Антична література. Греція. Рим. Навчальний посібник

МІНІСТЕРСТВО ОСВІТИ І НАУКИ УКРАЇНИ НІЖИНСЬКИЙ ДЕРЖАВНИЙ УНІВЕРСИТЕТ ІМЕНІ МИКОЛИ ГОГОЛЯ АНТИЧНА ЛІТЕРАТУРА ГРЕЦІЯ. РИМ...

Author: Михед Т.В.

89 downloads 251 Views 4MB Size Report

This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!

Report copyright / DMCA form

DOWNLOAD PDF

МІНІСТЕРСТВО ОСВІТИ І НАУКИ УКРАЇНИ НІЖИНСЬКИЙ ДЕРЖАВНИЙ УНІВЕРСИТЕТ ІМЕНІ МИКОЛИ ГОГОЛЯ

АНТИЧНА ЛІТЕРАТУРА ГРЕЦІЯ. РИМ Хрестоматія

Рекомендовано Міністерством освіти і науки України як навчальний посібник для студентів вищих навчальних закладів

КИЇВ—2006

УДК 82 (38) (075.8)

ББК 83.3 (0) З я 733 А 72 Гриф надано Міністерством освіти і науки України (лист №1.4/18Г559 від 25.07.2006 р.) Упорядники: Михед Т.В., Якубіна Ю.В.

Рецензенти: Н.Ф. Овчаренко – доктор філологічних наук, провідний науковий співробітник Інституту літератури ім. Т.Г.Шевченка В.І. Кузьменко – доктор філологічних наук, професор, проректор з наукової роботи Київського славістичного університету С.О. Караман – доктор педагогічних наук, професор, декан філологічного факультету Київського міського педагогічного університету ім. Б.Д.Грінченка

А 72

Антична література. Греція. Рим. Хрестоматія /Упорядники: Михед Т.В., Якубіна Ю.В. – К.: Центр навчальної літератури, 2006. – 952 с.

Хрестоматія знайомить з найважливішими явищами літературного життя античності. У посібнику представлені твори, що репрезентують основні жанри давньог рецької та давньоримської літератури: міфологічні сказання, епічні поеми, лірика (декла маційна, пісенна), байка, драма (трагедія, комедія), художня біографія, сатира, роман. Пропонований посібник, сподіваємось, стане при нагоді у користуванні підручника ми з історії античної літератури, доповнюючи їх живим і барвистим словом. Хрестоматія призначена для використання у навчальних цілях, для самостійної ро боти, а також при підготовці до семінарських занять та іспитів із античної літератури. © Михед Т.В., Якубіна Ю.В., 2006 © Центр навчальної літератури, 2006 Керівник видавничих проектів Б. А. Сладкевич Друкується в авторській редакції Верстка О.А. Клевцова Дизайн обкладинки Б. В. Борисов Підп. до друку 19.09.2006. Формат 70х100/16. Папір офсетний. Друк офсетний. Ум.друк.арк. 54. Видавництво “Центр навчальної літератури” вул. Електриків, 23 м. Київ, 04176 тел./факс 4250134, тел. 4516595, 4250447, 4252063, 4287281, 4287283 88005016800 (безкоштовно в межах України) email: [email protected] сайт: WWW.CUL.COM.UA Свідоцтво ДК №2458 від 30.03.2006

ЧАСТИНА І

ГРЕЦІЯ

!

. " # , $ : %

, , ( ,

), # , ( , ), ! # % , , . & '! , % , ' , * % , + , / , % "1 " "2 " , "3" * "45 " 3 !

$ #

. 6# ! ! # ! $ ,

5 , # , , $! # . 7 5 # % % ! . 3 # , 5,

, $$ ! # – # ' .

! !, #,

! . 3

! : 8 +.*. / % / 3 . – 8., 1996. . 1 . 3 >.7 . – 8., 1978. . 2 . 3 >.7 . – 8., 1963. * . / ". 2.1. > . – 8., 1968. B . B #

! . – 8., 1985. '! . 7 . 3 >.7 , *.. – 8., 1990. '! . %. ' . E . – 8., 1981. %. 7 . 3 >.7 , *.. – 8, 1993. * % . 8 . – 8., 1980. * . 3 . – 8., 1967. + . 6 $ . – / ., 1962. / . 3 E % $ / 3. 6.+ $ // 4 . – 1989. – G10. % / ". 1.H.8 , 2.E.3 . – 8., 1989. * : E / B . .6. . – 8., 1993.

3

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

МІФОЛОГІЯ

+ % # ! ## $ “7 ” (“3!

# ”). E

“1 ” “2 ” 2 “+ % ” (“3

”). , , . . – . – !. " , , # , $ . % &, , , , ' – , ( . , , , & )& – *. + . / 0 – * 1 – 1& . % 1 0 – *2 4 – !. , & . 0 , 1 – , 1 &. ! !, &, 5 5 0. 0- 1, ! 0, # . – 1 – . &. "

5 – ,

– !. 6 , 7 , $ #, , & &, 8 , $ ( , – 7 . % ! '

: 9 – ! , 0 9 – ’ & – * (% ). % * , , :

/, * ,

1 2 , $ $ . =

,

– 9

, , ’

– (

), , $ . + ( ( $ , ( # .

( -

, ( ( . ( , (( 9 5 , (( . (,

, ( , . ' 5 , = , $ . / 1 = 9 : ' – , * – , % – , = – $ , ! – # , $ 1 – 5. >, , , $ 9 , 9 = .

4

Ì³ôîëîã³ÿ

. = , $ 5 . , $ &, . ( . @ = ( A( (. > A, & (. ’ = : ! &, 4 , ! , %( (!) + . A & & . & (

, -1 !(- ,

= , , , ( 5 . 9 A , , , , &5. = & , $ 5 . % = . 1 2 % @ ,

( %2(. /

( 4 . % & $ $ , , $ = $

.

!"# #$%-&%'(%)*% + !!'

. . 7 = ( -

, . + =

. > 9 . 4 = 7 . 1 (

, 5 – 7 , 0 99& +&. 1 9

- 9

. 0

( . % 5 9. , (

. /

, , 5 . 15 5

-

; ( . > , , , 5 . 9

(

. , 7 . , , . 1 ' 9 #( . ’ 5 . & &, , & &. 15 . 6 , . 7 9 ( ', . / ' , , $ & ' .

.

!"# + %,' ' 9 . !-

9 , $

(( - . ' ' 2 . , &

, ' 2 . 4 . ! , & , & , 9

. / ’ ' 2 , . / . % - 9,

5

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì . $ , . . D ’ , . 0 ' 2 . - 9 ; , $ ( & , & . ' 2

. ' 2 &; 5 , $ . ' 2 ', $ . % ' # $ ' 2 . ; E &,

&-

#&, 72, =, ; # ' 2 &. + - 9 (

. 1 5 ( . . 1 5 9

, + – , %( – 9 5 . 5 . = & , 9&# ; & , # .

&%'( 7 9&# ,

. ' !, % & #& % &, %2 , %2 , 5

. ' 7 & 7 & , $ # , & &

. 7 5 , # . 1 $ , # 9 ;

, , , & &. ', , && , 5 #, # 7 . / & ( , !2. F . & - & & # , . / * 9 , 1 . 7 !, . 5 # & ; 5 & & ! , 5& , 7 . =, & #& &, 5 , ! , & & & 9 . % , #( &, # 9

& – . = ' ! ( (( 9, , @ , 5 ! 5 ( . / & . , & !, 9 '(, ! , & 9 , , ( & – (

. + 5& (

9. 5 , , & ( &, & & & &. 5# 9

. 1 9 5 & , & & &. 7 # & ( # . &; $ $, , – . 4

9 . , – . # # &. ! & , 9 # #( , . ! , $ 5 # #

. ! =

( , & . A

# , 5 -

6

Ì³ôîëîã³ÿ , ; #& 9& – , 7 . 1 # . / ( 9

8 . #, 9,

7 , &, $ 5 . 1 7 , 4 , . #

, 4 , $ &

, . / 4 – 9 . # # & $ . ' # & $ $, & & & – 0, 7 . 4 ( . + # 2 . 1 2 . 1 ( , ( , $- , $ . ' 2 . ' 0 &

2 . 0 = # & , & (( . 7 – . 0 ) #, , ,

# & . 1 # ( 0 , 0, %, , $ & (( , , $ , . 1 0. E $ 7 – 9 '&, $ . , ( %2(, ( , &, $ & , # # 5 & $ '&; 9 #, $ & , ( '&, $ ( ( ! ' #

7 9 &

, & .

) % #! ' ! ( 9 9 , 9 + . + # + , & 5 , # ( 9. ', , + %2 , $ 9 1, ((

( + . 7 , ( - ( 1. & %2 &

(( ( 9 . % %2 %, # ( . 4 + 1. 15 (( 2 , 9& + 2 ’( . + % 1 &. %2 ( + 9 . 9 5 . # + , . + ' , #(

# . %2 , (. + # . = ( 9 , , &,

& 5 & + . A

#&

& , 5 &, & 2 , & ( 9 . = + ( 9, , , & ,

, # & . /’& 5 & &. % # + 9 , &&. $ # , ,

, ,

– #, #.

7

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì / # , + , $ 9 1, # # 9 . 1# ; # . 0 , # $ 9. +’ 1. & & ( , & #& & &. + 5 , & ( , $ & . ) &# (

, . 1( & 9 & $ . 9 +, &#, , # . $ ,

, # 9& .

9 + ! ,

, # $ . J, & , # . 0 , ( , # – + . # 7 – - ,

5 & &. 9 , 9 . '

,

, 7 ,

, # 7 . 7 & $ #&

& &$& &, && & & & .

/! (0'1$ 23 (&1!) ! & # , , %(. +

9 . 1 # 9. /

9 %(. ' . ' # $ , # ( &

. = ( =9 % ; 5 && ( ( . 9 & ), $ & . + 9 %(, $ 2, & , . & # . ' # ( , , 5

’ , . 1# 9 9 . ' =, 5( & 5 (, #

. , 5 , % #( 5 , , 9 . 1 5 9 %(. 9 9 , , , ,

, %(. #& & +2 &. K & * (. ! , , & 9, & & ; , & & . / %( 9 – 0 A 2. ' , , ' , $ , . 0 & 9

, # ' &, $ ( 5 . + ' =. 1 ( , , & &; = &, , & (; ( - & , ’& & ( 5 . ' , %(, & ! . ( &

# . 1 -

8

Ì³ôîëîã³ÿ # ( & , &# &# . 0 ! , , , 9 : ! &# &# . & 9 %( . E , & $

, # 5 , & , $ & &. E

,

& (( . F %( . ' * ; , 5 $ & & 9, #

& # ( $ . ' ) ; # & $

# , $ ( ( . 1 # !. ' # . / ( # 5 ( , . # & &. ! & 9& , # 9 , 5 & (( ( , , . > 9 %(, &.

!, , # 5& # 5 5&

. # & $

# . & ! , (( ( = , (( A 7 ; ! 8 . ! 7 , 5 (. 9 ((, 8 . / 5 !. @ ! 5 5, #& & & & &

7 , 9

& . 9 ! , -! ( ! & . 99& ! 9 . ! 9&# 7 . + # , (( , , (( $ & , # . + !, , , - 9 (( & &

, & & & (( . / 5 & ! , 5 # (( , 9 , &. % !&. J # ! #

. '

# 9

# ( . # ! #

. ’#, (( , 9& &, ’ 5 (( . 0 !, # ,

( ( &. , 5 5,

& %2 &, 9 , , ’(# 7 . 9, , 9 ( & &. J $ && & , (# !. # &,

& 99& 7 .

6 $ 2 “+ % ” J # ! . ' , & @ , $ (( #( !, . % 9 9

9

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì @. ! @ , $ (( (. 9 ! . ! ,

5 @, (( % . $ @, ( ; , . 1 $ % @, . (( . + 5 !,

@. " ! 5 #( , @. ( % . D , ! % . @ . % 9

@

!. . ( ( ( $ 9& @. 1 &. 5 ,

&, $ & (( # ; @, . 4 @, ( ! 15 , , ( 2

,

, , ( +. $ , $ E ( . + , , @. / , , 5 E . ', 1 , ( (( , ( *2. 5 9 E ( , 5 !9 (, !.

2(&&. 2(&& / , % , 4. 0 ) ,

!, . + !& + 2 , 5 4 , $ . ' ) 4, ( 9

. 9 , ( . 1 4 5 . 4 , , 5( . )5 9 & ( ( . ' % , & . D , 4 . 9 , : , = , , . ! , 4, & . .

!"# 2(&& + %,' % +1 &",%)"$ 1& N , % 2& ,

; . !, 2 &, % &, & , . , + 2 , ) ;

, ( . " % ( $ , + 2 . 1 , . 0 $ . + (( ,

5 , , . $ + 2 . , &, 9. 5 9. )& + 2 5 , . 2 . +

+ 2 , , & , & $ % . ' ; , , $ ’# , & , ; $ + 2 , &. ! 2 ( )

10

Ì³ôîëîã³ÿ % , 9 + 2 , ( 2 . % & + 2 , $ 42, 42 $ , $ $ & & . %

. 7 5 2 , # , & & . %

=

&

, & 2 , 42. ( 5 9 $.

, 6 $ 2 “+ % ” @ , % # , . + 2 . = % , #( , & &, & *, . &, % : – 1 $ , , ? 5 $ &

, + 2 . J

& &, 9? J 5 5( , ? 7 *

% : – (, 8-% , & , , . * ( 9

+ . '

: , $ 9 # , – & 9 % , , $ # , 9 2 42 , + .

42 % ((. % - 42 % , 5 & , *, $ # , (( 9. + ( . – , 2, – % , – 5 , , ? 1 , # , #5 ! % ! 4 , & . 7, , ! % % , 9 , . % 5 5 42 . 0 , & % . . 7 ! 42 # . 5& ((. + 42 + : – / + &, ! A 5 5, , ! 7,

9 , # 5 ! ' 9, (( . = (( , , , , . 4 % 5 : – 1 #( 5# & , 55 ( & 2 , ! ’ , , ! ! % 5

% ( , , #

’.

2(&& 1 2'! % ( + 2 . % $# &, . + 5 , , 8 & 9 %. ' 9 9 #& & .

11

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì = % $ 2 2 , $, &. + & . 7 2. 0 . /

%:

, $ & 8 &. 9 . % % %, 9 @ + . / 9 (( 5 , & 9& . ' % & 9 % & &, 9 + . % %

, 5 #( ( , 42. % 42. = # , ’ , # , # 5 + , % ( 9 , , ( ( , # , ( ( . ' 9 . = # 42, &$ & & = , # ( % 42 $ & & 9 . ' 42 & - % ( ( . & 42, #

$ & 4, # 5 $.

2(&& % '1+ & ! , , # & $ ! , + , = , % ’ . N , , 0 , – 9 % . # (

& ( 2 . % , , ’ : = – ( (, * – , * – , 0 – (, ' – (, ' – 9

, = – (, – ( + – $

. , , , # (

. = % ’ #

7 & 2

, # 7 . # % , # 9 , & , 5 & 7 . 1 # ( &$ # (

, , # . 5 2 % . = % ’# 2, & #

. 0 , , & %2 , % ! – ,

, % , % . , 9&& & 2 % .

2& ! % #

, & $

. / . #& & %, 7

*2 , . ( , #& & &, $ . R & 7

*2 - 9. – 7, , ( 5( ( . 0 7 , + 7 . 0 , 9 , ! % . ', , 9 %. & . % 9& %; -

12

Ì³ôîëîã³ÿ 9 9

’ 9 . 4 $ % , , , !. 0 7 *2 . %

( . 1 ; ’, , 7 *2 .

6%) > % 2 0 , $ 0 9 . = 2 %

. 7 , & 8 (, 0 5 2 . 6( %2 , 5, $ & & 2 &# (( . %2 : – & , 9& 2 . 1 & , $ %2 , 0 2 , $ 9 #( ( . 0 % . % ’ 5 , & 2& . D , %

0 #& & & & 2&! 2

, 2 9 % ! + % . A

,

$ 0 5 . ' 0 & . % 5 0

= 8 ( , $ , 9& , 2 ( ( 2, 5 &, 2.

2&(%) (1&() ' # % , 5 ( – # . % % –

( . 0 % + . +

9 % , $ 5 . % 9 , . F

9 %( 9 , 5 , . A

& % . % & % -9 . $, $ % * . + !9 ( 5 % . ! 5 , , $# & ( , , $ # & , , $ #, # 9 # (. K 5 9 & . % – , # & . , ,

9 & , % - 2. %

- 9& &, .

27 6 2 & , 4 (, % . . 1$ 5 & , 9 5 # #

. ! & & ) . # % . # , $

. + #

, ( &.

13

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

# ,

, # , 5&. /

9 9 % , # # $ 5& 9 &# # . & , , , % , , 9 , &# 9 . ! 2 # ((, , , 9 , $ 5 , 5 . 1 (( , $ ’& , &, , & , # . % & 5& (( 9 2. , , ( & , # ( . = & , 5# 2 $ 42, & , 9 % . ' # . + ( 2 % 2. + % , , ; 5 2

$ ( 9 . )& % & , # &, . ! , 5 # ((. '

& % , % (, 2

9 =.

2! 6 $ 2 “+ % ” 7 & % ( 5 = 2 . 1 . 9 5 , & % , 5 , 5 5 = 2 . 5 !2 &, % . /

, , , , . + & . & 5,

. % , &. 5 9 , &, $ # % . = % 5 , $

5 % .

2 . 1 2 (, ’ ( , ’ % . ! 2, 5 % , $ . % (( . D && 9, $ , 5 ,

(( , $ 5& . A

% , $ % 5 (( .

$ % . !

% . 1 . 5, , 5 . ) 5 . + % # . : “7 !” – # . – . )5 & . R ? = ? % ; & . J $ = 2 , , , , , 5 , . , , ( ’ $ % - . % : “7, ! % 9 , % , 5 !” – # , 9 & . – % . , . 1 , – 5 & . 1 5 % 5 , $ $ . J 9 . 1 5 % , 9 . '

14

Ì³ôîëîã³ÿ % , 5 % , # , 9 ) .

2,%-&&. 2,% %2 -+. - 9 , $ , 0 , # : %2 , . 0, , # 9&, $ 0 . . R ( , $ , , 5 & 0 , ((, 5 ( , %2 . J 5 . ' !2 , $ & 5 . 0 !2 &, , 5 5 , 5 9 9, %2 -+. # , 5 ,

$

- 9

. ! ( . (( , 7 . + , , . /

%2 & &, &, &, & &. - & , 9& , & , 9&. %2 – ( !9 (, # ( ( # (, , . # , 29 ( . # , & 9 . @

!9 ( 5 & %2 , $ ( . 1 $ %2

. & , & 9 , &, % , @ , $ %2 9 9 .

20 6 $ 2 “+ % ” 1 & ) & % ( 9 . J 2

'

+ (( &. % , , , , . +5 , $ # (

( . D : – 1 %2 -+ &! 1 ; & 9. @ , 5 (, ( , 9&, % & %2 (: – 1 &, % , ; & . + #( : 5 5 # 9 . 1 & . (( . /& $# . % ;

(( . # 9 , : – ' , ! . + (

, . D & . R , . J %2 , &? – D , % ! – , 5 . 1 2

& & & ((. 7 5 % . + & & # - 9 , # ( – *,

15

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

%2 . ( # % , 5, # %2 &. #, $ # ( 5 . + . %2 #

%2 %, & +

% &. 4 9

7 , ((, - 9, 9 9 . + 9 + 9, &, ( . % %2 5 , $

( &. $ . / %2 , 5 (( % 9 5 9 . + , & & , . % # 9

, & , & . 1 %

, &$. 1 $( % , %2 , ((

, . 5

%2 , % (( . % : , & . %2 % (: – > , , 5 5, 9

( $. %2 %

, (( , , . -% ( ((, .

' = % ( 0(, !, 9

. 5 & 7 5 ( , - 9# . ! # 5, ,

& !9 (. #

, 5 ( & – 9 %(. (

# &

# . ! – - 5

. #

5 # & . !

5 , , , 9 &. , . 1 5 , $ , . F , + – 9, % – , % – .

' % 2(&& ) ! = , 5 &

. 5

% ,

+ (, 0 (. ' , $ , ! &5, . / , (( $ 5 , 5 ( . + ! , ( 9 , 5 5 , , + &. ' % ’ 9

, ’ ( , $ , 5

+ . = !

/ &,

, 9& # . – 9

, – !, – , $ ,

.

16

Ì³ôîëîã³ÿ ,

5 $ , ! ,

. ! 5 . % 5 $ , , – . 5

5 , : – ,

? D$ 5, ( , . 1 , , $ , ! ,

. 5

! , $ ,

&, $ ’ , $ . + 9 !

5 ( . 15 , ( + . 4

, $ 5 ,

, $ 5, ,

( ( , $

, (. 5 9, ! #( 0( , 5 &5. % 0 . : – + . 1 $

% ? A

# . % #5,

# % . (5 , $ ’& ? – 1 & % , –

!, –

#. D$ # , , $ , & $ 42, , , . % % , $ , ( 5 . ( . 15 $

+ , 5 (

% . , ,

5 , –

, (. 15 , 5 , 5 0(. 5 % , ! $ 5 & $ 5 &5. A

%

5 0( , $ ! ( 9 . !

, $ ( , ! . % , $

#, . – + , ! –

% .– D ',

# , , $ 5 (

. – 7 ) , –

!, – , & 5 (

. 9 & – 5 , 5 . D & 5 , ( &5. 1 , &, . % , , !. 15 ! &5 ( , , $ ’ ( & . +5 7 . !, ,

%

. 7

! % + , 5 $ . + , . + %

, !

( . J . % !. !

, – . % !, $ , 5 , & !9 (. 0, , 0( , $ 5 & #

& ,

17

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

& 9( . (.

. K & 5 . 5 ! !9 (:

, , 9,

, .

2 / , %, – 9 !. 1 & . J # , $ 5

7 . & . D % , ', , & . 9 & % & . 1 , (,

9, # , $. , 4 8 – , * . =, ; # %; & ( . ' 2 # %, ’# ( ( & . 1 &, ,

; . )&, , %, . J % 9 , %2 -+ . +# % & & & . 1 ( & %, $ ( # %2 -+. ' % 4 '(. %2 . 4 9

. 1 (

, & &, & %. 9 , % , & &, , %2 . % . & , # 5 , . D$ %, 5 %2 , # , & %2 &, # & 9 . 9 %2 # & & %2 . # 7 & , %2 , ( # 2 & %2 .

2,%! 1 , %2 . # 9

& . 9 # . 1 (( , . ' 9 %2 , ! % & (( . , , , ’& & , $, 9, (( , %2 – ( ’ ( & . = , #( , 5 5, 5 9, 5 5 9 & . 4 ( $, ( & , . ) , , $ (.

%2 , #( ( . 6( 9 7 , 9 (, & (. & & 5 5, & (( , & (( && &. = = 2 %2 , , 5 . ), 9 ((

= . ' & 7 & . (( 5 5

. 4 %2 , . $. *

18

Ì³ôîëîã³ÿ ! & 7 . ! (( .

7 %2 , & 5 .

%$'&% 6 $ 2 “+ % ” %2 # $ , (. ' $

+ , 9 . +

, & 5& . 7 ( ( ( &

( . 1 , 9 . , #; , $ - 5, . F ( 5 &. ( 9 , ’ , (( 5 , 5

. D 5

+ : – 7, , ( , , $ ! % . 1 %2 . + 9& ; & 5

: – 7 , %2 ! D$ & , , ,

, $ . +

&,

& &

- 9

. D ’ %2 ; 9 + , $ . + . 5 (, $, ! – ! /’# (( 9, (( . ' %2 &- + .

*% 6 $ 2 “+ % ” % 5 # ( %2 , # ((, # ((

, $ # . ' =2

2 ) , , 19 . 1 & , , 5

& . 7 , & , 2 *. 1 2 19 . 1 !: 2 *, 5 && ( . * & , & $ &. 19 , &, , : – !, ? – ' ! – *. – @ &! – 19 . – &! – *. # 19 . 1 #. 9, : – &, 5 5 ! @ *: – 4 !

19

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì +& , 5# 19 2 ,

5 (( & . + 5 5 2 . $ 2. # 19 , #, # $ *. % 19 5 , 5, , . . / 2 $ . @ 2 : – + , 19 ! @ # & & & , #5! 2. A

%2 , $ 19 # (( , . 7 & 19 5

( . R 9 , , , &

5

. . D ,

: $ , $ , , . 1 19 , 5 , $ ,

, ( . 7 - %2 . # , # . + & # , , , # . 1# 19 , $ 9 # , 9 # , . 19 ; ; &, # &. (, ’#, . 15 ,

&, # 19 , & : – 7, ! 1 & , ,

, & . ! 19 , # . A 5 , 5 # &, & (

: – 7 ! D &, ! % – ! D && . D &, $ 5 . ) 9

5,

’ 9 . # ; 9 . 5& 19 , # , . + 19 . +& . + 5 , . 19 : – 7, ? ! 5! 1 , 9 . 7, ! % , ’ , , &, 19 . ' , 9. /

$ 2 *, # 19 . , 5, & ; 19 & (( 9. – 7 ! – # 19 . – !! – # *. 15 19 , # : – +$! @ $ 5, , 2 *: – +$! 19 , . 19 . + 2, *. + 2 & 19 , 5 , 5 . 1

20

Ì³ôîëîã³ÿ 9 , 19 , 5 – ; 9 & ((.

2% 6 $ 2 “+ % ” % , 19 , , ( & & % . & 9 = , % . 1

&, $

- 9

. %2 +, = 2 . % ( 5 7 . & % . & = ,

% . %2 ( , & . + & 9

,

, & &

. @ % &

,

, $ $. A 9 , & , ’ (( . 7 , %2 , % & . & . %

; , $ 9 # & . , $

. % # & ( , ( & 9 %2 . % 5 ( . = %2 % , , , 5 = 5 & . + , $ , 5 %2 . ! & . = (( &, 5& &, . 15 5 %2 % . ! & . R ’ , % . % , ,

5 , - , %2 . - 9 .

# %( +2 $ % & 9 .

5# % 9 %(,

& %2 &. #, # & 9 & , & 9 ( %2 % .

! + %2 # . (, - 9, # 9; # & &. F 9 %2 – (( *, , , , , . * ( , 5 , 9. , – . 1 $ 9 . / # 9 *, 9 # 9 % . = # 9 *, &, 2 # &

#. * & $, , . % , 9 9 . , & ( %2 .

, $ $ . % 9 ? * , *-

21

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ( & 9 . *, , & , , # ( $, , , .

%') E $ %2 – 9 & 5& ! . ( 9 . D ’ 5& 2. 4

! , & 5& ( ( .

,! !2, !, &, - ,

, 7 . & & &. A

!, (, , , . 7 &. 4 $ 5 . – 7 , * , $ 9 1, 8 . !2, , & 7 . ' !2. !2 , , , 5 & 5#&. D 9 # ! / ( , * 8 . 4 !2 # 9

&, & ! , 5

5 ( , $ 7 . ( 7 . - 9, 5 . , 99

& ( ( . % – ! ' - ! , (( , ! . = ( . 4 , 99& ! . / , $ !2,

, & . 1 !,

, - . ! ,

7 . 0 , ! &

’ , 9& !2. 4 !2 7 – 99& ! , 5 - : ’ , . 1 , !. 1 ’ 4 , . !2 5 , , $ $.

!2, –

. / 4 !2. ! 4 !2 7 . + &, ( !2. 1 !2 &$ . 1 ’ . 4 2, , , . % 5 4 . 9 . 15 5 7 . !2 & , ’ . !2 5 7 . 9

9 , . & #&, &, & &, & 9 ( . 9 9 !2. / 5 !2 ( . + ( , – & . 4 9 – ( , !2. – 9&& , & ’. , , 9&# - ( . D -

22

Ì³ôîëîã³ÿ # !2: &, , , , $ , . 5 9& , 5 5 , !2 , & & ( ,

, , 9 . + , 5 , # !. / , !2 5 # , & 5 . 5 #

. % !2 . / & 5 ,

. 1 , = 2 ( , '#& ( !2. ! , (

. &, 5, !2, – #

, , #.

'! % , 0 4. # & , (( ( $ # , , .

, 23' 4 & +2 . / +2 = , 9 . 7 +2 ( , , 1 . D , & 4 . 5

, 5 2 , ( 9 . / +2 , 5 #( , ( (( . 1 +2 , $ 9, ( $ . (( %(, 9 , +2 9 ,

9. %( , 1 +2 , 5 ((. & !& ( . + !,

1 ; (( ’ , +2 ; (( 9, . A , ’ 9 9 , %(. & +2 , (( & 9& & ( 5 . ' +2 . 4 & ( 4;

, , 7 . 1 , +2 %(, 9 ! - 9. / 4 +2 . 5 1 ( , 5 , (( , ((. 7 , +2 . ' # ( & ( 9 4. 7 , ’

, , $ &, 4 , & . & 5 +2 , , (( &. 15 , , 5 ! - 9 : – 7 ! ! ' ’(#5 9 & & , 5 , $ ; $ #5 & $ ( , , +2 , , 5 ((. D 5 ((, !

23

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

4 ! : – , #5, 5 & , 5,

&, # . , 9 & # , & %( . +2 (( 9 , . + & , ; #( , & . R 4. A

9 , $ (( +2 %( .

, 7 , ( ( , 5 , , & . . )

’ . ) . ' ; ( & . 1

, , . A 5 & , . . ! &: . & . % , 4, & &. 15 4 5 * . ',

, “ ” ( “ 9

”. 1 4, . + ( (( . ! (( $ , ( . 4 4 , 5 . + (( 9 * , =. , 5 , 5 (

, . % 4 (. , $ (( 4, $ = , $ (( , 5 * . 4 = (( ( , 9& ( , 9& =. 4 = , $

&. %

4 , & , . 0 , , $ ( . 1 = & (( 9 99 . 4; 9 9 , 5, , $ (. 9 0 , D, (, ((. ( (

0 ; (( . + 4 5 , ( +2 %(, 5 ( . 4 5 =. 42 . / 5 42 . ( , ( ; . 4 #&, , = , , 5 42 &5, & . % 42 . + 0 , , 5 4 9. 4

0 , 42 : – 7 , # , . , – 4, # . 4 =& 0 , , . / =. / 4 , (( , & &, (( $ . & 0 (( . / 4 * 5 . + 9 4 .

24

Ì³ôîëîã³ÿ & & 4 ,

. D 5, . ! 5,

( . 4 – ( 9. ! 9 . , 4. 15 . . 1

9 . 4 9&

@ . " ( * 4, ((, 7

. 4 (( . + 5

4, 7 , 5 ( %( (( +2 . + %( 5 , , !. ! 9 %(, 5 ,

,

& . %( +2 , ( , 5& . 5 +2 9& !; %(, ( 5 , & * . 5 $

, 4 ( 9 ((. & (( & +2 . & 4 7 . ' 5 , $ ’& +2 , – %(. 4 & , 9 , . 1

; . 1 ; 9 $ ; $ 9

. + . & 4 (( +2 . % $ # & +2 , 4 #

# . @ # #&, $ 5. > , # ; 9 & , &, # . , $ , #( 9 %( +2 . = # 4 (( , & $& & ( & # 9& #.

%(!&' 4, # & , &, . & 9 * , ' , 5 9 ,

5 * & . / , $ 4. 1 9 , , ' 4 ( & & . / ' 2 ( 9 ) . K . % 9 2

' ,

9& . ) 5 ' . % 4 , $ . 5 ) , $ , 5 5 , (( 9. = ) &, ' , 4 9 2

, . ) , ' 5 ( 2

, $, ( ( ( 9 , & 4 – .

25

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

%%0! 1 9 2

, ) , 4, 9 8 (, * . + * , 5

. ( & 4 .

5 $ ( 4 , $ , & 9 ( 4. 1 $ * . – 9 & 9 4, , – 9, –

& 9 ! * (( . ' , . 9. 7 ,

* , 5: – 7 & ! * . 5 , , &, , . 7 5 , $ & 5 4 (( * , ( . A

4. & . + & 5 9 4, , 2 &, = , 5 & , , , , & 5 &, $ . + & 4 , 4. ’ * , $ & $ . J 5 ( * , 5 . # ( , 5 * , & . 15 5 * – . R 5 , & . % + - $ , (( , , , . /

& * , 5, 9 . ! 5, 5 . 15 , * # 5 .

%8, 6%*", % * + ( ( 9 , , 1 -1&. ( &. + . 1 9 1 & & # , – 9 & – * %. / (, . 7 . A# 5 5. F 0 9- . = (( 9& . , ( 0 9 # , 9 . &, & . 7’( 5 , 0 9 # ) = (. ' * . =# . # , # 5 . % # (( * , , ((, # & . # . / 0 9 . )

. D

*2 – 5 . + 9. 5 # . 7 -* , ( 9-! . -52 , # , . )# ( & , # -

26

Ì³ôîëîã³ÿ , , . $ , & . + # 9-! , $ . J 9 , !2, (#

7 . + 9 5 ,

, . & 9, & ( . $ # 9 ! . 9 5 ( # # &$ &, # ( , . 5 , 9 # $ 7 . ' # , , ( 9, ( 9. / 9 #, $ .

:! 6 $ 2 “+ % ” ' 5 , ( 9 , $ &. F . / 9-! = , ( 8 , ’ 8 . 7 8 , 9 *2, & , : – 1 & , $ – ! . 0 . ' – . A

8 , 5 ; , ( . % , & 9, : – 7 ! +& ! , #, 5, $ – ! 1 , $ . + , 9 . ( . 8 ! . " 5 9 ! , $ , 9 . 9

, !2. 8 5 9 ! ,

5 . % 8 , – – , $

9 ! . / 9 8 : – R 9, ? – 7 , ! ! ' & ? –

8 , – 4 , $ – . /& ,

. ! , 8 , : – ', – ; , = . % $

5, , $ 5, , & $ ( , & # . ) 9 ! , 8 ( , ! , 9 . > . – / , 5? – ! .– 7, 5 & ! ' 5 , 8 . % 9 . % , 9 ? 1 ( 9 .

- 9 &, 5 ! + : , $ ( & . + &, $ # , & , $ & &. % 9 # $

7 , $ 9 ’#. ' #5, , -

27

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì . 1 , ,

5. ; $ 5, & 9, # , & ,

. / 5 . + , & #( . 7, ( 9 , & ! + , , ! + , $ 5, & , 9. % 5 , 5 ( . % 8

; 5 5& ! , . – !, & . 1 , . ' 5, 5, , $ 5, –

! .

8 , 9. & & 8 ; 9 . + ! , #& . 9&. A * 9. ! 8 $ & &, $ ’

, 9. &, , # ! 8 : – , ’ ( , (, $ 5. 1 , 9 5 . ( . ' (. " 5 , . 1 , $ , , 5 & &. 1 , ’ – ,

. " #& . 5 & , ( 5

&. % , ; 5 *. / 9 5 . ', , 5 $ # 5 – # &. 7, ! 1 ! % 8 5 9& . #, 2 #, # # ! 5# . = ’& , ’ (

, && 9& 5

. 1 9. 7 , 5& 5 ! . % 8 #, , # . ! 5 & , . = , . 5 #, $ 9&. R # ? ( , $ 5. 1 8 , # ( , ( # . 1 5

# $ . E 9 , , , – 8 . + $ & & & , , ,

5 , . R 5 5

, 5 &. ' & , , 5, & &. ! , 9 , ,

(( , , . + ’ 9 , $ , &# &. ! , , 9 . ! ,

: + , = 2 , ! , = , ', @, + , 7. 4 # ; 8 , (. #. 1 2 , &, & . =: E 2, 7 , %2, * 5 . # ,

9 # 9 %(. 0 & , & . ' !- : – 7 5

, - 9&! 1 5 , 9 + , ? 4-

28

Ì³ôîëîã³ÿ

! % # . % 9

. 1 ? 7, & , $ $ 5! !(, 9&, & (( . & 9&. = ! . + 9 ! . % 8 , & , , & ,

* , #(

$ . ' 2 . 8 , ! , 9 . ' & &. 4 $ 8 , = , 5 . 15

5 * , 9&. ! 5 9& , & = , . ( . + . , 5 * , & ( - . # &# .

8 = . K * . / = , . -= , 5 . ( &, $ 8 .

%%. % 0 %% - 9 , 2

9 =. 7 9 ( - (( , , ( 9 & &

, $ ( . % ! (( . : – + ’ - 9, 9 7 . D$ &, 9 . + ! , 9 . , . ! 9 ’ ( 9

&, #( . $ ; 9 =. . 9, . + , &, ’ ((. , $ # ( , $ (( , (( !. @ &( 4 , , . , . % ? @

,

, &$. & #& & $ (( . , $ $ , $ , 5 . , , 4 9

, 9

5, 9 . ' 9

& , 9

, !, 4 , @ , (( % , 9 7 , – . / !

@ % , $ ( ( , 5 ( . 1 % . % ). ) & @ , 0 . J & ((. + , , 5 , # . – @ . ( . + @ 0 (. 4 (( , .

29

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì % 4 % !. & 1 2. 4 , , , # & $ , , $ # & . 4 , 2, , , & ! , 5 ’( .

8 6%% 6 $ 2 “+ % ” @ 7 , / ( 4 . = ’ 7 9 4 -

, 9 0 5 ; 4 . 7 5

9 5 . 7 &$, , , ,

4 . % 9 7 ; 4 . 1 , 9 , 9 $ , 5& $ ((. A ’ ( .

9

2, , . '9 , ( &$. $

. 9 9 . A 9 , , $ 2

. +

. 9 ’ , , . ! &, 9 & . 7 , 9

5, 5 $ 9 , $ 2

. % , . = 4 9 . ' 9

, & 5& 5&, & &, –

. & ( . ' ( 4 .

%"% '"% +#%) 6 $ 2 “+ % ” 4

, , $ , , . 7 & 4 . 0 9 5 $, & . : 5 . = , – 9

– & & . 5 , 5 , 4 . A , $ . A , $ ( . , $ & & , 5 . +5 5 , 4 , & .

& 5&. = , $ & & , ( 5: – ! ! R ! J ? 4 , 5 # ! J 9 , % 9 + ? 1 , ! F

, 7 . 5 5, &! =

( !

30

Ì³ôîëîã³ÿ %

: – 1$ ! 4 , ! % & # . 0 E , = , ( ( ; 5 # 9 & (

. 1 , ! , 5 . A : & 5 , $. A 9 . ' ; - &$ $ ; & ’ ;

. = 9 , 5 5 . % ! N , & & . 1 ’ 9; 5 5 & $ . 7 , .

. 5 & , , 4 ( 2

. % $ 4 . , &, : – 1 ! D & . D – 4 , 9 =, !

%) 1 # 4 &, 5 & . ' @ % 9 , . 4 , @ 5,

% 9 . % @ . 7 . , , &, $ ’ , 5, $ @ ( (, , . 4 @ , * , 5 . 15 & #( 0 5 9& . $ * , (( . 4 @ , * (( 0 . ( ( – 9 ’ , 4

+.

6% 6 $ 2 “+ % ” 7 4 5 & &&

' 8 (. 1 4 5 . , & 9 , ,

2 . + , ’

9 0 . 0 4 , 5 & # 9 ’

5 5 . 1 0

4 .

4 , 5 ,

0 5 , , 5 – 5 . ' 0 : – 7 4 , , $ , , & $, ! 4 0 ; 5, $ 0 $ . A &, 5 0 . A , # , &# . # , & , . # , # ,

! . , 0 , & . = ,

. A # 0 . 7 5 9 . 5 , $ 0 . 7 -

31

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

, 4 . 0 & . , ( , .

0 , $ . + : – , , 4 ! +! D & ! 9 ! ’ 4 0 : – @ + , 9 & . + 5 0 ,

4 , + . + 0 , 4 . +.

4 + . = + , 2 4 , 5 , . 9 & &. % , !,

& ; 7

. & + , . / + 5 7 . # , & 9 . D & 2 + , & 5& , & , #

& , + . + & 9 2. = + , # . 2 5 9 + . = # , + $ #. 1 + ; , ,

& , ,

’ 5, , . 15 ,

, , $ & # , & , , , & , &, $ $ # ( &. ', $ + 9 5 ( . 1 + , – , . % $ +

#, 5 . / # . /

#

+ , 9

, 4 .

% %%$ @ + *. + 2 . ! 2 & . D ) , ( % , & & . J % , & & & 2 # , . 1 , % , (( , , ( . +

(. ! + 2 . ) & + , ((. ' 5 . = 2 ? + ((. / 2 (( . + +

, , $ 5

. ( + , &,

# 5 $ ( . + , 5

9 . 1 + ’ 2 &. + & - , && (( 5 .

32

Ì³ôîëîã³ÿ

'$ + 2(&&' + 5 #& & 9 . 7 % . F '. & 9 #( . $ , & 2& ’ % . + 5 . 5( , ' . + . = , % #( 2. + ( . , , , % . 2,

9 , 5 5& & ,

( . % ; 2. / ' % . - 2. ' 0 & & % , + . A

% , 0 (. 0 , # & . % + , % , 5 $

; & , & ’& & ( & 2.

’!" %% 6 $ “7 ” / , 7 , 5 & $ ; 9 . / = . D ,

&, & , 9 , . 1 ( ; 9 ( . / $ ( . , $ ( , , . . ( , ( 9& &

. J ( , $. / & . . % , 5 & 9 . + & , & . 7 , , $& & . ' ( ( . 4 & $ , 5. F . 1

&, & & .

(

,

5, (. = ( 9 , , $ , $ . 1 & .

& (

. = , , $ ( .

, $ , 7 . ( 9 . ' , &

$

, , ( & 5 &. 79 – . 1 . $ & – 5 . +& & , . 1 (

,

& . ( . 1 , # ( 9 ( . ( , ( , 9& . 1 $ . ( $ & . " 5 9 %(. , (, 9. D 9 5 9 , & &, 5, 5,

-

33

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

-( . @ . 7 8

, ( =, ’& $ * . @ 5 '#&, ’ & E &, 5 5 . = ( , - 9 ( & ,

&. 1

-( 7 $ , . ' & # ( , , . 7 , ’ & – . # .

, &, & 9. / & & . + , 5 & , 5, #

&. 1 5 &

; ; ; & . 1 & & ( , 9 . 7 & & . & # . F . / + &. ( 5 7

, & 5 , &

.

&% % % /

& . + , - 9. ! 9

;

9 ) % (, ) . 7 5 ) . R , $ , ( , 9 5 , . 7 5 )

( 5

, 5 . ) 5 , # . , 9 , , 9&. 5

. 9 ) , . 4 5 &, 5 9, $ & . 5 & , $ . , 5

1 $ . &. $ $, && . & ( , , 5, . + : , . !9 . 5 + . ', 5 & , , , &, 2

. ' & . ' # 9 #( ( – 4 , +, + . & +, 4 &, ( 5 & #&. 4 ’

4 , $ & 5 . 15 , ( 5 + . , , , 4 + 5 , (( . , - , 5 , . ' 4

!. " & &

, 4 : –

& , & # ,

; # , # = . 4

! : – 7 !, 5 & : & &.

34

Ì³ôîëîã³ÿ " ! 7 4 .

4 + , &, . 4 9, , , , , & + &, – . ' , (( &, &.

'!) + % , 3 #

B , 5$ '! “3 3” /& , 9 & ( 2

. ( 9 5 . 1 – ( , , . & , $ . 0 5 , ’& ( , & . 0 5 . 4

& 5 = , . + & , & 5 . $ $ &

& 9. R 5 # . / , 9 . 1 $ & . &, , +, $ 9& 5 . 1 9, , +. ( . 1 & 9 ( &, (

, ( , , $ . , 5 , !2 ( . > # : ( +. ! & !2, # , 9 . #, # . + 5 & !2 , ( 5 & !2 $ 5 . 1 , 5 # . % : – " 5, 5 5 ! + +. 4 ,

#5 . #

!2 , $ # + , $ $ . !2 # 9& +. D # – . 1 & &. – 4 ! 0 9 5 ! 1 ( ! +, # 5, – , – 9 5 , # , & . – 7, ! – # !2, . #

, & #

. + 5 +. ' 9 $ , $ , 5 , . # !2. – 7 +&! – # , – , ( ! – #5! –

!2 .– ' $

#5 ! 4 ,

&! 15 . ,

. + , . $& +#, : – 1 , 5 5 : 5, 5! 4

, &! + ,

( . 4 ,

.

35

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì % + . , !2 , , , – ( . + 5 , , 5 !2. 7 5 +; 5 . ' , & &. ! +. 1 & : – 7 2 , , , , , , &$ 9, $ #5 , –

! 4 , $ & ! , ( &

! 7 , ! , ,

! D 9 ( ? % $ 9 ! % , $ . 0 9

. D , $ # ( . D 5 9 ! $ ? , $ , 9 5 , 9 . 7 , ! ' 5 ,

, .

7 , ,

9& 9 . !2 , +. , &, , . A . / , D, (, 7 , +, ! , ( &. 7 & . ! ( +#. % ,

- 9

, & (. , $ $ . $ – 9 & .

,

+ (, $ ,

. + # (, ,

& 8 & !& .

(, & +, ' .

(( - 9, , , 9 .

, ( ( ( . 1

+&

. R , + $ $ &, $ , = ,

. % +

&, $ ;

, $ 5 $ 9 %(. ( &, ( &, , , # 9. ( , &. 1 $( , ( 8 . +. ' 9

$ 9 7 . 7 # + : , $ 9 ' 2 . 7 5 +, #, , # +. $ 9 5 7 , $ ,

9.

, $ ’5 #

. % 7 , # +: – 1 , , $ . /& , $

5 . 4 & , . ' , 7 ,

. – 7, , – # 7 +# , – $ 9 5 #5 , 5 . , +&, $ & 5 & & & !

36

Ì³ôîëîã³ÿ – 1 ! K! " 5, 5 5 5 ! 5 ! – # +. 9 5 7 +. ( 9 , + # , $ &, (, 5 5 & . 0, ) , !2 + &. & 9 , ( , ( , . ( , , ( . + , $ & &

, & ( . + 9& & . 0 5 , , $ 5 & &. A 5 &

, , &, + (

, . ( , $ 5 # $ 5 5. F

, 9 9. % +. #, $ # 9. 1 #( ! + #, $ 9 : 9 7 . # $ # 9&, 9 #( ( , # 9 #( # 9 . 1 , , (( +. + & . . 4

, 9 . ( , , & & # +. , $ 9 7 , 9, 2 # 9&. + + , & ( . ! ; (( 5 5 5 . A , &. 7 . #, 5# 9 . ! , !&, , &, , 5 $ @, @ , 5 9 % . , , , @ +#. ! , # , (, # $ : – 7 +&! ' , 9 ( , , & , ( , 5 ? – 7, , @! –

+.– =$ 9, . / $ ( 5 , 5 # 5 . ' 5 ( 2

, = , ( /2, (( , 5 ((. 4 5 % (. ' 5 ( , ! , $ ; (

& (. 7 (! 7 2

;

( 5 # 5 . 15 5 / , # ( 1 . 7 -, ( , 5 # 1 , 5 5 . ' , *2. E ( . 9 ,

. 7 $, @, & & , $ 8 . ! @: – 7 , ! 7, # $ ! 9 ( ! # & , # # , & ! 7 , ! 1 , 5 @. 1 , . & , , ,

37

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì $ @. + . 5, 5 @, 5 , . 0 + ,

& $ & @,

+: – , 9& , , $. + 5 9 5 . = ! 1

#, 9& &! ' & 9! 7 5 , , 7 5 , , ( . 7 , 5 , 9 & ! , ’ 9 ( . 15 , & + ( , , , : – / ! D (5 9

&, ? 7 +&, $ 5 ! + & &, ! – 1 ! – % # 2 ! – 7, , $! + ! % – $ 9 ? J ? 1 ! 1 , $ , . 1 ! ) 9 +, 5 , & , 9

! , , +#. K , $ # 9&: ? ! # & & +# . % , &, # ! : – , ,

$- . , $ & ( . 0

$ 9 #( , & . 1 ( , , ( # . 1 , # , , # ,

! – ' , +&, $ &, 5 & , – # !.– #( 9& & & &. ', ’ 9 , -

, , 5 . 0 , , . = , 5 , & ; ,

5 ( . ' 5 , 5 9 %(. + , +&, $ ! % #5, $ # ! 1 5 . $- 9? A , ;

5 , . 5 5 . 1 , . . , +: – 7, , $ # 9 ! 7 5 8 , 2 , $ #5 ! 4 , # ! 5 ( +# &, . 0 , +. % ; $ . , , -

38

Ì³ôîëîã³ÿ (, . + & 9, , $ $ , # +, 5 # . @ 9 ! R #, 5 & , . # + # ( , , . 7 ( . + # &; # ; # 9 &# . = # #( ( . && , # , $ . A, & 9

. +, . ' . ,

( ' . ' , , , 5 , +. & & + . +5 +, 8 , # . # ( – # , . 5

. ' , $ ((, $ 5 . ' , # , #

. $# & . ' $ # 9 – 9 # 9, # +. , $ + # 2 # 9&, . / , +.

,

. 1 +,

5, # # 9&, & , & . 15 , +, (

&, . ! 9 – !, &, , . +, &# . ' # !

& & # , $ # . + , # !. % $ + !. # 5 – 9 . # +#, . ! +. , , 9 % , $ 5 , ((. ! , , . 0 . + 7 !. + 9 , $ # # 9&, ( . + 5 + # 9& : – 1 # 9 & & 8 &, ,

$ , 8 : (( , ( , 5 . 1 8 +, 8 + 5 ( !9 (. + # 9&. ! #& & 9& , . . ' $ , $ . ! , +. + 9 , #( ,

. % + 9 5 . F , , $ (( !.

39

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

= + , ( 9 ( , $ 5 . ,

+, , & & .

- & !2 5 & 9 #( 5

, &, , . 4 , %2 -+, ( , , %2 , (

, ! – . . !2

. 7 (( . %2 -+

&, 9, ( . 7 (( 5 5

. ! (( $

. 1 (( + &, ( . + & & $. = 9 & , ! + & +, * . 0 +

9 . , $ 9 & & . % * . #& & + , (( . 1 * , & + &. * , $ & 5&; , $ 9 , ((, , $ 9 # . F + 5 , , . ' 1 5 ( . =5 , 1 * . F 9 . R 5 &, & , ( 9 . ' & &. ' , . 1 , & , & &. 1 & &, , , ( , – .

6 $ 2 “+ % ” - 9, 5 %, ((

7 , ’ % – * &. 1 9 * , *. = * ,

9 * ,

!9 ( & ’& , &.

9 5 * & ( . + *, 0 A 2,

& 9 . ' ! *. ! 9 *. 7

* , 9 9 . 15

. % , ( . , * , ( #& &. + * . . 5 * . * : – 7 , , $ * , $ 5 , ! 4 * , $ . / ,

.

*, $ . ', * -

40

Ì³ôîëîã³ÿ 9& , 9& , 5 . * 5 , 9 5. * , 5 # 5 , : – 7 , 9 , 5 9 5 . ' - 9 *, 5

(

. R * . 1 . J *. $ , & 5. , $ 5. 5 &, 5 5 5, , , ( , &. + *, $ , #

, $ & . A 5 . * # , &, . “J 9”, – # . = # ' , # , , : – 5 5, ! ' 5 ,

. 5 * & &, . + &, $ 5 5, * 9, ( . ' * .

3 6 5$ '! “> $ !” @, *2, /, / – E 4 . #& ( &, 5 # 1 , # E, ( 9 & . 4 )

(. / E ’

, 4 & – ’ . + #& & 4 (

E,

, ( 4 4 (. E

5 & 4 . + 4 , 9 . & %2 -+ 4 5, ’ 5 (

5 . 4 4 5 A. ' 4 ; 5 , $ ( 9 %2 ( . 4 5 A . /

E, ( ,

!9 (, % –

$ @. &. + (

% . '

4 4 ( ( E. + & , , 4 ( 5 . 1 . 15 . " . 7 & $, 5 . J # 9. F # 9 % , +, + . $ , + ’ ( . 1

, 4 ’ . , . +& , , , 4 (

E. @ , &, & 4 ( + (. % % – 9

$ ( @. + $ – # E . R ? % $ 5 (

, $, 5 , 5

41

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì , $ & 9 . 15 + 4 # %

. % 5 # . + 9# 4 ( , $ % (. +. & 4 ( 5

. &, E, &; &, $ # (, % # . R (,

, $ ( %? / $. 5 9

E. # & 4 (, 4 ( 5. % 9 +. 4 (, # , $ 9

E # &. + % 5 4 # . + , 5 + &

( . R , 4 9 %, , $

E, ( ( . +5 # 4 ( E. , & ( & 9 5&. ; ; 5& 2; %. ! 5 . A 5 , $ , $ $. 5 4 ( . = , $ ( ( 4 , (

, . ' & & E. , ) . N 4 # , ! , . . A # 9 . "

4 , , $ ! . 4 & 9&. 9

%, $ ! . 4

& . % ’ , %2 . ! (( ( . > , & 4 & ) . / 9 5& ( . !, !9 (, ) .

5 4 (. 7, , %2 ! 4 ( ( . F 4 5

- 9

. +9 9 4 . % 4 ( . & (( 9 %( #( . 4 ( & . , & (( 9 , & . 7, #, , # ( , . 4 (, & (( . ' # 9 ( .

) 6 $ 2 “+ % ”

9 % % , ) , 4 , #& & &. % & $ , $ 4 (. R ( , % & & (

& 4 &, $ ((.

42

Ì³ôîëîã³ÿ % 9 ((, ( 4 (

$ , % & . 9 5& 4 ( . 0 +#. 1 + #& ’& . 7 % +. #( , $ , # (( . % , 5 . D , 5, $ 9 4 ( . $ . , . 15

%

’ &, ( 4 & (( +, & . 4 . 4 ( (( . & , , (( ( , & . 15 5 & 2. 4 . - . , 4 (( . & , # , ( . 4

( , 9 2 , + . 9 + + , & . D , &

2 #& & &,

&, &, &, &.

) 1# $$1 61+1 + 9 4 &, 4 9 + . + & . A

+ ,

9 – +. 5 -5 + 5 + 0 . + : – D$ 9 , 5 . 9 # & &. 4 , $ – , 0 . 7, & , # . ! + +

: – 4, 0 . 5 + . K & , #( ( , 1 ' . 9 ( . ( # 9 , , . > 9& , !. . 1 5 5 (. 7 , ( , , , , , , & , ( & , , $ , . 1 5 . ! & , ! ! (( 5 ( (( . ', & +. / 7 +&, . 1 ’ , , 9

! & , 9 %2 . %2 +& $, , $ , , ; ! +# , $ , ’ , 5 .

& # , . 4 5 +. / ( 5 ,

. 15

5 ( ( , (. 7 . + . + #( , 5 -

43

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì , &$ , . = , 5 , , . 7 9 ( 5 , . ' , & !,

+ #( , ( . ( . ' . R , ? + +, & , ( . , ( ( . '

+ , $ ( , 5 . 4 (, (, $ , 9 5. ' +,

, 5 5 . + 5 5 5 + 2. : 5 9 %(, , , ( , & 5 ,

: 9 5, , , $ . + (,

5 %(,

5 . +. + , . 0 ,

. , &

, , , 9 ( 5 . + .

, & ( . 7 , , . ' +, 5

5 . 7 . 1 , # +,

. 15 & &

. . F

. R # 9 9 . 1 +. 0 , 5#

: . ( , 9 ( . ( ( 5 . " 5 + . /( ( – , . + $ %2 -+ – , . D 0 ? 0 , . 5 0 , (( . +. ' +# 5 !. +# 0 5 : – " 5, +&! 5 . 7 , 0 . ( . +’, (! 7 , 5. + 5, ! D # , + ( 0 . $, $ 5 . ( 0 . 5 . + 5 0 . &$ . 9& , , . 7 + 0 , (( &, 0 +. " + 0 ((

. & , 0 . 5 0 , * . 0 5 , , $ &&, . ! 5 , 9 ( 0 . > ( ( 5

, . % + 5

, 5 %(, 5 . 7 )

(. = 0 . 9 . 5 , ; ( )

& &.

44

Ì³ôîëîã³ÿ

) % 2!& + . 1 , , . 15 #( ( , 9& D, +, %. ' 9,

%. A 5 ,

, , $ 9 , . % , 9& , 9 , 5 . / 8 , $ , . / 9 %. , , , , $ $ ’. % 9

( – , $ ’ . 7

( + % : – 7 %, # . D – , +, 0 . 4 . = % , $ + – , $

8

+# : – ! ' , $ – 9. % . +, , $ , 5# . !

5 # 9 +;

% , $ $ .

+ : – 4 , %, #5 ? 1 , ! 9 5 + 0 , 5, (( % . . K , – , – 5 & , $ . # % , ’. % +, 5 5 , .

) !1 2'1 + ( + 9 =2, $ *2 (

7 . ', , , % , 9 =2. #( , = (. =

2. +5& #& &, , $ 5 , 99 = . A

2

+ =2 = &. + , 2, , ( . ( 5 =2. + 9 =2. 5 % , 9 $. 7 : – & % , + . 1, 5 , 9 % . / , % ; , &, $ - ’

((. (( , ( , $ ( & , & , 5 $

, (( +. (( & ,

(( (( . ( & , # % # 9 . + 5 ( ((:

45

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì – 7, ,

, 9 ( , # ’! , $ ? % , & ( . 1

, $ , # . R #( % , , . & & & $&. ! % .

5 , =2 = . ! , & . 1 ( ! ' , +: – R , 5( . D – , +, 0 . 5 % , & ((. & =2 = .

. =2 9 9 # , % . . 5 # , 5 & , , $

& 9

, . 1 , , , +

. ' , & . + ( . 5 , : ’# , , ; # , #. " ’# ( ’ , & 5 . + & . A 5 $ , # +, 5 & # ( . A #

(

. = $ , ( . = + , & . " 4 ( , $ , ((

& & 5 . . A & . . ( % , , 2 & , + & 9 (( =2.

%&& / + # , %2 + ! . 9 =2. ! * ( 5 2. 9 =2 & . ! & 2 , . 4 9 . / # . =2

= & , # . . 1 + # ( . A ( . + 9 # , 5 , ’# ( . F 5 5 % , 8 , . 5 5 9 & , 8 : – ! , 9& ! 1 & ( (, - 9! 8

+, 9 =2 , : – R 5? R 5 # 5 ? ' 5 +? F ( ? + & ? 1 , , (( , 5 . J 5 ( ? ' 5 9 ? J 5 % , , (( ?

46

Ì³ôîëîã³ÿ 1

=2& 8 ,

=2, , , 5 , +. 0

+. & & & , . 8 , , A, .

. " 7 9 %2 # +&. #& & . = +. D , $ , 0 . 7 ( , 5 8 #. ! , ’&, +#. 5 , 5 , (( * . 1 , , 5 9 . 7 & (,

( & 8 . % + – 9 9 =2, 5

&, &

. /

+ 9 5 . , ,

9,

5 &, & 2 . +&,

9 2, , , ,

& 5 ( . 1 , , . 5 5 $ %2 , ’# +. %

; 5 # 5. /, $ # , 4 (: – , &, ! 5 ! 5 , ! "

( + 0 (( &. 7 & ’ ( (, & +. 7 ’ , 5 , $ , – & , – 5 $. 7 0 ( (. . 8 , , $ . 5

& +, 8 : – ' , +&! 7, 5 0 , & – ((. 7, , , , 5 . 5&

+ 8 &: – 1 , & ! 1 . 1

! 4 5 , 9 =2, $ 5, 5 . + 8 0 , , 8 , (, &. ( 8 , 5, , +#. 1 (-8 .

%, 1 5 + 9 #( ( 9 =2. 5 & % , 2 9 + . + & 4 & . R + , ( 5 . 1 . A

+ 5 9 + 5 . + , $ + , , $ . 9 2 , 5 & +, 9 : – ' , 0 . + , $ +

.

-

47

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì . ! + + . !

+, . ! 5 , + 0 : – D$ 5, + , ! +

. F #( 9, .

) 2$% + 2 + , 4 , ’&, 4 #& % & 5 %. = +, % , , , 5 $ ,

) . + % . 5 %(, (

2, ! . % 0 %2 -+ , (( , # 9 . R + % . 4 % , $ 2 . 7 + 5 $. / ( .

% . + + & & . , ,

, & &, 5 & & % . ' $ . + , + % , &, $ 9 . +

% , 9 % ; 5 ' 2 9&

. % + # 0 .

%+%, 6 “1 ” “ ” 2 2, -

*, = 2, 5

*2 &. 1 !9 (

&, & & 2. ( = 2 ; 5 . = 5 , ' , $ 9 %(, 2, 5 , ' . + &. 1 5 5 ; 9 . + 5 , . ' 9 2 %. '

, ' 5 2

(( 9 . %

2. (, $ . + 2. %( +2 . (! 15 %( 2 9 , %( : – 7 & 5 , %(,

& , &. D & ( 9 . ' 2 %(, &. 2 , , 9 %(. 5 5 9 # , &, $

9 . A

%(, ' 5 2. ’ ' 9 5 5 . 5 2 & ; 5 2 9 . ' # 2 & , ,

. K , .

48

Ì³ôîëîã³ÿ 1 & , 9&# 2. + # ( 9 . 5 ; $ , 9 2; # 5 , & . 2 . ' 2 – 5 .

!& 6 $ “2 ” ) (, , , $ & . 9 & 9

, , ' . . 1 , 5 $ 5 9 , ' . 1 5 . 1 &

,

. 1 ' , & 9

, 9,

,

5 , , . F '

. $ 5 ( , . / & 9 '

. 7 9 & ' . 1 7 , ,

' . '

9 , 9 . $ 5 ' .

9 . J, & 7 , ' & (

– & – ( ( , & 9 . 1 5 , , 7 & . ' &, # 9, . 7 7 = ' : – , & , $ #5, , $ 5. & & - # . % ' , 5, $ ,

# , : – D & ( . 0 . >, $ &, $

. ! 9

. ,

. $ & , & . 1 '

. ' . 1 = ,

$ 9, . = %2&, . = = , 5 9 = # $. F *2 + , 5 & & , # ( = # . % ? 4 9 + , , 5 5 ' . F

. A

. + ,

!, ' , $ . 0& 7 5 !, ' : – F *2 , + , = $ . & 7 , ! + . 7

9! '

: – 4 #5

. 1 . / &, # ..

49

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 5 & & ' , $ . F #& & $ 5

. ' 5 , ' . % 9. =

' & & 5 . = 9 9 ' , ( . F 9

. ' . + ’ ( . / ' , ( . )5 4, & ( & +2 &, & ( # & , ’( & +. / , ’ + & . % ! ( . $ $, 5, , $ ’( 4. !2 + ( ( . $

+ - . ' 5 9

&, . ! 9 ' 9 %(; # 5 . 0 & , ( . . ' , $ & . ' ' , # , 5 . 1 & ' & & ; 2 , ’ , , 5 &; & . , ' # , # . 1 ' , # 9. 1 & , # , # $ #& & ' . ' 9 , ' 9 %( , &.

&( 6 $ 2 “+ % ” 3

+ ' +, . 1 . F '( @ 5 & +. 1$ + 9 . 0 9 '( . +

$ . ( 5 5 ( ,

!9 (. 4 +

!9 ( . 9

+ + . 7 + (

$ ! &, 9 + – * . ! * #& &, 5 (( &. ! (. * # $ , $

#( . R &, * 5 #( . % ? D , $ ! (? / ( * . (,

& ( -( . 15 * 5 . , $ ! & 5 , 9 , $ 9, . *

5 , $

!9 ( 9&, 5 /,

. F , $ . + , -

50

Ì³ôîëîã³ÿ 5 * , ( !9 (. 7 9 , , ! &, – . ( , ( * , ( 9 , $ , , 5, ( * , , # . 1 9 +. 5 -$ ! & 5 9 * . * + : – ' 5 5& & #& ! #&? , ( ( ? 4 , ( ! – 1 # ( , –

9 +, – &, 7 ! ( & #& & ! . > 5 ( * ;

. – , +, – , – : 5 + + @ , #

+ ; 9 = 2. D$ 5 5 , , , ! ' , ( , 5 9 %(. D 5 , (( 5: 55 5 , 9 & 9&. + 5 ( 5 5 , . + 5 * . , $ $ 9. +

. # 5 * #

0 , !, , 9& ,

, $ 9 * 9 9 . 4 0 , 5 + , 0 9 , $ . 1 . + * . 7

! ( 9 . . + + + , , 9&. F * 5 + , $ 5 . + #( . ! & 9 . 1 , . " # +. > ! ( # . 7 9 * . 4 5# . 1 # 9 + ' . D , 9 , # 9 . +; $ 5 5 . + $ + 5 ,

* , 9 5 5 ,

! * . + # & * , , 5, 9 . + + + ,

. = 9 * , 9 , & 9 + . 1 * , 5, . 2 + + , ! &

9 * . = 5 + 0 , * ,

9 , 5 + & 9 . + ' $ 0 ( . +& , 0 + $

. ’5

5 0 ' , ’5

, !, . 0 . $ +, (

.

51

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

;( 9 2 , % , , , . 9& & & E . + 9 % . , % , $ % ( , (. = E &. + % , (, $ E , (( 5 . E , 9 . & % , $ ( $, $ # . + , 5 , , 5 ( , , . ', &,

( 5. 9, , 2 (. % , & & #& , %2 , , 5 5 . 1 5

, & , ( &, 5& . 1 5 E . + (( = , 9 , 5 . R #& & & ( E , . 5 - , , , 9, , , 9 , 5 5 . J ’ & &, & , 5

.

, ((. / 5 E , ( $ (. 4 #&, # 9 $. E #& & & 5 , 9 . / (

, (( . &, E 5 . 5

& . A 5 . ,

. ! . % E ( , (

. D , .

5 , 2 , . % , ( , , 5 , 5 ((. ( (; . + , , ( 9 , ( 9 # ,

& & # . ' , E . 7 #& & # , & # , $

. 4 ( ; 5 , & ( . 0 5 E

# (( . , . 1 # . = . " #& 9 & 5& - 5 . E & , = . ' ( : 0 , A 2 . + 9

9 .

' 6 $ 2 “+ % ” = E , (( , 9 , % . 1 $ 5.

( – 8 , = = –

( 5 E . ( & ( -

52

Ì³ôîëîã³ÿ

. 5 % 5 , 8 = =. 9 : 8 – 8 &, = – = &, 5 . = 5 5 . 4 , & & E . , (( ! 15 ,

5 & && , 5 = 5 . 5 $ 42 9 % , ( . '

= % : – 1 & 5 , . @ &, , , , ( / . 7 5 , = $ 42. ' 5 , , , . = 5 & ( , % . =2 , , , , (

, $ 5 &, . % , = , 9 & #( (

$

. = , $ , $ , ( 9

. 1 , $ . 9 & , , . 9 , & , 5 & &. % , , % . K , $ , (

, , . = = 5 , 5 , & ( . =,

, 9 . + ; $,

, & $&. +5

, . =. = . 9 , 5 , . 4 # % , , . 15 5 ( &, 5, 9, 5 & , , $ 5 # . = 5 ( , ( .

=: – 7 , 5 ! % $ , 9 ! = 5 , 5, . 9 2 5, 5 5 – , , , $ . + ( % , 5 & & , . = . + $ . &,

. 0 ; 5 , 5 $ %. ( &

5 , $ , & 5 ( ,

. ' # 9 , , 5 , # . , # ( , # ( . #& & $& =, , 5, $, & 5 &, # ( . ! , 9&.

53

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 15 % 5& , 9 , , – . . = , & . A : – J (5 , % , 5 & ? , , &! 4 =, # , # . , 5 $ ; . )

5, ( #. ' ’ = & %2 -+. ( . = , $ - 9. ) , – ! –

; & 5

, (

, ( , 9 , $, 5 ,

9 # (

. + 5 , =, (

, &, : – 1 ! / ! 5 , ( .

&, $ ( , ( 5 ’. ' %2 -+ & & & . ( . F ( , &

, =, =& – 29& 8

. = 8

, & . / 7 = , % %2 , ! &. +5 8

. 9 9 . = 5 9

!9 (. 1 . J , ( ,

&

. , $ % , $ 9 . / . K , @ , . + , (

, = ( . % , =, % (, &

% . 4 =

(. 1 , , = 8

. #& & ! #& 5 5 @ &. 3 9 = $, $ , & # , . – J , – =, – ( , ? D$ & , $ #. ' 9 =, &, ( .

%# 6 $ 2 “+ % ” 9 8

%2 , 1 ,

. +5 ( ' . + , & , (( . R, 1 , ( ' . 7 $ ' , $ 0 , 9 8

, 2

) (( - : , & % % . + 0 , 2

-

54

Ì³ôîëîã³ÿ 5

, 5 . 7 5 1 , #( ( $, ) . 2

1 . % . 8

)

. + ) 1 . (, %

% , , 1 , : – ' , 5 , ' . , $ ! 0 # 1 , & & , !&, & & &. 1 , , 9& ? % 5 1 , & 5 & (

. %

' .

# ,

, ( . , (( ' ! + & 9 % : – 7, 5 5! 1 5 ! % ( #5 ! – ! ! 1 ! –

% . + &,

5 5 = 8

. ( . + 8

. %

, 2

& . = & % , &, 2

, 1 , @ , , $ . A @ , % . &. + % , 5

( . 1 $ &, &, 5

, , & ( . 1 1 , ’ ( 5(. 1 , 8 ' , , 9 5 . / . . , . + 5# ( % , (, # ( , ’ 9 % , (

. 4 % ,

1 , # .

1 , & @ , #

: – 7 , , ! 5 % . % ! , ((. + 9 1 . " $ 1 . & %2

. 1 ( %2 , . 5

, # 1 . 9 # ( . A # 9 1 . # $ . % # . ! ’5 (( 9. !

# : – A , ) ! , # 9 #& &! ' , 9! 7, , $ , ! , $ (, 5 , , $ (! @ ( , , 5 , . ' 1 , . > . ' 1 5 &, $ ( . 1 % . 7 1 ,

, #, &. 7 , # 1 . " & % , 5 & 1 . )5 5 . ( , (( .

55

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ! 9 1 . – )5 5 , ) ! – # 1 , .– 5 ! % , # % 5 . ( 1 , ,

. 1 9 . 1 5 (( . (( # , (( , ’# 9, & ( . (( . 1 ((

$ , ) &. ', , ( 1 # . 72< + % % (“7 !

”) ' (“ ”),

, $ “2 ' ” 3

% 0 & 0 9 * . (,

9 +, . '(

* , . F * , $ & & % ,

. !# %2 & * , $ 9 ( + 9& * + , ( %2 . + %2 * % . 1 5 %2 0 . + , 9 , %2 * , & % & 0 . % 5 ( #& &, $ + ((

. ' , 5 8

9 = , 5 $ %2 , 5

( . + , & % , ’ (, 5 %2 . 1 %2 . @ %2 % - . ' , % , 7 . A &, $ , : – , , $ : 9 # 9! ; ( , , +. % , 9 !,

, $ & % &, 5 $ ( % –

. ' , 5 9 & , ! : – ' 5 , 9&! 1 #5 ! 4 ,

, $ , 5

(

, ( . 7 %, , && $

!, 9 . ! 7 ( 9 %. '

( ( 2 , ’ 9 + , , 2 , * 2. " ! 7 9 : – 7 -, $ #5 9, ! % ( 2 * 2. 5 $ +.

56

Ì³ôîëîã³ÿ ,

& !.

& % , $ ;

(( 7 . +

& ( ’ 7 . % &. 5 & . !& 5 , $ # & * 2. )5 9

* 2, - , . ! 9 , $ , ( & 9 %2 -+ % . J , , * 2, 5 ( ! . 2 % : 5 – , % , 5 – %2 , @2 . % 5 # !9 (. K 5 $ 2 !. + 9 ’ ,

7 . ! ! 5 . 4 5, $ ! , &5, ( @2 , , $ , (. / , , & , & % (. ' , , , 5 !, 5 , . ( , ( 5( & &, $ 5 (. 5, % ; 5 9 , , $ . % . 1

%2 . 7 , : ! 5 , $ & . & , %2 $ ' & . ' $ 9 ,

!, , $ 9 . 4 5, # 5 % , %2

, . 1 ! %2 , . K , ,

2 . '

9 !, , #&. J , 72 ) ,

. 7 ) !, , $ . A

! 2 & ) . 1 & !. 2 , $ ) 9 . + ! 9 . &, % : – % 5

A 2, $ , , . !, %2 , , $ $ , ! = 2 .

& 1 :%0 = 2 ! & . 9 $

, $ & . 5 , , . 1

! & , -

57

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

, $ . R & ! 2 , $

’ . N ! ,

5 . F& 5 , 5 ((, $, (

. ) ’ (( , 5 ’( 5. ! 9& 1 & , , . 0 ! !, – % , 9 !2, %2 .

5, ! 9 7 , * , 8

$ . * , 7 , # 5&, , $ 8

. 9 9 8

= !

& 0 ,

. R ! 8

. % !, 5, & . ! . , . ! (

@2 . = , !. 7 5 , ! 8

5 $ 42 % , $ . %

! 5

$

' 2 9

* 2# . 2 ( ) ! , $ , $ * 2 9

.

& &1#% %, ! ' 2 & , * 2. * 2 0 . (

' 2 ( =#.

')") & ((=) ($) ! 5 9 * 2. ! . F , ' 2 E &, ( . 1( 5 9 . ! 5 . + 5 1(, 5 , $ 5 $ .

, 5

. 1 ( ( 5 :

,

. 9 9 . 4 5 ! $ $ , 5 , 9 , 5 ! $

$; , $ . !

, 5 . +

, , & 5& &. 1 ! & ,

5 – , . ! , , , . 7& , $ 5 , $ &&, , . ' ! . 0 , 9 ! . ) &, 5 5 ; ! , ( 5 . 5 ( , ! 1&, ’ 5 . = ! 0 , * 2 , 5 . F 0

, & # !. 0 ; ! (

, * 2

.

58

Ì³ôîëîã³ÿ

<)" $% (1$) ($) + 5 * 2 ! . F ( ’ . D , ' 2 E &. > ) , & $, $ 9 5 9 . / ’ & & , $

(( . 5 ) ! @2 @#. + 5 ) , ! 5 @ 9& &, 5 5 . 5 (( . A 5 ( , ! ( & . A& !. , & & & , , # , ( & . ( ! . D , #(

( 9 & . 0 9; , - . ' ! , $ 9 ( ( & . +5 .

( 5 !. ' @. @ , & & 5(, ! #& 9& . 1 . 4 5 . 15 . + & &. ! (( 9 ! ( &, $ . + (( ( . ! . 2 ! ' 2. % * 2. 2 ( ) * 2 ! 2

. 0 & 9 9 2. , & ( ( . % 5 5 , $ 9

( , ,

5 , (, , , . ! 9 * 2. 1 5 9 %2 -+. ! , ( !2, ! , 2 , ; – – ( . ' !. 5 5 , , 5 , $ & #& . $ ( , , &, !, .

. 7 , 2 !. !9 ( * + 5 9 2. ' ! 9 * 2 ' 2, 5 $ .

%)" &" (8!!) ($) * 2 , $ % ( , & % & &. ) 9 5 . (( * 2 !

& (( 0 . F , ( , . 1 % (, & . F ! . ,

, , .

. 1 ( , &, & (( . 15 !-

59

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì & (

– ( ( @ . ' . !

((, ,

. . ! % ( . 1 ( ( . 5 & , ! ( , $ ’& . & ,

((. !

(( 0 ,

% : – , !, $ 9 ? 1 $ , 5 & & ? #5, $ $& ? J #5, $ 5

9

? & ! & &

: – 7 ) , ! 1

, $ 7 ; 5

(, – 9 . 1 (

& , * 2. / , & * 2! % ! . 9 & 0 (( * 2&.

%',") # % #! + !' ((’!) ($) + & , $ 9 , !. * 2 . ! 2 . F , $ , * 2 5 9 +2 . $ & ( ( , ! 5 * 2. + 8. 5 & 8 5 . + , $ $ . 4 $

. + 9 $ 5 . 5

8 , $

. 5 8 , &

. = 8

!,

, 5 &$. !

. 5

5. = , ! ( ( . ! ( ( 0(. ' ! , , 5

. !.

, ’

. 1 !, . , , . ! 5# ’ , $ . !, $ , # ( & , . , $ # . R , 5 9 %(. ! 5 * 2 . ' 5 $ . 4 ! 5 5 . = , !, 5 , ’ 0 . = * 2 , .

!) % * 2$% (=!) ($) 1 * 2 ! . & % , 9 * , ! . / 9 # . 7 % . -

60

Ì³ôîëîã³ÿ

,

, , 9

, ! , , , , $ & &, , . ! % #

, $ . % . K , $ . % !

, $ ,

, %2 + . 9 , ! . = 5 % , 9 9 ( ( , ! ' 2. 5 9 * . J

, 5 * 2# , ! * , % #& & &. + & + , , $

, ! %2 -+ . ! & % . 7 9 + , 1. !, 5 5 + , 1 9

. 1 1, + , + , & . ! , , 5 , +

, 9&. 7 1, 1, 5 . 1

( #& & &.

%!") # ("') ($) R * 2, ! !9 & 5

= . K * 2 0 . F 9 = , 0 , E , 9 + ; 0 + . % 0 5 – 5 # , + (

. +

0 , $ 5 , 5 . + $ # 5 . ! . !

5 = + . !

0 , * 2 5 + # &. 5 &, 5 +

5 % 02 . ' 2 '.

% %' ("') ($) + ! , * 2,

5 8 & 9

, 4 . 9 9 ( . 9& , (. F 4 9 & ’. ( 9

, , &, . 4 9 2 9 ’ ( !.

4

( . 1 ! 4 ( . 4 5 # & 9 % , !, ! & 4 . 1

!, - 4 &. ! . D , , $ 5 & 9 %. ! 5 5 # & 9 , , &

61

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì & 9 %&. % 4 !

* 2,

( &. 4 ) , , .

& 2'! 6 5$ ' “* ” = ! &

8 ( 9 4 ,

5 , 9 %, 5 8, %. ' % !. 9 8. K % . = , , & % , , $ % , $ 9 %(. = , % (

, $ - , . 1

8 9 %. ' , % 5 ( & . , %, . . + 5 5 5 $, % ! (, $ # $ , & &: – 7 ! # & & . D & , ( - , 5 9 %(. 7, ( , & , ! $ ( ,

$ . + 5 %

( . 15 5 ( ( # . +5 ( (( – . ! . + 9 % . % & (( . % , # & & 9 9 8 & ' , $ % . % & 9 %, ' . + # % . # : – 7, # , 5 , & : “J #5? 5, 5! 1 ! 1 . ! ! 5 !” 7, ! ( . 1# . J # ! 7 , ! 1 5 ! > $ ! %, # # . $ , 9. %, &5 5 5 . 7, ( , $ (! # $ %. – & #5 &, % ! – # , – &. 7 , , # ! ) % : – +$! ( . +$, ! ' $ . +$, %! – 7, $ ! 1 ! 7, ! –

%. % , (( , . / 5 # & % # & &. ( 5 . 9

# % , $ . , & 99&.

62

Ì³ôîëîã³ÿ % (( 9 , 8 !. 9 % # 9 . 5 &

% . 1 & , # % # . % ! , $ ,

. % # ! , 5 #, $ % , % . 1 # ( % ! 5 , , $ ! . 1 &&, $ , ! # 9 %. = # . ' – &, $ # ( & ( . & , %, # , ! # (

. , , $ 5 , #. ' # !, $ %. # , $ , 5 : – 7 9&, % 5 9 %(. !. K , $ &$

, . ! 5 % , $, & , , - . " 5 ' – % . 4 5 , 9 % , 5 . 5 9&, ! #, ' ( . 7 ' , ;

9 ( . !

' . 7 ( , . 1 & ( , ! . 5 ( ! ' , # ( , # . 9 ' . ’ ' , , $

% . ' ! %,

(( 9 (( . % , 5 9 , & . K 5 9 . = ? . K . . $ '

9 %(. R ( ! " # %, $ % , $ &, ’# ( . 4

5 %( #(. A 9 5 % . A % ’ !. , . ! % 5 9& , $ ( , 9 8 (. # %; ! - 5 . ' % 9 # 5 ,

, & . ! # , $ %

9 . # % (. 15 %, & # , , $

(( 9. ! : – ' ((, %! ' ((! ' 5 , $ –

. + ! J & % ? ! ! / ! – 7 ! – %, 5 .– 4 , % ! 7, , 9 ((! ( , !

63

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì – 1 , 9! –

!.– F % . D (( 5 ' . ,

, 5 ( ; , ;

. % $, %! / $ & , ( – ! – 7 , ! – %.– J ? 5 . D & ( & , & . )5 &! 1 5 ! %; : * 2 9 4 .

((&%! (’!) ($) 4 ’ ! ( 99

@ . F @ %, #( . 4 * 2, %, 9 !, 9 . R (( , * 2 !. 5 ( , 5 . !, ( 9 , % '. 4 5 . 5

* + , ( 9& 8 &. + ! ( +, 0 . 1 9 0

!. !,

9, 0 . /

+ , 5 , 5

, ,

! , $

. ' !

0 , % 2 . + ! 0 & 9 ) , & &. 1

) 9

. ! ( 9

9&, & &

) . F ) 9& ( ! !#&. + 9 5 ! 5 , 8 . ( . ' , ! 8 , 5 99& # . , , , (

-( . F9 @ !: –

, , $ 5 ? 0 5 ? '

99 !: – F9, #( 5 & , 5 &; 0 , * 2. 4 , %, , %. * 2 ! 1 ! @ . , !, & ( !, , 5 9 !. – 1 !, – ! , – 5 : 5 99& @ (( & . % ! . & !. + 5 , , %. +5& !, . (( . % 5 & &. 1 ( (( 5 , ! -

64

Ì³ôîëîã³ÿ (( ( . & +. ( -

! & &, (( . ' ! ; 9 ( % : (

. + 5 $, (

!, 9 . ( #& 9&; & &, & #& #&. % 0 , & , ! , & % . +

9 , ( , ( ,

( . !. @ & ( 0 9 & , % ( &. ! (( '# . ' ! @ .

& !1 %1, 81 <'! + & ' 2 ( , ! (

'(. ' $ , '(. + 9 '( ) , ! , . , % , , $ . F& ) +

%

'(. ! 9, , , , ( , $ . '

% ) 5, + – , 5 , $, 9

'(. ' 5 , ) & ( 5 . + & ! . + 5 $

, ! ((, ! ) , 9 '( 9

! . K 7 . ) 9 & !.

9 . ) ! , , 5 $ , ! . - !, ( . ! ! . = ) 9 5 9

, ( ! , &, '(. + ! ) , ( 5 9

.

9 , , ,

5 & '#&. % 5 '#& – 5 @ 0 .

% (!) ($) 1 ( ! 5 . * 2 0

! ,

= (. 4 5 ! . ! 5 & , 9, # 9 ! . ! 5 . 5 %2 , )

(, (

5 & . '

( ( ’ ’ . R 9 ! ,

7 . A &,

, 5 7 . D * 2, ( ! ? 4 . 7 9 ! , $ 7 . D ! -

65

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì !, , & .

! ,

! , # , . ! ! * 2& , $ 9 ( 9. 5

* 2(. ' , 72 . 7 #( ( 9 !. 1 72 ! . 4 $ ! ! , * . "

! , ! . ! (

5 . + 5, $ 72 * ,

. ! : , , 5 5 . ' $ &, . ! , 9 %2 -+. ) !, & . #(

! . 5& & , & . ! ! #& $ && 9&, &, & ! , 5 & . ! * 2( !

! 7 ! . + 5 . / 9 $ . ' 0 . J & @ &, + , ! & %, @ &

!. 1

@ (, A ,

9 &. ' (( 9 * , + , #( . ! 5 . 15 !2 , 9 & 5 9 * & . F

(( ! ; & & , ! . 1& 9 . 1 * , !.

9 ( 5 . ! & #( (( . 1 @ ! & . . ! 5

8 ( 5 ( * 2 0 . % * 2 ( ! .

# (*!) ($) ' ! ' 2, * 2. F 9 , ! * 2. 1 $ ! 9 . , 9 %( * 2 9 9 , =. ' =, 5(

(, & & $&. ! 5 ) & ' 9 . / 9 %( ! ( ' + 2, 9 8 (. ( , $ %( +2 . + ' !: – 7 , ! ' 5 ( ! 7 5 ! + ! '# . =

+ 2, ,

!, $ . !

5 ( . 9 !

66

Ì³ôîëîã³ÿ !, 5 , 9& & , %2 -+. = ! 5 9 %(, . 1 , 5 !, 0.

: – 7 !, & ’ 5( : &, 4 ! / & 5 #( . (( , &! / (( ! ! 9 5 !. 1 !

( 0 , ( , (( 5 (. 5 , ! , : – 1 , !! % 9 ! #

&! / 5 # !; 5 %(. 9 +2 9 , 5 9 . , , , %(, 5 & 9&, 5 , , . %( , $ 9 9 . & %(,

!: – 7 & 5 , %(,

& ,

! % #5, $ #( 5 # 9 , #(

. 4 , %(, 0 =. 1 9 * 2,

9

. %(

# : – D &, , & ; 5 ( =. D$ #5 , & * 2. 4 5 ! = 9 . 15 5 % . ! ( , 9 , , 5& =. ! %(

; 9 .

!, 9 5 5& =. 7 = , ’ ( , . 0 ! 5&. 15

5 %( . !

9 0 . =; , $ &; &, , . !

=. * 2, 5 . 0 ! = 9 %(. ! %( 5 9 =.

#&1 (% (*!) ($) 1 ! * 2 , 9 . , %, ,

, & % ! , # . D 9 , $ & !#& ! (( . R 9 , 5

! , $ , ( .

67

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 1 5 ! %. 4 ! % ( E , 5 ( , 5 ! ; & ! 5, . ( 5 5 &

, * , $ ( . 1 * 5 &

2 , 5

! . !

$ 9 1, ( , 5 ! ; 1 9 5 . ! 5 1. 15 , 1 . ! . . R

!, 1

, . 15 , ’ 1, , $ &, ! # 9& 5

! . 4 5 9& # 9&, 9 5 . )

&. '

% , + ,

, !(, , . % 5 , , . , $ ! . 1 % # , & # 9 , . % # 9 : % , $ # , , #( , & ; ( #( , ( . % % , . 4 ! % #,

&, % . A ! %

, !(, ! 5 . 4 5 ! 5 E. ', & &, & 1 . + ! 9 E , + *2 ) , / ,

’ .

! . 4 ’

E ; = $ 8 , $ , $ / $ 9. / 8 5 . 9 9 9

, E. + !, , ’ , / %2 . ' 9 E . / $ ! # 5 , 5 & , %. , ( 5 . – 7, %! – !, – – !. 0 * 2, 9 0 . * 2

# ! . | – D # , , –

%, – , , # 9 ( . ! . 9 %. 1

. ( . 5 !. , ’ , , , & %2 , % . + 5, % # : – 7 # , !, $ 5, ( 0 , , # 9. !

%,

, $ #( ( 9 , $

$.

68

Ì³ôîëîã³ÿ – 4, %, ! –

!, – 5 5 , (( , $ ( . % # 9 . % ! , & 9& : – +$, %! D , ! , ( . 9 ! 5 , % ,

5, ( . % ! * 2 . * 2 ( ! , ( 9 , 9 %2 + . %2 ! , $

5 ( . + 9 ! * 2. '

8

. % 5 . J . & 0 # @# , 5 ' 2. % , ! , , 5, !. (6 $: 8 +.*. / % . – 8., 1996. 3 2.+.1 )

69

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ГОМЕР ( – V !. ..) / , # , , , 5 , 5 ' ! ' $

, , , "1 " "2 ". * 5 , . "+ " ( '

) # " ".

< 22 +@1D +*A"% 2 . 272 . 1–345 !

, , % , +, +

, $ ( : 4 5 ( %( ' , ( 5 + . ' , R , 5 %( ,

, % .

( &( ? ).

, +5 , & J , $ 9 , , % ( . '

4 5 , . > , % 4 , ( , % $ 5 – %

,

: “7 % (! , $ 7 , 0 + $ . )& , 5, 4 – % ”. = & (, – 9 . ' % % 5& 9 , – 9 & : “4 , $ 5

9 ! ' & –

70

Ãîìåð 1 , . 4 , – # , % , 5 , & , &. K 9

, $ 9 !” ' , 9 , 5 , 0

5 . %, 5 5 , % , ) 5 (, 9 : “ , , $ = $ 7 #5, , ' #5. 7, &, @ $ ( ( & =

, # : ( ( !” ' , 8-% : @ 5 ,

9, 0& , .

& , R 5 , 5 ( 5.

5 5

, – 4 5 & . 5 -

, + &

. . 4 ’

. % & % – / 9 ! , 1- ( , (. , , $ , A ’ % : “ - , % , 1 , $ : '- $ ( 5 9. 9 , J $ – - # – , $ 8-%

– J 9&

, ? 0, 5 9 , $ 9& ?” '

; -

= 8 , 9 $ 5. – $ #, $ $ , ' @ $ , $ 8-% .

, : “7 % ! 5 , &, $ !

% - , . R , $ . ' 5 , R . 4 &,

, R

’ &#, (.

71

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 5 9,

. ( # #, - (, 4 . 7, , #5?” &, % : “ , , & . & % , , =, 05 , & #5, + $ & 9& ' , , ( A , % , R ( $& & ”. 5 : “1 9&, , 8, -9, $ % , – 1 , ; 7 $ , $ #, @ 5 ( 5 , 1 4, , $ , – 5 ”. '

;

%( , , % 5 , !

; 9 ( &

; ’ . + = 5 : “) $ ! $ ! , # 5 &. 4 . 7 & $ #5, 1 ( #, R

& 5 , -

4 . D = , 5& , =$ & ((, - ( 5 +&, &, & . , , ((, $ $: -, $ , &. , $ ( / 5 , 9 . / – ”. % : “ % , 5 ! 4 9& (?

- 5 # – ', $ , , % &, $ , . =$ (( , , & , # , $ - 0 9 '& $ ”. &, $ % : “/ % , ,

72

Ãîìåð ' , 5 #5 , 5.

, $ ( 0

? @

5 ? 5 (, R #& 9

9 . % , D &, * 7 &, , . ' 9 . 1 $ , " 5 9

$, R , ( 9& 1 . 1 – @ * , 7 , J, , , +( ,

5, ' $ ”. ! % : “7, , & ! ( & J 5, ? D 5 9

' & , – - . /

, , 5 8 ( ( 1 , – - , ' , 5 . 0 5, , , J 0 & $, , + . ' #5, #5, 1 #5 & , ' , $ (.

& , ( 0 , . 5 9&& A (, , 5 – ; , 4

&, & . 6 8 &, # 5 1 , – &, ' , ”.

% : “" 5 , 9 ; ' 5: 5 , , R 5 & , 5 – . 1 5 -

#,

. ' , $ . ' 5 5, 9 . ' 9 $ , 1 & – ? !

5, : 8-% # & ( , R ( , ( 9

73

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì D 5& (( / ( & 9&, & , $ , R 5 5 $ A

&

& ”. ' . @ + , 9 5 9

: 9 @, 5 , % J

( 9? + 9, 0 & , %2 – ! & (( , R & ( 9 # . 5 + ,

, , 5 . 4 % – + %2 , ( 5 5 $. 7 ( : “R 5 &, &? ! % , %? ' , 9, , #: J & & 5 ”. %2 : “!

, $ 5 , 5 – ! & , R & 9 # . 1 -, & , – 4, $ . 7 $ , 9 #: # & 9& , 5 ”. &, ( % : “', , $,

9, $. , ”, 0 , & 5 &, 0 % , 5 %2 . K 5

7 ( . + % 9

: “%, , ’ & 9! 1 # ( , 1 9 – 9 &. )5 5 ( @ , #. ' -&, , / 5, % , # . 7 $ & & : / 9, $ , / 5 , ,

74

Ãîìåð 1 9 , & ) ; 9 ( 1 , , $ &

, – 9 . + , % ( ; , &, ( #5 4, ( & !- 9

+ ; # 5 9

, $ $ ( ”. ' + , 5 & 9 ,

, )& % 5 . 1, 9 , , 5. 4 &, $ & &, , + , – , –

, : “!! & ! D + + , A 5 9 , ' , 9 ,

, 5 . ' , - 5 . ' # &, 5, D , ( . 1 ,

5 , D + , 4 , , J * , = , $ + 2

, J- ', *, 9 . )& ,

, , 4 $ . / , + ( & , - . + , > &, $ ,

. . 7, , - $. 1 , % ,

, , - 5 (( ( ; ' , + , 9 @ , – - $ ( 5 @

, $ ( . ' , , 5: 5 & & #. !

, % , , &, & % , ( – 9 ”. &, % $: “', , , 5. ' 9 $,

75

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 1 , , . D &. 9 $ , ' , $ ?” 0 5, %

; “/ , & , ' , $ 5, . 5 - 9 , ' , - &. @ 5 , 9 9 # . 1

, $ & J 5 : , $ , . 5 , $ # , ' #( 5. % 5, , – & , D ( ( #”. + 5 , 9, ( -

. +

, $

, 0 5 . % , 9 9

, / , (

9& 1 . # 7 . @ , . % $ &. ' 5, @ 5 %

5 . . ' . % % , $ 5 % & ; 4 * '2 – F- : “ % , +, 5 , / ( & 9&; % , 5 @ (( , – $ 5 ”. 0 5 , ( . 5 K

5

5 , + (

% ,

,

5. , 5 , , 5, 1 , . “R , , & ! / . 1 , 5 % , R #

, / ( . R , +, (( 5 5, & + , & , + , (

76

Ãîìåð . 5, A 5 # ’, #, D

”.

+@1D 4A!% > ?2 2722 . 211–270 , 5, ; ' ' : 4 & . 5, 9

, , ' 5 ( ( . 4 , 5 '&; / , , , + , , ’, , . / % 7 # , / ( 5, , )& % ; ! ,

. , & , % : “!, % ! ' #5 ? J ? #5 , = 5 (, D & ? 0, #5 , $ 9

- '( , , ’ 5, D 5 5

? J ( $ #5, $ & + 5 ( ? 1 ! 1 , % , R 9 . . % , (... J , ' '(, # . # , - ... /! 5 #: % , #... 4, $ , ,

, #. % , % , 9 # ”. ' , & % . " 7

. ! : “ , ' ! + 9 , , , ' $ 9 ; D &, # $ 5 ( , = % 5 @ 9! F! 1 $ &; ) ( , $ . 0 $ # , 5 , J $ , , @ ,

77

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ' 5 #5

% . R & ( & J ... 4 ? D $ , & 9 : ' & $ , $ 5 , ' / ', & 9 ' , #(, $ , A , #(, $ , 5 , ,

,

”. 0 5 , $ 9& . ' . @ ( , % ’ , 9 .

' , 5 &, . ' @ , 5 : “4

7 5, J , && ; $, / # 9, $ 5. 0 5 9

”.

+@1D 'A*'D ;<2 . 121–164 E @ , 9 5, % , – - % , ! - , 0 ) , + $ . E – , +$ , + ( , R %# (. / 5, ( @ : “- , & , , # + ( !

% ( , , 5 , K , , $, &. ' % 0 #, %# &, . , & && 5”. 0 5 9, ( 5 , ,

(( . " , - 5 , 5 9 #(, & ,

78

Ãîìåð @ : & 5 9 , *, + # , = . 7 ( , & + , + #, ' , ), = #, ! , & %, R % , , – )& 5 & , 1 , $ & , – 9 , , 9, $ , ,

& , ' . R E , $ , : “ , ( ! , $

. 5 ( . ' #, #, ' $ 5 , ”. ' , + E : “)& , - & . +5 5,

,

. + & , 5 , – ' 5 ( ”.

+@1D "7'% 7 27622 . 369–503 '

5 (, ! 5 5 . @ 5 5 , / ( % , & 9&, & , 5 , & . ! , 5 5 ( , 9 : “ , 9 , $ . 4 9 , % ? J

5 9, , – J %2 , 5 +5 5 ( & $”. &, & 9 : “' , !, $ , – 1

9, , 1 %2 5 , 5 +5 5 ( & $; 4 ( ( 5, 5, R & 9 5# ( . '- 5, 0 . K ,

9”. ' . " 5 ! '& & 9 '(,

79

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì @, 5 5 , , , $

. % , + * , . > * +-&, & , 8

+ , & . 4 ! 5, . & 5

9 , $ , ! , , . ! # , 5 –% : # - '( !. 0 , 5, , % % , & , A , 5 , : “7 ! ! 1 #5 ' , (, – & , (, A 5; , $ &, =$ &, ( 5 , 5 & &. 4 – 5 . 1# , , 15 %

, + 5 $ – 8

. 7 * , ( : 9 # , ' , , K , $ ’

1 2 , .

, @ 5 %(: 6- % ,

9 . 0 &, $ + , , & 5& & , ' , 5 , – 9 & (( % . !, #5 – , ' , . , R 5 & &. 9 , 5 , 5 . + *

,

%

, @ ' . J ( 9 . J ( ”. ! 5 : “ 9 (, . ' 5 / , D & . ' 9,

80

Ãîìåð 4 , / & , - 9 & 9 ( 5&, – 4 , ' $ , & + , 9 + . ' , 1 ( ! + - , 1

, $ ( , , ( . / 5 5( % , / 5 ( 0( ! ( + – . ! - 5 : “! # , $ 5 / , @ ”. 0 & + , $ . =$ , #, 1 & , !” 0 9 !, '

9 , ( , , & , 0 & & ( , R 5

. @ . 5 ! @ , )& 5 , K 5

: “ 5 , , $ # & , , $, 4 , 9 @ , R , : “F $ !” R &, 5, 9!” 0 9 & . + 5 , 0 . % ((, , ! & ((, ’ &, : “7 5 ! 9 ’& &! %( . ' , &, & , J , , $ . =$ #( – = ( , 9 5 4 #. % – , = , @ , ”. 0 5 , ! 5. @ 5 , )5 & & ,

81

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì @ 5 5 & ! ; 4 9, . ' # !: 1

, $ - , 5 ( .

+@1D "@'1%4FD'% @@ 2@
, R #& & +, # , #, K , . 1 , +,

#5 . J , $ #5? J ( 8 ( ? = , $ 0 , %

, , R # , + * , . ' , ( . J 5, $ ! (

? , , $ ”. ' 5, + , . “ +( % , 5 ( ! '

, # ( . 1 5 (, $ , 1 , 4 , ' $ , 7 9 % , A 5 ( * ; ( &, $ , A & (. ' , % . !

, , !- 9&! J , A ( 5? 1 ! / ( + , 0 8 , 5 ##

, – 9 . % (5 5&

$ , J $ $ – ' $ 5 & " 5 5, – . 4 & & ,

82

Ãîìåð 0, 5 , , 5 (, # , – .

+ @ ”. ' , . ' , $ ( ( #. & 9 % : “! ! 1 , $ , +! 1 $

& , &, 1 $ . ' # 5 9 5 , ' &, $

@ , $ & $. 5 –

. 4

, $ , ' , $ , 5 , & % , %, . ' 5 9, $ – ! 9

&. R ,

D 5 , % (

. ' ( & & @ , $

J & & & 1 , ( 0 & 5 9 5 . ' #& & A . / 5 ( #. K , % / 5 . % , / & # 9 4 , ' , $ ( . ( % = . )5 ! & 9

= & , +

&, & ( . = , +, & 9 , $

, ( $ ' &. 7, , & & 9 &: “0#5 5 + ( , $ 5 5 4

- , $

5 .

( . % 4 !- 9 . 1

' , - 9 5 5. ' & & , ' , @ ,

83

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì R

, $ 7 ( , , – & ( % . , / ,

#. 1 , , 5 , , % %2 , 1 ( # , ( , 5, 0 ’ $ ( '( ’”. ' &, * & . . 1 5 5

. 5 . '& $ , )

. + R , . * , + , . & . 1 , 0 , $ # 7 : D ? !, 5 , * +

K $ . / * '

– &. ' 9, 5, *

, – # , & . , 1 , ’ , . % , 9

5, ) +: “7 5,

+, (9 ! / , ’ 5 5 #, 5 , . & $ , 5 ”. ' , + & ( &. 5 , & & 9 5. + 9 *, , ( @ 9 , = , $ . % # 5 , $ 5

. $ 9 , $ . 5 *: / , 9 . 1 5 ( 1 , 5 % , D , $ & + + .

84

Ãîìåð % 5 5

, – ' % ,

9&, 5 5 , – / 5, & . % % – / = , $ 5 5 . 2 ( +, +5 , #& 7 . +, –

% , * 5. , 5. % , , = ( . 0

, R 9 ( & 5 , 7 5 , 5 , $ & , + 5 , R , & ’& ; 9 , ( , ' 5 , $ (

* . % @ &

$ . . 198–221 5 , 5 % : “1 , R 5

, ,

, : “> &, + 5 , , 1 ,

. =$ ( , $

5 ”. J, 5 5, . 7 , ( . , 9 , ’#!” 0 , . $ 5 ( , 5. D 9 # 4 , $

, ' $

5

– R $, 5 5, ( ( , ! ( 5 ( , – $ . # – + % , # – . % 5 . . 268–283 ! +, & ( : “!, 9 , % , +,

85

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì / , , , ! + , – 5, – 9 5 . # % , % 5 , D , $ ( ”. 0 , , K . @ 5 ( . % 0 – @ , , 4 , ( . , $ + !

. = 5 , ( . . 783–857 = + , ( & . ' , %# &

, 5 , ’

. % , , – ' -, +, . 5 & 8-% . ' + 5 , – & & 5 . , 5 9 & &, . 5 8-% ; 5 = , = ’& . 4 , R 5 , '

% $ . ' ! ! , . + , 4 9 , ; R, $ ’ , &. ) % ’ , $. A , , 9 . * 2, + , , ( .

, & 9 . 4 9

, $ 5 ( 9&, ( 5. +5 , + , ' , , && 5 , 5 :

- + @ . + , * 2 , , & (. ! , +, ,

86

Ãîìåð R (, & &, = , ’, . ' , ( . ', #, 1 9 5 5 , #, @, &, # , – ' 0

, 5, 4 , ! , +

& : “7

, +, 5 @ , 0 , 5

( , 1 5 &, – 4 ? ! ( , ) &, , ( 0 & , $ 4 ( . ' 5 & . / - , % ! 5 5, : “1 , +, (9 , 4

( 5, !-& 9

5!” ' , , , ”. &,

, + : “R , !, -7 #9 % – (, , ) , & . % , , 9, , 9 , ( ! D 5 ) &, % & – * 2, #5. ' , ( 9 : > 5 , / ( , – ' 5 *”. ' , . ' 5 , 5 %( &, 5&, & .

+@1D @@01%4FD'% A@ 2 <<2 . 478–607 R 9 , +5 , , / 5 . R 9 ’ . 1 9 . & , 5 , 9 9 # ,

87

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì , $ 5&, ' ’ + ! , 7 , ' 9, & , = , 7 - 9 #, 7 . " 5 9 ( , = ’& ’ &. 0 ( & 9 & ( . +,

, ! & , . 4 !2 ) - $ 9 , , , ' ,

, , , $ . 4 !2 : , , $ = 4 (

4 5 % . 7 , 5 9 , ' 9& &

, ' , 5 , 9 #& . 5

, 9 . 7 , $ 9

, ) & , , , 5, # 5 . 7

’& &. ' (, & , )

#

9 9 , . K , & &

#, 4 ’& 9 &, &. 4 !2 7 , / & $, $ .

+@1D 4%4FD'T 4A!%

2 > > 72 . 131–411 !, , , % , 0 * -#9, 5 ... R , 4 5 , $ , , + ’ &, 9 . !, , $ % , –

, ! : – – , = +: ( . , 5

’& , D 5 & & – 7 : , $, =# ; (( #, – ' % , ! 9& .

88

Ãîìåð !

9& 5 , ( & & . 7 ; & , $ #. & #&, , , $ #. 4 ; – , 1 , . / 5 ( , & , (

+

, ( 5 , 0 , ( $ . ' , $ , , $ , – : 5, $ $, + , , @ 5 – 9 , – ' 5 ! 5 . D, & , ' , – – , 0, (, – ’ 5 & , – ' + 4 ... / 7 . 0 : “!! 1 ( 9 ! . 0# ! 9 #, , $ > 5 @ - , – 1 . ' % 4 # . 7, , & : D – # , , , % , +, ?” 4 %2 : “/ , , $ 5 ! , $ , 5 5 ( ?! ' ; 9 5 9 !” ( &, 9: “ & , , ' , ! 0 & , ... &. A, : !” = , & & %2 . A 5

7 . ! % ', , 4 5 , , 5 , # , – , &: . ! % , .

4 ( , +

– 0 , -

, , –

89

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

-

+ , . D , , - – , , – ' (: , – . D !, % , # , / ?.. % : , & ! 9 , R , $ . D 9 , – /

& (, 4 , $ &#, . > % !- 5 . ... @ , $ ! , , %( . 5 % . + + %2 . / : “1 , &, % , , ( . ! , & . 1 5 – – ! 1 % , - 9, , 4 ! ' 9 , , 0& & & ”. ' %2 .

5, % . , $ , , = ! . 4 4(2 , / : “)& , % & , + . 1 & 9 !” ( , 5 !: “7, 4(2, 5 5 5 (

, $ ! + – . R 5 5 9 : ' , , 9 : 5 5!” %2 : “)& , , 4 5, . ' , , & 5 5 . 1 & ,

! ( , $ : % , 5 , &, 5 ’&, , , #”. ' & , %2 . (,

90

Ãîìåð +5 ! 5 : “/ 5 , +, , 5 ' , 9 + , 5 1 , # 9 /# : & ... 7,

: $

$ . D & &, ... = & 5 & & , & & 5 &, +, – ' . @ ”. ! % , : “!, , ! D

&

#,

9 $( – ) 5& , – ' –& &– #, > , - = %&, 9 , $ #. . + 9 D 5 , $ . @ 5 . ( + 0& #, 5

0

(, $ & &, ( ”. 9 . ! , . A

;

5, ! &

. K +. + % , $ & , !, 9 +: “1 , ; % ! / , , 4 #( , (. / , R & & . D , 5 , + : ( , D ... % 0 ... = # ! 15 5&, , , ... ' 5 (!” 9 . $ +( 9 , , . ! $, , . !: (

. ... D #. , $ $, 4(2, 4 . ', , . !

( : “!! &. ' , , 4(2, , ( , : %2 5 . 1 , , ( .

91

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 1 ... $ , 9 . 0 +5 , 5 ! ' , ... $!” 9 5 . @ 9 , . $ 5, , , , &, ( , + , 9 ... = !, & . ' % . 1 9 !

$... $ , 5 $, 5 9 , 5 , & !2 5 , – 1 ( , R 5, 5 5 , $ , – ' 9 % – 1 , 5& ! , 0 9 5 5 & . , , ! 9 4 , , + 5. ! , &9 5( &, !, : ( 9 ! % , ! . + 5&. ! , , ,R #... , +: “!, , $, + & 5, >5... 1 , . 7, , 9 ,

5 – D, $ ... ' # , + ,

’ &”. ) 5 !: “0 99& #& & ’& , + . 4 5 9 , $ ; . ' - , $ 5 0 '( 5 ”. ! 5, +: “1 , ! & 5 6 5 : ! 1 , , $ #( ... @

9 $ 9 , $

/ + 4 ,

92

Ãîìåð ) , $ . 1 , 5 # ”. 0 & 5 !: “7, & , & , : ! , # #5 9. 4, , , $

, + % ( / , – ”. ' , 5 . 5 %( , + #(, 5& . 0 % , + : “1 , & & , = 5 ”. ' . 1 , & &, 5 ’&... 5 (. , ! . @, &, & . 0 , & 5: “ ’ 5 , 9, !, , ”. ' $ & . ' & + , , + (

( # : “)& %

& , 0 , $ 5 ( , 5 , ' – 5 ( , $ : 0 29& . 0, , ! #. J 9 # # 9? , , , 4 +, , D & ( $ 5 . 1 & %(, – D 5 ’ $. 1

& , & 9 , 5 , & . : ! , 0 , $ ' 5 ”. 0 ! – 0’ 5 – ’, – 9 ( , + , . , , 5 & &. = , ( . + , $ , ' , 4 $ : 9 , $ )& .

93

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ' ... % = & 5 #, 5 , , 5 . ! 5 + , & + 9 . , @ 5

.

+@1D 4%4FD'T J*'*A'% 7 26 2 <<2 . 468–676 0 5 , ! 7 5 . 1 & + 9 @, 5 5 @ 9 , $ =

, (9 + , & % &. '

, $ . )5 # – % % , %# , – . $ – 6 . + $ 5 .

5 + , 5, % , $ 9 A 5 , $

. ', , $, ( 5 & , 1 # , 5 5 , #, ' % , 9 5, 5 , . ' + , 5, : “/ ,

% ! ' , , ( . 0, 9& & . , 5 , $ 9 , 9 # ( $ # & )& , '(. D , $ &, $

'( , 5. % ’ ( ( , ’ 9 #( , A5 – 5 ( , ' & % . # , $ '&, $ , ' & – !. ' 9

1 5 . / , % ,

, / 5, & $ 5 , '- &, 5 , –

94

Ãîìåð A 9

( & !” 0 9, ’ , . 5 , . ' 5 , – !- 9, + 5 , % 5, % , $ + ' , – ( . % , % , 9 , 5

,

5 5 , @, &, : “7 5 , 5& ! D

, ,

( ( ? 0 , 9 . ' . , ! 9 & . 1 5 . 4& , , , $ , – > , 5 . ! , +

: $ , – . ', ( 5 # , @ , # . ' , 5, # 5, ! , 7 # ,

, & . ' + 7 ; & R, , $

, , &

& . ' & – # , $ $

. + 5, ;

& '( – , ( 5 . J , , 5 $ : # ), 0 , ,

- 8 ! – , , , . ' 9 , ( 5 & . 0 5 , ( 9 , 1 , – 1 5 , $ 5 #5!” + : “1 , , 9&

, ! 4 . 4 5 5, . % , $ . 1 / , $ & $ ,

95

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì '- ”. ! % : “1 , , 5 9 ! , – & 0 , 9. &- , + , 9 #5 , –

. , & , 5 – , @ 5. ' & 5 # 9, R 9 , , 5, D & 5 ”. 0 , , 5, ( , +( , , , ' , 5

# – % % , $ (

/ 5 5 % 5 + .

, ’ @, 9 +

5 5, , 9 ! 9 . 4 5 $ 5 , R, 5 , . 9 , ' 5, $ + . 0 -

9 , 5, % , 5, 5 &. ' 9 , 5, , $ . + % , 5, 5 . 5 , : “7,

, +, %( #5, R ! / , – . ! & &, ”. 0 9, % .

, , $ , + , + : “ , , ,

, – . 1 5 @ 5. % & . 1 ( 5 1 , R 9 ( – " 5

9 . &

%

1 ,

– % , , $ ) &

: 4 - ), ( – . ( 5 # , .

96

Ãîìåð 4 ’

, ( : = . ' ( . , ( 1 . 1 , & , 4, &, &

1 2, $

%& , – , #. 7, ( , , 5 , '& 5, !” 0 , 5,

9& % ; , , , 0’ 5 , 5,

. % $ 5 , ’ % . A . + , , 4 + 4 % , ,

- . ' % 4 + , 5 5 . D 5 , 5, +5 + : “ 5 5, 9&

, $, 5, 5 . 1 &$ , (, '

, & & ’. ' ( ! # , ( ”. ' . %

9 ) , ( 5 , $ , @ ( . 5 ( 9

K . + % : “)5 , &, , $ (

5 & , – A , #. ', - @ % , & # , 0, , , ' :

! #5 , R (

”. + : “R , #5 ! , ) 9 5 , % :

97

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì @ , #5, , , . 4 ’

!

@ & . 1 9 – , % 9 – , $ ”.

% : “ , + , 5. D & , $ ”. 0 5 9, 9& ’ , $ 9 . ( – 9 + – ; % , , + / ( 9.

7 72 . 695–804 5 52 * #& &. = , . ' (

, , 5 , 5 = , %2 , , (, & 1 9 9 '(. 0

! . @ : “" 5, , ! ! & , , – & 9 !” 0 . @

1 5 , & . + , $ . + & 5 , = , , R . K . ' 9 9 ! , D : “4 , $ (. + , 9 ”. 0 . @ & . D + ' , ( ,

. +5 5 % , ! !- 9 5 : “A , &, 5 & 5#5. ' 5 – $ ,

98

Ãîìåð R , , – 1 , &. A 5- 5 $ / . - , 5 9&, R , , $. 9 ( , . % , , & + 5 & 1 , ( 5

, $ !, J , & , ( , ! &, & . / , '- & & @ . !, , 6

5, 5 . 1 - , 1

, $ ’ D , & !” 0 , . A 9 ! : “!, 9& # ( & 5! R & , ' #(

&. @ 5

5, % ( , 4 , @ ) , ; ' 5 & & @ &

4 +, . ' , &, - 5, # 5, % ) #& &”. 0 , . ' 5 E : “!, 9& #

& 5! - % , R '& , – 5 $! 7 9 #( #, D &, 5 ( , ' ! 1 5 –

, 9 , 5 , J , – , ' ( , ) & &, & ( . '- & , $ . 9 - '( #

4 , . @ & & ”. 0 . & . 9-+ : “4 , , (

99

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ( . % 9 R (

, 1 , 9 ”. 0 . @

+ 5 . 4 ’

, )5 , , ! @, 5, . ) ( * , $ ! &, % 5 , 5 & , 4 $ &. )5 / ( , 9 . = 5 , ’ ( , , & 5 ( , A ( , ( $ , K , , R (. " 5, 5. % 5 + - 9, $ 9. ! , , . (3. > 7 )

100

Ãîìåð

+@1D +*A"% '%! J 2 # #. 6 $ $ 2 , 5 3 5 % 8 . 6

5 # , 1 . *%

’5 2 7 ! # 2 5 3 , # $ # , # ! 3 , $ 2 . 7 ! ’$ ! 5 # $ . . 1–15 0 , , $ , $ 9& 5, & , ( ( , , 5&, R ,

. ' , . 0 : ’(, ,

! ! , R , – ( . 4$, , , &. @ 5 , $ (, 4 , 5. ' , $ #( , 1 2 = , , , , , & .

4A!% +@1D '%! 7 ! 5 # 1 # 5, # ! 2 . 4 ! # ! . + , 2 , 5 5 , # 2 . / 5 #. *%

, # + , # 5 7 ! #. ' , $ , 5 7 ! , 5 3 . .1-15 ) ( * ,

& 7 ( , , @, $ ’ 5 ( , 5 #(, . 4 5

, ( 4 ( . F ( , – $ 5 . R & ,

101

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 5 $ , & . / – . J %2 , –

9 , 5 . . 267-285 ' . 4 %2 , 0 5, & , @, &, : “1 , , ' . 9 5, – ', , ; / . % + , ' , $ , 5. A , ,

& . ! 5 5 , $ . 7, $ 5 @ 7 # $ , E 9 , $ 5 # . %

, ( , ( ' , – 9 . 1 &, $ , $ ( / ( ( # ”.

+@1D +’D'% '%! J # ! $$ % 8 2 . 8 5 2 5 # , 5 #! . K 2 5 2 $. J 3 5 #$, 2 . L 5 % /. >! ! # ! . B 2 ! 5 ! , # ! !, *%

5 # . . 228–278 ) ( * , $ 7 , 2 - , 1 , 5 , & & , @ 7 . 0 , , , 9 1 $ , . + , 5 , , 7 , & – , , , , 4 , . ' 5 , & ,

102

Ãîìåð = , . , : 4 9 , & , ! 5, 5

. = , , / ( : " ( $ ( . A , 5 &# , – 7 5. + ,

5, ! 5 5, R & , + , $ 5 . 7 , R $ , $ . 1 2 , . 9& &. ) ’ , – , K & 5 $ . 4 , & . +’ = , 5 5 5 . 0 , 4 – & , (& " , $ $

. ' 9 2 , K 7 .

, , – + , ' 9&, – 5 $ (( &. = 9 5 7 , ' 7 - 9 . 7, = , ,

, & , 5. .297-327 9 7# , – + , : “7, $ ! @ $ &? 4 &, $ $ , D , $, 5 & , &, – 9 # . - 5, # , ,

+ , – 9, , ! # $ 5 , (, $ & 1

'( % ! =$ , & & , 9 0 +, – & , ( .

103

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 1 & & ”. R 9 – 5 5 . ; (

+ $ ; A& . , &, , , &. 5 K , $ = . 5& , && & ! - &, $ . , , , = & , 5 5,

, 5 (. & #& .

+@1D T70% '%! 2 , $ J , % *

, 5 . 6

5 * #

1 . *

, # , 5 2 . 3 # 2 5 ;

2 , ! , J . *

# 5 2 # .

+@1D 7T0% '%! *

5 , # , $ #, 2 . J # , *

5, # . 6 ! 5 E. ! 2 . *

1 . . 65-82 = + , & 5, + 2 ’ 1 & , & ; 5 , ' , $ , 9 . A . + , , 0

9

, $ 5 , + 7 # % , +# , D 5

) ,

% 15

, $ ( .

104

Ãîìåð / + 2 8-% , J ’ , – / 5 $, $ 5 ( . . 474–520 7 7 , 5 ’ 5 , , 5 5 5: “1 &, , 4 , 5 #, 5 . " &, $ 9 , & 0& , - ( 4

,

( & ’”. ' , &-

9& 4 ’ , – 9, & , . . % , , 4 4 5, 7 : “$ , 4 , 5 &, – J % , 0 , , 1- & (

#5, R , ( , 1 9 9. 7,

, * %2 & + @ ’ , D

7 ( 5 , $ '& . 5 9

#5 , & , $, , 4 # 9

”. ' ,

9

, , 5, ( ( , ( 5 5, D 7 # '( , , @ 5 , , + 9 . ' , 9 , , # ( : 0 & & 9& &, J, 5 , ( . J 5 9 . # 9 , $ , 0 - , + ’ , =$

’ , & 9. 4

, ( @ , 5 5 5. D – – & , D 7 , %, 4(2

= 0 #, . ' , –

, – & 5 @ ( %2 .

105

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

+@1D 4*’D'% '%! N 2 : 7, # , % , # . 2 5 3 % , , ! #$, 5 $ $. 2 , , 5, 5 5 , # 5 5 . 3 % # 3 2 5 # . . 181–243 " ( ( ( , 7 , , , ) . 4 ( = . 1 4 , & =

, , . , $ , 5 . 1 (

. / 5 , & , $ , , 5 , ) , # . ' 5 ( 9

5 + 5; , 9 5 , 9

$, 5 . 0 & ' - , $ 0 , * , >9 % , # @- . 5 – 9 $ K ; & % . 7,

: !

, + , &, , , J, , 9 , 9 %2 . 1 9 # 9 9

, ' & , & 9 . 0& , , , 4 5 9 0 , & K5 , $ . 0 5

5 &. - 0 , $ & , &, 4 , $

, #. " , , – & . 7 5 : 5 , , : 5 – , 5 –

106

Ãîìåð 1 ; 9 , ! 9 &. ' 5 , – 5, 5 5 + 5 5 ' . ' (, 9 $, – , 9? ' 5 ( , , . 7 , , 5, ( , + . + 4 , $ & . & ’ ( . 0 5 5 . + , ', $ ( ( , 9

–

– 5 , # ’( 5 . + 1 , – 5 9 K 9 9 , – F , $ & ( . . 307–422 ) ( * , , ( ( , &, . " 9 , 4 , 4 , 5, & , ) 5 , 9 , . & . % , 5 5, , D , $ %2 . 9& # $& : / 5 9 – ( , – (( , $ &, . 9, R 9 , R , – ' 5 . = ( K 5 , 5. ! 9 , , 5 4& , ’( , $ . + #, 4 . ' 5

, , & 5, , . ,

107

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì , ’ . 5 5 . 5 , &, 5 ’( 5 , + & $, . + , , ( , 9 , &, . " 9 , 4 - &. ' 5 , - ’ : “, , , ( 5 ’ &, – 5, $ 15 . 9& , $ K 5 5 , $ & #5. , &, & 5 &,

!” ' . ; 5 ' , $ . “4- , -, $, # , $ 9 5, / ( & 5 &, $ # ( $. F

, 9 , 9 !” ' , &. ' , ( . % , D : “' ’ # #5, ? 1 , 9 , $ 9 . 1 ’, 1 , K 5 (, 5 , , &”. ' ,

: “7, 1 ’( , 5 ( ' 5

, – 9 9”. ' , , , , 5 1 5&, , . 0’ & 5, – ’

5, & . = , $

, ' 5 , $ . 7, , , 5 ', $ , & , ' 5 – ( . 5 & 9 , . % , 5 , , , 5 - &, 5 , .

108

Ãîìåð ' , 5 &, & , . > $ 9 , (, ) , . D , 9 , ! , – #- $ 9 5 , ' . 5 , . , , & ’& , && (( K

, $

' ’. = 5 5, , , $ : “R, + 2, &, $ #5 #5 ? 0, & 9 #? 0, !” + 2 : “4 , 1 , , !” &, : “R , , #, ' , , – =$ , + !” 0 9 5; & 9 # , D ’ 9 . , & &, = 9 ,

5 , R , &

. 7

! D , $ , R

, (

. $ – K5 5 , - . 5& 9 $ : ! , , 4 , &, 2 & 5&. ( 5 ’ , $ . D ( # ’ , – & , @ 5

. = # . % ... / , $, 0 9 5 , D , ’ 5 5 , ' , . ' * . ) ( * , 5 ,

109

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì % – + ’. % ( , 0 , , $ 5 , 9 . 1 , , , R

’ . K5 , 5& #& K & , – . 9 5 , + 2 : “)& ! J 9 5 ' ? A 5 - 5 . +5 + , 5 (, +5 5 5 #( ' . % 5 . " #5, 0 , , – 5 , 5 . = 1 ! 1 , , (! 0 , ,

, ,

. ' , $ & 9& , – # ( 9 &, $ 1 ”. ' &, # . R 5 5 , +5 - ’ 5. " 9 , 6 5 , $ 1 . 1 & – ', $ , – . + (, 5, D , –

5 1 . 4

, 5 5 5, K , , . % 5 , $ $ , 4 + 2 , & , : “! , ! 1 , ' 5

! ' ( , 1& &, $ # ’( 1 ! 7 !” ' . K $ 5 . ( , R , ) ’ . , $ , – 5 , 0 ( 5 . 4 5, & D 5 , &, 4& ( ,

(, R . % – .

110

Ãîìåð

+@1D "@'1%4FD'% '%! 7 ! 5 5 ' 3 . 2 5 5 . 6 $, # ! . 2 ! , *

, #$5

! ! 7 ! . 3 , ! , 5 *

. *%

$5 3 $5 2 . . 40-52 0 5 , , K 5 ' . 9

7 , , ' ' , 5 : “!&, ! 4 5 9 5 . 7 9 ”. ' ,

9 #. , .

9 9 & 7 ( . + ’ ( 0’, 5 ( 5, 5 ( , 5 5 (, , , 5 9,

7 . . 171-190 ' 7 %2 . $ 5 + . , 5 9, J & & . 9 5, 5, 7 . 4 & (

, , . 5 : “ 5 #5, &, 5. @ 5 #5 , # . J

, $ &? $ @ 5 . 7, !” 7 : “1 , ,

#5? / , '5 & #5 !” 0 5 9, 9 , 9 &, $ ( . . 226-239 “, , & . 9 -2, $ 5 + & & &, #. 5 , ,

111

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì @ @ ,

5 – 0 , , . 9 . 1 & %2 – 7 ,

. +

, $ & – ( # , $ &. 7, 9 ( 5, , &, 5, , 5 ”.

+@1D 4*’D'1%4FD'% '%! 2 7 ! $ #$ ! #$ . 2 , , 5 3 $ 5 , # . . 350–393 “!& &! &, &, ! 5, & 5 . ', $ #5 , , . E , 5&. 7 # $ , 5 , . 1 #, . , * # , ' . 0 , 7 , 9 9. " - # & ”. ' . 5 , : “!, ! D ! 1 5 , 5 #5! - - 9

, , D , & $ ? ' 5 #. 0, 7 , $ 4

, , D 9 $& . ', & ( , 1 ( . D ', $ @ + . 1 & + , % . +& & . , $ . 9

& , 1 7 , &, : +&, , &, , ”. &, 7 : “ 9, , ,

112

Ãîìåð = , $

, ”. ' , , 5 9&, R , ( # ( ( $ #. 7 ,

5 $, 5 , – 9 & , $ , & , " , – . / 5, $ . @ " , . . 468–486 > , 5 5 , – . 9& 7 # , , + , & . A ( 5 , 7 , ( . 4 5, : “' – 7 , & ! % . + !” 0 + ( , 1 , $ (( &. ' 9 , $ , 6- %2 . 7 & + & * & 5, )

& (( : “1 &, 5? #& ! & ! D , $ 5, % 9 9 &. % , $ 9, ' ! R !”

+@1D 4%4FD'T 'A*'D '%! ' 5 3

2 . 3 5 . 2 5 , . 2 3 $ 5 . 6 2 # . . 25–240 ( , * : “D &, # &,

4 7 , , , – F 9, . ', $ , '

, R

”. 5 , + , 1 & , & @ &, ( : “)& &! D $

113

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì K , , , – D -

0 ? ' ( 9 !” ( , * : “F &, , J . 9 0 , $ 5, + #( ' , & & . D 7 5, – ,

9 , , & . ', 9 5, 9 . = ’& , . ’( = &: - – 4 5 ; – . " - , $ 9 5

A 5, . 1 - - (

: 7 – , – $ K 5 . ' , ”. 0 , 5 (, + : “)& &! 1 $ ! #5 , 9 , , $ . ' , $ , 0 ,

5

( ( & . 1 5 & , 5 – & . 7 5 ( . 7 " %( ”. ( , * : “R

! ' ; $ ,

5! D 9 ! 7, , : " , , 0 , 5 5, . ' & @ , – , . " 5- , – , % && – & & & !” ( + : “)& &! , $

. 1 , , , $

-

, (”. 0 5 , 5 ( . ' 9 – ( J , 5 , 9 . + 5 ’ , 5 K 7 ,

114

Ãîìåð / . % , 5 K 5,

, $ , 5 . 4 9 – ', , , ' . 5 ', ( : “0 , -! D 9 ! 1$ 5 ? J 5 + , 5 , $ #5? > - 5 7 , $ 5 , % 9 9 & ! 5 & 9!” 0 , 5 , + : “)& ! 9 ( , , $ , 1 . D$

F 7 , 0 . E , 1 5 , 5 ”. ' 7 @ ' : “R , ' , 5 & 9 , ( R – $ . + , , 0 & # . 0 , $ 5 $. 1 5 ’# & @ (, , 5 . 0 $ & ( , $ 0 @ 9 (. 1 9 ”. 9 ' : “ , &, , , $ A & – $ 9 5 & , , & . 0 & , , &, , ”. &, 7 : “7 $ , 9, -# , $: 5 , K 9 ( .

9, 5 2 , 9 , $

, ', $ 5 (,

– &, J 5 ,

. ', $

-

5 0 5, 5 . 7- 0 #, 7 #9”. ' , . 5 , 5 ;

9

115

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 4 2 ,

, 9&. 1

9 , 5 . ' , 5, $ # : “ , , ! 1 ! 1 # ( 4 9 , (( 5& ”. ' , &, $ . % * , & 9, 7 , $ ,

%2 , $ 5 5 , 0 9

, , 1 $ 9, $ # K, !2 + %2 , A # 9 , – ' & . 5 5 , . , $ ,

( : “4 ! 0 – 5 9 9 . > - 5 7 , $, 5 , % 9 9 & ! R , , &, ) , – 9 9 #( !” 0 , 5 , + : “4 ! 1 5 5 , &, 1

&. +’& , 1 #( @. ', * #, , , $ (( . ) – ) ’, ,

’”. 0 , $ . '

7 : “> , & 9 ! # ? ' 9 K & . $

, 5 5, ) 5 9. % - , , 1 , #- , , – , 5 , 9. = $ ’(, +5 , , , . & , , R 9

& , 4 9 ,

( $ 5. + #(

. + , 5 , D 5

5 ,

116

Ãîìåð . 9 5, , , , & &, A , , 5. 7 . + &, > , , 5 0 9 , 5”. ' , ( 9 , D , $

. &, 5 , 5& 0 9 5 9 & , : “7 7 &,

! / 5 . , – (, $ & @ $ ( . 7, , R , , $ . - 9 , R 5

- 5 9 , – & #, . ' E , , 1 9, 5 , $ (

0& , & , (( .

(( 5 ; 1 5 9 (, $ 5 ( $. + 15 , $ 5 , ' 5 , 5 9 % , ', $ , & ’(, – 4 5 ( 5( . + , 9 !” ' , , – &, & . D 9 , $ ’ 5

, + $ ’# , & , K 9

( , ’(#, K & , , $ , – A ( , A 5( .

+@1D 4%4FD'T J*'*A'% '%! E ! $ * , $ !! *! * . * # $5 2 . 205–360 ' 7 #, 5 5 , 5 ), . =- 5,

117

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ) , . 4 , , 4 & , ( ( & , $ , ' , $ 7 ) 9, . 7 : “A 9 @ 5 & $ $ . & 5 – J # , 5 , J 9 ?” ' ( &. /

5, 7 5 , $ . ' 5 4 , 5 5 , 1

,

, – , $ 7, – 5 , ( 4 . )5 5 , , = $ . ) , 4 , , ( 5 ) , $ $, 0 9

, 1 , $ 5 . ! 7 , D , , & 5& . + 9 # – = , , 9 , 5 , , J 5 . + , $ $: 5 -& . 9 5 7 , ' $ , 5. 7, 5, : “ , , # ! , – 1 , , 5, , 1 9 – . 5 , 5 9 (

: 4 #5, , – , & . 1 - #, K , – 5 &, – 5 9 . , 5 , ( K & ’ , & #. 7, & :

118

Ãîìåð J ? J #5? R, &, , $ : @ 9 ,

5 &, $

? / , ,

( ,

, # , $, J # %(? 7, $,

. 0 , $ 5 ( 0 , – &, & , ! 5 . A, , @. ' $ 1 ), % , . D 7

, 5 , 5 , -

R

, , –

, 4 5 , , 4 9 $

# ,

; > $ , , $

K , , ”. &,

: “ , , ( , #5, ' &. 0 , ( 5. 7 @9 , ' , 5, D , 5 9. ' $ :

5, ! , , $ 9

, 5 ? 0 ,

A ’( , , , 5

&

9. 1 , 1 , – ; @ + , , 1 , , , , 9 # . 7, , $ : ? ? / , $ & , & ' 5

? J, , 5 + , $, 5, ’( ?” &, 7 : “ $ &

. A % , + , * ;

4

9 ( . . R 7 , ’ #, D #( ’( , 0 ; $ 5 $ ,

119

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì &. '-

, 5, & .

# R $ ”. 0 9, ) , + , , 5, ! & , . & 9: & ! 5 – $. = , , 9 &, : “/ ! ' # , #5! % 9 9 &. ! , , . 7 $ : 5.

5 , & ( , 9 ”. ) : “7 $ 9 , 7 , , + , $ ”. &, 7 : “5 ( 5 9 – ' + 1 & . F , R % , , , – 0 , $, 5 , 9 . 4 , , , $ . ’ $ ( , & ; ' , + 5 9 , 9; $ 9 4

’, , $ ' , – ( , K 5

#”. ' , 9 , D 5 , $

. )&

. 7 , $ . % 5 ’ 9 , &, : “ , 5 ! E $ 7 , A # . 9 #, $ 9 & $ 1 ( 2 ”. &, 7 : “7, ! ' ! =$ , . D ' , , $ 5 5 & ”. (3. > 7 )

120

Ãåñ³îä

ГЕСІОД (%*" VIII – (8! VII !. . .) 6 . 3 $ # "7 "

"N# ", - "8

". "7 " ("3!

# ") - #

% . "N# " - , ! ## !

, , $ ! $ $# $ #. "8

" - 5

"7 ", !

, $# #

- ! . , ! , .

7 @ . 272 . 42–105 . % 0 , $ , &

. $ @ . ' = # & , !

, $ + . & ... 5 , . % @ & , 7 5 9 , $ . !

= , $ : “ @, 5 ! A , $ , 5 . 1 $ . & 5& ( ! @ & ' 5 9 # & &!” 0 5 , . !2 , $ 5 5 & 5 &, 5 & ! 9 9 5 = (

. %2 A 9 , $ , % %2 (( )& , , , $ ’(&. R 9 ! , 9 , (

( .

121

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ' – . J & = , (

, + 5 ((, %2 ; 4

+ ( R , ! 5

& (( . 4

+ . % 9, 9, ( 0 , = , $ . R 4

+ , = - , 7 , 4 (( ( & . 5 , & , / , 9, * /

# . @ * , + , $ 7 , , $ & $. , , $ . +5, , & , > 5, 5 ( , % # , $ & . +5 5, + – & . ' , 9 4 # 5, 5 . +5- + 5 , $ . 1 5 &. + - ( , . & , ( , $ 5 , - ( = . 7, .

. ’ ? < ? . 109–201 5 ( , $ ( 7 , A &, . A 9 , & = . )& , 5&, D , , . . 0 , 5 , % . ( 4 . / & 6

. )5

9 , ,

122

Ãåñ³îä , . J 5 , $ . ( &, , – 4 . & – , – , . 4 ( 9 – . ! 5 5 & – – , $ ( 7 : 4 , . &-

9 , , (( , . D 5 , > , & ' #( . 1 - $ & , , 1

& , D , #. = & ’,

, $ 5 1 , . 7, 9 . & ( : , 5 . # &, , – 0 – = , . @

&. 5 , , % & . , 5& 5 , . ( . ( A 9 ( . 0 , , 0 & . ' 9 9. %( 5 . 7, 5 ,

6 , 9 . , 9 &, $ 5, , / = - – 5 $ 5 A ( , 5 1

. )& 5 $ ( . 4 = 8

, D *

9 . @ 5 '& 5

! . ' ( . A5 ,

( 5, . ' , 5 , /

7 , 5&, (. ' $ ( , 5 ,

123

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ' # . 1$ ’ ? J 5 5? 1 - ’ # . 1 , 1 , , 4 #. '

. + , . / = 9 &, , D # . + , , !& , 5 5, 1 &, 5 . 9 &

, - ( & . ! ! ( . 1 & 4 . . 1 && & ( . 0

+ , 9 5 &. + , & 9 . ! 5 $ ( , . & $ , #, & . 4 , $ 5 7 , ! 5 , 4 &, 5 & , , 5 9 , .

< , 9 # ,

5, / - &$ 9 )# & & ( ( , – = & 5 , # , + , $ , ' ( & 5, % ’ # . ' @ & . 4 , (, 0’ 5 9 , $ , % -

. @ , & 9 (&, 4 2 9 5 ' &, $ . ' , &. 7 , $ 4 1 ,

&.

124

Ãåñ³îä , , % #5, D 1 – , . +- , , $ #. , $ 0 ( . % 0

& ( .

72@ 67<2/ 0, &, ' ’: 7 # + & , & . 7, . +’ & . , 9 , R ( , , # = . , ( @, 5, . 9 ' , . / , &. ' 5 , +, ' ( , $ . ' 5 , +, 1 , & . ' & 5 & 1 , 5 = . 1 , , ' (, $ & = #. = !

% , 9 , + , # , . 7, , +, $

'

, 5 – .

72@ .274–334 +, 5 $ # : , F- &, #9 = : A , 9 1$ (& – #- . % , 5 5 . , 5 , (( & 5 #, R # , $ # . D , , , ' 5 , 5.

125

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì + $ 5 , # , $ . 0 5 $ , , +, 1 & . A

, , % + : , ( , R , 5

’, & , . ' # $ , # #, & $. A

5 & , . # , 5 4 , & . 1 , , , +, $

, $ ! , 4 &, R , & . !- 5 , . )& ,

#,

, , R, 9&&, 9 ’(& , , R # ( . # – , ; 5 , 5 5 & ' ; ( – . > , 5 . ' , % , 5 . 5

. 7, $ , D 5 , / 5 , . # , , $ & 5 . , . =$ , , $ . % , 9 # , &# , 4 & , # 9 , – ) , & , . ! , # 9& % & , $ , A , , , & , / . - =

= .

126

Ãåñ³îä

< 7 ?2 7 2 .448–492 4

, 5 #5, R , - , $ #. # , $ # $ ( # 9 & . 4

. : “+ 9&, ”. ' : “ 9”. @ 5, , : “ ’& ”. 4 , #, $ , ' . ' , $ & , " : , &, , , . D 5, , $ 5 . 5 , , 5 . + # , . + , (. 7, 4 , R 5 4 $ , ' 5, , , 5 & 0 9 , & 5 5 =

, $ . % , =& &. / 1 5 , 5 – ’. + – , D$ = $ 9 . 5

. @, & &, A . ( 5 5 . R 5 . D & & 5 9 , >5 , & &; + , &, ’5 ' 5 5

9 ; . , & # 9 . D 5 # , $ #: , # 5 , 1 & , $ ,

( 9 , $ . '

# . 9 ’ , $ % , $ # .

127

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

@62 . 504–560 ' , 5,

) . , , & 1 # /. 8 (, , #, & # , . /

5 ,

5 , # & & – . , 5 , , 1 , $ ( $. / ( # , ( . 1 5 : . = 5 #! @ / 5, , – , $ # . 1 #

. #, ( , R & 9 ( = . 4 5 ’ # 5, 0 # , ,

#. 9 , 5 , 9 # J &, – #. – – , , & $ ' – ( : 4 . % & & , : ( , &, &, , & . A , $ , +$ ’, , 4 . , $ @ (, . 1 5 , $ , ' &. " -

, , 4 5 , $ 0 $

. % 5 ( , 5 , $ . A , / # &. A $ , $ & . , $ , & K & ,

128

Ãåñ³îä @ $ , #, $ , D 8 ( # /, & . ' , 1 $ - . 1 , & . 0 , 9 9 ; & , ( . 5 , & 5 – .

@ 7 @ . 695–705 5 , , 4 9

5 J 5 – 9 5& ; > # , ’ 9 . 4

, $ (( ; ' , $ ; 4 5 , $ . =$, , # 4 , # 5 , R , - , , + $, . (3. 6. )

129

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ТІРТЕЙ ((#&+ V !. ..) * , , ## , ! - (645-628 . ..). *** 4 , , ( , + 9

# 5 . ! 5 # , # &

1 , ’& &, , 5 & . / , , ) . 9 # # ! & . ' & % 5 ,

, & – /

$ . , # . 7 & , &, 1 , 5 . 4 ( , #& &. , , 1 , 5 . , 5 & ( , 5 5 , – ! &, , 4 , , A & 5 , – 5 9, ' ! % & – , + $

# 9 . J , – / , 5 5 . 7, &, 5 , & 5 9 5, 5 9 . *** ( , ! $! 0 : $ . N , R 5 9 5 . / : 9 , =, , . % ,

130

Ò³ðòåé 4 & , , & , & $ – 1 ( . ', $, 5, & 9 , ', $, , & 5 , – 6 , &, '

. 1 , , $ #: % ( , $ & ; 5 # , , 5 , & , 7, &, 5 , & 9 5, 5 9 . , (, , 5 = 5 $, 9

5 #, 1 & 9& . + & &, #. = 5, #, A$ ,

! R $, 9 9&, $ 5, , $ 5 , 5 5 $ = , & , 5 ! , , , , $ 5, =

, J , &

/ (

, $ ( . (3. .8 )

131

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

СОЛОН ((#&. 638-588 . . .) *%

, #

# . 6 - . 6 # ! ! . *** 0 9

; % 9 5 + %2 , ! , . 1$ , , 0 , 5 5 . 4 9

, & J # ; / &

A$ 5 . *** @ & , 5 ... 1 , 1 &, , &, , 5 & + ; + , # $ , , $ . ' # : " & ; # & , $ , R &

$ ; " - & & ' ; , #, ' - (, + , , + & 9 . ' # , 4 ((; + # 1 , . ' 2 9 , –D 5 ; % # &, + # 9 , ! 5, # &, , 5 . #, ’5 #, $ $ , )& # ; (( & . (3. 6.E

)

132

Ì³ìíåðì

МІМНЕРМ ((#&. 1$ (& VII !. ..) * , $ $ ! 5

$ , $ $ !

, ! # !# . + 5 . *** ! , , %2 = . =$ , ' , , . F 5 9 @ , . = & &

– )& 9 &, 1 # #. 5 & 5. 7 # ! *** 0, , 5 9 , ) , $ 9 , – N 5( $ 9 ' 5 . 1 , 1

. % ’ & =: 5 # 9 , 5( – . @ & #, = , # # . % $ , =$ , 5 : ) 9 . A # 4 , . @ 5

, 5# , – ' %(. @ 5 . 1# & , = & = . (3..8 )

133

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ТЕОГНІД ((#&. 1$ (& VI !. ..) * ! ! . 1

, ,

#, 5 $ . *** = , 5, , R $ & . *** = ,

,

# , = , = # 5 . % , )5 & 5 . > 5 + , ( $ , . !5 5 . / , @ – . !5 5 . ' , + (, $ A: 5 . *** J ’& 9 5, ((, 5& : )& & & ’&

, , 9 # , $ . / 5 , = , ! 5, , 5, 9 . R , $ (

= , $ . ', , , % – . *** , & . #5 . . . 9 & ; F&,

# . J # , $ #5, = , 4& – & , ', $ 5 &, , $ 5& 1 ,

? *** + , = : $ & – , % & 5 . *** = $ , =$

9 , % 5 – %( 5 5, R . (3. .8 )

134

Àðõ³ëîõ

АРХІЛОХ ( VII !. . .) * ! %$ ; # , , , , # . B # , $ $

! . *! ! !, ! / # , # , - #. 3 # *! ! 8 . *** 5 , + , , 5 , . & – / # 5 9. ' ’ , $ 1 – ( 5 . ) , # : 1 # , , – 5 , 5, 0 , , 5 . *** 5

J (

+ & , % ( , 0 5 , . @ ! ( , K / . *** ! , $ , 0 , &

, 9( : 4 9 (. *** 9, 9, $ ’#5 ! = , &

@ . D 5 , , + – . A – , $ – ' : , & .

135

(3. *.)

(3. *.> )

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

АЛКЕЙ (%*" VII – (8! VI !. . .) - /#. > ## $ 5$ . 7 # $

,

, , $ ! # !

. *** 0 & # ; # %

: @ 5 #, , &, 9

, R

; = – ; 9 55 9

/$ ; ' 9 # ,

R ; 7 , . , #. +’ , R . *** 1 &

. " & , & ...

% #, > . & $, 5 , ' #. % $ @$ 5 #, / $ # , +5 5& ... *** % 5 , + : 1 9 5 – # .

136

(3. .8 )

Àëêåé *** / , , F + , E , , @ $ - 9. 1 &

* , 1 = & ’& 4

. ' +

+ ’ 5& +# $ / 1. A –

5 , , 9

, % E 2 9

= ’& . *** @ , $

: + ’ &#

5 ; R ! ’#- #. ' & 9, D 5 –

/ . '

$. @ , ( ,

, D & ’

. *** & 5 1

$ . 0 & , & . A ( . 1 ' 5 . ( . + 5 & , – )

’ .

137

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ***

) 9 . 1 ' . @ - , , / !, , = 4 . ' ( , D & – , = ( $. % ! A * : 0 ’& 5 % & , , % ( 5, 5 . ' , , 5, ! 5&, $

+ 5 , 0 , , 5 #.

2: $ , %, 5 , – ( # , + & & .

? 2: = , ' , @ , , #5. (3. *.)

138

Ñàïôî

САПФО (%*" VII – (8! VI !. ..) 6 /#, !

, ! ,

$, . 7 $ ,

( ), $# , $ $ $ , . *** / 5 , %2 , 4 ,

, D & , 9 , % , : ( , /

1 9

. 0 9 ! , (( , 1 & &, , 0 2 . ' , , 9 : “R #, $ , J 5? @ #5 9, @ + & ? , 2? # – &,

– , & , & , 5...” 7, , ( 9 , , $ &, + 5 , 9, 1 . *** 4

# ', , $ ,

5, ! # ' : 9 ; ' – 0 . @ #, + # . 5 , , 7 .

139

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì / , & , 0 , , 7 $ , #, # ... *** 4

1(, $ ( , , $ 9 #, ! J 5 – ’ , & , – . 1 ( $ !.. & 5 #, ... @ - 9 / , – D & 5 @ – ' $ – – ... 7, , , 5 , , $, ' ! *** + ... $ , &, ! : “2, & ! 1 , !” D (: “0, ( &, )5 , 5, R & , 1 , $ 4 . D 5 @ , 2 1 , D , 0 , "& , D (

% , D & & + – @ ...” *** ...@ J

140

Ñàïôî % . , , 0 (. D (

+&! ' & & 0 , D ,

#. + &# @ @ . , & : +5 9 , 5 &5 ' . @ # , – 4 % , @ & ( – 9 . = , : 1 ' , $ J ... *** 4 7 , !, ', 9 % + . ' , - '( + , 5 $ , , 5 9

6 $. ' + 4 , 1 5 , . *** = & , , , & ,

) . 4 - , & & , 5

#. 4 , 5 9 R , $ 5 , ) &, ) 5.

141

(3. .8 )

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì '

5

, 1 9 $ 1 & , = , . *** = – $ , ' – , 5 – , D : $ # , R & . 9 , , $ J

E 5 . + & '&, /- , # – , , & A 5. / , & ) , . 7 % & , 0 & . 7, 5 1 (( , / ! *** D 9 # ! , 5 –

. 1 , –

5. *** >

: 9 ) , A 5, , 9

)&

+ . 1 – 9 , 7 ! >&, , 0 = .

142

(3. *.)

Àíàêðåîíò

АНАКРЕОНТ (1$ (& VI !. . .) 3- , ! ! #, !

, . *** # , , 0 ; . – 5. , # ', / 5 %( ; ; – . *** =9 2 , #5, = , ? +, &, 5 , . 1 5 5 5, 4 , , 5 . (3. .8 )

143

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ЕЗОП (VI !. ..) / # , 5 $ $

7 <@ @/ , 5 5 ’,

, )9, 5 5 ’, , ,

$ 9 9& , $ , $ . ' , 5 5 (, $ #, ’ & , , 5 ’ &, : “7, , #5 – 5 #!” 1 .

672G@ > /@22 0 5 5 9 , 5 F , $ ( (. ' ((,

, (: “0 ,

”. 1 9 0 5, &, : “D$

, 9& ”. 1 , $ 5 .

<@ @/ 7 )9 , $ , ' . 7 5 &, ' , $ ( $ 5 $, 5 . % ' : “7, , 5 , ”. '& &, $ & , 5 5.

< 7 > @ , 5, $ , 5 ( &. 7 ( : “4 , (

”. + 5 # , 5 . 5. / , $ & – 9 9&.

< 7 @ & . ( , . ' 5 ( ’ . = , $ ( , ( ’ ((. % , , 9 . ' ’ ’

144

Åçîï 9 . = (, : “7 , , $ ,

& , , ”. / , $ & – ( , – .

< 7 6 5 & ,

5 ((, . , 5 ’ . , &, : “& ,

”. / , $ && #( , ( 5 .

7 6 ? 4 . = ( . 7 5

. % , $ & , &, & . D & , , , # . = 5 , 5 , $ 5

? %

: “R , $ & 9 !”. / , $

& .

22 3 G62 6 6’ 2 5 ’ . + 5 & ,

5 , $ – 5 , 5 5 ’. ' - # ’

, $ ’ 5 . ' , $ . 7 , , &. F # ( & .

H2< & 5 . 1 5 J&, (( . J $ , 9 ( . % (

: “0 , $ & ( $ , $ #5?”. F , $

, $ 5, # , ( , .

145

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ЕСХІЛ (#&. 525- 426 ..) E - , . * # ! , : "3", " P ", "3 1 ", "> ", "2" ("* ", "%", "' ") .

76 > 2 @> > @ <22 @<2 – . :

– - . 76 > – . 2 – . 7 2 – 7 . –

-9, @ . 76 –

. . ' – :

9& , <22 @<2 – ’ 76 . <22 7 5 , & 2 ( (. +, !2, 79 ( 5 79 9 1 . ' 5, & , – 9 +

, 10 R @ & . 7 , & , – 5 . %

1 7 9( (. 3 – 9 ,

# & # ’. 3 – 5 9 . 4 # ( ) 9 ( ).

– . ' – .

146

Åñõ³ë 15

A (? ' , – 79 5 ...

(E 3). ( 8 ! , 20 ' , 4 & #5 K 5; 9 , #5 5, R 5 ... ' 9 & 5, @ 9 – / $ . 7 #( & . ' 5,

@ 5 – 7 9 5 / , &, @ , / 9 = , – 35 > 9 ! <22 ( % ) 4 #5 @ #5, /, $ & ? :

+ – ! <22 40 . % 79 – $ 5 ? :

> . <22 % – 9 , @ , 9. :

45 7, #! <22 J #5? R , + 9 – ( . :

& $ 5 . :

, . 50 1 . :

D & 9 .

147

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì <22 ' 9& 5 5 ’ , R . :

+ -, 9& . <22 55 9 , 6 5, 9 . :

! , – . <22 0 9 5 , , & , # . :

607 . <22 + , $ 9 4 , $ 5 . :

J , ’ , ! <22 ' 9 65 = 9 5 (. :

7 , +# ! <22 ' #5 ? 1 & . :

7 5 $. <22 70 D , $ # . ' 9& ’ . :

D & , $ , – -. <22 1 , $ . 9 . :

75 ! ! F – . <22 + 9 , – & 9 5 . :

@ & #& 9. <22 – , #&

& 60 @ & & .

148

Åñõ³ë :

, – . <22 ( 3) '

4 ! ( &, , ? 85 4 + @’ #5 – - #5 +- . 'P'7, 6/*E* Q/* !. 76 > ( ) *2 ! 7 ! 7 ( 90 0( ! , , @ &$ 9 , – , + , $ – –

&! + , 0 95 ' ! / /

. 7 ! 5 D &... = / 9 &? 100 R & ! +5 # +& ,

1$ , – , + & : 105 ' – 1 . ' + & $ ! 4 - + – 9 : 5, & 110 D # , & 9 ( . 79- &, & . J 5 . %! ! ! J # 5 2N 28'*J1E. 76 > 115 % $ 5 ? J ? ? 5 $?

9 5 (? + ’ , ,

149

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 120

1 9 , , R & (, 7 , $ 4 . 7, 5 & 5 , 125 @ 2

. ' 5 , $ . J ’5 2N 2 . 7.

!, 1 1 , ! ) 1 & 9 130 , – 1 9

, 1 ... /

4 5 , @, 5 , 135 + . 76 > 7 , ! 7 ' ( &$( , 7 -9, $ 4 $ , – 140 1 , , D, , 1 5 1 $ (. 7 2!!, 1 7 +! & 145 1 7 – , D # 9 ( . 1 – 150 &

7 ,

5 . 76 > 7, & , + %(, $ #, % , 155 , R , 9 ,

150

Åñõ³ë @ #(! % – ,

, & . 7

!, 2 '

, , 160 @ ? 1& #& 1

, ? &, 1 &, 9 (

. 165 $ , 9 & . 76 > , , & , – $ & / , $ 170 + , R 5 . ' 0 , ( '# 9 , 175

, @ 9& + . 7 2!!, 2 , ! . 180 ' 5 , 5 # , & & – D 5, - & =

, 9. 76 > D &, $ &, , – ; % – 5# , + #

, @ & & + 5 . > 7G@> 7 ( 2 ) & , , , &, 195 ! # , – , 9 .

151

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 76 > D , 9 , ' , – . D 5 @ & , – 7 - = , R , 5 ( , F

= &, – $ , 205 !( , ( 1 . / 9 & ' $ , & &

. 1 $

210 8 -!( ( E ), . ' , &, %

( 5 , 215 = 9). '

$ 9 ’& , D- # . / #& 5 220 +& – = , @

. 9& & &

. - 225 1

. + , ( 9 ! # , – ’ & . '

5, 4 4 . ' & 1 5 , -

$ . 1 , , , % – . )& , R (, = , 1 %( . 9 & ( , R 5 , , $ . 4 – & 210 1; , % 9 $. 7 9 , &, & $ ' (, +&! 6 245 – # 9 $!

152

Åñõ³ë 76 > 1 . 7 = 9, 5 ? 76 > + . 7 D 9 ( 5 ? 76 > 250 D ( . 7 9. 76 > , , ( . 7 – ! 76 > ( . 7 255 9 = , &... 76 > = #, , &#. 7 1 ( 9 ? 76 > 1 , $ . 7 J ? D ? /5 , 260 R 5 ? 1 9 @ . ' 5 9, – " $ . 76 > 7, $ , & . 265 % 9 . , , &, – + 5 , . ' , 1 9 , , 270 1 , $ & . 5 – 9 , R # , . D , , – , , 275 + . ' , &, 7 , – #. 7 1 ' , +&! 1 , 280 2 ,

5,

153

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 4 ( , – + ( /# . J ’5 2 . 2 4 - & 5 5 , 285 D , +&, ) 5 / , (. ,

& (, R 5 290 #. % , 1 5 & , . R &, #5 , – ) . 295 A , , R , #5 , 5 7 . 76 > F $? @ #( +5 ? ' , 5 300 7

+ ’ , +? ' 5 &, R

? 1 , $ , , – D( & ? 2 , +&, '

$, ' $. , 310 @ – - 9. % 5 – + # , $

, – 5 9 5 & & 315 ' . + , 1$ , 9 5 . , , 9 (, + ( A , +&, #5 , 320 % , 5, , 1 , $ & 1 . 1 & #&, @ ’: , 9 325 = # . D &,

154

Åñõ³ë D 9 #( . % – 5, , #5, # , D # 9 ? 76 > 330 ' &, , & . ' &, – ' #5. -, R 9 ( 2 335

#5 $ , % , – 9 & ,

(. 7 . D , , $ # D = . 76 > 340 & ' 9 . 1 , ' , –

0 ,

4 5. 345 ,

, R 5 9 . 7 ,

& 1& % , , R ( , – – 0 &. @ ' 2 , + = ( , 7 , , – 355 + , ;

+ , 5 ’ @ $ ; ! , . % & & 360 1 ; 5 , , @

, 9 ; / , & 0& , 365 = * : 5 , !2 # . % = ’( ’ @ A 9 ( &(, 370 - 5 ( ' 2 $ & , . 0 #5 ,

155

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 7, #5, . 375 & & 9 &, %

9 $ . 2 J , +&, #5, R –

& 5? 76 > = 9

, 380 % , # . 2 , $ 5 # ? 76 > @ , . 2 1 9& , 4 – . 76 > @ $ &

. 2 ' 9 #5? 76 > R 9! 2 ', $ ? 76 > 390 7 9

. 2 + , +&, 9 76 > A 5, – . 2 + . - A # , – , , 5# . 28'*J 5. 7

!, 1 + , +, – !.. )9 , 400 0 , / ... 1 - , + ,

5 ,

156

Åñõ³ë 405

.

2!!, 1 – + 9 : 4

&, 4& ( , – , $ 9

% , – > ( & .

!, 2 415 4

-

= , , 2

&, $ 0 = & ; 2!!, 2 % 9 – %( , ! = , –

! $.

420

425 ' 5 ' , – / % , – 9 – # 1 ... 430 A #, , A# , %( , > , – 435 4 &.

76 > 1 , $ $

0 , – 9 #, = 9& &! , , 9 440 A ( ? 0 , - # 9, – 7 & : ' (, $, , D ( & &. 445 1 & 9 &, – )5 $

(. 5 @ 5 ,

157

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì F &. 450 1 , 4

9, , 0 5 ,

+ , 9 . @ ( $ 455 4 , (, @ . ( . '# @ (. 5 5 460 1 , $ @ ( ’ – 9& . @ 5 , R , , )& ( . D & 9 5

. , , 9

0 & ? 4 9 5 , , , , D #( . 7 5 ! 1 , R

, 5 #5 , 475

. 76 > ' , #, D 5

K 9 , – 5 : , 9 &$ 480 - 9 , &, / (, – D ( 5 , R 9 . 4 $ 485 , 5 , R &; ’ + , #

, @ , 9 – D 9; 490 5 ’ ( – @ #, D & . D , & $

, $ , 495 D – . ' 5 ' ,

158

Åñõ³ë D # , $ . 500 F – . # , R &

– , , – &, , 5 ? 1 , , . 505 % , : + – & . 7 + . @ $ , – 0 , $, 5

9, 510 ' 99& 5. 76 > 4 , – R $

D &, 9 &: / 1 &. 7 515 % ( 1 ? 76 > ' 0 ’ * (, 7 1 ( & ? 76 > K #( . 7 = 9& ? 76 > 520 + 9 – . 7 , , #5 # 9& . 76 > 5 , – 5 + 9 , 9 5 5 , – # 9 &, '

&. 7

!, 1 & 9 # 530 1

', 7 -9 5 K – F 9 (.

159

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 2!!, 1 4 - , 9& ' & , 540 & ... - , ' 5 #5, +!

!, 2

(, 545 4 ! + , + – ! J – , , A & . 550 5 – . 2!!, 2 #(

F, +. 555 J 0 5& ( – (, , , 5, 15 ! & ? 6# 5 # 12, – # ’ . R ? R &? @ 9 (, 7 , 9 1 ? 9& ? + , D, $ , ? %--! 9 , , ># – % , ! – , K #. @, , , , !

!, 4 ,

&... 7 ,

/ 5? @ $, = , 1 9 ? 7-!.. 575

160

Åñõ³ë 580

@, &, 1$

5 ?.. + , & , 0 0 , 9&, 1 (! 4 1 , – @ &. +

-9 ! 76 > D ( 590 @ , $, 5

= 9, !

@ – # (. 2!!, ’ #5 ? , , 595 R &

, / 9 ? 1 , $ /

- 5 . 7-!.. 600 @ 5 & , ! & !

(. J # , 7 $ , , ? ' , 605 R D $ , – 9 &$ + , #5. 7 ! 4

. 76 > , $ 5 , 610 &, D , – 9 + 5 . 7 , $ , / +&, $ 5 ? 76 > 615 1 ( $ . ' 5 ? 76 > – (, #5. , ?

161

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 76 > , !2 . 620 % 5 9&? 76 > @ , $ . 5: / 9 , $ (? 76 > 1 9 $, . 625 7, , $ & ! 76 > ' 9 #( & . J & ? 76 > D , & . 1 5, . 76 > 630 – , . 7 ! J @ . A 5 ( , D 9 & , # 9 . 76 > @, ( , . ' , 1 & , , & > (, #. 1 &, , – + #, 4 $ + & 0 , $ , & . 645 1 , 9& &

&, 0 5: “7 $

, +$

#5 ? "& 0 , - – 650 > & = $

&

. / 1 , – ) , 4 5 , 7 ”. 655 R 9 , D , $ ,

162

Åñõ³ë A 5 . +

4 + 2 ( , $ , 660 D . 4 , . 4 @ ( 5 : / $ – 665 0 , R , %

, . + $ & ) # , 670 79 ( . 7 , . @ K, , – 675 A – 5 4 = ( (, 4 ) , + ,

% @ . 680 > , 0 , , F & # . ' . , 5, # . ', &, 0 5 , – 1$ – 5 . 7 7 , , ! ' - , R 9 690 @ , 9 > - 4 5 ! 7 , ... 695 @ $ # ! 76 > , , #, – , #. 7 ' , – = 9 . 76 > 700 / – -

163

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ( ( ((. + ,

! # . 705 % , @ , ( 9 , $ . K 9

@ 5

’ 2

. 1, 710 1 , 7# . 1 , % (, 4 . )

- , 715 6 , – ,

. K 1 9 , 1 ( , – (( 1 , , = 5 , – 720 5 9. 5 5 , @

#5 4

- , $

, – + ' ' ( , 725 4 # ( $ – 9

. ' , @ 5 @ = – ' . 4 730 + 0 5 , @ & ’ 9 , – 6( – /. E 5, 1 % 5. 735 R , 9

– >? 5 & ’# , (( + . @ ,

, 1 5& ! 740 , $ , D &. 7 , ... 76 > & ? R , 5 5? 7 745 D ( , 5 ? 76 > / $ (. ' $ ! J $ (

164

Åñõ³ë & , 7 & $ 750 3 9 #( ! A 5-, 1 - . 76 > % ( ! % , – / (, 755 % – ( 9 , % . 1 ? 76 > A , &, 9 5? J , ! 76 > 760 7 – 9 . 9 ? 76 > – . % ? , 5 9. 76 > 4 5& 5, . 765 & & – ? 76 > 1$ ? 1 9. 1 ? 76 > 4 5, 9 5. @ ? 76 > 770 1 ,

. ? 76 > K (

. D 5? ? 76 > ', . 775 1 9 $ . 76 > ' ( $ .

165

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 7 9 ( . 76 > @ & $ ; @ – , . 76 > R , – ( A , # ? 7 D (, – , + & 5: 6 5 5, 785 % . 76 > D , , – + , $ , . +-5, &, @, – ' 5 9 9 ’ . + 5 5,

, + , 9 . 0 5 , 5 4 = 2 – ! , 8 &,

'

, – @ , 9 ( # , 1 9 – . 1 E ! – & 9 , = # , – 5 800 1 , & #; 7 (, , . + $: 1 2

, +

$; ( 805 '

, – (

+ . 5 4 , $ > , , *2 - . 810 K

, / 1 $ . 1 & ' , , @, K ( 815 4 . R 9 1 , , + 5 , – 4 5,

. 7 D $ #5 (, R 5, 5, ' , – ,

166

Åñõ³ë 4 – , $ . 76 > + 5

9 . % $ , $ , 825 (, $ 5 , – 9 (. ' @ (. = 5 0(, 830 4 (, 4 8 , ' – ! – $ 5 4 , R 5 . 835 J $ 9 ? , , ( " A( @ 5 . 5 – 9 – @ & 840 7 1 & & . ' 9, $ 4 5 , . @ (, , 845 1 5 (, , & , = 5 . ' A , 5 850 *2, & . ( , $ 1 5 5 #. ’ ’ %, – 855 5& & + . ' , 0 , & , 1 5& . % (

. 860 + % J , $ ; 4 , 0 ( &, 5 =

(! 865 7 5, &$ , 7 ’# , & $ &, % 9& . F

% ( . 870 /

, $ . @ 9

167

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì !, . - , ( 8 ; 9 $ . 875 = – 9 A , – (. 7 , ... , / 880 + &! @ # 9, , @ & , = # 5, @ # , – 885 = / &. 2! # , 1 5. 7

!, 0 , , 9 5, 1 , $

5& , - =$ 9, , 5 &, + 5& #&, $ 5 0

, ( 5& . 2!!, 0, , > # ! ! ! , & &

@, +$ ! & &! 0

( 5& – = 5 &

1 ? / , . 905 R ? D , ?

168

Åñõ³ë 76 > 9 – 5#, 4 5& - #, D 9( + . 7 - = , $ , = 5 . % ( –

. 915 )5 9 &. , , 5 , - 9. ' 9 – , '- ' # , R 5 9 ’ 5 ; 0 – ' 9 $ + , – ' # , R – 9 $ 5, . 7 J #5, 5 . 76 > 1 &, . 7 , , ? 76 > , , . 7 D

9 (5 ! 76 > J ? . 7 1 $ & 5 . 76 > 935 5 –

. 7 ' , %( #. 76 > " $ $ , 4 5 , – $ 9 , 940 1 . ' , , 9 – +5 , , & &, 79 . B’5

169

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 76

4 , , 945 /

9, & 5 , 4 , 9, & .

9 5& , R , , + 1 4 950

', +&, ! F& 5 , – #5-, 9 . 76 > D A 9

! 955 1 ? +

2 ? + , , $ #, .

, 960 R 9

&? 4 $ 9. + 5 4&, & 5 &, – 1 #5. 76

7- 9 &

9. 76 > $ 1 &, – 9 ’ . 76

0 , $ 9, 1 - ? 76 > 970 7

. 76

' ( 55? 76 > D 5 ? '( ( > , – . 76

9 $ #5 ? 76 > , –

, . 76

D & – .

1 + $ , $ 5& 8 & , #& & $ . 3 0 = .

170

Åñõ³ë 76 > D – . 76

% $ $ 5! 76 > 7-! 76

980

7-? F . 76 > &, . 76

% $ . 76 > / , – . 76

1 , , 5 ? 76 > 985 1 , ! 76

! #5 , . 76 > J ? 1 $ 5 , D$

. 1 #, $

, R 9, % ’ . 1 & # ’, # , ! # , – 995 1 #, = . 76

+5 , 9 . 76 > . 76

1 , , , 1000 9 5 . 76 > 4, # #5 . 1 , $, & + , , $ , /, , 1005 D - , $ @

, – , . 76

/, . 1 , 9 9 ’5 . 0 (, , 1010 + # #. ' , 9 , –

171

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 5 1 . D ( ' 5 – , & & 1015 5 ( ' . 9

A$ - 9& + ’ &, & ' # & . 4 1020 , 5 K , 9

, " , $ F & 1025 > #& &. 9 , +

9 ' %( , ' . 1 9 . 1 , % 5, , 4 #. ' , @

$

$ ( . 7 , !. + ( A 5 . ' , ! – . 76 > , $ . 0

– 1 . & 4 ; 2 ,

1045 A : & % , ((, + ; 5 5

5 . ' 0# – 1 ! 76

' , 5 9 1055 )5 9 ! ' 9 1 5 ? (E 2 ). % , $

172

Åñõ³ë

# , – 5 5 1060 D 9 9. R 1 . 7 ! $ 5, ( , R , - 1065 # . 1 $? 0 , %

, @

1070 4 5 . 76

7 ’, 1, – $,

& , R

. 1075 1 , , . /, & , , , 1 # %- , – # . 76 > 1080 1 , ,

, 9 & ’ , 1085 @ , . 9 , – , , ! 5

5 – ! 1090 & 9& & & , R . 7 , 2 , R #5, – D & . 3 # ! 35 $5 # $.

(3. > 7 )

173

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

СОФОКЛ (#&. 496-406 . ..) E - # %

# . J 120 , : "* ", "' ", "7 !

", "' - ", "' ", "P ", "' 8 ".

2 21 > @ 2 2, 62 – * . 7 – 9 2

. 7 2 – . 6 – = , % .

7 > – .

72 @

<2 7 2 7 : 2 ?@

27 >G@ 2 2 @ , & ! 4 , * -

K , $ $ , ? 1 , #, , 5 % , D &, , . 1 , , 5 1 # ? 1 ? @ #5 , 10 R 5

? 62 1 , % &, J , , 5 , 1 0 8

=. ! $

$ = . + 8

= – ), )

. F ), ), * . * 9 : , 9 5& *, + , % @ . J * .

174

Ñîôîêë 5 ( . 15 )5 9 #( 5 9 % , – 5 & . % $ 5 . 2 2 ' - &, - ' – . 62 ? , ? 2 2 +

5 # # , + *, , , 25 @ # . 1$ + , % , R 30 & &. ', , = , – ' , – , , &&, @ & & , – $ #, – $

5 35 1 9 , 5 , = & . 7 #5 5 – J , 5& . 62 7 ! R ? 9 40 1 ’, . 2 2 J ? 62 9 ? ? 2 2 J 5 ? 62 D ? ' 9 . 2 2 0 – 5 – , – 5 &. 62 . 1 = ? 2 2 0 . 62 7 ! ' , , 5 50 , , ( 5 @ 5. % – –

175

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì . 55 @ # – $ 5 # & &. ' , , 5 5, $ 5 5, 5 60 , 9. , $ @ . ' 5 @ # , 5 . 65 7 +, $ & #& &, % 9 5 – @ , $ $ (, . 2 2 1 5 , 70 0 , – &. % – 5. / & . 7 ’ 5, – . 4 &, & – / 5 5. 4 - ! 5, . . 1 , – – , $ 5 & (. 62

, % & . 2 2 80 ' , . D 1 & . 62 1$ , 5 . 2 2 > &, 5 #& &. 62 1 . 85 4 # 9 , . 2 2 7 . K $ , % 5 – 5 $ 5. 62 1 5 ’. 2 2 ! , . 62 90 D ! >#5 . 2 2 – & . 62 .

176

Ñîôîêë 2 2 1 , &, K 5 &. 95 #& & ' &. 1 5 5 9, % & &. 62 @ , #5. 1 , % #5 &. 7

!, 100 9 &, $ ' – 8

. 1 5 #5 1 4 . (

, R 5 $, = 5 , 1 . 110 # 5 ( 5 , +

5

, @, , 5 , 115 - , # & & 5, R ( && . 2!!, 5

, )&&

0 9 . 120 % – = ’& 5& , 1 .

5

!2, 125 ! %( & – 1 . /

@, 5, + , 130 / 5 , + , & + , - 9&.

177

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

!, II % , & 0 , $

5 , 4 . , , 5: 1 % @ 140 . 5 9

– +9

& + & &, , ' # $ , $ 145 @ ( , 5, R

7 . 2!!, II 5 5 8

, 9 #, 150 R > .

, 9 8

15 , , & #! 155 % , 0 ( = , R 9

, . @ & , A 5

& ( 160 5 + . 7 0 2

! 5 ( – . 7

– 165 . )# @ 5 , ' * , $ ; % , , D , 9 5 . 170 = , & &, 9 , 7# 5, 4 , 5 .

178

Ñîôîêë 175

% & , 6( & 5 , , , D$ ( . ' & : , & &, 1 $ ( , 180 = #, ' 5

&. % ( 5 #

5, , – $

& , D – &$ ! – 1850 , 4 5 . 1 1 , & – # )5 , , 5 9 , 190 5

, ' . % +

,

* : D *, $ & , 0 9 5 ,

, D # . % + , , R

&

(( 5 , & @ ’& & , % 5 – , –

– 1 , , 205 )5 , @ , ' , 9

'( 5 , , )5 , , > , 5 . 7 @ 7 = , 0 ( , '

. ' 5, , . 7 215 ' 9. 7 @ 7 E 5 , ( 9&. 7 D

. 7 @ 7 ' $ #5 $? 7 % $ 5 .

179

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 7 @ 7 1 , . 7 F 5 ... /, , = ( . 6! .

72 + &, &, , $, 5 , &, – 225 1 , &, J $ . ' , : “J, $ , 5 ? R, 5 , #5? 1 5, R 5 = ?” 7 &,

, K &. ' 5&, @ , : 235 +5 #& #& – 1 5, . 7 ' $ ? J ?

72 5 :

1 , – ; 240 / . 7 $ #5, – 0 , .

72 ', $ & . 7 0$ , .

72 245 . 7 , 5 5 . 7 R 5 ?

?

72 1 &. 1 ,

, 5 , 1 ( 1# , – . )5 5 9, @ 5 . , 9 , , '

, ,

180

Ñîôîêë D , . @ & , 260 , , , / , , , % , , ! 9& , K , , R 9 K , 5 , % 5 , K 5 –

270 + , 1 , $ , D $ . – – + , &. 1 9 , , , 275 ' & . D &, $ 5 , – 1 & & & . 7 @ 7 4 , , – J , , 9? 7 280 , $

. J ? ' 5 9&: &? 5 ', 5 , $ , 9 (, & ( $? 5 & &? 1 . 290 4 # , J # , & 5& &. F ,

9 5 + 5 9. 295 1# & 5 5 . $ & @

(; @ &

; 300 + &, , D

. % , 9& , & . @ $ , $ 5 & , % 5 – & 9 – D

181

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì K , , + 5 , . 310 ' #, " , ’#, R @ $ 1 , .

72 4 ? J 5 ? 7 % #5 , 9 ?

72 R – 5 ? 7 ' $ 5 5, ?

72 9 9 , – 5 . 7 320 , , .

72 ' . 7 D , – .

72 7 ! , . 7 ! #5 . % , 325 & , , R 9 5 – .

72 ( #) $ 5 . % , J – 9 . 1 , 5 5 . 330 + & , . 7

!, 4 , 1 5 – & , , 335 45 # – 5 #, % , &, & , #,

182

Ñîôîêë 340

+ $ & @ (, & . 2!!, +9 ( , R ,

$ 345 A & K (.

, ( &, 350 @ # @ .

!, II @ , 5 , @ , 355 ( # ; & , 5 9 , / . / , 360 0 & , – 1 ; % , – 5 , 2!!, II E & – 365 D 5 , ' 5, ; 5 9, /

,

, 370 ' – . / ,

1 9 – R , K , . J ? D &, ' (( &, , R , – % ? 7 $ - 380 7, * , $ , ! R &, ? & ? @ - 9 ' 5? 6! * $.

183

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

72 7 , $ 385 @ . 4 = ? 7 @ 7 7 5 . 7 R ? @ 5 ?

72 1 , , , R &. 390 7 , + ( 5, $& #

. @ , , @

, $ , +

&. 1 – 1 5 , ((. ', , 5, 1 , 400 , – 5, ((. 7 D , (( ?

72 , – . 7 J 5 , $ 5 ?

72 1 , 405 , – & ? 7 ' , ((?

72 F . = @

, 5 #5, , , 410 , $ , @ , R . % , 0 9 & & &. 415 ' , 9 @ . A , 1& & &, & , , 420 + . 7 , 0 ,

. = (,

184

Ñîôîêë 0

– , 5, $ 5 # 425 + &. 5 , , & , $ $. @ , 5 $

430 @ 5 , ' 5 #. 0

, % . + 9 (( 435 4 # – #. 0 , : R – +# , – F . ' , 5 440 1 , . 7 ' $ , J #5 , #5? 2 2 1 – 9. 7 ( ) 1 $ , 5 – 445 ' . (E * ). % – . ' , $ 9 ? 2 2 '... D ? 9 5 . 7 @ ? 2 2 K 7 , @ 9

, R & &#. 1 , $ ' , $ 455 /

, . K , , = ’ – #. 1 , & &, 460 /. R , & @ (

? % 5 – 9

. ' , #, – ? 465 ' & 9

185

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì . 7

0#( 5 , / 5. & & . % 5 &, – 470 J # . 7 @ 7 , , , , – 5 ((. 7 ' , , – 5 &, ' # 5, 9 5 , 475 , @ , $ . – ! # 5 . D , . 480 &, R . , 5, – F . 1 – &, 485 D ( . 9 #( (, $ , 1 ( ( , % ((. % 490 7 . + @ . $ , , , . # , ' 9 . 495 % 5, , , & $ . 2 2 . J 5 5? 7 1 5, 9 . 2 2 J ? D ( 500 1 , 5, ' . J $ $(, 1 ? @ , & , 505 D ( . J $ 9 – )5 , $ 5, . 7 9

#5. 2 2 , 5 .

186

Ñîôîêë 7 % – ? 2 2 J – 5 ! 7 % , , ? 2 2 ', – . 7 J 5 #5? 2 2 F . 7 '

#5 ? 2 2 % 9 , . 7 F $ , – ((. 2 2 7 %(

. 7 ' . 2 2 , 9 & #? 7 1 . 2 2 )& , . 7 5 %( – 5 & (, 525 D & 9 , . 7 @ 7 7 , @ – ! #& &, K , $ ( -

, 6 &# 9 , 530 ( 5. 7 ( 1 ) ', $ # &, R , – , R , – =, , 535 J 5, $ ? 62 D , $ , + . 2 2 1 , , 9 – ' , .

187

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 62 540 ' , & & ! . 2 2 & 5 &. ' &&, & 5. 62 7 ,

545 & , 5 5 . 2 2 1 5 &, – , 1 (. 4 , . 62 ' , &, ? 2 2 = , $ . 62 550 J #5! F . 2 2 D$ 9 , & . 62 ' ? 2 2 A , – & . 62 1 , $ , & (? 2 2 ' – , – . 62 R , . 2 2 0 & . 62 % &

. 2 2 0 , $ , 5 , . 7 , , , 7 – , – $. 62 ' , , , 5 . 7 R , 5 ! 62 D ( ? 7 ( – ((. 62 1 5 ?

188

Ñîôîêë 7 E $ 5 . 62 570 % ( ( . 7 1 (. 2 2 ', ! , . 7 7, , 5& . 7 @ 7 1 5 ((? 7 575 1 , %( # 9 . 7 @ 7 D , #, , – ( . 7 K #. ( , . & 7 - . 580 ' - &, = %( ( . ( * 1 ). 7

!, R &, $ ! ' , $ (

, 1 , 585 % . 8 , ' @ ( ( + , 590 % @ . 2!!, D – )

595 # , ! , ( . @ (. 7 & 9& – 600 * & – (( / $ – / ( .

189

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

!, II , 9 & 605 1 # & , 1 - , 9

1 - . , #5, – 1 7

610 , @ , + # : 1 &

"

. 2!!, II 615 & # , % – 9 5 . 1 5 , A & 5 . 620 1 0

’ :

# , ' 1

9 , – 625 1

. 7 ! , 15. 0 , 1 ( , % , @ 5& # ? 7 7 $

#. 0 ,

5 #( (? J 5 & ? 6 635 D, , , – 0 5 , . 1#- 5& $, % & 5. 7 F 9 , , – 640 # . '- & &, ( 4 $ ( ,

190

Ñîôîêë R @ 5 , (, 645 % , ' $ 5, $? 7 , , @ . 650 , , D$ . J # 5, ? ' $ 9&

, 1 %( . 655 D (( – E 5 9&, 1 , , (( , = , , 1 . ( , ' . , ' . % $

5 # J

, 665 ' . = , 5 – . $, , + 5, , 670 1 , . / – 5 , K , & &#, @ 5

& 675 ! , &,

( . 7

, 1 , D$ , $ , 680 1 5. 7 @ 7 1 ,

, , . 6 ', , , $ & , ' $

, R 5 , 1

. % 5, , #, # 5 5 , R & , $. 690 ' # #5 1 , .

191

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 0 5 , D 9& &

, 9 5 , $ 695 # . , $ , & + , . 5 (? 700 ' , 0 , , $ 5, )5 . J 5 – = , – ? 705 % , $ 5 ( E , 5 ((. = #, $ 5 #, K 5, , , 5 1 , # . 710 / & , 5(, 1 . ' , 4 & 9, % , 715 ', # @ & , K # .

9 . 5, &

720 D : , & / , $ 9 '#, 5 A ( . 7 @ 7 D$ 5, , , 725 K , – . 7 ' & ? 6 )5 . $ ' , . 7 730 J – 5

? 6 9

5 5 . 7 % ( $ , 9 #( ? 6 1 9 8

9. 7 ' # ?

192

Ñîôîêë 6 1 5 – 5 ? 7 J 5 ? 6 , $ # ! 7 = ? 1 9 ? 6 7 &! 7 740 9& , , #5. 6 D$ – , & . 7 D ! R , 5? 6 / , 5 #5. 7 1 , $ #( ? 6 746 1 5,

- 5 #5 . 7 7 , $ $ ! 6 ' 5, $ . 7 5 ( . 6 K , ,

. 7 % & & 5. 6 – 5 & . 7 ' , 9&, $ #5? 6 J – ? 7 #5! 6 1 , : 5. 7 > , 9 ! 6 5, 5 #5. 7 1 ? ' ,

7 , #5 . 760 !, 9&! 1 .

193

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 6 1 , ,

9, 1 ( , % 5 – " 5

9. 7 @ 7 4 ,

5 5 . 9 – 5. 7 1 , , – %

9 . 7 @ 7 1 & #5 ? 7 1 , , – 5 . 7 @ 7 D& & 5 5? 7 ,

& , > & ’ , 1 5 5 5 ( , 9, R . , 5 %(

5 &, /#, , , % , #, R 5 , $ %( , . 7

!, 7 *, – ! 7 *, – #5! ' & (

1 9 #5 , + #5 5 . 1 , &, , 5 . 2!!, 1 9 & ' , @

5. '

, – '

194

Ñîôîêë $

5& , ' 5 -

%2 . 7 @ 7 5 , – D 9, , , : 1 ( – 1 % .

!, 2 2 & , & &, 1 . 9 # & – + % 4 , 5& , %(, @

& !

, , 1 – % . 7 J 5 ' & 5? 1 , 1 , ' $ & 5 4 %( . 2!!, 2 2 + , , ! 2 , 825 ) ' & 9 . 4 , ’ , 0 &$, (( , – = &, – 830 K $ 1 (( , – +& #. 7 F

, % – & &. % , &,

195

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ( 5 , /

@ , .

!, II 2 2 4 9 ? @’

! – > . A &, , ! 7 , 4

( 2

, – , /

, & + , 9& . 7, $ : , 0 $ & 5. 7 0 5, 7 $( , , K #5 . 2!!, II 2 2 ' #( 5( 7( (, , R # )

. 7 , 7 , A . 7, 5& ( $ , –

> &, , . 4 , , 5& . 7 , , 1$ 0 , , – # #5. 7 6 – , % $ , 1 , – ' # .

196

Ñîôîêë 2 2 /

, @ , $ , @ , , $ , –

, 1 . 6! 8 . 7 4 & – F 9 , . ' 5 5 (( ,

, @ 5 . ( J, 5 , . 0

& , 890 ' 9 5 ( . 2 2 7 , , 0 ’ 9 $. K (, $ +2 & (. 895 @ 5 & %( , . '

&, , K , , K , & . 900 = , 7 , . K , $ ', + , & 9&, . 905 = & ’& @ , !( 5 , – &

5 & ? % 5 5, 0 5 . % %( , , ' 5 . ' 5 5, , = – 5 , 5 , ! @ , /

5& , $

, 1 5, 7 , $ , , 920 > & &.

197

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì D

? @ , ,

? D 5

, = &? 925 R , , 9, &,

5, . , 5 ( /& , . 7 @ 7 1 # ( 9 5 . 7 7 $ ( 5 , ', $ (( . 2 2 7 ! 9

& – 1# . 7 935 + , R , $ # . (6!). 2 2 7 ( 2

( ! 7 ! 7 , . 940 + , 5 8

, 1 & 9

, – R 9 & )5 , $ 5 5 &. 7

!, ' 4 & 5. + ( ( . (( , & # , % ((

$ . % 5 , 5 , @ ,

, R . 945

2!!, ' 9 , 4 , – 4

’ .

198

Ñîôîêë 960

9 5, F

’ ,

,

, , '

.

!, II / - , 4 ( /2 2 , 970 ' % )5 &

8 – 6 A (, @ 5 9 &$

( . 2!!, II @

&, $ 5& & ’&, , * , + 4 /, , ; 4

, 5 ( – ! ’

7 > 5 2

! 0 5, ' 5 , , , , #. 7 R , ' &?

7 > ,

. 7 ' ( .

7 > ' - $ 5 . 7 ', &, .

7 > @ & . 7 ? F .

199

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

7 > 5, .

$, 4 $ 9 &. @ & 5 , @

, & (. '&, , , K ( 5 . > 5,

& & , !2 1 ’, 5

, & 7 , , , @ , K , ’ . + 9

, = $ , ' – , . 1 9& ,

( $ + , R + . 9 , ’ > , 7 $ & , ! ( 5. 1 9 , . - & , @ . , $ @ $, 5, , % . % . + 9 , – ? D . %

5 – . 7 ! , , , 9 ,

19 $ 1036 0 #,

4 9 . R , , , & * – & ( #. 1 ,

K 9 , ' 9 #( , K , &- – /

. ' 5 , ' &, ! , $

.

200

Ñîôîêë

7 > 7

! J # &, # ?.. 7 + $ ? 5 ?

7 > 1 $ . 7 1 , &, .

7 > % 9-

. 7 1 $ .

7 > ' – $ & ? 7 $ .

7 > . 7 J , $ , 5 ?

7 > 1 , – &, $ 9 . 7 ' , &5 5 .

7 > 0 5 # 9& . 7 R , , 5 .

7 > 1 & ? 7 % ( 5 & .

7 > ' ,

$ ( 9 , D , , & , $ ( > 5 . % 5

K 5#5 , $ . 1 9 ,

/ , 9 (. 9 * (, %(

$ 9 , R & . +5 , & 9 J . R , ( >

. !

# 5 , 4

(

201

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì , , 9 @

. 7 , $ 9, 9,

D

– , – 7 & #5. ' , , , – 1 @ 5 . 7 @ 7 5 , , $ . ' , , & : R . 7 D 9 & 9 . , , , /& $ ( . 7 @ 7 7 0 ( , ! 7 ' $ ? , . 7 @ 7 1100 @ ,

@, , . 7 '

#5? A . 7 @ 7 @ $ , , - " &. 7 1105 7 ! , 5 , – 1 &! 7 @ 7 K , 5 &. 7 @ . ! , , , # K #, @ 9 5 ! % , # &, ’ 9

$ . – 5 . ’ (%(0') 7

!, ! , 4

( ,

202

Ñîôîêë @ ( , R #5 *

1120 & 4, 7 , $ 8

5, 0 , / @ , 1125 4

! 2!!, 4 ( ’ #, 4 2 + , – 1130 '

1 5, +&$ , @ , R $

! 2

1135 $ ! , R

(( , 15 8

$ " ; , = , 9 &$ . 1 5 . 2!!, II & ,

,

, , 7 , 2 , R 9

5 & , / &, ! @ 7 = %2 ! 1 &, $ 0 , . + $, $ &# R , $ . 1160% – # . , = – & = , @ # & , @ $ (.

203

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 1165

@ – .

, , )5 . , , (, > 9, #5 $ , 1170 ' 9 , 4 &

5 $

. 7 @ 7 D 9 5 ? @ F – . % , . 7 @ 7 ? @ ? = $ . @ ! – #( . 7 @ 7 F – ( (? @ ,

. 7 @ 7 7 $! + ! @ D , # . 7 @ 7 1180 1$ * , = , – 9 J $ ? 7 2 7 , 5 , , A , – 5 + 1185 0

((. )5 , D ( , – K 9 . % 5 , & , – 1 5- &. @ D , &,

D 9, – & . 1 $ 5 &? R ? =$ . +

, 4 $ + . / +

0 , $ ’5

, ' 5 , 0 . ' ( 0 ’ ( + 5 %( ( (.

204

Ñîôîêë ' , R (, @ = . , 5 5, 1 , 5 , : “7 , 1 ? J $ 5 ? D & . + $ , + , , ’ ( – ! & J 5 &&”. D , , , ' – +

, $ , +& ’ 5 . % , &, 7 (, 1$ 5& . = , 5, , &: “1$ , $ 5? R ? D ? K , , 5 , & !” % & , 5, )5 5, . ) 9, 5 5. @, 5 5,

0;

, 7 (, @ , + 9

. ' – , – "& ( ’# %( , – & 9 : 1# 5. 7 @ 7 R 9? , 1 5, . @ @ &, &, R ( @ 9

. 1 , ( . 7 @ 7 1 &, 5 9 # 5 5&. @ 0 , , 5 5 ,

205

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ( 9 4 # . 5 : , , $ #. 7 @ 7 7 , + , D$ , ( , % #( (.

!, 7 7 , + , ( ! + - – 9 = & $ ’# . >& , ( ! & & – , – ' 5 : ' – ! 7 7 ! 1 5 . 7 7 ! 6( , $ ! / 0 , 1 5 $ 5, – 7 , & , 7 ! @ 7@> 7 , & ! 7 5 , – # , – 5 . 7 ? R $ 5? @ 7@> ' , , , $ , . 2!!, 7 7 5 , %( , ! @ 5 , 15 5 ? ’#5 , ! R , , $ $ –

206

Ñîôîêë !, – ' R ? 7 ! ( – (( . 7 7 ! / , , . D $ $ #? 7

$ , @ , , ! 7 ! 7 ! @ 7@> +

K , – 0# 5 @ , ' , 9 , .

!, II 7 !, ! %

. + 9 ? !, $ – D $ . @ 7@> ' # – - . 7 ' , , ? @ 7@> 0 # 9 , + 5 . 7 7, & F ? , – , – 0 & &. !, , , $ ! / 5 – $ . 7 ' , $ #, $ $ – 5 .

207

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 2!!, II 7 , R $ , . 1330 ’ ! $ , , R 5 . 7 F – #. ' $ +, # –

. 7 ( – 9 . 7 75 – $, , 1 . 7 , , – D , , @ , , / , ! , $ – , 5 ( 4 . 7 & $ 5 0 ,

. 9

4 ( # @ 5 ( (. (3. > 7 )

208

Åâð³ï³ä

ЕВРІПІД (#&. 484-406 . ..) + ! ( – '! %). J 90 ’5, ! $ 19. J !: “* ! ”, “1% * ”, “1% 7 ”, “1 ”. 7 ! 5

% !, ! #-!

! ! . ' $ ! %

, $$ !,

5$ !

, $ ( ) .

6

1

> @ 1D1D V7%'*)T 0*4*D – D717% 4A>V1% 7A =7A@18T=V >@17= =A*71' – F%A =7A@18 D71 – +A7@41V= %A!71%'@ *!*K – F%A %8@1T=VK @1V= )7+JV=V – V1V D71% K 0*4*6 4 # = 2 , 0(

(! +) / “%” 0 ! @ , $ + , , R 1 ( 2 D , “%” 9

5 = , $ . 0, 5 9, . A D

$ . @ , D 0#&, 9 9 . 4 D 0& = 2. D 5 0&, , $ 9 # $ ( , 5 2 9

.

209

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 4 + ! ' 0

K , D 5 ’ , K, + 5, = 2 6(, $ , &

0 9 &, $ , @ D , % 9 5 $,

> . ' , 5, D 5& 9 # – 4 = , 9 9. 4 0 , ,

#, &

, D (. 5 , , 1 (, ’#, #, 4 5, (( . % , 1 , , !

, ( $(. )5 , 5& 5 &, & $ # , #, $ 4 , 9&. ! $, 35 D 9 , 1 – (

, – . ' , . F &, & , 40 @ 9

#, =

, &, ’# , @ $ # 5. 5 , , 45 &, ((. ' – , 5, 1 , 0 , , $ &. 6! ! ! + @2
, ,

210

Åâð³ï³ä 55

A 5 #. 7, 5, , R – 0( / . @2
& ! @ , , . 90 % ( $ ' ( .

211

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì D , & 4 , $ . F

, &, #. 95 ' ’# (, . 6 ( ) 7, ! 0 ! ) ! ), , , ! 7, ( ! 0 5 # 9 &#

. ' $ , 1 (( + ! ( (( @ 5 , $

5 , ! ' , $ ! 7- & 6( , $ 5 (( 9 . 7 $ ( 9 + & 5 , ? 6 ( ) 7, ! 0 , $ , , R &. / , / ( , A , ! ), , 5 ! 1$

/ ? R #5 ? D & , , , $ ... 7, ( 9

. 1 120 1 , ( , ( . %

J $? 4 , ' . “ ” $ & , – 5 . % $ &, ' & – $ 5 , 130 R

. 3’

%!

!

!.

212

Åâð³ï³ä 7 @/ 7 7 , '( $ (, $ ... / &, ... J @ , ,

0 . # ! A ! 7 9 , % &

# , @ ( , $ $. 6 ( ) 7, ! ! / $ ? ), 5 ! @ ! 7 , 9, ! J #, 9 $ 09 ? J , ? J - ? ' (( . % $ + , ' 9

, – ' – . 1 K . 6 ( ) 7 5 8 ! / , $ & D, & & J ! / + & , – J - ! 7 , &, $ D , 5! J 9 8 , / 9 , , $ 9 ' # ( &? 1 &- && , R 5.

213

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 7

J ,

J ? 0, (( 9 ( ? D$ – 1 ( . (E ). K, 5 , - ( , 5 – . K , $ , 1- ( . D , &, ! #... % 5 , , 9, $ , 1 9 # &, ( . (E #, ). 1 , – ', $

( $ @ , 4 , R $ . %

, % , $ 9 & , $ & $, ( ! 7 & , ) ! % $ $ ? ' ( @ & 9 &. (6 5 ). 7 , – ' , R 5& (( , @ # – 8 , , R ((

* + ( = .

214

Åâð³ï³ä 1 ! + . 4 , 2 , 5 , $ 0 . J , # , & . D &5 , $ . % $ – 0 , &, 1 , . & 9 , – 1 - , 5 . 0 , ,

& 5 #. ' K, 5 $

, 5 . ' , $ , 1 $ ! 3 , # #, )5 , , $ 5 ! +-5, # 5 , $ 5 – 1 # . 1 5 , , #, J . % – , J – . 5 5 (, 7 5 , – D $ . = # , $ & . % – $ . ' , , 1 9 5#, 4 5 5, % – - - – . , , , % . D ! $ 5 5 , . 1 5 – . @ ,

, @ $ , , #. % , ; & . 1 , , – . : D , ' &, 9 – 9 ,

215

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ' . / , K

( #, % # ( – > 5 9 . 7 !, 0#! 5 1 , – & (. ' = , 9 #(, – J ? 6! 8 . 7 ' , 0#,

#5 1 . 7 $ &: F 1 . K , ' & 5! 6 7 5 ! F ! 7 , @ . % , & : $ , = , 5 ? 7 1 & : &, $ 9 ( 1 . + # , $ , '

, ), $ . @ $ – #5 0 , 9 , . R 9 , 1 $, ,

, 1 ’ . 6 7 , ! 0 , = , 9 1 5 # # . ' , R #. ( $

1 & . 1 & 5 , 1 – 5. % ’ , $ , . +5 ( . 7 , $ , 5 – R , – $ , ! % (5, $ $. 1 , = , ,

216

Åâð³ï³ä R 9

. ' $? R , = ? 0 , % , #, . ' &, $ $ . 7 . 0 9 =& . , 0 , 5 . 7 '

#5, &, , R 9 # . R 5 , , & . +( 5 & , % ( (. @ 5 5 5 9 . 0 5 9 – , 5 ' , - . 6 (# $

8 ) = & – ’ - 9 ! 7 0 5,

. 6 J 5 5? 7 %, 5 &&. 6 0 & , &! 7 K , , & 5 . 6 7 , & & ! 7 % 9, #, . 6 ( ) 1 , , 9 $ ! 7 K , 5 , . 6 0 – $ 5(. 7 4 5 , $ &. 6 ' , = , ... 7 7, , , ! 6 D . 1 & . 7 J 5? J #5 ?

217

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 6 4 5 , – R , K , #. ' 1 5 . ' #, 1 5? 5 , – , ' ( $. 7 D , & 1 5 . 7 – &, $ &, ' - # . ’ 5: D , , ' $ 9, – ' . 0# 9, 355 % – 5 $ , /& 5, $ (. (6 5 ). 7 )-, $ ! D ! @ ? 4 , 360 4 , $

K ? 4 ( $, 0#, ! 6 , $ ! 365 % 9 9. 1 , K & , J . 1 $, D , $

? 370 0 . % , F , R 5 1 , $

( 375 > – &! 1 , , #

, % , – & : J , , + 5 ( 5& (, 380 ( ? % :

0 , $ &, ' (. ' $ 5 –

218

Åâð³ï³ä 385

@ ( & . !! 7 ( . % ? 4 , $

& ? 1 (. =$ 5 K, $ , + . % , $, &, , , % ( ’&, . = 9& &, D 5 & 5 , !&, R $, – @ & 9 (! ! & , ! 9 # 9. 4 ! 1 $ #( , 0#! , ! 1 ! / 5 ! + ! ! D , 5 2 , 9 D ! 1 9 - #5! D , , % – 9 5.

2 @6 7G@> 7 1 1, $ , + – , & 5 , ’ & ( = . 0, & & 4 , " 9 , ( 5 .

1 5 # +

. 1 , $( 8,

9

,

& , – 5- E $ ( & 5 & ( . 2 + 5 , & & 5 9,

219

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì @ 5 / , $ , @, 5 5& , R , & @5 .

2 + 5 , 5 * – . K , , – 5

' ( #. 6! H . 5 , 5 F & – & . > ( ( 9 , D $ , % – . 0 9 – $, R D 5, % $ ’& 9

, $ , $ 5 . ' 9

, , , , $ 5 : ' #5 – 5 4 9

, - ( . % ( &. + & , 5 &, R , 5 , 1 5 , &. 5 0 , . 6 1 5!

, R & & ! +5 , 9&, 5 , / & ! + , , % , 5 &, R, 5, ( ! ' , , R 5 . 5 9 , R & . 7 5 5, . ' , – 9 , R ( & “%”, + , – 5

220

Åâð³ï³ä ' . 480 4 $, R , K . , 5, & + K, 485 J , , , $ + 4 , 9. 9, 5 - &, 0 , 4 5. , ' $ , $ 5(... % ? J #5 , R K & , = 5 ? 7 9 9 , $ (( ' , , $ , + 9&! 7, ! ' ! D @ , &, $ $ 5 : = &? J ? '

$ ! 4 + ? , $ (. % -: + . 4 – & . 7 $ & *. 1 , – , ! @ & 9 , 7

5! ' 9&, $ 9 #&

9&. 7 , & , 7 25 $ , J & D , $ 5 (? 7 @/ 7 D 5 , #

, = & ! + , , , R, , 5, ' #(, , ( . ( 9 #5 , –

A 5 = .

221

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 1 , 5 , R * ' . ' 9, /, - -, . ' , $ 7 5, . +-5, * , = 5, #5

, #5. R , & , – ' #5. % 5 = , . 1

9 , 1 $, 72,

, D . % 5, R 9 . % $ 5 5&

&, , -5, K ,

@ 5. (+ 5 5 #

). ' . = 5 K ( 9&, $ & , J , 9, $, 1 5& & &? 1 , , 5 , $ ' ( , 1 (, – @ 9 , & , – % , $ $ K , – &-, $ , , & ; 4 , #

' , , 5 (

,

, 5 , $ . 1 $ 5 ? 0 , $ , ' , $ # . J 9? K , 5 $ . 9 ; 5& – 5 . % 5 & $ , '

# $ . 7 5 1 , $ , – ' & $. 7 @/ 7

, D , ; % 9 :

222

Åâð³ï³ä 1 , 5. 6 / & . , # &, ' 5(. 5 &, 1 . ' . 7- & #&, – 5 ’& . = , 0 5&, . 7, 5& , D . R 9 #5 . 6 1 : & 1 &. / , 79 5&

&, %, , $ , ' (

5 / (, . 6 1 , $ & % , $ & 9 . 600 R , (, & &, ', $ , @ $

$ &. 6 ! ! % #5 , % , 9? – 5. 6 R ? 0, 5& ?

. 6 + # . ' & . D 5 ' , , – & $& & (( K 5& – . (+ #

). % , , #5. +

, 5 .

223

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 6 @

, %

, – / & & . 7

& , R , , % ! #5 , – $ , 9 5. (35 !). 6 ( ) / $ ! & & , , , . ! 4 , 5, R 5.

2 @6 7@> 7 1 *

1 ( , $ R &, – ' & = 1 & 5. , , , # , .

1 1$

– , R 9 +

= &$

, @ , – =$ & > $#. 2 =& ,

! ' / ( – , &, ! , , ! '( #, D &.

224

Åâð³ï³ä

2 / 9 – 1 & . 1 , % – K 5 . , 5, = ,

, 9 5 , – . ' ! # . " ! !. > 7, , 0#! / 9 1#

$. 6 + , *&! 9? > @ $ 8 (. 6 4 $ ? >

. 6 / (! ' $ ? >

5# . 6 > , 5& ? > 1 , 5& . 6 R $ 8 ? > , $ & . 6 J $ ? > % , . 6 R ? , 9. > R 9

’ ... 6 % $ 5 5 ? > % (.

225

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 6 1 , 9 & ? > + 2 , ' (. 6 0 , + . > K $ . 6 9 . > K 5

. 6 1 ( $ . > % ? 6 0 , *&, 5 &. > R 5 ? ' &. 6 0 , . > ' $ ? A 5. 6 5 &. > @ ? 6 ', &(- . > 5 & ? 6 ', , , $ 5& . > D$ , ! 6 700 . > ' ? 4 & ! 6 = , ( 2(. > 1 , , $ . 6 + ! R 9 . > ? $ ? 6 = = 2(. > K D 9 ? !

226

Åâð³ï³ä 6 1 , . (!5 '5, # 5

5 #). ' & 9, 1 5 & – 7 , & & , 1 , 9 , , , $ ! 5&

/ , 5 $ . 1 #5 , 5 : ' & &, &, R , & 9 . > ! , ,

720 1

@ , - , $ $ #5 , % ( 9 9 . '- $: #& & + , 5 5, 725 % : & 9 , % 5 5, / – . % 9 & 5, / . 6 !. D $ , ' 9 ( . > ' 5? ' $ ? 6 ' &. ' + K = – ( 9 . ' , & ’ 5, . 5, 9&, 6 5 ( . = . , . > 7 #5 , K 5 – &. % $, D ( $ , K . '

? 6 , ! #, 79 ,

. > % $ – .

227

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 6 = , $ & 5. 750 %

, + , & . > , ! , – . 6 !. % $ #5? > R , . 6 1 ! @ $ . % , D & (. (' !). 7@:> 7 (E ') 0( – + ,

(, , R

/ , *&, & . 6 7 , + , ! &! ' $ &, ,

– 5 5 . ' – (. ’ - 5 9 – > . ( ’ , = ( + . ' ( , @ 9 , , & . 7 9 D , $ . D , – , . (% $ 5&

&, ' ), )5 5 , $ . ' ( 9 5& (, R , % $ . +5& ( (0 , $ 9 & ( ). 4 5 . % 9 – , (, – '& & ( &. % 9 . 9 # , $ & $

228

Åâð³ï³ä – (, – @ (. )5 D

$ 5, + 9, 5 5 & . 1 &

, ! 4! 1 $ ? 1 , 1 , . D & , 5 4

+ 5! 4 , $! 4 K , 5& ( 4 ( – , , & &.

, 5(! 4

– , – . )5 & . 7 @/ 7 D$ , ' , & 5 & , – 9. 6 1 5, , 5 , . 7 ( , , 5? 6 / 9 . 7 @ 5 $ 5. 6 1 ! 4 9. (E 5 ). K 5 5 $ D &. / &. 7 , K ( #5 9 . ( !, + ). 7 1 R *# ’, 4

, $ $ 5 + ( – & &, # & , ’

229

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 0 + ! .

1 & =2 5 5 #, , = 9& & @ (( 9

#, 5 & , +5 $ ,

1 # –

– 845

5. 2 D, $ , =, $ , ', 9&, , 850 1 ? + 9 , + , #5! 1 5 /# – 855 4 .

2 4 , D 9 , 860 @ ( 5? J, , 1 5? 7 , 5 / (, 865 R $. (! ) 7 5 . 1 5 , 4 , $ . 6 + , D , , $ 870 1 . 1

0#( – , $ # . + – & ; J , $ ,

1 , , 875 J 9

& 9

230

Åâð³ï³ä & , $ 5 4

, $ ( /

? J

? J & ? 880 1 . J , R , ,

? F 5, – , D

! ' & , , 885 1 5, -, – / , & . K , $ ( 9 . ' $ – . 890 ' K &. ' 5 , & –

/ 5 . (B $ # ). !, , , & , 895 0$ &, @ 5 &$

=5 & , . ,

! (3 ! ). A ! (E $ ). (E #). 7 5 ! 900 ' ... J $ , , F ? 7, ! ! , ... (! ). ', , 905 1 9 . 7 @/ 7 @ . = 5 . F , , & . > , ,

, $

910 1 5(. % $, @ , , $ 1 – . (B $ ). ' , , – . 915 % $ &

&. =, , 2 , , 5 .

231

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ' ! 5 5 -

. 920 D @

9. (E +). J #5 K, 9 5 #, 0#( #5? 6 ( $ # ) 925 ' , ... + . ! + & ( & . 6 % . J ! % . J , , #5? 6 930 D ( . D $ (, 0 , ? (& ). 7 $ , 7 #5, $. = 9 935 ( , , , $ 9, R 5&, 1 , ( , – + ( 9( &, )5 ( , – 940 + = , $ ( (. 1 &, #, &. 6 , $ – 9 & (. !, , $ (( & . 6 945 D$ ( 9 #, 9 – J ( 5& – 7 – R 9 5 5, 950 F & . (E ! ). 5 5 &. (E H ). $ , & ',

$,

232

Åâð³ï³ä ' $ 5 , $ ! , 955 0 , ( . ( , + 5 ). / 9 , , @ $

, – 9 #. 1 $, , 9 #5 ? 960 J # 5 (, J #? 9 . D$ , – 0# 5 , 9 . 6 965 1 , , ,

& . 6 , ( # , 9 & , – , 1 . (E ). @ , , 5 9, – 970 1 0& , $ ; ( , ( , , @ 5 5

975 , $ (( .

2 @6 H 7 @> 7 1 1 , ! 1 , ! J# . + ’ 9

, + &, 5 , 980 @

+ .

1 (( 5 , @ 9 (( , 985 ' 5 ( ! , 5 , , @ (

6 .

233

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 2 990 % , $ , / & 9! J 5, ' #5 ( @ (? 995 4 , , $ !

2 ' # & , / , R 1000 ' , $ @ 5

& 5& . ’ @2
( , – ! 7-! 1005 J #5, ? J , 9 &, 0#( #5? 6 7 ! @2
, . @2
234

Åâð³ï³ä (6! !). 7 , ! E , , 4 / #( (! % , 9, – 1025 $ , 4 , , 5& 1 2

... 7 $ &! 4 - , , , 1030 4 @ , &. % , $ ,

, R , % – # 1035 1 &. % –

!

/ , #( + , 5-

. (B $5. E , ! $). 1040 7, ! J ? ' #, , #! (E !

). %, $ ! D 9 ( D, , – 9 #. 1 , ! , – 1045 D & (! 1 , $ (, # 5 ? 1 $! ! (3 ). ' $ 9 ? & $, 1050 ( 5 5

? 1 , . D , R & 9! @ , . (E !). % = #( – 1055 ' . 0 . (3

, #

). 7-! 7 , ! 9, 9. 4 (, $ ! + ! ' 5. (J # , . B ). 1 , , – ’

%( ! 1060 ' , $ ( , .

235

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì – , @ , $ ( , ( ’&. F – , # . 1065 9 ( , 5 , D &,

& . 7 & 5 , % ( – $ 5 & . D $&. 4 . 4, , 1070 9 9 . (2# $ $ ). !

, & , 7 , ! $ – $ 1 ... 7 9 9, 1075 7 ! (3 ). @ , ! 1 5 1 , & & . , , '

5 (, – 1080 & # 5. 7 @/ 7 5 D K 5 , % , . 1085 9 # # ( , ' . +$ , R . 1090 % $ : & # , 1 # $ 5 , R &. / 1 – 5 1095 J & , – 1 9 #. % 9 9 +&, – , 1100 & , R ( '

( . % & J – 5# ( . 1105 + $ & – 15 5, 5 :

,

236

Åâð³ï³ä 4, , ( / ,

+ %( . @ $ 5 R 9 – , / & , & ? 6 4 , , &, . (3 $ , # 5). 15 D ! 9

, &, 5, 1120 &, , & &. @ 7

9, ' , , 0#, J – $ ! 6 J 9 ? @ 1125 4 9 = , 9 ((, . 6 9& $ # ' $ . @ R 5? J 1130 ', ? $, % , ! 6 0 . % , . A , . A D # 5, $ ( 5 . @ = 5 ' (

5(, 0, , $ , , – , 1140 R . ,

( A 9 #; $ @ & . % , $ (( 5 # 1145 , 5 4 (, D . %

5 – @ #,

237

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 4 . '

1150 !

( , ' : “1

!

9 , – , . + 9 1155 + 5 ”. , 5, K 9. ' $ 4 , D 5 , K, 9 5 , + & 5 ( ' & . +5 , & - , 1165 4 & 5 &. ' $ & ! , , 1 , &, 1170 !, $ & – #. 7 9,

5 !

+ 5, ... A

+ , 1175 7 9 , 9 – . @ 1 (... '( 9 – , – $, ! . 4 & & / 5 , > , A&$ 5, , : 1 $ +5

, % 5 5 , (, 1$ # . 5 , ’(, / , &, R ; ’ 9 , 5 , 5 5#. 15 , , R ((. 1 , 1 9 ; ’ , ’( &, K, ( $ ,

238

Åâð³ï³ä , !$(. @

(. ! ! 1$ , &, 5 – (. 7 , 9 @ : “0 !

, 0 , , ( 7 ? / & !” =, , #

, 5 5 , &$ . ' 5 ! R – #, 5 – 5 #! 5 1 &, – 5 . @ – , – ! + – #5, . > – 5 , 5 &. @ & :

, $ # , 4 9 5(, 1 & # $ . / , 5 R , $ 5. 7 @/ 7 7 / # D ! ' #& & , = & , $ %( ' D . 6 ', 9 5 , , – 4 5 5 K 9 , $ , 5, 1 (. 6 . % , , R ( , & (. 7 , 9! ! , 5 9! / , $ , , . K , 9 & 5! @ , , &5 , = . @ 9 = , $ ( . % – ! / ’#5, & ( 1250 1 5, $ 5!

239

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

2 @6 ’ @> 7 1 7 - &# + 9! ! , 1 9& , A (! ' ( 9, 9, , – 1 , $ - ( . ((, , > 5 9 * &, R ( &#.

1 4 , 4 , / 9 & 5. 1$ , $ 5 , R ' ? 7, 5 & ’&, – '& & (( / 9& ! @ ( ! ) 2 7 = # ? 4 ! 7 5 ! 7 $ ! 7G @ ( ) 7, $ ? A ? 7 @ ( ) 1 &, & , – ! 7 1275 $ ! 4 . @ ( ) A , , ’

! 7- $ ! 7 1$ ! & , 1280 R 9 #& #5 &?

240

Åâð³ï³ä

2 7 / 5 , R ( , – @ , $

4

((. / + K , 5 , 5, @ . 1290 J # $ 5 5 9? 7 5 & , > & ! R ! H . 4 , , ( ? J $ 0, $ 1295 , ? 6 5 & J , R

. J, 5 9 , 1300

#? ' (, & . / ( # , D & 5 , R ( 1305 . 7 @/ 7 1$ ! ! $ #5 , D , . % $? K ? 7 @/ 7 4 ( (. ( ) 1310 R , ? 1 ! 7 @/ 7 ( ) ’: ( . ( ) 4 9 – ? 7 @/ 7 – 5 (.

241

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 0$ , , , , + & 9&! J 5 , $, ’5 + #! . 6 J #5 #5?

, $ (? 4 ! % $ #5 – 1320 =, 5 , – ' ! ,

,

F& 9& – . 7 &! &

K 5! 1325 0 ( , % 5 , . K 9 1 9 & #5 ? / ! 1 , J , ( ( , 5 , , R , – F ( . R “%”, 5 , +, $ . F . & 5 @ 5, ( & $

. 1 9,

– . / , 5 9 , 1 - ' 5. ' $ ? ( – 1345 ' #( . ' , 9! 0 & 5, 1 5 $

, 1 $ (, 1350 R , . 6 0 9, ' #, $ $ . 1 , 5 , 1 $ , &. 1

, = , $ (( , . 7 5 – 9&

242

Åâð³ï³ä J & ' ( – 1360 ' 9 9 . K , – . 6 ' 5, 5! > , , ! 6 1 ,

5 , ! 1365 ' (. 6 )5 5&. ' $

(? 6 % – 9 ? 4 (, – ! 6 1370 % ( – 9 . 1 , # , & . 6 / , 9 . , $ 9 . 6 ! , – . 1375 K , – 5 . 6 ? 1 $ ! F . )5 . 6 1 , ( & & ! , R ( 0. + 2 1 , R ( . ( *# , 1385 K *, + , . ' – & 5 &, , – ' 5& 5 9. & * + .

243

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 6

, 5 9&, # , # 5 ? !, , 9 ! 6 K $ – . K , ! 6 ' - , – $ . )& (! 6 1 (, (! 1$ (? 6 % . ), ! 7 & 1400 R , ,

! 6 ' ( 5 , , % 5 (?

, 4 5 ( ! 6 1 , . @ (! J #5, , 9 ? # $ (, 4 9 ( 9 9 ? , @ & &, /

, D , 1 #5 . 7, $ (, % &. 7 0 . 1

5& , ' &, $ , % , &. ' , $ . (3. > 7 )

244

Àð³ñòîôàí

АРІСТОФАН (#&. 450-385 . ..) 6 , "# " 1. J # 40 , ! 11: "*! ", "/ ", "+", "6 ", "2", " ", "3 !", "4

- ", "3", "4 #", "4

P% ". L

, , % % , # *%

.

627@ > @

7 2, : , 2 >,

72 , 9

72 H 72@> 72@> 2 >, 26 >, 9

2 7: 7 0' 9 . 4 # %2 . 1 9 – !(% % !. P $ S . 5.

7 2 7-, -! 7 -9&, $ ! / & ! = ? 1 = (&$, ’#, (# – ,

, & & (

& 2 2 2, ), (#1 (5 (), (,

, && 9 , ’ , (%%3 –

, $ – , & & , 5 & , – .

245

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 4 ,

. A . A 5 9. 7, , (! . (3 $ , ). % 9 # #, 10 ’ . 1 , $ , $ , 5. (3 5 # # ). 7 – . ! , (. % . J , !# , 9&, )5 . D , , D 9 #. / . ( 5 ). !, , ! @ - . , 20 = , . ( ). = ? (K 5). “+ & 9 ”. D, + & 9 ? $ 9? “ 9 ”. )5 ! $ ! : ( ) 1 , 8 ! 1 9 !

7 2 1 , $, $ ! K 5

&. : ( ) /

(5 ?

7 2 . 30 = $ , + ? “' – % &”. : ( ) 7 & .

7 2 0 5! 1 , 5 . : ( ) R &, ? J #5 5 & ?

246

Àð³ñòîôàí

7 2 ! &. : J ! 1 - .

7 2 ' . ' , ( 40 ' . 7! / , R 5& #& ’& . A 5 – D , 9, . , & 0, = &, &, & &. 7 , – , & , ( – , 9 , & &, % $,– . / , ( $ & K : “R 5, !”

<2 1# 5 .

7 2 7

! J ’ & 9 ? + , ’& .

<2 $ 5?

7 2 , $ . (3 , #). 7 9 – (. ' ’ . , R = , , 1 8

, . 4 , 5& 1 8 . , &: “7 5, 9&, D 0, (5 (”. D : “+ 5 5, D , , 5”. '

( ,– @ 9&. 9 K : D$ & – . % .

247

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ' 5? D? 80 0 , 8 ! : J ?

7 2 % 9 . : 1 , ! % $?

7 2 , &5 ? : % , + - 5 !

7 2 7, ! 1 , , 5 ! F $ ( &. D$ 9 $ &5 , ' , . : ?

7 2 + ( 5 5 ( ' , . : 90 = 9?

7 2 % #5? : + &, 7 4 .

7 2 1 , &. 7 5 &? : , . R , ?

7 2 F

5 . > &. D (, ' – , $ ( , % – . D ( 5, . : 100 ' ?

7 2 D (, & , % ( , . : '&, &. F , , / , – , 2 .

7 2 F, 9, ! 1 9 .

248

Àð³ñòîôàí D , + , ( (. : 1 , 4 ,

' 2

) .

7 2 110 +5 , &, , @ . : % ?

7 2 4 , , # 9 &: + – $, 5 – #, @ , , & & +, 5, . D (, '

, $ , 1 . : 1 . / 5 120 ' , , , ?

7 2 D ,– 4&! – =

– , 9 (! !, . : 1 0, , $ / . 7 – . (1 ).

7 2 ' , 5, . / & + #( . 7, ,

130 7 $

? (L ! ! ). % . J ? J ? , ! ( 5). H? (!) !, ! &#?

7 2 F , = , 8

. H? 7 , ! 1 1& & , $ D .

7 2 + , – , . ' 9 ?

249

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì H? 140 + 9 5 #.

7 2 =, . D 5 &, D , $ . H? '

9 # 9&. 1 2 : 1

5 ? 7 - 2 @ .

7 2 @ ? H? 1 5 ! 5, 150 ((. 5, 5 9 @, 5 , .

7 2 ! 1 ! H? % $ 5

?

7 2 + ? +5 , . H? A 2 , 2 #9, , D(

: = & 9&?

7 2 @ $

? H? 160 , $ , 9 & = . 5 5 5 , #.

7 2 ' – 9 ? + $ , ! @ – 9 & , D$ 5 #. H? % $ .

7 2 ' 9? A . H? 9, K , 5, K

$ .

250

Àð³ñòîôàí

7 2 F ! 7 $ ! H? % .

7 2 7

! D ? H? , , $ ' ’ .

7 2 180 J $ 8 ? ' 5 5 5 K $ , $ . D . , $ ! (E $, ! ). ! ! R 9 $? H? 4 #5?

#5 (?

7 2 ' 9

, + . J & ? H? " & &.

7 2 0 , F ? ' . 190 D & 9, #. % ? H? ! ' &.

7 2 % 9 9& ? H? F # &. (E , !). , $ .

7 2 1 , , ! ! & ( . H? % J .

7 2 ( $ ) 200 @’

– 9 $ ? . H? 7? F .

7 2 % 9, ? H? F .

251

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

7 2 % $ ? H? ' & .

7 2 > ? H? ' , & & .

7 2 F ! . H? % 9 – . /5 %2 .

7 2 R 5? 1 , & : +

. H? ' , 9 5 % .

7 2 210 ' # = , #? H? 7 . % 9 – * . /5, D .

7 2 % . F + ((. % ) ? H? 4 ? 7 .

7 2 4 ? = . H? 1 .

7 2 , ! (3 5 ). % 9 5 #? H? .

7 2 ? H? .

7 2 + . (E ). ! - , , 5 . H? ! , - .

7 2 !

252

Àð³ñòîôàí !

72 J, ?

7 2 , $ 5 ?

72 9 &.

7 2 '

#5 5 ? $?

72 ( ) 1 , 1 5 , 230 5 , 1 . ( 4 #. ' # &.

7 2 1 ? ' & ? , , 1 , 5 &.

72 J 5 ?

7 2 . 240 J D &, , .

72 ' ?

7 2 7, ( (. 7 ( , R . %

$, .

72 D

5? ' ( K 5 .

7 2 D ? J 5 , (?

72 250 J 5 & ' ?

7 2 , , $ #.

72 /#5 ,

253

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì R

?

7 2 R !

72 1 , $ 9.

7 2 ( 5) &.

72 % 9,

7 2 ? 7-, ! ' , D % , .

72 ' . 0 , # #, ' .

7 2 % $ ?

72 260 , , ' 5. 1 5. (3 5 # ).

7 2 ! J 9? 7 , , 5 .

72 , , . (+). 7 ! + , $ 5 #5, *2 , ! , , & 9&.

7 2 + , , & , , . 7 $! J 5 , ! (B 5).

72 7 5 , , ! 270 J 7 $

’ , J 7 -9 ( , J 1 -$

# , 0 , 0 , –

254

Àð³ñòîôàí ,

9 5 . 27 B $ . 3 2N" ! , , , , 5 ! 9 7 , 280 ) ,

! & , , 6( , $ $ , @ , . # *2 , 4 . , $ , $ 290 & $ . .

72 7 ,

! (E ). % (

?

7 2 ' , 5 &, , @ 5 (: , . – 9 , , .

72 % (

. : & # . 2 2 E 2N" 4

, $ ! 300 & 5 +, 0 + = . ' , $ (,–

255

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì # 4 $ &;

, 5 . ' 5 9 (, > , 5 , – 310 ' 9 . + , $ / –

9

, 0 2 .

7 2 - &, , , 9

, $ , '

&? , ( ?

72 , , & , R & 9,

, / , $ , , & .

7 2 7 , (

, 5 320 @ ,

, R ( , 5 . D$ ,

.

72 1 , &, + ! / , .

7 2 4, ? +.

72 7 4 , , &.

7 2 79 ! D !

72 .

7 2 7 - &.

72 % (! , , .

7 2 , ! " (!

256

Àð³ñòîôàí .

72 % 5 , $ , ( ( 5 ?

7 2 , ,

( , .

72 + , ! 7, : 9 ( &, )

,

, , $ 2 &, ' 9&

-

- 9

, 4(

& ,

( 5 ( &.

7 2 7 & 5 , $ “ 9 ” , “ 5 ”, “ ”, “= , ,

, $ 5& ”, ' $ “ ”, & @ “2 (” 5,

“

” &.

72 340 % 9 ?

7 2 1 , , 5 $, = 9 ,– ? 0& 5 .

72 D & ?

7 2 ' &. 0 , , 9 &, ' , , . % 9 – $ .

72 1 , , $ – .

7 2 ' ,– $ 5 ?

72 7 , - , $ J , , ?

7 2 % , ! R ?

257

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

72 7 – . = 9, ( , , , , = 2 , @, & 5 (, &

,

7 2 % ,

, ?

72 & ,

.

7 2 7 ,

( =# , $ $ , ' 5 – .

72 % = 2 – , 5. 2N

- ! .

7 2 ( ) 7, , 9 , ! D$ - J 5 , , ! 7 / 7 @ 5 , , ! (E ) 1 , ,

’ 9, , #5? 360 ' # & 9

, 7 + ,

. ' )& , $ 5, & , , , , , #5.

7 2 R , ! ,

( !

72 7, : 9 5 – , 5 – .

7 2 1 , ? & &, , –

258

Àð³ñòîôàí !

72 R ? ' ! 1 9 9.

7 2 R 5? 1 , $ #? 79 ’ 5 .

72 ( $ ! ) 7 – . @

. 1 , , - , $ $ ? % $ ,– .

7 2 7, % , ! + #5. % 5 , $

# . 1 , 9 , , .

72 ' , &.

7 2 D? A, !

72 D & $

, ', 5 $, & & @, &,

& .

7 2 1 , ( , , 9 , #?

72 380 , .

7 2 )5 ? % $, , , R # , 9&#. % .

72 ' ( . D $

# , ', ,

$ .

7 2 ' 9 ?

259

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

72 7, & . D $ ( , 5 + 2 , ' , 5 ?

7 2 % , 5 5 $ #(, @ , , 5 . 1 , $ , – - , 5 – - - , % , ( – - - !

72 1 , , ( #5, ' ( .

7 2 '- & – . % - 9 – , ? D & – # , & 5 5 – . 1 5, , $ .

72 1 , , .

! D # 9 5

,

$ , 1 8 = ? 5 ! % , # (, , ’ 2 , % . J ? % &?

7 2 &. ' , $ . % 9 ?

72 =

, ' ( #, , , , A ( 5 ,

' 5 , # .

260

Àð³ñòîôàí

7 2 , & 4 . A 5 ’(, . 1 ,

9 , '

- . 7 / 7 627 R $( , ! 7, $

2

5, D$ ’ , , , D $ 5 , , , 1 5,

, 5 ( , , , 5 9 5 @ $

5 , & , , , ,

& .

7 2 R , ( 5 , , ' ,

( 9 , ', , ,

& .

72 @ 5 5

5 , , #, – , , D – 9 #( $ ( 9 ?

7 2 % 5 , ( - , 1 ( , , 2 . 7 / 7 627 ! 5,

, – #, # 5 # &

# .

7 2 7 9 ! ' , 5(, : 430 R

.

261

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 7 / 7 627 / - # ,

& &. ' + , $ , 5 .

7 2 ' , 5 9 &. D , 5,

,– , 5 . 7 / 7 627 ' , ,– #5, + 5 $ .

7 2 4, &, & . 1 , . A $ . $ , & , 1 ( # &. , & , & ’&, & , & , 5 ,– %

! % : 7 , , 7 , , , ) , , , 5, )9 , , &, , / , , , , (! # , R – . 7 4& , # 1 @ & &. + 9 7A , ( – 1 , ! 7, : 15 5, 5 .

7 2 ' $ ? 7 / 7 627 )5 @ 5

> .

262

Àð³ñòîôàí

7 2 =$ &? 7 / 7 627 N ( + 9 , $ A #( , 0 & ,– ,

5 &. (E ) ' ( 9 , R

#, + , K ’.

72 7 , R, & &, 1 .

7 2 ' $ , , 5?

72 1 , 5 $ . ' ’ ?

7 2 , 9 : D$ – ’& , % – ! – & .

72 J # ?

7 2 4 – , 5 #.

72 % 5?

7 2 / !

72 ! ! D $

9 , !

7 2 F ? J , $ $ ?

72 7 ! 7 ! /&, , ! R 5, ?

7 2 R? 4 , % K $ .

72 $.

263

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

7 2 ?

72 1 , & # .

7 2 ' 5 5 .

72 ! J #5?

7 2 : D$ , 1 5

?

72 1 2 5 .

7 2 7 !

!

72 1 ! & . ' $ .

7 2 A 5

0 . /& , 1 '2 .

72 , 5? ! . *)V=% +%A%/%% 7 / 7 627 ' $ ! # &! $ , 9

+ # , 1 & , , – . + , , R , – 4 , . D , $ , '

& 9

, , % & & 9& – $ , D ((. 9 $( D (, / . 7 9- + , , , 9. D , / 5 $( &, $ ( “ ” “/ ”. /

, $ ,

264

Àð³ñòîôàí 4 , 5 , K .

& 5(. 0 *, 9 5 ,– J , , 9

? ' – . R , : 1 5 5 , , @ , 9 $. 1 # , 9&# , , 5, ’& , R 5 (

, 1 “ !” , # 2, ' 5

( . 7, , , $ & @ , , % $ & , @ # , - 9 . D = $ , , % 9 , . F , ! , $ , ’&. +5 * “0 ” – + , ( ’# 5 “5

”, ' ’ , ' , $ 8 . % 5 ! , ! , 5 & ! , –

, ( . 560 ', # , – ((. D$ ( , ' & . 2 3 2N" ,

, = 5 5. 9 , , J # &

& . 15 ,– *2 , $ &. , 9 , '- 5 & ,– 0 & .

265

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 7762 7 / 7GP <@@ 7 + , ! 1 & .

5 # 5, ? K , $ , , 1 # . 5 # 1 , # $ . & 2 9- 5 7# , –

K #, “ 9”. @ , ! & &, 1 , = . , , . 1 5 , $ 1 & . @ , D = , 9&,

’# ,– , , , , . 2 2 E 2N" & 4 K = 2(, 8, ! K , $ *2 # , – 1 ,

5 $ ! > , 9, A , %2 ! , 4 , / ’ , - + , 2 . 2 7762 7 / 7P <@@ 7 , , $ : 2 ( ( & ! – ((, % , # . 9 # ? % ,

: “1

, 9 !” / 5 (, –

266

Àð³ñòîôàí

(( , 5. 7 (( &, – , – $ , D

& , 1 5

. 620 + , $? J . % $ :

, 0 # , #. 7 @ ! , ,– , R 9 . 6! , .

72 = , , ' $ , ' , ’! 9&, , 1 5 . & , , . !, ! / &!

7 2 ( ) 1 ! 1 & $9!

72 0$ .

7 2 (! ) &.

72 -, 1 , $?

, , ,

, ?

7 2 '

. 7 640 % 9 .

72 1 &. R #5 $ – J ?

7 2 J . 7

.

72 4 , !

7 2 7 ’&, J 9

$#!

72 ' , ! % , $ ( ?

267

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

7 2 % $

?

72 ' & 5, @ (, 9

' , 9 5.

7 2 J !?

72 !

7 2 & .

72 1 ?

7 2 9 9 5? R .

72 0 ! 1 !

7 2 = 9, ! 1 9 .

72 % ?

7 2 ' #(... D 9?.. 0 (.

72 $ 5 . D ?

7 2 1 , 9 &, $ ’( . / , , , , 2 $...

72 7, , . ' 2 9 9& 5 .

7 2 F ?

72 % . K (( 2 .

7 2 ', + . D (?

72 9 – 2 , – 2 &.

7 2 8 ? ! = , ! 9& = ’ ( .

72 . – . % .

7 2 ' 9 ?

268

Àð³ñòîôàí D , $ – .

72 % 5 , D = .

7 2 ' 9? + .

72

= .

7 2 1 , , $ = ? . ' ?

72 1 ? ' &, 5 .

7 2 , – 9 .

72 ,.

7 2 ' = – 9 .

72 1 , , R 5 .

7 2 ' & .

72 1 , , ?

7 2 ) , = 4 .

72 % ?

7 2 6 $ 5 & ,– 0 , 8 , % ,– (!

72 ' 9 , – !

7 2 ?

72 ! 1 , % ?

7 2 690 D ? &, &, % #!

72 7 5, 5 , % &!

7 2 @ , ? 1 $ , $ ?

72 ' , ! )- !

269

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

7 2 1$ 9?

72 & &.

7 2 )5 , &, 9 ! 4 , .

72 1 , , . (L ).

7 2 7, $ ! D & $9 ! (/ 5 ). 2 3 2N" 4 , , , 0 ( = 5! % 5, , 1 5 . ! !

7 2 7--! 7--! %* 7 ' ? J ?

7 2 + , 5 ! 710 = 2 , $ ! A& , & & 5 & ’&, @ 9 & (, @ && , ! 9 (! 7 / 7 627 ' !

7 2 R , ? / # – , ’ 9 — , @ 5 – , – . 720 @ 5 $ – +& ,– , .

270

Àð³ñòîôàí

72 (! ) !, , $ 5? 4 #5?

7 2 , ? % . = + !

72 R #5?

7 2 J $ $9 .

72 %, !

7 2 K , !

72 ' , $ 5 ! @ , ' $ .

7 2 ( #) 7, – 730 - 9 ? +

.

72 % , 5 , $ ? (N 5 ). !, ? ' 5?

7 2 = % , !

72 1 ?

7 2 1 $, !

72 1 $?

7 2 1 & .

72 1 5 5 ?

7 2 1 ? 1 , , !

72 R 5, 5 .

7 2 J –

: /

!

72 740 ,

A 5 , 9& , .

271

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

7 2 / !

72 1 5. (3$). D$ 5, + ( , 1 ( .

7 2 7 & !

72 J, ?

7 2 5 - .

72 4 ((.

7 2 , $, ...

72 4 $?

7 2 R, -2 750 ' & 9 @ , 0 , ?

72 @ $ 9 ?

7 2 D $? 1 5 9 , 1

.

72 J ?

7 2 ' , $ ( && .

72 !. ' $ 5 & . D ’

, , ?

7 2 D? D? 1 &. ' $ .

72 (, % , , ’ & 0 .

7 2 5 ,– @ 5 .

! R 5 ?

272

Àð³ñòîôàí

7 2 J

+, 9, $ &?

72 , ?

7 2 * . % $, 770 @, , + , , @ &, ?

72 !, !

7 2 7 , R ’

.

72 ' $ 5.

7 2 R ?

72 D , =,

, #5 ?

7 2 % !

72 1 , !

7 2 : = 5 #( $ 7 5 ,– 5 .

72 *, 5!

7 2 , $ &! 1 .

72 5 ! K, 5 .

7 2 J ? 4

, , !

72 , $ , #5 . , $ ?

7 2 ? R ? 4 . 1 , ? D ? 1 , ?

72 J , $ 5 , 790 , ?

7 2 / , . R , & .

273

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì + , ! , , 5 ! %* 7 ' % , , : D$ #5 , +5 .

7 2 E – 5 , % . R & ? %* 7 ' K 5?

7 2 1 9 , , 800 R = (. % . 1 #, ' $, . (E ). . (6!). 2 2 E 2N" ( ) /5 , 0#5 , # / ! , $ 5, ' . + , 9

, 810 D . 7, 5 5 , R . R . B ! P .

7 2 = , 5! @, 0 ! : ' $ &? 7 , ! - #9 – ,

!

7 2 4 - ! - #9! 4 $ ! D

, #! : J #5?

7 2 ' & :

274

Àð³ñòîôàí ' , $ . - , 5 #5. ' , $ 5 . % , 9! : !. 1 $ ?

7 2 $ ? : % .

7 2 7 5, : 1 , , . : 1 , ?

7 2 D 9&# , – . : 1 , $ 5?

7 2 + 9, . : @ 9?

7 2 ' 0 @ 2 , $ &#. : @ ’( , R 5 (, !

7 2 / 5 ! 1 & , 4 . 4 $

1 #, , 1 & . ' # ' , . @- $ ! : 840 J ?

7 2 7 $! ' , $ &! 5, $ 5 . % . (L ). : ( ) @ $ ?

. J , J , $ ?

7 2 ( % ) - , 9& 9&?

275

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì : 8 .

7 2 1 , . % 9& 5? : @ 9 2 .

7 2 7 ? 1 5 ! 850 1 . 1 ' 2 , (( – 2 &. : 8 &? ' $

'

!

7 2 ' 5 . )5

& , $ . : 0 , - $ ?

7 2 ' , . : % , ,

?

7 2 ( + “ ”. 5 5. + 5, % . ' , ) , 5 , K 5 5 , , + 4 . : !, $ .

7 2 1 , , $ . !, &, &, , .

, .

72 (!) $, 1 5 5 . : / !

7 2 !, ! ' ?

72 1 , “ ”! % ! R # ! , + , , ? % , ! .

7 2 + , ! ' .

276

Àð³ñòîôàí , $ ’ 880 ) , ,

9 , > 5 . ' ? 7 # ,– $(, #( 5(, R $ &. % , ( – (.

72 + % 1 , % .

7 2 ' ’, . 2N 5 $5. – , –

% % . 72@> % - &, , 890 , . 72@> D – (. 1 & D 5 $ (. 72@> $5 – ? % ? 72@> D – . 72@> = . 72@> % & , + 5 ' . 72@> % ? 0 ? 72@> ' . 72@> / ’ 9 & &. 72@> 1 , &. 72@> / & $ . 72@> D , ? 72@> . 72@> % ,

277

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì @ & , , $ '( . 72@> + , 5, ? 72@> 1 , , ? 72@>

. 72@> 4

? 1 , ? 72@> 7! /, 5,– % ! 4 9 $ ! 72@> %, , & ! ! 72@> / , ! 72@> 910 F – . 72@> ! 72@> 0 ! 72@> / 9 ! 72@> &, #5 $ ! 72@> ' 5 9 ! 72@> % 9 $ ! 72@> 1 , ! 72@> % – ! 72@> J 1 . ' 2 , ' #5 &. 72@> 920 ' ! 72@> 1 , – ; % 9 @ 9 '2 @ + $

. 72@> > $

...

278

Àð³ñòîôàí 72@> > ! 72@> + . 72@> > , R # – / ( . 72@> ( $ P ) J (( , 5 ? 72@> 930 ', &, $

. 72@> ( P ) K , , ! 72@> 7 5, 9 5 . 7 / 7 627 ! ! (E 3 ) + , ( ' . (E J ) % , $, 5 , . 72@> D . 72@> D . 7 / 7 627 1 , +5 ? 72@> ( $ 3 ) & . D 5 , @ , @ & . % , , $, '

# , R . 2 7G@> 2 3 2N" '

279

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì , , / , & 1 , - $ 9 . 0 J , ,– 4 ( ( A . 7762 7 / 7 ( 3 ) ', $ ( , 1 (, $ ( . 72@> 7, ,

& 9 , = , , 9

5 : +5 9 ’ . - 2, + (, &, % &, ,

(

“7 +, #5 ” “) ”, @ ,

# . 970 % $ , ,

, R & (, 8 ,

, ' , 0 . % &, 9 , R $ , % ,

, R & 5 , > &

, K & 5,

280

Àð³ñòîôàí , , 9

, ( , 1 , & . &

$ , J 5 5 5 , 1( , . 72@> 7, 9 ! 4

9 , 4 = / 2 ! 72@> ', 9 (, ' 9

2 # . % ’ $

&

#5. D , &, 9 + 2 + & $ (, ' (. 7, , & , , . ' 5 , & , ! ,

&

, + 5

9 , ; 1 # ,

, R , 5 ; 1

9

9 ( , R ( ( ( , 1 , D 5, 1 & & . 72@> D #5, , , ' 4 , 5 1

! , 5. 72@> @, , , 9 ,

281

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 5 , % 5 , & , , J , , 9 . ' % (, 5 5 @ ,

. %

5

( 5, 1 & , 5. D ( #5 @ #& 5& 5 , 5 9 , / , , + , , , , , % #5 – / , + , , , 4 , , , +

– 9, 5 1020 ,

, % – $. 1 5 % . 2 2 E 2N" 7, ' ! 0 5 #! 4 & $ ! (E J ). 7, ,

, , – ! 2 7762 7 / 7 627 & &

, R . 72@> 4 & 9 , & $ $. 0 1 ,

282

Àð³ñòîôàí R 5 . +

– 5, ? (E P ). + , & 9 . 1 # . (E 3 ). , $ 5 ? 72@> / 5 – && & . 72@> ! ' 5 . , , 5, , , 5 ? 72@> 5 & !. 72@> % “! ” ? @ 5 , ? 72@> ' @

9 , R &&, ( . 72@> + 5, ( &. = 9 $ , ! & + 9 1 9

. ' . ' #5 & , , , ( . ' #5 (. 4 5 ! , , $ ? 4 , . 72@> 1 . 7 + . 72@> 0? 1 9 ! % !

, 5& 5 , 1 –

& , &! 72@> $ & + 8 ... 72@> R . 1 & , 1 & . % 9 – & 9. % – ! (E P ). /, , , $

–

283

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì @,

, , , $

,

. % 9 $ ? ' ! +

. 7 , ,

. + ! / . % 5 & – , , 9&,

. D & , , R . +5 , % & . ' , , ? 72@> % & 5 , ' , $ ! 72@> % , 9? 72@> J $ 5? 72@> R 5, 9 ’& ? 72@> ' , $ 5? 72@> 7 , ? 72@> @ . 72@> ' #. +- ? 72@> @ . 72@> + . 1 , 9 ? 72@> @ . 72@> 7, , $ 9

? '

,– D 5? 72@> ' &. 72@> R 5 ? 72@> = , 5 @ . @ 1100 + &, 9, @ . 72@> R 5 ?

284

Àð³ñòîôàí 72@> / , ! ’

, $ 9, – 4 &. (8 5 5). 72@> 1 , , 5 J ?

7 2 , 5, ’ 5, ! $, R #& , 1110 % &

. 72@> ' , . : ( #) 7 , &, , . J ! $. 7 / 7 627 @ ! (6 , ). % 9 $, , 5 #5! (E ). , , , , D , , 5 9 +5 – : & , 5 $ #, 5. / 5 , 1120 R ( , $ . % 5 , , #, 9 : 1 , 5 9 ; R 9 – : $ , $ . – 9 5, – # (( $. 1

9& ’#. , – ,

, – F , $ $ 1130 / $ E , & . ’

7 2 (! , !) R ’ , , ' , , 5 , , $ 1 5 &, & , – . , D , & 1 , $ ,

285

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì % : “1 , ”, “”, “ ”.– “1 0, – ,– ”, & 4 , $ . 1 , $ , , , % 5 8

. + & &. ( 5). !, ! % !

72 (! ) !

7 2 K ! 5 9, – (E 5 ). + & . , ( , D & ?

72 1 .

7 2 !! 7 99 $

!

72 #5.

7 2 D$ 5 ?

72 ' $!

!

7 2 ( 5, $) : 7-! / , , , @ 5, ! ' . '- ( 4 , – 1160 # . 0 $, ’( ,

, . (E ). @- 5 5 & . . 4 , ! , + !

72 (! P ) 7 9.

7 2 )& ! )& !

286

Àð³ñòîôàí

72 . (6 5 ).

7 2 1170 7-, ! 79- ! +-5, # . ' , @ 9, & “$ 5 ?” . 5, 5, ' 5. ' #5 ! 1 , , 5 . : ' $ 5?

7 2 . : % $ 9 “ ”?

7 2 F , = (. : +$ ( # ! J 9, R #( !

7 2 F ? : % . % 1 9&.

7 2 ' 9 . : D &, 1 .

7 2 D ? : – &9 .

7 2 % “ ” ? : 4

– ; R ( .

7 2 1 , $ ? : 1 , , R 9 1 , % – .

287

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

7 2 J & , “ ”? : 9 &, 9- : R 5 5 5, 1200 ( $ &.

7 2 !. (E ). J , , ? 4 ( , &, J , , ! 1 $ D

& (: “' $ , ! K 9 !” F

1210 @ , – (, $ #5. ,– &! 6! . 6! 3 #$ . 2 > 1 $ $ ? 1 ! =$ 1 , 9. % , $ 5 , ' , & 1 . ' , & . ( 5). !, !

7 2 (! ) ' ? 2 > “1 ”.

7 2 ( ) : 4 . ? 2 > 4 9 , $ = .

7 2 J #? = !

288

Àð³ñòîôàí ' & , $ . 2 > = , .

7 2 = , $ 8

1

. 2 > 7, #5?

7 2 % ? 2 > K ’

?

7 2 D

? 2 > !, ...

7 2 , ! , $ ! 2 > / , !

7 2 1 &, ! 2 > ' $ #5?

7 2 5 , . 2 > = , F !

7 2 1 , #5 ! / – ! 2 > 9 $ . % : J 5 5 ?

7 2 + . ' . (B ! ) 2 > ( ) D

#5 – $ ? ?

7 2 (

$) 4 , $ 5 ? 1 , , F $ ? 2 > R ? = 9.

7 2 @ $ 5 5, ?

289

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 1250

' , $ # . 2 > 1 ?

7 2 ', , &. % ! ? 2 > ' , : 1 , . (6! ).

7 2 (

) ' 5, 9 , 5 ! % & , . 26 > (!) 2-! 2-!

7 2 7! ? 1 D = ? 26 > – #? 1$ & !

7 2 1 , . 26 > 7 ! 4 , $ A ! 7 +- 9!

7 2 “R ' ?” 26 > ' , ! =$

, $ 5 5 5 , / .

7 2 D 5 ? 26 > .

7 2 + , . 26 > / ,– .

7 2 % 5, .

290

Àð³ñòîôàí 26 > F – &? 5 .

7 2 1 , , # . 26 > D ?

7 2 #, . 26 > = !, , D$ 5 5.

7 2 7 , D

#5: 1 # , # ? 26 > 1 & , 9 .

7 2 5 , D $ #5? 26 > D$ ,

.

7 2 ) ? R ? 26 > % 9 – 9 + 5 5 # .

7 2 F . 1 , , #5, # 5? 26 > , ! K 5.

7 2 / 5 ! D$ & &, 5#, ( 5

#5? J ? (E ). + ! 26 > ( ) / .

7 2 A 5, ? 1, ! 26 > J 9 ?

291

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

7 2 55 ? % 5 , ! ' #5? @ 5, $ 4 ( ! (*

5, 5 ). 2 3 2N" 79 – & ! 5

#! 1 , (, K # 5 & &, . 2 2 E 2N" # , 9 5 - ', $ 5 : # @ & & + , , ' , , R

.

7 2 (# 5 , # P ) 7-! 7-! , , , ! A , ! ' ’& ! !

$ ! / $! ' ’#5, ? : ', ’&.

7 2 ( ) , # , $ ’#! : %.

7 2 0 , 9, 9 ! : +, $ ! 1 ,

292

Àð³ñòîôàí D – !

7 2 %, ! : 7 !

7 2 ' ’#5? : R , , R ’& .

7 2 7 , ! ' ? : 7 – & .

7 2 ' 5? : 7, 9. =& 5 &?

7 2 =& 9? : = & &?

7 2 , &, , $ 0 , 9 K – . : 9 & , R , 5, .

7 2 R ,

( . 2 7@> 2 3 2N" + , , 9 ' . 5 , ' . , , # , – / # . 7762 7 / 7 627 ' , A 9,– 9 .

293

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

7 2 D 5, D . + , – , , 5

@ , – “ ” . % , $ 9 –

, , $ &. : , $ ?

#5, 9 !

7 2 7 , , . R . , , % K * . % : “', * &

5 – , ”. D

#, 9 ? +, 5

, : “'

R 5 ”. @ * , – ! – D &

(( . 1

& & 4 . % , , , 5! D ' 5, , 9& ! : , 5 * + ?

7 2 + ? 7, ! % ’#5 . : +’&, , !

7 2 ? 4 ! ' , ( ! ' 5: “+-”, & , +5 “” – & ’ 5 ; 1 5 “-”,

@ &... % 5, @ , , K , , 1 , , % 5 , + . 2 2 E 2N" 0 , 9 – .

294

Àð³ñòîôàí D$ & ( , 0 5

5 5. 2 7762 7 / 7 ' , &, ' , $ , $ 5. : D & @ ( ! 1

. % , 9, , @ , $ .

7 2 1 , , ! $ 4 , ( . : , . ' & 5 : ' ?

7 2 D? 4 . : % -, J , D$ – $ ? J , % ? % . , , – ? F, 5, #, ' 9 : – , 5, , , / – 9 .

7 2 1# & . : % 9 (

, & , D ,

? J , R

9& . % 9 , $ , ( 5. 1

- D # ! % ? )5 , $

.

7 2 D$

5 , J (

, 5?

295

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì : ' 9 , – .

7 2 1 , , , #5. : J ?

7 2 D , , = , . : D$ ? ' , 5 ?

7 2 ( ) #, , 9 , ! & 9 – D , . : R 5 .

7 2 1 , ! : ' , , 5.

7 2 1 ? ' , 55. : +’& , .

7 2 R 5 ? R 5! ' $ 5 5 ! : % & +

, R

?

7 2 = 9 #5 , ' 5# – @ !

7 2 ( 2N" ) F , ,

, @ 5. 7 / 7 627 1 , $ &,– (- .

7 2 J 9 5 , R & ? 7 / 7 627 % 9 # ,

296

Àð³ñòîôàí .

#, R

( .

7 2 7, , , 9, ! + 5 + & . (E ). , & , +’# 2 ! ' . : '

!

7 2 K, ! " 5 5

! : J !

! #?

7 2 % #! : ' , F&# , $ .

7 2 ' , $ , + 5 . 1 ! ! : 1 , . (6!).

7 2 D ! ! 1

! (B $ 'N+'* ! ). !, &, -,

, 1 , ,– (

! + – + , 5

? (3! 5). 4 5 – , % 5 5 . (E ). !, &, &, = &! ' , &, @ $ &5 , , , 1 ( . 0 &! + 5 (

297

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì , ’&

. (6 ! ). H? ( ) 7-! 7-!

7 2 +, , ’! H? R 5, ?

7 2 R &? 1 5 $, ! & . 7@> H? ( ) 7 ! 5 &#?

7 2 ', $ .

7 > H? + 5 , 5!

7 2 F . = 5 @ ’

.

72 ( ) !, , $ 5

?

7 2 9 &.

72 7, , $ ,– &! 7: (# $) D , 5 , !

7 2 %

$ #? 1 $ & ? (E ). > (, , (, -, @ $ 5 –

&! > $5. 7 1 , ! - . 2N $ !. (3. > 7 )

298

Àð³ñòîòåëü

АРІСТОТЕЛЬ (384-322 . ..) E % % - , , , , , . B * ! # 50 ! , !: “+ % ”, “J ! ”, “P ”, “*%

”, “N ”, “3 ”. B $ * “3 ”. N #,

, S , , $

% $ 5 %

.

@2 (7+%& VI) + & 5, &, & (( , # .

$% %! (=Q 'Q ((8'1 8! ' ' 3) &!% () &3 % +%83 %3, R ' () #$, %! +(%Q, %Q, 8+ (%81!! % !0 ( 8RQ (%#0 (81". +5 & & , # &, &; # , $ ( & , 5 $

&. % $ ( #&, ((

’ 9 , 9 , 9 &# . + & 5

, & 9 #& , $ # . 4 , $ # (, & 5 , ’ & , – # . 9 # – , ( &, & . ( # 2 . + 2 & & ’ , – , # , – , $ && ( . 7, ( 5

, $ , & . F – !"#, $%&, '#&(, )&*+ !-%, .*! -#-" * '"/+ %'./)*(. 4

,

– , ’# – , 5 #. 1

, , , & 9 , # )&*+" !-%", * $%&, * !"#", * .&-3 .*! -#-", * '"/+" %'./)*4, * '#&(. % 5 9 – ’ , # &, , $ $. % $ $ & (, (

299

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì – ( &, ( . ( & & 5 , & $ . ' - & ( , $

& , & (. *5 * !"# – (, – 5 . 4 , ( ( ,

. , , 5 #

,

#

+ , + # , . 4 . D$ - & , , # (. $ 9 , 5 # 9 , # 2 ’ . = , 5, &# 5 – 9 !"# –

; $ : , # , 5 & &

, , , , 9 #

. 7, 5 ( – 9 !"#, $%&' 9. + # : $ -

$ 2, , , 5 & &. ' (, # (, ( – & . '# ( – '#&(. # , $ # ( . ( , $ &, , – , . – 9 , & & . ' - # , ( , & #. 0

# , - $ &&. J ( – 9 .*! -#-". D 5 ,

& & & , $ # (, . 5

’ – '"/+ %'./)*( – # 5 (, 9 &# 5 , 5 9

(, – ( 5# ,

; , 9

5 # , . (7

: * . 3 . – 8.: +, 1967)

300

Ìåíàíäð

МЕНАНДР (#&.340-290 . ..) E %, , # 100 , ! # ! (" ##", "2# ", "", " ", "6 ", "3$# "). 8 $ "6 $ ", 5 , $ , # 1956 . V . J

* % , + ! ! #, #

# %

, $ 5$. 6

! ,

! $ .

<S@ ) # 6, H2 62 7 >, =

72 , & , = 2<< , 77 >,

6 2, 9 = 2>7 >, =

!!. )5 , + - . )%). = ?

!!. ' , % , ... ) %). 7 !! R 5 ?

!!. + , , . R 9& , , , R , $ . ' 9

? 4 & – , R & , 5 . 6# 5 3 . %%). ! ! 4 9, / 9 !

301

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

!!. %%).

!!. %%).

!!. %%).

!!. %%).

!!. %%).

!!. %%).

!!. %%).

!!. %%).

!!. %%).

!!. %%).

)%). %%).

)%).

R , ? A ! R ? & = , . D ! " ? 0 , . = , . % . R 5 ? 0& , ' ! = ? 15 9 . / 9, , + , ' . , , &, D 9

. 5 , & , =. 6- , ’( ! , 9! ' 5 ! 1 ... ! ! + , / . ' . + . “4 ( ?”, . D 5 @ 9, $, – 5 J . 7

! R 5 9, &? 1 5 , 4 , $

@

, , : “ , , & 5 . # ”. : “ 9&, , , &, 1 , 5 ?” % 5 9. % ! 1 ; “ + ...”, – ( 9& . “J R , ? 7 , !” – = . 0 , 9

302

Ìåíàíäð

. 15 ,

1 5 ’ 9 . , $ , = , , 5, 1 5.

!! (# ). 7 ! F – 9 . %%). , & !

!!. ' . %%). ! 1 # , ’( . )%). D, , , , #, $ 5 : , , , & 5 . %%). A . )%). / $ # 5 5 , 1 ? ' 5 9, % . 7 + , 5, $ 4 & , $ 4 , . 7 . (6 !).

!!. . ' 9 , R & 7 9 . , 1 , 5&! %%). R ( !!) , ?

!!. ', , $ . %%). = , .

!!. , $ 1 . %%). 7 , .

!!. D , . %%). 4 5 . 1 $ . ' ? ( 5).

!!. 1 – . 7 , 5! ' $ . # . #, . = % – . J ( ? ( 5). ' (!). , $ $ 9 +. : -5, . ' , $ & , %%).

303

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 0 ; - , 1 & . = 9 – 5 ( . 1 , % # : 1 , , =, (- , 1 , 5 . ' , 9 4

. ' + . D &! (3 5 ). 1$! % 9 ( (, ?

!!. 1 ’# ? '. 1 & 9 #: 1 ( , 5

.

!! ( # ). 1 , , ? (E 8 ). 1 , , . '. 1 , $ ? ' $ 9 ? D$ # / (, 5 , : , (! ), J .

!!. !-, $ ! – , , 5 . #, 9 , 1 , F , ...

II

!! ( ). J , , 9 &? $%). 1 , , D$ #5

, 5 5, 5, R .

!!. / ! $%). 1 , , $ # 4 , 9&&, # . – & 5 # + ; &, ,

# , , + & .

!!. N ,

# .

, R . $%). J !

304

Ìåíàíäð .

+5& .

!! ( E ). ', , .

- & )& ’& . D$ 9 , 9. J ? ' 5 & 1 & , $ (( , , , @ , , (( / , 5 9 4 & & ; & 5 D , $ , & , – +

1 2 + ’&. D , , & . $%). D$ $ ' , , 9 . ' ( #5, @ #5 . F D

9 #( , .

!!. @ 5, (- ,

. $%). D ?

!!. *, & . $%). 1 , : ( , $ 1 $

, .

!!. F & : . $%). 5 . 7 9 , , , =5 # . ', , +9&# , . 1 & , 9, % – & . 1 5 , & 1 . )5

& 5 9&#, ( 5 , 5 – . ' 5 ((, , = , $ .

!! ( ). 1 , . $%). )&, 4 : 5 9; , 4

.

!! 1 , , & , N ? $%). 1 .

305

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

!!. J ? ? $%). F 1 , $ & &.

!!. / , #5 1 : 5. F – . $%). 1 ' , =#5 .

!!. 1 ((? $%). = & 5, $ K , , , . . !, # .

!!. % 5&? $%). + 5 5 9, # 4 , & & @ ( ; / , – 4 5 .

!!. ? $%). ' . 5 .

!!. % , 0 &, , 5? $%). 7, 9 !

!!. ' 3 & , 5 , &. $%). % ?

!!. , . . 1 $? 5 $

' , $ ?

!!. J ? . # , , D . ' . + 5 , ,

, 5, $ 5.

!!. D . ' ! $%). J , & , 5 ? ( # ). D , $ , $, / , $ 5 , + &.

!! (E ). ) ! $%). / & , $ , 9 .

!!. 4 ! ' . (E ).

306

Ìåíàíäð @ , , ' , & . (6!).

!!. 7 $ #: , % &. $%). D $

– $ . (6 !).

!!. / ! 4 5

, . D$ , 1 & , , @, , 5

+ ,

, $ ,

F # $

. (> ). 1 , 9 9. 4 , , ' & , .

B 5 , $ , $ 8 $. . N 8 ! $, # , .

IV

%'% (# 5 ! 8 ). 1$ ! A ! ?.. + ! A !

%. 7 !, & 5! $ / . /’# , ! #. J 9 !

%'%. ( 9 !

%. D 9?

%'%. 5. 9& , 5 ... – @ ...

%. F ?

%'%. .

%. 4 , (- , . ' , .

%'%. D?

%. - , , , $ @ .

%'%. )&, ...

307

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

%.

R 5, 9 : 9 &? 1 !

%'%. @ #5, ! #? $%) (!). D . % $, , ?

%'%. R , ( 9& . $%) ( ! ). &, , 5 ... ' 8 ( ). !! / ... ! $?...

!! (! 8 ). = , , 4&, % #, (

+ 5 , $ ' . , - $ . D 5, ! – ,

/ 5, $ A , , $ , ’& . + , 6- , ( 9, 1 , @ ( , , $ , , + , 9 5 . , 9 0 . ', (- , K : $ , 1 ( 5, . % 9

, ! , 1 5, . , & , 5 ; $ 6( 9 , (( + , & ... 4 ... 6! 8 , . 8 , $ . 7 5, $ ! $%). J, = , /#5? '. , $ $%). = . '. +5, 5 . $%). D 9 ! – 7 , . J . '. ', #

308

Ìåíàíäð $. ' , ! #, . 7 5 5, , # . 7 , / , . E # 5 .

!! ( 8 ). R ! ' ( ). !, , 1$ , (5 ? $%). , 9 , & . + , 0 , & 5, ? '. ', & &, 5 7 , , , 5, , . ( ,– , +# (, &, . &, : 9, , . 1 –

, 5 ! ,

:

. . / , , !2, , 1 & , $ &

. 4 , $ 7 & . 7 9

' 5, ! 5 , A 5 , ! , , . & , 5 5, . @ 5 : ' #5, . ' #5 – . , , – , & , – J &, – . 0# 05 (

. 4 &

' ; ( . D 1 5 : . 0 , & 5 , , , . +

( A5 . (E )

309

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

$%). '. $%). '. $%). '. $ % ). '. $%). '. $%). '. $%). '.

4, , . ', , , -# , . + , ,

+ # . = ,

, '&, &, ,

(. D , 9 # ; $ ... > , 5 & . 9 ,

5 , , 5 . ( . A , ! . 7, $! 1 ! 0 ,

. 1 , ? 9 . 7 9? * . K &. , . ? R ! %

, $ 9

+ 5 &, 9 . R , - 5 , , – $ – , % 5 , . 4 , , &. ' : / 5 , &

D &, ', $ # ( . 1 , , . , &, , 5

5& , 1 , ,

. #, , , = 5

, – , + ( , 9 & . ( #( . K 5. (3. *.)

310

Òåîêð³ò

ТЕОКРІТ (#&. 310-250 . ..) 3

#, (“ ”), #

# # #, , # . L # .

7 , 2

ii. " 5 -, =& , A

5 &. ' i !# . 1 + . D – ; D 9 – 5 = ; # , ’ 5. +. + , 5, # 5 , 1 & , $ #. 0 9&, ; – , , 9&,

ii. 0, 1 2, , , =&, 9 , 4 , 9 ? , &; # . +. Hi,

,

, , !, + ( . + 9 #, . 4 &,

, &

... ' 42 , Tipcice, ,

#5? 7, 0 5 . ’ , +piaa, I 1 2, 5 , 9 15 5 ... 7,

, D $

, &, 9

, ' , ( , (. =

# $ 9 . =, 5 , . 1 , , $ 9 . 9 ( i ’# +&$ ... = 9 = ... 6 # 52 . 4 , , , , &... + e( +5 , & . ' $ (x . , + 5 ( ,

311

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ( . + ; 4 ; & $ 4 i, #, 9& . 5: & , # , #: Bci 5(, , , i ’. i , 9&#, & . ' 5 , $, , , ! - - #. # #,

. & 9 . 7 5 15, &. 4 + . – – F 5 5

9& . 2 ’ 5 + – , 1 , 5# #(. $ ’#. 4 – ! & 5 . D = , 1 $ # . = ( : i ( , . + 5 . '

5 ( i. , ... , 5 , & & ' #5 : %( 5.

%cic. 0 , 5 , , & (, & 5 ! Tipcic , * -, i 9 – 5 Tipcica . 4 , 42 , , 2? + + + ? ( % , * , i i % $ , 0 , 5 , , & (, & 5 ! 1 5 i . 3 icy . ' i , , , ' i , i 9 . 0 , 5 , , & (, & 5 ! +5 ! 5 : “42 ! – : , , 5 , ?” i

, , . & . / + . 0 , 5 , , & (, & 5 ! 0 : “! 5 9 , 42 ? 4

9 , 5 #, / #... %, 5 9&, . / ,–

”. 0 , 5 , , & (, & 5 ! / , # # , '

# : 9 ?.. ' :

– 9 &

; '

#5 : #?

312

Òåîêð³ò 0 , 5 , & (, & 5 ! 42 , 5 ... 0 )& & , & & . 0 , 5 , , & (, & 5 ! ' = ’ , 0 ,– 9 ( #. 0 : “' , 42 , *? 7, *”. 0 , 5 , , & (, & 5 ! ' 42 : 1 , & = , !

= , & = . ' #5, $ , 1 !.. %( 5 * 42 !.. 0 , 5 , , & (, & 5 ! – 7 , , 5, , , ! 42 - , & : , ' , ... / , % , / . A , ' , , 42 , , $

( . 42 , $

. 0 , 5 , , & (, & 5 ! + , + ! D ) (, 0 #5 , – 9 &

. ! ! ) , $ & ( . 0 , 5

&, 5 , & 5, , ((, , 9 , $ . / *, %( &. 0 , 5

&, 5 ! F 2 , ’, , – . F 9

9& # . #; ! 5 ... 42 ( ... 7 + , # &... 0 , 5

, & 5 ! 9 . %2 , 0 5 . 42 % , 9, & 9 0 , 1 2. 0 , 5

, & 5 !.. 1 , &. 4 9&: 0 5 &. 1 , 0 ,

, $ $. +. + (, ' , 5 + ( ... @ ( * , , .

5, 9. 7 , ! % 5 – #5? – , 7 . 1 , , = , (. , = , , $

9 . (3. P. )

313

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

H27 @/ ) , - #, 8 ? 5 9& ; 0 . 4 # 9 , #... 0 , – . ... %, 5 & ) * %2 ... ' ' – , – $ ? 9 . , , D . " , , !& &, $ J & #, $ (( . A , ! 5 ... 9 , & 9 5 – 5 &, = , 0( 5 – + . +5 @ , 9 . D 5 . , 8 ! + 5, , ! 0, ,

, 5 #5?.. , &: “42 & ”. +5 @ , 9 !.. 42 , 42 ’ ... $, 5 , #, $ 5, – ' 42 9 ’ $. +5 @ , 9 !.. D 9 , $ & & &, – '

# 42 0 #9. D 9 # #, # , '

#( #. +5 @ , 9 !..

& . % , % , 9 5 5 $ 5 & ... 8 , 9 ; 1 : 5 9& &... +5 @ , 9 !.. 7 , , ' 9 – & , $ ( &

& . +5 @ , 9 !.. ' & & & – : 9,

,– , ( , ' 4 ( +5 & % . +5 @ , 9 !.. E , $ ( & + $ 5 59 , ' & 42 , $ , " , 5 .

314

Òåîêð³ò +5 @ , 9 ... 7 9&

$ 42 – D (( & 5 & ’ # ... 7, , *, ’ 9 5, & & 5 5... +5 @ , 9 ... D$ 5, &, 1 , 8 , 9 9 , $ ... (D , #5...) 0 ,

, : “= 42 ”. +5 @ , 9 ... !. 7 5; # ? D ? 9 ? ' : 5 $ 5 % , % . 4

, 5 9... 5 , , ... 1 $ * ( ' , R , + . 1$ , & 5 , 5 , , – , – $ = , 5 , , ... 5 ) , – 42 ... * , 1 5 $ , #... ! 5 , , ' , – , # 9 / , ’ 9 , ! . D , ' &. . , ... 5 , , ... ' , 2 . + , $ 5 " . ,– > ( , 5

,– . % : . 5 , , . F 9 , 5 , $ : 7, , 8 ,

, $ 9& : & . D &, , " 5 42 ... #: & . 5 , , ... D$ 5 42 , 5, 5 5, $ “ ”, 9 5. ' ; 9 5 42 . )5 , 1 – & – ... 5 , , .

315

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì , , +, 9 #. , D , – , 1 ( . , . 5 , , .. ! 5, , , ( , , , : “ 5, 5 & , . ' ,

! 9 8 9 9 ”. 5 , , ... “7, , & *, 1 9 #(, &

, D 5 , $

4 , ! ! = 5, – 9 – 5”. 5 , , ... “D , . = 9 # 5 & 9 . 4 : 9 ... D 9 ( , = ”... 5 , , ... “1 5 = , + , $ = && 0#5, ’ , 5 42 , $

$ ; * 5 + ’ #, !2 ) ”. 5 , , ... “" &

(( , ' 5 ”...7 , , 5 , ’# , ' , 5, , > , 5... ' , , 1 5 : 5 & ... + 9 . ' 9

, , 7 5 , 4 * & 5 ,– 0 8 -2 5 ... ( , $ 42 , &

, , (: J * . 5 5 &, 9. ' , 9 – – ... ' 5 , & & 5#, K ... 9 42 : , $# 5( .

316

Òåîêð³ò 1 &; 0 ,– 0& – %( .... 0& 5 & $ 5&, & ( ( 5... ' # 7 , , = ( ; , ', . +$, , , $: 5 !

:2< P

1

( 131–157) ... * & 8 + $ % ... ' 0 , 5 , , , – – . ! ( –

– 7 ’ , $ 1 2, – ,– & , . J 9 9 , , 9&, , : , $ ... 4

> , 9 . / 5 - , + & , & . D 5 5 ... 1 , . 9 ... 1 2 = (, , $ + - – 5 ! 1 , 8 = ! , 1, , $ % , 4 , , – + 2, – 9 , $ , – D 9, $ , 4 4 , 9 ... 5 9 ... – 5.

72 @, 2 2 2 (. 1–99)

$. + ? %. !? ' ! ... 4 – 5 ... 5 9 , * #, ' 5 ... $. 7 ... %. 1 , . $. 4 . 79 , 1

317

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì , – &, : (. J & , & . 1 $ : #5

... + . 9 : & 9 ) , : $ ... 9 , . $. 7, , 4 ... . 7 ’... 9, , #. , , : . %. # , ... $. ' – 5... %. ' 9 – : “ ” – : & 2 . 5 ’ 9 –

9. $. ' 4 – 5. – 5 , – ’ 5 5

... ... $ ... 1 , $ &, $ , , + 5 9 +( 9 &. / % : ,– 5 R 99 #... %. / ... $. , $ 5,– , . J ... %. % # . + , * #, . ' ((, , . / ’ 5 . +! > 5 ! / . 0 !.. 1 , !.. 7, , $ . 0 , , ! 7 . ! !.. , . 4 $ , $ (?.. " 5 5 - ! $. 4 , + #, 9 , 4 9... % : 5 # ? %. , !. $ 5 . 1 ... % 9& & – 5? – 5 ... $. 1 ... ? %. ' $ , – 5. +$ , – , ... 1 , 5, ... / ... ... + 5... $ $ & . 1 , !.. 5 , 8 #, . + . 7, &. @ 9& & ' ?.. 0 5 !.. @ # ( &!.. 4 , +&, & , ... > 9, 0 # 5, , D , $

, 5 & > , , – , (... )& !, ? ( 5 9 ... 7, , $ ... ’ ... 1 ... D 9, * #. . . 7,

...

318

Òåîêð³ò 5 9 , $ 5 . $. 1 , + #, 5: . ' , ( ... %. 7, ’ 5 . = 5 &$ & $... , , : # . $ ( (). 1 , 9 ? . * , ( ... $. 1 , ... ?

!. 4 '( , &,

, 7, 5 , 5 & 5 . $. 1 , &, . %. & ; !& . $. 7, + #, , $ & . %. ... &, &... A , * #, ' * , ((, $ . A

... ' 9 , * #. 7, . $ . & #, & &, !! (4 ). A , , $ #5 R, – & – 9 $ – &... ' 1-). F ... ... ... %. ' . . ' 1-). 1 , , . %. ... 9 , 4 5, $ & . 7, 5 * &... 1$ , ... . “ ” – ,

. $. ! - , -5, , # ! 0 , . /

, – 5,– . %. %2 , ... ? 7, 9 9 & . 1 &, (... 45 ,– ... 5 . 7, & . $ 5 , , ) . +

5... 7

)& % , & % . ' 2-). ! , 9 , , 7, 9 , 5. $. R 9 ... ? ! . '. % $? 7 . 1 #5 , , $ 9 . = 2, D /2 ... 15 , , – . ) , &, ( . %. '. % , , $ 9&#, R ... + ... " . $. F, + #, %

> %( , 5

. ', $

. R

# 5; &... # – 5? E * , 5 . (3. P. )

319

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ПЛУТАРХ (#&. 46 – 119 . ..) E

, 5 250 ( , % , , , ), ! # . J # # # % !

(“3 5”) , #’5 ! $ “' ”.

7
;@ @ 7 < (1) 1. = F A , 9 & $ (, , , , 9

& . 7 , & 9 # , , $ (( &. 7 5 5 , # , # , & , & & , $ # 5( ? 15

&, $ , , $ # ,

$, , , , , , $

# $, . , $ # $, #& &, $ 5 9 , 5 . D # , # 9 &# , , , & , # . & , , , & , ( 9 #, , ( . 5 ’ # $ . 1 , , & , 9. ', , # $ ,

2

9 #,

# (

. 7 % 2 , , $ @ # & 2 : “% & , 5 & 2 ”. + 8 , : “@ ?” / 9 , $ & ;

0 , $ # 9 5 &. 2. 1 5 , , # + 8 0 ,

& ! – & , &, & 5

, $

$ . J 5 ( , , 5 . 3. + 2 % , ;

,

. / , = , -

320

Ïëóòàðõ 9

9 0 , % &, & = 2 , +

, (, 2 , 5 2 & . % , . J

’ + . ' ,

5 . J 5 . 7 , .

2 2, “9 ”. = 2 = # “ ” : “ = , 5 5, , & “ ”. 4 , “1 ” #: “+, , !” ' , $ “

, & &, #( ( # 5 ”. * ( “4” #

, 9 . + + , ’ , : 1 $

9 ? 4. + , 5 , 4 (5 9

, , ), % , $ + + 2 . 4 , , 2 , , $ ( . + – , # 9. % , & , $ 4 &, : %2 & & , $ (, 2

. ', , 2 , 4 : , , ', , , + . + *(, , + , ,

5 (

. 1 9 ' : 1

& ... , 5 5 + , $ , , % = , “A ” ,

, , $ 5 5 &

, , , 5 , , 5

, . 5. % , 5 , & & np eec $, 5 – – , + , , ( , ( 5 , , –

&, –

5 , – 9 5 + . 7 , & , $ , + 9 $ , & & . %

5 , . = + 5 , . '

# 9 .

321

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì + @

#, $ + & $ # & 5, + , =

, &. % 5 ( @ , # , $ , &, # ’ . ', + & &, & , $, , . 6. F # , + % . = , $ , & $ &, & ( . J $ 9 & && ( , , & , # & (. = , $ + . ) , 5, $ 9 , , $ , , 8 ( + (, : 9 . % % , $ & & , 9 ( 2 #( 9, . ' % , ) , $ 8 , + . +, , $ # , $ 9 & 9,

, 5 , – 9 $. 7 # , $ ’ , 9 $ , – $ , & & 9 $ #. % , #, $, 5 ’ $, , 9 $

, && , $ & 5 , -: , , & . & (

$ & &. % 9, , 5 . 7. + . - ( 5 + ; # , &, + . + & , $ , ,

&. '- , & . = % , 8 5 , = !9 #&. + , (:

$

( , 9 ( , . , , , $ (. 4 , $ = # 9

. 5 9, + & , $ 9 = . 9 . , 5 9 – , $ $ A . , $ #( ( (

,

, * . + 5 , 5 ,

5 . - & # # , , ( . 1 5& # , , $ # &, ( # .

322

Ïëóòàðõ + 9 + 5 ( : $ , , - ’ , , = , , # ,

, 5 (

5

. 8. & + & , , , $

, & & % , & # , . “7 # ”, + , + (

( 9 . 9 (

. ' -, , # “7 #9”, #, $ , $

, 5,– &

9 . 5&, 5 , $ , . % ,

, 5&, #, $ “7 #9” . + , ( , “ ”, “ 9 5 ”. 1

8 , 0 , + . F 8 ( ( + . = 9 % 8 , $ 9, + , 8

: “1 $ , , $ ( , 9 #

, $ ”. 7 + , ( , 5 , $ , .

5 ,

. '

. 9. 8 # + , 5 , , , 9 , 5

. / 5

, $ + , 5 $ ’

, ( 9

9 $ . A 9 #( ,

. , , + $ = . % = , . ', = $ 2 , & , ( # , $ , #, , $ . + , 9 , & 4 *( ( # % ) 5. 5 $, & , 5 + 5 & %, , $ , 9, , . F , , , 5 5 , 9 , % . 7 + , 5 , 5 % . ', 9 ( *2 , %

5 5 , = 9

(, $ $ & & 5 , # . ' + .

323

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 11. ' - , , $ + 5 , -$ , $

5 , %2 # . + 5 8 %, & , = . 8 , $ , 9 , = , $ . + & %2 + ( , 5

. “ 5” 5 5 , 5, $ ( & &. ( , 9, & , 8

, . A , $ , $ ,

& & , 9 + 8 ( # & ( : “ ”, – “ ”. 7 + , & : %2 9 $ 9 ( . R 5 #, 9

, & & . = , +

, ’ – 1, 9 – % – 8 &

, 5 @ &, , 8 . 9 #& &, $ ( ( &, $ &; , & 2 &

, & 9

%2 . 12. %, $ 5 2 5 9

, , 5 , $ # , $ !9 ( (( – 9

. , 9 5, 5 , + . “%2 , – , – # &, , $ + 9 9& 4 %2 . 1 5 9

, 9& (( 9 ; , + 9 , !9

#, $ & ( (, , $ 5 , , # , $ , , & 9 , ( , 5 &

”. + & : “%2 ’ ( & , & 5 , $ 2 && &

, & & – ,

,

, 5 ; 5 , ( #, , ( #, $ & , $ ( 5 . + , 5

, , 2 , $ ’ & ( 9 (( . 7 5

, & , & , $ , 5 ”. @ , & & , +

, $ , ,

324

Ïëóòàðõ

, 5 , & &&, & 9&. 9 , 9

, , 5 ,

, 2 , , . , – , , , , , – , & 9 , , , , , 9 , & , . 4 , # &

: & – 9 , , , – , , , , , , , . = 9 , 9 ( ,

& , , , & & . F

& , & 9&&. 13. + ,

$

.

& . 7 5 . , , , & , ( #( & . = , , $ 9 % & 5 &, & &# , : “% && ”. % 5 $ & , ( . 1 , , 5 , # & 9 &. 7 5 & + : , . R #( , #& ’ & & & 5 $ , ( # & &, # ( 9 9 ( & ( & 5&. + 8 , 9 . 1, “2 ” +2 = @ ; * =. ’# ( . + 0 = 2 ,

& = . 4 , + ( , $ 9 ), = . = ( # & (( . : ... 9& + # , , 5. R 7 , #

,

( 2. , , 9. @ & + , $ = “8 ”: “@ 9 , 1 7 . $ ”. @ & + , $ + 2

. & , , 2 ,

2 . 0 7 , 5. + ( % ’

0 . 4 ,

9 , , $ 9 #( , (( 9. A , $ 5 9 5

, 5, . , . + 9 , ’ %2 , & + . 1 ’ 9 + %-

325

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì & %2 ! (

, , , 5. 8 & , , $ – . 0 $ , , $, , + , . % 9 & . + , 8 5 # +

, . = 2 9& , & + , & & 0 , ,

+ , $ , + ,

, + . % , &, ’( , & & , ,

, ' + 5 , , # 2, , & ’ & ? @ # , $ 5 # , $ ,

- && $

, $

. 14. 7

8 , , + # 5 # . ' +

, , , 5. = , $ , :” 9 & &, ,

# ’”. 9 , 5 &, & , – & 9 , – , $ 5 , 5 &. 15 8 + 9 : 5 , $ 5, . + 8 &. 15. = & , # , + ’ & %2 , $ 2 : &

, , 2, . ,

,

, 9 , 9 & . % + 5, - , &, ; ( ’(, ( (, ( # , (

& (( , & . + , & &,

& & . 7 , $ , +

5, . 9 5 9 , # 5 $ , # &

. & , # 9 , & . @ 5 + ( 5, & #& , ; (, & 5 .

9, $ + # 9 &, # 9 5, $ – ,

5 , $ & . % , &

+ 5 , , 8 , ’ ,

326

Ïëóòàðõ

. 5 5 & 5 9

( , ’ (

), , , 5 (

, 5 , . 16. + 8 , 2 &

. &

, + & , $ # , & , $ $ . ' , , , $ : 4 ; ’ , @ 9 . + : &, , , $. ' $ $ ,

9 &, 9. 1 , 9 .

, &, *2 , ), 0 , = , ' 8 . + 8 5 ’ 9

& &, $ . + + 5 , , $ 5 . + #, . R 9 # , $ , + , 5 5.

&, 5 $ . D , .

2< 27 62 ?@> (1) 4. 5 % 5 & (,

) . / 9 # , 9

. F

, $

% – 5(

. %, && % ! 9,

5 , ( 5, 5, . D &, % 5 , , , . " % # , $ , $ ,– “” % . + & 9 , . &, , '2, # # . 7 5 $

, # 5 # ( , 9 #

, # . F #& & , , &# % ’

. R % : , ( . J& & % &# , $ . 1 -& & 5 (( -, 8 , , 2 , ( & ( 9 7 (. '- % , ,

7 ( 5 ),

: “',

327

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì $ ( 9 ”. , % &

. @ 5

, 2

, 2

, $ 5 & ( 9, 9 ( . 5. = 8 0 & , ( $ % . + & ( , ( #& &, , $ ( , ( , + (, 9,

, + (. + 5 , $ 8 – 9 $

’ &

9 & . @ , , , $ 8 & , % 9 , ( : “9 , , $ 5 ( ”. ,

, $ 5 $ , 5 5 . + , $ ( # 5 ,

9 , , 5

, , . 7 & %

,

,

7 ) , & ( . ) 9

,

& 9 . % 5 ’ 9

% . 5&, & ) % (, & , , $ 8 , % – % , 8 – +#, 9 ,

9. 6. 7 2 #9 8

8 / 2, $ 9

. 5 , $ , (. , 8 . A

8

/ 2 ’( . ' % :”D & 9 &, & ”. 1 9 8 5 , % $

& # , : “' #5 5, 5 5 ( $ #5 ”.– “ 9 & $, - 5”,–

% . “% $ , & ?” – 8 . “= ,– % ,– 9 ”. , 5 ,

9 . % & , & 9. , , , $ 5 , & & , & . 4 % &, , $ # , $,

.

$ 9 . + 5, $ ( , % , & . 8 5 , &, & ’( , $ , , 8 , , . = % , 9 : “ , 5 9 5 , 0 ”. 7. +& ( ( - , 8 , $ 5 & , , 5 , . 8

328

Ïëóòàðõ 5

( ,

&, $ 9 , 2: = . '- 9 5 5 9 2 2

– % , $

9 . 8 % , ,

, . 4 8 % & % 0 #, 2,

& ’ ,

% , 9 . % , , , 5 5 , 2 2 “ ” “ ” 5 (. 5 % &, % , $ % , ,

& 2 2 (. : “% % & 5 ! ' , 5 $ , 5 . J 5 &, $ , , 9 ? D

5 5 & &, , $ $. / !” && & % , % # , $ 9 , . @ , 2 , . 8. 0 #, $ & 9 $ % 5, % . / % 9 #& 9 #( , ,

, , ( . 7 , & .

, $ “@ ” – 9 ( . + , % & “@ 9 ” % , 7 , 5 . 7

% ( ,

! ( . ' 8 , * , 2 * , 2 ' 8 . % & % & 5, , , , # ( , –

. + 5, , 9 2 2 &, $ , , $ 5, , # % , , $ . + $

2 2 ( 5 % . 9. = 8 9

, % 5 9 . 1 & 9, 5 0 (

9 . ' %

, , ( # , 5 5 9

5 9 , % . / (

5, , $ 2

9

. R & =2 , % , . 1 . 9 8 , , &

, % ( 9, 8 9. % 9 ’(, & 8 , 5 , ; 9

, & & & 7 , ( (

. - & . 1 5 5 9 % =.

329

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 9 #& &

& 8 , 5 (, & . 7 %, =,

, $ 5& 8 =& #9 .

5

, % : “% $, , # , ?” – % . ' 8 , $ 9 ’

. % , & , : “7 , & , ,

E % &, , & ”. + 9 #( ’ ( % 7 (( * , @ (. 9 8 ( 2 4, , 9 . + 5

8 , & . “D , 8 , 5 !9 &, , $ ”. F 8 ’, % 9 4 . 13. 2 % ,

$

8

, , & ( , 8

, 5 %2 . %

, $

, ’& & , , $

& ( & ; 5, 2 ( , ( $ ( . , %2 !9 #& , $. 14. !, 5 @ 5 & %

, ( . '

2 2

. %

, $ 4

, 9 = 2. % 4 , & % , = . ' 9 . 4

9 . + & 2 2

% . F 4 , # . 1 9 9

:” , 9”. F , , % . & & 9 , . , % ( , $ 2 2: “D % ,

4 ”. /& % $ , % 42. D 5, $ “ $ ” ,

$ . % 9&, $ ’ . 7 , & , % 5 (

& (( . ' 9, & 9, : “' , !” + 5 , % , $ 5 $ , . = % 5 , , : 9 ) 72, , . 9 , % & (, &, $ %

,

. 15. = % , , $ & 5 , 9 9

5

, , $ & $ , 9

’ 5

. <…> 1 & , $ % , 5 , (

: #, – , – . = 9 , + % : “% $ , 9&, 5#5 ?” – “1 &”, –

9 % . “ ,– + , –

330

Ïëóòàðõ , 5# &, (”. @ + ,

% . % , , , $ 0 (. & 5 & # % !

@ . ' %2 5 ( . / ’ % , &, #& , % $ , $ ,

9 #( . = 9 @ ’, ,

% . F

, $ 9 , 5 # % , (

. 20. 4 % , 0 (, % . ', , $ 4 , 5 5 % , #

, % 5 9

, . 1 9 4

, $ (, % . “R 9, 9&, 5 , – % , – , , ”. + % 4 , , 5 , 5 % = &. ' % 5 , & &. ' ( . % , $ , 5 , 4 # ’(

, 9 . 15

, $ , 5 5 9 , , & + , . ' 9 9 , , . F 9 % $ ,

$ , 9 9. / & , , , 5 (

,

( . % 5 . + , , 4 , ’ 5 . 7 % % , & 9& , # , . 1 , $ , . % , 5 5

, 4 $. / ’ ( . ' 9 4 & % , (. ' , $ 9 , , 5 5 4 9 5 . 1 4 ( 5 % . % , 5. % & 5 & : “ , # 4 ”. 1 9

% : “1 4 , % . %

9 ( ’”. = % – , , 2 , $ , ’ $ , , 5 , 5 , ( &, , , ,– 9 (

: “79 &, 9 9& ”. 21. % , , $ # , 4 , , 5 4 # 9& , , , $ 9 . 1 %

331

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì , 5 ( & &, ( $. + ) , $ 4 ( , % , $ 4 #, ( , 4 . 9 , $ 5 & ( . - (

, , , 5 9 5 ( . % ’& 4 , 5, 5 , ( # 5 . 1 5 5 %

, $ (,

9 , , , $ & ,

. 0 , $ & , $ , & , . D$ , 4 5& & , 4 5 $

; (

. 7 % , ,

&, $ 9& 5 9 &,

, #( , 5( , / . / , 0 &,

4. 9 , # . / (( $ %, 9( . D # % , + % 9 #& & & &. 4 5

, % , $ – 9 . + & ( 5 , , . 22. 7 8 , , % , $ 8, 9, # 9

( # 9, # ( . % 9

, &, 8 ( ( , $ 9 # . 8 8 . ' ! , , $ # = 2 9 = . = % , $ 4 '2 , & + , 9

, + , $ , 9 &, , &. 9 : “1 , $ 4 ,

(( , , (( ”. & , $ & & , $ , & #( &( . % ( . 4 9 #, 5, %, #& ’& 99& = (. $ , ( $

. %

(, $ , # 5

, ) , : – , – . “F , – , – , #& & , &, , , $ $ ”. 23. ' 5, 9 . % , $ & , , &, & & & 5 . 4, $ 9 , . % , , 9 9 5 9

, , , , $ , . 4 9 , , , -

332

Ïëóòàðõ . , - 5, , ; 5 & , , . + , 5, 9& (. J &

, 9 $ . 5 - , $ , & , $ , . 7 , . + & , , , $ $ . D , & &

. , 5 9

( , # & ( , &

. J 5 $ , ( 5 , : 5 , &. + % 5 &, , , $ 9 . 5 : 2 , - , , 5&. % ,

, 5 -5 . + 9 5; , % . 26. = % , 9 5 ( 5 4 , (

, 9 , ( , 9& . 4 - , , $ “@ ”, (( . F #

, & . D$ & # , $ &, & ! ,

, ! % . A &, 5, $ % & E & 9 ( ’. &

9 , . K , , 5

5 : 7

# , + E , 8. + 5, % 5 8, $ , 5

5 = 1 . ’# . % 9 9 (( . 7

& , 5 ; , &# . % , $ ! - 5 , , $

. F , & 9 . 7 ,

5

. F , &

( , 9 9 5 . % , 9 && 9 . % ( , &&, $ 9 & ( . %

9 , % . + , . : -5, ,

&, - ,

5

. = , $ 9

= , 5

333

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì & , ’ . 9 $ , % 5 . / , , . K

, & & , . 27. R $ 5& & 9 & % 5 $ . / 5 , 9 &

. 1 5 $,

. $ , 5, 5 . + , ,

,

, & , ’

. 5 5 , & , , & , $ . % 5 9 , & = 2 , , $ 9 &, $ ,

( ( . = % $ 5 $ & #(

, 9 % , & , . % , 9 . % 9 & , . ' % 5 # 9 , 9 8 . 4 & : &. /

, $ 9 $ 8 & . % , & $ 5. ' 5 9 % 5

. % , $ # 9 , ( , (. 4 #, 9, & % ,

-9: “7, !” (“7, !”). % ( , 5 9 “ ” “” : “7, !” (“7, !”). % 9 , 5 , $ . = , $ % E 2 2 + 5 , $ & , & # . % 9 5 , $ – 9 &, (

# $ . 28. ,

% , , $

# , . ' 2 : “D $ 9 & , , $ 5 5 , ( ”. % 8 . 7 , 5, , &,

, : “79, ( , , + , $

$”. 7 , , 2 % % : “7 , $ , ?” % 9 : “' (

, 5. % ( , $ 5 ,

”. @ , % , , % !2 , , & & , # # 5 # 9 , # 5 &. @ #, $ % # , 9 #& & 5

. 75. 5&, , % 5 , 5 5 $

334

Ïëóòàðõ & &. ' - 9 9 5

&, ,

$ $ #. , –

( , 5 5 , &# 5 . ' 5, 5 % !2, 5 5 . 7 5 1

. + , 9 # , , 0 5 $ . ' & , . ' , $ % “ !” , – 9

,

& ( ’ 5 . % 5, $ % , 9 9 . 76. 9 $ # . 9 9 % . 1 , 5 &

, & 0 #. . . 4 9

, , , 1, & &. 4 9 5 %

, , 5. 1

. K , ( 9 $

&. 4 9 . K 5 . 1 $ ( # 5 9 9 , 9. 4 9 ’ 5 9 . ' , 5 . = 5 # , . 9 5 , $ , $ . 5 9 . = ( , 5 9. ' + , % . / 5 9 . 4 9 % . 77. ' 9 $ . + # % 5 . )5 5

7

, @, , , $ % . 4 , $ 5, % % ( 9 , $ . = , $

! , & 9 9 9 % . % , , , , , $ # ( 1 . ' (( & & . 1

5 9& , $ ( ( & $ - . 7 , 5

# 9& & 9 & &. 1 5 9 #, ( & , , $ #

, & % , . 1 & , $ 9 ( , # , , 5 5 . (3. L.8# )

335

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ЛУКІАН (#&. 120-190 . ..)

- , # 80 , ! ,

! % . / , % % , , , % , . J $ $, ! , ,

! # !

## .

76@ (,$'!)

:

%. R 5 , ? D 5 ( , 5

& , – # . B. J , !2; (( . %. ', #, 5 , # ? 1

$- 5, $ . B. 0 9 – $ . D$ #5, , 5 ,

. 1 ! + #( . 1 . . %. 4 , , $: , , – & &. B. , !2; &, $ . %. R , &, ; $ , #5?.. R 9 ? 4

# ! 5 , ; , $ (; , $ , – 9 ! R , ? % 9&#

, # $, # # . %, , , &. ' ( - , – 9 # 5. , & & . B. F , !2: 5

&. % $ # , 9 &. %. ' 9 , & 5 & &

. B. D$ 9 # , , #5, & , $ #5 .

336

Ëóê³àí

76@ /27

67 @ (,$'!)

76 27 . J , , ? / 9 . . + #, !. =$ 9, 5 , , – . . ( ’ . . / ! . = %( #, ’, , $ # , . . = ’ . . ! 5 ; ( ’

. . 4 (. . , 9 , & $; . . F . . 7 , $ . = 9 ? . , !, $ 5 , $ , 5 . . R , , , & & $, $ ? . 1# 5 , !. ' 5, : . . 1 , $ 5, . %, , , , : , ’&

. % ? 7 ( , 5 – , 5 , – , & , . . ', 5 – ... . ', ,

, ?

337

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ЛОНГ (#&. 200 . ..)

, . /#. E ! "E % " - $# -# . N

, " ! ", ! ! . N / , , ! ,

L.-6. : "...7 . + # ! ! , # , , , # , # , , ! , ! # ... , ".

2: < +&& . ) , & 2 , 5( ( . 1 , 9 , & . J : ,

, . 4 $ & , . ' 9 & 9 , $ . + ( 9 , 9

&: 2,

5 – , , $ ; 5 &5 ( &; – & 9, ( &; 9 , , 5, # ;

. / $ 5 , & , ’ ( . D 5 & , , , 5 ( * , 2 + . , 9 , & – , ( , &, – , & . 1 *, # , , $ 9& & & 5 &.

@2 1 ) # 0 , , , ( , 5 &; , $ 5 & ,

. , 0 , ( ( & – #: , , 5 9 , , , , 5 . 9

, ’ ) , , 5 , . ' , $ , &$, ’ , 9 . & , 5& # . 1 , . ) , 5 5 , ,

, , , , $ 5 9, ,

, . + , , 9

, 5 5 , 5 &5, $, 9 #

, : $, 5 & ( .

338

Ëîíã

, & , , $ & 5 , ( 9 0 9 : , ,

. = , & , (

: 5 , (( , 5 . ) 0 , #, , $ , , $ ; $ ’ 5,

5 42 . , , ’ 4 , , . ' , 2, , . & ( 2, ( – , , $ , ( – , 5

– , 9& . ( . ,

, , $ 5 &. ' - 9 2, – 5

. 9 2

9, $ , 4 :

9, , . ' , $ (( , & ( –

9& . 4 , 5 5 &, :

9, & , #

’, , , , , 5 5 , ,

9 (( . '

. / ( &5 : ’, (, . 4 9& $ , 5

9 & , (( , 2, $ , 5 ( ( . = , #(

, $ , , $ 9&

#& & & . 1 – – ’&

9 & ((, & , $

9 (( #& & ’&, $ (, 1 ,

5 ’ . A 9 , ( 5, # 9 . % ’ 9

,

5, 4 ) . % (, $ 2 , 4 5

, 42 & , 9 $ , , . F #& #& &

, $ : – , –

9 . 4 ) , 5 , , ( 9, $ ( $ &. ' 5 ( , , $

; , $ &

, ( . 4 ) , 2 2, . + ( , 5 : , , # , &, – 5, , – . 4 , $ ( & &, & ( 9 5, 9, ,

:

(

9 , 9 ’ , $ , , . 1 , 9 & : , , . $

, . D-

339

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì , , $

5. 9& , $ . &,

& 5,

, , $ , ; & , , ( 2. , ( . J 42 9, $ , , , 9 , 5 , ( 5 . 9

, , & 9&, 9.

, 5 9, ’# ( ’ . J 42 , . 6, , ( & & &. 5 9, $ , 42 (. = , * : 9, , 9

, ( , $ ( . ' , 5 , . & . &, $ 5. 0 9 , 5, #9, , , $ 5 , #, $ . , , $ ( 9&, , . ' 9 , 5 , 42 9 . D 9 9 . A 5

, , 5 &, , 9 , & &. > 42 , 9, , 5 9& 5 ]] , . ' , ,

5, , , ; 5 9, 42 . 9 42 , , &, 9. ! , &, $ . , 5 , , 5, $ 42 ,

, , 5, 5 5 , $ 42 , 5 . ' ’ ; #, 5 &, 42 , , & , . $ 9, $ : 9 . ' -, , 9 , $ , & , $ , , , $ 9 . , 5, ( 9 , , $

9 , , 42 , &, ( , 5 ,

, &9 . 9 5 , 5 ) 0 & $ . 42 5 2. ' 9 5 ( (, , 5 , . , 9 , $, , . 42 , ( , $ 5 , , $ . =

, 5 - #(, $ , (( 5. + , – , – , , 42 , #. 1 42 ,

5 & , , , .

340

Ëîíã ( 9, 5 42 . @ , , ( , 9& 9 . 7, 9 , – ’ ( , $, , &. 7

, $ $ , , , , 5 5, ,– 9 . , $ & #, $

, , *. ' (( 5 : 42 . 1& ( (, , , , - # . ) (( , ’ 9. 1 , (( & ] . % ((

: “7 &, &, $ 9 . & , . , . + , , . & , . , 9 , 9, $ # 9, 5 . 42 , , # ,

&, 9. 7, &, $ # ! &, ! 7 ! ' 42 , . = 9 , 2, #

, $ . , ? $ ? ( 9 ? K , $

, 42 – 9 !” 7 (( , (( , 5 “*”. 4 , 42 9 , & 5 ,

* , 5 &. % 5 & 5 , , & 42 , , #( , &. 42 ( 5 : 5 ’ , ’# & , ( 5 , , . 4

42 , $ 5 , ( $ $ ,

, . D ( , 5 . $ & $

, $ 5 , $ 42 , * , 4 , $. & , & 9& – 9 ( . +5 4 : “D,

, 5 42 , – , ; 5 , 5 . D , , , , , . 42 , , , . # 5 . , $ . , $ ( , # ”. ' 4 . 1 42

: “0 , . + ,

5 , ( . D , + , $ # 9. , , , 9 # . D , 4 , , 9 . 5 4

, 9 . % , 4 , , , , 9, , $ . = 5 9 , 9 #5 , $ . +’,

, $ , ”. : , 9 42 , 9 , , , 5 . 4 9 5 5 5 5

341

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì & . % 42 , 9 , ,

, 9 , &, , &, ’ 9. ' 5 , $ (( , $

( , , $ 5 , ; 5 , . ' & ( , 5 5 ; , & ; , , 9 ;

, &$, . ' # , 5 , 9 5, . A 5 #& #&, 5 (, : “R 9 (? ( 5 , & , 5 , 9 5, . J 9 , – 4 , 9 9 5. 4 #, 9 ’#, , 5 #, 9 . 7 $ ! 7 , ( . J, , 9 ? ' ? 7 ’(

&, . 7 &, . % 9 ! D

! 9 2 9 , 42 ’ . J 4

5 ?” '

42 , 5 5 5

, * . % 4 - , &, 5 4 , , 5

, $ , . & 5 –

( . D (( , ,– 9 ,–

:

, ( , ’ , 5 , - , $ # ; 4 , , . 7 , 5, $

$ , , 5, $ $ , 9 , ,

. 7 4 ,

, & &, . , 5, $ $ & , 42 , , , . 5 5 , – , , $&

,– (( , , – ’,

& $& , 5. + , 5 5 5, ,

9 5 . 4 9 , , &,

9 : . ( 5 , 4 & ( & ( (( ( . 1 , , 5 5 42 , , $ 9

.

9 , , & , & 4 , , $

, , , &. 5 , 5 , . , $ , 5 , & , $ &. = , $ , 5 , 42 , , 5 4 5 , ,

, 5, ( 42 , $ & . 7 ( , 4 , ,

, ’, 5 . % $ &

,

4 & 5 & 5

, – 5,

5 , .

342

Ëîíã 4 , $ (, , ( $ , ( , 42 , $ 9, , & 5 & , , 5 . @ ( , ( , , . ' 5 ( , 9

, 5 -5 5. ' #( 42 , & . = , . = , , – , , , , . 5 : 9 , (( – . 6 & . 1 9 , : 9 , –

, – , # 9 9, 5 2

9. ,

& , ,

# ,

& ( & & , 9, & , # . 42 5 : , , $

, ,

. ( 9 , $ , , ( 5 , ( . + , , 5, $ , $ 42 . 7

( & $:

, 42 , & , $ ( . 42 , 5 (( 5 , $, , $

2 . 9 ((

, 9

& , , , , 9 5 . @ , 5 # . @ ( , , (( , . (( , , ( . = , $ , , & (( , 9 & . 7 42 , . . , 5 9 5 , (( & , , 5 : “D ! D 9 ! ' , $ . ' & 9 . +9 9 , , . & 9 , $ ((. 7 9 9! ( 9 # ( . ' 9

, $ ’&, $ . 7 , 5 9, (!” @ , 9, &

, (( , ( . )

, & 9 , (( , , & ,

, , &, $ , , -, 5

, , 42 , $ (( , , $ $

. @ 9 , , 5 # , . ' , 42 , 5, , 5 , 9 , 9 . ,

5 9 , (( , 9 5, ((, 9 , . @ 5 9 ( #& &. % , $

#, 42 , &,

( : “/ ,

, , ,

,

. /

, (( , $ ( 5 , -

343

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì . / , &, & &,

# + + , , 5 (( , . 1 ( 9 ,

, 9

.

, & (( , 5, , # 5, . ' $

(

.

,

. '

, $ (( 5 5, . / (( 5&, , 9

,

#. ' $

#, $& $, 5 # (

, $ ”. ' $ ( . ,

, , $ ( 9

, 9

, 5 5 9 , $ ( , $ :

, 5 9 , $ ,

4 . 42 , $ , ,

, 5

9 4 . = 9, $ , $ , 5 , 9, 5 , 42 : , &, $ , &. + , ’ 5

5 , , 42 , . + 5, $ , , 5 42 , (( $ 5, 5 9, 4 . 4 , , , . =

&, 9 , : “#, . 0 , , $ (

. + 42 , $ (. D ( , $ 5 (( , $ . @, &, 42 , . + 5 # , $ 5. 4 & 9& ,

,

. 9 9 $ , , . = 5, $ 5 & , ”. 4 , 5 9 5

#, 5 9 . , 5 , , . = , 5 5 &, .

,

, . , , . + , 9 , &, ( , 42 , ,

, . (,

, 5 . 42 , – . % , $ , , 5 , $

, (

( # , & , # . = , 9 &. + 9 9 , “ ”). 7 42 , & ( : &

. 5 5 , 5 &, , . (( , . : 4 , ,

( 4 , $ , 9 . 5 5 4 . 1 $ # , ( ( 5 #( 9 : 5 , 5 . + -

344

Ëîíã

, &- , 5. =

, $ 9 . + 4 , 5 42 2, 5 42 # , , 5. + , 5

, , ( 2, 4 , 2 , . + 5 9. ' , , , , &, – 42 (. = 42 ’ , , ,

9 , , , $ ( . '

42 : & & 5 (( . ‘@’ $ 9, ’( ; , ; #, . K 5 5 , $ , $ 5

, , 5 # 9 9 *.

@2 II 9 ( , , 9& . 7 , 5 , $ 5

5. 7 , 5 , $ , $ 5 5 , , , $

. ' 42 9 , . 5 , ( . ( , ( 5 $

. 1 ) $ , , & ’&, &$; , (( ’ &5. 1 4 , #, , 5 , 42 , &, $

& 4 , 5 9 , – 9 &. 9 ( ( , (, ,

&, . ' , 42 . 7, # , $ 5 9 & ( 9, ( . ,

, , . ' 42 ( , & 5 2, ( 5 2 . 5 2 , , , (, ,– . + $ 2: , 2 , , . 9 5 . % , , 42 , , $ ’ , , ,

9. = 42 , 5 , , & 5& & ,

5 , : “)& , , 8 ,

9 2, + , #( & &

. 5 , $ , , $ . E , . K &, . #, $ : – , (, 9

2 ; – , 5

345

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì . – , 2 , . 9 & (

: , 5

& – , & # . – 5, $ 9 . = , , 5 , 9, 9 , , , , , , $ . , , , . D , $ , & , , &, 9 . $ , , . J , , , $ , , & , 9 , . % , & , , , 5 &, $

, , ,

, & .

, , , , – & , – & 5 , $ 5

. ' , $ , 5 ; , $ , , & , $ 9 #. 9& 9 , #

, , , # , : “0 , 8 , 9 . D 5 , $ 9 , – , , . , 9 5 . 0 , ,

5 , 5 . D , & . D 5 = . &, $ , & , $ . '

, , % , . ' ,

, (( , #5 (

–

. 42 &. = ( 9 , , 5 $ & . ' , 5 & #& &. % , # , , , ,– , , & $ 9 ”. ' 5, , , 5. ' 9 $ , 5

, . = 9 , &, , , , $ * * # ”. 42 , &, , 9& , 9 *: 9 9, , # . 8 & : “* – . , , . ' 5 &, &, # 5. 5, . # 5 , # , # , ( #

9 . – 9 * , – . & . / & :

, ] . , 9 & & & & &. % . ' ( , , . 4 5 , 9, . D , , , , ,

. = + , + . D *, & ’ % . + , $ ( 5 5 , % . + #

: , ’&, , (, ,

& - ... “

346

Ëîíã 7 ( 8 5 , 5

. 5 , 5 5 * . ' ( 5 5 , , 5 5 ( , $ 8 , : “ , #, &, #, , 9 #. #, ( , # ; & , , 5 . 7 , 9 # . 0 # , &, $ – &. / ? J 5 # ? + 8 . F ’ 5

, $ . D 9 9?

. % ? , . ', , 2. % + 8 , $ % . ' 5 , 8 , : 9 , , $ – . , #, 8 ”. ' 9 #( . 9 , , , , 9 , , . – – $ , 9

. , , $ . “0 9 , – , – ( . 0 , 5 . ' 5

– . ' $ ( . 1 # $ $, 9 ”. + , , ( & : 9 , , ,

– . 9 , ,

5 , 5&, $ 9 , ,

5, , . 42 9, , 5, ( . + , 5 $

9 , 5 . 7 9 . = 42 , & &, (( 5, , –

9 . 7 , $

– , ’ . 1 &, $ ,

&, $ 9 5 & ( 5 , 5 , 5 , , ( . 0 ,

$ #, $ #& 9&. / & 0 , & 55& , 5 5 5 ,

. '

, $

, , (, : – , 5 – & 9 , , 9 . ' , - & , , ( 5 ( : , ’ 5 , & 9

,

. )

– , , ; 9 ( – ( . = , , & 5

, . % , , , (, & ( . ' , &, 5 – . , & 5 , $ , , , 5 & , , 5 , , , , 5 , ( ( . 4 9 & 5

, 9 , , 5 , . + 5 9 ( ,

, 42 , (, $ 9 9 & 9

.

347

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ' , & , , ’ 5 . 7 , $ &5 , , & 9 . , &, ( , , 5 5 55, . 1 5 5 ( , 5

5 ’( , ’ . A , $ . 5

’ . 5 9, 9 , ,

5 & , , $ , 5, &. ' . & 5 & #&. ' 9 , 5 , 5 , 5 5 42 , , 9& , $ ’. 42 , , , ) 4 , , , $ & 9& . 9 , $ , $ . & 8 . % 5 & &. +5 9 , , & : “0 , – , – 9

, & . # , ’ 5 , 5 , & 5 . % 9 , ’( 5 , ’ 5 . ' , . % , #5, ? D ! D ! 5! 5 . # 9 9, , $, 9, ( ”. ' 9 . 42 ( , , 5, $ # , $ : “D , . R , $ , . % 9 9 & , , & & , (

, . = ’( , , &5 ,

’ , – 9 , . &, $ 5 , , & , , $ ?” + 9

42

, $ 8 , , + 2, $ 42 , , , # 5 . + 8 9

. ,

, 42 , ’. ' , 5, , 5 , 5 42 , $ . ( , 5, ( . = 9, 42 2, , . 4 #( 5 , (, , 42 , ( , , 9 . ' 42 . . 0 9 , 5 5, , $

. ' , 5 , . + , & , $ ,

. ! 9

, $ , , & , ( , 5 , $ & $

9. '

& 5 9

– & 2, .

348

Ëîíã # (

. 9, , ($ ) &, 9& . +

42 (, 5 5 , $ . 42 , , .

5 , . 9 , 5 &, 2, ( & , , $ & & & (( &. ' 9 . 0 9 ( 2, &, ’& ,

9&. ( , , , 5 ,

. , . 42 , (, , , , 9 5 (, – , , & ,– , ,

, 5 (( , 2, . ' & , ’, 2, . “ ,– ,– &, 9 ! , 2 5 9& ! ( , & 5&! & 5 , 9 &, 5 ! D (? R ? 1 $ ! ) , & ( ! J , #, #5? J #5 9 , 2 ? J

9 , &?” + 9

. % 2, , ,

, $ ,

( . , , 42 , 5, & , : “1 , 42 , . , . = $ , & , 9 . ( 9

9 ) . + , $ 0 &, & # ( . 0 + , $ ( , &, 5 , , $ (. % $ #

, , 5

# ; 9

. 1 , ’ ) 0 , , , &, $ & .

9 ( , ,

5 # *”. 42 , 5 5 , , 2 9 $ (. ' , & + , , 9 , 9, $ ; , & 9 , $ # 9. 9 , , , , 5 , 5 ) (, ( &, . R

, &, $ 2 , $ , &. 9 5, $. 9

, ( ,

( ( . = , $

, 9, & 5 9, - , ( , $ 5, ( & . , & , , , & $ . + 9 ,

349

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ,

, $ , , 2. : “4 (!” 4 , , . , ,

. + , $ 5, . 9

42 ’ 9 &$,

9 ( , . '

5 . % . D , ( , 5 , , ( & , $ ,

2 , & , 5 , , 9 , , , , . ' 5 , (

, ( , , $ , ( . , 5 , , $ , : – 9 + ,

,

, $ + . ' , ( , + , : “7, 5 5 ! D 5 9? # ,

, , 9, #& &,

, ( * . 2, $ , , + . & & 0 9 #( , . $ , & , $ 5 ( 2 (( , 9. 5

, $ . ' ( 5 ”. / – – , 5

, – 5 5 &. 5 (( . . = , $ 9 , , (( # . 4

, &, , , 5 , 5, . ' - &

9 , ( 9 , 5 , . ' & . = ,

9 5

5 , ( .

9 + , 5 $ . 9

5, , 2 , 5. % 9 , , ,

9 5 , & &. +5 , & . 42 ( &, : “7 2! 7 + !” , & ,

5. ) ,

& 9 ,

, & .

5 , 42 ((,

. ' : &$ , 9, , $ (( , , , , # , , 5 , , (( , ( . 9& 42 , $ 2 #& + , ( , , $ , 2 . ' 9 & 4 ) , $ 5 . $ , 5 (( &$, $ &, & (( , 5 , : ( 5 , 2. = 5 (, -

350

Ëîíã , ’ , , 2, , , 42 ,

5 , ( , , , & , $ , . ' 2

, $ ( . ' 5 , , 9 $ + . 5 9, , , . ' , 5 , . 5 5 9, ’ , 5 ( – 5 2 5 . 4 + ’ .

, 42 . 7 , 5, (. A ’ 8 , + . K 5 ' , , ; , &, . 8 5 5 + : , 8 ( . 5 :

, 9 ( ,

9

, , , 5 , $ + $ # ,– 9 8 , & 5. ' 42 , $ ( $ 9 , , 9 , . 8 , &, $

, 42 . 9 , , $ ’ . ' ' #& &, ( . $ , . % ) 9

( , 9& 9 , $ . “7 9 ,– 8 , – , , &

& . , 2,

, . = ,

, 5 ( + , &, $ (( # , 9 , $ . & , $ 9, # 9, & &. + (( &. , , $ , . + ,

5, , 5

. ' 9 :

’# ,

& ( & , (

”. = 4 , 8 , &&, $ 5, . ' 5 ' , 5 –

, ’# , 9. ' , + . 8 ,

$

, # . = , $

, , , , , $ #5 9

. J & # 5 ,

9 5( , , $ , # ,

9 &. 9,

, , . , & &. 5 4 , 5, &, & , 9& . 7 # ( 5, 5 # ,

&# , 5 ’# ,– , & & (, 9 4 – & , 5 , , , 4 , $ ’# .

351

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì = 9 , 5 ( 9, 9 42 &, 9, 9 ) . 42 , 9&&, + , . , ((, . &, & 5 , ’ + 9 , ,

&. + , . ' 42 8 ,

, , , , 5 &, $ 8 , 5 42 , 9 9 & , 5, , , (( #9 . 9 & + , 9 &, 9, , , & . 1 , & . = 5 9, 42 ( – , , $ 5, 9 . 1 , 2, + , , ,

9 , , , 5 . + , ( , , 5 5 . 9 ( , ; , 9 5 #, . 42 , 5 5 , + , $ ( , 2 2, $ 42 . % (,

, 9 , , 5 5 , 42 $ ( : “42 , – , – + #, #: , #

2, . D$ 55 , #, 5 , . + 9 , , , $ 55 (, $ . = & , (, ((”. 42 5 , $ &. , #& & , & 9 , $ , # . D$ 5, 42 , 5 ’#, ((. ,

, , , 5&,

, $

9 –

.

@2 9 9 : &

. ',

& & 5 , 9, 5 5 & . # ( ’ 5

,

! 5&, &. 5

,

, :

, $ ( , . "

# , $ , $ . % 5 ( , 5 . 0 9 , $ 9 , $ , & . ' , 9 , 5 &, $ , $ – 5 . ! , , , 9

, , & , ( 0 . J , 5 , & , 5 . '

9 9, .

352

Ëîíã 1 . 4 42 ( 5, . A

5 .

, . 4 , ,

. 1 , , & , ,

&, 5 , 5 , $ 5

. , 9 5 – ,

– . 5 5 ,

9 , ’( ( , . ( # 5& , . % 42 , & 5 5 – 9 , , ( , , ( , . : 5 , ( (, , , , $ , – 9 . 2 + , $ ( $ ( 5 9; , $ . . & (( , , , . % 42 , $ ( 5

, &, . + & 4 , ’, &$. 0 , &$ , & ( ( - ,

, $ $ . &$ , . & (

, :

, 9 , 5 5 5 , $ ( &$ . 42 & 9

, 5 , (

9. K 5

& . + , & 5 , 2 . 42 4 , , 9, # ,

(. +

, ( , $ , $ ( , ’. ' ’, , , 5 – , 5 ,

&. 42 , 5 & . , # $, # , , , : – D 5 ! – #

? – D 5 ! – % ( ! – 5 ! – % 9 ! – &! – ' ? – D 5 &, $

! – ' , 5 ? – D

&! – @ 9

! + 5 # , 5 : “' 9 , $ . #& , (( ”. ' & 5

, ,

, , $ : *.

353

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 4 (

. ’, , 5 . -

, 5, $ # , 5 ’ . 4 , 5 ( 9 ’), , . ' &$ , 42 , & . ' 4 ’ : “ , !” , 5 9 5,

. = 42 , &, , 5 , ( , &, 9 . F ( , &. 7, 42 , &, & , 9 ((.

$ 9 , , , $ &# ; & , , 9 #

, 5 &5 . ( , $ ( 5 . ( . , 42 – ,

, $ , 5 5 &,

, 5 ((. + , , 5 . , & , , $, 5&, # . , ’, , & 0 ) ,

$ , , 42 .

, $ 9 . K , 4 . 42 , 4 .

, , &. + 5 , . % , , , ,

, 5 : ’&, 42 4 . 5 5 , 5 , $ 9 42 , & &, & $ , $ ( . 4 , 9

, , $ 9 # &. 1

. + ,

5, 4 9, . = 1 , 4 ’, 42 , 5 , 5 ’, &$. ' 9 # . 1

. / 9 , . – , #, & 5 ! – & 9, 42 . – ' & 9

. – J # ? – +’ . – +’ , 2 ( , , . – % , #, , $ &&, 5, , . – 1 , 42 , 9

#. – , #, , # 9! – > #5 5. – 1 , , ( . 42 , *. 6 9 1, & 5&, 5 . 5 2 , &$ , (. =

, 5 42 . ' ’, ) 0

9

, $

, &$ . 9 5 , 9 5 , & &, $ (( 9 5 . + $ , & $ , $ & $

.

354

Ëîíã 1 , , . % , , 5 5 42 , $ 5

. 2, ( , + , , , 9 ,

. = $ ’ : ( 2 9. + 2 , 9

, – 5 . 1 (

. + , ’(

. ’( $

@, ( & (... 1 , , $ , ’ , & , , , 5 , ) . 5, $ 42 ,

, ( 9. D , , $ , , $ & (, & #&, &, , & . 7 ) , $ , # , 5 42 ( $. 7 & ( & , $ . 1 5 (( &

42 ,

. &, $ – ( # , . 1 , $ , # , 5 , 42 , : “+ , 42 , ( . 9 ( $ , $

, (( & , 9 . ' , 2 9 + , & ( &) & , $ # . % , ’#5 , $ . = 9 . ' ( & ((,

&”. 42 , &&, , 5 , 5 ) .

(. = , : “42 , &5 &. + 9 2. ( 5 , $ , ”. 42 $

, $ : 9, . ' ) 5 9 9 , & #& , $ . !&, $ 9 # $

, , $ ( , . ' ) $ 5 ( , , ... + ) 5 , 5 , 42 (( ... 5 5 , 2

. 42 ( , $

, , 5, 9 & , 9 ) . F ( 5. 4

9 , $ 2 , 2 (. ' , (, 5 . = (, $ 5 9 , (, 9 , $ . 1 , 5 , , $ , $ $ & . % $ , , , $ 5 9& ,

355

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì : ,

& &, 5 5 , ,

. = , ( , & ’( 9 , (

5 5 ( ,

, & , , , & , *: ,

. +# : 5 5, 5 . 42 , &, ,

, 5, 5 5, . ’ , $ ( . , 5 *, ,

, , 5 & , . = , , 9 , 5, 42 , & # 5 , 5 , 5

& &. 42 , $ 5 9 &, 2 , ( ( *, 5 9

. “A 2, – 42 , – (,

: # 2 , 2

2, $ & 9 .

. 4& #( ( 2 *, $ , ,

, & (( . 6( 2, , & ,

2 , $ , 2 ,

. : , , &

. +

( , $

#, 5 (( &,

, , , ((, , $ $

,

. 0 , 2, ( # ,

, & , & , 9 2 :

, &,

, . & + , , 5 , # , $ , &, $ , # ”. = 42

( ,

9

, 5. * , , $ . 9

5, , . 4 42 ( 5 , $ . , , , & 5 ,

, & . &

- 9

, & 9, , 2 ( (... ' (

. 4 ( ( . 7 , 5 9. 1, , &

, , 9,

. =$ & , ( ). @ 4 ( , & 5

, 5 . % & ,

$

, $ 5

, $ . ' & - . , 5 9, ( 42 , & $

. = ((, 5 &, 9 ,

:

, $ ( , $ , $ 1 #, $ (( , $ 4 #, .

356

Ëîíã + 5 , 42 & , ,

5 &, , $ , 5 . @ , & . + , ( , 5 , $ (

,

&, $ . 7 5 : ) . F &

. '

- 5 , 9 . 7

9 ) ; #

0

. 0 ) . ' , 5: 5 9,

$ & &. 42 , (

, ( ( 5 #

. 0 , &&, $ 42 , 5 & , , 5 . “0 , , – , – # , ,

. @, &, , $ &, # 9, , & &”. 0

, $ 4 , & 5

, , $ $ , 42 ((

. 1 & 4 , 42 , , , 9: 2. % ’ , , , 5 . 15 : “+ ( # 5 . 0 , ’# #5 4 . &

, ’ ’( ( , , , , , , $ . + 5 , & & 2 . &

, & . % , , 5, . F , $ . ' 5 5 ”. ' 5, 2 &. = , 42 ,

5 , # , . +9 5 & 5 2, , . K5 $ 9, 5 & .

, # 5 2 . 7, & 9 , , , , 5 , 5 5 . + 5 5 ( 5 , 2

&, 5 ,

& 5, 5 , #&. 0& , 42 ,

5 9 , &. ' 5 (,

, 5

, , $ 4 . ' 5 9& 1&, 42 . “4 , – , – & . D & , . = , & . % , . / ’ , 5. D 9

, 5 . D 5 . 0 , &

9. 1 $ & 5

, 5

(. , 9 5

, ,

, . ' $ 9 , ) ”. ' 5 , 5, 9 4 .

357

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 4 1

9, 5, 9 & ) . 1, 5 5 42 ,

5 9& 5 . 4 5 , , 5 ) 0 , $ , – , – , ( . ( & &, , $ & , $ 5 , . 4 , $ , : ; - 4 42 &, &, $ 5

9& , , ) . 42

, 9, & , $ ( . , $ . ' 4 , 9 & , $ ( . ) $ &, – 9, – & 42 , $ ,

, $ , 42 ,

. 7 , 5,

: “ , 5 & 5

, &, $ ,

# $ . 9 + 2! D & 9 . D , $, & 9 ( ,

5 – 9

$!

, 9, ! % # #( , 5 ( , $ . '

. , &, $ , (. 7 5 &, &, &. , 4 , 5 $, , &!” 7 5, 9 . / , )

4 (. 4 # ) ; , , 42 : “K , & . ( . 4 !

#! %, , , &? J ) 5 , &? J ? D$ 9 , & + , & 2, ( # # 9& (”. ' 4 , 5 , 42 , ( , 5 , , $ , &, $ 42 . 42 , ( , 5 5, ,

(. 5 ((, ( 9 . . 9 ((, &, , & 9&. 9 , , $ , . = , # 5 , (, , 5 & 2

. , $ : 5, , – &, 5 $ . ' , $ , # 5 , , $ , 5 & . 7 , 5 $, . ; #

, . ! , 5 , # 5 5. ', , . 0 , # . 42 ,

5 , , $ , . , , (( .

, ((,

5 . 42 , (.

, , , ( : “4

! F

!. 9. 4! D

358

Ëîíã , , , $ & $ , , , , &, ( , $ , 9 , # # . ' %2 . ' & . + : , ”. + 9

( . , 42 5 , 9 , $ 42 5 , $ : 9 , .

@2 IV 0 )

( , $ ( ( & , , 9

( 5 . ) , . ) , $ ( 5 , $ . ' , , ’, $ & # , :

. 9 , 9. , 55 , . A : , , 5 , , . 5 9 , 5 5 , , $ , $

. = 2 , $ , , . 1 &$

. + 2 ; ( $ 5 , – 2 , & , & . ' : . . 4 , . , $ 5 , $ . +5 $ : , 5 . ' , 9 ( $ & , 2 , 9, – ( . , – , 2 . = & .

, 5

,

– , . # $ 5 . % , 5 9 , ( 4 . / &$, . ; & ( 2, : , $ # 4 , % , ) , + 2, & 9. / $

2

9

. 1

, $ & , , + . # , & , $ &

, , . 7 9 . ) : , , & 4 , & . ' , 5 42 . ’ 42 . )

42 $ , ( ( . 42 , $ , ( ,

( – 5 9. /& ( , & & , (( ,

. 4 (( &,

5 $ $ , , 9 5 5 . , $ -

359

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì $ . F , , $ + . $ ; 5 9, 5 . 7 42 ’ , $ ( . 9 , ( , $ 9

– 5 . ( 9) 5 , & . R , & ( , 9 . * (“ ” 9 9, ) ,

, , 5 , $ , ( , $ . = * , 42 ,

: 5 , , 5 , , , 9- . + 9

, 9 42 9 , $

( . + 5

9 . 42 #&. ' & 42 , , 9, $ 5 , , &, 5 ( ( , ’ 5. (, 9 ; (( 5 $ , 5 . ' ( 9 , , , 42 , . % 9 , – , & ( , $ , . % ( $. 7 , ) , & , ( 4 , $ . : ( , 42 #&, 5 ( ( . ) , $ ( & , 5 , , $ & . – , 5 # . ' , $ ( $. + , 5 , , 5 , 5 , , . 1 9 ) 5 , $ & . A

: $ . F , .

$ , 5,

, $ 0 &, 42 , 5 5 . ! , -. 4 . , $ ( . ' 9, $ . = , . = , 9 , 9 , ; , $ , . 1 , ( # . ) : “7 ( ! D & ! 7 ( 2 ! D ! 7, ( 9 9!

& ! 1 , - . + , 9 . # ( ! 1 , & 4 , , , 5 5 (!

! D , # ( ? R

, 5 ? 4 , , , 0 , &, , $ 42 , &, $ 9 $ !” + ) $ 5 . ' , . + , 42 , , $ ( ( . F

9: ( , $ 42 & .

360

Ëîíã +

’ * , $ ( ( , – . 7 , $ , ( * . 42 , $ ( , 9 , $

( , $ # ( , “ ” . ' . %, ( , , , . +5 , – ! 2 , – , – . ) , 0 42 ( , $ $

. )

. % , 5 $ , , $ 9 , ,

, , 5 . + ) 0 , 42 : , ,

5 , , . 0 ,

$. % 5 & 9

; & , 5 , ( &, $ , , . ! 2 – 5 & : (, , ’ – & 5. , , $ . 42 , $ . ! 2 9

, 9 9, , , $ #, . 0& 9 , 5 % & , , 42 ,

, – 42 . + 9, , 42 5 $, $ # 42 ... = ( 4 2 & =&, , ,

. ! 2 & & . 4 2 – & , , 5 , , , 5 , &

& . +5 –

: 4 , 4 , + , 2. 4 , ) . + 5 ,

( , – % 5 , – ( , ) 9 &. + 5 , $ . ' 5 &, . 42 ,

5, , 9

5 , . D$ % , ) , , , 42 . , , 5 , .

) : “7, ( , ( . ' ’

9

, 9

. /5, , & &

5 . ( : & – ”. + 9 =. , $ , , $ 42 , # . 9 9 , (. 42

, , , 5 , . ' . ' &, 5 . . 7 , # , . 4

, , , . J , 5 $ . 1 5 ,

361

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ( . , =;

9 42 , . ' , 42 #( ( . 42 ( #&,

, 5 & , &, $ ( . ! 2 , $ ,

& ’& 42 : ,

, . ' 5 %, & ,

4 9 . = %. , 9 ,

, 9 5 , ! 2 9 : “0 ( , ! 2 . , $ & , $ 5 , $ # $, ; , ( 5 ( ,

# - 42 . 1 #( 5 ( ( , $ #: ’, , . D # & &, $ ( , 42 &. ' ! 2 & , $ , & , , 5 (&, ’& 42 . ' 5 “! 2 ”, , , ”. 5 & ! 2 , 9 , , $ – & . + 9 , 42 &, ! 2 – 9. %, & ! 2 , 5& , 9 ) , $ 9, . + 9 % - , # . ! 2 ,

& , 42 , 5:” #, ( , #. , 5 , # (. ' - & , ’. J # , # 5 ( . D && , ( & . J #5: 9 ? + & , 9 . )9 ’ 9 , &, . D 9

9

? = , &

. + % , %2 . = / , % 9 . + ! , . 0 # 9, , , & , . ' $ $ 5# , ”. + 9

% , $ ( & 2 , 9 42 . F& * , . & 42 9 & , $ # & , ! 2 ,

42 ) . + 42 #&, . ) 0 : “/ , , ! 1 5 # 9&. 1

5, , + 2, , ,

, 5 & & 42 . D : 5 , 5 , &, , , $ 5

. ! 2 , # &. '

, $ &”. 7 5 , . % 5 , , 42 , 5 9, ! 2 . / ) 0 &, $ ( 9& # , : 42

362

Ëîíã %, ( 42

. ' , $ . ) , 5 , : “ , & 5, & ( & . +& + 2, & . D – 42 , 0 $ ’&. @ 5 9 , , , $ 5

. D 5 , ( , , , : (( & . A 5 , , &, . $ & , 5. D & , $ 42 & %: ( . ' , $ ! 2 , 0 9”. 5 , ) . ' ! 2 9 &. % 4 2 , 5 ) , ! 2 . ' -, 5 ) ,

5 , , $ . ) # ,

, , $ . 4 2 =&, $ : “J ) , ? D

, , ? 1 , $ ( ( !” 0 , 5 9, $ , 42 . 0 5 , . +5 4 2 ,

5 $, 5 & ( , : “7 !”

(, , , : “7 0! J 9 5 ? J 2 , $ 9 ? 1 5 , ! 0 , 9 5 : 42 – 9

”. = $ , 4 2 9 ( . %, 5, $ 42 , $ , & 5 9 . 42 , 5 %, $ & “42 !”, , $ , , 5 ,

( . @ $! 42 5 , % :” , 42 , ! D – , ( – 9 ( . R )

. 7 , & 5. ' 9 5! +& 2, $ ”. R 42 , %, , 9 . 9& 5 : , 9 , , . , 9 , . 42 &’ , ( . , $

( . A # ’. &. = , 42 5 ,

. “7 , ( , , – 4 2 . – 1 , $ $ . , – , – %. D & : , , ,

, , , $ & . ' 5 5. 5 #( . ' , $ . 1 ’ , $ ; 9 #( . @ , %, , $ 5 , # $ # ( & , . ' & -

363

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì , ( 9. D 5 , , , , $

# &. + &, $ 9 , ) 0 & , – & 42 ”. R , 42 : “4, , $ 9. + &. 4 , & , & & , ”. &’ , $ , 5 ( , $ , , . -& 5 . 1 9& 5 ! 2 .

4 , & , . " , $ 4 2 5 $ 42 ( 9

. A & : , $ 42 , 5 ; 5 ( 4 . 42 , $ . A . + , , 9&,

. . ' 42 ( 5 : 4 – 5 5, + – 2 , 2 – 5 - #( . K 5 # # 5, , , $ . % 5, – , $ ( ; 5, $ , $ $

(( + . 9 9 , 9.

. ' , 9, , #&, , . 9 , 42 , #& $ : 9, , 9 # , : “ 42 . # . J , 2? 5 (, &! 1 2 + , &! , , 5 #( 9, 5 ! +$! D !” = , & , ) ((, &, $ 42 & , 4 & . 6( , . , $ 9& , 1 , 1 4 , 4 42 . '

9 ; , , $ , : “7 $ ! =$ 5 ! 1 $ 5 , ! ' &, 9 ((! % ) . 1 , &. D ’& &! 4 2!” ' 42 ! 2 , $ ( . +5 , – , – . ' 9

%, 5 4 , $

) ( . 5 . ) & . ! 2 (( ) , #.

’ ) &,

. 5 , #& . 4 2 , 42

. ! 2

&,

& 9& & , 42 ’ : &. = , , $ 42 .– 5 . 42 ,

5 &, $

(( & & , ! 2 5 & . 42 , 5, . , # 42 . ' 4 , $ , 9 5 , $ # .

364

Ëîíã 9 , , 4 5 4 2 = , 9 . ' % 42 . = , 4 : “0 , ) , 5 # $ # 9&. & . ( 5 , ((

9 2. D 9 ( , , , , ((. 9 – (( , (. + 9 & $ : 5 #

. + 5

. & 42 ”. F 4 , 4 2 : 5 42 5 ,

, $ . +&& 5 ,

, 4 2 4 . % , : (, ’ , , 5 (, & , $ & . J ( #, $ . = (( , & . 4 2 , 5, 42 , $

. ' , $ , 9

, 5 . ' , , ( . ' , $ , ( . , 5 , & &, , $ , &, $ 42 (( . , $ 4 9 #(

. 1 4 , 1, ) 0 & , . , . ( : , 5 , 5, - . , . 1

9 , –

4 , – $ ( , ( 2 , $ 5 (

, (( 42 . = , 5

(, . A - 9 ’( . 4 $ , ) &

, ,

, 9 &. ' 5 0 & &. 4

, $

( . 1 ( &

. J 4 2 , $ 5 , & , $ = , $ . &, &. 42 &, , $ 9 $ . +

,

(( . 1 , $ (( ’& ( (

. 4 2 ,

, 2, *, $ 5 -5 42 #&. ' * , , 4 2 5 . =

, , (,

& ( . 7 4 2 . 9 , 5,

5 : , $ , $ # , , 5 9

. = , & 2 ! , 9 , ( . ' , 0, 9 $ , , , , : “R 9 ? R & -

365

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì , ? ' $ ? J, , 5 9 ? +5 , 4 2 , ! 9 #( ? 1 , $ 42 & !” 4 2

, . 0 , & : “4 . # 5 $

9

. . D

(( , , 5 ( &5 9 , , &, $ &, & . (( 2 (. $ ,

#9. 1 $ . /

&, , , $

9 ”. ' 4 2 $ 5, 0,

& 5 , : “F& , ((

9 &

, 42 . , , 5, 42 . 7 , 5, + , 2 *”. 0 , & A , & . 5 , 4 2 , , 42 , $ &, . 9 42 . , $ , 5

5 . = ) , 4 0, 1 A, ( . / & 42 2, 5

, 4 , . 4 . 4 2 , & $ ( . & ) 0 &, 4 1&, 4 , 8 , ) , 5 ) , . , . 7

&,

& , 5 , 9 #, , , 8 , ) 2 , 4 ) 9 , 42 9 . 1 , 9 . F & . 42 , ( , 9 . ' , 5 9 ( 5 , 5 &

, 2 + *. R 5 ( , 9. 1# 5& (& 2 . = , , , 9 , $ , (

9 . 8 , %&. ' 5 . ' 2,

(

* - . + : – , + - ( . F 5 ( . % ( , , 42 #& . = ( , , 5 & , . % 5 ,

,

( , & . 42 , 5, 9 , & , . 42 , ) . ' 5 , $ , $ , & & 5

. (3. 6.+ $ )

366

Ñëîâíèê ³ìåí ³ íàçâ

СЛОВНИК ІМЕН І НАЗВ 2$'' – %, 9 0 ,

' . 23 (, &1!) – , 9 . %( 9 . 2! – ,

. 2$ – 2 2, . 500-428 . .., ( 2 2 (, & # %2 , + . 2(&& – , 9 ( 8), (42 ) 9 . K ’ – ( (= ), ( ( (* ), ( (' ), ( (0 ), 9

(' ), & ( ( (*),

(+ ), ( ( ), (= ). 2$1 – , . 2($ – , & . 2 2) ( – 6) – , , . 2% – 9 0 +2(. 4 '& – . 2!'% ( – %) – , & , 9

( 9 , 9 . 2,&" – ’ . 2! – , , $ &# . 2!!% – 5 ( !9 (, +

5 %2 – 9 . 2,% ( – 6%) – , , ( . 2,%! %(% ( – ) – . 20! – 9 . &&,! – 2 9 ! , + . '%) ( 9( – 5 ) – 4 . ! – ,

5

, 9. 1# – + , 9 '(. &% – ) , 2 %. &% ( – &) – 9, 8 . ( – S) – , 7 , 9 9 ( . & ( – 1&) – 5 ( , % , 9 %2 . 1 & &, 9

. ' ( – 61%)) – 9

. + & , 9 . K

,

, ,

. !% ( – !) – , 5 $. ,! ( – 1&) – !, & , %2 . %') – % , 5& . %(#& (. 411 . ..) – 2 -, = 422 . .. %(#3 – , $, ’

(/) = ( +

.

367

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì – 9 % , 4 & , 9 , $ ’# (( . 5 4 ( $ , +. %) – 9 (336-330 . ..) ( %

. % . '! ( – /) – , +2 , & , . %$ – 2 2- , . 412-323 . .. %% ( – 0 01) – , , ; 9 . (&% (446-412 . ..) – 2 2, 14 . $) – 2 2 9, '. $% –

9 % . &! – 2 9 % = &&% –

, 5 * , 4 + ,

2 . 5 9 % . ( – 2)– 5 ( . 0!) – 2 9 %2 , %2 . %3 ( – :1%3) – , 9 5

. ! ( – 2'1 1(%) – , %2 . K & +. ,% – , ; 9 2 ( $ 5 . % (V – @V. ..) – 9 9. ( – S(%!) – A( = , !, 5

9 ,

&. &% – 5 '(, (

@, 2 9 ' = (. – 9 '( + , 9 ( . ( – ,

%2 , 5 2 9.

& -

(. ! – 2 ,

&-

. A 4 . # (/#) – ' 2 E , & , $ # %( . – , 1& (1 ). %( ( = ) – %2 . % /%* –

9 *, ! , 0(. & – 2 (429-421. ..). !% – 9 2, 28 , . , ( – !1) – (! 9( ). . % – , = . 1! – !(, 2 , =

& , $ . <' – 9( , ( ) (. <%%(( – 9 IV . .. 6) – 2, % , !.

368

Ñëîâíèê ³ìåí ³ íàçâ 6' – * + ' 2 , 2 9 *2 (, ' ( # % . 6 (0) – 9 4 , , & , . 6&) – %, % , 9 , E + (. 6'+% – ’ , , . 6) – , # , , $ # & . J (( – +, & &, 9 #( , , & . 0 – & % , . –

, . / 2- . &%'( – $

0 ( 8 (; 5 7 . &%'(% – % , 8 @@ 0 . – , & , 9 . , – , F, 2 . / ! ( !). && – 9 –

, %2 . – ! 2 ,

( , ,

, 9

, . ,%3 – %2 5 %2 , % 9 , $ . – % 9 , ,

, & % 0 . &) –, *, 8 , % . % – # % 0 . %& –

+ ,

1. %%!! – 2 , . 600-528 . .. &%$! – 9 5( V . .. &%,' – + , ( 9), 7 . %( – 4 ,

, ( ( . % – 5 +, 2 2 2 9.

( – E , ' ( , +.

! – 4 , & , , 2 & , & & 9.

& – 9.

'& – 4 , .

%+%, – 2 9 = 2 , (' ) , $ 9 , .

%'% (556-468 . ..) – 9 .

& (.640-560 . ..) – 2 .

*%&& – !, 2 , 9 5

5 5.

%0 (!%0 – ( % 1000 500 (

.

( – , ( 2 .

! – 9 – %(, ( ,

, $ .

369

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

,! – 9 2 2 (372-288 . ..), % , 9 2 2 (, , , ( , , (.

) – 2 , 9 *, ( .

%'#% – 9 (.

%!$ – %2 , ( ) ' . :! ( 9( – &) – ! ,. :!% – 9 1, +, % . :%%) – , + , 9 ( %, 9 %2 +2 7 . :%&%(( – 0 9, % , 383-336 . .., ( !9 (, 2 ( . :& – , !. :%%0 (. 500 . ..) – 2 , 2 ,

, &. :1%% – 2 , + , 9 2 & 9 %2 . – & , 5 2 2

– , , 2 . ! ( – *%3) – , ( ; E 2 ( ), ' ( ), % (). ! ( * ). – 2 , , 5 % 9 ( ), ) ( %) – 5

, #& & &, ( (% , % , =, + , D , !). # & & !, +. –

- / (. ' – & , .

370

ЧАСТИНА ІІ

РИМ ÑËÎÂÎ ÄÎ ×ÈÒÀ×À Óêëàäà÷³ õðåñòîìàò³¿ ñïîä³âàþòüñÿ íàäàòè ÷èòà÷åâ³ ìîæëèâ³ñòü çíàéîìñòâà ³ ö³ë³ñíîãî ñïðèéíÿòòÿ òâîð³â àíòè÷íî¿ ë³òåðàòóðè, ÿêà “îáíîâèëà ºâðîïåéñüêó ëþäí³ñòü” ³ ñêëàëà “íåïîõèòíó îñíîâó... öèâ³ë³çàö³¿” (².Ôðàíêî). Õðåñòîìàò³ÿ çíàéîìèòü ç ë³òåðàòóðíîþ òâîð÷³ñòþ äðåâí³õ ðèìëÿí â³ä ÷àñó óòâîðåííÿ Ðèìó, âêëþ÷àþ÷è äîáó ðåñïóáë³êè, “çîëîòó äîáó” çà ïðàâë³ííÿ ïåðøîãî ðèìñüêîãî ³ìïåðàòîðà Îêòàâ³àíà Àâãóñòà, “ñð³áíó äîáó”, ³ äî ïåð³îäó çàíåïàäó ³ìïåð³¿. Áåçïåðå÷íèì çäîáóòêîì ðèìñüêîãî íàðîäó º éîãî áàãàòà ì³ôîëîã³ÿ, ñïîâíåí³ äðàìàòèçìó ëåãåíäè ïðî ãåðî¿â ³ ïåðøèõ öàð³â, à òàêîæ êîìåä³¿, çàñíîâàí³ íà ãðåöüêèõ çàïîçè÷åííÿõ, ç âèðàçíèìè íàö³îíàëüíèìè ôîëüêëîðíèìè åëåìåíòàìè. Ñêëàäí³ñòü ³ ñïåöèô³êó ñóñï³ëüíîãî ðîçâèòêó Ðèìó ãðîìàäÿíñüêèõ âîºí â³äáèâàþòü òâîðè ô³ëîñîôñüêîãî òà ³ñòîð³îãðàô³÷íîãî õàðàêòåðó, çðàçêè îðàòîðñüêîãî ìèñòåöòâà ³ ë³ðè÷íî¿ ïîåç³¿. Òåðíèñòèé øëÿõ ñòàíîâëåííÿ Ðèìó ÿê ìîãóòíüî¿ ³ìïåð³¿ â³äòâîðþº íàö³îíàëüíèé åïîñ. Çíà÷íà óâàãà ïðèä³ëÿºòüñÿ ïîåòè÷íèì òâîðàì Ãîðàö³ÿ é Îâ³ä³ÿ, ÿê³ âèðàæàþòü ïðîòèð³÷÷ÿ ðèìñüêî¿ ä³éñíîñò³ é âîäíî÷àñ º â³ääçåðêàëåííÿì åòèêî-åñòåòè÷íèõ ïîãëÿä³â ïîåò³â. Ðîçìà¿òòÿ òåì, æàíðîâèõ ôîðì ñâ³ä÷èòü ïðî ïîäàëüøèé ë³òåðàòóðíèé ðîçâèòîê Ðèìó. Âèêðèâàëüíèé çì³ñò ïðåäñòàâëåíèõ çðàçê³â òðàãåä³¿, áàéêè, ñàòèðè ñâ³ä÷èòü ïðî çì³íó ôóíêö³¿ ë³òåðàòóðè ó æèòò³ ñóñï³ëüñòâà. Îñîáëèâèì æàíðîì ðèìñüêî¿ ë³òåðàòóðè ïåð³îäó ï³çíüî¿ ³ìïåð³¿ ñòàâ ðîìàí, ùî ïîºäíóâàâ åëåìåíòè ôîëüêëîðó, ôàíòàñòèêè, ðåàëüíîñò³ ³ áóâ ïîâ’ÿçàíèé ç ãðåöüêîþ îïîâ³äíîþ òðàäèö³ºþ. Óïîðÿäíèêè íàìàãàëèñÿ ïðåäñòàâèòè ö³ë³ñí³ õóäîæí³ òåêñòè, ÿê³ ñóïðîâîäæóþòüñÿ êîìåíòàðåì á³îãðàô³÷íîãî òà äîâ³äêîâîãî õàðàêòåðó, óíèêàþ÷è âåëèêèõ ñêîðî÷åíü, ìàþ÷è çà ìåòó øèðîêå çíàéîìñòâî øàíóâàëüíèê³â àíòè÷íîãî ìèñòåöòâà ç ãîëîâíèìè ÿâèùàìè ë³òåðàòóðíîãî æèòòÿ Ðèìó.

371

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

БОГИ І ГЕРОЇ СТАРОДАВНЬОГО РИМУ ÁÎÃÈ. ÄÐÅÂÍ² ²ÒÀË²ÉÑÜÊ² ÁÎÆÅÑÒÂÀ Þï³òåð Ìîãóòí³é âîëîäàð íåáà, óîñîáëåííÿ ñîíÿ÷íîãî ñâ³òëà, ãðîçè, áóð³, ó ãí³â³ êèäàâ áëèñêàâêè, óðàæàþ÷è íèìè íåïîê³ðëèâèõ éîãî áîæåñòâåíí³é âîë³, – òàêèì áóâ âåðõîâíèé âëàäàð áîã³â Þï³òåð. Éîãî îáèòåëü çíàõîäèëàñü íà âåðøèíàõ ã³ð, â³äò³ëÿ â³í îá³éìàâ ïîãëÿäîì óâåñü ñâ³ò, â³ä íüîãî çàëåæàëà äîëÿ îêðåìèõ ëþäåé ³ íàðîä³â. Ñâîþ âîëþ Þï³òåð âèÿâëÿâ ãóðêîòîì ãðîìó é áëèñêàâêîþ, ïîëüîòîì ïòàõ³â (îñîáëèâî ïîÿâîþ îðëà, éîìó ïðèñâÿ÷åíîãî); ³íîä³ â³í ïîñèëàâ â³ù³ ñíè, ó ÿêèõ â³äêðèâàâ ìàéáóòíº. Æåðö³, ïîíòèô³êè ãð³çíîãî áîãà, ïðîâîäèëè îñîáëèâî óðî÷èñò³ öåðåìîí³¿ â òèõ ì³ñöÿõ, êóäè âëó÷àëà áëèñêàâêà. Öþ ä³ëÿíêó îãîðîäæóâàëè, ùîá í³õòî íå ì³ã ïî í³é ïðîéòè ³ â òàêèé ñïîñ³á îïîãàíèòè ñâÿùåííå ì³ñöå. Çåìëÿ äáàéëèâî çáèðàëàñÿ ³ çàêîïóâàëàñÿ ðàçîì ç³ øìàòêîì êðåìåíÿ – ñèìâîëîì áëèñêàâêè. Æðåöü ñïîðóäæóâàâ íà öüîìó ì³ñö³ æåðòîâíèê ³ ïðèíîñèâ ó æåðòâó äâîð³÷íó â³âöþ. Þï³òåðîâ³ – ìîãóòíüîìó çàõèñíèêó, äàðèòåëþ ïåðåìîãè ³ áàãàòî¿ â³éñüêîâî¿ çäîáè÷³, íà Êàï³òîë³éñüêîìó ïàãîðá³ â Ðèì³ áóëî ñïîðóäæåíî ãðàíä³îçíèé õðàì, äî ÿêîãî ïîëêîâîäö³, ïîâåðòàþ÷èñü ç ïîõîä³â, ïðèíîñèëè îáëàäóíêè ïåðåìîæåíèõ âîæä³â ³ íàéêîøòîâí³ø³ ñêàðáè, â³ä³áðàí³ ó âîðîãà. Þï³òåð áóâ òàêîæ çàñòóïíèêîì ëþäåé, ùî îáåð³ãàâ ¿õí³ ñòîñóíêè. Â³í æîðñòîêî êàðàâ çà ïîðóøåííÿ êëÿòâè ³ íåõòóâàííÿ çâè÷àÿìè ãîñòèííîñò³. Íà ÷åñòü öüîãî íàéãîëîâí³øîãî áîãà âñüîãî äðåâíüîãî Ëàö³óìó ê³ëüêà ðàç³â íà ð³ê ïðîâîäèëèñÿ çàãàëüí³ ñâÿòà – íà ïî÷àòêó ñ³âáè ³ ïî çàê³í÷åííþ æíèâ, ï³ä ÷àñ çáîðó âèíîãðàäó. Ó Ðèì³ âëàøòîâóâàëèñÿ ùîð³÷í³ Êàï³òîë³éñüê³ é Âåëèê³ ³ãðè ç ê³ííèìè ïåðåãîíàìè ³ çìàãàííÿìè àòëåò³â. Âåëè÷íîìó ³ äàëåêîãëÿäíîìó Þï³òåðîâ³, ùî êåðóº äîëÿìè ñâ³òó ³ ëþäåé, áóëè ïðèñâÿ÷åí³ íàéâàæëèâ³ø³ äí³ ì³ñÿöÿ – ³äè1, 13–15 ÷èñëà. ²ì’ÿ Þï³òåðà çãàäóâàëîñÿ ïðè êîæí³é çíà÷í³é ñïðàâ³ – äåðæàâí³é ÷è ïðèâàòí³é. Éîãî ³ì’ÿì êëÿëèñÿ, ³ êëÿòâà ââàæàëàñÿ íåïîðóøíîþ, òîìó ùî øâèäêèé íà ðîçïðàâó ³ äðàò³âëèâèé áîã æîðñòîêî êàðàâ íå÷åñòèâöÿ. Îñê³ëüêè îñíîâí³ ðèñè ³òàë³éñüêîãî Þï³òåðà áóëè áëèçüê³ äî îáðàçó âåðõîâíîãî áîæåñòâà ãðåê³â Çåâñà, òî ç ïîñèëåííÿì âïëèâó ãðåöüêî¿ êóëüòóðè äî ðèìñüêî¿ ðåë³ã³¿ óâ³éøëè åëåìåíòè ãðåöüêî¿ ì³ôîëîã³¿. ² áàãàòî ñêàçàíü, ïîâ’ÿçàíèõ ³ç Çåâñîì, áóëè ïåðåíåñåí³ íà Þï³òåðà. Éîãî áàòüêîì ïî÷àëè íàçèâàòè Ñàòóðíà, áîãà ïîñ³â³â, ùî ïåðøèì äàâ ëþäÿì ¿æó ³, ïîä³áíî äî ãðåöüêîãî Êðîíîñà, ïðàâèâ íèìè ó çîëîòó äîáó. Òîæ, ³ äðóæèíó Ñàòóðíà, áîãèíþ áàãàòèõ æíèâ Îïñ, ïî÷àëè ââàæàòè ìàò³ð’þ Þï³òåðà, à îñê³ëüêè ïðè çâåðíåíí³ äî áîãèí³ ñë³ä áóëî òîðêàòèñÿ çåìë³, òî ¿¿ îáðàç, ïðèðîäíî, çëèâñÿ ç îáðàçîì áîãèí³ Ðå¿, äðóæèíè Êðîíîñà. Îñîáëèâî ÿñêðàâèìè áóëè ñâÿòà íà ÷åñòü Ñàòóðíà ³ éîãî äðóæèíè – ñàòóðíàë³¿, ùî ïî1 Äí³, ÿê³ ïðèïàäàþòü íà ñåðåäèíó ì³ñÿöÿ.

372

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó ÷èíàëèñÿ ïî çàê³í÷åííþ æíèâ 17 ãðóäíÿ ³ òðèâàëè ñ³ì äí³â. Ï³ä ÷àñ öèõ ñâÿò ëþäè ïðàãíóëè îæèâèòè ïàì’ÿòü ïðî çîëîòó äîáó öàðþâàííÿ Ñàòóðíà, êîëè, çà ñëîâàìè ðèìñüêîãî ïîåòà Îâ³ä³ÿ, “â³÷íà ñòîÿëà âåñíà” ³ “ùåäðà çåìëÿ ñàìîõ³òü... ãîéíèé ïðèíîñèëà äàð, ïîæèâó ëåãêó ³ êîðèñíó”, “ìèðí³ íàðîäè æèëè â íåïîðóøí³ì ³ ëþá³ì äîçâ³ëë³”1. ² ä³éñíî, â äí³ ñàòóðíàë³é ëþäè ïðîâîäèëè ÷àñ ó áåçòóðáîòíèõ âåñåëîùàõ, ³ãðàõ, òàíöÿõ, áåíêåòàõ. Âîíè ðîáèëè ñâî¿ì áëèçüêèì ïîäàðóíêè ³ íàâ³òü ðàá³â, çâ³ëüíèâøè â³ä ðîá³ò, ñàäæàëè ³ç ñîáîþ çà ñò³ë ³ ïðèãîùàëè, ââàæàþ÷è, ùî â³ääàþòü öèì äàíèíó ð³âíîñò³ ì³æ ëþäüìè, ùî ³ñíóâàëà çà äàâí³õ ÷àñ³â.

ßíóñ ßíóñ áóâ ùå äî Þï³òåðà áîæåñòâîì íåáà ³ ñîíÿ÷íîãî ñâ³òëà, â³í â³ä÷èíÿâ íåáåñí³ âîðîòà ³ âèïóñêàâ ñîíöå íà íåáîñõèë, à íà í³÷ çà÷èíÿâ ö³ âîðîòà. Ïîò³ì â³í ïîñòóïèâñÿ ì³ñöåì âëàäèêè íåáà Þï³òåðîâ³, à ñàì çàéíÿâ íå ìåíø ïî÷åñíå – âëàäèêè âñ³õ ïî÷àòê³â ³ ïî÷èíàíü ó ÷àñ³. Ï³ä éîãî çàñòóïíèöòâîì çíàõîäèëèñÿ óñ³ âõîäè ³ âèõîäè, ÷è òî äâåð³ ïðèâàòíîãî áóäèíêó, õðàìó áîã³â ÷è âîðîòà ì³ñüêèõ ñò³í. ²ì’ÿì ßíóñà, äî ÿêîãî çâåðòàëèñü æåðö³, ïî÷èíàâñÿ êîæíèé äåíü; ïåðøèé ì³ñÿöü ðîêó ³ ïåðøèé äåíü ðîêó òàêîæ íàçâàëè éîãî ³ì’ÿì2 ³ ñâÿòêóâàëèñÿ íà éîãî ÷åñòü. Áîãó ßíóñó ïðèíîñèëèñÿ æåðòâè ó âèãëÿä³ ìåäÿíèõ ïèðîã³â, âèíà, ïëîä³â. Ëþäè çè÷èëè îäíå îäíîìó ùàñòÿ ³ äàðóâàëè ñîëîäîù³ ÿê ñèìâîë çàäîâîëåííÿ âñ³õ áàæàíü ó íàñòóïíîìó ùàñëèâîìó ³ ñîëîäêîìó ðîö³. Ñâàðêè ³ ðîçáðàòè ç êðèêîì ³ ãàëàñîì çàáîðîíÿëèñü çàêîíîì, ùîá íå çàòüìàðèòè íèìè äîáðîçè÷ëèâå ñòàâëåííÿ ßíóñà, ÿêèé ó ãí³â³ ì³ã íàñëàòè ïîãàíèé ð³ê. Ó öåé çíàìåííèé äåíü æåðö³ â ïðèñóòíîñò³ âñ³õ ïîñàäîâèõ îñ³á ïðèíîñèëè ßíóñîâ³ â æåðòâó á³ëîãî áèêà ³ âèãîëîøóâàëè ìîëèòâè ïðî áëàãîïîëó÷÷ÿ ðèìñüêî¿ äåðæàâè. Õðàì ßíóñà ìàâ äâ³ âåëèê³ àðêè, ùî ç’ºäíóâàëèñü ïîïåðå÷íèìè ñò³íàìè, íàâïðîòè ÿêèõ çíàõîäèëîñü äâîº âîð³ò. Óñåðåäèí³ ñòîÿëà ñòàòóÿ áîãà, ó ÿêîãî áóëî äâà îáëè÷÷ÿ, çâåðíåíèõ ó ïðîòèëåæí³ ñòîðîíè (ñòàðèì – ó ìèíóëå, ìîëîäèì – ó ìàéáóòíº)3. Ó ðóö³ ßíóñ òðèìàâ êëþ÷, ÿêèì â³í â³äìèêàâ ³ çàìèêàâ íåáåñí³ âîðîòà. Îñê³ëüêè ßíóñ áóâ áîãîì ÷àñó, ÿêèé â³â ðàõóíîê äíÿì, ì³ñÿöÿì ³ ðîêàì, òî íà éîãî ïðàâ³é ðóö³ (íà ïàëüöÿõ) áóëî íàïèñàíå ÷èñëî 300 (ëàòèíñüê³ öèôðè = CCC), à íà ë³â³é – 65 (ëàòèíñüê³ öèôðè – LXV), ùî îçíà÷àëî ÷èñëî äí³â ó ðîö³. Îñîáëèâó ðîëü õðàì ßíóñà â³ä³ãðàâàâ ó â³éñüêîâèõ ñïðàâàõ Äðåâíüîãî Ðèìó4. Êîëè ïðèéìàëîñÿ ð³øåííÿ ïðî îãîëîøåííÿ â³éíè, ãîëîâíà óðÿäîâà îñîáà, öàð ÷è êîíñóë, â³äìèêàâ êëþ÷åì ïîäâ³éí³ äâåð³ õðàìó ³ ï³ä àðêàìè ïåðåä ëèêàìè ßíóñà ïðîõîäèëè îçáðîºí³ âî¿íè, ùî â³äïðàâëÿëèñÿ â ïîõ³ä, à òàêîæ þíàêè, ùî óïåðøå âçÿëèñÿ çà çáðîþ. Óïðîäîâæ óñ³º¿ â³éíè âîðîòà õðàìó ñòîÿëè â³ä÷èíåíèìè. Êîëè æ óêëàäàâñÿ ìèð, òîä³ îçáðîºí³ â³éñüêà, ïîâåðòàþ÷èñü ç ïåðåìîæíîãî ïîõîäó, çíîâó ïðîõîäèëè ïåðåä ñòàòóºþ áîãà, ³ âàæê³ ïîäâ³éí³ äóáîâ³ äâåð³ õðàìó, ïðèêðàøåí³ çîëîòîì ³ ñëîíîâîþ ê³ñòêîþ, çíîâó çà÷èíÿëèñÿ íà êëþ÷. Áîã ßíóñ, êð³ì òîãî, ââàæàâñÿ çàñòóïíèêîì äîð³ã ³ ïîäîðîæí³õ. Éîãî øàíóâàëè é ³òàë³éñüê³ ìîðåïëàâö³, ÿê³ â³ðèëè, ùî ñàìå â³í íàâ÷èâ ëþäåé áóäóâàòè ïåðø³ êîðàáë³. ²ñíóâàëî òàêîæ ïîâ³ð’ÿ, ùî ßíóñ öàðþâàâ íà çåìë³ ùå äî Ñàòóðíà ³ âñ³ì íàâè÷êàì îáðîáêè 1 Ïóáë³é Îâ³ä³é Íàçîí. Ìåòàìîðôîçè (Ïåðåòâîðåííÿ) / Ïåð. Ì.Çåðîâà. 2 Januarius – ëàòèíñüêà íàçâà, â³ä ÿêî¿ ïîõîäèòü íàçâà ïåðøîãî çèìîâîãî ì³ñÿöÿ, çáåðåæåíà â

ðîñ³éñüê³é ìîâ³ – ÿíâàðü, àíãë³éñüê³é – January ³ ò.ä. 3 Çâ³äñè âèðàç “äâîëèêèé ßíóñ” ÷è “ëèê ßíóñà”. 4 Ïåðøèé õðàì áîãó ßíóñó áóâ ñïîðóäæåíèé, çà ïåðåêàçàìè, öàðåì Íóìîþ Ïîìï³ë³ºì.

373

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì çåìë³, çíàííÿì ðåìåñåë ³ â³äë³êó ÷àñó ëþäè çîáîâ’ÿçàí³ öüîìó äîáðîçè÷ëèâîìó ³ ñïðàâåäëèâîìó áîæåñòâó. Äðóæèíîþ ßíóñà áóëà í³ìôà âîäè Þòóðíà, ïîêðîâèòåëüêà äæåðåë, à ñèí ¿õí³é Ôîíñ øàíóâàâñÿ ÿê áîã ôîíòàí³â ³ äæåðåë, ùî á’þòü ç-ï³ä çåìë³. Íà ÷åñòü Ôîíñà â æîâòí³ âëàøòîâóâàëèñÿ ñâÿòà – ôîíòèíàë³¿. Êîëîäÿç³ îáâèâàëè ã³ðëÿí-äàìè ç êâ³ò³â, à â äæåðåëà êèäàëè â³íêè. Òîìó ³ ßíóñîâ³, áàòüêó Ôîíñà, ïðèïèñóâàëè ñòâîðåííÿ âñ³õ ð³ê ³ ñòðóìê³â.

Ìàðñ Ëþòèé ³ íåñòðèìíèé áîã â³éíè Ìàðñ øàíóâàâñÿ ÿê áàòüêî âåëèêîãî ³ âîéîâíè÷îãî ðèìñüêîãî íàðîäó, ñëàâà ÿêîãî ïî÷àëàñÿ â³ä çàñíîâíèêà ì³ñòà Ðèìà – Ðîìóëà (Ðîìóë ç³ ñâî¿ì áðàòîì-áëèçíþêîì Ðåìîì, çà ëåãåíäàìè, áóëè ñèíàìè Ìàðñà). Çàâäÿêè çàñòóïíèöòâó ìîãóòíüîãî áîãà â³éíè ðèìëÿíè çäîáóâàëè ïåðåìîãè íàä ñóñ³äí³ìè ïëåìåíàìè, à ïîò³ì é ³íøèìè íàðîäàìè. Ìàðñ â³äîìèé áóâ ³ ï³ä ³ìåíàìè – Ìàðñ (Ãðàä³âóñ), ùî âåäå á³é, ³ Ìàðñ (Êâ³ð³íóñ) Ñïèñîíîñåöü. Ï³ñëÿ ñìåðò³ Ðîìóëà ³ éîãî îáîæåñòâëåííÿ ç’ÿâèâñÿ áîã Êâ³ð³í, íà ÿêîãî ïåðåòâîðèâñÿ Ðîìóë, ñòàâøè â òàêèé ñïîñ³á äâ³éíèêîì Ìàðñà. Òð³éö³ áîã³â – ïîêðîâèòåëÿì â³éñüêîâî¿ äîáëåñò³ é îõîðîíöÿì ðèìñüêî¿ äåðæàâè – Þï³òåðîâ³, Ìàðñîâ³ ³ Êâ³ð³íó ïðèñâÿ÷óâàëèñÿ ñïåö³àëüí³ æåðòâîïðèíîøåííÿ, äî íèõ çâåðòàëèñÿ ç áëàãàííÿìè ïðî ïåðåìîãó â áîÿõ. ²ì’ÿì Ìàðñà íàçâàíèé ïåðøèé ì³ñÿöü ðèìñüêîãî ðîêó1, ³ â ïåðøèõ éîãî ÷èñëàõ ïðîâîäèëèñÿ ê³íí³ çìàãàííÿ, îñê³ëüêè êîí³ – â³ðíà ï³äòðèìêà âî¿íà â áîþ – áóëè ïðèñâÿ÷åí³ áîãó Ìàðñó. Ïåðøîãî áåðåçíÿ íà ÷åñòü âîéîâíè÷îãî áîãà â³äáóâàëàñÿ õîäà éîãî æåðö³â-ñàë³¿â, ÿê³ ðóõàëèñÿ ç ï³ñíÿìè ó ñâÿùåííèõ òàíöÿõ, á’þ÷è ñïèñàìè â ùèòè, îäèí ³ç ÿêèõ, çà ïåðåêàçîì, çà öàðÿ Íóìè Ïîìï³ë³ÿ óïàâ ç íåáà. Ñëîâà ã³ìí³â, ùî âèêîíóâàëèñÿ ñàë³ÿìè, áóëè íåçðîçóì³ë³ âæå ñàìèì æåðöÿì, ùî íàäàâàëî ìàã³÷íîãî çì³ñòó öüîìó äàâíüîìó ä³éñòâó. Â öåé äåíü ÷îëîâ³êè ðîáèëè ïîäàðóíêè ñâî¿ì äðóæèíàì, à æ³íêè – ðàáèíÿì. Ó áîãà â³éíè áóëè é ³íø³, ìèðí³ îáîâ’ÿçêè; â³í áóâ óîñîáëåííÿì ïðîäóêòèâíèõ ñèë ïðèðîäè, çîêðåìà ÷îëîâ³÷î¿ ñèëè ³ øàíóâàâñÿ ÿê áîã âåñíè. Êð³ì òîãî, â³í ââàæàâñÿ îõîðîíöåì ïîë³â â³ä øê³äíèê³â ³ îòàð â³ä âîâê³â. Òîìó Ìàðñîâ³ ïðèíîñèëè ïîæåðòâè õë³áîðîáè ³ ïàñòóõè, à éîãî ñâÿùåííèìè òâàðèíàìè ââàæàëèñü äÿòåë ³ âîâê. Àëå, çàçâè÷àé, íàéá³ëüøå øàíóâàëàñü éîãî â³éñüêîâà ì³öü, ³, êîëè ïîëêîâîäåöü âèðóøàâ ó ïîõ³ä, â³í éøîâ äî õðàìó Ìàðñà ³, çä³éìàþ÷è ñâÿùåííîãî ùèòà ³ ñïèñà áîãà, çâåðòàâñÿ äî íüîãî, çàêëèêàþ÷è: “Íå ñïè, Ìàðñå!” Íåçì³ííèìè ñóïóòíèêàìè Ìàðñà â áîþ áóëè éîãî äðóæèíà Íåðèºíà (ñèëà), Ïàëëîð (áë³ä³ñòü) ³ Ïàâîð (æàõ). Äî÷êîþ ÷è ñåñòðîþ Ìàðñà ââàæàëàñü áîãèíÿ â³éíè Áåëëîíà (â³ä ëàòèíñüêîãî ñëîâà bellum – â³éíà). Á³ëÿ ¿¿ õðàìó, äå ðèìñüê³ ïðàâèòåë³ ïðèéìàëè ÷óæîçåìíèõ ïîñë³â ÷è ïîëêîâîäö³â, ùî ïîâåðòàëèñÿ ç ïîõîäó, çíàõîäèëàñÿ êîëîíà. Êîëè æðåöüôåö³àë ïåðåêèäàâ ÷åðåç íå¿ ñïèñà, öå îçíà÷àëî ïî÷àòîê â³éíè. Îñê³ëüêè ðèìñüêèé Ìàðñ ³ ãðåöüêèé Àðåñ áóëè äóæå ñõîæèìè, òî ç ÷àñîì ¿õ ïî÷àëè îòîòîæíþâàòè.

Þíîíà Áîæåñòâåííà äðóæèíà Þï³òåðà öàðèöÿ íåáà Þíîíà, òàê ñàìî ÿê ³ â³í, äàðóâàëà ëþäÿì ñïðèÿòëèâó ïîãîäó, ãðîçè, äîù³ ³ âðîæà¿, ïðèíîñèëà óñï³õ ³ ïåðåìîãè, øàíóâàëàñÿ, êð³ì òîãî, ³ ÿê ïîêðîâèòåëüêà æ³íîê, îñîáëèâî çàì³æí³õ. Þíîíà áóëà îõîðîííèöåþ øëþá³â, ïîì³÷íèöåþ ïðè ïîëîãàõ. ¯¿ øàíóâàëè ³ ÿê âåëèêó áîãèíþ ðîäþ÷îñò³. Êóëüòîì Þï³òåðà â³äàâ 1 Mensis Martius (ëàò.) – ì³ñÿöü ìàðò; ðîñ. – ìàðò; àíãë. – Ìarch.

374

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó æðåöü-ôëàì³í, à êóëüòîì Þíîíè – äðóæèíà ôëàì³íà (ôëàì³í³êà). Çàì³æí³ æ³íêè ùîð³÷íî ñâÿòêóâàëè ïåðøîãî áåðåçíÿ íà ÷åñòü Þíîíè òàê çâàí³ ìàòðîíàë³¿1. Ç â³íêàìè â ðóêàõ âîíè ïðÿìóâàëè äî õðàìó Þíîíè íà Åñêâ³ë³íñüêîìó ïàãîðá³, áëàãàþ÷è ïðî ùàñòÿ â ñ³ìåéíîìó æèòò³, ïðèíîñèëè â æåðòâó áîãèí³ êâ³òè. Ó öüîìó ó ñâÿò³ áðàëè ó÷àñòü ³ ðàáèí³. Âåëèêèì àâòîðèòåòîì êîðèñòóâàëàñÿ Þíîíà ÿê ìóäðà ïîðàäíèöÿ. Äî íå¿ çâåðòàëèñÿ ó âàæê³ õâèëèíè ³ ïðîñò³ ëþäè, ³ äåðæàâí³ ä³ÿ÷³. Íà Êàï³òîë³éñüêîìó ïàãîðá³ áóâ ñïîðóäæåíèé õðàì Þíîíè Ìîíåòè (Ïîðàäíèö³)2. Òàì æå çíàõîäèâñÿ ìîíåòíèé äâ³ð ðèìñüêî¿ äåðæàâè, ïîêðîâèòåëüêîþ ÿêîãî âîíà áóëà. Ïòàõàìè, ïðèñâÿ÷åíèìè Þíîí³, áóëè ïàâè÷ ³ ãóñè. Ç îñòàíí³ìè ïîâ’ÿçàíà â³äîìà ëåãåíäà ïðî ïîðÿòóíîê Ðèìó ï³ä ÷àñ íàâàëè ãàëë³â. Êîëè â V ñòîë³òò³ äî í.å. Ðèì áóâ çíåíàöüêà çàõîïëåíèé ãàëëüñüêèìè â³éñüêàìè, ðèìñüê³ âî¿íè, ÿê³ çàëèøèëèñÿ æèâèìè, çàêð³ïèëèñÿ íà Êàï³òîë³éñüêîìó ïàãîðá³ ³ ïîòåðïàëè â³ä ãîëîäó, ÷åêàþ÷è íà äîïîìîãó ñîþçíèöüêèõ â³éñüê. Ùîá ïîâ³äîìèòè îáëîæåíèõ ïðî áëèçüêó äîïîìîãó, ñë³ä áóëî ïðîáðàòèñÿ ÷åðåç òàá³ð ãàëë³â ³ çäîëàòè ñòð³ìê³ ñò³íè Êàï³òîë³éñüêî¿ òâåðäèí³. Öåé ïîäâèã çä³éñíèâ ðèìñüêèé þíàê Êîì³í³é, ÿêèé ç âåëèêèì ðèçèêîì ³ ñì³ëèâ³ñòþ çðîáèâ íåìîæëèâå. Ãàëëè ïîì³òèëè ì³ñöå, äå Êîì³í³þ âäàëîñÿ ï³äíÿòèñÿ, ³ ¿õí³é âîæäü Áðåíí îá³öÿâ âåëèêó íàãîðîäó òèì âî¿íàì, ÿê³ çóì³þòü çàõîïèòè íåïðèñòóïíó ôîðòåöþ. ² îñü ó í³÷í³é òåìðÿâ³ ãàëëè, ïåðåáèðàþ÷èñü ç îäíèõ ãîðèçîíòàëüíî ïîêëàäåíèõ ùèò³â òèõ âî¿í³â, ùî ñòîÿëè óíèçó, íà ³íø³, äîñÿãëè ö³ºþ ñâîºð³äíîþ ï³ðàì³äîþ âåðøèíè ïàãîðáà ³ ïåðåáèëè ñîííèõ âàðòîâèõ. Àëå êîëè âîíè ïî÷àëè ïðîñóâàòèñÿ äàë³, ùîá çíåíàöüêà çàõîïèòè ôîðòåöþ, ãîëîäí³ ãóñè, ÿê³ çíàõîäèëèñÿ ó õðàì³ Þíîíè, ïî÷àëè ãîëîñíî ´åë´îòàòè ³ ðîçáóäèëè ðèìñüêèõ âî¿í³â. Ò³ â³äðàçó æ êèíóëèñÿ íà ãàëë³â ³ ñêèíóëè ¿õ ç³ ñêåë³. Ïàäàþ÷è, ãàëëè çðóéíóâàëè ðÿäè ï³ðàì³äè. Ïåðøèé ðèìëÿíèí, ùî êèíóâñÿ íà ãàëë³â, Ìàðêî Ìàíë³é, îäåðæàâ â³ä êîæíîãî ç âî¿í³â âèíàãîðîäó – îäíîäåííó ïîðö³þ õë³áà ³ âèíà.

Ì³íåðâà Áîãèíåþ, ïîêðîâèòåëüêîþ ì³ñò ³ ìèðíèõ çàíÿòü ¿õí³õ ìåøêàíö³â, áóëà äî÷êà Þï³òåðà Ì³íåðâà. ¯¿ îñîáëèâîþ ïðèõèëüí³ñòþ êîðèñòóâàëèñÿ ðåì³ñíèêè, õóäîæíèêè ³ ñêóëüïòîðè, ïîåòè ³ ìóçèêàíòè, ë³êàð³, â÷èòåë³ ³ ìàéñòðèí³ ðóêîä³ëëÿ. Ñâÿòà êâèíêâàòð³¿ íà ÷åñòü ïðåêðàñíî¿ ³ ìóäðî¿ áîãèí³ ïðîâîäèëèñÿ â äðóã³é ïîëîâèí³ áåðåçíÿ ³ òðèâàëè ï’ÿòü äí³â. Ó ïåðøèé äåíü êâèíêâàòð³é ó÷í³ çâ³ëüíÿëèñÿ â³ä çàíÿòü ³ ïðèíîñèëè ñâî¿ì ó÷èòåëÿì ïëàòó çà íàâ÷àííÿ. Öüîãî äíÿ ïðèïèíÿëèñÿ âîºíí³ ä³¿, ÿêùî âîíè ïðîâîäèëèñÿ, ³ â³äáóâàëîñÿ çàãàëüíå áåçêðîâíå æåðòâîïðèíåñåííÿ êîðæàìè, ìåäîì ³ îë³ºþ. Ïîò³ì óëàøòîâóâàëèñÿ ãëàä³àòîðñüê³ ³ãðè, à â îñòàíí³é äåíü ïðèíîñèëè æåðòâè Ì³íåðâ³ ³ óðî÷èñòî îñâÿ÷óâàëè ñóðìè, ùî ïåðåáóâàëè ï³ä îñîáëèâîþ îï³êîþ áîãèí³. Ñòàí ñóðìà÷³â â³ä³ãðàâàâ çíà÷íó ðîëü ó ì³ñüêîìó æèòò³, îñê³ëüêè áðàâ ó÷àñòü â óðî÷èñòèõ öåðåìîí³ÿõ, ïîõîðîíàõ ³ ð³çíèõ îáðÿäàõ. Ôëåéòèñòè ââàæàëè ñâî¿ìè ãîëîâíèìè ñâÿòàìè ìàë³ êâèíêâàòð³¿ íà ÷åñòü Ì³íåðâè, ùî ñâÿòêóâàëèñÿ ç 13 ÷åðâíÿ ³ òðèâàëè ïðîòÿãîì òðüîõ äí³â. Ì³íåðâà âõîäèëà äî áîæåñòâåííî¿ òð³éö³ ðàçîì ç Þï³òåðîì ³ Þíîíîþ3. Íà ¿õíþ ÷åñòü áóâ ñïîðóäæåíèé ÷óäîâèé õðàì íà Êàï³òîë³éñüêîìó ïàãîðá³, áóä³âíèöòâî ÿêîãî ðîçïî÷àëîñü ùå çà öàðÿ Òàðêâ³í³ÿ Ãîðäîãî. Öåé õðàì, ùî ñòîÿâ íà âèñîêîìó ïîñòàìåíò³, ìàâ òðè ñâÿòèëèùà – Þï³òåðà, Þíîíè ³ Ì³íåðâè. Ó õðàì³ çíàõîäèëà1 Matrona (ëàò.) – çàì³æíÿ æ³íêà. 2 Â³ä öüîãî ³ìåí³ Þíîíè ï³øëà ³ çàãàëüíà íàçâà ãðîøåé – “ìîíåòà”. 3 Ïåâíî, öå áóëî ïðÿìå çàïîçè÷åííÿ áîæåñòâåííî¿ òð³éö³ â åòðóñê³â: Òèíè (Þï³òåð), Óíè (Þíîíè) ³

Ìåíðâè (Ì³íåðâè).

375

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ñÿ ñòàòóÿ Þï³òåðà, ùî ñèä³â íà âåëè÷íîìó òðîí³ ó â³íö³ ç³ ñê³ïåòðîì ³ áëèñêàâêîþ â ðóêàõ. ¯¿ ñòâîðèâ çíàìåíèòèé åòðóñüêèé ñêóëüïòîð Âóëêà ç îáïàëåíî¿ ãëèíè ³ âêðèâ ê³íîâàð’þ1. Õðàì çãîð³â, ï³äïàëåíèé çëîâìèñíèêîì, à ï³ñëÿ éîãî â³äíîâëåííÿ íà öåíòðàëüíîìó òèìïàí³ áóëî ðîçì³ùåíå ðåëüºôíå çîáðàæåííÿ Ðèìà, ðîçòàøîâàíîãî íà ùèòàõ, à ïåðåä íèì – âîâ÷èö³, ùî âèãîäîâóâàëà Ðîìóëà ³ Ðåìà. Íà äâîñõèëîìó äàõó, ïîêðèòîìó ïîçîëî÷åíîþ ì³ääþ, ó öåíòð³ áóëà ðîçì³ùåíà êâàäðèãà2 ç Þï³òåðîì, îçáðîºíèì áëèñêàâêàìè ³ ñê³ïåòðîì, ë³âîðó÷ â³ä íüîãî – ñòàòóÿ Ì³íåðâè, à ïðàâîðó÷ – Þíîíè. Íà êðàÿõ ïîêð³âë³ – äâà îðëè. Ì³æ ÷îòèðìà ñåðåäí³ìè êîëîíàìè âèñ³ëè òðè äèñêè íà ëàíöþãàõ (óñüîãî ïî ôàñàäó áóëî ø³ñòü êîëîí). Á³ëÿ Êàï³òîë³éñüêîãî ïàãîðáà çíàõîäèëîñÿ ñâÿòèëèùå áîãà Òåðì³íà, îõîðîíöÿ ìåæ, ïðèêîðäîííèõ êàìåí³â ì³æ çåìåëüíèìè ä³ëÿíêàìè ³ ðóáåæ³â ì³ñòà äåðæàâè. Ñâÿùåíí³ öåðåìîí³¿ ç³ âñòàíîâëåííÿ êîðäîí³â ³ ìåæîâèõ êàìåí³â áóëè ââåäåí³ öàðåì Íóìîþ Ïîìï³ë³ºì. Ó ÿì³, âèðèò³é äëÿ ìåæîâîãî êàìåíÿ, ðîçâîäèëè âîãîíü; íàä íèì çàêîëþâàëè æåðòîâíó òâàðèíó òàê, ùîá ¿¿ êðîâ, ñò³êàþ÷è â ÿìó, íå ãàñèëà âîãîíü. Òóäè æ âèëèâàëè ìåä, ïàõîù³ ³ âèíî, êèäàëè ïëîäè ³, íàðåøò³, ñòàâèëè êàì³íü, ïðèêðàøåíèé â³íêîì. Ó äåíü ñâÿòà Òåðì³íàë³é (28 ëþòîãî – îñòàíí³é äåíü ðèìñüêîãî ðîêó) âëàñíèêè ñóì³æíèõ ïîë³â çáèðàëèñÿ á³ëÿ ñâî¿õ ìåæîâèõ êàìåí³â, ïðèêðàøàþ÷è ¿õ êâ³òàìè, ³ ïðèíîñèëè â æåðòâó áîãó Òåðì³íó êîðæ, ìåä ³ âèíî. Ïîò³ì ïî÷èíàâñÿ âåñåëèé ³ äðóæíèé áåíêåò. Íàéãîëîâí³øèì óò³ëåííÿì áîãà Òåðì³íà áóâ ñâÿùåííèé êàì³íü, ùî çíàõîäèâñÿ â Êàï³òîë³éñüêîìó õðàì³.

Ä³àíà Áîãèíåþ-ïîêðîâèòåëüêîþ òâàðèí, çàêâ³ò÷àíèõ ïîë³â, çåëåíèõ ãà¿â ³ ë³ñ³â, äå âîíà ³íîä³ ïîëþâàëà, áóëà Ä³àíà. ¯¿ îñîáëèâî øàíóâàëè ñåëÿíè, ÿêèì âîíà ïîëåãøóâàëà âàæêó ïðàöþ ³ äîïîìàãàëà ïðè ë³êóâàíí³ õâîðîá ëþäåé ³ òâàðèí. Öàð Ñåðâ³é Òóëë³é ñïîðóäèâ ïåðøèé õðàì Ä³àíè íà Àâåíòèíñüêîìó ïàãîðá³ â Ðèì³, ³ îñê³ëüêè öåé ïàãîðá áóâ çàñåëåíèé ëþäüìè ñåðåäíüîãî ñòàòêó ÷è ïðîñòî á³äíÿêàìè, òî âîíà ñòàëà ïîêðîâèòåëüêîþ íèæ÷èõ êëàñ³â (ïëåáå¿â ³ ðàá³â)3. Îäíî÷àñíî ¿¿ âøàíîâóâàëè ÿê áîãèíþ Ì³ñÿöÿ ³ äàðèòåëüêó ñâ³òëà ³ æèòòÿ. Á³ëÿ õðàìó Ä³àíè â Àðèö³¿, íåïîäàë³ê â³ä Ðèìó, áèëè ö³ëþù³ äæåðåëà, é æåðö³ áîãèí³ óñï³øíî ë³êóâàëè áàãàòî õâîðîá. Áóëà íàâ³òü óëàøòîâàíà ñïåö³àëüíà ë³êàðíÿ, êóäè ñõîäèëèñÿ, ïðàãíó÷è çö³ëåííÿ, øàíóâàëüíèêè Ä³àíè, ùî â³ðèëè â ¿¿ ë³êóâàëüíó ñèëó. Ò³, õòî îòðèìóâàâ äîïîìîãó â³ä áîãèí³, ïðèíîñèëè ¿é, êð³ì çâè÷àéíèõ äàðóíê³â, ùå ³ çîáðàæåííÿ çö³ëåíèõ íåþ ÷àñòîê ò³ëà, çðîáëåíèõ ç ãëèíè. Ñàìå ñâÿòèëèùå Ä³àíè Àðèö³éñüêî¿ çíàõîäèëîñÿ íåïîäàë³ê â³ä ïðåêðàñíîãî îçåðà4, îòî÷åíîãî ë³ñèñòèìè ãîðàìè. Òóò æå, çà õðàìîì, çåëåí³â ãàé á³ëÿ äæåðåëà í³ìôè Åãåð³¿. Ó öüîìó ãàþ ì³ã ñõîâàòèñÿ áóäü-ÿêèé ðàá-óò³êà÷ ÷è çëî÷èíåöü, àëå äëÿ òîãî, ùîá îòðèìàòè ïðèòóëîê, â³í ïîâèíåí áóâ ñòàòè æåðöåì áîãèí³, ç³ðâàâøè ã³ëêó ç³ ñâÿùåííîãî äåðåâà. Ïðè öüîìó â³í áóâ çîáîâ’ÿçàíèé ñòàòè äî áîþ ³ç æåðöåì, ÿêèé îõîðîíÿâ ñâÿùåííèé ãàé, ³ óáèòè éîãî, ùîá çàéíÿòè çâ³ëüíåíå ì³ñöå. Öåé êðèâàâèé îáðÿä, áåçñóìí³âíî, çáåð³ãàâ ðèñè ïåðâ³ñíîãî êóëüòó Ä³àíè Íåìîðåíç³ñ, ùî êîëèñü âèìàãàëà ëþäñüêèõ æåðòâ. Öå ñâ³ä÷èòü ïðî áëèçüê³ñòü êóëüòó ðèìñüêî¿ Ä³àíè äî êóëüòó ãðåöüêî¿ Àðòåì³äè â Òàâðèä³. 1 Çâ³äñè äðåâí³é çâè÷àé ïîêðèâàòè îáëè÷÷ÿ ïîëêîâîäöÿ-òð³óìôàòîðà ÷åðâîíîþ ôàðáîþ, òîìó ùî â³í îäÿãîì, ðåãàë³ÿìè é îáëè÷÷ÿì óïîä³áíþâàâñÿ Þï³òåðîâ³. 2 Êîë³ñíèöÿ, çàïðÿæåíà ÷åòâ³ðêîþ êîíåé. 3 Äåíü çàñíóâàííÿ õðàìó Ä³àíè, 13 ñåðïíÿ, áóâ äíåì â³äïî÷èíêó ðàá³â. 4 Ñó÷àñíå îçåðî Íåì³.

376

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó

Âåíåðà Âåíåðà áóëà ïîêðîâèòåëüêîþ êâ³òó÷èõ ñàä³â, áîãèíåþ âåñíè, ðîäþ÷îñò³, çðîñòàííÿ ³ ðîçêâ³òó âñ³õ æèâîòâîðíèõ ñèë ïðèðîäè. ¯¿ âøàíîâóâàëè ÿê áîæåñòâî æ³íêè ³ ÿê áëàãîä³éíèöþ ùàñëèâî¿ ïîäðóæíüî¿ ëþáîâ³ ï³ä ÷àñ êàëåíä (ïåðø³ ÷èñëà) êâ³òíÿ, ì³ñÿöÿ, ïðèñâÿ÷åíîãî Âåíåð³. Íà ÷åñòü ïðåêðàñíî¿ áîãèí³ âëàøòîâóâàëè óðî÷èñò³ æåðòâîïðèíîøåííÿ, ï³äíîñèëè ¿é ìîëèòâè ïðî ïðîäîâæåííÿ ìîëîäîñò³, êðàñè ³ ïðî äîñÿãíåííÿ ïîäðóæíüîãî ùàñòÿ. Çà ïåðåêàçàìè Âåíåðà, îòîòîæíåíà ç Àôðîä³òîþ, áóëà ìàò³ð’þ òðîÿíñüêîãî ãåðîÿ Åíåÿ, ÿêèé ïðèïëèâ ç-ï³ä Òðî¿ â ²òàë³þ ³ íàùàäêè ÿêîãî çàñíóâàëè Ðèì. Òîìó ðèìëÿíè øàíóâàëè Âåíåðó, ÿê ïðàðîäèòåëüêó ðèìñüêîãî íàðîäó. Â Ðèì³ áóëî áåçë³÷ ¿¿ ñâÿòèëèù ³ â³âòàð³â, àëå íàéðîçê³øí³øèé õðàì Âåíåð³ Ïðàðîäèòåëüö³ áóâ ïîáóäîâàíèé â ² ñò. äî í.å. Þë³ºì Öåçàðåì1. Ââàæàëîñÿ, ùî ð³ä Þë³¿â áðàâ ñâ³é ïî÷àòîê â³ä ñèíà Åíåÿ, Àñêàí³ÿ-Þëà, îíóêà ñàìî¿ áîãèí³ Âåíåðè. Ñèìâîëàìè áîãèí³ áóëè ãîëóá ³ çàºöü (ÿê çíàê ïëîäþ÷îñò³), ç ðîñëèí ¿é áóëè ïðèñâÿ÷åí³ ìàê, òðîÿíäà, ìèðò. Ñèíà Âåíåðè, áîãà ëþáîâ³ Àìóðà, ðèìëÿíè âøàíîâóâàëè òàê ñàìî, ÿê ãðåêè Åðîòà.

Ôëîðà Þíà áîãèíÿ êâ³ò³â, ùî ðîçïóñêàþòüñÿ, ç íàñòàííÿì âåñíè ïàíóº íàä óñ³ìà æèâèìè ³ñòîòàìè – òàêîþ áóëà Ôëîðà â óÿâëåíí³ ðèìëÿí. Íà ÷åñòü ö³º¿ áîãèí³ ëåãåíäàðíèìè ðèìñüêèìè öàðÿìè áóâ ñïîðóäæåíèé õðàì, äå êóëüòîì Ôëîðè îï³êóâàâñÿ æðåöü-ôëàì³í. Áóëè çàïî÷àòêîâàí³ ñïåö³àëüí³ ñâÿòà ôëîðàë³¿, ÿê³ òðèâàëè ç 28 êâ³òíÿ ïî 3 òðàâíÿ. Ó ö³ äí³ äâåð³ âñ³õ áóäèíê³â ïðèêðàøàëèñü ã³ðëÿíäàìè ³ â³íêàìè ç êâ³ò³â, æ³íêè â ð³çíîáàðâíèõ ñòðîêàòèõ ïëàòòÿõ (ùî ñóâîðî çàáîðîíÿëîñÿ â çâè÷àéí³ äí³), ó çàïàøíèõ â³íêàõ òàíöþâàëè ³ ðîçâàæàëèñü. Âåñü ëþä âåñåëèâñÿ ³ áåíêåòóâàâ ï³ä ÷àñ ñâÿò íà ÷åñòü ïðåêðàñíî¿ áîãèí³, ÿêà äàðóâàëà ðàä³ñòü. Â îäèí ³ç äí³â ôëîðàë³é âëàøòîâóâàëèñÿ ³ãðè ³ çìàãàííÿ.

Òåëëóðà (Òåëëóñ) Òåëëóðà, ìàòè-çåìëÿ, áóëà îäí³ºþ ç íàéäàâí³øèõ ³òàë³éñüêèõ áîãèíü. Âîíà óîñîáëþâàëà òó ðîäþ÷ó çåìëþ, ç ÿêî¿ âèðîñòàº âñå, ùî íåîáõ³äíî ëþäèí³ äëÿ ³ñíóâàííÿ. Òîìó Òåëëóðà-çåìëÿ ïðîòèñòàâëÿëàñÿ Þï³òåðîâ³ – áîãîâ³ íåáà ³ ó êëÿòâàõ çâåðòàëèñü äî íèõ îäíî÷àñíî. Òåëëóðà, ÿê âò³ëåííÿ ìàòåðèíñüêîãî ëîíà çåìë³, ÿêå âñå ïðèéìàº ³ çíîâó äàº æèòòÿ, øàíóâàëàñü ³ ÿê áîãèíÿ ñìåðò³, ÿê çàãàëüíà ìîãèëà óñüîãî, ùî ï³øëî ç æèòòÿ. ¯¿ ââàæàëè âîëîäàðêîþ çåìëåòðóñ³â ³ âîëîäàðêîþ æèâèõ ³ ìåðòâèõ. Çà ëåãåíäîþ, ïåðøîþ ñëóæèòåëüêîþ Òåëëóðè (¿¿ íàçèâàëè ùå “Ñâ³òëîþ áîãèíåþ”) áóëà Àêêà Ëàðåíö³ÿ, äðóæèíà ïàñòóõà Ôàóñòóëà (òîãî, ùî çíàéøîâ ³ âèõîâàâ áëèçíþê³â Ðîìóëà ³ Ðåìà). Âîíà ìàëà 12 ñèí³â, ³ óñ³ âîíè äðóæíî äîïîìàãàëè ìàòåð³ ïðè æåðòâîïðèíîøåííÿõ íà ÷åñòü áîãèí³ Òåëëóðè. Êîëè îäèí ³ç íèõ ïîìåð, éîãî ì³ñöå çàéíÿâ Ðîìóë. Ñòàâøè ðèìñüêèì öàðåì, â³í çàñíóâàâ êîëåã³þ ç 12 æåðö³â, ùî íàçèâàëàñÿ êîëåã³ºþ àðâàëüñüêèõ áðàò³â (â³ä ëàòèíñüêîãî “arvum” – ïîëå, ð³ëëÿ, ïàñîâèñüêî). Ðàç íà ð³ê â³äáóâàâñÿ óðî÷èñòèé îáðÿä æåðòâîïðèíîøåííÿ “Ñâ³òë³é áîãèí³”, ùîá âîíà ïîñëàëà ãàðíèé âðîæàé íà ïîëÿ ðèìñüêèõ õë³áîðîá³â. Ïðî ïðîâåäåííÿ öüîãî ñâÿòà, ÿêå âèïàäàëî çàçâè÷àé íà äðóãó ïîëîâèíó òðàâíÿ, íàïåðåäîäí³ æíèâ, ïîâ³äîìëÿâ çàçäàëåã³äü ãëàâà àðâàëüñüêèõ áðàò³â. Ðèòóàë äîòðèìóâàâñÿ äóæå ñóâîðî, òîìó ùî íàéìåíøå 1 Öåçàð, Ãàé Þë³é (102 ÷è 100–44 ð. äî í.å.) – ïîëêîâîäåöü, äåðæàâíèé ä³ÿ÷ ³ äèêòàòîð Äðåâíüîãî Ðèìó.

377

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ïîðóøåííÿ ìîãëî âèêëèêàòè íåâäîâîëåííÿ áîãèí³ ³, îòæå, çàãðîçó âðîæàþ. Âñÿ öåðåìîí³ÿ òðèâàëà òðè äí³. Ó ïåðøèé ³ îñòàíí³é äåíü æåðö³ çáèðàëèñÿ â ì³ñò³, ó áóäèíêó ãëàâè àðâàëüñüêèõ áðàò³â. Ó ñâÿòêîâ³é îäåæ³ âîíè ï³äíîñèëè ó æåðòâó Òåëëóð³ âèíî ³ ïàõîù³. Ïîò³ì âèêîíóâàâñÿ îáðÿä áëàãîñëîâåííÿ õë³á³â, óâ³í÷àíèõ ëàâðîâèì ëèñòÿì ³ êîëîññÿì òîð³øíüîãî ³ íîâîãî âðîæàþ. Òðîõè ï³çí³øå âëàøòîâóâàëàñÿ çàãàëüíà òðàïåçà æåðö³â ç³ ñï³ëüíèìè ìîë³ííÿìè é óçëèâàííÿì âèíà íà â³âòàð Òåëëóðè. Ïî çàê³í÷åíí³ îáðÿäó éîãî ó÷àñíèêè ç ïîáàæàííÿìè ùàñòÿ ï³äíîñèëè îäèí îäíîìó òðîÿíäè. Íà äðóãèé äåíü ñâÿòî ïåðåíîñèëîñÿ ó ñâÿùåííèé ãàé “Ñâ³òëî¿ áîãèí³”, äå çíàõîäèâñÿ ¿¿ õðàì ³ áóäèíîê ³ç çàëîþ äëÿ ñâÿùåííèõ òðàïåç. Âðàíö³ ãëàâà êîëåã³¿ ïðèíîñèâ î÷èñíó æåðòâó – äâîõ ñâèíåé ³ îäíó òåëèöþ. Îï³âäí³, íàäÿãíóâøè â³íêè ç êîëîññÿ, âñ³ éøëè äî ãàþ, äå ïðèíîñèëè â æåðòâó âãîäîâàíó â³âöþ, ëàäàí ³ âèíî. Ïîò³ì â³äáóâàëîñÿ óçëèâàííÿ, ³ àðâàëüñüê³ áðàòè ïðÿìóâàëè äî íàéáëèæ÷îãî ïîëÿ çà êîëîññÿì, çð³çàëè éîãî ³ ïåðåäàâàëè, ïåðåêëàäàþ÷è ç ë³âî¿ ðóêè â ïðàâó. Öÿ ïðîöåäóðà ïîâòîðþâàëàñÿ äâ³÷³, ï³ñëÿ ÷îãî òàêå ñàìå ðîáèëè ç õë³áöÿìè, ÿê³ æåðö³, ââ³éøîâøè äî õðàìó, ðîçïîä³ëÿëè ì³æ ñîáîþ. Çàìêíóâøè õðàì ³ âèäàëèâøè â³äò³ëÿ âñ³õ ñòîðîíí³õ, àðâàëüñüê³ áðàòè ïî÷èíàëè ñâÿùåííèé òàíåöü, ñï³âàþ÷è ïðè öüîìó ã³ìí, ñëîâà ÿêîãî âæå ñàì³ íå ðîçóì³ëè. ² îñê³ëüêè çàïàì’ÿòàòè ¿õ áóëî âàæêî, à ïîìèëêà ìîãëà âèêëèêàòè ãí³â áîãèí³, òî âñ³ ìàëè ñïåö³àëüí³ áîãîñëóæáîâ³ çàïèñè, ÿêèõ ñóâîðî äîòðèìóâàëèñÿ. Ïåâíî, öå áóëè çâåðíåí³ äî çåìë³ äðåâí³ çàêëèíàííÿ ïðî äàðóâàííÿ âðîæàþ.

Öåðåðà Áîãèíþ æíèâ, ïîêðîâèòåëüêó ðîäþ÷îñò³ ³ øëþá³â Öåðåðó ãëèáîêî ïîâàæàëè ðèìñüê³ õë³áîðîáè. Íà ¿¿ ÷åñòü âëàøòîâóâàëèñÿ óðî÷èñò³ ñâÿòà – öåðåàë³¿, ùî ïî÷èíàëèñÿ 11 ÷è 12 êâ³òíÿ ³ ïðîäîâæóâàëèñÿ 8 äí³â. Öåðåàë³¿ ñïðàâëÿëè ò³ëüêè íèæ÷³ âåðñòâè – ïëåáå¿. Âîíè îäÿãàëèñÿ â á³ëå (íà â³äì³íó â³ä çâè÷àéíî¿ ðîáî÷î¿ îäåæ³), ïðèêðàøàëè ñåáå â³íêàìè ³ ï³ñëÿ óðî÷èñòèõ æåðòâîïðèíîøåíü (ï³äíîñèëè ñâèíåé, ïëîäè, ìåäÿí³ ñò³ëüíèêè) â³ñ³ì äí³â ðîçâàæàëèñÿ ïåðåãîíàìè â öèðêó. Ðèìñüêèé ëþä âëàøòîâóâàâ ñâÿòêîâ³ òðàïåçè, çàïðîøóþ÷è âñ³õ ïåðåõîæèõ óìèëîñòèâèòè Öåðåðó, ÿêà äàº ñèòíó ¿æó. Ïîñòóïîâî êóëüò áîãèí³ Öåðåðè çëèâñÿ ç êóëüòîì “Ñâ³òëî¿ áîãèí³” (Òåëëóðè) ³ ãðåöüêî¿ Äåìåòðè, àëå ñâÿòî öåðåàë³é ç éîãî âåñåëîùàìè ³ øèðîêîþ ãîñòèíí³ñòþ çáåðåãëîñÿ.

Áàõóñ Áàõóñà1

Äðóæèíîþ áóëà áîãèíÿ Ë³áåðà, ùî äîïîìàãàëà âèíîãðàäàðÿì ³ âèíîðîáàì. Ñâÿòî íà ÷åñòü ö³º¿ ïîäðóæíüî¿ ïàðè â³äçíà÷àëîñü 17 áåðåçíÿ ³ ìàëî íàçâó ë³áåðàë³¿. Ó ì³ñòàõ öüîãî äíÿ, êð³ì óðî÷èñòèõ æåðòâîïðèíîøåíü, óëàøòîâóâàëèñÿ òåàòðàëüí³ âèñòàâè, à â ñ³ëüñüê³é ì³ñöåâîñò³ ñâÿòî çíàìåíóâàëîñÿ âåñåëîþ õîäîþ, æàðòàìè, òàíöÿìè ³ ãóëÿíêàìè ç ùåäðèìè óçëèâàííÿìè Áàõóñó-Ë³áåðó, ÿêèé ñâî¿ì ÷óäåñíèì íàïîºì çâ³ëüíÿº ëþäèíó â³ä óñ³ëÿêèõ òóðáîò, ³ éîãî äîáð³é ³ ïðåêðàñí³é äðóæèí³ Ë³áåð³. Ï³ä ÷àñ ë³áåðàë³é ïðèíîñèëèñÿ æåðòâè ³ áîãèí³ Öåðåð³. Ñâÿòèëèùå Ë³áåðà ³ Ë³áåðè çíàõîäèëîñÿ â õðàì³ Öåðåðè.

1 Áàõóñ (Bacchus) – ëàòèíñüêà ôîðìà ãðåöüêîãî ³ìåí³ Âàêõ (îäíîãî ç ³ìåí Ä³îí³ñà), ÿêîãî îòîòîæíþâàëè ç äàâíüî³òàë³éñüêèì áîæåñòâîì Ë³áåðîì – áîãîì–ïîêðîâèòåëåì âèíîãðàäíèê³â, âèíîðîáñòâà ³ âèíà. Ë³áåð (Liber) – ëàòèíñüêîþ îçíà÷àº “â³ëüíèé”. Î÷åâèäíî, öÿ íàçâà íàòÿêàëà íà äåÿêó ñâîáîäó ïîâåä³íêè âëàøòîâàíèõ íà ÷åñòü Áàõóñà ñâÿò.

378

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó

Âåðòóìí ³ Ïîìîíà Âåðòóìí áóâ áîãîì ï³ð ðîêó ³ ïåðåòâîðåíü, ùî â³äáóâàþòüñÿ ó ïðèðîä³ ç çåìíèìè ïëîäàìè: ñïî÷àòêó âîíè êâ³òíóòü, ïîò³ì çð³þòü ³, íàðåøò³, ïàäàþòü ç ã³ëîê, ÿê³ ñõèëÿþòüñÿ ï³ä ¿õíüîþ âàãîþ. Âåðòóìí äàðóâàâ çåìë³ öâ³ò³ííÿ âåñíè, ë³òí³ æíèâà é îñ³íí³é âðîæàé ïëîä³â. Àëå ïëîäîâèìè äåðåâàìè, îñîáëèâî ÿáëóíÿìè, ðåòåëüíî îï³êóâàëàñÿ þíà ³ ïðàöüîâèòà áîãèíÿ Ïîìîíà. Âîíà âñòèãàëà â óñ³õ ñàäàõ ï³äð³çàòè ñóõ³ ã³ëêè, ïðèùåïëþâàòè íîâ³ æèâö³, íàïóâàòè ïðîçîðîþ âîäîþ ñïðàãë³ äåðåâà. Ïåðåéìàþ÷èñü öèìè òóðáîòàìè, âîíà çîâñ³ì íå ïîì³÷àëà, ÿê íàìàãàëèñÿ ïðèâåðíóòè ¿¿ óâàãó òàê³ ïîëüîâ³ ³ ë³ñîâ³ áîæåñòâà, ÿê Ï³ê1, ùî æèâ ó ãàþ ïîáëèçó Àâåíòèíñüêîãî ïàãîðáà, é Ñ³ëüâàí, à òàêîæ ïóñòîòëèâ³ ñàòèðè. Àëå íàéá³ëüø â³ä óñ³õ çà÷àðóâàâñÿ þíîþ êðàñîþ Ïîìîíè áîã Âåðòóìí. Ìàþ÷è çäàòí³ñòü äî ïåðåâò³ëåííÿ, â³í ç’ÿâëÿâñÿ Ïîìîí³ ó âèãëÿä³ òî âî¿íà, òî ðèáàëêè ÷è ïðîñòîãî ñàä³âíèêà, ïðîïîíóþ÷è ¿é ñâîþ ëþáîâ, àëå í³õòî íå ì³ã çàâîëîä³òè ñåðöåì Ïîìîíè ³ õî÷ íà ìèòü â³äâåðíóòè ¿¿ â³ä óëþáëåíî¿ ñïðàâè. Âåðòóìí çâàæèâñÿ âïëèíóòè íà âïåðòó áîãèíþ ñèëîþ ÷óæîãî ïåðåêîíàííÿ. Ïåðåòâîðèâøèñü íà ñòàðåçíó áàáó, â³í ïðèéøîâ äî Ïîìîíè ³, ïîêè âîíà ïðîïîíóâàëà ïîâàæí³é ãîñò³ ñâ³æ³ ôðóêòè, ïî÷àâ ñòàðå÷èì ãîëîñîì ïåðåêîíóâàòè ¿¿ âèéòè çàì³æ çà ñëàâíîãî áîãà Âåðòóìíà. Ïîìîíà é òîä³ ð³øó÷å â³äìîâèëàñÿ, ïîñèëàþ÷èñü íà òå, ùî í³êîëè íå áà÷èëà áîãà ³ íå ìîæå ñóäèòè ïðî éîãî äîñòî¿íñòâà. Òîä³ Âåðòóìí ïîñòàâ ïåðåä çáåíòåæåíîþ Ïîìîíîþ â óñ³é ñâî¿é êðàñ³. Çîëîòîì ñÿÿëè éîãî êó÷åð³, ëþáîâ’þ ïàëàëè î÷³. Â îäí³é ðóö³ þíàê òðèìàâ ñàäîâèé í³æ, à â ³íø³é – ïîâíèé êîøèê äóõìÿíèõ ïëîä³â. Çà÷àðîâàíà ïðåêðàñíèì áîãîì, þíà Ïîìîíà ïîãîäèëàñÿ ñòàòè éîãî äðóæèíîþ. Ç’ºäíàâøèñü íàçàâæäè, âîíè ïðîäîâæóâàëè íàòõíåííî ï³êëóâàòèñÿ ïðî áóÿííÿ ³ ñâ³æ³ñòü ïëîäîíîñíèõ ñàä³â ³òàë³éñüêî¿ çåìë³. Ðèìëÿíè ãëèáîêî øàíóâàëè öþ þíó áîæåñòâåííó ïàðó. Õðàì Âåðòóìíà áóëî ñïîðóäæåíî íà Àâåíòèíñüêîìó ïàãîðá³, Ïîìîíà æ ìàëà ñâîãî âëàñíîãî æåðöÿ – ôëàì³íà. Êîëè ïî÷èíàëîñÿ äîçð³âàííÿ ïëîä³â, ñàä³âíèêè ïðèíîñèëè æåðòâè öèì áîãàì, à 13 ñåðïíÿ â³äáóâàëîñÿ ñâÿòî íà ÷åñòü Âåðòóìíà ³ éîãî ïðåêðàñíî¿ äðóæèíè.

Ôàâí Ôàâí áóâ äîáðèì, âåñåëèì ³ ä³ÿëüíèì áîãîì ë³ñ³â, ãà¿â ³ ïîë³â. Â³í ïèëüíî îõîðîíÿâ îòàðè â³ä õèæàê³â, çà ùî ïàñòóõè øàíóâàëè éîãî ï³ä ³ìåíåì áîãà Ëóïåðêà2 (çàõèñíèêà â³ä âîâê³â) ³, âëàñêàâëþþ÷è éîãî, ïðèíîñèëè â æåðòâó êîçë³â ³ ê³ç. Ùîð³÷íî 15 ëþòîãî âåñü Ðèì ñâÿòêóâàâ ñâÿùåíí³ ëóïåðêàë³¿, çàñíîâàí³, çà ïåðåêàçàìè, ùå Ðîìóëîì ³ Ðåìîì, ÿêèõ âèãîäóâàëà âîâ÷èöÿ, à ïîò³ì âèõîâóâàëè ïàñòóõè. Ñâÿòèëèùå Ôàâíà – Ëóïåðêàë – çíàõîäèëîñÿ á³ëÿ ãðîòà íà Ïàëàòèíñüêîìó ïàãîðá³. Â íüîìó ïàñòóõ çíàéøîâ íåìîâëÿò Ðîìóëà ³ Ðåìà. Ïî÷èíàëîñÿ ñâÿòêóâàííÿ ëóïåðêàë³é ³ç ïðèíåñåííÿ â æåðòâó ê³ç ³ êîçë³â, ïðè÷îìó á³ëÿ â³âòàðÿ ñòîÿëè äâà þíàêè. Æåðö³-ëóïåðêè òîðêàëèñÿ ¿õíüîãî ÷îëà çàïëÿìîâàíèì êðîâ’þ æåðòîâíèì íîæåì ³ íåãàéíî âèòèðàëè ö³ êðèâàâ³ ñìóãè êîçÿ÷îþ âîâíîþ, çìî÷åíîþ â ìîëîö³. Ïðè öüîìó þíàêè ïîâèíí³ áóëè ñì³ÿòèñÿ. Çàê³í÷èâøè îáðÿä æåðòâîïðèíîøåííÿ ³ ñâÿùåííîãî áåíêåòó, æåðö³ âèð³çàëè ç³ øê³ð ïðèíåñåíèõ ó æåðòâó êîçë³â ïîâ’ÿçêè íà ñòåãíà – ôàðòóõè ³ ðåìåí³ (ôåáðóà)3, ç êðèêàìè ³ ãàëàñîì âèá³ãàëè ç Ëóïåðêàëà ³ ì÷àëè íàâêîëî Ïàëàòèíñêîãî 1 Áîæåñòâî ïîë³â òà ë³ñ³â, áàòüêî Ôàâíà. Ï³ê çíåõòóâàâ êîõàííÿì ÷àêëóíêè Ê³ðêè (Öèðöå¿), ÿêà çà öå éîãî ïîêàðàëà, ïåðåòâîðèâøè íà äÿòëà. Ó ðèìëÿí â³í ââàæàâñÿ ïòàõîì-â³ùóíîì. 2 Ç ëàòèíñüêî¿ “lupus” – âîâê. 3 Februarius (ëàò.) – çâ³äñè ïîõîäèòü íàçâà äðóãîãî çèìîâîãî ì³ñÿöÿ ëþòîãî (ðîñ. – ôåâðàëü).

379

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ïàãîðáà, çàâäàþ÷è óäàðè ðåìåíÿìè âñ³ì çóñòð³÷íèì. Öå áóâ äðåâí³é î÷èñíèé ³ ñïîêóòíèé îáðÿä, ³ ðèìëÿíè îõî÷å îòðèìóâàëè óäàðè ñâÿùåííèõ ðåìåí³â, ÿê³ í³áèòî çí³ìàëè ç íèõ óñþ ñêâåðíó, ùî íàêîïè÷èëàñÿ çà ð³ê. Æ³íêè, ÿê³ áàæàëè çáåðåæåííÿ ïîäðóæíüîãî ùàñòÿ, ìèðó â ðîäèí³ é çá³ëüøåííÿ ñ³ìåéñòâà, íàìàãàëèñÿ íåîäì³ííî îäåðæàòè óäàð êîçÿ÷îãî ðåìåíÿ ³ âèõîäèëè íàçóñòð³÷ ëóïåðêàì. Ëþáëÿ÷è ³ øàíóþ÷è ïðèõèëüíîãî äî íèõ áîãà Ôàâíà, ðèìñüê³ õë³áîðîáè ³ ïàñòóõè ñâÿòêóâàëè ùå é ôàâíàë³¿, ÿê³ ñïðàâëÿëè 5 ãðóäíÿ ïðîñòî íåáà. Æåðòâîïðèíîøåííÿ ç âèíà, ìîëîêà ³ çàêîëîòèõ êîçë³â çàê³í÷óâàëèñÿ âåñåëèì áåíêåòîì, ó ÿêîìó ñèìâîë³÷íî áðàâ ó÷àñòü ³ ñàì âåñåëèé ³ äîáðèé Ôàâí. Ó öåé äåíü õóäîá³ äîçâîëÿëîñü áðîäèòè ïî ïîëÿõ ³ ë³ñàõ áåç ïàñòóõ³â, îðí³ òâàðèíè â³äïî÷èâàëè, à ðàáè ìîãëè ðîçâàæàòèñÿ íà ëóãàõ ³ ïåðåõðåñòÿõ äîð³ã. Õî÷à Ôàâí áóâ äîáðîçè÷ëèâèì áîæåñòâîì, àëå ³íîä³ â³í ëþáèâ ïîáàâèòèñÿ ³ íàëÿêàòè ëþäèíó, ÿêà çàáðåëà âãëèá ë³ñó ³ ïîðóøèëà éîãî ñïîê³é. Â³í ïîëþáëÿâ íàø³ïòóâàòè âñ³ëÿê³ ñòðàøí³ ³ñòîð³¿ ñïëÿ÷èì. Òèì, äî êîãî â³í áóâ ïðèõèëüíèé, Ôàâí ïîâ³äîìëÿâ ñâî¿ ïðîðîêóâàííÿ îñîáëèâèì øåëåñòîì ëèñòó. Àäæå Ôàâí áóâ ñèíîì áîãà Ï³êà ³ â³ä íüîãî óñïàäêóâàâ ïðîðî÷èé äàð. ßêùî ëþäèíà õîò³ëà îäåðæàòè â³äïîâ³äü íà ïèòàííÿ, ùî ¿¿ òðèâîæèëè, òî òðåáà áóëî ñì³ëèâî ëÿãòè ó ñâÿùåííîìó ãà¿ íà øê³ðó ïðèíåñåíî¿ â æåðòâó â³âö³ é îäåðæàòè ïðîðîöòâî Ôàâíà â ñíîâèä³íí³. Áëèçüêèì äî áîãà Ôàâíà áóâ Ñ³ëüâàí, ÿêîãî âøàíîâóâàëè ÿê áîãà – ïîêðîâèòåëÿ ë³ñó. Â³í, òàê ñàìî ÿê ³ Ôàâí, îáåð³ãàâ ÷åðåäè â ë³ñàõ ³ ëþáèâ ïðîñòó ïàñòóøó ñîï³ëêó. Éîãî ïîñò³éíèì ñóïóòíèêîì áóâ ïåñ – â³ðíèé ïîì³÷íèê ïàñòóõ³â. Ñ³ëüâàí òàêîæ âîëîä³â äàðîì ïðîðîöòâà, é ³íîä³ ç ãëèáèíè ë³ñó ëóíàâ ãó÷íèé ãîëîñ áîãà, ÿêèé íàâîäèâ ñòðàõ, ïåðåäâ³ùàþ÷è âàæëèâ³ ïîä³¿. Íà ñâÿòà áîãà Ñ³ëüâàíà äîïóñêàëèñÿ ò³ëüêè ÷îëîâ³êè. Æ³íêàì öå ñóâîðî çàáîðîíÿëîñü.

Ôàâíà Ï³ä çàñòóïíèöòâîì áîãèí³ Ôàâíè, äðóæèíè ³ ïîì³÷íèö³ áîãà Ôàâíà, çíàõîäèëèñÿ ïîëÿ, ë³ñè ³ ñàäè, ÿê³ âîíà ùåäðî íàä³ëÿëà ðîäþ÷³ñòþ. Ï³ä ³ì’ÿì “Äîáðî¿ áîãèí³” (Bona dea) âîíà âèÿâëÿëà îñîáëèâå áëàãîâîë³ííÿ äî æ³íîê, ÿê³ ñïðàâëÿëè íà ¿¿ ÷åñòü äâà óðî÷èñòèõ ñâÿòà. Îäíå ç íèõ â³äáóâàëîñÿ ïåðøîãî òðàâíÿ â õðàì³ áîãèí³ íà Àâåíòèíñüêîìó ïàãîðá³, äå çáèðàëèñÿ þðáè ðèìëÿíîê, áàæàþ÷è âøàíóâàòè ñâîþ âèñîêó ïîêðîâèòåëüêó ³ ïðèíåñòè ¿é âñòàíîâëåí³ çâè÷àºì æåðòâè. Äðóãå ñâÿòî ïðèïàäàëî íà ïåðø³ ÷èñëà ãðóäíÿ ³ ñïðàâëÿëîñÿ â áóäèíêó îäí³º¿ ç âèùèõ ïîñàäîâèõ îñ³á (êîíñóëà ÷è ïðåòîðà). ×îëîâ³êè ïîâèíí³ áóëè çàëèøèòè áóäèíîê íà âñþ í³÷. Êåðóâàëè òà¿íñòâàìè öåðåìîí³¿ æðèö³ áîãèí³ Âåñòè ³ ãîñïîäàðêà áóäèíêó, äå â³äáóâàëîñÿ áîãîñëóæ³ííÿ. Ò³ëüêè æ³íêè ìîãëè áóòè ïðèñóòí³ìè íà ñâÿò³, ïðè÷îìó âîíè íàñò³ëüêè ðåòåëüíî çáåð³ãàëè òàºìíèö³ öüîãî îáðÿäó, ùî äî ö³º¿ ïîðè òàê í³õòî ³ íå çì³ã ç’ÿñóâàòè, ùî ñàìå òàì â³äáóâàëîñÿ. Â³äîìî áóëî ëèøå, ùî íàìåò, äå ñòîÿëî çîáðàæåííÿ áîãèí³, ïðèêðàøàâñÿ âèíîãðàäíèìè ëîçàìè, á³ëÿ í³ã ñòàòó¿ íàñèïàëàñÿ ñâÿùåííà çåìëÿ ³ âñ³ æåðòâîïðèíîøåííÿ ñóïðîâîäæóâàëèñÿ ìóçèêîþ ³ ñï³âîì ã³ìí³â. Â ³ñòîð³¿ öüîãî êóëüòó â³äîìèé ëèøå ºäèíèé âèïàäîê, êîëè þíàê ñïðîáóâàâ ïîòðàïèòè äî áóäèíêó, äå â³äáóâàëîñÿ òà¿íñòâî, ïåðåîäÿãíóâøèñü ó æ³íî÷å ïëàòòÿ ³ âèäàâøè ñåáå çà ìóçèêàíòêó. Îáìàí áóâ âèêðèòèé ñëóæíèöÿìè, ³ âèííîãî îáâèíóâàòèëè ó ñâÿòîòàòñòâ³1. 1 Öþ çóõâàë³ñòü äîçâîëèâ ñîá³ ìîëîäèé ðèìñüêèé àðèñòîêðàò Êëîä³é, ï³äêóïèâøè îäíó ç³ ñëóæíèöü ó áóäèíêó Þë³ÿ Öåçàðÿ, äå â³äáóâàëîñÿ òà¿íñòâî íà ÷åñòü “Äîáðî¿ áîãèí³”. Êëîä³ÿ çâèíóâàòèëè ó áëþçí³ðñòâ³, ùî âèêëèêàëî õâèëþ îáóðåííÿ. Òîä³ Þë³é Öåçàð ðîçëó÷èâñÿ ç³ ñâîºþ äðóæèíîþ. Éîãî çàïèòàëè, ÷îìó â³í öå çðîáèâ, àäæå âîíà í³ â ÷îìó íå áóëà âèííà. Öåçàð â³äïîâ³â ôðàçîþ, ùî ñòàëà êðèëàòîþ: “ß çðîáèâ öå òîìó, ùî äðóæèíà Öåçàðÿ ïîâèííà áóòè ïîçà ï³äîçðîþ”.

380

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó

Âåñòà Áîãèíÿ äîìàøíüîãî âîãíèùà ³ ïàëàþ÷îãî ó íüîìó âîãíþ, Âåñòà øàíóâàëàñÿ ÿê ïîêðîâèòåëüêà äåðæàâè, ³ âîãîíü, ùî ïàëàâ ó ¿¿ õðàì³, ââàæàâñÿ â³÷íèì ³ íåâãàñèìèì. Â³í áóâ óò³ëåííÿì ñàìî¿ âåëèêî¿ áîãèí³, òîìó ¿¿ ñòàòó¿ â õðàì³ íå áóëî. Ó òàºìíîìó ì³ñö³ õðàìó, ÿêå çâàëîñÿ “Ïåí” (Ïåíòðàë³ÿ), çáåð³ãàëèñÿ ñâÿùåíí³ ïðåäìåòè, ñåðåä ÿêèõ çíàõîäèëèñÿ ïåíàòè – çîáðàæåííÿ áîã³â-çàñòóïíèê³â, ïðèâåçåí³, çà ëåãåíäîþ, ãåðîºì Åíåºì ç³ çðóéíîâàíî¿ Òðî¿. Ïðî ö³ ïðåäìåòè çíàëè ò³ëüêè âåðõîâíèé æðåöü – âåëèêèé ïîíòèô³ê ³ âåñòàëêè – æðèö³ áîãèí³ Âåñòè. Ãîëîâíèì îáîâ’ÿçêîì âåñòàëîê (¿õ áóëî ø³ñòü) áóëà ï³äòðèìêà íåâãàñèìîãî ïîëóì’ÿ â õðàì³ áîãèí³. Æðèöü â³äáèðàëè äóæå ðåòåëüíî, ç ãàðíèõ ðîäèí, áåç ô³çè÷íèõ íåäîë³ê³â. Âåëèêèé ïîíòèô³ê ñàì â³äáèðàâ ø³ñòüîõ ä³â÷àòîê â³êîì â³ä 6 äî 10 ðîê³â ç-ïîì³æ äâàäöÿòè, îáðàíèõ çà äîïîìîãîþ æåðåáà. Âîíè ïîòðàïëÿëè íà íàâ÷àííÿ äî ñòàðøèõ âåñòàëîê íà äåñÿòü ðîê³â, ñïî÷àòêó ïðîéøîâøè öåðåìîí³þ ïðèñâÿòè Âåñò³. ¯ì îáð³çàëè âîëîññÿ, ÿêå ï³äâ³øóâàëè íà ñâÿùåííîìó äåðåâ³ ÿê ïîæåðòâó áîãèí³, ïîò³ì âäÿãàëè â á³ëèé îäÿã ³ íàð³êàëè ³ì’ÿì Àìàòà, ùî äîäàâàëîñÿ äî ¿õ âëàñíîãî. Ïðîâ÷èâøèñü äåñÿòü ðîê³â, ìîëîä³ æðèö³ ïðèñòóïàëè äî ñâî¿õ îáîâ’ÿçê³â, ÿê³ ïîâèíí³ áóëè âèêîíóâàòè ïðîòÿãîì íàñòóïíîãî äåñÿòèë³òòÿ. Íàéòÿæ÷îþ ïðîâèíîþ âåñòàëêè áóëî ïîðóøåííÿ íåþ îá³òíèö³ öíîòëèâîñò³. Âèííà êàðàëàñÿ ñòðàøíîþ ñìåðòþ – ¿¿ æèâîþ çàêîïóâàëè ó çåìëþ. Á³ëÿ ì³ñüêî¿ ñò³íè, ó çåìëÿíîìó âàëó âèêîïóâàëè íåâåëèêèé ëüîõ, êóäè ñïóñêàëèñÿ ïî çåìëÿíèõ âèñòóïàõ. Ó öüîìó ëüîñ³ ñòåëèëè ïîñò³ëü, ñòàâèëè çàïàëåíèé ñâ³òèëüíèê ³ çàëèøàëè íåâåëèêèé çàïàñ ¿æ³ – õë³á, âîäó, ãëå÷èê ìîëîêà ³ òðîõè îë³¿. Öå ðîáèëîñÿ äëÿ òîãî, ùîá íå îáðàæàòè áîãèíþ, çàìîðèâøè ãîëîäîì ñâÿùåííó îñîáó ¿¿ æðèö³. Âåñòàëêó, ÿêà ïîðóøèëà îá³òíèöþ, ó ïîâí³é òèø³ çàâîäèëè äî íàãëóõî çàêðèòèõ ³ çàâ’ÿçàíèõ øê³ðÿíèìè ðåìåíÿìè íîø. Â³äò³ëÿ íå áóëî ÷óòíî íàâ³òü ¿¿ ãîëîñó. Óñå ì³ñòî áóëî çàíóðåíå â ãëèáîêèé ñóì. Êîëè íîø³ äîñÿãàëè ì³ñöÿ óâ’ÿçíåííÿ, ðåìåí³ ðîçâ’ÿçóâàëè. Ïåðåä âèêîíàííÿì ñòðàøíîãî âèðîêó âåëèêèé ïîíòèô³ê âèãîëîøóâàâ ìîëèòâè, çä³éìàþ÷è ðóêè äî íåáà, ïîò³ì ïðîâîäèâ âåñòàëêó, çàêóòàíó ç ãîëîâè äî í³ã ó ïîêðèâàëî, â³ä íîñèëîê äî ôàòàëüíèõ ñõîä³â, ïðÿìî äî ìîãèëè. Ïðèðå÷åíà ìîâ÷êè ñïóñêàëàñÿ âíèç, ³ îòâ³ð çàêðèâàëè, çàñèïàþ÷è éîãî çåìëåþ. Çà ³íø³ ïðîâèíè þíèõ âåñòàëîê íåùàäíî ñ³êëè, à ÿêùî â ÿêî¿ñü íåäáàéëèâî¿ æðèö³ ñâÿùåííèé âîãîíü çãàñàâ, òî ïîêàðàííÿ áàòîãàìè çä³éñíþâàâ ñàì âåëèêèé ïîíòèô³ê. Çãàñëèé íà âîãíèù³ Âåñòè âîãîíü ââàæàâñÿ ïîãàíîþ ïðèêìåòîþ äëÿ äåðæàâè, ³ ðîçïàëèòè éîãî ìîæíà áóëî ëèøå òåðòÿì äåðåâ’ÿíèõ ïàëè÷îê, ùî ñâ³ä÷èëî ïðî ãëèáîêó ñòàðîäàâí³ñòü îáðÿäó, áî â òàêèé ñïîñ³á âîãîíü äîáóâàâñÿ â ïåðâ³ñí³ ÷àñè. Ïðîñëóæèâøè äåñÿòü ðîê³â, âåñòàëêè íàñòóïí³ äåñÿòü ðîê³â ïîâèíí³ áóëè ïðèñâÿòèòè âèõîâàííþ ³ íàâ÷àííþ íîâèõ ä³â÷àòîê. Òàêèì ÷èíîì, ïðîòÿãîì òðèäöÿòè ðîê³â âåñòàëêè ñëóæèëè ñâî¿é áîãèí³. Ï³ñëÿ öüîãî âîíè ìàëè ïðàâî ïîâåðíóòèñÿ äîäîìó ³ íàâ³òü âèéòè çàì³æ. Àëå á³ëüø³ñòü âåñòàëîê çàëèøàëàñÿ ïðè õðàì³, îñê³ëüêè âîíè çàéìàëè íàäçâè÷àéíî ïî÷åñíå ñòàíîâèùå â Ðèì³. Êîëè âîíè ¿õàëè âóëèöåþ, òî óñ³ ïîâèíí³ áóëè ïîñòóïàòèñÿ äîðîãîþ. ¯õí³ ñâ³ä÷åííÿ â ñóä³ ìàëè âèð³øàëüíå çíà÷åííÿ. Îáðàçà âåñòàëêè êàðàëàñÿ ñìåðòþ. ßêùî âåñòàëêà çóñòð³÷àëà çëî÷èíöÿ, çàñóäæåíîãî äî ñòðàòè, òî ñòðàòà ñêàñîâóâàëàñÿ. Íàéá³ëüø øàíîâàíèì âåñòàëêàì, ÿê³ çðîáèëè äåðæàâ³ âàæëèâ³ ïîñëóãè, ñïîðóäæóâàëèñÿ ñòàòó¿1. Ñòàðøà çà â³êîì íàçèâàëàñÿ ãîëîâíîþ âåñòàëêîþ ³ êåðóâàëà âñ³ìà ³íøèìè. Ó Ðèì³ ùîð³÷íî 9 ÷åðâíÿ ñïðàâëÿëèñÿ ñâÿòà íà ÷åñòü áîãèí³ – îõîðîííèö³ äåðæàâè ³ ñ³ìåéíî1 Ïîä³áíèõ ñòàòóé áóëî çíàéäåíî äåê³ëüêà, ³ õî÷à îáëè÷÷ÿ ¿õ óøêîäæåí³, àëå ïðåêðàñíî çáåðåãëèñÿ âñ³ äåòàë³ îäÿãó ³ ãîëîâíèõ óáîð³â öèõ æðèöü.

381

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ãî âîãíèùà. Âîíè íàçèâàëèñÿ âåñòàë³ÿìè ³ ñóïðîâîäæóâàëèñÿ îáðÿäàìè ³ æåðòâîïðèíîøåííÿìè ç îäíîð³÷íèõ òåëèöü, ïëîä³â, âèíà, âîäè é îë³¿. Âåñòà áóëà ñèìâîëîì, ùî ïîºäíóâàâ ðèìñüêèõ ãðîìàäÿí â îäíó âåëèêó ðîäèíó íàâêîëî çàãàëüíîãî âîãíèùà. Òîìó êóëüò ö³º¿ áîãèí³ ìàâ âàæëèâå çíà÷åííÿ â æèòò³ ðèìñüêî¿ äåðæàâè. Ïîêè ïàëàâ âîãîíü Âåñòè â ¿¿ ñâÿòèëèù³ é çáåð³ãàëèñÿ â ¿¿ õðàì³ ñâÿùåíí³ ðåë³êâ³¿, Ðèì ï³ä îõîðîíîþ öèõ ñâÿòèíü áóâ ì³öíèé ³ ìîãóòí³é.

Âóëêàí Ç äåðæàâíèì êóëüòîì âîãíþ ³ âîãíèùà çâ’ÿçàíå òàêîæ øàíóâàííÿ ðèìëÿíàìè áîãà Âóëêàíà. Õðàìó Âóëêàíà â ñàìîìó ì³ñò³ íå áóëî, àëå â öåíòð³ Ðèìó íà óçâèøø³ íàä ôîðóìîì çíàõîäèëàñÿ ñâÿùåííà ä³ëÿíêà, âóëêàíàë, äå, íåìîâ á³ëÿ äåðæàâíîãî âîãíèùà, ïðîâîäèëèñÿ íàðàäè ñåíàòó. Óñ³ õðàìè Âóëêàíà, ÿê áîæåñòâà, çâ’ÿçàíîãî ç âîãíåì ³ ïîæåæàìè, çíàõîäèëèñÿ çà ìåæàìè ì³ñüêèõ ñò³í. Âóëêàí, ïîä³áíî äî ãðåöüêîãî áîãà Ãåôåñòà, áóâ âïðàâíèì êîâàëåì, ïîêðîâèòåëåì ðåì³ñíèê³â ³ þâåë³ð³â. Äðóæèíîþ éîãî áóëà ïðåêðàñíà áîãèíÿ Âåíåðà. Ñâÿòà, ÿê³ ïðîâîäèëèñÿ íà ÷åñòü Âóëêàíà, â³äáóâàëèñÿ 23 ñåðïíÿ ³ â³äçíà÷àëèñÿ æåðòâîïðèíîøåííÿìè ³ ãó÷íèìè ³ãðàìè ó âåëèêîìó öèðêó. Âóëêàí øàíóâàâñÿ ³ ÿê áîã ï³äçåìíîãî âîãíþ, ùî ïîñò³éíî ïîãðîæóâàâ âèâåðæåííÿìè. Ââàæàëîñÿ, ùî éîãî áîæåñòâåííà êóçíÿ çíàõîäèòüñÿ â íàäðàõ ãîðè Åòíè â Ñèöèë³¿, äå éîìó äîïîìàãàþòü ó ðîáîò³ ã³ãàíòèê³êëîïè.

Ïåíàòè, ëàðè, ìàíè ²ç âøàíóâàííÿì äîìàøíüîãî âîãíèùà áóâ ïîâ’ÿçàíèé ³ êóëüò ïåíàò³â – äîáðèõ äîìàøí³õ áîã³â, ùî ï³êëóâàëèñü ïðî ºäí³ñòü ³ áëàãîïîëó÷÷ÿ êîæíî¿ ðîäèíè. ¯õí³ çîáðàæåííÿ çâè÷àéíî çíàõîäèëèñü ó çàêðèò³é øàôö³ á³ëÿ âîãíèùà, äå çáèðàëèñÿ âñ³ ÷ëåíè ðîäèíè. Ï³ä ÷àñ ðàä³ñíèõ ïîä³é ó ðîäèí³ ïåíàòàì ïðèíîñèëèñÿ ïîäÿ÷í³ æåðòâè. Îõîðîíèòåëÿìè äîìó áóëè ëàðè, äîáð³ äóõè, ùî í³êîëè íå çàëèøàëè áóäèíîê íà â³äì³íó â³ä ïåíàò³â, ÿêèõ ìîæíà áóëî âçÿòè ç ñîáîþ ïðè ïåðå¿çä³ íà ³íøå ì³ñöå. Ëàðè òàêîæ çáåð³ãàëèñÿ á³ëÿ âîãíèùà â îñîáëèâ³é øàôö³ – ëàðàð³¿, äâåðöÿòà ÿêî¿ ï³ä ÷àñ ñ³ìåéíèõ ñâÿò â³äêðèâàëè, ùîá ëàðè ìîãëè âçÿòè ó÷àñòü ó çàãàëüíèõ âåñåëîùàõ ³ òðàïåç³. Ïåðåä íèìè ñòàâèëèñÿ â îñîáëèâîìó ïîñóä³ ¿æà ³ ïèòâî, à â äí³ íàðîäæåííÿ ÷ëåí³â ðîäèíè ¿õ ïðèêðàøàëè êâ³òàìè. Êîëè ñèí óïåðøå íàäÿãàâ ÷îëîâ³÷ó òîãó, òî â³í ïðèñâÿ÷óâàâ ñâ³é äèòÿ÷èé àìóëåò – áóëëó1 ëàðàì, ðîáëÿ÷è ïðè öüîìó óçëèâàííÿ ³ ìîëèòâè. Çàõîäÿ÷è â áóäèíîê ÷îëîâ³êà, íàðå÷åíà íåîäì³ííî ïðèíîñèëà æåðòâó ëàðàì, çàñòóïíèöòâà ÿêèõ ïðîñèëà. Ëàðè îõîðîíÿëè âñ³õ ÷ëåí³â ðîäèíè ³ ó ïîäîðîæàõ, ³ ó â³éñüêîâèõ ïîõîäàõ. Ò³ëüêè ñë³ä áóëî íå çàáóâàòè ïðî æåðòâîïðèíîøåííÿ. Êð³ì äîìàøí³õ ëàð³â, îñîáëèâî øàíóâàëèñÿ ëàðè ðèìñüêî¿ äåðæàâè, ÿê³ âò³ëþâàëè äóõè äðåâí³õ ãåðî¿â – Ðîìóëà, Ðåìà, Ò³òà Òàö³ÿ, ùî ââàæàëèñÿ çàñíîâíèêàìè ³ çàõèñíèêàìè Ðèìó. Äî ëàð³â áóëî â³äíåñåíî é Àêêó Ëàðåíö³þ, ÿêà ðàçîì ç³ ñâî¿ì ÷îëîâ³êîì âèðîñòèëà Ðîìóëà ³ Ðåìà. Ï³ä ÷àñ óðî÷èñòîãî ñâÿòà ëàðåíòàë³é, ÿêå â³äçíà÷àëîñÿ 23 ãðóäíÿ, ¿é ñïåö³àëüíî ïðèíîñèëè çàóïîê³éíó ïîæåðòâó. Êð³ì òîãî, îñê³ëüêè êàïëèö³ ëàð³â, ÿê³ îõîðîíÿþòü ìåøêàíö³â âóëèöü, ñòîÿëè íà ïåðåõðåñòÿõ, ¿ì òàêîæ â³ääàâàëè ïî÷åñò³, ¿õí³ â³âòàð³ ïðèêðàøàëè êâ³òàìè ó ñâÿòî êîìï³òàë³é, ðîáèëè óçëèâàííÿ âèíîì ³ îë³ºþ. Á³äíîòà ðèìñüêèõ 1 Áóëëà – çîëîòèé êðóãëèé ìåäàëüéîí-êóëüêà, ó ÿêîìó çíàõîäèâñÿ àìóëåò. Éîãî íîñèëè íà øè¿ óñ³ â³ëüíîíàðîäæåí³ ðèìñüê³ õëîï÷èêè.

382

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó êâàðòàë³â ïðè öüîìó ùèðî âåñåëèëàñÿ, äèâëÿ÷èñü íà âèñòàâè êîìåä³àíò³â ³ àêðîáàò³â, çìàãàííÿ àòëåò³â ³ áåðó÷è ó÷àñòü ó ðîçâàãàõ íà ÷åñòü äîáðèõ ëàð³â. Ìàíè áóëè òàêîæ äîáðèìè çàñòóïíèêàìè ðîäèíè, àëå â íèõ óò³ëþâàëèñÿ äóø³ ïîìåðëèõ ïðåäê³â. ¯õ óìèëîñòèâëÿëè óçëèâàííÿìè âîäîþ, âèíîì ³ ìîëîêîì, à 21 ëþòîãî çàãàëüíèì ñâÿòîì – ôåâðàë³ºþ ³ óðî÷èñòîþ òðàïåçîþ íà ÷åñòü ìåðòâèõ ïðåäê³â. Ìàíè æèëè â ï³äçåìíîìó ñâ³ò³, ³ íà Ïàëàòèíñüêîìó ïàãîðá³ çíàõîäèëàñÿ ãëèáîêà ÿìà, ïðèêðèòà êàìåíåì, ùî íàçèâàëàñÿ ìóíäóñ. Öå áóëî ñâÿùåííå æèòëî ìàí³â. Â³äêðèâàëîñÿ âîíî òðè÷³ íà ð³ê, ùîá çä³éñíèòè óðî÷èñò³ öåðåìîí³¿ äëÿ óìèëîñòèâëåííÿ áîã³â-ìàí³â. Ïðèíîñèëèñÿ æåðòâè – âèíî, âîäà, ìîëîêî, êðîâ ÷îðíèõ îâåöü, áèê³â ³ ñâèíåé. Ï³ä ÷àñ ñâÿòà íà ÷åñòü ìàí³â õðàìè âñ³õ ³íøèõ áîã³â áóëè çà÷èíåí³, âåñ³ëüí³ öåðåìîí³¿ çàáîðîíÿëèñÿ. Âñÿ äåðæàâà âøàíîâóâàëà ìîëèòâàìè áëàãîä³éíèõ ³ äîáðîçè÷ëèâèõ ìàí³â. Àëå íå ò³ëüêè äîáðèì äóõàì ïîìåðëèõ ïðèíîñèëèñÿ æåðòâè. Çë³ñí³ ³ ìñòèâ³ äóõè ïîìåðëèõ íåäîáðèõ ëþäåé íå ò³ëüêè ìó÷èëèñÿ ñàì³, àëå é äîï³êàëè æèâèì. Âíî÷³ ö³ çë³ äóõè, ¿õ íàçèâàëè ëàðâàìè, çàëèøàëè ï³äçåìíèé ñâ³ò ³ ïåðåñë³äóâàëè òèõ, êîãî âîíè ââàæàëè ñâî¿ìè âîðîãàìè, ìó÷èëè ¿õ êîøìàðàìè ³ ñòðàøíèìè âèä³ííÿìè. Ðèìëÿíè íàçèâàëè ¿õ òàêîæ ëåìóðàìè1. Ó äí³ ëåìóð³é, ñâÿòà ìåðòâèõ, êîòðå â³äçíà÷àëîñÿ òðè íî÷³ (9, 11 ³ 13 òðàâíÿ), ùîá óìèëîñòèâèòè çëèõ äóõ³â, ÿê³ þðáàìè áðîäÿòü ó öåé ÷àñ ïî çåìë³, ãëàâà êîæíî¿ ðîäèíè ïîâèíåí áóâ âèêîíàòè äðåâí³é îáðÿä. Ð³âíî îï³âíî÷³ â³í óñòàâàâ, áîñîí³æ îáõîäèâ óñ³ ïðèì³ùåííÿ ³ âèõîäèâ çà ïîð³ã. Îìèâøèñü äæåðåëüíîþ âîäîþ, õàçÿ¿í äåâ’ÿòü ðàç³â êèäàâ ÷åðåç ïëå÷å, íå îãëÿäàþ÷èñü, ÷îðí³ áîáè, ùîðàç ïîâòîðþþ÷è: “Ö³ áîáè ÿ äàþ âàì ³ öèìè áîáàìè âèêóïîâóþ ñåáå ³ ñâî¿õ áëèçüêèõ”. Ââàæàëîñÿ, ùî ëåìóðè éäóòü çà íèì ³ îõî÷å ïî¿äàþòü æåðòîâí³ áîáè. Ïîò³ì ãëàâà ðîäèíè çíîâó îìèâàâñÿ âîäîþ ³, ùîá â³ä³ãíàòè ëåìóð³â â³ä áóäèíêó, âäàðÿâ îäíèì ì³äíèì òàçîì îá ³íøèé, äåâ’ÿòü ðàç³â ïîâòîðþþ÷è ïðîõàííÿ çëèì äóõàì çàëèøèòè éîãî æèòëî. Öåé îáðÿä, ÿêèé ïîâòîðþâàâñÿ òðè÷³ áåç áóäü-ÿêèõ çì³í, ñâ³ä÷èâ ïðî òå, ùî â ðèìñüê³é ðåë³ã³¿ çáåðåãëîñÿ áàãàòî ïåðâ³ñíèõ ìàã³÷íèõ ðèñ.

Ãåí³¿ ³ þíîíè Ó êîæíîãî ðèìëÿíèíà áóâ ñâ³é ãåí³é – áîæåñòâî, ÿêå ñóïðîâîäæóâàëî éîãî ïðîòÿãîì óñüîãî æèòòÿ – â³ä êîëèñêè äî ìîãèëè, ñïîíóêàþ÷è ëþäèíó äî òèõ ó÷èíê³â, ÿê³ âîíà çä³éñíþâàëà ïðîòÿãîì æèòòÿ. Òîìó â äåíü ñâîãî íàðîäæåííÿ êîæåí ðèìëÿíèí ïðèíîñèâ ñâîºìó ãåí³þ æåðòâè – êâ³òè, ïëîäè, ô³ì³àì é óçëèâàííÿ. Óñ³ çíà÷í³ ïîä³¿ â æèòò³ â³äçíà÷àëèñÿ æåðòâîïðèíîøåííÿì ãåí³þ. Ðèìëÿíè âëàøòîâóâàëè áåíêåòè ç äðóçÿìè, áàæàþ÷è ïðèíåñòè ãåí³þ ðàä³ñòü. Ï³ñëÿ ñìåðò³ ëþäèíè éîãî ãåí³é çàëèøàâñÿ íà çåìë³, ïåðåáóâàþ÷è á³ëÿ ìîãèëè. Òàêó æ ðîëü ó æèòò³ ðèìñüêèõ æ³íîê ãðàëè ¿õí³ þíîíè – ãåí³¿ æ³íî÷îãî ðîäó. Áóëè ãåí³¿, ï³ä çàñòóïíèöòâîì ÿêèõ çíàõîäèëèñÿ äåðæàâà, ì³ñòî ³ íàâ³òü îêðåì³ ì³ñöåâîñò³. Çàçâè÷àé ãåí³ºì ì³ñöåâîñò³ ââàæàëàñÿ ãàðíà çì³ÿ, ÿê³é ó æåðòâó ïðèíîñèëèñÿ äîçð³ë³ ïðåêðàñí³ ïëîäè. Êð³ì ãåí³ÿ, äèòèíó çìàëå÷êó îòî÷óâàëè òóðáîòëèâ³ áîãè ³ áîãèí³. Îäí³ äîïîìàãàëè íåìîâëÿò³ âïåðøå çàêðè÷àòè, ³íø³ îõîðîíÿëè êîëèñêó, â÷èëè ïèòè, ¿ñòè, ðóõàòèñÿ, ðîçìîâëÿòè, âèõîäèòè ç áóäèíêó ³ ïîâåðòàòèñÿ íàçàä. Ó òàêèé æå ñïîñ³á ðîçãëÿäàëîñÿ ³ æèòòÿ ïðèðîäè – ñàìå òîìó ³ íàë³÷óâàëîñÿ â ðèìëÿí áåçë³÷ áîã³â ³ áîãèíü, ÿê³ ï³êëóâàëèñÿ, çäàâàëîñÿ á, ïðî îäíå é òå ñàìå – ùîá çåðíî áóëî êèíóòå â çåìëþ, ùîá çëàêè ï³äíÿëèñÿ, çàêîëîñèëèñÿ ³ áóëè ç³áðàí³, ùîá ðîçïóñêàëèñÿ êâ³òè, çàâ’ÿçóâàëèñÿ ïëîäè ñàäîâèõ äåðåâ, ïëîäîíîñèëè âèíîãðàäíèêè. Óâåñü ñâ³ò äëÿ 1 Ëåìóðè – ñòðàøí³ ïðèìàðè, ìàëè âèãëÿä ñêåëåò³â ÷è âàìï³ð³â ³ âèñìîêòóâàëè êðîâ ó æèâèõ ëþ-

äåé.

383

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ðèìëÿíèíà áóâ íàïîâíåíèé áîæåñòâàìè, ç ÿêèìè â³í ïîñò³éíî çóñòð³÷àâñÿ ³ ÿêèì ïîâèíåí áóâ äîãîäæàòè, ùîá éîãî æèòòÿ ïðîõîäèëî ùàñëèâî. Äëÿ öüîãî ïîòð³áíî áóëî òî÷íî çíàòè, äî ÿêîãî áîæåñòâà ³ ÿê çâåðíóòèñÿ, ùîá î÷³êóâàíà ìèë³ñòü íå îáåðíóëàñÿ ïîêàðàííÿì. Çàïàì’ÿòàòè âñ³ ö³ íàñòàíîâè, ñóâîðèé ðèòóàë æåðòâîïðèíîøåííÿ ³ ïðîãîëîøåííÿ ìîëèòîâ áóëî ïðàêòè÷íî íåìîæëèâî, à òîìó ³ äîâîäèëîñÿ çâåðòàòèñÿ äî æåðö³â, ÿê³ òâåðäî çíàëè ïðàâèëà ñï³ëêóâàííÿ ç áîæåñòâîì. Æåðö³ é æðèö³ ð³çíèõ áîã³â – ïîíòèô³êè, ôëàì³íè, ôåö³àëè, ëóïåðêè, ñàë³¿, âåñòàëêè, àðâàëüñüê³ áðàòè, àâãóðè1, ãàðóñïèêè2 â³ä³ãðàâàëè âåëè÷åçíó ðîëü ó ñóñï³ëüíîìó ³ ïðèâàòíîìó æèòò³ ðèìëÿí. Âîíè òî÷íî çíàëè ôîðìóëè ìîëèòîâ, óñå, ùî âàðòî ðîáèòè é îá³öÿòè áîãó, ùîá îäåðæàòè â³ä íüîãî áàæàíå. Ãîëîâíèì ó ñòîñóíêàõ ³ç áîæåñòâîì áóëî ðåòåëüíå âèêîíàííÿ âñòàíîâëåíèõ îáðÿä³â, â³ðí³ñòü, áëàãî÷åñòÿ ³ äîòðèìàííÿ íàêëàäåíèõ áîãàìè çàáîðîí. Ðåòåëüíî äîòðèìóþ÷èñü âñ³õ óìîâ, çàïðîïîíîâàíèõ áîæåñòâîì, â³ðóþ÷èé ðèìëÿíèí î÷³êóâàâ òàêîãî æ ñêðóïóëüîçíîãî âèêîíàííÿ â³ä áîãà òîãî, ùî â³í ïðîñèâ. Óñå öå íàãàäóâàëî ä³ëîâó óãîäó ì³æ ëþäèíîþ, ùî ìîëèòüñÿ, ³ áîãîì. Ïðè öüîìó ëþäèíà ïîâèííà áóëà òî÷íî âêàçàòè, ùî ñàìå âîíà ïðèíîñèòü ó æåðòâó, ùîá áîãè íå çðîçóì³ëè íåïðàâèëüíî. Òàê, íàïðèêëàä, ðîáëÿ÷è óçëèâàííÿ, ñë³ä áóëî ñêàçàòè: “Ïðèéìè öå âèíî, ùî ÿ òîá³ ïðèíîøó”, – ùîá áîæåñòâî íå ïîäóìàëî, ùî éîìó îá³öÿíå óñå âèíî, ùî çíàõîäèòüñÿ â ëüîñ³ ìîë³ëüíèêà. Âèãîëîøóþ÷è ìîëèòâó, ðèìëÿíèí íàêðèâàâ ãîëîâó ïëàùåì, ùîá êðàùå çîñåðåäèòèñÿ ³ äîòðèìàòèñÿ óñ³õ ôîðìàëüíîñòåé. ² íàâ³òü, çâåðòàþ÷èñü äî Þï³òåðà, íàéãîëîâí³øîãî áîæåñòâà ðèìëÿí, óñ³ì äîáðå â³äîìîãî, íàéá³ëüø çàâáà÷ëèâ³ ïðîõà÷³ ç îáåðåæíîñò³ óæèâàëè íàñòóïíó ôîðìóëó: “Ìîãóòí³é Þï³òåðå, ÷è, ìîæå, íàçâàòè òåáå ³íøèì ³ìåíåì, òèì, ÿêå òîá³ á³ëüø äî âïîäîáè...” Òàêèì ÷èíîì, óñÿ ðèìñüêà ðåë³ã³ÿ äîòðèìóâàëàñü ñóâîðî âèïðàöþâàíèõ îáðÿä³â ³ ñâÿùåííèõ ôîðìóë, çíàòè ÿê³ ìîãëè ëèøå ëþäè, ùî ñïåö³àëüíî öèì çàéìàëèñÿ, òîáòî æåðö³. Âîíè ïåðåáèðàëè íà ñåáå òëóìà÷åííÿ ìàã³÷íèõ çàêëèíàíü ³ îáðÿä³â, ùî ïðèéøëè ç ãëèáîêî¿ äàâíèíè ³ çáåðåãëèñÿ â ðåë³ã³¿ ðèìëÿí.

ÃÅÐÎ¯ ² ËÅÃÅÍÄÈ Åíåé Âèêëàäåíî çà ïîåìîþ ðèìñüêîãî ïîåòà Ïóáë³ÿ Ìàðîíà Âåðã³ë³ÿ (² ñò. äî í.å.) "Åíå¿äà" ³ ïðàöåþ Ò³òà Ë³â³ÿ (59 ð. äî í.å. - 17 ð. í.å.) "Ðèìñüêà ³ñòîð³ÿ â³ä çàñíóâàííÿ ì³ñòà". Ìîãóòíÿ ³ ïðåêðàñíà äðóæèíà ãðîìîâåðæöÿ Þï³òåðà, áîãèíÿ Þíîíà, çäàâíà íåíàâèä³ëà òðîÿíö³â çà íåïîïðàâíó îáðàçó, çàâäàíó ¿é öàðåâè÷åì Ïàð³ñîì: â³í ïðèñóäèâ çîëîòå ÿáëóêî íå ¿é, âîëîäàðö³ áîã³â, à áîãèí³ Âåíåð³. Êð³ì ö³º¿ îáðàçè, çíàëà Þíîíà ïðî â³ùóâàííÿ, ÿêå îá³öÿëî ¿¿ óëþáëåíîìó Êàðôàãåíó, áàãàòîìó ³ ñëàâíîìó ñâîºþ äîáëåñòþ ì³ñòó, ùî ïåðåáóâàëî ï³ä ¿¿ çàñòóïíèöòâîì, çàãèáåëü â³ä íàùàäê³â òðîÿíö³â, ùî âèñëèçíóëè ç³ 1 Æåðö³, ÿê³ ïðîðîêóâàëè ìàéáóòíº çà ïîëüîòîì ïòàõ³â ³ çà ¿õí³ì ñòàâëåííÿì äî ñâÿùåííî¿ ¿æ³. 2 Æåðö³, ÿê³ ïðîðîêóâàëè ìàéáóòíº çà íóòðîùàìè òâàðèí, òëóìà÷èëè òàºìíèé çì³ñò óäàðó áëèñêà-

âîê â³äïîâ³äíî äî ì³ñöÿ âëó÷àííÿ ³ êîëüîðó. Îñîáëèâî ñëàâèëèñÿ ãàðóñïèêè ç Åòðóð³¿, ùî áóëà êîëèñêîþ âñ³ëÿêèõ ìàðíîâ³ðñòâ ³ ìàã³÷íèõ îáðÿä³â, ÿê³ ïåðåéøëè äî ðèìñüêèõ â³ðóâàíü.

384

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó çðóéíîâàíî¿ ãðåêàìè Òðî¿. Äî òîãî æ ³ òðîÿíåöü Åíåé, ÿêèé î÷îëèâ ïîðÿòîâàíèõ òðîÿíö³â, áóâ ñèíîì Âåíåðè, ùî ïîñîðîìèëà Þíîíó â ñóïåðå÷ö³ áîãèíü çà çâàííÿ íàéïðåêðàñí³øî¿. ×åðåç ãí³â Þíîíè Åíåé áóâ ïðèðå÷åíèé íà òÿæê³ âèïðîáóâàííÿ, ïåðø í³æ çáóäåòüñÿ òå, ùî éîìó ïðèçíà÷èëè áîãè: öàðþâàòè íà ÷óæèí³, íà ³òàë³éñüê³é çåìë³, çâ³äêè â³í ðîçïî÷íå ñâ³é ð³ä, äå ñïîðóäèòü ì³ñòî, ÿêîìó ï³äêîðÿòüñÿ âñ³ çåìë³ é íàðîäè. Ï³ñëÿ íåáåçïå÷íèõ ïðèãîä êîðàáë³ áàãàòîñòðàæäàëüíîãî Åíåÿ äîñÿãëè ãèðëà ð³êè Òèáð, ä³ñòàëèñÿ çåìë³, ÿêà íàçèâàëàñÿ Ëàö³óì. Ì³ñöåâèé öàð Ëàòèí ñïî÷àòêó âîðîæî ïîñòàâèâñÿ äî ïðèáóëüö³â, àëå ïîò³ì âèÿâèâ ãîñòèíí³ñòü ³ çãîäîì óêëàâ äðóæí³é ñîþç ì³æ ëàòèíàìè ³ òðîÿíöÿìè, ïîáàæàâøè ñêð³ïèòè éîãî øëþáîì Åíåÿ ç³ ñâîºþ äî÷êîþ Ëàâ³í³ºþ. Âîæäü ïëåìåí³ ðóòóë³â Òóðí, ç ÿêèì áóëà çàðó÷åíà Ëàâ³í³ÿ, ï³äíÿâ ñâ³é íàðîä ïðîòè ÷óæèíö³â. Ó äâîáî¿ ç ìîãóòí³ì Åíåºì Òóðí çàãèíóâ. Óñóíóâøè ñâîãî ñòðàøíîãî ñóïåðíèêà, Åíåé îäðóæèâñÿ ç Ëàâ³í³ºþ ³ çàñíóâàâ íîâå ì³ñòî Ëàö³óìó – Ëàâ³í³é. Ï³ñëÿ ñìåðò³ öàðÿ Ëàòèíà Åíåé, î÷îëèâøè öàðñòâî, çìóøåíèé áóâ â³äáèâàòè íàïàäè ìîãóòí³õ åòðóñê³â, ùî íå áàæàëè òåðï³òè ïðèáóëüö³â, ÿê³ çäîáóëè ñëàâó äîáëåñíèõ ³ â³äâàæíèõ âî¿í³â. Óêëàâøè ñîþç ³ç ïëåìåíåì ðóòóë³â, åòðóñêè âèð³øèëè ïîê³í÷èòè ç çóõâàëèìè ÷óæîçåìöÿìè ³ ¿õí³ì âîæäåì. Àëå òðîÿíö³ é ëàòèíè, îêðèëåí³ ñâî¿ì ìóæí³ì öàðåì, çäîáóëè ïåðåìîãó ó âèð³øàëüí³é áèòâ³ ç âîðîãàìè. Áèòâà öÿ áóëà îñòàííüîþ äëÿ Åíåÿ é îñòàíí³ì éîãî ïîäâèãîì. Âî¿íè Åíåÿ ââàæàëè éîãî çàãèáëèì, àëå áàãàòî õòî ðîçïîâ³äàâ, ÿê â³í ç’ÿâèâñÿ ñâî¿ì ñïîäâèæíèêàì ïðåêðàñíèé, ñïîâíåíèé ñèë, ó ñÿþ÷èõ îáëàäóíêàõ ³ ñêàçàâ, ùî áîãè âçÿëè éîãî äî ñåáå, ÿê ð³âíîãî ¿ì. Ùî á òàì íå áóëî, íàðîä ïî÷àâ âøàíîâóâàòè éîãî ï³ä ³ì’ÿì Þï³òåðà1. Ñèí Åíåÿ Àñêàí³é ùå íå äîñÿã òîãî â³êó, â ÿêîìó ìîæíà áóëî þíàêîâ³ äîâ³ðèòè âñþ ïîâíîòó âëàäè, ³ â³ä éîãî ³ìåí³ ïðèâèëà öàðèöÿ Ëàâ³í³ÿ, ðîçóìíà ³ äàëåêîãëÿäíà æ³íêà. ¯é âäàëîñÿ çáåðåãòè äåðæàâó â ºäíîñò³ ³ ïðîöâ³òàíí³. Çìóæí³âøè, Àñêàí³é çàëèøèâ öàðèöþ êåðóâàòè Ëàâ³í³ºì, à ñàì ç³ ñâî¿ìè äðóçÿìè ³ ñïîäâèæíèêàìè ïåðåñåëèâñÿ äî ï³äí³ææÿ Àëüáàíñüêî¿ ãîðè, çàñíóâàâøè ì³ñòî, íàçâàíå Àëüáà-Ëîíãîþ2, îñê³ëüêè âîíî ïðîñòÿãëîñÿ óçäîâæ ã³ðñüêîãî õðåáòà. Íåçâàæàþ÷è íà ñâîþ þí³ñòü, Àñêàí³é çóì³â äîìîãòèñÿ âèçíàííÿ ç áîêó ìîãóòí³õ ñóñ³äí³õ ïëåìåí, ³ êîðäîí ì³æ ëàòèíàìè é åòðóñêàìè áóâ ïîçíà÷åíèé ð³÷èùåì Òèáðó. Àñêàí³þ óñïàäêîâóâàâ éîãî ñèí Ñ³ëüâ³é, íàçâàíèé òàê òîìó, ùî â³í íàðîäèâñÿ â ë³ñ³3. Öàðñòâî Ñ³ëüâ³ÿ ïåðåõîäèëî â³ä îäíîãî íàùàäêà Åíåÿ äî ³íøîãî. Ñåðåä íèõ áóëè öàð³ Òèáåð³í (â³í ïîòîíóâ ó Òèáð³ ³ ñòàâ áîãîì ö³º¿ ð³êè) ³ Àâåíòèí (éîãî ³ì’ÿì áóâ íàçâàíèé îäèí ç ïàãîðá³â, íà ÿêèõ çãîäîì ðîçòàøóâàëîñÿ âåëèêå ì³ñòî Ðèì). ², íàðåøò³, âëàäó îäåðæàâ öàð Íóì³òîð, çà ïðàâë³ííÿ ÿêîãî â³äáóëèñÿ âñ³ ïîä³¿, ïîâ’ÿçàí³ ç ³ñòîð³ºþ çàñíóâàííÿ ì³ñòà Ðèìó.

Ðîìóë ³ Ðåì. Çàñíóâàííÿ Ðèìó Âèêëàäåíî çà "Ðèìñüêîþ ³ñòîð³ºþ â³ä çàñíóâàííÿ ì³ñòà" ðèìñüêîãî ³ñòîðèêà Ò³òà Ë³â³ÿ (59 ð. äî í.å. - 17 ð. í.å. ) ³ "Ïîð³âíÿëüíèìè æèòòºïèñàìè" ãðåöüêîãî ïèñüìåííèêà Ïëóòàðõà (² ñò. í.å.). Ó ñëàâíîìó ì³ñò³ Àëüáà-Ëîíç³ öàðþâàâ íàùàäîê âåëèêîãî òðîÿíñüêîãî ãåðîÿ Åíåÿ – Íóì³òîð, ùî áóâ ñïðàâåäëèâèì ³ ìèëîñòèâèì ïðàâèòåëåì. Àëå áðàò éîãî Àìóë³é, ÿêèé çàçäðèâ Íóì³òîðó ³ ñàì ïðàãíóâ öàðñüêî¿ âëàäè, ï³äêóïèâ îòî÷åííÿ öàðÿ ³, ñêîðèñòàâøèñü 1 Ó äàíîìó âèïàäêó “ì³ñöåâîãî” áîãà. 2 Longa – ó ïåðåêëàä³ ç ëàòèíñüêî¿ “äîâãà”. 3 Silva – ó ïåðåêëàä³ ç ëàòèíñüêî¿ “ë³ñ”.

385

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì äîâ³ðëèâ³ñòþ Íóì³òîðà, ñêèíóâ éîãî ç ïðåñòîëó. Îäíàê óáèòè áðàòà Àìóë³é íå íàâàæèâñÿ. Äëÿ òîãî, ùîá çàêð³ïèòè çà ñîáîþ öàðñüêó âëàäó, â³í âèð³øèâ óáèòè ñèíà Íóì³òîðà, à ïðåêðàñíó Ðåþ Ñ³ëüâ³þ, äî÷êó öàðÿ, çðîáèâ æðèöåþ áîãèí³ Âåñòè. Æðèö³ ö³º¿ áîãèí³ ïîâèíí³ áóëè äàâàòè îá³òíèöþ öíîòè ³ çáåð³ãàòè íåâãàñèìèé ñâÿùåííèé âîãîíü, ùî ãîð³â äåíü ³ í³÷ ó ñâÿòèëèù³. Âåñòàëêà, ÿêà ïîðóøóâàëà îá³òíèöþ ÷èñòîòè é îïîãàíþâàëà â òàêèé ñïîñ³á ñâÿò³ñòü âîãíèùà Âåñòè, çàñóäæóâàëàñÿ äî ñòðàòè – ¿¿ çàêîïóâàëè æèâîþ ó çåìëþ. Çà÷àðîâàíèé êðàñîþ Ðå¿ Ñ³ëüâ³¿, áîã Ìàðñ ïîêîõàâ ¿¿, ³ â äî÷êè ñêèíóòîãî öàðÿ íàðîäèëèñÿ õëîï÷èêè-áëèçíþêè. Âæå ïðè íàðîäæåíí³ âîíè âðàçèëè öàðÿ Àìóë³ÿ ñâî¿ì íåçâè÷àéíèì âèäîì: âîíè âèïðîì³íþâàëè ÿêóñü äèâíó ñèëó. Ðîçëþòîâàíèé ³ íàëÿêàíèé ïîÿâîþ áëèçíþê³â, ÿêèõ â³í ñïðèéíÿâ ÿê ïðåòåíäåíò³â íà ïðåñòîë, Àìóë³é íàêàçàâ êèíóòè íåìîâëÿò ó âîäè Òèáðó, à ìàò³ð ¿õíþ çà ïîðóøåííÿ îá³òíèö³ çàêîïàòè â çåìëþ. Îäíàê áîã Ìàðñ íå äîïóñòèâ çàãèáåë³ ñâî¿õ ä³òåé ³ ¿õíüî¿ óëþáëåíî¿ ìàòåð³1. Êîëè, çà íàêàçîì Àìóë³ÿ, öàðñüêèé ðàá ïðèí³ñ êîøèê ³ç íåìîâëÿòàìè, ùî ïëàêàëè, íà áåðåã Òèáðó, â³í ïîáà÷èâ, ùî âîäà ñòî¿òü âèñîêî ³ áóðõëèâ³ õâèë³ çàãðîæóþòü êîæíîìó, õòî íàñì³ëèòüñÿ íàáëèçèòèñÿ äî ð³êè. Çëÿêàíèé ðàá, íå çâàæèâøèñü ñïóñòèòèñÿ áëèçüêî äî âîäè, êèíóâ êîøèê íà áåðåç³ é óò³ê. Ðîçáóðõàí³ õâèë³ çàëèëè êîøèê ç íåìîâëÿòàìè ³ â³äíåñëè á éîãî çà òå÷³ºþ, ÿêáè éîãî íå çàòðèìàëè ã³ëêè ñìîê³âíèö³, ùî ðîñëà á³ëÿ ñàìî¿ âîäè. ² îòóò, íà÷å çà÷àðîâàíà, âîäà â ð³÷ö³ ñòàëà ñïàäàòè, áóðÿ ïðèïèíèëàñÿ, à áëèçíþêè, âèïàâøè ç êîøèêà, ùî ïîõèëèâñÿ, ï³äíÿëè ãîëîñíèé êðèê. Ó öåé ÷àñ äî ð³êè ï³ä³éøëà âîâ÷èöÿ, â ÿêî¿ íåùîäàâíî íàðîäèëèñÿ âîâ÷åíÿòà, ùîá óãàìóâàòè ñïðàãó. Âîíà ç³ãð³ëà áëèçíþê³â, ÿê³ æàä³áíî ïðèïàëè äî ¿¿ ñîñê³â, ïîâíèõ ìîëîêà. Âîâ÷èöÿ ïðèíåñëà ¿õ ó ñâîº ë³ãâèùå, äå íåçàáàðîì ¿õ çíàéøîâ öàðñüêèé ñâèíîïàñ íà ³ì’ÿ Ôàóñòóë. Ïîáà÷èâøè äâîõ ïðåêðàñíèõ íåìîâëÿò ó âîâ÷îìó ë³ãâèù³, Ôàóñòóë çàáðàâ ¿õ äî ñâîº¿ õàòèíè ³ ðàçîì ç³ ñâîºþ äðóæèíîþ âèõîâàâ õëîï÷èê³â, ÿêèõ íàçâàëè Ðîìóëîì ³ Ðåìîì. Áëèçíþêè ³ òîä³, êîëè âîíè áóëè ä³òüìè, ³ òîä³, êîëè ñòàëè þíàêàìè, âèð³çíÿëèñÿ ñâîºþ êðàñîþ, ñèëîþ ³ ãîðäîâèòîþ ïîñòàâîþ ñåðåä ³íøèõ ä³òåé ïàñòóõ³â. Ìîëîêî âîâ÷èö³, ÿêà ¿õ âèãîäóâàëà, çðîáèëî þíèõ Ðîìóëà ³ Ðåìà ñì³ëèâèìè ³ çóõâàëèìè ïåðåä áóäü-ÿêîþ íåáåçïåêîþ, ñåðöÿ ¿õí³ áóëè ìóæí³ìè, ðóêè ³ íîãè ì³öíèìè ³ ì’ÿçèñòèìè. Ïðàâäà, îáèäâà âîíè áóëè çàïàëüí³ ³ âïåðò³, àëå Ðîìóë óñå-òàêè âèÿâèâñÿ á³ëüø ðîçâàæëèâèì í³æ áðàò. ² íà çáîðàõ îáùèíè, êîëè ìîâà éøëà ïðî ïîëþâàííÿ ÷è âèïàñ õóäîáè, Ðîìóë íå ò³ëüêè âèñòóïàâ ç ìóäðèìè ïîðàäàìè, àëå ³ äàâàâ çðîçóì³òè îòî÷óþ÷èì, ùî â³í ðàäøå íàðîäæåíèé íàêàçóâàòè, í³æ ï³äêîðþâàòèñÿ ³íøèì. Îáèäâà áðàòè êîðèñòóâàëèñÿ çàãàëüíîþ ëþáîâ’þ, âîíè â³äð³çíÿëèñÿ ñèëîþ ³ ñïðèòí³ñòþ, áóëè ïðåêðàñíèìè ìèñëèâöÿìè, çàõèñíèêàìè â³ä ðîçá³éíèê³â, ùî ñïóñòîøóâàëè ¿õí³é ð³äíèé êðàé. ² Ðîìóë, ³ Ðåì çàñòóïàëèñÿ çà íåñïðàâåäëèâî ñêðèâäæåíèõ, ³ íàâêîëî íèõ îõî÷å çáèðàëèñÿ ëþäè, ñåðåä ÿêèõ ìîæíà áóëî çóñòð³òè íå ò³ëüêè ïàñòóõ³â, àëå ³ âîëîöþã, ³ íàâ³òü ðàá³â-óò³êà÷³â. Òàêèì ÷èíîì, ó êîæíîãî ç áðàò³â íàçáèðàëîñÿ ïî ö³ëîìó çàãîíó. Ñòàëîñÿ òàê, ùî Ðåìà â îäí³é ³ç ñóòè÷îê ñõîïèëè ïàñòóõè Íóì³òîðà. Êîëè éîãî ïðèâåëè äî ñêèíóòîãî öàðÿ, òîé áóâ óðàæåíèé êðàñîþ ³ øëÿõåòíèì âèãëÿäîì Ðåìà. Íà ïèòàííÿ, õòî â³í ³ â³äê³ëÿ ðîäîì, Ðåì â³äïîâ³â â³äâåðòî. Â³í ðîçïîâ³â, ùî ðàí³øå âîíè ç áðàòîì ââàæàëè ñåáå ñèíàìè ïàñòóõà, ÿêèé âèõîâàâ ¿õ. Ïîò³ì âîíè äîâ³äàëèñÿ, ùî ¿õ âèãîäóâàëà ñâî¿ì ìîëîêîì âîâ÷èöÿ, ùî äÿòëè íîñèëè ¿ì ¿æó ³ áóðõëèâà ð³êà ïîìèëóâàëà áåçïîì³÷íèõ íåìîâëÿò. Òîä³ áðàòè çðîçóì³ëè, ùî ¿õíÿ ïîÿâà íà ñâ³ò ïîâ’ÿçàíà ç ãëèáîêîþ òàºìíèöåþ, ÿêó âîíè ðîçãàäàòè íå ìîæóòü. Ñëóõàþ÷è ðîç1 Â³äïîâ³äíî äî ³íøèõ âàð³àíò³â ñêàçàííÿ ïðî Ðîìóëà ³ Ðåìà, ¿õíÿ ìàòè áóëà óâ’ÿçíåíà â òåìíèö³ ÷è ñêèíóòà â ð³êó Òèáð. ¯¿ âðÿòóâàâ áîã ö³º¿ ð³êè Òèáåð³í ³ çðîáèâ Ðåþ Ñ³ëüâ³þ ñâîºþ äðóæèíîþ.

386

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó ïîâ³ä³ þíàêà, ó Íóì³òîðà çàêðàëàñÿ ï³äîçðà, ùî çà â³êîì, òàºìíèöåþ íàðîäæåííÿ, ÷óäåñíèì ïîðÿòóíêîì áëèçíþêè ö³ëêîì ìîæóòü áóòè éîãî îíóêàìè, ÿêèõ óñ³ ââàæàëè çàãèáëèìè ³ ÿêèõ â³í îïëàêóâàâ. Ïîêè Ðåì ðîçïîâ³äàâ ñâîþ ³ñòîð³þ Íóì³òîðó, ÿêèé ïðîéìàâñÿ äî îïîâ³äà÷à óñå á³ëüøîþ ëàñêîþ ³ äîâ³ðîþ, ïàñòóõ Ôàóñòóë, ïî÷óâøè, ùî Ðåìà çàõîïèëè ñëóãè öàðÿ, ³ îñòåð³ãàþ÷èñü ï³äñòóïíèöòâà Àìóë³ÿ, êèíóâñÿ ïî äîïîìîãó äî Ðîìóëà. Ôàóñòóë ðîçïîâ³â Ðîìóëó âñå, ùî çíàâ ïðî òàºìíèöþ íàðîäæåííÿ áðàò³â. Ðîìóë, ç³áðàâøè ñâ³é çàã³í, ðóøèâ äî ì³ñòà, ùîá çâ³ëüíèòè áðàòà. Äîðîãîþ äî Àëüáà-Ëîíãè ç îêîëèöü ì³ñòà äî íüîãî ïî÷àëî ïðèºäíóâàòèñü ì³ñöåâå íàñåëåííÿ, ÿêå íåíàâèä³ëî æàä³áíîãî, ï³äñòóïíîãî ³ æîðñòîêîãî äî ñâî¿õ ï³ääàíèõ öàðÿ Àìóë³ÿ. Æèòåë³ Àëüáà-Ëîíãè, î÷îëþâàí³ Ðîìóëîì, çâ³ëüíèëè Ðåìà ³ ñêèíóëè ç ïðåñòîëó Àìóë³ÿ. Éîãî áóëî óáèòî, à Íóì³òîðó ïîâåðíóëè öàðñüêèé òðîí. Àëå í³ Ðîìóë, í³ Ðåì íå âèÿâèëè áàæàííÿ çàëèøèòèñÿ â Àëüáà-Ëîíç³ íàâ³òü çà äîáðîçè÷ëèâîãî ïðàâë³ííÿ ñâîãî ä³äà. Äëÿ íèõ íåñòåðïíîþ áóëà äóìêà ïðî çàëåæí³ñòü â³ä áóäü-êîãî. Âîíè õîò³ëè çàñíóâàòè íîâå ì³ñòî ³ ïàíóâàòè íàä òèìè, êîãî ïðèâåëè ç ñîáîþ, – ïàñòóõàìè, âîëîöþãàìè ³ ðàáàìè, ÿê³ óáà÷àëè â áðàòàõ-áëèçíþêàõ ñâî¿õ ïðîâîäèð³â. Òà é æèòåë³ Àëüáà-Ëîíãè íå çàõîò³ëè á ïðèéíÿòè äî ñåáå ÿê ð³âíîïðàâíèõ ãðîìàäÿí âåñü òîé ñòðîêàòèé íàáð³ä, ùî ïðèâ³â Ðîìóë. Áðàòè âèð³øèëè ïîáóäóâàòè íîâå ì³ñòî íà òîìó ñàìîìó ì³ñö³, êóäè ¿õ âèêèíóëè âîäè Òèáðó (öå ³ áóâ äðåâí³é Ïàëàòèíñêèé ïàãîðá – êîëèñêà âåëèêîãî ì³ñòà Ðèìó). Îäíàê ñàìà äóìêà ïðî áóä³âëþ ì³ñòà â³äðàçó æ âèêëèêàëà ðîçáðàò ì³æ äðóæíèìè êîëèñü áðàòàìè. Âîíè ïî÷àëè ñïåðå÷àòèñÿ ÷åðåç òå, â³äê³ëÿ ïî÷èíàòè ðîçáóäîâó, ÷è¿ì ³ìåíåì áóäå íàçèâàòèñÿ çàêëàäåíå ì³ñòî ³ õòî ç íèõ ñòàíå â íüîìó öàðþâàòè. Ï³ñëÿ äîâãèõ ñóïåðå÷îê áðàòè âèð³øèëè çà÷åêàòè âêàç³âêè áîã³â ³ ïîâîðîæèòè çà ïîëüîòîì ïòàõ³â. ×åêàþ÷è áîæåñòâåííîãî çíàêó, âîíè ñ³ëè äàëåêî îäèí â³ä îäíîãî. Ðåì ðàä³ñíî ñêðèêíóâ – â³í ïåðøèì ïîáà÷èâ ø³ñòüîõ øóë³ê, ùî ïîâ³ëüíî êðóæëÿëè â ÿñíîìó íåá³. Çà ìèòü ïîâç Ðîìóëà ç ãàìîðîì, ñóïðîâîäæóâàíèì ãóðêîòîì ãðîìó, ïðîëåò³ëî äâàíàäöÿòü øóë³ê. Áðàòè çíîâó ïî÷àëè ñïåðå÷àòèñÿ. Ðåì, ÿêîìó ïåðøîìó ÿâèëèñÿ â³ñíèêè âîë³ áîã³â, ââàæàâ, ùî öàðåì ïîâèíåí áóòè â³í. Ðîìóë æå, îñê³ëüêè øóë³ê ïîâç íüîãî ïðîëåò³ëî âäâ³÷³ á³ëüøå, íàïîëÿãàâ íà òîìó, ùî ð³øåííÿ áîã³â áóëî âèíåñåíî íà éîãî êîðèñòü. Îáèäâà áðàòè áóëè âïåðò³, ³ æîäåí íå õîò³â ïîñòóïèòèñÿ. Êîëè Ðîìóë, íàïîëÿãàþ÷è íà ñâîºìó, âçÿâñÿ êîïàòè ð³â, ÿêèé ìàâ îêðåñëèòè êîíòóðè ìàéáóòíüîãî ì³ñòà, Ðåì, ðîçäðàòîâàíèé çàïàëîì áðàòà, ïî÷àâ çíóùàòèñÿ ç íüîãî, ãëóçóâàòè ³, ëåãêî ïåðåñêàêóþ÷è ÷åðåç ð³â ³ íàñèïàíèé âàë, ïðèêàçóâàâ, ùî í³êîëè íå áà÷èâ òàêèõ ìîãóòí³õ óêð³ïëåíü. Ðîçëþ÷åíèé Ðîìóë, íå òÿìëÿ÷è ñåáå â³ä ãí³âó, çàêðè÷àâ: “Òàê áóäå ç êîæíèì, õòî íàñì³ëèòüñÿ ïåðåñòóïèòè ñò³íè ìîãî ì³ñòà!” ³ íàí³ñ Ðåìîâ³ ñòðàøíèé óäàð, â³ä ÿêîãî òîé óïàâ ìåðòâèì. Ïîõîâàâøè Ðåìà, Ðîìóë, â³äïîâ³äíî äî íàñòàíîâè áîã³â, ðåòåëüíî âèêîíàâ îáðÿä çàñíóâàííÿ ì³ñòà. Ïåðåäóñ³ì ñàì Ðîìóë ³ éîãî ñóïóòíèêè ïðîéøëè î÷èùåííÿ ñâÿùåííèì âîãíåì – êîæíèé ç íèõ ïåðåñòðèáíóâ ÷åðåç ïàëàþ÷å áàãàòòÿ, ùîá ç ÷èñòèìè ïîìèñëàìè ïðèñòóïèòè äî çàáóäîâè ì³ñòà. Ïîò³ì Ðîìóë âèðèâ íåâåëèêó êðóãëó ÿìó, êóäè êèíóâ ãðóäêó çåìë³, ïðèíåñåíó íèì ç Àëüáà-Ëîíãè, äå æèëè éîãî ïðåäêè. Òàê ñàìî â÷èíèëè ³ âñ³ ³íø³. Öå áóëî çðîáëåíî äëÿ òîãî, ùîá äëÿ êîæíîãî ïîñåëåíöÿ çåìëÿ, íà ÿê³é â³í çáèðàâñÿ æèòè, ñòàëà ð³äíîþ. Äðåâí³ â³ðèëè, ùî ðàçîì ³ç æìåíåþ ð³äíî¿ çåìë³ âîíè ïåðåíîñÿòü ³ äóø³ ïðåäê³â, ùî îõîðîíÿþòü ¿õ (ñâî¿õ ìàí³â). Ñàìå íà öüîìó ì³ñö³ Ðîìóëîì áóâ óëàøòîâàíèé â³âòàð ³ çàïàëåíèé æåðòîâíèé âîãîíü. Òàê âèíèêëî ñâÿùåííå âîãíèùå íîâîãî ì³ñòà, éîãî öåíòð, íàâêîëî ÿêîãî ìàþòü áóòè çâåäåí³ æèòëîâ³ áóäèíêè. Ïîò³ì Ðîìóë ïðîâ³â ñâÿùåííó áîðîçíó, ùî îêðåñëèëà ìåæ³ ì³ñòà. Á³ëèé áèê ³ á³ëà êîðîâà, çàïðÿæåí³ â ïëóãà ç ì³äíèì ñîøíèêîì, ÿêèõ ñïðÿìîâóâàâ Ðîìóë â

387

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì îäÿç³ æåðöÿ ç ïîêðèòîþ ãîëîâîþ, ïîâ³ëüíî âåëè ãëèáîêó áîðîçíó. Ñë³äîì çà Ðîìóëîì ðóõàëèñÿ éîãî ñóïóòíèêè, ïèëüíî ñòåæà÷è çà òèì, ùîá ãðóäêè ïîðèòî¿ ëåì³øåì çåìë³ áóëè â³äêèíóò³ óñåðåäèíó ïðîâåäåíî¿ ë³í³¿. Ïåðåñòóïèòè öþ áîðîçíó íå ìàâ ïðàâà í³ ì³ñöåâèé æèòåëü, í³ ÷óæîçåìåöü. Òàêèé ó÷èíîê ââàæàâñÿ á âåëèêèì áåç÷åñòÿì, ³, ìîæëèâî, Ðåì ïîïëàòèâñÿ òàê æîðñòîêî ñàìå òîìó, ùî çðîáèâ éîãî. Ó òèõ ì³ñöÿõ, äå ìàâ çíàõîäèòèñÿ âõ³ä ³ âèõ³ä ç ì³ñòà, áîðîçíà ïåðåðèâàëàñÿ – òàê ïîçíà÷àëîñÿ ì³ñöåçíàõîäæåííÿ ì³ñüêèõ âîð³ò. Äëÿ öüîãî Ðîìóë ï³äí³ìàâ ïëóãà ³ çàëèøàâ íåçîðàíèé ïðîñò³ð. Ñò³íè, ñïîðóäæåí³ íà ö³é îñâÿ÷åí³é áîðîçí³, òàêîæ ââàæàëèñÿ ñâÿùåííèìè. Ðîìóë, ÿêèé çä³éñíèâ îáðÿä çàñíóâàííÿ ì³ñòà çà óñ³ìà âèìîãàìè ðåë³ã³éíèõ óÿâëåíü òîãî ÷àñó, çðîáèâñÿ éîãî ïåðøèì öàðåì. ² äàâ éîìó ñâîº ³ì’ÿ. Ì³ñòî ïî÷àëè íàçèâàòè Ðèìîì (â³ä ëàò. – Roma – ì³ñòî Ðîìóëà).

Ñ²Ì ÖÀÐ²Â ÄÐÅÂÍÜÎÃÎ ÐÈÌÓ Ðîìóë ³ Ò³ò Òàö³é Ïàëàòèíñêèé ïàãîðá, íà ÿêîìó Ðîìóë çàñíóâàâ ñâîº ì³ñòî, ìàâ ÷îòèðèêóòíó ôîðìó. Â³äïîâ³äíî áóëè ïîáóäîâàí³ ³ äðåâí³ ñò³íè, ñêëàäåí³ ç êàì’ÿíèõ áðèë, âèðóáàíèõ íà ñõèëàõ ñàìîãî ïàãîðáà. Òîìó ³ ñàìå ì³ñòî íàçèâàëè “êâàäðàòíèì Ðèìîì”. Çàïàíóâàâøè â Ðèì³, Ðîìóë, äîòðèìóþ÷èñü çâè÷à¿â âîæä³â ñóñ³äí³õ ïëåìåí, çîêðåìà áàãàòèõ åòðóñüêèõ öàð³â, âèð³øèâ îáñòàâèòè ñâ³é ïðåñòîë ðîçê³øøþ ³ áëèñêîì. Â³í ìàâ ïî÷åò îñîáëèâèõ îõîðîíö³â, ÿê³ íàçèâàëèñÿ ë³êòîðàìè. Êîæåí ë³êòîð íîñèâ â’ÿçàíêó ð³çîê ³ç ñîêèðîþ óñåðåäèí³. Çà íàêàçîì öàðÿ, ë³êòîðè õàïàëè âèííîãî, ñ³êëè éîãî ð³çêàìè, à çà îñîáëèâî òÿæêèé çëî÷èí â³äðàçó â³äòèíàëè ãîëîâó. Öàð ç’ÿâëÿâñÿ ïåðåä íàðîäîì ó ïóðïóðíîìó ïëàù³, ç æåçëîì ó ðóêàõ, îòî÷åíèé ë³êòîðàìè ³ íàáëèæåíèìè. Ðîìóë áóâ äàëåêîãëÿäíèì ³ ðîçóìíèì ïðàâèòåëåì. Áàæàþ÷è çì³öíèòè ìîãóòí³ñòü çàñíîâàíîãî íèì ì³ñòà, â³í ðîçä³ëèâ óñ³õ æèòåë³â, çäàòíèõ íîñèòè çáðîþ, íà çàãîíè ç 3000 ï³õîòèíö³â ³ 300 âåðøíèê³â. Êîæåí òàêèé çàã³í íàçèâàâñÿ ëåã³îíîì. Ç³ ñòà íàéá³ëüø àâòîðèòåòíèõ ãðîìàäÿí Ðîìóë óòâîðèâ ðàäó ñòàð³éøèí, íàçâàíó ñåíàòîì1. ×ëåí³â ñåíàòó íàçèâàëè ïàòðèö³ÿìè2. Âîíè â³äð³çíÿëèñÿ â³ä ïðîñòîãî ëþäó, íàé÷àñò³øå çîâñ³ì íåçàìîæíîãî, ÿêèé ñò³êàâñÿ â íîâå ì³ñòî çâ³äóñ³ëü. Äëÿ òîãî, ùîá çì³öíèòè çâ’ÿçêè ç ñóñ³äí³ìè ïëåìåíàìè, Ðîìóë íàïðàâëÿâ äî íèõ ïîñîëüñòâà ç ïðîïîçèö³ÿìè óêëàñòè øëþáè æ³íîê öèõ ïëåìåí ç éîãî ï³ääàíèìè. Îäíàê ñóñ³äè, ââàæàþ÷è ðèìëÿí íåçàìîæíèìè âò³êà÷àìè, â³äìîâëÿëèñÿ âèäàâàòè ñâî¿õ ä³â÷àò çà öåé “ï³äîçð³ëèé íàáð³ä”. Àëå õèòðîìóäðèé Ðîìóë âèð³øèâ ñòîÿòè íà ñâîºìó ³ çàëó÷èòè äî ñåáå æ³íîê ï³ä ïðèâîäîì ñâÿòà, íà ÿêå áóëè ñêëèêàí³ æèòåë³ ñóñ³äí³õ ì³ñò ³ ïîñåëåíü. Ðîìóë âåë³â ïóñòèòè ÷óòêè ïðî òå, ùî íà éîãî çåìë³ çíàéäåíî çàêîïàíèé â³âòàð áîãà Ïîñåéäîíà. Áóëè ïðèíåñåí³ ùåäð³ æåðòâè é óëàøòîâàí³ ³ãðè ³ ê³íí³ çìàãàííÿ. Íàé÷èñëåíí³øèìè ç ãîñòåé áóëè ñàá³íè, ÿê³ ïðèâåëè íà ñâÿòî ñâî¿õ äðóæèí ³ äî÷îê. Ñàì Ðîìóë, ÿêèé ñèä³â ó ïóðïóðíîìó ïëàù³, ïîâèíåí áóâ ïîäàòè óìîâíèé çíàê âî¿íàì: ï³äíÿâøèñü, çãîðíóòè ïëàù ³ çíîâó íàêèíóòè éîãî íà ïëå÷³. Áåçë³÷ ðèìëÿí íå çâîäèëè î÷åé ç öàðÿ ³, çà éîãî ñèãíàëîì, ç êðèêàìè êèíóëèñÿ äî ñàá³íÿíîê, çàáèðàþ÷è ¿õ ç ñîáîþ. Í³õòî íå ïåðåñë³äóâàâ ñàá³í³â, ÿê³ ðÿòóâàëèñÿ âòå÷åþ. ² õî÷à ñàá³íè íàìàãàëèñÿ äîìîâèòèñÿ ïðî ïîâåðíåííÿ 1 Â³ä ëàò. senex – ñòàðèé. 2 Â³ä ëàò. pater – áàòüêî.

388

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó âèêðàäåíèõ äî÷îê, Ðîìóë â³äìîâèâñÿ öå çðîáèòè. Â³í çàïðîïîíóâàâ ñàá³íàì ïåðåñåëèòèñÿ äî íüîãî â Ðèì. Òîä³ îáóðåí³ ñàá³íè ïî÷àëè ãîòóâàòèñÿ äî ïîõîäó íà ì³ñòî. Âîíè ðóøèëè ï³ä îðóäîþ Ò³òà Òàö³ÿ. Àëå øëÿõ ¿ì ïåðåòíóëè óêð³ïëåííÿ íà Êàï³òîë³éñüêîìó ïàãîðá³, äå çíàõîäèëàñÿ ðèìñüêà âàðòà. Ñàá³íè çìîãëè çäîëàòè ¿õ, ï³äêóïèâøè äî÷êó íà÷àëüíèêà âàðòè – Òàðïåþ. Ó ñàá³í³â áóâ çâè÷àé íîñèòè íà ë³â³é ðóö³ âàæê³ çîëîò³ áðàñëåòè. Òàðïåÿ, ñïîêóñèâøèñü äîðîãîö³ííèìè ïðèêðàñàìè, ïîãîäèëàñÿ â³äêðèòè óíî÷³ âîðîòà, çàæàäàâøè â³ä Òàö³ÿ òå, ùî éîãî âî¿íè íîñÿòü íà ë³â³é ðóö³. Òàö³é ïîãîäèâñÿ, àëå, çíåâàæàþ÷è çðàäíèöòâî, âåë³â ñâî¿ì âî¿íàì â÷èíèòè ÿê â³í – êèíóòè ó Òàðïåþ íå ò³ëüêè çîëîòèé áðàñëåò, àëå ³ âàæêîãî ùèòà, ïðèïàñîâàíîãî äî ë³âî¿ ðóêè. Ó òàêèé ñïîñ³á çðàäíèöþ çàêèäàëè çîëîòèìè ïðèêðàñàìè ³ âàæêèìè ùèòàìè. Òàðïåþ ïîõîâàëè íà îäí³é ç³ ñêåëü Êàï³òîë³éñüêîãî ïàãîðáà, ÿêà áóëà íàçâàíà Òàðïåéñüêîþ, ñòàëà ì³ñöåì ñòðàòè – ç íå¿ ñêèäàëè çàñóäæåíèõ íà ñìåðòü çëî÷èíö³â. Ï³ñëÿ òîãî ÿê ñàá³íè âçÿëè óêð³ïëåííÿ, Ðîìóë, íå òÿìëÿ÷è ñåáå â³ä ëþò³, âèêëèêàâ Ò³òà Òàö³ÿ íà á³é. Ïî÷àëàñÿ çàïåêëà áèòâà, òî÷èëàñÿ ñóòè÷êà çà ñóòè÷êîþ. Ðîìóë áóâ ïîðàíåíèé êàìåíåì ó ãîëîâó ³, çíåñèëåíèé, ëåäü íå âïàâ íà çåìëþ, íå ñïðîìîæíèé ïðîäîâæóâàòè á³é. Ðèìëÿíè çëÿêàëèñÿ ³ êèíóëèñÿ á³ãòè äî Ïàëàòèíñüêîãî ïàãîðáà. Äàðåìíî Ðîìóë, ç³áðàâøè îñòàíí³ ñèëè, êèíóâñÿ âî¿íàì íàâïåðåéìè, íàìàãàþ÷èñü ïîâåðíóòè ¿õ îáëè÷÷ÿì äî âîðîãà. Ó ðîçïà÷³ â³í ïðîñòÿã ðóêè äî íåáà ³ ãðîìîâèì ãîëîñîì çàâîëàâ äî Þï³òåðà, áëàãàþ÷è éîãî ïîâåðíóòè ðèìëÿíàì ìóæí³ñòü ³ âðÿòóâàòè Ðèì â³ä çàãèáåë³. Þï³òåð ïðèñîðîìèâ âî¿í³â-âò³êà÷³â ³ âñåëèâ â³äâàãó â ¿õí³ ñåðöÿ. Âîíè çóïèíèëèñÿ, ç³ìêíóëè ðÿäè ³ çíîâó â³äêèíóëè ñàá³í³â1. Ó öåé ÷àñ ñòàëàñÿ ïîä³ÿ, íåñïîä³âàíà ÿê äëÿ ðèìëÿí, òàê ³ äëÿ ¿õí³õ âîðîã³â. Íà÷å íàòõíåíí³ áîæåñòâîì, ³ç áëàãàííÿìè, ñëüîçàìè, êðèêàìè, ïðèòèñêàþ÷è äî ãðóäåé íåìîâëÿò, êîâçàþ÷è ïî êðîâ³ ïîëåãëèõ âî¿í³â, ç ïàãîðá³â ñïóñòèëèñÿ âèêðàäåí³ ðèìëÿíàìè ñàá³íÿíêè. Âîíè êèíóëèñÿ äî âî¿í³â, áëàãàþ÷è ¿õ, áàòüê³â ñâî¿õ ä³òåé, ïîæàë³òè ìàëîë³òí³õ ä³òåé, ùî íåìèíó÷å ïîñèðîò³þòü, ÿêùî öÿ æîðñòîêà áèòâà ïðîäîâæóâàòèìåòüñÿ. Îäíà ³ç ñàá³íÿíîê, Ãåðñèë³ÿ, áóëà îñîáëèâî êðàñíîìîâíà ó ñâî¿õ áëàãàííÿõ ³ äîêîðàõ. Ðåøòà æ³íîê, ñõâèëüîâàíèõ, ó ñëüîçàõ, ïðåêðàñíèõ ó ñâîºìó îáóðåíí³ ³ ðîçïà÷³, ñì³ëèâî ïåðåïèíÿëè øëÿõ çâèòÿæöÿì, ³ ¿ì óäàëîñÿ çóïèíèòè êðîâîïðîëèòòÿ. Ðèìëÿíè ³ ñàá³íè óêëàëè ìèð. Áóëî ïðèéíÿòå ð³øåííÿ ïðî ñï³ëüíå ïðàâë³ííÿ, â³éñüêàìè ïî÷àëè êîìàíäóâàòè Ðîìóë ³ Ò³ò Òàö³é. Ñàá³íÿíè ïåðåñåëèëèñÿ â Ðèì. Ó òàêèé ñïîñ³á ïîäâî¿ëîñÿ ÷èñëî æèòåë³â ì³ñòà, ïàòðèö³¿â ³ âî¿í³â ó ëåã³îíàõ. Æ³íêè ïî÷àëè êîðèñòóâàòèñÿ îñîáëèâîþ ïîâàãîþ – ¿ì ïîñòóïàëèñÿ äîðîãîþ, í³õòî íå íàñì³ëþâàâñÿ ó ¿õí³é ïðèñóòíîñò³ ãîâîðèòè íåïðèñòîéíîñò³, çàëó÷àòè ¿õ äî ñóäó çà îáâèíóâà÷åííÿì â óáèâñòâ³. Ä³òè ¿õí³ ìàëè ïðàâî íîñèòè íà øè¿ ïðèêðàñó-áóëëó. Íà ÷åñòü æ³íîê, ÿê³ ãåðî¿÷íî ïîêëàëè ê³íåöü â³éí³, áóëî óëàøòîâàíå îñîáëèâå ñâÿòî – ìàòðîíàë³¿. Îáèäâà öàð³, ³ Ðîìóë ³ Ò³ò Òàö³é, ïîâàæàëè îäèí îäíîãî ³ ïðàâèëè â ïîâí³é çëàãîä³. Çà ÷àñ ¿õíüîãî ñï³ëüíîãî ïðàâë³ííÿ Ðèì çíà÷íî ðîçð³ññÿ, îäåðæàâøè âåëèêó ê³ëüê³ñòü ñëàâíèõ ïåðåìîã íàä ñóñ³äí³ìè ïëåìåíàìè. Ðîìóë, ÿêèé âèÿâèâ ñåáå âèäàòíèì âîºíà÷àëüíèêîì, íå ðóéíóâàâ çàéíÿò³ ì³ñòà, à ïåðåòâîðþâàâ ¿õ íà ðèìñüê³ ïîñåëåííÿ, â³äïðàâëÿþ÷è òóäè äëÿ ïðîæèâàííÿ ñâî¿õ ï³ääàíèõ. Ï³ñëÿ ñìåðò³ Ò³òà Òàö³ÿ Ðîìóë ñòàâ ïðàâèòè Ðèìîì îäíîîñ³áíî. Îäíàê çðîñëà ìîãóòí³ñòü çðîáèëà Ðîìóëà çàðîçóì³ëèì, ùî áóëî íåñòåðïíèì íå ò³ëüêè äëÿ íàðîäó, àëå ³ äëÿ ñåíàòîð³â, äóìêè ÿêèõ â³í ïåðåñòàâ äîñëóõàòèñÿ. Êîëè â Àëü1 Â ïàì’ÿòü ïðî öþ ïîä³þ Ðîìóë ïîáóäóâàâ õðàì Þï³òåðà-Ñòàòîðà (Òîé, ùî çóïèíÿº) íà òîìó ì³ñö³, äå ðèìñüê³ âî¿íè, çóïèíèâøèñü, â³äêèíóëè ñàá³í³â.

389

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì áà-Ëîíç³ ïîìåð éîãî ä³ä, öàð Íóì³òîð, Ðîìóë ìàâ ñòàòè ñïàäêîºìöåì, â³í íàäàâ ¿¿ æèòåëÿì ïðàâî ñàìèì ðîçïîðÿäæàòèñÿ ñâî¿ìè ñïðàâàìè ³ ëèøå ùîð³÷íî ïðèçíà÷àâ ¿ì íàì³ñíèêà. Òîä³ ñåíàòîðàì Ðèìó ñïàëî íà äóìêó, ùî âîíè ³ ñàì³ ìîæóòü îá³éòèñÿ áåç îäíîâëàääÿ öàðÿ. Äî òîãî æ, Ðîìóë îáðàçèâ ¿õ ñâî¿ì ñâàâ³ëëÿì, ïîä³ëèâøè çàõîïëåí³ ó â³éí³ ç åòðóñêàìè çåìë³ ì³æ âî¿íàìè, íå ò³ëüêè íå ïîðàäèâøèñü ³ç ñåíàòîðàìè, àëå âçàãàë³ íå ñòàâëÿ÷è ¿õ äî â³äîìà. Öå âèêëèêàëî òàêå îáóðåííÿ â ñåíàò³, ùî, êîëè Ðîìóë ðàïòîâî ³ òàºìíî çíèê, íàðîä ïî÷àâ õâèëþâàòèñÿ é îáâèíóâà÷óâàòè ñåíàòîð³â ó âáèâñòâ³ öàðÿ. Îñê³ëüêè çíèêíåííÿ Ðîìóëà ñòàëîñÿ ï³ä ÷àñ áóð³, ÿêà íàëåò³ëà ðàïòîâî ³ ñóïðîâîäæóâàëàñÿ ñîíÿ÷íèì çàòåìíåííÿì, ãëèáîêîþ ï³òüìîþ ³ ïåðåêàòàìè ãðîçè, òî îäèí ³ç ñåíàòîð³â, íàéáëèæ÷èé äðóã Ðîìóëà, ç’ÿâèâñÿ íà ôîðóì³ ïåðåä óñ³ì íàðîäîì ³ ïîêëÿâñÿ, ùî â³í äîðîãîþ çóñòð³â Ðîìóëà, ïðåêðàñíîãî, ó ñÿþ÷èõ îáëàäóíêàõ, ÿêèé ïîâ³äîìèâ éîìó, ùî, ç âîë³ áåçñìåðòíèõ áîã³â, äîâãî ïðîæèâøè íà çåìë³ ³ çàñíóâàâøè âåëèêå ì³ñòî, â³í, Ðîìóë, çíîâó ïîâåðíóâñÿ íà íåáåñà ³ áóäå òåïåð ìèëîñòèâèì äî ðèìëÿí áîæåñòâîì Êâ³ðèíîì, ï³ä çàñòóïíèöòâîì ÿêîãî Ðèì äîñÿãíå íåáóâàëî¿ ìîãóòíîñò³1.

Íóìà Ïîìï³ë³é ³ í³ìôà Åãåð³ÿ Âèêëàäåíî çà "Ðèìñüêîþ ³ñòîð³ºþ" Ò³òà Ë³â³ÿ ³ "Ïîð³âíÿëüíèìè æèòòºïèñàìè" Ïëóòàðõà Íóìà Ïîìï³ë³é, ñàá³í, â³äîìèé ñâî¿ìè ìîðàëüíèìè ÷åñíîòàìè, áóâ âñåíàðîäíî îáðàíèé äðóãèì öàðåì Ðèìó. Îäíàê éîãî çãîäó ñòàòè öàðåì ïîñëè, ïðèáóë³ ç Ðèìó â ì³ñòî Êóðè, äå â³í æèâ, îòðèìàëè íå â³äðàçó. Íóìà, âòðàòèâøè êîõàíó äðóæèíó, äî÷êó öàðÿ Òàö³ÿ, ÿêà íå ïî¿õàëà â Ðèì çà áàòüêîì, à çàëèøèëàñÿ æèòè â ð³äíîìó ì³ñò³ ³ çíàéøëà ùàñòÿ â øëþá³ ç Íóìîþ, â ñâîþ ÷åðãó, çàëèøèâ ì³ñòî ³ â³â ñàìîòíº ñïîãëÿäàëüíå æèòòÿ ï³ä ïîêðèâîì ñâÿùåííèõ ãà¿â, íà áåðåãàõ ïðîçîðîãî ñòðóìêà. Í³ìôà öüîãî äæåðåëà íà ³ì’ÿ Åãåð³ÿ çàêîõàëàñÿ â îäèíîêîãî ³ ïðåêðàñíîãî ÷îëîâ³êà, ÿêèé øóêàâ ñïîêîþ ³ ìóäðîñò³ â ñï³ëêóâàíí³ ç ïðèðîäîþ. ¯¿ áëèçüê³ñòü ç Íóìîþ çðîáèëà ìàéáóòíüîãî ðèìñüêîãî öàðÿ ùå ìóäð³øèì ³ ëþäÿí³øèì. Íóì³ ìèíàâ óæå ñîðîêîâèé ð³ê, êîëè ïîñëè ç Ðèìó çàïðîïîíóâàëè éîìó ðèìñüêèé òðîí. Ó ïðèñóòíîñò³ ñâîãî áàòüêà ³ ðîäè÷³â â³í â³äìîâèâñÿ, ãîâîðÿ÷è, ùî íå ëè÷èòü éîìó, ëþäèí³, äëÿ ÿêî¿ ìèð ³ ñïðàâåäëèâ³ñòü ïîíàä óñå, î÷îëèòè äåðæàâó, ÿêà æèâå â³éíàìè ³ ðîçáðàòîì. Âîíà ïîòðåáóº, ïåðø çà âñå, öàðÿ-ïîëêîâîäöÿ, à íå íàñòàâíèêà, ÿêèé â÷èòü íåíàâèä³òè íàñèëüñòâî ³ â³éíè. Ïîñëè ïî÷àëè ïðîñèòè Íóìó íå âòÿãóâàòè íàðîä ó íîâ³ íåùàñòÿ ì³æóñîáèöü; äî ¿õí³õ áëàãàíü ïðèºäíàëèñÿ ³ éîãî ðîäè÷³, ïåðåêîíóþ÷è, ùî íàðîä, ïåðåñè÷åíèé ïåðåìîãàìè ³ òð³óìôàìè, ñàì ñòîìèâñÿ â³ä íåñê³í÷åííèõ êðîâîïðîëèòü ³ øóêàº øëÿõ³â äî ìèðó é ñïîê³éíîãî æèòòÿ ï³ä ïðàâë³ííÿì äîáðîãî ³ ðîçóìíîãî öàðÿ. ² ìîæëèâî, ñàì³ áîãè ïðèâåëè öèõ ëþäåé äî Íóìè ç òèì, ùîá â³í ñïðÿìóâàâ çóñèëëÿ ðèìëÿí íå íà âèíèùóâàííÿ ³ çàâîþâàííÿ ñîá³ ïîä³áíèõ, à íà äåðæàâîòâîðåííÿ, çâ’ÿçàâøè ì³öíèìè ñòîñóíêàìè äîáðîçè÷ëèâîñò³ ³ äðóæáè ñàá³í³â ç ðèìëÿíàìè é ³íøèìè ñóñ³äàìè. 1 Ç ³ì’ÿì Ðîìóëà ëåãåíäè ïîâ’ÿçóâàëè áàãàòî âèçíà÷íèõ ïàì’ÿòîê Ïàëàòèíñüêîãî ïàãîðáà. Íà îäíîìó ç éîãî ñõèë³â ó çàò³íêó ñìîê³âíèö³ çíàõîäèâñÿ ãðîò, äå õîâàëàñÿ âîâ÷èöÿ, ÿêà âèãîäóâàëà ñâî¿ì ìîëîêîì íåìîâëÿò Ðîìóëà ³ Ðåìà. Òàì ðîñëî êèçèëîâå äåðåâî, êîðåí³ ÿêîãî äèâîâèæíî ïðîðîñëè ç³ ñïèñà, êèíóòîãî ìîãóòíüîþ ðóêîþ Ðîìóëà ç Àâåíòèíñüêîãî ïàãîðáà íà Ïàëàòèí. Íà ñàì³é âåðøèí³ Ïàëàòèíó ñòîÿëà õàòèíà Ðîìóëà – îäíà ç íàéçíà÷í³øèõ äëÿ ðèìëÿí ðåë³êâ³é.

390

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó Ï³ñëÿ äîâãèõ âàãàíü Íóìà, âçÿâøè äî óâàãè íàïîëÿãàííÿ ñï³âãðîìàäÿí ³ ñïðèÿòëèâ³ çíàìåííÿ, íàä³ñëàí³ áîãàìè, ïîãîäèâñÿ â³äïðàâèòèñÿ äî Ðèìó. Íàçóñòð³÷ éîìó âèéøîâ âåñü íàðîä ³ ñåíàòîðè, ùîá â³òàòè îáðàíîãî âñ³ìà öàðÿ. Àëå êîëè Íóì³ áóëè ï³äíåñåí³ çíàêè öàðñüêîãî äîñòî¿íñòâà, â³í ïîïðîñèâ ïî÷åêàòè ïðîÿâó ïðèõèëüíîñò³ áîã³â. Ðàçîì ³ç æåðöÿìè ³ â³ùóíàìè Íóìà ï³äíÿâñÿ íà Êàï³òîë³éñüêèé ïàãîðá. Òàì ãîëîâíèé â³ùóí, çàêðèâøè Íóì³ îáëè÷÷ÿ ïîêðèâàëîì ³ ïîâåðíóâøè éîãî íà ï³âäåíü, ñòàâ çà ñïèíîþ öàðÿ ³ ïîêëàâ éîìó ðóêó íà ãîëîâó. Òâîðÿ÷è ìîëèòâó áîãàì, â³ùóí çîñåðåäæåíî ñïîñòåð³ãàâ, ÷è íå ç’ÿâèòüñÿ íà íåá³ ÿêåñü çíàìåííÿ, ÿêå ìîæíà âèòëóìà÷èòè ÿê âîëåâèÿâëåííÿ áîã³â. Òèñÿ÷íèé íàòîâï ñòîÿâ óíèçó ç ï³äíÿòèìè ãîëîâàìè, çàòà¿âøè ïîäèõ ³ î÷³êóþ÷è áîæåñòâåííîãî çíàìåííÿ. Ëèøå êîëè â³ù³ ïòàõè ç’ÿâèëèñÿ â íåá³ ç ïðàâî¿ ñòîðîíè, ñòàëî ÿñíî, áîãè ïîñèëàþòü ñïðèÿòëèâèé çíàê. Òîä³ Íóìó âáðàëè ó öàðñüê³ îäåæ³ é â³í ñïóñòèâñÿ ç ïàãîðáà äî íàðîäó, ùî â³òàâ éîãî ÿê “áëàãî÷åñòèâ³øîãî ç³ ñìåðòíèõ” ³ “óëþáëåíöÿ áîã³â”. Ïåðøèì ä³ÿííÿì Íóìè Ïîìï³ë³ÿ ï³ñëÿ ïðèéíÿòòÿ íèì âëàäè áóâ ðîçïóñê çàãîíó ç òðüîõñîò îõîðîíö³â, ÿêèé çíàõîäèâñÿ ïðè Ðîìóë³. Íóìà çàÿâèâ, ùî â³í íå ìîæå íå äîâ³ðÿòè íàðîäó, ÿêèé âèÿâèâ éîìó äîâ³ðó. Äî äâîõ óæå ³ñíóþ÷èõ ó ðèìëÿí æåðö³â áîã³â Þï³òåðà ³ Ìàðñà â³í äîëó÷èâ ùå îäíîãî – Êâ³ðèíà. Òàêèì ÷èíîì, â³í, ç îäíîãî áîêó, ï³äíÿâ äóõ ðèìëÿí, îô³ö³éíî âèçíàâøè ¿õíüîãî öàðÿ Ðîìóëà áîæåñòâîì, à ç ³íøîãî – íàìàãàâñÿ ïîì’ÿêøèòè âîéîâíè÷ó ³ íåñòðèìíó âäà÷ó öüîãî ðîçìà¿òîãî íàñåëåííÿ, ùî çáèðàëîñÿ â Ðèì³, ñïðÿìîâóþ÷è éîãî ñèëè íà ìèðí³ çàíÿòòÿ, – áëàãîóñòð³é ì³ñòà, îáðîáêó çåìë³, ðîçâèòîê ðåìåñëà. Íóìà âëàøòîâóâàâ ñâÿòà íà ÷åñòü áîã³â ç ïèøíèìè æåðòâîïðèíîøåííÿìè ³ çìàãàííÿìè, òàíöÿìè ³ õîðîâîäàìè. ²íîä³ æ â³í óïîêîðþâàâ íåïîê³ðëèâèé äóõ ðèìëÿí, çàãðîæóþ÷è ¿ì êàðàìè áîã³â, ãð³çíèìè ïðîðîöòâàìè ³ âèä³ííÿìè, íàâîäÿ÷è íà ñâî¿õ ï³ääàíèõ çàáîáîííèé æàõ. Ñëîâîì, öàð ïîâîäèâñÿ ç íèìè ÿê ëþáëÿ÷èé, àëå ñóâîðèé áàòüêî, íàìàãàþ÷èñü ïðèùåïèòè ìåøêàíöÿì ëþáîâ äî ïîðÿäêó ³ ñïðàâåäëèâîñò³, âïëèâàþ÷è íà íèõ îñîáèñòèì ïðèêëàäîì. Áîãè ÿâíî âèÿâëÿëè ñâîþ ïðèõèëüí³ñòü äî ìóäðîãî öàðÿ. Êîëè äî Ðèìó ï³äñòóïèëà ñòðàøíà ìîðîâèöÿ, â³ä ÿêî¿ ïîòåðïàëè âñ³ ³òàë³éñüê³ ïëåìåíà, òî çíåíàöüêà ç íåáåñ ïðÿìî â ðóêè öàðÿ óïàâ ì³äíèé ùèò. Íóìà, ïîñèëàþ÷èñü íà í³ìôó Åãåð³þ ³ ìóç, ïîâ³äîìèâ íàðîä, ùî ùèò ïîñëàíèé ó ïîðÿòóíîê ì³ñòà. Àëå ùîá çáåðåãòè éîãî, ñë³ä çðîáèòè îäèíàäöÿòü ïîä³áíèõ ùèò³â, ùîá æîäåí çëîâìèñíèê íå çì³ã âï³çíàòè ùèò, íàä³ñëàíèé ç íåáåñ ñàìèì Þï³òåðîì. ², ä³éñíî, îäèí ç íàéá³ëüø âïðàâíèõ ìèòö³â òîãî ÷àñó äîì³ãñÿ òàêî¿ ïîä³áíîñò³, ùî íàâ³òü ñàì öàð íå çì³ã âèçíà÷èòè, ÿêèé ùèò ñëóãóâàâ çðàçêîì äëÿ ³íøèõ. Õîðîíèòåëÿìè ³ ñòðàæàìè öèõ ùèò³â Íóìà çðîáèâ æåðö³â – ñàë³¿â. Ëóã, íà ÿêèé óïàâ ùèò, ñë³ä áóëî ïðèñâÿòèòè ìóçàì, à äæåðåëî, ÿêå çðîøóº ö³ ì³ñöÿ, îãîëîñèòè ñâÿùåííèì. Çâ³äñè æðèö³ áîãèí³ Âåñòè ùîäíÿ ïîâèíí³ íàáèðàòè ñâÿùåííó âîäó äëÿ î÷èùåííÿ é îêðîïëåííÿ õðàìó áîãèí³, â ÿêîìó ãîð³â íåâãàñèìèé âîãîíü. Çà âåë³ííÿì Íóìè áóâ ñïîðóäæåíèé êðóãëÿñòèé õðàì Âåñòè, õðàìè Â³ðíîñò³ ³ áîãà êîðäîí³â – Òåðì³íà. Öàð ïðàãíóâ ïðèùåïèòè ñâî¿ì íåñòðèìíèì ï³ääàíèì äóìêó, ùî êëÿòâà Â³ðí³ñòþ – íàéâåëè÷í³øà. Ïîáóäóâàâøè õðàì áîãà ðóáåæ³â Òåðì³íà, Íóìà ïåðåêîíàâ ñï³âãðîìàäÿí, ùî áîã îäíî÷àñíî º ñòðàæåì ñâ³òó é îõîðîíöåì ñïðàâåäëèâîñò³. ßêùî äîòðèìóâàòèñÿ êîðäîíó – öå áóäå ñòðèìóâàòè ñèëó, à éîãî ïîðóøåííÿ âèêðèº ïðàãíåííÿ äî íàñèëüñòâà. Ðîìóë íå õîò³â âèçíà÷àòè ðóáåæ³, áî öå âêàçóâàëî, ñê³ëüêè çåìë³ â³í â³äíÿâ ó ñâî¿õ ñóñ³ä³â íàñèëüíèöüêèì øëÿõîì. Íóìà ïðåêðàñíî ðîçóì³â, ùî í³ùî òàê íå ñõèëÿº ëþäèíó äî ìèðó, ÿê ïðàöÿ íà çåìë³. Â³í çáåð³ãàº â³éñüêîâó äîáëåñòü ÿê çàñ³á çàõèñòó ñâî¿õ âîëîä³íü, àëå îäíî÷àñíî âèêîð³íþº ÷âàíüêóâàòó âîéîâíè÷³ñòü, ïîðîäæåíó íèçüêîþ êîðèñëèâ³ñòþ. Çà âåñü äîâãèé ÷àñ ïðàâë³ííÿ Íóìè Ïîìï³ë³ÿ íå âèíèêàëî çàêîëîò³â, âèñòóï³â çëîâìèñíèê³â, âîºí. Âîðîòà õðàìó áîãà ßíóñà, ÿê³ â³äêðèâàëèñÿ íà ïåð³îä â³éíè, çà Íóìè áóëè çà÷è-

391

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì íåí³ ïðîòÿãîì ñîðîêà òðüîõ ðîê³â. Ï³ääàí³ ìóäðîãî öàðÿ ââàæàëè, ùî â³í ïåðåáóâàº ï³ä çàõèñòîì áîã³â ³ ùî áóäü-ÿêèé çëèé íàì³ð áåçñèëèé ïåðåä ¿õí³ì çàñòóïíèöòâîì. Ëþäè ðîçïîâ³äàëè ïðî ÷èñëåíí³ äèâí³ ÿâèùà, ùî â³äáóâàëèñÿ ç Íóìîþ. Òàê, îäíîãî ðàçó, ç³áðàâøè íàðîä íà áåíêåò, â³í ïðèéíÿâ óñ³õ çà ñêðîìíî ïðèáðàíèìè ñòîëàìè, çàñòàâëåíèìè ïðîñòîþ, íåâèáàãëèâîþ ¿æåþ. Êîëè òðàïåçà âæå ïî÷àëàñÿ, öàð îãîëîñèâ, ùî áåíêåò âøàíóâàëà ñâî¿ì â³äâ³äóâàííÿì éîãî êîõàíà – áîãèíÿ, ³ â³äðàçó íà ñòîëàõ ç’ÿâèëîñÿ áàãàòå íà÷èííÿ ³ ðîçê³øí³ ñòðàâè. Â³äîìî òàêîæ, ùî Íóì³ âäàëîñÿ ïîì’ÿêøèòè ãí³â Þï³òåðà ³, çàâäÿêè ñïðèòíîñò³ é ñì³ëèâîñò³ ó ñòàâëåíí³ äî âåðõîâíîãî áîæåñòâà, çäîáóòè éîãî ìèëîñåðäÿ ï³ä ÷àñ âïðîâàäæåííÿ æàõëèâîãî îáðÿäó î÷èùåííÿ, ÿêèé çä³éñíþâàâñÿ ï³ñëÿ óäàðó áëèñêàâêè1. Êîëè íà Àâåíòèíñüêîìó ïàãîðá³ Íóìà ï³äñòóïíî ñï³éìàâ äâîõ ë³ñîâèõ áîã³â – Ôàâíà ³ Ï³êà, ÿê³ âîëîä³ëè äàðîì ÷àð³âíèõ çàêëèíàíü ³ òàºìíèöÿìè ÷àð³âíèõ òðàâ, òîä³ ðîçãí³âàíèé Þï³òåð, ç³éøîâøè íà çåìëþ, ãð³çíî âèãîëîñèâ, ùî î÷èùåííÿ íåîáõ³äíî ðîáèòè ãîëîâàìè. “Öèáóë³?” – øâèäêî çàïèòàâ Íóìà, íàâ÷åíèé ìóäðîþ Åãåð³ºþ. – “Í³, ëþäñüêèìè...” – ïðîäîâæóâàâ Þï³òåð. Íóìà, áàæàþ÷è çàïîá³ãòè æàõàþ÷³é æîðñòîêîñò³ áîæîãî âåë³ííÿ, øâèäêî ïðîìîâèâ: “Âîëîññÿì (êîñàìè)?” – “Í³, æèâèìè...” – ïðîãðèì³â Þï³òåð. – “Ðèáêàìè?” – çíîâó ï³äõîïèâ Íóìà, íå äàþ÷è Þï³òåðîâ³ çàê³í÷èòè ñâî¿ ñëîâà ÿêèìñü æàõëèâèì ïîâåë³ííÿì. Ãð³çíîãî áîãà óìèðîòâîðèëà ñïðèòí³ñòü ³ äîáðîñåðäíà íàïîëåãëèâ³ñòü öàðÿ. Þï³òåð, çìèëîñòèâèâøèñü, â³ääàëèâñÿ, à îáðÿä î÷èùåííÿ â³äòàê ïî÷àëè ðîáèòè çà äîïîìîãîþ ãîë³âîê öèáóë³, ëþäñüêîãî âîëîññÿ ³ äð³áíèõ ðèáîê. Òàê, øàíîâàíèé íå ò³ëüêè òèìè, êèì â³í ïðàâèâ, àëå ³ áàãàòüìà ñóñ³äí³ìè íàðîäàìè, Íóìà äîæèâ äî â³ñ³ìäåñÿòè ðîê³â. Íà éîãî óðî÷èñòå ïîõîâàííÿ ç³áðàëèñÿ âñ³, õòî ïîâàæàâ ñòàðîãî öàðÿ, çàâäÿêè ÿêîìó íà ïîí³âå÷åí³é áåçïåðåðâíèìè â³éíàìè ³òàë³éñüê³é çåìë³ íàñòàëè ìèð ³ áëàãîäåíñòâî.

Òóëë Ãîñò³ë³é Âèêëàäåíî çà "Ðèìñüêîþ ³ñòîð³ºþ" Ò³òà Ë³â³ÿ. Ï³ñëÿ ñìåðò³ Íóìè Ïîìï³ë³ÿ íàðîä îáðàâ öàðåì Òóëëà, îíóêà îäíîãî ç óñëàâëåíèõ ñîðàòíèê³â Ðîìóëà – Ãîñò³ë³ÿ, ÿêèé çàãèíóâ ó çíàìåíèò³é áèòâ³ ðèìëÿí ³ç ñàá³íàìè. Òóëë Ãîñò³ë³é áóâ ìîëîäèé ³ õîðîáðèé. Éîãî íàäèõàëè â³éñüêîâ³ ïîäâèãè, çä³éñíåí³ ä³äîì. Ìîëîäèé öàð ââàæàâ, ùî äåðæàâà, äîòðèìóþ÷èñü ìèðíîãî æèòòÿ, ñëàáøàº ³ âòðà÷àº â³éñüêîâó ì³öü. ² Òóëë Ãîñò³ë³é óñþäè øóêàâ ïðè÷èíè, ùîá ïî÷àòè âîºíí³ ä³¿ ïðîòè ñóñ³äí³õ ïëåìåí. Òàê, â³í îãîëîñèâ â³éíó æèòåëÿì ì³ñòà Àëüáà-Ëîíãè, îáâèíóâàòèâøè ¿õ ó âèêðàäåíí³ õóäîáè â ðèìñüêèõ ñåëÿí (õî÷à ðèìëÿíè ñàì³ òàêîæ ãíàëè ÷åðåäè ç àëüáàíñüêèõ ïîë³â). Öàð íàä³ñëàâ ïîñë³â äî ïðàâèòåëÿ Àëüáà-Ëîíãè Ãàÿ Êëó¿ë³ÿ ç âèìîãîþ â³äøêîäóâàòè ñïðè÷èíåí³ çáèòêè. Îñê³ëüêè àëüáàíö³ â³äìîâèëèñÿ âèêîíàòè öþ âèìîãó, ðèìëÿíè îãîëîñèëè, ùî ÷åðåç 30 äí³â ðîçïî÷íóòü âîºíí³ ä³¿. Îäíàê àëüáàíö³ ïåðøèìè ç âåëè÷åçíèì â³éñüêîì ââ³éøëè íà ðèìñüê³ çåìë³ é îòàáîðèëèñÿ. Íåñïîä³âàíî ïîìåð àëüáàíñüêèé âîæäü, ³ âîíè îáðàëè âàòàæêîì Ìåòò³ÿ. Äîâ³äàâøèñü ïðî ñìåðòü àëüáàíñüêîãî âîæäÿ, Òóëë Ãîñò³ë³é îá³éøîâ âîðîæèé òàá³ð, óâ³éøîâ íà àëüáàíñüê³ çåìë³, çàÿâèâøè ïðèâñåëþäíî, ùî âîæäÿ àëüáàíö³â ïîêàðàëè âñåìîãóòí³ áîãè, òàêà æ êàðà ÷åêàº âåñü íàðîä çà íå÷åñòèâó â³éíó ç ðèìëÿíàìè. Ìåòò³é ðóøèâ çà ðèìñüêèì â³éñüêîì, ³ êîëè îáèäâ³ àðì³¿ âèøèêóâàëèñÿ â áîéîâîìó ïîðÿäêó, Ìåòò³é çâåðíóâñÿ äî Òóëëà Ãîñò³ë³ÿ ç ïðîõàííÿì – ïåðø í³æ ñòàòè äî áîþ, îáãîâîðèòè éîãî ïðîïîçèö³þ. ² êîëè îáèäâà âîæä³ ó ñóïðîâîä³ äîâ³ðåíèõ ðàäíèê³â, ç³éøëèñÿ ïîñåðåä ïîëÿ ìàéáóò1 Óäàð áëèñêàâêè ââàæàâñÿ çíàìåííÿì ãí³âó ÷è âîëåâèÿâëåííÿ ãðîìîâåðæöÿ Þï³òåðà.

392

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó íüî¿ áèòâè, Ìåòò³é ñêàçàâ: “Áèòâà ìàº áóòè âàæêîþ ³ êðîâîïðîëèòíîþ. Êîëè âîíà ñê³í÷èòüñÿ, óñ³ áóäóòü âèñíàæåí³ – ³ ïåðåìîæö³, ³ ïåðåìîæåí³. ² òîä³ åòðóñêè, íàðîä ñèëüíèé ³ íà ñóõîäîë³, ³ íà ìîð³, íàïàäóòü ³ ïîíåâîëÿòü óñ³õ íàñ. ×è íå êðàùå íàì âèð³øèòè ñóïåðå÷êó, êîìó íàä êèì ïàíóâàòè, áåç âåëèêîãî êðîâîïðîëèòòÿ ³ ñòðàøíèõ íåùàñòü?” ² õî÷à Òóëë Ãîñò³ë³é çà ñâî¿ì õàðàêòåðîì áóâ ñõèëüíèé äî âîºííèõ ä³é, â³í íå ì³ã íå îö³íèòè ìóäðèõ ñë³â âîæäÿ àëüáàíö³â. Ñòàëîñÿ òàê, ùî é ó â³éñüêó ðèìëÿí, ³ ó â³éñüêó àëüáàíö³â çíàõîäèëîñÿ ïî òðè áðàòè, äî òîãî æ ùå é áëèçíþêè. Ðèìñüê³ áëèçíþêè áóëè ç ðîäèíè Ãîðàö³¿â, àëüáàíñüê³ – ç ðîäó Êóð³àö³¿â. Âîæä³ ï³äêëèêàëè þíàê³â äî ñåáå ³ çàïèòàëè, ÷è çãîäí³ âîíè áèòèñÿ çà âîëþ ³ ÷åñòü ñâî¿õ ð³äíèõ ì³ñò. Õòî çäîáóäå ïåðåìîãó, òîé ³ ïðèíåñå áàòüê³âùèí³ ñëàâó ³ ïàíóâàííÿ íàä ì³ñòîì ñóïðîòèâíèêà. Êîëè ðèìñüê³ é àëüáàíñüê³ þíàêè âèÿâèëè ñâîþ ãîòîâí³ñòü, áóëî äîìîâëåíî ì³æ âàòàæêàìè, ùî òîé íàðîä, âî¿íè ÿêîãî âèéäóòü ïåðåìîæöÿìè â öüîìó áîþ, áóäå êåðóâàòè ³íøèì íàðîäîì çà éîãî ïîâíîþ çãîäîþ. Îáèäâ³ ñòîðîíè ïîêëÿëèñÿ â òîìó óðî÷èñòîþ êëÿòâîþ, ñêð³ïëåíîþ çâåðíåííÿì äî Þï³òåðà ïîêàðàòè ïîðóøíèêà óäàðîì áëèñêàâêè. Ï³ä ñóïðîâ³ä ñõâàëüíèõ âèãóê³â òîâàðèø³â ïî çáðî¿, íàïó÷óâàíü âîæä³â, ÿê³ íàãàäóâàëè þíàêàì ïðî òå, ùî íà ¿õíþ â³éñüêîâó äîáëåñòü äèâëÿòüñÿ ð³äí³ áîãè, áàòüêè ³ ñï³âãðîìàäÿíè, øåñòåðî ìîëîäèõ âî¿í³â ñòàëè íàâïðîòè óñåðåäèí³ ì³æ àðì³ÿìè ðèìëÿí ³ àëüáàíö³â. Òðîº Ãîðàö³¿â ñóïðîòè òðüîõ Êóð³àö³¿â, âñ³ îõîïëåí³ æàãîþ ïåðåìîãè áóäü-ÿêîþ ö³íîþ ó ö³é íåùàäí³é áèòâ³, ðåçóëüòàò ÿêî¿ âèð³øóâàâ äîëþ ð³äíîãî ì³ñòà ³ íàðîäó. Ìóæí³ ³ ïðåêðàñí³ ó ñâî¿é ãîòîâíîñò³ ïîæåðòâóâàòè æèòòÿì, ùîá çáåðåãòè â³éñüêîâó ì³öü ñâî¿õ ñï³âãðîìàäÿí, ñòîÿëè þíàêè, íåìîâ äâ³ ïåðø³ øåðåíãè âîðîæèõ â³éñüê, î÷³êóþ÷è óìîâíîãî çíàêà, ùîá êèíóòèñÿ â á³é. Ùîéíî çáëèñíóëè îãîëåí³ ìå÷³ ³ ïî÷àâñÿ á³é, óñ³õ ãëÿäà÷³â îõîïèâ òðåïåò – òàê æîðñòîêî ³ âïðàâíî áèëèñÿ þí³ âî¿íè. Àäæå äèâèëèñÿ íà öþ áèòâó äîñâ³ä÷åí³ ³ áóâàë³ á³éö³ é âîºíà÷àëüíèêè. ² â êîæíîãî ç íèõ çàòàìîâóâàëî ïîäèõ ³ ïåðåðèâàâñÿ â³ä õâèëþâàííÿ ãîëîñ. Âî¿íè îáîõ àðì³é ìèìîâîë³ ñòèñêàëè ðóê³â’ÿ ìå÷³â ³ äåðæàëà ñïèñ³â, àëå í³õòî íå íàñì³ëþâàâñÿ í³ ïðèéòè íà äîïîìîãó, í³ ðóøèòè ç ì³ñöÿ. Óæå ïîñëàáøàëà ñèëà óäàð³â, ùî çàâäàâàëè îäèí îäíîìó ñóïðîòèâíèêè, óæå çàñòðóìåí³ëà êðîâ íà ¿õí³õ ò³ëàõ. Óñ³ òðîº Êóð³àö³¿â áóëè ïîðàíåí³, àëå, íà ãîðå ðèìëÿíàì, äâîº ç Ãîðàö³¿â îäèí çà îäíèì óïàëè ìåðòâèìè. Ç òðüîõ áðàò³â Ãîðàö³¿â çàëèøèâñÿ îäèí ïðîòè òðüîõ Êóð³àö³¿â. Àëüáàíñüê³ âî¿íè ðàä³ñíî çàêðè÷àëè, ââàæàþ÷è, ùî çäîáóëè ïåðåìîãó. Îäíàê óñ³ áðàòè Êóð³àö³¿ áóëè ïîðàíåí³, à îñòàííüîìó Ãîðàö³þ âäàëîñÿ çàëèøèòèñÿ íåóøêîäæåíèì. Ðîçóì³þ÷è, ùî òðüîõ ñóïðîòèâíèê³â îäíî÷àñíî éîìó íå çäîëàòè, â³í âèð³øèâ áèòèñÿ ç íèìè ïî ÷åðç³. Äëÿ öüîãî îñòàíí³é ç Ãîðàö³¿â âäàâñÿ äî óäàâàíî¿ âòå÷³. Êóð³àö³¿ êèíóëèñÿ çà íèì, àëå íàçäîãíàâ Ãîðàö³ÿ ïåðøèì òîé, õòî ìàâ íàéëåãøå ïîðàíåííÿ. Îáåðíóâøèñü, Ãîðàö³é íàïàâ íà ñóïðîòèâíèêà, ÿêèé ï³äá³ã äî íüîãî, ³ ñèëüíèì óäàðîì ìå÷à óáèâ éîãî. Ïîò³ì, ÿê âèõîð, Ãîðàö³é íàëåò³â íà äðóãîãî Êóð³àö³ÿ ³, íå ÷åêàþ÷è, ïîêè ïðèñï³º òðåò³é íà äîïîìîãó áðàòó, çàâäàâ éîìó ñìåðòåëüíî¿ ðàíè. Îêðèëåíèé ö³ºþ ïîäâ³éíîþ ïåðåìîãîþ Ãîðàö³é êèíóâñÿ íàçóñòð³÷ òðåòüîìó Êóð³àö³þ. Àëå òîé, âðàæåíèé òàêîþ øâèäêîþ ñìåðòþ äâîõ áðàò³â, çíåñèëåíèé ðàíàìè ³ ïåðåñë³äóâàííÿì âîðîãà, óæå íå ì³ã äàòè ã³äíî¿ â³äñ³÷³ Ãîðàö³þ. Éîãî ìå÷ ñêîâçíóâ ïî ùèòó âîðîãà, Ãîðàö³é, ñï’ÿí³ëèé â³ä êðîâ³, îõîïëåíèé æàãîþ óáèâñòâà, ðîçñ³ê éîìó ãîëîâó ìå÷åì ³ çàêðè÷àâ: “Äâîõ áðàò³â ÿ â³ääàâ ï³äçåìíèì áîãàì! Òðåòüîãî æ ÿ ïðèíîøó â æåðòâó, ùîá ðèìëÿíè ïàíóâàëè íàä àëüáàíöÿìè!” Ðàä³ñí³ ðèìëÿíè îòî÷èëè çàëèòîãî âîðîæîþ êðîâ’þ þíîãî ãåðîÿ, êîòðèé, ÿê òðîôåé, óçÿâ îáëàäóíêè îñòàííüîãî âáèòîãî íèì Êóð³àö³ÿ. Ïîõîâàâøè âáèòèõ òàì, äå âîíè ïîëÿãëè, â³éñüêà ðîç³éøëèñÿ ïî äîì³âêàõ. Ïîïåðåäó ðèìñüêîãî â³éñüêà éøîâ Ãîðàö³é, íåñó÷è îáëàäóíêè òðüîõ ïåðåìîæåíèõ Êóð³àö³¿â. Íà éîãî ïëå÷àõ ìàéîð³â ðîçê³øíèé ïëàù, çíÿòèé ç îñòàííüîãî âîðîãà. Á³ëÿ ì³ñüêèõ âîð³ò íà ãåðîÿ ÷åêàâ íà-

393

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ðîä, â³òàþ÷è ìóæíüîãî âî¿íà, ÿêèé âðÿòóâàâ Ðèì â³ä ïàíóâàííÿ àëüáàíö³â. Àëå ñåñòðà Ãîðàö³ÿ, Êàì³ëëà, âï³çíàâøè íà ïëå÷àõ áðàòà âèòêàíèé âëàñíîðó÷ ïëàù ñâîãî íàðå÷åíîãî Êóð³àö³ÿ, çàõîäèëàñÿ òÿæêî ãîëîñèòè. Ðîçïóñòèâøè ó ðîçïà÷³ âîëîññÿ, âîíà ñòàëà êëèêàòè çàãèáëîãî íàðå÷åíîãî, îïëàêóþ÷è éîãî êâ³òó÷ó þí³ñòü, óáèòó áåçæàë³ñíîþ ðóêîþ ¿¿ áðàòà. Ãîðàö³é, ùå íå îõîëîíóâøè â³ä çàïåêëîãî áîþ, îáóðåíèé öèìè ñêîðáîòíèìè êðèêàìè ñåðåä ïîâñåëþäíèõ ðàäîù³â, ãí³âíî âèõîïèâ ìå÷, íà ÿêîìó íå âñòèãëà âèñîõíóòè êðîâ Êóð³àö³¿â, ³ âñòðîìèâ ó ãðóäè ñâî¿é ñåñòð³. Ïîáà÷èâøè òàêó æîðñòîê³ñòü ùîäî íåùàñíî¿ ä³â÷èíè, íàðîä æàõíóâñÿ. Ãîðàö³é æå âèãóêíóâ: “Éäè çà ñâî¿ì íàðå÷åíèì, òè, ÿêà çàáóëà ïðî ïîëåãëèõ áðàò³â ³ áàòüê³âùèíó. Òàê çàãèíå êîæíà ðèìëÿíêà, ÿêà ïî÷íå îïëàêóâàòè âîðîãà!” Íå äèâëÿ÷èñü íà ùîéíî çä³éñíåíèé ïîäâèã, ÿêèé ïîì’ÿêøóâàâ ïðîâèíó Ãîðàö³ÿ, éîãî ñõîïèëè ³ ïðèâåëè äî öàðÿ, ùîá ïåðåäàòè äî ñóäó. Òóëë Ãîñò³ë³é íàäàâ íàðîäó ïðàâî ïðèéìàòè ð³øåííÿ ïðî ñòðàòó ÷è ïîìèëóâàííÿ Ãîðàö³ÿ. Ïåðåä íàðîäîì âèñòóïèâ áàòüêî òðüîõ áðàò³â Ãîðàö³¿â, çàÿâëÿþ÷è, ùî, íà éîãî äóìêó, äî÷êà çàñëóæèëà ñâîþ ñìåðòü. ² ÿêáè â³í ââàæàâ ó÷èíîê ñèíà íåïðàâèì, òî ñàì áè ïîêàðàâ âèííîãî. ² ïîò³ì, îá³éíÿâøè ñèíà çà ïëå÷³, Ãîðàö³é-áàòüêî ñòàâ ïðîñèòè íàðîä íå ïîçáàâëÿòè éîãî îñòàííüîãî ç ä³òåé. Àäæå éîãî ñèí òèìè ðóêàìè, ÿê³ ïîâèííèé çâ’ÿçàòè ë³êòîð, ï³ääàþ÷è ãàíåáíîìó ïîêàðàííþ1, ò³ëüêè ùî çàâîþâàâ âîëþ äëÿ Ðèìó. Àäæå äâîº áðàò³â Ãîðàö³¿â ò³ëüêè-íî â³ääàëè ñâîº æèòòÿ çà ð³äíå ì³ñòî. Íàðîä áóâ ñõâèëüîâàíèé ñëüîçàìè é ïðîõàííÿì áàòüêà ³ ñïîêîºì ãåðî¿÷íîãî þíàêà. Ìîëîäøèé Ãîðàö³é áóâ âèïðàâäàíèé ³ ñïîêóòóâàâ óáèâñòâî, ïðèí³ñøè î÷èñí³ æåðòâè. Ñåñòðà Ãîðàö³ÿ áóëà ïîõîâàíà òàì, äå ¿¿ íàçäîãíàâ íåùàäíèé ìå÷ ð³äíîãî áðàòà. Âò³ì, ìèð ç àëüáàíöÿìè áóâ íåòðèâêèì. Àëüáàíö³ íàð³êàëè, ùî äîëÿ ö³ëîãî íàðîäó áóëà ïîñòàâëåíà â çàëåæí³ñòü â³ä ñì³ëèâîñò³ é óäà÷³ òðüîõ ìîëîäèõ âî¿í³â, ÷èÿ çàãèáåëü ïðèçâåëà äî ïàíóâàííÿ ðèìëÿí íàä Àëüáà-Ëîíãîþ, ³ çàñóäæóâàëè ñâîãî âîæäÿ Ìåòò³ÿ. Òóëë Ãîñò³ë³é, çíàþ÷è öå, õèòðîùàìè çóì³â ïåðåêîíàòè ³ ðèìëÿí, ³ àëüáàíö³â, ùî Ìåòò³é ïîðóøèâ ñêð³ïëåíó ñâÿùåííîþ êëÿòâîþ óãîäó ì³æ äâîìà íàðîäàìè. Â³í ïðèâñåëþäíî îãîëîñèâ Ìåòò³ÿ çðàäíèêîì, ÿêèé çàâàæàº ºäíîñò³ ðèìëÿí ³ àëüáàíö³â. Íåùàñíîãî Ìåòò³ÿ ïðèâ’ÿçàëè äî äâîõ ñïðÿìîâàíèõ ó ð³çí³ ñòîðîíè êîë³ñíèöü ³ ðîçäåðëè íà øìàòêè. Öå áóëà ïåðøà é îñòàííÿ òàêà ïóáë³÷íà ñòðàòà â ðàíí³é ³ñòîð³¿ ðèìëÿí. Çàëÿêàâøè ö³ºþ ñòðàòîþ àëüáàíö³â, Òóëë Ãîñò³ë³é çàÿâèâ, ùî âñ³ ìåøêàíö³ Àëüáà-Ëîíãè áóäóòü ïåðåñåëåí³ äî Ðèìó, ùîá ç öüîãî ÷àñó áóëî îäíå ì³ñòî é îäíà äåðæàâà â Ëàö³¿. Ðèìñüê³ âî¿íè, âåðøíèêè ³ ï³õîòèíö³, áóëè â³äïðàâëåí³ â Àëüáà-Ëîíãó, ùîá âèãíàòè ç ì³ñòà æèòåë³â, à ïîò³ì çðóéíóâàòè ñàìå ì³ñòî. Ðîçãóáëåíå, â ñóì’ÿòò³, íàñåëåííÿ Àëüáà-Ëîíãè íàçàâæäè çàëèøàëî ð³äí³ ñò³íè. Æ³íêè ³ç çàïëàêàíèìè ä³òüìè áðîäèëè ïî ñâî¿õ äîì³âêàõ, íå çíàþ÷è, ùî ç íàéäîðîæ÷èõ äëÿ íèõ ðå÷åé âçÿòè ³ç ñîáîþ. Äåõòî ñòîÿâ íåðóõîìî, äèâëÿ÷èñü, ÿê áåçóïèííà âåðâå÷êà ëþäåé çàëèøàº ïðèðå÷åíå íà çíèùåííÿ ì³ñòî, áðåäå êóðíîþ äîðîãîþ, òèõî ç³òõàþ÷è ³ ïëà÷ó÷è. ² ëèøå êîëè çàòð³ùàëè ðóéíîâàí³ ðèìñüêèìè âî¿íàìè áóä³âë³, îñòàíí³ ç íåùàñíèõ ìåøêàíö³â ïðèðå÷åíîãî ì³ñòà çàëèøèëè éîãî, âêðèò³ õìàðàìè êóðÿâè, ùî ï³äíÿëàñÿ â³ä ïàäàþ÷èõ ñò³í ³ äàõ³â. Ðèìëÿíè çð³âíÿëè ç çåìëåþ âñ³ ãðîìàäñüê³ ³ ïðèâàòí³ áóä³âë³ Àëüáà-Ëîíãè, ì³ñòà, ÿêå ñïîðóäæóâàëîñÿ é ïðèêðàøàëîñÿ ïðîòÿãîì ÷îòèðüîõ ñòîë³òü. Ò³ëüêè õðàìè áîã³â ïîáîÿâñÿ çðóéíóâàòè ãð³çíèé öàð. Ç ïåðåñåëåííÿì àëüáàíñüêîãî íàðîäó äî Ðèìó ì³öü äåðæàâè ïîñèëèëàñÿ. Çá³ëüøèëîñÿ â³éñüêî, îñê³ëüêè Òóëë Ãîñò³ë³é íàáðàâ ç àëüáàíö³â 300 âåðøíèê³â äî ê³ííîòè ³ ïîïîâíèâ 1 Çà ðèìñüêèìè çàêîíàìè ëþäèíà, ÿêà ñêî¿ëà óáèâñòâî, ÿê öå çðîáèâ Ãîðàö³é, ïðèâëàñíèëà ñîá³ ïðàâî äåðæàâè ñóäèòè âèííîãî ³ òîìó ñàìà ñòàâàëà äåðæàâíèì çëî÷èíöåì. Ë³êòîðè ïîâèíí³ áóëè çëî÷èíöÿ ³ç çàêðèòîþ ãîëîâîþ ïîâ³ñèòè íà äåðåâ³, ïðèñâÿ÷åíîìó ï³äçåìíèì áîãàì, ³ áèòè ïàëèöÿìè.

394

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó ëåã³îíè. Îäíàê áîãè ïî÷àëè âèÿâëÿòè ñâîº íåâäîâîëåííÿ íèçêîþ ãð³çíèõ çíàìåíü – íà àëüáàíñüê³é ãîð³ éøîâ äîù ç êàì³ííÿ. Ç ãàþ, ðîçòàøîâàíîãî íà âåðøèí³ ãîðè, ëóíàâ ñòðàøíèé ãîëîñ, ÿêèé âåë³â àëüáàíöÿì ðîáèòè ñâÿùåííîä³éñòâà çà çâè÷àÿìè ¿õí³õ áàòüê³â. Áîãè íàñëàëè íà Ëàö³é ìîðîâèöþ, ñòðàøíó õâîðîáó, ÿêî¿ íå óíèê ³ Òóëë Ãîñò³ë³é. ² îò, çàñëàáíóâøè ò³ëîì ³ äóøåþ, â³í âèð³øèâ óìèëîñòèâèòè áîã³â, ÿê³ ïðîãí³âèëèñÿ íà Ðèì ³ éîãî öàðÿ. Âîéîâíè÷èé äóõ Òóëëà Ãîñò³ë³ÿ áóâ çëàìàíèé çàáîáîíàìè, ÿêèì â³í ïîêîðèâñÿ. Â³í çðîçóì³â, ùî, ñòðàòèâøè Ìåòò³ÿ, ïðîãí³âàâ Þï³òåðà, ÿêèé ïîâèííèé áóâ ñàì ïîêàðàòè êëÿòâîïîðóøíèêà. Òîìó öàð, âè÷èòàâøè â çàïèñàõ, ùî çàëèøèëèñÿ ï³ñëÿ Íóìè Ïîìï³ë³ÿ, ïðî ³ñíóâàííÿ ÿêèõîñü òàºìíè÷èõ ñâÿùåííîä³éñòâ íà ÷åñòü Þï³òåðà, ïîäàâñÿ ðîáèòè æåðòâîïðèíîøåííÿ. Àëå îñê³ëüêè âîíî ïðîâîäèëîñÿ Òóëëîì Ãîñò³ë³ºì íå òàê, ÿê ñë³ä1, òî Þï³òåð àæ í³ÿê íå çìèëóâàâñÿ, à ðîçãí³âàâñÿ ñïîòâîðåííÿì âñòàíîâëåíîãî îáðÿäó, ìåòíóâ áëèñêàâêó â áóäèíîê öàðÿ ³ ñïîïåëèâ éîãî. Òàê çàãèíóâ Òóëë Ãîñò³ë³é, ïîöàðþâàâøè íàä ðèìëÿíàìè 32 ðîêè.

Àíê Ìàðö³é Âèêëàäåíî çà "Ðèìñüêîþ ³ñòîð³ºþ" Ò³òà Ë³â³ÿ. Â³äïîâ³äíî äî âñòàíîâëåíîãî çâè÷àþ, íàðîä îáðàâ íà öàðñòâî îíóêà öàðÿ Íóìè Ïîìï³ë³ÿ, Àíêà Ìàðö³ÿ. Çà ñâî¿ì õàðàêòåðîì Àíê Ìàðö³é áóâ ìèðîëþáíèé, ÿê ³ éîãî ä³ä, àëå â³í ðîçóì³â, ùî ó ðàç³ íàïàäó ñóñ³ä³â áóäå çìóøåíèé äàòè ¿ì íàëåæíó â³äñ³÷. Â ³íøîìó âèïàäêó, âîðîãè Ðèìó, âèïðîáîâóþ÷è ì³ðó éîãî òåðï³ííÿ ³ ïåðåêîíàâøèñü ó ñâî¿é áåçêàðíîñò³, ïî÷íóòü íåõòóâàòè òèì, ùî ¿õ íåäàâíî ñòðèìóâàëî. Ñòðàøíà ñìåðòü Òóëëà Ãîñò³ë³ÿ äîâåëà, ùî íå ñë³ä ïîðóøóâàòè ïðàâèëà áîãîñëóæ³íü ³ æåðòâîïðèíîøåíü. Òîìó Àíê Ìàðö³é ðîçïîðÿäèâñÿ, ùîá ïîíòèô³ê2 âèïèñàâ íà ñïåö³àëüí³é äîøö³ ñòàòóòè Íóìè Ïîìï³ë³ÿ äëÿ â³äïðàâè ñâÿùåííîä³éñòâ ³ âèñòàâèâ ¿¿ íà ëþäíîìó ì³ñö³. Òóðáîòà íîâîãî ðèìñüêîãî öàðÿ ïðî áîãîñëóæ³ííÿ ³ æåðòâîïðèíîøåííÿ ïîðîäèëà â ñåðöÿõ ëàòèíÿí (ç ÿêèìè Òóëëîì Ãîñò³ë³ºì áóâ óêëàäåíèé ìèð) óïåâíåí³ñòü, ùî ìîæíà áåçêàðíî ðîçîðÿòè ðèìñüê³ ïîëÿ ³ çàáèðàòè õóäîáó, îñê³ëüêè öàð çáèðàºòüñÿ ïðîâîäèòè ñâîº æèòòÿ ñåðåä õðàì³â ³ æåðòîâíèê³â. Îäíàê Àíê Ìàðö³é âèðóøèâ ç â³éñüêîì íà çåìë³ ëàòèíÿí, ³ ï³ñëÿ ÷èñëåííèõ êðîâîïðîëèòíèõ áî¿â éîìó âäàëîñÿ çàõîïèòè ¿õí³ ì³ñòà, çðóéíóâàòè ¿õ, ÿê êîëèñü áóëà çðóéíîâàíà Àëüáà-Ëîíãà, ³ ïåðåñåëèòè âñ³õ æèòåë³â äî Ðèìó. Àíê Ìàðö³é ïîâåðíóâñÿ ç âåëè÷åçíîþ çäîáè÷÷þ, çàõîïëåíîþ ó âîðîãà. Çà íàêàçîì öàðÿ áóâ ïîáóäîâàíèé ïåðøèé ì³ñò íà ïàëÿõ ÷åðåç ð³êó Òèáð, ùîá ç’ºäíàòè íàíîâî óêð³ïëåíèé ßíèêóëüñüêèé ïàãîðá ³ç ì³ñòîì. Äëÿ çàëÿêóâàííÿ çëî÷èíö³â, ÿêèõ áàãàòî ðîçâåëîñÿ â òàêîìó ïåðåíàñåëåíîìó ì³ñò³, ÿê Ðèì, áóëà ñïîðóäæåíà â’ÿçíèöÿ, âèñ³÷åíà â Êàï³òîë³éñüêîìó ïàãîðá³ ç³ ñêëåï³ííÿìè â äâà ïîâåðõè. Â ¿¿ íèæí³é ÷àñòèí³ çä³éñíþâàëàñÿ ñìåðòíà êàðà3. Ï³ñëÿ âäàëèõ âîºí êîðäîíè Ðèìñüêî¿ äåðæàâè äîñÿãëè ìîðÿ. Àíê Ìàðö³é çàñíóâàâ â óñò³ Òèáðó ì³ñòî Îñò³þ – ìîðñüêèé ïîðò Ðèìó. Îñòåð³ãàþ÷èñü ãí³âó áîã³â, îñîáëèâî äðàò³âëèâîãî ³ øâèäêîãî íà ðîçïðàâó Þï³òåðà, Àíê Ìàðö³é, íà â³äçíàêó çà âèäàòí³ â³éñüêîâ³ ïåðåìîãè ðèìëÿí, çâåë³â ðîçøèðèòè ³ ïðèêðàñèòè õðàì Þï³òåðà Ôåðåòð³ÿ1. Íàñë³äóþ÷è ñâîºþ ä³ÿëüí³ñòþ ñëàâ1 Ðåë³ã³ÿ ðèìëÿí âèìàãàëà ñóâîðîãî äîòðèìàííÿ âñ³õ ïðàâèë îáðÿäó òèìè, õòî ïðèíîñèòü æåðòâó. Íàéìåíøå â³äõèëåííÿ â³ä âèðîáëåíî¿ æåðöÿìè ôîðìóëè ìîãëî çàì³ñòü ìèëîñò³ âèêëèêàòè ãí³â áîæåñòâà íà òîãî, õòî ìîëèòüñÿ. 2 ×ëåí æðåöüêî¿ êîëåã³¿, ÿêèé ñïîñòåð³ãàâ çà ðåë³ã³éíèì æèòòÿì ðèìëÿí, çà ïðàâèëüíèì âèêîíàííÿì ãðîìàäñüêèõ ³ ïðèâàòíèõ áîãîñëóæ³íü. 3 Öÿ â’ÿçíèöÿ (Ìàìåðòèíñüêà) çáåðåãëàñÿ äî íàøîãî ÷àñó.

395

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì íîãî ä³äà, Àíê Ìàðö³é, ïîä³áíî Íóì³ Ïîìï³ë³þ, ÿêèé âëàøòîâóâàâ ìèðí³ öåðåìîí³¿ é îáðÿäè, çàïðîâàäèâ ñïåö³àëüíó â³éñüêîâó öåðåìîí³þ – ïîðÿäîê îãîëîøåííÿ â³éíè, ö³ëèé ðèòóàë, ÿêîãî ïî÷àëè íåóõèëüíî äîòðèìóâàòèñÿ ç öüîãî ÷àñó ðèìëÿíè. Çà öèì ðèòóàëîì, ñïåö³àëüíèé ïîñîë, îáâ’ÿçàâøè ãîëîâó âîâíÿíîþ ñòð³÷êîþ, ïîâèíåí áóâ íàáëèçèòèñÿ äî êîðäîíó íàðîäó, ÿêîìó ïðåä’ÿâëÿëèñÿ ïðåòåíç³¿ ðèìëÿí, ³ âèìîâèòè íàñòóïíó ôîðìóëó: “Ïî÷óé, Þï³òåðå, ïî÷óé, íàðîäå (òóò íàçèâàëîñÿ ³ì’ÿ ïëåìåí³), ïî÷óé, ñâÿùåííå ïðàâî! ß, â³ñíèê, ùî ç’ÿâèâñÿ â³ä ³ìåí³ âñüîãî ðèìñüêîãî íàðîäó. Çã³äíî ç áîæåñòâåííèìè ³ ëþäñüêèìè çàêîíàìè, ÿ º ïîñëîì, ³ áóäóòü âèñëóõàí³ ìî¿ ñëîâà ç äîâ³ðîþ”. Ï³ñëÿ öüîãî âèêëàäàëèñÿ âèìîãè. Çàâåðøóâàëîñÿ âñå íàñòóïíîþ ôðàçîþ: “ßêùî ÿ ñóïðîòè çàêîí³â áîæåñòâåííèõ ³ ëþäñüêèõ âèìàãàþ âñå ïåðåë³÷åíå, òî íå äàé ìåí³, Þï³òåðå, ïîáà÷èòè áàòüê³âùèíó!” Ö³ ñëîâà ïîñîë ïîâòîðþº ïåðøîìó çóñòð³÷íîìó äîðîãîþ äî ì³ñòà, âñòóïàþ÷è â ì³ñòî ³ ïðèáóâøè íà ôîðóì. ßêùî æ ïðîòÿãîì òðèäöÿòè òðüîõ äí³â ïîñîë íå îäåðæóº íåîáõ³äíîãî, òî â³í îãîëîøóº â³éíó, âèìîâëÿþ÷è íàñòóïí³ ñëîâà: “Ïî÷óé, Þï³òåðå, ³ òè, ßíóñ Êâ³ðèí, ³ âñ³ áîãè-íåáîæèòåë³, ³ âè, ùî æèâóòü íà çåìë³, ³ áîãè ï³äçåìíîãî öàðñòâà, ïî÷óéòå! Âàñ ÿ çàêëèêàþ ó ñâ³äêè, ùî öåé íàðîä íå âèêîíóº çîáîâ’ÿçàíü, à ïðî òå, ÿê äîìîãòèñÿ òîãî, ùî íàëåæèòü íàì ïî ïðàâó, ïîðàäèìîñÿ âäîìà ç³ ñòàð³éøèíàìè”. Ïîò³ì öåé â³ñíèê ïîâèíåí áóâ ïîâåðíóòèñÿ äî Ðèìó äëÿ íàðàäè. Òîä³ öàð, ç³áðàâøè ñåíàò, îïèòóâàâ óñ³õ ñåíàòîð³â, ïî÷èíàþ÷è ç íàéøàíîâí³øîãî, ³ ÿêùî âîíè â³äïîâ³äàëè, ùî óñ³ âèìîãè âàðòî çàäîâîëüíèòè “â³éíîþ ÷åñíîþ ³ çàêîííîþ”, òî ïðèéìàëîñÿ ð³øåííÿ ïðî îãîëîøåííÿ â³éíè. Ï³ñëÿ öüîãî ôåö³àë2 í³ñ äî êîðäîíó âîðîæîãî ïëåìåí³ ñïèñ, çàïëÿìîâàíèé êðîâ’þ, ³ â ïðèñóòíîñò³ òðüîõ îçáðîºíèõ âî¿í³â êèäàâ éîãî íà âîðîæó çåìëþ ç³ ñëîâàìè: “ß ³ ðèìñüêèé íàðîä ïîâ³äîìëÿþ ³ ðîçïî÷èíàþ â³éíó ïðîòè íàðîäó ³ ãðîìàäÿí (íàçèâàëîñÿ ïëåì’ÿ), òîìó ùî âîíè çîãð³øèëè ïðîòè ðèìñüêîãî íàðîäó Êâ³ð³ò³â, òîìó ùî ðèìñüêèé íàðîä ³ ñåíàò ðèìñüêîãî íàðîäó Êâ³ð³ò³â ïîâåë³â áóòè â³éí³”3. Óâåäåííÿ öüîãî óðî÷èñòîãî ðèòóàëó çäîáóëî ñåðåä ðèìñüêîãî íàðîäó ùå á³ëüøå ïîâàãè äî Àíêà Ìàðö³ÿ, îñê³ëüêè óäàâàíà çàêîíí³ñòü çí³ìàëà ç ðèìëÿí òàâðî íàðîäó, ñõèëüíîãî äî íàñèëüñòâà, áóéñòâà ³ áåççàêîííÿ, ÿêå òÿæ³ëî íàä íèìè â³ä äíÿ çàñíóâàííÿ ì³ñòà. Àíê Ìàðö³é ïîìåð, ï³ñëÿ 24 ðîê³â öàðþâàííÿ, çàëèøèâøè ïî ñîá³ ñëàâó âîëîäàðÿ, ÿêèé âì³â ðîçóìíî ïðàâèòè ÿê ó ìèðí³, òàê ³ ó âîºíí³ ÷àñè.

Òàðêâ³í³é Äðåâí³é Âèêëàäåíî çà "Ðèìñüêîþ ³ñòîð³ºþ" Ò³òà Ë³â³ÿ. Äåñü íàïðèê³íö³ öàðþâàííÿ Àíêà Ìàðö³ÿ äî Ðèìó ç åòðóñüêîãî ì³ñòà ïåðåñåëèâñÿ Òàðêâ³í³é, áàãàòèé âåëüìîæà, ñèí âèõ³äöÿ ç ãðåöüêîãî ì³ñòà Êîðèíôó ³ çíàòíî¿ åòðóðÿíêè. Öåé ÷îëîâ³ê, îäðóæåíèé ç æ³íêîþ íà ³ì’ÿ Òàíàêâ³ëü, ÿêà ïîõîäèëà ç³ çíàòíîãî åòðóñüêîãî ðîäó, íà íàñò³éíó âèìîãó âëàäíî¿ ³ ãîðäî¿ äðóæèíè âè¿õàâ ç ì³ñòà, æèòåë³ ÿêîãî ïîñò³éíî íàãàäóâàëè éîìó, ùî â³í – ñèí ³çãîÿ, ³ íå â³ääàâàëè íàëåæíèõ ïî÷åñòåé ³ øàíè. Òàíàêâ³ëü, îáóðåíà ³ ïðèíè1 Ôåðåòð³é (“òîé, ùî äàº ïåðåìîãó”, “ïîäàâåöü â³éñüêîâî¿ çäîáè÷³”) – åï³òåò Þï³òåðà, ïåðøèé õðàì ÿêîãî áóâ ñïîðóäæåíèé íà Êàï³òîë³éñüêîìó ïàãîðá³ öàðåì Ðîìóëîì. 2 Ôåö³àë – ÷ëåí êîëåã³¿ æåðö³â, ÿê³ â³äàëè ì³æíàðîäíèìè â³äíîñèíàìè â ðèìñüê³é äåðæàâ³, ïèòàííÿìè â³éíè ³ ìèðó. 3 Ó ï³çí³ø³ ÷àñè, êîëè Ðèì â³â â³éíè ç äàëüí³ìè íàðîäàìè ³ äåðæàâàìè, öåé îáðÿä çáåð³ãñÿ, õî÷ ìàâ äîñèòü ôîðìàëüíèé õàðàêòåð. Ôåö³àë íà çíàê îãîëîøåííÿ â³éíè êèäàâ ñïèñà â³ä “â³éñüêîâî¿ êîëîíè” á³ëÿ õðàìó áîãèí³ â³éíè Áåëëîíè.

396

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó æåíà ñòàâëåííÿì ñâî¿õ ñï³ââ³ò÷èçíèê³â äî Òàðêâ³í³ÿ, óïåâíåíà â ùàñëèâ³é äîë³ ñâîãî ÷îëîâ³êà, îáäàðîâàíîãî ðîçóìîì ³ äîáëåñòþ, îáðàëà äëÿ íîâîãî ïðîæèâàííÿ Ðèì, ââàæàþ÷è, ùî ñåðåä íàðîäó, äå ùå ìàëî çíàòíèõ ëþäåé, åíåðã³éíà ³ ÷åñòîëþáíà ëþäèíà ìîæå ëåãêî çàéíÿòè ã³äíå ì³ñöå. Ï³äòâåðäæåííÿì ÷åñòîëþáíèõ çàäóì³â Òàíàêâ³ëü ñòàëî çíàìåííÿ áîã³â, ïîñëàíå äîðîãîþ äî Ðèìó. Êîëè Òàðêâ³í³é ¿õàâ ³ç äðóæèíîþ ó â³çêó, îðåë, ùî øèðÿâ ó ïîâ³òð³, ñïóñòèâñÿ íàä íèìè ³ çðèíóâ äîãîðè, òðèìàþ÷è â ïàçóðàõ ïîâñòÿíèé äîðîæí³é êàïåëþõ ç ãîëîâè Òàðêâ³í³ÿ. Íå âñòèãëè ÷îëîâ³ê ³ äðóæèíà îïàì’ÿòàòèñÿ â³ä ïåðåëÿêó, ÿê îðåë ç ãîëîñíèì êðèêîì çíîâó ïîâåðíóâñÿ ³ ïîêëàâ êàïåëþõà íà ãîëîâó Òàðêâ³í³ÿ, íåìîâ óâ³í÷óþ÷è éîãî çà âåë³ííÿì áîã³â1. Òðåìòÿ÷è, Òàíàêâ³ëü ç òîðæåñòâîì îãîëîñèëà ÷îëîâ³êó, ùî òåïåð, ñóäÿ÷è ç ïîëüîòó ïòàõà ³ éîãî ä³é, ó Ðèì³ íà íüîãî ÷åêàþòü âèñîê³ ïî÷åñò³ ³ ñëàâà. Ïðè¿õàâøè äî ì³ñòà ³ êóïèâøè áóäèíîê, Òàðêâ³í³é â³äðàçó ñòàâ â³äîìîþ ëþäèíîþ. Â³í áóâ ãîñòèííèì, îõî÷å äîïîìàãàâ íóæäåííèì ³ íåçàáàðîì óâ³éøîâ ó äîâ³ðó äî öàðÿ Àíêà Ìàðö³ÿ íàñò³ëüêè, ùî òîé çðîáèâ Òàðêâ³í³ÿ íàñòàâíèêîì äâîõ ñâî¿õ ñèí³â. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ öàð ïåðåéíÿâñÿ äî íüîãî òàêèìè ãëèáîêèìè äðóæí³ìè ïî÷óòòÿìè, ùî ïðèçíà÷èâ éîãî îï³êóíîì ä³òåé äî ¿õíüîãî ïîâíîë³òòÿ. Ïðîæèâàþ÷è â Ðèì³, Òàðêâ³í³é óçÿâ ñîá³ ³ì’ÿ Òàðêâ³í³ÿ Äðåâíüîãî2. Ñâî¿ì äîáðèì ïîâîäæåííÿì â³í ïðèâåðíóâ äî ñåáå ñèìïàò³¿ ³ çíàòíèõ ðèìëÿí, ³ ïðîñòîãî íàðîäó. Ï³ä áåçïîñåðåäí³ì êåð³âíèöòâîì öàðÿ Àíêà Ìàðö³ÿ Òàðêâ³í³é äîñêîíàëî âèâ÷èâ óñ³ ðèìñüê³ çàêîíè ³ çâè÷à¿. Â³í áðàâ àêòèâíó ó÷àñòü ³ â ãðîìàäñüêîìó, ³ ó â³éñüêîâîìó æèòò³ ðèìñüêîãî íàðîäó, à ïîêîðîþ ³ øàíîáëèâ³ñòþ äî öàðÿ âèð³çíÿâñÿ ç-ïîì³æ óñ³õ éîãî ï³ääàíèõ. Êîëè Àíê Ìàðö³é ïîìåð, Òàíàêâ³ëü, ïàì’ÿòàþ÷è ïðî îòðèìàíå íà øëÿõó äî Ðèìó çíàìåííÿ, ³ ïðàãíó÷è íàéâèùèõ ïî÷åñòåé äëÿ ÷îëîâ³êà, ïî÷àëà çì³öíþâàòè ÷åñòîëþáí³ çàäóìè Òàðêâ³í³ÿ. Âîíà ïîâòîðþâàëà, ùî â Ðèì³ çâèêëè äî ³íîçåìíèõ öàð³â – ³ Ò³ò Òàö³é, ³ Íóìà Ïîìï³ë³é íå áóëè ðèìëÿíàìè, àëå çäîáóëè âèùó âëàäó íàä ðèìñüêèì íàðîäîì. Çãîäèâøèñü íà óìîâëÿííÿ äðóæèíè, ÿê³ â³äïîâ³äàëè, óò³ì, éîãî âëàñíèì ÷åñòîëþáíèì ïðàãíåííÿì, Òàðêâ³í³é, â³ä³ñëàâøè öàðñüêèõ ñèí³â íà ïîëþâàííÿ íà ÷àñ îáðàííÿ öàðÿ, ñàì âèñòóïèâ ç ïðîìîâîþ ïåðåä íàðîäîì. Ó êðàñíîìîâíèõ âèñëîâëþâàííÿõ â³í çìàëþâàâ ñâî¿ çàñëóãè ïåðåä Ðèìîì, ñâîþ â³ääàí³ñòü öàðþ ³ ñïðàâàì ðèìñüêîãî íàðîäó, íàãàäàâ, ùî â³í íå ïåðøèé ³íîçåìåöü, ÿêèé, ó ðàç³ îáðàííÿ, ñòàíå äî âëàäè. Ñëîâîì, óñ³ ò³ äîâîäè, ÿê³ âîíè ðàçîì ç Òàíàêâ³ëü äîáðå îáì³ðêóâàëè, Òàðêâ³í³é âèñëîâèâ íà çáîðàõ íàñò³ëüêè ïåðåêîíëèâî, ùî ðèìñüêèé íàðîä îäíîñòàéíî çàïðîïîíóâàâ ïåðåäàòè éîìó öàðñüê³ ïîâíîâàæåííÿ3. Ïðîâ³âøè ê³ëüêà ïåðåìîæíèõ âîºí ³ç ñàá³íàìè ³ ëàòèíàìè, Òàðêâ³í³é Äðåâí³é ïðèºäíàâ ¿õí³ îáëàñò³ äî Ðèìó, çàõîïèâøè áàãàòó çäîáè÷. Ï³ñëÿ ïîâåðíåííÿ äî Ðèìó Òàðêâ³í³é âçÿâñÿ çà ìèðí³ ñïðàâè ç íå ìåíøîþ åíåðã³ºþ, í³æ òà, ÿêó â³í â³ääàâ ñïðàâàì â³éñüêîâèì. Â³í ââàæàâ, ùî íàðîä çàâæäè ìàº áóòè çàéíÿòèé êîðèñíîþ ñïðàâîþ – ÷è òî º â³äñ³÷ âîðîãó, ÷è çì³öíåííÿ âëàñíîãî æèòëà. Çà íàêàçîì Òàðêâ³í³ÿ ïî÷àëàñÿ äîáóäîâà êàì’ÿíèõ ñò³í òàì, äå áóëè ëèøå çåìëÿí³ óêð³ïëåííÿ; ðîáîòà ç îñóøåííÿ çàáîëî÷åíèõ ì³ñöü ó ð³âíèíàõ ì³æ ïàãîðáàìè. Áóëè ïðîâåäåí³ ñïåö³àëüí³ êàíàëè, ÿêèìè ñò³êàëà âîäà â Òèáð, ïîáóäîâàíèé âåëèêèé öèðê äëÿ ê³íñüêèõ ïåðåãîí³â ³ êóëà÷íèõ áî¿â, ùî ïðîâîäèëèñÿ ùîð³÷íî (Âåëèê³ àáî Ðèìñüê³ ³ãðè). Ó Òàðêâ³í³ÿ Äðåâíüîãî áóëî äâîº ñèí³â ³ äî÷êà, ÿêó â³í âèäàâ çàì³æ çà ñâîãî âèõîâàíöÿ Ñåðâ³ÿ Òóëë³ÿ, ùî âèð³ñ ó ðîäèí³ Òàðêâ³í³ÿ ï³ñëÿ ñìåðò³ ìàòåð³, óçÿòî¿ â ïîëîí ïðè çäî1 Îðåë ââàæàâñÿ ïòàõîì, ïðèñâÿ÷åíèì Þï³òåðîâ³. 2 ²ìîâ³ðíî, òàê éîãî íàçâàëè ï³çí³øå, ùîá â³äð³çíèòè â³ä íàñòóïíîãî öàðÿ ç òàêèì ñàìèì ³ìåíåì. 3 Ñó÷àñí³ ³ñòîðèêè ââàæàþòü, ùî ëåãåíäè, ïîâ’ÿçàí³ ç ïðàâë³ííÿì Òàðêâ³í³ÿ, â³äòâîðþþòü ³ñòîðè÷íèé

ôàêò òèì÷àñîâîãî ï³äïîðÿäêóâàííÿ Ðèìó åòðóñêàì, íàðîäó ìîãóòíüîìó ³ ç á³ëüø ðîçâèíåíîþ êóëüòóðîþ.

397

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì áóòò³ îäíîãî ç ëàòèíñüêèõ ì³ñò. Áàòüêî Ñåðâ³ÿ Òóëë³ÿ áóâ óáèòèé, à ìàòè íàðîäèëà õëîï÷èêà â áóäèíêó öàðÿ. Îäíîãî ðàçó ïîáà÷èëè, ÿê íàâêîëî ãîëîâè ñïëÿ÷îãî õëîï÷èêà ïàëàº ïîëóì’ÿ. Çëÿêàí³ ñëóãè ïðèíåñëè âîäó, ùîá çàãàñèòè âîãîíü, àëå ìóäðà öàðèöÿ Òàíàêâ³ëü íàêàçàëà íå áóäèòè äèòèíó, ïîêè âîíà ñàìà íå ïðîêèíåòüñÿ. ², ä³éñíî, âîãîíü ïàëàâ, íå îáïàëþþ÷è, ³ çíèê, êîëè ìàëåíüêèé Ñåðâ³é â³äêðèâ î÷³. Òàíàêâ³ëü, ïîâ³âøè ÷îëîâ³êà ó îêðåìó ê³ìíàòó, ïîÿñíèëà éîìó, ùî öåé âîãîíü – ïîñëàíå áîãàìè çíàìåííÿ. Âîíî ñâ³ä÷èòü ïðî òå, ùî õëîï÷èê ó õâèëèíó ãð³çíî¿ íåáåçïåêè ìîæå ñòàòè ¿õí³ì ðÿò³âíèêîì. Òîìó âàðòî äàòè éîìó íå çâè÷àéíå âèõîâàííÿ, ÿêå îäåðæóþòü óñ³ ä³òè, à ðåòåëüíî ï³êëóâàòèñÿ ïðî íüîãî, ðîçâèâàþ÷è ðîçóì ³ äîáëåñòü. Òàê ³ áóëî çðîáëåíî, ³ Ñåðâ³é Òóëë³é ñòàâ þíàêîì ä³éñíî öàðñòâåíîãî ðîçóìó ³ âèñîêèõ äîñòî¿íñòâ. Ç ö³º¿ ïðè÷èíè ³ áóëà éîìó íàäàíà ïåðåâàãà ïåðåä ³íøèìè çíàòíèìè þíàêàìè Ðèìó, ÿê³ ïðåòåíäóâàëè íà ðóêó öàðñüêî¿ äî÷êè. Óæå òðèäöÿòü â³ñ³ì ðîê³â öàðþâàâ Òàðêâ³í³é Äðåâí³é ó Ðèì³, ³ äåðæàâà ïðîöâ³òàëà çà éîãî ìóäðîãî ïðàâë³ííÿ. Óëþáëåíåöü öàðÿ, Ñåðâ³é Òóëë³é, êîðèñòóâàâñÿ ñåðåä íàðîäó é ñåíàòîð³â íàéá³ëüøîþ ïîâàãîþ. Àëå ñèíè Àíêà Ìàðö³ÿ äàâíî ïðèõîâóâàëè çë³ñòü íà Òàðêâ³í³ÿ, ÿêèé îáìàíîì ïîçáàâèâ ¿õ ïðàâà (ÿê âîíè äóìàëè) ïîñ³ñòè áàòüê³âñüêèé òðîí, ³ çðîçóì³ëè, ùî ï³ñëÿ ñìåðò³ Òàðêâ³í³ÿ áåçð³äíèé ïðèáóëåöü çíîâó ìîæå çàõîïèòè âëàäó. Ðåìñòâóþ÷è íà Ñåðâ³ÿ Òóëë³ÿ, ÿêîãî âîíè ñêð³çü çíåñëàâëþâàëè ÿê ñèíà ðàáèí³ ³ ðàáà1, ñèíè Àíêà Ìàðö³ÿ ïîáîþâàëèñÿ âñå æ á³ëüøå Òàðêâ³í³ÿ, ðîçóì³þ÷è, ùî ÿêùî âîíè óá’þòü Ñåðâ³ÿ Òóëë³ÿ, òî æàõëèâî¿ ïîìñòè öàðÿ ¿ì íå îìèíóòè. Äî òîãî æ, óáèâñòâî Ñåðâ³ÿ Òóëë³ÿ ïðèçâåëî á ëèøå äî ïîÿâè ³íøîãî ñïàäêîºìöÿ, ïðèçíà÷åíîãî Òàðêâ³í³ºì. Òîæ, ïî÷èíàòè ñë³ä áóëî ç Òàðêâ³í³ÿ. Äëÿ çä³éñíåííÿ çàìèñëåíîãî çëîä³ÿííÿ áóëî âèáðàíî äâîõ íàéâ³ä÷àéäóøí³øèõ ïàñòóõ³â. Óçÿâøè ç ñîáîþ çâè÷àéí³ çíàðÿääÿ ïðàö³, âîíè ðîçïî÷àëè óäàâàíó á³éêó ïîáëèçó öàðñüêîãî áóäèíêó, ñóïðîâîäæóþ÷è ¿¿ íåñàìîâèòèì ãàëàñîì ³ êðèêàìè. Âîíè ãóêàëè öàðÿ, âèìàãàþ÷è, ùîá òîé âèð³øèâ ¿õíþ ñóïåðå÷êó. Íàïîëîõàí³ ñëóãè, ñïîâ³ñòèëè ïðî öå Òàðêâ³í³ÿ, ³ â³í çâåë³â ïîêëèêàòè ïàñòóõ³â äî áóäèíêó. Âîíè ïðîäîâæóâàëè ëàéêó ³ ñóïåðå÷êó, ïåðåáèâàþ÷è îäèí îäíîãî. Ï³ñëÿ òîãî, ÿê ë³êòîð çóïèíèâ ¿õ ³ çàæàäàâ, ùîá ïàñòóõè ïîÿñíèëè öàðþ ïî ÷åðç³, ó ÷îìó ñóòü ñïðàâè, îäèí ç íèõ ñòàâ ïëåñòè ÿêóñü í³ñåí³òíèöþ ³ òèì â³äâåðíóâ óâàãó öàðÿ. À äðóãèé, ï³ä³éøîâøè áëèçüêî é äî÷åêàâøèñü çðó÷íîãî ìîìåíòó, óäàðîì ñîêèðè ðîçðóáàâ ãîëîâó Òàðêâ³í³þ. Îáèäâà ïàñòóõè êèíóëèñÿ ò³êàòè, àëå áóëè ñõîïëåí³ ë³êòîðàìè. Íà ðîçïà÷ëèâ³ êðèêè ñëóã çá³ãñÿ íàðîä. Ïðîòå ìóæíÿ Òàíàêâ³ëü íàêàçàëà çà÷èíèòè áóäèíîê ³ çàáðàòè çâ³äòè óñ³õ ñâ³äê³â ïîä³¿. Çðîçóì³âøè â³äðàçó æ, ùî ðàíà Òàðêâ³í³ÿ ñìåðòåëüíà, âîíà ïîñëàëà çà Ñåðâ³ºì Òóëë³ºì. Êîëè òîé ç’ÿâèâñÿ, òî Òàíàêâ³ëü, âêàçóþ÷è éîìó íà ìàéæå áåçäèõàííå ò³ëî öàðÿ, ïî÷àëà áëàãàòè Ñåðâ³ÿ ïîìñòèòèñÿ çà ñìåðòü ëþäèíè, ÿêà çàñòóïèëà éîìó áàòüêà. Âîíà íàãàäàëà ïðî çíàìåííÿ, ïîñëàíå áîãàìè, êîëè Ñåðâ³é áóâ ùå äèòèíîþ, ³ áëàãàëà óçÿòè âëàäó ó ñâî¿ ðóêè, ùîá íå çàëèøèòè ðîäèíó öàðÿ ³ ðèìñüêèé íàðîä íà ñâàâ³ëëÿ óáèâöü, ùî çä³éñíèëè çëîä³ÿííÿ ÷óæèìè ðóêàìè. Âîíà îá³öÿëà Ñåðâ³þ ñâîþ ï³äòðèìêó, ùîá çì³öíèòè éîãî äóõ, çáåíòåæåíèé ñòðàøíîþ íåñïîä³âàíêîþ. Îñê³ëüêè òðèâîãà ³ øóì íà âóëèö³ çðîñòàëè ³ ñëóãè âæå íå â çìîç³ áóëè ñòðèìóâàòè íàòèñê ñòðèâîæåíîãî íàðîäó, òî öàðèöÿ ï³ä³éøëà äî â³êíà áóäèíêó, ùî çíàõîäèëîñÿ íà äðóãîìó ïîâåðñ³2, ³ çâåðíóëàñÿ äî þðáè, çàñïîêîþþ÷è ¿¿. Òàíàêâ³ëü ïîâ³äîìèëà, ùî öàðÿ ëèøå îãëóøèëî ðàïòîâèì óäàðîì, ðàíà íåâåëèêà ³ íàðîä íåçàáàðîì çìîæå çíîâó ïîáà÷èòè Òàðêâ³í³ÿ. Àëå ïîêè ùî â³í íàêàçóº êîðèòèñÿ Ñåðâ³þ Òóëë³þ, ÿêèé áóäå â óñüîìó ïðîñèòè öàðñüêî¿ ïîðàäè ³ ð³øåíü ïðè 1 Servus – ðàá, ñëóãà (ëàò.). 2 Â³êíà ïåðøîãî ïîâåðõó â ðèìñüêèõ áóäèíêàõ çàçâè÷àé âèõîäèëè ó âíóòð³øí³é äâ³ð.

398

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó âèêîíàíí³ ñâî¿õ îáîâ’ÿçê³â. Òàêèì ÷èíîì, ïðîòÿãîì äåê³ëüêîõ äí³â Ñåðâ³é Òóëë³é, ñèäÿ÷è íà öàðñüêîìó ì³ñö³, ó ïëàù³, ó ñóïðîâîä³ ë³êòîð³â ÿê³ñü ñïðàâè âèð³øóâàâ â³äðàçó, ³íø³ â³äêëàäàâ äëÿ òîãî, ùîá í³áèòî ïîðàäèòèñÿ ç Òàðêâ³í³ºì, ÿêèé áóâ óæå ìåðòâèé. Êîëè æ ñìåðòü öàðÿ áóëà îïðèëþäíåíà ³ â ïàëàö³ ïî÷àâñÿ ïîõîðîííèé ïëà÷, Ñåðâ³é Òóëë³é, âåëüìè çì³öíèâøè ñâîº ïîëîæåííÿ ³ âèÿâèâøè ñåáå ã³äíèì ñïàäêîºìöåì Òàðêâ³í³ÿ, çà çãîäîþ ñåíàòîð³â ïðèéíÿâ öàðñüêó âëàäó. Áîÿ÷èñü íîâèõ çàìàõ³â, â³í îòî÷èâ ñåáå íàä³éíîþ âàðòîþ, òèì á³ëüøå, ùî ñèí³â Àíêà Ìàðö³ÿ íå áóëî ñõîïëåíî, âîíè âòåêëè ³ æèëè âèãíàíöÿìè ó â³ääàëåíîìó ì³ñò³, ÿêå íàäàëî ¿ì ïðèòóëîê. Ìóäðèé Ñåðâ³é Òóëë³é äëÿ òîãî, ùîá óíèêíóòè çðàäè ç áîêó ñèí³â Òàðêâ³í³ÿ – Ëóö³ÿ é Àððóíñà, óâ³â ¿õ ó ñâîþ ðîäèíó, â³ääàâøè çà íèõ ñâî¿õ äî÷îê. Àëå òóò â³í ïðîðàõóâàâñÿ, òîìó ùî ïðàãíåííÿ ïàíóâàòè áóëî íàáàãàòî ñèëüí³øèì çà ðîäèíí³ çâ’ÿçêè ³ çãîäîì ö³ øëþáè ñòàëè ïðè÷èíîþ çàãèáåë³ öàðÿ. Â³éñüêîâ³ óñï³õè Ñåðâ³ÿ Òóëë³ÿ â éîãî áîðîòüá³ ç åòðóñüêèìè ì³ñòàìè ïðèíåñëè éîìó âåëè÷åçíó çäîáè÷ ³ íàðîäíó ëþáîâ, îñê³ëüêè â³í âèÿâèâ ñåáå äîáëåñíèì âîºíà÷àëüíèêîì, ö³ëêîì ã³äíèì âèñîêîãî ñàíó öàðÿ ðèìëÿí. Çàáåçïå÷èâøè ìèð ó ñâî¿õ âîëîä³ííÿõ ³ ì³öü ñâî¿õ êîðäîí³â, Ñåðâ³é Òóëë³é âçÿâñÿ äî óëàøòóâàííÿ âíóòð³øíüîãî æèòòÿ ðèìñüêèõ ãðîìàäÿí. Îñê³ëüêè Ðèì áóâ ïðèâàáëèâèì öåíòðîì, äî ÿêîãî îõî÷å ñõîäèëèñÿ íîâ³ ïîñåëåíö³ ç ð³çíèõ îáëàñòåé, ³ ñàì³ ðèìñüê³ âîëîäàð³ ÷àñòî ïåðåñåëÿëè äî Ðèìó æèòåë³â ï³äêîðåíèõ ì³ñò, òî ñåðåä íàñåëåííÿ ì³ñòà ç’ÿâèëàñÿ çíà÷íà ê³ëüê³ñòü â³ëüíèõ ëþäåé, ÿê³ íå ìàëè ïðàâ ãðîìàäÿíñòâà. Âîíè íå áðàëè ó÷àñò³ ó íàðîäíèõ çáîðàõ, ÿê³ ñêîð³øå áóëè ç³áðàííÿìè îçáðîºíîãî íàðîäó, íå ìîãëè çàéìàòè ãðîìàäñüê³ ïîñàäè ³ íå ìàëè æîäíèõ ïîë³òè÷íèõ ïðàâ. Íà â³äì³íó â³ä ïîâíîïðàâíèõ ðèìñüêèõ ãðîìàäÿí, ¿õ íàçèâàëè ïëåáåÿìè. Öàð Ñåðâ³é Òóëë³é âðàõóâàâ, ùî âåëèêà ê³ëüê³ñòü â³ëüíèõ, àëå áåçïðàâíèõ ëþäåé, íåçàäîâîëåíèõ ñâî¿ì ñòàíîâèùåì, ìîæå ñòàíîâèòè çíà÷íó íåáåçïåêó ³íòåðåñàì äåðæàâè. Â³í îáäóìàâ ³ çàïðîâàäèâ ó æèòòÿ íîâèé óêëàä ðèìñüêîãî ñóñï³ëüñòâà, ðîçä³ëèâøè âñ³õ ãðîìàäÿí íà ï’ÿòü êëàñ³â, äî ÿêèõ âõîäèëî âñå ÷îëîâ³÷å íàñåëåííÿ ì³ñòà â çàëåæíîñò³ â³ä ìàéíîâîãî ñòàíó. Äî ïåðøîãî êëàñó â³äíîñèëèñÿ íàéáàãàòø³ ëþäè, ÿê³ êîðèñòóâàëèñÿ íàéá³ëüøèìè ïðàâàìè ³ ïîøàíîþ. Â³äïîâ³äíî äî êëàñó íàêëàäàëèñÿ ³ â³éñüêîâ³ îáîâ’ÿçêè. Íàéá³ëüø çàìîæí³ çîáîâ’ÿçàí³ áóëè ìàòè äîðîãå îçáðîºííÿ. Ï’ÿòèé êëàñ, ÷èñëåííèé ³ á³äíèé, áóâ îçáðîºíèé ò³ëüêè ïðàùàìè. Ïðàâà ãðîìàäÿí çìåíøóâàëèñÿ â çàëåæíîñò³ â³ä îäåðæóâàíèõ ïðèáóòê³â, õî÷à, çäàâàëîñÿ á, í³õòî ç ðèìëÿí íå áóâ ¿õ ïîçáàâëåíèé ïîâí³ñòþ. Ëèøå ö³ëêîâèòî íåçàìîæí³ ìåøêàíö³ çàëèøàëèñÿ ïîçà êëàñàìè, íå ìàþ÷è æîäíèõ ïðàâ; ¿õ íàçèâàëè ïðîëåòàðÿìè1. Äàâøè â òàêèé ñïîñ³á ëàä âíóòð³øí³ì ñïðàâàì â äåðæàâ³, Ñåðâ³é Òóëë³é âèð³øèâ ìèðíèì øëÿõîì äîñÿãòè çì³öíåííÿ Ðèìó ñåðåä ³íøèõ ïëåìåí. Â³í óçÿâ çà çðàçîê îäíå ç ÷óäåñ ñâ³òó – çíàìåíèòèé õðàì Àðòåì³äè Åôåñüêî¿, ïîáóäîâàíèé ñï³ëüíî âñ³ìà äåðæàâàìè Àç³¿. Âèõâàëÿþ÷è ïåðåä òèìè, ç êèì â³í íàìàãàâñÿ ï³äòðèìóâàòè äðóæí³ â³äíîñèíè, ïðèêëàä ïîä³áíî¿ çãîäè ³ çàãàëüíîãî øàíóâàííÿ áîæåñòâà, Ñåðâ³é Òóëë³é äîì³ãñÿ òîãî, ùî â Ðèì³ ñï³ëüíèìè çóñèëëÿìè áóâ ñïîðóäæåíèé õðàì áîãèí³ Ä³àíè. Ó òàêèé ñïîñ³á Ñåðâ³þ Òóëë³þ âäàëîñÿ äîìîãòèñÿ âèçíàííÿ âåðõîâåíñòâà Ðèìó â Ëàö³óì³, ùî ðàí³øå âèêëèêàëî çáðîéí³ ñóòè÷êè. Öàðÿ, ÿêèé øàíóâàâ çàêîíè êåðîâàíî¿ íèì äåðæàâè, òóðáóâàëè äóìêè ïðî òå, ùî â³í ôàêòè÷íî óñóíóâ ñèí³â Òàðêâ³í³ÿ â³ä âëàäè, à ñàì áóâ îáðàíèé íå íàðîäíèìè çáîðàìè, à ëèøå ñåíàòîðàìè. Òîìó, çíàþ÷è, ùî Ëóö³é Òàðêâ³í³é ðîçïîâñþäæóº ÷óòêè ïðî íåçàêîíí³ñòü éîãî âëàäè ³ ðàáñüêå ïîõîäæåííÿ, Ñåðâ³é Òóëë³é çâåðíóâñÿ äî íàðîäó ç ïèòàííÿì: 1 Â³ä ëàòèíñüêîãî “proles” – “ïîòîìñòâî”, òîáòî âñå áàãàòñòâî ³ ìàéíî, ÿêèì ðîçïîðÿäæàëèñÿ ïðîëåòàð³, ïîëÿãàëî â ¿õí³õ íàùàäêàõ.

399

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ÷è áàæàþòü ãðîìàäÿíè Ðèìà ïðîäîâæåííÿ éîãî öàðþâàííÿ. ² Ñåðâ³é Òóëë³é áóâ ïðîãîëîøåíèé öàðåì ç ð³äê³ñíîþ îäíîñòàéí³ñòþ. Àëå öå íå ïðîòâåðåçèëî äåñïîòè÷íîãî ³ ï³äñòóïíîãî Ëóö³ÿ Òàðêâ³í³ÿ. Ï³äòðèìêó ñâî¿ì çàäóìàì â³í çíàéøîâ ó äî÷êè öàðÿ Òóëë³¿, äðóæèíè ñâîãî áðàòà Àððóíñà. Íà ïðîòèâàãó ñïîê³éíîìó ³ ëàã³äíîìó ÷îëîâ³êó, Òóëë³ÿ ïåðåéìàëàñÿ ÷åñòîëþáíèìè ìð³ÿìè. Ó òàºìíèõ áåñ³äàõ ç Ëóö³ºì âîíà âèÿâëÿëà áåçìåæíå ïðåçèðñòâî äî ìàëîäóøíîãî Àððóíñà ³ äî äðóæèíè Ëóö³ÿ, ñâîº¿ ð³äíî¿ ñåñòðè, ÿêà íå çìîãëà îö³íèòè ñì³ëèâîñò³ é ñïðàâä³ âåëè÷íèõ äîñòî¿íñòâ ñâîãî ÷îëîâ³êà. Öÿ òàºìíà çìîâà äâîõ ÷åñòîëþáö³â ïðèçâåëà äî ñòðàøíîãî çëîä³ÿííÿ, ñêîºíîãî ó öàðñüê³é ðîäèí³. Òàºìíî áóëè óáèò³ Àððóíñ ³ ñòàðøà ñåñòðà Òóëë³¿, à óáèâö³, Ëóö³é ³ Òóëë³ÿ, îäðóæèëèñÿ. ² òóò áåçóìíå ïðàãíåííÿ âëàäè ³ ïî÷åñòåé îïàíóâàëî îáîìà. Òóëë³ÿ, çíàþ÷è, ùî ïðåñòàð³ëèé áàòüêî íå â çìîç³ ïðîòèñòîÿòè ¿é, íåâïèííî òâåðäèëà Ëóö³þ, ùî ñë³ä ñêîð³øå ðóõàòèñÿ äî ìåòè, ³íàêøå âæå ñêîºí³ çëî÷èíè ìîæóòü ñòàòè íàìàðíèìè. Ñèí Òàðêâ³í³ÿ, ãîâîðèëà âîíà, íå ïîâèííèé ñìèðåííî ñïîä³âàòèñÿ íà ìèë³ñòü ñòàðîãî öàðÿ, à âçÿòè ó ñâî¿ ðóêè âëàäó. Íå ìàþ÷è ³íøîãî çàñîáó ï³äøòîâõíóòè Ëóö³ÿ äî ð³øó÷îãî êðîêó, Òóëë³ÿ ïî÷àëà äîð³êàòè éîìó â áîÿãóçòâ³, íå ã³äíîìó ñèíó Òàðêâ³í³ÿ, â òîìó, ùî â³í ââ³â ¿¿ â îìàíó, ³ âîíà çàì³íèëà ëåãêîäóõîãî ÷îëîâ³êà ëåãêîäóõèì çëî÷èíöåì. Ïîãðîçàìè, ëåñòîùàìè, óìîâëÿííÿìè äîìîãëàñÿ Òóëë³ÿ òîãî, ùî Ëóö³é ïî÷àâ øóêàòè ïîïóëÿðíîñò³ ñåðåä òèõ, õòî áóâ îáëàñêàâëåíèé éîãî áàòüêîì, ï³äëåùóþ÷èñü, ðîçäàþ÷è êîøòîâí³ ïîäàðóíêè ³ ùåäð³ îá³öÿíêè. Ïåðåä Òóëë³ºþ æ çàâæäè ñòîÿâ îáðàç âëàäíî¿ öàðèö³ Òàíàêâ³ëü, äðóæèíè Òàðêâ³í³ÿ Äðåâíüîãî, ÷óæèíêè, ÿêà ç³éøëà íà ðèìñüêèé ïðåñòîë çàâäÿêè ñâîºìó âëàäîëþáñòâó, íàïîëåãëèâîñò³ ³ âïëèâó íà ÷îëîâ³êà. Òàêó äîëþ âèçíà÷èëà ñîá³ ³ äî÷êà öàðÿ Ñåðâ³ÿ, çàáóâøè ïðî äîáðîòó ³ øëÿõåòí³ñòü ñâîãî áàòüêà. Ëóö³é, ï³äáóðþâàíèé Òóëë³ºþ, ïåðåéøîâ äî ð³øó÷èõ ä³é, ³ íà ÷îë³ çáðîéíî¿ þðáè ââ³ðâàâñÿ íà ôîðóì. Â³í ñ³â íà öàðñüêèé òðîí ³ íàêàçàâ ñêëèêàòè ñåíàòîð³â äî öàðÿ Òàðêâ³í³ÿ. Ïðèãîëîìøåíèé íàðîä, äóìàþ÷è, ùî Ñåðâ³é Òóëë³é ïîìåð, ç³áðàâñÿ íà ïëîù³ é ñëóõàâ ëèõîñë³â’ÿ Òàðêâ³í³ÿ, ÿêèé ïàïëþæèâ Ñåðâ³ÿ Òóëë³ÿ, ÿê ðàáà ³ ñèíà ðàáèí³, ùî íåçàêîííî ïðèâëàñíèâ öàðñüêó âëàäó. Â³í çâèíóâàòèâ éîãî â òîìó, ùî â³í íàäàâàâ ïåðåâàãó ëþäÿì íèæ÷îãî êëàñó ïåðåä áàãàòèìè ³ äîñòîéíèìè. Ï³ä ÷àñ ïëóòàíî¿ ³ æîðñòîêî¿ ïðîìîâè Òàðêâ³í³ÿ ðàïòîâî ç’ÿâèâñÿ ñòàðèé öàð ³ çàæàäàâ, ùîá íàõàáíèé þíàê íåãàéíî çàëèøèâ öàðñüêèé òðîí ³ ï³øîâ ç ôîðóìó. Àëå Ëóö³é Òàðêâ³í³é çóõâàëî â³äìîâèâñÿ, ³ ì³æ éîãî îçáðîºíèìè ïðèõèëüíèêàìè ³ íàðîäîì ïî÷àëèñÿ ñóòè÷êè. Ëóö³é, óñï³õ ÿêîãî âèð³øóâàëè õâèëèíè, çíåíàöüêà ñõîïèâ ñòàðîãî öàðÿ, ï³äíÿâ ³ ç ðîçìàõó æáóðíóâ éîãî âíèç ïî ñõîäàõ. Êîëè ñëóãè ³ ïðèá³÷íèêè Ñåðâ³ÿ Òóëë³ÿ ï³äá³ãëè äî íüîãî, â³í áóâ óæå ìåðòâèé, òîìó ùî ïîñëàí³ íàâçäîã³í óáèâö³ áóëè á³ëüø ïðóäêèìè – âîíè çàêîëîëè íåïðèòîìíîãî ñòàðîãî. Ðîçïîâ³äàëè íàâ³òü, ùî óáèâö³ áóëè ïîñëàí³ ñàìîþ Òóëë³ºþ, ÿêà, âñóïåðå÷ çâè÷àÿì, íà êîë³ñíèö³ ïðèì÷àëàñÿ íà ôîðóì, ùîá ïåðøîþ â³òàòè ÷îëîâ³êà ÿê öàðÿ Ðèìó. Êîëè Òàðêâ³í³é, íåçàäîâîëåíèé ¿¿ ïîÿâîþ, íàêàçàâ ¿é ïîâåðíóòèñÿ äîäîìó, â³çíèê, ïåðåä òèì ÿê ï³äíÿòèñÿ íà Åñêâ³ëèíñüêèé ïàãîðá, ïðèòðèìàâ õðèïêèõ êîíåé, îá³éíÿòèõ æàõîì, òîìó ùî íà äîðîç³ ëåæàëî ò³ëî Ñåðâ³ÿ Òóëë³ÿ, íàâêîëî ÿêîãî êëîïîòàëèñÿ éîãî ñëóãè. Òóëë³ÿ, îõîïëåíà çëîâ³ñíèì òîðæåñòâîì, âèõîïèâøè â³æêè, ïîãíàëà êîíåé ÷åðåç òðóï áàòüêà. Êðîâ æåðòâè çàáðèçêàëà îäÿã ï³äñòóïíî¿ äî÷êè, êîë³ñíèöþ ³ íàëÿêàíèõ êîíåé. Öþ êðîâ Òóëë³ÿ, îïîãàíèâøèñü, ïðèíåñëà íà êîë³ñíèö³ äî ñâî¿õ ïåíàò³â é îïîãàíèëà äîìàøí³õ áîã³â. Ðîçãí³âàí³, âîíè âèçíà÷èëè ïîãàíèé ïî÷àòîê íîâîãî öàðþâàííÿ ³ òðàã³÷íèé éîãî ê³íåöü. Âóëèöÿ æ, íà ÿê³é ñòàëàñÿ íå÷óâàíà íàðóãà ð³äíî¿ äî÷êè íàä ò³ëîì äîñòîéíîãî öàðÿ, ç òèõ ï³ð íàçèâàºòüñÿ Çëî÷èííèöüêîþ.

400

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó

Òàðêâ³í³é Ãîðäèé ³ ïàä³ííÿ öàðñüêî¿ âëàäè â Ðèì³ Ëóö³é Òàðêâ³í³é, îäåðæàâøè öàðñüêó âëàäó ö³íîþ çëî÷èíó, îòî÷èâ ñåáå ö³ëèì çàãîíîì îõîðîíö³â, ðîçóì³þ÷è, ùî ñàì ïîäàâ ïðèêëàä, ÿê ìîæíà çäîáóòè öàðñüêèé òðîí. Êð³ì òîãî, â³í âèíèùèâ òèõ ñåíàòîð³â, ÿêèõ ââàæàâ ïðèõèëüíèêàìè óáèòîãî íèì Ñåðâ³ÿ Òóëë³ÿ, îñê³ëüêè çàõîïèâ öàðñüêó âëàäó, óíèêíóâøè îáðàííÿ ñåíàòîðàìè ³ íàðîäíèìè çáîðàìè. Ëóö³é, ðîçóì³þ÷è, ùî ï³ñëÿ ïîä³é, òðàã³çì ÿêèõ ïîñèëèâñÿ ÷åðåç éîãî çàáîðîíó ïîõîâàòè ç ïî÷åñòÿìè ñòàðîãî öàðÿ, â³í íå ì³ã ðîçðàõîâóâàòè íà ïîâàãó ñâî¿õ ñï³âãðîìàäÿí, òîìó âèð³øèâ òðèìàòè ï³ääàíèõ ï³ä çàãðîçîþ ñòðàõó. Ëóö³é Òàðêâ³í³é, óñóïåðå÷ çàêîíàì, âåðøèâ ïðàâîñóääÿ ³ çàñóäæóâàâ ãðîìàäÿí äî ñòðàòè ³ âèãíàííÿ, ïîçáàâëÿâ æèòòÿ, ìàéíà ³ áàòüê³âùèíè âñ³õ íåóãîäíèõ ÷è ï³äîçð³ëèõ. Íåçàëåæíî â³ä ðàäè ñåíàòîð³â, â³í îãîëîøóâàâ ³ çàê³í÷óâàâ âîºíí³ ä³¿, ñâàâ³ëüíî óêëàäàâ óãîäè ³ ïîðóøóâàâ ¿õ. Äî óñ³õ áåç âèíÿòêó Òàðêâ³í³é ñòàâèâñÿ çàðîçóì³ëî, íå áåðó÷è äî óâàãè í³ çàñëóãè, í³ ÷åñíîòè ñâî¿õ ñï³âãðîìàäÿí. Íà âîëþ ñåíàòó ³ íàðîäó â³í íå çâàæàâ ³ øóêàâ ï³äòðèìêè íå â Ðèì³, à ïîçà éîãî ìåæàìè, ðîçðàõîâóþ÷è íà äîïîìîãó çíàò³ ç ñóñ³äí³õ ïëåìåí ñóïðîòè ñâîº¿ âëàñíî¿ áàòüê³âùèíè. Â³í íàâ³òü âèäàâ ñâîþ äî÷êó çà áàãàòîãî ³ çíàòíîãî òóñêóëàíöÿ, ïðàãíó÷è ñîþçó ç éîãî ñèëüíîþ ð³äíåþ. Ïðîòå, íåñïðîìîæíèé ïðèáîðêàòè ñâîþ ïîãàíó âäà÷ó, Òàðêâ³í³é ïðèíèæóâàâ ïðè ïåðø³é ë³ïø³é íàãîä³ ñâî¿õ ñîþçíèê³â. Éîãî ï³äñòóïíèöòâî ïåðåâåðøóâàëî éîãî íåïîì³ðíó ãîðä³ñòü, çàâäÿêè ÿê³é Ëóö³é Òàðêâ³í³é ³ îäåðæàâ ñâîº ïð³çâèñüêî Ãîðäèé. Â³í ì³ã âëàøòóâàòè ï³äëó ïàñòêó ³ ñòðàòèòè íåâèííó ëþäèíó, ÿêà ìàëà çóõâàë³ñòü êèíóòè äîê³ð ðèìñüêîìó öàðþ â íåïîâàç³ äî âîæä³â, ÿê³ ç³áðàëèñÿ çà éîãî âëàñíèì íàêàçîì, ÿê öå áóëî ç Òóðíîì ç Àðèö³¿. Òàðêâ³í³é îáâèíóâàòèâ éîãî â çìîâ³ ïðîòè öàðÿ ³ ñïðîá³ óáèâñòâà, ï³äêóïèâøè ðàáà, ÿêèé ï³äêèíóâ ó ïàëàòó Òóðíà ìå÷³, ùî í³áè-òî íàëåæàëè çìîâíèêàì. Ðîçïðàâèâøèñü ó òàêèé ñïîñ³á ç Òóðíîì ç Àðèö³¿, Òàðêâ³í³é Ãîðäèé çàëÿêàâ ³íøèõ âîæä³â, ³ ò³ çìóøåí³ áóëè ïîãîäèòèñÿ íà ïîíîâëåííÿ òðèâàëî¿ óãîäè ç Ðèìîì. ² õî÷à, ÿê ðîçïîâ³äàëè, â³í áóâ íåñïðàâåäëèâèì ïðàâèòåëåì, àëå íå òâåðäîãîëîâèì âîºíà÷àëüíèêîì, ³ óñï³øíî ïðîâ³â ê³ëüêà â³éñüêîâèõ îïåðàö³é ³ç ñóñ³äí³ìè ì³ñòàìè ³ íàâ³òü óçÿâ âåëèêó çäîáè÷, ðîçãðîìèâøè ïëåì’ÿ âîëüñüê³â, ïðîòå éîãî â³éñüêîâ³ çàäóìè òàêîæ ´ðóíòóâàëèñÿ íà õèòðîùàõ ³ ï³äñòóïíèöòâ³. Òàêîþ áóëà éîãî â³éíà ³ç ñèëüíèì ³ áàãàòèì ì³ñòîì Ãàá³ÿìè, ÿêå ñòàëî íåïðèñòóïíèì äëÿ ðèìñüêèõ âî¿í³â. Òóäè âò³ê éîãî ìîëîäøèé ñèí Ñåêñò Òàðêâ³í³é, âäàâøè, ùî ðÿòóºòüñÿ â³ä íåñòåðïíî¿ æîðñòîêîñò³ áàòüêà, ÿêèé í³áèòî áàæàâ íàâåñòè ëàä ó âëàñíîìó äîì³ øëÿõîì çíèùåííÿ íåïîê³ðíèõ ñèí³â. Ìåøêàíö³ Ãàá³é ïîâ³ðèëè íàð³êàííÿì Ñåêñòà Òàðêâ³í³ÿ, äî òîãî æ, â³í, çàâîéîâóþ÷è ïðèõèëüí³ñòü ãðîìàäÿí, øàíîáëèâî âèñëóõîâóâàâ ñòàð³éøèí, áðàâ ó÷àñòü ó çàãàëüíèõ çáîðàõ ³ íàïîëÿãàâ íà ïðîäîâæåíí³ â³éíè ç Ðèìîì ³ ç âëàñíèì “áàòüêîì-òèðàíîì”. Âäàëèìè â³éñüêîâèìè âèëàçêàìè ³ ùåäðî ðîçïîä³ëåíîþ çäîáè÷÷þ Ñåêñò Òàðêâ³í³é çäîáóâ ïðèõèëüí³ñòü ³ äîâ³ðó ñâî¿õ íîâèõ ñîþçíèê³â ³ ñòàâ íå ìåíø ñèëüíèì ó Ãàá³ÿõ, í³æ áàòüêî éîãî â Ðèì³. Íå îäåðæàâøè ðîçïîðÿäæåíü Òàðêâ³í³ÿ Ãîðäîãî ùîäî ïîäàëüøèõ ä³é, Ñåêñò ïî÷àâ ä³ÿòè òàê ñàìî, ÿê éîãî áàòüêî. ²íòðèãàìè ³ ï³äêóïîì â³í äîì³ãñÿ âèãíàííÿ, ðîçîðåííÿ ³ âèíèùåííÿ íàéá³ëüø çíàòíèõ ãðîìàäÿí, âì³ëî íàöüêîâóþ÷è íà íèõ íàðîä ³ ñ³þ÷è âñþäè ðîçáðàò. Á³äíèõ â³í çàëó÷àâ íà ñâîþ ñòîðîíó ùåäðèìè ïîäàðóíêàìè ç ìàéíà ñòðà÷åíèõ ÷è âèãíàíèõ. Óñ³ ö³ ä³¿ Ñåêñòà çîâñ³ì ïîñëàáèëè â³ä÷óòòÿ çàãàëüíîãî ëèõà, ÿêå çàãðîæóâàëî ì³ñòó, ³ çíåêðîâèëè òèõ, õòî ì³ã áè ïðîòèñòîÿòè. Ó ðåçóëüòàò³ ãàíåáíî¿ ³ â³ðîëîìíî¿ ãðè Ñåêñòà Ãàá³¿ áåç îïîðó îïèíèëèñÿ ï³ä âëàäîþ ðèìñüêîãî öàðÿ. Òàðêâ³í³é Ãîðäèé, áàæàþ÷è ùå á³ëüøå âîçâåëè÷èòè Ðèì ñåðåä ³íøèõ ï³äâëàäíèõ éîìó ì³ñò, âçÿâñÿ äî ñïîðóäæåííÿ õðàìó Þï³òåðîâ³ íà Êàï³òîë³éñüêîìó ïàãîðá³. Ó éîãî áóä³âíèöòâ³ áðàëè ó÷àñòü ïðîñëàâëåí³ ìàéñòðè ç Åòðóð³¿, çàïðîøåí³ öàðåì, à çíàìåíèòèé åòðóñüêèé ñêóëüïòîð Âóëêà ñòâîðþâàâ ñòàòó¿ äëÿ îçäîáëåííÿ õðàìó. Êâàïëÿ÷èñü ç³ ñïîðóäæåííÿì õðà-

401

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ìó, ÿêèé, â³äïîâ³äíî äî çàäóìó öàðÿ, ïîâèíåí áóâ óâ³÷íèòè íå ò³ëüêè ñëàâó âåðõîâíîãî áîæåñòâà ðèìëÿí, àëå ³ ñòàòè âò³ëåííÿì ìîãóòíîñò³ ñàìîãî Òàðêâ³í³ÿ Ãîðäîãî, â³í çìóñèâ çàéìàòèñÿ áóä³âåëüíèìè ðîáîòàìè ³ ïðîñòèé íàðîä. Êð³ì õðàìó, ñïîðóäæóâàëèñÿ ëîæ³ äëÿ çíàò³ íàâêîëî öèðêó, ïðîêëàäàëàñÿ ï³ä çåìëåþ âåëè÷åçíà òðóáà äëÿ çáèðàííÿ âñ³õ ì³ñüêèõ íå÷èñòîò. Îäíàê óñÿ öÿ áóðõëèâà ä³ÿëüí³ñòü íå ìîãëà âãàìóâàòè â ñåðö³ öàðÿ íåäîáð³ ïåðåä÷óòòÿ, ÿê³ çàâæäè òðèâîæàòü ëþäåé ç íå÷èñòîþ ñîâ³ñòþ. ² êîëè â éîãî âëàñíîìó ïàëàö³ ç äåðåâ’ÿíî¿ êîëîíè âèïîâçëà çì³ÿ, öàð, íå äîâ³ðÿþ÷è ðîç’ÿñíåííÿì åòðóñüêèõ â³ùóí³â, âèð³øèâ îäåðæàòè òëóìà÷åííÿ öüîãî ñòðàøíîãî çíàìåííÿ ó Äåëüô³éñüêîãî îðàêóëà. Ç ö³ºþ ìåòîþ â³í ïîñëàâ ó Äåëüôè äâîõ ñâî¿õ ñèí³â ³ ïëåì³ííèêà Ëóö³ÿ Þí³ÿ, ïðîçâàíîãî “Áðóòîì” (íåäîóìêîì) ÷åðåç éîãî íåêâàïëèâ³ñòü ³ ñëàáê³ñòü ðîçóìó. Ëóö³é Þí³é îõî÷å ïðèéíÿâ öå ïð³çâèñüêî, òîìó ùî Òàðêâ³í³é, ââàæàþ÷è éîãî íåäàëåêèì ³ â³ëüíî êîðèñòóþ÷èñü éîãî ìàéíîì (áàòüêî ³ ñòàðøèé áðàò Ëóö³ÿ Þí³ÿ áóëè ñòðà÷åí³ â³ðîëîìíèì öàðåì), ñòàâèâñÿ äî Áðóòà çíåâàæëèâî, íå ï³äîçðþþ÷è, ùî ó äóø³ þíàêà êðèþòüñÿ âåëèê³ çàäóìè ùîäî çâ³ëüíåííÿ áàòüê³âùèíè. Ïðèáóâøè â Äåëüôè, öàðñüê³ ñèíè ï³äíåñëè áîãó Àïîëëîíó äîðîãîö³íí³ äàðóíêè. Áðóò ïîò³øèâ ¿õ ñâî¿ì ï³äíîøåííÿì, ïîæåðòâóâàâøè áîãó ñâ³é äîðîæí³é ö³ïîê, çðîáëåíèé ç ðîãó. Àëå óñåðåäèí³ ö³ïîê áóâ âèäîâáàíèé ³ â íüîãî áóëà âñòàâëåíà çîëîòà ñåðöåâèíà. Òèì ñàìèì Áðóò õîò³â ïîêàçàòè, ùî ï³ä íåïîêàçíîþ îáîëîíêîþ â íüîìó êðèëàñÿ ïðåêðàñíà ³ ãîðäà äóøà. Âèêîíàâøè äîðó÷åííÿ, þíàêè ïîáàæàëè äîâ³äàòèñÿ ïðî ñâîº ìàéáóòíº. ² òàºìíè÷èé ãîëîñ ï³ô³¿ ç ãëèáèíè óùåëèíè ïðîâ³ùóâàâ, ùî òîé ç íèõ îäåðæèòü âåðõîâíó âëàäó â Ðèì³, õòî ïåðøèì ïîö³ëóº ñâîþ ìàò³ð. Ñèíè öàðÿ çðîçóì³ëè öå ïðîðîöòâî áóêâàëüíî ³ â³äêëàëè éîãî âèð³øåííÿ äî ïîâåðíåííÿ äîäîìó, ùîïðàâäà, äîìîâèâøèñü íå ñïîâ³ùàòè ïðî öå ìîëîäøîãî áðàòà Ñåêñòà. Áðóò âèòëóìà÷èâ ñëîâà ï³ô³¿ ³íàêøå ³, çðîáèâøè âèãëÿä, ùî ñï³òêíóâñÿ, óïàâ ³ òîðêíóâñÿ çåìë³ (ö³º¿ ñï³ëüíî¿ ìàòåð³ âñ³õ ëþäåé) ãóáàìè. Ïîâåðíóâøèñü ³ç Äåëüô³â, ñèíè çàñòàëè Òàðêâ³í³ÿ Ãîðäîãî â ðîçïàë³ ï³äãîòîâêè äî â³éíè ç ïëåì’ÿì ðóòóë³â çà áàãàòå ì³ñòî Àðäå¿. Îäðàçó âçÿòè éîãî íå âäàëîñÿ, ³ â³éñüêà ðèìëÿí îáëîæèëè ì³ñòî. Ç³áðàâøèñü íà ãóëÿíêó â íàìåò³ Ñåêñòà Òàðêâ³í³ÿ, ìîëîä³ âî¿íè, ïîì³æ ³íøèõ ðîçìîâ ³ æàðò³â, ïî÷àëè âèõâàëÿòè âèñîê³ ÷åñíîòè ³ ïðàöüîâèò³ñòü ñâî¿õ äðóæèí. Ðîçïàëåí³ âèíîì, ñïåðå÷àëüíèêè ñêî÷èëè íà êîíåé ³ ïîì÷àëè â Ðèì, ùîá íà âëàñí³ î÷³ ïîáà÷èòè, ÷èì çàéíÿò³ çà ¿õíüî¿ â³äñóòíîñò³ ñïðàâä³ äîáðî÷åñí³ ðèìñüê³ æ³íêè. ² ïåðåêîíàëèñÿ, ùî óñ³ âîíè àáî ðîçâàæàëèñÿ áàëàêàíèíîþ ç ïîäðóãàìè, àáî áóëè íà áåíêåò³ â öàðñüêèõ íåâ³ñòîê. Ëèøå îäíà Ëóêðåö³ÿ, ïðåêðàñíà ³ ñêðîìíà äðóæèíà Êîëëàò³íà, ÿêèé áðàâ ó÷àñòü â ñóïåðå÷ö³, ï³çíî âíî÷³ ñèä³ëà ç³ ñëóæíèöÿìè çà ïðÿäèâîì. Âîíà ïðèâ³òíî ïðèéíÿëà íåæäàíèõ ãîñòåé, ³ â ñåðö³ Ñåêñòà Òàðêâ³í³ÿ, çà÷àðîâàíîãî ¿¿ êðàñîþ, çàðîäèâñÿ íèöèé çàäóì. Áåç â³äîìà ÷îëîâ³êà Ëóêðåö³¿ Ñåêñò ÷åðåç äåê³ëüêà äí³â çíîâó ïîäàâñÿ â áóäèíîê Êîëëàò³íà. Ëóêðåö³ÿ, í³÷îãî íå ï³äîçðþþ÷è, âèÿâèëà ãîñòèíí³ñòü, çâåë³ëà ñëóãàì ç íàñòàííÿì íî÷³ â³äâåñòè éîãî â îïî÷èâàëüíþ äëÿ ãîñòåé. Ïåðåêîíàâøèñü, ùî óñ³ â áóäèíêó ïîñíóëè, Ñåêñò ç îãîëåíèì ìå÷åì ïðîêðàâñÿ äî ïîêî¿â Ëóêðåö³¿ ³, ðîçáóäèâøè ïåðåëÿêàíó æ³íêó, íàìàãàâñÿ ñõèëèòè ¿¿ äî ïåðåëþáñòâà. Àëå í³ ïîãðîçè, í³ áëàãàííÿ íå ìîãëè ïîõèòíóòè ¿¿ äîáðî÷åñíîñò³, ³ ëèøå êîëè Ñåêñò ïîêëÿâñÿ, ùî, óáèâøè ¿¿, â³í ïîêëàäå äî íå¿ íà ëîæå çàäóøåíîãî ðàáà ³ ñàìà ïàì’ÿòü ïðî íå¿ áóäå çáåç÷åùåíà â î÷àõ ¿¿ áëèçüêèõ, íåùàñíà ï³ääàëàñÿ íàñèëüñòâó. Ñåêñò ï³øîâ, òð³óìôóþ÷è, à Ëóêðåö³ÿ â ïîâíîìó ðîçïà÷³ ïîñëàëà â³ñíèêà äî áàòüêà ³ ÷îëîâ³êà â òàá³ð ç³ çâ³ñòêîþ, ùî ç íåþ ñòàëîñÿ òÿæêå íåùàñòÿ, ïðî ÿêå âîíà ìîæå ïîâ³äîìèòè ò³ëüêè ïðè çóñòð³÷³. Êîëëàò³í ïðè¿õàâ ðàçîì ç Ëóö³ºì-Þí³ºì Áðóòîì, ÿêîãî çóñòð³â äîðîãîþ. Ëóêðåö³ÿ ÷åêàëà ¿õ â îïî÷èâàëüí³ íà îïîãàíåíîìó ïîäðóæíüîìó ëîæ³ ³, ðîçïîâ³âøè óñå, ùî ñòàëîñÿ, ïî÷àëà áëàãàòè ïðî ïîìñòó íåã³äíèêó, ÿêèé çãàíüáèâ ¿¿ íåïîðî÷íå

402

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó ³ì’ÿ. Ìîâ÷êè ñëóõàëè âîíè íåùàñíó æ³íêó, ÿêà çàòèíàëàñÿ â³ä ñòðèìóâàíèõ ðèäàíü. Íå ñëóõàþ÷è ñë³â ðîçðàäè, âîíà ïðîìîâèëà: “ß íå âèçíàþ çà ñîáîþ ïðîâèíè, àëå íå çâ³ëüíÿþ ñåáå â³ä ñòðàòè”. Òâåðäîþ ðóêîþ Ëóêðåö³ÿ âñòðîìèëà ñîá³ â ãðóäè êèíäæàë, ùî áóâ çàõîâàíèé ó íå¿ â îäÿç³, ³ ñõèëèëàñÿ íà íüîãî, ùîá â³í ãëèáøå ââ³éøîâ ó ñåðöå. Âðàæåí³ òèì, ùî ñêî¿ëîñÿ, ìîâ÷êè ñòîÿëè áàòüêî ³ ÷îëîâ³ê á³ëÿ ïîñòåë³ Ëóêðåö³¿. À Áðóò, âèéíÿâøè ç ãðóäåé ìîëîäî¿, ïðåêðàñíî¿ ³ øëÿõåòíî¿ æ³íêè êèíäæàë, çàëèòèé êðîâ’þ, çàïðèñÿãñÿ, ùî áóäå ïåðåñë³äóâàòè öàðÿ Òàðêâ³í³ÿ ç éîãî ï³äñòóïíîþ äðóæèíîþ ³ âñ³ìà íàùàäêàìè ³ íå äîïóñòèòü, ùîá âîíè ÷è õòîñü ³íøèé öàðþâàâ ó Ðèì³. Òàêî¿ æ êëÿòâè çàæàäàâ â³í ³ â³ä îòî÷óþ÷èõ, óðàæåíèõ òåì, ùî Áðóò ï³ä çîâí³øí³ì ñëàáîóìñòâîì ïðèõîâóâàâ òàêó ñèëó äóõó ³ øëÿõåòí³ñòü. Âèí³ñøè ò³ëî á³äíî¿ æåðòâè öàðñüêî¿ ñâàâîë³ íà ôîðóì Êîëëàö³¿1, âîíè çìóñèëè æèòåë³â ì³ñòà éòè äî Ðèìó, ùîá ïîêëàñòè êðàé ëèõîä³éñòâó ³ íàñèëüñòâó. Áðóò ³ òóò çàêëèêàâ íàðîä äî çáðî¿, ùîá ïîìñòèòèñÿ çà âñ³ îáðàçè, îñê³ëüêè ìàéæå êîæíèé áóâ îáðàæåíèé ÷è ïðèíèæåíèé Òàðêâ³í³ºì ³ éîãî ñèíàìè. Þðáà îçáðîºíèõ ìåøêàíö³â Êîëëàö³¿, î÷îëþâàíà Áðóòîì, ââ³éøëà â Ðèì ³ ïðèêëèêàëà íà ñâîþ ñòîðîíó íàðîä, ÿêèé ç³áðàâñÿ íà ôîðóì³. Áðóò, ïîòðÿñàþ÷è ìå÷åì, íà ÿêîìó ùå íà âèñîõëà êðîâ Ëóêðåö³¿, íàçâàâ çëî÷èíöÿìè ³ öàðÿ, ³ éîãî ñèí³â, ³ éîãî äðóæèíó. Â³í íàãàäàâ ïðî çëî÷èí, ñêîºíèé Òàðêâ³í³ºì, ÿêèé ïðèâñåëþäíî óáèâ ñòàðîãî Ñåðâ³ÿ Òóëë³ÿ, íàäçâè÷àéíå ñâÿòîòàòñòâî éîãî äðóæèíè, ÿêà ðîçòîïòàëà êîíÿìè ò³ëî âëàñíîãî áàòüêà, óñ³ êðèâäè, çàïîä³ÿí³ öàðåì, òÿæê³ ïîâèííîñò³, ÿêèìè â³í óòèñêóâàâ á³äíÿê³â. Ïðàâåäíèé ãí³â Áðóòà, éîãî ãð³çíå êðàñíîìîâñòâî âèêëèêàëî ñåðåä íàðîäó òàêå ñèëüíå îáóðåííÿ, ùî òóò æå áóëî âèð³øåíî ïîçáàâèòè Òàðêâ³í³ÿ Ãîðäîãî âëàäè ³ âèãíàòè éîãî ç ì³ñòà ç äðóæèíîþ ³ ä³òüìè. Äàðåìíî öàðèöÿ Òóëë³ÿ â ñóì’ÿòò³ ìåòàëàñÿ ì³ñòîì. Óñ³, õòî áà÷èâ ¿¿, ïîñèëàëè ¿é ïðîêëüîíè ³ ïðèêëèêàëè ôóð³é – ìåñíèöü çà óáèòèõ áàòüê³â. Áðóò, ç³áðàâøè âî¿í³â, ðóøèâ ó òàá³ð öàðÿ á³ëÿ Àðäå¿, ùîá ï³äáóðèòè â³éñüêî Òàðêâ³í³ÿ, ÿêå òðèìàëî â îáëîç³ ì³ñòî. Òàðêâ³í³é êèíóâñÿ äî Ðèìó, âîë³þ÷è ç âëàñòèâîþ éîìó ð³øó÷³ñòþ æîðñòîêî ïðèäóøèòè ïîâñòàííÿ. Áðóò ñïåö³àëüíî ï³øîâ ³íøîþ äîðîãîþ, ùîá ðîçìèíóòèñÿ ç öàðåì. Ïåðåä ðîçëþ÷åíèì Òàðêâ³í³ºì âîðîòà Ðèìó áóëè çàêðèò³. Éîìó îãîëîñèëè, ùî öàð ç³ ñâîºþ ðîäèíîþ â³äòåïåð âèãàíÿºòüñÿ ç Ðèìà. Âðàæåíèé íåñïîä³âàíêîþ, Òàðêâ³í³é Ãîðäèé áóâ çìóøåíèé øóêàòè ïðèòóëêó â Åòðóð³¿ ðàçîì ç³ ñâî¿ìè äâîìà ñèíàìè. Ìîëîäøèé – Ñåêñò Òàðêâ³í³é ìàâ çóõâàë³ñòü ïîâåðíóòèñÿ â òå ñàìå ì³ñòî Ãàá³¿, ÿêå â³í òàê ï³äñòóïíî çðàäèâ ñâîãî ÷àñó. Òàì éîãî ³ óáèëè ç ïîìñòè çà ñêîºí³ íèì çëî÷èíè. Òàê áóëà çíèùåíà â Ðèì³ öàðñüêà âëàäà. Íà ÷îë³ ðèìñüêî¿ äåðæàâè ïîñòàâèëè äâîõ êîíñóë³â, ÿê³ îáèðàëèñÿ çàãàëüíèìè íàðîäíèìè çáîðàìè òåðì³íîì íà îäèí ð³ê. Ïåðøèìè êîíñóëàìè ðèìñüêî¿ ðåñïóáë³êè áóëè îáðàí³ Ëóö³é Þí³é Áðóò ³ Ëóö³é Òàðêâ³í³é Êîëëàò³í. Âåëè âîíè ñïðàâè äåðæàâè ïî ÷åðç³, çì³íþþ÷è îäèí îäíîãî êîæíîãî ì³ñÿöÿ. Áðóò, äîáðå çíàþ÷è ï³äñòóïíó íàòóðó Òàðêâ³í³ÿ Ãîðäîãî, íå ñóìí³âàâñÿ, ùî âèãíàíåöü áóäå íàìàãàòèñÿ ³íòðèãàìè ³ ï³äêóïîì ñõèëèòè õî÷à á ÷àñòèíó ðèìëÿí íà ñâ³é á³ê. Òîìó, áàæàþ÷è çàõèñòèòè ñâîáîäó â³ä çàç³õàíü íà íå¿ ç òàêèì çàïàëîì, ç ÿêèì â³í ö³º¿ ñâîáîäè äîìàãàâñÿ, Áðóò çàæàäàâ â³ä ñåíàòó ³ âñüîãî íàðîäó óðî÷èñòî¿ êëÿòâè, ùî âîíè í³êîëè í³êîãî íå äîïóñòÿòü öàðþâàòè â Ðèì³. ² ä³éñíî, Áðóòó âäàëîñÿ íàâ³ÿòè ðèìëÿíàì òàêó â³äðàçó äî öàðñüêî¿ âëàäè, ùî íàðîä äàâ óðî÷èñòó êëÿòâó í³êîëè ¿¿ íå â³äíîâëþâàòè. Â³í çàæàäàâ âèãíàííÿ ç ì³ñòà óñ³õ, õòî íàëåæàâ õî÷ äî ÿêî¿ñü ë³í³¿ ðîäèíè Òàðêâ³í³¿â. Òîìó ³ òîâàðèøåâ³ Áðóòà ïî êîíñóëüñòâó Ëóö³þ Òàðêâ³í³þ Êîëëàò³íó, ÷îëîâ³êó øëÿõåòíî¿ Ëóêðåö³¿, äîâåëîñÿ âè¿õàòè ç Ðèìó. 1 Êîëëàö³ÿ – ì³ñòî íåïîäàë³ê â³ä Ðèìó.

403

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Óñóïåðå÷ ñïîä³âàííÿì ðèìëÿí Òàðêâ³í³é Ãîðäèé íå ïîñï³øàâ îãîëîøóâàòè â³éíó ñâî¿ì êîëèøí³ì ï³ääàíèì. Íàòîì³ñòü, ÿê ³ ïðèïóñêàâ Áðóò, â³í ïî÷àâ øèðîêî çàñòîñîâóâàòè ï³äêóï ³ óìîâëÿííÿ, áî ñåðåä ðèìñüêî¿ ìîëîä³ áóëà çíà÷íà ê³ëüê³ñòü çíàòíèõ ïðèá³÷íèê³â ñèí³â Òàðêâ³í³ÿ, ÿê³ øêîäóâàëè çà ìèíóëîþ áåçêàðí³ñòþ ³ íóäèëèñÿ â æîðñòîêèõ øîðàõ ñóâîðîãî ðåñïóáë³êàíöÿ Áðóòà. Öèì íåâäîâîëåííÿì ñêîðèñòàëèñÿ ïîñëè Òàðêâ³í³ÿ, ùî ïðèáóëè â Ðèì ³ ïðåä’ÿâèëè âèìîãó êîëèøíüîãî öàðÿ ïðî ïîâåðíåííÿ éîãî ìàéíà. Ïîêè êîíñóëè ³ ñåíàò ïðèéìàëè ð³øåííÿ, ïîñëè ïîøèðþâàëè ëèñòè Òàðêâ³í³ÿ ñåðåä òèõ ðèìëÿí, ÿê³ ñõâàëüíî âèñëóõóâàëè ¿õí³ óëåñëèâ³ ïðîìîâè, ñïîâíåí³ ïðèíàä ³ áàãàòèõ îá³öÿíîê. Ó ðåçóëüòàò³ óòâîðèëàñÿ ö³ëà çìîâà ç ìåòîþ â³äíîâëåííÿ âëàäè Òàðêâ³í³ÿ â Ðèì³. Ëèøå çàâäÿêè ùàñëèâîìó âèïàäêó (îäèí ç ðàá³â çíàòíîãî ðèìëÿíèíà Â³òåëë³ÿ, ç ñåñòðîþ ÿêîãî áóâ îäðóæåíèé Áðóò, çàï³äîçðèâ íåäîáðå ³ ïîâ³äîìèâ êîíñóëàì ïðî çðàäó ñâîãî õàçÿ¿íà ³ éîãî ñï³ëüíèê³â), çìîâíèêè áóëè ñõîïëåí³ ï³ä ÷àñ òðàïåçè ç ïîñëàìè Òàðêâ³í³ÿ. Ó íèõ çíàéøëè ëèñòè, â ÿêèõ âîíè çàïåâíÿëè Òàðêâ³í³ÿ ïðî ãîòîâí³ñòü ïîâàëèòè ðåñïóáë³êó â Ðèì³ ³ â³äíîâèòè öàðñüêó âëàäó. Áðóòà îõîïèâ æàõ, áî ñåðåä çìîâíèê³â, êð³ì áðàòà éîãî äðóæèíè, áóëè îáèäâà éîãî ñèíè – Ò³ò ³ Ò³áåð³é. Ïîñë³â Òàðêâ³í³ÿ âèãíàëè, à éîãî ìàéíî â³ääàëè íàðîäó íà ðîçãðàáóâàííÿ, ùîá, îäåðæàâøè ÷àñòèíó çàõîïëåíèõ öàðåì áàãàòñòâ, ðèìñüêèé íàðîä íàçàâæäè âòðàòèâ íàä³þ íà ìîæëèâ³ñòü ïðèìèðåííÿ ç êîëèøí³ì öàðåì. Çðàäíèêè áóëè çàñóäæåí³ äî ñòðàòè. Ñåðåä ïðèâ’ÿçàíèõ äî ãàíåáíîãî ñòîâïà çíàòíèõ þíàê³â îñîáëèâó óâàãó ïðèâåðòàëè ñèíè Áðóòà. Âîíè, ä³òè êîíñóëà, ÿêèé ùîéíî çâ³ëüíèâ íàðîä, çâàæèëèñÿ â³ääàòè ñïðàâó áàòüêà, éîãî ñàìîãî ³ âåñü Ðèì äî ðóê ìñòèâîãî ³ íàéá³ëüø íåñïðàâåäëèâîãî ç äåñïîò³â! Ó ïîâíîìó ìîâ÷àíí³ îáèäâà êîíñóëè âèéøëè, ñ³ëè íà ñâî¿ ì³ñöÿ ³ íàêàçàëè ë³êòîðàì ïðèñòóïèòè äî çä³éñíåííÿ ïðèíèçëèâî¿ ³ æîðñòîêî¿ ñòðàòè. ²ç çàñóäæåíèõ áóâ ç³ðâàíèé îäÿã, ¿õ äîâãî ñ³êëè ð³çêàìè, à ïîò³ì â³äðóáàëè ãîëîâè. Êîíñóë Ïóáë³é Âàëåð³é ç æàëåì äèâèâñÿ íà ìóêè ïðèðå÷åíèõ þíàê³â, à Áðóò íåìîâ ïåðåòâîðèâñÿ íà ñòàòóþ, æîäíèì ðóõîì íå âèêàçàâ â³í ïî÷óòò³â, ÿê³ éîãî îõîïèëè. Ëèøå òîä³, êîëè ïîêîòèëèñÿ ãîëîâè éîãî ñèí³â, ëåãêà ñóäîìà ïåðåñìèêíóëà íåïîðóøíå îáëè÷÷ÿ êîíñóëà. Ï³ñëÿ ñòðàòè áóëî â³äçíà÷åíî ðàáà, ÿêèé ðîçêðèâ çìîâó ïðîòè Ðèìñüêî¿ ðåñïóáë³êè. Â³í îäåðæàâ âîëþ, éîìó áóëî äàðîâàíå ðèìñüêå ãðîìàäÿíñòâî ³ ãðîøîâà âèíàãîðîäà. Êîëè Òàðêâ³í³é Ãîðäèé äîâ³äàâñÿ, ùî çìîâó áóëî âèêðèòî, â³í âèð³øèâ ç³áðàòè â³éñüêà åòðóñê³â ³ ðóøèòè ç íèìè íà Ðèì, îá³öÿþ÷è âî¿íàì áàãàòó çäîáè÷. Çàëåäâå âîðîãè, î÷îëåí³ Òàðêâ³í³ºì Ãîðäèì, âñòóïèëè â ðèìñüê³ âîëîä³ííÿ, êîíñóëè ðóøèëè ¿ì íàçóñòð³÷. Ïî îáèäâà áîêè ïîïåðåäó âèñòóïàëà ê³ííà ðîçâ³äêà. Áðóò, îòî÷åíèé ë³êòîðàìè, ¿õàâ ó ïåðøèõ ðÿäàõ çàãîíó. Éîãî ïîáà÷èâ Àððóíñ, ñèí Òàðêâ³í³ÿ, ³ ç êðèêîì: “Áîãè, ïîìñò³òüñÿ çà öàð³â!” – êèíóâñÿ íàâïåðåéìè ðèìñüê³é ê³ííîò³. Áðóò ç þíàöüêèì çàïàëîì çóñòð³â âîðîãà. Âîíè ç òàêîþ ñèëîþ óñòðîìèëè ñâî¿ ñïèñè, ùî íàñêð³çü ïðîáèëè ùèòè îäèí îäíîãî é ä³ñòàëè ñìåðòåëüí³ ðàíè. Îáèäâà óïàëè ìåðòâèìè ç êîíåé. Ïåðåìîãà â áèòâ³ ì³æ Òàðêâ³í³ºì ³ ðèìëÿíàìè áóëà âèð³øåíà áîãîì Ñ³ëüâàíîì, ÿêèé âèêëèêàâ æàõ â³éñüêà Òàðêâ³í³ÿ. Ãðîìîâèé ãîëîñ áîãà â³ùóâàâ ç ë³ñó: “Ó áèòâ³ ïîëÿãëî íà îäíîãî åòðóñêà á³ëüøå – ïåðåìîãà íà ñòîðîí³ ðèìëÿí”. Çàãèáëîãî Áðóòà âøàíóâàëè ïèøíîþ ïîõîðîííîþ öåðåìîí³ºþ. Âåñü Ðèì ñóìóâàâ çà ö³ºþ ìóæíüîþ ³ ñò³éêîþ ëþäèíîþ, ÿêà ïîíàä óñå ö³íóâàëà ñâîáîäó áàòüê³âùèíè. Àëå ùå á³ëüø ïî÷åñíèì âèÿâîì óøàíóâàííÿ áóëî îãîëîøåííÿ ð³÷íî¿ æàëîáè, ïðîòÿãîì ÿêî¿ ðèìñüê³ æ³íêè îïëàêóâàëè Áðóòà ÿê ñóâîðîãî ìåñíèêà çà ïðèíèæåíó æ³íî÷ó ã³äí³ñòü. Òèì ÷àñîì Òàðêâ³í³é çíàéøîâ ï³äòðèìêó â îñîá³ åòðóñêà Ïîðñåííè, öàðÿ ì³ñòà Êëóç³ÿ, ÿêîãî â³í çàëó÷èâ íà ñâ³é á³ê îá³öÿíêîþ ñîþçó ç Ðèìîì ó ðàç³ ïîíîâëåííÿ Òàðêâ³í³ÿ íà ðèìñüêîìó ïðåñòîë³. Ïîðñåííà âñòóïèâ ó ðèìñüê³ çåìë³ ³ çàéíÿâ ßíèêóëüñüêèé ïàãîðá, ç’ºäíàíèé ç ³íøèìè ïàãîðáàìè ìîñòîì ÷åðåç Òèáð. Ðèìñüê³ âî¿íè, ÿê³ îõîðîíÿëè ì³ñò, çáåíòåæèëèñü, ïî-

404

Áîãè ³ ãåðî¿ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó áà÷èâøè, ùî ç çàõîïëåíîãî âîðîãîì ßíèêóëüñüêîãî ïàãîðáà íà íèõ ñóíå âîðîæà íàâàëà, ïî÷àëè êèäàòè çáðîþ ³ âäàëèñÿ äî âòå÷³. Ìàðíî âî¿í íà ³ì’ÿ Ãîðàö³é Êîêëåñ, ùî çíàõîäèâñÿ ñåðåä íèõ, íàìàãàâñÿ ñòðèìàòè âò³êà÷³â. Òîä³ â³í íàêàçàâ âî¿íàì ÿêíàéøâèäøå çðóéíóâàòè ì³ñò, ÿêèé çíàõîäèâñÿ ïîçàä íüîãî, ùîá âîðîã íå çì³ã ïî íüîìó ïðîéòè. Â³í çàëèøèâñÿ ñàì ïåðåä âîðîæîþ çàãðîçîþ, çàêðèâøèñü ùèòîì â î÷³êóâàíí³ ðóêîïàøíîãî áîþ. Çà éîãî ñïèíîþ ïàëàâ çðóéíîâàíèé ðèìëÿíàìè ì³ñò, ç ãóðêîòîì ïàäàëè ó âîäè Òèáðó êîëîäè ³ äîøêè, ³ áóëè çìóøåí³ â³äñòóïèòè íàâ³òü ò³ äâîº âî¿í³â, ÿê³ çàëèøèëèñÿ, ùîá çàõèñòèòè Êîêëåñà. Åòðóñêè, ï³ä³éøîâøè íà áëèçüêó â³äñòàíü, çäèâîâàíî çóïèíèëèñÿ, äèâëÿ÷èñü íà ìîãóòíüîãî ³ ñàìîòíüîãî çàõèñíèêà âæå íàï³âçðóéíîâàíîãî ìîñòó. Ðèìëÿíèí, îêèíóâøè ñóâîðèì ïîãëÿäîì çíàòíèõ åòðóñê³â, ÿê³ ìèìîâîë³ çàòðèìàëèñÿ ç íàïàäîì, âèêðèêíóâ ¿ì â îáëè÷÷ÿ îáðàçëèâ³ ñëîâà, íàçâàâøè ¿õ öàðñüêèìè ðàáàìè, ÿê³ íå ìàþòü âëàñíî¿ âîë³ ³ éäóòü â³äáèðàòè ÷óæó. Ï³ñëÿ öèõ çóõâàëèõ ñë³â íà Êîêëåñà ïîñèïàëàñÿ çëèâà ñòð³ë, ÿê³ âñòðîìèëèñÿ â ùèò õîðîáðîãî âî¿íà. Òèñíó÷è îäèí îäíîãî, åòðóñüê³ âî¿íè êèíóëèñÿ íà â³äâàæíîãî ðèìëÿíèíà ³, çâè÷àéíî, çäîëàëè á éîãî, àëå â öåé ÷àñ çà ñïèíîþ Êîêëåñà çàëèøêè ìîñòó ç³ ñòðàøíèì òð³ñêîì âïàëè â Òèáð ³ â³í ñàì, ïðèêëèêàâøè íà äîïîìîãó áîãà ð³êè Òèáåð³íà, íå çí³ìàþ÷è îáëàäóíê³â, êèíóâñÿ â õâèë³ ³ ïåðåïëèâ íà ñâ³é áåðåã ï³ä ðàä³ñí³ âèãóêè òîâàðèø³â ïî çáðî¿. Ãîðàö³é Êîêëåñ íå áóâ ïîðàíåíèé, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî ïåðåïëèâàâ Òèáð ï³ä çëèâîþ ñòð³ë, ÿêèìè îáñèïàëè éîãî åòðóñüê³ ëó÷íèêè. Çà ñâîþ íåéìîâ³ðíó â³äâàãó â³í áóâ âèçíàíèé ã³äíèì âèñîêî¿ íàãîðîäè. Éîìó ñïîðóäèëè ñòàòóþ íà ïëîù³, äå ó ðèìëÿí â³äáóâàëèñü âèáîðè, ³, êð³ì òîãî, ïîäàðîâàíî ñò³ëüêè çåìë³, ñê³ëüêè â³í ì³ã îáâåñòè ïëóãîì çà äåíü. Óñ³ ðèìñüê³ ãðîìàäÿíè, íà ïîäÿêó çà âèÿâëåíó íèì äîáëåñòü, ïðèíîñèëè Êîêëåñó ñâî¿ äàðóíêè â çàëåæíîñò³ â³ä äîáðîáóòó. Çàçíàâøè ïåðøî¿ ïîðàçêè ï³ä ÷àñ íàïàäó íà Ðèì, öàð åòðóñê³â Ïîðñåííà âèð³øèâ óçÿòè éîãî îáëîãîþ. Â³í ñòàâ òàáîðîì íà áåðåç³ Òèáðó, ³ éîãî âî¿íè ïèëüíî ñòåæèëè, ùîá äî Ðèìó íå ï³äâîçèëè ïðèïàñ³â. Êð³ì òîãî, ïåðåïðàâëÿþ÷èñü ÷åðåç ð³êó, îêðåì³ çàãîíè åòðóñê³â ãðàáóâàëè ³ ùîðàçó ðîçîðÿëè ðèìñüêó îáëàñòü. Ðèìëÿíè, ó ñâîþ ÷åðãó, íàìàãàëèñÿ â³äáèâàòè áåçëàäí³ íàïàäè åòðóñê³â, àëå ñòàí ó ì³ñò³ çàëèøàâñÿ ñêëàäíèì. Îáëîãà çàãðîæóâàëà çàòÿãòèñÿ íàäîâãî. Ïî÷àëèñÿ õâîðîáè ³ ãîëîä, à åòðóñüê³ â³éñüêà ïðîäîâæóâàëè òðèìàòè Ðèì â îáëîç³. ² òîä³ þíàê íà ³ì’ÿ Ãàé Ìóö³é, ÿêèé ïîõîäèâ ç³ çíàòíî¿ ðîäèíè, îáóðþþ÷èñü òèì, ùî, íàâ³òü çíàõîäÿ÷èñü ó ïîëîæåíí³ ðàá³â çà öàð³â, ðèìëÿíè í³êîëè íå çíàëè îáëîãè, à ñàì³ ðîçáèâàëè åòðóñê³â, êîòð³ íèí³ ñòîÿòü ï³ä ñò³íàìè ì³ñòà, ïðèéíÿâ ñì³ëèâå ð³øåííÿ ïðîáðàòèñÿ â òàá³ð öàðÿ Ïîðñåííè é óáèòè éîãî. Îäíàê ïîáîþþ÷èñü, ùîá ðèìñüêà âàðòà íå ñõîïèëà éîãî ÿê ïåðåá³æ÷èêà, Ìóö³é çâåðíóâñÿ äî ñåíàòîð³â ç³ ñâîºþ ïðîïîçèö³ºþ. Ñåíàòîðè ïîãîäèëèñÿ, ³ Ãàé Ìóö³é, ñõîâàâøè çáðîþ ï³ä îäÿãîì, ñïðèòíî ïðîáðàâñÿ ó âîðîæèé òàá³ð. Îñê³ëüêè â³í íå çíàâ öàðÿ â îáëè÷÷ÿ, à ðîçïèòóâàííÿìè áîÿâñÿ âèêëèêàòè ï³äîçðó, òî, çì³øàâøèñü ç ãóñòîþ þðáîþ âî¿í³â, ïî÷àâ ïðèäèâëÿòèñÿ äî íèõ, íàìàãàþ÷èñü âèçíà÷èòè, õòî æ ç íèõ Ïîðñåííà. Âèïàäêîâî â³í ïîòðàïèâ ó òàá³ð ï³ä ÷àñ ðîçäà÷³ ïëàòí³ âî¿íàì. Ç ðóê ëþäèíè â áàãàòîìó îäÿç³ âî¿íè îäåðæóâàëè âèíàãîðîäó. Ïîðó÷ ñèä³â ùå îäèí åòðóñê ó ñêðîìí³øîìó îäÿç³. Ãàé Ìóö³é ó þðá³ íàáëèçèâñÿ äî áàãàò³ÿ ³, âèõîïèâøè ìå÷, çàâäàâ ñìåðòåëüíîãî óäàðó. Ñõîïëåíèé öàðñüêèìè îõîðîíöÿìè, â³í ç æàõîì çðîçóì³â, ùî íèì áóâ óáèòèé ñåêðåòàð Ïîðñåííè, à ñàì öàð çíàõîäèâñÿ ïîðó÷ ³ çàëèøèâñÿ íåóøêîäæåíèì. Ñòàâøè ïåðåä Ïîðñåííîþ, ìóæí³é þíàê íàçâàâ ñâîº ³ì’ÿ ³ äîäàâ: “ßê âîðîã, ÿ õîò³â óáèòè âîðîãà ³ òàê ñàìî ãîòîâèé óìåðòè, ÿê ãîòîâèé áóâ ñêî¿òè óáèâñòâî. Àëå çíàé, öàðþ, ÿ ëèøå ïåðøèé ç áåçê³íå÷íîãî ðÿäó ðèìñüêèõ þíàê³â, ùî øóêàþòü òàêî¿ æ ÷åñò³. Ìè îãîëîñèëè òîá³ â³éíó. Íå ñòðàøèñÿ â³éñüêà, íå ñòðàøèñÿ áèòâè. Ñòðàøèñÿ äâîáîþ: ì³ñöå çàãèáëîãî çàñòóïèòü ³íøèé ç ìå÷åì ó ðóêàõ”. Íàëÿêàíèé ³ ðîçãí³âàíèé Ïîðñåííà çàæàäàâ, ùîá áðàíåöü íàçâàâ òèõ, õòî ãîòóº çàìàõ íà éîãî æèòòÿ. Ìóö³é ïðî-

405

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ìîâ÷àâ. Òîä³ öàð íàêàçàâ ðîçïàëèòè áàãàòòÿ, çàãðîæóþ÷è Ìóö³þ ñïàëèòè éîãî æèâöåì, ÿêùî òîé íå íàçâå ³ìåí çìîâíèê³â. Ìóö³é çðîáèâ êðîê äî â³âòàðÿ, íà ÿêîìó ïàëàâ ðîçâåäåíèé çà íàêàçîì Ïîðñåííè âîãîíü äëÿ æåðòâîïðèíåñåííÿ, ³ ñïîê³éíî îïóñòèâ ðóêó â ïîëóì’ÿ. Íåìîâ íå ïîì³÷àþ÷è, ùî éîãî æèâà ïëîòü ãîðèòü, ñïðè÷èíÿþ÷è éîìó íåëþäñüê³ ñòðàæäàííÿ, Ìóö³é ñïîê³éíî ñêàçàâ, çâåðòàþ÷èñü äî çàö³ïåí³ëîãî â³ä æàõó öàðÿ: “Îñü òîá³ äîêàç, ùîá òè çðîçóì³â, ÿê ìàëî ö³íóþòü ñâîº ò³ëî ò³, êîòðèì ïåðåäð³êàþòü âåëèêó ñëàâó!” Ïîðñåííà, îïàì’ÿòàâøèñü, íàêàçàâ íåãàéíî â³äòÿãíóòè þíàêà â³ä â³âòàðÿ ³ âåë³â éîìó íàïðàâèòèñÿ â Ðèì, ïîâòîðþþ÷è â ñóì’ÿòò³, ùî Ìóö³é â÷èíèâ ³ç ñîáîþ ùå á³ëüø íåëþäÿíî, í³æ çáèðàâñÿ çðîáèòè ç íèì â³í, Ïîðñåííà. Â³í â³äïóñòèâ þíàêà áåç ïîêàðàííÿ, äèâóþ÷èñü éîãî ñèë³ é ìóæíîñò³. Ìóö³é íà ïðîùàííÿ â³äêðèâ öàðþ, ùî òðèñòà íàéá³ëüø äîáëåñíèõ ðèìñüêèõ þíàê³â ïîñòàâèëè ñîá³ çà ìåòó âáèâñòâî Ïîðñåííè. ² ò³ëüêè òîìó Ìóö³é ïîïåðåäæàº ïðî öå öàðÿ åòðóñê³â, áî ïåðåêîíàâñÿ, ùî Ïîðñåííà âì³º ã³äíî îö³íèòè ëþäñüêó äîáëåñòü. Ñòðèâîæåíèé ñëîâàìè Ìóö³ÿ, Ïîðñåííà, çðîçóì³âøè, ùî éîãî æèòòÿ, âðÿòîâàíå ëèøå çàâäÿêè ùàñëèâîìó âèïàäêó, íåãàéíî ñë³äîì çà Ìóö³ºì íàïðàâèâ ïîñîëüñòâî äî Ðèìó ç ïðîïîçèö³ºþ ìèðíèõ ïåðåãîâîð³â. Íåçàáàðîì îáëîãà áóëà çíÿòà ³ â³éñüêà Ïîðñåííè âèáðàëèñÿ çà ìåæ³ ðèìñüêî¿ çåìë³. Çà âåëèêó äîáëåñòü Ãàé Ìóö³é, ïðîçâàíèé Ñöåâîëîþ (øóëüãîþ), òîìó ùî â³í ñïàëèâ ïðàâó ðóêó, îäåðæàâ ó âîëîä³ííÿ ïîëå çà Òèáðîì, ùî ñòàëî íàçèâàòèñÿ Ìóö³ºâèìè ëóãàìè. Ï³ä ÷àñ â³éíè ç åòðóñêàìè â³äçíà÷èëèñÿ ³ ðèìñüê³ æ³íêè. Ç òàáîðó Ïîðñåííè âòåêëè ï³ä ïðîâîäîì þíî¿ ðèìëÿíêè Êëåë³¿ çàðó÷íèö³, ñì³ëèâî ïåðåïëèâøè Òèáð ï³ä çëèâîþ âîðîæèõ ñòð³ë. Ä³â÷àòà ïîâåðíóëèñÿ ï³ä áàòüê³âñüêèé äàõ, îäíàê Ïîðñåííà, ðîçãí³âàíèé çóõâàë³ñòþ Êëåë³¿, çàæàäàâ ÷åðåç ïîñë³â ¿¿ âèäà÷³. Ïîò³ì, ÿê ðîçïîâ³äàþòü, â³í çì³íèâ ñâ³é ãí³â íà ìèë³ñòü, çäèâîâàíèé ñì³ëèâ³ñòþ òàêîãî þíîãî ñòâîð³ííÿ, ùî íàâàæèëîñü íà ïîäâèã. Ïðîòå öàð óñå-òàêè íàïîë³ã, ùîá Êëåë³þ áóëî ïîâåðíóòî åòðóñêàì. Ó ³íøîìó ðàç³ â³í ïîãðîæóâàâ ïîðóøèòè ìèðíèé äîãîâ³ð. Ïðàâäà, Ïîðñåííà â³äðàçó îá³öÿâ, ùî ÿêùî ðèìëÿíè âèêîíàþòü óìîâó, òî â³í, ó ñâîþ ÷åðãó, ö³íóþ÷è äîáëåñòü ä³â÷èíè, â³äïóñòèòü ¿¿ íåóøêîäæåíîþ. ² ä³éñíî, îáèäâ³ ñòîðîíè äîòðèìàëè ñëîâà: ðèìëÿíè â³äïðàâèëè Êëåë³þ äî Ïîðñåííè, à â³í äàâ ¿é ïðàâî ïîâåðíóòèñÿ â Ðèì, äîçâîëèâøè âçÿòè ³ç ñîáîþ òèõ çàðó÷íèê³â, êîãî âîíà ââàæàëà çà íåîáõ³äíå. Þíà Êëåë³ÿ ñêîðèñòàëàñÿ ñâî¿ì ïðàâîì, çàáðàâøè âñ³õ íåïîâíîë³òí³õ þíàê³â ³ ä³â÷àò, òîáòî òèõ, êîãî áóëî ëåãøå çà âñå ñêðèâäèòè ³ çíåäîëèòè. Â Ðèì³ Êëåë³¿ áóëè ó÷èíåí³ íåáà÷åí³ ïî÷åñò³ ï³ñëÿ ïîíîâëåííÿ äîãîâîðó ç Ïîðñåííîþ. Íà Ñâÿùåíí³é âóëèö³ ¿é áóëà âñòàíîâëåíà ñòàòóÿ, ùî çîáðàæóâàëà þíó ãåðî¿íþ âåðõè íà êîí³. Òàê áåçóñï³øíî çàê³í÷èëàñÿ ñïðîáà Òàðêâ³í³ÿ Ãîðäîãî ³ éîãî ïðèá³÷íèê³â çíîâó çàïàíóâàòè â Ðèì³. Íàðîä äîòðèìàâñÿ êëÿòâè, ïðîãîëîñèâøè ãåðîºì ïåðøîãî êîíñóëà Ðèìñüêî¿ ðåñïóáë³êè Áðóòà. Ñàìå ñëîâî “öàð” ñòàëî îñîðóæíèì äëÿ âóõà â³ëüíîãî ðèìëÿíèíà, òîìó ùî ç öèì ñëîâîì áóëè ïîâ’ÿçàí³ ñïîãàäè ïðî áåçìåæíó ñâàâîëþ ³ äåñïîòèçì. Áóâ íàâ³òü âèäàíèé ñïåö³àëüíèé çàêîí ïðî òèõ, êîãî ï³äîçðþâàëè â ïðàãíåíí³ öàðñüêîãî â³íöÿ. Öèì ÷åñòîëþáöÿì çàãðîæóâàëà ñòðàòà, ÿêùî ïîä³áíèé íàì³ð áóâ äîâåäåíèé1. Âèêëàäåíî çà êíèãîþ: Ëåãåíäû è ñêàçàíèÿ Äðåâíåé Ãðåöèè è Äðåâíåãî Ðèìà / Ñîñò. À.À.Íåéõàðäò. – Ì.: Ïðàâäà, 1988. – 576 ñ. Ïåðåêëàä ç ðîñ. óïîðÿäíèê³â.

1 Òàêå îáâèíóâà÷åííÿ, âèñóíóòå ïðîòè Ãàÿ Þë³ÿ Öåçàðÿ, ïîëêîâîäöÿ ³ äåðæàâíîãî ä³ÿ÷à (² ñò. äî í.å.), ñòàëî ïðèâîäîì äëÿ îðãàí³çàö³¿ çìîâè ç ìåòîþ “îõîðîíè ðåñïóáë³êè” ³ âáèâñòâà Öåçàðÿ.

406

Тіт Макцій (Макк) Плавт

ТІТ МАКЦІЙ (МАКК) ПЛАВТ (áë. 250 – 184 ðð. äî í. å.) Âèäàòíèé ðèìñüêèé êîìåä³îãðàô. Çà çðàçêîì íîâî¿ àòò³÷íî¿ (ïîáóòîâî¿) êîìåä³¿ (Ìåíàíäð, Ä³ô³ë, Ô³ëåìîí òà ³í.) ñòâîðèâ îðèã³íàëüíó ðèìñüêó êîìåä³þ, â³äîìó ï³ä íàçâîþ "ïàëë³àòà" (â³ä ëàò. pallium - âåðõí³é îäÿã ðèìëÿí, ïîä³áíèé äî ãðåöüêîãî ã³ìàò³ÿ). Â çàïëóòàíèé êàðêîëîìíèé ñþæåò ñâî¿õ êîìåä³é Ïëàâò âêëþ÷àâ ôðàãìåíòè òà åï³çîäè ç ãðåöüêèõ òâîð³â (êîíòàì³íàö³ÿ), àäàïòóþ÷è ¿õ äî ðèìñüêèõ ðåàë³é. Êîìåä³¿ Ïëàâòà âèð³çíÿº æâàâ³ñòü ä³¿, êîì³÷í³ñòü ñèòóàö³é, ñàìîáóòí³ñòü ãóìîðó, ³íòåíñèô³êîâàíà ãðîþ ñë³â, íåîëîã³çìàìè, áàãàòîþ ³ äîòåïíîþé ìîâîþ. Çáåðåãëèñü òåêñòè 21 êîìåä³¿. Ñåðåä íèõ "Àìô³òð³îí" (ï³çí³ø³ ïåðåðîáêè Ìîëüºðà, Êëåéñòà), "Ñêàðá" (ñþæåòí³ êîë³ç³¿ âèêîðèñòàâ Ìîëüºð ó êîìåä³¿ "Ñêóïèé"), "Áëèçíÿòà" (êîìåä³ÿ íåïîðîçóì³íü, ùî íàäèõíóëà Øåêñï³ðà íà "Êîìåä³þ ïîìèëîê") òà ³í.

ÑÊÀÐÁ Ä³éîâ³ îñîáè ËÀÐ, áîã äîìàøíüîãî âîãíèùà â Åâêë³îíà. ÅÂÊË²ÎÍ, ñòàðèé. ÑÒÀÔ²ËÀ, ñòàðà ñëóæíèöÿ. ÌÅÃÀÄÎÐ, ñòàðèé, ñóñ³ä Åâêë³îíà. ÅÂÍÎÌ²ß, éîãî ñåñòðà. Ë²ÊÎÍ²Ä, ¿¿ ñèí. ÑÒÐÎÁ²Ë, ðàá. ÀÍÔÐÀÊ, êóõàð. ÊÎÍÃÐ²ÎÍ, êóõàð. Ï²ÔÎÄ²Ê, ðàá. ÔÅÄÐÀ, äî÷êà Åâêë³îíà. Âóëèöÿ ç äâîìà ñóñ³äí³ìè áóäèíêàìè – Åâêë³îíà ³ Ìåãàäîðà. Õðàì áîãèí³ Â³ðíîñò³ ³ ïåðåä íèì æåðòîâíèêè. 1

1 Ðÿäêè, ÿê³, íà äóìêó á³ëüøîñò³ äîñë³äíèê³â, º ï³çí³øèì âêëþ÷åííÿì â òåêñò Ïëàâòà, âçÿò³ â äóæêè àáî âèíåñåí³ ó ï³äðÿäêîâ³ ïðèì³òêè.

407

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ÏÐÎËÎÃ Ëàð Íå çíàºòå, õòî ÿ? Ñêàæó âàì êîðîòêî: ß – Ëàð äîìàøí³é, ç áóäèíêó îò öüîãî, Â³äê³ëÿ, ÿê áà÷èòå, ÿ âèéøîâ. Òóò Æèâó áàãàòî ðîê³â, áóâ çàñòóïíèêîì Áàòüêó ³ ä³äó íîâîãî õàçÿ¿íà. Ä³ä éîãî ìåí³ ç áëàãàííÿì çîëîòà äîâ³ðèâ Ñêàðá ïðèõîâàíèé: ïîñåðåä âîãíèùà ñâîãî Çàðèâøè, áëàãàâ éîãî îáåð³ãàòè. ² âìåð â³í; íàñò³ëüêè æàä³áíèé áóâ ó äóø³, 10 Ùî ñèíó íå õîò³â íà íüîãî âêàçóâàòü, Ââàæàâ çà êðàùå éîãî ëèøèòè â á³äíîñò³, Ò³ëüêè á íå ïîêàçóâàòè ñêàðáó. Çåìë³ éîìó ìàëåíüêèé çîñòàâèâ êëàïòèê, Íåõàé æèâå â òðóä³ âåëèêîìó é á³äóº. Êîëè ïîìåð â³í, ñêàðá ìåí³ îòîé äîâ³ðèâøè, Ñòàâ ïðèäèâëÿòèñü ÿ, à ÷è íå âèêàæå Ìåí³ ñèí øàíè á³ëüøî¿, í³æ áàòå÷êî éîãî, Òà â³í âñå ìåíøå é ìåíøå øàíóâàâ ìåíå, Âñå ìåíøå ìàâ â³ä íüîãî ÿ äàð³â ïî÷åñíèõ, 20 Òîæ â³äïîâ³äíî é ÿ äî íüîãî ñòàâèâñÿ. Àëå ³ â³í ïîìåð, ³ çàëèøèâñÿ ñèí îäèí, Îöåé, â áóäèíêó â³í òåïåð õàçÿ¿íîì, Òàêèé æå òî÷íî âäà÷åþ, ÿê áàòüêî é ä³ä, ²ç íèì äî÷êà æèâå, âîíà ìåí³ ùîäåííî â äàð Âèíà ïðèíîñèòü, ëàäàíó ÷è ùå ÷îãîñü Ïîä³áíîãî, â³íêè êëàäå. Òîæ ðàäè íå¿ Äîçâîëèâ Åâêë³îíó ÿ òîé ñêàðá çíàéòè, Ùîá ëåãøå ì³ã â³í çàì³æ âèäàòè äî÷êó ñâîþ. Çä³éñíèâ íàä íåþ çíàòíèé ìîëîäèê 30 Íàñèëüñòâî: éîìó â³äîìî, õòî âîíà, Âîíà æ éîãî íå çíàº, ÿê ³ ñàì áàòüêî Íå çíàº ïðî íàðóãó íàä äî÷êîþ. ß çðîáëþ, ùîáè îöåé ñòàðèé ñóñ³äà Çà äðóæèíó ïîïðîñèâ ¿¿ ñîá³, óñå äëÿ òîãî, Ùîá ëåãøå ¿¿ çàì³æ óçÿâ îòîé þíàê: Ñòàðèé, ùî îæåíèòèñü íà í³é õî÷å, ª ð³äíèì äÿäüêîì òîìó þíàêîâ³, Ùî íàðóãó íàä íåþ ñêî¿â íà Öåðåðèíîìó ñâÿò³. Àæ îñü ñòàðèé êðè÷èòü: çàâæäè â³í òàê. Ñòàðó ñëóæíèöþ â³í æåíå, ùîáè âîíà Éîãî òàºìíó ñïðàâó íå ïðîâ³äàëà. Íà çîëîòî â³í ãëÿíóòü õî÷å, ÷è æ íà ì³ñö³.

408

Тіт Макцій (Макк) Плавт

Ä²ß ÏÅÐØÀ ÑÖÅÍÀ ÏÅÐØÀ Åâêë³îí, Ñòàô³ëà. Åâêë³îí Ãåòü! Ãåòü çâ³äñè! Ãåòü! Çà äâåð³! Çàáåðèñÿ ãåòü! 40 Ï³äãëÿäàòè, óñþäè øàñòàòè î÷èñüêàìè òîá³! Ñòàô³ëà Çà ùî ìåíå, íåùàñíó, á’ºø òè? Åâêë³îí Ùîá òè íàñïðàâä³ áóëà íåùàñíîþ, íåã³äíèöå, É æèòòÿ òîá³ òàêîãî êåïñüêîãî, ÿêîãî çàñëóãîâóºø. Ñòàô³ëà Íàâ³ùî çàðàç ìåíå ç äîìó âèãíàâ òè? Åâêë³îí Òîá³, ëåäàùî, ìàþ çâ³òóâàòèñÿ? Éäè â³ä äâåðåé! Ãåòü çâ³äñè! Ãëÿíüòå, ÿê Ñòóïàº! À òè çíàºø, äî ÷îãî ä³éäå? Â³çüìó ÿ çàðàç ìîòóçîê ÷è ïàëèöþ ² êðîê òâ³é ÷åðåïàøà÷èé ïðèñêîðþ! Ñòàô³ëà 50 Íà øèáåíèöþ êðàùå á äàëè ìåí³ áîãè Ïîòðàïèòè, í³æ òàê ó òåáå íà ñëóæá³ áóòè. Åâêë³îí Áà÷, ùîñü ñîá³ áóðìî÷å, ï³äëà! Çàæäè, òâàðþêî! Î÷³, ¿é-áîãó, âèäåðó! Ï³äãëÿäàòü çà ìíîþ ÿ íå äàì òîá³. Ãåòü! Ãåòü! Ùå, ùå! Îñü òàê òåïåð. Òè Òàì ñò³é. À ÿêùî ç öüîãî ì³ñöÿ õî÷ Íà ïàëü÷èê, íà í³ãòèê ï³äñóíåøñÿ, ×è îçèðíåøñÿ áåç ìîãî äîçâîëó, – ÿ Çàðàç æå êàòþç³ â³ääàì íà âèó÷êó! 60 Ï³äë³øî¿ çà öþ ñòàðó íå áà÷èâ ùå ÿ Çðîäó! ¯é-ïðàâî, äóæå ÿ ¿¿ áîþñÿ: Çíåíàöüêà, ìèìîõ³òü äî ìåíå ï³äêðàäåòüñÿ, Ïðîíþõàº, äå çîëîòî çàõîâàíå! Î÷èñüêà ìàº é íà ïîòèëèö³ öÿ áåñò³ÿ. Ï³äó äî ñõîâêó, ãëÿíó, ÷è òàì çîëîòî? Îé, ñê³ëüêè ìàþ êëîïîòó é òðèâîãè ç íèì! (²äå.)

ÑÖÅÍÀ ÄÐÓÃÀ Ñòàô³ëà. Ñòàô³ëà Äî òÿìè íå â³çüìó, ùî ñòàëîñÿ ç õàçÿ¿íîì!

409

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Îò ëèøåíüêî! ×è é ñïðàâä³ çîâñ³ì ðîçóì âòðàòèâ: Òàê ìåíå ç äîìó ãîíèòü â³í ùîäíÿ 70 Ðàç³â ³ç äåñÿòü. ßêå, í³ÿê ÿ íå âòîðîïàþ, Íàéøëî íà ÷îëîâ³êà áîæåâ³ëëÿ! Âñþ í³÷ íå ñïèòü, à äåíü ïðèéäå – Òî, ÿê êóëüãàâèé øâåöü, ñèäèòü ó äîì³. ² îò ùå: ÿê ïðèõîâàòè áåç÷åñòÿ äî÷êè õàçÿéñüêî¿ (âæå ÷àñ ¿¿ ïîëîã³â íàáëèæàºòüñÿ)? Íå çíàþ! Ëèøàºòüñÿ ìåí³ îäíå òåïåð, ß äóìàþ, – íà øèþ çàøìîðãà ì³öíîãî. ² âèòÿãíóñü, ÿê äîâæåëåçíà áóêâà “³”.

ÑÖÅÍÀ ÒÐÅÒß Åâêë³îí, Ñòàô³ëà. Åâêë³îí Òåïåð äóøà ñïîê³éíà ³ ï³òè ÿ ìîæó. Ó äîì³, áà÷èâ âñå âñåðåäèí³ ö³ë³ñ³íüêå. Âåðíèñÿ-áî, ³ ñòåðåæè âñå âäîìà. Ñòàô³ëà Ùå á ïàê! 80 Ìåí³ ñòîðîæóâàòè? À ùî, õ³áà áóäèíîê õòîñü ïîöóïèòü? Çëîä³ÿì ó íàñ ïîæèâè íåìà í³ÿêî¿, – Â áóäèíêó ïîðîæíå÷à, âñå âêðèòå ïàâóòèííÿì. Åâêë³îí Òî ìîæå, ùîá òîá³ âãîäèòè, â³äüìî, Þï³òåð ìàâ ìåíå çðîáèòè âëàäàðåì – Ô³ë³ïïîì àáî Äàð³ºì? Õî÷ó, ùîá òè Ìåí³ öþ ïàâóòèíó âàðòóâàëà. Òàê, ÿ á³äíÿê! Òåðïëþ! Íà òå º âîëÿ áîæà! Çàõîäü, çàìêíè òàì äâåð³. ß çàðàç ïîâåðíóñÿ. 90 Ç ÷óæèìè îáåðåæíî, í³êîãî íå ïóñêàòè. Ïðèéäóòü çà âîãíèêîì – çãàñè íåãàéíî, Ùîá íå áóëî ïðè÷èí ÷³ïëÿòèñÿ äî òåáå. Çíàéäó âîãîíü – òîä³ âæå çãàñíåø òè. Âîäè ïîïðîñÿòü – òè ñêàæè: íåìà âîäè. Ñóñ³äè çàâæäè êàíþ÷àòü: òî ïîñóä ¿ì, Òî íîæèêà, ñîêèðó, òîâêà÷êó é ñòóïêó, – Ñêàæè, ùî çëîä³¿ ïîêðàëè âñå. Íó, ñëîâîì, õòî á òàì íå áóâ, áåç ìåíå íå ñì³é Ïóñêàòè! Çàïàì’ÿòàé ñîá³: í³êîãî íå ïóñêàòè, 100 Õî÷à á ñàìà Ôîðòóíà íàñ â³äâ³äàëà. Ñòàô³ëà Íàïåâíî, ¿é ñàì³é íå äóæå õî÷åòüñÿ Äî íàñ ïîòðàïèòè; õî÷à ³ ïîáëèçó áóëà, Ïðîòå äî íàøîãî áóäèíêó òàê ³ íå íàáëèçèëàñü.

410

Тіт Макцій (Макк) Плавт Åâêë³îí Ìîâ÷è! ²äè! Ñòàô³ëà Ìîâ÷ó. ²äó. Åâêë³îí Çàìêíè ì³öíî Äâåð³ ïîäâ³éíèì çàñóâîì. ß çàðàç ïîâåðíóñÿ. Ñòàô³ëà ³äå. Çìó÷èâñÿ. Ï³òè ìåí³ ïîòð³áíî ç äîìó! Îé, ÿê ³òè íå õî÷åòüñÿ, òà ñïðàâà º. Ñêàçàâ íàì ñòàðøèíà ³ç êóð³¿, Ùî ãðîø³ ðîçäàâàòè áóäóòü. ßêùî Çà íèìè íå ÿâëþñÿ, âñ³ çàï³äîçðÿòü, 110 Ùî çîëîòî ñõîâàâ â áóäèíêó ÿ: ×è æ òî ìîæëèâî, ùîáè á³äíÿê Ïîäà÷êó, õî÷ ³ ãðîøîâó, çíåâàæèâ? Õî÷ ÿê ñòàðàííî â³ä óñ³õ õîâàþ ÿ, Ïðîòå, çäàºòüñÿ, ùî óñ³ì â³äîìî: óñ³ ìåíå Â³òàþòü ëþá’ÿçí³øå, í³æ äîòåïåð! Ï³äõîäÿòü, çóïèíÿþòü, ðóêè ïîòèñêàþòü, Ðîçïèòóþòü, ÿê ñïðàâè, çäîðîâ’ÿ ÿê. Ï³äó, êóäè çàäóìàâ ÿ. À òàì – äîäîìó, Ìåðù³é íàçàä, ïðè ïåðø³é æå ìîæëèâîñò³. (²äå.)

Ä²ß ÄÐÓÃÀ ÑÖÅÍÀ ÏÅÐØÀ Åâíîì³ÿ, Ìåãàäîð. Åâíîì³ÿ 120 ×è â³ðèø, áðàòå, ñëîâà ö³ éäóòü Â³ä ñåðöÿ ÷èñòîãî, ëèø äëÿ òâîº¿ êîðèñò³; Âñå ³íøå äëÿ ð³äíî¿ ñåñòðè íåïðèïóñòèìå. Íàñ, æ³íîê, íå ëþáëÿòü, í³äå ïðàâäè ä³òè, Ââàæàþòü áàëàêó÷èìè – ³ íå äàðìà, ª íàâ³òü ïðèêàçêà: ñåðåä æ³íîê í³ìî¿ Ùå íå çóñòð³÷àëîñü çðîäó â³êó. Òà âñå æ, áðàòå, ïàì’ÿòàé îäíå: Òîá³ ÿ ð³äíà òàê, ÿê ð³äíèé òè ìåí³, 130 Òîìó ïðî ñïðàâó ñë³ä ïîäóìàòè, Ïîðàäîþ âçàºìíî îáì³íÿòèñÿ. Íå òðåáà êðèòèñü, íå òðåáà ñòðàøèòèñÿ ² äóøó â³äêðèòè â îáîï³ëüí³é áåñ³ä³. Òåáå ïîêëèêàëà ñþäè òàºìíî – Ïðî ñ³ìåéíó òâîþ ñïðàâó ïåðåìîâèòè.

411

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ìåãàäîð Êðàùà ç æ³íîê, äàé ìåí³ ðóêó. Åâíîì³ÿ Õòî? Äå êðàùà? Ìåãàäîð Òè. Åâíîì³ÿ ß? Ìåãàäîð Í³ – òî í³. Åâíîì³ÿ Àëå ïðàâäó ãîâîðèòè ñë³ä. 140 Íå çíàéäåø, áðàòå, êðàùî¿ í³äå òè, îäíà îäíî¿ ã³ðøà. Ìåãàäîð ß ç òîáîþ â öüîìó çã³äíèé, çàïåðå÷óâàòü íå âàðòî. Åâíîì³ÿ Âèñëóõàé ìåíå, ïðîøó ÿ. Ìåãàäîð Ñëóõàþ. Äî òâî¿õ ïîñëóã. Åâíîì³ÿ ß ïðèéøëà òîá³ ïîðàäó äàòè, Îñê³ëüêè ñïðàâà äëÿ òåáå âàæëèâà. Ìåãàäîð Íà òåáå öå äóæå ñõîæå. Åâíîì³ÿ Äîáðå, ùîá òàê ñêëàëîñÿ. Ìåãàäîð Òî ùî æ òî, ñåñòðî, çà ñïðàâà? Åâíîì³ÿ Áëàãî â³÷íå, áðàòå, Äëÿ òåáå õàé íàñòàíå ó íàùàäêàõ. Ìåãàäîð Òàê çä³éñíèòüñÿ! Åâíîì³ÿ Õî÷ó, ùîá òè óçÿâ ñîá³ äðóæèíó. Ìåãàäîð 150 Îé, óáèëà! Åâíîì³ÿ Àëå ÷èì? Ìåãàäîð Âèáèâàºø ìåí³ ìîçîê Òè, ñåñòðî: íå ñëîâà öå, êàìåíþêè. Åâíîì³ÿ Òà æ ïîñëóõàé, â³çüìè ïîðàäó ñåñòðè äî óâàãè. Ìåãàäîð Íåìà áàæàííÿ.

412

Тіт Макцій (Макк) Плавт Åâíîì³ÿ Òîá³ æ íà êîðèñòü. Ìåãàäîð ß ñêîð³ø ïîãîäæóñü âìåðòè, í³æ îæåíþñÿ. Óò³ì, ÿêùî òàêó çàïðîïîíóºø, Ùîá ïðèéøëà çàâòðà, à ï³ñëÿçàâòðà ¿¿ Ó äâåð³ âèíåñëè, ÿ çãîäíèé. Îò çà ö³º¿ óìîâè ãîòóé âåñ³ëëÿ. Åâíîì³ÿ Ïîðàÿòè òîá³ ÿ ìîæó æ³íêó ç ïðèäàíèì, Àëå ï³äòîïòàíó, ñåðåäí³õ âæå âîíà ðîê³â. 160 Çàñâàòàòè òåáå ÿ ìîæó, ÿêùî òè çãîäíèé. Ìåãàäîð Äîçâîëü òåáå ñïèòàòè. Åâíîì³ÿ Çàïèòóé, ïðîøó. Ìåãàäîð Ñàì ó ë³òàõ – ÷è æ ðîçóìíî äðóæèíó áðàòè ñåðåäí³õ ë³ò? ² ðàïòîì òðàïèòüñÿ ó íèõ äèòèíà: Õ³áà óíèêíóòè ¿é ïð³çâèñüêà “ì³çèíêà”? À çàðàç ç òåáå ÿ òÿãàð çí³ìó, ùîá ëåãøå ñòàëî. Áîãàì çàâäÿ÷óþ÷è, ïðàö³ ïðåäê³â, ÿ ö³ëêîì áàãàòèé, Íàâ³ùî ìåí³ ïèõà, áåç ë³êó êë³ºíò³â, ïèøíå ïðèäàíå, Êðèê, ïðèìõè, íàêàçè, ïóðïóð, ñëîíîâà ê³ñòêà Íà â³çêàõ, âáðàííÿ æ³íî÷å – òî ùî ìåí³ â íèõ? Âèòðàòè ö³ ðîáëÿòü óñ³õ ÷îëîâ³ê³â íåâ³ëüíèêàìè. Åâíîì³ÿ 170 Íó ñêàæè, êîãî òè õî÷åø óçÿòè çàì³æ? Ìåãàäîð Ñêàæó çàðàç. Òè çíàºø ñòàðîãî Åâêë³îíà? Íàø ñóñ³ä, á³äíÿê. Åâíîì³ÿ Àâæåæ, çíàþ. Â³í íåïîãàíèé ÷îëîâ³ê. Ìåãàäîð ß äî÷êó éîãî, Ä³â÷èíó, õî÷ó ïîñâàòàòè. Í³, íå çàïåðå÷óé, ñåñòðî. Á³äíà, ÿ çíàþ, ñêàæåø: á³äíà, àëå äî âïîäîáè. Åâíîì³ÿ Ùî æ, õàé ùàñòèòü. Ìåãàäîð ß ñïîä³âàþñÿ. Åâíîì³ÿ ×îãî ùå? Ìåãàäîð Ïðîùàâàé.

413

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Åâíîì³ÿ Ïðîùàâàé (²äå.) Ìåãàäîð Ïîáà÷óñü ç Åâêë³îíîì, ÿêùî â³í ò³ëüêè âäîìà. Îñü ³ â³í: âåðòàºòüñÿ äîäîìó çâ³äêèñü.

ÑÖÅÍÀ ÄÐÓÃÀ Åâêë³îí, Ìåãàäîð. Åâêë³îí Ñåðöåì ÷óâ, ùî íàìàðíå éäó ÿ ç äîìó. Òàê íå õîò³â! Ïðèéøîâ ÿ –ç êóð³¿ í³êîãî, 180 Íåìàº ñòàðøèíè ³ ãðîøåé íå äàþòü. Íó, ìåðù³é, ìåðù³é äîäîìó. Ñàì îòóò, à äóøà âñÿ âäîìà. Ìåãàäîð Åâêë³îíå, òîá³ ïðèâ³ò ì³é, ùàñëèâèé áóäü çàâæäè, çäîðîâèé. Åâêë³îí Äîáðèäåíü, Ìåãàäîðå. Ìåãàäîð Íó, ùî òè, ÿê ñïðàâè, çäîðîâ’ÿ ÿê? Åâêë³îí (óá³ê ) Íå âèïàäêîâî, ùî áàãàòèé òàê òóëèòüñÿ äî á³äíîãî. Çîëîòî ìîº ó÷óâ, îò ³ ï³äëåùóºòüñÿ. Ìåãàäîð ×è çäîðîâèé òè? Åâêë³îí Í³âðîêó, ò³ëüêè îò ³ç ãðîøèìà... Ìåãàäîð Å, òà ùî òàì! Áóâ áè ò³ëüêè äóõ ñïîê³éíèé, à íà æèòòÿ âèñòà÷èòü. Åâêë³îí (óá³ê ) ßñíî, öå ñòàðà ðîçòåðåâåíèëà ïðî çîëîòî. Îò ïîâåðíóñÿ, ãåòü ÿçèêà âêîðî÷ó! Î÷³ ¿é âèêîëþ! Ìåãàäîð 190 Ùî òè òàì ñîá³ øåïîòèø? Åâêë³îí Óñå íà á³äí³ñòü ñêàðæóñÿ. Äî÷êà íà âèäàíí³: ÿê çàì³æ âèäàòè áåç ïîñàãó? Äå âçÿòè íàðå÷åíîãî? Ìåãàäîð Ìîâ÷è âæå, Åâêë³îíå, áóäü áàäüîð³øèì! Äîïîìîæó òîá³ ç ïðèäàíèì. ×îãî íå âèñòà÷àº? Âèêëàäàé. Åâêë³îí (óá³ê ) Ñâîº ìàº íà îö³, îá³öÿþ÷è: ïàùåêó ðîççÿâèâ íà çîëîòî! Ïîêàçóº õë³á îäí³ºþ ðóêîþ, êàì³íü ó íüîãî â ³íø³é.

414

Тіт Макцій (Макк) Плавт Â³ðè íåìàº, êîëè áàãàòèé íàäòî ëàñêàâèé äî á³äíîãî, Ðóêó äðóæíüî òèñíå ³ â³äðàçó â÷èíèòü êàïîñòü. Ïîë³ï³â öèõ ÿ çíàþ: ëåäâå òîðêíóòüñÿ – íå â³ä÷åïèø ïîò³ì. Ìåãàäîð Åâêë³îíå, õâèëèíó óâàãè. Êîðîòåíüêî ñêàçàòè òîá³ 200 ß õî÷ó ïðî íàøó ñïðàâó ñï³ëüíó. Åâêë³îí (óá³ê ) Îé, ëèøåíüêî! Çîëîòî ïîöóïèëè ç õàòè, ³ òåïåð â³í, çíàþ ÿ, Ç³ ìíîþ ðîçä³ëèòè éîãî õî÷å. Í³, äîäîìó – ãëÿíó! Ìåãàäîð Òè êóäè? Åâêë³îí ß çàðàç ïîâåðíóñÿ. Óäîìà ìåí³ òðåáà íà äåùî ãëÿíóòè. (²äå) Ìåãàäîð Óïåâíåíèé, ëèøåíü ñêàæó éîìó ïðî ñâàòàííÿ ñâîº Äî éîãî äî÷êè, â³í âèð³øèòü, ùî öå çíóùàííÿ. Çðîäó íå ñòð³÷àâ òàêèõ ñêóïèõ, ÿê â³í, â³ä á³äíîñò³. Åâêë³îí (ïîâåðòàºòüñÿ) Ö³ëå, ñëàâà áîãó: ÿêùî íå ãèíå, ö³ë³ñ³íüêå òå. Ï³äõîäÿ÷è, òàê áîÿâñÿ: ïðîñòî ïåðåõîïèëî äóõ! Ìåãàäîðå, ÿ òóò. Ó ÷îìó ñïðàâà? Ìåãàäîð ß äóæå âäÿ÷íèé. 210 Íå ïîãðåáóé äàòè â³äïîâ³äü ìåí³, ÿê ùîñü òåáå çàïèòàþ. Åâêë³îí Ùî òè çàïèòàºø? ²íêîëè â³äïîâ³äàòè áàæàííÿ íåìàº. Ìåãàäîð Îñü ùî. ßê òè äóìàºø, ð³ä ãàðíèé ì³é? Åâêë³îí Òàê, ãàðíèé. Ìåãàäîð Ñëàâà íå ïîãàíà? Åâêë³îí Àí³òðîõè. Ìåãàäîð À â÷èíêè? Åâêë³îí ×åñí³. Ìåãàäîð Çíàºø ðîêè ìî¿? Åâêë³îí Íåìàë³, òàê ñàìî, ÿê ³ ãðîøèêè. Ìåãàäîð Òàê ñàìî äëÿ ìåíå òè áåçäîãàííèì çàâæäè áóâ

415

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ãðîìàäÿíèíîì, ÿê ³ íèí³. Åâêë³îí (óá³ê ) ×óº çàïàõ çîëîòà! (Ìåãàäîðó.) Ó ÷îìó æ ð³÷? Ìåãàäîð ßêùî òàê îäèí íà îäíîãî äèâèìîñÿ ìè, Òî òîá³ é ìåí³ íà ùàñòÿ ³ íà ùàñòÿ äî÷êè, Çà ìåíå ¿¿ òè â³ääàé. Â³äïîâ³äàé: íåõàé áóäå òàê! Åâêë³îí 220 Àé, àé, Ìåãàäîðå. Òàê ÷èíèòè íåã³äíî òîá³. Ïåðåä òîáîþ á³äíÿê áåçíåâèííèé: ùî æ òè ñì³ºøñÿ îòàê? Í³ ñëîâàìè, í³ ä³ëàìè ÿ íå çàñëóæèâ òîãî. Ìåãàäîð Íå ñì³þñÿ ÿ, ³ ãëóçóâàòè ç òåáå ïðè÷èíè íåìàº. Åâêë³îí Òàê íàâ³ùî òîä³ äî ìîº¿ òè ñâàòàºøñÿ äî÷êè? Ìåãàäîð Ñòàíîâèùå ïîë³ïøó âàøå ÿ, à âè – ìîº. Åâêë³îí Îñü ùî ìåí³ íà äóìêó ñïàäàº. Ëþäèíà áàãàòà òè ² âïëèâîâà, òàê ñàìî ÿê ÿ – ç á³äíÿê³â á³äíÿê. Ùå é äî÷êó çà òåáå â³ääàì (ó ìåíå ç’ÿâèëàñÿ äóìêà): Òè – íà÷å áèê, à ÿ – íà÷å îñëèê. ×è íàñ çàïðÿãàòè âäâîõ? 230 Âàíòàæó íå çíåñòè ìåí³ íàð³âí³, îñëèê ó áðóä óïàâ, ëåæèòü: Áèê íå îáåðíåòüñÿ, íåíà÷å îñëèêà íà ñâ³ò³ íåìàº. Òè ìåí³ ñòàíåø íåäðóãîì, ³ ñâî¿ óñ³ ï³äí³ìóòü íà ñì³õ. Ñò³éëà íåìàº í³ òàì, í³ òóò ìåí³, ÿêùî òàê ðîçëàä ï³äå. Ïîðâóòü îñëè çóáàìè, íàòèñíå ðîãàìè áèê. Â³ä îñë³â äî áèê³â ï³òè ìåí³ – äóæå öå ðèçèê âåëèêèé. Ìåãàäîð Ïîð³äíèòèñÿ ç ÷åñíèìè – îò ñïðàâà íàéêðàùà. Ñëóõàé-íî, ïðèéìè ìîþ ïðîïîçèö³þ, Çà ìåíå ¿¿ ïðîñâàòàé. Åâêë³îí Àëå æ íåìàº ïîñàãó! Ìåãàäîð Ïóñòå! Àáè äîáðà âäà÷à, äîñèòü öüîãî ïîñàãó. Åâêë³îí 240 ß äî òîãî, ùîá òè íå äóìàâ, í³áè ÿ ñêàðá çíàéøîâ ÿêèéñü. Ìåãàäîð Çíàþ, íå â÷è. Çãîäíèé? Åâêë³îí Õàé òàê. Þï³òåðå! Ñìåðòü ìîÿ! Ìåãàäîð Ùî ç òîáîþ?

416

Тіт Макцій (Макк) Плавт Åâêë³îí Ùî? Íà÷åáòî áðÿçê³ò çàë³çà, îñü çàðàç. (Ò³êàº.) Ìåãàäîð Ó ñåáå âåë³â êîïàòè ÿ ñàä. Îäíàê, äå æ â³í? Çíèê, íå ñêàçàâøè í³ ñëîâà! ßê â³í ìíîþ ãèäóº! Áà÷èòü, ç íèì øóêàþ ÿ äðóæáè, ðîáèòü, ÿê âñ³: ßêùî ïîäðóæèòèñÿ ç á³äíèì íàäóìàºòüñÿ áàãàò³é, – Á³äíèé ï³ä³éòè áî¿òüñÿ, ñòðàõ éîãî âñå ïñóº, À êîëè íàãîäó ïðî´àâèâ, – òî õî÷å ñàì, òà ï³çíî âæå. Åâêë³îí (îáåðíóâøèñü äî áóäèíêó) 250 ßêùî íå â³ääàì ÿçèêà òâîãî ç êîðåíåì âèð³çàòè, – Òè ìåíå â³ääàé êîìó çàâãîäíî, íåõàé êàñòðóþòü. Ìåãàäîð Äëÿ ãëóçóâàííÿ, áà÷ó, ï³äõîäÿùó, çà ñåáå ñòàð³øó Òè øóêàâ ëþäèíó, àëå æ ÿ íå çàñëóæèâ òîãî. Åâêë³îí Ìåãàäîðå, ÿ íå ñì³ÿâñÿ. ßêùî é õîò³â áè, òà íå ì³ã. Ìåãàäîð Íó òî ùî, â³ääàòè äî÷êó çãîäíèé? Åâêë³îí Òàê, íà òèõ óìîâàõ, Ç òèì ïðèäàíèì, ÿê ÿ ñêàçàâ. Ìåãàäîð Â³ääàºø? Åâêë³îí Òàê, â³ääàþ. Ìåãàäîð Äàé, áîæå, ùàñòÿ! Åâêë³îí Äàé, áîæå, ùàñòÿ! Àëå òè âñå æ ïàì’ÿòàé: Ìè ç³éøëèñÿ íà ò³ì, ùî â³ääàâ äî÷êó ÿ áåç ïîñàãó. Ìåãàäîð Ïàì’ÿòàþ. Åâêë³îí Àäæå ÿ çíàþ, ÿê âè ïëóòàíèíó ëþáèòå: 260 Áóëî – íå áóëî ð³øåííÿ, çàëàãîäèëîñÿ – íå çàëàãîäèëîñÿ, Ò³ëüêè á ïî-âàøîìó âèéøëî. Ìåãàäîð Ñóïåðå÷êè í³ÿêî¿ ÿ Íå ïåðåäáà÷àþ. Ùîäî âåñ³ëëÿ, ÷îìó á íèí³ æ Íàì éîãî íå ñïðàâèòè? Åâêë³îí Äóæå äîáðå. Ìåãàäîð Íó, òîä³, ìàáóòü,

417

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ß ãîòóâàòèñÿ ïîäàìñÿ. Öå âñå? Åâêë³îí Óñå. Ìåãàäîð Éäó. Ïðîùàâàé! (²äó÷è.) Ãåé, Ñòðîá³ë, ìåðù³é çà ìíîþ, íà ðèíîê ïîñï³øàé! Åâêë³îí Â³í ï³øîâ çâ³äñè. Áîãè! Ùî çà ñèëà â çîëîò³! Äóìàþ, â³í ïî÷óâ, ùî âäîìà ñêàðá òðèìàþ ÿ, Òîìó ³ ïàùó ðîççÿâèâ, çàâçÿòî ïîðîäè÷àòèñü ïðàãíó÷è.

ÑÖÅÍÀ ÒÐÅÒß Åâêë³îí, Ñòàô³ëà. Åâêë³îí Àãîâ, äå æ òè? Ðîçáîâêàëà âñ³ì ñóñ³äàì, íà÷åáòî ÿ Äàì ïðèäàíå çà äî÷êîþ! Ãåé, Ñòàô³ëà! ×è ÷óºø? 270 ß òåáå êëè÷ó. Ïîñóä â³ä÷èùàé, âèìèâàé ñêîð³øå. Â³äáóëèñÿ Çàðó÷èíè. Çà Ìåãàäîðà íèí³ äî÷êó â³ääàþ. Ñòàô³ëà Äàé, áîæå, ùàñòÿ! Òà æ öå íåìîæëèâî: òàê ðàïòîâî... Åâêë³îí Òè, ìîâ÷è! Éäè! Óñå çðîáè, äîêè ïîâåðíóñÿ ÿ ç ïëîù³. Äâåð³ çàìêíè. Ïîâåðíóñÿ íåçàáàðîì. (²äå.) Ñòàô³ëà Ùî æ ðîáèòè ìåí³ òåïåð? Îñü êîëè ïðèéøîâ ê³íåöü íàì, ìåí³ ç õàçÿéñüêîþ äî÷êîþ! Ããàíüáè íå ìîæíà ïðèõîâàòè! Ïîëîãè áëèçüêî, ³ íå ñõîâàºø ¿õ! Áóëî äîòåïåð óñå òàºìíèöåþ, à òåïåð íå ìîæíà. Íó, ï³äó. Äî éîãî ïðèõîäó çðîáëþ, ùî â³í âåë³â. Ãîðÿ íàâï³ë ç ëèõîì äîâåäåòüñÿ òàêè ñüîðáíóòè, áîþñÿ! (²äå.)

ÑÖÅÍÀ ×ÅÒÂÅÐÒÀ Ñòðîá³ë, Àíôðàê, Êîíãð³îí. Ñòðîá³ë 280 Íà ðèíêó íàø õàçÿ¿í êóõàð³â íàéíÿâ ² ôëåéòèñòîê öèõ. Çðîáèâøè ïîêóïè âñ³, Çâåë³â ¿õ íà äâ³ ÷àñòèíè ðîçä³ëèòè ïîò³ì... Àíôðàê Ñêàæó â³äêðèòî, íåìà ÷îãî ìåíå íàâï³ë ä³ëèòè, ß â ö³ëîìó âèãëÿä³ êðàùå ñïðàâó çðîáëþ.

418

Тіт Макцій (Макк) Плавт Êîíãð³îí Ïðåêðàñíà, ñîðîìëèâà ðîçïóñíèöå! Çàõî÷å õòî – íà ÷àñòèíè ðîç³ðâåøñÿ ñàì. Ñòðîá³ë Òà ÿ çîâñ³ì äî ³íøîãî, íå ïðî òå ñêàçàâ, Ùî òè ìåí³ ãîòîâèé ïðèïèñàòè. Õàçÿ¿í íàø Ñüîãîäí³ âåñ³ëëÿ ñâÿòêóº. Àíôðàê ×èþ äî÷êó áåðå? Ñòðîá³ë Ñóñ³äà Åâêë³îíà, ñòàðîãî. Éîìó 290 Ïîêóïîê ïîëîâèíó â³ää³ëèòü çâåë³â ² êóõàðÿ, ³ ôëåéòèñòêó îäíó ç äâîõ. Àíôðàê Éîìó, áà÷, ïîëîâèíó, ïîëîâèíó âàì? Ñòàô³ëà Ñàìå òàê. Êîíãð³îí Òî, âèõîäèòü, ñòàðèé íå ì³ã Çà ñâ³é ðàõóíîê âåñ³ëëÿ äî÷êè ñâÿòêóâàòè? Ñòðîá³ë Å! Êîíãð³îí Ó ÷îìó æ ñïðàâà? Ñòðîá³ë Ñïðàâà â ÷îìó? ßêå ïèòàííÿ! Ñòàðèé íàø – ñóõàð, ñóõ³øèé â³ä ïåìçè. Àíôðàê Íåâæå? Ñòðîá³ë Òàê, òàê. 300 ß ãîâîðþ. Ïîäóìàé ñàì: êðè÷èòü, áîã³â, Ëþäåé êëè÷å ó ñâ³äêè íåãàéíî, Ùî â³í çàãèíóâ, ï³ä êîð³íü çð³çàíèé, ëåäâå äèìîê Ï³ä ÷àâóíöåì éîãî íàçîâí³ âèëåòèòü! À ñïàòè éäå – ïîâ’ÿæå ðîò ì³øêîì. Àíôðàê Íàâ³ùî? Ñòðîá³ë À ùîá óâ³ ñí³ íå óïóñòèòè ïîäèõó... Àíôðàê À ÿê â³í ç íèæí³ì ãîðëîì? Çàòèêàº, ÷è ùî, Ùîá òåæ íå ï³øîâ ïîäèõ âèïàäêîâî? Ñòðîá³ë Íó, òóò íà â³ðó. Òè ìåí³ â³ð, ÿê ÿ òîá³.

419

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Àíôðàê Îõî÷å â³ðþ. Ñòðîá³ë ×è çíàºø ùå? Éäå óìèâàòèñü, ïëà÷å: âîäó øêîäà ïðîëèòè! Àíôðàê ×è íå ìîæíà ãðîøåé ó ñòàðîãî âèïðîñèòè 310 Îäèí òàëàíò é íà âîëþ â³äêóïèòèñÿ? Ñòðîá³ë Òàê! Õî÷ ãîëîäó â áîðã ïðîñè, ³ òî íå äàñòü. Îáð³çàâ ÿêîñü í³ãò³ â öèðóëüíèêà: Ç³áðàâ, â³äí³ñ ³ç ñîáîþ âñ³ îáð³çêè. Àíôðàê ßê âèäíî, ñêíàðà – ñêíàðîþ ÷îëîâ³÷îê òâ³é. Ñòðîá³ë Ïîäóìàé, ÿêèé æå â³í ñêóïèé ³ ñêàðåäíèé! Íåäàâíî êàøó â íüîãî âêðàâ øóë³êà: Éäå, ðèäàþ÷è, äî ïðåòîðà ³ ç ïëà÷åì òàì, ², âèþ÷è. ïðîñèòü ïîðó÷èòåëüñòâà, ùîáè Äî ñóäó ïðèòÿãíóò éîìó äîçâîëèëè øóë³êó! 320 Íà äîçâ³ëë³ âàì ðîçïîâ³â áè ñîòí³ âèïàäê³â. Ñêàæ³òü, õòî ç âàñ äâîõ ïðóäê³øèé? Àíôðàê ß. ² íàáàãàòî êðàùèé. Ñòðîá³ë Êóõàðÿ, íå çëîä³ÿ, ìåí³. Àíôðàê Íó òàê, ÿ êóõàð. Ñòðîá³ë (Êîíãð³îíó) Òè ùî ñêàæåø? Êîíãð³îí Âåñü ÿ îòóò. Àíôðàê Â³í êóõàð ïîìèíàëüíèé, íà äåâ’ÿòèé äåíü Êëè÷óòü éîãî. Êîíãð³îí Òðèáóêâåíå ïð³çâèñüêî! Ìåíå ñâàðèòè? Òè çëîä³é, ³ çëîä³é, ³ òðè÷³ çëîä³é. Ñòðîá³ë Ìîâ÷è òè, òàì! ßãíÿ âãîäîâàíå ... Àíôðàê Íó òàê. Ñòðîá³ë

420

Тіт Макцій (Макк) Плавт Òè çàáèðàé, Êîíãð³îíå, òîãî ² â ä³ì éäè, îí òóäè. Íó, ³ âè çà íèì, 330 À ³íø³ äî íàñ, ñþäè. Êîíãð³îí Íåïðàâèëüíî Ïîä³ë éäå. Áàðàí÷èêà ¿ì æèðí³øîãî â³ääàâ. Ñòðîá³ë Çàòå ãëàäê³øó äàì ôëåéòèñòêó ÿ. Ãåé, Ôð³ã³º, òè ç íèì éäè. Åëåâñ³º, Ñþäè, äî íàñ. Àíôðàê, äåê³ëüêà êóõàð÷óê³â ³ îäíà ôëåéòèñòêà ³äóòü äî áóäèíêó Ìåãàäîðà. Êîíãð³îí Î, Ñòðîá³ëå ï³äñòóïíèé, ÿê æå òàê? Äî êîãî ìåíå çàãíàâ òè? Äî ñêíàðè ñòàðîãî! Ùî ç íüîãî â³çüìåø? Õî÷ äî õðèïîòè Êðè÷è. Ñòðîá³ë Òè, äóðíèé, íå çíàºø âäÿ÷íîñò³. Êîíãð³îí ßê òàê? Ñòðîá³ë À òàê. Ïî-ïåðøå, ó äîì³ òóò 340 Íå áóäå ãàëàñëèâî. ×îãî íå âèñòà÷àº, ñàì ç áóäèíêó Íåñåø: íà ïðîõàííÿ íå âèòðàòèø ÷àñó. Ó íàñ ³ øóì, ³ ò³ñíÿâà, ³ íàðîä ñêð³çü, Ïîñóä, ñð³áëî, êèëèìè ³ çîëîòî. Ïðîïàëî ùî (ÿ çíàþ, ñòðèìàíèé òè Äóæå, ïîêè ùîñü íå ïîòðàïèëî ï³ä ðóêó), ² ñêàæóòü: “Êóõàð³ óêðàëè! Ãåé, õàïàé, Â’ÿæè! Ëóïöþé! Ñàäîâè ó ï³äâàë!” À òàì ç òîáîþ Í³÷îãî òîãî íå áóäå, áî íåìà ÷îãî Ïîöóïèòè òîá³. Çà ìíîþ ñþäè éäè. Êîíãð³îí Éäó.

ÑÖÅÍÀ Ï’ßÒÀ Ñòðîá³ë, Ñòàô³ëà, Êîíãð³îí. Ñòðîá³ë (ñòóêàº) 350 Ãåé, òè, Ñòàô³ëî! Äâåð³ â³äêðèâàé! Ãåé-ãåé! Ñòàô³ëà Õòî òàì? Ñòðîá³ë Ñòðîá³ë. Ñòàô³ëà

421

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ×îãî òîá³? Ñòðîá³ë Öèõ êóõàð³â áåðè ² ôëåéòèñòêó. À îñü ¿ñò³âíå. Äî âåñ³ëëÿ âñå Ïðèïðàâàèòè â ä³ì Åâêë³îíà Ìåãàäîð âåë³â. Ñòàô³ëà Öåðåðèíå, ÷è ùî, âåñ³ëëÿ áóäåìî ñâÿòêóâàòè? Ñòðîá³ë À ùî? Ñòàô³ëà Òà æ âèíà íå áà÷ó ÿ. Ñòðîá³ë Òî ïðèíåñóòü, ÿê ç ðèíêó ñàì ïîâåðíåòüñÿ. Ñòàô³ëà Òà é äð³â íåìàº ó íàñ çîâñ³ì. Êîíãð³îí À äîøêè º? Ñòàô³ëà ª. Êîíãð³îí Îñü âîíè, äðîâà! Íå òðåáà øóêàòè. Ñòàô³ëà Àõ, ìåðçîòà, õî÷ ³ ñëóãà Âóëêàí³â! ßê òåáå Âîãîíü íå ÷èñòèòü! Ùî æ, ÷åðåç öåé îá³ä ìè Ñïàëèòü ïîâèíí³ õàòó? Êîíãð³îí Íå òðåáà. Ñòðîá³ë Ó ä³ì âåäè ¿õ. Ñòàô³ëà Ãåé, ñþäè, çà ìíîþ! (Éäóòü.)

ÑÖÅÍÀ ØÎÑÒÀ Ï³ôîä³ê Ñòàðàéòåñÿ! Êóõàð³â ï³äó ïðîâ³äàþ. Çà íèìè òðåáà ïèëüíóâàòè. ×è íå êðàùå Çìóñèòè ¿õ îá³ä ãîòóâàòè â ëüîñ³, Ãîòîâå æ íàãîðó â êîðîáàõ òÿãàòè? À ðàïòîì, ùî íàãîòóþòü, òå âíèçó çæåðóòü? Âãîð³ óñ³ áåç îá³äó, à âíèçó – îá³ä! Òà ùî æ ÿ ðîçïàòÿêàâñÿ, íåíà÷å ñïðàâ íåìàº, 370 ² ïîâíèé ä³ì ãðàá³æíèê³â! (²äå.)

422

Тіт Макцій (Макк) Плавт

ÑÖÅÍÀ ÑÜÎÌÀ Åâêë³îí, Êîíãð³îí. Åâêë³îí Õîò³â ÿ ïîáàäüîðèòè ñåáå, ñâ³é äóõ ï³äíÿòè. Ñüîãîäí³ äî âåñ³ëëÿ äî÷êè â³äïðàâèâñÿ Íà ðèíîê: ðèáó çàïèòóþ – äîðîãî. Áàðàíèíà, ÿëîâè÷èíà, òåëÿòèíà, Òóíåöü, ñâèíèíà, – ùî íå â³çüìè, óñå äîðîãî, ² òèì ùå äîðîæ÷å: ãðîøåé íå áóëî. Ï³øîâ ç äîñàäîþ, çîâñ³ì íåìà çà ùî êóïèòè. Îñü òàê óíèêíóâ ÿ ðóê ðîçá³éíèöüêèõ. Äîðîãîþ ñàì ñîá³ òàê íàäóìàâñÿ: 380 “Ðîçùåäðèøñÿ ó ñâÿòî íåîùàäëèâî, Ïðèéäå íåñòà÷à â áóäåíü”, – ³ ÷³òêî ß ñåðöþ ³ øëóíêó äóìêó öþ ïîñëàâ, ² äóõ ì³é ìîº ð³øåííÿ ïðèéíÿâ, ßê âåñ³ëëÿ ñïðàâèòè ç ìåíøèìè âèòðàòàìè. Â³íêè êóïèâ, ö³ ïàõîù³ Ïîêëàäåìî íà â³âòàð Ëàðó íàøîìó, Íåõàé äàðóº ùàñòÿ øëþáó äî÷êè! Òà ùî öå? Â³äêðèò³ â íàøîìó áóäèíêó äâåð³, ² ãàëàñ óñåðåäèí³. Ëèøåíüêî! ×è íå ãðàáóþòü? Êîíãð³îí (ó áóäèíêó) 390 Ãîðùèêà ñïèòàé á³ëüøîãî â ñóñ³ä³â: îöåé ìàëèé, Í³÷îãî â íüîìó íå âì³ùàºòüñÿ. Åâêë³îí Ãîðå, ÿ ïðîïàâ! ¯é-¿é, ãîðùèêà ìîãî øóêàþòü! Òÿãíóòü çîëîòî! Ðÿòóé ìåíå! Íà äîïîìîãó, Àïîëëîíå! Óáèé Ñòð³ëîþ êðàä³ÿ ìîéîãî ñêàðáó: Òè ðàí³ø äîïîìàãàâ ³íøèì ó òàêèõ ñïðàâàõ. Òà ùî æ ÿ áàðþñÿ? Ó ä³ì ìåðù³é, áî çàãèíó. (Á³æèòü ó áóäèíîê.)

ÑÖÅÍÀ ÂÎÑÜÌÀ Àíôðàê. Àíôðàê (âèõîäèòü ç áóäèíêó Ìåãàäîðà) Äðîìîíå, ïî÷èñòü ðèáó. Òè, Ìàõåð³îíå, Ìóðåí³ ³ âóãðó õðåáòà âèøêðåáè. Ïîêè ïîâåðíóñÿ, çâ³ëüí³òü óñå â³ä ê³ñòîê, ß ñêîâîð³äêó ñïèòàþ òóò ïîáëèçó, 400 Ó Êîíãð³îíà. Òà ï³âíÿ îááåðè, Ùîá ñòàâ â³í ãëàäøèé, í³æ àêòîð îáùèïàíèé. Àëå ùî òî çà êðèê çä³éíÿâñÿ â ñóñ³ä³â? Å,

423

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òî êóõàð³, ÿê âèäíî, ñïðàâó ðîáëÿòü. Ïîâåðíóñÿ â ä³ì! Ùîá ãàëàñ íå ç÷èíèâñÿ. (²äå íàçàä ó áóäèíîê.)

Ä²ß ÒÐÅÒß ÑÖÅÍÀ ÏÅÐØÀ Êîíãð³îí. Êîíãð³îí (âèá³ãàº ç áóäèíêó Åâêë³îíà) Ãðîìàäÿíè, ñâî¿, ÷óæ³! ² ñóñ³äè, ³ ïðèáóëüö³! Äàéòå äîðîãó, ðîçñòóï³òüñÿ! Âóëèö³ çâ³ëüí³òü! Óïåðøå ïîòðàïèâ äî âàêõàíîê ÿ êóõàðåì äëÿ âàêõàíàë³é! 410 Õëîï÷èêè ³ ñàì ÿ, á³äíèé, ïîáèò³ ì³öíèìè ö³ïêàìè! Óñþäè á³ëü, ê³íåöü ìåí³ íàñòàâ! Òàê ìåíå ñòàðèé â³äëóïöþâàâ! Òàêîãî äðþ÷÷ÿ ùå í³êîëè ÿ íå áà÷èâ. Ïàëèöåþ íàñ ïîáèâ, çà äâåð³ âèêèíóâ. Îé, ïðîïàâ! Äâåð³ â³äêðèâàº, ñêàæåíèé! Òàê, îò ³ â³í, Æåíåòüñÿ! ß çíàþ, ùî ìåí³ ðîáèòè! Íàâ÷èâ â³í ñàì.

ÑÖÅÍÀ ÄÐÓÃÀ Åâêë³îí, Êîíãð³îí. Åâêë³îí Íàçàä! Êóäè á³æèø? Ñò³é, ñò³é! Êîíãð³îí ×îãî, äóðíþ, ãîðëàºø? Åâêë³îí Äî îõîðîíè íà òåáå äîíîñ ïîäàì. Êîíãð³îí Öå æ çà ùî? Åâêë³îí Òà òè æ ç íîæåì. Êîíãð³îí Òàê êóõàðåâ³ é ñë³ä. Åâêë³îí Òè ìåí³ ïîãðîæóâàâ. Êîíãð³îí Îäíå çðîáèâ ïîãàíî: ó á³ê íîæåì òåáå á øòðèêíóòè. Åâêë³îí Ëèõîä³é ÿêèé! Òàêèõ íà ñâ³ò³ íå áóâàëî! 420 Çàëþáêè òîá³ ÿ ùå óñèïàâ! Êîíãð³îí Õî÷ áè ìîâ÷àâ! Áî ñïðàâä³ âèäíî é òàê óñå! Â³ä ö³ïê³â âåñü ðîçì’ÿêíóâ ÿ, ÿê ìîâ çí³æåíèé ðîçïóñíèê. ×îãî â÷åïèâñÿ ó íàñ, æåáðà÷å?

424

Тіт Макцій (Макк) Плавт Åâêë³îí ×îãî? Ùå é ïèòàºòå! Íåâæå ÿ ìàëî âàñ òð³ïàâ? Áàæàºòå äîáàâêè? Êîíãð³îí Ïîæäè âæå! ² òîá³ ä³ñòàíåòüñÿ! Ö³ëà ùå ãîëîâà! Åâêë³îí Ùî áóäå ïîò³ì, ïîáà÷èìî. Ïîêè ùî ãîëîâ³ ä³ñòàëîñÿ. Ùî çà ñïðàâà ó òåáå òóò? ×îãî â ì³é ä³ì çàáðàâñÿ Íå ïèòàþ÷èñü, ÿê ò³ëüêè ç íüîãî ÿ ï³øîâ? Êàæè! Êîíãð³îí Â³ä÷åïèñÿ òè! Êóõîâàðèòè íà âåñ³ëëÿ ìè ïðèéøëè. Åâêë³îí Àõ òè, ïîãàíöþ! Òîá³ ùî ç òîãî, ñèðèì ÿ ÷è âàðåíèì õàð÷óþñÿ? 430 Òè ùî çà îï³êóí òàêèé? Êîíãð³îí Ñêàæè, îäíàê, â³äâåðòî: Òè äàñè ÷è í³ ñüîãîäí³ íàì îá³ä ïðèãîòóâàòè? Åâêë³îí À òè ñêàæè, ÷è íåóøêîäæåíèì äîáðî ìîº ëèøèòüñÿ? Êîíãð³îí Ñâîº á äîáðî çàáðàòè, ³ òî ùàñëèâèì áóäó. Ñâî¿ì âäîâîëåíèé, íà òâîº íå ñïîêóøàþñÿ. Åâêë³îí ×óäîâî çíàþ, Õî÷ íå ó÷è. Êîíãð³îí ×îãî òè ñòàâ ïåðåøêîäæàòè ãîòóâàííþ íàøîìó? Ùî òîá³ íå òàê çðîáèëè? Ñêàçàëè ùîñü íåäîáðå? Åâêë³îí Ðîçá³éíèê òè! Ùî çà ïèòàííÿ? ×è íå âè ñêàëàìóòèëè Âåñü ä³ì ³ íàéìåíøèé êóòî÷îê ê³ìíàòè êîæíî¿? Ñòèð÷àâ áè á³ëÿ âîãíþ ñîá³, ó ñïðàâ³, ³ áóëà á 440 Ãîëîâà òâîÿ áåç òð³ùèíè. ² ïî çàñëóãàì ä³ñòàëîñÿ! Äîâ³äàòèñÿ ìîº ð³øåííÿ êîðòèòü? Äîâ³äàºøñÿ. Õî÷ òð³øå÷êè ï³äñóíåøñÿ äî äâåðåé, îñü ñþäè, áåç äîçâîëó – Òåáå çðîáëþ íåùàñí³øèì ç³ ñìåðòíèõ, Âòîðîïàâ òè, ÷îãî ÿ õî÷ó? (²äå â áóäèíîê.) Êîíãð³îí Íàçàä! Êóäè ³äåø? Áîãèíåþ âñ³õ çëîä³¿â êëÿíóñÿ, Ëàâåðíîþ: ÿêùî òè Ïîñóä ì³é íå â³ääàñè, òî ïðèñÿãàþñÿ, Òîá³ ó âëàñíîìó áóäèíêó â³ä ìî¿õ ïðîêëüîí³â íå ñõîâàòèñÿ!

425

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ùî ìåí³ ðîáèòè? Ëèõà ãîäèíà ïðèâåëà ìåíå ñþäè! Äâ³ äðàõìè ïëàòà, – ë³êàðþ çàïëàòèø íàáàãàòî á³ëüøå!

ÑÖÅÍÀ ÒÐÅÒß Åâêë³îí, Êîíãð³îí. Åâêë³îí (âèõîäèòü ç áóäèíêó, îáìàöóþ÷è ãîðùèê ³ç çîëîòîì) Òóò, ïðè ìåí³! Êóäè íå âèðóøó, â³çüìó éîãî ç ñîáîþ. 450 Éîãî ëèøàòè äóæå íåáåçïå÷íî! Ó ä³ì óñ³ òåïåð ³ä³òü, êóõàð³ é ôëåéòèñòêè, É âåä³òü õî÷ ö³ëèé ïîëê ðàá³â. Ñìàæòå ñï³øíî ³ âàð³òü, ñê³ëüêè çàìàíåòüñÿ. Êîíãð³îí Â÷àñíî: ñïî÷àòêó ö³ïêîì ïðîä³ðÿâèâ ãîëîâó. Åâêë³îí Ó ä³ì éäè: òè íà ðîáîòó íàéíÿòèé, à íå äóðíèö³ áîâêàòè. Êîíãð³îí Ãåé, ñòàðèé! Çäåðó ç òåáå ÿ øòðàô çà ïîáèòòÿ! Òàê, êóõîâàðèòè, íå äëÿ ïîáî¿â áóâ íàéíÿòèé ÿ. Åâêë³îí Íó, ïîçèâàéñÿ ç³ ìíîþ, òà ò³ëüêè â³ä÷åïèñÿ. Ãîòóé îá³ä, ×è éäè çâ³äñè ãåòü, äî ñâèíåé. Êîíãð³îí Òè ñàì ñòóïàé. (²äå.)

ÑÖÅÍÀ ×ÅÒÂÅÐÒÀ Åâêë³îí. Åâêë³îí 460 Íàðåøò³ â³í ï³øîâ. Áà÷àòü áîãè, ñì³ëèâèé òîé Áä³íÿê, ùî âèð³øèâ çâ’ÿçàòèñÿ ç áàãàòèì. Íàïðèêëàä, Ìåãàäîîì! ßê ìó÷èòü â³í ìåíå, íåùàñíîãî, çíóùàºòüñÿ íà âñ³ ëàäè! ² íà÷åáòî ç ïîøàíè äî ìåíå â³í êóõàð³â ïðèñëàâ ñþäè. À ùå ó äîì³ ï³âåíü, ñòàðî¿ âëàñí³ñòü, ìåí³ íà ãîðå, Íåã³äíèê, òàê ìåíå ï³äâ³â! Â³í ëåäü ìåíå íå ïîãóáèâ! Íà òîìó ì³ñö³, äå çàðèòèé ñêàðá, ñòàâ ê³ãòÿìè ãðåáòè. Ùî òóò êàçàòü! Îõîïëåíèé âåëèêèì ãí³âîì, ÿ Ö³ïîê óçÿâ: ãîòîâèé ï³âåíü ì³é, çëîä³ÿ ñõîïèâ çíåíàöüêà! Ï³äêóïëåíèé, â³í êóõÿðÿì ñëóæèâ. òóò ñóìí³âó íåìàº, Ùîá ñêàðá çíàéòè; òà ç ðóê ÿ âèðâàâ çáðîþ! Ìåãàäîð, ðîäè÷ ì³é, ëäíàê, ïðÿìóº ç ïëîù³. Óíèêíóòü çóñòð³÷³ íå ìîæíà, ÿ ç íèì ïîãîâîðþ.

426

Тіт Макцій (Макк) Плавт

ÑÖÅÍÀ Ï’ßÒÀ Ìåãàäîð, Åâêë³îí. Ìåãàäîð ²ç äðóçÿìè ñâî¿ìè ö³ºþ ÿ ä³ëèâñÿ äóìêîþ, – Íà äîíüö³ îæåíèòèñü Åâêë³îíîâ³é. Óñ³ ñõâàëþþòü: ðîçóìíà ñïðàâà, ãàðíà. Ïî-ìîºìó, êîëè á óñ³ îòàê ðîáèëè 480 Áàãàò³ æåíèëèñÿ áåç ïðèäàíîãî Íà á³äíèõ – ñåðåä ãðîìàäÿí á³ëüøå áóëî á Çëàãîäè, ìåíøå çíàëè á Ìè çàçäðîñò³: à ÿê çàðàç çàçäðèìî! ² äðóæèíè â á³ëüøîìó ñòðàõó ïåðåáóâàëè á, ² íàø³ á âèòðàòè ïîìåíøàëè. Äëÿ á³ëüøîñò³ êðàùå áóëî á, Ëèøå ç ìåíø³ñòþ áîðîòüáà éùëà, ç æàä³áíèìè. ¯õí³é æàä³áíîñò³ ³ ïîâí³é íåíàñèòíîñò³ Çàêîíó ³ ìåæ³ íå ìîæíà âñòàíîâèòè. Àëå ñêàæóòü, ÿêùî ïðàâî á³äíèì â³ääàíå, 490 Áàãàòèì ³ ç ïðèäàíèì çà êîãî æ éòè? ¯õíÿ ñïðàâà, àáè ò³ëüêè áåç ïðèäàíîãî. ßêáè öå òàê, ³ç ñîáîþ çâè÷à¿ êðàù³ Ó ñ³ì’þ âíåñóòü, í³æ íèí³ öå ðîáëÿòü, ² ìóëè, ùî äîðîæ÷³ â³ä êîíåé çàðàç, Òîä³ äåøåâøèìè ñòàíóòü çà ãàëëüñüêèõ ìåðèí³â. Åâêë³îí (óá³ê ) Ç ÿêèì öå ÷óþ çàäîâîëåííÿì. ×óäîâî â³í ãîâîðèòü ïðî îùàäëèâ³ñòü! Ìåãàäîð Íå ñêàæå æîäíà ç íèõ: ïðèäàíîãî Ìîéîãî á³ëüøå, í³æ òâîãî ìàéíà. 500 Äàâàé ìåí³ çà öå ïóðïóð ³ çîëîòî, Ñëóæíèöü, ïðîâîäèðîê, ìóë³â, â³çíèöü, Ðîçñèëüíèõ, åê³ïàæ³â äëÿ êàòàííÿ. Åâêë³îí Ìàòðîí òà ¿õí³ âèò³âêè â³í çíàº äîáðå, – Îò ãàðíèé áóâ áè îõîðîíåöü æ³íî÷î¿ ìîðàë³. Ìåãàäîð Òåïåð êóäè íå ñóíüñÿ, – á³ëÿ äîìó, ãëÿíü, Â³çê³â á³ëüøå, í³æ â ³íøîìó ìàºòêó! Àëå öå ùå äîáðå ó ïîð³âíÿíí³ Ç ³íøèìè âèòðàòàìè. Ñóêíîðîá, þâåë³ð, êîøòóº ³ âèøèâàëüíèê, Áîðäþðùèêè, êðàâö³, çàâèâàëüíèêè, Ãàëàíòåðåéíèêè, ðóêàâíèêè, ìàçèëüíèêè,

427

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 510

Ôàðáóâàëüíèêè – òåìíèëüíèêè, æîâòèëüíèêè, Òîðãîâö³ ïîëîòíÿí³, âçóòòÿð³, Øåâñüêèõ ñïðàâ óì³ëüö³, ÷åðåâè÷íèêè, Ñàíäàëüíèêè ñòèð÷àòü, ñòèð÷àòü ÷èñòèëüíèêè Ñóêíîðîáè êðè÷àòü, êðè÷àòü ëàäíàëüíèêè, Êîðñåòíèêè ñòèð÷àòü, ñòèð÷àòü ðîçêð³éíèêè. Íó, çäàºòüñÿ, ðîçðàõóâàâ: íà ì³ñöå ¿õíº ²íøèì ÷èñëà íåìàº; ìîâ ÷àòè, îáñòóïàþòü ä³ì Øåðñòèëüíèêè, áàõðîìíèêè, ñóíäó÷íèêè. ² ¿ì ðîçðàõóíîê. Ïîäóìàºø, â³äïóùåí³ – Ç’ÿâèëèñü ôàðáóâàëüíèêè-øàôðàííèêè, 520 É íåïîòð³á ÿêèéñü çàâæäè ÷îãîñü ÷åêàº50. Åâêë³îí (óá³ê ) Ãóêíóâ áè, òàê øêîäà: îá³ðâå â³í ñâîþ Ïðîìîâó ïðî æ³íî÷³ çâè÷à¿. Íåõàé äîäàñòü, íåõàé! Ìåãàäîð Ç ëåäàðÿìè âñ³ ðîçðàõóíêè ñê³í÷åí³. Ïðèéäå ãîëîäíèé âî¿í, ãðîøåé âèìàãàº. Éäóòü äî ì³íÿéëè, ç íèì ðàõóíêè çâîäÿòüñÿ. Íå ¿âøè, ñòî¿òü âîÿê, íà ïëàòíþ âñå Ñïîä³âàºòüñÿ. Çâåäåíî ðàõóíîê ç ì³íÿéëîì, 530 ² áîðã çà íèì ñàìèì ùå âèÿâèòüñÿ, À âî¿íà çàïåâíèëè, ùî âèïëàòà íàñòóïíîãî äíÿ. ² áàãàòî íåïðèºìíîñòåé â³ä ³íøèõ âèòðàò, Ç íèõ íåñòåðïí³øà – ç âåëèêèì ïîñàãîì ïîâ’ÿçàíà. Ï³ä ïîâíîþ âëàäîþ ÷îëîâ³êà áåçïðèäàííèöÿ: Äðóæèíà ç ïðèäàíèì – ÷îëîâ³êó ðîçîðåííÿ. À, ðîäè÷ á³ëÿ äâåðåé, Åâêë³îí. Íó, ùî?

ÑÖÅÍÀ ØÎÑÒÀ Ìåãàäîð, Åâêë³îí Åâêë³îí Òâîºþ ìîâîþ ÿ íàñîëîäæóâàâñÿ. Ìåãàäîð ×óâ? Åâêë³îí Óñå, â³ä ïî÷àòêó äî ê³íöÿ. Ìåãàäîð À ìåí³, Îäíàê, áóëî á ³ùå ïðèºìí³øå, 540 Êîëè á òè âáðàâñÿ äî âåñ³ëëÿ äîíü÷èíîãî. 1 Íàïåâíî, äåÿê³ ïðîôåñ³¿ ðåì³ñíèê³â âèãàäàí³ ç ìåòîþ äîñÿãíåííÿ êîì³÷íîãî åôåêòó, âèêëèêàíîãî óñïàäêîâàíèì â³ä àð³ñòîôàíîâîãî òåàòðó àêòîðñüêèì ïðèéîìîì (“pringos“ – çàäóõà – äîâãà ðåïë³êà âèãîëîøóâàëàñÿ àêòîðîì ºäèíèì ïîäèõîì) ç³ çáåðåæåíÿì ðèìè.

428

Тіт Макцій (Макк) Плавт Åâêë³îí Õòî ñëàâó çà ñòàòêîì, çà êîøòàìè áëèñê Ìàº, ïðî ñâîº ïîõîäæåííÿ Íåõàé ïàì’ÿòàº. Àäæå í³ ÿ, í³ ³íøèé á³äíÿê Ñòàòêó íå ìàþòü â äîì³ á³ëüøîãî, Äàðåìí³ ëþäñüê³ ñïîä³âàííÿ. Ìåãàäîð Íó, íåìàº! ² áîãè íåõàé Çáåð³ãàþòü ³ ïðèìíîæóþòü òâîº ìàéíî. Åâêë³îí (óá³ê ) Íåíàâèñí³ ñëîâà – “òâîº ìàéíî”. Â³í ïðî ìîº äîáðî íå ã³ðøå, í³æ ÿ ñàì. Îá³çíàíèé: ñòàðà ðîçáîâêàëà óñå. Ìåãàäîð Íàâ³ùî òè â³ä áåñ³äè óõèëÿºøñÿ? Åâêë³îí 550 Ïîäóìóâàâ ÿ, ÿê áè âèëàÿòè òåáå. Ìåãàäîð Çà ùî? Åâêë³îí Çà ùî? Çëîä³ÿìè êóòî÷êè òè âñ³ Ìîéîãî íàïîâíèâ áóäèíêó! Êóõàð³â ï’ÿòñîò Íàãíàâ äî ìåíå, ³ç ø³ñòüìà ðóêàìè êîæíèé; Ñïðàâæí³ñ³íüêå ïîòîìñòâî Ãåð³îíîâå! Õî÷ ñòåæèâ áè çà íèìè ñòîîêèé Àðãóñ, Þíîíîþ äî ²î ñòîðîæåì ïðèñòàâëåíèé, ² òî íå âïèëüíóâàâ áè. Òàì ³ ôëåéòèñòêà: Îñü öÿ, ÿêáè âîäÿíèé ïîò³ê âèíîì ïîëèâñÿ, Òî, ïåâíî, âèïèëà á ö³ëå äæåðåëî, Ï³ðåíó, ùî â Êîðèíô³ ïðîò³êàº. Òàê, 560 Ùå ïðèïàñè... Ìåãàäîð Âèñòà÷èòü ¿õ íà ö³ëèé ïîëê! Íàä³ñëàâ òîá³ áàðàí÷èêà. Åâêë³îí Áàðàí÷èêà! Çäîõëÿêà òàêîãî ÿ íå áà÷èâ ùå. Ìåãàäîð Çäîõëÿêà? Ñêàæ³òü! Öå ÿê æå òàê? Åâêë³îí Ï³ä øê³ðîþ ê³ñòêè: âåñü îòóò! Ïåðåâåäåíèé óêðàé! Æèâèé ùå, à íóòðîù³ íàñêð³çü âèäíî, Ñâ³òèòüñÿ, ÿê òîé ë³õòàð ïóí³÷íèé. Ìåãàäîð Êóïèâ, ùîá ð³çàòè.

429

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Åâêë³îí Êðàùå ïîõîâàòè â³ääàé Ñêîð³øå. ß òàê äóìàþ, óæå â³í çäîõ. Ìåãàäîð Ùî, âèï’ºìî çàðàç? Åâêë³îí Ëèáîíü, íå ñòàâ áè ïèòè ÿ. Ìåãàäîð 570 À òî á çâåë³â ïðèíåñòè ÿ â³ä ñåáå Âèíà ñòàðîãî áàðèëüöå. Åâêë³îí Íå õî÷åòüñÿ. Âèð³øèâ ïèòè ëèøå âîäó. Ìåãàäîð Ò³ëüêè âîäó ï’ºø? À âñå-òàêè ñüîãîäí³ ñëàâíî íàïîþ òåáå! Åâêë³îí (óá³ê ) Êóäè íàö³ëèâñÿ! Çíàþ! Ùîá âèíîì çâàëèòè, Äî òîãî äîð³æêó ñòåëå! À ïîò³ì Ìîº äîáðî çì³íèòü ì³ñöå ïðîæèâàííÿ. Ïîáåðåæóñÿ ³ ñêàðá ³ç õàòè âèíåñó: Íåõàé âèíî ³ ïðàöþ âèòðàòèòü äàðåìíî. Ìåãàäîð Ï³äó îìèòèñÿ äî æåðòâîïðèíîøåííÿ. 580 Ïðîùàâàé! (²äå.) Åâêë³îí Ãîðùèêó! Áàãàòî â òåáå âîðîã³â! Íà çîëîòî âñ³ äèâëÿòüñÿ, â òîá³ ïðèõîâàíå. Âèð³øèâ ÿ îò ùî çðîáèòè: â³äíåñó òåáå Äî õðàìó Â³ðíîñò³, òàì êðàùà áóäå ñõîâàíêà. Ìåíå òè çíàºø, Â³ðíîñòå, ÿ – òåáå. Äèâèñÿ, Íå çì³íþé æå ³ì’ÿ, êîëè òîá³ Äîáðî ñâîº äîâ³ðþ! ß äî òåáå éäó, Â òâî¿é, áîãèíå, â³ðíîñò³ óïåâíåíèé! (²äå.)

Ä²ß ×ÅÒÂÅÐÒÀ ÑÖÅÍÀ ÏÅÐØÀ Ñòðîá³ë. Ñòðîá³ë ßêùî òè âïðàâíèé ðàá, ðîáè, ùî ÿ ðîáëþ. Ïîêâàïñÿ, áåç ðåìñòâóâàíü, âèêîíóé, ùî íàêàçàíî. 590 ßêùî ñëóæèòè õî÷åø òè ïî ñîâ³ñò³, Ñïî÷àòêó äóìàé ïðî õàçÿ¿íà, ïðî ñåáå ïîò³ì.

430

Тіт Макцій (Макк) Плавт ßêùî òè ñïèø, òî é óâ³ ñí³ òè òâåðäî ïàì’ÿòàé, ùî ðàá. {*} {* À çàêîõàíîìó õòî ñëóæèòü õàçÿ¿íó (îò ÿê ÿ): Áà÷èø, ïåðåìîæåíèé ëþáîâ’þ õàçÿ¿í – òâ³é ðàáñüêèé îáîâ’ÿçîê Íå øòîâõàòè éîãî, êóäè â³í âàëèòüñÿ, – âðÿòóâàòè éîãî. ßê ïî÷íóòü ó÷èòèñÿ ïëàâàòè ä³òè, òî ï³ä íèõ êëàäóòü Î÷åðåòÿíå ïëåòèâî: ìåíøå áóäå ¿ì ïðàö³, Ëåãøå ïëèñòè, ðóêàìè ðóõàòè. Ðàá òàêèì ïëåòèâîì Ïîâèííèé áóòè äëÿ ïàíà ñâîãî çàêîõàíîãî ² ðÿòóâàòè éîãî, ó ðàç³ ïîòðåáè, â³ä ïîãèáåë³...} Âèâ÷àòè íàìàãàéñÿ âîëþ ãîñïîäàðÿ ñâîãî. 600 ×îëî éîãî ÷îãî çàõî÷å, çíàòè ïîâèíí³ î÷³ òâî¿, Íàêàçàâ – øâèäøå ñòð³ìêî¿ êîë³ñíèö³ äî ñïðàâè ì÷èñÿ. ßêùî áóäåø òè òóðáîòëèâèì, áàòîãà íå ñêóøòóºø, Íå äîâåäåòüñÿ òîá³ íàòèðàòè äî áëèñêó êàéäàíè òîä³. Õàçÿ¿í ì³é ëþáèòü äî÷êó Åâêë³îíà á³äíîãî, ïðî Íîâèíó äîâ³äàâñÿ: çà Ìåãàäîðà çàì³æ â³ääàþòü ¿¿. Â³í ìåíå ïîñëàâ ðîçâ³äàòè, ÿê òóò ñïðàâè éäóòü. Ùîá íå âèêëèêàòü ï³äîçðè, ñÿäó îòóò íà æåðòîâíèê, Âèäèâëÿòèñÿ çìîæó çâ³äñè, ùî ä³ºòüñÿ òóò ³ òàì.

ÑÖÅÍÀ ÄÐÓÃÀ Åâêë³îí, Ñòðîá³ë. Åâêë³îí Òè ëèøå óòðèìàéñÿ, áîãèíå, íå âêàæå íà Çîëîòî ìîº, ÿêå äîâ³ðèâ ÿ òîá³. À ñàì í³õòî Íå çíàéäå éîãî, íå ñòðàøíî: äîáðå çàõîâàíå. 610 Ñëàâíà áóëà á çäîáè÷, ÿêáè õòî çíàéøîâ éîãî, Ñêàðá òîé çîëîòèé! Áîãèíå Â³ðíîñò³, íå ïðèâåäè òîãî! Íó, òåïåð ï³äó îìèþñÿ äî æåðòâîïðèíîøåííÿ, Ùîá íå çàòðèìóâàòè ìåí³ çÿòÿ, íå çàâàæàòè éîìó, Ëåäâå ïðèøëå â³í çà äî÷êîþ ìîºþ, ùîá äî ñåáå ó áóäèíîê ââåñòè. Â³ðíîñòå! Çàêëèíàþ çíîâó, çíîâó, çáåðåæè ì³é ñêàðá: Çîëîòî òîá³ ÿ äîâ³ðèâ, ó ãàþ á³ëÿ õðàìó ñõîâàâ éîãî. (²äå.) Ñòðîá³ë Ùî ÿ ÷óþ! Ùî ñêàçàâ â³í, áîãè! Ïîâíèé çîëîòà Ñõîâàâ ãîðùèê ó õðàì³! Â³ðíîñòå, áóäü æå ìåí³ íå ìåíø Â³ðíîþ, í³æ éîìó! Áàòüêîâ³ ò³º¿ ä³â÷èíè, â ÿêó Ì³é õàçÿ¿í çàêîõàíèé, òðåáà äóìàòè. ß ââ³éäó ñþäè 620 Óñåðåäèíó, â õðàì, ³ îáíèøïîðþ âñå, ÷è íå çíàéäó äå Çîëîòà, ïîêè â³í çàéíÿòèé. Çíàéäåòüñÿ – òîä³ Â³ðíîñò³ Ïðèñâÿ÷ó âèíà ÿ ì³ðó ïîâíó ³ â³ðíó. Ïðèñâÿ÷ó òîá³, à ñê³í÷èâøè ñïðàâó, âèï’þ é ñàì. (Âõîäèòü ó õðàì.)

431

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ÑÖÅÍÀ ÒÐÅÒß Åâêë³îí. Åâêë³îí (ïîâåðòàºòüñÿ) Îé, íåäàðìà êðèêíóâ ë³âîðó÷ âîðîí, íå íà äîáðî. Ëèõî! Øêð³á í³ãòÿìè çåìëþ â³í ³ êàðêàâ äóæå ãîëîñíî. Ñåðöå, ÿê òàíöþðèñò âïðàâíèé, îäðàçó æ çàñòðèáàëî. Ó ãðóäÿõ á’ºòüñÿ. ×îãî æ ÿ ñòîþ? Ñêîð³øå á³ãòè! (Âõîäèòü ó õðàì.)

ÑÖÅÍÀ ×ÅÒÂÅÐÒÀ Åâêë³îí, Ñòðîá³ë. Åâêë³îí Ãåòü, õðîáàê! Ç-ï³ä çåìë³ òè âèïîâç, âèäíî, ò³ëüêè ùî! Çâ³äêè òè âçÿâñÿ! Âèïîâç – çàãèíåø âìèòü. 630 Òàê îáðîáëþ æîðñòîêî ÿ òåáå, øàõðàþ! Ñòðîá³ë ßêèé á³ñ ó òåáå âñåëèâñÿ? ×îãî äî ìåíå òè, ñòàðèé, ïðèñ³êàâñÿ? ×îìó øòîâõàºø, òÿãíåø é á’ºø ìåíå îòàê? Åâêë³îí Ìîðäà áèòà! Ùå ³ çàïèòóºø, çëîä³þ! Ñòðîá³ë ×îìó ÿ çëîä³é? Ùî æ ÿ âçÿâ? Åâêë³îí Â³ääàé íàçàä. Ñòðîá³ë Òà ùî òîá³ â³ääàòè? Åâêë³îí Ïèòàºø ùî? Äàâàé! Ñòðîá³ë Ó òåáå íå áðàâ í³÷îãî ÿ. Åâêë³îí Â³ääàé ìåí³ òå, ùî âçÿâ ñîá³. Íó, äàâàé! Ñòðîá³ë Ùî â³ääàâàòè? Åâêë³îí Íå ïîöóïèø, íå âèéäå. Ñòðîá³ë Õî÷ áè ñêàçàâ, â³ääàòè ùî? Åâêë³îí Äàé òå, ùî ççàäó. Ñòðîá³ë Òè ñàì, ÿ áà÷ó, ëþáèø ççàäó ä³ÿòè.

432

Тіт Макцій (Макк) Плавт Åâêë³îí Äàé îñü öå, îáëèø âèâåðòè! Çîâñ³ì íå æàðòóþ òåïåð! Ñòðîá³ë Ùî äàâàòè? Ñêàæè ÿñí³øå, íàçâó ñêàæè. 640 Í³÷îãî íå áðàâ ÿ, íå òîðêàâñÿ. Åâêë³îí Ðóêè ïîêàæè-íî. Ñòðîá³ë Îñü. Åâêë³îí Ùå! Ñòðîá³ë Îñü îáèäâ³. Åâêë³îí Áà÷ó. À òðåòþ ïîêàæè. Ñòðîá³ë Çäóð³â ñòàðèé! Â³í, âèäíî, îäåðæèìèé çëèìè äóõàìè. ×è öå íå êðèâäà çëà? Åâêë³îí Äóæå çëà, áî òè ùå íå íà øèáåíèö³, À òîá³ öå áóäå, ÿêùî íå ç³çíàºøñÿ. Ñòðîá³ë Òà ó ÷îìó? Åâêë³îí Ó òîìó, ùî ïîöóïèâ çâ³äñè. Ñòðîá³ë Õàé ãð³ì ìåíå ïîá’º, ÿêùî òâîº ùîñü âçÿâ ÿ. Íå ìàâ íàâ³òü é íà äóìö³. Åâêë³îí ×åêàé-íî, ïîòðóñè ïëàùåì. Ñòðîá³ë Îñü, ïîòðóñèâ. Åâêë³îí À òàì, ï³ä ñï³äí³ì, í³÷îãî íåìàº? Ñòðîá³ë Äèâèñÿ ñàì. Åâêë³îí Àõ, ðîçá³éíèê, ÿê îõî÷å äîçâîëÿº â³í ñåáå Ìàöàòè, ùîá íå ïîäóìàâ ÿ, ùî â³í ìîº çàáðàâ! Çíàþ ö³ øòóêè. Ðóêó çíîâó ïîêàæè ñþäè. 650 Ïðàâó! Ñòðîá³ë Íà. Åâêë³îí Òåïåð ë³âó!

433

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ñòðîá³ë Òà äèâèñü îáèäâ³. Åâêë³îí ß øóêàòü íå áóäó. Â³ääàâàé æå! Ñòðîá³ë Ùî â³ääàòè? Åâêë³îí Îáëèø ñâî¿ äóðíèö³. Àäæå êðàâ? Ñòðîá³ë Ùî êðàâ? Åâêë³îí Íå ñêàæó ÿ. Ç³çíàéñÿ ñàì! Ùî ìîº ïîöóïèâ, â³ääàé. Ñòðîá³ë Òè çäóð³â: äî íèòêè îáøóêàâ óñüîãî, Í³÷îãî çîâñ³ì íå çíàéøîâ. Åâêë³îí Ñòðèâàé, ñòðèâàé! À òîé, õòî áóâ ç òîáîþ, äå ïîä³âñÿ? Äå ñï³ëüíèê òâ³é? ß ïðîïàâ! Òîé óñåðåäèí³ âæå íèøïîðèòü. Òóäè? Öåé âò³÷å! Óò³ì, â³í âæå îáøóêàíèé. Í³÷îãî ó íüîãî íåìàº. Ãåòü! Ñòðîá³ë Ùîá ïðîâàëèâñÿ òè! Åâêë³îí Øàíóºø é çè÷èø ãàðíî òè. Çàòèñíó ì³öíî ãîðëÿíêó òîâàðèøó òâîºìó. 660 Ãåòü! Ç î÷åé ìî¿õ ãåòü! ×îãî ñòàâ? Ñòðîá³ë Éäó âæå. Åâêë³îí É íå ïîòðàïëÿé ìåí³ íà î÷³. (Âõîäèòü ó õðàì.)

ÑÖÅÍÀ Ï’ßÒÀ Ñòðîá³ë. Ñòðîá³ë Ãîòîâèé çàãèíóòè ñìåðòþ çëîþ, ò³ëüêè á Ó ïàñòêó ñòàðîãî ï³éìàòè. Íàâðÿä ÷è â³í Çâàæèòüñÿ òàì ñàìî çíîâó ñõîâàòè çîëîòî. Çíàéäå, çâ³ñíî, ì³ñöå íîâå. Àãà, äâåð³ ñêðèïëÿòü. Ñòàðèé âèíîñèòü çîëîòî. Â³ä äâåðåé â³ä³éäó ñþäè òèõåñåíüêî. (Õîâàºòüñÿ.)

434

Тіт Макцій (Макк) Плавт

ÑÖÅÍÀ ØÎÑÒÀ Åâêë³îí, Ñòðîá³ë. Åâêë³îí Â³ðíîñò³ ÿ âèêàçàòè äîâ³ðó Õîò³â: âîíà ëåäü ìåí³ íå âòåðëà íîñà. Êîëè á íå äîïîìîãà âóðîíà, çàãèíóâ ÿ, 670 Á³äíÿê! Íåõàé âîðîí òîé, ùî çíàê ìåí³ ïîäàâ, Ïðèéùîâ äî ìåíå! Äîáðèì ëîâîì ÿ õóñòð³â áè, ¯æ³ á íå äàâ, äàðåìíî ÷îãî æ âèòðà÷àòèñÿ! Òåïåð êóäè ïîäàë³ öå ìåí³ ñõîâàòè? Ñ³ëüâàíà ãàé çà ì³ñòîì º, ó ãëóøèí³, Ãóñòèé ÷àãàðíèê, òàì ÿ ì³ñöå âèáåðó. Ñ³ëüâàíó êðàùå âèÿâèòü äîâ³ðó, í³æ Â³ðíîñò³. (²äå.) Ñòðîá³ë Îò ÿê ñëàâíî! Áîãè ìåí³ ïîðÿòóíîê øëþòü! Ïîá³æó âïåðåä ³ çàë³çó òàì íà äåðåâî, Ïîáà÷ó, äå ñòàðèé ñõîâàº çîëîòî. 680 Çâåë³â õàçÿ¿í, ùîïðàâäà, òóò ëèøàòèñÿ, – Ïóñòå! Ïîá’þòü, çàòå ÿ áóäó ç âèãîäîþ. (²äå.)

ÑÖÅÍÀ ÑÜÎÌÀ Ë³êîí³ä, Åâíîì³ÿ, Ôåäðà (çà ñöåíîþ). Ë³êîí³ä ß âñå ñêàçàâ. Òè òàê ñàìî, ÿê ³ ÿ, òåïåð Âñå ïðî äî÷êó çíàºø Åâêë³îíîâó. Ïðîøó ³ çíîâó ïðîøó òåáå, ìàòè, ïðî òå ñàìå, Ïðî ùî ïðîñèâ ÿ íåùîäàâíî: Ïîãîâîðè ïðî ñïðàâó öþ ç äÿäå÷êîì. Åâíîì³ÿ Òè ñàì çíàºø, ÿ çàâæäè õî÷ó Òâî¿ áàæàííÿ áà÷èòè çä³éñíåííèìè. Ñïîä³âàþñÿ, ùî äîá’þñÿ çãîäè áðàòîâî¿, Áî ñïðàâà ïðàâåäíà, ÿêùî º â³ðíèì òå, ùî, Íàïèâøèñü, òè ä³â÷èíó çáåç÷åñòèâ. Ë³êîí³ä 690 Òîá³ õ³áà çáðåõàòè ìîæó ÿ? Ôåäðà (çà ñöåíîþ) Îé, íÿíüêî, íÿíüêî! Ñìåðòü ìîÿ! ßêèé á³ëü! Þíîíî, ïîìîæè ìåí³! Ë³êîí³ä Îñü, ÷è òè ÷óºø? Êðè÷èòü, íàðîäæóº óæå. Ñïðàâà êðàñíîìîâí³øà çà áóäü-ÿê³ ñëîâà.

435

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Åâíîì³ÿ Óâ³éäè ñþäè ç³ ìíîþ ðàçîì äî áðàòà, ñèíó, Ùîá â³ä íüîãî äîìîãòèñÿ çãîäè íàì. (²äå.) Ë³êîí³ä Éäè, ÿ çà òîáîþ. Äèâíî, Êóäè Ñòðîá³ë ïîä³âñÿ, ðàá ì³é? Îòóò éîìó Âåë³â ÷åêàòè ÿ. À âò³ì, ÿêùî çàðàäè ìåíå Â³í ñòàðàºòüñÿ, òî ñåðäèòèñü íåìà ÷îãî. 700 Ï³äó òóäè, òàì æèòòÿ ìîº âèð³øóºòüñÿ. (²äå.)

ÑÖÅÍÀ ÂÎÑÜÌÀ Ñòðîá³ë. Ñòðîá³ë Ó ãîðàõ çîëîòîíîñíèõ ïòàõè äÿòëè º: Ëèø ÿ â³ä íèõ áàãàòøèé. Ùî ìåí³ öàð³? Ïðî íèõ ³ ãîâîðèòü íå âàðòî – çëèäí³! ß – öàð Ô³ë³ïï, íå ìåíøå. Î ÷àð³âíèé äåíü! Ï³øîâøè òîä³ çâ³äñè, íàáàãàòî ðàí³øå áóâ Íà ì³ñö³ ÿ ³ òàì çàë³ç íà äåðåâî, Äèâëþñÿ, êóäè ñòàðèé ñõîâàº çîëîòî. Êîëè ï³øîâ â³í, ÿ çëàæó ç äåðåâà, Âèêîïóþ ñêàðá, ò³êàþ â³äò³ëÿ, çèðê – 710 Ñòàðèé âåðòàºòüñÿ, àëå ìåíå íå áà÷èòü â³í: Ç äîðîãè òðîõè ÿ çâåðíóâ óá³ê. À îñü ³ â³í îòóò. À öå ñõîâàþ âäîìà ÿ. (²äå.)

ÑÖÅÍÀ ÄÅÂ’ßÒÀ Åâêë³îí. Åâêë³îí ß ïðîïàâ! ß çàãèíóâ! ß óáèòèé! Îé, êóäè Ìåí³ á³ãòè ³ êóäè íå á³ãòè? Ñò³é, òðèìàé! Õòî? Êîãî? ß íå çíàþ, íå áà÷ó, ÿ ñë³ïèé! Àëå êóäè ìåí³ éòè? Äå æ ÿ? Õòî æ ÿ? Íå ìîæó ÿ çðîçóì³òè! Äîïîìîæ³òü, áëàãàþ. Âêàæ³òü íà òîãî, õòî éîãî ïîöóïèâ! Ùî òè ñêàçàâ? Òîá³ ïîâ³ðèòü ÿ ãîòîâèé, Ëþäèíà òè ãàðíà, âèäíî ïî îáëè÷÷þ. Òà ùî öå? Âè ñì³ºòåñÿ? Óñ³õ âàñ çíàþ ÿ. Á³ëüø³ñòü ç âàñ – çëîä³¿, ñóìí³âó íåìàº. Íàá³ëåíèì îäÿãîì ïðèêðèëèñÿ, ñèäèòå, Íåìîâ ÷åñí³ ëþäè.

436

Тіт Макцій (Макк) Плавт Ùî òè ñêàçàâ? Ç öèõ í³õòî Íå âçÿâ? Îé, óáèâ òè ìåíå! Íó, ñêàæè, 720 Õòî çàáðàâ? Òè íå çíàºø? Íåùàñòÿ ìîº! ß çàãèíóâ! Òàêîãî ëèõà çàçíàòè! Ñò³ëüêè ñòîãîíó ³ íàéëþò³øîãî ñóìó ïðèí³ñ Öåé äåíü ìåí³, ³ ãîëîä, ³ ç íèì óáîã³ñòü. Íàéæàëþã³äí³øà, ïðîïàùà ÿ ëþäèíà Íà çåìë³! Ùî ìåí³ æèòòÿ? Ñê³ëüêè çîëîòà ÿ Óòðàòèâ, à âæå ÿê ÿ éîãî îõîðîíÿâ! Îá³êðàâ ñåáå ñàìîãî, ³ òåïåð Ðàä³þòü óñ³ ìîºìó ðîçîðåííþ ³ ãîðþ! Îé, íåñèëà öå ìåí³ òåðï³òè!

ÑÖÅÍÀ ÄÅÑßÒÀ Ë³êîí³ä, Åâêë³îí. Ë³êîí³ä Õòî ïåðåä íàøèì äîìîì òàê ðèäàº, ãîëîñèòü? Öå Åâêë³îí, ÿ áà÷ó! ß ïðîïàâ! Âñå âèêðèòî! Â³í, çâè÷àéíî, âæå äîâ³äàâñÿ ïðî ïîëîãè äîíüêè! 730 ßê ìåí³ áóòè? Ï³òè ÷è ùî? Ëèøèòèñÿ? Äî íüîãî ï³ä³éòè? Ò³êàòè? Åâêë³îí Õòî òóò? Ë³êîí³ä Öå ÿ, íåùàñíèé. Åâêë³îí Í³, íåùàñíèé ÿ. ß çàãèíóâ! Ñò³ëüêè çëà çâàëèëîñÿ ìåí³ íà ãîðå! Ë³êîí³ä Çàñïîêîéñÿ! Åâêë³îí ßê ìîæó ÿ! Ë³êîí³ä Òîé ó÷èíîê, ùî òâ³é ðîçòðèâîæèâ äóõ, Ç³çíàþñÿ, ÿ ñêî¿â. Åâêë³îí ×óþ ùî â³ä òåáå! Ë³êîí³ä Òàê, ÿ. Öå ïðàâäà. Åâêë³îí ×èì æå öå ÿ òåáå ñêðèâäèâ òàê? ×îìó ìåíå íàäóìàâ ïîãóáèòè, ä³òåé ìî¿õ? Ë³êîí³ä Áîã ìåíå øòîâõíóâ íà öå, â³í ïðèõèëèâ ìåíå äî íå¿.

437

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Åâêë³îí ßê? Ë³êîí³ä Âèçíàþ ñâîþ ïðîâèíó ÿ, óñþ ñâîþ â³äïîâ³äàëüí³ñòü. ² òåáå ïðîñèòè ïðèéøîâ ÿ: âèáà÷ ùèðîñåðäíî! Åâêë³îí 740 ßê æå öå ÷óæîãî òè ïîñì³òèâ òîðêíóòèñÿ? Ë³êîí³ä À ÿê æå áóòè? Òàêà âèéøëà ñïðàâà. Íå ïîâåðíåø íàçàä í³ÿê. Áîãè òàê õîò³ëè, âèäíî, òå íå áåç íèõ çðîáèëîñÿ. Åâêë³îí Í³, õîò³ëè áîãè, ùîá ÿ íà ëàíöþç³ çìîðèâ òåáå. Ë³êîí³ä Í³, íå ãîâîðè òàê! Åâêë³îí Òîðêàòèñÿ ÿê òè ñì³â äîáðà ìîéîãî Áåç ìåíå? Ë³êîí³ä Âèíî ó òîìó âèííå ³ ëþáîâ. Åâêë³îí Áåçñîâ³ñíèé! Ç öèìè ñëîâàìè íàñì³ëèâñÿ òè ï³ä³éòè äî ìåíå, íàõàáà! ßêùî çà òàêå âèáà÷àòèñÿ â ïðàâ³ òè, òîä³ õîä³ìî, Ç æ³íîê çðèâàòè çîëîòî, íå êðèþ÷èñü, ïî÷íåìî. Ñõîïëÿòü – ïîêàºìîñü: ç ï’ÿíèõ î÷åé, ç ëþáîâ³ âñå òå çðîáëåíî. 750 Äåøåâèìè âèíî é êîõàííÿ ñòàíóòü, ëèøå ÷èíèòè äàé Ñâàâ³ëëÿ áåç ïîêàðàííÿ ï’ÿíèöÿì ³ çàêîõàíèì. Ë³êîí³ä Çðîáèâøè äóð³ñòü, ñàì ïðèéøîâ ÿ ³ ïðîøó ïðîùåííÿ. Åâêë³îí Íå ëþáëþ òîãî, õòî çëî çðîáèâøè, øóêàº âèïðàâäàííÿ. Íå òâîº âîíî, àäæå òè çíàâ: ³ í³÷îãî áóëî òîðêàòèñÿ. Ë³êîí³ä Êîëè òîðêíóâñÿ âæå, òî êðàùå õàé ìåí³ Ëèøèòüñÿ. Åâêë³îí Áåç äîçâîëó ìîãî – ìîº? Ë³êîí³ä Òà í³. ×îìó áåç äîçâîëó? Àëå ìî¿ì ïîâèííî æ áóòè, Åâêë³îíå, ³ ñàì òè âèçíàºø: áóòè ìî¿ì âîíî ïîâèííî! Åâêë³îí 760 Äî ïðåòîðà ÿ ïîòÿãíó òåáå! Ñêàðãó ïîäàì, êëÿíóñÿ, ßêùî íå ïîâåðíåø. Ë³êîí³ä Ïîâåðíóòè ìåí³? Ùî?

438

Тіт Макцій (Макк) Плавт Åâêë³îí À ùî óêðàâ ìîº. Ë³êîí³ä ß? Óêðàâ òâîº? Â³äê³ëÿ? Ùî òàêå? Åâêë³îí Íåõàé òåáå Áîã âðàçèòü, êîëè íå çíàºø. Ë³êîí³ä Í³, ñêàæè, ùî øóêàºø òè? Åâêë³îí Çîëîòî ìîº, ó ãîðùèêó. Ñàì ç³çíàâñÿ òè, ùî âçÿâ. Ë³êîí³ä Í³, íå ãîâîðèâ, íå áðàâ ÿ. Åâêë³îí ßê! Òè â³äìîâëÿºøñÿ? Ë³êîí³ä Çíàòè íå çíàþ í³ ãîðùèêà ÿ òâîãî, í³ çîëîòà. Åâêë³îí Òîãî ãîðùèêà, ùî ç ãàþ òè âèêðàâ Ñ³ëüâàíîâîãî, Ïîâåðíè, ïðîøó. Ïîä³ëèìî. Ïîëîâèíó äàì òîá³. Õî÷ òè ³ çëîä³é, íå áóäó íàð³êàòè! Íó æ áî, ïîâåðíè! Ë³êîí³ä Çëîä³é ÿ? Åâêë³îíå, òè, ìàáóòü, çàíåäóæàâ. ß äóìàâ, òè äîâ³äàâñÿ ïðî ³íøó ñïðàâó, 770 Âàæëèâó òàêó ñïðàâó ³ ìåíå ñòîñóºòüñÿ. Êîëè º ÷àñ, ïðî íå¿ á ÿ ïîãîâîðèâ ç òîáîþ. Åâêë³îí À ñêàæè ïî ñîâ³ñò³, òè çîëîòà íå êðàâ? Ë³êîí³ä Íå êðàâ. Åâêë³îí ² õòî âçÿâ, íå çíàºø? Ë³êîí³ä Òåæ íå çíàþ. Åâêë³îí Äîâ³äàºøñÿ õòî, Ìåí³ ïîêàæåø? Ë³êîí³ä Òàê. Åâêë³îí Ó çëîä³ÿ íå ñòàíåø ÷àñòêè âèìàãàòè? 780 Õòî á â³í íå áóâ, òè íå ïîêðèºø çëîä³ÿ? Ë³êîí³ä Í³. Åâêë³îí À ÿêùî áðåøåø?

439

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ë³êîí³ä Íåõàé ìåíå òîä³ Þï³òåð âðàçèòü. Åâêë³îí Äîñèòü. Ãîâîðè òåïåð, ùî õî÷åø. Ë³êîí³ä Ìàáóòü, íå çíàºø òè, Õòî ÿ, ÿêîãî ðîäó. Ìåãàäîð ìåí³ äÿäüêî, Àíò³ëîõ áàòüêîì áóâ, ñàì ÿ Ë³êîí³ä ïî ³ìåí³, Ìàòè – Åâíîì³ÿ. Åâêë³îí ß çíàþ ð³ä âàø. Ãîâîðè òåïåð, ×îãî õî÷åø. Ë³êîí³ä Ó òåáå º äî÷êà. Åâêë³îí Òàê, óäîìà, òóò. Ë³êîí³ä ² òè Â³ääàºø ¿¿ çà äÿäüêà ìîãî? Åâêë³îí Óñå òàê ³ º. Ë³êîí³ä Íó, òàê îò, ÷åðåç ìåíå â³í øëå òîá³ â³äìîâó çàðàç. Åâêë³îí ßê â³äìîâó, êîëè äî âåñ³ëëÿ óñå ãîòîâå, çëàãîäæåíå? Íåõàé óñ³ áîãè ³ áîãèí³ âðàçÿòü éîãî! Òà ÿ Âòðàòèâ ÷åðåç íüîãî íèí³ ñò³ëüêè çîëîòà, Íåùàñíèé! Ë³êîí³ä Çàñïîêîéñÿ, íå ïîñï³øàé ³ç ïðîêëüîíàìè. Íåõàé íà áëàãî ³ íà ùàñòÿ ³ òîá³ é äî÷ö³ Îáåðíåòüñÿ öÿ ñïðàâà! Ãîâîðè: õàé áóäå òàê! Åâêë³îí Íåõàé ìåí³ âëàøòóþòü áîãè öå! Ë³êîí³ä Íåõàé âëàøòóþòü ³ ìåí³! Ñëóõàé-íî! Õòî âèííèé ó ëèõîìó, í³ ñîðîìó, í³ ñîâ³ñò³ 790 Íå ìàº, ì³çåðíà òà ëþäèíà! Áëàãàþ, Åâêë³îíå, òåáå, òâîþ äî÷êó: Ó ÷îìó ìèìîâîë³ çàâèíèâ ÿ, ïðîñòè ìåí³ é ìåíå Ç’ºäíàé çàêîííèì øëþáîì ç íåþ. ß, ïðèçíàþñÿ òîá³, Äî÷ö³ òâî¿é çàâäàâ îáðàçè ÿ ó äåíü Öåðåðè: Ä³¿ âèíà ³ çàïàëó þíîñò³ ï³ääàâñÿ ÿ. Åâêë³îí Ãîðå ìåí³! ßêèé ó÷èíîê! Ùî ÿ ÷óþ!

440

Тіт Макцій (Макк) Плавт Ë³êîí³ä Íàâ³ùî á³äêàòèñü? Õ³áà òî ëèõî, ùî ä³äîì ñòàâ òè ïðÿìî ïåðåä âåñ³ëëÿì äî÷÷èíèì? Ñàì ðàõóé, äåñÿòèé ì³ñÿöü â³ä ñâÿòà Öåðåðè, Òîìó ÷åðåç ìåíå ì³é äÿäüêî ³ íàä³ñëàâ â³äìîâó. 800 Â ä³ì óâ³éäè, äîâ³äàéñÿ, ÷è óñå öå ïðàâäà. Åâêë³îí Öå ïðîñòî ñìåðòü! Çà îäíèì ëèõîì ³íø³ íàâàëèëèñÿ. Ó ä³ì ï³äó äîâ³äàòèñü, ÷è ïðàâäà öå. (²äå.) Ë³êîí³ä Ñë³äîì ÿ. Çäàºòüñÿ, öþ ñïðàâó âèð³øèâ ³ âèáðàâñÿ ³ç ïð³ðâè. Íå ðîçóì³þ, äå çàðàç Ñòðîá³ë, ì³é ðàá. Ïî÷åêàþ éîãî òóò, ïîò³ì òóäè ï³äó. Åâêë³îíó äàì ÿ ÷àñ ðîçïèòàòè ãîäóâàëüíèöþ Ïðî ì³é ó÷èíîê. ¯é ñïðàâà óñÿ â³äîìà.

Ä²ß Ï’ßÒÀ ÑÖÅÍÀ ÏÅÐØÀ Ñòðîá³ë, Ë³êîí³ä. Ñòðîá³ë Ñê³ëüêè ðàäîñò³ ìåí³ äàëè áîãè – ùå é ÿêî¿! ²ç çîëîòîì ãîðùèê ó ÷îòèðè ôóíòè – ì³é! Õòî ùå òàêèé áàãàòèé? 810 ² äî êîãî çàðàç â Àô³íàõ áîãè ïðèõèëüí³ø³? Ë³êîí³ä Ìåí³ çäàºòüñÿ, ãîëîñ ÷óþ òóò ïîáëèçó. Ñòðîá³ë Ãì... Õàçÿ¿í! Ë³êîí³ä ×è íå ðàáà áà÷ó ÿ, Ñòðîá³ëà, òàì? Ñòðîá³ë Â³í ³ º. Ë³êîí³ä À õòî æ ³ùå! Ñòðîá³ë Íàáëèæóñÿ. Ë³êîí³ä Ï³ä³éäó. Çóñòð³âñÿ â³í, íàïåâíî, ÿê éîìó íàêàçàíî, Ç ò³ºþ ñòàðîþ, ä³â÷èíè ãîäóâàëüíèöåþ. Ñòðîá³ë Ïðî ìîþ çäîáè÷ öþ ðîçïîâ³ñòè éîìó ÷è í³?

441

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Îò ùî. Ïîïðîøóñÿ íà âèêóï ó íüîãî. Ï³äó, ñêàæó. ß çíàéøîâ... Ë³êîí³ä Íó, ùî çíàéøîâ òè? Ñòðîá³ë Òà íå òå, ïðî ùî êðè÷àòü Õëîï÷èêè: “Çíàéøëè â ãîðîñ³ ìè”. Ë³êîí³ä Ñì³ºøñÿ, ÿê çàâæäè. Ñòðîá³ë 820 Õàçÿ¿íå, ÷åêàé-íî, ïîñëóõàé. Ë³êîí³ä Íó? Ñòðîá³ë Çíàéøîâ ñüîãîäí³ ÿ Ñòðàøíå áàãàòñòâî... Ë³êîí³ä Äå æ? Ñòðîá³ë Ïîâíèé çîëîòà ãîðùèê. Íà ÷îòèðè ôóíòè... Ë³êîí³ä Äèâíî! Ùî ÿ ÷óþ â³ä òåáå? Ñòðîá³ë ß âêðàâ ó Åâêë³îíà, ñòàðîãî îòîãî. Ë³êîí³ä Äå æ çîëîòî? Ñòðîá³ë Ó ñêðèíüö³ â ìåíå. Òåïåð õî÷ó Ïðîñèòè òåáå íà âîëþ ìåíå â³äïóñòèòè. Ë³êîí³ä Ïðîñèòè Â³äïóñòèòè òåáå íà âîëþ, íåã³äíèêó? Ñòðîá³ë Äèâèñÿ, ÿêèé òè, õàçÿ¿íå! Çíàþ ÿ, äî ÷îãî ñïðàâó õèëèø! Âäàëî âèïðîáóâàâ òåáå ÿ! Òè óæå â³ä³áðàòè ëàäíèé áóâ! Íó, à ÿêáè çíàéøîâ ÿ? Ë³êîí³ä Æàðòè çîâñ³ì íåäîðå÷í³. 830 Éäè, çîëîòî âñå ïîâåðíè. Ñòðîá³ë Çîëîòî â³ääàòè? Ë³êîí³ä Çâè÷àéíî. Ïîâòîðþþ, ïîâåðíè âñå.

442

Тіт Макцій (Макк) Плавт Ñòðîá³ë Îé, òà â³äê³ëÿ æ? Ë³êîí³ä Ñàì ç³çíàâñÿ, Ç³ ñêðèíüêè. Ñòðîá³ë Òà ÿ ÷àñòî äð³áíèö³ áîâêàþ. Ë³êîí³ä (çàìàõóºòüñÿ) Çíàºø ßê... Ñòðîá³ë Õî÷ óáèé, à â³ä ìåíå òè í³÷îãî íå îäåðæèø.

Ê³íö³âêà ï’ºñè íå çáåðåãëàñÿ. Îñê³ëüêè â ñïèñêó ä³þ÷èõ îñ³á îñòàííüî¿ ñöåíè ðóêîïèñó çãàäóºòüñÿ, ñåðåä ³íøèõ, Åâêë³îí, òî ³ â³í áðàâ ó÷àñòü ó ê³íö³ ñöåíè. Êð³ì òîãî, ç â³ðøîâàíèõ ðåçþìå (arqumentum) ö³º¿ êîìåä³¿, ùî íàëåæàòü ÿêîìóñü ðèìñüêîìó ãðàìàòèêó áëèçüêî ²² ñò., âèäíî, ùî çîëîòî áóëî ïîâåðíóòå Åâêë³îíó. Íà ðàäîùàõ â³í âèäàº äî÷êó çàì³æ çà Ë³êîí³äà ³ â³ääàº ¿ì çîëîòî ÿê ïîñàã. Ñóäÿ÷è ç íåáàãàòüîõ óðèâê³â, ÿê³ çáåðåãëèñÿ ó ëàòèíñüêèõ ãðàìàòèê³â, â³í ðàäèé ç òîãî, ùî íàðåøò³ ïîçáóâñÿ öüîãî ñêàðáó, ÷åðåç ÿêèé ïîâèííèé áóâ ðèòè ïî äåñÿòü ÿì ùîäíÿ, ³ íå çíàòè í³ âäåíü, í³ âíî÷³ ñïîêîþ, ³ òåïåð ìîæå ñïàòè.

ÊÎÌÅÍÒÀÐ ÑÊÀÐÁ (AULULAR²) Íàçâà ï’ºñè ïîõîäèòü â³ä ëàòèíñüêîãî aulula, çìåíøóâàëüíîãî â³ä aula – “ãîðùèê”. Ïåðøîäæåðåëî ö³º¿ êîìåä³¿ âêàçàòè íåìîæëèâî, îñê³ëüêè áàãàòî ãðåöüêèõ äðàìàòóðã³â ²V–²²² ââ. äî í.å. ïèñàëè êîìåä³¿ íà ïîä³áíèé ñþæåò, àëå æîäíà ç íèõ äî íàñ íå ä³éøëà. Âñòàíîâèòè äàòó ïåðøî¿ ïîñòàíîâêè êîìåä³¿ äîïîìàãàþòü íàñòóïí³ ôàêòè. Öå, ïî-ïåðøå, ñêàñóâàííÿ â 195 ð. äî í.å. çàêîíó Îïï³ÿ, ùî çàáîðîíÿâ æ³íêàì ¿çäèòè ïî ì³ñòó â åê³ïàæàõ çà âèíÿòêîì, êîëè âîíè ¿õàëè ç ì³ñòà ó ñâ³é ìàºòîê. Ïðîòè ñêàñóâàííÿ öüîãî çàêîíó ³ ïðîòåñòóº Ïëàâò âóñòàìè Ìåãàäîðà â ö³é êîìåä³¿. Êð³ì òîãî, îñê³ëüêè â ï’ºñ³ çãàäóºòüñÿ ïîñàäà Öåðåðè, çàñíîâàíà ò³ëüêè â 191 ð., òî, î÷åâèäíî, êîìåä³ÿ íàïèñàíà íå ðàí³øå 191 ð. äî í.å. Êîìåä³ÿ âèêëèêàëà ÷èñëåíí³ íàñë³äóâàííÿ, íàéá³ëüø â³äîìèì ç ÿêèõ º “Ñêóïèé” Ìîëüºðà. Çíà÷èì³ ³ìåíà ä³þ÷èõ îñ³á êîìåä³¿: êóõàð³â – Àíôðàê –”âóã³ëëÿ” ³ Êîíãð³îí â³ä ³ìåí³ ìîðñüêî¿ ðèáè conger – “ìîðñüêèé âóãîð”, ðàá Ñòðîá³ë – “âîâ÷îê”, ðàáèíÿ Ñòàô³ëà –”âèíîãðàäíå ãðîíî” (ìàºòüñÿ íà óâàç³ ¿¿ ñõèëüí³ñòü äî âèíà). 37 Ñâÿòî Öåðåðè – Ôåñìîôîð³¿, îäíå ç íàéá³ëüø ïîøèðåíèõ ó Äðåâí³é Ãðåö³¿, í³÷íå æ³íî÷å ñâÿòî íà ÷åñòü áîãèí³ ðîäþ÷îñò³ Öåðåðè (ó ãðåê³â – Äåìåòðè). Â³äçíà÷àëîñü âîñåíè ïîñ³âíî¿ ïîðè. 85–86 ...âëàäàðåì – Ô³ë³ïïîì àáî Äàð³ºì. – ²ìåíà Ô³ë³ïïà Ìàêåäîíñüêîãî ³ Äàð³ÿ Ïåðñüêîãî áóëè ñèíîí³ìàìè âèùîãî áàãàòñòâà, òèì á³ëüøå ùî â Ãðåö³¿ ³ íà Ñõîä³ áóëè øèðîêî ïîøèðåí³ ìàêåäîíñüê³ (“ô³ë³ïï³âñüê³”) ³ ïåðñüê³ (“äàðèêè”) çîëîò³ ìîíåòè. 109 Ìîâà éäå ïðî ðîçäà÷ó ãðîøåé â Àô³íàõ – ïî äåìàõ, ñòàðøèíàìè ÿêèõ áóëè äåìàðõè, êîòð³ çàéìàëèñÿ, ñåðåä ³íøîãî, öèìè ðîçäà÷àìè. Ïåðåêëàä Ïëàâòîì öüîãî òåðì³íó ÿê “êóð³ÿ” íåâ³ðíèé, îñê³ëüêè êóð³ÿ â ðèìëÿí áóëà ðîçïîä³ëîì àðèñòîêðàòè÷íî¿ ãðîìàäè, äåì á³ëüøå â³äïîâ³äàâ ðèìñüêèì òðèáàì.

443

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 165 ....ïð³çâèñüêà “ì³çèíêà”. – Â îðèã³íàë³ Postumus, íàçâà, ÿêó ðèìëÿíè äàâàëè, ÿê ïðàâèëî, ä³òÿì, ùî íàðîäèëèñÿ ï³ñëÿ ñìåðò³ áàòüêà. 166–169 Ö³ â³ðø³ ìîãëè áóòè íàòÿêîì íà ñó÷àñí³ Ïëàâòó ðèìñüê³ çâè÷à¿. 309 Îäèí òàëàíò – àòò³÷íèé òàëàíò (60 ìèí, 6000 äðàõì). Îáèäâà êóõàðÿ ö³íóþòü ñåáå çàíàäòî âèñîêî, òîìó ùî çâè÷àéíà ö³íà çà ðàáà-ðåì³ñíèêà â Àô³íàõ ²V ñò. äî í.å. íå ïåðåâèùóâàëà 5–6 ìèí. Îäíàê ñàìå â îñòàíí³ ðîêè æèòòÿ Ïëàâòà íà ðèìñüê³ çàìîæí³ âåðñòâè âïëèâàëà ïèøíà ³ áàãàòà Àç³ÿ. Çîêðåìà, â³äîì³ ñêàðãè ³ñòîðèêà Ò³òà Ë³â³ÿ íà ïîøèðåííÿ ðîçêîø³â ³ íà íàäì³ðíó êóï³âëþ ¿æ³, à òàêîæ âèòðàòè íà äîðîãèõ êóõàð³â, ùî êîëèñü áóëè íàéäåøåâøèìè ðàáàìè. 318–319 ...ïðîñèòü ïîðó÷èòåëüñòâà. – Ðèìñüêà ïîáóòîâà äåòàëü. 327 Òðèáóêâåíå ïð³çâèñüêî! – Â îðèã³íàë³ homo tr³um l³tterarum – fur, çëîä³é. 365–366 ...ìåðçîòà, õî÷ ³ ñëóãà Âóëêàí³â! ßê òåáå âîãîíü íå ÷èñòèòü! – Ñòàô³ëà íàçèâàº êóõàðÿ ó âèñîêîìó ñòèë³ ñëóæèòåëåì Âóëêàíà, âîãîíü óñå î÷èùàº, àëå êóõàð óñå-òàêè çàëèøàºòüñÿ “íå÷èùåíèì”, êåïñüêèì. 401....ùîá ñòàâ â³í ãëàäøèé, í³æ àêòîð îáùèïàíèé. – Àêòîðè, ùîá çäàâàòèñÿ ìîëîäøèìè, âèñêóáóâàëè âîëîñèíè íà øê³ð³. 409....ïîòðàïèâ äî âàêõàíîê êóõàðåì äëÿ âàêõàíàë³é! – Çãàäóâàííÿ ïðî âàêõàíîê ³ âàêõàíàë³¿, ìîæëèâî, çâ’ÿçàíå ç ðîçâèíåíèì â ²òàë³¿ ï³ñëÿ 2-¿ Ïóí³÷íî¿ â³éíè êóëüòîì Âàêõà ³ éîãî îðã³ÿìè, ùî ïåðåòâîðèëèñÿ íà ñêàíäàëüíó çëî÷èííó åïîïåþ ³ âèêëèêàëè â 186 ð. äî í.å. æîðñòîê³ ðåïðåñ³¿ ç áîêó ñåíàòó. 418 Äî îõîðîíè íà òåáå äîíîñ ïîäàì. – Ãðåê Åâêë³îí îáâèíóâà÷óº êóõàðÿ â ïîðóøåíí³ ñòàðîãî ðèìñüêîãî çàêîíó X²² òàáëèöü, ùî ñóâîðî çàáîðîíÿëè íîñ³ííÿ õîëîäíî¿ çáðî¿ â ïóáë³÷íèõ ì³ñöÿõ, ÿêîþ â î÷àõ Åâêë³îíà º íàâ³òü êóõàðñüêèé í³æ. 446 Ëàâåðíà – ðèìñüêà áîãèíÿ íàæèâè. Ïîêðîâèòåëüêà çëîä³¿â ³ îøóêàíö³â. 469....ö³ïîê óçÿâ: ãîòîâèé ï³âåíü ì³é...– Ïàðîä³ÿ íà ñòàð³ ðèìñüê³ çàêîíè X²² òàáëèöü, ùî äîçâîëÿëè óáèòè çëîä³ÿ íà ì³ñö³ çëî÷èíó âíî÷³ (âäåíü ó òîìó âèïàäêó, ÿêùî â³í çàõèùàºòüñÿ ³ç çàñòîñóâàííÿì çáðî¿). 496....äåøåâøèìè ñòàíóòü çà ãàëëüñüêèõ ìåðèí³â. – Ìåðèíè, ÿêèõ ïðèâîçèëè ç Ãàëë³¿, áóëè íàéäåøåâøèìè â’þ÷íèìè òâàðèíàìè. Ïîðîäèñò³ ìóëè, ÿê³ â³äð³çíÿëèñÿ íå ò³ëüêè ñèëîþ, àëå ³ êðàñîþ, áóëè äîðîãèìè, òîìó ùî ïðèâîçèëèñÿ ç Ìàëî¿ Àç³¿. 554–555....³ç ø³ñòüìà ðóêàìè êîæíèé; ñïðàâæí³ñ³íüêå ïîòîìñòâî Ãåð³îíîâå! – Íåçãðàáíèé âåëåòåíü Ãåð³îí, ÿêèé âîëîä³â íà îñòðîâ³ Åðèôåÿ (ó çàõ³äí³é ñòîðîí³ ñâ³òó) ÷åðåäîþ ïðåêðàñíèõ êîð³â, çàõîïëåíèõ çãîäîì Ãåðàêëîì, ìàâ òðè ò³ëà ³, â³äïîâ³äíî, ø³ñòü ðóê. 556.... ñòîîêèé Àðãóñ – Ñòîîêèé Àðãóñ áóâ ïðèñòàâëåíèé Þíîíîþ äî êîõàíî¿ Þï³òåðîì ²î ³ ïîò³ì óáèòèé Ìåðêóð³ºì çà âåë³ííÿì Þï³òåðà. 559 Ï³ðåíà – ïðèñâÿ÷åíå Ìóçàì äæåðåëî íà Êîð³íôñüêîìó àêðîïîë³, ùî óòâîðèëîñÿ, çà ïåðåêàçàìè, â³ä óäàðó êîïèòîì Ïåãàñà. 568 Ñâ³òèòüñÿ, ÿê òîé ë³õòàð ïóí³÷íèé. – Òîáòî ô³í³ê³éñüêèé ë³õòàð – ñêëÿíèé, òîìó ùî âèíàõ³ä ñêëà ïðèïèñóâàëè ô³í³ê³éöÿì. 624....íåäàðìà êðèêíóâ ë³âîðó÷ âîðîí, íå íà äîáðî. – Êàðêàííÿ âîðîíà ë³âîðó÷ áóëî äëÿ ðèìëÿí ëèõîâ³ñíîþ ïðèêìåòîþ. 674 Ñ³ëüâàí – áîã ë³ñ³â ³ ïîë³â, çàñòóïíèê ñ³ëüñüêèõ æèòåë³â. 692 Þíîíà – ïîêðîâèòåëüêà ïîðîä³ëëÿ. 701 Ó ãîðàõ çîëîòîíîñíèõ ïòàõè äÿòëè º... – Ãðèôè, ùî îõîðîíÿþòü, çà ñòàðîþ ëåãåíäîþ, çîëîòó ðóäó Ðèôåéñüêèõ (Óðàëüñüêèõ) ã³ð, îáåðíóëèñÿ â ñòàð³é ³òàë³éñüê³é ì³ôîëîã³¿ íà äÿòë³â. 717 Íàá³ëåíèì îäÿãîì ïðèêðèëèñÿ, ñèäèòå... – Ïóáë³êà ïðèõîäèëà â òåàòð ó òîãàõ, âè÷èùåíèõ êðåéäîþ. Çàìîæí³ ãëÿäà÷³ ïðèíîñèëè ç ñîáîþ îñëîíè, ³íø³ ñòîÿëè.

Âèêëàäåíî çà âèäàííÿì: Ïëàâò. Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé: Â 3 ò. – Ì.: Òåððà, 1997. – Ò. 1. (Ïåðåêëàä ç ðîñ. óïîðÿäíèê³â).

444

Тіт Лукрецій Кар

ТІТ ЛУКРЕЦІЙ КАР (áë. 30 – 55 ðð. äî í. å.) Âèäàòíèé ðèìñüêèé ïîåò ³ ô³ëîñîô-ìàòåð³àë³ñò. Â íàïèñàí³é ó òðàäèö³¿ äèäàêòè÷íîãî åïîñó ïîåì³ "Ïðî ïðèðîäó ðå÷åé" (De rerum natura) Ëóêðåö³é âèêëàäàº îñíîâí³ ïîëîæåííÿ ô³ëîñîôñüêî¿ ñèñòåìè Åï³êóðà. Â øåñòè êíèãàõ ïîåìè ïîåò ðîçïîâ³äàº ïðî àòîì³ñòè÷íó áóäîâó ñâ³òó, â³÷í³ñòü ìàòåð³¿, áåçìåæí³ñòü Âñåñâ³òó, ÿêèé ïåðåáóâàº ó ïîñò³éíîìó ðóñ³ é çì³íàõ. Ëóêðåö³é çàïåðå÷óº ³ñíóâàííÿ ïîòîéá³÷íîãî ñâ³òó, áåçñìåðòÿ äóø³ ³ âñåâëàäí³ñòü áîã³â. Íà äóìêó ô³ëîñîôà, çíàííÿ ëþäèíîþ ñâîãî ì³ñöÿ â ñâ³ò³, ïðè÷èí ÿâèù ïðèðîäè, ðîçóì³ííÿ ñóòíîñò³ áîã³â ³ äóø³ äîïîìîæå ïîçáóòèñÿ ñòðàõó ñìåðò³, äîñÿãòè âíóòð³øíüîãî ñïîêîþ.

ÏÐÎ ÏÐÈÐÎÄÓ ÐÅ×ÅÉ Êíèãà ïåðøà Ìàòè Åíåÿ ³ ðîäó éîãî, áëàãîäàòíà Âåíåðî, Âò³õî ëþäåé ³ áîã³â! Ï³ä ñóç³ð’ÿìè íåáà ïëèâêîãî Ïîâíèø ïîâñþäíî æèòòÿì ñóäíîíîñí³ ìîðÿ ³ âðîæàéíå Ëîíî çåìë³, çàâäÿêè-áî òîá³ çàðîäèòèñÿ ïðàãíå Âñÿêå ñòâîð³ííÿ é, ïîêèíóâøè òåìðÿâó, ãëÿíóòü íà ñîíöå. Òèõíóòü, áîãèíå, â³òðè, ðîçá³ãàþòüñÿ õìàðè íåáåñí³ Ùå äî ïðèõîäó òâîãî. Íàéí³æí³ø³ äî í³ã òîá³ êâ³òè Ñòåëèòü óì³ëèöÿ ùåäðà – çåìëÿ, ïîñì³õàºòüñÿ ìîðå, Íåáî âëàñêàâëåíå ñÿº– âèáëèñêóº ñâ³òëîì òåêó÷èì. 10 Ùîéíî ïîðà âåñíÿíà çàÿñí³º â óñ³é ñâî¿é âðîä³, Ùîéíî, çâ³ëüíèâøèñü îä ïóò, Ôàâîí â³éíå æèòòºäàéíî, – Ñïåðøó íåáåñí³ ïòàõè òâîþ ç’ÿâó, õîäó ïåðåìîæíó Ñëàâëÿòü, áîãèíå, òâîºþ ìîãóòí³ñòþ âðàæåí³ â ñåðöå. Ïîò³ì ³ çâ³ð³, é ñòàäà ïàñîâèùåì áàãàòèì áóÿþòü, Ð³êè ñòð³ìê³ ïðîïëèâàþòü, àáè ïîñï³âàòü çà òîáîþ, Áà÷èòè âðîäó òâîþ, – êóäè á íå âåëà òè, íå çâàëà. Äàë³ – ïî ãîðàõ, ìîðÿõ, ïî áóðëèâèõ ïîòîêàõ, ä³áðîâàõ, Ãóñòîçåëåíèõ îñåëÿõ ïòàõ³â òà ïîëÿõ øàôðàíîâèõ – Âñ³ì òè ïðîéìàºø ëþáîâ’þ ñåðöÿ, òîæ óñå äîîêîëà Ñîëîäêî ìíîæèòü ñâ³é ð³ä ï³ä òâîºþ, áëàæåííà, ðóêîþ. Òè-áî ºäèíà ïðèðîäîþ ïðàâèø: áåç òåáå é áèëèíêà Íå ïðîðîñëà á, äî ÿñíèõ áåðåã³â áîæåñòâåííîãî ñâ³òëà

445

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ç ï³òüìè í³ùî á íå òÿãëîñü, íå áóëî á íàñîëîäè í³ â ÷îìó. Òèì-òî æàäàþ òâîº¿ ï³äìîãè, ïî÷àâøè ñêëàäàòè Â³ðø³, â ÿêèõ ÿ õîò³â áè ïðèðîäó ðå÷åé ðîç’ÿñíèòè Ñèíîâ³ Ìåìì³ÿ íàøîìó – òè æ áî éîãî ïîâñÿê÷àñíî Â ñëàâ³, áàãàòèì íà óñï³õè áà÷èòè âîëèø, áîãèíå. Òîæ ³ ñëîâàì ìî¿ì íåïðîìèíàëüíó äàé çâàáó, âñåâèøíÿ. Äàé, ùîá òèì ÷àñîì, çàãëèáëåíà â ñîí, íà ìîðÿõ, ñóõîäîëàõ 30Ëþòà, âèñíàæíà â³éíà, âòèõîìèðèâøèñü, îäïî÷èâàëà. Ìèðîì ïîã³äíèì îäíà ç-ì³æ áîã³â òè ñïðîìîæíà âò³øàòè Ñìåðòíèõ: ñóâîðèì ìèñòåöòâîì â³éíè çáðîºâëàäíèé êåðóº Ìàðñ. Àëå é ñàì â³í, áóâà, ÿê ëèøå çàÿòðèòüñÿ â³äâ³÷íà Ðàíà ëþáîâ³, ñï³øèòü äî òâîãî ïðèãîðíóòèñÿ ëîíà – ² çàâìèðà ãîð³ëèöü: â³äõèëèâøè íàçàä, ìîâ òî÷åíó, Øèþ, òîáîþ, áîãèíå, íàñè÷óº ñïðàãëèé ëþáîâ³ Ç³ð ñâ³é ³ ç óñò ïåðåõîïëþº – ï’º ïîæàäëèâî òâ³é ïîäèõ. Ñàìå òîä³, êîëè òàê â³í ëåæèòü, – íàä íèì íàõèëèâøèñü, Ò³ëîì ñâÿùåííèì ñâî¿ì îá³éìè éîãî é, ìîâó ëàñêàâó 3 óñò ïðîëèâàþ÷è, ìèðó, ñëàâåòíà, âèïðîøóé äëÿ ðèìëÿí. Áî æ ÿê â³ò÷èçíà â á³ä³, òî í³ íàì äî òàêîãî çàíÿòòÿ, Çâ³ñíî, äóøà íå ëåæèòü, àí³ Ìåìì³ÿ ñëàâíèé íàùàäîê, Ïîêè íåñïîê³é äîâê³ë, îä ãðîìàäñüêèõ ñïðàâ íå â³äñòóïèòü. *** Íó, à òåïåð, íàãîñòðèâøè ñâ³é ñëóõ, ïðîíèêëèâèì äóõîì, Â³ëüíèì îä ð³çíèõ òóðáîò, ó ïðàâäèâå çàãëèáëþéñÿ â÷åííÿ, Ùîáè äàðàìè, êîòð³ òîá³ ñàì ãîòóâàâ ÿ òàê ïèëüíî, Íå ïîãîðäèâ òè ðàí³øå, í³æ ¿õ äî ê³íöÿ çðîçóì³ºø. Áî íàä íàéâèùîþ ñóòí³ñòþ íåáà é áîã³â ì³ðêóâàòè Çàðàç ïî÷íó, äî íà÷àòê³â ðå÷åé âñ³õ ïðîáèòèñÿ õî÷ó – Òèõ, ùî ïðèðîäà ³ òâîðèòü óñå ç íèõ, ³ ìíîæèòü, ³ æèâèòü, ² íà ÿê³ âîíà çíîâ ïî çàãèáåë³ âñå ðîçêëàäàº. Ìè ò³ íà÷àòêè éìåíóºì: ìàòåð³ÿ, ÷è ðîäîòâîðí³ Ò³ëüöÿ ðå÷åé; îêð³ì òîãî, íàñ³ííÿì ðå÷åé äóæå ÷àñòî ¯õ íàçèâàºìî; âðåøò³, ùå é ³íøó âæèâàºìî íàçâó: Ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ, â³ä íèõ-áî, íàéïåðøèõ, óñå âèíèêàº. Â ÷àñ, êîëè ðîäó ëþäñüêîãî æèòòÿ, ðîçïðîñòåðòå, ëåæàëî Äîë³ â óñ³õ íà âèäó ï³ä ðåë³ã³¿ ãí³òîì îäâ³÷íèì, Ùî, âèñóâàþ÷è ãîëîâó òåìíó ç áåçîäíÿâè íåáà, Ãð³çíèì îáëè÷÷ÿì õèëèëàñü, ëÿ÷íà, äî âìèðóùîãî ëþäó, 60Ç-ïîñåðåä åëë³í³â çâàæèâñü îäèí ïðîòè íå¿ ï³äíÿòèñü ² ñêåðóâàòè ñâ³é ç³ð, õî÷ ³ ñìåðòíèõ î÷åé,– ïðîòè íå¿. Òîæ àí³ ñëóõ ïðî áîã³â, í³ ïîãðîçëèâèé ãð³ì, í³ ìèãò³ííÿ Ñòð³ë-áëèñêàâèöü íå çëÿêàëè éîãî: çàïàëèâñÿ ùå á³ëüøå Äóõîì ñâî¿ì, ùå ïàëê³øå çàïðàãíóâ ïðîðâàòèñÿ âïåðøå, Çáèâøè íà áðàìàõ ïðèðîäè çàìêè, ³ç âóçèí – íà ïðîñòîðè. Äóõó íàñíàãà æèâà äîâåëà ñâîþ ì³öü: ïðîìàéíóâøè

446

Тіт Лукрецій Кар Ãåí çà íàéäàëüø³ êðà¿ îãîðîäè âîãíåííî¿ ñâ³òó, Äóìêó íàïðóæèâøè é äóõ, îçèðíóâ ïåðåìîæåöü óâàæíî Âñþ áåçáåðåæí³ñòü, ³ çâ³äòè äîíîñèòü íàì, ùî íàðîäèòèñü Ìîæå íà ñâ³ò, à ùî – í³, ÿêà ñèëà ê³íöåâà âëàñòèâà Êîæí³é ç ðå÷åé, ÿêà ñóòü ¿¿, äå ¿é íàêðåñëåíî ìåæ³. Òàê-îò ðåë³ã³þ, ùî ïîíàä ëþäîì áóëà, â ñâîþ ÷åðãó Âçÿòî ï³ä íîãè, à íàñ – ï³äíÿëà ïåðåìîãà äî íåáà. Òà íåïîêîþñü, àáè íå ïîäóìàâ òè ÷àñîì, ùî õî÷ó, Äî íå÷åñòèâîãî â÷åííÿ ñõèëèâøè, íà ñòåæêó çëî÷èííó Âèâåñòè, äðóæå, òåáå. Íàâïàêè, öå ðåë³ã³ÿ ÷àñòî Äî íå÷åñòèâèõ, à òî é äî çëî÷èííèõ ïðèçâîäèëà â÷èíê³â. Òàê áóëî, êàæóòü, â Àâë³ä³, äå Òð³â³¿ Ä³âè æåðòîâíèê Ïåðø³ äàíàéö³â âîæä³, ùî ââàæàëèñü îêðàñîþ â³éñüêà, 80Êðîâ’þ íåâèííîþ ²ô³àíàññè êîëèñü îñêâåðíèëè. Îò óæå ñòüîæêè æåðòîâí³, ä³âî÷å âîëîññÿ âïîâèâøè, Ïî ¿¿ ùîêàõ ³ ñïðàâà ³ çë³âà ñïëèâëè ð³âíîì³ðíî. Îò âîíà âãëåä³ëà áàòüêà ñâîãî, ùî ïðè â³âòàð³ ñóìíî Ñòàíóâ, à ïîðÿä – ïðèñëóæíèêè, áà÷èòü, íîæ³ ïðèõîâàëè; Ñï³âãðîìàäÿíè æ, íà íå¿ çàäèâëåí³, ã³ðêî ðèäàþòü, – ² ï³äêîñèëèñü ¿é íîãè, ³ âïàëà, áë³äà, íà êîë³íà. Íå ïîìîãëî áåçòàëàíí³é â òó ìèòü, ùî íàçâàòèñÿ áàòüêîì Ì³ã çàâäÿêè ñàìå ¿é, ñâî¿é ïåðø³é äèòèí³, âîëîäàð. Ïîêè òðåìò³ëà âñ³ì ò³ëîì, ÿê ëèñò, ïîíåñëè íåùàñëèâó Ä³âó äî â³âòàðÿ, ò³ëüêè íå ç òèì, ùîáè ï³ñëÿ îáðÿäó Çâ³äòè âåñòè ¿¿, ñëàâëÿ÷è õîðîì äçâ³íêèì Ã³ìåíåÿ – Í³! Ùîá ó ðîçêâ³ò³ ë³ò, ïåðåä ñàìèì çàì³ææÿì óïàëà, ×èñòà, – â³ä ðóê íå÷åñòèâèõ îòöÿ ñâîãî; æåðòâà ïå÷àëüíà Õ³ä êîðàáëÿì, ùî çàñòðÿãëè â ïîðòó, ìàëà äàòè ùàñëèâèé. Îò ùî òàêå çàáîáîí, ³ äî ÷îãî ñõèëÿº ëþäèíó! Áóäü-êîëè é ñàì òè, ìîæëèâî, íàñëóõàâøèñü, ùî ïðîëåïå÷å Âì³ëåöü ëÿêàòè – â³ùóí, â³äñàõíóòèñü îä ìåíå çàõî÷åø. Òîé âæå òàêîãî òîá³ íàãîâîðèòü, òàêèì ìàÿ÷³ííÿì Ðîçóì çàòüìàðèòü, ùî â òåáå æèòòÿ øêåðåáåðòü ï³òè ìîæå ² ñêàëàìóòèòèñü æàõîì ðàïòîâèì óñå òâîº ùàñòÿ. Òà é äèâóâàòèñü íå âàðò. Áî, êîëè á óñâ³äîìèëè ëþäè Òå, ùî ¿õ á³äè ìåæó ìàþòü ïåâíó, – çóì³ëè áè ÿêîñü Â³ùèì îòèì áóðêóíàì ³ ðåë³ã³¿ ïðîòèñòîÿòè. Íèí³ æ í³ çìîãè, í³ ñïîñîáó, ÿê ¿ì îïåðòèñü, íåìàº: Êîæåí áî¿òüñÿ, ùî â³÷íî é ïî ñìåðò³ êàðàòèñÿ áóäå. Çíà÷èòü, ïðèðîäà äóø³ íåâ³äîìà: íàðîäæåíà ç ò³ëîì 110×è, êîëè ðîäèòüñÿ õòîñü, â éîãî ò³ëî âîíà ïðîíèêàº, ×è çàãèáàº îäíàêîâî ç íàìè, ðîçêëàäåíà ñìåðòþ, ×è íàâ³ùàº ïîõìóðîãî Îðêà é ðîçëîã³ çàòîíè, ×è â ÿê³ñü ³íø³ ç âåë³ííÿ áîã³â ïðîñëèçàº ñòâîð³ííÿ, ßê îñï³âàâ öå íàø Åíí³é êîëèñü, ùî ç âåðõ³â Ãåë³êîíó

447

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âïåðøå ïðèí³ñ äëÿ â³íöÿ ñâîãî ëèñòÿ ïîñò³éíî çåëåíå, Ñåðåä óñ³õ ³òàë³éñüêèõ ïëåìåí ñåáå ñëàâîþ âêðèâøè. .......................................................................................... 130Âñå æ ÿ ñâ³äîìèé òîãî, ùî çàòåìíåíå ãðåê³â ó÷åííÿ Áóäå íåëåãêî ïî-íàøîìó âèñâ³òëèòü, â³ðøåì ëàòèíñüêèì, Íàäòî, êîëè äîâåäåòüñÿ âäàâàòèñü äî ñë³â-íîâîòâîð³â: Ìîâà æ óáîãà, íà æàëü, à ïðåäìåò – íîâèçíîþ áàãàòèé. Òà áëàãîðîäñòâî òâîº é ñïîä³âàííÿ ñîëîäêîãî ïëîäó Íàøî¿ äðóæáè ìåíå ñïîíóêàº çà áóäü-ÿêèé âçÿòèñü Òðóä ³ éîìó ïðèñâÿòèòèñÿ, íî÷³ ïðîâîäÿ÷è ñâ³òë³ Â ïîøóêàõ ñë³â, ÿê ³ â³ðø³â, ùî íèìè á ìåí³ ïîùàñòèëî Ñâ³òëî òàêå â òâî¿ì ðîçóì³ âèêðåñàòü, ùîá îçèðíóòè Íàéïîòàºìí³ø³ ì³ã òè ïðè íüîìó ðå÷åé âñ³õ ãëèáèíè. Çíà÷èòü, ðîçâ³ÿòè ñòðàõ, ùî â äóø³ çàãí³çäèâñÿ, ïîâèíí³ Íå ÿñíîñÿéíîãî ñîíöÿ ïðîâ³ñíèêè – ïðîìåí³-ñòð³ëè, Íå íàéÿñêðàâ³øèé äåíü, à ïðèðîäà – âåñü ëàä ¿¿, âèãëÿä. Îñü ùî ìè òóò áåðåìî çà ïî÷àòîê, çà ïåðøó çàñàäó: Ç âîë³ áîã³â, ³ç í³÷îãî í³ùî íàðîäèòèñü íå ìîæå. Áî, ÿêùî ñòðàõ ó ïîëîí³ òðèìàº ëþäåé âñ³õ òàê öóïêî, – Öå ÷åðåç òå, ùî, âåñü ÷àñ ïîì³÷àþ÷è ÿâèù áàãàòî ßê íà çåìë³, òàê íà íåá³, âîíè íåñïðîìîæí³ çáàãíóòè ¯õí³ ïðè÷èíè é ãàäàþòü, ùî âñå öå – âåë³ííÿ áåçñìåðòíèõ. Îòæå, ÿê ñë³ä óñâ³äîìèâøè òå, ùî ç í³÷îãî í³êîëè Íå âèíèêàº í³ùî, ìè ÷³òê³øå ïðîñòåæèòè çìîæåì Ðîçäóì³â íàøèõ ïðåäìåò: â³äê³ëÿ êîæíà ð³÷ óçÿëàñÿ, ßê, íåçàëåæíî â³ä âîë³ áåçñìåðòíèõ, óñå ïðîò³êàº. Õàé ùîñü ìîãëî á ³ç í³÷îãî ïîñòàòè, – òî âñå á óïåðåì³ø ²ç ð³çíîð³äíèõ ðîäèëîñü ðå÷åé, áåç ïîòðåáè â íàñ³íí³: Ç ìîðÿ ëþäèíà ï³øëà á, ³ç çåìë³ âèðèíàëè á ëóñêàòèõ Ðèá êîñÿêè, ïðÿìî â íåá³ ìîãëî áè âèâîäèòèñü ïòàñòâî; Ð³çí³ îòàðè, ñòàäà é, ì³æ ñîáîþ ñïàðîâàí³ áóäü-ÿê, Çâ³ð³ âñ³ëÿêèõ ïîð³ä òî ïîëÿ, òî ïóñòåë³ á çàéìàëè. É äåðåâà ïë³ä íå îäíàêîâèì áóâ áè: ïîñò³éíî á ì³íÿâñÿ; 160Âñå òîä³, âçÿòå çîêðåìà, ìîãëî á, îòæå, âñå ïîðîäèòè. Òîæ, ÿêáè â êîæí³é ç ðå÷åé íå áóëî ðîäîâèõ îòèõ ò³ëåöü, Òî ÷è áóëà á ó ðå÷åé òèõ ñïîð³äíåí³ñòü, ïåâíà ¿õ ìàò³ð? À êîëè âñå äîâêðóãè ³ç ñâîãî âèíèêàº íàñ³ííÿ, Òî êîæíà ð³÷ ò³ëüêè òàì ïîñòàº é âèðèíàº äî ñâ³òëà, Äå º ìàòåð³ÿ, ðå÷³ âëàñòèâà, ³ ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ. Îñü ÷îìó òàê íå áóâà, ùîá óñå âèíèêàëî ç óñüîãî – Â êîæí³é ç ðå÷åé, ñâîÿ ñèëà º, òîáòî âëàñòèâ³ñòü îêðåìà. Êâ³òíå, ïðèì³ðîì, âåñíîþ òðîÿíäà; õë³áà ïîëîâ³þòü – Ñàìå â ñïåêîòëèâ³ äí³; âèíîãðàä – âîñåíè äîçð³âàº. ×è íå òîìó, ùî íàñ³ííÿ ðå÷åé ïëîäîòâîðíî çëèëîñÿ Êîæíå – â ñâ³é ÷àñ, ºñòü ó êîæíîãî âèäó éîìó ëèø äîã³äíà

448

Тіт Лукрецій Кар Äëÿ ïðîðîñòàííÿ ïîðà, êîëè ìàòè – çåìëÿ æèâîäàéíà – Ðå÷³ òåíä³òí³ áåçïå÷íî âèâîäèòü äî îáð³¿â ñâ³òëà? À âèíèêàëè á ò³ ðå÷³ ç í³÷îãî, – òîä³ á ³ ðîäèëèñü, ßê êîëè òðàïèòüñÿ: òî âîñåíè, òî âåñíîþ, òî âë³òêó, Áî íå áóëî á òîä³, çíà÷èòü, òàêèõ ðîäîòâîðíèõ íà÷àòê³â, Ùî íåäîã³äíà ïîðà â³ä çëèòòÿ ¿õ ìîãëà á îäõèëèòè. Âò³ì, ÿêùî ðå÷³ ç í³÷îãî çðîñòàëè á, òî ïåâíîãî ÷àñó, Ùîá ïîºäíàëîñü íàñ³ííÿ ¿õ, ðîçâèòîê íå âèìàãàâ áè: Ëåäü ïîÿâèâøèñü íà ñâ³ò, þíàêàìè ñòàâàëè á îäðàçó Ä³òè ãðóäí³; ç-ï³ä çåìë³ á óìë³â³÷ ïðîáèâàëèñü äåðåâà. ×óäà æ òàêîãî í³õòî ùå íå áà÷èâ: óñå ïîñòóïîâî, – Òàê ³ ïðèðîäà âåëèòü,– ³ç ñâîãî âèðîñòàº íàñ³ííÿ ² çáåð³ãàº ïðè òîìó ñâ³é ð³ä. Îòæå, çâ³äñè âèñíîâóé: Âñå ³ç ñâîº¿ çðîñòàº ìàòåð³¿ é æèâèòüñÿ íåþ. Çâàæ ³ íà òå, ùî, ÿêáè íå äîù³ ï³ä ÷àñ ðîêó ïîì³ðí³, – Íå âèäàâàëà á çåìëÿ äæåðåëà íàøèõ ðàäîù³â – ïëîäó. À áåç ïîæèâè í³ÿêå ñòâîð³ííÿ íå ò³ëüêè íå çäàòíå Ðîäó ñâîãî çáåðåãòè, à é ñàìå ³ñíóâàòè íå ãîäíå. 190Ìîæíà ñêîð³øå òàêå ïðèïóñòèòè, ùî ñï³ëüíèõ áàãàòî Ò³ë º â ðå÷àõ áàãàòüîõ, ÿê ó ïèñàí³ì ñëîâ³, ñêàæ³ìî,– Áóêâ, àí³æ òå, ùî áåç ïåðâîíà÷àë ìîæå ùîñü âèíèêàòè. Äàë³: ÷îìó íå ïîäáàëà ïðèðîäà, ùîá ëþäè, ïðèì³ðîì, Çðîñòó òàêîãî áóëè, ùî ìîãëè á ³ ìîðÿ ãëèáî÷åíí³ Âáð³ä ïåðåõîäèòè, é ãîðè ñòð³ìê³ ðîçñóâàòè ðóêàìè, É äîâãîòðèâàëèì æèòòÿì ÷åðåç íèçêó â³ê³â ïðîáèâàòèñü? Âèäíî, ðå÷àì, ùîá ìîãëè âîíè âèíèêíóòü, äàíà ëèø ïåâíà Ê³ëüê³ñòü ìàòåð³¿; ç íå¿ é ñêëàäàºòüñÿ âñå íàðîæäåííå. Îòæå, ïîãîäüñÿ: ç í³÷îãî í³ùî ïîñòàâàòè íå ìîæå: Òðåáà íàñ³ííÿ, ùî ç íüîãî ìîãëè á íàðîäèòèñÿ ðå÷³, À íàðîäèâøèñü íà ñâ³ò, – ïîòÿãòèñü äî ëåãêîãî ïîâ³òðÿ. Âðåøò³, äîäàì: ÿêùî á³ëüøå ñíàãè ìàþòü îðàí³ çåìë³, Í³æ ö³ëèíà, ÿêùî ïðàöåþ ðóê óðîæàé ï³äí³ìàºì, Òî î÷åâèäíî, ùî ì³ñòèòü çåìëÿ ðîäîòâîðí³ íà÷àòêè. ¯õ äî æèòòÿ é ïîíóêàºìî ìè: ïðîð³çàºìî ïëóãîì Ïåðâ³ñíó òâåðäü, çà ñîáîþ ðîäþ÷ó ëèøàþ÷è ñêèáó. À íå áóëî á ó çåìë³ òèõ íà÷àòê³â, – áåç íàøîãî òðóäó Çíà÷íî êðàùèì ñòàâàëî á óñå ç äíÿ íà äåíü ñàìîâ³ëüíî. Âò³ì, êîëè ð³÷ ÿêóñü íèùèòü ïðèðîäà, ¿¿ âîíà, çâ³ñíî, Íå îáåðòàº â í³ùî – ðîçêëàäàº íà ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ. Áî, ÿêáè êîæíà ç ðå÷åé ïðèð³êàëàñü íà çíèùåííÿ ïîâíå, Â íàñ íà î÷àõ òî îäíå ùîñü, òî ³íøå çíèêàëî á ðàïòîâî. Æîäíî¿ ñèëè á òîä³ íå ïîòð³áíî áóëî, ùîá íà êðèõòè Ð³÷ ðîç’ºäíàòè ìîãëà, ðîçïëåñòè ¿¿ ò³ëà òêàíèíó. Òîæ, êîëè ãåòü óñ³ ðå÷³ ñêëàäàþòüñÿ ç â³÷íîãî ñ³ì’ÿ, Òî, ïîêè ñèëà íå çðèíå òàêà, ùî çóñòð³÷íèì óäàðîì

449

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ¯õ ðîç³á’º ÷è çðóéíóº çñåðåäèíè, â ïîðè ïðîáèâøèñü, – Æîäí³é ç ðå÷åé íå äîçâîëèòü çàãèíóòè òâîð÷à ïðèðîäà. Âðåøò³, êîëè á óñå òå, ùî çíèêàº ç ïåðåá³ãîì ÷àñó, Íå çàëèøàëî é äðîáèíêè ìàòåð³¿, æîäíîãî ñë³äó, ßê æå Âåíåðà òîä³ ç ðîäó â ð³ä âèêëèêàëà á äî ñâ³òëà Ð³çí³ ñòâîð³ííÿ, ³ çâ³äêè çåìëÿ, íåçð³âíÿííà ìàéñòðèíÿ, ¯æó á ÷åðïàëà, ùîá ¿õ ç ðîäó â ð³ä ãîäóâàòè é ðîñòèòè? Çâ³äêè äî ìîðÿ ïëèâëè á, éîãî ïîâíÿ÷è, âëàñí³ äæåðåëà É ð³êè â³ääàëåí³? ßê áè â åô³ð³ ç³ðêè âèïàñàëèñü? Âñå âæå äàâíî – ÿêùî ìàº â ñîá³ âîíî ò³ëî âìèðóùå – Ñòàëî á í³÷èì, ïåðåòðàâëåíå äàâí³ñòþ, ÷àñîì áåçäîííèì. Òà êîëè ñò³ëüêè â³ê³â ïðîïëèâëî é íå çàáðàêëî í³ ðàçó Ò³ë, íåîáõ³äíèõ äëÿ òîãî, ùîá ïîâí³ñòþ ñâ³ò îíîâèâñÿ, – Òî íåñìåðòåëüíîþ ìóñèòü æå áóòè íà÷àòê³â ïðèðîäà. Âæå êîëè º â ñâ³ò³ ùîñü, òî í³÷èì âîíî ñòàòè íå ìîæå. Çðåøòîþ, ñèëà é ïðè÷èíà îäíà êîæíó ð³÷ áåç ð³çíèö³ Çíèùèëà á òóò æå, ÿêáè íå ìàòåð³ÿ â³÷íà: âñ³ ðå÷³ Ç÷åïëåííÿì á³ëüøèì ÷è ìåíøèì ñâî¿ì âîíà â’ÿæå äîêóïè. Äîòèê íàéìåíøèé òîä³ äî çàãèáåë³ á ì³ã ïðè÷èíèòèñü, Áî íå áóâàëî á ðå÷åé, ç íåçíèùèìîãî ò³ëüöÿ ïîñòàëèõ, ×èé ùîíàéãëèáøèé çâ’ÿçîê ò³ëüêè ïåâíà á ïîðóøèëà ñèëà. Òîæ, êîëè ïåðâîíà÷àëà ðå÷åé óñ³õ ïåðåáóâàþòü Ó ðîçìà¿òèõ çâ’ÿçêàõ, êîëè ñêð³çü º ìàòåð³ÿ â³÷íà, – Ö³ë³ñòü ñâîþ çáåð³ãàòèìóòü ðå÷³, àæ ïîêè íå ñòð³íóòü Ñèëè òàêî¿, ùî ñïëåòåííÿ ¿õ ðîç³ðâàòè ñïðîìîæíà. Æîäíà, ÿê áà÷èìî, ð³÷ ó í³ùî îáåðíóòèñü íå ìîæå: Ç ðîçïàäîì âåðíåòüñÿ çíîâ äî ìàòåð³¿ ïåðâ³ñíèõ ò³ëåöü. Îò ïðîïàäàþòü äîù³, êîëè áàòüêî–åô³ð ïîçàõìàðíèé Ñòð³ìêî ñêåðîâóº âíèç ¿õ – ó ëîíî çåìë³ ìàòåðèíñüêå. Âðóíèòüñÿ ñõîäàìè ïîëå çàòå é çåëåí³þòü äåðåâà Ïèøíèì ã³ëëÿì, ðîçðîñòàþòüñÿ, ãíóòüñÿ îä ùåäðîãî ïëîäó. Çâ³äñè – ³ ð³ä íàø ëþäñüêèé, ³ òâàðèíè ÷åðïàþòü ïîæèâó, 250Çâ³äñè – é ì³ñòà áàãàò³þòü, îáíîâîþ ò³øàòüñÿ – ä³òüìè, Áóéíîçåëåí³ äçâåíÿòü îä ñï³âó÷îãî ïòàñòâà ä³áðîâè. Çâ³äñè – é îòàðè ãëàäê³, íà òðàâ³ ñîêîâèò³é ðîçë³ãøèñü, Îäïî÷èâàþòü ñîá³. Ìîëîêà á³ëîñí³æíà âîëîãà Ðÿñíî ç íàáðÿêëîãî âèìåí³ òî÷èòüñÿ; çâ³äñè – ãðàéëèâèé Ïî ìîð³æêó âèãðàº ìîëîäíÿê íà õèñòêèõ ³ùå í³æêàõ, Õàé-íî øóìêå ìîëîêî éîìó âäàðèòü ó í³æíó ãîë³âêó. Òîæ îñòàòî÷íî í³ùî, õî÷à çíèêíå ç î÷åé íàì, íå ãèíå, Áî îäíå ç îäíîãî ñïîêîíâ³ê³â ïîíîâëÿº ïðèðîäà: Ùîá íàðîäèòè ùîñü, – ³íøî¿ ðå÷³ ¿é ñìåðòü íåîáõ³äíà. Çàðàç, õî÷à é ïîÿñíèâ ÿ, ùî æîäíà ð³÷ ³ç í³÷îãî Íå ïîñòàº ³ â ñâ³é ÷àñ ó í³ùî îáåðíóòèñü íå ìîæå, Òà áîÿ÷èñü, ùî ìåí³ ÷åðåç òå ëèø íå éíÿòèìåø â³ðè,

450

Тіт Лукрецій Кар Ùî íàéäð³áí³øèõ íà÷àòê³â ðå÷åé íàøå îêî íå áà÷èòü, Äóìêó òàêó ùå äîäàì: ó ðå÷àõ – öå âæå âèçíàòè ìóñèø – Ì³ñòÿòüñÿ ò³ëüöÿ, êîòð³, õî÷ ³ñíóþòü, óñå æ íåïîì³òí³. Â³òåð, ïî-ïåðøå, âïàäàþ÷è â øàë, óñå ìîðå øìàãàº, Ñóäíà òðîùèòü âàæê³, ðîçãàíÿº, ðîçøàðïóº òó÷³, Âèõîðîì ³íîä³ â ïîë³ ïðîì÷èòü, âåëè÷åçí³ äåðåâà, Ìîâ ñîëîìèíêè, êëàäå; íà õðåáòè íåáîñÿæí³ çâàëèâøèñü, Ïîäóâîì äóæèì ëàìàº ë³ñè – îñü òàêà â íüîãî ñèëà: Ãóðêîòîì, ãðîìîïîä³áíèé, ãðîçèòü íàì, ãóäå, ñêàæåí³º. Îòæå, â³òðè – öå ò³ëà, ùî ¿õ çîðîì ïîì³òèòè ãîä³. Ñàìå âîíè, ö³ ò³ëà, ñóõîä³ë, ³ ìîðÿ, ³ íåáåñí³ Õìàðè ñ³÷óòü, ó ïîðèâ³ ðàïòîâîìó íèìè êðóæëÿþòü. ¯õ òå÷³ÿ ðóéí³âíà – ÿê âîäà, ùî õâèëþº ëàñêàâî Â ð³÷èù³ é ðàïòîì, ðîçáóðõàíà, ðèíå, âèõîäèòü äàëåêî Ïîçà ñâî¿ áåðåãè, êîëè çëèâè ñòðàøí³ ¿¿ ïîâíÿòü ², ç âèñî÷åííèõ ñïàäàþ÷è ã³ð, ïîâíîâîä³ ïîòîêè, – Ùî õìèçíÿêîì, ³ ã³ëëÿì, ³ äåðåâàìè ö³ëèìè êðóòèòü. Íàâ³òü ìîãóòí³ ìîñòè íå çäîëàþòü îïåðòèñü ïîòóæí³é Ñèë³ ñòð³ìêî¿ âîäè: òàê ïîðèâíî, äîùàìè íàáðÿêëèé, Íà êàì’ÿí³ âåëåòåíñüê³ îïîðè ïîò³ê íàá³ãàº. Ç ãóðêîòîì, òð³ñêîì ðîçâàëþº âñå, ïåðåêî÷óº â õâèë³ Áðèëè, ïîä³áí³ äî ñêåëü; ùî ç³òêíåòüñÿ ç íèì, – ïàäàº òóò æå. Òàê îò, õî÷à é íåïîì³òí³, ïðîíîñÿòüñÿ â³òðó ïîðèâè, Ìîâ íåïîê³ðíà ð³êà: ÿê ëèøå ïî äîðîç³ íàòðàïëÿòü Íà ïåðåøêîäó ÿêóñü, – íàë³òàþòü íà íå¿ ðàç ïî ðàç, Ïîêè òàêè íå çìåòóòü. À áóâà, çàêëóáèâøèñü ìèòòºâî, Ñõîïëÿòü ùî-íåáóäü ³, êðóòÿ÷è â âèõîð³, ì÷àòü ñîá³ äàë³. Çíà÷èòü, â³òðè – êàæó ùå ðàç ³ ùå ðàç – ò³ëà, ùî ¿õ îêîì Íå ïîì³÷àºì, ÿêùî ³ ïðèêìåòàìè, é ä³ÿìè ñõîæ³ Äî íåâãàìîâíîãî ïëèíó ð³êè, ùî äîñòóïíà äëÿ çîðó. É çàïàõè ð³çíîìàí³òíèõ ðå÷åé ìè ñïðèéìàºì, îäíà÷å Çîâñ³ì íå áà÷èìî, ÿê âîíè íàì ïîòðàïëÿþòü äî í³çäð³â. Îêî íå âëîâèòü ïîòîê³â òåïëà, éîìó ãîä³ óçäð³òè Õîëîäó ïîäèõ, òà é ñë³â, ùî â ïîâ³òð³ ëåòÿòü, íå ïîì³òèø. Âñå öå â ïðèðîä³ ñâî¿é ìóñèòü áóòè ò³ëåñíèì, îñê³ëüêè Íà â³ä÷óòòÿ íàø³ ä³º, òîðêàþ÷èñü ¿õ. À òîðêàòèñü ² ï³ääàâàòèñÿ äîòèêó – ùî á ìîãëî ùå, îêð³ì ò³ëà? 300Îäÿã, ðîçâ³øàíèé íà óçáåðåææ³, äå ï³íèòüñÿ õâèëÿ, – Âîãêèé, à âèñòàâ íà ñîíöå éîãî – çà õâèëèíó ïðîñîõíå, Òà íå äîãëåä³òè, ÿê îñ³äàº íà íüîìó âîëîãà, ßê – óò³êàº, çàëåäâå êîâçíóòü ïî í³é ïðîìåí³ ñîíöÿ. Îòæå, âîäà íà òàê³ âæå äð³áí³ ðîçïàäàºòüñÿ êðèõòè, Ùî é íàéç³ðê³øå í³ÿê ¿õ íå çìîæå ïîì³òèòè îêî. Òàê îò ³ ïåðñòåíü, êîëè éîãî íîñèø íà ïàëüö³ ïîñò³éíî, Ç ðîêó íà ð³ê íåïîì³òíî âòðà÷àº ùîñü, ðîáèòüñÿ òîíøèì.

451

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Êàì³íü óïåðòà ïðîäîâáóº êðàïëÿ. Ëåì³ø, õî÷ çàë³çíèé, Òåæ ïîñòóïîâî ìàë³º – ñòèðàºòüñÿ, êðàþ÷è çåìëþ. Ãëÿíü íà äîðîãó ì³ñüêó: ïîêðèòòÿ ¿¿ – òåñàí³ ïëèòè – Âè÷îâãàâ íàòîâï ëþäñüêèé. À ïðàâèö³ ó áðîíçîâèõ ñòàòóé, Ùî á³ëÿ áðàì âèñî÷àòü, íà÷å ñõóäëè: äî íèõ ðàç îä ðàçó Êîæåí, äî ì³ñòà ÷è ç ì³ñòà éäó÷è, ïðèïàäàº âóñòàìè. Òîæ î÷åâèäíî, ùî âñå â³ä òåðòÿ ñòàº ìåíøèì, îäíà÷å Íå ïîì³÷àºìî ÷àñòî÷îê òèõ, ùî âñÿê÷àñ îäïàäàþòü: Íà÷å ïîçàçäðèâøè, áà÷èòü òîãî íå äàëà íàì ïðèðîäà. Âðåøò³, é òîãî, ùî ðå÷àì óñ³ì äåíü ³ ïðèðîäà ïîìàëó, ×àñòêó ïî ÷àñòö³ äàº, ùîá ðîñëè, ðîçâèâàëèñÿ ì³ðíî, – Õòî á íå íàïðóæóâàâ ãîñòðîãî çîðó, – íå âãëåäèòü í³êîëè. ßê ³ òîãî, ùî ç òðóõëÿâîþ ñòàð³ñòþ ðå÷³ âòðà÷àþòü, – Îò ÿê òîé áåðåã ñêåëÿñòèé, ïîãëÿíü, ùî éîãî çàïîâçÿòî Ñ³ëü ðîç’¿äàº ìîðñüêà, – çðîçóì³ëî, í³ÿê íå çàââàæèø. ×åðåç ò³ êðèõòè, äëÿ îêà íå âèäèì³, é ä³º ïðèðîäà. Òà íå ïîäóìàé, ùî âñå òèìè êðèõòàìè, ò³ëüöÿìè òèìè Ù³ëüíî çàáèòå äîâê³ë: ó ðå÷àõ ïîðîæíå÷à º òàêîæ. Äîáðå çàòÿì ñîá³ òå: ïðèãîäèòüñÿ íà êîæíîìó êðîö³, Áî æ í³ áëóêàòü, í³ âàãàòèñü íå áóäåø, í³ çíîâó òà çíîâó Ñóò³ â óñüîìó øóêàòü, äî ìîãî íåäîâ³ðëèâèé ñëîâà. ª, êàæó, â³ëüíèé, ïîðîæí³é ö³ëêîì, íåäîòîðêàíèé ïðîñò³ð. À íå áóëî á éîãî, – ÿê æå òîä³ ìàëè á ðóõàòèñü ðå÷³? Ïåðøà-áî êîæíî¿ ðå÷³ âëàñòèâ³ñòü – îï³ð ÷èíèòè É íà ïåðåøêîä³ ñòàâàòü – îäíî÷àñíî â óñüîìó ïðî ñåáå Çíàòè äàëà á – ³ í³ùî é âîðóõíóòèñü íå ìàëî áè çìîãè: Æîäíà-áî ð³÷, ïîñòóïèâøèñü, íå ñòàëà á äëÿ ðóõó ïî÷àòêîì, Òè îçèðíèñü: íà ìîðÿõ, ³ íà çåìëÿõ, ³ âèñîêî â íåá³ – Ñê³ëüêè òàì ð³çíîãî ðóõó äîâê³ë! Îïèñàòü íåñïðîìîãà – Ïðîñòî â î÷àõ ìåðåõòèòü. À êîëè á íå áóëî ïîðîæíå÷³, Òî íå ëèøå íå ìîãëî á óñå ðóõàòèñü òàê ìåòóøëèâî, À é ïîÿâèòèñü íà ñâ³ò íå çäîëàëî á: ó êóï³ ñóö³ëüí³é Òàê ³ ëåæàëà á ìàòåð³ÿ ìåðòâî, áåç æîäíîãî ðóõó. ...................................................................................... Îòæå, ïðèðîäà, ãîâîðÿ÷è ñòèñë³øå, – öå ïîºäíàííÿ Äâîõ ïðîòèëåæíèõ ðå÷åé: º ò³ëà, àëå º é ïîðîæíå÷à – Ïðîñò³ð, äå ìîæóòü âîíè ïîì³ùàòèñü ³ ðóõàòèñü â³ëüíî. Òå, ùî ³ñíóþòü ò³ëà, – â³ä÷óòòÿ, äëÿ ñòâîð³íü óñ³õ ñï³ëüí³, Ñòâåðäæóþòü. Íå äîâ³ðÿòè ¿ì – çíà÷èòü ñåáå æ ïîçáàâëÿòè Çìîãè ñóäèòè ïðî ðå÷³ ïðèõîâàí³, áî æ î÷åâèäíó Âèá’ºì îïîðó ç-ï³ä í³ã, ïåðåêðåñëèìî äóìêè ñïðîìîãó. 420Äàë³. ßêáè íå áóëî òîãî ïðîñòîðó, â³ëüíîãî ì³ñöÿ, Òîáòî ïîðîæíÿâè, – äå á ìàëè ð³çí³ ò³ëà ïîä³âàòèñü, ßê òîä³ ïåðåñóâàòèñü ìîãëè á âîíè â íàïðÿìêàõ ð³çíèõ? Âèùå ÿ âèêëàâ òîá³ ùîäî öüîãî ÷³òêó ñâîþ äóìêó.

452

Тіт Лукрецій Кар Âðåøò³, ÷è º ùîñü òàêå, ùî â³ä ò³ëà òè á ì³ã îää³ëèòè É â³ä ïîðîæíå÷³, – òàêå, ùî òâîðèòè ìîãëî á ñàìîñò³éíî Òðåòþ ÿêóñü, â³ä ïîðîæíÿâè é ò³ëà â³äì³ííó, ïðèðîäó? Ñïðàâä³-áî: ùî âæå ³ñíóº, òå ìóñèòü-òàêè ÷èìîñü áóòè; Õàé çà îá’ºìîì âîíî é íåâåëèêå, õàé êðèõ³òíå áóäå, – Âñå æ, êîëè ìîæíà éîãî õî÷ ëåãåíüêî, õî÷ ÿêîñü òîðêíóòèñü, – Ò³ë óñ³õ ê³ëüê³ñòü ïðèìíîæèòü âîíî, â ¿õ ñóêóïí³ñòü óâ³éäå. À íåäîñòóïíèì äëÿ äîòèêó áóäå ³ çìîæå êð³çü ñåáå Â³ëüíî áóäü-ÿêó ð³÷ ïðîïóñòèòè áåç îïîðó, – çíà÷èòü, Öå – íåçàïîâíåíèé ïðîñò³ð, ìè êàæåìî òóò: “ïîðîæíå÷à”. Âñå, ùî ³ñíóº, äîäàéìî, ñàìå ïî ñîá³ – íåîäì³ííî Ä³º ñàìå àáî æ ä³¿ ÿê³éñü ï³äëÿãàº ñòîðîíí³é; Âðåøò³, – é òèì ìîæå áóòü, ùî âì³ùàº âñ³ ðå÷³ ðóõëèâ³. Ä³ÿòè æ ³ ï³ääàâàòèñÿ ä³¿ – öå ðå÷³ âëàñòèâ³ñòü, Íó, à âì³ùàòè ùîñü – ìàº ñïðîìîæí³ñòü îäíà ïîðîæíå÷à. Îòæå, êð³ì ò³ëà é ïîðîæíÿâè, â íèçö³ ðå÷åé íå áóâàº Ùå ÷îãîñü ³íøîãî, òðåòüîãî, ùî ³ñíóâàëî á îêðåìî ² íåçàëåæíî, ñàìå ïî ñîá³, ùî ìîãëè á ìè ñïðèéìàòè, ×è çàâäÿêè â³ä÷óòòÿì, ÷è çóñèëëÿìè äóìêè çáàãíóòè. Áî, ÿê ïîáà÷èø, – óñå, ùî ³ñíóº, ùî íàçâàíå ÿêîñü, Áóäå âëàñòèâ³ñòþ äâîõ òèõ íà÷àë àáî ÿâèùåì áóäå. Ùî íåìîæëèâî â³ä ðå÷³ â³äíÿòü, â³äîêðåìèòü îä íå¿, Íå çðóéíóâàâøè ïðè òîìó ¿¿, – ìàº íàçâó “âëàñòèâ³ñòü”: Æàð – îä âîãíþ, â³ä êàì³ííÿ – òÿãàð, îä âîäè íåâ³ää³ëüíèé – Ïëèí, äîòèêàííÿ – â³ä ò³ë, îä ïîðîæíÿâè – íåäîòèêàëüí³ñòü. ² íàâïàêè, ÿê-îò: ðàáñòâî, óáîã³ñòü, áàãàòñòâî, ñâîáîäó, 450Â³éíè ³ çëàãîäó – âñå, ùî ïðèõîäèòü íà ñâ³ò ÷àñ îä ÷àñó, ßê ³ â³äõîäèòü, ï³ä íàçâîþ “ÿâèùà” òóò ðîçãëÿäàºì. Òàêîæ ³ ÷àñ íå ³ñíóº îêðåìî: ùî òðàïèëîñü íèí³, Ùî – â äàâíèíó, ùî êîëèñü ìàº ñòàòèñÿ, – ìè â³ä÷óâàºì Ò³ëüêè â çâ’ÿçêó íåðîçðèâíî–ò³ñíîìó ç ñàìèìè ðå÷àìè. Âèçíàòè ìóñèø òàêå: ñàìîãî ïî ñîá³, ïîçà ðóõîì Òà ñóïîêîºì ðå÷åé, ìè íå ìîæåìî ÷àñó ñïðèéìàòè. ........................................................................................ Âñåñâ³òó ñïðàâä³ ó æîäíîìó íàïðÿì³ æîäíà ãðàíèöÿ Íå çàìèêàº, ³íàêøå á â³í ìóñèâ ê³íåöü ÿêèéñü ìàòè. Íó, à ê³íåöü ëèø òîä³ º ê³íöåì, êîëè éäå ï³ñëÿ íüîãî Ùå ÿêåñü ò³ëî, ÿêàñü íà÷å ãðàíü, àáè ìè ïîì³÷àëè: Îñü ñàìå çâ³äñè íàø ç³ð íå ñïðèéìàº âæå ðå÷³ ò³º¿. 950Îòæå, êîëè ïîçà âñåñâ³òîì – ÿê âèçíàºì – íå ³ñíóº Á³ëüøå í³÷îãî, òî â³í áåçêîíå÷íèé, áåçêðà¿é, íåçì³ðíèé. Çîâñ³ì íå ìàòèìå çíà÷åííÿ, äå á òè ó í³ì çóïèíèâñÿ: Òóò ñîá³ ñòàíü ÷è ï³äè êóäèñü ãåí – äîîê³ë ð³âíîì³ðíî Ñëàòèñÿ áóäóòü òàê³ æ íåñê³í÷åííîãî ñâ³òó ïðîñòîðè. Òà ïðèïóñò³ìî òåïåð, ùî ïðîòÿæí³ñòü óñåñâ³òó ìàº

453

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ãðàí³ ÿê³ñü, ùî êîìóñü ³ç ëþäåé ïîùàñòèëî äîñêî÷èòü Àæ äî îêðàéêà òîãî, ³ùå é ñïèñ, ðîçìàõíóâøèñü, ìåòíóòè. ßê òè ãàäàºø: òîé ñïèñ ïîëåòèòü, ÿê éîãî ñêåðóâàëà Äóæà ðóêà äî äàëåêî¿ ö³ë³, ÷è òóò æå é íàòðàïèòü Íà ïåðåøêîäó ÿêóñü, ùî éîìó íà äîðîç³ ïîñòàíå? Òðåòüîãî òóò, ùî ìîãëî á ³ç íèì áóòè, ïîãîäüñÿ, íåìàº. Òàê ÷è ³íàêøå – íå áà÷èìî âèõîäó. Âèçíàòè ìóñèø Òå, ùî íå ìàº ê³íöÿ, â ÿêèé á³ê áè íå øèðèâñÿ, âñåñâ³ò. Áî, ÷è íà ùîñü íàøòîâõíóâøèñÿ, ñïèñ íå ìàòèìå çìîãè, Âðåøò³, äîì÷àòè äî ö³ë³ ñâîº¿, ùîá òàì çóïèíèòèñü, ×è áåç çàâàäè ïîì÷èòü, – íå ç îñòàííüî¿ ðèñè çëåò³â â³í. Äîâîäîì öèì ÿ òåáå ïåðåñòð³íó é òîä³, ÿê äåñü-³íäå Âñåñâ³òó âèçíà÷èø êðàé: “À òè ñïèñà ìåòíóâ?” – çàïèòàþ. Âèéäå, ùî ñïðàâä³ í³äå íå çíàéòè òîá³ æîäíî¿ ãðàí³: Ö³ëü ïåðåä ñïèñîì, õî÷ ÿê òóò ìóäðóé, âèñëèçàòèìå çàâæäè. Âò³ì, ÿêáè âñåñâ³ò îêðåñëåíèé áóâ, ÿêáè âñå, ùî º â íüîìó, Ìàëî ñò³éê³ áåðåãè âêîëî ñåáå, ÿêáè íå áåçìåæí³ Îáøèðè â íüîìó áóëè, òî â³ääàâíà á óæå ï³ä âàãîþ Ù³ëüíèõ íà÷àòê³â ìàòåð³ÿ âñÿ, ïîçáèâàâøèñü äîêóïè, Çãóñòêîì áè ñòàëà îäíèì, ³ í³ùî á íå ðóõíóëîñü ï³ä íåáîì. Íåáà òîä³ âçàãàë³ á íå áóëî, íå ñâ³òèëî á ³ ñîíöå, Áî ñïîêîíâ³êó, âñÿê÷àñ, îñ³äàþ÷è íèæ÷å òà íèæ÷å, Çâàëèùåì íèí³ ìàòåð³ÿ âñÿ íåïîðóøíî á ëåæàëà. Íó, à íàñïðàâä³ ñïîêîþ íå â³äàþòü ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ – Âñå ìåòóøàòüñÿ, àäæå íå çíàéòè ¿ì í³ÿêîãî ñïîäó, Äå, ïîñïëèâàâøèñü, ìîãëè á çàãí³çäèòèñü ó òèõîìó ì³ñö³. Âñå ïîñòàº ò³ëüêè â ðóñ³ – ïîñò³éíîìó, âïåðòîìó ðóñ³: Ðîºì ãóñòèì çâ³äóñ³ëü ïîñï³øàþ÷è, – âåðõí³ äî íèæí³õ, – Ñèïëþòü íåâïèííî ç áåçîäíÿâè ò³ëüöÿ ìàòåð³¿ æâàâ³. Âðåøò³, îêèíü óñå îêîì: îäíå ùîñü â³ää³ëåíå ÷³òêî ²íøèì: ïîâ³òðÿ ìåæó äàº ãîðàì, à ãîðè – ïîâ³òðþ; Ìîðå – çåìëåþ, âîíà æ, íàâïàêè, – â³äîêðåìëåíà ìîðåì. Îáð³é íà çì³íó éäå îáð³þ: êðàéíüîãî – âñåñâ³ò íå çíàº. Ïðîñò³ð íàñò³ëüêè â ïðèðîä³ ñâî¿é íåîñÿæíî ðîçëîãèé, Ùî é áëèñêàâèöÿ, ç ÿêèì áè øàëåíèì ðîçãîíîì íå ì÷àëà Ïðîòÿãîì â³÷íîñò³, âñå æ íå çäîëàëà á éîãî í³ ïðîá³ãòè, Í³ äîñÿãíóòè òîãî, ùîá õî÷ ìåíøå ¿é ëåòó ëèøèëîñü. Îñü ÿê³ áåçêðà¿ âñþäè ðå÷àì îäñëîíÿº ïðèðîäà – Ìåæ ¿ì íå çíàéäåø, êóäè íå çâåðòàé íåâñèïóùî¿ äóìêè. 1000Âò³ì, ùîá ñóêóïí³ñòü ðå÷åé ñîá³ ì³ðè ÿêî¿ñü íå êëàëà, Äáàº ïðèðîäà ñàìà: ïîðîæíå÷à – ò³ëàì º ìåæåþ, À ïîðîæíå÷ó – ìàòåð³ÿ, ò³ëî ïåðåðâíîþ ðîáèòü. Îò ³ íå çíàº çàâåðøåííÿ âñåñâ³ò ó ò³ì ÷åðãóâàíí³. Òà, ïðèïóñò³ì, íå ÷åðãóº ïðèðîäà ïóñòåë³ ç ò³ëàìè, – Âñå-òàêè ç íèõ ùîñü îäíå ïðîñòåëÿòèñÿ áóäå â áåçìåææÿ;

454

Тіт Лукрецій Кар Êðàé ÿêèéñü áóâ áè, ñêàæ³ìî, â ïîðîæíÿâè, – çìîãè á íå ìàëà Áåçë³÷³ ïåðâîíà÷àòê³â ðå÷åé ó ñîá³ ïîì³ùàòè; Âè÷åðïíà ê³ëüê³ñòü áóëà á ó íà÷àòê³â ðå÷åé ðîäîòâîðíèõ, – Í³ ñóõîä³ë, í³ ìîðÿ, í³ íåáåñ ÿñíîçîðå ñêëåï³ííÿ, Í³ ïîêîë³ííÿ ëþäåé, í³ âñåâèøí³õ ò³ëà íåñìåðòåëüí³ Íå ïîòðèâàëè á íå ò³ëüêè ãîäèíè – íàéìåíøî¿ ìèò³. Áî, ðîç³ðâàâøè çâ’ÿçêè ñâî¿, ãåí ïî áåçìåæí³é ïóñòåë³ Âñÿ á ðîçëåò³ëàñü ìàòåð³ÿ, âñÿ á âîíà ðîçïîðîøèëàñü ×è, ïðàâèëüí³øå ñêàçàòü, íå çðîäèëà á óæå, ïîºäíàâøèñü, Æîäíî¿ ðå÷³ – íå â ñèë³ áóëà á âîíà çíîâó ç³éòèñÿ. Òà íå ïîäóìàé, ùî ïåðâîíà÷àòêè ðå÷åé ì³æ ñîáîþ Ëàä ñâ³é ïîãîäèëè, ùî ðîçì³ñòèëèñÿ òàê âîíè âìèñíî, Ùî, ïåðåäáà÷ëèâ³, é ðóõè ñâî¿ ÿê íàëåæèòü óêëàëè, – Í³. Ñâ³é ïîðÿäîê ì³íÿþ÷è â áåçì³ðàõ ïðîñòîðó é ÷àñó, Ïîøòîâõ³â ð³çíèõ ðàç ïî ðàç òî çâ³äñè, òî çâ³äòè ïîñò³éíî Çàçíàþ÷è, â ð³çíèõ ðóõàõ áóâàâøè, ðîçì³ùåííÿõ ð³çíèõ, Îñü íà òàê³ ïîºäíàííÿ ùàñëèâ³ íàòðàïèëè, âðåøò³, Ùî ïîðîäèëè é ñòàíîâëÿòü ñüîãîäí³ ðå÷åé âñ³õ ñóêóïí³ñòü. ........................................................................................................

Êíèãà äðóãà Ñîëîäêî, áóðþ çóñòð³íóâøè â çàòèøêó, íà óçáåðåææ³, Ìîðå çäàëÿ ñïîãëÿäàòü, äå õòîñü ³íøèé ïîòðàïèâ ó ñêðóòó. Í³, íàñîëîäó ïðèíîñèòü íå òå, ùî çìàãà êîãîñü õâèëÿ, – Ñîëîäêî áà÷èòè, ñê³ëüêè ñòðàæäàíü îä³ãíàâ òè â³ä ñåáå. Ñîëîäêî ñòåæèòè çáîêó çà õîäîì æîðñòîêî¿ áèòâè, Ùî íà ðîçäîëë³ êèïèòü, ÿêùî ñàì òè – ó ïîâí³é áåçïåö³. Âåðõ íàñîëîäè, îäíàê, – äî ÿñíî¿ ï³äíÿòèñü áóä³âë³, Ùî ìóäðåö³â íåïîõèòíèì ó÷åííÿì îñíàùåíà äîáðå. Âèäíî ëþäåé ìåòóøëèâèõ â³äò³ëü; æèòòºâó ñâîþ ñòåæêó Âñÿê íàìàãàºòüñÿ øâèäøå çíàéòè, òà íàîñë³ï øóêàº: Â õèñò³ ñï³øàòü ïåðåéòè îäèí îäíîãî, â çíàòíîñò³ ðîäó, Âäåíü ³ âíî÷³, íå øêîäóþ÷è ñèë, âîíè âàæêî ãàðóþòü, Ò³ëüêè á ìàéíà äîìîãòèñü, äîòÿãòèñÿ äî âèùî¿ âëàäè. Î íåðîçñóäëèâèé ðîäå ëþäñüêèé! Î çàñë³ïëåí³ äóø³! Â ï³òüì³ ÿê³é, ó ÿêèõ íåáåçïåêàõ íàìàðíå ñïëèâàº – Ñê³ëüêè òàì º éîãî – ñìåðòíèõ æèòòÿ! À ïðèðîäà òèì ÷àñîì Öå æ î÷åâèäíî ö³ëêîì! – îäíîãî âèìàãà â³ä ëþäèíè: Ò³ëà ùîá á³ëü íå ä³éìàâ, à äóøà – ùîá í³êîëè íå çíàëà, Ùî òàêå òóãà òà ñòðàõ, óò³øàëàñÿ ñïîêîºì, ùàñòÿì. Îòæå, ò³ëåñíà ïðèðîäà, ÿêùî ïðèäèâèòèñü äî íå¿, – Çîâñ³ì-òàêè íå âèìîãëèâà: ùî óñóâàº ñòðàæäàííÿ, Òå ìîæå ¿é âîäíî÷àñ ÷èìàëîþ ïðèºìí³ñòþ áóòè. Íå âèìàãàº ïðèðîäà òîãî (òà âîíî æ ³ ìèë³øå!), Ùîá ó ïîêîÿõ çîëî÷åí³ ñòàòó¿ âñþäè ñòîÿëè –

455

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Õëîïö³, ùî â ïðàâ³é ðóö³ âîãíåíîñí³ ëàìïàäè òðèìàþòü, Íà ö³ëîí³÷í³ çàáàâè ãó÷í³ ïðîëèâàþ÷è ñâ³òëî; Ùîá ó æèòò³ íàø³ì çîëîòî-ñð³áëî íàì î÷³ ñë³ïèëî, Ùîá îä ê³ôàð ãîëîñíèõ àæ ãóëî ï³ä ð³çüáëåíèì ñêëåï³ííÿì. ²íø³ é íå äáàþòü ïðî òå: íà ì’ÿê³é ðîçïðîñòåðøèñü òðàâèö³ Á³ëÿ ñòðóìêà, äå âèñîêå ã³ëëÿ ðîç³ñëàëîñü íàìåòîì, Áåç îñîáëèâèõ çàòðàò íàñîëîäîþ äóøó âò³øàþòü, Ùå é êîëè íåáî âñì³õíåòüñÿ ïîãîæå, ³ ç îá³ãîì ðîêó Ãîéíî âåñíà ïîðîçñèïóº êâ³òè íà çåëåíü ÿñêðàâó. Ò³ëà æ òâîãî íå ïîêèíå ïðîïàñíèöÿ ò³ëüêè â³ä òîãî, Ùî íà âèøèâàí³é øîâêîì, ðîçê³øí³é áàãðÿí³é ïîñòåë³ Áóäåø ëåæàòè, à íå íà ïðîñò³é, äåøåâåíüê³é òêàíèí³. Îòæå, ÿêùî í³ ñêàðáè, í³ ïîõîäæåííÿ çíàòíå, í³ ñëàâà Íàøîìó ò³ëó í³÷èì, õî÷ ÿêèìè áóëè á, íå ïîìîæóòü, – Âèñíîâîê çâ³äñè òàêèé, ùî âîíè é äëÿ äóø³ áåçêîðèñí³. Îò êîëè áà÷èø çàãîíè ñâî¿, ùî íà Ìàðñîâ³ì ïîë³ Âïåðòèé çîáðàæóþòü á³é, ïîä³ëèâøèñü íà äâà ïðîòèëåæí³ Òàáîðè, äå é çàïàñí³ º â³éñüêà, äå ãàðöþº ê³ííîòà, Äå íå ñàìà ò³ëüêè çáðîÿ îäíàêîâà – ð³âíå çàâçÿòòÿ, Ùå é êîëè ñóäåí â³éñüêîâèõ ðîçãîðíóòèé ñòð³é îçèðàºø, – Òî ÷è ò³êàº, âèäîâèùåì òèì ïåðåëÿêàíèé ãð³çíèì, Ð³é çàáîáîí³â, ùî äóøó îáñ³â òâîþ, ñòðàõ ïåðåä ñìåðòþ? ×è â³äëåòèòü òåìíîêðèëà æóðáà, òâîþ äóøó ëèøèâøè? Çâ³ñíî, ùî í³. Íàä òàêèì âèïàäàëî á õ³áà ïîñì³ÿòèñü. Íó, à íàñïðàâä³ ñóïóòíèêè íàø³ – ñòðàõè òà òóðáîòè – 50Í³ áåçïîùàäíèõ ñïèñ³â íå áîÿòüñÿ, í³ áðÿçêîòó çáðî¿, Äî âëàäàð³â ïðèñòóïàþòü çóõâàëî, äàþòü ñîá³ ðàäó Ç ñèëüíèìè ñâ³òó ñüîãî, íå ëÿêàþòü ¿õ çîëîòà áëèñêè, Íå ïðèñìèðÿº îñÿéëèâèõ øàò ÿñíîòà ïóðïóðîâà. Ùî æ ñóìí³âàòèñÿ? Âñå òóò âèð³øóº ðîçóìó ñèëà. Ìîæå, çàìàëî ùå íàøå æèòòÿ ïîáèâàºòüñÿ â ï³òüì³? ßê îòî ä³òè òðåìòÿòü, áîÿ÷èñü óñüîãî âêîëî ñåáå, Õàé ò³ëüêè í³÷ ¿õ îãîðíå ñë³ïà, òàê ³ íàñ íàæàõàº ×àñîì òàêå â á³ëèé äåíü, ÷îãî ìåíøå ïîòð³áíî ëÿêàòèñü, Í³æ í³ñåí³òíèõ æàõ³â, ùî ââèæàþòüñÿ ïîíî÷³ ä³òÿì. Îòæå, ðîçâ³ÿòè ñòðàõ öåé, ùî â äóøó çàêðàâñÿ, ïîâèíí³ Íå ÿñíîñÿéíîãî ñîíöÿ ïðîâ³ñíèêè – ïðîìåí³-ñòð³ëè, Íå íàéÿñêðàâ³øèé äåíü, à ïðèðîäà, âåñü ëàä ¿¿, âèãëÿä. Íèí³ ïðî òå, ÿêèé ðóõ ðîäîòâîðíèõ ìàòåð³¿ ò³ëåöü Ð³çí³ ïîðîäæóº ðå÷³ äîâê³ë, à ÿêèé – ðîçêëàäàº, Ñèëà ÿêà ¿õ äî ä³é òàêèõ çìóøóº, ùî çà íåñïîê³é Ïî áåçêîíå÷íèõ ïðîñòîðàõ ïîðîæíÿâè ãîíèòü ¿õ â³÷íî, Ìîâó âåñòèìó, à òè – í³ íà ìèòü íå ïîñëàáëþé óâàãè. Ïåâíèì º òå, ùî ìàòåð³ÿ – öå íå ñàìà ò³ëüêè ù³ëüí³ñòü, Áî æ óñ³ ðå÷³, ÿê áà÷èìî ìè, ïîñòóïîâî ìàë³þòü,

456

Тіт Лукрецій Кар Íà÷åáòî òàíóòü îä äîâãîãî â³êó, à òàì óæå ñòàð³ñòü ¯õ çàáèðàº íàì ç-ïåðåä î÷åé, ïîäðîáèâøè äî ðåøòè. Ö³ë³ñòü, ñóêóïí³ñòü ðå÷åé çîñòàºòüñÿ, îäíà÷å, áåç çì³íè. Ñê³ëüêè-áî ò³ëà ïîçáóäåòüñÿ ð³÷ ÿêàñü, – ³íø³é íà äîëþ Ñò³ëüêè æ éîãî ïðèïàäå, ³ òîìó-òî ç ïåðåá³ãîì ÷àñó Äðÿõëèì ñòàº ùîñü îäíå, ðîçêâ³òàº íàòîì³ñòü – ùîñü ³íøå, Ùîá ³ ñîá³ ïîñòàð³òü. Ñàìå òàê îáíîâëÿºòüñÿ âñåñâ³ò. Òàê îò ³ñíóþòü, íàâçàºì æèòòÿ ïîçè÷àþ÷è, ñìåðòí³. Ñëàáíóòü îäí³ ïëåìåíà, çàòå â ñèëó âáèâàþòüñÿ – ³íø³, Òàê ³äå çì³íà æèâèõ ïîêîë³íü ó êîðîòêîìó ÷àñ³: Ïåðåäàþòü, á³æó÷è, îäí³ îäíèì æèòòÿ ñìîëîñêèïè. Ëèø íå ãàäàé, ùî íà÷àòêè ðå÷åé çóïèíèòèñÿ ìîæóòü ², çóïèíèâøèñü, íîâ³ ÿê³ñü ðóõè ïîòîìó çðîäèòè, – Öå ïðèïóñòèâøè, áëóêàâ áè òè äîâãî, äàëåêèé â³ä ïðàâäè. Áî, â ïîðîæíå÷³ ë³òàþ÷è, ò³ëüöÿ ðå÷åé ðîäîòâîðí³ Ìóñÿòü, ÷è òî â³ä ñâîº¿ âàãè, ÷è â³ä ïîøòîâõ³â çîâí³, Â ðóñ³ íåâïèííîìó áóòü. Òàæ íå ðàç ó çóñòð³÷íîìó ëåò³ Ðàïòîì âîíè ç³øòîâõíóòüñÿ ÷îëîì ³ ðîçñêî÷àòüñÿ òóò æå Â ð³çí³ áîêè. Òà é íå äèâî, áî ùî æ ¿ì çàâàäèòè ìîæå Ðâó÷êî ïîäàòèñü íàçàä – ó âàç³, ÿê ³ â òâåðäîñò³, ïåðøèì? Íó, à ùîá êðàùå òè ì³ã óÿâèòü ñîá³ ðóõ íåñê³í÷åííèé Ò³ëåöü ìàòåð³¿, ùå ðàç òîá³ íàãàäàþ, ùî âñåñâ³ò Æîäíîãî ñïîäó íå ìàº, í³ ì³ñöÿ, äå ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ Ñòàòè á ìîãëè íà ñïî÷èíîê: íå çíàþ÷è êðàþ, í³ ì³ðè, Í³ áåðåã³â, íàâñ³á³÷ ðîç³ñëàâñü íåîáìåæåíèé ïðîñò³ð, Ùî ÿ äîâîäèâ íå ðàç, íà òâåðåçèé ñïèðàþ÷èñü ðîçóì. Òîæ, ÿê ìè äóìêè òàêî¿ ä³éøëè, çíà÷èòü, ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ Ñïîêîþ ìàòè íå ìîæóòü í³äå â ïîðîæíå÷³ áåçäîíí³é – Âñå âîíè â ðóñ³ ïîñò³éíîìó, ð³çíîìàí³òíîìó ðóñ³: Òî, ç³øòîâõíóâøèñü, îäñêàêóþòü ìèòòþ íà â³ääàëü âåëèêó, 100Òî íà ÿêóñü íåçíà÷íó ò³ëüêè â³äñòàíü, ç³òêíóâøèñü, îäõîäÿòü. Ò³, ùî ðÿñí³øèì ãóðòîì ó ò³ñí³øå âñòóïèëè ºäíàííÿ, ² ï³ñëÿ ç³òêíåííÿ ïðîì³æêè ¿õ îää³ëÿþòü ì³çåðí³, Ñïëåòåí³ â ö³ë³ñòü õèìåðíèì ðèñóíêîì áóäîâè ñâîº¿, Òâîðÿòü ìîãóòëèâ³ êîðåí³ ñêåëü; ñàìå ç íèõ âèíèêàþòü Äèêî¿ êðèö³ ò³ëà òà âñ³õ ³íøèõ ðå÷åé òîãî ðîäó. Ò³ æ, êîòðèõ ìåíøå, â ïóñòåë³ âåëèê³é êðóæëÿþ÷è â³ëüíî, Ãåí îäë³òàþòü, ÿê ò³ëüêè çóñòð³íóòüñÿ, é çíîâ ³ç äàëåêèõ Îáøèð³â ëèíóòü íàâñòð³÷ îäí³ îäíèì. Âîíè, ìåòóøëèâ³, Òâîðÿòü ïîâ³òðÿ ð³äêå òà ñë³ïó÷îãî ñîíöÿ ïðîì³ííÿ. Ïî íåîñÿæí³é ïîðîæíÿâ³ ñèëà é òàêèõ ùå áëóêàº, Ùî íå ñêëàäàëè ùå æîäíèõ ðå÷åé, íå áóëè æ áî í³êîëè Ïðèéíÿò³ â ãóðò, äå ìîãëè á äîâåñòè äî ëàäó ñâî¿ ðóõè. Îáðàç òîãî, ïðî ùî ìîâó âåäó, ïîäîáèçíà ðóõëèâà Ë³çå íà â³÷³ ñàìà, ïðèâåðòàº óâàãó äî ñåáå.

457

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ãëÿíü-íî ïèëüí³øå: ÿê ò³ëüêè îñÿéëèâå ñîíÿ÷íå ñâ³òëî Â ä³ì çàçèðíå, ðîç÷àõíóâøè ïðîì³ííÿì ï³âìîðîê ïîêîþ, Ïîâíî òîä³ ïîðîøèíîê ïîáà÷èì: â îñâ³òëåí³é ñìóç³ Ãðàþòü ðîÿìè âîíè, ïîðèâàþòüñÿ â íàïðÿìêàõ ð³çíèõ, Íà÷å â îäâ³÷í³é â³éí³, íåñê³í÷åíí³ çàâ’ÿçóþòü áèòâè, Âòîìè íå çíàþ÷è, ö³ë³ çàãîíè â áîðí³ çàïîâçÿò³é Òî íà÷å â êóïó çáèâàþòüñÿ, òî ðîçá³ãàþòüñÿ çíîâó. Ëåãêî òåïåð óñâ³äîìèòè, ÿê ó ïðîñòîðàõ ïîðîæí³õ Ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ ðå÷åé, ¿õ íà÷àòêè, âåñü ÷àñ ìåòóøàòüñÿ. Òàê íåçíà÷íà ÿêàñü ð³÷ ìîæå äàòè ïðî ³íøó, çíà÷í³øó, Ïåâíå óÿâëåííÿ, íàñ, ÿê òî êàæóòü, íà ñë³ä ñêåðóâàòè. Ùå æ ³ òîìó òîá³ ÿêíàéïèëüí³øå ïðèãëÿíóòèñü òðåáà Äî ïîðîøèíîê, ÿê³ ïîòðàïëÿþòü ó ñîíÿ÷íèé ïðîì³íü, Ùî â ¿õí³õ þðìàõ, ó òîìó íåñïîêî¿ ìàòèìåø îáðàç Â³÷íèõ ìàòåð³¿ ðóõ³â, ùî ¿õ íå ñïðèéìàºìî çîðîì. Òàì çàïðèì³òèø òàêå: â³ä íåâèäèìèõ ïîøòîâõ³â ÷àñòî Çì³íþþòü ð³çêî ñâ³é øëÿõ ïîðîøèíêè, âåðòàþòüñÿ çíîâó, Ìîâ íàøòîâõíóâøèñü íà ùîñü. Êóäè ò³ëüêè íèìè íå íîñèòü! À ïî÷èíàºòüñÿ òà áëóêàíèíà â³ä ïåðâ³ñíèõ ò³ëåöü. Ïåðøèìè â ðóõ ñàìîñò³éíî âñòóïàþòü ðå÷åé âñ³õ íà÷àòêè, Äàë³ ò³ëà, ùî ç íàéìåíøîãî ¿õ ïîºäíàííÿ ñòâîðèëèñü ² äî ðóø³éíèõ ¿õ ñèë, òàê áè ìîâèòè, ñòàëè íàéáëèæ÷å, Ò³ëåöü óäàðè â³ä÷óâøè íåâèäèì³, – âæå êëóáî÷àòüñÿ ² â ñâîþ ÷åðãó é ò³ëà äåùî á³ëüø³ ñõèëÿþòü äî ðóõó. Òàê, â³ä íà÷àòê³â ðå÷åé ïî÷èíàþ÷èñü, ðóõ ïîñòóïîâî Éäå àæ äî íàøèõ ÷óòò³â. Îò ³ áà÷èìî òå ìåðåõò³ííÿ Â ïðîìåí³ ñîíÿ÷í³ì – â³÷íèé íåñïîê³é äð³áíèõ ïîðîøèíîê, Õî÷ ïî÷àòêîâèõ óäàð³â – äæåðåë òîãî ðóõó – íå âèäíî. Äàë³ ñêàæó òîá³, Ìåìì³þ, êîðîòêî òàêîæ ïðî øâèäê³ñòü, Ùî ñïîêîíâ³êó âëàñòèâà ìàòåð³¿ ïåðâ³ñíèì ò³ëüöÿì. Ò³ëüêè-íî ñâ³òëîì íîâèì ðîç³ëëºòüñÿ ïî çåìëÿõ Àâðîðà ² ãîëîñèñòå â ë³ñàõ áåçäîð³æíèõ îêëèêíåòüñÿ ïòàñòâî, Ïîâíÿ÷è ñï³âîì ïëèâêèì ëåãêîâ³éíå, ðàíêîâå ïîâ³òðÿ, – Ãëÿíü, ÿê òî ñòð³ìêî òîä³, ç-çà êðàéíåáà çðèíàþ÷è, ñîíöå Âñå, ùî ëèø º íàâêðóãè, â îäíó ìèòü çàïîëîíþº ñÿéâîì; 150Êîæíîãî äíÿ òå âèäîâèùå ìàºìî ïåðåä î÷èìà. Æàð, ùî éîãî ðîçïîðîøóº ñîíöå, ïîòîêè ïðîì³íí³, Íå ïîðîæíå÷åþ éäóòü: ïî äîðîç³ é ïîâ³òðÿí³ õâèë³ Ìîâ ðîçñ³êàòè äîâîäèòüñÿ ¿ì, ùî ñïîâ³ëüíþº øâèäê³ñòü. Íå ïîîäèíö³, êð³ì òîãî çàââàæèìî, øëÿõ ñâ³é âåðñòàþòü Æàðó ÷àñòèíêè – ñóö³ëüíèìè çãðàÿìè ëèíóòü, ðîÿìè, Ãàÿòü ñåáå, ðàç îä ðàçó ç÷³ïëÿþ÷èñü, òà é ïåðåøêîäè Çîâí³øí³ ìóñÿòü äîëàòè âîíè, ùî ñïîâ³ëüíþº øâèäê³ñòü. Ïåðâîíà÷àòêè æ, ÿê³ çàâäÿêè ïðîñòîò³ ñâî¿é ù³ëüí³, Êð³çü ïîðîæíå÷ó ëåòÿòü. Íå çàâàäèòü í³ùî ¿ì ³ççîâí³.

458

Тіт Лукрецій Кар Òà é îäí³ îäíèõ, ÷àñòêè ñâî¿ â ö³ëå ç’ºäíàâøè, íå áàðÿòü – Â îáðàí³ì íàïðÿì³ ì÷àòü, îäíîñòàéí³ â ïîðèâ³ ñâîºìó, Çíà÷èòü, ó øâèäêîñò³ ç íèìè í³ùî íå ñïðîìîæíå ð³âíÿòèñü. Íàâ³òü ðîçãîíèñòèé ñîíÿ÷íèé ïðîì³íü ëèøèâøè ïîçàäó, Á³ëüøå â ñòî êðàò íåîñÿæíèõ ïðîñòîð³â îäì³ðÿòü ïîâèíí³ Â öþ æ òàêè ìèòü, êîëè íåáîì øóãíå ïàëàõò³ííÿ ñâ³òàíêó. *** Íå ðîçäèâèòèñÿ òóò ïîîäèíö³ âñ³ ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ, Ùîá îñÿãíóòè íàì ðîçóìîì, ÿê êîæíà ð³÷ âèíèêàº. ²íø³, âíèêàòü íå áàæàþ÷è â ñóòí³ñòü ìàòåð³¿, òâåðäÿòü, Ùî, íåçàëåæíî â³ä âîë³ áîã³â, íå çäîëàëà á ïðèðîäà Òàê äî ïîòðåá äîñëóõàòèñÿ íàøèõ, ³òè íàì íà ðóêó: Ïîðàìè ðîêó ðÿäèòè âåñü ÷àñ ³ õë³áà íàì ðîñòèòè, Äáàòè é ïðî ³íøå, äî ÷îãî ñõèëÿº ëþäåé íàñîëîäà – Áîãîïîä³áíà æèòòÿ ïðîâ³äíèöÿ, òà âñå çàçèâàº ¯õ äî ëþáîâíèõ óò³õ, ùîá, òðèâàþ÷è ó ïîêîë³ííÿõ, Ð³ä íå çàòåðñÿ ëþäñüêèé. Ïðèïóñêàòü, ùî áîãè âëàøòóâàëè Ñâ³ò, ÿêèì º â³í ñüîãîäí³, äëÿ íàñ, óìèðóùîãî ëþäó, – Çíà÷èòü, ïðî âñå ìàòè ñóäæåííÿ õèáíå, äàëåêå â³ä ïðàâäè. Õàé áè, ñêàæ³ìî, é íå çíàâ ÿ í³÷îãî ïðî ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ, Íå çàâàãàâñÿ á, îäíàê, íà íåáåñí³ òà ³íø³ îïåðøèñü ßâèùà, ñòâåðäæóâàòü òå, ùî áåçêðàéîãî ñâ³òó ñïîðóäà Â æîäíîìó ðàç³ äëÿ íàñ íå çáóäîâàíà é íå âèäàºòüñÿ Òâîðîì áåçñìåðòíèõ áîã³â: òàê áàãàòî â í³é ïîõèáîê ð³çíèõ. .................................................................................................... 576Ðîäèòüñÿ âñå, à ïðèéøîâøè íà ñâ³ò, – ðîçâèâàòèñÿ ìîæå. Â êîæíîìó ðîä³, âèñíîâóºì çâ³äñè, ³ñíóº áåçìåæíà Ê³ëüê³ñòü íà÷àòê³â, ùî âñÿê³é ïîòðåá³ çàðàäèòè çäàòí³. Òîæ í³ ðó¿ííèöüê³ ðóõè í³êîëè íå ìàòèìóòü çìîãè Âñ³õ ¿õ çâåñòè íàí³âåöü ³ çàãíàòè æèòòÿ ó ìîãèëó, Í³ ïðîòèëåæí³, ùî òâîðåííÿ é ð³ñò çàáåçïå÷óþòü, ðóõè Â³÷íî ñâî¿õ ïîðîæä³íü ïðè æèòò³ çáåð³ãàòè íå ãîäí³. Òàê ñåðåä òèõ ðîäîòâîðíèõ íà÷àòê³â ³ç óñï³õîì ð³âíèì Â³÷í³, ÿê â³÷í³ñòü ñàìà, íåíàñòàííî ïðîâàäÿòüñÿ â³éíè. Òî â íèõ æèòòºâ³ ï³äíîñÿòüñÿ ñèëè, òî ¿õ ï³äìèíàþòü Ò³, ùî äî ñìåðò³ âåäóòü. Ïîõîðîíí³ ïëà÷³ éäóòü ó ïàð³ Ç êðèêîì ä³òåé, ùî ïîáà÷èëè îáð³¿ äåííîãî ñâ³òëà. Íî÷³ òàêî¿ ïî äíåâ³ íå éøëî, à ïî íî÷³ – ç³ðíèö³, Ùîá íå îçâàëîñÿ íîâîíàðîäæåíå é ç íèì îäíî÷àñíî – Æàë³áí³ çîéêè – ñóïóòíèêè ñìåðò³ é ïîõìóðèõ îáðÿä³â. Òóò íà òàêå ùå, äî ðå÷³, íàëåæèòü óâàãó çâåðíóòè É ìîâ çàïå÷àòàòè, ùîá íå çàáóëîñü, ó ïàì’ÿò³ íàø³é: Ñåðåä ðå÷åé, ùî ¿õ áà÷èòè íàì äîçâîëÿº ïðèðîäà, Ðå÷³ òàêî¿ íåìà, ùî áóëà á ç îäíîð³äíèõ íà÷àòê³â, – Êîæíà, ÿêó íå â³çüìè, â ñîá³ ð³çíå âì³ùàº íàñ³ííÿ.

459

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ùî â ÿê³éñü ðå÷³ ìîæëèâîñòåé á³ëüøå, æèòòºâî¿ ñèëè, Òèì î÷åâèäí³øå òå, ùî ó í³é ðîçìà¿òîñò³ á³ëüøå ßê ùîäî ïåðâîíà÷àòê³â ñàìèõ, òàê ³ ùîäî ¿õ ôîðìè. Ïåðåäóñ³ì ð³çíèõ ò³ëåöü ÷èìàëî çåìëÿ ïîñ³äàº. Äåÿê³ ç íèõ ïðîõîëîäíèìè âîäàìè ð³ê âèïîâíÿþòü Ìîðå áåçêðàº; ñòèõ³þ âîãíåííó ïîðîäæóþòü ³íø³: Ç-ï³ä ñóõîäîëó íå ðàç ïðîáèâàºòüñÿ ïîëóì’ÿ õèæå. Òà íàéïîòóæí³øèé – Åòíè âîãîíü, ùî ðàç ïî ðàç øàë³º. Ìàº çåìëÿ â ñîá³ ò³ëüöÿ é òàê³, ùî äëÿ ðîäó ëþäñüêîãî Ç íèõ êîëîñÿòüñÿ æîâòàâ³ õë³áà, çåëåí³þòü ä³áðîâè, Á’þòü æèâîäàéí³ ñòðóìêè, íàëèâàþòüñÿ ñîêàìè òðàâè, Ùîá ³ çâ³ðèíà, ïî ãîðàõ áëóêàþ÷è, ìàëà ïîæèâó. Îñü ÷åðåç òå é çàñëóæèëà çåìëÿ íà òå éìåííÿ: Âåëèêà Ìàòè áîã³â. Ìàòè çâ³ð³â ³ íàøîãî ò³ëà Ìàéñòðèíÿ. 600 Ãðåö³¿ â÷åí³ ïîåòè õâàëó ¿é äàâíî ïðîñï³âàëè. Ïðàâèòü âîíà êîë³ñíèöåþ, âïðÿãøè äâîõ ëåâ³â äî íå¿, – Íàòÿê íà òå, ùî âåëèêà Áîãèíÿ ïîâèñëà â ïîâ³òð³. Áî ÷è ìîæëèâå òàêå, ùîá çåìëÿ îïèðàëàñü íà çåìëþ? Íó, à çàïðÿæåí³ ëåâè – îçíàêà òîãî, ùî ïîòîìñòâî, Õî÷ íàéäèê³øå áóëî á, ìóñèòü âîëèòè ìàòåð³ âîëþ. Âêîëî ÷îëà â íå¿ – ìóð êð³ïîñíèé: öå òîìó, ùî áîãèíÿ Ìîæå é ì³ñòà íåïðèñòóïí³ñòþ ã³ð çàõèñòèòè íàä³éíî. Îñü ó òàêîìó â³íêó áîæåñòâåííî¿ ìàòåð³ ïîñòàòü Íîñÿòü íà îñòðàõ þðá³ ïî çàñåëåíèõ çåìëÿõ ùå é íèí³. Ð³çí³ ïëåìåíà çà çâè÷àºì äàâí³ì ¿¿ íàçèâàþòü “Ìàòè ³äåéñüêà” é ïðè äíÿõ óðî÷èñòèõ ¿¿ ñóïðîâîäÿòü Þðìè ôð³ã³éö³â, áî, êàæóòü, ùî ñàìå ç ôð³ã³éñüêîãî êðàþ Âñÿêà ïàøíÿ ðîç³éøëàñü ïîñòóïîâî ïî ö³ëîìó ñâ³òó. Ãàëë³â ³ùå äîäàþòü – ïîïåðåäæåííÿ â ò³ì î÷åâèäíå: Õòî áîæåñòâî ìàòåðèíñüêå ïîêðèâäèòü àáî, ÿê íàëåæèòü, Øàíè áàòüêàì íå â³ääàñòü, òî òàêèé íå ââàæàºòüñÿ ã³äíèì Âèâåñòè ïàðîñòü, æèâå ïîêîë³ííÿ, äî îáð³¿â ñâ³òëà. Áóáíè íàïíóò³ ãóäóòü ï³ä äîëîíÿìè, ñêðèêóº ãð³çíî Õðèïëèé ð³æîê, ãàðÿ÷êîâî äçâåíÿòü ïîðîæíèñò³ ê³ìâàëè, Ôëåéòà çâó÷èòü íà ôð³ã³éñüê³ì ëàäó, ñêàëàìó÷óº äóø³. Ò³, ùî ïîïåðåäó, çáðîþ íåñóòü – ïåðåäâ³ñíèöþ øàëó, Ùîá íå÷åñòèâîãî ëþäó ñåðöÿ, éîãî ðîçóì íåâäÿ÷íèé Ïîâíèëèñü îñòðàõîì ïåðåä ñâÿùåííîþ ì³ööþ áîãèí³. Òîæ, êîëè â ëþäí³ ì³ñòà â êîë³ñíèö³ áîãèíþ âïðîâàäÿòü, ², áåçñëîâåñíà, â³òàííÿì íå÷óòíèì âîíà îáäàðóº Ñìåðòíèõ þðáó, – íàéùåäð³øèì ïðèíîñîì âèñòåëþþòü øëÿõ ¿é: Ñèïëþòü ³ ì³äü, ³ ñð³áëî; ìîâáè ñí³ã, íà äîðîãó ëÿãàº Í³æíèé òðîÿíäîâèé êâ³ò, çàò³íèâøè áîãèíþ ³ ïî÷åò. Òóò ³ êóðåò³â ôðàê³éñüêèõ çàã³í – òàê íàçâàëè ¿õ ãðåêè – Çáðîéíó âëàøòîâóº ãðó: ðîçâåñåëåí³ ñâ³æîþ êðîâ’þ,

460

Тіт Лукрецій Кар Âñ³ âîíè â òàíåöü øàëåíèé ïóñêàþòüñÿ; êèòèö³ áóéí³, Ùî íà øîëîìàõ ó íèõ, ðàç ó ðàç ïîòðÿñàþòüñÿ ãð³çíî. Òàê çîáðàæàþòü êóðåò³â ä³êòåéñüêèõ: êîëèñü-òî íà Êð³ò³ Êðèê íåìîâëÿòè-Þï³òåðà, êàæóòü, âîíè ïðèõîâàëè Ç ³íøèìè âðàç õëîï÷àêàìè, êðóæëÿþ÷è â áèñòðîìó òàíö³, Ì³ääþ îá ì³äü óäàðÿþ÷è ì³ðíî, ùîá, ñèíà çíàéøîâøè, Áàòüêî – æîðñòîêèé Ñàòóðí – íå ïîãëèíóâ éîãî ³ òèì ñàìèì Ðàíè äîâ³÷íî¿ ùîá íå çàâäàâ ìàòåðèíñüêîìó ñåðöþ. Îñü ÷îìó çáðîéíèé çàã³í ñóïðîâîäæóº Ìàò³ð Âåëèêó: Ùå, ìîæå áóòè, é òîìó, ùî çà íèâè îòåöüê³ áîãèíÿ Çáðîéíî ñòîÿòè âåëèòü, à áàòüê³â – íå ëèøå ïîâàæàòè, Áóòè ¿õ çàõèñòîì, à é çàïîðóêîþ ¿õíüî¿ ñëàâè. Òà õî÷ ÿê³ ò³ ïåðåêàçè âñ³ âïîðÿäêîâàí³ é ãàðí³, Äóæå äàëåê³, îäíà÷å, âîíè â³ä òâåðåçîãî ãëóçäó. Àäæå áîãè, áåçïåðå÷íî, âæå â ñèëó ñàìî¿ ïðèðîäè Îäàëü â³ä íàøèõ òóðáîò, ùî òàê³ ¿ì ÷óæ³, íåäîñÿæí³, Â ìèð³ íàéãëèáø³ì áåçñìåðòíèì ñâî¿ì óò³øàþòüñÿ â³êîì. Æîäåí-áî ¿õ íå òîðêàºòüñÿ á³ëü, íå ñìóòÿòü íåáåçïåêè, 650Âñå â íèõ – äîñòàòíº, ñâîº. Â³ä ëþäåé ¿ì í³÷îãî íå òðåáà. Ìàðíî â³ä íèõ, íåçâîðóøíèõ, ÷åêàâ áè òè ëàñêè ÷è ãí³âó. Ùîäî çåìë³, òî ÷óòòÿ íå áóëî â í³é òà é áóòè íå ìîæå, Îò ëèø ðå÷åé áàãàòüîõ âîíà âì³ùóº ïåðâîíà÷àòêè, Òîæ íå îäíå é íå â îäíàêîâèé ñïîñ³á âèâîäèòü äî ñâ³òëà; Îòæå, êîëè õòîñü, íàïðèêëàä, âîëèòü íàçèâàòè Íåïòóíîì Ìîðå, Öåðåðîþ – õë³á, íó, à Âàêõîâå éìåííÿ çàõî÷å Çàì³ñòü áóäåííîãî ñëîâà “âèíî” áåçï³äñòàâíî âæèâàòè, Òî äîçâîëÿºì, ùîá â³í ³ íà çåìëþ êàçàâ: “Öå – Âåëèêà Ìàòè áîã³â” – íå á³äà! Ùîá ëèø äóøó ñâîþ â³í íàïðàâäó Â³ä çàáîáîíó âáåð³ã, ñâîãî ðîçóìó íèì íå ïîòüìàðèâ. Òèì-òî é îòàðè, õî÷ ðàçîì ïàñóòüñÿ íà âèãîíàõ òèõ æå, – Ðóíèñò³ â³âö³ ³ êîíåé áàñêèõ âîéîâíè÷å ïîð³ääÿ, ² êðóòîðîã³ áèêè, – õî÷ ³ íåáà íàìåò ó íèõ ñï³ëüíèé, Õî÷ ç îäíîãî äæåðåëà ó æàðó ïðîõîëîäíó ï’þòü âîäó, – Âñå-òàêè ð³çí³ âîíè: çáåð³ãàþòü ïðèðîäó, âëàñòèâó ¯õí³ì áàòüêàì, òà ùå é çâè÷à¿ âñ³ ç ðîäó â ð³ä ïåðåéìàþòü. Îñü ÿêà ð³çíîìàí³òí³ñòü ìàòåð³¿ â êîæíîìó âèä³ Òðàâ ³ ÿêà ¿¿ ð³çíîìàí³òí³ñòü ó ñòðóìåí³ êîæí³ì! Äàë³. Â³çüì³ìî ñòâîð³ííÿ ÿêåñü – âîíî ñêëàäåíå áóäå 3 æèë ³ ê³ñòîê, ³ òåïëà, ³ âîëîãè, ³ íåðâ³â, ³ êðîâ³, É íóòðîù³â ð³çíèõ; óñå öå äî ñåáå ö³ëêîì íå ïîä³áíå, Áî æ íåîäíàêîâ³ ùîäî ô³ãóð ¿õí³ ïåðâîíà÷àòêè. Äàë³. Âñå òå, ùî ÿñêðàâî ãîðèòü ó âîãí³ ïîëóì’ÿí³ì, Ìàº äîñòàòíüî ïðèíàéìí³ òàêèõ ó ñîá³ åëåìåíò³â, Ùî âèáóõàþòü âîãíåì, ùî ñïðîìîæí³ ïðè òîìó ñâ³òèòè, ²ñêðè ìåòàòè ñòð³ìê³, ùå é ðîçñ³þâàòü øèðîêî ïîï³ë.

461

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Áóäü-ÿêå ò³ëî â³çüìè é ï³ä òàêèì êóòîì çîðó íà íüîãî Ãëÿíü – ³ ïîáà÷èø: ó êîæíîìó ç íèõ ïðèõîâàëîñü íàñ³ííÿ Ð³çíèõ ðå÷åé, íåîäíàêîâ³ òàì ùîäî ôîðìè é íà÷àòêè. Âðåøò³, ÷èìàëî é òàêèõ º ðå÷åé, ùî â ñîá³ ïîºäíàëè Çàïàõ ³ ñìàê, òà ùå é áàðâó. Íàñàìïåðåä – îâî÷³ âñÿê³: Ð³çíîìàí³òí³ â íèõ ìóñÿòü ì³ñòèòèñÿ ïåðâîíà÷àòêè. Çàïàõ-áî âõîäèòü òóäè â íàøå ò³ëî, êóäè íå ïðîíèêíå Áàðâà; òîæ ð³çíèìè íàøèõ ÷óòò³â äîñÿãàþòü øëÿõàìè Çàïàõè é áàðâè – íà÷àòêè, ÿê áà÷èø, ó íèõ íåïîä³áí³. Çâ³äñè âèñíîâóºì: ö³ë³ñòü îäíó ðîçìà¿ò³ íà÷àòêè Òâîðÿòü; ó êîæí³é ç ðå÷åé – íàéñòðîêàò³øà ñóì³ø íàñ³ííÿ. Íàâ³òü äî íàøîãî â³ðøà ïðèãëÿíüñÿ: õàé ñï³ëüíèõ áàãàòî Ë³òåð äëÿ ñë³â áàãàòüîõ òè ïîì³òèòè çìîæåø ïîâñþäè, Âèçíàòè ìóñèø, îäíàê, ùî ò³ â³ðø³ é ñëîâà ì³æ ñîáîþ Âñå æ â³äð³çíÿþòüñÿ: â êîæí³ì – ñâî¿ ñêëàäîâ³ åëåìåíòè. Òà íå òîìó òàê áóâàº, ùî ñï³ëüíèõ çàìàëî òàì ë³òåð, ² íå òîìó, ùî é äâîõ ñë³â ³ç îäíàêîâèõ ë³òåð íå çíàéäåø – Í³. Âñÿ ð³çíèöÿ â ñóêóïíîñò³, â ñïîñîá³ ¿õ ïîºäíàííÿ. Òàê ó âñ³õ ³íøèõ ðå÷àõ: õàé áàãàòî â íèõ áóäå íà÷àòê³â, Ñï³ëüíèõ äëÿ ³íøèõ ðå÷åé áàãàòüîõ, àëå âñ³ âîíè ìîæóòü Áóòè íå ñõîæèìè â ö³ëîñò³, â ñêëàä³ ñâî¿õ åëåìåíò³â. Ìîæåìî, îòæå, ïî ïðàâó êàçàòè, ùî ëþä çåìíîðîäíèé, Áóéí³ äåðåâà é ïàøíÿ – íåîäíàêîâ³ â ñêëàä³ ñâîºìó. 700Ò³ëüêè íå äóìàé, ùî âñå ïî-âñ³ëÿêîìó ìîæå ºäíàòèñü: Í³. Áî òîä³ äèâîãëÿäè çðèíàëè á íà êîæíîìó êðîö³: Òî íàï³âëþäè âîäèòèñÿ âñþäè ìîãëè á, íàï³âçâ³ð³, Òî ÷àñ îä ÷àñó ã³ëëÿ ïðîðîñòàëî á ³ç ò³ëà æèâîãî, Òî, íà÷å ðèáè, â ëóñêó á çîäÿãàëèñü ³ñòîòè íàçåìí³, Òî âèïàñàëà á Õèìåð âîãíåäèøíèõ ìàéñòðèíÿ-ïðèðîäà Íà íåîñÿæí³é çåìë³ – âñüîãî ñóùîãî ìàòåð³ ñï³ëüí³é. Õòî é êîëè áà÷èâ òàêå? Î÷åâèäíî, ùî êîæíà ³ñòîòà Ò³ëüêè â³ä ïåâíîãî ñ³ì’ÿ ïîõîäèòü, ³ ç ïåâíîãî ëîíà Âèéøëà äî ñâ³òëà, é çðîñòàº ó ìåæàõ ñâîº¿ ïîðîäè. Òî ÷è ìîãëî á â³äáóâàòèñÿ âñå öå áåç ïåâíèõ çàêîí³â? Áî æ ³ç ïîæèâè âñ³ëÿêî¿ â êîæåí ³ç îðãàí³â ò³ëà Ëèø â³äïîâ³äí³ ÷àñòêè ïðîíèêàþòü, ³ òàì, ïîºäíàâøèñü, Äî æèòòüîâèõ ñïðè÷èíÿþòüñÿ ðóõ³â. À ùî íåñóì³ñíå, Òå âèêèäàº ïðèðîäà íà çåìëþ. É îä ïîøòîâõ³â ð³çíèõ Ð³é íå ïîì³òíèõ äëÿ îêà ÷àñòîê â³äë³òàº îä ò³ëà: Ò³ íå çóì³ëè í³ ç ÷èì ïîºäíàòèñÿ, íå ñïðîìîãëèñÿ Â ðóõ óâ³éòè æèòòüîâèé, ùî äëÿ äàíîãî ò³ëà âëàñòèâèé. Òà íå ïîäóìàé, áóâà, ùî çàêîíàì òàêèì ï³äëÿãàþòü Ò³ëüêè ñòâîð³ííÿ æèâ³: ãåòü óñå äîâêðóãè – â ¿õí³õ ìåæàõ. Àäæå íàñê³ëüêè â ïðèðîä³ ñâî¿é ì³æ ñîáîþ ð³çíÿòüñÿ Âñ³, ùî ðîäèëèñÿ, ðå÷³, íàñò³ëüêè æ ³ ¿õí³ íà÷àòêè

462

Тіт Лукрецій Кар Ùîäî áóäîâè ñâîº¿, ô³ãóð, îäð³çíÿòèñü ïîâèíí³, Òà íå òîìó, ùî ïîä³áí³ñòü ó ôîðì³ òðàïëÿºòüñÿ ð³äêî, Í³. Ðîçìà¿òòÿ – â äîáîð³ íà÷àòê³â, ó ¿õ ïîºäíàíí³. Äàë³. ßêùî íåïîä³áíå íàñ³ííÿ, – ð³çíèòèñÿ ìóñÿòü Â³äñòàí³, íàïðÿìêè, ðóõè, øëÿõè, ïîºäíàííÿ, óäàðè, Âðåøò³, é âàãà – òîáòî òå, ùî é æèâ³ ðîçä³ëÿº ³ñòîòè, À âîäíî÷àñ ³ ìîðÿ â³äìåæîâóº â³ä ñóõîäîëó, É íå äîçâîëÿº, ùîá íåáà íàìåò îïóñòèâñÿ íà çåìëþ. Äàë³ é íàä òèì ïîì³ðêóé, ùî â ãîäèíè ñîëîäêî¿ ïðàö³ Ñòàëî íàáóòêîì ìî¿ì. Íå ïîäóìàé, ùî ç á³ëèõ íà÷àòê³â Âèíèêëè á³ë³ ò³ëà, êîòð³ ç³ð íàì ñë³ïëÿòü á³ëèíîþ, Àáî ùî ò³, êîòð³ ÷îðí³, ³ç ÷îðíèõ íà÷àòê³â ïîñòàëè. Âðåøò³, ÿêèì íå ïðîñÿêíóëî á êîëüîðîì áóäü-ÿêå ò³ëî, Çíàé: íå òîìó â³í òóò ñàìå òàêèé, ùî íåìîâáè é íà÷àòêè Ò³ëà òîãî, õî÷ âîíè é íåïîì³òí³, òàêó æ ìàþòü áàðâó. Áî äëÿ íàñ³ííÿ ðå÷åé âçàãàë³ íå âëàñòèâèì º êîë³ð, Í³ òàêèé ñàìèé, ùî â ðå÷³ ÿê³éñü, àí³ áóäü-ÿêèé ³íøèé. Íó, à êîëè â òåáå äóìêà òàêà, ùî áåçáàðâíèõ íà÷àòê³â Áóòè íå ìîæå, òî òè â³äõèëèâñÿ äàëåêî â³ä ïðàâäè. ª æ áî òàê³, ùî, ñë³ïèìè ðîäèâøèñü, âîâ³ê íå ïîáà÷àòü Äåííîãî ñâ³òëà, ïðîòå ðîçð³çíÿþòü íà äîòèê ïðåäìåòè, Ùî äëÿ íåçðÿ÷èõ çàáàðâëåííÿ æîäíîãî, çâ³ñíî, íå ìàþòü. Âèñíîâîê ðîáèìî çâ³äñè òàêèé: ðîçóì³ííþ äîñòóïíå Áóäü-ÿêå ò³ëî é òîä³, ÿêùî é áàðâè íå áðàòü äî óâàãè. Âò³ì, ìè é ñàì³, ñåðåä íî÷³ òîðêàþ÷èñü ð³çíèõ ïðåäìåò³â, Íå â³ä÷óâàºì òîãî, ùî ç íèõ êîæåí çàáàðâëåíèé ÿêîñü. Òóò âçÿâøè ðîçóìîì âåðõ, ÿ áåðóñü ùå òàêå ç’ÿñóâàòè. *** ........................................................................................ ßêùî ÿêà-íåáóäü ³ñòîòà óäàðó çàçíàº, ßê íà ïðèðîäó ¿¿, çàâåëèêîãî,– çðóøåí³, òóò æå Â ò³ë³ é äóø³ âîäíî÷àñ â³ä÷óòòÿ çàçíàþòü êîëîòíå÷³, Áî æ ðîçïàäàºòüñÿ çâè÷íå ïîëîæåííÿ ïåðâ³ñíèõ ò³ëåöü ² êàëàìóòÿòüñÿ ãåí àæ äî ñïîäó âñ³ ðóõè æèòòºâ³, Ïîêè, ïî ÷ëåíàõ áåçëàäíî ïðîá³ãøè, ìàòåð³¿ ìàñà 950Ç÷åïëåíü æèâèõ íå ïîðâå, ùî ïîºäíóþòü ò³ëî ç äóøåþ, Ïîêè, ðîçñ³ÿíó, íå ïðîæåíå ¿¿ ãåòü ÷åðåç ïîðè. Âò³ì, â³ä óäàðó ïîòóæíîãî ò³ëüêè òîãî é ñïîä³âàéñÿ, Ùî ñêîëèõíå â³í óñÿêèé ïîðÿäîê, óñå ðîçðóéíóº. ×àñîì, ùîïðàâäà, áóâàº òàêå, ùî ïî ñëàáøîìó ñòðóñ³ Çíîâ áåðóòü âåðõ æèòòüîâ³ íàø³ ðóõè, é ãàìóþòü ïîâîë³ Òîé, ùî ï³äíÿâñü ï³ñëÿ ïîøòîâõó çàêîëîò, ùîá íàâåðíóòè Âñå, ùî ðîçëàäíàíå ùîéíî áóëî, â ñâîº ð³÷èùå çâè÷íå, Ùîá çóïèíèòè õîäó âæå îñü-îñü ïåðåìîæíî¿ ñìåðò³, Çíîâó ÷óòòÿ çàïàëèâøè ïðèòëóìëåí³, âòðà÷åí³ ìàéæå.

463

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ßê æå ïî-³íøîìó ìîæíà áóëî á ò³é ÷è ³íø³é ³ñòîò³, Ñèëè äóõîâí³ ç³áðàâøè, ç-ï³ä ñàìîãî ñìåðò³ ïîðîãà Ðàäøå äî òÿìè âåðíóòèñÿ, í³æ â³ä³éòè äî çàãèíó? Çðåøòîþ, ùî òàêå á³ëü? Öå êîëè ÿêàñü ñèëà ñòîðîííÿ Ä³º íà ò³ëüöÿ ìàòåð³¿ ïåðâ³ñí³ – é äðîæ ¿õ ïðîéìàº, Çðóøåíèõ àæ äî îñíîâ, ïî âñ³õ ÷ëåíàõ ³ íóòðîùàõ íàøèõ, À íà ì³ñöÿ íàâåðòàþòüñÿ – ÷óºì ñîëîäêó ïîëåãê³ñòü. Òîæ î÷åâèäíî, ùî ïåðâ³ñíèì ò³ëüöÿì íå ìîæíà çàâäàòè Æîäíîãî áîëþ; íå çäàòí³ âîíè é íàñîëîäè â³ä÷óòè. Â íèõ-áî íåìàº äð³áí³øèõ ÷àñòîê, ÷è¿ ðóõè íåçâè÷í³ Ïðèêðî ìîãëè á ¿õíº ò³ëî âðàæàòè; ç ò³º¿ æ ïðè÷èíè ¯ì íå â³äîìèé òàêîæ íàñîëîäè ëàñêàâî¿ îâî÷. Îòæå, íà÷àòêàì ðå÷åé â³ä÷óâàííÿ ö³ëêîì íå âëàñòèâ³. Òà ïðèïóñò³ì, ùî ñòâîð³ííÿ æèâ³ ëèø òîìó â³ä÷óâàþòü, Ùî â³ä÷óòòÿì ¿õ íà÷àòêè íàä³ëåí³ – ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ. ßê æå òîä³ âèãëÿäàòèìóòü ò³, ùî âëàñòèâ³ ëþäèí³? – Âèéäå òàêå, ùî é âîíè îä ãó÷íîãî ñòðÿñàþòüñÿ ñì³õó, ßê òî áóâà ì³æ ëþäüìè, çàëèâàþòüñÿ ñë³çüìè ã³ðêèìè, Áåñ³äè â÷åí³ âåäóòü ïðî ºäíàííÿ ðå÷åé, ïðî áóäîâó Âëàñíîãî ò³ëà – ç ÿêèõ âîíî ñòâîðåíå ïåðâîíà÷àòê³â. Òàê. Áî ÿêùî ò³ íà÷àòêè â óñüîìó äî ñìåðòíèõ ïîä³áí³, Çíà÷èòü, ñàì³ âîíè ìóñÿòü ñêëàäàòèñÿ ç ³íøèõ íà÷àòê³â, Ò³ â ñâîþ ÷åðãó – ùå ç ³íøèõ ÿêèõîñü, ³ òàê áåçêîíå÷íî. Òîæ ïðî ÿêó á íå ñêàçàâ òè ç ³ñòîò, îáäàðîâàíó ñì³õîì, Äóìêîþ, ìîâîþ, – ç ò³ëåöü òàêèõ æå ïîñòàòè ïîâèííà á. Íó, à ùî âñå öå – áåçãëóçäÿ, áðåäíÿ, ³ ö³ëêîì î÷åâèäíî, Ùî é áåç íà÷àòê³â, ïîêâàïíèõ äî ñì³õó, ñì³ÿòèñÿ ìîæíà, Áóòè ðîçóìíèì ³ ìîâó ðîçóìíî âåñòè, íàðîäèâøèñü Íå ç êðàñíîìîâíèõ, ðîçóìíèõ ÷àñòîê,– òî ÷îìó íåìîæëèâî, Ùîá ³ç íà÷àòê³â, êîòðèì â³ä÷óòòÿ âçàãàë³ íå âëàñòèâ³, 3 ¿õ ïîºäíàíü, ÿê öå áà÷èì, ÷óòëèâ³ ðîäèëèñü ³ñòîòè? Âðåøò³, ç íåáåñíîãî ñ³ìåí³ âñ³ ìè âèâîäèìî ð³ä ñâ³é: Ñï³ëüíèé íàø áàòüêî – öå òîé, â³ä ÿêîãî çåìëÿ âñåïëîäþùà, Â ëîíî ñâîº ìàòåðèíñüêå ïðèéíÿâøè äîù³ áëàãîäàòí³, Ùåäðî çàðîäæóº ïèøí³ õë³áà, ãóñòîëèñò³ äåðåâà, Ðîäó ëþäñüêîìó ïî÷àòîê äàº òà âñ³ëÿêîìó çâ³ðó, Ãîéíó ïîæèâó äëÿ íèõ ïîñòà÷àþ÷è, ùîá, íàñèòèâøèñü, Ñîëîäêî â ñâ³ò³ æèëè é ï³êëóâàëèñü ïðî ìíîæåííÿ ðîäó. À ÷åðåç òå ñïðàâåäëèâî ¿é íàäàíî ìàòåð³ éìåííÿ. Òå, ùî ç çåìë³ íàðîäèëîñÿ, – ç ÷àñîì âåðòàºòüñÿ çíîâó 1000Â çåìëþ, à òå, ùî ñïóñòèëîñü íà íå¿ ç åô³ðíîãî ïëåñà, Çãîäîì ï³äíîñèòüñÿ çíîâ ³ çíàõîäèòü ïðèòóëîê íà íåá³. Ñìåðòü íå íàñò³ëüêè âñåâëàäíà, ùîá íèùèòè ðàçîì ç ðå÷àìè Ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ ðå÷åé: ò³ëüêè ¿õí³ ñïîëóêè ðóéíóº, Ïîò³ì – áóäóº íîâ³, é êîæåí ðàç íîâîñòâîðåí³ ðå÷³

464

Тіт Лукрецій Кар Çì³íþþòü ôîðìè ³ áàðâè ñâî¿, â³ä÷óòòÿìè ç³ðêèìè Áóäü-êîëè çáëèñíóòè ìîæóòü ³ áóäü-êîëè – ¿õ çàãóáèòè. Áà÷èø, íàñê³ëüêè âàæëèâî, ç ÿêèìè é ó ëàä³ ÿêîìó Ò³ ðîäîòâîðí³ íà÷àòêè ºäíàþòüñÿ êîæíîãî ðàçó, Ðóõè ÿê³ ¿ì âëàñòèâ³, ÿêèõ – çàçíàþòü âîíè ççîâí³. Òîæ íå ïîäóìàé, ùî â³÷í³ íà÷àòêè ðå÷åé â ñîá³ ìàþòü ßêîñò³ ò³, ùî ïîâåðõíåþ ò³ë íà÷å êîâçàþòü â³÷íî, Òî íàá³æàòü, òî íàðàç ïðîïàäóòü, í³áè õâèëÿ íà ìîð³. Òè îò ïðèãëÿíüñÿ äî íàøîãî â³ðøà: õ³áà íå âàæëèâî, ßê ³ â ÿêîìó ïîðÿäêó ïîºäíàí³ ë³òåðè â íüîìó? Ñïðàâä³: ò³ æ ñàì³ º ë³òåðè â íàçâàõ ìîð³â, ñóõîäîëó, Ñîíöÿ, íåáåñ, ³ ð³÷îê, ³ ë³ñ³â, ³ ïàøíèö³, ³ çâ³ð³â; Õàé íå çá³ãàþòüñÿ ïîâí³ñòþ â ð³çíèõ ñëîâàõ, òà áàãàòî – Âñå-òàêè ñï³ëüíèõ: ð³çíèöþ êëàäå òóò ¿õ ëàä ³ ïîðÿäîê. Òàê ³ â ðå÷àõ óñ³õ, ùî íå â³çüìè: âñ³ ìàòåð³¿ çì³íè – Ïðîì³æêè, ïîøòîâõè, ðóõè, øëÿõè, ïîºäíàííÿ âçàºìí³, Ç³òêíåííÿ, ëàä ³ ðîçì³ùåííÿ, é ð³çíîìàí³òí³ ô³ãóðè – Äî ïåðåì³íè ñàìèõ æå ðå÷åé íåîäì³ííî ïðèâîäÿòü. Çàðàç óâàãó ñâîþ çîñåðåäü íà ïðàâäèâîìó â÷åíí³. Ñïðàâä³ íîâå â³äêðèòòÿ íàïîëåãëèâî íèí³ øóêàº Ñòåæêè äî ñëóõó òâîãî – ïî-íîâîìó ïîãëÿíåø íà ðå÷³. Ò³ëüêè çàòÿì ñîá³: ð³÷, íàâ³òü ïðîñòà, ñïî÷àòêó çäàºòüñÿ Íàäòî õèìåðíîþ, ìàëîéìîâ³ðíîþ; òàê ³ çíà÷íå ùîñü, Ïîäèâó ã³äíå, ç ïåðåá³ãîì ÷àñó âñå ìåíøå òà ìåíøå Â íàñ âèêëèêàº çàõîïëåííÿ, ïîêè áóäåííèì íå ñòàíå. Ñïåðøó ïîãëÿíü íà áëàêèòü íàé÷èñò³øó ïîã³äíîãî íåáà ßê ³ íà âåñü éîãî âì³ñò: íà ç³ðêè ìàíäð³âí³, íà ëèñêó÷èé Ì³ñÿöü, íà ñîíöå, ùî ñåðåä ñâ³òèë ñîá³ ð³âíèõ íå ìàº; Âñå öå êîëè á îñü, íàïðèêëàä, ñüîãîäí³ â³äêðèëîñÿ ðàïòîì Çîðó ëþäñüêîìó, ïîñòàâøè â êðàñ³ ñâî¿é íåïîð³âíÿíí³é, – Ùî æ òîä³ á³ëüøèì äëÿ ñìåðòíèõ ìîãëî á âèäàâàòèñÿ äèâîì? Ùî ç óñ³õ ÿâèù ìîãëî á ó íèõ âèêëèêàòü ìåíøó äîâ³ðó? ßê íà ì³é ïîãëÿä – í³ùî. Çàäèâèâøèñü, óñ³ á çàí³ì³ëè. Íèí³ æ, âèäîâèùåì òèì íàñèòèâøèñü, í³õòî âæå é íå çâîëèòü Î÷³ äî íåáà çâåñòè, äî õîðîì³â éîãî ÿñíîçîðèõ!.. Íå ïîñï³øàé, îòæå, é òè, íà íåçâè÷íó íàòðàïèâøè äóìêó, Çëÿêàíèé, â÷åííÿ ìîãî ñòîðîíèòèñÿ, ò³ëüêè ïèëüí³øå Çâàæ éîãî â äóìö³ ñâî¿é ³, ÿêùî â íüîìó âèÿâèø ïðàâäó, – Çáðîþ ñêëàäè; íà íåïðàâä³ ñï³éìàºø – îçáðîþéñÿ çíîâó. Äóõ çàö³êàâëåíèé îñü ÷èì: ÿêùî é ïîçà ñò³íè äàëåê³ Íàøîãî ñâ³òó ïðîñòîðè ëÿãëè, ÿêùî ìåæ ¿ì íåìàº, – Ùî æ òàì çà íèìè, ùå äàë³, êóäè àæ ãîðèòü çàçèðíóòè Ðîçóì, êóäè íàøà äóìêà ëåòèòü ó íåñòðèìíîìó ëåò³? Ñïåðøó çàââàæìî: í³ âãîðó, í³ âíèç, àí³ â òîé á³ê, í³ â ³íøèé. Âñåñâ³ò, õî÷ ÿê íå âèì³ðþé éîãî, òàêè ñïðàâä³ íå ìàº

465

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 1050Æîäíèõ

ãðàíèöü. Òî íå âèíàõ³ä ì³é: ñàìà ð³÷ òóò ïðî ñåáå Íà÷å êðè÷èòü, à ï³äòâåðäæóº òå ïîðîæíå÷³ ïðèðîäà. Ãîä³ íàïðàâäó ïîâ³ðèòè, ùîá ó òàê³ì áåçáåðåææ³ Íàâñò³æ óñþäè â³äêðèòèõ ïðîñòîð³â, ïðè ò³ì íåç÷èñëåíí³ì Ïåðâ³ñíèõ ò³ëåöü ÷èñë³, ùî â òàêèõ íåçãëèáèìèõ ãëèáèíàõ Âñåñâ³òó, ðóõîì îäâ³÷íèì ï³äõîïëåí³, âñþäè ðîÿòüñÿ, Âèíèêëà ò³ëüêè çåìëÿ, íà ÿê³é æèâåìî, ò³ëüêè íåáî, Ùî ïîíàä íàìè, à ñò³ëüêè íà÷àòê³â ëèøèëîñü áåç ä³ëà! É òî êîëè ñâ³ò öåé – òâîð³ííÿ ïðèðîäè, êîëè ñàìîâ³ëüíî Ï³ä ÷àñ òîãî áåçïåðåðâíîãî ðóõó, ñòèêàþ÷èñü ÷àñòî, Ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ ðå÷åé ó çâ’ÿçêè âèïàäêîâ³ âñòóïàþòü, Òàê ì³æ ñîáîþ ãóðòóþòüñÿ é òàê, àæ óòâîðÿòü, íàðåøò³, Çëóêè òàê³, ùî âåëèêèì ðå÷àì äàþòü ïîøòîâõ ïîñò³éíî: Ìîðþ, çåìë³, íåáåñàì ³ âñ³ëÿêîãî ðîäó òâàðèíàì. Ùå ðàç ³ ùå ðàç íàì âèçíàòè òðåáà: äåñü òàì, ó áåçìåææ³, ²íøèõ ÷èìàëî º ñêóï÷åíü ìàòåð³¿, ÿê îòî íàøå: Áàòüêî-åô³ð ó ì³öí³ éîãî âçÿâ ³ æàãó÷³ îá³éìè. Âðåøò³, ìàòåð³ÿ âñÿ, òàê áè ìîâèòè, º ï³ä ðóêîþ, Ì³ñöÿ äîñòàòíüî; í³ÿêà äî òîãî æ í³ ð³÷, í³ ïðè÷èíà Íå çàâàæàþòü, òîìó âñå äîâê³ë ðîçâèâàòèñü ïîâèííî. Ùå æ êîëè é ïåðâ³ñíèõ ò³ëåöü òàêà âåëè÷åçíà º ê³ëüê³ñòü, Ùî çàêîðîòêèì áóëî á ³ æèòòÿ âñå, ùîá ¿õ çðàõóâàòè, ², ÿêùî ñèëà öÿ æ ñàìà é ïðèðîäà ïîâñþäè ñïðîìîæí³ Ïåðâîíà÷àòêè ðå÷åé ãóðòóâàòè â òàêîìó æ ïîðÿäêó, ßê âîíè òóò ïîãóðòîâàí³, – õî÷-íå-õî÷ âèçíàòè ìóñèø Òå, ùî ³ñíóþòü, ïîä³áí³ äî íàøèõ, ó âñåñâ³ò³ çåìë³ É òå, ùî äåñü ³íøå ëþäñòâî ðîçâèâàºòüñÿ, âîäÿòüñÿ çâ³ð³. Ùå é íà òàêå ñë³ä óâàãó çâåðíóòè: íå çíàéäåø íà ñâ³ò³ Ðå÷³ ºäèíî¿ â ðîä³ ñâî¿ì, ùî ðîñëà á, çàðîäèâøèñü, Ò³ëüêè ñàìà ïî ñîá³: âîíà çàâæäè â ãóðò³ ìóñèòü áóòè Ñõîæèõ íà ñåáå ðå÷åé. Îò ïîãëÿíü íà æèâ³ ñîòâîð³ííÿ – ² çðîçóì³ºø: òàê çâ³ð³ ñïëîäèëèñü, ùî â ãîðàõ áëóêàþòü, Òàê ïîòÿãëèñü ïîêîë³ííÿ ëþäåé, òàê – ³ ðèá ëóñêîíîñíèõ Çàâæäè í³ì³ êîñÿêè, òàê – ïåðíàòèõ óñÿê³ ïîðîäè. Çâ³äñè é âèñíîâóéìî: òàê îò ³ íåáî, ùî íàñ îêðèâàº, Ñîíöå, ³ ì³ñÿöü, ³ ìîðå, é çåìëÿ, ³ âñå ³íøå äîâêîëà – Òåæ íå ºäèí³: ââàæàé, ùî ÷èñëî ¿õ òàêîæ íåç÷èñëåííå. Âñå ìàº ïåâíó òðèâàë³ñòü æèòòÿ – ìåæîâó ñâîþ â³õó, Ç ò³ëà âìèðóùîãî âñå ïîáóäîâàíå òàì, ÿê ³ â íàñ òóò, Äå ñò³ëüêè âèä³â ñòâîð³íü ïîâòîðÿþòü ñåáå â ïîêîë³ííÿõ. Çàïàì’ÿòàâøè é îñìèñëèâøè âñå öå, ïîáà÷èø ïðèðîäó Â³ëüíîþ; áåç ãîðäîâèòèõ âëàäèê âîíà, âðåøò³, ïîñòàíå, Âñ³ì êåðóâàòè ñïðîìîæíà ñàìà, áåç îï³êè áåçñìåðòíèõ. Áî æ, – ïðèñÿãàþñü ñåðöÿìè áîã³â, ùî â ïîã³äíîìó ìèð³ Â³÷íî é ñïîê³éíî æèâóòü, áåçòóðáîòíèìè ñïîâíåí³ äíÿìè, –

466

Тіт Лукрецій Кар Õòî á íàä óñåñâ³òîì ñòàâ áåçêîíå÷íèì ³ õòî æ ó ïðàâèö³ Â³æêè á óòðèìàâ òóã³, íàä áåçîäíÿìè ïðàâëÿ÷è ì³ðíî? Õòî á íåáåñà îáåðòàâ ãàðìîí³éíî ³ õòî ùå âîãíÿìè Ç äàëåé åô³ðíèõ òàê ùåäðî á óñ³ ì³ã ïîëÿ ç³ãð³âàòè? Õòî á òî ì³ã áóòè â ì³ñöåâîñò³ áóäü-ÿê³é â áóäü-ÿêó ïîðó, 1100Ùîáè çàõìàðèòè äíèíó íà ÷àñ ³ çàáëóêàíèì ãðîìîì Íåáî ÿñíå êîëèõíóòü àáî ãîñòðèì âîãíåì áëèñêàâèö³ Ñâ³é-òàêè çíèùèòè õðàì ÷è â ïóñòåë³ ðîçòðà÷óâàòü ìàðíî Ñòð³ëè ìåòêèõ áëèñêàâîê, ùî íå ðàç, îìèíóâøè çëî÷èíöÿ, Âëó÷àòü ó òîãî, õòî âæå àæ í³ÿê íå î÷³êóâàâ êàðè? Ç ÷àñó, ÿê âåñü îöåé ñâ³ò íàðîäèâñü, ÿê ìîðÿ é ñóõîäîëè Ïåðøèé óçäð³ëè ñâ³é äåíü, ÿê óïåðøå çàáëèñíóëî ñîíöå, Ò³ëåöü ÷èìàëî îïëèâëîñü â³äóñ³ëü, íàçáèðàëîñü ÷èìàëî Òèõ, ùî ðîÿìè êðàé ñâ³òîáóäîâè êðóæëÿëè íà÷àòê³â. Ñàìå âîíè äàëè ïðèð³ñò çåìë³, à ìîðÿì – ïîâíîâîääÿ, Ðîçáóäóâàëè õîðîìè íåáåñ, ï³äíÿëè ¿õ ñêëåï³ííÿ Ãåí îä ïàäîë³â çåìíèõ, ùîá ìîãëî ï³òè ââèñü ³ ïîâ³òðÿ. Áî, îäíå îäíîãî â ëåò³ øòîâõàþ÷è, ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ Âñå æ íå áóäü-äå îñ³äàþòü – ïîä³áí³ñòü âåäå òóò ðîçïîä³ë: Âîãêå – äî âîãêîãî éäå; â³ä çåìëèñòèõ ÷àñòèíîê ïîâí³þòü Çåìë³; âîãîíü – äî âîãíþ äîäàºòüñÿ, åô³ð – äî åô³ðó, Ïîêè ïðèðîäà, ìàéñòðèíÿ ðå÷åé, äî íàéâèùîãî çðîñòó Íå äîïðîâàäèòü ïîâîë³ âñüîãî, ÷èì íàïîâíåíî âñåñâ³ò, À â³äáóâàºòüñÿ òå, êîëè ñò³ëüêè æ íàñ³ííÿ â æèòòºâ³ Æèëè âëèâàºòüñÿ, ñê³ëüêè é âèõîäèòü ³ç íèõ, âèïëèâàº. Òóò ³ çíàõîäèòü óñÿêå ñòâîð³ííÿ ìåæó ñâîãî â³êó; Òóò íà çðîñòàííÿ ðå÷åé âñ³õ ïðèðîäà âäÿãàº âóçäå÷êó. Áî æ óñå òå, îçèðíèñü, ùî òàê ðàä³ñíî òÿãíåòüñÿ âãîðó, Íà÷å ïî ñõ³äöÿõ ñÿãàþ÷è çð³ëîñò³, – á³ëüøå âáèðàº, Á³ëüøå çàñâîþº ò³ë, àí³æ ¿õ âèä³ëÿº íàçîâí³, Ïîêè ùå âñÿêà ïîæèâà òàê â³ëüíî éäå æèëàìè, ïîêè Ùå íå íàñò³ëüêè âîíè ðîçòÿãëèñÿ, ùîá ìóñèëî ò³ëî Á³ëüøå âòðà÷àòü íåîáõ³äíîãî õàð÷ó, àí³æ íàáóâàòè. Ç ò³ë â³äïëèâàº é â³äõîäèòü, ïîãîäüñÿ, áàãàòî íà÷àòê³â, Á³ëüøå, îäíàê, íàïëèâàòè ïîâèííî, àæ ïîêè íå ïðèéäå ×àñ, êîëè âðåøò³ âåðõ³âêè çðîñòàííÿ äîñÿãíå ñòâîð³ííÿ, Îñü â³äòîä³ âæå ïîìàëó ï³äòî÷óþòü ñèëó äîçð³ëó É ì³öí³ñòü ðîêè, ³ æèòòÿ äî çàíåïàäó éäå ïîñòóïîâî. Òàê. Áî ùî ò³ëî îá’ºìí³øå ñòàíå, êîëè ðîçðîñòåòüñÿ, Ùî â íüîãî øèðøà ïîâåðõíÿ, òî á³ëüøå âîíî ðîçòðà÷àº Ò³ëåöü, ÿê³, â³ää³ëÿþ÷èñü, ãåí ðîçë³òàþòüñÿ çíîâó. Âðåøò³, é ïîæèâ³ íåëåãêî âëèâàòèñü â óñ³ éîãî æèëè, Áî æ ³ íàä³¿ íåìà â³äíîâèòü ð³âíîâàãó êîëèøíþ: Íàäòî áóðõëèâèé â³äïëèâ – ³ ñêóïå ì³ëêîâîääÿ ïðèïëèâó. Îñü ÷îìó âñå ìàº éòè äî óïàäêó, íåìîâáè ñòðóõë³ëå,

467

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âòðàòèâøè ñîêè ñâî¿, ðîçõèòàâøèñü îä ïîøòîâõ³â ÷àñòèõ. Ùå æ ³ ïîæèâè íà ñõèë³ æèòòÿ ñòàº ìåíøå òà ìåíøå. Ççîâí³ æ óäàð³â ñâî¿õ íå ïîñëàáëþþòü ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ, Ïîêè òàêè íå äîá’þòü, íå ïðèáîðêàþòü êîæíó ³ñòîòó. Òàê îò ³ ñò³íè, ùî ñâ³ò íåîçîðèé ê³ëüöåì îõîïèëè, Â êóïó ðó¿í ïåðåì³íÿòüñÿ, âïàâøè ï³ä íàòèñêîì ÷àñó. Õî÷ íà ïîæèâó ñïèðàºòüñÿ âñå, õî÷ îä íå¿ ïî÷àòîê ² â³äáóäîâà, é îíîâà áåðå, òà ïîðà íàñòóïàº – ² íå ñïðîìîæí³ äîñòàòí³ìè ñîêàìè ïîâíèòèñü æèëè, Íå ïîñòà÷àº é ïðèðîäà òîãî, ùî êîëèñü ïîñòà÷àëà. 1150Õèëèòüñÿ íàøà äîáà. Òà é çåìëÿ, ðîçãóáèâøè íàñíàãó, Ëåäâå äð³áíîòó ïðèâîäèòü òåïåð, à òàêà áóëà ùåäðà! Ñò³ëüêè ñòâîð³íü âåëåòåíñüêèõ, áóëî, ìîëîäîþ ðîäèëà! Áî íå ç íåáåñ ð³çí³ âèäè ³ñòîò íà ïîëÿ ïîñïóñêàëèñü Íà çîëîò³ì ëàíöþãó, ÿê òî äóìàº äåõòî, íå ìîðå Âèâåëî ¿õ, íå ðîçãîíèñò³ õâèë³, ùî á’þòüñÿ îá ñêåë³, – Í³! ¯õíÿ ìàòè – çåìëÿ, ùî é ñüîãîäí³ ñàìà ¿õ ãîäóº. Íó, à õë³áà ïîëîâ³, à áàãàòó ëîçó âèíîãðàäíó – ×è íå âîíà ñàìîõ³òòþ çðîäèëà äëÿ ñìåðòíîãî ëþäó? ×è íå ðîñòèëà ñîëîäêîãî îâî÷ó, òðàâ ñîêîâèòèõ? Íèí³ á óñå öå çàíèä³ëî çîâñ³ì áåç ïðàö³ ëþäñüêî¿. Ãåòü çàãàíÿºì âîë³â, ðàòàÿì âåëèìî ãàðóâàòè, Ñòî÷óºì ïëóã ó ð³ëë³, à ÿêå ç òîãî ìàºìî æíèâî? – Ïðàöåþ ðóê óñå á³ëüøîþ ïë³ä áåðåìî âñå äð³áí³øèé. Îò ³ ç³òõà ïîñèâ³ëèé îðà÷, ³ õèòà ãîëîâîþ: Ñê³ëüêè-òî ïîòó íàìàðíî ïðîëèâ! Ìèìîõ³òü ïîð³âíÿâøè Òó, ùî ìèíóëà, äîáó äî ñêóïî¿ ñó÷àñíî¿ äíèíè, Ùîðàç ÷àñò³øå ïðî ùàñòÿ áàòüê³â ñâî¿õ ìîâó çàâîäèòü. ² âèíîãðàäàð ñóìíèé, ïîãëÿäàþ÷è ñêðóøíî íà ëîçè, Ìîâ çàõèð³ë³ ÿê³ñü, íå ðÿñí³, âñþ âèíó ïîêëàäàº Ò³ëüêè íà ÷àñ: îí êîëèøí³, ìîâëÿâ, íåâèáàãëèâ³ ëþäè, Áîãîáîÿçí³, æèëè ñîá³ ñêðîìíî é íåñòà÷³ íå çíàëè, Õî÷ êóäè ìåíøå çåìë³ îáðîáëÿâ òîä³ êîæåí ãîñïîäàð... Íå ðîçóì³º, ùî âñå çàñèõàº ïîâîë³ é ïðîñòóº Ñòèõà ïî ñòåæö³ ñâî¿é æèòòüîâ³é äî ê³íöÿ, äî ìîãèëè.

Êíèãà òðåòÿ Òè, õòî òàêå íåçàõìàðåíå ñâ³òëî ç ãëèáîêî¿ ï³òüìè Âïåðøå ï³äíÿòè çóì³â, íèì îñÿÿâøè áëàãà æèòòºâ³, – Éäó çà òîáîþ, î ãîðäîñòå Ãðåö³¿, ïðàãíó ñüîãîäí³ Ñàìå â òâî¿, ïðàâäîëþá÷å, ñë³äè ïîòðàïëÿòè ñòîïîþ. Íå íà çìàãàííÿ ñï³øó: çàõîïèâøèñü òîáîþ, õîò³â áè Áóòè õàé ÷èìîñü äî òåáå ïîä³áíèì. ×è ëàñò³âö³ ãîæå Ç ëåáåäåì ñï³ð çàò³âàòü? Àáî ùî êîçåíÿ íà òðåìòëèâèõ Í³æêàõ – ñóïðîòè êîíÿ, ÷èÿ ì³öü âèÿâëÿºòüñÿ â á³ãó?

468

Тіт Лукрецій Кар Áàòüêó, òè ñóòí³ñòü ðå÷åé îäñëîíÿºø, òè áàòüê³âñüê³ ðàäè Íàì ïîäàºø, ³ ç òâî¿õ, î íàñòàâíèêó ñëàâíèé, ñóâî¿â, Íà÷å ò³ áäæîëè, ùî ç êâ³òó íåêòàð ï’þòü ó ÷àñ ìåäîçáîðó, Æàä³áíî é ìè çîëîò³ òâî¿ âèñëîâè âñþäè ÷åðïàºì, Ùå ðàç êàæó: çîëîò³, áî äàâíî çàñëóæèëè áåçñìåðòÿ! Õàé ëèø ó÷åííÿ òâîº, ç áîæåñòâåííî¿ ìèñë³ ïîñòàâøè, Ãîëîñ ãó÷íèé ñâ³é ïîäàñòü – óò³êàþòü çà îáð³é äàëåêèé Òó÷³ äóøåâí³ – ñòðàõè; â³äñòóïàþòü, ðîçõîäÿòüñÿ ñò³íè Ñâ³òó,– ³ ÿê â³äáóâàºòüñÿ âñå, êð³çü ïîðîæíÿâó áà÷ó. Âèäíî ìîãóòí³ñòü áîã³â, ïîÿâëÿþòüñÿ ¿õí³ õîðîìè, Ñïîêîþ ïîâí³, áî ¿õ í³ â³òðè íå ñòðÿñàþòü, í³ õìàðè Íå ïîëèâàþòü äîùåì, í³ êîðà çëåäåí³ëîãî ñí³ãó – Ïàìîðîçü – ¿õ íå ãí³òèòü: ëèø åô³ðó òîíêîãî íàä íèìè Â³÷íî ïîãîæèé íàìåò, íåçì³ðåííèì óñì³õíåíèé ñÿéâîì. Êîæí³é ïîòðåá³ ¿õ ñëóæèòü ïðèðîäà; í³ÿêà òóðáîòà Íå ñêîëèõíóëà í³ ðàçó ùå é íå ñêîëèõíå ¿õ áëàæåíñòâà. ² íàâïàêè, íå çðèíàþòü í³äå Àõåðîíòà îñåë³, – Íå ïîñòàº íà çàâàä³ çåìëÿ: çàâîðîæåíèé, áà÷ó Ùî â³äáóâàºòüñÿ â íàñ ï³ä íîãàìè – â ïóñòåë³ áåçäîíí³é. Öå ñïîãëÿäàííÿ ÿêóñü íåçåìíó â ìåí³ áóäèòü óò³õó, Êèäàº â äðîæ, áî ìîãóòí³ñòþ äóìêè òâîº¿ ïðèðîäà, Ìîâ îäñëîíèâøèñü óñÿ, â íàãîò³ ö³ëêîâèò³é ïîñòàëà. Íó, à òåïåð, ï³ñëÿ òîãî, ÿê ÿ çàê³í÷èâ ì³ðêóâàííÿ Ùîäî íà÷àòê³â ðå÷åé ³ âêàçàâ, ùî, çà ôîðìîþ ð³çí³, Â³ëüíî ðîÿòüñÿ âîíè, íåñê³í÷åííèì ï³äõîïëåí³ ðóõîì, ² ïîÿñíèâ òîá³, ÿê ³ç íèõ òâîðÿòüñÿ ðå÷³ âñ³ëÿê³, – Öåé æå ïðåäìåò ðîçâèâàþ÷è, ìàáóòü, ïîðà ç’ÿñóâàòè Äóõó ïðèðîäó é äóø³, ÿê ðîáèâ ÿ öå äîñ³, – ó â³ðøàõ. ×àñ ïîâàëèòè òîé ñòðàõ îñîðóæíèé ïåðåä Àõåðîíòîì, Ùî êàëàìóòèòü ëþäèí³ æèòòÿ àæ äî ñàìîãî ñïîäó, ×îðíî¿ ñìåðò³ ñòðàøíèé â³äïå÷àòîê íà âñå íàêëàäàº, Íå çàëèøàþ÷è ñìåðòíîìó ÷èñòî¿, ñâ³òëî¿ âò³õè. Âòðóòèâñÿ á òóò íå îäèí, çàÿâèâøè, ùî á³ëüøå ëÿêàòèñü Òðåáà ãàíüáè òà õâîðîá, àí³æ Òàðòàðó – ñåëèùà ñìåðò³; Äàë³ á äîäàâ, ùî é ïðî äóøó â³í çíàº: âîíà, ÿê â³äîìî, – Ç êðîâ³, àáî, ÿêùî öå áóäå á³ëüø äî âïîäîáè, – òî ç â³òðó, Îòæå, íåìàº, ìîâëÿâ, íåîáõ³äíîñò³ â âàø³é íàóö³. Çâàæ íà îäíå ç öüîãî ïðèâîäó: âñå öå ãîâîðÿòü íå ñò³ëüêè Ç ïåðåêîíàííÿ ãëèáîêîãî, ñê³ëüêè ç ïóñòîãî çóõâàëüñòâà. 50Áóäü-õòî ç òàêèõ-îò, õàé ñòàíå âèãíàíöåì, õàé çàñëàíèé áóäå Ãåí íà áåçëþääÿ ÿêåñü, çàïëÿìîâàíèé â÷èíêîì îãèäíèì, Áóäü-õòî ç òàêèõ-îò, êàæó, õî÷ ÿêà á éîãî òóãà íå ¿ëà, Õî÷ íà êðàé ñâ³òó á çàéøîâ,– à æèâå-òàêè, ùå é äëÿ ïîìåðëèõ Æåðòâó ñêëàäàþ÷è, ð³æå â³âöþ òåìíîðóííó é ïðî ìàí³â Íå çàáóâàº, ï³äçåìíèõ áîã³â... Ùî ÷îðí³øà ãîäèíà

469

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ãíå á³äàêà, òî çàâçÿò³øå â³í çàáîáîíîâ³ ñëóæèòü. Îòæå, ëþäèíó â á³ä³ ï³çíàâàé, ïðèãëÿäàéñü äî ëþäèíè Â ñêðóò³, ÿêùî òîá³ òðåáà ä³çíàòèñÿ, ç êèì ìàºø ä³ëî: Ò³ëüêè òîä³ ç äíà äóø³ â íå¿ âèçèðíå ñëîâî ïðàâäèâå, Íå ìàøêàðó âæå, à ñïðàâæíº ëèöå òîä³ âèãëÿíå, ñóòí³ñòü. Âðåøò³, æàäîáà ãðèçüêà ³ íåñòÿìíà, ñë³ïà ÷èíîëþáí³ñòü – Îñü ùî ëþäèíó æåíå çà ìåæó, ùî çàêîí ¿é íàêðåñëèâ, Îñü ùî ¿¿ ï³äáèâà íà ëèõå ³ ç ëèõèìè ºäíàº, Çìóøóº íî÷³ ïðîâîäèòè é äí³ ó âèñíàæëèâ³é ïðàö³, Ùîá äîòÿãòèñü äî âåðøèí ìîæíîâëàäöÿ. Íàéêðàùó ïîæèâó Âèðàçêàì òèì ïîñòà÷àº çäåá³ëüøîãî ñòðàõ ïåðåä ñìåðòþ. Ñïðàâä³-áî: ïðèêðà ïîãîðäà ëþäñüêà ³ äîêó÷ëèâà âáîã³ñòü – Ðå÷³, íà äóìêó çàãàëó, ç ïîã³äíèì æèòòÿì íåñóì³ñí³: Õòî ¿õ çàçíàâ, òîé íåíà÷å ñòóïèâ íà ïîð³ã Àõåðîíòó. Òîæ ï³ä áè÷åì òîãî ñòðàõó ïðèìàðíîãî, ìîâ î÷ìàí³ë³, Ïðàãíó÷è ãåòü îä òèõ á³ä óòåêòè, çàëèøèòü ¿õ íàéäàë³, Ñòàòîê íàðîùóþòü ñâ³é ãðîìàäÿíñüêîþ êðîâ’þ ³ ñïðàãëî Ìíîæàòü áàãàòñòâà, âèâåðøóþòü, íåëþäè, âáèâñòâîì óáèâñòâî. Ç ðàä³ñòþ â ñåðö³ æîðñòîêîþ ð³äíîãî áðàòà õîðîíÿòü; Ó÷òó âëàøòóº ñâîÿê – ¿õ ³ ñòðàõ, ³ çëîáà ðîç’¿äàþòü. Òàê ÷åðåç òîé æå íàñòèðëèâèé ñòðàõ íàé÷àñò³øå, ìîæëèâî, Ìó÷èòü, ³çñóøóº çàçäð³ñòü ëþäåé, áî æ ó òîãî, ñêàæ³ìî, – Âëàäà, à öåé ñâî¿ ïî÷åñò³, áà÷, íàïîêàç âèñòàâëÿº, Íó, à ñàì³ âîíè â òåìðÿâ³ êèñíóòü, ìîâëÿâ, ó áîëîò³. Äåõòî, áóâà, ðàäè ñòàòóé ³äå íà çàãèí, ðàäè ñëàâè. ²íîä³ æàõ ïåðåä ñìåðòþ äîâîäèòü äî òîãî, ùî ëþäè, Âòðàòèâøè ñìàê äî æèòòÿ, íàâ³òü äåííîìó ñâ³òëó íå ðàä³, Ðóêè íà ñåáå íàêëàñòè ñï³øàòü ó áåçâèõ³äí³é òóç³, Õî÷ ¿¿ êîð³íü, ¿¿ äæåðåëî – ñàìå òîé íåâñèïóùèé Ñòðàõ, ùî íà ñîðîì íå çâàæèòü, ïîðâå, õî÷ ÿê³ áóëè á â³ðí³, Äðóæáè çâ’ÿçêè, õî÷ ÿêèé áóäü ïîáîæíèé, – äî çëîãî íàìîâèòü Ò³ëüêè á óíèêíóòü îñåëü Àõåðîíòà, íåð³äêî é íà çðàäó ² áàòüê³âùèíè, é áàòüê³â ñâî¿õ éøëè òà é ³äóòü íèí³ ëþäè. Áî, ÿê òî ä³òè òðåìòÿòü ³ ëÿêàþòüñÿ ñåðåä ñë³ïî¿ Íî÷³ âñüîãî äîâêðóãè, òàê ³ íàñ – ñåðåä á³ëî¿ äíèíè Æàõ îä òàêîãî áåðå, ùî íàïðàâäó í³÷èì íå ñòðàøí³øå, Í³æ óñå òå, ùî íàä ä³òüìè âíî÷³, ìîâ ìàðà ÿêàñü, âèñíå. Òèì-òî íå çáðîºþ äíÿ – íå îñÿéëèâèì ñîíöÿ ïðîì³ííÿì Òè ðîçìåòàºø òîé îñòðàõ äóøåâíèé: ñàìî¿ ïðèðîäè Ïðîòèñòî¿òü éîìó âèãëÿä, ³ ëàä, ³ ¿¿ ðîçóì³ííÿ. Ñïåðøó ïîãîäüñÿ, ùî äóõ – ÷è, ïî-³íøîìó ñêàæåìî, ðîçóì, – Äå ïðîáóâàº ñâ³äîì³ñòü, ùî âëàäíà æèòòÿì êåðóâàòè, – Öå ëèø ÷àñòèíà ëþäñüêîãî ºñòâà, ÿê îò ðóêè ³ íîãè, Î÷³ òà ³íøå – âñå òå, ùî â ñóêóïíîñò³ òâîðèòü ³ñòîòó.

470

Тіт Лукрецій Кар *** Íå ïðèïóñêàþòü, ùî â ïåâí³é, îçíà÷åí³é ò³ëà ÷àñòèí³ Ì³ñòèòüñÿ äóõ, ùî, ìîâëÿâ, º âëàñòèâ³ñòþ ò³ëà æèâîãî; 100Ãðåêè ¿¿ íàçèâàþòü: ãàðìîí³ÿ – òå, ùî ëþäèí³ Æèòè ç ÷óòòÿì äàº çìîãó, îêðåìîãî æ ì³ñöÿ íå ìàº; ßê îòî êàæåìî: äîáðå çäîðîâ’ÿ ñòîñîâíî äî ò³ëà, Õî÷ íà çäîðîâîìó ò³ë³ âêàçàòü éîãî, çâ³ñíî, íå ìîæåì, Òàê âîíè é äóõó ÷óòëèâîãî ç ïåâíèì íå çâ’ÿçóþòü ì³ñöåì. Íà ìàí³âö³ ñàìå öå ¿õ, ãàäàþ, çâåëî ÿêíàéäàëüø³. Îò ÷àñîì ÷óºìî á³ëü äåñü íà çîâí³øí³é ò³ëà ÷àñòèí³, Õî÷ óñå òå, ùî ïðèõîâàíå, âíóòð³øíº, íàñ íå òóðáóº. Íó, à íå ðàç, ïîì³÷àºìî, ùî é ïðîòèëåæíå áóâàº: Ò³ëî çäîðîâå ðîçðàäó äàº çàíåïàëîìó äóõîì. Ùå îäèí ïðèêëàä: íîãà â òåáå íèº, ñêàæ³ìî, òà áîëþ Òè â ãîëîâ³, ùî çäîðîâà â òó ïîðó, í³òðîõè íå ÷óºø. Îò êîëè ò³ëî, ðîçì’ÿêëå â äð³ìîò³, íåìîâ îáâàæí³ëå, Âðåøò³, ïðîñòåðøèñü ó ñí³, áåç ÷óòòÿ çàí³ì³º, áåç ðóõó, – ª ùîñü òàêå â íàñ, ùî â ñîí ³ òîä³ í³ íà ìèòü íå ïîðèíå: Òî âîíî òóò, íåñïîê³éíå, òî òàì; óñ³ ïîðóõè ñåðöÿ – Ðàäîù³ ÿê ³ òóðáîòè ïóñò³ âîíî â ñåáå âáèðàº. Äàë³, ùîá òè çðîçóì³â, ùî ïîñ³ëà é äóøà ÿêåñü ì³ñöå, Ùî íå ãàðìîí³ÿ ðîáèòü ÷óòëèâèì óñå íàøå ò³ëî, Îñü íà ùî çâàæ: â³ä³òíå êîìóñü íîãè, ñêàæ³ìî, ÷è ðóêè, – 3 íèìè íå ìóñèòü æèòòÿ ïðîïàäàòè (æèâóòü æå êàë³êè), ² íàâïàêè: õàé íà÷àòê³â òåïëà íåçíà÷íà ëèøå ê³ëüê³ñòü Âèñëèçíå ç ò³ëà ³ ãåòü â³äëåòèòü ÷åðåç ðîò ó ïîâ³òðÿ, – Â öþ æ òàêè ìèòü ³ ê³ñòêè íàø³ é æèëè æèòòÿ ïîêèäàº. Âèñíóâàòü ìîæåø òàêå: íå îäíàêîâî âñ³ åëåìåíòè Âàæàòü äëÿ íàñ; íå îäíàêîâî é íàøå æèòòÿ ï³äïèðàþòü. Ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ ïîâ³òðÿ ³ æàðó ï³êëóþòüñÿ á³ëüøå, Í³æ óñ³ ³íø³, ïðî òå, ùîá ó ò³ë³ æèòòÿ çàëèøàëîñü. Ñêàæåìî, îòæå: º æàð, ÿê ³ ïîäóâ æèòòºâèé, â ñàìîìó Ò³ë³: âîíè é ïîêèäàþòü éîãî, êîëè ìè ïîìèðàºì. Ðàç óæå ìè âñòàíîâèëè, ùî â ñèëó ñâîº¿ ïðèðîäè Äóõ ³ äóøà º ÷àñòèíàìè ò³ëà, – â³äêèíü íåäîðå÷íå Ñëîâî “ãàðìîí³ÿ”, ùî ç Ãåë³êîíñüêèõ âèñîò äîêîòèëîñü Äî ìóçèêàíò³â; à ìîæå, éîãî çàïîçè÷èâøè â ³íøèõ, Íàéìåíóâàëè íèì òå, ùî íå ìàëî ùå âëàñíî¿ íàçâè. Òàê ÷è ³íàêøå – ëèøè ¿ì òå ñëîâî, à ñàì ñëóõàé äàë³. Äóõ ³ äóøà – â òîìó ÿ ïåðåêîíàíèé – öå ùîñü ºäèíå, Ùî â íåðîçðèâí³ì ³ñíóº çâ’ÿçêó, ìàº ñï³ëüíó ïðèðîäó. Òà ãîëîâîþ âñüîãî, ìîâáè âëàäàðåì ö³ëîãî ò³ëà, Ñëóæèòü íàì ðîçóì, ùî ìè éîãî òåæ íàçèâàºìî äóõîì. Â³í â îñåðåäêó ãðóäåé íàøèõ ñåëèòüñÿ, äå é ïðîáóâàº: Òóò-áî çäðèãàºòüñÿ ùîñü, êîëè ëÿ÷íî íàì; òóò ³ ëàñêàâèé

471

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Äîòèê óò³õ â³ä÷óâàºìî; òóò, îòæå, – äóõ íàø ³ ðîçóì. ²íøà ÷àñòèíà – äóøà – ïî âñüîìó ðîçïîðîøåíà ò³ëó. Ðóõàòèñü ìîæå é âîíà, òà ëèø âîëåþ, ïîðóõîì äóõó. Ñàì ïî ñîá³ â³í ³ ìèñëèòè ìîæå äëÿ ñåáå é ðàä³òè Íàâ³òü òîä³, ÿê í³ùî í³ äóø³ íå áåíòåæèòü, í³ ò³ëà. ßê îò íå ðàç ïðè õâîðîá³ ÿê³éñü äîï³êàº íàì áîëåì Îêî àáî ãîëîâà, òà íå ìóñèòü îä òîãî ñòðàæäàòè Ãåòü óñå ò³ëî, òàê ³íîä³ é äóõ ñàì-îäèí â³ä÷óâàº 150Ïðèêð³ñòü ÷è âò³õó ÿêóñü, õî÷, ðîçñ³ÿíà âñþäè ïî ò³ëó, Ðåøòà äóø³ òàêè æîäíî¿ çì³íè â öåé ÷àñ íå çàçíàëà. Òà, êîëè äóõ íàø îä ñèëüíîãî ñòðàõó äî äíà êîëèõíåòüñÿ, Áà÷èìî: â ö³ëîìó ò³ë³ òàê ñàìî é äóøà çàòð³ïî÷å – Áë³äí³ñòþ é ïîòîì ðÿñíèì îäíî÷àñíî áåðåòüñÿ ëþäèíà Â³ä ãîëîâè àæ äî í³ã, ìîâáè òåðïíå ÿçèê; ïðîïàäàº Ãîëîñ, òåìí³º â î÷àõ, äçâ³í ó âóõàõ ñòî¿òü, òîæ íå äèâî, ßê ³ âïàäå õòîñü, êîëè ï³ä³ãíóòüñÿ é êîë³íà îä æàõó. Âñÿêèé ä³éòè ìîæå âèñíîâêó, îòæå, ùî äóõ ³ç äóøåþ Ò³ñíî ïîâ’ÿçàí³: ò³ëüêè-íî äóõ, êîëèõíóâøèñü, çàâäàñòü ¿é Ïîøòîâõó – òóò æå é âîíà ðîçâîðóøóº, çáóäæóº ò³ëî. Ö³ æ ì³ðêóâàííÿ äî òîãî âåäóòü, ùî ïðèðîäó ò³ëåñíó Äóõ ïîñ³äàº é äóøà, áî ÿêùî âîíà â ðóõ íàñ ïðèâîäèòü, Ò³ëî ç ì³öíîãî âèõîïëþº ñíó, íà ëèö³ ðàç îä ðàçó Çì³íþº âèðàç, ëþäèíîþ ö³ëîþ ïðàâèòü, êåðóº, – Ùî â³äáóâàòèñü áåç äîòèêó, çâ³ñíî, íå ìîæå, à äîòèê – Ð³÷ íåìîæëèâà áåç ò³ëà ÿêîãîñü, òî ÿê ³ùå é äîñ³ Íå âèçíàâàòè, ùî äóõ ³ äóøà – òàêè ñïðàâä³ ò³ëåñí³? Áà÷èø âèðàçíî, êð³ì òîãî, ùî äóõ, ïðîáóâàþ÷è â ò³ë³, Ç íèì â³ä÷óâàº îäíàêîâî, ñï³ëüí³ â óñüîìó ¿õ ä³¿. Îò êîëè ñïèñ ó ðîçãîí³ ñòðàøíîìó, õî÷à é íå ñìåðòåëüíî, Ãëèáîêî âñå æ íàñ ïîðàíèòü, ê³ñòêè íàì ïîøêîäèâøè é æèëè, Ìè çíåìàãàºì òîä³; ëèø îäíå â íàñ áàæàííÿ: ïðèïàñòè Ò³ëîì óñ³ì äî çåìë³, àëå äóõ ïîñòàº ïðîòè òîãî: ×àñîì íåÿñíå áàæàííÿ çðèíàº – ç³ðâàòèñü íà íîãè. Òîæ ïîâòîðþ: ìóñèòü áóòè ò³ëåñíîþ äóõó ïðèðîäà, Ðàç â³í îä ò³ëà ñòðàæäàº, ñêàæ³ì, îä ìåòàëüíî¿ çáðî¿. Äàë³ – ïðî òå, ç ÷îãî ñêëàäåíèé äóõ íàø, ÿê³ â íüîãî ò³ëüöÿ ßê ðîçòàøîâàí³, õî÷ó ïðîäîâæèòè íèí³ ñâ³é âèêëàä. Äóõ, ñàìå ç öüîãî ïî÷íó, – âèíÿòêîâî òîíêî¿ ïðèðîäè, 3 ò³ëåöü, íà äèâî äð³áíèõ, â³í óòâîðåíèé; ìîæåø ó òîìó Ñàì ïåðåñâ³ä÷èòèñü ëåãêî, ÿêùî íå ïîñëàáèø óâàãè. Ìàáóòü, í³ùî íå ñòàºòüñÿ òàê øâèäêî, ÿê òå, ùî íàø ðîçóì Ñàì ñîá³ ùîñü ³ çàäóìóº, é äî âèêîíàííÿ áåðåòüñÿ. Æîäíà ç óñ³õ òèõ ðå÷åé, ùî ¿õ ìàºìî ïåðåä î÷èìà, Ðóõó òàêîãî ñòð³ìêîãî, ÿê ðîçóì, ÿê äóõ íàø, íå ìàº. Ùî æ âèÿâëÿº ðóõëèâ³ñòü ïîä³áíó, – ñêëàäàòèñü ïîâèííî

472

Тіт Лукрецій Кар Ç ò³ëåöü íàñò³ëüêè äð³áíèõ òà îêðóãëèõ, ùî íàâ³òü ëåãåíüêèé Äîòèê ÷è ïîøòîâõ âåëèêîãî ìîæå íàäàòü ¿ì ðîçãîíó. Ñõèëüíà äî ïëèíó é âîäà, ñêîëèõíè ¿¿ – âæå òîá³ ëëºòüñÿ: 3 ò³ëåöü îêðóãëèõ âîíà, ÿê³ çàâæäè ãîòîâ³ êîòèòèñü. Ìåä, íàâïàêè, – çà ñâîºþ ïðèðîäîþ çíà÷íî ñò³éê³øèé: Ïëèí éîãî âàæ÷èé, ÿêîñü íåîõî÷å, ë³íèâî ñò³êàº, Âñÿ-áî ñóêóïí³ñòü ìàòåð³¿ òóò ì³æ ñîáîþ ò³ñí³øå Çâ’ÿçàíà, ñàìå òîìó, ùî íà÷àòêè ¿¿ íå íàñò³ëüêè Êðóãë³ é ãëàäê³, ÿê íà÷àòêè âîäè, íå íàñò³ëüêè òåíä³òí³. Òàê îò ³ çåðíÿòîê ìàêîâèõ êóïà ñòð³ìêà â³ä ëåãêîãî, Ëåäâå ïîì³òíîãî ïîäóâó âñÿ òîá³ âìèòü ðîçïëèâåòüñÿ, ² íàâïàêè: öåé æå ïîäóâ – í³ùî ïðîòè êóïè êîëîññÿ ×è êàì³íö³â. Òîæ âèñíîâóéìî çâ³äñè: ùî ìåíøå é ãëàäê³øå 200Áóäü-ÿêå ò³ëî, òî á³ëüøó ðóõëèâ³ñòü âîíî âèÿâëÿº, Íó à ò³ëà, â êîòðèõ á³ëüøà âàãà ³ øîðñòê³øà ïîâåðõíÿ, Ò³, íàâïàêè, âèð³çíÿþòüñÿ á³ëüøîþ ñò³éê³ñòþ çàâæäè. Òîæ, êîëè ìè âñòàíîâèëè, ùî äóõ âèíÿòêîâî ðóõëèâèé, – Ùå îäíå ìîæåìî òâåðäæåííÿ âèñóíóòü: â³í íåîäì³ííî Ñêëàäåíèé ç ò³ëåöü äð³áíèõ, ùî é îêðóãë³, ãëàäê³ ìóñÿòü áóòè. Äîáðå çàñâî¿âøè òå, ÷èìàëó ç òîãî, äðóæå ì³é ëþáèé, Ìàòèìåø êîðèñòü, íå ðàç òå çíàííÿ òîá³ ñòàíå â ïðèãîä³. Ùå îäèí äîêàç, íàñê³ëüêè òîíêà º òêàíèíà ò³º¿ Ðå÷îâèíè ³ ÿê ìàëî ìîãëà á âîíà â íàøîìó ò³ë³ Ì³ñöÿ çàéíÿòè, ÿêùî âèïàäêîâî á ç³áðàëàñü äîêóïè: Ò³ëüêè-íî ñìåðò³ áåçæóðíî¿ ñïîê³é îãîðíå ëþäèíó, Ò³ëüêè-íî äóõ, à çà íèì ³ äóøà, ëåãêîâ³éí³, â³ä³éäóòü, – Æîäíî¿ âòðàòè, ÷è òî ó âàç³, ÷è ó âèãëÿä³ ò³ëà, Íå çàïðèì³òèø: óñå íà ì³ñöÿõ ñâî¿õ ñìåðòü çàëèøàº, Êð³ì â³ä÷óòò³â ³ òåïëà, ùî æèâîìó ºñòâó ïðèòàìàíí³. Â ö³ëîìó, îòæå, äóøà ç íàéäð³áí³øèõ ïîâèííà ñêëàäàòèñü Ò³ëåöü, ùî ì³ñòÿòüñÿ â æèëàõ, ó íåðâàõ, ó ïëîò³ ëþäèíè. Òîæ, êîëè ç îðãàí³â, ç ÷ëåí³â óñ³õ âîíà ïîâí³ñòþ âèéäå, Çîâí³øí³ îáðèñè ò³ëà é òîä³ çîñòàþòüñÿ òàêèìè æ, ßê ³ áóëè, íå âòðà÷àº âîíî é íà âàç³ àí³ êðèõòè. Òàê îò ³ Âàêõîâèé ïëèí, õî÷à ç íüîãî çë³òàº, ìîâ ïàðà, Âåñü àðîìàò, òàê ³ ìàçü, ùî ðîçâ³þº çàïàõ, ÷è ³íøå Ò³ëî ÿêåñü, ùî ðîçãóáëþº ñìàê ñâ³é ç ïåðåá³ãîì ÷àñó, – Çîâñ³ì íå ìåíøàþòü: ¿õí³é óáóòîê – íåâëîâíèé äëÿ îêà, Òà é íà âàãó ïîêëàäè – íå ïîì³òèø òàì æîäíî¿ âòðàòè. Ïåâíî, òîìó òàê áóâàº, ùî çàïàõ ³ ñìàê – íå ùî ³íøå, ßê ðîçïîðîøåíå â ò³ë³ ðå÷åé íàéäð³áí³øå íàñ³ííÿ. Îòæå, äóø³, ÿê ³ äóõó, ïðèðîäà ñêëàäàòèñÿ ìóñèòü – Ùå ðàç ³ ùå ðàç ïîòâåðäèòè õî÷ó – ç ÷àñòîê íàéäð³áí³øèõ, Áî æ, óò³êàþ÷è, é êðèõòè âàãè íå áåðóòü ³ç ñîáîþ. Òà íå ââàæàé, ùî ïðèðîäà ðå÷åé òèõ – ïðîñòà, îäíîð³äíà:

473

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Â ìèòü, êîëè õòîñü óìèðàº, òîíêèé ç íüîãî âãîðó éäå ïîäóâ, Çì³øàíèé ç æàðîì; à æàð – çàáèðàº ïîâ³òðÿ ç ñîáîþ; Äå ÿêå-íåáóäü òåïëî, – òàì ³ äîì³øêà ïåâíà ïîâ³òðÿ, Áî êîëè òîíê³ñòü – ïðèðîäà òåïëà, òî ïîâèíí³ æ ó íüîìó É ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ ïîâ³òðÿ ãóñòèìè ðîÿìè êðóæëÿòè. Îò ³ ä³éøëè ìè ç òîáîþ, ùî äóõó ïðèðîäà – ïîòð³éíà. Âñå æ öüîãî ìàëî, ùîáè â³ä÷óòòÿ â íàñ ìîãëî ïîÿâèòèñü. Ðîçóì íå ïðèéìå òîãî, ùî ÿêèéñü ³ç òèõ òðüîõ åëåìåíò³â Ì³ã áè ïîðîäæóâàòü ðóõè ÷óòòºâ³, à äóìêó – òèì ïà÷å. Ùå îäíà, ³íøî¿ äåùî ïðèðîäè, ÷åòâåðòà, ïîâèííà Òóò áóòè äîäàíà ñóòí³ñòü, ùî é íàçâè ñâîº¿ íå ìàº. Ñïðàâä³, í³ùî íå º òîíøèì îä íå¿, ñòð³ìê³øèì ó ðóñ³, Ç ò³ëåöü äð³áí³øèõ ³ ãëàäøèõ í³ùî íå ïîñòàëî â ïðèðîä³. Ñàìå âîíà äàº ïîøòîâõ äëÿ ðóõ³â ÷óòòºâèõ ó ò³ë³, Ïåðøà âñòóïàþ÷è â ðóõ, çàâäÿêè ñâî¿ì êðèõ³òíèì ôîðìàì. Äàë³ çäðèãàºòüñÿ æàð ³ íåâèäèìà ïîäóâó ñèëà, Äàë³ – ïîâ³òðÿ; à òàì – óñ³ì ò³ëîì ³äå íà÷å õâèëÿ: Áóðõàº êðîâ, òîä³ íóòðîù³ âñ³ â³ä÷óâàþòü ïî ÷åðç³ 250Ïîøòîâõ, ³, âðåøò³, ÷óòòÿ äî ê³ñòîê, äî ¿õ ìîçêó äîõîäèòü, – ×è íàñîëîäà ÿêà, ÷è ùîñü ³íøå – ö³ëêîì ïðîòèëåæíå. Òà íå áåçñë³äíî ïðîéìàº íàñ á³ëü ÷è á³äà ÿêàñü ãîñòðà Â ò³ëî âïèâàºòüñÿ: âñå â íüîìó éäå øêåðåáåðòü – îò ³ áðàêíå Ì³ñöÿ òîä³ é äëÿ ñàìîãî æèòòÿ, ³ äóøà ïî ÷àñòèíàõ, Äå ò³ëüêè â ò³ë³ º ïîðà ÿêà, – íåþ ãåòü óò³êàº. Ò³ëà ïîâåðõíÿ, îäíàê, íàé÷àñò³øå òèì ðóõàì, ñêàçàòè á, Íà ïåðåøêîä³ ñòàº; òàê æèòòÿ çáåðåãòè íàì âäàºòüñÿ. Çàðàç – ïðî òå, ÿê ò³ ñèëè ºäíàþòüñÿ, â ëàä³ ÿêîìó Ä³þòü âîíè, ãîâîðèòè á õîò³â ÿ, òà, æàëü, çàâàæàº Ãëèáøå ââ³éòè â öåé ïðåäìåò íàøà ìîâà, ùå äîñèòü óáîãà. Ñïðîáóþ âñå-òàêè òóò ãîëîâíîãî ïðèíàéìí³ òîðêíóòèñü. Ïåðâîíà÷àòêè òèõ ñèë ó òàêèõ ïåðåïëåòåíèõ ðóõàõ Ïåðåáóâàþòü, ùî æîäíî¿ ç íèõ íå ðîçãëÿíåø îêðåìî É íå ðîçìåæóºø îêðåñëåíèì ïðîñòîðîì ¿õíüî¿ ä³¿; Öå – ìîâ ÷èñëåíí³ âëàñòèâîñò³, ñï³ëüíèì îá’ºäíàí³ ò³ëîì. Îò, ÿê ó áóäü-ÿê³é ÷àñòö³ ÿêî¿ çàâãîäíî ³ñòîòè Çàïàõ, ³ ñìàê, ³ çàáàðâëåííÿ – âëàñí³, òà, ðàçîì óçÿò³, Âñ³ ö³ âëàñòèâîñò³ òâîðÿòü îäíå ÿêåñü ö³ë³ñíå ò³ëî, Òàê ³ òåïëî, ³ ïîâ³òðÿ, ³ ïîäóâ, íåâëîâíèé äëÿ îêà, Â ñóì³ø³ çðîäæóþòü ñóòí³ñòü îäíó; ç íèìè – é òà, íàéñòð³ìê³øà, Ñèëà, ùî ðóõó ñâîãî ïî÷àòêîâîãî é ¿ì óä³ëÿº, Çâ³äêè ïî ò³ëó âñüîìó ðîçá³ãàºòüñÿ ïîðóõ ÷óòòºâèé. Ñàìå öÿ ñèëà, íåìîâ ïðèõîâàâøèñü, îáðàëà äëÿ ñåáå Ì³ñöå ãëèáèííå – â íàéíèæ÷îìó çàêóòêó íàøîãî ò³ëà. Îòæå, äóøåþ âñ³º¿ äóø³ âîíà º â ñâîþ ÷åðãó. Îò, ÿê ó ÷ëåíàõ óñ³õ, ÿê ó ö³ëîìó íàøîìó ò³ë³

474

Тіт Лукрецій Кар Êðèºòüñÿ ñèëà äóø³ ³ç ïîòóæí³ñòþ äóõó âïåðåì³ø, Áî ç íå÷èñëåííèõ ³ äóæå äð³áíèõ âîíè ò³ëåöü ïîñòàëè, Òàê ³ òà ñèëà áåç íàçâè, ç íàéòîíøèõ óòâîðåíà ò³ëåöü, Ìàº ãëèáîêèé ñâ³é ñõîâ, ³ ñàìà âîíà º â ñâîþ ÷åðãó Íà÷å äóøåþ âñ³º¿ äóø³, âîëîäàðêîþ ò³ëà. Òðåáà ââàæàòè òàê ñàìî, ùî æàð, ³ ïîâ³òðÿ, ³ ïîäóâ Çì³øàíî ä³þòü ó ò³ë³, ùî ç íèõ òî îäíå ùîñü, òî ³íøå Âåðõ áåðå â ñóì³ø³ ò³é; òî îäíå ùîñü, òî ³íøå – êîðèòüñÿ, Ùîá óñ³, ðàçîì óçÿò³, âîíè ìîâáè ºäí³ñòü òâîðèëè. Áî, ÿêáè ä³ÿëè êîæíå ïî-ñâîºìó, – òà ð³çíîá³æí³ñòü Òóò æå ïîêëàëà á ÷óòòÿì óñ³ì êðàé, íå äàëà á ¿ì äîðîãè. Ñïðàâä³-áî: äóõ, êîëè ãí³âîì ñêèïàº, áåðå â ñåáå ÷àñòêó Æàðó òîãî, é òîä³ î÷³ íàâñ³á³÷ ìîâ ³ñêðè ìåòàþòü. ª â íüîìó é â³òðó õîëîäíîãî äîñèòü, ñóïóòíèêà ñòðàõó, – Ò³ëî â³í êèäàº â äðîæ, ëüîäÿíèì éîãî ñêîâóº æàõîì. ªñòü ³ ïîâ³òðÿ ïîã³äíîãî ñòàí – öå òîä³, êîëè ãðóäè Ñïîêîºì äèõàþòü, ÿñí³ñòü ëÿãàº òîä³ íà îáëè÷÷ÿ. Á³ëüøå âîãíþ º íàòîì³ñòü ó òèõ, ÷èº ñåðöå ïàëê³øå, Ðîçóì – äî ãí³âó ïîêâàïí³øèé, ëåãøå ãîðèòü â³í ó íüîìó. Òóò ìè, ïî-ïåðøå, ïðî ëåâà ïîòóãó øàëåíó çãàäàºì. Ðèêîì æàõíèì öåé õèæàê ðîçðèâàº ñâî¿ æ òàêè ãðóäè: Ëþòü, íàá³ãàþ÷è õâèëÿìè, â íèõ ïîì³ñòèòèñü íå ìîæå. Â îëåíÿ æ – â³òðÿíèé äóõ, â íüîìó õîëîäó á³ëüøå; òîìó-òî 300Øâèäøå ìîðîçíèé ïî âñ³õ éîãî ÷ëåíàõ ïðîíîñèòüñÿ ïîäóâ, Îò ³ çäðèãàºòüñÿ â³í ÷àñ îä ÷àñó, òðåìòèòü óñ³ì ò³ëîì. Ùîäî áèê³â, òî ïðèðîäó ¿õ æèâèòü ïîã³äíå ïîâ³òðÿ: Ãí³âó ÷àäíèé ñìîëîñêèï íå òóðáóº ¿õ, íå çàáèðàº Ñâ³òëà ¿é ç-ïåðåä î÷åé íåïðîãëÿäíèìè êëóáàìè äèìó; Íå ö³ïåí³þòü, ïðîøèò³ ìîðîçíèìè ëåçàìè ñòðàõó. Áèê – ùîñü ñåðåäíº ì³æ îëåíåì òèõèì ³ ïàæåðíèì ëåâîì. Òàê îò – ³ ñåðåä ëþäåé. Õî÷ îñâ³òà â îäíàêîâ³é ì³ð³ Çìàëêó âèãëàäæóº íàñ, à òàêè íå ñïðîìîæíà çð³âíÿòè: Â êîæíîãî – âäà÷à ñâîÿ, â³äïå÷àòîê ñâîº¿ ïðèðîäè: 3 êîðåíåì âèðâàòè çëî ÿêåñü, îòæå, – í³ÿê íåìîæëèâî: ßê íå âèõîâóé, – à òîé òàêè ëèøèòüñÿ ñõèëüíèì äî ãí³âó, Öåé, áîÿçêèé, – çàâ÷àñó ïåðåä ÷èìîñü òðåìò³òèìå; òðåò³é, Ùî á òàì íå òðàïèëîñü, – ïàëåöü îá ïàëåöü, ÿê êàæóòü, íå âäàðèòü Òàê îò íà êîæíîìó êðîö³ ð³çíèòü íàñ ó ÷îìóñü ïðèðîäà, É òå, ùî, ìîâ ò³íü ÿêà, éäå çà ïðèðîäîþ, – çâè÷à¿ íàø³. Òà íå áåðóñü ÿ òåïåð âèÿñíÿòè ãëèáèíí³ ïðè÷èíè Âñ³õ òèõ â³äì³ííîñòåé: áåçë³÷ ô³ãóð äîâåëîñÿ á íàçâàòè Ïåðâ³ñíèõ ò³ëåöü, ùî ç íèõ âèïëèâàº ðå÷åé ðîçìà¿ò³ñòü. Òóò, âèäàºòüñÿ ìåí³, ìîæíà îñü ùî ñêàçàòè íàïåâíî: Ò³ ïî÷àòêîâ³ ïðèðîäè ñë³äè, ùî é ðîçóìí³é ëþäèí³ Ãîä³ óíèêíóòè ¿õ, – ëåäü ïîì³òí³, òîìó é íå çàâàäÿòü

475

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Íàì íà òàêå ñïðîìîãòèñÿ æèòòÿ, ùî áîã³â áóëî á ã³äíå. Âñþ öþ ïðèðîäó, ùî çâåòüñÿ äóøåþ, ï³äòðèìóº ò³ëî. Àëå é äóøà – öå éîãî îï³êóíêà, ïðè÷èíà çäîðîâ’ÿ. Êîðåí³ ñï³ëüí³ ¿õ ò³ñíî ïîâ’ÿçóþòü, òîæ, î÷åâèäíî, ¯õíº ðîçëó÷åííÿ, öå âîäíî÷àñ – ³ ¿õ ñìåðòü îáîï³ëüíà. ßê ³ç ñìîëè çàïàøíî¿, ñêàæ³ì, íå äîáóòü àðîìàòó, Ùîá ³ ñàìî¿ ñìîëè ðàçîì ç òèì íå ïðîïàëà ïðèðîäà, Òàê îò ³ äóõó ïðèðîäó é äóø³ íàì íå âèðâàòè ç ò³ëà, Íå â³äîêðåìèòè ¿õ, – ùîá óñå íå ðîçïàëîñü ïðè òîìó. Îñü ÿê ñâî¿ìè íà÷àòêàìè ïåðåïëåëèñü âîíè ò³ñíî Ùå â³ä íàðîäæåííÿ, ä³ëÿ÷è ñï³ëüíå æèòòÿ ì³æ ñîáîþ. Òèì-òî îäíå ùîñü áåç äðóãîãî, áà÷èìî, ñèëè íå ìàº, Òà é â³ä÷óâàòè í³ ò³ëî, í³ äóõ ïîîäèíö³ íå ìîæóòü. Ò³ëüêè ¿õ ðóõè âçàºìí³ íåìîâáè âèêðåøóþòü ³ñêðè: Áóäÿòü ó ÷ëåíàõ óñ³õ, ðîçäóâàþòü æèâå â³ä÷óâàííÿ. Äàë³. Ñàìå ïî ñîá³ í³ çðîäèòèñÿ ò³ëî íå ìîæå, Í³ âèðîñòàòü, í³, ÿê áà÷èìî òå, ï³ñëÿ ñìåðò³ òðèâàòè – Íà ïðîòèâàãó âîä³, ùî íå ðàç ïîñòóïîâî âòðà÷àº Ïðè íàãð³âàíí³ îòðèìàíèé æàð ³ íå ìàº â³ä òîãî Æîäíî¿ øêîäè, âîäîþ ëèøàþ÷èñü; íà ïðîòèâàãó Ò³é æå âîä³, ïîâòîðþ, íàøå ò³ëî â ðîçëóö³ ç äóøåþ – Öå âæå íå ò³ëî, à òë³íü, ùî ðîçêëàñòèñÿ ïîâí³ñòþ ìóñèòü. Òàê â³ä ñàìîãî íàðîäæåííÿ, ùå â ìàòåðèíñüêîìó ëîí³, Ò³ëî é äóøà, ïðîáóâàþ÷è é òàì ó ò³ñíîìó ºäíàíí³, Ðàçîì äî ðóõ³â æèòòºâèõ ïðèâ÷àþòüñÿ, òîæ íåìîæëèâà ¯õíÿ ðîçëóêà áåç ëèõà äëÿ íèõ æå îáîõ, áåç ðó¿íè. Çâ³äñè òè áà÷èø: ÿêùî â íèõ îäíàêîâèé ´ðóíò ³ñíóâàííÿ, Òî é çà ñâîºþ ïðèðîäîþ ìóñÿòü îäíå ùîñü òâîðèòè. Õòî æ çàïåðå÷óº òå, ùî ÷óòòÿì îáäàðîâàíå é ò³ëî, Â³ðÿ÷è â òå, ùî îäíà ëèø äóøà, ç óñ³ì ò³ëîì çì³øàâøèñü, Ìîæå äàâàòè òîé ðóõ, ùî éîãî â³ä÷óòòÿì íàçèâàºì, Òîé áåçïåðå÷íî¿ ïðàâäè ïîáà÷èòè, âèäíî, íå õî÷å. Ñïðàâä³-áî: õòî äàñòü âèðàçí³øèé äîêàç ÷óòëèâîñò³ ò³ëà, Í³æ î÷åâèäí³ñòü ñàìà – ïåðåêîíëèâà â÷èòåëüêà íàøà? Ñêàæåø: “Îäíàê, áåç äóø³ ñòàº ò³ëî ö³ëêîì íå÷óòëèâèì”. Òàê, àëå òðàòèòü âîíî íå ñâîþ, íå ïîñò³éíó âëàñòèâ³ñòü, – Ìóñèòü áàãàòî ùå äå÷îãî â ñìåðòíó ãîäèíó âòðà÷àòè. Äàë³. Êàçàòè, ùî æîäíèõ ðå÷åé ìè íå áà÷èì î÷èìà, Ùî ÷åðåç íèõ, ìîâ êð³çü äâåð³ â³ä÷èíåí³, äèâèòüñÿ äóõ íàø, – Âàæêî: ñàì ç³ð ïîñòàº ïðîòè íüîãî, íåìîâáè çà ðóêó Âïåðòî ïðîâàäèòü äî ³ñòèíè, âêàçóº íàì íà ç³íèö³. Ñïðàâä³ æ, êîëè íà áëèñêó÷èé ïðåäìåò ÿêèéñü âàæêî ïîãëÿíóòü, Öå ÷åðåç òå, ùî öåé áëèñê, òàê áè ìîâèòè, ð³æå íàì î÷³. ²íøà ð³÷ – äâåð³: õî÷ íàâñò³æ îä÷èíåí³, æîäíîãî, çâ³ñíî, Áîëþ, íà ùî á ìè êð³çü íèõ íå äèâèëèñÿ, ¿ì íå â³ä÷óòè.

476

Тіт Лукрецій Кар Âò³ì, ÿêùî â³÷³ íå á³ëüøó âàãó äëÿ íàñ ìàþòü, í³æ äâåð³, Òî, ¿õ äîáóâøè ç î÷íèöü, ìè äîçâîëèëè á äóõó ÷³òê³øå Áà÷èòè ñâ³ò: íà çàâàä³ é ò³ äâåð³ òîä³ á íå ñòàâàëè. Òóò òîá³ ðàäà ìîÿ: õàé òåáå íå çáèâàº ç äîðîãè Òå, ùî ñêàçàâ Äåìîêð³ò ç öüîãî ïðèâîäó, ìóæ âåëåìóäðèé, Íà÷åáòî ò³ëà íà÷àòêè é äóø³, ì³æ ñîáîþ ïîïàðíî Ñòàâøè, ÷åðãóþòüñÿ – í³áè ïîâ’ÿçóþòü îðãàíè íàø³. Áî æ, îêð³ì òîãî, ùî ò³ëüöÿ äóø³ íàáàãàòî äð³áí³ø³, Í³æ óñ³ ò³, ùî ñêëàäàþòüñÿ ç íèõ íàø³ îðãàíè é ò³ëî, Ìóñÿòü âîíè ùå é ÷èñëîì áóòè ìåíø³ é ïî âñ³õ íàøèõ ÷ëåíàõ Ð³äøå ðîçñ³ÿí³; çâ³äñè ïðèíàéìí³ òàêå â ñâî¿é äóìö³ Âèñíóé: íàñê³ëüêè ìàë³ ò³ ïðåäìåòè, ùî â íàøîìó ò³ë³ Ìîæóòü ÷óòòºâ³ ïðîáóäæóâàòü ðóõè, íàñò³ëüêè é êîðîòê³ Â³äñòàí³ ò³, êîòð³ ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ äóø³ ðîçä³ëÿþòü. Íå â³ä÷óâàºìî æ ìè í³ ïèëèíîê, ÿê³ íà÷å ëèïíóòü Íàì äî ëèöÿ, í³ ñèïó÷î¿ êðåéäè íå ÷óºìî ò³ëîì, Í³ íàäâå÷³ðíüî¿ ìëè, í³ íèòîê ïàâóêîâèõ íàéòîíøèõ, Ùî ïîâîëîêîþ íàñ, êîëè â í³÷ ³äåìî, âïîâèâàþòü, Í³ ïàâóòèííÿ, ñòðóõë³ëîãî âæå, ùî íà ãîëîâó ÷àñîì Íàì óïàäå, í³ ï³ð’¿í, í³ íàñ³ííÿ ðîñëèí, ùî ï³ä îñ³íü Ç â³òðîì ëåòèòü ³, ëåãêå, íàä çåìëåþ êðóæëÿº ïîâ³ëüíî, – Íå â³ä÷óâàºìî ¿õ, ÿê ³ ð³çíèõ ñòâîð³íü, ùî, áóâàº, Ëàçÿòü ïî íàñ – ìè íå ÷óºìî çîâñ³ì íà ò³ë³ ñâîºìó Äîòèêó í³ã êîìàðà òà âñ³ëÿêèõ êîìàõ òîíêîíîãèõ. Ñê³ëüêè-òî â íàñ óñüîãî ñêîëèõíóòèñÿ ñïåðøó ïîâèííî, Ïîêè é íàñ³ííÿ äóø³, ùî ïî âñ³õ ðîçïîðîøåíå ÷ëåíàõ, Òåæ îä³çâåòüñÿ, çäðèãíóâøèñü, íà ðóõè ò³ëåñíèõ íà÷àòê³â, ², ïîêðèâàþ÷è â³äñòàí³ ò³, ùî éîãî ðîçä³ëÿþòü, Òî ì³æ ñîáîþ ç³òêíóòèñÿ çìîæå, òî çíîâ ðîç³éòèñÿ! Òà ñàìå äóõ íàéïèëüí³øå òðèìàº æèòòÿ â çàãîðîä³, Â³í íàä æèòòÿì íàøèì á³ëüøèé ãîñïîäàð, í³æ ñèëà äóøåâíà. Àäæå áåç äóõó, áåç ðîçóìó ç íàìè ëèøàòèñü íå ìîæå É ìèò³ êîðîòêî¿ æîäíà ÷àñòèíêà äóø³ – ïîñï³øàº 400Òóò æå çà íèìè, ñóïóòíèöÿ ¿õíÿ, ëåòèòü ó ïîâ³òðÿ, Ò³ëî, õîëîäíå, ìîâ ë³ä, çîñòàâëÿþ÷è ñìåðò³ ìîðîçí³é. Â êîãî æ ³ ðîçóì, ³ äóõ çàëèøèëèñÿ, òîé âèæèâàº, Õàé öå îáðóáîê óæå, íå ëþäèíà; ç ê³íö³âêàìè ðàçîì Õàé ³ äóøà, â³ää³ëèâøèñü, ðîçâ³ºòüñÿ, – âñå æ öåé êàë³êà Äàë³ æèâå, áî âäèõàº ãðóäüìè æèâîòâîðíå ïîâ³òðÿ. Òîæ, êîëè âòðàòèìî äóøó íå âñþ, à çíà÷íó ¿¿ ÷àñòêó, Íå ïîêèäàºì æèòòÿ, à ÷³ïëÿºìîñü öóïêî çà íüîãî. Òàê îò ³ ç çîðîì: ïîðàíåíå îêî ïðè ö³ë³é ç³íèö³ Ùå çáåð³ãàº æèòòºâó ñíàãó ñâîþ – áà÷åííÿ ñèëó, Çâ³ñíî, ÿêùî íå ñàìó ¿¿ ëèøèø, ÿêùî íå çðóéíóºø Ïîâí³ñòþ ò³ëà òîãî, ùî íåíà÷å ãí³çäîì º äëÿ íå¿:

477

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Öå îçíà÷àëî á íåãàéíó äëÿ íèõ îáîï³ëüíó çàãèáåëü. À â îñåðåääÿ øòðèêíåø, ó òó êðèõ³òíó îêà çåðíèíêó, – Òóò æå ïîãàñíå, ï³òüì³ ïîñòóïèâøèñü, î÷åé òâî¿õ ñâ³òëî, Íàâ³òü, êîëè î÷íå ÿáëóêî ñâ³òëèì, íåòîðêíóòèì áóäå. Îñü ÿêèì çàâæäè ïîâ’ÿçàí³ äóõ ³ç äóøåþ ñîþçîì. Íó, à òåïåð, àáè òè óñâ³äîìèâ, ùî â êîæí³é ³ñòîò³ Äóõ ³ äóø³ ëåãêîâ³éíî¿ ïëåòèâî – ñìåðò³ ï³äëåãë³, Âñ³ ùîäî öüîãî äóìêè ñâî¿, âèçð³ë³ â ïðàö³ ñîëîäê³é, Â³ðøåì, ùî ã³äíèé òâîº¿ óâàãè, ñíóâàòèìó äàë³. Îò ùî ëèøå: òè â îäí³é ñïðèéìàé íàçâ³ îäíå ÿê ³ äðóãå; Áóäó ïðî äóøó, ñêàæ³ì, ãîâîðèòü, ùî âîíà, ÿê ³ ò³ëî, Ñìåðò³ ï³äëåãëà, – òàê ñàìî é ïðî äóõ ì³ðêóâàòè íàëåæèòü. Áî, ïîâòîðþ, ÿê äóøà, òàê ³ äóõ – öå îäíå ùîñü, ºäèíå. Îòæå, ÿê ÿ âæå ïîâ÷àâ òåáå, ç äóæå ìàëèõ ³ òîíåíüêèõ Ò³ëåöü ïîñòàëà äóøà, ³ âîíè íàáàãàòî äð³áí³ø³ É òîíø³ â³ä òèõ, ÿê³ òâîðÿòü, ºäíàþ÷èñü, âîäó ïðîçîðó, Õìàðè òà äèì, áî âîíà ¿õ ëèøàº äàëåêî ïîçàäó Ùîäî ðóõëèâîñò³; çðóøèòü ¿¿ ìîæå é ïîäóâ íàéëåãøèé, Îáðàç õìàðèíêè ÷è äèìó, ¿õ ò³íü íåâàãîìà, ñêàæ³ìî. Òàê îò, çàãëèáëåí³ â ñîí, áà÷èì äèì, ÿêèé âèñîêî â’ºòüñÿ Íàä â³âòàðÿìè, ââ³ ñí³ ïîì³÷àºìî é âèïàðè ¿õí³ – Òóò, áåçñóìí³âíî, ¿õ îáðàçè ä³þòü íà íàñ, îää³ëèâøèñü. Ùå îäíå: êóõîëü ðîçáèé – ³ âîäà, ùî éîãî íàïîâíÿº, Òóò æå ïðîëèòèñÿ ç íüîãî ñï³øèòü, â³ä³éòè ÿêíàéøâèäøå; Ãëÿíü íà õìàðèíêó ÷è äèì, ùî òàê ëåãêî çí³ìàþòüñÿ âãîðó – Çíàé, ùî ïîä³áíî é äóøà ðîçïëèâàºòüñÿ, øâèäøå â³ä äèìó Ãèíå é íà ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ ñâî¿ ðîçïàäàºòüñÿ ìèòòþ, Ùîéíî, ëþäñüêå íàøå ò³ëî ïîêèíóâøè, âèéäå íàçîâí³. Òî æ, êîëè ò³ëî, ùî íà÷å ó ïîñóä³ âì³ùóº äóøó, Âòðèìàòü íå ìîæå ¿¿, ïîòðÿñ³ííÿ ÿêîãîñü çàçíàâøè, Âòðàòèâøè ãåòü óñþ êðîâ, ñòàâøè ïîðèñòèì, ð³äøèì, òî ÿê æå, ßê òîä³ â³ðèòè â òå, ùî òðèìàòèñü ìîãëà á âîíà êóïè Â ð³äøîìó çíà÷íî, í³æ ò³ëî ëþäñüêå, ëåãêîâ³éí³ì ïîâ³òð³? Çðåøòîþ, ìè â³ä÷óâàºìî é òå, ùî äóøà íå îêðåìî – Ç ò³ëîì ðîñòå âîäíî÷àñ, ðîçä³ëÿº ç íèì ñòàðîñò³ íîøó. Îò, ÿê ìàëÿ íà íîãàõ ùå õèòàºòüñÿ, ùå â íüîãî ò³ëî Íàäòî ñëàáêå, òàê ³ äóõ éîãî, ðîçóì ³ùå íå äîçð³ë³. Ïîò³ì, êîëè ç íüîãî ìóæ âèðîñòàº, ç ïåðåá³ãîì â³êó 450 É äóìêà ì³öí³º, ³ äóõ ïîñòóïîâî ñíàãè íàáóâàº. Äàë³, êîëè âæå íà ñòàðîñò³ ë³ò ðîçõèòàºòüñÿ ò³ëî Ï³ä íàéìîãóòí³øèì íàòèñêîì ÷àñó, îïóñòÿòüñÿ ðóêè, – Íèä³º õèñò, ³ ÿçèê çàïë³òàºòüñÿ, é ðîçóì õèð³º, Âñå òîä³ éäå íàí³âåöü, âîäíî÷àñ òîä³ âñå ïðîïàäàº. Îòæå, íå äèâî, ùî é íàøà äóøà, îá îñòàíí³é ãîäèí³, Çâ³ºòüñÿ ç â³òðîì, ìîâ äèì, ùî â íåáåñí³é áåçîäíÿâ³ òàíå,

478

Тіт Лукрецій Кар Áî, ïîâòîðþ, âîíà ðîäèòüñÿ ç ò³ëîì, ðîñòå ç íèì ó ïàð³, Ç íèì æå âáèâàºòüñÿ â â³ê ³ äî ñõèëó éäå ç íèì îäíî÷àñíî. Òóò äîäàìî ùå: ÿê ò³ëî íå ðàç îáëÿãàþòü æàõëèâ³ Ð³çí³ õâîðîáè, ÿê á³ëü éîãî ÷àñòî ä³éìàº íåñòåðïíèé, Òàê ³ òóðáîòè, ³ òóãà, é ñòðàõè íàñ³äàþòü íà äóøó; Òèì-òî é âîíà õî÷-íå-õî÷ ìóñèòü áóòè ïðè÷åòíà äî ñìåðò³. Äóõ, îêð³ì òîãî, êîëè ÿêàñü áîë³ñòü îõîïëþº ò³ëî, Áëóäèòü íå ðàç: áîæåâîë³º õâîðèé ³ êàçíà-ùî ìåëå. ×àñîì ó ñîí íåïðîáóäíèé, ãëèáîêèé âàæêà ëåòàðã³ÿ Âòÿãóº õâîðîãî. Íèêíóòü òîä³ â íüîãî î÷³ òà øèÿ; Òîæ ³ íå ÷óº ãó÷íèõ ãîëîñ³â, ³ âï³çíàòè íå ìîæå Òèõ, ùî éîãî ïðîáóäèòè áåðóòüñÿ, ùî, ñòàâøè äîâêîëà, Çðîøóþòü ðÿñíî ñëüîçàìè íåâò³øíèìè ùîêè, îáëè÷÷ÿ. Îñü ÷îìó âèçíàòè òðåáà, ùî é äóõ íàø íà ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ Ìóñèòü ðîçïàñòèñü, ÿêùî ïðîíèêàº õâîðîáà é ó íüîãî. Òàê. Àäæå á³ëü ³ íåäóãà – ìàéñòðè íåìèíó÷î¿ ñìåðò³; Â ò³ì ïåðåñâ³ä÷èëèñü ìè âæå íå ðàç, áàãàòüîõ ïîõîâàâøè. *** Âðåøò³, ÷îìó, êîëè ãëèáîêî â íóòðîù³ íàø³ ïðîíèêíå Â’¿äëèâà ñèëà âèíà ³ ïî æèëàõ âîãíåì ðîç³ëëºòüñÿ, Âàæ÷àº ò³ëî íàðàç, íåñëóõíÿíèìè ðîáëÿòüñÿ íîãè, Ùîñü íåðîçá³ðëèâå ìåëå ÿçèê, âîëîæ³º íàø ðîçóì, Ïëàâàþòü î÷³, à äàë³ – ç³òõàííÿ, ñâàðíÿ, ëèõîñë³â’ÿ, Êðèêè çðèíàþòü ³ âñå òàêå ³íøå, ñï’ÿí³ííþ ñóïóòíº. ×èì ïîÿñíèòè óñå, ÿê íå òèì, ùî â ñàì³ì òàêè ò³ë³ Áóéíà ïîòóãà âèíà ìàº çâè÷àé ðîçáóðõóâàòü äóøó? Ùî æ ìîæå áóòè ðîçáóðõàíèì, ùî ï³ääàºòüñÿ âòðó÷àííþ, Òå ìîæå áóäü-êîëè, õàé-íî ïðè÷èíà ïîâàæí³øà çàéäå, Âèéòè çà ãðàí³ æèòòÿ, ñâîãî â³êó äî÷àñíî ïîçáóâøèñü. Ìîæíà ïîáà÷èòè: âõîïèòü, áóâà, êîãîñü ëþòà íåäóãà, – É òîé íà î÷àõ òàêè â íàñ, íà÷å ãð³ì éîãî ðàïòîì óäàðèâ, Ïàäàº; ç óñò éîìó ï³íà ñò³êàº, òðåìòèòü óâåñü, ñòîãíå, Ìàðèòü, ñóäîìà âñüîãî éîãî çâîäèòü, â³í äèõàº âàæêî, Íå ð³âíîì³ðíî; çäðèãàþ÷èñü, ìàðíî íàòðóäæóº ò³ëî. ×è íå òîìó, ùî, ðîçøàðïàíà áîëåì, ïî âñ³ì éîãî ò³ë³ Ï³íèòüñÿ çðóøåíà ç ì³ñöÿ äóøà, íà÷å çäèáëåíå ìîðå Â ÷àñ, êîëè áóéí³ â³òðè çàâçÿëèñÿ éîãî ðîçìåòàòè? Çîéêè çðèíàþòü òîä³, áî âñå ò³ëî, óñ³ éîãî ÷ëåíè – Â ëåùàòàõ áîëþ é òîìó, ùî ðîçáóðõàí³ ãîëîñó ò³ëüöÿ Ðîºì ãóñòèì êð³çü óñòà âèâåðãàþòüñÿ, âèõ³ä äëÿ ñåáå, Çâè÷íèé çíàõîäÿ÷è øëÿõ, – òàê áè ìîâèòè, áèòó äîðîãó. Òüìàðèòüñÿ ðîçóì, áî äóõ ³ äóøà, ïîòðÿñ³ííÿ çàçíàâøè, 500Ìîâ êàëàìóòÿòüñÿ ³, ÿê ïîÿñíþâàâ ÿ, ðîç’ºäíàâøèñü, Äðîáëÿòüñÿ, – ¿õ ïîðîçêèäóâàòü õî÷å öÿ æ ñàìà îòðóòà. À ÿê â³äñòóïèòü ïðè÷èíà õâîðîáè ³ ãîñòðà âîëîãà,

479

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ùî ðîç’¿äàëà òà íèùèëà ò³ëî, ó ñõîâ ñâ³é â³ä³éäå, – Õâîðèé, õèòàþ÷èñü, ïðîáóº âñòàòè íà íîãè òðåìòëèâ³, É ò³ëüêè îòðèìàâøè äóøó íàçàä, â³í ïðèõîäèòü äî òÿìè. Òîæ, êîëè äóõ ³ äóøà, íàâ³òü áóäó÷è â íàøîìó ò³ë³, Ñò³ëüêè ñòðàæäàíü çàçíàþòü ³ òàê ¿õ ðîçøàðïàòè ìîæå, ßê æå, ïîäóìàé, âîíè ïîçà ò³ëîì ìîãëè á ³ñíóâàòè, Â ò³é íåçàõèùåí³é õëàí³ ïîâ³òðÿí³é, íà â³òðîâ³íí³? Òà íàâ³òü òå, ùî íàø ðîçóì ë³êóºòüñÿ ç ò³ëîì íàð³âí³, Ùî ë³êóâàëüíå ìèñòåöòâî, ÿê âèäíî, ïîòð³áíå é äëÿ íüîãî, – Ùå îäíà ÿâíà îçíàêà òîãî, ùî æèòòÿ éîãî – ñìåðòíå. Âðåøò³, ïîòð³áíî æ òàêè ùîñü äîäàòè, ùîñü – ïåðåëàäíàòè ×è â³ä çàãàëüíî¿ ñóìè â³äíÿòü, êîëè õòîñü çàõîò³â áè Ñòàí ñâîãî äóõó çì³íèòü àáî æ áóäü-ÿêó ³íøó á óçÿâñÿ Ð³÷ îä ïðèðîäè ¿¿ â³äõèëèòè ó òîé á³ê ÷è äðóãèé. Ùî æ íåñìåðòåëüíå, – òå æîäíèõ â ñîá³ ïåðåì³ùåíü íå òåðïèòü; Òóò, ÿê òî êàæóòü, óæå í³ äîäàòü, í³ â³äíÿòü íåìîæëèâî, Áî æ óñå òå, ùî ç ãðàíèöü ñâî¿õ, ïåðåì³íèâøèñü, âèõîäèòü, Êîæíîãî ðàçó º ñìåðòþ òîãî, ÷èì áóëî âîíî ùîéíî. Òîæ, ÷è õâîð³º íàø äóõ, ÷è äàþòü éîìó ë³êè ïîëåãê³ñòü, – Öå éîãî ñìåðòíîñò³, ùå ðàç ï³äêðåñëþþ, ïåâíà îçíàêà. Áà÷èø, ÿê ðîçóì òâåðåçèé íà êîæíîìó êðîö³ ñóïðîòè Õèáíîãî â÷åííÿ âñòàº, íå äàº éîìó æîäíîãî õîäó, Ïåðåêðèâàþ÷è çâ³äñè ³ çâ³äòè äîðîãó ïîìèëö³. Áà÷èìî, âðåøò³, íå ðàç, ÿê ëþäèíà ïîìàëó â³äõîäèòü ² â³ä÷óòòÿ, ïðèòàìàíí³ æèòòþ, ïîñòóïîâî âòðà÷àº. Ñïåðøó íà ñòîïàõ ó íå¿ ³ í³ãò³ ñèí³þòü, ³ ïàëüö³, Ïîò³ì ³ ñòîïè, é ãîë³íêè ìåðòâ³þòü, à äàë³ âñ³ì ò³ëîì Òÿãíóòüñÿ âãîðó õîëîäíî¿ ñìåðò³ ñë³äè ñèíþâàò³. Øêîäè é äóøà çàçíàº: íåìîæëèâî ¿é ö³ëîþ âèéòè Ç ò³ëà â ÿêóñü îäíó ìèòü, òîæ ïîãîäüñÿ: âîíà – óìèðóùà. Òà ïðèïóñò³ì, ùî äóøà çâ³äóñ³ëü ïîñòÿãàòè ñïðîìîæíà Êðèõ³òí³ ïåðâí³ ñâî¿, â îäíîìó çîñåðåäèâøèñü ì³ñö³, Ç ò³ëà âñüîãî ëèø òóäè â³ä÷óâàííÿ æèòòºâå â³äâ³âøè, – Çíà÷èòü, òå ì³ñöå, â ÿêîìó äóøà çàðî¿ëàñü òàê ãóñòî, Ìóñèëî á ³ â³ä÷óòòÿì âèð³çíÿòèñÿ çíà÷íî ãîñòð³øèì. Íó, à ùî ì³ñöÿ òàêîãî íåìà, òî äóøà, êàæó ùå ðàç, Ãåòü âèë³òàº, ðîçøàðïàíà, é òóò æå, ðîçñ³ÿâøèñü, ãèíå. Íàâ³òü êîëè á ÿ ñõîò³â, ïðèºäíàâøèñü äî õèáíî¿ äóìêè, Â³ðèòè â òå, ùî äóøà äåñü êëóáêîì ìîæå çáèòèñü ó ò³ë³ Òèõ, ùî â³äõîäÿòü, ïîìàëó âìèðàþ÷è, ç á³ëîãî ñâ³òó, – Âèçíàòè âñå æ ³ òîä³ á äîâåëîñü, ùî âîíà – òàêè ñìåðòíà, Òàê. Áî ð³çíèö³ íåìà, ÷è çíèêàº, ðîçâ³ÿíà â³òðîì, ×è, ïîñòÿãàâøè äð³áí³ ñâî¿ ò³ëüöÿ â îäíå ÿêåñü ì³ñöå, Âñÿ ö³ïåí³º, êîëè ïåðåä ñìåðòþ â ëþäèíè âñå á³ëüøå Áðàêíå ÷óòòÿ, à æèòòÿ çîñòàºòüñÿ âñå ìåíøå òà ìåíøå.

480

Тіт Лукрецій Кар Äàë³. Îñê³ëüêè íàø ðîçóì – öå ò³ëà ÷àñòèíà, ùî çàâæäè Ïåâíå, âñòàíîâëåíå ì³ñöå çàéìàº, ÿê âóõà ÷è î÷³, 550×è ÿêåñü ³íøå ç ÷óòò³â, ùî æèòòÿì íåïîä³ëüíî êåðóþòü, ², êîëè çâàæèø íà òå, ùî í³ â³÷³, í³ ðóêè, í³ í³çäð³ Æèòè áåç íàñ, àí³ òåæ â³ä÷óâàòè í³÷îãî íå ìîæóòü, Ëèø ðîçïàäàþòüñÿ, òë³ííþ ñòàþòü ó êîðîòêîìó ÷àñ³, Çíà÷èòü, ³ äóõ íå áóâà áåç ëþäèíè, áåç ò³ëà, ùî ñëóæèòü, Ìîæíà ñêàçàòè, çà ïîñóä éîìó ÷è çà ð³÷ ÿêóñü ³íøó, Ùå íåðîçðèâí³øå ç ò³ëîì ïîâ’ÿçàíó, – òóò óÿâèòè Ìîæåø áóäü-ùî, áî ì³æ íèìè íàïðàâäó ãëèáîêå ºäíàííÿ. Âðåøò³, æèòòºâ³ ñïðîìîæíîñò³ äóõó ³ ò³ëà ëþäèíè Ò³ëüêè â ò³ñíîìó çâ’ÿçêó âèÿâëÿþòüñÿ é ä³ÿòè ìîæóòü. Äóõó ïðèðîäà áåç ò³ëà, ñàìà ïî ñîá³, âæå íå ãîäíà Ðóõè æèòòºâ³ òâîðèòü, òàê ³ ò³ëî, ïîçáàâëåíå äóõó, Í³ ïîòðèâàòè, àí³ â³ä÷óòòÿìè âò³øàòèñü íå â ñèë³. Ùå îäèí ïðèêëàä: ÿê âèðâàíå ç êîðåíåì îêî íå ìîæå, Ç ò³ëîì óñ³ì ðîçëó÷èâøèñü, ïîáà÷èòè æîäíî¿ ðå÷³, Òàê îò ³ äóõ, ³ äóøà í³ íà ùî ïîîäèíö³ íå çäàòí³. É äèâà íåìà òóò; áî ¿õ, ùî ïî æèëàõ ðîçñ³ÿí³ âñþäè, Íóòðîùàõ, íåðâàõ, ê³ñòêàõ, óñå ò³ëî òðèìàº, ìîâ ïîñóä. Îò ³ íå ìîæóòü ¿õ ïåðâîíà÷àòêè íà â³äñòàíü âåëèêó Â³ëüíî â³äñêî÷èòè; çàìêíåí³ â íüîìó, âîíè òàêèì ÷èíîì Äî â³ä÷óòòºâèõ çâåðòàþòüñÿ ðóõ³â, íà ùî ïîçà ò³ëîì, Õàé-íî ¿õ âèøòîâõíå ñìåðòü ó ïîâ³òðÿ, âîíè âæå íå çäàòí³, Áî æ íå òàêó çâ³äóñ³ëü, ðîçïîðîøåí³, ìàþòü ï³äòðèìêó. Ò³ëîì, ³ñòîòîþ, âðåøò³, ïîâ³òðÿ íàçâè, ÿêùî â íüîìó Âòðèìàòèñü ìîæå äóøà é ïîâòîðèòè òàê³ æ ñàì³ ðóõè, Ùî é ïåðåä òèì ¿õ ó ì’ÿçàõ áóäèëà òà â ö³ëîìó ò³ë³. Ñë³ä, îòæå, âèçíàòè ùå ðàç ³ ùå ðàç: êîëè ðîçïàäåòüñÿ Âñÿ îáîëîíêà ò³ëåñíà é ìàéíå ç íå¿ ïîäóâ æèòòºâèé, Òî íåîäì³ííî äóøà ïðîïàäå òîä³ é äóõó ÷óòëèâ³ñòü, Àäæå îäíà ¿õ ïîâ’ÿçóº – ò³ëî òà äóøó – ïðè÷èíà. Âò³ì, ÿêùî ò³ëî ðîçëóêè ç äóøåþ çíåñòè íå ñïðîìîæíå ² çàãíèâàº, ãèäêèé äîâêðóãè ðîçñ³âàþ÷è ñìîð³ä, Ùî æ ñóìí³âàºøñÿ òóò, ùî, çðèíàþ÷è ç ñàìîãî ñïîäó, Ñèëà äóøåâíà ìîâ äèì ðîçâ³âàºòüñÿ â ïîäóâàõ â³òðó É ùî, ïîòðÿñ³ííÿ òàêîãî çàçíàâøè, ó ãíèëü îáåðíóâøèñü, Âàëèòüñÿ ò³ëî, áî äåñü àæ íà äí³ éîãî ç ì³ñöÿ ñõèòíóëàñü Êîæíà ï³äâàëèíà, ò³ëüêè-íî ñòàëà äóøà ïðîðèâàòèñü ×åðåç ñóãëîáè, øëÿõè òà ïðîâóëêè, êð³çü ïîðè, ùî íèìè Âñ³ÿíå ò³ëî ëþäñüêå? Íå îäèí, îòæå, ìàºø ïðàâäèâèé Äîêàç òîãî, ùî äóøà, ðîçïîä³ëåíà â ò³ë³, âèõîäèòü ×åðåç óñ³ éîãî ÷ëåíè é ðàí³ø òàêè â ò³ë³ ñàìîìó Ðâåòüñÿ, òîíêà, íà øìàòêè, à ïîòîìó ùåçàº â ïîâ³òð³. Íàâ³òü òîä³, ÿê çà ðèñó æèòòÿ âîíà ùå íå ñòóïèëà,

481

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âèäíî, çàçíàâøè ÿêî¿ñü á³äè, çàíåïàñòè ãîòîâà, Õî÷å ïîäàòèñÿ ãåòü, ðîçëó÷èòèñÿ ç ò³ëîì íàçàâæäè; Ñàìå òîä³ çàâìèðàº ëèöå, íà÷å â ñìåðòíó ãîäèíó, Â ò³ë³ – êðîâèíêè íåìà; îìë³âàº ³ íèêíå ëþäèíà. Êàæóòü: ó êîãîñü äóøà íå íà ì³ñö³ àáî ö³ëêîâèòî Äóõîì óïàâ õòîñü, òîä³-òî é çàõîäÿòüñÿ âñ³ ìåòóøëèâî Âòðèìàòü îñòàíí³é çâ’ÿçîê, ùî ëþäèíó ç æèòòÿì ùå ºäíàº. 600Áî æ ïîòðÿñàþòüñÿ âàæêî â òîé ÷àñ ³ äóøà íàøà, é ðîçóì Àæ äî îñíîâ, îáâàëèòèñÿ áóäü-êîëè ç ò³ëîì ãîòîâ³, Õàé-íî ÿêàñü õî÷à á òð³øêè ïîâàæí³øà çàéäå ïðè÷èíà. Òî ÷è é òåïåð íå ïîâ³ðèø ó òå, ùî, ö³ëêîì áåççàõèñíà, Âèïëèâøè ç ò³ëà â ïîâ³òðÿí³ îáøèðè, êð³âë³ ïîçáóâøèñü, Íàøà äóøà ïðîòðèâàòè îêðåìî íå òå ùî ñòîë³òòÿ ×è áåçêîíå÷í³ â³êè – íàéêîðîòøî¿ ìèò³ íå çìîæå? Òà é ïîìèðàþ÷è, ìàáóòü, í³õòî íå â³ä÷óâ, ùî ðàïòîâî Ç ö³ëîãî ò³ëà äóøà íåïîøêîäæåíà âèéøëà íàçîâí³, Ñïåðøó ïðîéøîâøè â ãîðòàíü, à òîä³ – ÷åðåç ãîðëî ìàéíóâøè; Í³. Äå ðîçì³ùåíà, – òàì ³ ìàë³º âîíà, çàíèêàº. ßê â³ä÷óòòÿ íàøå áóäü-ÿêå ³íøå: ïîãàñíóòè ìóñèòü, Íå çàëèøàþ÷è ì³ñöÿ ñâîãî. Áóâ áè ðîçóì áåçñìåðòíèé – Íå íàð³êàâ áè àæ òàê, ùî, âìèðàþ÷è, ìóñèòü ðîçêëàñòèñü, Ëèø, ÿê ³ç øê³ðè ñâîº¿ çì³ÿ, âèïîâçàâ áè íàçîâí³. Âðåøò³, ÷îìó íàøà äóìêà, íàø äóõ íå çðèíàþòü í³êîëè Í³ â ãîëîâ³, í³ â ðóêàõ, í³ â íîãàõ, ò³ëüêè ïåâíó îñåëþ, Îáëàñòü â óñ³õ íàñ, ëþäåé, ³ ïîñò³éíó, é îêðåñëåíó ìàþòü? ×è íå òîìó, ùî äëÿ êîæíîãî ç îðãàí³â ì³ñöå îêðåìå, Äå á â³í ðîäèâñü, à ïîòîìó çðîñòàâ, îäñòóïèëà ïðèðîäà, É òàê ðîçïîä³ëåí³ ð³çí³ ò³ ÷ëåíè æèâîãî ñòâîð³ííÿ, Ùî íå çì³íèòü óæå ¿õíüîãî ñòàëîãî ëàäó í³êîëè? Òàê îò ³ éäå âñå â ïîðÿäêó ñò³éêîìó: í³ ñèëà âîãíåííà Íå âèíèêàº ç âîäè, àí³ ç ïîëóì’ÿ – ë³ä íå ïîñòàíå. Äàë³. ßêùî ïðèïóñòèòü, ùî äóøà òàêè ñïðàâä³ áåçñìåðòíà, Ùî â³ä÷óâàòè ñïðîìîæíà âîíà ïîçà ìåæàìè ò³ëà, – Ï’ÿòü â³ä÷óòò³â, ÿê íà äóìêó ìîþ, ¿é ïîòð³áíî íàäàòè, ßê-áî ³íàêøå ìîãëè á ìè ñîá³ óÿâèòè, ùî äóø³ Äåñü ó ãëèáèíàõ, óçäîâæ Àõåðîíòó ïîíóðîãî áðîäÿòü? Òàê ³ ïèñüìåííèêè äàâí³, é ìèòö³ çàëþáêè çîáðàæàëè Äóø³ ïîìåðëèõ – íàä³ëåí³ çàâæäè âñ³ìà â³ä÷óòòÿìè, Õî÷ ó äóø³ ïîçà ò³ëîì í³ âóõ, í³ î÷åé íå áóâàº, Í³ ÿçèêà, í³ ðóêè, àí³ íîñà. Âèñíîâóéìî: äóø³ Í³ â³ä÷óâàòè ñàì³ ïî ñîá³, í³ òðèâàòè íå ìîæóòü. Âò³ì, êîëè ìè â³ä÷óâàºìî òå, ùî â óñ³ì íàø³ì ò³ë³ Ãðàº æèòòºâå ÷óòòÿ, ùî äóøà éîãî ïîâíèòü ïî â³íöÿ, Òî, ÿêùî ðàïòîì óäàð áëèñêàâè÷íèé âåëèêî¿ ñèëè Ìàõîì îäíèì ðîç÷àõíå éîãî íàâï³ë, íà äâ³ ïîëîâèíè,

482

Тіт Лукрецій Кар Òóò æå, áåç æîäíîãî ñóìí³âó, ä³ëèòüñÿ ðàçîì ³ç ò³ëîì Òàêîæ äóøà, – ï³ä óäàðîì ðîçêîëåíà ïîïîëîâèí³. Ùî æ ðîçêîëîòèñÿ ìîæå é íà ê³ëüêà ÷àñòèí ðîç³éòèñÿ, Òå â³äìîâëÿº ñîá³, ùî ö³ëêîì î÷åâèäíî, â áåçñìåðò³. Êàæóòü, ñåðïàìè îñíàùåí³, ãð³çí³ â áîþ êîë³ñíèö³, Â ãóùó âîðîæîãî â³éñüêà âðèâàþ÷èñü, òåïë³ îä êðîâ³, Êîñÿòü ëþäåé – ³ òðåìòÿòü íà çåìë³ òî îäð³çàí³ ùîéíî Ðóêè, òî íîãè, õî÷ ò³, êîãî çðàíåíî, é íå â³ä÷óâàþòü Áîëþ: ¿õ ðîçóì íå âñòèã ùå ñïðèéíÿòè ìèòòºâîãî ëèõà, É, ïîêè ùå äóõ çàïîëîíåíèé áîºì, ïîðàíåíèé âî¿í Ðåøòîþ ò³ëà ñâîãî äî ïîáî¿ùà ðâåòüñÿ, äî âáèâñòâà. ×àñòî íå ìàþ÷è é ãàäêè ïðî òå, ùî éîãî ë³âó ðóêó 650É ùèò ó í³é õèæ³ ñåðïè ï³ä êîëåñà, êîïèòà æáóðíóëè. Äåõòî ãðîçèòü, íàñòóïàº íà âîðîãà âæå... áåç ïðàâèö³, ²íøèé, ïîçáóâøèñü íîãè, íàìàãàºòüñÿ âñòàòè, à ïîðÿä – Ïàëüöÿìè, ùå íå çàâìåðøè, âîðóøèòü íîãà éîãî âëàñíà. Ñòÿòà ç æèâèõ ùå ïëå÷åé ãîëîâà é íà çåìë³ íå çìèêàº Ëþòèõ î÷åé, çàïàëüíèé çáåð³ãàþ÷è âèðàç îáëè÷÷ÿ, Ïîêè é âîíà ñâîþ ÷àñòêó äóø³ íå â³ääàñòü äî îñòàíêó. Á³ëüøå ñêàæó: ÿêùî ãð³çíó ñâî¿ì ÿçèêîì ìèãîòëèâèì, Ò³ëîì äîâæåííèì, ï³äíÿòèì õâîñòîì òè çì³þ íà ÷èñëåíí³ Êóñíèêè âçÿâñÿ á ìå÷åì ïîñ³êòè, òî ïîáà÷èâ áè: êîæåí Êóñíèê òîé, ùîéíî â³äòÿòèé, îêðåìî çâèâàºòüñÿ é çåìëþ Çðîøóº ñîêîì îòðóòè ñòðàøíî¿, ùî ç ðàíè ñî÷èòüñÿ; Íó, à ñàìà âîíà, ò³ëüêè á çà ìóêó õî÷ òàê îä³ìñòèòè, Ïàùåþ â ñâ³é-òàêè õâ³ñò ðàç ó ðàç íàö³ëÿºòüñÿ, õèæà. Ñêàæåìî, îòæå, ùî â êîæí³ì îáðóáêîâ³ ìàº îñåëþ Ö³ëà, îêðåìà äóøà? ßêùî òàê, òî âèñíîâóâàòü ìóñèì, Ùî íå îäíà â ò³é ³ñòîò³ äóøà, – ùî áóëî ¿õ áàãàòî. Òîæ ï³äñóìóéìî: ùî ç ò³ëîì óòâîðþº ö³ë³ñòü ºäèíó, – Ä³ëèòüñÿ ç íèì, ³ òîìó-òî îäíå, ÿê ³ äðóãå, – âìèðóù³, Äðîáëÿòüñÿ-áî íà áàãàòî ÷àñòèíîê â îäíàêîâ³é ì³ð³. Âò³ì, êîëè ñïðàâä³ â ïðèðîä³ ñâî¿é äóøà – íåñìåðòåëüíà ² êîæåí ðàç ó íàðîäæåíå ùîéíî âïë³òàºòüñÿ ò³ëî, Òî ïàì’ÿòàòè ïîâèíí³ á ìè òå, ùî ðàí³ø â³äáóâàëîñü, Õî÷ áè ÿêèéñü îä ðàí³ø ïåðåæèòîãî ñë³ä íàì ëèøèâñÿ. Áî, ÿêùî çìîãà òà ñèëà äóø³ ï³äóïàëè íàñò³ëüêè, Ùî ç ¿¿ ïàì’ÿò³ âèïàëè âñ³ íàø³ ä³¿ êîëèøí³, – Ñòàí öåé, çäàºòüñÿ ìåí³, âæå íå äóæå äàëåêèé îä ñìåðò³. Ìóñèìî, âèçíàòè: äóø³ êîëèøí³ â ñâ³é ÷àñ íåîäì³ííî Çãèíóëè; ò³, ùî òåïåð º íà ñâ³ò³, – òåïåð íàðîäèëèñü. Äàë³. Êîëè á ëèø òîä³, êîëè ò³ëî âæå çîâñ³ì ãîòîâå, Âõîäèòè â íàñ ìàëè çâè÷àé ñïðîìîæíîñò³ äóõó æèòòºâ³, Â ìèòü, êîëè ðîäèìîñü ìè, âèðèíàºì äî îáð³¿â ñâ³òëà, Òî íå ìîãëà á ðîçâèâàòèñü äóøà, ÿê öå áà÷èìî, ç ò³ëîì,

483

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ² ç óñ³ìà éîãî ÷ëåíàìè çì³øàíà, é ç êðîâ’þ ñàìîþ, – Íà÷å ó êë³òö³ ÿê³éñü, îäèíîêî á òîä³ ïðîæèâàëà, Ò³ëüêè äëÿ ñåáå, õî÷à â³ä÷óòòÿì òàêè ïîâíèëà á ò³ëî. Ùå ðàç êàæó: íå ââàæàé, ùî íàðîäæåííÿ äóø³ íå çíàþòü, Ùî íå ñòîñóþòüñÿ ¿õ óñåâëàäíî¿ ñìåðò³ çàêîíè. Òà ïðèïóñò³ìî, ùî äóø³ â ò³ëà íàø³ âõîäÿòü ³ççîâí³. Òî â ãîëîâ³ íå âêëàäàºòüñÿ, ÿê öå âîíè ì³æ ñîáîþ Òàê ïîñïë³òàòèñü ìîãëè. Î÷åâèäí³ñòü – íàéêðàùå ïîòâåðäèòü, Àäæå äóøà â óñ³ íóòðîù³ é íåðâè íàñò³ëüêè ïðîíèêëà, Íàâ³òü ó æèëè é ê³ñòêè, ùî ÷óòòÿ íå ïîçáàâëåí³ é çóáè: ×àñòî áîëÿòü, à íå ðàç ¿õ àæ ëîìèòü, êîëè ïðèïàäàºø Äî äæåðåëà ÷è, áóâà, íà ï³ùèíêó íàòðàïëÿòü ó õë³á³. Îòæå, òàê ãëèáîêî âïë³âøèñü ó ò³ëî, äóøà, î÷åâèäíî, Ö³ëîþ âèéòè í³ÿê íå çäîëàº, áî ¿é íå çâ³ëüíèòèñü Îä ñóõîæèëë³â óñ³õ, îä ê³ñòîê òà ñóäèí óñ³ëÿêèõ. Ìîæå, çäàºòüñÿ òîá³, ùî äóøà, â íàñ ïðîíèêíóâøè ççîâí³, Çâèêëà ïî âñ³õ íàøèõ ÷ëåíàõ, íåìîâ ð³äèíà, ðîçïëèâàòèñü, 700Òî ùå ñêîð³øå, ðîç÷èíåíà â ò³ë³, çîòë³º ç íèì ðàçîì: Ùî ðîçïëèâàºòüñÿ, – òå, ðîçïàäàþ÷èñü, ãèíóòè ìóñèòü, Äðîáèòüñÿ, îòæå, äóøà é ÷åðåç ïîðè âèõîäèòü ³ç ò³ëà. ßê, óâ³éøîâøè â óñ³ íàø³ íóòðîù³ é îðãàíè, ¿æà Òàì ðîçêëàäàºòüñÿ é äàë³ âæå â ³íø³é ³ñíóº ïðèðîä³, Òàê îò ³ äóõ ³ äóøà, õî÷ ÿê³ áóëè á ö³ë³ñí³ é ÷èñò³, Â íîâîíàðîäæåí³ì ò³ë³, ïëèâê³, ðîçïàäàþòüñÿ òóò æå; ¯õí³ ÷àñòêè íà÷å êð³çü íåïîì³òí³ òðóáêè-âîëîñèíêè Â ò³ëî âïàäàþòü, ³ òàì ³ç íèõ òâîðèòüñÿ äóõó ïðèðîäà, Òà, ùî òåïåð íàøèì ò³ëîì êåðóº, ïîñòàëà ç ò³º¿, Ùî, ïî âñüîìó îðãàí³çìó ðîçïëèâøèñÿ, çãèíóëà ùîéíî. Â êîæíî¿, îòæå, äóø³, ÿê öå áà÷èìî ç äîêàç³â íàøèõ, ªñòü ³ íàðîäæåííÿ äåíü, ìóñèòü áóòè ³ äåíü ¿¿ ñìåðò³. Ùå ïîì³ðêóéìî, ÷è ç ïåðâí³â äóø³ çàëèøàºòüñÿ äåùî Â ìåðòâîìó ò³ë³, ÷è í³. ßêùî º âîíè â íüîìó, ëèøèëèñü, Òî ïðî áåçñìåðòÿ äóø³ òîä³ é ìîâè íåìà, àäæå ò³ëî Ìîæå ïîêèíóòü âîíà, ò³ëüêè ïåâíî¿ âòðàòè çàçíàâøè. Íó, à ÿêùî, çáåð³ãàþ÷è ö³ë³ñòü, âèõîäèòü ³ç íüîãî, Æîäíîãî ïåðâíÿ ñâîãî íå çîñòàâèâøè òàì, òî çâ³äê³ëü æå Â ò³ë³, ùî âæå çàãíèâà, ÷åðâ’ÿê³â íàáèðàºòüñÿ ñò³ëüêè? Çâ³äêè, ñêàæè, òàêà ñèëà ñòâîð³íü òèõ áåçêðîâíèõ, áåçêîñòèõ, Ùî çàïîëîíþþòü íóòðîù³, ñìîðîäó ïîâí³, íàáðÿêë³? Â³ðèø, ìîæëèâî, ùî ççîâí³ â ÷åðâó ïðîòèñêàþòüñÿ äóø³, Êîæíà – îêðåìå çàéìàþ÷è ò³ëî, é íå õî÷åø ïðè òîìó Çíàòè, ÷îìó æ öå òóäè ì³ð³àäàìè äóø³ îïëèâëèñÿ, Çâ³äêè îäíà â³ä³éøëà? Âèíèêàº òóò, ìàáóòü, ïèòàííÿ, Ã³äíå òîãî, ùîá íàä íèì òè ïîäóìàâ ³ âèÿñíèâ îñü ùî: ×è, ìîâ íà ëîâàõ, ò³ äóø³ âèñòåæóþòü, êîæíà – äëÿ ñåáå,

484

Тіт Лукрецій Кар Ïåðâí³ ÷åðâè, ùîá ñàìèì æå ñîá³ çáóäóâàòè äîì³âêó, ×è âæå â ãîòîâ³ ò³ëà ïðîñëèçíóòè ¿ì õèòðî âäàºòüñÿ? Ò³ëüêè íàâ³ùî ¿ì òà ìåòóøíÿ é çàïîïàäëèâà ïðàöÿ – Íå ïîÿñíèø, äàëåá³: áåç òóðáîò æå, ïîçáóâøèñÿ ò³ëà, Ïóðõàþòü, – ùî ¿ì òîä³, ÷è õâîðîáè, ÷è õîëîä, ÷è ãîëîä? Ñàìå íà ò³ëî ò³ ëèõà ÷èãàþòü; ïîºäíàíà ç ò³ëîì, Òåðïèòü îä íèõ ³ äóøà, íå îäí³é ç íèì á³ä³ ï³ääàºòüñÿ. Òà ïðèïóñò³ì, ùî äóø³ òàêè âèã³äíî äëÿ ïðîæèâàííÿ Ò³ëî ñîá³ çàâåñòè, àëå ÿê ¿é íà öå ñïðîìîãòèñÿ? Ùî íå êàæè òóò, à ò³ë ñîá³ äóø³ òàêè íå áóäóþòü. Íå ïðîêðàäàºòüñÿ æîäíà äóøà é äî ãîòîâîãî ò³ëà, Áî íå ñïëåëèñÿ á òàê òîíêî âîíè, íå òâîðèëè á óêóï³ Ö³ë³ñòü ºäèíó, â ÿê³é ³ ÷óòòÿ âèÿâëÿºòüñÿ ñï³ëüíå. Âðåøò³, ÷îìó êðîâîæåðíèì ïîðèâîì îäâ³êó â³äîìèé Ëåâ’ÿ÷èé ð³ä; ÷îìó ëèñ – íàéï³äñòóïí³øèé; îëåíÿ ïðóäê³ñòü – Éäå â³ä áàòüê³â; ÷îìó ñòðàõ ï³äãàíÿ éîãî – áàòüê³âñüêèé ñïàäîê? Íó ³ âñ³ ³íø³ âëàñòèâîñò³ é ðèñè – ÷îìó â³ä äèòèíñòâà Â ò³ë³ ñòâîð³ííÿ, ó âäà÷³ éîãî ïðîñòóïàþòü âèðàçíî? ×è íå òîìó òàê áóâàº, ùî áóäü-ÿêå ñ³ì’ÿ, ñ³ìåéñòâî Ïåâíèé íåñå â ñîá³ äóõ, ùî ðîñòå ëèøå ç ò³ëîì ó ïàð³? Ñìåðò³ íå çíàëà á äóøà, ùîðàç â ³íøå âñòóïàþ÷è ò³ëî, – Çâè÷à¿ ð³çíèõ ³ñòîò áåç óïèíó, áåçëàäíî á ì³íÿëèñü: 750Â³ä ðîãîíîñíîãî îëåíÿ ÷àñòî ò³êàëè á ñîáàêè Íàâ³òü ïîðîäè ã³ðêàíñüêî¿; òðåïåòíî â ïîäóâàõ â³òðó Ãåòü óò³êàâ áè êîðøàê, îääàë³ê ñïîñòåð³ãøè ãîëóáêó; Ëþäè áåçãëóçä³ áóëè á, íàáèðàëèñÿ á ðîçóìó – çâ³ð³. Òîæ ïîìèëÿþòüñÿ ò³, õòî ââàæàº, ùî, â ³íøå ââ³éøîâøè Ò³ëî, çì³íèâøèñü ñàìà, íåâìèðóù³ñòü äóøà çáåð³ãàº: Í³. Ùî ì³íÿºòüñÿ, – ëàä ñâ³é ïîðóøóº, éäå äî çàãèíó. Ïåðåì³ùàþòüñÿ é êðèõòè äóø³, ñòàþòü â ³íø³ì ïîðÿäêó, Çíà÷èòü, ïîðóøóþòü ëàä ñâ³é, ðóéíóþòüñÿ â ö³ëîìó ò³ë³, Ùîá ³ çàãèíóòè ç íèì, ÿê íàñòàíå ïîðà, âñ³ì, äî ðåøòè. Ñêàæóòü, ìîæëèâî, ùî äóø³ ëþäåé – ó ëþäñüê³, íå òâàðèíí³ Âõîäÿòü ò³ëà, çàïèòàþ, îäíàê: “À ÷îìó æ ³ç ðîçóìíèõ Ðàïòîì äóðíèìè ñòàþòü, ÷îìó æîäíå õëîï÷à – íå ðîçâàæíå (Çâ³ñíî æ, òîìó, ùî ïîâ’ÿçàíå ç ïåâíèì ñ³ìåéñòâîì ³ ñ³ì’ÿì), ² íå òàêå ðîçòîðîïíå ëîøà, ÿê äîçð³ë³ âæå êîí³?” “Â ò³ë³, äð³áí³ì ùå, äð³áí³øàº é ðîçóì” – òàêèé, ïåâíî, áóäå Âèêðóò îñòàíí³é. Àëå, ÿêùî òàê, òîä³ âñå æ íåîáõ³äíî Âèçíàòè ñìåðòí³ñòü äóø³, àäæå â ò³ë³ çì³íèëàñü íàñò³ëüêè, Ùî í³ æèòòÿ íå çãàäàº â÷îðàøíüîãî, í³ â³ä÷óâàííÿ. Âò³ì, ÷è ìîãëà á âîíà, â ñèëó âáèâàþ÷èñü íå ñàìîòîþ – Ðàçîì ³ç ò³ëîì, íà çð³ë³ñòü ñâîþ ñïîä³âàòèñü êâ³òó÷ó, Ñï³ëüíî¿ íå ïîä³ëÿþ÷è ç íèì îä íàðîäæåííÿ äîë³? Âðåøò³, ÷îìó òàê ïîñï³øíî âòåêòè õî÷å ç ÷ëåí³â ñòàðå÷èõ?

485

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ìîæå, áî¿òüñÿ, ùî çàìêíåíà áóäå â ñòðóõë³ëîìó ò³ë³, Ùî äîâãîë³òòÿì ï³äòî÷åíèé ä³ì êîëèñü ïðÿìî íà íå¿ Çâàëèòüñÿ? Ñòðàõ öåé, îäíàê, – àæ í³ÿê íå îçíàêà áåçñìåðòÿ. ² ÷è íå ñì³õ, êîëè äóø³ ïðè ìèëèõ Âåíåð³ îá³éìàõ Òà ïðè íàðîäæåíí³ ð³çíèõ ³ñòîò äîîêîëà þðìëÿòüñÿ Ó íåç÷èñëåíí³ì ÷èñë³? Íåâìèðóùà – íà ò³ëî âìèðóùå Òàê ³ ÷èãàº ç íèõ êîæíà, ùîá ò³ëüêè, ìîìåíò óëîâèâøè, Ñïðèòíî â äîì³âêó íîâó – ó ñòâîð³ííÿ ÿêåñü ïðîñëèçíóòè. Òàê-òî... Õ³áà ùî äîìîâëåí³ñòü º â íèõ, ³ ïåðøîþ â ò³ëî Ç íèõ ëèøå òà, ùî é íàäëèíóëà ïåðøîþ, âõîäèòè ìîæå, É íå ïðîïèõàþòüñÿ òàì, äî ñâàðí³ íå äîõîäèòü, äî ñèëè. Âðåøò³, â åô³ð³ íå çíàéäåø ë³ñ³â; ó ãëèáîêîìó ìîð³ – Õìàð; íà çåëåíèõ ëóãàõ òè í³êîëè íå âèëîâèø ðèáè; Â äåðåâ³ – êðîâ³ íåìà; íó, à êàì³íü íå äàñòü òîá³ ñîêó: Âñå ìàº ì³ñöå ñâîº, äå çðîñòàòü éîìó é áóòè íàëåæèòü. Òàê îò ³ äóõó ïðèðîäà áåç ò³ëà ðîäèòèñü íå ìîæå, Í³ ïðîòðèâàòè õî÷ ìèòü ÿêóñü îñòîðîíü ì’ÿç³â òà êðîâ³. Íó, à ìîãëà á,– òî ñêîð³øå á ñåëèëàñü òîä³ ñèëà äóõó, ×è â ãîëîâ³, ÷è â ðàìåíàõ, ÷è â ï’ÿòàõ – íàéíèæ÷îìó ì³ñö³, Êîðîòêî êàæó÷è, õî÷ ó ÿê³é áè çðîäèëàñü ÷àñòèí³, – Âñå æ áóëà á çàâæäè ó ò³é æå ëþäèí³, ó ïîñóä³ ò³ì æå. Òîæ, êîëè â íàøîìó ò³ë³ º ïåâíå, îçíà÷åíå ì³ñöå, Äå, î÷åâèäíî, ³ äóõ, ³ äóøà íàø³ ìîæóòü îêðåìî Ïåðåáóâàòè é ðîñòè, òî òèì ïà÷å íå ìàºìî ïðàâà Â³ðèòè â òå, ùî òðèâàþòü âîíè é ïîñòàþòü ïîçà ò³ëîì. Îñü ÷îìó âèçíàòè ñë³ä: êîëè ç ò³ëîì á³äà íåïîïðàâíà, – Ãîðå é äóø³; ðîçðèâàþ÷èñü, ãèíå â óñ³õ íàøèõ ÷ëåíàõ. 800Îòæå, âìèðóùå ºäíàòè ç áåçñìåðòíèì, ãàäàòè, ùî ðàçîì ² â³ä÷óâàþòü, ³ ä³þòü âîíè – áîæåâ³ëëÿ, òà é ãîä³. Ñïðàâä³: ÷è ìîæíà ç³ñòàâèòè ùîñü àæ òàêå íåïîä³áíå, Ùîñü ïðîòèëåæí³øå, ³ íåñóì³ñí³øå, é íåïîð³âíÿëüíå, ßê â³÷íîñóùå – ³ç ñìåðòíèì, íåíà÷åáòî ¿ì óäàºòüñÿ Ñï³ëüíèìè ñèëàìè çíîñèòè íàòèñê æèòòºâî¿ áóð³? Äàë³. Ùî â³÷íèì ëèøàºòüñÿ, òå àáî ò³ëîì ñóö³ëüíèì Áóòè ïîâèííî, ùîá êîæåí óäàð â³äáèâàòè, ñòîðîíí³ì Íå äàþ÷è ïðîáèâàòèñü ò³ëàì ³ âñåðåäèí³ ðâàòè Ùîíàéò³ñí³ø³ çâ’ÿçêè ì³æ ÷àñòêàìè, – ïðèðîäó òàêèõ îò Ù³ëüíèõ ìàòåð³¿ ò³ë ðîçãëÿäàëè ìè äåùî ðàí³øå, – Àáî òîìó â ÷àñîâ³é áåçêîíå÷íîñò³ ìîæå òðèâàòè, Ùî âçàãàë³ íåäîñÿæíå äëÿ ïîøòîâõ³â, – ìàþ íà äóìö³ Ïðîñò³ð ïîðîæí³é: í³ âäàðèòü éîãî, í³ òîðêíóòèñü íå ìîæíà, – Àáî, íàðåøò³, òîìó, ùî äîâê³ë íåìà ì³ñöÿ, êóäè á òî Ðå÷³ ìîãëè â³ä³éòè, òàê áè ìîâèòè, ïîðîçïàäàòèñü, ßê îòî â³÷íà º ñóìà âñ³õ ñóì ³ íåìà ïîçà íåþ Ì³ñöÿ, êóäè á óò³êàëè ÷àñòêè ¿¿, é ò³ëà íåìàº,

486

Тіт Лукрецій Кар Ùî â³äê³ëÿñü, íà÷å ãð³ì, óâ³ðâàâøèñü, ¿¿ çðóéíóâàëî á. Íó, à êîëè íàä³ëÿòèìå õòîñü íàøó äóøó áåçñìåðòÿì Ðàäøå òîìó, ùî íàä³éíî çàõèùåíà â³ä ðóéíóâàííÿ, Àáî òîìó, ùî äî íå¿ øê³äëèâ³ òîâ÷êè íå äîõîäÿòü, Àáî òîìó, ùî, äîõîäÿ÷è, ÿêîñü â³äáèò³ áóâàþòü Ùå ïåðåä òèì, àí³æ ¿õ ðóéí³âíó â³ä÷óâàºìî ä³þ... Áî íå ëèøå ïðè ò³ëåñí³é íåäóç³ äóøà çíåìàãàº: ×àñòî íàñòèðëèâà äóìêà ïðî òå, ùî â ìàéáóòíüîìó áóäå, Ñóøèòü ¿¿, – ñêàëàìó÷óº ñòðàõ, äîáèâàþòü òóðáîòè, Íàâ³òü ìèíóëå ãðèçå: ïðî êîëèøí³ íàãàäóº õèáè. Øàë, ¿é âëàñòèâèé, äîäàé, íåïðèòîìí³ñòü, ³ ïàì’ÿò³ âòðàòó, É òå, ùî íå ðàç ïîðèíàº âîíà â ÷îðíîòó ëåòàðã³éíó. Ñìåðòü äëÿ íàñ, îòæå,– í³ùî; ìè íå ìàºìî ç íåþ íàïðàâäó Æîäíèõ ñòîñóíê³â, àäæå äîâåëè ìè: äóøà íàøà – ñìåðòíà. ßê ó ÷àñè, ùî äàâíî âæå ìèíóëè, í³ÿêèõ òðèâîã ìè Íå â³ä÷óâàëè, êîëè çâ³äóñ³ëü íàì ãðîçèëè ïóí³éö³ Çáðîéíî, êîëè ö³ëèé ñâ³ò ñêîëèõíóâñü îä íåáà÷åíèõ äîñ³ Âîºí æàõíèõ, êîëè íåáà ñêëåï³ííÿ çäðèãíóëîñü âèñîêå É ëþä ñóìí³âàâñü: äî ÿêîãî ç òèõ äâîõ âîëîä³íü, ùî ç³òêíóëèñü, Ìóñèòü óñå â³ä³éòè äî îñòàíêó – ìîðÿ é ñóõîäîëè, Òàê ³ òîä³, êîëè íàñ âæå íå áóäå é íàñòàíå ðîçëóêà Ò³ëà ç äóøåþ, ùî â ºäíîñò³ òâîðÿòü ëþäñüêó îñîáèñò³ñòü, Íàì òàêè ñïðàâä³ í³÷îãî íå òðàïèòüñÿ: íàñ-áî íà ñâ³ò³ – Ùå ðàç êàæó – âæå íå áóäå, í³ùî íàì ÷óòòÿ íå ïîðóøèòü, Õî÷ áè çì³øàëèñü ìîðÿ ç ñóõîäîëàìè, íåáî – ç ìîðÿìè. Òà ïðèïóñò³ìî, íàðåøò³, òàêå, ùî, é ïîêèíóâøè ò³ëî, Äóõ ³ äóøà çáåðåãëè ñâîþ ñèëó – ñâ³é äàð â³ä÷óâàòè, – Öå íå ñòîñóºòüñÿ íàñ, ùî ëèøå â íåðîçðèâí³ì ñîþç³ – Ò³ëà é äóø³ – îñîáèñò³ñòü ºäèíó ñïðîìîæí³ òâîðèòè. Íàâ³òü êîëè ï³ñëÿ íàøî¿ ñìåðò³ â³êè, ïîçáèðàâøè Íàøó ìàòåð³þ, òàê, ÿê ñüîãîäí³, ¿¿ âïîðÿäêóþòü, ² áóäå ùå ðàç äàðîâàíî íàì ï³ñëÿ òåìðÿâè – ñâ³òëî, Òî é äî òàêî¿ ïîä³¿ íå áóäå â íàñ æîäíîãî ä³ëà, Áî æ ïåðåðâàëàñü, êîëè ïîìèðàëè ìè, ïàì’ÿò³ íèòêà. Áàéäóæå íàì ³ òåïåð, ÷èì ðàí³øå áóëè ìè, é í³êîëè Íàñ íå ä³éìàº, íå òèñíå äóø³ ç öüîãî ïðèâîäó òóãà. Ãëÿíü ïîçàä ñåáå ³ çîðîì îêèíü ïëîùèíó íåîçîðó ×àñó, ÿêèé ïðîìèíóâ, óÿâè, â ÿê³ ð³çí³-ïðåð³çí³ Ðóõè âñòóïàëà ìàòåð³ÿ òàì, – îò ³ áóäåø ãîòîâèé Â³ðèòè â òå, ùî íàñ³ííÿ, ç ÿêîãî ñêëàäàºìîñü íèí³, Â öüîìó æ ïîðÿäêó, ùî é íàì ïðèòàìàííèé, áóâàëî ðàí³øå, Ò³ëüêè íå ãîäåí ñÿãíóòè òóäè ïàì’ÿòëèâèé íàø ðîçóì: Íà ïåðåøêîä³ ïðîâàëëÿì ñòàº íåáóòòÿ, êîëè ðóõè Ïåðâ³ñíèõ ò³ëåöü áåçëàäí³ áóëè, â³ä÷óòòÿ íå òâîðèëè. Îòæå, êîëè ïðî ìàéáóòí³ íåùàñòÿ òà ãîðå éäå ìîâà,

487

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ìóñèòü .òîä³ áóòè é òîé, ùî íà íüîãî ìîãëè á ò³ ñòðàæäàííÿ Âïàñòè; êîëè æ âèëó÷àº ¿õ ñìåðòü, ³ñíóâàííÿ â³äíÿâøè Â òîãî, õòî á ìàâ çà æèòòÿ ñâîãî çâ³äàòè âñ³ îò³ á³äè, – Çíà÷èòü, ùî æîäíèõ ï³äñòàâ ìè íå ìàºìî ñìåðò³ ëÿêàòèñü, Ùî íåùàñëèâèì íå ìîæå áóòü òîé, êîãî ïðîñòî íåìà âæå, Ùî é íå ðîäèòèñü í³êîëè é í³äå – âñå îäíî äëÿ òàêîãî, Ò³ëüêè-íî ñìåðòíå æèòòÿ ïåðåòíåòüñÿ áåçñìåðòíîþ ñìåðòþ. Îòæå, êîëè íàð³êàòè ïî÷íå õòîñü: ìîâëÿâ, ìîº ò³ëî, Ùîéíî ïîìðó, áóäå ãíèòè â çåìë³, àáî æìåíüêîþ ïðàõó Â ïîëóì’¿ ñòàíå, à ìîæå, îïèíèòüñÿ â ïàù³ õèæàöüê³é, – Çíàòèìåø: òóò ùîñü íå òå, – ÿêåñü ãëèáîêî ñõîâàíå æàëî Çðàíþº ñåðöå éîìó, õî÷à ñàì æå ãîòîâ ïðèñÿãòèñÿ, Ùî ï³ñëÿ ñìåðò³ í³ÿêå âæå â íüîìó ÷óòòÿ íå çàáëèñíå. Òà íå êåðóºòüñÿ â³í, î÷åâèäíî, òèì ïåðåêîíàííÿì: Íå âèëó÷àº ç æèòòÿ ñåáå, ç êîðåíåì âèðâàòü íå õî÷å – Ñàì ñåáå äóðèòü: àíó, ç ìåíå ëèøèòüñÿ ùîñü ï³ñëÿ ñìåðò³... Ñïðàâä³-áî: õòî ùå æèâèì áà÷èòü ò³ëî ñâîº ï³ä çóáàìè Õèæîãî çâ³ðà òà äçüîáîì øóë³êè, òîé ñàì íàä ñîáîþ Ïëà÷å; íå ìîæå ïðîêëàñòè ìåæ³ ì³æ ñîáîþ, æèâèì ùå, – É ò³ëîì ïðîñòåðòèì, íåìîâáè ìåðòâåöü òîé – öå â³í; ïîá³÷ íüîãî Ñòàâøè, ñâî¿ì æå ÷óòòÿì, íåðîçóìíèé, éîãî íàä³ëÿº. Îò ³ ãí³âèòüñÿ â³í, ùî, íàðîäèâøèñü, ïîâèíåí óìåðòè. Íå ðîçóì³º òîãî, ùî, ç æèòòÿ â³ä³éøîâøè íàçàâæäè, Ñàì íå îïëà÷å ñåáå, ³ íå ñòàíå ïðè ò³ë³ ñâîºìó, Ñë³ç íå ïðîëëº, ÿê òå ò³ëî âîãîíü ÷è õèæàê áóäå æåðòè. Áî êîëè â ñìåðò³ æàõëèâèì º òå, ùî çæåðå íàøå ò³ëî Ïàæåðíèé çâ³ð, òî ÷îìó – íå çáàãíó òîãî – ìåíøà æîðñòîê³ñòü Íà ïîõîðîííîìó âîãíèù³ æàðîì ïàëêèì ïåðåéìàòèñü, ×è çàäèõàòèñü, ÿê ò³ëüêè çàíóðÿòü ó ìåä òâîº ò³ëî, ×è çàìåðçàòü íà õîëîäí³é ïëèò³ êàì’ÿíî¿ ãðîáíèö³, ×è ï³ä âàãîþ çåìë³ ðîçïðîñòåðòèì, ðîçäàâëåíèì áóòè. “Îé, âæå íå ñòóïèø ïîâ³ê íà ïîð³ã ñâîãî äîìó, íå ñòð³íå Ëþáà äðóæèíà òåáå, ä³òî÷êè íå çá³æàòüñÿ ñîëîäê³, Ùîá ö³ëóâàòü òåáå íàâïåðåá³é, ïîâíèòü ðàä³ñòþ ãðóäè, Òèõîþ ðàä³ñòþ... Ïèøíå ìàéíî ñâîº, ð³äíèõ ïîêèíåø Íàïðèçâîëÿùå... Îäèí ëèøå äåíü – ëåìåíòóþòü, – à ñò³ëüêè Âò³õ â³í ïîçáàâèâ òåáå, íåùàñëèâîãî, òàê áåçñåðäå÷íî! 900Ò³ëüêè í³õòî ç íèõ ÷îìóñü íå äîäàñòü: Àëå òè âæå áàéäóæèé Äî íàñîëîä, áî íå ìàºø í³ÿêîãî á³ëüøå áàæàííÿ. Ïîì³ðêóâàëè á ãàðíåíüêî íàä òèì, ãîâîðèëè á ðîçóìíî, – Â³ëüíîþ ñòàëà á äóøà ¿õ îä òóãè, âåëèêîãî ñòðàõó. “Òè, ÿê ïîðèíóâ ó ñîí, òàê ³ áóäåø, ïîê³éíèé, ëåæàòè Ç â³êó íà â³ê, àí³ ñìóòêó íå çíàþ÷è á³ëüøå, í³ áîëþ. Ìè æ ïåðåä âîãíèùåì òèì, äå òè â ïîï³ë í³ìèé îáåðíóâñÿ, Ñëüîçè íåâïèííî ëèëè, é ïîêè íàøîãî â³êó, íå áóäå

488

Тіт Лукрецій Кар Äíèíè òàêî¿, ùî âèðâàòü ìîãëà á íàì ³ç ñåðöÿ ñêîðáîòó”. Â òîãî, õòî òàê îòî ïëà÷å, íå çàéâå áóëî á çàïèòàòè, Çâ³äêè òàêà ã³ðêîòà, êîëè éäåòüñÿ ïðî ñîí, îäïî÷èíîê, ² ÷è äîðå÷íà òóò â³÷íà ïå÷àëü, ùî âèñóøóº äóøó. Òàê îò ³ ò³, ùî íå ðàç ïðèëÿãàþòü äî ó÷òè ãó÷íî¿, Ñêðîí³ ïðèáðàâøè â³íêîì, ï³äí³ìàþ÷è êåëèõ, áóâàº, Ã³ðêî ç³òõíóòü: “Îé, íåäîâãî âò³øàòèñÿ á³äí³é ëþäèí³! Ìèòü – ³ ïî âò³ñ³, é í³õòî âæå ¿¿ ïîâåðíóòè íå çìîæå”. Íà÷åáòî á³ëüøîãî ëèõà é íåìàº äëÿ íèõ ï³ñëÿ ñìåðò³, ßê îä âèñíàæíî¿, ëþòî¿ ñïðàãè âåñü ÷àñ çíåìàãàòè ×è â³ä÷óâàòü ÿêåñü ³íøå áàæàííÿ – ïîñò³éíå, ãí³òþ÷å. Õòî æ áè òî ïëàêàòè ñòàâ íàä æèòòÿì ñâî¿ì ³ íàä ñîáîþ Ñåðåä ãëèáîêîãî ñíó, êîëè ç ò³ëîì ³ äóõ ñïî÷èâàº? Õàé áè òîé ñîí áåçêîíå÷íî òðèâàâ, – íå ä³éìàëà é òîä³ á íàñ Æîäíà æóðáà ç öüîãî ïðèâîäó, æîäíà á íå ìó÷èëà òóãà. Òà, êîëè â ñí³ îïî÷èíåìî çâè÷íîìó, ïåðâîíà÷àòêè Âñå æ íå â³äõîäÿòü àæ íàäòî äàëåêî îä ðóõ³â ÷óòòºâèõ, Îò ÷îìó çíîâ ï³ñëÿ ñíó çîñåðåäèòèñü ìîæåìî ëåãêî. Ñìåðòü, îòæå, º äëÿ íàñ ùå ÷èìîñü ìåíøèì, êîëè ùîñü áóâàº Ìåíøèì, í³æ òå, ÷îãî çîâñ³ì íå ìàºìî ïåðåä î÷èìà. Çíà÷íî ñèëüí³øèé-áî ðîçëàä ìàòåð³¿ ðàçîì ³ç ñìåðòþ Éäå íåîäì³ííî, é í³êîìó ïðîêèíóòèñü á³ëüøå íå âäàñòüñÿ, Õàé-íî â æèòò³ éîãî ðàç õî÷ íàñòóïèòü õîëîäíà ïåðåðâà. Âðåøò³, ÿêáè ïîäàëà íåñïîä³âàíî ãîëîñ ïðèðîäà É áóäü-êîìó ç íàñ ïî÷àëà äîð³êàòü îñü òàêèìè ñëîâàìè: Ùî æ òî íà äóøó ëÿãëî òîá³, ñìåðòíèé, ÷îìó íå çíàõîäèø Ì³ñöÿ ñîá³, é ñïîãàäàâøè ïðî ñìåðòü, ³ ç³òõàºø, ³ ïëà÷åø? Áî, ÿêùî ñïðàâä³ áóëî òîá³ ìèëèì æèòòÿ, ùî ìèíóëî, ² íå íàìàðíî äëÿ òåáå ñïëèâëè éîãî ðàäîù³, âò³õè, Íà÷å ¿õ â àìôîðó âëèòî ä³ðÿâó, – ÷îìó íå â³äõîäèø, Ìîâáè òîé ã³ñòü, ùî íà¿âñÿ-íàïèâñÿ íà ó÷ò³ æèòòºâ³é, Ùîá, íå õâèëþþ÷èñü, òèõî, ââ³éòè ñîá³ â ñïîê³é áåçæóðíèé? Íó, à êîëè, íàâïàêè, âñå äîáðî òâîº ïîðîçïëèâàëîñü, Ìóêîþ ñòàëî æèòòÿ, òî íàâ³ùî òîä³, íåðîçóìíèé, Ïðîñèø äîáàâêè – àáè ïîâòîðèëèñÿ ðîç÷àðóâàííÿ? ×îì ³ æèòòÿ, é îñîðóæíó æóðáó âîäíî÷àñ íå ïîêèíåø? Ãîä³ ìåí³ ùîñü íîâå ÷è ïðèäóìàòè, ÷è çìàéñòðóâàòè, Ùîá çàö³êàâèâñÿ òè: âñå âîâ³ê çîñòàºòüñÿ òèì ñàìèì. Õàé íå ç³â’ÿëî ùå ò³ëî òâîº, õàé ç ðîêàìè âñ³º¿ Òè íå ðîçòðàòèâ ñíàãè, – âñå çàëèøèòüñÿ é äàë³ òàêèì æå, Íàâ³òü ÿêáè òè çóì³â ïåðåæèòè ëþäñüê³ ïîêîë³ííÿ ×è âçàãàë³, æèâó÷è áåçêîíå÷íî, íå â³äàâ áè ñìåðò³”. Ùî æ ìè ¿é â³äïîâ³ìî, ÿê íå òå, ùî âîíà ö³ëêîì ñëóøíî Ïîçîâ íà íàñ ïîäàëà, ñïðàâåäëèâó ïîðóøèâøè ñïðàâó? Ùå æ êîëè ñòàðåöü, ë³òàìè îáòÿæåíèé, ñòàíå íàä ì³ðó

489

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ïëàêàòü íàä òèì, ùî ç æèòòÿ éîìó ñêîðî ï³òè äîâåäåòüñÿ, ×è íå ïî ïðàâó ãàíüáèòè éîãî ùå ñóâîð³øå ñòàíå: “Ùî æ òè ðîçïõèíüêàâñÿ, äóðíþ ñòàðèé? Íå ñì³é íàð³êàòè! Âñ³ æ ïîçðèâàâ òè æèòòºâ³ äàðè, îò ³ íåì³÷ íàñï³ëà, À ÷åðåç òå, ùî òåïåð³øí³ì íåõòóºø, ìàðèø â³äñóòí³ì, Ìàðíî ìèíóëî æèòòÿ íåäîâåðøåíå, ïðèêðå äëÿ òåáå, Îò íåñïîä³âàíî é ñìåðòü çóïèíèëàñÿ êðàé òâîãî ëîæà, Ùå ïåðåä òèì, í³æ òè ñàì îä³éòè á ì³ã, óñ³ì íàñèòèâøèñü. Íó, à òåïåð ³ íå äóìàé ïðî òå, ùî ñòàðîìó íå ëè÷èòü, – Ì³ñöå ñïîê³éíî çâ³ëüíè ìîëîäèì, àäæå öå – íåîáõ³äí³ñòü”. Òàê ïî çàñëóç³, ãàäàþ, ãàíüáèòü íàñ ³ ëàº ïðèðîäà, Çàâæäè-áî ñòàð³ñòü ï³ä òèñêîì íîâîãî â³äõîäèòè ìóñèòü; Òàê ïîñòàþòü îäí³ ç îäíèõ, âåñü ÷àñ îáíîâëÿþ÷èñü, ðå÷³. Îòæå, í³õòî íå ñïóñêàºòüñÿ â òåìíèé, áåçîäíÿâèé Òàðòàð: Äëÿ ïîêîë³íü, ùî ãðÿäóòü, ìóñèòü áóòè ìàòåð³¿ âäîñòàëü. Ï³äóòü, îäíà÷å, é âîíè, çâ³êóâàâøè ñâ³é â³ê, çà òîáîþ. Òè íå îäèí: ïîêîë³ííÿ ëþäåé â³ä³éøëè ³ â³ä³éäóòü, Äî é ï³ñëÿ òåáå; âìèðàº îäíå, ç íüîãî ðîäèòüñÿ ³íøå. Òîæ íå íà âëàñí³ñòü – íà âæèòîê äî÷àñíèé æèòòÿ íàì äàºòüñÿ. Âò³ì, îçèðíèñÿ: íàñê³ëüêè áàéäóæà íàì òà, ùî ìèíóëà, Â³÷íîãî ÷àñó äîáà, âñ³ ò³ äí³, êîëè íàñ íå áóëî ùå! Äçåðêàëî ìàºø: ó íüîìó âèðàçíî â³äáèëà ïðèðîäà Îáøèðè ÷àñó ïî òîé á³ê æèòòÿ – ï³ñëÿ íàøî¿ ñìåðò³. Áà÷èø òàì ðå÷³ òðèâîæí³, ïðèìàðè ÿê³ñü, à íå ïîâíèé Ñïîê³é, ç ÿêèì íàâ³òü ñîí áåçòóðáîòíèé çð³âíÿòèñü íå ìîæå? Ùî òàê æàõàº ëþäåé, ùî íåíà÷åáòî º â Àõåðîíò³, Â òåìíèõ ãëèáèíàõ éîãî, – òå íàñïðàâä³ º òóò, ïîì³æ íàìè. Òàíòàëà, çâ³ñíî, íåìà, ùî áî¿òüñÿ íàâèñëî¿ ñêåë³ – Êàæå ïåðåêàç – ³ ìàðíî òðåìòèòü ó â³êàõ, íåùàñëèâèé; ª, ïðîòå, òóò, íà çåìë³, ìàðíîâ³ðíèé íàø ïåðåä áîãàìè Ñòðàõ; óìèðóù³, ïîñò³éíî ëÿêàºìîñü ï³äñòóï³â äîë³. Íå îáñ³äàº ïðîñòåðòîãî Ò³ò³ÿ â ìë³ Àõåðîíòó Çãðàÿ ïòàõ³â, áî äàâíî á óæå ¿ì íå áóëî ùî êëþâàòè: Âðåøò³ á, óñå ñïîæèëè, õî÷ ÿê³ á âåëåòåíñüê³ ìàâ ãðóäè. Õî÷ áè ÿêèì íåçì³ðåííèì áóëî éîãî ò³ëî ïðîñòåðòå, Õî÷ áè ñîáîþ ïðèêðèâ â³í íå äåâ’ÿòü ëèø þãåð³â ïîëÿ – Âåñü öåé äîâêîëèøí³é îáøèð çåìë³, – ³ òîä³ á íå ñïðîì³ãñÿ Í³ áåçêîíå÷íîãî áîëþ çíåñòè, í³ ïòàõàì íåíàñèòíèì Ò³ëà ñâîãî âïðîäîâæ ö³ëèõ â³ê³â îääàâàòè â ïîæèâó. Ò³ò³ÿ áà÷èìî òóò: â³í ëåæèòü ó òåíåòàõ ëþáîâ³, Ìó÷àòü ïòàõè éîãî – ðåâíîù³ ðàíÿòü-âèäçüîáóþòü äóøó, ×è ÿêàñü ³íøà äîøêóëüíà æàãà ðîçðèâà éîìó ãðóäè. Ìàºìî òóò ìè é Ñ³ç³ôà íåùàñíîãî ïåðåä î÷èìà: Âñå íîðîâèòü â³í, ùîá ëþä éîìó ãð³çí³ ñîêèðè ³ âëàäí³ Ôàñö³¿ äàâ, òà â³äõîäèòü, ñóìíèé ³ ïîäîëàíèé çàâæäè.

490

Тіт Лукрецій Кар Áî äîìàãàòèñÿ âëàäè (ïóñòå ³ íåâäÿ÷íå çàíÿòòÿ!) Ùå é äîêëàäàòè äî òîãî çóñèëü, ïîâñÿêäåííîãî òðóäó, – 1000 Öå âñå îäíî, ùî ï³ä ãîðó êðóòó íåíàñòàííî êîòèòè Êàì³íü âàæåííèé: òîðêíåòüñÿ âåðøèíè – é ëåòèòü, ãóðêîòëèâèé, Çíîâ äî ï³äí³ææÿ ¿¿, à çóïèíèòüñÿ – àæ íà ð³âíèí³. Íó, à íåâäÿ÷íîìó äóõó ñâîºìó âåñü ÷àñ äîãîäæàòè É íå íàñèòèòè éîãî, íå íàïîâíèòè âñ³ì, ùî ïðèíîñèòü ×àñ, ð³âíîì³ðíî ÷åðãóþ÷è ñïîêîíâ³ê³â ïîðè ðîêó, Ð³çí³ ïëîäè ïîñòà÷àþ÷è íàì, íàñîëîäè âñ³ëÿê³ (Âñå æ íàñèòèòèñü äàðàìè æèòòÿ ìè í³êîëè íå ãîäí³) – Öå, íà ì³é ïîãëÿä, òå æ ñàìå, ùî êàæå ïåðåêàç ïðî þíèõ Ä³â, ÿê³ âîäó ïîñò³éíî ëëþòü â àìôîðó, òà íå íàïîâíÿòü, Ñê³ëüêè á â³ê³â íå ìàéíóëî íàä íèìè, áî äíà â í³é íåìàº. À ùîäî Êåðáåðà, Ôóð³é, à òàêîæ íà ñâ³òëî ñêóïîãî Òàðòàðó, ùî âèâåðãàº ç ãëèáèí ñâî¿õ ïëîì³íü æàõëèâèé, – Âèãàäêè âñå öå: íåìà òàì òàêîãî, òà é áóòè íå ìîæå. ª çàòå òóò, ñåðåä ëþäó æèâîãî ùå, ñòðàõ, ùî ìàëþº Ã³äíó íàéòÿæ÷îãî çëî÷èíó êàðó â óÿâ³ çëî÷èíöÿ: Òþðìè ïîõìóð³, æàõëèâå ïàä³ííÿ ç âèñîêî¿ ñêåë³, Ïðóòòÿ, êàòè, ñìîëîñêèïè, ñìîëà ³ ðîçïå÷åí³ äðîòè, Õàé ¿õ òèì ÷àñîì íåìà, òà íàñòèðëèâà äóìêà ðàç ïî ðàç Æàëèòü òîãî, õòî ï³øîâ íà ëèõå: ÷è óíèêíó ïîêàðè? Îò ³ íå áà÷èòü â³í, äå á òî ãðàíèö³ ÿê³ñü ìîãëè áóòè Âñ³õ éîãî á³ä ÷è ìåæà ïîêàðàíü, õî÷ áè íàâ³òü äàëåêà; Äóìàº, ùî é ï³ñëÿ ñìåðò³ òðèâàòèìóòü – âàæ÷³, ñòðàøí³ø³. Òàê â Àõåðîíò ïåðåì³íþþòü äóðí³ æèòòÿ ñâîº âëàñíå. ²íîä³ é ñàì ñîá³ ì³ã áè òè ç ïåâí³ñòþ îñü ùî ñêàçàòè: “Î÷³ ç³ìêíóâ, îïóñòèâøèñü ó òåìðÿâó, é Àíê äîáðîä³éíèé, Õî÷ íåçð³âíÿííî â óñüîìó áóâ êðàùèé, ïîãàíöþ, â³ä òåáå. Ñê³ëüêè-òî é ³íøèõ ³ç ñâ³òó ï³øëî ï³ñëÿ íüîãî ñëàâåòíèõ ² âëàäàð³â, ³ âîæä³â, êîòðèì ö³ë³ íàðîäè êîðèëèñü! Äàë³ – é ñàì òîé, õòî ïðîêëàâ ó ñâ³é ÷àñ ïî âåëèêîìó ìîðþ Øëÿõ, ëåã³îíàì äîçâîëèâøè ÷åðåç ãëèáèíè ñòóïàòè, Õòî ¿õ íàâ÷èâ, íå çìî÷èâøè ñòîïè, éòè ïî õëàí³ ñîëîí³é, ² Ãåëëåñïîíòîì, õî÷ ÿê òîé íå ï³íèâñÿ, ãîðäî ãíàâ êîíåé, – Ñâ³òëà ïîçáóâñÿ ³ äóøó ïðîëèâ, óìèðàþ÷è, ç ò³ëà. ² Ñö³ï³îí – áëèñêàâèöÿ â³éíè, ãðîçà Êàðôàãåíà – Â çåìëþ ê³ñòêè ñâî¿ ñêëàâ, íà÷å ðàá òîé – îñòàíí³é ç îñòàíí³õ. À âèíàõ³äíèêè ð³çíèõ íàóê ³ ìèñòåöòâ, à ñëàâåòí³ Ìóç ãåë³êîíñüêèõ ñóïóòíèêè? Ç íèõ íàâ³òü òîé, â êîãî ñê³ïåòð Áóâ ó ïðàâèö³, – Ãîìåð, – óïîêî¿âñü íàâ³êè, ÿê ³íø³. Òà é Äåìîêð³ò, êîëè ñòàð³ñòü, äîçð³âøè, éîìó íàãàäàëà, Ùî ïîâ³ëüí³øàþòü ïîðóõè äóõó éîãî ïàì’ÿòëèâ³, Ñàì ï³øîâ ñìåðò³ íàâñòð³÷, ¿é ï³äñòàâèâøè ãîëîâó âëàñíó. Êàíóâ ó ìëó é Åï³êóð, ïîçà îáð³¿ ñâ³òëà ñòóïèâøè,

491

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Õî÷ íàéðîçóìí³øèé áóâ, õî÷ ìèñëèòåë³ ³íø³ ïðè íüîìó Ãàñëè, ÿê ãàñíóòü ç³ðêè â ïàëàõò³íí³ åô³ðíîãî ñîíöÿ. Ùî æ òîä³ òè òàê öóðàºøñÿ ñìåðò³? Õ³áà æ íå ïîä³áíå, Õî÷ ³ æèâèé òè, ³ çðÿ÷èé, æèòòÿ òâîº ìëÿâå äî íå¿? Á³ëüøó æ éîãî ïîëîâèíó ìàðíóºø ó ñí³, à äð³ìàºø Íàâ³òü ç î÷èìà â³äêðèòèìè, âñå ùîñü òîá³ íà÷å ñíèòüñÿ, Ìàðí³ ñòðàõè ñêàëàìó÷óþòü ðîçóì òâ³é äíÿìè é íî÷àìè; 1050×àñòî, íå çíàþ÷è é ñàì ñâîãî ëèõà, íåìîâ î÷ìàí³ëèé, Ñåðåä òóðáîò, ùî êðóæëÿþòü ðîÿìè, âåñü ÷àñ ìåòóøèøñÿ, Çäàâøèñü íà âîëþ ñâîãî äóðìàíîì îïîâèòîãî äóõó”. Îò ÿêáè ëþäè ìîãëè, â³ä÷óâàþ÷è ãëèáîêî â ñåðö³ Íà÷å òÿãàð, ùî ãí³òèòü ¿õ ïîñò³éíî ñâîºþ âàãîþ, Çíàòè ùå é òå, çâ³äê³ëÿ íàâàëèëàñü íà íèõ òàêà ïðèêðà Íîøà é ÷îìó ñò³ëüêè á³ä óñ³ëÿêèõ ëÿãëî ¿ì íà ãðóäè, – Òàê íå æèëè á, ÿê æèâóòü âîíè, áà÷èìî, íèí³ çäåá³ëüøà: Ñïðàâä³ íå çíàþòü ñàì³, ÷îãî õî÷óòü; óñå ëèø ì³íÿþòü Ì³ñöå, íåìîâ îãëÿäàþ÷èñü, äå á òî âàíòàæ òîé ¿ì ñêëàñòè. ×àñòî ç ïàëàò ñâî¿õ ãåòü çàáèðàºòüñÿ òîé, êîìó âëàñíèé Ä³ì îñòîãèä, òà çà äåÿêèé ÷àñ ïîâåðòàºòüñÿ çíîâó, Áî ïîçà äîìîì íå ñòàëî éîìó í³ íà êðèõ³òêó ëåãøå, Îò ³ æåíå ðèñàê³â ñòð³ìãîëîâ äî ñâîº¿ îñåë³, Ìîâ íà ïîæåæó, íåíà÷åáòî êð³âëÿ âîãíåì óçÿëàñÿ. Òà, ëåäü òîðêíóâñÿ ïîðîã³â ñâî¿õ – íà âåñü ðîò ïîç³õàº ×è ïîðèíàº, îáòÿæåíèé, â ñîí, ùîá çàáóòèñü ó íüîìó, ×è íåñïîä³âàíî çíîâó ñï³øèòü ïîâåðíóòèñü äî ì³ñòà. Òàê îòî êîæåí îä ñåáå ò³êà, òà í³êîìó, çâè÷àéíî, Ùå íå âäàëîñÿ âòåêòè: õî÷-íå-õî÷ çîñòàºòüñÿ ç ñîáîþ – 3 òèì, êîãî òàê íåçëþáèâ, áî íå çíàº ïðè÷èíè õâîðîáè. Íó, à êîëè á ¿¿ çíàâ, òî, â³äêèíóâøè âñ³ ñâî¿ ñïðàâè, Âçÿâñÿ á îäðàçó ïðèðîäó ðå÷åé íàéïèëüí³øå âèâ÷àòè. Áî íå ïðî â³äòèíîê ÷àñó ìàëèé, ïðî ÿêóñü òàì ãîäèíó Ìîâà éäå òóò, à ïðî ñòàí, ó ÿêîìó âìèðóùîìó ëþäó – Âñ³ì íàì ïî ñìåðò³ â â³êàõ áåçêîíå÷íèõ ëèøàòèñü íàëåæèòü. Ùî æ òî çà ïðàãíåííÿ, âðåøò³, òàêå äî æèòòÿ íåíàñèòíå, Çìóøóº íàñ òàê ëÿêëèâî òðåìò³òè ïðè áóäü-ÿê³é ñêðóò³? Ñìåðòíèì æå ïåâíó òðèâàë³ñòü æèòòÿ âñòàíîâèëà ïðèðîäà, ² íà ìåæ³ ò³é áëèçüê³é ìóñèòü êîæåí çóñòð³òèñü ³ç ñìåðòþ. Âò³ì, õî÷ òè ñê³ëüêè æèâè, – íàñîëîäè íîâî¿ íå áóäå: Ìè – íà÷å â çàìêíóò³ì êîë³ âåñü ÷àñ, ³ íå âèéòè íàì ç íüîãî. Ïîêè íåìà, ÷îãî ïðàãíåìî, ïîòè é ðâåìîñÿ äî íüîãî; Ëèø îñÿãíåìî, – ùîñü ³íøå íàòîì³ñòü æàãó ðîçäóâàº. Òàê îò æàäîáà æèòòÿ íàñ ïîñò³éíîþ ñïðàãîþ ìó÷èòü. Íàì íå âãàäàòü, ÿêó äîëþ ãîòóº ëþäèí³ ïðèéäåøíº, Ùî ìîæå òðàïèòèñü íàì ³ ÿêèé áóäå êðîê íàø îñòàíí³é. ßê íå ïðîäîâæóéìî, âðåøò³, æèòòÿ, – íå â³äí³ìåìî é ìèò³

492

Тіт Лукрецій Кар Â³ä òîãî ÷àñó, ÿêèé ìàº ñìåðòü ó ñâî¿ì âîëîä³íí³, É íå äîá’ºìîñü, ùîá õî÷ òðîõè êîðîòøå ëåæàòè â ìîãèë³. Ñê³ëüêè á ëþäñüêèõ ïîêîë³íü íå âäàëîñÿ òîá³ ïåðåæèòè, – Â³÷íà â òðèâàíí³ ñâî¿ì, òåáå ñìåðòü âñå îäíî áóäå æäàòè. Òîæ íåáóòòÿ àí³òðîõè íå áóäå êîðîòøèì äëÿ òîãî, Õòî ëèø ñüîãîäí³ ä³éøîâ äî ìåæ³, í³æ äëÿ òîãî, õòî ñòð³íóâ Äåíü ñâ³é îñòàíí³é äàâíî – ì³ñÿöÿìè é ðîêàìè ðàí³øå.

Êíèãà ÷åòâåðòà .................................................................................. Âèùå ÿ âèêëàâ òîá³ ïðî ðå÷åé óñ³õ ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ – Ùî çà ïðèðîäà â íèõ, ÿê âîíè ëèíóòü, çà ôîðìîþ ð³çí³, Â ïðîñòîð³, â³÷íèì ï³äõîïëåí³ ðóõîì, ñàì³, áåç ïðèíóêè; ßê ³ ÿê³ â òîìó ðóñ³ ç íèõ ðå÷³ òâîðèòèñÿ ìîæóòü. Âèêëàâøè é äóõó ïðèðîäó òîíêó, ÿ âêàçàâ íà ãëèáèííèé Ç ò³ëîì çâ’ÿçîê éîãî ï³ä ÷àñ æèòòÿ ³ íà òå, ùî â³í çíîâó, Ò³ëüêè-íî ñìåðòü öåé çâ’ÿçîê ïåðåòíå, ðîçïàäåòüñÿ íà ïåðâí³. Íèí³ – ïðî òå, ùî ïðÿìèé ìàº ñàìå äî òîãî ñòîñóíîê, Öå, ÿ ñêàçàâ áè, ïîäîáè ðå÷åé àáî îáðàçè ¿õí³: Íà÷åáòî ïë³âêè òîíê³, â³ä ïîâåðõí³ ðå÷åé îää³ëèâøèñü, Ïóðõàþòü ëåãêî âîíè òî òóäè, òî ñþäè ó ïîâ³òð³. Îò ùî æàõàº íå ðàç íàÿâó íàñ, âãàíÿº â õîëîäíèé Ï³ò óâ³ ñí³, êîëè áà÷èìî ò³í³, ÷è äèâí³ ïîäîáè Òèõ, êîãî ñìåðòü âæå íàâ³êè ïîçáàâèëà äåííîãî ñâ³òëà. ×àñòî, êàæó, ìè íà íîãè çðèâàºìîñü, õî÷ ³ ãëèáîêèé Ñîí ðîçìîðèâ íàñ. Íå äóìàé, îäíàê, ùî ç ³ìëè Àõåðîíòó Äóø³ ÷è ò³í³ âòåêëè, ùîá ïîïóðõàòü ñîá³ ì³æ æèâèìè, É íå ðîçðàõîâóé íà òå, ùî õî÷ äåùî ç íàñ ìîæå ëèøèòèñü Ïî íàø³é ñìåðò³, êîëè, âîäíî÷àñ ïîòðÿñ³ííÿ çàçíàâøè, Ò³ëî ðîçñèïëåòüñÿ é äóõ íà ñâî¿ íàéäð³áí³ø³ ÷àñòèíêè. Ùå ðàç êàæó: êîæíà ð³÷ ïîñèëàº ç ïîâåðõí³ ñâîº¿ Íà÷åáòî îáðàç íåçì³ðíî òîíêèé, ëåãêîïëèííó ô³ãóðó, Ùî øêàðàëóïîþ, ïë³âêîþ ìîæíà, êð³ì òîãî, íàçâàòè, Áî ùîäî âèãëÿäó é ôîðìè ñâîº¿ öÿ ïë³âêà ëåòþ÷à 50Ñàìå íà òó ñõîæà ð³÷, îä ÿêî¿ âîíà â³ää³ëèëàñü. Öå çðîçóì³º, çäàºòüñÿ ìåí³, é òóãîäóìíà ëþäèíà. Áî æ íàâ³òü ò³, ùî äîñÿæí³ äëÿ íàøîãî çîðó, ïðåäìåòè Øëþòü ³ç ïîâåðõí³ ÷èñëåíí³ ÷àñòêè. Ç íèõ îäí³ ó ïîâ³òð³ Òàíóòü, ÿê äèì îä ïîë³í àáî æàð, ùî â³ä ïîëóì’ÿ ëèíå. ²íø³ – ãóñò³ø³ – ò³ñí³ø ïåðåïëåòåí³. Òàê ñåðåä ë³òà Íà÷å ëóøïèíêó òîíêó ïî ñîá³ çàëèøàþòü öèêàäè; Òàê ³ òåëÿ, íàðîäèâøèñü, íåìîâ îáîëîíêó ïðîçîðó Ç ò³ëà ñêèäàº – ïë³âó; òàê ³ çâèííà çì³ÿ ì³æ êîëþ÷÷ÿì Ãóáèòü ñâ³é îäÿã: íå ðàç éîãî â³òåð ãîéäàº íà òåðí³, Ìîâáè ïðèêðàñó ÿêó. ² ÿêùî òàê áóâàº â ïðèðîä³, –

493

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Îòæå, ç ïîâåðõí³ âñ³õ ³íøèõ ðå÷åé â³ää³ëÿòèñÿ ìóñÿòü Ñàìå òàê³, ëèø íå÷óòí³ ï³ä ïàëüöÿìè îáðàçè-ò³í³. Ñïðàâä³, ÷îìó á òî ñêîð³ø îä ðå÷åé ìàëè ò³ â³ää³ëÿòèñü, Âàæ÷³, í³æ ö³ ëåãêîâ³éí³ ïîäîáè, – í³ÿê íå ïîÿñíèø. Íàäòî, êîëè íà ïîâåðõí³ ðå÷åé íåïîì³òí³ ðîÿòüñÿ Ò³ëüöÿ, ùî ç íå¿ ìîãëè á îäëåò³òè, ñâîãî íå çì³íèâøè Ëàäó, òèì ñàìèì – ³ ôîðìè, ³ âèãëÿäó ðå÷³ ò³º¿. Ùå æ ³ ñòð³ìê³øèé ¿õ ëåò, áî, â ðÿäó ðîçòàøîâàí³ ïåðø³ì, Ëèíóòü â³ëüí³øå, òîìó é ïåðåøêîä ¿ì òðàïëÿºòüñÿ ìåíøå. Îêî ïîñâ³ä÷èòü, ùî ðå÷³ íå ò³ëüêè ç íóòðà ñâîãî ìîæóòü, Ãåí àæ ³ç äíà âèâåðãàòè ÷àñòêè, ïðî ùî ìîâà éøëà âèùå, Àëå ç ïîâåðõí³ òàêîæ – ñâîãî êîëüîðó ò³ëüöÿ, ñêàæ³ìî. Öå ïåðåâàæíî áóâàº, êîëè ó ïðîñòîð³ì òåàòð³ Æîâòèé, ÷åðâîíèé àáî òåìíî-ñèí³é íàìåò íà æåðäèíàõ Òà íà áðóñàõ ðîç³ïíóòü – ³ òðåìòèòü â³í, ³ ïëåùå íà â³òð³, É õâèëÿ áàðâèñòà îä íüîãî ñïëèâà íà ëþäåé ³ íà ñöåíó, ² íà îøàòíèõ ìàòðîí, ³ íà ãîðäèõ ñåíàòîð³â ëèöÿ; Âñå äîâêðóãè çàïîëîíþº áàðâà – ïëèâêà, ìåðåõòëèâà. ² ùî ò³ñí³ø³ äîâêîëà, ùî âèù³ íàä íàìè òåàòðó Ñò³íè, òî ãëèáøå ï³ðíàºìî â ò³ êîëüîðè âåñåëêîâ³, Ùî ìîâ ñì³þòüñÿ, â³òàþ÷è ïðîáëèñêè äåííîãî ñâ³òëà. Çíà÷èòü, ÿêùî ïîñèëàº íàìåò ³ç ïîâåðõí³ ñâîº¿ Áàðâó, òî é áóäü-ÿêèé ³íøèé ïðåäìåò ïîñèëàòè ïîâèíåí Îáðàçè-ò³í³, áî æ òóò, ÿê ³ òàì, âîíè éäóòü îä ïîâåðõí³. Ïóðõàþòü, îòæå, äîâê³ë äîñòåìåíí³ ðå÷åé â³äïå÷àòêè, Íà÷å ç íàéòîíøî¿ ç³òêàí³ íèòêè, òîìó-òî äëÿ îêà, Íàäòî êîëè ïîîäèíö³ ë³òàþòü, âîíè íå ïîì³òí³. Äèì, îêð³ì òîãî, ³ çàïàõè, é æàð, ³ ïîä³áí³ ¿ì ðå÷³ Çàâæäè ðîçñ³ÿíî ç ð³çíèõ ïðåäìåò³â âèõîäÿòü íàçîâí³, Áî, âèðèâàþ÷èñü ³ç ãëèáèíè, äå âîíè é íàðîäèëèñü, Äðîáëÿòüñÿ òóò æå íà çãèíàõ øëÿõ³â, íå çíàõîäÿòü ïðÿìîãî Âèõîäó, ùîá óñ³ ðàçîì êð³çü íüîãî ìîãëè ïðîìàéíóòè. ² íàâïàêè: ùîéíî ïë³âêà òîíêà ïîâåðõíåâî¿ áàðâè Çëèíå,– í³ùî, ïåðåøêîäîþ ñòàâøè, ¿¿ íå ïîðóøèòü, Áî íà ÷îë³, íà÷å â ïåðø³ì ðÿäó âîíà ïåðåáóâàëà. Ùî â³äîáðàæåíèì áà÷èìî, âðåøò³, íà ÷èñòîìó ïëåñ³, Â äçåðêàë³ ÷è íà áëèñêó÷³é ïîâåðõí³ ÿêîãîñü ïðåäìåòà, – Ñõîæå, ìîâ êðàïëÿ âîäè, äî ñàìèõ æå ðå÷åé, òîæ ïîñòàòè Ìóñèëî ç îáðàç³â òèõ, ùî â³ä ïåâíèõ ðå÷åé â³ää³ëèëèñü. 100ª, îòæå, ôîðìè ðå÷åé íåâ³ä÷óòí³ – òîíê³ ïîäîáèçíè; ¯õ, êîëè ïóðõàþòü ïîð³çíî, çîðîì í³ÿê íå âëîâèòè. Òà, êîëè ¿õ â³äáèâàº ðàç ïî ðàç ïîâåðõíÿ äçåðêàëüíà, Ìîâáè íàêëàâøèñü, äàþòü òîä³ îáðàç äîñÿæíèé äëÿ îêà. Ìàáóòü, ïî-³íøîìó é íå ïîÿñíèø òîãî, ÿê âîíè ìîæóòü Òàê çáåðåãòèñÿ, ùîá áóäü-ÿêó ð³÷ ìîãëè â³äîáðàæàòè.

494

Тіт Лукрецій Кар Çàðàç ïîäóìàé, ÿêà ìóñèòü áóòè ñóáòèëüíà ïðèðîäà Îáðàçó. Ïåðåäóñ³ì ÷åðåç òå, ùî íà÷àòêè äàëåêî Ïîçà ëþäñüêèìè ÷óòòÿìè ëåæàòü, ùî âîíè çíà÷íî ìåíø³, Í³æ óñå òå, ÷îãî ç³ð íàø óæå íå çäîëàº ñõîïèòè. Ùîá ãîëîñë³âíèì, îäíà÷å, íå áóòè, ùå ðàç íàãàäàþ, Ò³ëüêè âæå ñòèñëî, ïðî êðèõ³òí³ ðîçì³ðè ïåðâ³ñíèõ ò³ëåöü. Îò ÿêóñü ìóøêó â³çüìè. ßêáè òè ¿¿ ì³ã ïîä³ëèòè Õî÷ íà òðè äîë³, – âîíè òîá³ çíèêíóòü óæå ç ïîëÿ çîðó. Ùî âæå êàçàòè ïðî âñ³ ¿õí³ íóòðîù³, êðèõ³òíó êóëüêó – Ñåðöå, ïðî â³÷³, ïðî ò³ëà ÷àñòèíè, ðóõëèâ³ ñóãëîáè? ßê óÿâèòü ñîá³ ðîçì³ðè ¿õí³? À ùå æ ìóñÿòü áóòè Ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ, ç ÿêèõ ³ äóøà, ÿê ³ äóõ, âèíèêàº. Òî ÷è íå áà÷èø, ÿêà öå íàïðàâäó íåçâ³äàíà ìàë³ñòü? Íó, à ðîñëèíè, ùî ç ò³ëà ñâîãî âèäèõàþòü ðàçþ÷èé Çàïàõ, ÿê-îò: ïàíàöåÿ ö³ëþùà, ïîëèí îäâîðîòíèé, Çîëîòîòèñÿ÷íèê, ã³ðê³ñòþ çíàíèé, ÷îðíîáèëü ïàõó÷èé – Áóäü-ÿêå ç ç³ëëÿ òîãî ìîæåø ïàëüöÿìè ëåãêî ïîòåðòè – ² ñâîºð³äíèé ùå äîâãî íà íèõ â³ä÷óâàòèìåø çàïàõ. *** ×è ñóìí³âàºøñÿ äîñ³, ùî âñþäè é ó íàïðÿìàõ ð³çíèõ Ëèíóòü ïîäîáè ðå÷åé, ëèø áåçñèë³, ÷óòòÿì íå äîñÿæí³? Òà íå ïîäóìàé, áóâà, ùî ëèø ò³ ñîá³ â³ëüíî ë³òàþòü Îáðàçè ð³çíèõ ðå÷åé, ùî â³ä íèõ æå áåðóòü ñâ³é ïî÷àòîê: ª ùå é òàê³, ùî ñàì³ ïî ñîá³ íàðîäèòèñÿ ìîæóòü ² ïîñòàâàòè ó ïðîñòîð³ òîìó, ùî çâåòüñÿ ïîâ³òðÿì. Ð³çí³ âîíè ìîæóòü ôîðìè òâîðèòè, çë³òàþ÷è âãîðó. Òàê ó âèñîêîñò³ – õòî íå äèâèâñü íà íèõ? – ï³íÿâ³ õìàðè Êîâçàþòü ëåãêî ïî â³òðó, é íà ÷èñòå ïîëîòíèùå íåáà Ð³çí³ ëÿãàþòü äèâà: òî Ã³ãàíòè, íàñóïèâøè áðîâè, Ñóíóòü çà îáð³é, øèðîê³ â³ä í³ã ñâî¿õ ñòåëÿ÷è ò³í³, Òî íà÷å õèëÿòüñÿ ãîðè ìîãóòí³, é îäëàìàí³ áðèëè Êîòÿòüñÿ âíèç, ³ çà òèìè îáâàëàìè é ñîíöÿ íå âèäíî; Äàë³ – âæå ³íø³, äî çâ³ð³â ïîä³áí³, ñòÿãàþòüñÿ òó÷³, É òàê, ïîÿâëÿþ÷èñü ³ ðîçïëèâàþ÷èñü áåçïåðåñòàííî, Ùî ðàç íîâèõ âîíè ôîðì íàáóâàþòü òà îáðèñ³â ð³çíèõ. Íèí³ – ïðî òå, ÿê ³ ëåãêî, ³ øâèäêî ò³ îáðàçè-ò³í³ Â³÷íî ïëèâóòü, îä ðå÷åé â³ää³ëÿþ÷èñü, ïîðîçìîâëÿéìî. Êîæíî¿ ðå÷³ ïîâåðõíÿ ïîñò³éíî òîãî ìàº âäîñòàëü, Ùî ïîêèäàº ¿¿ êîæíó ìèòü. Ö³ ïîòîêè ïðîõîäÿòü ×åðåç ð³äêå ùîñü – òêàíèíó, ñêàæ³ìî; òà âæå êîëè êàì³íü Íà ïåðåøêîä³ ¿ì ñòàíå ÷è äåðåâî, âäàðèâøèñü, òóò æå Ëàä ñâ³é ëàìàþòü âîíè, â³äîáðàæåííÿ äàòè íå ãîäí³. Òà êîëè ¿ì íà øëÿõó ùîñü áëèñêó÷å çóñòð³íåòüñÿ, ù³ëüíå, Äçåðêàëî ïåðåäóñ³ì, – òî í³÷îãî íå òðàïèòüñÿ ç íèìè:

495

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âæå íå ïðîíèêíóòü-áî, ìîâ êð³çü òêàíèíó, ñò³éêîãî ïîðÿäêó 150Íå ïîëàìàþòü óæå – ¿õ ðÿòóº ïîâåðõíÿ äçåðêàëüíà. Îñü ÷îìó ñàìå âîíà â³äîáðàæåííÿ øëå íàì äçåðêàëüí³. Â áóäü-ÿêó ìèòü ³ áóäü-ùî, ³ õî÷ ÿê íåñïîä³âàíî âèñòàâ Ïåðåä ïîâåðõíåþ äçåðêàëà, – òóò æå ç’ÿâëÿºòüñÿ îáðàç. Âèñíîâîê, îòæå, ðîáè: êîæíå ò³ëî ç ïîâåðõí³ ïîñò³éíî Øëå â³äïå÷àòêè ñâî¿ – òîíêî ñïëåòåí³ âëàñí³ ïîäîáè. Áåçë³÷ çîáðàæåíü òàêèõ âèíèêàº â êîðîòêîìó ÷àñ³, Òèì-òî ïî ïðàâó êàæó ïðî íàðîäæåííÿ ¿õ áëèñêàâè÷íå. Òàê îò ³ ñîíöå ïàëêå ðàç ó ðàç íåç÷èñëåíí³ íàâñ³á³÷ Ïðîìåí³ øëå, ùîáè ñâ³ò áåç óïèíó âèïîâíþâàâñü íèìè. Çíà÷èòü, òàê ñàìî é â³ä êîæíî¿ ðå÷³ ó ìèòü ùîíàéìåíøó Áåçë³÷ ¿¿ â³äîáðàæåíü òîíêèõ îää³ëÿòèñü ïîâèííî ² ðîçë³òàòèñü ïî-ð³çíîìó òóò æå ó íàïðÿìàõ ð³çíèõ, Áî, õî÷ áè ÿê ïîâåðòàëè ìè äçåðêàëî, â íüîìó íåãàéíî Ðå÷³ ïîâòîðÿòüñÿ, â áàðâàõ ñâî¿õ â³äîáðàæåí³ é ôîðìàõ. Ùå îäíà äóìêà. Áóâàº íå ðàç: íàéáëàêèòí³øå íåáî Ðàïòîì ñòåìí³º, íåìîâ ³ç ïîõìóðèõ ãëèáèí Àõåðîíòó Âñÿ, ùî ëèø º â íüîìó, ìëà ï³äíÿëàñÿ, àáè ÷îðíîòîþ Çàïîëîíèòè ñêëåï³ííÿ íåáåñíå àæ ãåí äî åô³ðó. Îñü ÿêå òåìðÿâå Æàõó îáëè÷÷ÿ ïîãðîçëèâî âèñíå Çâåðõó, êîëè ïðîðèâàºòüñÿ í³÷ ³ç ïîíóðî¿ õìàðè, Õî÷ íå îá÷èñëèòü, íå ñêàæå í³õòî, ÿêà êðèõ³òíà ÷àñòêà Õìàðè ò³º¿ ñòâîðèëà íàì îáðàç ¿¿, ïîäîáèçíó. Çàðàç æå – òå, ÿê íå÷óâàíî øâèäêî ò³ îáðàçè ëèíóòü, ßê ìàëî ÷àñó ¿ì òðåáà äëÿ òîãî, ùîáè âåëè÷åçí³ Ïëåñà ïîâ³òðÿí³ ïåðåïëèâòè ³ ñÿãíóòü áëèñêàâè÷íî Ì³ñöÿ òîãî ÷è ñüîãî, êóäè ðóõ ¿õ ñêåðóº ïîðèâíèé, Âèêëàäó â³ðøåì íå òàê âåëåìîâíèì, ÿê ñîëîäêîìîâíèì, Êðàùà-áî ëåáåäÿ ï³ñíÿ êîðîòêà, í³æ êðèê æóðàâëèíèé, Ùî ñåðåä õìàð äåñü â³òðè éîãî áóéí³ ðîçâ³þþòü, àâñòðè. Ïåðåäóñ³ì, ùî é ïîáà÷èòè ìîæíà, ðóõëèâ³ñòü íàéá³ëüøà Òèì ïðèòàìàííà ðå÷àì, ùî ç äð³áíèõ ³ ãëàäåíüêèõ ïîñòàëè Ïåðâîíà÷àòê³â. Òàêèìè, ñêàæ³ìî, º æàð, ÿê ³ ñÿéâî Ñîíöÿ, áî ç äóæå ìàëèõ âîíè âèíèêëè, êðèõ³òíèõ ò³ëåöü, Ùî îäíå îäíîãî ìîâáè øòîâõàþòü, ³ òàê â³ä óäàðó Ì÷àòü äî óäàðó, çà îáøèðîì – ³íøèé äîëàþ÷è îáøèð, Áî æ ó íåâïèííîìó ëåò³ ðîçã³í äàº ñâ³òëîâ³ – ñâ³òëî, É íà÷å ðîçïàëåíèì â³ñòðÿì ïîãðîæóº ïðîìåíþ – ïðîì³íü. Òàê ³ ïîäîáè ðå÷åé â îäíó ìèòü íåéìîâ³ðíî âåëèê³ Â³äñòàí³ ïåðåá³ãàòè â ïîâ³òðÿíèõ ïðîñòîðàõ ìîæóòü, Êîæí³é-áî ç íèõ, ïî-ïðîñòîìó ñêàæó, íàñòóïàº íà ï’ÿòè – ²íøà, ñóñ³äíÿ, ³ òàê îäíà îäíó æåíóòü ò³ ïîäîáè, Õî÷ ³ áåç òîãî âëàñòèâà ¿õ ò³ëüöÿì îêðèëåíà ëåãê³ñòü. Âðåøò³, òîìó, ùî ð³äêà, òîíêî ñïëåòåíà ¿õíÿ òêàíèíà

496

Тіт Лукрецій Кар Êð³çü ïåðåøêîäó ïðîéòè ìîæå áóäü-ÿêó é ÷åðåç ïîâ³òðÿ – Õî÷ áè ÿêà éîãî òîâùà áóëà – ïðîñî÷èòèñÿ â³ëüíî. Äàë³. ßêùî ç ãëèáèíè, ç ñåðöåâèíè ðå÷åé âèë³òàþòü Ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ ç ðîçãîíîì òàêèì ó ïîâ³òðÿ, ñêàæ³ìî, Ñîíÿ÷íå ñÿéâî ³ æàð, ùî ïî âñ³é íåîñÿæíîñò³ íåáà Ìîæóòü, ÿê áà÷èìî, ç ïðîáëèñêîì äíÿ â îäíó ìèòü ðîçïëèâòèñÿ, 200Çàïîëîíèâøè ³ çåìë³, é ìîðÿ, îðîñèâøè íåáåñí³ Áåçì³ðè, – ùî æ òîä³ ñêàæåø ïðî òèõ, ÿê³ íàïîãîòîâ³ Â ïåðøîìó ñòàëè ðÿäó, à çëåò³âøè, – çàâàäè íå çíàþòü? Áà÷èø, íàñê³ëüêè âîíè ³ ñòð³ìê³øå, ³ äàëüøå ïîâèíí³ Éòè ³ äîëàòü çà îäíàêîâèé ïðîì³æîê ÷àñó íåçì³ðíî Øèðø³ ïðîñòîðè, í³æ ñîíÿ÷íå ñâ³òëî – â ðîçëîãîìó íåá³? Ùå îäèí, ìîæå, íàéá³ëüø ïåðåêîíëèâèé, íåçàïåðå÷íèé Äîêàç òîãî, ùî ðå÷åé ïîäîáèçíè – òàêè íàéñòð³ìê³ø³: Âèñòàâ íàäâîð³ äçåðêàëüíó ïîâåðõíþ âîäè ñåðåä íî÷³ – É òóò æå â³ä³á’þòüñÿ â í³é ïðîìåíèñò³ ñóç³ð’ÿ, ùî ðÿñíî Âñ³ÿëè ñâ³òó âñüîãî íåîçîðîãî íåáî ïîãîæå. Áà÷èø òåïåð, ÿê ç åô³ðíèõ âèñîò óìë³â³÷ ïîòðàïëÿº Îáðàç – ïîäîáà äàëåêèõ ç³ðîê – àæ íà çåìëþ íèçèííó? Òîæ ïîâòîðþ òîá³ ùå ðàç ³ ùå ðàç: ³ñíóþòü ðóõëèâ³ Ò³ëüöÿ, ùî â î÷³ íàì á’þòü ³ ïîäðàçíþþòü ç³ð îäíî÷àñíî. Òàê â³ä îêðåìèõ ðå÷åé íàâñ³á³÷ ðîçïëèâàºòüñÿ çàïàõ, ßê îä ð³÷îê – îõîëîäà, â³ä ñîíöÿ – æàð³íü, à â³ä ìîðÿ – Ïèë âîäÿíèé, ùî âçäîâæ áåðåãà ñò³íè ãðèçå–ðîç’¿äàº. Ñê³ëüêè-òî é çâóê³â óñÿêèõ ïîñò³éíî ë³òàº â ïîâ³òð³! ×óºìî, âðåøò³, ìè é ñ³ëü íà ãóáàõ, êîëè âçäîâæ ïîáåðåææÿ, Äå ðîçãóëÿëàñÿ õâèëÿ, éäåìî. Ñïîãëÿäàºìî ÷àñîì, ßê ïîëèíîâèé ãîòóþòü íàï³é,– ³ âæå ã³ðê³ñòü ó ðîò³. Îñü ÿê, íåâïèííî ñòðóìóþ÷è, øèðèòüñÿ â íàïðÿìàõ ð³çíèõ Áóäü-ÿêà ð³÷ – ïîñèëàº ÷àñòêè ñâî¿ õâèëÿ ïî õâèë³, É ïåðåïî÷èíêó íå ìàº òîé ïëèí, àí³ ìèò³ ïåðåðâè. Àäæå âåñü ÷àñ â³ä÷óâàºìî ùîñü: óñ³ ðå÷³ ïîñò³éíî Áà÷èòè ìîæåìî, çàïàõ â³ä÷óòè é íà ñëóõ óëîâèòè. Äàë³. ßêùî ìè, íàîñë³ï îáìàöàâøè ïàëüöÿìè â ï³òüì³ Ð³÷ ÿêóñü, ìîæåìî ïåâíèìè áóòè, ùî â íàñ ï³ä ðóêàìè – Ð³÷ ñàìå òà, ùî é ïðè äåííîìó ñâ³òë³ ìè áà÷èëè,– çíà÷èòü, Äîòèê ³ ç³ð âèíèêàòè ïîâèíí³ íà ñï³ëüí³é îñíîâ³. Îòæå, ÿêùî ìè ï³ä ïàëüöÿìè ÷óºìî ôîðìó êâàäðàòíó Ðå÷³, ÿêî¿ íå áà÷èìî,– ùî æ, ÿê íå öÿ æ òàêè ôîðìà, Öåé æå êâàäðàò ³ ïðè äåííîìó ñâ³òë³ âïàäàº íàì â î÷³? Çâ³äñè âèñíîâóé: ïðè÷èíîþ áà÷åííÿ ñëóæèòü íàì îáðàç, Æîäíî¿ ðå÷³ áåç íüîãî íàø ç³ð íå çäîëàâ áè âëîâèòè. Ò³, ùî éäå ìîâà ïðî íèõ, â³äïå÷àòêè ðå÷åé çâ³äóñþäè Ëèíóòü, ó ð³çí³ áîêè ðîçë³òàþòüñÿ êîæíî¿ ìèò³. Íó, à ùî ¿õ ò³ëüêè çîðîì ïîáà÷èòè ìîæå ëþäèíà,–

497

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ëèø â³äò³ëÿ, êóäè çâåðíåìî ïîãëÿä, íà íàñ íàïëèâàþòü, Â î÷³ íàì á’þòü êîëüîðàìè òà ôîðìàìè ðå÷³ âñ³ëÿê³. Òà é ñàìó â³äñòàíü â³ä íàñ äî ò³º¿ ÷è ³íøî¿ ðå÷³ Îáðàç ìîæëèâ³ñòü äàº íàì ïîáà÷èòè ³ ðîçð³çíèòè. Áî, â³ää³ëèâøèñü îä ðå÷³, æåíå â³í îäðàçó, øòîâõàº Òå, ùî ì³æ íàìè çíàõîäèòüñÿ é ð³÷÷þ ò³ºþ, ïîâ³òðÿ. Âñå âîíî, õëþïíóâøè íàì íåïîì³òíîþ õâèëåþ â â³÷³, Ëåãêî òîðêàºòüñÿ íàøèõ ç³íèöü ³ ïëèâå ñîá³ äàë³. Îò ÷åðåç òå ìè é ïîáà÷èòè çäàòí³, íàñê³ëüêè äàëåêî Áóäü-ÿêà ð³÷. ² ÷èì á³ëüøå ïîâ³òðÿ íà íàñ íàïëèâàº, ×èì éîãî õâèëÿ ïðîòÿæí³øà, òèì áóäå íàì âèäàâàòèñü 250Äîâøîþ â³äñòàíü äî òîãî, íà ùî ìè ñâ³é ç³ð ñêåðóâàëè. Âò³ì, ùîá óñå ñàìå òàê â³äáóâàëîñü, ïîòð³áíà âåëèêà Øâèäê³ñòü, áî é ð³÷ âîäíî÷àñ îçèðàºìî, é â³äñòàíü äî íå¿. Òóò ÿêíàéìåíø äèâóâàòèñü ïîòð³áíî, ÷îìó æ ò³ ïîäîáè, Îáðàçè ò³, ùî ëåòÿòü íàì ó â³÷³, õî÷à ïîîäèíö³ Íåñïîñòåðåæí³,– âèðàçíå äàðóþòü íàì áà÷åííÿ ñâ³òó. Òàæ êîëè â³òåð íàñ á’º ÷àñ îä ÷àñó, ÿê ìè éäåìî â ñòóæó, Íà÷å â õîëîäíèé ïîò³ê, òî íå ìîæåìî, çâ³ñíî, â³ä÷óòè Â³òðó îêðåìèõ ÷àñòîê, í³ ìîðîçó, ùî íàñ ïåðåéìàº,– Õîëîäó é â³òðó âñüîãî â³ä÷óâàºìî ò³ëîì óäàðè, Îò ³ òðåìòèòü âîíî, ìîâáè øìàãàëî éîãî ùîñü ðàç ïî ðàç, Ùîá ³ ïðî âëàñíîãî ò³ëà ïðèñóòí³ñòü óÿâó íàì äàòè. Âò³ì, óäàðÿþ÷è ïàëüöåì îá êàì³íü, òîðêàºìîñü, âëàñíå, Ò³ëüêè ïîâåðõí³ éîãî, òàê áè ìîâèòü, íàéòîíøî¿ áàðâè, Òà íå ¿¿ â³ä÷óâàºì íà äîòèê, à ðàäøå ãëèáèííó Òâåðä³ñòü, ÿêà íå ñàì³é ëèø ïîâåðõí³ – âñ³é áðèë³ âëàñòèâà. Íó, à ÷îìó ìîâ ïî òîé á³ê îä äçåðêàëà áà÷èìî îáðàç – ×àñ òîá³ çíàòè, áî é ñïðàâä³ éîãî íà÷å âãëèá õòî â³äñóíóâ. Òóò º ïîä³áí³ñòü äî òîãî, ùî íàì ³ç ïðèì³ùåííÿ ä³éñíî Áà÷èòè ìîæíà òîä³, êîëè íàâñò³æ îä÷èíåí³ äâåð³ Çìîãó äàþòü îçèðàòè âñå òå, ùî º ãåí ïîçà íèìè – Áà÷åííÿ é òóò â³äáóâàºòüñÿ ÷åðåç ïîäâ³éíå ïîâ³òðÿ: Ñïåðøó-áî – òå, ùî ïî öåé á³ê äâåðåé íàì ó â³÷³ âïàäàº, Õàòíº ïîâ³òðÿ; ïîòîìó îäâ³ðêè éäóòü – çë³âà ³ ñïðàâà; Äàë³ – íàäâ³ðíå íàì â³÷³ çàõëþïóº ñâ³òëî ³ äðóãà Ñìóãà ïîâ³òðÿ, à ç íèì – óñå òå, ùî º ñïðàâä³ íàäâîð³. Òàê îò ³ äçåðêàëà îáðàç, ÿê ò³ëüêè çëåòèòü ³ç ïîâåðõí³ É ïîêè äîëèíå äî íàøîãî çîðó, æåíå ³ øòîâõàº Òó, ùî ì³æ íèì ³ ç³íèöÿìè íàøèìè, ñìóãó ïîâ³òðÿ. Îòæå, íå äèâî, ùî ñïåðøó ¿¿ â³ä÷óâàºì, à äàë³ – Âæå ñàìå äçåðêàëî. Òà ëèø éîãî â ñâîþ ÷åðãó â³ä÷óºì, – Òóò æå äî íüîãî, íåíà÷å îäëóííÿ, é â³ä íàñ ³äå îáðàç ², â³ääçåðêàëåíèé, ìèòòþ äî íàñ ïîâåðòàºòüñÿ çíîâó. Òà ïàì’ÿòàéìî, ùî é â³í æåíå õâèëþ íîâîãî ïîâ³òðÿ,

498

Тіт Лукрецій Кар Ùî ïîòðàïëÿº íàì â â³÷³ ðàí³øå, í³æ îáðàç; òîìó-òî Íå íà ïîâåðõí³ äçåðêàëüí³é â³í áà÷èòüñÿ – ìîâáè çà íåþ. Ùå ðàç êàæó: äèâèíè òóò íåìà: ÷è ïðî äçåðêàëî éäåòüñÿ, ×è òî ïðî âèä ó â³ä÷èíåí³ äâåð³ – â îáîõ òèõ ïîä³áíèõ Âèïàäêàõ ìàºìî òîé ñàìèé ÷èííèê – ïîäâ³éíå ïîâ³òðÿ. Íó, à ùî â äçåðêàë³ çë³âà ìè áà÷èìî ïðàâó ÷àñòèíó Ò³ëà ñâîãî, – öå òîìó, ùî, îá äçåðêàëà ð³âíó ïîâåðõíþ Âäàðèâøèñü, îáðàç í³ÿê îä³éòè âæå íå ìîæå â³ä íå¿, Çì³í íå çàçíàâøè; ïðÿìîþ äîðîãîþ â á³ê ïðîòèëåæíèé Â³í â³ä³á’ºòüñÿ, é òàêå áóäå ç íèì, ÿê ³ç ãëèíÿíèì çë³ïêîì – Ìàñêîþ, âîãêîþ ùå, êîëè íåþ æáóðíåø î òâåðäå ùîñü – Áðóñ àáî ñòîâï: êîëè á òóò æå îäñêî÷èëà ï³ñëÿ óäàðó ² çáåðåãòè ìîãëà âñ³ ñâî¿ ðèñè, òîä³ íåîäì³ííî Òå, ùî ïðàâîðó÷ áóëî â íå¿ îêî, çðîáèëîñÿ á ë³âèì, ² íàâïàêè: òå, ùî çë³âà áóëî, – ïåðåéøëî áè íàïðàâî. Ïåðåäàâàòèñü â³ä äçåðêàëà ìîæå é äî äçåðêàëà îáðàç: 300Ï’ÿòü àáî é ø³ñòü òîä³ éäå â³äîáðàæåíü â³ä ðå÷³ îäíî¿. Ùî á íå òà¿ëîñü â³ä îêà ëþäñüêîãî ïî çàêóòàõ äîìó, – Õî÷ áè ÿêèé äî òèõ çàêóò³â ëàìàíèé õ³ä íå ïðîâàäèâ, Õî÷ áè ÿê³ òàì áóëè çàêàìàðêè, – ÷èñëåíí³ äçåðêàëà Âñå â îäíó ìèòü â³ä³á’þòü, ³ç íàéãëèáøîãî âèâ³âøè ñõîâó. Òàê îò ïî ÷åðç³ íà êîæíîìó äçåðêàë³ çáëèñêóº îáðàç: Òå, ùî íàñïðàâä³ ë³âîðó÷ áóëî, ïîÿâëÿºòüñÿ ñïðàâà, Òà íåíàäîâãî: â³äáèâøèñü, – óæå âîíî çíîâó ë³âîðó÷. Ùîäî äçåðêàë òèõ, îäíàê, ÷è¿ çãèíè çâè÷àéíî áóâàþòü Ôîðìè òàêî¿, ÿê íàø³ áîêè, òî âîíè, ÿê â³äîìî, Ïðàâèëüíå íàì, íå îáåðíåíå, øëþòü â³äîáðàæåííÿ ðå÷³. Çíà÷èòü, àáî äîë³òàº äî íàñ â³ääçåðêàëåíèé äâ³÷³ Îáðàç-â³äáèòîê, àáî ï³ä ÷àñ ëåòó âñòèãàº çðîáèòè Îáåðò, ÿê äçåðêàëî â÷èòü éîãî çãèíîì ïîâåðõí³ ñâîº¿, ² ëèø òîä³, îáåðíóâøèñü, òîðêàºòüñÿ íàøîãî çîðó. Äàë³. Ìè ïåâí³, ùî îáðàç ³òè ìîæå ç íàìè: òàê ñàìî Ñòàâèòè íîãó òà é áóäü-ÿê³ íàø³ íàñë³äóâàòü ðóõè. Öå ÷åðåç òå, ùî, ÿêó á íå ïîêèíóâ òè äçåðêàëà ÷àñòêó, – Îáðàçè ò³ ïîñèëàòè â³äðàçó æ âîíà ïåðåñòàíå. Àäæå â³äñêàêóâàòü ìóñèòü óñå – òàê âåë³ëà ïðèðîäà – ² ï³ä òàêèì, ÿê óïàëî, êóòîì îä ðå÷åé â³äáèâàòèñü. .................................................................................... Õòî æ óâàæàº çíàííÿ íåìîæëèâèìè, – ÿê éîìó çíàòè, Òàê âîíî º ÷è íå òàê, êîëè âñÿêå çíàííÿ â³äêèäàº? Âò³ì, ÿ íå ñòàâ áè í³êîëè çàâîäèòè ç òèì ñóïåðå÷êè, Õòî ò³ëüêè ñâ³é áà÷èòü ñë³ä, êîìó ãîëîâó ë³íüêè ï³äíÿòè. Òà ïðèïóñò³ìî, ùî çíàº â³í òå. Ïîö³êàâëþñü, îäíà÷å, 470Çâ³äêè – ÿêùî äîòåïåð íà ïðàâäèâå í³äå íå íàòðàïèâ – Çíàº â³í, ùî òàêå, âðåøò³, çíàííÿ é íåçíàííÿ â ñâîþ ÷åðãó?

499

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Çâ³äêè á ó íüîãî ïîíÿòòÿ áóëî ïðî ïðàâäèâå òà õèáíå? Ùî â³ä ñóìí³âíîãî á äîïîìîãëî â³äð³çíèòü î÷åâèäíå? Âèñíîâêó ä³éäåø: òàêè â³ä÷óòòÿ íàì ïîáà÷èòè ïðàâäó Ïåðøèìè çìîãó äàþòü; çàïåðå÷èòè ¿õ – íåìîæëèâî. Á³ëüøå-áî, çâ³ñíî, äîâ³ð’ÿ äî òîãî ïîâèííî â íàñ áóòè, Ùî âæå ñàìå ìîæå ñèëîþ ïðàâäè áðåõíþ ïîäîëàòè. Òà ÷è ìîãëè á ìè, îêð³ì â³ä÷óòò³â, äîâ³ðÿòü ÷îìóñü á³ëüøå? Âò³ì, ÿêùî õèáí³ âîíè, òî ÷è ìîæå êîðèòü ¿õ ó òîìó Ðîçóì ëþäñüêèé, òîáòî òå, ùî â³ä íèõ ö³ëêîâèòî ïîõîäèòü? Õèáí³ âîíè – òî äàðåìíî ³ â ðîçóìó ïðàâäè øóêàòè. Âóõî æ íå ìîæå ñïðîñòîâóâàòü çîðó, òàê ñàìî, ÿê âóõà – Äîòèê; äî íüîãî âòðó÷àòèñÿ ñìàê, áåçóìîâíî, íå áóäå; ×è, ìîæå, íþõ òóò âèð³øóº âñå? Ìîæå, âåðõ áåðóòü î÷³? Í³. Â ìåíå äóìêà ñâîÿ: òóò óñå ðîçïîä³ëåíî ÷³òêî – Ìåæ³ ñâî¿ ìàº êîæíå ÷óòòÿ, ñâîþ âëàäó, òîìó-òî Ùî º â ïðèðîä³ ì’ÿêå, ÷è õîëîäíå, ÷è òåïëå, – äëÿ òîãî Ìàºì îêðåìå ÷óòòÿ; â³ä÷óâàºìî çîðîì, îêðåìî Ð³çíèõ ðå÷åé êîëüîðè ³ âñå òå, ùî ïîâ’ÿçàíî ç íèìè. Ñèëó îêðåìó ñâîþ ìàº ñìàê; âèíèêàþòü îêðåìî Çàïàõè; çâóêè ñïðèéìàþòüñÿ òàêîæ îêðåìî. Âèõîäèòü, Íàø³ ÷óòòÿ âèïðàâëÿòü àæ í³ÿê îäí³ îäíèõ íå ìîæóòü, Òà é çàïåðå÷èòü ñåáå, íåçàëåæí³, òèì ïà÷å íå ãîäí³, Çàâæäè îäíàêîâå ìóñèìî ¿ì âèÿâëÿòè äîâ³ð’ÿ: Òå, ùî ñïðèéìàþòü âîíè â òó ÷è ³íøó õâèëèíó, – ïðàâäèâå. ................................................................................................ Âðåøò³, ä³çíàòèñü ïîðà, ùî íàì äóøó òóðáóº, ³ çâ³äêè Òå, ùî ñïàäàº íà äóìêó íå ðàç. Ïàðó ñë³â ùîäî öüîãî. 720Ð³çíèõ ðå÷åé, êàæó ùå ðàç, ïîäîáè ðîÿòüñÿ â ïîâ³òð³, Ëèíóòü ñîá³ òî òóäè, òî ñþäè, çâ³äóñ³ëü íàïëèâàþòü ² ì³æ ñîáîþ, ëåãê³, ÿê ëèø ïîäóâ äîêóïè çâåäå ¿õ, Òóò æå ºäíàþòüñÿ, ìîâ ïàâóòèííÿ ÷è çîëîòà ïë³âêè. Çíà÷íî-áî òîíøà ïðèðîäà ¿õ ïëåòèâà, í³æ òèõ ÷àñòèíîê, Ùî çîðîâå â³ä÷óòòÿ, ïîòðàïëÿþ÷è â î÷³ íàì, áóäÿòü: Ïîðàìè â ò³ëî ïðîõîäÿòü âîíè – é ïî÷èíàº òðåìò³òè Äóõó ïðèðîäà òîíêà, é â³ä÷óâàííÿ òîé ðóõ íåïîêî¿òü. Îò ³ ââèæàºòüñÿ íàì êàçíà-ùî òîä³: Ñê³ëëè, Êåíòàâðè, Êåðáåð³â ìîðäè æàõí³, ÿê ³ âñ³ îò³ ïðèâèäè-ò³í³ Òèõ, ùî ïîìåðëè é ê³ñòêè ¿õ äàâíî âæå çåìëÿ âïîâèâàº. Òàæ óñ³ëÿê³ íà êîæíîìó êðîö³ øèðÿþòü ïîäîáè. Ç íèõ âèíèêàþòü îäí³ ñàìîñò³éíî â ïîâ³òðÿíèõ ïëåñàõ, ²íø³ – â³ä ð³çíèõ ðå÷åé â³ää³ëÿþòüñÿ. ª ïîì³æ íèìè É ò³, ÿê³ ç îáðàç³â òèõ æå ïîñòàëè – ³ç ¿õ ïîºäíàííÿ, Áî, çðîçóì³ëî, ç æèâîãî Êåíòàâðà íå âèíèêíå îáðàç: Äå éîìó âçÿòèñü, ÿêùî íå áóâàº ñòâîð³ííÿ òàêîãî? Ìîæóòü õ³áà ùî ëþäèíè é êîíÿ âèïàäêîâî çóñòð³òèñü

500

Тіт Лукрецій Кар Îáðàçè é òóò æå, ÿê âèùå âêàçàâ ÿ, íåìîâáè ç÷åïèòèñü, Áî æ ³ òêàíèíà, é ïðèðîäà òîíêà ¿õ ñõèëÿþòü äî òîãî. Òàê âèíèêàº, ââàæàé, ³ âñå ³íøå â ïîä³áíîìó ðîä³. Ùîäî òèõ îáðàç³â, ùå ðàç êàæó: ëåãêîâ³éí³, ñòð³ìëèâ³, Ì÷àòü âîíè, é áóäü-ÿêèé ç íèõ îäíèì ëèøå ïîøòîâõîì ìîæå Íàøîãî äóõó ïðèðîäó òîíêó â îäíó ìèòü ñêîëèõíóòè. Äóæå âðàçëèâèé-áî ðîçóì ëþäñüêèé, äèâîâèæíî ðóõëèâèé. Íó, à ùî ñïðàâä³ öå òàê, – ïåðåñâ³ä÷èòèñü áóäå íåâàæêî: Áî, êîëè òå, ùî ìè ðîçóìîì áà÷èìî é çîðîì, – ïîä³áíå, Çíà÷èòü, ò³ ÿâèùà äâà é âèíèêàòè òàê ñàìî ïîâèíí³. ß âæå âêàçàâ, ùî, ÿê áà÷ó, ñêàæ³ìî, ãðèâàñòîãî ëåâà, – Áà÷åííÿ òå ÷åðåç îáðàçè éäå, ùî âïàäàþòü íàì â î÷³. 750Çâ³äñè âèñíîâóé: ïðè÷èíè òàê³ æ íàì âîðóøàòü ³ ðîçóì; Òîæ, êîëè áà÷èòü â³í ëåâà òîãî ÷è ùîñü ³íøå, – äî íüîãî Ò³, ùî é äî â³÷ ³äóòü îáðàçè-ïë³âî÷êè, òîíø³ îäíà÷å. Òàê ³ òîä³, êîëè â ñîí ïîðèíàº íàòîìëåíå ò³ëî, Äóõ íàø íå ñïèòü. Öå òîìó, ùî òðèâîæàòü éîãî é ñåðåä íî÷³ Ð³çí³ ïîäîáè ðå÷åé – ò³, ùî ðîçóì ùå âäåíü òóðáóâàëè. Âðàæåííÿ ä³éñíî òàêå, ùî íåíà÷åáòî çíîâ ïåðåä íàìè – Ò³, êîãî ñìåðòü ³ çåìëÿ äî ñâîãî âæå âçÿëè âîëîä³ííÿ. Çã³äíî ç ïðèðîäîþ öå â³äáóâàºòüñÿ: âñ³ æ ó òó ïîðó Ò³ëà ÷óòòÿ ïðîáóâàþòü ó ñïîêî¿, ìîâáè ïðèãëóõë³, Ïðàâäîþ, îòæå, áðåõíþ ïåðåñèëèòè ¿ì òîä³ âàæêî. Ïàì’ÿòü äî òîãî æ ëåæèòü, óâ³ ñí³ ðîç³ìë³ëà, é íå ìîæå Âòðóòèâøèñü, äóìêó ï³ääàòè, ùî òîé, êîãî ðîçóì òàê ÷³òêî Áà÷èòü æèâèì, ñòàâ äàâíî âæå íàáóòêîì çàãèáåë³ é ñìåðò³. Äèâîì ³ òå íå ââàæàé, ùî ïîäîáè ëþäåé, îêð³ì òîãî, Ìîæóòü õîäèòè, âñ³ì ò³ëîì ñâî¿ì âîëîä³þ÷è â³ëüíî, – Ñàìå òàêèì óâ³ ñí³ íàé÷àñò³øå ìè áà÷èìî îáðàç, – Öå ÷åðåç òå, ùî ëèø ïåðøèé ìàéíå, – à âæå â ³íø³é ïîñòàâ³ ²íøèé çðèíàº. Çäàºòüñÿ, îäíàê, ùî òî ïåðøèé ðóõíóâñÿ. Çì³íà ïîëîæåíü, ïîâèíí³ ìè äóìàòè, éäå áëèñêàâè÷íî: Ñò³ëüêè òèõ îáðàç³â º, ³ òàêà â íèõ íå÷óâàíà øâèäê³ñòü, Òàê íåç÷èñëåííå áàãàòî â îäíó ò³ëüêè, ëåäâå â³ä÷óòíó, Ìèòü íàïëèâà òèõ ÷àñòîê, ùî â³äòâîðÿòü íàì áóäü-ÿêèé ïîðóõ. Òóò íå îäíå âèíèêàº ïèòàííÿ, ³ ñë³ä íå îäíå íàì Ùå ç’ÿñóâàòü, ÿêùî ïîâí³ñòþ õî÷åìî âèêëàñòè ñïðàâó. Ïåðåäóñ³ì – ÷îìó ðîçóì íà áóäü-ÿêå íàøå áàæàííÿ Â öþ æ òàêè ìèòü â³äïîâ³äíèé áàæàííþ â³äòâîðþº îáðàç? Ìîæå, ò³ îáðàçè ò³ëüêè òå é ðîáëÿòü, ùî ï³äñòåð³ãàþòü Íàø³ áàæàííÿ: çàõî÷åìî – é òóò æå íàñ âàáèòü óÿâíå Ìîðå, ÷è êðàé, ÷è òî íåáî, ÷è, âðåøò³, – ùî ñåðöå æàäàº? Âñÿê³ ç³áðàííÿ, ïîõîäè ñâÿòêîâ³, áåíêåòè ³ áèòâè – ×è íå ïîäàñòü íàì òîãî íà îäíó ò³ëüêè çãàäêó ïðèðîäà? Çâàæìî é íà òå, ùî, ãóðòîì â îäíîìó çîñåðåäèâøèñü ì³ñö³,

501

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Êîæåí ùîñü ³íøå ö³ëêîì, ùîñü ñâîº îáì³ðêîâóº äóõîì. Ùî òàì êàçàòü, êîëè ÷àñîì ó ñí³ é òàíöþðèñò³â ïîäîáè, Ì³ðíî ñòóïàþ÷è ïåðåä î÷èìà â íàñ, ì’ÿêî âñ³ì ò³ëîì Òàê îò ³ ñÿê âèãèíàþòüñÿ, ðóêè ðóõëèâ³ çä³éìàþòü ², ùîáè âàáèòè ç³ð, äîäàþòü ³ùå é êðîêàì ïðèíàäè! Òî ÷è é âîíè, ò³ ïîäîáè, òÿìê³ äî ìèñòåöòâà, íàáóâøè Âïðàâíîñò³ â òàíöÿõ, îòàê óíî÷³ âèõèëÿòèñÿ ìîæóòü? ×è â³ðîã³äí³øå òå, ùî â õâèëèí³, ÿêî¿ äîñòàòíüî, Ùîá ëèø îäèí ÿêèéñü âèäàòè çâóê, ó â³ä÷óòíîìó òîáòî Â³äòèíêó ÷àñó, âáà÷àº íàø ðîçóì íàÿâí³ñòü ùå é ³íøèõ Áåçë³÷ õâèëèí, òîìó â áóäü-ÿêó ìèòü, ó áóäü-ÿê³ì ì³ñö³ Îáðàç³â ìàºìî âäîñòàëü, óñÿêèõ ïîäîá íàãîòîâ³? Ñò³ëüêè òèõ îáðàç³â º, ³ òàêà â íèõ íå÷óâàíà øâèäê³ñòü! Ò³ëüêè-íî ïåðøèé ïðîì÷èòü íåïîì³òíî – âæå â ³íø³é ïîñòàâ³ ²íøèé çðèíàº; çäàºòüñÿ, îäíàê, ùî òî ïåðøèé ðóõíóâñÿ. À ÷åðåç òå, ùî íåçì³ðíî òîíê³ âîíè, äóõ ìîæå ÷³òêî Áà÷èòè ç íèõ ëèøå ò³, íà êîòðèõ çîñåðåäèòü óâàãó. 800²íø³, ùî ¿õ íå ãîòîâèé ñïðèéíÿòè â³í, ìèìî ïðîëèíóòü. Íó, à ãîòóºòüñÿ ñàì: êîæåí ðàç â³í ïîáà÷èòè õî÷å Íàñë³äîê ä³¿ ÷è ÿâèùà, é öå éîìó, îòæå, âäàºòüñÿ. Íå ïîì³÷àâ òè õ³áà, ÿê âåñü ÷àñ íàìàãàþòüñÿ é î÷³ Ïðèñòîñóâàòèñü, êîëè ùîñü òîíêå ¿ì îáñòåæèòè òðåáà, ² ùî áåç öüîãî íå ãîäí³ ìè ðå÷³ ïîáà÷èòè ÷³òêî? Òà êîëè íàâ³òü íà á³ëüøèé ïðåäìåò íåóâàæíî äèâèòèñü, Íå çîñåðåäèâøèñü äóõîì íà íüîìó, ïîñò³éíî â³í áóäå Íà÷å á îäñóíåíèé õòîçíà-êóäè, íåäîñÿæíî äàëåêèé. ×è æ äèâèíà, ùî, âòðà÷àþ÷è îáðàçè ãåòü óñ³ ³íø³, Äóõ ò³ëüêè òå, ÷èì çàõîïëåíèé â äàíó õâèëèíó, ñïðèéìàº? Âðåøò³, ç ïðèêìåò íåçíà÷íèõ âåëè÷åçíå âèñíîâóâàòü ìîæåì. Òàê ìèìîõ³òü ìè ñàì³ æ ïëåòåìî ñîá³ ñ³ò³ îáìàíó. ×àñîì áóâà, ùî çà îáðàçîì ðàïòîì íàñóíåòüñÿ îáðàç ²íøîãî ðîäó: îò áà÷èëè æ³íêó ìè – é òóò íåïîì³òíî Â íàñ íà î÷àõ óæå âçÿâñü ÷îëîâ³ê â³äê³ëÿñü àáî íèçêà Ð³çíèõ îáëè÷ ³ âñ³ëÿêîãî â³êó ëþäåé íàïëèâàº. Ñîí æå é íåïàì’ÿòü ï³êëóþòüñÿ òèì, àáè ïîäèâ íå áðàâ íàñ. Òóò íà îäíó ÿ, äî ðå÷³, âêàæó òîá³ ãðóáó ïîìèëêó, Ùî áåðåãòèñü ¿¿ ìóñèø, àáè íå áëóêàòü ìàí³âöÿìè: Ç³ðê³ñòü î÷åé, ÿê ïîäóìàòè ìîæåø, íå ñòâîðåíà âìèñíå, Ùîá îçèðàëè ìè ñâ³ò. Íå äëÿ òîãî, ùîá ìàëè ìè çìîãó Êðîêîì ñÿãíèñòèì ³òè, íàø³ ñòåãíà é ãîì³ëêè íàä³éíó Ìàþòü îïîðó â íîãàõ ³ çãèíàòèñÿ çäàòí³ â ñóãëîáàõ. ² íå äëÿ òîãî äî äóæèõ ïëå÷åé ïðèêð³ïëÿþòüñÿ ðóêè É êèñò³ äî íèõ, ìîâ ïðèñëóæíèö³ äâ³ íàø³, ñïðàâà ³ çë³âà, Ùîá óñå òå ìè ðîáèòè ìîãëè, ùî æèòòÿ âèìàãàº, – Òàê îò ïîÿñíþâàòü ðå÷³ ïîä³áí³ – öå çíà÷èòü ì³íÿòè

502

Тіт Лукрецій Кар Çâè÷íèé ïîðÿäîê: çà íàñë³äêîì – ñòàâèòè âñþäè ïðè÷èíó. Îðãàí ÿêèéñü íå òîìó íàðîäèâñÿ, ùîá íàì áóâ ïðèäàòíèé, À íàâïàêè: ñàìå â³í ïîðîäèâ ñâîþ âëàñíó ïðèäàòí³ñòü. Ïîêè î÷åé íå áóëî, – íå ìîãëî æ ³ ïðî ç³ð áóòè ìîâè. Òàê ³ ñëîâà: íå ìîãëè æ âîíè áåç ÿçèêà ³ñíóâàòè: Îðãàí òîé âèíèê çàäîâãî äî òîãî, í³æ ëþäè íàâ÷èëèñü Íèì ãîâîðèòè. ² çíà÷íî ðàí³øå ç’ÿâèëèñÿ âóõà, Í³æ áóëî çâóê ÿêèé-íåáóäü ïî÷óòî. É âñ³ ³íø³ ÷àñòèíè Ò³ëà, ãàäàþ, áóëè ïåðåä òèì ùå, í³æ ¿õ óæèâàííÿ. Íå ÷åðåç òå âîíè, îòæå, çðîñëè, ùî áóëè íàì ïîòð³áí³. Ëþäè, îäíà÷å, âäàëèñÿ äî ðóê, äî æîðñòîêî¿ á³éêè, Â õèæó âïàäàþ÷è ëþòü, îäí³ îäíèõ ïëÿìóþ÷è êðîâ’þ, Ùå ïåðåä òèì, çàêè, â³ñòðÿì ñÿéíóâøè, ñòð³ëà ïîëåò³ëà. ² â³äõèëÿòèñü îä ðàí ïåðåä òèì ï³äêàçàëà ïðèðîäà, Í³æ ïîÿâèëîñÿ âì³ííÿ ùèòîì âîëîä³òè â ë³âèö³. É ò³ëî íàòîìëåíå ñíó äîâ³ðÿòè íàâ÷èëèñÿ ëþäè Çíà÷íî äàâí³øå, í³æ ëîæà âèñîê³ âèñòåëþâàòü ì’ÿêî. Âðåøò³, é íå ãèíóâ îä ñïðàãè í³õòî, êîëè êóõëÿ íå çíàëè. Âñå öå, ïîòð³áíî ââàæàòè, ïîñòàëî äëÿ âæèòêó ëþäñüêîãî Â ñèëó ïîòðåá æèòòüîâèõ ³ çíàéøëî ñâîº çàñòîñóâàííÿ. ²íøà ð³÷ – òå, ùî ñàìå ïîÿâèëîñü, ³ ùîéíî ïîòîìó Íàì äàëî çíàòè ïðî ñåáå, âêàçàâøè, ÿêà ç íüîãî êîðèñòü. 850Òóò â³ä÷óòòÿ ìè íàñàìïåðåä áà÷èìî é îðãàíè ð³çí³: Ùå ðàç ³ ùå ðàç êàæó: àæ í³ÿê ó òå â³ðèòü íå ìîæíà, Í³áè ç’ÿâèëèñü âîíè ÷åðåç òå, ùî áóëà â íèõ ïîòðåáà. ...........................................................................................

Êíèãà ï’ÿòà ............................................................................................. Íàì çàëèøèëîñü òåïåð – öå ï³äêàçóº õ³ä ì³ðêóâàííÿ – Âèêëàñòè äóìêó ïðî òå, ùî ³ ñâ³ò âåñü – ³ç ñìåðòíîãî ò³ëà, ² äîâåñòè âîäíî÷àñ, ùî ç íàðîäæåííÿ âçÿâ â³í ïî÷àòîê. ßê ³ç ìàòåð³¿ ñêîïèùà, âðåøò³, ìîãëè óòâîðèòèñü Íåáî, ³ ìîðå, é çåìëÿ, ³ ç³ðêè ìåðåõòëèâ³, ³ ñîíöå, É ì³ñÿöü êóëÿñòèé; ÿê³ ³ç çåìë³ ïîâèõîäèëè ïîò³ì Ð³çí³ ñòâîð³ííÿ; ÿê³ æ – íå ìîãëè íàðîäèòèñü í³êîëè. ßê ïî÷àëî ñï³ëêóâàòèñÿ ïëåì’ÿ ëþäñüêå ì³æ ñîáîþ Ìîâàìè ð³çíèìè, äàâøè ðå÷àì óñ³ì íàçâè îêðåì³; ßê ó ñåðöÿ ¿ì çàêðàâñÿ íàñòèðëèâèé ïåðåä áîãàìè Ñòðàõ, ùî íà çåìëÿõ óñ³õ íàéïèëüí³øå ñòî¿òü íà ñòîðîæ³ Â³âòàð³â, õðàì³â, çîáðàæåíü áîã³â, ³ ä³áðîâ, ³ âîäîéìèù. Äàë³ ùå âèÿñíþ òå, â ÿêèé ñïîñ³á êåðóº ïðèðîäà Ðóõàìè ñîíöÿ ³ ì³ñÿöÿ, ùîá íå ãàäàëè ìè ÷àñîì, Ùî ì³æ çåìëåþ ³ íåáîì âîíè ïî ñâîºìó áàæàííþ Çâåðøóþòü â³ëüíî ñâ³é á³ã íåíàñòàííèé â³ä â³êó é äî â³êó,

503

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 3 òèì, ùîá ðîñëèíè âáèâàëèñÿ â ð³ñò ³ ñòâîð³ííÿ âñ³ëÿê³; Ùîá íå ââàæàëè, ùî ç âîë³ áîã³â âîíè â íåá³ êðóæëÿþòü. Áî íàâ³òü ò³, õòî ï³çíàâ, ùî âñåâèøí³ æèâóòü áåçòóðáîòíî, ×àñòî äèâóþòüñÿ: çâ³äêè æ òîé ëàä áåçäîãàííèé, ÿêîìó Ï³äïîðÿäêîâàíî âñå, êîëè éäåòüñÿ, çîêðåìà, ïðî ðå÷³, Ùî â³äáóâàþòüñÿ íàä ãîëîâîþ, â ïðîñòîðàõ åô³ðó; Îò ³ çâåðòàþòüñÿ çíîâ äî ñòàðîãî, ÿê ñâ³ò, çàáîáîíó: ª, ìîâëÿâ, ãð³çí³ íàä íàìè âåëèòåë³, âñå ïî ïëå÷ó ¿ì – Â³ðÿòü, íåùàñí³, ó òå, áî íå çíàþòü, ùî ìîæå çðîäèòèñü, Ùî – íåñïðîìîæíå; ÿêó ìàþòü ðå÷³ îêðåñëåíó ñèëó, Âðåøò³, – ÿê ãëèáîêî âêîïàíî ñòîâï íà ìåæ³ ¿õ òðèâàííÿ. Âò³ì, îá³öÿíêàìè ÷àñó òîá³ íå çàéìàòèìó á³ëüøå. Ñïåðøó òè, îòæå, íà çåìë³ ïîãëÿíü, íà ìîðÿ ³ íà íåáî: Òðè çà ïðèðîäîþ ð³çí³ ò³ëà, íå ïîä³áí³ äî ñåáå, Òðè áà÷èø, Ìåìì³þ, ôîðìè ³ òðè íàéñò³éê³ø³ ñïëåò³ííÿ – Âñå öå çàãèíå â îäèí ÿêèéñü äåíü. Ïðîòðèâàâøè ñòîë³òòÿ, Âðåøò³, âïàäå öåé îãðîì, ³ çàâàëèòüñÿ ñâ³òó ñïîðóäà. Çíàþ, íàñê³ëüêè ÷óæà, íåçâè÷àéíà äëÿ ðîçóìó äóìêà Ïðî íåìèíó÷ó çàãèáåëü çåìë³, ïðî ìàéáóòíº ïàä³ííÿ Íåáà, é íàñê³ëüêè öå ñëîâîì ìåí³ äîâåñòè áóäå âàæêî. 100Òàê îò áóâà, ÿê äîíîñèø äî âóõ ùîñü íå÷óâàíå äîñ³, À ïîêàçàòè – äîñÿæíèì äëÿ çîðó çðîáèòè íå ìîæåø, Í³ äëÿ ðóêè, õî÷ öå – ã³äíà äîâ³ð’ÿ íàéá³ëüøîãî ñòåæêà, Ùî íàâïðîñòåöü äî ãðóäåé,– äî âì³ñòèëèùà äóõó ïðîâàäèòü. Ñïðîáóþ âñå-òàêè; ìîæå, ñëîâàì ìî¿ì ÿâèùà ñïðàâæí³ Â³ðè êîëèñü äîäàäóòü: îò çåìëÿ, êîëèõíóâøèñÿ âàæêî, Äàñòü òîá³ äîêàç òîãî, ùî ðó¿íîþ é ñâ³ò ìîæå ñòàòè, – Äîëÿ – ÿêùî çà êåðìîì âîíà – õàé áåðåæå íàñ îä öüîãî, Çàì³ñòü ïîä³¿ ñëîâà íåõàé êðàùå íàñ ïåðåêîíàþòü, Ùî ç ãóðêîò³ííÿì æàõíèì óâåñü ñâ³ò çàâàëèòèñÿ ìîæå. ............................................................................................ Âò³ì, êîëè á íàâ³òü íå çíàâ ÿ í³÷îãî ïðî ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ, – Çàêîíîì³ðíîñò³ íåáà âèâ÷àþ÷è é ³íøèõ ÷èìàëî Ñïîñòåð³ãàþ÷è ÿâèù, ïîòâåðäèòè á ÿ íå âàãàâñÿ, Ùî íå äëÿ íàñ ³, çâè÷àéíî, íå ç âîë³ áîã³â áåçòóðáîòíèõ 200Ñòâîðåíî âñþ öþ ïðèðîäó ðå÷åé: ñò³ëüêè õèá ó í³é áà÷ó. Ïåðåäóñ³ì – ³ç ïðîñòîð³â óñ³õ, ùî ï³ä íåáà îãðîìîì, Ãîðè çàãàðáàëè á³ëüøó ÷àñòèíó, ë³ñè, ïîâí³ çâ³ðà, Ãîë³ ñêåëÿñò³ õðåáòè, áîëîòà ïîì³æ íèìè ðîçëîã³, Âðåøò³ – ìîðÿ, ùî òàê øèðîêî êðàé â³ää³ëÿþòü îä êðàþ. Äåñü á³ëÿ äâîõ ñóõîäîëó ÷àñòèí çàáèðàþòü ó ñìåðòíèõ ² âîãíåäèøíà æàðà, é õîëîäíå÷³ ìîðîçíî¿ íàòèñê. Ùî ï³ä ð³ëëþ çàëèøèëîñÿ, – é òå ñàìîâ³ëüíî ïðèðîäà

504

Тіт Лукрецій Кар Òåðíÿì ïîêðèëà áè ãåòü, àëå òóò ¿é îïåðëàñü ëþäèíà: Êðåê÷å ç íàòóãè, çàðàäè æèòòÿ ðîçáèâàþ÷è çâè÷íî Áðèëó òâåðäó, é, áîðîçíó âåäó÷è, íàëÿãà íà ÷åï³ãè. Íå âèâåðòàâ áè ëåì³ø íà ïîëÿõ íàøèõ æèçíî¿ ñêèáè, Íå ãîòóâàëè á ìè êîæíîãî ðàçó çåìë³ äëÿ ïîñ³âó, – Òî ñàìîñò³éíî í³ùî á íå ïðîáèëîñü äî ñîíöÿ, äî â³òðó. É íàâ³òü òîä³, êîëè ï³ñëÿ âåëèêèõ çóñèëü õë³áîðîáà Âñå íà îáðîáëåíèõ çåìëÿõ äîâê³ë çàöâ³òå, çàáóÿº, – ×àñîì òî ñîíöå åô³ðíå ïåêòè ïî÷íå, òî íåäîðå÷íî Ç íåáà ïðîëëþòüñÿ äîù³, òî ïðîíèçëèâà ïàìîðîçü ëÿæå, Òî íèù³âíèé áóðåâ³é çàêðóæëÿº, áóâà, ñåðåä ïîëÿ. Íó, à âñ³ëÿêîãî ðîäó ëþäèí³ âîðîæîãî çâ³ð’ÿ, Ùî ðîçïîâçëîñÿ, æàõíå, ïî çåìë³, ðîçïëèâëîñÿ ïî ìîðþ, Íàùî ãîäóº ïðèðîäà é ðîñòèòü? ² ÷îìó ïîðè ðîêó Ð³çí³ õâîðîáè íåñóòü? ×îìó ñìåðòü ïåðåä÷àñíà áëóêàº? À íåìîâëÿ? Íà÷å òîé, êîãî õâèëÿ æáóðíóëà íà áåðåã Ï³ñëÿ íåãîäè, ëåæèòü íà çåìë³ – áåçïîðàäíå òà ãîëå, Ò³ëüêè-íî â ìóêàõ òÿæêèõ ³ç ëàñêàâîãî ìàòåð³ ëîíà Äî áåðåã³â îñÿéíèõ éîãî ñèëîþ âèðâå ïðèðîäà. Îò ³ ãîëîñèòü âîíî, àæ ëóíà éäå, ³ íå áåç ïðè÷èíè: Ñê³ëüêè ïîïåðåäó ñòð³íåòüñÿ çëà íà äîðîç³ æèòòºâ³é! Çâ³ð³ æ óñÿê³, õóäîáà äð³áíà ³ âåëèêà òèì ÷àñîì Áåç êàëàòàëåöü æèâóòü òà áåç ³ãðàøîê; ¿ì íå ïîòð³áíî, Ùîá ãîäóâàëüíèöÿ, âñå ùîñü ëåïå÷ó÷è, ¿õ çàáàâëÿëà, É îäÿãó ¿ì äîáèðàòè íå òðåáà äî ð³çíèõ ï³ð ðîêó. Âðåøò³, íå ìàþòü í³ çáðî¿ âîíè, í³ óêð³ïëåíü âèñîêèõ, Ùî çàõèùàëè á ìàéíî ¿õíº: ùåäðî-áî âñå íåîáõ³äíå ¯ì ïîñòà÷àº çåìëÿ ³ ïðèðîäà – ìàéñòðèíÿ óäàòíà. Îñü ùî, ïî-ïåðøå, ñêàæó: ÿêùî ò³ëî çåìë³, ³ âîëîãà, É ïîäóâè â³òðó ëåãê³, ³ âîãíþ ðîçæàð³ëå äèõàííÿ, Ç ÷îãî, ÿê âèäíî, ðå÷åé íàéïîâí³øà ñóêóïí³ñòü ïîñòàëà, – Âñå ç íàðîæäåííîãî, îòæå, âìèðóùîãî ñêëàäåíå ò³ëà, Çíà÷èòü, ³ ñâ³ò óâåñü ñàìå òàêó ìóñèòü ìàòè ïðèðîäó. Ñïðàâä³-áî: ùî â åëåìåíòàõ ñâî¿õ ³ ÷àñòèíàõ ï³äëåãëå Ñìåðò³, ÿê ñïîñòåð³ãàºìî, ùî íàðîäèëîñÿ òîáòî, – Òå âçàãàë³, â ñâî¿é ö³ëîñò³, º íåîäì³ííî âìèðóùèì ² âîäíî÷àñ íàðîæäåííèì. Òîìó, âåëåòåíñüê³ ÷àñòèíè Ñâ³òó öüîãî é åëåìåíòè â îíîâëåíí³ áà÷à÷è é ñìåðò³, Âèñíîâîê ðîáèìî: â íåáà é çåìë³ äåñü ó áåçì³ðàõ ÷àñó Ñâ³é áóâ íàðîäæåííÿ äåíü, îòæå, é ñìåðòíà â íèõ áóäå ãîäèíà. .......................................................................................................... Â ñïîñ³á ÿêèé ³ç ìàòåð³¿ çâàëèùà çãîäîì ïîñòàëè 420 Òâåðäü ñóõîäîëó, ³ íåáà íàìåò, ³ ãëèá³íü îêåàíó, Ñîíöÿ ³ ì³ñÿöÿ á³ã êîëîâèé, – òîá³ âèêëàäó çàðàç. Òóò-áî, ñêàæó áåç âàãàíü, í³ ÿêèéñü ïåðåäáà÷ëèâèé ðîçóì

505

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ ðå÷åé íå äîâ³â äî íàëåæíîãî ëàäó, Í³ ñâî¿õ ðóõ³â ñàì³ íå ìîãëè âîíè, çâ³ñíî, ïðîäóìàòü, Ëèø, íåç÷èñëåíí³, â ºäíàííÿ âñòóïàþ÷è ð³çíîìàí³òí³ Â³ä áåçêîíå÷íèõ â³ê³â, íåíàñòàííèìè ãíàí³ òîâ÷êàìè, ßê ³ âàãîþ ñâîºþ, ðîÿòüñÿ ðå÷åé âñ³õ íà÷àòêè, Ñõîäÿòüñÿ òàê ì³æ ñîáîþ ³ ñÿê, íà÷å ñïðàâä³ ãîòîâ³ Âñå ïåðåïðîáóâàòü, ùî ìîæóòü ç³òêíåííÿ ¿õí³ çðîäèòè, – Îñü ÷îìó, ïðîòÿãîì íèçêè â³ê³â íàáëóêàâøèñü äîâîë³, Âñ³ ïåðåáðàâøè ïðè òîìó ñïîëóêè, âñ³ ðóõè ìîæëèâ³, Âðåøò³, â òàêå ïîºäíàííÿ âñòóïèëè âîíè, ùî íåð³äêî Ìîæå òàêèì îñü âåëèêèì ðå÷àì äî æèòòÿ äàòè ïîøòîâõ: Íåáó, ³ ìîðþ, é çåìë³, òà âñ³ëÿêîãî âèäó ñòâîð³ííÿì. Òóò ùå íå ëèâ ñâîãî ñÿéâà øèðîêîãî âèñîêîëåòíèé Ñîíÿ÷íèé êðóã, íå âèäí³ëèñÿ çîð³ âåëèêîãî ñâ³òó, Ìîðÿ, í³ íåáà òîä³ íå áóëî, í³ çåìë³, í³ ïîâ³òðÿ, Æîäíî¿, âðåøò³, ç ðå÷åé, ùî ¿õ áà÷èòè ìîæåìî íèí³. Áóâ ÿêèéñü âèõîð íîâèé, íàãðîìàäæåííÿ, ùî óòâîðèëîñü ²ç åëåìåíò³â – óñÿêîãî ðîäó íà÷àòê³â, ÷èé íåëàä – Â³äñòàí³, ðóõè, âàãà, ïîºäíàííÿ, óäàðè, ñïîëóêè, Ð³çí³ øëÿõè – êàëàìóòèëè ¿õ, äî áî¿â ñïîíóêàëè, Áî íåîäíàêîâ³ñòü ¿õí³õ ô³ãóð, ÿê ³ ôîðì íåïîä³áí³ñòü, Íå äîçâîëÿëè ¿ì í³ â ïîºäíàíí³ òàêîìó ëèøàòèñü, Í³ ì³æ ñîáîþ âñòóïèòè â ðîçì³ðåí³, ïðàâèëüí³ ðóõè. Ùî áóëî ð³çíå â ò³é ìàñ³, – ðîçá³ãëîñü ïîòîìó; ïîä³áíå, Âðåøò³, ç ïîä³áíèì ç³éøëîñÿ, íàì³òèâøè îáð³¿ ñâ³òó – ×ëåíè éîãî ïî÷àëè âèð³çíÿòèñü, ÷àñòèíè âåëèê³ Ðîçïîä³ëèëèñü: íåáåñ âèñî÷³íü – îä çåìë³ â³ääàëèëàñü, Ìîðå – îêðåìî ëÿãëî, ùîá ñâî¿ ìàëà ìåæ³ âîëîãà; ×èñò³ âîãí³ â³äîêðåìèëèñü òåæ, çàÿñí³âøè â åô³ð³. Ñïåðøó-áî âñ³ åëåìåíòè çåìë³, ¿¿ ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ, 450Ùî âàãîâèò³ áóëè é ïåðåïëåòåí³, ðàçîì ç³éøëèñÿ Äåñü ïîñåðåäèí³ é ì³ñöå òîä³ ùîíàéíèæ÷å ïîñ³ëè. ², ùî ò³ñí³øå çáèâàëèñü äîêóïè, òî ç á³ëüøèì íàïîðîì Ãåòü âèðèâàëîñÿ òå, ç ÷îãî ìîðå, ³ ñîíöå, ³ ì³ñÿöü Âèíèêëè, é çîð³ ÿñí³, ÿê ³ ñò³íè âåëèêîãî ñâ³òó. Áî æ ³ç íàñ³ííÿ êðóãë³øîãî, ãëàäøîãî âñå öå ïîñòàëî É ì³ñòèòü äð³áí³ø³ ÷àñòêè, í³æ çåìëÿ âàãîâèòà ¿õ ìàº. Òîæ, ÷åðåç ïîðè çåìë³ ïðîðèâàþ÷èñü, âèõîïèâñü ïåðøèì ² äî íåçì³ðíèõ âèñîêîñòåé çëèíóâ åô³ð âîãíåíîñíèé, ²íøèõ ÷èìàëî âîãí³â ïîòÿãíóâøè, ëåãêèé, çà ñîáîþ. Òàê öå ïðèáëèçíî áóëî, ÿê îòî ïðè ðàíêîâ³é ãîäèí³ Áà÷èìî ÷àñòî: íà âñ³ÿíèõ ðîñàìè-ïåðëàìè òðàâàõ Ñîíöå ïðîì³ííÿì ñâî¿ì çîëîòèì âèãðàº ïóðïóðîâî. Ïàðó òîä³ âèäèõàþòü ð³÷êè â³÷íîïëèíí³ é îçåðà, ×àñîì îá ò³é æå ïîð³ é íàä çåìëåþ çä³éìàºòüñÿ õìàðêà.

506

Тіт Лукрецій Кар Âñ³ îò³ âèïàðè, çëèíóâøè âãîðó ³ òàì ïîºäíàâøèñü, Çàâîë³êàþòü ñîáîþ, ìîâ ïëåòèâîì, íåáî áëàêèòíå. Òàê ³ òîä³, ñòàâøè ò³ëîì îêðåìèì, åô³ð ëåãêîïëèííèé Ìîâáè ñêëåï³ííÿì íàø ñâ³ò îòî÷èâ ³, ðîçïëèâøèñÿ äàë³ Â íàïðÿìêàõ ð³çíèõ, óñþäè ïðîñëàâøèñü, â îá³éìè øèðîê³ Â³í óñ³ ðå÷³ ïîæàäëèâî âçÿâ, çâ³äóñ³ëü îòî÷èâ ¿õ. Ùîéíî òîä³ ïî÷àëè ôîðìóâàòèñÿ ì³ñÿöü ³ ñîíöå, Ùî ì³æ çåìëåþ ³ íåáîì, êóëÿñò³, â ïîâ³òð³ íåâïèííî Êðóòÿòüñÿ: ¿õ í³ çåìëÿ, í³ åô³ð íå ïðèñâî¿â áåçìåæíèé, Áî íå íàñò³ëüêè âàæê³ áóëè, ùîáè íà äí³ äåñü îñ³ñòè, ² íå íàñò³ëüêè ëåãê³, ùîáè ãåí ó âèñîê³ñòü ìàéíóòè. Òîæ ïîñåðåäèí³, ìîâáè ò³ëà, ùî æèâó ìàþòü ñèëó, Çâåðøóþòü á³ã êîëîâèé – âñåîñÿæíîãî ñâ³òó ÷àñòèíè. Âðåøò³, ïðèãëÿíüìîñü äî íàøîãî ò³ëà: îäíå ùîñü ó íüîìó – Â ðóñ³, ùîñü ³íøå òîä³ ìîæå â ïîâíîìó ñïîêî¿ áóòè. Òàê ïîðîçõîäèëèñü ò³ åëåìåíòè, é çåìëÿ òîä³ ðàïòîì, – Äå íèí³ ìîðÿ, ïðîñëàëàñÿ ãåí øèðî÷³íü ëàçóðîâà, – Íà÷å çàïàëàñü, ³ õëàíü ó òå ëîæå ñîëîíà âëèëàñÿ, ² ç äíÿ íà äåíü, ùî ñèëüí³øå íà çåìëþ äîâê³ë íàòèñêàëè Ïðîìåí³ ñîíöÿ é ïàëþ÷èé åô³ð, ùî ÷àñò³øå òîâ÷êàìè Ìîâáè äîêóïè çãàíÿëè ¿¿ â³ä íàéäàëüøèõ îêðà¿í, Ùîá äî ñåðåäèíè âñÿ âîíà çáèëàñü ï³ä íàòèñêîì ¿õí³ì, Òî âñå ðÿñí³øå ç ãëèáèí ¿¿ ò³ëà âèõîäèâ ñîëîíèé Ï³ò, ùî, ñïëèâàþ÷è, ïîâíèâ ìîðÿ é îêåàíó ð³âíèíè; Òî âñå ÷èñëåíí³ø³, âèðâàâøèñü ãåòü, âèë³òàëè ðîÿìè 3 íå¿ íà÷àòêè ïîâ³òðÿ é âîãíþ, ³ â íàäçåìíèõ âèñîòàõ Íåáà õîðîìè ÿñí³ íàñåëÿëè ùî ðàç, òî ãóñò³øå. Ïîîñ³äàëè ïîëÿ, ï³äíÿëèñü, íà÷å ñõ³äöÿìè, âãîðó Âèñîêîâåðõ³ êðÿæ³: íå ìîãëè æ áî çàïàñòèñÿ ñêåë³, ßê ³ çåìëÿ, âîäíî÷àñ – ïåðåéòè â îäíîñòàéíó äîëèíó. Òàê íàáóëà ð³âíîâàãè çåìëÿ, ïîñòóïîâî çðîáèâøèñü Ò³ëîì ñóö³ëüíèì: íåìîâáè íàìóë ç óñ³õ çàêóò³â ñâ³òó Âàæêî íà äíî ïîñïëèâàâ, äå é îñ³â, íà÷å ãóùà, íàéíèæ÷å. Ìîðå ïîòîìó, ïîâ³òðÿ, à äàë³ é åô³ð âîãíåíîñíèé – Âñå, ùî ïðîçîðå, òîíêå, òå çîñòàëîñü áåç äîì³øêè, ÷èñòå, 500Òà íåîäíàêîâå ùîäî âàãè: òàê åô³ð, ùî íàéëåãøèé ² íàéñâ³òë³øèé, íàä øàðîì ïîâ³òðÿ, íàéâèùå, ðîçëèâñÿ; Ò³ëà ïëèâêîãî ñâîãî íå çì³øàâ, ïðîòå, ç íèì, íåñïîê³éíèì, – Õàé òàì, ìîâëÿâ, ïîðèâàþòü óñå êðóòåæ³, â³òðîâ³¿, Õàé àæ äî äíà òàì óñå ñêàëàìó÷óþòü áóð³ íåïåâí³, – Ñàì â³í âîãí³ ñâî¿ â ïåâí³ì íåñå, ð³âíîïëèíí³ì ïîòîö³. Òå, ùî åô³ð ìîæå ì³ðíî ïëèñòè, îäíîñòàéíèì ïîðèâîì, Ïîíò íàì ï³äêàçóº – ìîðå, ùî âñþ íåîñÿæíó ñóêóïí³ñòü Âîä ñâî¿õ ð³âíî æåíå, òå÷³¿ çáåð³ãàþ÷è ïëàâí³ñòü. Ðóõó ç³ðîê îñï³âàòè ïðè÷èíó ïîðà âæå íàñï³ëà.

507

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Îò ùî, ïî-ïåðøå, ñêàæó: ÿêùî êðóòèòüñÿ êóëÿ íåáåñíà, – Çíà÷èòü, íà äâà ¿¿ ïîëþñè, âèçíàéìî, òèñíå ïîâ³òðÿ, Ùî ç äâîõ áîê³â çàìèêàº òó êóëþ, ï³äòðèìóº ççîâí³. Ùå îäèí ïëàñò éîãî âèùå ïëèâå, â ò³ì êåðóíêó, â ÿêîìó Êîòÿòüñÿ â³÷íîãî ñâ³òó áëèñêó÷³ ç³ðêè; àáî ³íøèé, Íèæ÷èé, æåíå â ïðîòèëåæíîìó íàïðÿì³ êóëþ íåáåñíó, ßê òå÷³ÿ ð³÷êîâà, – êðóòèòü êîëåñîì ³ç ÷åðïàêàìè. Âò³ì, ìîæå áóòè é òàêå, ùî âñå íåáî ñòî¿òü íåïîðóøíå, Êîâçàþòü ò³ëüêè ñâ³òèëà ïî íüîìó – ðÿõòþ÷³ ñóç³ð’ÿ, Ìîæå, òîìó, ùî âîãíåííèé åô³ð ñîá³ âïåðòî øóêàº Âèõîäó – êðóòèòüñÿ âñå, é âîäíî÷àñ ïîðèâàº ç ñîáîþ ²íø³ âîãí³, ³ æåíå ¿õ ïî òåìíèõ ïðîñòîðàõ Ñóìàíà; Ìîæå, ââ³ðâàâøèñÿ çâ³äêèñü ³ççîâí³, ïîâ³òðÿíèé ïîäóâ Íèìè êðóæëÿº âåñü ÷àñ; íó, à ìîæå, âîíè é ñàìîõ³òòþ Ëèíóòü òóäè, äå ¿õ âàáèòü ïîæèâà, ³ òàê îò ó íåá³, Ò³ëî âîãíåííå ñâîº ï³äæèâëÿþ÷è, â³÷íî ìàíäðóþòü. Ùî òóò º ïðàâäîþ – ñò³ëüêè-áî ä³º ïðè÷èí ó ö³ì ñâ³ò³, – Âàæêî ñêàçàòü, àëå ùî â³äáóâàºòüñÿ é ìîæå â³äáóòèñü Â ð³çíèõ ñâ³òàõ, ùî ïî-ð³çíîìó âèíèêëè äåñü ó ãëèáèíàõ Âñåñâ³òó, – âèêëàñòè õî÷ó, à òàêîæ – ÷èñëåíí³ ïðè÷èíè Ðóõó ç³ðîê, ÿê³ êîâçàþòü ì³ðíî â éîãî áåçáåðåææ³. Ç íèõ æå ÿê òàì, òàê ³ òóò, ëèø îäíà ìóñèòü áóòè ïðè÷èíà, Ùî ñïîíóêàº äî ðóõó ç³ðêè, òà ¿¿ âèçíà÷àòè Âàæêî òîìó, õòî âïåðåä ³òè ìîæå ëèøå êðîê çà êðîêîì. Ùîá ïîñåðåäèí³ ñâ³òó âñüîãî ïðîáóâàòü ó ñïîêî¿, Ìóñèòü çåìëÿ, ìîâáè ç ò³ëà ñïàäàþ÷è, ì³ðíî âòðà÷àòè Âëàñíó âàãó é ìàòè ³íøó ÿêóñü ï³ä ñîáîþ ïðèðîäó, Ùî ñïîêîíâ³êó îäíó òâîðèòü ö³ë³ñòü ³ç òèì ïîâ³òðÿíèì Îáøèðîì ñâ³òó, â ÿê³ì âîíà, ì³ñöå ïîñ³âøè, ³ñíóº. Òèì-òî çåìëÿ – íå òÿãàð äëÿ ïîâ³òðÿ, íå òèñíå íà íüîãî, ßê ³ íà áóäü-êîãî ç íàñ – íàø³ ÷ëåíè: ÿê øè¿, ñêàæ³ìî, Íå çàâàæêà ãîëîâà, òà é âàãó âñüîãî ò³ëà, íàðåøò³, Íîãè òðèìàþòü, à ìè æ ³ íå ÷óºìî íîø³ ò³º¿. ² íàâïàêè: ùî íàêèíóòî ççîâí³, – íàéìåíøà äð³áíèöÿ Âèäàòèñü ìîæå äëÿ íàñ âàíòàæåì íåïîì³ðíî âåëèêèì. Îñü ÿê âàæëèâî âðàõîâóâàòü êîæíî¿ ðå÷³ ñïðîìîæí³ñòü. Îòæå, çåìëÿ – íå ÷óæèíêà ÿêàñü, ùî ïðèáèëàñü ðàïòîâî Õòîçíà–çâ³äê³ëü, îïèíèâøèñÿ òóò, ó ÷óæîìó ïîâ³òð³. Í³. Âîíà ç íèì âîäíî÷àñ, ùîéíî âèíèêíóâ ñâ³ò, íàðîäèëàñü, – Ïåâíà ÷àñòèíà éîãî, ÿê îò íàøîãî ò³ëà ÷àñòèíè. 550Äàë³. ßê ò³ëüêè ñòðÿñåòüñÿ çåìëÿ îä ìîãóòíüîãî ãðîìó, Òóò æå é íàä íåþ íåìîâáè äâèãòèòü óñå, çðóøåíå ç ì³ñöÿ, Ùî íåìîæëèâèì áóëî á, ÿêáè íàøà çåìëÿ íå ñòèêàëàñü ²ç ïîâ³òðÿíèìè ñâ³òó ÷àñòèíàìè, ç íåáîì âèñîêèì. Áî ñïîêîíâ³êó òðèìàþòüñÿ ðàçîì íà ñï³ëüí³ì êîð³íí³

508

Тіт Лукрецій Кар Íåáî é çåìëÿ: ïåðåïëåòåí³, òâîðÿòü îäíå ùîñü, ºäèíå. Íå ïîì³÷àºø õ³áà, ÿê ï³äòðèìóº âñå íàøå ò³ëî, Õî÷ ³ âåëèêà âàãà éîãî, ñèëà äóø³ ùîíàéòîíøà Ñàìå òîìó, ùî ñïëåëèñü âîíè é òâîðÿòü îäíå ùîñü, ºäèíå? Ùî æ äî ëåãêîãî ñòðèáêà ïîðèâàòè á ìîãëî íàøå ò³ëî, ßê íå äóø³, ùî êåðóº âñ³ìà éîãî ÷ëåíàìè, ñèëà? Òî ÷è íå áà÷èø òåïåð, ÿêó ì³öü âèÿâëÿº ïðèðîäà, Íàâ³òü òîíêà, ïîºäíàâøèñü ³ç ò³ëîì âàæêèì, – ÿê ïîâ³òðÿ, Ç’ºäíàíå ç ò³ëîì çåìë³, ñèëà äóõó – ³ç ò³ëîì ëþäèíè? Ñîíÿ÷íèé êðóã, éîãî ñÿéâî, í³ ìåíøèì, àí³ çíà÷íî á³ëüøèì Áóòè íå ìîæå, í³æ çîðîâ³ íàøîìó â³í âèäàºòüñÿ, Áî, õàé ç ÿêèõ òàì âèñîò íàì âîãí³ ñâîãî ñâ³òëà á íå ñëàëè, Çâ³äêè á ó íàø³ ò³ëà íå âäèõàëè âîíè ñâîãî æàðó, – Ïðîñò³ð ïîáîðó ñâîãî òóò íå â³çüìå: âîãíþ íå ïðèìåíøèòü Â³ääàëü – íå ñòàíå-áî â³í ÷åðåç íå¿ äð³áí³øèì äëÿ îêà. Òîæ, êîëè æàð ³ ïðîì³ííÿ ñë³ïó÷å, ïðîëèâøèñü îä ñîíöÿ, Éäóòü àæ äî íàøèõ ÷óòò³â, çàïîëîíþþòü çåìëþ äîâêîëà, Çíà÷èòü, ìè îáðèñè áà÷èìî ñïðàâæí³ îêðóãëîãî ñîíöÿ É ðîçì³ðè ñàìå òàê³, ÿê ó íüîãî – í³ á³ëüø³, í³ ìåíø³. É ì³ñÿöü, – ÷è òî â³í ïîçè÷åíèì ñÿéâîì îñâ³òëþº çåìëþ, ×è òàêè ç âëàñíîãî ò³ëà ñâîº âèïðîì³íþº ñâ³òëî, – Òàê ÷è ³íàêøå – ïëèâå â³í ó íåá³ í³òðîõè íå á³ëüøèé, Í³æ âèäàºòüñÿ â³í íàì â³äñ³ëÿ ³ ñïðèéìàºòüñÿ çîðîì. Áî, íà ùî äèâèìîñü ìè â³ääàë³ê, ÷åðåç òîâùó ïîâ³òðÿ, Òå, ïîêè çðîáèòüñÿ ìåíøèì, ðîçïëèâ÷àñòèì âèäàòèñü ìóñèòü ² íå÷³òêèì. Íó, à ì³ñÿöü – âèðàçí³ âåñü ÷àñ íàì ÿâëÿº Îáðèñè é ôîðìó îêðåñëåíó, ÿñíó; òîæ âèñíóéìî çâ³äñè: Ñàìå òàê³ â íüîãî âèì³ðè é êîíòóðè áóòè ïîâèíí³ Òàì, ó âèñîòàõ, ÿêèìè çâ³äñ³ëü âîíè íàì âèäàþòüñÿ. Òàê ³ ç åô³ðíèìè, ùî â³äñ³ëÿ òè ¿õ áà÷èø, âîãíÿìè Ìàºòüñÿ ñïðàâà: ÿêùî ò³ âîãí³, ùî ¿õ âèäíî é íà çåìëÿõ, – Ïîêè ÿñêðàâî ìèãòÿòü, ïîêè æàð âèð³çíÿºòüñÿ ¿õí³é, – Ëåäâå ïîì³òíî äëÿ íàøîãî îêà ó òîé á³ê ÷è ³íøèé Â ì³ðó â³ääàëåííÿ çì³íþþòü ³íîä³ îáðèñè é ôîðìó,– Ìîæåìî çíàòè, êàæó, ùî é óñ³ ò³ âîãí³, ùî â åô³ð³, Íà âîëîñèíêó ëèø áà÷àòüñÿ íàì ÷è òî á³ëüø³, ÷è ìåíø³. Äèâà é ó òîìó íåìàº, ùî ñîíöå, òàêå íåâåëè÷êå, Ìîæå òàêèìè äîâê³ë ðîçëèâàòèñü ïîòîêàìè ñâ³òëà, Ùî çàïîëîíþº íèì óñ³ çåìë³, âñþ ìîðÿ ðîçëîã³ñòü, Âåñü íåáîñõèë, òåïëîòîþ çàõëþïóº âñå âêîëî ñåáå. Áî ìîæå áóòü, ùî ó ñâ³ò³ âñüîìó ëèø îäíå öå, ºäèíå, Øèðîêî á’º äæåðåëî, ðàç ó ðàç âèêèäàþ÷è â ïðîñò³ð Ñÿéâî íîâå, ÿêùî ç ö³ëîãî ñâ³òó âîãíåíí³ íà÷àòêè Ñõîäÿòüñÿ ñàìå ñþäè, é òóò âèðóþòü âîíè, çâ³äóñþäè Ñïëèâøèñü, îäèí ò³ëüêè æàðó âñåñâ³òíüîìó òâîðÿ÷è âèò³ê.

509

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 600Íå ïîì³÷àâ òè õ³áà, ÿê, áóâà, ³ ìàëåíüêèé ñòðóìî÷îê Øèðîêî æèâèòü ëóãè é íàâ³òü ïîëå çàâîäíèòè ìîæå? Òàê ³ â³ä ñîíöÿ, äàðìà, ùî ìàëå âîíî, æàðîì áåðåòüñÿ É ìîâáè ñàìî ïàëàõêî÷å ïîâ³òðÿ, êîëè ïðèïóñòèòè, Ùî äî âîãíþ âîíî äóæå ÷óòëèâå ³ çäàòíå ïðîéíÿòèñü Ïîëóì’ÿì, ò³ëüêè-íî æàðó íàéìåíøîãî äîòèê îä÷óº, ßê ³ êîëîññÿ, é ñîëîìà íå ðàç, – äîñèòü ³ñêðè îäíî¿, – Òóò æå, íà íàøèõ î÷àõ, ïëîìåí³º îä êðàþ é äî êðàþ. Òàê, ìîæå, é ñîíöå, ùî â íåá³ ñâ³òèëüíèêîì ñÿº ðîæåâî, Ìîâáè âïîâèòå âîãíåì – íåäîñÿæíèì äëÿ íàøîãî îêà Ðîºì ðîçæåâðåíèõ, òà íå ïîçíà÷åíèõ áëèñêîì ïèëèíîê, Ùî æàðîíîñíó ñîáîþ ïðèìíîæóþòü ïðîìåí³â ñèëó. Ãîä³ îäíå äàòü ïîÿñíåííÿ â³ðíå é ïðîñòå ùîäî ðóõó Ñîíöÿ: ÿêèì âîíî ñïîñîáîì éäå â³ä ãðàíèöü ñâî¿õ ë³òí³õ Äî Êîçåðîãà, ùî íà çèìîâ³ì ïîâîðîò³, é ïîòîìó – Çíîâó ïðÿìóº íàçàä, àæ äî ðèñè íàéâèùî¿, – Ðàêà; ² – ùîäî ì³ñÿöÿ: ÿê çà äâàíàäöÿòó ðîêó ÷àñòèíó Êîëî íàêðåñëèòü òàêå, ùî çà ð³ê îáá³æèòü éîãî – ñîíöå? ßâèù òèõ, ùå ðàç êàæó, – íå çâåñòè äî ïðîñòî¿ ïðè÷èíè. Ìîæíà, ïî-ïåðøå, ñõèëèòèñü äî äóìêè, ÿêó ïðî ò³ ðå÷³ Âèêëàâ êîëèñü Äåìîêð³ò, ùî áîæåñòâåííèì õèñòîì óñëàâèâñü. Òîáòî: ùî áëèæ÷å ç³ðêè äî çåìë³, òî ¿õ ìåíøå òà ìåíøå Â ðóõ êîëîâèé ìîæå âòÿãóâàòü ñèëîþ âèõîð íåáåñíèé. Áî æ óíèçó â³í, íåìîâ çàòóõàþ÷è, òðàòèòü ïîðèâí³ñòü, ² íå òàêà âæå ó íüîãî ìîãóòí³ñòü; îñü òàê ïîñòóïîâî Ñîíöå é ç³ðêè, ùî çà íèì, çàëèøàþòüñÿ çàâæäè ïîçàäó. Çíà÷íî-áî íèæ÷å á³æàòü, í³æ ñóç³ð’ÿ âèñîê³, âîãíåíí³. Ì³ñÿöü – òèì ïà÷å: ùî íèæ÷à äîðîãà, ÿêîþ á³æèòü â³í, Ùî â³ä çåìë³ âîíà áëèæ÷à ³ äàëüøà òèì ñàìèì îä íåáà, Òî éîìó âàæ÷å ç ñóç³ð’ÿìè âåðõí³ìè á³ã ñâ³é ð³âíÿòè. ², ùî ñëàáê³øèì ï³äõîïëåíèé âèõîðîì, íèæ÷èé îä ñîíöÿ, Ì÷èòü â³í ó íåá³, òî ëåãøå ñóç³ð’ÿì, ÿê³ âêîëî íüîãî, ² íàçäîãíàòè éîãî, é çàëèøèòè äàëåêî ïîçàäó. Îò ³ çäàºòüñÿ, ùî â³í ò³ ñóç³ð’ÿ âåñü ÷àñ äîãàíÿº, Øâèäøèé îä íèõ, à íàñïðàâä³ âîíè ïîâåðòàþòü äî íüîãî. Íó, à ìîæëèâå é òàêå, ùî â³ä ïîëþñ³â äâîõ ïðîòèëåæíèõ Ì³ðíî ÷åðãóþ÷èñü, äâ³ òå÷³¿ ïîâ³òðÿí³ ñòðóìóþòü: Ñîíöå â³ä ë³òí³õ ñóç³ð’¿â îäíà ç íèõ ìîãëà á îäãàíÿòè É äî ïîâîðîòó âåñòè çèìîâîãî, äå õîëîä ³ñêðèòüñÿ; Äðóãà – â³äêèíóâøè çíîâó îä ñèíÿâèõ ò³íåé ìîðîçó, Äî æàðîíîñíèõ âåëà á éîãî ñìóã, äî ñóç³ð’¿â ïåêó÷èõ. Òàê îò ì³ðêóþ÷è, ìîæíà ââàæàòè, ùî ì³ñÿöü ³ çîð³, Äîâãèé ñâ³é øëÿõ êîëîâèé ó ðîêàõ îáá³ãàþ÷è äîâãèõ, Òåæ òî â îäíó òå÷³þ ïîòðàïëÿþòü, òî çíîâó æ – ó äðóãó. Íå ïîì³÷àºø õ³áà? – Ïðîòèëåæíèìè ãíàí³ â³òðàìè,

510

Тіт Лукрецій Кар Õìàðè ó íàïðÿìàõ ì÷àòü ïðîòèëåæíèõ: íàä íèæí³ìè – âåðõí³. Òî ÷è é ç³ðêè á íå ìîãëè, ïðîòèëåæíèì ï³ääàâøèñü ïîòîêàì, Ïî êîëîâèõ ñâî¿õ äàëüí³õ äîðîãàõ â åô³ð³ êðóæëÿòè? Í³÷ íàëÿãàº íà çåìë³ ïîíóðèì îãðîìîì ñâîº¿ Ò³í³ àáî ÷åðåç òå, ùî, äàëåêî¿, âðåøò³, ñÿãíóâøè 650Íåáà ìåæ³, ðîçãóáèëî âîãí³ ñâî¿ âòîìëåíå ñîíöå, – ² ðîçòðÿñëî, é äî îñòàííüî¿ êðèõòè ¿õ ïîðîçñ³âàëî Â òîâù³ ïîâ³òðÿ,– àáî é ï³ä çåìëåþ íèì ðóõàº ñèëà Öÿ æ, ÿêà øëÿõîì âåëà êîëîâèì éîãî é ïîíàä çåìëåþ. Òàê ³ Ìàòóòà ïðîñòîðîì åô³ðíèì î ïåâí³é ãîäèí³ Ñâ³òëî ðîæåâå ñèïíå, â³ä÷èíÿþ÷è øèðîêî áðàìó Äíåâ³, ÷è òî ÷åðåç òå, ùî, äî îáð³þ ëèíó÷è çíîâó, Øëå ñâî¿ ïðîìåí³ ñîíöå âïåðåä, – ùîá îä íèõ çàïàëèâñÿ Âåñü íåáîñõèë, ÷è òî æàðó íàñ³ííÿ âîãíåííå ðîÿìè Çâèêëî ñïëèâàòèñü î ïåâí³é ãîäèí³, é òîìó, ùî íå ðàíîê, – Çîâñ³ì íîâå ïîñòàº ç òèõ íà÷àòê³â îñÿéëèâå ñîíöå. Êàæóòü, ç ²äåéñüêèõ âåðøèí, ÿê ëèøå íà ñâ³òàíîê áåðåòüñÿ, Âèäíî âîãí³, ðîçïîðîøåí³ ãåí ó âèñîêîñòÿõ íåáà, Ùî, ìîâ ó êóëþ ç³áðàâøèñü îäíó, çàìèêàþòüñÿ êîëîì. Íàñ íå ïîâèííî í³òðîõè â òèõ ñïðàâàõ ³ òå äèâóâàòè, Ùî æàðîíîñíå íàñ³ííÿ â îäíó ëèø, îçíà÷åíó ïîðó Ìîæå ñïëèâàòèñü ³ ñîíÿ÷íèé áëèñê ïîíîâëÿòè ùîäåííî. Áà÷èìî æ ìè íå îäíå, ùî äîâê³ë â³äáóâàºòüñÿ ò³ëüêè Â ïåâíèé, îêðåñëåíèé ÷àñ: ïîêðèâàþòüñÿ êâ³òîì äåðåâà Ñàìå â îêðåñëåíèé ÷àñ ³ â îêðåñëåíèé ÷àñ – îäöâ³òàþòü. Òàê îò ³ çóáè íå áóäü-êîëè – â ïåâí³é ïîð³ âèïàäàòè Çìóøóº â³ê, ³ ì’ÿêîìó ïóøêó çàñ³âàòèñü íà ëèöÿõ Òåæ ëèøå â ïîðó âåëèòü, ³ ì’ÿê³é áîðîä³ – ïðîáèâàòèñü. À ãðîìîâèö³, äîù³ òà ñí³ãè, áóðåâ³¿ òà õìàðè – ×è íå ÿêóñü ìàþòü ïåâíó, äîã³äíó äëÿ íèõ ïîðó ðîêó? Òàê. Áî ÿêùî áóëè ïåðâîïðè÷èíè òóò ñàìå òàêèìè É ðå÷³ òàêèìè æ áóëè â³ä óòâîðåííÿ ñâ³òó, òî é íèí³ Éäå ¿õ â³äíîâëåííÿ êîæíîãî ðàçó â òàêîìó æ ïîðÿäêó. Äàë³. ßêùî ñòàþòü äîâøèìè äí³, à êîðîòøèìè – íî÷³, ² íàâïàêè, ÿêùî äí³ éäóòü íà ñïàä, à äî ïðèðîñòó – íî÷³, Çíà÷èòü, àáî, íàä çåìëåþ âåðñòàþ÷è øëÿõ ³ ï³ä íåþ, Öå æ ñàìå ñîíöå íåð³âí³ íàêðåñëþº äóãè â åô³ð³ É íà íåîäíàêîâ³ ä³ëèòü òèì ñàìèì â³äòèíêè îðá³òó: Ùî ç îäíîãî ¿¿ áîêó â³äð³çàëî, òå äîêëàäàº – Äî ïðîòèëåæíîãî, é òàê ùîðàç á³ëüøó äóãó âîíî êðåñëèòü, Ïîêè ñÿãíå òîãî çíàêà íåáåñíîãî, äå âñüîãî ðîêó Âóçîë âèð³âíþº äåííå îñâ³òëåííÿ ç ò³íÿìè íî÷³. Áî ïîñåðåäèí³ øëÿõó, ì³æ ïîäóâîì Ï³âíî÷³ é Ï³âäíÿ, Ñîíöå, – â³ääàëåíå ð³âíî â³ä ïóíêò³â îáîõ ïîâîðîòíèõ ×åðåç ïîëîæåííÿ ïåâíå âñüîãî çîðåíîñíîãî êîëà,

511

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Äå âîíî, á³ã ñâ³é çìèêàþ÷è, ïîðàìè ðîêó ÷åðãóº, Ñâ³òëîì êîñèì îñÿâàº çåìí³ é ïîâ³òðÿí³ ïðîñòîðè; Òàê öå ïðèíàéìí³ ïîÿñíþþòü ò³, õòî, ðîçì³òèâøè íåáî, Çíàêè íà íüîãî íàí³ñ, ìîâ îçäîáè, â ÷³òêîìó ïîðÿäêó. Òóò ùå ìîæëèâå é òàêå, ùî ì³ñöÿìè – ïîâ³òðÿ ãóñò³øå, Îò ³ òðåìòèòü ï³ä çåìëåþ, ïðèãëóøåíà, ñîíöÿ ïîæåæà, – Âñå íå âäàºòüñÿ ¿é ïîëóì’ÿì áóéíî çìåòíóòèñü äî ñõîäó, Îñü ÷îìó â ìåæàõ çèìè òàê çàáàðëèâî òÿãíóòüñÿ íî÷³, Ïîêè íå âèçèðíå äåíü ó â³íêó íà ÷îë³ ïðîìåíèñò³ì. Äàë³ é òàêå ìîæå áóòè, ùî ïðè ÷åðãóâàíí³ ï³ð ðîêó 700Çâèêëè âîãí³ ÷è ïîâ³ëüí³øå òðîõè, ÷è øâèäøå ñïëèâàòèñü, ² ÷åðåç òå – ìàáóòü, º äîëÿ ïðàâäè â ïðèïóùåíí³ òîìó – Ñîíöå çðèíàº ïîñò³éíî ç îêðåñëåíèõ ì³ñöü íåáîñõèëó. Ì³ñÿöÿ áëèñê ìîæå áóòè â³ä ñîíöÿ, ùî ñâ³òèòü íà íüîãî, É òå â³äîáðàæåíå ñâ³òëî ùîäíÿ â³í äî íàøîãî çîðó Á³ëüøå çâåðòàº, âåñü ÷àñ îääàëÿþ÷èñü ì³ðíî â³ä ñîíöÿ, Àæ, îáåðíóâøèñü äî íüîãî ëèöåì, çàÿñí³º óïîâí³ É çàõ³ä éîãî çàïðèì³òèòü íàïðîòè – ïðè ñõîä³ ñâîºìó. À íà çâîðîòí³é äóç³ íàâïàêè: â³í ïîâèíåí ïîìàëó Ñâ³òëî ñâîº ìîâ õîâàòè â³ä íàñ, äî ïðîì³ííîãî ñîíöÿ Çíîâ á³æó÷è, âæå íà ³íø³ì ê³íö³ çîðåíîñíîãî êîëà. Òàê ðîçì³ðêîâóþòü ò³, õòî ââàæàº, ùî ì³ñÿöü – êóëÿñòèé, Ùî ïî îðá³ò³ ñâî¿é ïðîá³ãàº â³í íèæ÷å â³ä ñîíöÿ. Ùå æ º ï³äñòàâè ââàæàòè, ùî, âëàñíèì íàä³ëåíèé ñâ³òëîì, Êîòèòüñÿ ì³ñÿöü, â³äò³íêàìè âñÿêèìè ãðàþ÷è â íåá³: Ç íèì-áî ùå é ³íøå ïëèâòè ìîæå ò³ëî, éîìó íà äîðîç³ Âñå ñòàþ÷è, çàñëîíÿþ÷è òàê éîãî é ñÿê, ³ ïðè òîìó Âèäèìèì áóòè íå ãîäíå ñàìå, áî íåìà â íüîìó ñâ³òëà. Ùå æ ìîæå ì³ñÿöü, ÿê ì’ÿ÷, îáåðòàòèñü, â îäí³é ïîëîâèí³ Ñÿéâîì ÿñêðàâèì ïîçíà÷åíèé; òàê, îáåðòàþ÷è êóëþ, Îáðèñè – ôîðìè ñâî¿ – ùîðàç ³íø³ â³í íàì âèÿâëÿº, Ïîêè äî íàøèõ î÷åé íå ïîâåðíå ò³º¿ ïîâåðõí³, Ùî, çàïîëîíåíà æàðîì ïàëêèì, âèïðîì³íþº ñâ³òëî. Ïîò³ì, ïîìàëó íàçàä îáåðòàþ÷èñü, â³í çàáèðàº Ç-ïåðåä î÷åé ñâ³òëîíîñíó ÷àñòèíó êóëÿñòî¿ ìàñè. Òàê âàâ³ëîíñüê³ õàëäå¿ ïîâ÷àþòü, îäêèíóâøè äóìêó ²íøèõ óñ³õ çâ³çäàð³â, íà÷å á ãîä³ áóëî ïðèïóñòèòè, Ùî ÿê îäíå, òàê ³ äðóãå ïîÿñíåííÿ – ïðàâäîïîä³áí³, Áî æ ³ íå âèäíî, ÷îìó ñàìå öå, à íå òå – â³ðîã³äíå. Âðåøò³, ÷îìó á íå ì³ã ùîðàç íîâèé ïîñòàâàòè íà íåá³ Ì³ñÿöü, ùî çì³íþº îáðèñè é ôîðìè ñâî¿ ð³âíîì³ðíî, Â ïåâí³ì ïîðÿäêó? ×îìó ç äíÿ íà äåíü ³ç íèõ êîæåí ïî ÷åðç³ Ì³ñöÿ á íå ì³ã óñòóïàòè íîâîìó, ÿêèé íàðîäèâñÿ? – Âàæêî ïðèïóùåííÿ òå çàïåðå÷èòè ÷èìîñü, òèì ïà÷å, Ùî òàê áàãàòî âñüîãî âèíèêàòü ìîæå â ïåâí³ì ïîðÿäêó:

512

Тіт Лукрецій Кар Éäå îñü Âåñíà; ïîá³÷ íå¿ – Âåíåðà ñòóïàº; êðèëàòèé Â³ñíèê Âåíåðí ïîïåðåäó éäå; âñë³ä Çåô³ðîâ³ – Ôëîðà, Ìàòè éîãî, ïåðåä íèìè, äîðîãó âñòåëÿþ÷è ðÿñíî Êâ³òàìè, ïîâíÿ÷è áàðâàìè âñå ³ äèõàííÿì äóõìÿíèì. Äàë³ – ïîñóøëèâèé äåíü ³ ñóïóòíèöÿ ë³òà – Öåðåðà, Âñÿ ó ðîæåâ³ì ïèëó, é Àêâ³ëîí³â ùîð³÷í³ ïîðèâè; Ïîò³ì – îñ³ííÿ ïîðà; ç íåþ Âàêõ ³äå – Åâã³óñ-Åâàí. Ïîò³ì – ùå é ³íø³ íàäõîäÿòü íåãîäè é â³òðè áóðåâ³éí³: Ãðîìîì ëÿêàº Âîëüòóðí, áëèñêàâèöÿìè Àâñòð çàñë³ïëÿº, Äàë³ – íà ÷åðç³ ñí³ãè; ñâîº ä³ëî, ï³âñîííà, çàêëÿêëà, Ðîáèòü çèìà; ³ Ìîðîç ¿é óñë³ä óæå äçâîíèòü çóáàìè. Ùî æ äèâóâàòèñÿ òóò, ùî ñâ³é ÷àñ äëÿ íàðîäæåííÿ ìàº Ì³ñÿöü ³ ÷àñ, – ùîá çàíèêíóòè çíîâó, ÿêùî äîîêîëà Ñàìå â ñâ³é ÷àñ òàê áàãàòî âñüîãî ïîÿâëÿòèñÿ ìîæå? Ùîäî çàòåìíåííÿ ñîíöÿ ³ ì³ñÿöÿ, òî íåîáõ³äíî 750É òóò ìàòè äóìêó òàêó, ùî º ð³çí³ ïðè÷èíè òèõ ÿâèù. Áî ÿêùî ì³ñÿöü òàêè ïåðåõîïëþº ñîíÿ÷íå ñâ³òëî, Ïîì³æ çåìëåþ ³ ñîíöåì ÷îëî ï³äí³ìàþ÷è â íåá³, Òåìíèé ñâ³é ùèò ï³äñòàâëÿþ÷è ñîíöÿ ïàëêîìó ïðîì³ííþ, Òî õ³áà ³íøå ÿêåñü, ùî ïîçáàâëåíå âëàñíîãî ñâ³òëà, Ò³ëî, êðóæëÿþ÷è â íåá³, íà öå ñïðîìîãòèñü íå çäîëàëî á? Òàê îò ³ ñîíöå: ÷îìó á íå ìîãëî âîíî ì³ðíî âòðà÷àòè Æàð ñâ³é ³ â ïåâíîìó ÷àñ³ â³äðîäæóâàòü ñÿéâî êîëèøíº, Ò³ ïîäîëàâøè ì³ñöÿ, äå, âîðîæ³ ïðèðîä³ âîãíåíí³é, Ïîäóâè ãàñÿòü éîãî òèì÷àñîâî, çáèâàþ÷è ïëîì³íü? Äàë³. ßêùî â ñâîþ ÷åðãó çåìëÿ, ïîçáàâëÿþ÷è ñâ³òëà Ì³ñÿöü, íàä ñîíöåì ³äå ³ éîãî æ çàñòóïàòè ñîáîþ Çäàòíà â òîé ÷àñ, êîëè ò³íü â³í ãóñòó ïðîá³ãàº êîí³÷íó, – Òî ÷è òîä³ íå ìîãëî á ÿêåñü ³íøå ï³ä ì³ñÿöåì á³ãòè Ò³ëî àáî ïðîïëèâàòè ùå âèùå – íàä ñîíÿ÷íèì êîëîì, Ïåðåòèíàþ÷è âñ³ éîãî ïðîìåí³ é ñâ³òëà ïîòîêè? Âò³ì, ÿêùî ì³ñÿöü ³ ñÿº ñâî¿ì, íå ïîçè÷åíèì ñâ³òëîì, Òî ÷è òüìÿí³òè á íå ì³ã â³í, òàê³ ïðîíèçàâøè ó ëåò³ Ñâ³òó ÷àñòèíè, ùî âëàñíèì âîãíÿì éîãî íàäòî âîðîæ³? Íó, à òåïåð, êîëè ÿ ç’ÿñóâàâ óæå, ÿê âèíèêàþòü ßâèùà ð³çí³ â áëàêèòíèõ ïðîñòîðàõ âåëèêîãî ñâ³òó, Òàê ùî ïðî ñîíöÿ âñ³ëÿê³ øëÿõè ³ ïðî ì³ñÿöÿ ðóõè Ìîæåìî çíàòè,– ÿêà íèìè ðóõàº ñèëà é ïðè÷èíà, – ßê öå çàõîäÿòü âîíè, êîëè ñâ³òëî ¿õ ãàñíå, ðàïòîâî Ï³òüìîþ âñ³ âïîâèâàþ÷è çåìë³, íåìîâáè ç³ìêíóâøè Î÷³ ñâî¿, à ïîòîìó, ¿õ øèðîêî çíîâó ðîçêðèâøè, Âñå îçèðàþòü äîâê³ë, çàïîëîíåíå ñÿéâîì ÿñêðàâèì, – Äî ìîëîäîãî ùå ñâ³òó âåðòàþñü, äî íèâè ïóõêî¿, Ùîá ðîçêàçàòü òîá³, ùî âîíà âïåðøå äî îáð³¿â ñâ³òëà Çâàæèëàñü âèâåñòè – äàòè â îï³êó â³òðàì ïåðåì³ííèì.

513

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ñïåðøó âñ³ëÿêèìè òðàâàìè áóéíî çåìëÿ ïîâêðèâàëà Ïàãîðáè âñ³ òà ïîëÿ, çàõëþïíóëà ¿õ áëèñêîì çåëåíèì: Çàìåðåõò³ëè ðîçê³øí³ ëóãè ð³çíîêîë³ðíèì êâ³òîì, Äàë³ é äåðåâà âñ³ëÿêèõ ïîð³ä, ïîòÿãíóâøèñü äî â³òðó, Â³ëüíî ìîãëè ïîçìàãàòèñü ó ðîñò³, íå çíàþ÷è ñòðèìó. ßê îòî í³æíèì ïóøêîì ïîðîñòàþòü, ùåòèíîþ, øåðñòþ ×îòèðèíîãèõ ò³ëà ³ ïòàõ³â, ùî íà êðèëàõ øèðÿþòü, Òàê ³ çåìëÿ ìîëîäà ïîíåñëà íà ñîá³ òîä³ âïåðøå Òðàâè é êóù³, à âæå ïîò³ì – ³ñòîò óìèðóùèõ ïîð³ääÿ Âèíèêëè âñþäè ïî-ð³çíîìó, ð³çí³ é ó ð³çíèõ óìîâàõ. Áî æ àí³ ç íåáà í³ÿêà òâàðèíà çâàëèòèñü íå ìîæå, Í³ òîá³ ç ìîðÿ íå âèë³çå ðàïòîì çåìíå ñîòâîð³ííÿ. Îòæå, ëèøàºòüñÿ äàòè çåìë³ íàø³é – Ìàòåð³ – éìåííÿ Ïî ñïðàâåäëèâîñò³, áî æ ³ç çåìë³ âñå æèâå íàðîäèëîñü. Òàæ ³ òåïåð ùå ç çåìë³ âèïîâçà æèâîòèíà âñ³ëÿêà, Çðîäæåíà òàì ³ç äîùó ³ âîëîãî¿ ïàëêîñò³ ñîíöÿ. Äèâà, ÿê áà÷èø, íåìà, ùî ðÿñíå òîä³ âñå áóëî é ðîñëå, Áî íà çåìë³ ìîëîä³é âèçð³âàëî ï³ä þíèì åô³ðîì. Ïåðåäóñ³ì óñ³ëÿê³ ïòàõè, âñå ¿õ ïëåì’ÿ ïåðíàòå ßéöÿ ïî ãí³çäàõ, ùîá âèâîäîê áóâ, íàâåñí³ â³äêëàäàëè, 800 ßê ³ òåïåð ùå öèêàäè ñàì³ ïîêèäàþòü óë³òêó Êðóãë³ äîì³âêè-ïë³âêè, ùîá æèòè é øóêàòè ïîæèâè. Òóò ³ âìèðóùèõ ëþäåé ïîêîë³ííÿ çåìëÿ ïîðîäèëà, Ãðóíò-áî òîä³ áóâ ïàðêèì, òà é âîëîãè ó íüîìó íå áðàêëî. Äå ò³ëüêè ì³ñöå äîã³äíå òðàïëÿëîñü, – íà êîæíîìó êðîö³, Â çåìëþ ïóñòèâøè êîð³ííÿ, ðîñëè ìàòåðèíñüê³ óòðîáè. Ëèø íàñï³âàëà ïîðà, é äîáóâàëèñü ³ç íèõ íåìîâëÿòà, Ïðàãíó÷è, âîãêå ïîêèíóâøè ëîæå, ïîâ³òðÿì äèõíóòè, – Òóò æå äî íèõ ïîñï³øàëà çâåðíóòè äáàéëèâà ïðèðîäà Ïîðè çåìë³, ïðîëèâàòè ³ç æèë óñ³õ ïîâíèõ âåë³ëà Äî ìîëîêà ñõîæèé ñ³ê; ³ òåïåð ùå ó êîæíî¿ æ³íêè, Ùîéíî íà ñâ³ò íåìîâëÿ ïðèâåäå, – ìîëîêîì íàéñîëîäøèì Ïîâíÿòüñÿ ãðóäè, áî ñàìå òóäè âñÿ ïîæèâà ñïëèâàº. Ïîêîðì äàâàëà çåìëÿ, òåïëîòà – çàì³íÿëà ïîâèâà÷, Çàì³ñòü ïîñòåë³ – òðàâà ï³ä äèòèíîþ ñëàëàñÿ ì’ÿêî. Ñâ³ò, ùå òîä³ ìîëîäèé, í³ ñóâîðèõ ìîðîç³â íå â³äàâ, Í³ áóðåâ³¿â ëèõèõ, í³ íàä ì³ðó ïåêó÷îãî ë³òà: Âñå æ ïîñòóïîâî ðîñòå, ð³âíîì³ðíî âáèâàºòüñÿ â ñèëó. Ùå ðàç ³ ùå ðàç êàæó: ñïðàâåäëèâî ³ì’ÿ ìàòåðèíñüêå Íîñèòü çåìëÿ, áî ñàìà æ âîíà é ð³ä íàø ëþäñüêèé ïîðîäèëà, É ïîðîçñ³âàëà â ñâ³é ÷àñ óñ³ëÿêîãî çâ³ðà ÷èìàëî, Ùî ñåðåä ã³ð àæ êèøèòü íèì óñþäè; íå ìåíøå é ïåðíàòèõ Ð³çíîìàí³òíî¿ ôîðìè â ïîâ³òðÿí³ âèâåëà ïëåñà. ................................................................................. Ïåðøå ïîð³ääÿ ëþäåé, ùî ïîëÿ íàñåëÿëî, çâè÷àéíî,

514

Тіт Лукрецій Кар Çíà÷íî òâåðä³øå áóëî, áî ç òâåðäî¿ çåìë³ âîíî âèéøëî. Êîñò³ ì³öíî¿ áóëè íàø³ ïðåäêè, êðåìåçí³ òà ðîñë³, Æèëè òà ì’ÿçè, òà íåðâè ñëóæèëè ¿ì òåæ â³äïîâ³äí³. ¯õ í³ ìîðîç íå ëÿêàâ, í³ æàðà; íå ïðèíîñèëà øêîäè ¯æà íåçâè÷íà, íå áðàëàñÿ ò³ëà í³ÿêà íåäóãà. Ñê³ëüêè á íå çì³ðÿëî øëÿõó, êðóæëÿþ÷è, ñîíöå íà íåá³, – Ç ì³ñöÿ íà ì³ñöå òîé ëþä ïåðåõîäèâ ïîä³áíî äî çâ³ðà. 930Ïëóãà êðèâîãî òîä³ íå ïðîâàäèâ ùå ðàòàé çàâçÿòèé, Â çåìëþ ëîïàòó âãàíÿòü íå ñïàäàëî é íà äóìêó í³êîìó, Í³ ìîëîä³ â íå¿ ïàðîñòêè âêîïóâàòü, í³ âæå çàñîõëó Ã³ëêó ç âèñîêèõ äåðåâ ãîñòðîëåçèì ñåðïîì îáòèíàòè. Ùî ¿ì äîù³ ïîäàâàëè òà ñîíöå ³ ùî ñàìîõ³òòþ Ïîëå ðîäèëî, – áóëè çàäîâîëåí³ òèìè äàðàìè. ¯ì æîëóä³ áóéíîðîñëèõ äóá³â íàé÷àñò³øå ñëóæèëè Ñèòíèì õàð÷åì, ïîò³ì – ÿãîäè ò³, ùî òè áà÷èø óçèìêó, ßê ïàëåí³þòü âîíè íà ñóíè÷íèêó âåëèêîïë³äí³ì, – Ùå æ âîíè á³ëüø³ òîä³ òà ðÿñí³ø³ áóëè íàáàãàòî. Ñâ³ò, îäíå ñëîâî, ñÿãàþ÷è ðîçêâ³òó, íå ïîñêóïèâñÿ Äëÿ íåùàñëèâîãî ïëåìåí³ ñìåðòíèõ íà ãðóáó ïîæèâó. Ñïðàãëîãî – æäàëè ñòðóìêè, çàçèâàëè ð³÷êè ïîâíîâîä³, ßê îòî íèí³, çá³ãàþ÷è ç ã³ð, âîäîñïàäè øóìëèâ³ Çâ³ð³â óñÿêèõ, ùî âòîìëåí³ ñïåêîþ, ñêëèêóþòü ëóíêî. Âðåøò³, ë³ñàìè áëóêàþ÷è äîâãî, âîíè ïîòðàïëÿëè Â çàêóòè í³ìô, ³ç ÿêèõ, ÿê â³äîìî áóëî ¿ì, äæåðåëà, Òî, ëåãêîïëèíí³, âèãëàäæóþòü øèðîêî ñêåë³ âîëîã³, Ñêåë³ âîëîã³, ùî ïåðëàìè ñÿþòü íàä ìîõîì çåëåíèì, Òî íà ïîëÿ ïðîáèâàþòüñÿ ãåí, íà ð³âíèíè ðîçëîã³. 950Íå êîðèñòàëè òîä³ ùå ç âîãíþ, íå çäèðàëè ³ç çâ³ðà Øêóð, àáè ò³ëî ñâîº çàõèñòèòè â³ä õîëîäó âçèìêó, – Ïî ÷àãàðÿõ, ïî ïå÷åðàõ ã³ðñüêèõ òà ä³áðîâàõ òóëèëèñü; À áóðåâ³é ïåðåñòð³íå ÷è çëèâà, – ó çàðîñò³ äèê³ Âìèòü çàáèâàëèñü âîíè, çàøêàðóáë³ îä ïîòó òà áðóäó. Ùå íå ââàæàëè íà ñï³ëüíå ìàéíî. Íå áóëî ùå ì³æ íèìè Æîäíîãî çâè÷àþ, æîäåí çàêîí ùå òîä³ íå ñëóæèâ ¿ì. Ùî ïîùàñòèëî êîìóñü ðîçäîáóòè, – ñîá³ áðàâ îäðàçó, Çâèêëèé íà ñåáå ëèøå ïîêëàäàòèñü ³ æèòè äëÿ ñåáå. Òóò æå òàêè, ñåðåä ë³ñó, ò³ëà ¿õ ºäíàëà Âåíåðà: Òî ñàìîâ³ëüíî æ³íêè â³ääàâàëèñü, òî ¿õ ïîâåðãàëî ×îëîâ³ê³â íåâãàìîâíå áàæàííÿ ³ ñèëà íàâàëüíà, Òî íà ïðèìàíêó éøëè: íà æîëóä³, ÷è ñóíèö³, ÷è ãðóø³. ×óþ÷è ì³öü äèâîâèæíó â ðóêàõ, òà é â íîãàõ íå ñëàáê³øó, Çâ³ð’ÿ âñ³ëÿêå, âåëèêå é äð³áíå, ïî ë³ñàõ âîíè ãíàëè, Êèºì óêëàñòè ìîãëè õèæàêà ÷è ìåòíóòü êàìåíþêó. Íàä áàãàòüìà áðàëè âåðõ, ³ ëèø äåÿêèõ – îñòåð³ãàëèñü. Äå ò³ëüêè í³÷ ¿õ çóñòð³ëà, íà çåìëþ âàëèëèñü îäðàçó,

515

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ìîâ êàáàíè ãðóáîøê³ð³ ùåòèíèñò³, é òàì çàðèâàëèñü, Ãîë³, ÷è â ëèñòÿ ãëèáîêèé íàìåò, ÷è ã³ëëÿì îáêëàäàëèñü. Òîæ íå øóêàëè, çí³ìàþ÷è ãàëàñ, âîíè çà ïîãàñëèì Ñîíöåì ³ äíåì; íå òèíÿëèñÿ ïîíî÷³, çáë³äë³ îä ëÿêó, – Æäàëè, áåçìîâí³, ïîðèíóâøè â ñîí, ìîâ ó òåìíó ìîãèëó, Àæ íåáîñõèë çàïàøèòü îä ðîæåâîãî ôàêåëà ñîíöÿ. Áî â³ä äèòèíñòâà ì³ã áà÷èòè êîæåí, öå ñòàëî âæå çâè÷íèì, Ùî ç íåïðîãëÿäí³ñòþ ï³òüìè í³÷íî¿ ÷åðãóºòüñÿ ñâ³òëî. Îòæå, í³ ïîäèâ í³êîëè íå áðàâ ¿õ, àí³ íå áîÿëèñü, Ùî ïàíóâàòèìå, õî÷ ³ ñïëèâàëè á â³êè, íåïîä³ëüíî Í³÷ íà çåìë³, õàé ëèø ñîíöå ïðîì³ííÿ ñâîº çàõîâàº. Á³ëüøå ¿ì êëîïîò³â òå çàâäàâàëî, ùî çâ³ð³ ãîëîäí³ ×àñòî òðèâîæèëè ¿õ, íå äàâàëè æèòòÿ íåùàñëèâèì. Âèãíàí³ ãåòü ³ç æèòëà ñâîãî, ç-ï³ä êàì’ÿíîãî ñêëåï³ííÿ, – Ò³ëüêè-íî ç’ÿâèòüñÿ âåëåòåíü-ëåâ ÷è êàáàí, âåñü ó ï³í³, – Íàâ³òü ó áóðÿíó í³÷, ïåðåëÿêàí³, òóò æå ëèøàëè Ëþòîìó âîðîãó çàòèøí³ ë³ãâèùà, âñòåëåí³ ëèñòÿì. Òà íå ÷àñò³øå òîä³, ÿê òåïåð, ïîêîë³ííÿ âìèðóùèõ Ñåðåä ðèäàíü ïîêèäàëî æèòòÿ – éîãî ñâ³òëî ñîëîäêå. Ç íèõ íå îäèí ó òó ïîðó, ùîïðàâäà, ïîòðàïèâøè â ëàïè Çâ³ðó ÿêîìóñü, æèâèì áóâ íà¿äêîì: çóáàìè ïðîøèòèé, Ãîðè é ë³ñè ïåðåïîâíþâàâ çîéêîì, çàáðèçêàíå êðîâ’þ Áà÷à÷è ò³ëî ñâîº, ùî, æèâå ùå, â æèâó éäå ìîãèëó. Õòî òàêè âèðâàâñü, äàðìà ùî íàäêóøåíèé, ç õèæî¿ ïàù³, – Ïîò³ì, ðóêàìè òðåìòëèâî ñòðàøí³ ïðèêðèâàþ÷è ðàíè, Îðêà æàõëèâèì, îä áîëþ ñïîòâîðåíèì ãîëîñîì êëèêàâ, Ïîêè òàêè íå ïîçáóâñÿ æèòòÿ, íåùàñëèâåöü, ó ìóêàõ, Áåç äîïîìîãè, íå çíàþ÷è, ÿê çàñïîêî¿òè ðàíè. Íå ïðîïàäàëî çàòå òèñÿ÷àìè â³éñüêîâîãî ëþäó Ï³ä çíàìåíîì â îäèí äåíü; ðîçõâèëüîâàí³ îáøèðè ìîðÿ Íå ðîçáèâàëè, æáóðíóâøè íà ñêåë³, çàëþäíåíèõ ñóäåí. Òîæ ïî-ïóñòîìó, íàìàðíî íå ðàç òîä³ ìîðå âïàäàëî 1000Â øàë, à ïîãðîçè äàðåìí³ ïóñêàëî õ³áà ùî íà â³òåð: ßê íå âñì³õàëîñü, ëóêàâå, â ïîãîäó ³ ÿê íå ðÿõò³ëî Õâèëÿìè çâàáíî, – í³êîãî, ïðîòå, íå ìîãëî çàìàíèòè, – Ùå íå â³äîìå ëþäèí³ áóëî ìîðåïëàâñòâî çóõâàëå. ¯æ³ íåñòàòîê íåð³äêî â òó ïîðó äîâîäèâ äî ñìåðò³ Çìîðåíå ò³ëî; ñüîãîäí³ âîíî – â ïåðåñè÷åíí³ òîíå. Ò³ íåñâ³äîìî ñîá³ æ íàëèâàëè ñìåðòåëüíó îòðóòó, Íèí³ – é ìèñòåöòâî òàêå, ùîá îòðóþâàòü ³íøèõ, ³ñíóº. Ïîò³ì, êîëè çáóäóâàëè õàòè, çîäÿãëèñÿ ó øêóðè, Âîãíèùå ñòàëè ðîçâîäèòè, é ò³ëüêè ç îäíèì ÷îëîâ³êîì Æ³íêó â’ÿçàòè ñòàâ øëþá, êîëè ï³çíàíî çâè÷à¿ ïåâí³, Âðåøò³, êîëè ñâî¿õ âëàñíèõ ïîáà÷èëî ä³òîê ïîäðóææÿ, – Ì’ÿêíóòè âïåðøå ïî÷àâ òîä³ ð³ä íàø ëþäñüêèé ïîñòóïîâî:

516

Тіт Лукрецій Кар Âæå íå òàê ëåãêî ëþäèíà ìîãëà ïðîñòî íåáà òåðï³òè Õîëîä, áî ò³ëî, íàâèêëå äî âîãíèùà, ñòàëî âðàçëèâèì. Äåùî é Âåíåðà öüîìó ïîñîáèëà, ³ ÷àñòî âäàâàëîñü Ä³òÿì ñóâîð³ñòü áàòüê³â ïîõèòíóòè, çâåðíóâøèñü äî ëàñêè. Òóò ì³æ ñóñ³äàìè ïðèÿçíü ï³øëà: îäí³ îäíèì áàæàòè Ñòàëè äîáðà,– íå õîò³ëîñü í³êîìó ïîêðèâäæåíèì áóòè. Òóò ³ ä³òåé, ³ æ³íîê ïî÷àëè âèä³ëÿòè ç-ì³æ ³íøèõ: ² ãîëîñàìè, ³ ðóõàìè, ïëóòàíî ùå, íåâèðàçíî Çíàòè äàâàëè, ùî ñëàáøèõ æàë³òè – òàêè ñïðàâåäëèâî. Õî÷ íå â óñüîìó é íå ñêð³çü ïàíóâàëî òîä³ ðîçóì³ííÿ Ñåðåä ëþäåé, àëå á³ëüø³ñòü ³ç íèõ – äîãîâ³ð øàíóâàëà, Â ³íøîìó ðàç³ ïîð³ääÿ ëþäñüêå íå çìîãëî á òàê òðèâàòè – Çãèíóëî á ùå â äàâíèíó, ïîêîë³íü ñâî¿õ ðÿä ïåðåðâàâøè. Çâóêè æ óñÿê³ ç ãðóäåé äîáóâàòè ëþäèíó ïðèðîäà Çìóñèëà; íàçâè ðå÷àì – íåîáõ³äí³ñòü ñàìà ï³äøóêàëà. Òàê ³ äèòèíà, êîòðà ùå íå âì³º ïðîìîâèòè ñëîâà, Äî ìèìîâ³ëüíèõ, ÿê áà÷èìî, ðóõ³â íåð³äêî âäàºòüñÿ: Âêàçóº ïàëüöåì, íàïðèêëàä, íà ð³÷ ÿêóñü, ùî ïåðåä íåþ, Êîæíå ñòâîð³ííÿ-áî ÷óº ïðèçíà÷åííÿ ñèëè ñâîº¿. Îò ³ùå ð³æêè â áè÷êà íå ïðîáèëèñü íà ëîá³, à âæå â³í Õî÷å, ðîçãí³âàíèé, âäàðèòè íèìè, ãðîçèòü ðàç îä ðàçó. Òàê ³ ìàëÿòà ïàíòåð ³ ëåâèöü, õî÷ íåìà ùå â íèõ ê³ãò³â, Õî÷ íå ïðîð³çàëèñü ³êëà çàêðèâëåí³, – ïðè íåáåçïåö³ Øê³ðÿòüñÿ, ëàïêàìè á’þòü, íîðîâëÿòü, ùå áåççóá³, âêóñèòè. Òàê ³ ïåðíàòèõ âåñü ð³ä ïîêëàäàºòüñÿ çìàëêó íà êðèëà: Ëåäâå îï³ðåíå – âæå ïîðÿòóíêó ïòàøà â íèõ øóêàº. Äóìàòè, îòæå, ùî õòîñü áóâ òàêèé, ùî äàâàâ óñ³ëÿê³ Íàçâè ðå÷àì, ³ ùî ëþä â³äòîä³ ðîçìîâëÿòè íàâ÷èâñÿ, – Áåçóì, òà é ãîä³. Àäæå, ÿêùî ì³ã â³í óñå ïîçíà÷àòè Ñëîâîì ³ áóäü-ÿêèé çâóê âèäàâàòè, çâåðíóâøèñü äî ìîâè, – Ñë³ä óâàæàòè, ùî é ³íø³ ìîãëè öå çðîáèòè â òó ïîðó. Òà, ïðèïóñò³ì, íå ìîãëè, íå áóëî â íèõ ùå â îá³ãó ñëîâî, – Çâ³äêè æ çàïàëî â òîãî, õòî íàâ÷èâ óñ³õ ìîâè, ïîíÿòòÿ Ïðî íåîáõ³äí³ñòü ¿¿ òà êîðèñòü, â³äê³ëÿ â³í ì³ã çíàòè, Ïåðøèé, çà ùî ñàìå âçÿòèñü ³ çàäóì ïîáà÷èòè â äóìö³? Âò³ì, íå çóì³â áè îäèí – áàãàòüîõ îäíî÷àñíî ñõèëèòè É ïåðåêîíàòè, ùîá òàê îò ³ ñòàëè, ðàäåíüê³, âèâ÷àòè 1050 Íàçâè ðå÷åé. À ùå ñïðîáóé âòîâêìà÷-íî ãëóõîìó äî ñëîâà, Ùî òà äî ÷îãî... Âîíè æ àí³çàùî á òîä³ íå õîò³ëè Äîâãî òåðï³òè òîãî, ùîá ÿê³ñü òàì íå÷óâàí³ çâóêè Òè ¿ì ó âóõà âáèâàâ íàäàðåìíî. ² ùå îäíå, âðåøò³: ×è àæ òàêå âæå âåëèêå òóò äèâî, ùî ð³ä óìèðóùèõ, Ãîëîñîì ³ ÿçèêîì âîëîä³þ÷è, äàâ ïîñòóïîâî Íàçâè îêðåìèì ðå÷àì, â³äïîâ³äíî äî âðàæåíü îêðåìèõ? Òàæ ³ òâàðèíè í³ì³, é ïîêîë³ííÿ âñ³ëÿêîãî çâ³ðà

517

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Çâèêëè çà ð³çíèõ óìîâ ïîäàâàòü íåîäíàêîâ³ çâóêè: Ñòðàõ îä÷óâàþòü ÷è á³ëü, à ÷è âò³õó – ïî ãîëîñó âèäíî. Â öüîìó íà êîæíîìó êðîö³ òîá³ ïåðåñâ³ä÷èòèñü ìîæíà: Îñü, êîëè ëþòèõ ìîëîñüêèõ ñîáàê ùîñü ïî÷íå äðàòóâàòè, É çóáè âæå øê³ðÿòü âîíè, ðîçñóâàþ÷è ãóáè â³äâèñë³, ¯õíº ãàð÷àííÿ ãëóõå íå ïîä³áíå æ í³÷èì äî ëóíêîãî Ãàâêîòó, ùî çà õâèëèíó ÿêóñü êîëèõíå âñå ïîâ³òðÿ. Íó, à êîëè ÿçèêîì ðàç îä ðàçó ùåíÿò ñâî¿õ ëèæóòü ×è, ïîâàëèâøè ¿õ ëàïîþ, øê³ðÿòüñÿ, íà÷åáòî ì³òÿòü Çóáîì íà íèõ, àëå ò³ëüêè âäàþòü, ùî âêóñèòè ãîòîâ³, Òî ñêàâó÷àòü òîä³ çîâñ³ì íå òàê, í³æ òîä³, ÿê óäîìà ¯õ ï³ä çàìêîì çàëèøàþòü ñàìèìè, àáî êîëè, áèò³, Ç-ï³ä áàòîãà ïîðèâàþòüñÿ ãåòü, çàâèâàþ÷è ç áîëþ. Âðåøò³, íå ÷óºø ð³çíèö³ õ³áà, ÿê ³ðæå äåñü ó ïîë³ Ì³æ êîáèëèöÿìè ê³íü îøàë³ëèé ó ðîçêâ³ò³ â³êó, Áîãîì ëþáîâ³ êðèëàòèì ïðèøïîðåíèé; ÿê ïåðåä áîºì, Í³çäðÿìè ëîâëÿ÷è ïîäóâ, ³ðæå â³í, à ÿê – íà ùîñü ³íøå Ãîëîñ äçâ³íêèé ïîäàº, ãàðÿ÷êîâî çäðèãàþ÷èñü ò³ëîì? Íó, ³ íàðåøò³ ïòàøèíèé âåñü ð³ä, óñ³ëÿê³ ïåðíàò³ – ×àéêè, øóë³êè, îðëàíè, – êîëè ïîíàä ìîðåì øèðÿþòü, ¯æ³, ïðîæèòêó äëÿ ñåáå øóêàþ÷è â õâèë³ ñîëîí³é, Òî ï³ä ÷àñ òîãî, çàââàæ, âîíè ñêðèêóþòü çîâñ³ì ³íàêøå, Í³æ êîëè çäîáè÷ áåðóòü ÷è ÿê ³íîä³ á’þòüñÿ çà íå¿. Äåÿê³ ç íèõ â³ä ïîãîäè çàëåæíî ñâ³é ìîâáè îõðèïëèé Çì³íþþòü ãîëîñ; âîðîíè, ñêàæ³ìî, ïòàõè äîâãîâ³÷í³, É âîðîí³â çãðà¿, – êîëè, çà ïîâ³ð’ÿì, äîù³ íàêëèêàþòü, Â³òðÿíó äíèíó ÷è ìëèñòó âîëîã³ñòü íàêàðêàòè õî÷óòü. Òîæ, êîëè ð³çí³ ÷óòòÿ ³ òâàðèí, ³ ïòàõ³â ñïîíóêàþòü, Õî÷ áåçñëîâåñí³ âîíè, ãîëîñè âèäàâàòè âñ³ëÿê³, Òî ÷è ïî÷íåø òóò ëàìàòü ñîá³ ãîëîâó, ÿê öå çóì³ëè Ëþäè ñò³ëüêîì íåïîä³áíèì ðå÷àì äàòè íàçâè îêðåì³? Ùîá íå áóëî íåäîìîâîê í³ÿêèõ ó íàñ ùîäî öüîãî, – Çíàé, ùî âìèðóùîìó ëþäó íåáåñíèé âîãîíü äàëà âïåðøå Áëèñêàâêà; ñàìå â³ä íå¿ ï³øëî âñÿêå ïîëóì’ÿ ñâ³òîì. ×àñòî æ äîâîäèòüñÿ áà÷èòè íàì: ó âîãí³ áëèñêàâè÷í³ì Ð³çí³ ò³ëà ïàëàõòÿòü, êîëè æàð ¿õ óäàðèòü íåáåñíèé. Ùå æ ³ òàêå ìîæå áóòü, ùî ï³ä â³òðîì ïîðèâíèì ã³ëëÿñòå Äåðåâî òðåòüñÿ ã³ëëÿì îá ñóñ³äíüîãî äåðåâà ñòîâáóð, Îò ³ âèêðåøóþòü ³ñêðó ìîãóòëèâ³ ñèëè, é íåð³äêî Òàì, äå ã³ëëÿ ì³æ ñîáîþ ³ ñòîâáóðè òðóòüñÿ âèñîê³, Ïîëóì’ÿ, æàðîì ïàëêèì çàÿñí³âøè, äî íåáà çìåòíåòüñÿ. Äâ³, îòæå, ìàëà íàãîäè ëþäèíà âîãîíü ðîçäîáóòè. 1100 Íó, à âàðèòè é íà ïîëóì’¿ ãðóáó ïîì’ÿêøóâàòü ¿æó Ñîíöå íàâ÷èëî: ïîì³òèëà ç ÷àñîì, ùî æàð ³ ïåêó÷èé Ïðîì³íü, ÷îãî á íà ïîëÿõ íå òîðêàëèñÿ, – ðîáëÿòü í³æí³øèì

518

Тіт Лукрецій Кар ², ùî íå äåíü, – çàëó÷èâøèñü âîãíåì, â³äêðèòòÿìè íîâèìè ¯æó ³ ñïîñ³á æèòòÿ ïî÷àëè ïîâåðòàòè íà êðàùå Ò³, õòî êì³òëèâ³ñòþ ç-ïîì³æ óñ³õ âèð³çíÿâñÿ ³ õèñòîì. Äàë³ é ì³ñòà ïî÷àëè âëàäàð³ áóäóâàòü, ³ òâåðäèí³, Ùîá çàõèñòèòè ñåáå, ìàòè ñõîâ, êîëè çàéäå ïîòðåáà. Ïîò³ì ðîäþ÷³ ïîëÿ ³ õóäîáó âçÿëèñÿ ä³ëèòè Ì³æ óñ³ìà – â³äïîâ³äíî äî ðîçóìó, âðîäè òà ñèëè. Âðîäà âåëèêó âàãó òîä³ ìàëà, òà é ñèëà – íå ìåíøó. Âò³ì, ïîÿâèëîñü ìàéíî. Áóëî é çîëîòî ñêîðî â³äêðèòå; Ïî÷åñòåé ëåãêî âîíî ³ âðîäëèâèõ ïîçáàâèëî, é ñèëüíèõ, – Çà áàãà÷åì-áî çäåá³ëüøîãî â áàãàòîëþäíîìó ïî÷ò³ Éäóòü íå ÿê³ñü ÷èðÿêè-ñëàáîäóõè, à ìóæí³ òà ñòàâí³. Õòî æ ó æèòò³ êåðóâàòèñÿ ãëóçäîì âîë³º çäîðîâèì, – Òîé çà íàéá³ëüøå áàãàòñòâî ââàæàº æèòòÿ, – õî÷à ñêðîìíå, Òà áåç òóðáîò, àäæå ñêðîìí³ñòü í³êîëè íå çíàº íåñòàòê³â. Ëþäè æ äî ïî÷åñòåé ðâóòüñÿ, äî âëàäè â íàä³¿ ïîêëàñòè Âñå, ùî ñîá³ ïðèïàñëè, íà ïîñò³éíó, íåñõèòíó îñíîâó, Ùîá ó ðîçêîøàõ çàæèòè íàðåøò³, íå çíàþ÷è ãîðÿ. Ìàðí³ íàä³¿! Îäí³ ïåðåä îäíèõ, ñïèíàþ÷èñü âèùå É âèùå äî ïî÷åñòåé, çãóáíîþ ðîáëÿòü öþ ñòåæêó äëÿ ñåáå: Õàé ³ ñÿãíå õòî ñàìî¿ âåðøèíè,– éîãî òàì íåð³äêî Çàçäð³ñòü, ìîâ áëèñêàâêà, á’º, ùîá ó òåìíèé çàíóðèòè Òàðòàð Çàçäð³ñòü-áî ñïðàâä³, íåìîâ áëèñêàâèöÿ, âåðøèíè øóêàº: Äå ò³ëüêè âèñòóïèòü ùîñü,– ó òå âîíà é ì³òèòü, âîãíåííà. Îñü ÷îìó êðàùå, ³ òî íàáàãàòî, ñïîê³éíî êîðèòèñü, Í³æ äîìàãàòèñü íàéâèùî¿ âëàäè, ùîá ñâ³ò ïîêîðèòè. Õàé ñîá³, ïîòîì ³ êðîâ’þ ñïëèâàþ÷è, òðóäÿòüñÿ ìàðíî Ò³, õòî ñòóïèâ íà íåïåâíó, âóçüêó ìàðíîñëàâñòâà äîðîãó. Ç óñò-áî ÷óæèõ âîíè ìóäð³ñòü ÷åðïàþòü, ³ ïîãëÿä íà ðå÷³ Â íèõ – îä ïî÷óòîãî; âëàñíèì ÷óòòÿì äîâ³ðÿòè íå õî÷óòü. Òàê áóëî â÷îðà, òàê íèí³ º, òàê ³ â ìàéáóòíüîìó áóäå. Âáèò³ áóëè âëàäàð³ – é âåëè÷àâ³ñòü êîëèøíÿ ïðåñòîë³â, – Ñê³ïåòðè ãîðä³, ïîâåðæåí³ â ïîðîõ, ãàíåáíî ëåæàëè; Ñëàâíà îêðàñà ÷îëà âîëîäàðñüêîãî, çðîøåíà êðîâ’þ, – Âæå ï³ä íîãàìè þðáè çà âåëèêîþ ïëàêàëà ÷åñòþ: Æàä³áíî òîï÷åìî òå, ïåðåä ÷èì ìè ðàí³øå òðåìò³ëè. Âñå ñêîëèõíóëîñü äî äíà, íåïîðÿäîê óñå ñêàëàìóòèâ: Êîæåí äî ïî÷åñòåé ðâàâñü, à òîä³ – äî âåðõîâíî¿ âëàäè. Âèáîðíó âëàäó ñòâîðèòè òóò äåêîìó ñïàëî íà äóìêó, Ïðàâî çàêëàñòè, ùîá ëþäè íàðåøò³ çàêîíó òðèìàëèñü. Ð³ä óìèðóùèõ äî òîãî æ ïî ãîðëî âæå ñèòèé íàñèëüñòâîì, Îä âîðîæíå÷³ ïî÷àâ çíåìàãàòè, òîìó äîáðîâ³ëüíî Âèçíàâ çàêîí ³ ç âóçüêèìè ïîãîäèâñÿ ìåæàìè ïðàâà. Êîæåí òîä³ ñàì çà ñåáå æîðñòîê³øå ìñòèâñÿ ó ãí³â³, Í³æ äîçâîëÿþòü íà öå ñïðàâåäëèâ³ çàêîíè ñüîãîäí³,

519

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Îò ³ íàñòàëà ïîðà, êîëè ëþä â³äâåðíóâñü îä íàñèëëÿ. Ñòðàõ ïîêàðàííÿ â³äòîä³ âñ³ çâàáè æèòòÿ êàëàìóòèòü: 1150 Êîæíîãî â ñ³ò³ ñâî¿ ëîâèòü ñèëà ³ â÷èíåíà êðèâäà, Áî, çâ³äê³ëÿ âîíè âèéøëè, – äî òîãî é âåðòàþòüñÿ ïîò³ì. Òîæ áåçòóðáîòíèì æèòòÿì óò³øàòèñÿ ëåäâå ÷è çìîæå, Õòî ïîñÿãíóâ íà ñò³éê³ äîãîâîðè ñóñï³ëüíîãî ìèðó. Õàé â³ä áîã³â ³ â³ä ðîäó ëþäñüêîãî ïðèõîâóº çëî÷èí, Äå çàïîðóêà òîãî, ùî öå â³ê òàºìíèöåþ áóäå? – Ìîæíà ââ³ ñí³ ñàìîãî ñåáå çðàäèòè ÷è ïðè õâîðîá³ – ×àñòî æ áóâàº òàêå, ùî ìàÿ÷èòü ëþäèíà â ãàðÿ÷ö³,– Â÷èíåíèé õòîçíà-êîëè ³ çàòàºíèé âèäàòè çëî÷èí. Îòæå, é ïðè÷èíó òîãî, ùî òàê øèðîêî ñêð³çü ðîç³éøëîñÿ Ïîøàíóâàííÿ áîã³â, ùî â ì³ñòàõ çàðÿñí³ëî â³ä õðàì³â ² âñòàíîâèëèñü îáðÿäè ñâÿùåíí³, ÿê³ òàê ðîçê³øíî Íèí³ âåðøàòüñÿ ç âåëèêèõ íàãîä ó ì³ñöÿõ çíàìåíèòèõ; Òàêîæ – â³äê³ëü òîé íàñòèðëèâèé ñòðàõ, ùî é òåïåð ïîíóêàº Ñìåðòíèõ íîâ³ áóäóâàòè ñâÿòèí³ ïî ö³ëîìó ñâ³òó É, ò³ëüêè-íî ñâÿòî ÿêåñü, äî íèõ þðáàìè òóò æå ñïëèâàòèñü,– Íàì íå òàê âàæêî çíàéòè é ïîÿñíèòè íàëåæíî ñëîâàìè. Áî æ ³ òîä³, â òó äàëåêó äîáó, ïîêîë³ííÿ âìèðóùèõ Áà÷èëè â äóìö³ ñâî¿é, íàÿâó, íåçð³âíÿíí³ áåçñìåðòíèõ Ïîñòàò³; ÷àñòî – ââ³ ñí³ äèâóâàëèñü ¿õ ñèë³ òà çðîñòó. ² íàä³ëèëè ÷óòòÿì, áî çäàâàëîñÿ ¿ì, ùî âñåâèøí³ É ðóõàòèñü ìîæóòü, ³ ìîâèòè ãðîìîïîä³áíî ³ ãîðäî, ßê ïîäîáàº áîãàì – ÿñíîñÿéíèì ³ç âèäó, ìîãóòí³ì. Â³÷íèì æèòòÿì ³ùå ¿õ íàä³ëÿëè, íåçì³ííà-áî çàâæäè Ïîñòàòü áóëà â íèõ, ³ íàâ³òü îáëè÷÷ÿ ëèøàëîñü òàêèì æå. Íó, à ùî ñèëîþ ñïðàâä³ íåçì³ðíîþ ¿õ íàä³ëÿëè, Òî, âèäàâàëîñü, í³õòî á íå çóì³â ò³é ïîòóç³ îïåðòèñü. À íåäîñÿæíî ùàñëèâèìè ¿õ ÷åðåç òå íàçèâàëè, Ùî, ÿê ãàäàëè, í³êîãî ç íèõ ëÿê ïåðåä ñìåðòþ íå ìó÷èâ. Áà÷èëîñü ¿ì óâ³ ñíàõ, îêð³ì òîãî, ùî ïîäâèãè ð³çí³ Çâåðøóþòü ÷àñòî áîãè é íå áåðå ¿õ óòîìà í³ÿêà. Ùå æ ïîì³÷àëè âîíè áåçäîãàííèé ó çîðÿí³ì íåá³ Ëàä, ÿê ³ ì³ðíó, ùî ìîâáè ïî êîëó éäå, çì³íó ï³ð ðîêó, Òà íå ìîãëè ùå ï³çíàòè ïðè÷èí, ùî ïðèçâîäÿòü äî òîãî. Ùî æ ¿ì ëèøàëîñÿ, ÿê íå áîãàì óñå òå ïîðó÷èòè,– Îñü õòî, ãàäàëè âîíè, ëèø êèâêîì ãîëîâè âñ³ì êåðóº. Õðàìè é îñåë³ áîã³â ïîì³ñòèëè, çâè÷àéíî æ, íà íåá³: Í³÷, ÿê òå áà÷èëè çàâæäè, ïî íüîìó êîëóº ³ ì³ñÿöü, Ì³ñÿöü, ³ äíèíà, ³ í³÷, ÿê ³ íî÷³ ñóâîðî¿ çíàêè, Íåáà í³÷íîãî ëàìïàäè ìàíäð³âí³ é âîãí³ ïåðåë³òí³, Õìàðè, ³ ñîíöå, é äîù³, áëèñêàâèö³, ãðàäè, ñí³ãîâ³¿, ² íåñïîä³âàíèé ãð³ì, ³ ãëóõ³, ìîâ ãð³çüáà, ïåðåêîòè. Î íåùàñëèâèé íàø ðîäå ëþäñüêèé! Òàêó ñèëó ïðèðîäè,

520

Тіт Лукрецій Кар ßâèùà ò³ – ïðèïèñàòè áîãàì, íàä³ëèòè ¿õ ãí³âîì!.. Ñê³ëüêè òè ñàì ÷åðåç òå íàñòîãíàâñü òîä³, ñê³ëüêè ãëèáîêèõ Íàì çàâäàâ ðàí, ñê³ëüêè ñë³ç óãîòîâèâ ³ íàøèì íàùàäêàì! Í³! Áëàãî÷åñòÿ íå â ò³ì, ùî äî êàìåíÿ òè ïðèïàäàºø, Ãîëîâó âêðèâøè, â óñ³õ íà âèäó, â³âòàð³ âñ³ îáõîäèø, Ïàäàºø íèöüìà é äîëîí³ äî íåáà çí³ìàºø áëàãàëüíî Ïåðåä îáëè÷÷ÿì áîã³â, çàïîïàäëèâî ëëºø íà æåðòîâíèê 1200×îòèðèíîãîãî êðîâ ³ â îá³òíèöÿõ ãóáèø ðàõóíîê, – Ëèø ó ïîã³äí³ì, ùî äóìêó ñíóº, ñïîãëÿäàíí³ ïðèðîäè. Áî, êîëè çâîäèìî ç³ð íà âåëèêîãî ñâ³òó íåáåñí³ Õðàìè, é åô³ð, ùî ñâ³òèëàìè ãóñòî ðÿõòèòü, îãëÿäàºì, ² êîëè äóìêà ïîëèíå äîðîãàìè ì³ñÿöÿ é ñîíöÿ,– ²íøèõ òóðáîò òÿãàðåì äîíåäàâíà ïðèâàëåíà â ãðóäÿõ, Ùå îäíà, ìîâáè ïðîêèíóâøèñü ðàïòîì, ÷îëî ï³äí³ìàº: ×è íå áîã³â áåçêîíå÷íà ïðîñëàëàñü íàä íàìè ìîãóòí³ñòü, Ùî íåîäíàêîâ³ çîðÿì ëèñêó÷èì íàêðåñëþº ðóõè? Îò ³ âàãàºòüñÿ, ùå ï³çíàííÿì íå çáàãà÷åíèé, ðîçóì: ×è òàêè ñïðàâä³ áóâ äåíü, êîëè ñâ³ò íàðîäèâñü, ÷è íàñòàíå Äåíü, êîëè ïðèéäå ê³íåöü éîìó, é äîêè ùå ñâ³òîñïîðóäà Çìîæå íåâïèííîãî ðóõó äîêó÷ëèâèé çíîñèòè íàòèñê; ×è, çà áàæàííÿì áåçñìåðòíèõ ïîêëèêàí³ â³÷íî òðèâàòè, Ñò³íè ¿¿, õî÷ áè ñê³ëüêè â³ê³â íå ñïëèâàëî íàä íèìè, ×àñó íåçì³ðíîãî ì³öü íèù³âíó çíåâàæàòèìóòü ãîðäî? Íó, à êîìó â³ä ðàïòîâîãî îñòðàõó ïåðåä áîãàìè Äóõ íå çàïðå, êîãî æàõ íå ñêóº, êîëè âðàç êîëèõíåòüñÿ Â³ä ãðîìîâîãî óäàðó çåìëÿ, îïàëèâøèñü, à íåáîì Ãóðê³ò âàæêèé, ïåðåêîòèñòèé ï³äå îä êðàþ é äî êðàþ? ×è íå òðåìòÿòü ïëåìåíà ³ íàðîäè; âîæä³ íåïðèñòóïí³ Íå ö³ïåí³þòü õ³áà, ÷è ïðîíèçëèâèé ñòðàõ íå áåðå ¿õ Ïåðåä áîãàìè íà çãàäêó ïðî âñ³ ñâî¿ â÷èíêè íåã³äí³ É çàðîçóì³ë³ ñëîâà ó ÷åêàíí³ æàõëèâî¿ êàðè? À êîëè â³òåð, ³ç íàäì³ðó ñèë ðîçãóëÿâøèñü íà ìîð³, Ñóäíà â ïîõîä³ æåíå, ðîçñ³âàº ïî çäèáëåíèõ âîäàõ ²ç ëåã³îíàìè çáðîéíèìè âðàç, áîéîâèìè ñëîíàìè, ×è íå çâåðòàºòüñÿ âîæäü äî áîã³â, ÷è òðåìòëèâî íå ìîëèòü, Ùîáè çàòèõëè â³òðè, ùîá äèõíóëè ñïîê³éí³, ïîïóòí³? Òà íàäàðìà: âèõðîâèì áóðåâ³ºì ï³äõîïëåíèé ÷àñòî, Â³í ïîïðè âñ³ ìîëèòâè, éäå â îá³éìè õîëîäíî¿ ñìåðò³. Òàê óñ³ çàäóìè ñìåðòíîãî ëþäó ïðèõîâàíà ñèëà Çâîäèòü íå ðàç íàí³âåöü; ïèøíå ïðóòòÿ, ñóâîð³ ñîêèðè ¯é ïîòîïòàòè, ÿê âèäíî, êîðòèòü ÷è ïîáàâèòèñü íèìè. Âðåøò³, êîëè ï³ä íîãàìè çäðèãíåòüñÿ çåìëÿ ³, ñõèòíóâøèñü, Ïàäàþòü ö³ë³ ì³ñòà ÷è ãðîçÿòü íåìèíó÷èì ïàä³ííÿì,– Ùî æ äèâóâàòèñÿ òóò, ùî ëþäåé ïîêîë³ííÿ âìèðóù³ Íå ïîâàæàþòü ñåáå – âèçíàþòü, ùî îäí³ ëèø áåçñìåðòí³

521

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ïðàâëÿòü óñ³ì, âèÿâëÿþ÷è ñïðàâä³ êàçêîâó ìîãóòí³ñòü? Ì³äü áóëà é çîëîòî çãîäîì â³äêðèò³, à òàêîæ çàë³çî; 3 íèìè – ñð³áëî âàãîâèòå é á³ëÿñòîãî îëîâà ñèëà; Ò³ëüêè-íî òåìí³ ë³ñè, ùî áóÿëè íà ãîðàõ âèñîêèõ, Âèïàëèâ ëþòèé âîãîíü, ÷è â³ä áëèñêàâêè âçÿâøè ïî÷àòîê, ×è, äåñü ó ë³ñ³ âîþþ÷è, ëþäè ñàì³ çàïàëèëè Âîãíèùå, – âîðîãó øëÿõ íàì³ðÿþ÷èñü íèì ïåðåòÿòè, ×è, çàîõî÷åí³ ãðóíòó ðîäþ÷³ñòþ, øèðèòè ñòàëè Æèçí³ ïîëÿ ³ ä³ëÿíêè ðîç÷èùóâàòü ï³ä ïàñîâèùà, ×è ïîëþâàòü õèæàê³â ³ ìàéíî íà ìèñëèâñòâ³ çáèâàòè, Áî äî âîãíþ âîíè ñïåðøó âäàâàëèñü ³ ÿìè êîïàëè, Çãîäîì íàâ÷èâøèñü ïóñêàòè ñîáàê, ðîçñòàâëÿòè òåíåòà. 1250Ç ÷îãî á, îäíàê, ó òó ïîðó íå âèíèêíóâ æàð ïîëóì’ÿíèé, Ùî, ïåðåð³ñøè â ïîæåæó ãóëêó, ïîæèðàâ äî íàéãëèáøèõ Êîðåí³â áóéí³ ë³ñè, ðîçïàëèâ àæ äî íóòðîù³â çåìëþ, – Æèëàìè, ùî ðîçïåêëèñü, ó çåìí³ ïîðîæíèíè â³äðàçó Ðèíóëî çîëîòî æîâòå é ñð³áëî, ïîòåêëè, çàêèï³âøè, Îëîâî é ì³äü. À êîëè, âæå çàñòèãëèìè, ¿õ ïîì³÷àëè Ëþäè íà êîæíîìó êðîö³, àäæå ãðàëè áàðâàìè çëèâêè, Òî ï³äí³ìàëè ç çåìë³, çàö³êàâëåí³ ãëàäê³ñòþ, áëèñêîì; Òóò ³ çàââàæèëè òå, ùî çà ôîðìîþ êîæåí ³ç çëèâê³â – Ñàìå òàêèé, ÿê çàãëèáèíà, ñë³ä, ùî â³ä íüîãî ëèøèâñÿ. Îò ¿ì, ñïàëî íà äóìêó, ùî ìîæíà, ðîçïëàâèâøè çëèâîê, Áóäü-ÿêó ôîðìó íàäàòè éîìó ³ çðîáèòè ïîä³áíèì Äî áóäü-ÿêî¿ ç ðå÷åé; êóþ÷è, – äîâåñòè äî òàêî¿ Òîíêîñò³ òà ãîñòðîòè ïî êðàÿõ, ùîáè ìàòè íå ò³ëüêè Çáðîþ, àëå é â³äïîâ³äíå çíàðÿääÿ, ùîá ë³ñ âèðóáàòè, Ãðóá³ îáòåñóâàòü ñòîâáóðè, ãëàäêî ñòðóãàòè æåðäèíè, Â äåðåâ³ ä³ðè ïðîäîâáóâàòü, ³ ïðîáèâàòè, é ñâåðäëèòè. Âñå öå õîò³ëè ðîáèòè ñð³áëîì âîíè é çîëîòîì, ïåðøå Í³æ äî ìîãóòíüî¿ ñèëè âäàëèñÿ ïîòóæíî¿ ì³ä³. Òà íàäàðåìíî: ¿õ ñò³éê³ñòü, ïîäîëàíà, ¿é ïîñòóïàëàñü, Ì³ä³ í³ÿê íå ìîãëè äîð³âíÿòè ó ãðóá³é ðîáîò³. Á³ëüøå ö³íèëàñÿ ì³äü; ³ ëåæàëî òîä³, ÿê íåïîòð³á, Çîëîòî, – çàâæäè òóïå, íå ïîòð³áíå í³êîìó çíàðÿääÿ. Ì³äü ëåæèòü – íèí³; íàéâèùà äëÿ çîëîòà âèïàëà ïî÷åñòü. Òàê îò ì³íÿºòüñÿ äîëÿ ðå÷åé âñ³õ ³ç îá³ãîì ÷àñó: Ùî áóëî â÷îðà â ö³í³, – ï³ä íîãàìè âàëÿºòüñÿ íèí³, Äàë³ ùîñü ³íøå âèõîäèòü ³ç òåìíî¿ ñìóãè ïîãîðäè; Ïðàãíóòü éîãî âñå ïàëê³øå, õâàëó éîìó ëþäè ñï³âàþòü, Ùîéíî â³äêðèòîìó, â øàí³ íàéâèù³é âîíî ñåðåä ñìåðòíèõ. Ùîäî çàë³çà, òî òóò óæå é ñàì äîãàäàºøñÿ ëåãêî, Ìåìì³þ, ÿê ³ êîëè éîãî ëþäè â³äêðèëè äëÿ ñåáå. Ñïåðøó çà çáðîþ ñëóæèëè ¿ì ðóêè, ³ í³ãò³, ³ çóáè, ² êàìåíþêè, é äðþêè – îáëàìàí³ â ë³ñ³ ã³ëëÿêè.

522

Тіт Лукрецій Кар Ïîëóì’ÿ, ïîò³ì – âîãîíü, ÿê ëèøå ñòàëè ëþäÿì â³äîì³, Òóò ³ çàë³çà âëàñòèâîñò³, é ì³ä³ ñïëèâëè íà ïîâåðõíþ; Ì³ä³ – ñïî÷àòêó, à ïîò³ì çàë³çà áóâ ï³çíàíèé âæèòîê: Ì’ÿêøà â îáðîáö³ âîíà, òà é çàïàñ³â ¿¿ çíà÷íî á³ëüøå. Ì³äÿíå ðàëî íà ïîë³ òðóäèëîñÿ; ì³ääþ çä³éìàëè Áóðþ â³éíè, çàñ³âàþ÷è øèðîêî ðàíè ãëèáîê³, Ì³ääþ õóäîáó é ïîëÿ â³äáèðàëè, áî çáðîéíîìó ëþäó Ãîëà, áåççáðîéíà þðáà âñå ìàéíî õî÷-íå-õî÷ â³ääàâàëà. Òà ïîñòóïîâî ïî÷àâ ïîÿâëÿòèñÿ ìå÷ ³ç çàë³çà, Ì³äíèé æå, ñõîæèé íà ñåðï, âèêëèêàâ ëèø óñì³øêó çíåâàæíó. Â çåìëþ çàë³çî òîä³ íåïîäàòëèâå ñòàëî âãðèçàòèñü. Ð³âíèìè âñ³ âæå áóëè é íà â³éí³, äå äçâåí³ëî çàë³çî. Ñïåðøó îçáðîºíèé âåðøíèê, ïîâ³ääÿ ñòèñêàþ÷è â ë³â³é, Ïðàâîþ – â³ëüíî ìå÷åì ì³ã îðóäóâàòü; ùîéíî ïîòîìó Íà êîë³ñíèö³ äâîê³íí³é â áîþ ñòàëè ïðîáóâàòü ùàñòÿ. Äåùî ï³çí³øå – âïðÿãàëè ÷åòâ³ðêó, ³ âæå íå çâè÷àéíó Ãíàëè íà ñòð³é âîðîã³â êîë³ñíèöþ, à ãð³çíó, ñåðïàòó. 1300Äàë³ é ïîòâîð çì³ºðóêèõ – ëóêàíñüêèõ âîë³â, ùî íà ñïèí³ Âåæ³ íåñëè, äî áî¿â òà ïîðàíåíü ïóí³éö³ ïðèâ÷àëè, Ùîá çàì³øàííÿ ç÷èíÿòè â îçáðîºíèõ Ìàðñîâèõ ëàâàõ. Òàê îäíå ç îäíîãî ñòàëà ïîðîäæóâàòü ÷îðíà íåçãîäà Âñå, ùî íàâîäèëî æàõ íà çàãîíè â³éñüêîâîãî ëþäó: Êîæíîãî äíÿ äî ñòðàõ³òü íà â³éí³ ùîñü íîâå äîäàâàëîñü. Òàê çàëó÷èòè é áèê³â íàìàãàëèñü äî ðàòíî¿ ñïðàâè, Íà çáðîºíîñí³ ðÿäè é êàáàí³â áóëî äèêèõ ïóñêàëè, ² íàéìîãóòí³øèõ ëåâ³â ïîïåðåäó ãíàëè äî áîþ Ò³, õòî ïðèáîðêàòè âì³â ¿õ, îçáðîºí³ ëþäè, ñóâîð³, Ùî âãàìóâàòè ìîãëè ³ íà ïðèâ’ÿç³ âòðèìàòè çâ³ð³â, Òà íàäàðìà: ðîç’ÿð³ë³, ó íàòîâï³, â ðîçïàë³ áèòâè Íå ðîçáèðàëè, äå ñâ³é, äå ÷óæèé,– ï³äìèíàëè é ê³ííîòó, Ò³ëüêè ñòðÿñàëèñü òî òóò, òî âæå òàì ¿õ íà¿æåí³ ãðèâè; Âåðøíèêàì ãîä³ áóëî çàñïîêî¿òè çäèáëåíèõ êîíåé, Ãåòü îøàë³ëèõ îä ðåâó, é íà âîðîãà ¿õ ñêåðóâàòè. Ëþò³ ëåâèö³ òî çâ³äòè, òî çâ³äñè ñòðèáàëè ç ðîçãîíó, Òî íà çóñòð³÷íîãî âî¿íà – ê³ãò³ â îáëè÷÷ÿ âïèâàëè, Òî, íàá³ãàþ÷è ççàäó ðàïòîâî,– ñâîãî ÷è ÷óæîãî Ìàõîì îäíèì ïîâàëèâøè íà çåìëþ, çàêðèâëåí³ ê³ãò³ É ³êëà âñòðîìëÿëè ó æåðòâó ñòðàøí³, ðîçðèâàëè íà êóñí³. Òàê ³ áèêè íà ñâî¿õ íàá³ãàëè é íîãàìè òîâêëè ¿õ; Êîíÿì òî â á³ê âîíè ðîãè âãàíÿëè, òî, âäàðèâøè çíèçó, Íóòðîù³ ¿ì âèïóñêàëè é òîïòàëè, çàï³íåí³, çåìëþ. ²êëàìè ãð³çí³, òîä³ é êàáàíè ï³äñ³êàëè ñâî¿õ æå; Êðîâ’þ ñâîºþ áàãðèëè, ðîçëþ÷åí³, çáðî¿ óëàìêè; Êëàëè âïåðåì³ø, êóäè á íå ìåòíóëèñü, ³ ê³ííèõ, ³ ï³øèõ. Êîí³ òî êèäàëèñü âá³ê – îä çóá³â, îä çàêðèâëåíèõ ³êë³â,

523

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òî, íåñïîä³âàíî çäèáèâøèñü, áèëè â ïîâ³òð³ íîãàìè, Òà âðÿòóâàòèñü, îäíàê, íå ìîãëè: ï³äòèíàëè ¿ì æèëè – É òóò æå íà çåìëþ âîíè, ìîâ ï³äêîøåí³, ïàäàëè âàæêî. ² íàâ³òü ò³ ç õèæàê³â, ùî, çäàâàëîñÿ, ïîâí³ñòþ ñòàëè Ñâ³éñüêèìè, – ðîçãàðÿ÷èëèñÿ â õîä³ êðèâàâî¿ áèòâè Ïîñåðåä ãàëàñó, ðàí, ñóì’ÿòòÿ, ñåðåä æàõó òà âòå÷³, É æîäíîãî ç íèõ íàâåðíóòü íå áóëî âæå í³ÿêî¿ çìîãè: Ð³çíîãî ðîäó íàîñë³ï òîä³ ðîçá³ãàëèñÿ çâ³ð³, ßê ³ùå é íèí³ ëóêàíñüê³ âîëè, íå äîáèò³ çàë³çîì, Ãåòü îøàë³ë³, á³æàòü ³ ñâî¿ æ òàêè òîï÷óòü çàãîíè. Òàê, î÷åâèäíî, áóëî. Òà ïîâ³ðèòè âàæêî, ùî ëþäè Í³ ïåðåä÷óòü íå ìîãëè, í³ çàâáà÷èòè äóõîì, äî ÷îãî Âñå öå âåäå, ÿêèì ëèõîì ãàíåáíèì äëÿ âñ³õ ìîæå ñòàòè. Ëåãøå á òîá³ ïðèïóñòèòü, ùî â ÷àñòèíàõ óñåñâ³òó ð³çíèõ, Ùî é âèíèêàëè íà ð³çí³é îñíîâ³, òàêå â³äáóâàëîñü, Í³æ äî îêðåìîãî, ëèø îäíîãî âñå öå çâîäèòè ñâ³òó. Òàê âîþâàëè íå ñò³ëüêè â íàä³¿, ùî âåðõ â³çüìóòü, ñê³ëüêè Ïðàãíó÷è, õî÷ áè é ö³íîþ æèòòÿ, âîðîã³â íàæàõàòè Ò³, õòî ââàæàâ, ùî í³ çáðî¿ äîñòàòíüî, í³ â³éñüêà íå ìàº. Çøèòèé ³ç øêóðè ñïî÷àòêó, ïîòîìó ëèø – òêàíèé áóâ îäÿã Òà ïåðåä òèì ùå çàë³çî áóëî, äëÿ òêàííÿ íåîáõ³äíå: ßê æå áåç íüîãî á òîíêå, ïîÿâèëîñÿ òêàöüêå çíàðÿääÿ – 1350×îâíèêè, ãðåá³íü, ö³âêè òà äçâ³íê³ ãëàäêîò³ë³ íàâî¿? ×îëîâ³ê³â, íå æ³íîê, íàïîóìèëà ñïåðøó ïðèðîäà Âçÿòèñü äî ïðÿæ³, áî çíà÷íî êì³òëèâ³øèé ð³ä ÷îëîâ³÷èé ² äî âñ³ëÿêèõ ìèñòåöòâ ÷îëîâ³ê òàêè á³ëüøå ïðèäàòíèé. Ç ÷àñîì, îäíà÷å, ñóâîðèé ð³ëüíèê ïîãîðäèâ öèì çàíÿòòÿì, Ïîâí³ñòþ â ðóêè æ³íî÷³ íàäóìàâ éîãî ïåðåäàòè, Ñàì æå òîä³ ïðèñòóïèâ äî âàæêî¿, äî ãðóáî¿ ïðàö³, Ãàðòó íàáðàâøèñü ³ ñèëè â ðóêàõ, ÿê ³ â ö³ëîìó ò³ë³. Ïåðøèé çðàçîê ³ ïîñ³âó, ³ ùåïëåííÿ ùåäðà ïðèðîäà, Âäàòíà ìàéñòðèíÿ ðå÷åé, ïîäàâàëà òîä³øí³é ëþäèí³: ßãîäè é æîëóä³, ùî îïàäàëè ç äåðåâ, ïåðåçð³ë³, Ïðîðîñòîì òóò æå ðÿñí³ëè, ïðè ñòîâáóð³, â ïîðó íàëåæíó. Òàê çàðîäèëàñÿ äóìêà áðîñòîê äî ã³ëëÿ ïðèâèâàòè É ïàã³ííÿ â çåìëþ âòèêàòü ìîëîäå íà ïóñòîìó ùå ïîë³. Òàê ³ ïî÷àâñü îáðîá³òîê çåìë³ – äîðîãî¿ âñ³ì íèâè; ² ïîì³÷àëè òîä³: ùî ëàñêàâ³øèì áóâ îáðîá³òîê, Òî ïîÿâëÿëîñÿ á³ëüøå ñîëîäêîñò³ â äèêîìó ïëîä³. Òåìí³ ë³ñè ç äíÿ íà äåíü â³äò³ñíÿâ çàïîâçÿòëèâèé ðàòàé Ãåí àæ äî ã³ð, ùîá íèçèíí³ ì³ñöÿ ïîñòóïîâî çàéìàëî Ïîëå, ùîá ìàòè äæåðåëà, ñòàâêè, âèíîãðàäíèêè, íèâè Ñåðåä ð³âíèí, ñåðåä ïàãîðá³â, ùîá, âèð³çíÿþ÷èñü, á³ãëè Ñèçèõ îëèâîê âåñåë³ ðÿäè, êó÷åðÿâëÿ÷èñü áóéíî, Ïî íåâèñîêèõ ãîðáàõ ðîç³ñëàâøèñü, ïîëÿõ òà äîëèíàõ,

524

Тіт Лукрецій Кар ßê îòî íèí³, ïîãëÿíü, ð³çíîáàðâ’ÿ ìèëóº íàì îêî: Ñîëîäêîïë³äí³ ñàäè âèä³ëÿþòüñÿ â ïîë³ ëàòêàìè, À äîâêðóãè – âñå ó êóùèêàõ ÿã³äíèõ, ìîâ ó â³íî÷êó. Ñïåðøó ïòàõ³â ãîëîñè ïåðåëèâí³ ëþäèíà âóñòàìè Â÷èëàñü íàñë³äóâàòü; ùîéíî ïîòîìó ä³éøëà äî ìèñòåöòâà Ñï³âó é ìîãëà âæå ï³ñíÿìè ïðèºìíèìè ñëóõ ÷àðóâàòè. Òèõî çåô³ð â î÷åðåò³ ïîñâèñòóâàâ – ïåðøèé ó÷èòåëü Ñîï³ëêàðÿ-ñåëÿíèíà, ùî äóº â òîíê³ ñîëîìèíêè. Çâóê äîäàâàâñÿ äî çâóêó – é îçâàëàñü ³ ñîëîäêî é ñóìíî Äóäêà ï³ä ïàëüöÿìè òèõ, ùî çàäóìëèâó ï³ñíþ ñï³âàëè, Äóäêà, ùî â ë³ñ³ â³äêðèòà áóëà, ñåðåä ã³ð, ó ä³áðîâàõ, Íà ïàñîâèùàõ ó òèõó áîæåñòâåííó ïîðó äîçâ³ëëÿ. Òèì ³ âò³øàëèñü, áóëî, íàø³ ïðåäêè, äóø³ äîãîäæàëè, Äîáðå ñîá³ ïîïî¿âøè, áî âñå òîä³ ìèëå ëþäèí³. ×àñòî, ãóðòîì íà òðàâèö³ ì’ÿê³é áåçòóðáîòíî ïðèë³ãøè Äåñü á³ëÿ ð³÷êè, äå â³òòÿ äåðåâ ðîç³ñëàëîñü âèñîêå, Ñêðîìíèìè êîøòàìè ñîëîäêî é ëþáî âîíè ñïî÷èâàëè, Íàäòî, ÿê íåáî âñì³õàëîñü ïîãîæå ³ ç îá³ãîì ðîêó Êâ³òîì çåëåí³ ëóãè öÿòêóâàëà âåñíà ð³çíîáàðâíà. Òóò ³ ðîçìîâè, òóò æàðòè ñíóâàëèñÿ, òóò ³ íàñì³øêè ×óòíî áóëî: íàáèðàëàñü òóò ñèëè ñ³ëüñüêà ¿õíÿ ìóçà. Òóò ³ âåñåë³ñòü – ïóñòóíêà âèãàäëèâà – ¿ì ïîâåë³ëà Ãîëîâó é ïëå÷³ ïðèáðàòè â³íêàìè ³ç çåëåí³ é êâ³ò³â ², õî÷ íå ì³ðíî ùå, âñå æ ³òè â òàíåöü, ³ ðóõè ðîáèòè Ãðóá³, ³ ãðóáîþ áèòü ãîäóâàëüíèöþ-çåìëþ ñòîïîþ. Çâ³äñè ³ ñì³õ âèíèêàâ, ³ ïî êîëó éøëè äîòåïè æâàâ³, – Âñå íîâèíîþ áóëî, ÷åðåç òå é âèäàâàëîñü ÷óäîâèì. 1400Íå íóäüãóâàâ òîä³ òîé, êîìó âèïàëî áóòè íà âàðò³: Ï³ñíþ âèâîäèâ íà ð³çí³ ëàäè, âèïðîáîâóâàâ ãîëîñ ×è ïî òðîñòèíàõ ñîï³ëêè ðàç ïî ðàç ïîâîäèâ ãóáîþ; Íàâ³òü òåïåð ³ùå çâè÷àé òàêèé ñòîðîæ³ çáåð³ãàþòü. Íèí³ – çáàãà÷åíî ðèòìàìè ï³ñíþ, îäíà÷å â³ä òîãî Çîâñ³ì íå á³ëüøó ÷åðïàºìî ìè íàñîëîäó, í³æ äàâí³é Ëþä çåìíîðîäíèé, ùî â ë³ñ³ ïî-ïðîñòîìó ò³øèâñÿ ñï³âîì: Ùî ï³ä ðóêàìè â íàñ, – ïîêè ìèë³øîãî ìè íå ï³çíàëè, – Òå é äî âïîäîáè íàì ïåðåäóñ³ì ³ í³ ç ÷èì íå çð³âíÿííå. Çãîäîì æå êðàùèé, íîâèé ÿêèéñü âèíàõ³ä íàä ó÷îðàøí³ì Âåðõ áåðå õóòêî, ì³íÿº ñìàêè é óïîäîáàííÿ íàø³. Òàê îò ëþäèí³ îáðèäíóëè æîëóä³, òàê âîíà äàâíº Ëîæå ïîêèíóëà, âñòåëåíå òðàâàìè é â³òòÿì îêðèòå. Íàâ³òü îäåæà ³ç øêóð ïîñòóïèëàñü, ïîãîðäæåíà, ì³ñöåì, Õî÷ ³ âîíà, ìàáóòü, çàçäð³ñòü òàêó íà ïî÷àòêó áóäèëà, Ùî ïîïëàòèòèñü æèòòÿì ìóñèâ òîé, õòî âäÿãíóâ ¿¿ âïåðøå; Ïîøìàòóâàâøè, îäíà÷å, ¿¿, çàïëÿìîâàíó êðîâ’þ, Ëþò³ íàïàñíèêè âñå æ íå ìîãëè ñêîðèñòàòèñÿ íåþ.

525

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Øêóðè, ÿê áà÷èø, – òîä³, à çîëîòî é ïóðïóð – ñüîãîäí³ Ñïîêîþ ëþäÿì óñå íå äàþòü, äî â³éíè ñïîíóêàþòü. Íàøîãî òóò ïîêîë³ííÿ, ãàäàþ, âèíà òàêè á³ëüøà: Õîëîä-áî ìó÷èâ ëþäåé çåìíîðîäíèõ, àäæå áóëè ãîë³; Íàì æå ÿêà íåáåçïåêà ãðîçèòü, ÿê íå ìàºì îä³ííÿ, Øèðîêî çîëîòîì ùèðèì ðîçøèòîãî é ïóðïóðîì ÿñíèì, Ïîêè çâè÷àéíèé ñ³ðÿê áåðåæå íàñ îä â³òðó é ìîðîçó? Òàê îòî ð³ä íàø ëþäñüêèé ó äàðåìí³é ç’¿äàºòüñÿ ïðàö³, Âñå ñâîº êóöå æèòòÿ íà òóðáîòè ïóñò³ âèòðà÷àº Ò³ëüêè òîìó, ùî â íàæèâ³, çáàãà÷åíí³ êðàþ íå áà÷èòü, ßê ³ ìåæ³, äî ÿêî¿ òðèâàòü ìîæå âò³õà ïðàâäèâà. Îò ùî ïîìàëó æèòòÿ íàøå âèâåëî â ìîðå â³äêðèòå, ² ðîçêîëèõàí³ õâèë³ â³éíè ³ç ãëèáèí ï³äíÿëèñÿ. Âò³ì, îçèðàþ÷è íåáà íàìåò â îáåðòàëüíîìó ðóñ³, Ñâ³òó äâà ñòîðîæ³: ñîíöå ³ ì³ñÿöü – äàðèòåë³ ñÿéâà – Ëþäÿì âèðàçíî âêàçàëè, ùî âñå éäå ñâîºþ ÷åðãîþ, Ïåâíèé øàíóþ÷è ëàä, íà çðàçîê ÷åðãóâàííÿ ï³ð ðîêó. Âæå â³êóâàëè ï³ä çàõèñòîì ñò³í ³ ìîãóòí³õ óêð³ïëåíü; Çåìëþ ïîä³ëåíó âæå, âñÿê ó ìåæàõ ñâî¿õ, îáðîáëÿëè; Ìîðå – â³òðèëàìè âæå çàöâ³ëî, à ì³ñòà ì³æ ñîáîþ, Ùîá îäí³ îäíèõ ìîãëè âèðó÷àòü, óêëàäàëè ñîþçè, ßê ïàì’ÿòëèâ³ ñï³âö³ ïî÷àëè ïðîñëàâëÿòè ä³ÿííÿ Â³êó ñâîãî; íåçàäîâãî äî òîãî é ïèñüìî ïîÿâèëîñü. Îñü ÷îìó ãëèáøå íå ìîæå íàø â³ê çàçèðíóòè â ìèíóëó, Äàâíþ äîáó,– õ³áà ðîçóì íà ñë³ä âèïàäêîâî ñêåðóº. Òîæ ìîðåïëàâñòâî, ð³ëüíèöòâî, çàêîíè, óêð³ïëåííÿ, âåæ³, Çáðîÿ, îäåæà, äîðîãè, òà é ³íø³ ïîä³áí³ çäîáóòêè, ßê ³ âñå òå, ùî äàðóº íàì ðàä³ñòü æèòòÿ, íàñîëîäó: Â³ðø³, ìàëþíêè, ï³ñí³ òà ð³çöåì îäøë³ôîâàí³ òâîðè – Âñå ïî÷àëîñü îä ïîòðåáè ÿêî¿ñü, äî âñüîãî, áàãàòèé Äîñâ³äîì, ðîçóì ä³éøîâ, óïåðåä ïîñòóïàþ÷è ì³ðíî. Òàê íà ïîâåðõíþ âèõîäèòü ïîìàëó ç ïåðåá³ãîì ÷àñó 1450Âèíàõ³ä êîæåí, à ðîçóì ëþäñüêèé – äîäàº éîìó áëèñêó. Áà÷èëè æ, ÿê ó äóø³ îäíó äóìêó âèñâ³òëþº ³íøà, Ïîêè âåðøèíè ìàéñòåðíîñò³ âïåðòî ñÿãàº ëþäèíà.

Êíèãà øîñòà ............................................................................................. 80Ïîøóêè ïðàâäè – ëèø öå â³ä³ãíàòü îä íàñ ìîæå äàëåêî Ìóêè òàêîãî æèòòÿ. ² õî÷ ÿ íå îäíå âæå òóò âèêëàâ, – ²íøèõ ÷èìàëî äóìîê ùå ïîâèíåí ìàéñòåðíî ïðèáðàòè Â³ðøåì: íàñàìïåðåä – ùîäî ïîðÿäêó òà ðóõ³â íà íåá³; Äàë³ – íåãîäè, âîãí³ áëèñêàâè÷í³ ïîðà á îñï³âàòè: Ùî âèêëèêàþòü âîíè, â³ä ÿêî¿ ïðè÷èíè ïîõîäÿòü, Ùîá íå òðåìò³â òè äàðìà, íåáîñõèë íà ä³ëÿíêè ðîçáèâøè,

526

Тіт Лукрецій Кар Íå ïèëüíóâàâ, ³ç ÿêî¿ ç íèõ ³ñêðà ëåòþ÷à ìàéíóëà, ² â ÿêèé á³ê ïîäàëàñü; ÿê ó ì³ñöå çàêðèòå ïðîíèêëà, ßê, ãîñïîäèíåþ òàì ïîáóâàâøè, çàáðàëàñü ïîòîìó. Âíèêíóòè â ñóòü, ó ïðè÷èíó òèõ ÿâèù íåáåñíèõ íå ìîæóòü, Îò ³ ââàæàþòü, ùî âñå â³äáóâàºòüñÿ ç áîæî¿ âîë³. Òè æ ìåí³ íèí³, áëèçüêîìó äî ñâ³òëî¿ êðàéíüî¿ ðèñè, – Äîâãîãî á³ãó ìåòè, âêàæè ïðàâèëüíèé øëÿõ, Êàëë³îïî, Ìóçî ðîçóìíà, ðîçðàäî ëþäåé, íàñîëîäî áåçñìåðòíèõ, Ùîá óâ³í÷àâñÿ, ïîñëóøíèé òîá³, ÿ â³íöåì íåçâè÷àéíèì. Îñü ùî, ïî-ïåðøå, ñêàæó: êîëè íåáà áëàêèòü êîëèõíåòüñÿ, – Öå îçíà÷àº, ùî âèñîêîëåòí³ ç³òêíóëèñü â åô³ð³ Õìàðè, â³ä÷óâøè ìîãóòëèâèé íàòèñê â³òð³â ñóïðîòèâíèõ: Ç îáøèð³â ñèí³õ í³êîëè æ äî íàñ íå äîíîñèòüñÿ ãóðê³ò, 100À íàâïàêè: ùî ò³ñí³øèìè þðáàìè òó÷³ êëóáëÿòüñÿ, Òî ãîëîñí³øå â³äò³ëü íàñóâàºòüñÿ ãðîìó äâèãò³ííÿ. Õìàðè, ââàæàé, íå íàñò³ëüêè òâåðä³ ìîæóòü áóòè çà ñêëàäîì Ò³ëà ñâîãî, ÿê îò êàì³íü ÷è äåðåâî, õî÷ íå íàñò³ëüêè Íåäîòèêàëüí³ âîíè, ÿê ñåðïàíîê ÷è äèìó ñòðóìî÷êè. Áî, âàãîâèò³, âîíè á òîä³ ïàäàëè âíèç, ÿê ³ òîé æå Êàì³íü, àáî í³ íà ìèòü, íà÷å äèì, íå ìîãëè á çóïèíèòèñü, Íå ïîíåñëè á ó ñîá³ í³ ñí³ã³â, àí³ ãðàäó ðÿñíîãî. Òàê çàëîïî÷óòü íå ðàç íàä ðîçäîëëÿì øèðîêîãî ñâ³òó, ßê ó âåëèêèõ òåàòðàõ ÷àñàìè – íàïíóòà òêàíèíà, Ùî òð³ïîòèòü ðàç ó ðàç óãîð³, äå æåðäèíè òà áðóñè. ²íîä³ æ, â³òðîì ðàïòîâèì ðîç³ðâàíà,– íåñàìîâèòî Á’ºòüñÿ ³ çâóê âèäàº, ìîâáè ðâàâ õòî ïàï³ðóñ íà øìàòòÿ. Äàë³ òàêèé ³ùå çâóê ìîæíà ÷óòè ï³ä ÷àñ ãðîìîâèö³, Í³áè ðîçâ³øàíèì îäÿãîì â³òåð, íàáàâèâøèñü, ãîíèòü Ùå é øåëåñòêîãî ïàïåðó ëèñòêè, íèì ëîïî÷å â ïîâ³òð³. Íó, à òðàïëÿºòüñÿ ÷àñòî é òàêå, ùî ñòèêàþòüñÿ õìàðè Íå, ÿê òî êàæóòü, ÷îëîì äî ÷îëà, ò³ëüêè òðóòüñÿ áîêàìè, Ñóíó÷è â íàïðÿìêàõ ð³çíèõ ïî íåáó, é ï³ä ÷àñ òîãî ðóõó Çâóê íåïðèºìíèé, ñóõèé, íå ñòèõàþ÷è, âóõî íàì ð³æå, Ïîêè ç âóçèí ïîñòóïîâî íå âèðâóòüñÿ õìàðè çóñòð³÷í³. Äåêîëè – âñå äîâêðóãè îä ïîòóæíîãî ðîêîòó ãðîìó Âàæêî äâèãòèòü, ³ çäàºòüñÿ òîä³, ùî, ðîçïàâøèñü íà êóñí³, Âàëÿòüñÿ ñâ³òîñïîðóäè âåëèêî¿ ñò³íè ìîãóòí³. Öå ÷åðåç òå, ùî âñåðåäèíó õìàðè âðèâàþòüñÿ ðàïòîì Áóðÿí³, äóæ³ â³òðè é, íå çíàõîäÿ÷è âèõîäó ç íå¿, Ëþòî êðóæëÿþ÷è òàì ÿêèéñü ÷àñ, ïîðîæíèíó âñå á³ëüøó Ðîáëÿòü ó í³é, à êðà¿, îáîëîíêó,– çáèâàþòü ù³ëüí³øå; Òà, õî÷ áè ÿê óù³ëüíèëàñü,– ï³ä íàòèñêîì ñèë áóðåâ³éíèõ, Ùî ðîçïèðàþòü ¿¿, âîíà òð³ñêàº ëóíêî, ðàçþ÷å. É äèâà íåìà, áî é íàäóòèé ì³õóð, êîæåí ðàç ³çíåíàöüêà, Òð³ñêàº, õî÷ ³ ìàëèé, òà ç âåëèêîþ ñèëîþ çâóêó.

527

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ìàº ïîÿñíåííÿ é òå, ùî â³òðè, ïðîòèíàþ÷è õìàðó, Íà÷å ñâèñòÿòü. Àäæå áà÷èìî ÷àñòî, ÿê ëèíóòü íàä íàìè Ìîâáè ã³ëëÿñò³ ÿê³ñü, ðîçêóéîâäæåí³, ëàìàí³ òó÷³; Òàê îçèâàºòüñÿ é ë³ñ íà ïîðèâè ï³âí³÷íîãî â³òðó: Ëèñòÿì øóìèòü ³ ãàëóççÿ ëàìàº ç îãëóøëèâèì òð³ñêîì. Íó, à, áóâà, áóðåâ³é, ïðîñòî â ëîá óäàðÿþ÷è õìàðó, Ðâå ¿¿ òóò æå íà øìàòòÿ äð³áíå, ðîçêèäàº ïî íåá³. Ùî ìîæå òàì éîãî ñèëà âïîä³ÿòè,– áà÷èìî äîáðå 3 òîãî, ùî ðîáèòü â³í òóò, íà çåìë³, äå ïîã³äí³øèé çíà÷íî: Ìàõîì îäíèì âèðèâàº ç êîð³ííÿì äóáè âèñî÷åíí³. ª ùå ó õìàðàõ íåìîâáè âàëè, ùî ãóðêî÷óòü ðàç ïî ðàç ² ñòóãîíÿòü, ðîçáèâàþ÷èñü. Òàê ³ ð³êà ãëèáîäîííà Õâèëåþ âäàðèòü, áóâà; òàê ³ ìîðå ïðèáîºì ðîêî÷å. ²íîä³ áà÷èìî: ç õìàðè ó õìàðó øóãíå áëèñêàâèö³ Ñèëà ïàëêà, ³, ÿêùî íà âîëîãó öÿ õìàðà áàãàòà,– Ìèòòþ âîíà æ óáèâàº âîãîíü, çàðåâ³âøè íåñòÿìíî; Òàê ³ çàë³çî, ùî ñòàëî àæ á³ëå â ãîðíèë³ æàðêîìó, Âðàç çàñè÷èòü, êîëè òóò æå â õîëîäíó çàíóðèìî âîäó. 150Íó, à â ñóõ³øó ïîòðàïèòü âîãîíü, òî, çàéíÿâøèñü îä íüîãî, Òó÷à é ñàìà ñïàëàõíå ³ ãîð³òèìå ç òð³ñêîì øàëåíèì; Òàê âåðõîã³ð’ÿì, äå ëàâð êó÷åðÿâèòüñÿ, ïîëóì’ÿ ï³äå É ãåòü ïîâèïàëþº âñå, áóðåâ³ºì çàâèõðåíèì ãíàíå, Æîäíà-áî ð³÷ íå ãóäå òàê æàõëèâî, ïðîéíÿâøèñÿ æàðîì, ßê ïàëàõêà ³ íåâ’ÿíó÷à çåëåíü Äåëüô³éñüêîãî Ôåáà. Âðåøò³, íå ðàç ãóðêîò³ííÿì íàïîâíþº õìàðó âèñîêó Ç³òêíåííÿ áðèë ëüîäîâèõ, çàïîëîíþº ãóë ãðàäîáîþ, Áî, êîëè â³òåð ç³á’º ¿õ äîêóïè,– â ò³ñíèíàõ ðàïòîâî Êðèøàòüñÿ ñêîïèùà õìàð ñí³ãîâèõ, îáòÿæåíèõ ãðàäîì. Áëèñêàº òàêîæ, êîëè, ì³æ ñîáîþ ñòèêàþ÷èñü, òó÷³ Ð³é âîãíåíîñíèõ íà÷àòê³â âèêðåøóþòü; òàê ïîòðàïëÿº Êàì³íü íà êàì³íü àáî íà çàë³çî – ³ çáëèñêóº ìèòòþ Ñïàëàõ, ùî òóò æå íàâñ³á³÷ ÿñêðàâèìè ³ñêðàìè ñèïëå. Ò³ëüêè ï³çí³øå ìè ÷óºìî ãð³ì, í³æ óëîâèìî çîðîì Áëèñêàâêè ñÿéâî ð³çêå; öå òîìó, ùî äî âóõà ï³çí³øå Çâóê äîá³ãàº, í³æ òå, ùî ëèø îêî ïîâèííî ñïðèéìàòè. Ñàì ïåðåñâ³ä÷èøñÿ, ãëÿíóâøè çäàëåêó íà äðîâîðóáà, Ùî ðàç îä ðàçó âãàíÿº ó ñòîâáóð ñîêèðó äâîñ³÷íó: Ñïåðøó ïîáà÷èø óäàð, ³ ëèø ïîò³ì ïîâ³òðÿì äîëèíå Çâóê. Òàê ³ áëèñêàâêó áà÷èìî äåùî ðàí³øå, í³æ âóõîì ×óºìî ãð³ì, à ïðîòå â³í ç âîãíåì âîäíî÷àñ âèíèêàº, Ç òèõ æå ïðè÷èí, ³ éîãî òîé æå ñàìèé íàðîäæóº ïîøòîâõ. Òàê îò ì³íëèâå íå ðàç, ïåðåë³òíå ëëþòü ñÿéâî íà çåìëþ Õìàðè, ³ çáëèñêóº òåìíà ãðîçà ìåðåõòëèâèì ïîðèâîì. Öå ÷åðåç òå, ùî, ââ³ðâàâøèñü ó òó÷ó, ÿê âèêëàâ ÿ âèùå, Â³òåð çàâèõðåíèé ù³ëüíîþ ðîáèòü ¿¿ îáîëîíêó

528

Тіт Лукрецій Кар É ñàì ðîçï³êàºòüñÿ â í³é; òàê îä ðóõó, çàââàæ, ³ âñå ³íøå Æàðîì ïîéìàºòüñÿ: ï³ä ÷àñ òðèâàëîãî ëåòó, ñêàæ³ìî, Â³ä îáåðòàííÿ øàëåíîãî ïëàâèòüñÿ ç îëîâà êóëÿ. Îòæå, êàæó: êîëè âèõîð òîé ÷îðíó ïðîðâå-òàêè õìàðó, Òî ðîçñ³âàº íàñ³ííÿ âîãíþ, ùî â³äò³ëü, ìîâ ï³ä òèñêîì, Âèðâàëîñü – îò ³ ìèãòÿòü òîä³ ëàìàí³ ñòð³ëè âîãíåíí³; Äàë³ – ãðèìèòü, àëå ãóðê³ò ï³çí³øå äî âóõà äîõîäèòü, Í³æ áëèñêàâè÷íîãî îáðàç âîãíþ – äî î÷åé íàøèõ çîðó. Âñå öå â ãóñòèõ â³äáóâàºòüñÿ õìàðàõ, ùî äèâíèì ïîðèâîì Âèñîêî ïíóòüñÿ, îäí³ íàïîâçàþ÷è âàæêî íà ³íøèõ. Õàé íå çáèâà òåáå òå, ùî ç çåìë³ íàñ ðîçëîã³ñòþ á³ëüøå Õìàðà âðàæàº, àí³æ íàãðîìàäæåííÿì âèñîêîñÿæíèì: Íå ïîì³÷àâ òè õ³áà, ÿê, ïîä³áí³ äî áàãàòîâåðõèõ Ã³ð, ÷åðåç íåáî ïëèâóòü ó ïîòóæíîìó ïîäóâ³ õìàðè? ×àñîì ïîáà÷èø, ÿê ãóñòî âîíè âïîâèâàþòü âèñîê³ Êðó÷³; îäí³ íàëÿãàþòü íà îäíèõ, àæ ãåí äî âåðõ³â’¿â, – ² çàñòèãàþòü, êîëè âñ³ â³òðè íà÷å ñîí ïîõîðîíèòü. Ìîæåø òîä³ çðîçóì³òè, ÿêå öå íàïðàâäó ãðîìàääÿ: Í³áè íàâèñëèìè ñêåëÿìè ñòâîðåí³ òàì ðîçð³çíèø òè Ìîâáè ïå÷åðè. Òàê îò ñàìå ¿õ, ëèø ï³äí³ìåòüñÿ áóðÿ, Ïîâíÿòü â³òðè: âñå ãóäóòü òàì, îáóðåí³ òèì, ùî ïîïàëè Â òó÷³ ãëóõî¿ íóòðî, ³ ðè÷àòü, ÿê çàöüêîâàí³ çâ³ð³, É ðåâ ¿õ òî òóò, òî äåñü òàì îçèâàºòüñÿ ãð³çíî ó õìàðàõ: 200Äîâãî êðóæëÿþòü, øóêàþ÷è âèõîäó, é òèì îáåðòàííÿì ²ñêðè – íà÷àòêè âîãíþ – äîáóâàþòü ³ç õìàð; ïîçáèâàâøè ²ñêðè ò³ â ïîëóì’ÿ, êîòÿòü éîãî ó çàãëèáèíè-ïå÷³, Ïîêè âîãîíü íå øóãíå áëèñêàâè÷íèé, ïðîðâàâøèñü ³ç õìàðè. Ùå æ ³ç ò³º¿ ïðè÷èíè íà çåìëþ ëåòèòü öåé ðóõëèâèé Æàðó òåêó÷îãî áëèñê çîëîòèé, ùî ñàìà æ òàêè õìàðà Ìóñèòü ÷èìàëî íà÷àòê³â îãíþ – éîãî ïåðâ³ñíèõ ò³ëåöü – Ìàòè â ñîá³; à êîëè âîíà çîâñ³ì ñóõà, áåç âîëîãè, Òî ïåðåâàæíî âîãíåííó, ÿñêðàâó ÿâëÿº íàì áàðâó. Â í³é ùå â³ä ñÿéâà, ùî ñîíöå íèì ñ³º, ïîâèííî ì³ñòèòèñü Äîñèòü íàñ³ííÿ, áî çâ³äêè òîé ïîëèñê âîãíèñòî-÷åðâîíèé? Ò³ëüêè-íî õìàðè òàê³ áóðåâ³é ïîçãàíÿº äîêóïè, Ñòèñíå ¿õ, ì³ñöåì îáìåæèòü,– îäðàçó íàñ³ííÿ âîãíåííå Ðîºì âèïîðñêóº ç íèõ, ðàç ó ðàç ïàëàõòèòü ïîëóì’ÿíå. Áëèñêàº òàêîæ òîä³, êîëè ð³äøèìè ðîáëÿòüñÿ õìàðè. Áî, õî÷ áè íàâ³òü ðîçâ³þâàâ ¿õ, ðîçëó÷àâ ï³ä ÷àñ ðóõó Ïîäóâ ëåãêèé,– õî÷-íå-õî÷ âèïàäàëî á ³ç íèõ òå íàñ³ííÿ, Ùî áëèñêàâèö³ ïî÷àòîê äàº. Òîä³ ñïàëàõ íà íåá³ – Òèõèé: í³ùî íå äâèãòèòü ³ íå ïîâíèòüñÿ æàõîì äîâêîëà. Âðåøò³, êîëè ïîö³êàâèøñÿ ãðîìîì, çàõî÷åø ï³çíàòè Ñêëàä ³ ïðèðîäó éîãî, òî íà âñå öå íà ì³ñö³ óäàðó Âêàæå ïðîïàëåíèé ñë³ä, ÿê ³ ñ³ðêè çàäóøëèâèé çàïàõ,

529

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òîáòî – îçíàêè âîãíþ, à í³ÿê íå äîùó, òà é íå â³òðó. Ãð³ì æå ïðîíèçóº êð³âë³ áóäèíê³â. Ñòð³ìêèé éîãî ïëîì³íü Ìîæå çóõâàëî ñîá³ ïîãóëÿòü ³ âñåðåäèí³ äîìó. Öå æ áî òîá³ íå çâè÷àéíèé âîãîíü, à ç âîãí³â – ùîíàéòîíøèé, ²ç íàéäð³áí³øèõ éîãî, ç íàéðóõëèâ³øèõ ñêëàëà ïðèðîäà Ò³ëåöü, ÿêèì òàêè ñïðàâä³ í³ùî íà çàâàä³ íå ñòàíå. Òîæ ïåðåõîäèòü ðîçãîíèñòèé ãð³ì ÷åðåç ñò³íè áóäèíê³â, ßê ãîëîñè àáî êðèê – ÷åðåç ì³äü, ÷åðåç êàì³íü ñóö³ëüíèé, ² â îäíó ìèòü â³í ³ çîëîòî, é òó æ òàêè ì³äü ðîçïëàâëÿº. Ï³ä éîãî ä³ºþ, ïàðîþ ñòàâøè, ò³êàº â³äðàçó Ç àìôîð âèíî, áî æ ³ç ëåãê³ñòþ âñå ðîçñóâàº äîâêîëà É íà÷å ðîçð³äæóº ïîñóäó ñò³íêè ëåòþ÷îãî ãðîìó Æàð; óñåðåäèíó ìèòòþ ïðîíèêíóâøè, â³í ðîçãàíÿº Ïåðâ³ñí³ ò³ëüöÿ âèíà, ðîçâ’ÿçàâøè ñò³éê³ ¿õ ñïîëóêè. Ñîíÿ÷íèé ïàë, õî÷ ÿêèé â³í ðàçþ÷èé, òîãî á íå äîì³ãñÿ, Ìàáóòü, ùî é ïðîòÿãîì â³êó. Íàñê³ëüêè ðóõëèâ³øà ñèëà Ãðîìó, íàñò³ëüêè ìîãóòí³øèé íàòèñê éîãî íåâ³äïîðíèé. Çàðàç æå – òå, â ÿêèé ñïîñ³á â³í ðîäèòüñÿ, çâ³äêè ó íüîãî Ðâó÷ê³ñòü òàêà, ùî îäíèì ëèø óäàðîì ðîçêîëþâàòü ìîæå Âåæ³, âàëèòè äîìè, âèâåðòàòè êîëîäè òà áàëêè; Ç ì³ñöÿ çðèâàþ÷è, â ïðàõ ïîâåðãàòè ìóæ³â ìîíóìåíòè; Âðåøò³,– âáèâàòè ëþäåé ³, äå òðàïèòüñÿ, êëàñòè õóäîáó É ³íøå, ïîä³áíå, ÿêîþ æ öå ñèëîþ ì³ã áè ðîáèòè, – Âèêëàäó ÿ, ùîá òåáå íå áàðèòü îá³öÿíêàìè äîâãî. Ñë³ä óâàæàòè, ùî ãð³ì âèíèêàº ó õìàðàõ ³ ù³ëüíèõ, ² íàãðîìàäæåíèõ âèñîêî, áî æ í³ ç ð³äêî¿ õìàðèíè Ãðîìîì í³êîëè íå á’º, í³ ç ïîãîæîãî íåáà – òèì ïà÷å. Íå âèíèêàº òóò ñóìí³â³â æîäíèõ, òà öå é î÷åâèäíî, 250Ùî ïåðåä áóðåþ õìàðè ãóñò³ êëóáî÷àòüñÿ â ïîâ³òð³, Äå íå ïîãëÿíü, ³ çäàºòüñÿ, ùî âåñü Àõåðîíò ïîï³äçåìíèé Âèõëþïíóâ ï³òüìó ñâîþ ³ çàëèâ íåþ íåáà ãëèáèíè. Îñü ÿêå òåìðÿâå Æàõó ëèöå íàâèñàº âñå íèæ÷å É íèæ÷å, ÿê ò³ëüêè íàðîäæåíà õìàðîþ í³÷ çàëÿãàº ² ïî÷èíàº ãðîìàìè ãðîçèòè ïîõìóðà íåãîäà. Òà íàé÷àñò³øå íà ìîðå ñë³ïà íàñóâàºòüñÿ òó÷à, Íà÷å ïîò³ê ñìîëÿíèñòèé ³ç íåáà. Â³ä ï³òüìè íàáðÿêëà, Âàæêî íà õâèë³ ñïàäàº âîíà ³, ãðîìàìè âàã³òíó, Òÿãíå ùå é òåìíó ãðîçó; òà é ñàìà ³ â³òðàìè, é âîãíÿìè Òàê ïåðåïîâíåíà, ñò³ëüêè âîãí³â ìàº â ëîí³ ñâîºìó, Ùî é íà çåìë³, òðåìòÿ÷è, âñå æèâå ñîá³ ñõîâó øóêàº. Îòæå, ââàæàéìî, ùî ãåí ó âèñîêîñò³, íàä ãîëîâîþ, Çâîäèòü íåãîäà áóä³âëþ ñâîþ. Áî ³íàêøå íà çåìëþ Ñò³ëüêè á ³ìëè íàâàëèòü íå ìîãëà, ÿêáè õìàðè íà õìàðó Íå íàêëàäàëà, õîâàþ÷è é ñîíöå ìîãóòí³ì ãðîìàääÿì. ² íå çäîëàëà á âîíà ïðîëèâàòèñü òàêèìè äîùàìè,

530

Тіт Лукрецій Кар Ùî ðîçìèâàþòü ïîëÿ, ç áåðåã³â ïîâèâîäèâøè ð³êè É òèõ³ ñòðóìêè, ÿêáè ñêîïèùå õìàð íå ñÿãàëî åô³ðó. Â íèõ, îòæå, ñïîâíåíî âñå ³ âîãíÿìè, é â³òðàìè, òîìó-òî Áëèñíå òî òóò äåñü íà íåá³, òî òàì, à òîä³ çàãóðêî÷å. ß æ òîá³ âèùå âêàçàâ, ùî â çàãëèáèíàõ òó÷ âîãíåíîñí³ Ò³ëüöÿ ðîÿìè ãóñòèìè êðóæëÿþòü, à ùå æ ³ â³ä ñîíöÿ Ìóñÿòü ¿õ ìàòè ÷èìàëî, â³ä æàðó, ùî éäå îä ïðîì³ííÿ. Òîæ êîëè â³òåð, ùî, õìàðè íàãíàâøè â îäíå ÿêåñü ì³ñöå, Ñàì æå âèòèñêóº ç íèõ æàðîíîñíèõ íà÷àòê³â áàãàòî É ñàì æå ç âîãíåì òèõ íà÷àòê³â ºäíàºòüñÿ,– òî âèíèêàº Âèõîð, ÿêèé ïðîáèâàºòüñÿ â òó÷ó, ³ òàì, ó ò³ñíèíàõ, Íà÷å â ãîðíèë³, êðóæëÿþ÷è, ãîñòðèòü âîãí³ áëèñêàâè÷í³. Êîðîòêî, äâ³ òóò ìîæëèâ³ ïðè÷èíè: àáî â³ä ñâîãî æ â³í Ðóõó ãîðèòü, àáî – ÷åðåç òå, ùî ç âîãíåì ïîºäíàâñÿ. Òîæ êîëè â³òåð äîñòàòíüî ðîçï³êñÿ ³ çâ³äàâ ìîãóòí³é Ïîøòîâõ îãíþ íà ñîá³, òîä³ ãð³ì, íà÷å ïë³ä ïåðåçð³ëèé, Õìàðó ïðîð³çóº âìèòü, ³ â ÿñêðàâî ñë³ïó÷îìó ñÿéâ³ Ñòð³ìêî ëåòèòü, çàëèâàþ÷è ñâ³òëîì óñå âèäíîêîëî. Òóò ðîçëÿãàºòüñÿ ãóðê³ò æàõëèâèé, íåìîâáè, çíåíàöüêà Òð³ñíóâøè, âåñü íåáîñõèë íàâàëèòèñü ãîòîâèé íà çåìëþ. Äàë³ – äâèãòèòü ñóõîä³ë, ³ â³äëóíþþòü âèñîêî â íåá³ Ãðîìó ïîãðîçè ãëóõ³, áî òîä³ â³ä óäàðó ñòðàøíîãî Ìàéæå â óñþ øèðî÷³íü ãðîçîâà ïîòðÿñàºòüñÿ õìàðà. Çëèâà ñóö³ëüíà, âàæêà íàñòóïàº çà òèì ïîòðÿñ³ííÿì. ² âèäàºòüñÿ â òó ïîðó, ùî íàâ³òü åô³ð ïîçàõìàðíèé, Ïåðåì³íèâøèñü ó äîù, óñåñâ³òí³ì ïîòîïîì æàõàº. Îñü ÿêà òîâùà âîäè ïðîðèâàºòüñÿ ç áóðÿíèì â³òðîì Ñåðåä ìèãò³ííÿ âîãí³â ³ âàæêèõ ãðîìîâèõ ïåðåêîò³â! ×àñòî áóâàº, ùî â³òåð òóãèé, íàë³òàþ÷è ççîâí³, Ïàäàº ðàïòîì íà õìàðó, ùî ãðîìîì äîçð³ëèì âàã³òíà, É ò³ëüêè ¿¿ ðîç³òíå – âèðèâàºòüñÿ ç íå¿ âîãíåííèé Âèõîð, ùî ð³äíîþ ìîâîþ “ãðîìîì” éîãî íàçèâàºì. Öå â³äáóâàºòüñÿ ñêð³çü, êóäè â³òðÿíà ñèëà íå çâåðíå. 300²íîä³ õî÷ áåç âîãíþ íåñïîä³âàíèé çí³ìåòüñÿ âèõîð, Òà ïîñòóïîâî áåðåòüñÿ âîãíåì ï³ä ÷àñ äîâãîãî ëåòó. Áî ïî äîðîç³ ðîçãóáëþº â³í äåùî ãðóáø³ ÷àñòèíêè: ¯ì íå ïðîáèòèñü íàð³âí³ ç äð³áí³øèìè ÷åðåç ïîâ³òðÿ. Ç íüîãî íàòîì³ñòü òîíê³ âèðèâàº â³í ò³ëüöÿ, ùî â ëåò³, Ïåðåì³øàâøèñü, âîãíåâ³ ïî÷àòîê äàþòü íåçàáàðîì. Òàê îò ³ç îëîâà êóëÿ íåð³äêî, äîëàþ÷è â³äñòàíü, Æàðîì áåðåòüñÿ ñàìà ï³ä ÷àñ ëåòó, âòðà÷àþ÷è ò³ëüöÿ Ãðóáø³, õîëîäí³, ùîá òîíø³ ââ³áðàòè â ïîâ³òð³, âîãíåíí³. ²íîä³ æ äîñèòü ñàìîãî óäàðó, ùîá ³ñêðè çìåòíóëèñü, Õî÷ áè çàâäàâ éîãî â³òåð õîëîäíèé, ÿêèé áåç âîãíåííèõ Âèçð³â ÷àñòîê, áî, êîëè òîé óäàð â³äïîâ³äíî¿ ñèëè,–

531

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ìîæóòü ³ç â³òðó ñàìîãî ïðîðâàòèñÿ æàðó ÷àñòèíêè, ² ð³âíî÷àñíî æ – ³ç ò³ëà òîãî, ùî çàçíàëî óäàðó, ßê îò âîãîíü ñïàëàõíå, êîëè âäàðèì îá êàì³íü çàë³çîì: Õî÷ ³ õîëîäíó âîíî ìàº ñèëó,– íå ìåíøå â³ä òîãî Áðèçíå ³ñêðèíîê ãàðÿ÷èõ, íà÷àòê³â îãíþ, ç-ï³ä óäàðó. Îòæå, é â³ä ãðîìó áóäü-ÿêà ð³÷ çàïàëèòèñü ïîâèííà, Ëèø áè ïðèðîäà ¿¿ âèÿâëÿëà äî ïîëóì’ÿ ñõèëüí³ñòü. Òà é íåìîæëèâî, ùîá â³òåð, óïàâøè ç âèñîêîñòåé íåáà, Ùå æ ³ç ðîçãîíîì òàêèì, â óñ³é ìàñ³ ñâî¿é áóâ õîëîäíèé: Õàé, ïðèïóñò³ìî, âîãíåì íå çàïàëèòüñÿ â³í ï³ä ÷àñ ëåòó,– Âñå æ, ðîç³ãð³âøèñÿ, äîì³øêó æàðó íåñòè â ñîá³ ìóñèòü. À áëèñêàâè÷í³ñòü ³ ñèëà ñòð³ìêà ãðîìîâîãî óäàðó É ëåòó éîãî êð³çü ïîâ³òðÿíó òîâùó âðàæàþ÷à øâèäê³ñòü – Íàñë³äîê ÿâíèé òîãî, ùî ïîðèâèñòèé ãð³ì óæå â òó÷³ Âñ³ ñâî¿ ñèëè ç³áðàâ, ó äîðîãó ïóñòèòèñü ãîòîâèé. Òîæ, êîëè íàòèñê éîãî âæå ñòàº çàâåëèêèé äëÿ õìàðè,– Ãð³ì âèðèâàºòüñÿ é ðèíå ç òàêèì äèâîâèæíèì ðîçãîíîì, Íà÷å ÿäðî êàì’ÿíå, ùî ç ïîòóæíî¿ ïóùåíå ïðàù³. Çâàæ ³ íà òå, ùî ç ìàëèõ â³í ³ ãëàäêèõ ÷àñòîê óòâîðèâñÿ, Îòæå, ïðèðîä³ òàê³é ïðîòèñòàâèòè ùîñü íå òàê ëåãêî: Âñþäè âîíà ïðîñëèçíå, â áóäü-ÿê³ ïðîíèêàþ÷è ïîðè, Ð³äêî ÿêà ïåðåøêîäà ñïðîìîæíà ñïîâ³ëüíèòè ñèëó Ãðîìó, òîìó â³í ³ êîâçàº íåáîì òàê ëåãêî, ñòð³ìëèâî. Òà âçàãàë³ âñÿêå ò³ëî, êîòðå âàãîâèòå, ïðèðîäíî Âíèç ïîðèâàºòüñÿ; ùå æ êîëè ïîøòîâõ â³ä÷óº ïîïóòíèé, – Øâèäê³ñòü éîãî ñòàº á³ëüøîþ âäâ³÷³,– á³ëüøàº, îòæå, Ãðîìó íàâàëüí³ñòü; òîìó ³ çì³òàº òàê ð³çêî, ìèòòºâî Âñå íà ñâîºìó øëÿõó ³ ëåòèòü, ïîðèâàºòüñÿ äàë³. Âðåøò³, ùî äîâøå òðèâàº ïîðèâ,– óñå øâèäøå òà øâèäøå Ì÷àòè ïîâèíåí ðîçãîíèñòèé ãð³ì; íàðîñòàþ÷è â ðóñ³, Øâèäê³ñòü óäàð éîãî ðîáèòü ìîãóòí³øèì, â³ñòðÿ ãàðòóº: Ñàìå æ âîíà, çàòÿãàþ÷è ãðîìó íàñ³ííÿ â ñóö³ëüíèé Âèõîð, â îäíå ÿêåñü ì³ñöå ñêåðîâóº âåñü öåé ðàçþ÷èé Ñòðóì³íü âîãíþ, âèçíà÷àº, êóäè éîìó ðèíóòè äàë³. Ìîæå, é ç ïîâ³òðÿ ùå ãð³ì ïîðèâàº â ïàä³íí³ ñâîºìó Äåÿê³ ò³ëüöÿ; ¿õ ïîøòîâõè ùå éîãî, é ùå ï³äãàíÿþòü. Ð³çí³ ïðîíèçóº ðå÷³ áåç æîäíî¿ øêîäè äëÿ ñåáå Â³í ÷åðåç òå, ùî êð³çü ïîðè ïðîõîäèòü òîíêèé éîãî ïëîì³íü. 350Ð³çí³ – é ðóéíóº ïðè òîìó, êîëè éîãî ò³ëüöÿ ç³òêíóòüñÿ Ç ò³ëüöÿìè ³íøèõ ðå÷åé ³ ïîñëàáëþþòü ¿õíº ñïëåò³ííÿ. Ëåãêî ðîçïëàâëþº ì³äü; à ðîçð³äæåíå ñèëîþ ãðîìó Çîëîòî âìèòü çàêèïà, áî òà ñèëà éîãî – ó íàéòîíøèõ, ßê ³ íàéãëàäøèõ, ÷àñòêàõ-åëåìåíòàõ, ÿêèì äóæå ëåãêî Â áóäü-ÿêå ò³ëî ââ³éòè, à ââ³éøîâøè, ïîðâàòè íåãàéíî Âñ³ éîãî ò³ëà çâ’ÿçêè, âñ³ âóçëè ðîçâ’ÿçàòè âîäíî÷àñ.

532

Тіт Лукрецій Кар Îñ³íü – ïîðà ãðîìîâèöü. Çàðÿñí³ë³ ç³ðêàìè õîðîìè Íåáà òî òóò êîëèõíóòüñÿ, òî òàì; âîäíîðàç – ³ çåìëÿ âñÿ. Òàê – ³ òîä³, êîëè ïðîâåñíà êâ³òîì ñèïíå äîîêîëà. Âçèìêó-áî ìàëî âîãí³â, à â æàðó – ïåðåâàæíî áåçâ³òðÿ. Òà é ñàì³ õìàðè íå ìàþòü óë³òêó äîñòàòíüî¿ òîâù³. Â ïåðåõ³äí³, ùî íà ãðàí³ ìîðîçó é òåïëà, ïîðè ðîêó Âñ³, ùî ëèøåíü ìîæóòü áóòè, çá³ãàþòüñÿ ãðîìó ïðè÷èíè: Áî ð³âíîäåííÿ ñàìå ç õîëîäíå÷åþ çì³øóº ñïåêó; Õìàð³ æ ïîòð³áíå îäíå, ÿê ³ äðóãå, äëÿ ñòâîðåííÿ ãðîìó, Ùîá ì³æ íà÷àòêàìè ðîçáðàò íàñòàâ, ùîá ó ñóòè÷ö³ ãð³çí³é Â³òðó é âîãíþ êëåêîòàëî, êèï³ëî øàëåíå ïîâ³òðÿ. Ñïðàâä³-áî, ñïåêè ïî÷àòîê ³ ðåøòêè ìîðîçó äîêóïè Çâîäèòü âåñíà, òîæ áîðîòèñÿ çìóøåí³ ñàìå â òó ïîðó, Ñ³þ÷è íåëàä, ö³ëêîì íåïîä³áí³, íåçã³äëèâ³ ðå÷³. É ë³òà ê³íåöü, êîëè ç ïîäèõîì ïåðøèì çèìè â ñâîþ ÷åðãó Ñòð³íåòüñÿ,– îñ³ííþ ìè íàçèâàºì öþ ïîðó ì³íëèâó, – Òåæ íå îáõîäèòüñÿ áåç áîðîòüáè: ì³æ çèìîþ – ³ ë³òîì. Îñü ÷îìó ñë³ä ïåðåëîìíèìè ò³ ïîðè ðîêó ââàæàòè. Äèâà òóò, îòæå, íåìà, ùî òîä³ íàé÷àñò³øå áóâàþòü ² áëèñêàâèö³, é ãðîìè, é áóðåâ³¿, ùî íåáî òóðáóþòü, Áî çàïîâçÿòèé ïðîâàäÿòü äâîá³é òîä³ ñèëè âîðîæ³: Çâ³äñè – ëàïàòèé âîãîíü, â³äò³ëÿ – áóðåâ³é äîùîâèòèé. Îñü ùî íàì çìîãó äàº âîãíåíîñíîãî ãðîìó ïðèðîäó Áà÷èòè íàñêð³çü, ï³çíàòè, ÿêèé â³í â óñ³õ éîãî ä³ÿõ. Òîæ íå ãîðòàé êîæåí ðàç íàäàðåìíî ïðîâ³ùåíü ò³ððåíñüêèõ, Ùîá óãàäàòè ïðèõîâàíó âîëþ áåçñìåðòíèõ ³ç òîãî, Çâ³äêè ëåòþ÷èé âîãîíü ïîÿâèâñü, ÷è êóäè ç öüîãî ì³ñöÿ Â³í çàâåðíóâ, àáî ÿê ó çàêðèòå ïðèì³ùåííÿ âäåðñÿ, ßê, ïîáóâàâøè òàì çàì³ñòü ãîñïîäàðÿ, âèðâàâñÿ çâ³äòè, Âðåøò³,– ÿêó íàì á³äó íåñå ãð³ì, ùî òàê ëóíêî á’º ç íåáà. Òà ïðèïóñò³ìî, ùî öå ñàì Þï³òåð òà ³íø³ áåçñìåðòí³ Ãðîìîì æàõíèì ïîòðÿñàþòü íåáåñ ÿñíîçîðå ñêëåï³ííÿ ², êóäè õî÷óòü, òóäè ³ ñïðÿìîâóþòü ñèëó âîãíåííó, – Òî ÷è íå äèâíî òîä³, ùî òîãî, õòî ãð³õà íå áî¿òüñÿ, Òàê íå âðàæàþòü, ùîá òîé ëèõîä³é ÷åðåç ãðóäè ïðîáèò³ Ãðîìó âîãîíü âèäèõàâ íà ñóâîðó íàóêó äëÿ ñìåðòíèõ? À áëàãî÷åñíèé, ùî ç óñò éîìó é ñëîâî íå çëèíå ïîãàíå, Â’ºòüñÿ íå ðàç, õî÷ íåâèííèé, ó ïîëóì’¿: âèõîð íåáåñíèé Ìîâ ó òåíåòà áåðå ³ âîãîíü éîãî âìèòü ïîðèâàº. Íó, à ÷îìó ç òàêèì çàïàëîì ÷àñòî â ì³ñöÿ á’þòü ïóñòåëüí³? Ìîæå, áîãè ó ìåòàíí³ âïðàâëÿþòüñÿ, ì’ÿçè ãàðòóþòü? Òà ÷è ãîäèòüñÿ îá çåìëþ ïðèòóïëþâàòü Áàòüêîâ³ ñòð³ëè? ßê â³í öå òåðïèòü? ×îìó æ òî, ùîá âîðîãà ìàâ ÷èì ðàçèòè, 400Íå áåðåæå ¿õ? ², âðåøò³, ÷îìó æ ³ç ïîãîæîãî íåáà Â çåìëþ íå âäàðèòü Þï³òåð âîãíåì, çàãðèì³âøè ïîòóæíî?

533

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ìîæå, ëèø òó÷à íàäñóíå íèçüêà, â³í ñòóïàº íà íå¿ Ñàì, ùîáè çáëèçüêà ïðèö³ëèòèñü ì³ã, ïîêè çáðîþ ìåòíóòè? Íó, à íàâ³ùî á’º ãðîìîì ó ìîðå â³í? ×èì çàâèíèëè Õâèë³, ð³âíèíà ïëèâêà, ðîçêîëèõàíå ïîëå áåçêðàº? Âò³ì, êîëè õî÷å, ùîá ìè ãðîìîâîãî ëÿêàëèñü óäàðó, ×îì éîãî íàì ó ïðàâèö³, ãîòîâ³é ìåòíóòü, íå ïîêàæå? Ìîæå, çíåíàöüêà ñòàðàºòüñÿ âäàðèòè, òî ÷è íå çàéâå Çâ³äòè ãðèì³òè?.. Íåìîâáè âòåêòè ðàçîì ç òèì äàº çìîãó. Íàùî çàòåìíþº âñå ïåðåä òèì ³ ãðîçèòü áóðêîòëèâå? Íó, à ÷è ìîæíà ïîâ³ðèòè â òå, ùî ãðîìè â³í ìåòàº Â ð³çí³ áîêè âîäíî÷àñ? ×è ñóìí³âíèì íàçâåø î÷åâèäíå,– Ùî â îäíó ìèòü ðîçëÿãàºòüñÿ ÷àñîì óäàð³â áàãàòî? ×àñòî æ áóâàº òàêå, òà é ïîâèííî áóâàòè, ùî çëèâà Â ð³çíèõ îêîëèöÿõ ñâ³òó øóìèòü îá ò³é ñàì³é ãîäèí³, Çíà÷èòü, îá ò³é æå ãîäèí³ ãðîì³â á’º ïîâñþäè áàãàòî. Âðåøò³, ÷îìó â³í ³ õðàìè áîã³â, ³ ñâî¿ âåëè÷àâ³, Ïèøí³ ñâÿòèí³, òðàïëÿºòüñÿ, ãðîìîì âîðîæèì ðóéíóº? Íàùî áåçñìåðòíèõ ïîäîáè ðîçêîëþº, ð³çüáëåí³ ãàðíî, Áà, ùå é ñâî¿õ íå æàë³º çîáðàæåíü – ¿õ ðàíèòü ãàíåáíî? Íó, à ÷îìó â³í ì³ñöÿ ïåðåâàæíî âèñîê³ âðàæàº, ßê îò âåðøèíè ã³ðñüê³, äå ÷èìàëî ñë³ä³â éîãî ãí³âó? .......................................................................................... Ïåðåäóñ³ì – ïîâòîðþ òîá³ çíîâ, íà ùî âêàçóâàâ ÷àñòî: 770Ì³ñòèòü çåìëÿ â ñîá³ ð³çíèõ ðå÷åé åëåìåíòè ÷èñëåíí³, Ç íèõ º ïîæèâíèõ áàãàòî, ùî ñëóæàòü æèòòþ, òà íå ìåíøå Ìîæóòü âåñòè äî õâîðîá ³ ïðèñêîðèòè ñìåðò³ ãîäèíó. Ð³çíèì ³ñòîòàì, ùîá æèòè ìîãëè âîíè, ð³çí³ ïîòð³áí³ Ðå÷³, ÿê âèùå ÿ âèêëàâ òîá³, áî æ âîíè íåïîä³áí³ É ùîäî ïðèðîäè, ³ ùîäî áóäîâè ñàìî¿ òêàíèíè. Âðåøò³, ð³çíÿòüñÿ âîíè é ô³ãóðàìè ïåðâ³ñíèõ ò³ëåöü. Òàê ³ êð³çü âóõà ÷èìàëî ïðîõîäèòü íà÷àòê³â øê³äëèâèõ, ² ÷åðåç í³çäð³ – áàãàòî ðàçþ÷èõ, øîðñòêèõ åëåìåíò³â. ² äîòèêàòèñü íå âàðòî äî âñüîãî; â³ä äå÷îãî òðåáà Ç³ð áåðåãòè, òà é íà ñìàê íàì äàëåêî íå âñå º ïðèºìíå. ............................................................................................. 1090 Íó, ³, íàðåøò³, – ïðî òå, ùî âåäå äî õâîðîá óñ³ëÿêèõ ² çâ³äê³ëÿ, íåïîì³òíî çðîäèâøèñü, ïîâ³ÿòè ìîæå Äóõ ìîðîâèö³, ñòðàøíèé ÿê îòàðàì, òàê ðîäó ëþäñüêîìó, ß ïîÿñíþ òîá³. Ïåðåäóñ³ì – ïðî öå ìîâà éøëà âèùå – Ñèëà-ñèëåííà ë³òàº äîâê³ë ³ òàêîãî íàñ³ííÿ, Ùî äëÿ æèòòÿ íåîáõ³äíå íàì, ÿê ³ òàêîãî, ùî ñëóæèòü Ð³çíèì íåäóãàì ³ ñìåðò³ ñàì³é. Îò âîíî, çàðî¿âøèñü, Íåáî íå ðàç çàìóòèòü, òîä³ é ïîâíèòüñÿ ìîðîì ïîâ³òðÿ. Âñÿ öÿ íàâàëà õâîðîá, öÿ çàðàçà äâîìà éäå øëÿõàìè: ²íîä³ – ççîâí³, ìîâ òó÷³ é òóìàíè, ÿê³ íàïëèâàþòü

534

Тіт Лукрецій Кар 11103 îáøèð³â íåáà; ÷àñàìè, â ñàì³é æå çåìë³ çàêèø³âøè, Ëèíóòü óãîðó, ÿê ò³ëüêè, ðîçìîêëà, ïî÷íå âîíà ãíèòè ² â³ä ñëüîòëèâèõ äîù³â, ³ â³ä ñîíöÿ ïðîì³ííÿ ïàëêîãî. Òà ÷è íå áà÷èø, ÿêó íåñå øêîäó â ñîá³ ïåðåì³íà Íåáà é âîäè äëÿ âñ³õ òèõ, õòî â³äáèâñÿ äàëåêî â³ä äîìó Òà áàòüê³âùèíè, áî â ³íøèõ ö³ëêîì îïèíèëèñü óìîâàõ? ßê æå òî ñïðàâä³ ïîâèíí³ ð³çíèòèñÿ íåáî áðèòàíñüêå – É íåáî ªãèïòó, äå ñâ³òó âåëèêîãî â³ñü íàõèëèëàñü! ßê æå ïîíò³éñüêå ð³çíèòèñÿ ìóñèòü – ³ òå, ùî ïðîñëàëîñü Ãåí îä Ãàäåñó – é äî òèõ, ùî ç÷îðí³ëè ï³ä ñîíöåì, íàðîä³â! Òàê, â³äïîâ³äíî äî òèõ ÷îòèðüîõ ì³æ ñîáîþ íå ñõîæèõ Ñâ³òó ñòîð³í, äî ñò³ëüêîõ æå â³òð³â ³ ÷àñòèí íåáîñõèëó, Ëþäè ³ âèãëÿäîì äóæå ð³çíÿòüñÿ, é çàáàðâëåííÿì øê³ðè, É ùî íå íàðîä – òî ñâî¿ çíàº â³í, îñîáëèâ³, õâîðîáè. Íà áåðåãàõ ïîâíîâîäîãî Í³ëó, â ñåðåäí³ì ªãèïò³ Çíàíà ñëîíîâà õâîðîáà, é í³äå ¿¿ á³ëüøå íåìàº. Â Àòò³ö³ – çàíåïàäàþòü íà íîãè; â Àõàé¿ – íà î÷³. Êîæíà ì³ñöåâ³ñòü ÷è ò³é ìîæå áóòè âîðîæà, ÷è ³íø³é Ò³ëà ÷àñòèí³: ïðè÷èíîþ – ð³çíà âëàñòèâ³ñòü ïîâ³òðÿ. Òîæ, êîëè íåáî, ùî íàì íåñïðèÿòëèâå, âðàç êîëèõíåòüñÿ ² ïî÷èíàº ïîâ³òðÿ âîðîæå çâ³äò³ëü íàïîâçàòè, – ßê ï³äêðàäàºòüñÿ ìðÿêà, áóâà, ÷è òî ñóíåòüñÿ õìàðà, Âñå êàëàìóòÿ÷è, âñþäè ÿê³ñü âèêëèêàþ÷è çì³íè, – Âðåøò³, ä³éøîâøè äî íàøîãî íåáà,– ïñóº éîãî íàñêð³çü, Ðîáèòü ïîä³áíèì ñîá³, à ëþäèí³ – ÷óæèì òà âîðîæèì. Îòæå, öÿ ñâ³æà á³äà – íåñïîä³âàíà ïîøåñòü ðàïòîâî Âïàñòè ãîòîâà íà âîäè ïèòí³, íà ïîñ³âàõ îñ³ñòè É ³íøèõ ïëîäàõ, ÿê³ ìè ñïîæèâàºìî, é íà ïàñîâèùàõ. Ìîæå é ïîâèñíóòè, íà÷å òà ìðÿêà, â ñàìîìó ïîâ³òð³, É ïîêè âäèõàºì éîãî, íåìèíó÷å ç íèì ðàçîì ó ò³ëî Ìè é ìîðîâèö³, ùî ñ³ºòüñÿ ç íåáà, ïðèéìàºìî ÷àñòêó. Òàê öÿ íåäóãà ñòðàøíà ³ â áèê³â ïîòðàïëÿº íåð³äêî, É ìàõîì âèêîøóº ò³, ÿê³ áåêàþòü, ìëÿâ³ îòàðè. Çíà÷åííÿ, âðåøò³, íåìà, ÷è â êðà¿, êîòð³ íàì íåï³äõîæ³, Ìè ïîäàìîñü, íàä ñîáîþ íåáåñ ïîêðèâàëî çì³íèâøè, ×è, íàâïàêè, âèïàäêîâî äî íàñ ïåðåñóíå ïðèðîäà Íåáî âàæêå àáî ùå ùîñü, äî ÷îãî ìè çîâñ³ì íå çâèêëè, Ùî âæå ñàìîþ ïîÿâîþ øêîäè íàì ìîæå çàâäàòè. Ñàìå òàêîþ áóëà ìîðîâèöÿ – òîé ïîäóâ ñìåðòåëüíèé, Ùî ïîâêðèâàâ ó êðà¿í³ Êåêðîïà ìîãèëàìè ïîëå, Ïóñòêîþ ì³ñòî çðîáèâ, áåçãîì³ííèìè – æâàâ³ äîðîãè. ........................................................................................ 1250² íå òðàïëÿëîñü ëþäèíè â òó ïîðó, ÿêà á íå çàçíàëà Òóãè çà êèìñü ³ç áëèçüêèõ ÷è õâîðîáè, ÷è ñìåðò³ ñàìî¿. Âæå é ïàñòóõà òàì íå âèäíî áóëî – â³â÷àðÿ, âîëîïàñà,

535

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âæå é âèòðèâàëèé ð³ëüíèê íå õèëèâñÿ íàä ç³ãíóòèì ïëóãîì, Áî çàíåïàëè é âîíè. Ïî õàòèíàõ ëåæàâ ó ò³ñíÿâ³ Ïîêîòîì ëþä, ùî â³ä ïîøåñò³ é ãîëîäó âèìåðòè ìóñèâ. ×àñîì íà òðóïàõ ä³òåé òè ïîáà÷èòè á ì³ã îõîëîë³ Òðóïè áàòüê³â, à íåð³äêî – é ä³òåé, ùî ç æèòòÿì ðîçëó÷àëèñü Íà áåçäèõàííèõ ò³ëàõ ñâî¿õ ð³äíèõ – ³ ìàòåð³, é áàòüêà. Ëèõî òå ìíîæèëîñü òèì, ùî ç íàâêîëèøí³õ ñ³ë ó òó ïîðó Âðàæåíèõ ìîðîì ñåëÿí ïîòÿãëèñü ö³ë³ þðáè äî ì³ñòà, Ç íèìè æ, ñóïóòíèöÿ ¿õ, çâ³äóñ³ëü ³ çàðàçà ñïëèâàëàñü. Ïîâíèëèñü ëþäîì ³ ïëîù³ ì³ñüê³, é çàáóäîâè ñóñï³ëüí³, É òàê, ùî ò³ñí³øå ñòàâàëî òàì,– âèùîþ ò³ë áóëà êóïà. Ïðîñòî íà âóëèö³ ñïðàãë³ ëåæàëè; ïîâçêîì ÷åðåç ñèëó Äî âîäîãðà¿â òÿãëèñü, à äîïàâøèñü äî íèõ,– ïîìèðàëè: Âîäó ñîëîäêó æàäëèâî ï’þ÷è, çàáóâàëè é äèõíóòè. Âðåøò³, íà êîæíîìó êðîö³, íà ïëîùàõ óñ³õ, íà äîðîãàõ Òè ïîì³÷àâ áè ò³ëà æàëþã³äí³ – ëþäåé íàï³âìåðòâèõ, Ëåäâå ùî âêðèòèõ ëàõì³òòÿì ñìåðäþ÷èì, ÿê³ çàãèáàëè Ïîñåðåä òèõ íå÷èñòîò – ñàìà øê³ðà é ê³ñòêè, à íå ëþäè: Âèðàçêè ÷îðí³ òà áðóä íåùàñëèâèõ æèâöåì õîðîíèëè. Âðåøò³, é ñâÿòèí³ áîã³â ïåðåïîâíèëà ñìåðòü íåâ³äñòóïíà Êóïàìè ò³ë áåçäèõàííèõ; óñ³ íåáîæèòåë³â õðàìè Òðóïàìè âùåðòü áóëè ù³ëüíî çàâàëåí³,– äå íåùîäàâíî Õðàìó ñëóæèòåë³ þðáè ãîñòåé çâ³äóñþäè ïðèéìàëè. Âæå é äî áîã³â íå çâåðòàâñÿ í³õòî, áî é âàãè âæå íå ìàëà Ñâÿò³ñòü: óñå äîòåïåð³øíº äíÿ òîãî á³ëü ïåðåâàæèâ. Íå çáåð³ãàâñÿ øàíîâàíèé äîñ³ îáðÿä ïîõîðîííèé,– Íå â³ääàâàëè âæå ïðàõó çåìë³, ÿê ðàí³ø áóëî â ì³ñò³. Âñÿê ó çíåâ³ð³ òðåìò³â, ³ ñâî¿õ, ùî ç æèòòÿì ðîçëó÷èëèñü, ßê éîìó âèïàëî, òàê ³ õîâàâ, çáàéäóæ³ëèé îä ãîðÿ. Âáîã³ñòü ³ ïîñï³õ äî ñïðàâä³ æàõëèâèõ ðå÷åé íàìîâëÿëè: Ðîäè÷³â, êðåâíèõ ò³ëà – íà ÷óæ³ ïîõîðîíí³ ñêëàäàëè Âîãíèùà, êðèêè ç÷èíÿþ÷è äèê³, é ï³äíîñèëè òóò æå Ôàêåë çàïàëåíèé; ñâàðêó òàì ëþòó çàâîäèëè é íàâ³òü Á³éêó êðèâàâó, àáè ëèø ïîê³éíèê³â ÿêîñü ïîçáóòèñü.

ÏÐÈÌ²ÒÊÈ Êíèãà ïåðøà

1 Ìàòè Åíåÿ ³ ðîäó éîãî...– Òðîÿíñüêèé ãåðîé Åíåé, ñèí öàðÿ Àíõ³çà é áîãèí³ Âåíåðè, çã³äíî ç ì³ôîì, çàñíóâàâ öàðñòâî, ùî ñòàëî îñíîâîþ Ðèìñüêî¿ äåðæàâè. Âåíåðà ââàæàëàñü çàõèñíèöåþ àðèñòîêðàòè÷íîãî ðîäó Ìåìì³¿â, äî ÿêîãî íàëåæàâ àäðåñàò ïîåìè – Ãàé Ìåìì³é, ïîë³òè÷íèé ä³ÿ÷, ÿêèé ïðîáóâàâ ñâî¿ ñèëè òàêîæ â îðàòîðñüêîìó ìèñòåöòâ³ òà â ïîåç³¿. Òóò Âåíåðà – âò³ëåííÿ òâîð÷èõ ñèë ïðèðîäè. 11 Ôàâîí – òåïëèé çàõ³äíèé â³òåð, â³ñíèê âåñíè (ó ãðåê³â – Çåô³ð). 45 ... ïðàâäèâå... â÷åííÿ... – Éäåòüñÿ ïðî ô³ëîñîôñüêó äîêòðèíó Åï³êóðà, ÿêó Ëóêðåö³é íå ðàç ïðîòèñòàâëÿº ³íøèì øêîëàì òà íàïðÿìêàì ó ô³ëîñîô³¿.

536

Тіт Лукрецій Кар 49-55 Ïåðåðàõîâàí³ òóò ñèíîí³ìè äëÿ îçíà÷åííÿ íåïîä³ëüíèõ ÷àñòîê – àòîì³â – Ëóêðåö³é âèêîðèñòîâóº, êåðóþ÷èñü âèìîãàìè â³ðøîâàíîãî ðîçì³ðó, ñòèëþ. 60 Ç-ïîñåðåä åëë³í³â...îäèí... – òîáòî Åï³êóð. 67 ... îãîðîäè âîãíåííî¿ ñâ³òó... Çà óÿâëåííÿìè ñòàðîäàâí³õ, äîâêîëèøí³é ñâ³ò, íà â³äì³íó â³ä áåçìåæíîãî âñåñâ³òó, çàìêíåíèé äîâê³ë âîãíåííî-ïîâ³òðÿíîþ ñòèõ³ºþ – åô³ðîì. 69-70 ...ùî íàðîäèòèñü ìîæå íà ñâ³ò, à ùî – í³ ... – Éäåòüñÿ ïðî çàêîíè ïðèðîäè, çã³äíî ç ÿêèìè âèíèêàþòü ³ ðîçâèâàþòüñÿ óñ³ ðå÷³. 78 Òàê áóëî, êàæóòü, â Àâë³ä³... – Çã³äíî ç ì³ôîì, ïðîâîäèð ãðåöüêîãî â³éñüêà ó ïîõîä³ íà Òðîþ Àãàìåìíîí ïðèí³ñ ó æåðòâó ñâîþ äî÷êó ²ô³àíàññó (²ô³ãåí³þ) áîãèí³ Ä³àí³ – Òð³â³¿ (ó ãðåê³â Àðòåì³äà), êîëè â³òðè çàòðèìàëè ãðåöüêèé ôëîò á³ëÿ áåîò³éñüêîãî ì³ñòà Àâë³äè. 109 Îðê – ðèìñüêå áîæåñòâî ñìåðò³, óîñîáëåííÿ ï³äçåìíîãî ñâ³òó. 111 ßê îñï³âàâ öå íàø Åíí³é ... – Ï³ôàãîð³éñüêó òåîð³þ ïåðåñåëåííÿ äóø ïîä³ëÿâ òàêîæ ïîåò Åíí³é (239–169 äî í.å.), ââàæàþ÷è, ùî â íüîãî ïåðåñåëèëàñÿ äóøà Ãîìåðà. Ãîëîâíèé òâ³ð Åíí³ÿ – “Àííàëè” (“Ë³òîïèñ”). 140–143 Ïîâòîðþþ÷è ö³ â³ðø³ äåê³ëüêà ðàç³â ïðîòÿãîì òâîðó, Ëóêðåö³é íàãîëîøóº íà ìåò³ íàïèñàííÿ ïîåìè – ñèëîþ äóìêè ðîçâ³ÿòè ñòðàõ, ùî çàâàæàº ëþäèí³ îñÿãòè äóøåâíó ïîã³äí³ñòü, íàñîëîäó. 144 ... ³ç í³÷îãî í³ùî íàðîäèòèñü íå ìîæå. – Ïîâòîðþþ÷è öþ ãîëîâíó çàñàäó åï³êóðåéñüêî¿ ô³ëîñîô³¿, Ëóêðåö³é â³ä ñåáå äîäàº: “Ç âîë³ áîã³â”. 153 Õàé ùîñü ìîãëî á ³ç í³÷îãî ïîñòàòè... – Òóò ³ â ³íøèõ ì³ñöÿõ ïîåìè Ëóêðåö³é âïðîâàäæóº íåïðàâäîïîä³áíó ã³ïîòåçó – äîâåäåíí³ â³ä ïðîòèëåæíîãî, ùî ïðîòèñòàâëÿºòüñÿ î÷åâèäí³é ðåàëüíîñò³. 193–194 ... ùîá ëþäè...Çðîñòó òàêîãî áóëè... – Íàòÿê íà îäíîîêîãî âåëåòíÿ Ïîë³ôåìà (“Îä³ññåÿ”, ²Õ). 196 ... ÷åðåç íèçêó â³ê³â ïðîáèâàòèñü – Éäåòüñÿ ïðî Ò³ôîíà, ÷îëîâ³êà áîãèí³ Àâðîðè: âèïðîñèâøè ó áîã³â äëÿ íüîãî áåçñìåðòÿ, âîíà çàáóëà âèïðîñèòè â³÷íó ìîëîä³ñòü. Ìîæëèâî, íà óâàç³ ìàºòüñÿ é ñëàâíèé ñâî¿ì äîâãîë³òòÿì ï³ëîñüêèé âîëîäàð Íåñòîð, ïåðñîíàæ “²ë³àäè” é “Îä³ññå¿”. 210 Íå îáåðòàº â í³ùî... – Âèñíîâîê, ùî âèïëèâàº ç îá´ðóíòóâàííÿ çàêîíó çáåðåæåííÿ ìàòåð³¿. 225 ßê áè â åô³ð³ ç³ðêè âèïàñàëèñü? – Çã³äíî ç åï³êóðåéñüêîþ ô³çèêîþ ³ â÷åííÿì ñòî¿ê³â, âîãíåííèé åô³ð ïîñòà÷àº ç³ðêàì ïîæèâó. 244–245 ... áàòüêî-åô³ð ... ëîíî çåìë³ ìàòåðèíñüêå... – Çà óÿâëåííÿì ñòàðîäàâí³õ, ïî÷èíàþ÷è, ìîæëèâî, â³ä Àíàêñàãîðà, åô³ð (òóò – ó çíà÷åíí³ “íåáî”), ÿê ÷îëîâ³÷å íà÷àëî, ñïàäàþ÷è äîùàìè (ïîð. Ì³ô ïðî Äàíàþ) çàïë³äíþº çåìëþ, ùî ââàæàëàñü íà÷àëîì æ³íî÷èì. 305–315 Òàê îò ³ ïåðñòåíü ... âòðà÷àº ùîñü... – Ïîäàí³ òóò ïðèêëàäè çäð³áíåííÿ ðå÷åé ç ïåðåá³ãîì ÷àñó ïîâòîðþþòü ï³çí³ø³ àâòîðè, çîêðåìà Âåðã³ë³é, Îâ³ä³é. 316 ...äåíü – òóò ó çíà÷åíí³ “÷àñ”. 323–340 Ëóêðåö³é îá´ðóíòîâóº ³íøó âàæëèâó çàñàäó åï³êóðåéñüêî¿ ô³ëîñîô³¿ – íàÿâí³ñòü ïîðîæíå÷³. Êíèãà äðóãà 598–642 âåëèêà Ìàòè áîã³â ... – Éäåòüñÿ ïðî ôðèã³éñüêó áîãèíþ Ê³áåëó, ÿêó âøàíîâóâàëè ó Ìàë³é Àç³¿. Ó Ãðåö³¿ âîíà îòîòîæíþâàëàñü ³ç Ðåºþ – ìàò³ð’þ Çåâñà òà ³íøèõ áîã³â. Ê³áåëà ÿê áîãèíÿ ðîäþ÷îñò³ âøàíîâóâàëàñü åêñòàòè÷íèìè îðã³ÿìè. 620 Ôëåéòà çâó÷èòü íà ôðèã³éñüê³ì ëàäó... – Íà â³äì³íó â³ä ãðåöüêèõ ñòðóííèõ ³íñòðóìåíò³â, äóõîâ³ ³íñòðóìåíòè ââàæàëèñü âèíàõîäîì ôð³ã³éö³â. 999–1000 Ùî ç çåìë³ ... âåðòàºòüñÿ çíîâó â çåìëþ ...– Öþ äóìêó âèñëîâèâ ïðåäñòàâíèê åëåéñüêî¿ (â³ä íàçâè ãðåöüêî¿ êîëîí³¿ Åëå¿, ùî íà ï³âäí³ ²òàë³³) ô³ëîñîôñüêî¿ øêîëè Êñåíîôàí (VI -V ñò. äî í.å.): “Ç çåìë³ âñå ïîõîäèòü, ³ â çåìëþ ïîâåðòàºòüñÿ”. 1048–1076 – ãðåöüê³ àòîì³ñòè Ëåâê³ïï, Äåìîêð³ò, Åï³êóð òà ³íø³ ô³ëîñîôè îáñòîþâàëè äóìêó ïðî íåç÷èñëåíí³ñòü ñâ³ò³â; Åìïåäîêë, Ïëàòîí, Àð³ñòîòåëü òà ñòî¿êè äîâîäèëè, ùî ñâ³ò – ºäèíèé. 1154 – Íà çîëîò³ì ëàíöþãó... – Îáðàç, çàïîçè÷åíèé ô³ëîñîôàìè-ñòî¿êàìè ó Ãîìåðà äëÿ îçíà÷åííÿ â àëåãîðè÷í³é ôîðì³ ìîãóòíîñò³ äîë³.

537

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 1166 Òó, ùî ìèíóëà, äîáó... – Íå â ðîçóì³íí³ “çîëîòîãî â³êó”: éäåòüñÿ ïðî ïåð³îä, êîëè, çà óÿâëåííÿì Ëóêðåö³ÿ, çåìëÿ áóëà ùå ïîâíà ñíàãè. Êíèãà òðåòÿ 1–30 Ëóêðåö³é ñï³âàº õâàëó Åï³êóðîâ³. 18–22 Îïèñ “ì³æñâ³ò³â”, äå, çà óÿâëåííÿì Åï³êóðà, ñåëÿòüñÿ áîãè. 36 Äóõó ïðèðîäó é äóø³... – ²íîä³ ö³ ïîíÿòòÿ âèñòóïàþòü ó Ëóêðåö³ÿ ÿê ñèíîí³ìè. 40 ... ÷èñòî¿ ...âò³õè. – ßê ïðîòèñòàâëåííÿ äî “êàëàìóòèòü” (ðÿäîê 38): Åï³êóð ÷àñòî íàãîëîøóº íà ÷èñòîò³ íàñîëîäè. 44 êðîâ³... ç â³òðó... – Ëóêðåö³é ³ðîí³çóº íàä ñâî¿ìè ñó÷àñíèêàìè, ÿê³ áåçäóìíî ïåðåéìàëè â³ä ³íøèõ ô³ëîñîô³â ó÷åííÿ ùîäî ïðèðîäè äóø³. 52 ...ð³æå â³âöþ òåìíîðóííó... – Áîãàì òåìíîãî ï³äçåìåëëÿ æåðòâóâàëè ò³ëüêè òåìíèõ òâàðèí. 58 Íå ìàøêàðó âæå, à ñïðàâæíº ëèöå ...– Â îðèã³íàë³ – “ìàñêà”, â ÿê³é âèñòóïàëè â äàâíèíó àêòîðè. 73 Ó÷òó âëàøòóº ñâîÿê ... – Íàòÿê íà ì³êåíñüêîãî âîëîäàðÿ Àòðåÿ, ÿêèé ïîäàâ ñâîºìó áðàòîâ³ Ô³ºñòó ì’ÿñî éîãî ñèí³â – ì³ô, ùî âèêîðèñòîâóâàâñÿ ó áàãàòüîõ òâîðàõ, çîêðåìà â òðàãåä³¿ “Àòðåé” ðèìñüêîãî äðàìàòóðãà Àêö³ÿ (170–85 äî í.å.). 94 Îòîòîæíåí³ òóò äóõ (animus) ³ ðîçóì (mens) â³äïîâ³äàþòü ðîçóìíîìó íà÷àëó äóø³, ÿêå Åï³êóð íàçèâàâ Logicón. 95 Ñâ³äîì³ñòü, îñåëåþ ÿêî¿ º äóõ, àáî ðîçóì, â³äïîâ³äàº ãðåöüêîìó hegemonicón – “ïðîâ³äíà ñèëà”. 100 Ãðåêè ¿¿ íàçèâàþòü: ãàðìîí³ÿ ... – Ëóêðåö³é ìàº íà óâàç³ ó÷í³â Àð³ñòîòåëÿ Àð³ñòîêñåíà ³ Ä³êåàðõà, ÿê³, â³äêèäàþ÷è â÷åííÿ ïðî äóøó ³ äóõ ÿê îêðåìó ñóòí³ñòü, òâåðäèëè, ùî äóøà – öå ãàðìîí³ÿ, òîáòî ïåâíèé ñòàí ò³ëà. Â÷åííÿ ïðî äóøó-ãàðìîí³þ âèêëàäåíî ó “Ôåäîí³” Ïëàòîíà. 154–157 Îïèñàí³ òóò ñèìïòîìè äóøåâíîãî çáóäæåííÿ ìàéæå ïîâí³ñòþ ïîâòîðþþòü â³äïîâ³äíå ì³ñöå çíàìåíèòî¿ äðóãî¿ îäè Ñàôî. 185 Ðóõó òàêîãî ñòð³ìêîãî, ÿê ðîçóì ... – Çàõîïëåííÿ øâèäê³ñòþ äóìêè çíàõîäèìî ùå â Ãîìåðà (“²ë³àäà”, XV, 80–84). 282–306 Íàìàãàííÿ çà ïðîïîðö³ÿìè ñêëàäíèê³â äóø³ ïîÿñíèòè õàðàêòåð ëþäåé òà ïîâåä³íêó òâàðèí ïåðåãóêóºòüñÿ ç Ã³ïïîêðàòîâîþ òåîð³ºþ ð³äèí. 359 Êàçàòè, ùî ... íå áà÷èì î÷èìà... – Ëóêðåö³é çàïåðå÷óº òâåðäæåííÿ ñòî¿ê³â, ùî î÷³ – ëèøå äîðîãà, ÿêà âåäå â³ä “îñåë³ äóø³” íàçîâí³. 371 Òå, ùî êàçàâ Äåìîêð³ò... – Â÷åííÿ Äåìîêð³òà ïðî ÷åðãóâàííÿ ð³âíèõ çà ÷èñëîì àòîì³â ò³ëà ³ äóø³ â³äîìå ëèøå ç öèõ ðÿäê³â Ëóêðåö³ºâî¿ ïîåìè. 382 ... í³ ñèïó÷î¿ êðåéäè... – Éäåòüñÿ, î÷åâèäíî, ïðî êðåéäó, ÿêîþ ðèìëÿíè âèá³ëþâàëè ñâ³é îäÿã, – òîãó. 440 ... ó ïîñóä³ âì³ùóº äóøó... – Óÿâëåííÿ ïðî ò³ëî ÿê ïîñóä, ùî âì³ùóº äóøó, íåîäíîðàçîâî çãàäóâàíå Ëóêðåö³ºì, ïîõîäèòü â³ä Äåìîêð³òà é Åï³êóðà ³ ÷àñòî çóñòð³÷àºòüñÿ â ³íøèõ àâòîð³â – Ãîðàö³ÿ, Ö³öåðîíà, ³í. 455–456 ...äóøà... Çâ³ºòüñÿ ç â³òðîì, ìîâ äèì... – Îáðàç, ÿêèé âèñòóïàº ùå ó Ãîìåðà (“²ë³àäà”, ÕÕ²²², 100), â³äîáðàæàº íàðîäíå óÿâëåííÿ ïðî ñìåðòí³ñòü äóøè (ïîð. ó Ïëàòîíà: “Ôåäîí”). 533–536 Â îäíîìó çîñåðåäèâøèñü ì³ñö³... – Óÿâëåííÿ ïðî ðîçñ³ÿíó ïî âñüîìó ò³ëó äóøó ïåðåãóêóþòüñÿ ç íàøèìè ôðàçåîëîã³çìàìè: “äóøà íå íà ì³ñö³”, “äóøà ó ï’ÿòàõ” òîùî. 549 Ïåâíå... ì³ñöå... – òîáòî ó ãðóäÿõ. 585 Âàëèòüñÿ ò³ëî ... – Ç áóä³âëåþ Ëóêðåö³é ç³ñòàâëÿº òàêîæ ñâ³ò, ïðèð³âíþþ÷è éîãî äî “ñìåðòíîãî” ëþäñüêîãî ò³ëà. 629 ...ïèñüìåííèêè ...é ìèòö³... – Éäåòüñÿ, çîêðåìà, ïðî îäèíàäöÿòó êíèãó “Îä³ññå¿”, äå Ãîìåð îïèñóº çóñòð³÷ Îä³ññåÿ ç ò³íÿìè ïîìåðëèõ ó ï³äçåìíîìó öàðñòâ³. 642 ...ñåðïàìè îñíàùåí³... êîë³ñíèö³... – Çã³äíî ç îïèñàìè àíòè÷íèõ ³ñòîðèê³â, òàê³ áîéîâ³ êîë³ñíèö³ çàñòîñîâóâàëèñü ó ïåðñüêèõ â³éñüêàõ.

538

Тіт Лукрецій Кар 751 ...ïîðîäè ã³ðêàíñüêî¿... – òîáòî ç Ã³ðêàí³¿, êðà¿íè íà ï³âäåíü â³ä Êàñï³éñüêîãî (Ã³ðêàíñüêîãî) ìîðÿ. Ñîáàêè ö³º¿ ïîðîäè ââàæàëèñü îñîáëèâî ëþòèìè. 833 ...ãðîçèëè ïóí³éö³... – Òóò Ëóêðåö³é ìàº íà óâàç³ åï³çîä ç ²² Ïóí³÷íî¿ â³éíè, êîëè êàðôàãåíñüêèé ïîëêîâîäåöü Ãàíí³áàë ðóøèâ íà Ðèì (211 äî í.å.). 887 ...âîãîíü ÷è õèæàê áóäå æåðòè. – Ð³çí³ ñïîñîáè ïîõîâàíü, ó òîìó ÷èñë³ çâè÷àé çàëèøàòè ò³ëà ïîìåðëèõ íà ðîçòåðçàííÿ õèæàêàì ÷è ñîáàêàì, ÿê ó Ã³ðêàí³¿. 912 Òàê îò ³ ò³... – Ëóêðåö³é ìàº íà óâàç³ òèõ, ÿê³ ïåðåêðó÷óâàëè åï³êóðåéñüêå â÷åííÿ ïðî íàñîëîäó ³ ïðîâîäèëè æèòòÿ â áåíêåòóâàííÿõ. 931 ... ÿêáè ïîäàëà íåñïîä³âàíî ãîëîñ ïðèðîäà. – Ïåðñîí³ô³êàö³ÿ ïðèðîäè òóò – ðèòîðè÷íèé ïðèéîì, ùî íå ñóïåðå÷èòü ìàòåð³àë³ñòè÷íèì ïîãëÿäàì Ëóêðåö³ÿ. 937 ... â àìôîðó âëèòî ä³ðÿâó... – Íàòÿê íà ì³ô ïðî Äàíà¿ä. 938 ... ã³ñòü.. íà ó÷ò³ æèòòºâ³é... – Ïîð³âíÿííÿ, ïåðåéíÿòå â³ä Åï³êóðà, çíàéøëî â³äãîì³í ó ï³çí³øèõ àâòîð³â, íàïðèêëàä, ó Ãîðàö³ÿ. 958 ... æèòòÿ íåäîâåðøåíå, ïðèêðå... – ²äåÿ ö³ë³ñíîñò³, çàâåðøåíîñò³ æèòòÿ ó êîæåí éîãî ìîìåíò, à çíà÷èòü ³ äóøåâíî¿ ïîã³äíîñò³, ÷àñòî çâó÷èòü ó òâîðàõ Ãîðàö³ÿ, à òàêîæ ëèñòàõ Ñåíåêè äî Ëóö³ë³ÿ. 980–1009 Ëóêðåö³é ïðèéìàº ³íøèé âàð³àíò ì³ôó: Òàíòàëà æàõàº íàâèñëà íàä íèì ñêåëÿ. 996–997 ...ãð³çí³ ñîêèðè ³ âëàäí³ Ôàñö³¿ ... – Ïó÷êè ïðóòòÿ ³ç âêëàäåíèìè â íèõ ñîêèðàìè áóëè îçíàêîþ íàéâèùî¿ âëàäè â Ðèì³. 1025 Àíê – ñëàâíèé ñâîºþ äîáðîòîþ ³ ñïðàâåäëèâ³ñòþ íàï³âëåãåíäàðíèé ðèìñüêèé öàð. 1029–1030 ...òîé, õòî ïðîêëàâ ... ïî âåëèêîìó ìîðþ Øëÿõ... – òîáòî ïåðñüêèé öàð Êñåðêñ (485–464 äî í.å.), ÿêèé, ÿê ñâ³ä÷èòü Ãåðîäîò, ãîòóþ÷èñü äî ïîõîäó íà Ãðåö³þ, ñïîðóäèâ ì³ñò ÷åðåç ïðîòîêó Ãåëëåñïîíò (Äàðäàíåëëè). 1034 Ñö³ï³îí – Ïóáë³é Êîðíåë³é Ñö³ï³îí-ñòàðøèé, ïåðåìîæåöü Ãàíí³áàëà 202 äî í.å. ïðè Çàì³. 1039 ...ñòàð³ñòü, äîçð³âøè, éîìó íàãàäàëà ... – Çà ñâ³ä÷åííÿìè àíòè÷íèõ á³îãðàô³â, ô³ëîñîô Äåìîêð³ò äîæèâ äî ãëèáîêî¿ ñòàðîñò³. 1058–1059 ...óñå ëèø ì³íÿþòü Ì³ñöå... – Â òàêîìó äóøåâíîìó íåñïîêî¿ ÷àñòî ç³çíàºòüñÿ Ãîðàö³é: “Ì³ñöÿ ñîá³ íå çíàõîäèø” – ãîâîðèòü ïîåò ïðî ñåáå óñòàìè ðàáà. Êíèãà ÷åòâåðòà 74 75 ...íàìåò ...ðîç³ïíóòü... – Ùîá çàõèñòèòè ãëÿäà÷³â â³ä ñîíöÿ, íà âìîíòîâàíèõ â îãîðîæó òåàòðó âåðòèêàëüíèõ æåðäèíàõ íàïèíàëè êîëüîðîâ³ ïîëîòíèùà. 179 ...àâñòð – ï³âäåííèé â³òåð. 208–212 Âèñòàâ... äçåðêàëüíó ïîâåðõíþ âîäè... – Öèì “åêñïåðèìåíòîì” Ëóêðåö³é ñóïåðå÷èòü ùîéíî âèñëîâëåíîìó (ðÿäêè 186–187) óÿâëåííþ ïðî òå, ùî ïðîìåí³ ëèíóòü áåçïåðåðâíî, îäèí çà îäíèì. 308 ...çãèíè.. – éäåòüñÿ, î÷åâèäíî, ïðî òå, ùî ââ³ãíóò³ ìåòàëåâ³ äçåðêàëà ñêëàäàëèñÿ ç áàãàòüîõ ïëîñêèõ äçåðêàëåöü, ÿê³ ñòèêàëèñü îäíå ç îäíèì ï³ä òóïèì êóòîì, ùî ñïðèÿëî ïîäâ³éíîìó â³äîáðàæåííþ. 472 Çà Åï³êóðîì òà Ëóêðåö³ºì, ïîíÿòòÿ ìîæíà ìàòè ëèøå ïðî òå, ùî ðåàëüíî ³ñíóº â ïðèðîä³. 754 Äóõ íàø íå ñïèòü. – Â îðèã³íàë³: “ðîçóì äóõó”. Ëóêðåö³é íàãîëîøóº íà ðîçóìîâ³é ñïðîìîæíîñò³ äóõó. 818 ...âêàæó òîá³ ãðóáó ïîìèëêó... – Ëóêðåö³é òóò ³ äàë³ ï³ääàº êðèòèö³ òåîð³þ äîö³ëüíîñò³ ó ñòî¿ê³â òà Àð³ñòîòåëåâó “ö³ëüîâó ïðè÷èíó”, âèêëàäåíó â éîãî òâîð³ “Ïðî ÷àñòèíè òâàðèí”. Êíèãà ï’ÿòà 517 Âò³ì, ìîæå áóòè é òàêå... – Äëÿ Ëóêðåö³ÿ, ùî éäå çà Åï³êóðîì, âàæëèâî íå òàê çíàéòè ºäèíî ïðàâèëüíå ïîÿñíåííÿ, ÿê çàïåðå÷èòè âòðó÷àííÿ áîã³â ó ÿâèùà ïðèðîäè; òîìó â³í ÷àñòî ïîäàº ðÿä â³ðîã³äíèõ ïîÿñíåíü. 521 ...ïî òåìíèõ ïðîñòîðàõ Ñóìàíà... – òîáòî í³÷íèì íåáîì. Ñóìàí – ³òàë³éñüêå áîæåñòâî í³÷íîãî íåáà. 574–575. Á³ëüø³ñòü ô³ëîñîô³â ââàæàëè, ùî ì³ñÿöü çàïîçè÷óº ñâ³òëî â ñîíöÿ; äåÿê³ â³äñòîþâàëè äóìêó, ùî â íüîãî âëàñíå ñâ³òëî.

539

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 641 ....çîð³... – òóò â çíà÷åíí³ “ïëàíåòè”. 654 Ìàòóòà – äàâíüî³òàë³éñüêà áîãèíÿ ðàíêó. 685–686 ...âñüîãî ðîêó Âóçîë ... – òîáòî òî÷êà âåñíÿíîãî àáî îñ³ííüîãî ð³âíîäåííÿ – ïåðåòèíó åêë³ïòèêè ç íåáåñíèì åêâàòîðîì. 689 ...çîðåíîñíîãî êîëà... – òîáòî Çîä³àêó. 692 Òàê öå... ïîÿñíþþòü ò³... – Éäåòüñÿ ïðî ñïåö³àëüí³ òàáëèö³ âàâ³ëîíñüêèõ (õàëäåéñüêèõ) àñòðîëîã³â. 720 Îáðèñè – ôîðìè ñâî¿... Ìîâà éäå ïðî ôàçè ì³ñÿöÿ. 736 Çåô³ð – áîã çàõ³äíîãî â³òðó, Ôëîðà – ³òàë³éñüêà áîãèíÿ âåñíè ³ êâ³ò³â. 740 Àêâ³ëîí – ï³âí³÷íèé â³òåð. 741 Åâã³óñ-Åâàí – âèãóê íà ÷åñòü Âàêõà. 743 Âîëüòóðí – ï³âäåííî-ñõ³äíèé â³òåð. 791 Í³... ç ìîðÿ... – Éäåòüñÿ ïðî Àíàêñ³ìàíäðà, ÿêèé âèñóíóâ òåîð³þ ïðî ïîõîäæåííÿ æèâèõ ³ñòîò ³ç âîäè. 834–874 Ëóêðåö³é âèêëàäàº òåîð³þ âèæèâàííÿ ïðèñòîñîâàíèõ äî æèòòÿ ³ñòîò ³ çàãèáåëü íåïðèñòîñîâàíèõ, ïðî ùî, çà ñâ³ä÷åííÿì Àð³ñòîòåëÿ, ãîâîðèâ Åìïåäîêë. 875 ... êåíòàâð³â... íå áóëî – Ëóêðåö³é íå ðàç íàãîëîøóº íà íåìîæëèâîñò³ âèíèêíåííÿ ôàíòàñòè÷íèõ ³ñòîò, ùî ïîºäíóâàëè á ó ñîá³ íåñóì³ñí³ çà ïðèðîäîþ ÷àñòèíè. 908–912 Ëóêðåö³é íàòÿêàº íà ëåãåíäó ïðî “çîëîòèé â³ê”, íà çîëîò³ ÿáëóêà â ñàäó Ãåñïåðèä, íà îäíîîêîãî âåëåòíÿ Ê³êëîïà òà íà òèòàíà Àòëàíòà, ùî ï³äòðèìóâàâ íåáîñõèë. 1003 ... ìîðåïëàâñòâî çóõâàëå... – Ó ðèìñüê³é ë³òåðàòóð³ ÷àñòî ïðîòèñòàâëÿºòüñÿ ïðàöÿ ð³ëüíèêà – ñèìâîë äîáðî÷åñíîñò³ òà ñò³éêîãî ùàñòÿ õèñòê³é äîë³ ìîðåïëàâöÿ; ââàæàëè, ùî ç ïîâåðíåííÿì “çîëîòîãî â³êó”, â³äíîâëåííÿ ïîðóøåíî¿ ëþäèíîþ âñåñâ³òíüî¿ ãàðìîí³¿ ìîðåïëàâåöü ïîâèíåí ïîêèíóòè ìîðå. 1061 Ìîëîñüê³ ñîáàêè – ïîðîäà ñòîðîæîâèõ ñîáàê (â³ä Ìîëîñ³äè, îáëàñò³ â Ãðåö³¿). 1197 Ãîëîâó âêðèâøè...– Ïðèíîñÿ÷è æåðòâó áîãàì, ðèìëÿíè âêðèâàëè ãîëîâó ïëàùåì, ùîá ÷èéñü íåçè÷ëèâèé ïîãëÿä íå ïîøêîäèâ ìîëèòâ³. 1300 ...ëóêàíñüêèõ âîë³â ... – òîáòî ñëîí³â, ÿêèõ ðèìëÿíè âïåðøå ïîáà÷èëè â Ëóêàí³¿ (ï³âäåíü ²òàë³¿). 1433 Ëþäÿì... âêàçàëè... – Íàâ³òü ó âïîðÿäêóâàíí³ ñóñï³ëüíîãî æèòòÿ, íà äóìêó Ëóêðåö³ÿ, çðàçêîì ëþäèí³ ïîñëóæèëà ïðèðîäà. Êíèãà øîñòà 134 Ìîâáè ã³ëëÿñò³ ... òó÷³... – Õìàðè, ÿê ³ ìîðå, – íàé÷àñò³ø³ îá’ºêòè çîáðàæåííÿ ó Ëóêðåö³ÿ. 179 ...ïëàâèòüñÿ ç îëîâà êóëÿ. – Óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî ïóùåíà ç ïðàù³ îëîâ’ÿíà êóëÿ ðîç³ãð³âàºòüñÿ ³ íàâ³òü ïëàâèòüñÿ, áóëî ïîøèðåíèì. 398 ...Áàòüêîâ³ ñòð³ëè? – Òîáòî áëèñêàâèö³ Þï³òåðà, ùî ââàæàâñÿ áàòüêîì áîã³â. 418 ... ñâÿòèí³ ... ðóéíóº? – Ìîâà éäå ïðî õðàì Þï³òåðà íà Êàï³òîë³¿ – îäíîìó ç ñåìè ïàãîðá³â Ðèìà. 1103-1104 ...ÿêó íåñå øêîäó... ïåðåì³íà Íåáà é âîäè...– Ñòàðîäàâí³ ñòàâèëè ñâîº çäîðîâ’ÿ ó ò³ñíèé çâ’ÿçîê ³ç íàâêîëèøí³ì ñåðåäîâèùåì – ïîâ³òðÿì, íåáîì, âîäîþ. 1109 Ãàäåñ – ì³ñòî íà ï³âäåííîìó óçáåðåææ³ ²ñïàí³¿. Ââàæàëîñü íàéâ³ääàëåí³øîþ ì³ñöåâ³ñòþ íà çàõîä³. 1139 ... ó êðà¿í³ Êåêðîïà... – Òîáòî â Àòò³ö³ â³ä åï³äåì³¿ çàãèíóëè òèñÿ÷³ æèòåë³â Àô³í òà íàâêîëèøí³õ ì³ñöåâîñòåé.

Âèêëàäåíî çà âèäàííÿì: Ò³ò Ëóêðåö³é Êàð. Ïðî ïðèðîäó ðå÷åé. – Ê., 1988. – 190 ñ. / Ïåðåêëàä òà ïðèì³òêè Àíäð³ÿ Ñîäîìîðè.

540

Гай Валерій Катулл

ГАЙ ВАЛЕРІЙ КАТУЛЛ (áë. 87 - 54 ðð. äî í.å.) Âèäàòíèé ðèìñüêèé ë³ðèê, ÿñêðàâèé ïðåäñòàâíèê ãóðòêà íåîòåðèê³â. Òâîð÷à ñïàäùèíà – 116 â³ðø³â. Âîíè âèð³çíÿþòüñÿ íàäçâè÷àéíîþ ë³ðè÷íîþ ñèëîþ, ùèð³ñòþ ³ âîäíî÷àñ âèøóêàíîþ ïðîñòîòîþ. Ïîåç³¿ Êàòóëëà, ïðèñâÿ÷åí³ äðóçÿì, ðîçïîâ³äàþòü ïðî æèòòºâ³ âðàæåííÿ, ïîä³¿ ñóñï³ëüíîãî ³ îñîáèñòîãî æèòòÿ. Îñîáëèâî â³äîì³ ïîåç³¿ Êàòóëëà ïðî éîãî êîõàííÿ äî ÷àð³âíî¿ é ëåãêîâàæíî¿ ðèìñüêî¿ àðèñòîêðàòêè Êëîä³¿ (ñåñòðè ïîë³òè÷íîãî ä³ÿ÷à Êëîä³ÿ Ïóëüõðà), îñï³âàíî¿ ï³ä ³ìåíåì Ëåñá³¿ íà ÷åñòü äàâíüîãðåöüêî¿ ïîåòåñè ç Ëåñáîñó – Ñàôî. Ïîåç³þ Êàòóëëà ö³íóâàëè ïîåòè Ïëåÿäè (Ôðàíö³ÿ, ÕV² ñò.), Ëåññ³íã, Ìåð³ìå, Ïóøê³í òà ³í.

Ë²ÐÈ×Í² ÏÎÅÇ²¯ (3)

Ïëà÷, Âåíåðî! Ïëà÷òå, êóï³äîíè! Ïëà÷òå, ëþäè âèòîí÷åí³ é ÷åìí³: Âìåð ãîðîá÷èê ìèëî¿ ìîº¿, Âìåð ãîðîá÷èê, ùî âîíà ëþáèëà I ÿê ñâîãî îêà äîãëÿäàëà. Áóâ â³í í³æíèé ³ ëàñêàâó ïàí³ Çíàâ, ÿê äîíÿ ìàëîë³òíÿ ìàò³ð: Íà ¿¿ êîë³íàõ çàâæäè áàâèâñü I, ñòðèáàþ÷è íàâêîëî íå¿, Ùåáåòàííÿì â³ðíèì îçèâàâñÿ. À òåïåð ³ â³í ï³øîâ äî êðàþ, Çâ³äê³ëÿ í³õòî ùå íå âåðòàâñÿ... Õàé íàâ³êè òè íå ä³æäåø äîë³, Ïîï³äçåìíà òåìðÿâî íåñèòà, Òè íàì ðàä³ñòü íàøó â³ä³áðàëà... Ãîðå é íàì, ãîðîá÷èêó ñåðäåøíèé, ×åðåç òåáå äîðîã³ î÷èö³ Â³ä ïëà÷ó, â³ä ñë³ç ïî÷åðâîí³ëè.

Äî Ëåñá³¿ (5) Æèéìî, Ëåñá³º, æèéìî ³ ëþá³ìîñü! Ïîãîâîðè ëèõ³ ä³ä³â ñåðäèòèõ Ì³äÿêîì íàéùåðáàò³øèì ö³íóéìî. Ñîíöå çàéäå íà í³÷ ³ ç³éäå âðàíö³,

541

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì À äëÿ íàñ, ÿê ïîìåðêíå ñâ³òëî äåííå, Í³÷ áåç êðàþ ñïàäå ³ ñîí äîâ³÷íèé. Òàê ö³ëóé æå ìåíå ñòî ðàç ³ äâ³ñò³, Çíîâó òèñÿ÷ó ðàç ³ çíîâó ñòî ðàç, Òà é äî òèñÿ÷³ çíîâ, ³ çíîâ äî ñîòí³. À ÿê áóäå ó íàñ áàãàòî òèñÿ÷, Ïîì³øàºìî âñ³ ³ ë³ê çàáóäåì, Ùîá ³ç çàçäðèõ í³õòî òà íå ïîçàçäðèâ, Ñò³ëüêè íàøèõ ö³ëóíê³â íàë³÷èâøè.

Äî Ëåñá³¿ (7) Òè õî÷åø, Ëåñá³º, ä³çíàòèñü íåîäì³ííî, ßêèì ÷èñëîì òâî¿õ ö³ëóíê³â íåîö³ííèõ Óêðàé ³ ÷åðåç êðàé çàäîâîëüíèâñÿ á ÿ?.. Àõ, ñê³ëüêè º ï³ùèí ó çîëîòèõ êðàÿõ Ê³ðåíè äàëüíüî¿, äå ñèëüô³þ áàãàòî, Â³ä ãðîáîâèù öàðÿ øàíîâàíîãî Áàòòà I äî Þï³òåðà ë³á³éñüêîãî ñâÿòèíü, I ñê³ëüêè ç³ð – î÷åé ç íàãîðÿíèõ ñêëåï³íü Ãëÿäÿòü íà ëþäñüêèé ð³ä, ìîâ÷àííÿì íî÷³ âêðèòèé, – Ö³ëóíê³â ñò³ëüêè æäå ³ òâ³é Êàòóëë íåñèòèé, Ùîá çàçäð³ñíèê óðâàâ òîé íåçë³÷åííèé ë³ê, Ùîá ãîðÿ íå âøåïòàâ ëóêàâèé ÷èéñü ÿçèê...

Ïîåò ïðî ñåáå (8) Êàòóëëå á³äíèé, âæå õèìåðè ãíàòü ãîä³, Áî òå, ùî âòðàòèâ òè, ïðîïàëî íàâ³êè! Âñì³õàëîñÿ òîá³ êîëèñü ÿñíå ñîíöå, ßê òè òóäè õîäèâ, êóäè âåëà ëþáà, Äîðîæ÷à ³ ìèë³øà íàä óñå â ñâ³ò³. Î, ñê³ëüêè ïóñòîòëèâèõ òàì áóëî æàðò³â, ßêèõ õîò³ëîñÿ é òîá³ ³ ¿é ðàçîì! Òàê, òàê, âñì³õàëîñÿ òîá³ ÿñíå ñîíöå, Òåïåð âîíà íå õî÷å, – áóäü æå ³ òè ãîðäèé I íå á³æè çà íåþ, é íå æóðèñü äóðíî, À âñå ñòåðïè é ïåðåìîæè òâåðäèì äóõîì! Ïðîùàé, ä³â÷èíî! Âæå Êàòóëë ñòî¿òü òâåðäî. Øóêàòü òåáå é ïðîñèòü íå áóäå â³í ìàðíî, Ùîáè, íåïðîõàíà, çàçíàëà é òè ãîðÿ. Çëî÷èííà, ùî òåïåð òâîº æèòòÿ çíà÷èòü! ×è ïðèéäå õòî? Êîìó çäàñèñÿ çà ãàðíó? Êîãî ïîëþáèø ³ ÷èºþ òè áóäåø? Êîãî, ö³ëóþ÷è, óêóñèø çà ãóáêó? À òè, Êàòóëëå, íå õèòàéñü ³ ñò³é òâåðäî!

542

Гай Валерій Катулл

Äî Ôóð³ÿ òà Àâðåë³ÿ (12) Àâðåë³é ³ Ôóð³é – Êàòóëëîâ³ äðóç³: Êóäè á íå ï³øîâ â³í, – âè òèìè æ ñòåæêàìè: Íà ìîðå ²íä³éñüêå, ùî ðâå ³ áóðõáº Â áîþ ç áåðåãàìè, Äî ñàê³â äàëåêèõ, äî í³æíèõ àðàá³â, Ì³æ ïàðôè, ñòð³ëüö³â ïëåìåíî ãîñòðîçîðå, Â ªãèïåò ïåêó÷èé, äå Í³ëîâ³ ãèðëà Çàìóëèëè ìîðå... Ïîãëÿíóëè á ç íèì âè é çà ãîðè Àëüï³éñüê³, Â äîëèíè, äå Öåçàð ïðîñëàâèâñü âåëèêèé, Íà Ðåéí ïîãðàíè÷íèé ³ îñòð³â Áðèòàíñüêèé, Äàëåêèé ³ äèêèé. I âñå, ùî á òàì Äîëÿ ìåí³ íå ïîñëàëà, Çî ìíîþ âè ðàäî óñå á ïîä³ëèëè... Òîæ ïðîøó ìî¿é ïåðåäàòè êîõàí³é Öå ñëîâî íåìèëå: Äàé áîæå ¿é æèòè é ïîâ³ê ïðîöâ³òàòè, I òðèñòà êîõàíö³â âîäèòè ç ñîáîþ. I ñåðöå ¿õ á³äíå ëóêàâîþ ò³ëüêè Â’ÿëèòè æàãîþ. Ìîº¿ æ ëþáîâ³ âîíà íå ä³æäåòüñÿ: Êîõàííÿ Êàòóëëîâå âìåðëî, óïàëî, ßê êâ³ò ïîëüîâèé, êîëè ïðîéäå ïî íüîìó Çàë³çíåº ðàëî.

(26) Íàø ä³ì ïîñòàâëåíèé â êóòî÷êó çàòèøíîìó: Í³ Àâñòð, í³ Àïåëüéîò íå ðóøàòü ìîãî äîìó; Ôàâîí³é ³ Áîðåé äèõíóòü íå ñì³þòü òàì, – À â³òðó âñå-òàêè íåñèëà çáóòèñü íàì: Íàø ä³ì çàñòàâëåíèé çà äâ³ñò³ òèñÿ÷, Ôóðå! Î ïàãóáî ìîÿ, áîðã³â øàëåíà áóðå!

(27) Õëîï÷èñüêó-ñëóãî! Äàâíüîãî ôàëåðíà Ïîäàé íàì ÷àøó ï³ííó òà ã³ðêó! Òàêèé íàêàç Ïîñòóì³¿-öàðèö³, Ï’ÿí³øî¿ â³ä ï’ÿíèõ âèíîãðîí. Òè æ, ïàãóáî âèíà, òâåðåçà âîäî, Òè éäè â³ä íàñ äî ìóäðèõ òà ðîçâàæíèõ: Òóò íåðîçâåäåíèé ïàíóº Âàêõ. Ïåð. Ì.Çåðîâà

543

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

Äî Àëüôåíà (30) Î Àëüôåíå, ùî íàñ, ïðèÿòåë³â, çðàäèâ, çàáóâ, íåâæå Àí³òðîõè òîá³ äðóãà òâîãî, ñåðöåì òâåðäèé, íå æàëü? Âæå ïðîäàòè ìåíå, âæå îáìàíóòü íèí³ ãîòîâèé òè? Çíàé, áðåõëèâèõ ëþäåé â÷èíêè ëèõ³ – íå äî äóø³ áîãàì. Òè íå äáàºø ïðî òå – é îñü ó á³ä³, â ãîð³ ëèøèâ ìåíå. Ùî æ ðîáèòè, ñêàæè, ëþäÿì òåïåð, â³ðèòü êîìó, ñêàæè? ×è æ íå òè âèìàãàâ, ï³äëèé, ùîá ÿ ùèðî ç òîáîþ æèâ, Äî ëþáîâ³ ñõèëÿâ, í³áèòî â í³é – ñïîê³é ì³é âåñü, ³ îñü Òè â³äõîäèø, à òå, ùî ãîâîðèâ, ùî òè ðîáèâ êîëèñü, – Âæå ó áåçâ³ñòü ëåòèòü ñåðåä õìàðèí, ñåðåä â³òð³â ëåãêèõ. Õàé òè âñå öå çàáóâ, – òÿìëÿòü áîãè, Â³ðí³ñòü – áîãèíÿ âñå Òÿìèòü. Ïðèéäå ïîðà – é êàðó ñâîþ òè ïîíåñåø-òàêè. Ïåð. À.Ñîäîìîðè

Ã³ìí Ä³àí³ (34) Ìè ï³ä ïîêðîâîì Ä³àíèíèì, Õëîïö³ é ä³â÷àòà íåçàéìàí³; Õëîïö³ é ä³â÷àòà íåçàéìàí³, Âëàäàðêó ñëàâèìî ìè. Òè, î Ëàòîí³º, âèøíüîãî Ïàðîñòå áàòüêà Þï³òåðà! Òè, ÿêó â ãà¿ Äåë³éñüêîìó Ìàòè íà ñâ³ò ïðèâåëà, – I òè öàðþºø íàä ãîðàìè, Íàä ïîëîíèíàìè áóéíèìè, Òè çåëåí³ºø ä³áðîâàìè, Ãîìîíîì ð³ê ãîìîíèø. Òè ó ïîëîãàõ ðîäèëüíèöÿì Ï³ëüãó ïðèíîñèø Ëþö³íîþ; Òð³â³ÿ âëàäíà, – ëàìïàäîþ Â òåìðÿâèõ òè íåáåñàõ. Òè îáåðòàííÿì ùîì³ñÿ÷íèì ×àñó ïîò³ê ðîçìåæîâóºø. Çá³ææÿì äîá³ðíèì ïëóãàòàðÿì Òè â³ääàºø çà òðóäè. Áóäü æå âåëèêà, ïðîñëàâëåíà Ï³ä ³ìåíàìè ðîçá³æíèìè Àíêîâèì ä³òÿì, Êâ³ð³íîâèì Çàõèñòîì ïåâíèì âîâ³ê.

544

Гай Валерій Катулл

Äî Êîðí³ô³ö³ÿ (38) Êîðí³ô³ö³þ, ÿê ïðåïîãàíî, ßê Êàòóëëîâ³ òâîºìó òÿæêî! I ùîäíÿ òî ã³ðøå, òî ïðèêð³øå... Õî÷ áè òè – òàêèé-áî òè íåäîáðèé! Ñëîâîì ñï³â÷óòòÿ ÿêèì îçâàâñÿ... ×è òàêà ìåí³ çà ïðèÿçíü äÿêà... Â³ð: îäíî òâîº ìàëåíüêå ñëîâî Âàðòå âñ³õ ç³òõàíí³â Ñ³ìîí³äà. Ïåð. Ì.Çåðîâà

Ïëà÷ Àð³àäíè (64) Ç áåðåãà Ä³¿ ãëÿäèòü Àð³àäíà íà õâèë³ øóìëèâ³, Áà÷èòü øâèäêèé êîðàáåëü, íà ÿêîìó Òåñåé óò³êàº. Áóðåþ øàë íåâãàìîâíèé çí³ìàºòüñÿ â ñåðö³ ä³âî÷³ì. Äèâèòüñÿ ùå ðàç, ³ ùå ðàç, ³ â³ðè íå éìå â òå, ùî áà÷èòü. Ò³ëüêè æ áî âñòàëà âîíà, ³ç ñîëîäêîãî ñíó ïðîáóäèâøèñü, Áà÷èòü: ëèøèëàñü íåùàñíà îäíà íà ïóñò³ì óçáåðåææ³. Â³í æå ò³êàº íåâäÿ÷íèé, âåñëîì ðîçãîðòàþ÷è õâèë³. Êèíóâ íà â³òåð áóðõëèâèé ôàëüøèâ³ ñâî¿ îá³öÿíêè. Ç áåðåãà ïîãëÿä ñóìíèé ïîñèëàº Ì³íîºâà äîíÿ, Ìîâ ñêàì’ÿí³ëà âàêõàíêà ó äàëü ñïîãëÿäàº: îõ, ãîðå! Â äàëü ñïîãëÿäàº, ïîáà÷èòü, ìåòàºòüñÿ â ðîçïà÷ó õâèëÿõ. Íà çîëîòîìó âîëîññ³ òîíêà ðîçâ’ÿçàëàñÿ ëåíòà. Ãðóäè â³äêðèò³ ó íå¿, ëåãåíüê³ ç íèõ çñóíóëèñü øàòè, Ïåðñà ¿¿ ñí³æíî-á³ë³ íå çâ’ÿçóº ïîÿñ ãëàäåíüêèé. Â áåçëàä³ îäÿã óâåñü, ðîçâ³âàþ÷èñü, äîë³ ñïàäàº. Ïåðåä íîãàìè ëåæèòü, âæå íèì ãðàþòüñÿ õâèë³ ñîëîí³. Òà í³ ïðî ñòð³÷êó âîíà, í³ ðîçâ³ÿí³ øàòè íå äáàº, Ò³ëüêè ïðî òåáå, Òåñåþ, òóðáîòà âñå ñïîâíþº ñåðöå. Äóøó óñþ, â³ä÷óòòÿ âñ³, øàë³þ÷è ç ãîðÿ, âòðà÷àº. ..................................................................................... Ñë³çüìè âìèâàþ÷èñü ðÿñíî, ç ðèäàííÿìè òàê ïðîìîâëÿº: “Òàê îòî, çðàäíèêó, âèâ³â ìåíå òè ³ç ð³äíîãî äîìó ² â³ðîëîìíî ïîêèíóâ îäíó íà ïóñò³ì óçáåðåææ³? Òàê-òî â³äõîäèø, íå äáàþ÷è íàâ³òü ïðî áîæåñüêó âîëþ? Âñå ïîçàáóâøè, âåçåø òè äîäîìó ïðîêëÿòòÿ çà çðàäó? ×è òî í³ùî íå çìîãëî ïîõèòíóòè æîðñòîêîãî ïëàíó? ×è íå âëàñòèâà òîá³, î áåçäóøíèé, í³ÿêà ëàñêàâ³ñòü, ×è íå â³ä÷óâ òè ó ñåðö³ äî ìåíå õî÷ òð³øå÷êè æàëþ? Îõ, íå òàê³-òî êîëèñü äàðóâàâ òè ìåí³ îá³öÿíêè, Í³æí³, ïåñòëèâ³ ñëîâà íå òîãî ñïîä³âàòèñü âåë³ëè. Øëþáîì ðàä³òè ÿ ìàëà ³ áàæàíèì, ìèëèì ïîäðóææÿì. Âñå öå ïóñòå, ðîçëåò³ëîñü, ðîçâ³ÿëîñü ç ïîäóâîì â³òðó.

545

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Æ³íêà õàé æîäíà òåïåð â ÷îëîâ³÷³ íå â³ðèòü ïðèñÿãè ² íå íàä³ºòüñÿ çîâñ³ì íà ùèð³ñòü ¿õíüî¿ ìîâè. Ïîêè áàæàííÿì ãîðÿòü ³ âò³øàº íàä³ÿ äîáè÷³, Æîäíèõ ïðèñÿã íå áîÿòüñÿ ³ âñå îá³öÿòè ãîòîâ³. Ò³ëüêè æ áî ïðèñòðàñò³ æàð ³ æàäîáó ñâîþ çàñïîêîÿòü, Ñêàçàíå ¿õ íå òðèâîæèòü, ïðèñÿãè ³ â äóìö³ íå ìàþòü. Â ÷àñ, êîëè ïåâíà çàãèáåëü ãðîçèëà òîá³, òî â³ä ñìåðò³ ß âðÿòóâàëà òåáå ³ âîë³ëà ïîêèíóòè áðàòà, Ùîá ëèø òîá³ ïîìîãòè, â³ðîëîìíèé, â ñòðàøí³é íåáåçïåö³. Áåñò³ÿì äèêèì çà òå íåçàáàðîì ïîæèâîþ ñòàíó ² íå íàñèïå ìîãèëè í³õòî íàä íåùàñíî¿ ò³ëîì. Ùî çà ëåâèöÿ òåáå ïîðîäèëà ï³ä ñõèëàìè êðó÷³! Ç ìîðÿ ÿêîãî ãëèáèí òåáå âèâåðãëè ç ï³íîþ ðàçîì, Ñèðòà, ÷è Ñö³ëëà ðâó÷êà, ÷è áåçìåæí³¿ âîäè Õàð³áäè? Òàê-òî â³ääÿ÷èâ çà òå, ùî æèòòÿì ìèëóâàòèñÿ ìîæåø? Íå äî âïîäîáè òîá³ áóâ íàø øëþá ³ ïîäðóææÿ ç³ ìíîþ, Ìîæå, ëÿêàëà òåáå æîðñòîê³ñòü ñóâîðîãî áàòüêà, Âñå æ òàêè ì³ã ïðèâåçòè òè ìåíå äî ñâîº¿ îñåë³, ß á òàì ðàáîþ ñëóæèëà, óñå òîá³ ðàäî ðîáèëà á. Ñòîïè áëèñêó÷³ òâî¿ óìèâàëà á â õðóñòàëüí³é âîäèö³, Ëîæå òâîº âèñòåëÿëà á ì’ÿêèì ïîêðèâàëîì áàãðÿíèì. Ùî æ ÿ æàë³þñü, îäíà÷å, â³òðàì íåòÿìóùèì í³ â ÷îìó, Çëÿêàíà ãîðåì, òà æ â³òåð í³÷îãî â³ä÷óòè íå ìîæå. Í³ íå ïî÷óº öèõ ñêàðã, í³ íå â ñèë³ íà íèõ â³äïîâ³ñòè. Òîé æå íàïåâíî ó ìîðå â³äêðèòå óæå âèïëèâàº. Òóò – ïîáåðåææÿ ïóñòå, æèâî¿ äóø³ íå âèäàòè. Òàê íàñì³õàºòüñÿ ç ìåíå â îñòàííþ ãîäèíó æîðñòîêà Äîëÿ ³ íàâ³òü íå ìàþ êîìó ïîæàë³òèñü, íåùàñíà. Î, âñåìîãóòí³é Þï³òåðå, íàùî äîçâîëèâ êîëèñü òè ×îâíàì êåêðîïñüêèì äî íàøèõ ãíîññ³éñüêèõ çåìåëü äîòîðêíóòèñü? Îõ, ùîá òîé çðàäíèê, ÿêèé â³ç äàíèíó äëÿ ëþòîãî çâ³ðà, Ç ÷îâíîì ñâî¿ì íå ïðè÷àëèâ í³êîëè äî áåðåãà Êðèòó. Ùîá ëèõîä³é òîé, ùî âì³ëî ñõîâàâ ï³ä ëþá’ÿçíîñò³ ìàñêó Ïëàíè æîðñòîê³ ñâî¿, í³êîëè íå áóâ íàøèì ãîñòåì, Çâåðíóñü òåïåð ÿ êóäè, íà ùî ìîæó íàä³ÿòèñü, á³äíà? Éòè ìåí³ â ãîðè ²äàéñüê³? Òà æ òàì îêåàí íåïðèâ³òíèé Âîäè ìîðñüê³ ðîçä³ëèâ âåëè÷åçíèì âèðîì áåçäîííèì. Ïîìî÷³ æäàòè â³ä áàòüêà, ÿêîãî ñàìà çàëèøèëà, Ñë³äîì ï³øîâøè çà òèì, õòî ñïëÿìîâàíèé áðàòíüîþ êðîâ’þ? Ìîæå, ïîò³øèòü ìåíå ÷îëîâ³ê ñâî¿ì â³ðíèì êîõàííÿì? ×è íå óò³ê â³í, çãèíàþ÷è âåñëà â ãëèáèíàõ áåçäîííèõ? Îñòð³â ïóñòèííèé, íà áåðåç³ æîäíî¿ õàòêè íå âèäíî, Âèáðàòèñü çâ³äñè íå ìîæó, îòî÷åíà õâèëÿìè ìîðÿ. Æîäíèõ ìîæëèâîñòåé âòå÷³, æîäíèõ íàä³é íà ðÿòóíîê. Âñå òóò í³ìå ³ áåçëþäíå, ñêð³çü ñìåðòü çàãëÿäàº ó â³÷³.

546

Гай Валерій Катулл Òà íå ðàí³øå ñíîì â³÷íèì âîíà ìî¿ î÷³ çàêðèº, Ò³ëî çíåñèëåíå äóõ ³ ÷óòòÿ íå ðàí³øå ïîêèíóòü, Ïîêè çàêîííî¿ êàðè çà çðàäó â áîã³â íå äîá’þñÿ ² ó âñåâèøí³õ íå âèìîëþ ïîìî÷³ â ñìåðòíó ãîäèíó. Î, Åâìåí³äè, ùî ìñòèòè çà çëî÷èí âè çàâæäè ãîòîâ³, Çì³ÿìè çàì³ñòü âîëîññÿ îáâèò³ êðóãîì âàø³ ÷îëà Âêàçóþòü ÿâíî, ùî ñåðöå îõîïëåíå ïîëóì’ÿì ãí³âó. Øâèäøå ñþäè âè ïðèéä³òü ³ ìî¿ íàð³êàííÿ ïî÷óéòå, Ñêàðãè, ÿê³ âèïëèâàþòü ç ãëèáèí íàáîë³ëîãî ñåðöÿ. Î, ÿ íåùàñíà, ãîðþ, íåïðèòîìíà øàë³þ ç ðîçïóêè. Âñ³ì öèì ñòðàæäàííÿì ìî¿ì, ùî ó ñåðö³ íà äí³ çàðîäèëèñü, Ãîðþ ìîºìó íå äàéòå âè ìàðíî, áåç êàðè ïðîïàñòè. Õàé æå Òåñåé, ùî ìåíå, áåçòàëàííó, ó â³ä÷à¿ êèíóâ, Â â³ä÷àé ³ ñàì ïîïàäå ³ ðàçîì ç ñâî¿ìè ñòðàæäàº!” Âèëèâøè âðàç ç³ ñëîâàìè âñå ãîðå ç ñêîðáîòíîãî ñåðöÿ, Êàðè áëàãàëà òðèâîæíî çà â÷èíîê íåã³äíèé, æîðñòîêèé. Çãëÿíóâñü íàä íåþ âîëîäàð íåáåñ ³ õèòíóâ ãîëîâîþ, Çëÿêàí³ çåìë³ çäðèãíóëèñü â³ä ðóõó öüîãî âîëüîâîãî, Õâèë³ íà ìîð³ çíÿëèñÿ ³ çîð³ ó íåá³ òðåìò³ëè. Ïåð. Þ.Êóçüìè

(46) Çíîâó âåñíà, îæèâàº çåìëÿ. Áóð îäãðèì³ëà ïîðà áóðêîòëèâà, Ç çàõîäó ëåã³ò ïîâ³ÿâ ïåñòëèâèé... Äå âè, áàãàòî¿ Ôð³ã³¿ íèâè? Äå òè, Í³êå¿ ðîäþ÷à ð³ëëÿ?.. Â Àç³þ, ñëàâíó ì³ñòàìè, ì÷èìî. Ñåðöå çàáèëîñÿ, ïðàãíå äîðîãè, Ðàäî ñòóïàþòü, òóã³øàþòü íîãè... Äðóç³, ïðîùàéòå! Áðàòåðñüêèì ãóðòêîì Ç äîìó çàáèëèñü ìè â äàëü íåçíàéîìó, Íàð³çíî øëÿõ ñâ³é âåðñòàºì äîäîìó.

Äî Ö³öåðîíà (49) Íàéêðàñíîìîâí³øèé ³ç Ðîìóëîâèõ ÷àä, I ç òèõ, ÿê³ æèâóòü, ³ ç òèõ, ùî âæå íåìàº, I ç òèõ, ùî ïðèíåñå ìàéáóòí³õ ðîê³â ðÿä, – Ì³é Ìàðêó Òóëë³þ! Õâàëó òîá³ áåç êðàþ I äÿêó áåç ê³íöÿ Êàòóëë çëîæèòè ðàä – Êàòóëë, ì³æ óñ³ìà ïîåòàìè íàéã³ðøèé, Òàêèé ì³æ óñ³ìà ïîåòàìè íàéã³ðøèé, ßê òè ì³æ óñ³ìà íàéêðàùèé àäâîêàò.

547

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

Ïðî Ëåñá³þ (70) Âëàäàðêà ìîâèòü ìîÿ, ùî ìîºþ á âîíà çàëèøèëàñü, Íàâ³òü êîëè á ¿¿ âò³õ áàòüêî áîã³â çàæàäàâ. Àëå, ùî êàæóòü æ³íêè ñâî¿ì ëåãêîâ³ðíèì êîõàíöÿì, Ò³ëüêè á íà â³òð³ ïèñàòü òà íà òåêó÷³é âîä³. Ïåð. Ì.Çåðîâà

(72) ×àñòî òè ìîâèëà: “Òè – ì³é ºäèíèé. Áåç òåáå, Êàòóëëå, Íàâ³òü Þï³òåð ìåíå, Ëåñá³þ, íå çâåñåëèòü”. Ùî æ, ³ òåáå ÿ ëþáèâ, ³ íå òàê, ÿê òî ä³â÷èíè õî÷óòü, Í³, ëèø ÿê áàòüêî ä³òåé – ç í³æíèì ëþáèâ ïî÷óòòÿì. Íèí³ – òåáå ÿ ï³çíàâ, ³, õî÷à é ïëîìåí³þ ñèëüí³øå, Âñå æ òî äàëåêî íå òàê ÿ íàä òîáîþ òðåì÷ó. “ßê öå?” – ñïèòàºø. – Çðàäà òâîÿ ìåíå çìóøóº íèí³ Á³ëüøå ëþáèòè, àëå... ìåíøå áàæàòè äîáðà.

(73) Ìàðíî çà äîáð³ ä³ëà ñâî¿ âäÿ÷íîñò³ æäàòèìåø, ìàðíî: Íå ïîøàíóþòü, ïîâ³ð, äîáðîãî ñåðöÿ òâîãî. Âñþäè – íåâäÿ÷í³ñòü îäíà; äîáðîä³éñòâîì ñîá³ íå ïðèâåðíåø Äðóãà: öåé äðóã, íàâïàêè, âîðîãîì ñòàíå òîá³. Îñü ³ ìåíå ùå í³õòî òàê íå êðèâäèâ, ÿê òîé, ùî ïðèñÿãó Â÷îðà ñêëàäàâ, ùî ëèø ÿ – äðóã íåçàì³ííèé éîãî.

Äî ñåáå ñàìîãî (76) Ñïîãàä ïðî äîáð³ ä³ëà... ßêùî íèì óò³øàòèñÿ ìîæåì, Çíàþ÷è òå, ùî ñâ³é â³ê ÷åñíî æèëè ìè é ñâÿòó Â³ðí³ñòü óñå áåðåãëè, íå êëÿëèñÿ áîãàìè, ùîá ï³äëî Áëèæí³õ â îìàíó ââåñòè, î, òîä³ ö³ëå æèòòÿ Áóäåø ÷åðïàòü íàñîëîäó, Êàòóëëå, ç ò³º¿ ëþáîâ³, Ùî äî ñüîãîäí³ òîá³ ëèø ã³ðêîòîþ áóëà. ßê ëèøå ìîæå ëþäèíà ëþäèí³ ñëîâàìè ÷è ä³ëîì Ùèðî ñïðèÿòè, òàê òè ùèðî ¿é çàâæäè ñïðèÿâ. Ìàðíî ï³øëî âñå, íåâäÿ÷í³é äîâ³ðåíå, ÷îì æå òè é äîñ³ Ìó÷èøñÿ äåíü ïðè äí³, ìîâáè ïðîêëÿâ òåáå õòî? ×îì ñåáå â ðóêè íå â³çüìåø, ÷îìó íà ùîñü ³íøå íå ãëÿíåø? Ãîä³, íå òðåáà âæå ìóê – ¿õ íå áàæàþòü áîãè. Âàæêî òàê ðàïòîì, óìèòü, ëþáîâ òðèâàëó çàáóòè, Âàæêî, òà ìóñèø áóäü-ùî ïåðåáîðîòè ñåáå.

548

Гай Валерій Катулл Â òîìó – òâ³é âèõ³ä ºäèíèé, ³ òè öå ïîâèíåí çðîáèòè, Õàé òî ï³ä ñèëó òîá³, õàé íå ï³ä ñèëó – äàðìà. Ñâ³òë³ áîãè, ÿêùî ëàñêó äàðóºòå âè, ÿêùî ñïðàâä³ Â ìèòü ïåðåäñìåðòíó êîìóñü âè ïîðÿòóíêîì áóëè, Ãëÿíüòå íà ìåíå òåïåð, ³ ÿêùî áåç ãð³õà äîñ³ æèâ ÿ, – Âèáàâòå, âðåøò³, ìåíå ç ÷îðíîãî ëèõà òîãî!

Ëåñá³ÿ (83) Ëåñá³ÿ ïðè ÷îëîâ³êîâ³ ëàº ìåíå ùîõâèëèíè, Òàê óæå ëàº, ùî òîé – ç ðàäîù³â ïðÿìî öâ³òå. Îñëå, îñëå òóïèé! – Êîëè á ìåíå é ñïðàâä³ çàáóëà, Çíà÷èòü ìîâ÷àëà á âîíà, íó à êîëè òàê ñâàðèòü, Òî íå ëèøå íå çàáóëà – ãí³âèòüñÿ, à öå âæå ùîñü á³ëüøå, Öå âæå ãîâîðèòü ïðî òå, ùî òàì áåíòåæèòü ¿¿. Ïåð. À.Ñîäîìîðè

Ïðî ñâîº êîõàííÿ (85) Â ñåðö³ êîõàííÿ é íåíàâèñòü. “×îìó?” – òè ñïèòàºø. Íå çíàþ. Òà â³ä÷óâàþ â ñîá³ á³ëü öåé ³ ìó÷óñü, òåðïëþ. Ïåð. Ì.Çåðîâà

(86) Êâ³íò³ÿ, êàæóòü, – êðàñóíÿ; ³ ñïðàâä³: âèñîêà, á³ëÿâà, Ñòàòíà. Áóâàº, ³ ÿ âñ³ ö³ ïðèêìåòè õâàëþ, Âçÿò³ çîêðåìà. Ó ö³ëîìó æ – öå äëÿ êðàñè ùå çàìàëî: Çâàáè â ò³ì ò³ë³ ãëàäê³ì ñîë³ êðóïèíêè íåìà. Ëåñá³ÿ îñü õòî êðàñóíÿ! Äëÿ ñåáå ëèøå îäí³º¿ ×àðè âñ³õ ³íøèõ æ³íîê âèêðàëà íèøêîì âîíà. Ëåñá³ÿ âñå íàä³ ìíîþ ãëóìèòüñÿ, çëîñëîâèòü, îäíà÷å, Ëåñá³ÿ – õàé íå æèâó! – ñïðàâä³ êîõàº ìåíå. Äîêàç³â òðåáà? – Ç³ ìíîþ òàêå æ; ³ ñâàðþñÿ ÿ ÷àñòî Ç íåþ òà – õàé íå æèâó! – ñïðàâä³ êîõàþ ¿¿. Ïåð. À.Ñîäîìîðè

(87) Ãàðÿ÷å òàê íå êîõàëè ùå æîäíî¿ æ³íêè íà ñâ³ò³, Òàê, ÿê òåáå ÿ êîõàâ, Ëåñá³º, ìèëà ìîÿ. Ùå íå ºäíàëè í³êîãî çâ’ÿçêè òàê ì³öí³ ³ íàä³éí³, ßê ïîºäíàëà êîëèñü íàñ íàøà â³ðíà ëþáîâ. Ïåð. Þ.Êóçüìè

549

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

Äî áðàòà (101) Ñê³ëüêè ìîð³â ïåðåïëèâ ³ çåìåëü ïåðåéøîâ ÿ, ùîá íèí³, Áðàòå, íàä ãðîáîì òâî¿ì, æóðíî ñõèëèâøè ÷îëî, Øàíó, íàëåæíó ïîìåðëèì, â³ääàòè òîá³ âæå âîñòàííº, Ìàðíî ðîçìîâó âåñòè ç ïðàõîì áåçìîâíî-í³ìèì. Çàçäð³ñíà äîëÿ òåáå ïåðåä÷àñíî çàáðàëà â³ä ìåíå... Ãîðå! Òåïåð ÿ îäèí, áðàòå ì³é á³äíèé, çîñòàâñü. Îñü ³ ñêëàäàþ òîá³ çà çâè÷àºì ïðåäê³â ñüîãîäí³, Â ñåðö³ òàìóþ÷è á³ëü, ö³ ïîäàðóíêè ñóìí³. Ãëÿíü, âîíè ìîêð³ â³ä ñë³ç, â³ä áðàòîâèõ ñë³ç íåóò³øíèõ, Òî æ íå â³äêèíü ¿õ, ïðèéìè, áðàòå, é íàâ³êè ïðîùàé.

Äî Ëåñá³¿ (109) Ñâ³òëó ëþáîâ îá³öÿºø ìåí³, ìî¿õ äí³â íàñîëîäî, Ðàä³ñòü íà ö³ëå æèòòÿ – ñâ³òëó é òðèâàëó ëþáîâ, Õàé æå, âåëèê³ áîãè, îá³öÿíêà òà ïðàâäîþ ñòàíå, Õàé öå, ùî êàæå âîíà, – êàæå â³ä ñåðöÿ é äóø³, Õàé íàì ³ ñïðàâä³ ùàñòèòü êð³çü äîâãå æèòòÿ, ìîâ ñâÿòèíþ, Í³æíî¿ äðóæáè çâ’ÿçîê àæ äî ê³íöÿ ïðîíåñòè. Ïåð. À.Ñîäîìîðè Âèêîðèñòàí³ äæåðåëà: Ìèêîëà Çåðîâ. Òâîðè: Â 2 ò. – Ò.1. Ïîåç³¿. Ïåðåêëàäè. – Ê.: Äí³ïðî, 1990. – 843 ñ.; Äàâíÿ ðèìñüêà ïîåç³ÿ â óêðà¿íñüêèõ ïåðåêëàäàõ ³ ïåðåñï³âàõ: Õðåñòîìàò³ÿ. – Ëüâ³â, 2000. – 326 ñ.

550

Марк Туллій Ціцерон

МАРК ТУЛЛІЙ ЦІЦЕРОН (106 – 43 ðð. äî í. å.) Âèäàòíèé ðèìñüêèé îðàòîð, ïîë³òè÷íèé ä³ÿ÷, ïèñüìåííèê. Îòðèìàâ ãàðíó îñâ³òó ç ðèòîðèêè, ô³ëîñîô³¿ ³ ïðàâà. Ïóáë³÷íó ä³ÿëüí³ñòü ïî÷èíàâ ÿê îðàòîð, ùî â³äêðèëî ìîæëèâîñò³ ïîë³òè÷íî¿ êàð'ºðè. Ç 75 ð. äî í.å. îáèðàâñÿ íà ð³çí³ äåðæàâí³ ïîñàäè. Íàéá³ëüøèé ïîë³òè÷íèé óñï³õ - êîíñóëüñòâî (63 ð. äî í.å.) ³ âèêðèòòÿ çìîâíèê³â, î÷îëþâàíèõ Êàòèë³íîþ. Çà öå Ö³öåðîí îòðèìàâ ïî÷åñíå çâàííÿ "áàòüêà â³ò÷èçíè". Îáâèíóâà÷åíèé ó ïðîòèçàêîíí³é ðîçïðàâ³ íàä î÷³ëüíèêàìè çàêîëîòó, â³í áóâ çàñóäæåíèé íà âèãíàííÿ (58 ð. äî í.å.). Ö³öåðîí ïîâåðíóâñÿ äî Ðèìó ÷åðåç ð³ê, çàéìàâñÿ ïåðåâàæíî ë³òåðàòóðíîþ ä³ÿëüí³ñòþ. Ï³ñëÿ âáèâñòâà Öåçàðÿ (44 ð. äî í.å.) ïîâåðíóâñÿ äî ïîë³òè÷íîãî æèòòÿ. ßê âîæäü ñåíàòñüêî¿ ïàðò³¿ âèñòóïàâ ç ô³ë³ïï³êàìè ïðîòè Ìàðêà Àíòîí³ÿ, çà íàêàçîì ÿêîãî áóâ óáèòèé. Òâîð÷à ñïàäùèíà Ö³öåðîíà - ðèòîðè÷í³, ô³ëîñîôñüê³ òâîðè, ïðîìîâè ³ ëèñòè. Çáåðåãëîñÿ 57 ïðîìîâ - ñóäîâèõ, ñåíàòñüêèõ ³ çâåðíåíü äî íàðîäó. Ç ðèòîðè÷íèõ òâîð³â íàéâ³äîì³ø³: "Ïðî îðàòîðà" (55 ð. äî í.å.), â ÿêîìó çìàëüîâàíî ³äåàë³çîâàíèé îáðàç îñâ³÷åíîãî îðàòîðà-ô³ëîñîôà; "Áðóò" (46 ð. äî í.å.) ðîçêðèâàº ³ñòîð³þ ðèìñüêîãî êðàñíîìîâñòâà, "Îðàòîð" (46 ð. äî í.å.) ïðèñâÿ÷åíèé ðîçìèñëàì ïðî ñòèëü ïðîìîâ ³ çàñîáè éîãî âäîñêîíàëåííÿ. Ö³öåðîí áóâ ãëèáîêî ïåðåêîíàíèé â íåîáõ³äíîñò³ îñâ³òè äëÿ ôîðìóâàííÿ ëþäèíè ³ îäíèì ç ïåðøèõ âæèâ òåðì³í "humanitas" ñàìå â öüîìó ñåíñ³. Ïðîìîâè ³ òðàêòàòè Ö³öåðîíà ââàæàëèñü çðàçêîâèìè ³ áåçäîãàííèìè ç òî÷êè çîðó ìîâè ³ ñòèëþ. Éîãî íàçèâàþòü òâîðöåì êëàñè÷íî¿ ëàòèíñüêî¿ ïðîçè, íà òåêñòàõ ÿêî¿ ôîðìóâàëèñü ðèòîðè ³ ïðîïîâ³äíèêè õðèñòèÿíñòâà, ãóìàí³ñòè Â³äðîäæåííÿ ³ ä³ÿ÷³ Ïðîñâ³òíèöòâà (Ëàêòàö³é, ²ºðîí³ì, Àâãóñò³í, Ïåòðàðêà, Ëîêê, Âîëüòåð, Ìîíòåñê'º òà ³í.).

ÏÐÎ ÎÐÀÒÎÐÀ (ÎÁÐÀÇ ÑÓÄÎÂÎ-ÏÎË²ÒÈ×ÍÎÃÎ ÎÐÀÒÎÐÀ) ². 20. Íà ìîþ äóìêó, í³õòî íå ìîæå ââàæàòèñÿ äîñêîíàëèì îðàòîðîì ó ïîâíîìó ðîçóì³íí³, ÿêùî â³í íå âèâ÷èòü óñ³õ íàéâàæëèâ³øèõ ïðåäìåò³â ³ íàóê. Íàñïðàâä³, ïðîìîâà ïîâèííà áóòè ðîçê³øíèì ïëîäîì çíàííÿ ïðåäìåòó; ÿêùî æ îðàòîð íå çàñâî¿òü ³ íå ï³çíàº ïðåäìåò ñâîº¿ ïðîìîâè, òî ñëîâåñíà ôîðìà òàêî¿ ïðîìîâè âèäàºòüñÿ ïóñòîþ ³ ëåäü íå äèòÿ÷îþ áàëàêàíèíîþ. 48. Àäæå ÿêùî õòîñü âèçíàº îðàòîðà ÿê ëþäèíó, ùî ìîæå ãîâîðèòè çì³ñòîâíî, âèñòóïàþ÷è ï³ä ÷àñ óõâàëè ³ âåäåííÿ ñóäîâîãî ïîçîâó, ÷è ïåðåä íàðîäîì, ÷è â ñåíàò³, òî íàâ³òü çà òàêîãî âèçíà÷åííÿ â³í ïîâèííèé ïðèïèñàòè îðàòîðó ³ âèçíàòè çà íèì áàãàòî äîñòî¿íñòâ. Ñïðàâà â ò³ì, ùî áåç çíà÷íîãî äîñâ³äó â ð³çíèõ ñóñï³ëüíèõ ñïðàâàõ, áåç çíàííÿ çàêîí³â, çâè-

551

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ÷à¿â ³ ïðàâà, áåç çíàéîìñòâà ç ëþäñüêîþ ïðèðîäîþ ³ ç õàðàêòåðàìè â³í ³ â ö³é îáëàñò³ íå ìîæå ä³ÿòè ç äîñòàòíüîþ âïðàâí³ñòþ ³ òâåðä³ñòþ. À õòî çäîáóâàº ñîá³ ò³ëüêè ö³ çíàííÿ, áåç ÿêèõ í³õòî íå ìîæå â ñóäîâèõ ñïðàâàõ ïðàâèëüíî â³äñòîþâàòè íàâ³òü ëèøå íåçíà÷í³ ïîçèö³¿, òî ÷è ìîæå áóòè òàêà ëþäèíà áàéäóæà äî ïèòàíü âèùîãî çíàííÿ? ßêùî æ ñèëà îðàòîðà ïîëÿãàº ò³ëüêè ó âì³íí³ ãîâîðèòè ÷³òêî, âèòîí÷åíî ³ çì³ñòîâíî, òî ÿ çàïèòàþ âàñ: ÿêèì ÷èíîì â³í ìîæå äîñÿãòè öüîãî âì³ííÿ áåç òîãî çíàííÿ, â ÿêîìó âè éîìó â³äìîâëÿºòå? Ìèñòåöòâî ñëîâà íåìèñëèìå, ÿêùî òîé, õòî ãîâîðèòü, íå âïîâí³ çàñâî¿â îáðàíèé çì³ñò. [§ 49–50. Âèòîí÷åí³ñòü âèêëàäó äåÿêèõ ô³ëîñîô³â (ïðèêëàäè) âàðòî â³äíåñòè äî ¿õí³õ îðàòîðñüêèõ çä³áíîñòåé.] X²². Îòæå, ó ÷îìó æ ð³çíèöÿ? ßê âèçíà÷èòè â³äì³ííîñò³ ì³æ ïèøí³ñòþ ³ ïîâíîòîþ ìîâè íàçâàíèõ ìíîþ ïèñüìåííèê³â ³ ñóõ³ñòþ òèõ, ÿê³ íå âîëîä³þòü òàêîþ ðîçìà¿ò³ñòþ ³ âèøóêàí³ñòþ âèñëîâëþâàííÿ? Ðîçõîäæåííÿ, çâè÷àéíî, áóäå îäíå: ëþäè, ùî âîëîä³þòü äàðîì ñëîâà, ïðèíîñÿòü ùîñü ñâîº âëàñíå, à ñàìå – ìîâó ÷³òêó, âèòîí÷åíó, ç â³äáèòêîì ïåâíî¿ õóäîæíüî¿ âèðàçíîñò³ ³ îáðîáêè. Àëå ïðîìîâà, ÿêùî âîíà ïîçáàâëåíà çì³ñòó, çàñâîºíîãî ³ ï³çíàíîãî îðàòîðîì, – öå íåñïðàâæíÿ ïðîìîâà, ÷è æ ïðîìîâà, ÿêà ïîâèííà ñòàòè çàãàëüíèì ïîñì³õîâèñüêîì. 51. Ñïðàâä³, ùî ìîæå áóòè á³ëüø áåçãëóçäèì, í³æ ïóñòèé äçåíüê³ò ôðàç, íàâ³òü íàéäîá³ðí³øèõ ³ íàéâèòîí÷åí³øèõ, ÿê³ íå ñïèðàþòüñÿ íà ÿêóñü äóìêó ÷è çíàííÿ? Âèõîäèòü, ÿêùî áóäü-ÿêå ïèòàííÿ, ÿêîãî á òî íå áóëî ìèñòåöòâà, ÿêî¿ çàâãîäíî ãàëóç³, îðàòîð ëèøå âèâ÷èòü, ÿê ñïðàâó ñâîãî êë³ºíòà, òî çìîæå éîãî âèêëàñòè êðàùå ³ á³ëüø âèòîí÷åíî, í³æ ñàì âèíàõ³äíèê ³ ìàéñòåð ö³º¿ ñïðàâè. 52. Çâè÷àéíî, ÿêùî õòîñü âèñëîâèòü òàêó äóìêó, ùî º îñîáëèâ³, âëàñòèâ³ ëèøå îðàòîðàì äóìêè, ïèòàííÿ ³ ïåâíå êîëî çíàíü, âèçíà÷åíå ìåæàìè ñóäó, òî ÿ ïîãîäæóñÿ, ùî íàøà ìîâà, ä³éñíî, ÷àñò³øå òîðêàºòüñÿ ö³º¿ ãàëóç³; àëå ñàìå â ñôåð³ öèõ ïèòàíü º äóæå áàãàòî òàêîãî, ÷îãî ñàì³ â÷èòåë³, òàê çâàí³ ðèòîðè, íå âèêëàäàþòü, òà é íå çíàþòü. 53. Êîìó, íàïðèêëàä, íå â³äîìî, ùî ñèëà îðàòîðà íàéá³ëüøå âèÿâëÿºòüñÿ â óì³íí³ çáóäæóâàòè ó ñëóõà÷³â ãí³â, íåíàâèñòü ÷è ñêîðáîòó ³ â³ä öèõ åôåêò³â ïîâåðòàòè ¿õ íàçàä äî ì’ÿêîñò³ òà ìèëîñåðäÿ? Àëå ÿêùî òîé, õòî ö³ëêîì íå ïðîíèêíóâ ó äóø³ ëþäñüê³ â ¿õí³é ³íäèâ³äóàëüí³é ñâîºð³äíîñò³, íå îñÿãíóâ òèõ ïðè÷èí, çà ÿêèìè ëþäè çáóäæóþòüñÿ ÷è çíîâó çàñïîêîþþòüñÿ, òîé ñâîºþ ïðîìîâîþ íå çìîæå äîñÿãòè áàæàíî¿ ìåòè. 54. Óñÿ öÿ ãàëóçü ââàæàºòüñÿ íàäáàííÿì ô³ëîñîôà, ³ ìîÿ ïîðàäà îðàòîðó – ç öèì í³êîëè íå ñïåðå÷àòèñÿ; â³í ³ì ïîñòóïèòüñÿ öèì çíàííÿì, òîìó ùî âîíè ïîáàæàëè ïðàöþâàòè ò³ëüêè â ö³é ãàëóç³, àëå îáðîáêó ñâîãî âèñëîâëþâàííÿ, õî÷ âîíî áåç öüîãî íàóêîâîãî çì³ñòó º íóëåì, â³í îãîëîñèòü ñâîºþ âëàñí³ñòþ: àäæå ñàìå öÿ ñòîðîíà, ÿê ÿ âæå íå ðàç ãîâîðèâ, ñêëàäàº íåâ³ä’ºìíå íàäáàííÿ îðàòîðà, òîáòî ïðîìîâà âàãîìà, âèòîí÷åíà, ïðèñòîñîâàíà äî ïîíÿòü ñëóõà÷³â ³ ¿õíüîãî íàïðÿìó äóìîê. X²²². 55. Òå, ùî ïðî ö³ ïðåäìåòè ïèñàëè Àð³ñòîòåëü ³ Òåîôðàñò1, ÿ íå çàïåðå÷óþ. Àëå äèâèñÿ, Ñöåâîëî2, ÷è íå ñëóæèòü öå ïîâíèì ï³äòâåðäæåííÿì ìî¿õ ñë³â? Àäæå òå, ùî â íèõ º ñï³ëüíîãî ç îðàòîðîì, ÿ íå çàïîçè÷óþ â íèõ: âîíè ñàì³ ñâî¿ âëàñí³ äîñë³äæåííÿ ïðî ö³ ïðåäìåòè âèçíàþòü íàäáàííÿì îðàòîð³â. Òîìó âñ³ ³íø³ ñâî¿ êíèãè âîíè íàçèâàþòü ³ì’ÿì ñâîº¿ íàóêè, à ¿ì âîíè äàþòü çàãîëîâêè ³ ïîçíà÷àþòü íàçâîþ ðèòîðè÷íèõ. 1 Òåîôðàñò (372–288 ðð. äî í.å.) – â³äîìèé ãðåöüêèé ô³ëîñîô, ó÷åíü ³ ïîñë³äîâíèê Àð³ñòîòåëÿ. 2 Êâ³íò Ìóö³é Ñöåâîëà – þðèñò ³ äåðæàâíèé ä³ÿ÷, êîíñóë 117 ð. äî í.å., ó÷èòåëü Ö³öåðîíà – îäíà ç

ä³éîâèõ îñ³á ä³àëîãó.

552

Марк Туллій Ціцерон 56. Íàñïðàâä³, ÿêùî â ðîçâèòêó ïðîìîâè âîíè íàïàäóòü íà òàê çâàí³ çàãàëüí³ ì³ñöÿ – ùî òðàïëÿºòüñÿ äîñèòü ÷àñòî, – òàì, äå äîâåäåòüñÿ ãîâîðèòè ïðî áåçñìåðòíèõ áîã³â, ïðî áëàãî÷åñòÿ, ïðî çëàãîäó, ïðî äðóæáó, ïðî çàãàëüíîëþäñüêå ïðàâî, ïðî ïî÷óòòÿ ñïðàâåäëèâîñò³, ïðî ïîì³ðêîâàí³ñòü, ïðî âåëè÷ äóø³ ³ âçàãàë³ ïðî âñ³ëÿê³ ÷åñíîòè, – óñ³ ã³ìíàç³¿ ³ âñ³ øêîëè ô³ëîñîô³â, ÿ âïåâíåíèé, çä³éìóòü ãàëàñ, ùî âñå öå ¿õíÿ âëàñí³ñòü, ùî öå çîâñ³ì íå ñòîñóºòüñÿ îðàòîðà. 57. ß ãîòîâèé äîçâîëèòè ¿ì çðîáèòè âñ³ ö³ ðå÷³ ïðåäìåòîì ïóñòî¿ áàëàêàíèíè äåñü ó çàêóòêó, àëå îðàòîðîâ³ ÿ íàäàþ ò³ æ ïèòàííÿ, ïðî ÿê³ âîíè ðîçì³ðêîâóþòü, âèêîðèñòîâóþ÷è ÿêóñü ñóõó ³ íåæèâó ìîâó, ðîçâèâàòè ç óñ³ºþ ìîæëèâîþ ïðèºìí³ñòþ ³ àðãóìåíòàö³ºþ. Òàê³ ïåðåêîíàííÿ ÿ âèñëîâëþâàâ ñàìèì ô³ëîñîôàì, ñïåðå÷àþ÷èñü ç íèìè ï³ä ÷àñ ñâîãî ïåðåáóâàííÿ â Àô³íàõ. Çìóøóâàâ ìåíå äî öüîãî íàø Ì. Ìàðöåëë, çàðàç êóðóëüíèé åäèë1, ÿêèé, áåç ñóìí³âó, áóâ áè ïðèñóòí³é ïðè íàø³é òåïåð³øí³é áåñ³ä³, ÿêáè íå áóâ çàéíÿòèé îðãàí³çàö³ºþ ³ãîð: â³í âæå ³ òîä³, íå çâàæàþ÷è íà ñâîþ ìîëîä³ñòü, íàâäèâîâèæó áóâ â³ääàíèé öüîãî ðîäó çàíÿòòÿì. [§ 58. Ïðèêëàäè ³íøèõ ïèòàíü, íà ÿêèõ ôàõ³âö³ ðîçóì³þòüñÿ êðàùå â³ä îðàòîð³â, àëå âèòîí÷åíèé âèêëàä ÿêèõ ñòàíîâèòü ïðèíàëåæí³ñòü îðàòîð³â.] Ñïðàâà â ò³ì, ùî ÿ í³êîëè íå áóäó çàïåðå÷óâàòè, ùî º ïåâí³ ãàëóç³, ÿê³ ñêëàäàþòü âèêëþ÷íó âëàñí³ñòü òèõ, õòî äîêëàâ óñ³õ çóñèëü äî ¿õ ï³çíàííÿ ³ ðîçðîáêè; àëå ÿ âñå æ ñòâåðäæóþ, ùî ó âñ³õ â³äíîøåííÿõ çàê³í÷åíèì ³ äîâåðøåíèì îðàòîðîì º òîé, õòî ìîæå ïðî áóäüÿêèé ïðåäìåò ãîâîðèòè çì³ñòîâíî ³ ð³çíîìàí³òíî. X². Àäæå é ó òèõ ñïðàâàõ, ùî ¿õ âñ³ âèçíàþòü âëàñí³ñòþ îðàòîð³â, òðàïëÿþòüñÿ òàê³ ïèòàííÿ, ç’ÿñîâóâàòè ÿê³ äîâîäèòüñÿ íå íà ï³äñòàâ³ ñóäîâî¿ ïðàêòèêè, êîòðîþ âè ò³ëüêè é ïîñòóïàºòåñü îðàòîðàì, àëå çà äîïîìîãîþ ÿêèõîñü ³íøèõ, ìåíø çàãàëüíîäîñòóïíèõ çíàíü. 60. ß çàïèòóþ, ÷è ìîæëèâî ãîâîðèòè ïðîòè âîºíà÷àëüíèêà ÷è çà âîºíà÷àëüíèêà áåç äîñâ³äó ó â³éñüêîâ³é ñïðàâ³ ÷è áåç çíàííÿ ðîçòàøóâàííÿ ñóø³ ³ ìîð³â? ×è ìîæíà ãîâîðèòè ïåðåä íàðîäîì ïðî ïðèéíÿòòÿ ÷è â³äõèëåííÿ çàêîí³â, à â ñåíàò³ – ïðî âñ³ ñòîðîíè óïðàâë³ííÿ áåç ãëèáîêîãî çíàííÿ ³ ðîçóì³ííÿ äåðæàâíèõ ñïðàâ? ×è ìîæíà ñïðÿìóâàòè ïðîìîâó íà ðîçïàëåííÿ äóìîê ³ ïî÷óòò³â ñëóõà÷³â ÷è íà ¿õíº îõîëîäæåííÿ (à öå ñêëàäàº ãîëîâíó ñèëó îðàòîðà) áåç íàéðåòåëüí³øîãî îáñòåæåííÿ âñ³õ, ðîç’ÿñíþâàíèõ ô³ëîñîôàìè, òåîð³é ïðî ³íäèâ³äóàëüí³ ð³çíîâèäè ³ õàðàêòåðè ëþäåé? 61. Òà ó ÷îìó ìåí³, ìîæëèâî, â ìåíø³é ì³ð³ âäàñòüñÿ âàñ ïåðåêîíàòè; ó áóäü-ÿêîìó âèïàäêó, ÿ íå âàãàþñÿ âèñëîâèòè ñâîþ äóìêó. Ô³çèêà, ìàòåìàòèêà ³ âñ³ ³íø³ íàóêè ³ ìèñòåöòâà, íà ÿê³ òè ò³ëüêè-íî ïîñèëàâñÿ, ñâî¿ì çì³ñòîì ñêëàäàþòü ïðåäìåòè çíàííÿ ôàõ³âö³â; àëå ÿêùî õòîñü çàõîò³â áè ïðåäñòàâèòè ¿õ ó âèòîí÷åíîìó âèêëàä³, òîìó äîâåäåòüñÿ âäàòèñÿ äî ìèñòåöòâà îðàòîðà. [§ 62–63. Ïðèêëàäè, ùî ³ëþñòðóþòü öå ïîëîæåííÿ.] XV. 64. Òîìó, ÿêùî õòîñü õî÷å äàòè âñåîñÿæíå âèçíà÷åííÿ ïîíÿòòÿ îðàòîðà, ùî îõîïëþº âñ³ éîãî îñîáëèâîñò³, òî, íà ìîþ äóìêó, îðàòîðîì, ã³äíèì òàêî¿ áàãàòîçíà÷íî¿ íàçâè, áóäå òîé, õòî áóäü-ÿêå çàïðîïîíîâàíå éîìó ïèòàííÿ, ùî âèìàãàº ðîçâèòêó â ïðîìîâ³, âèêëàäå ç ðîçóì³ííÿì ñïðàâè, ëîã³÷íî, âèøóêàíî, íå âèïóñêàþ÷è í³÷îãî ç ïàì’ÿò³, ³, äî òîãî æ, ç äîòðèìàííÿì ïåâíîãî äîñòî¿íñòâà ó âèêîíàíí³. [§ 65-69. Ç³áðàâøè â³äîìîñò³ ó ôàõ³âö³â ç áóäü-ÿêîãî ïðåäìåòó (íàïðèêëàä, â³éñüêîâî¿ ñïðàâè, ô³ëîñîô³¿ é îñîáëèâî åòèêè), îðàòîð âèêëàäå äàíèé ïðåäìåò á³ëüø âèøóêàíî, í³æ éîãî çíàâö³.] 1 Äåðæàâíà ïîñàäà; îáîâ’ÿçêîì öüîãî ìàã³ñòðàòó áóâ íàãëÿä çà òîðã³âëåþ òà îðãàí³çàö³ºþ ³ãîð.

553

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì XV². 69. Íàñïðàâä³, ÿêùî çíàâö³ çãîäí³ â ò³ì, ùî, íàïðèêëàä, Àðàò1, ëþäèíà, íåçíàéîìà ç àñòðîíîì³ºþ, âèêëàâ ó÷åííÿ ïðî íåáî ³ ñâ³òèëà â äóæå âèòîí÷åíèõ ³ ãàðíèõ â³ðøàõ, ùî ³ ïðî ñ³ëüñüêå ãîñïîäàðñòâî òàêà äàëåêà â³ä ïîëÿ ëþäèíà, ÿê Íèêàíäð Êîëîôîíñüêèé2, ïèñàâ ÷óäîâî â ñèëó ÿêî¿ñü ïîåòè÷íî¿ ³ àæ í³ÿê íå ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêî¿ çä³áíîñò³, ó òàêîìó âèïàäêó, ÷îìó á ³ îðàòîðó íå ãîâîðèòè íàéâèùîþ ì³ðîþ êðàñíîìîâíî ïðî ò³ ïðåäìåòè, ç ÿêèìè â³í ïîçíàéîìèâñÿ äëÿ ïåâíî¿ ñïðàâè ³ äî çàçíà÷åíîãî ÷àñó? 70. Àäæå ïîåò äóæå íàáëèæàºòüñÿ äî îðàòîðà: â³í ò³ëüêè òðîõè á³ëüøå çâ’ÿçàíèé ç ðèòìîì ³ â³ëüí³øå âèáèðàº ñëîâà; ïðîòå ùîäî áàãàòüîõ ñïîñîá³â ìîâíèõ ïðèêðàñ âîíè – ñîþçíèêè ³ íàâ³òü ÷è íå ð³âí³; ïðèíàéìí³, â îäíîìó â³äíîøåíí³, ó íèõ, çâè÷àéíî, ìàéæå òå ñàìå: í³ òîé, í³ ³íøèé íå îáìåæóþòü ³ íå çàìèêàþòü ïîëå ñâîº¿ ä³ÿëüíîñò³ æîäíèìè ðàìöÿìè, ùî ïåðåøêîäèëè á ¿ì ðîçãóëþâàòè, äå ¿ì çàâãîäíî, ó ñèëó ò³º¿ æ ñàìî¿ çäàòíîñò³ ³ ç òàêîþ æ ïîâíîòîþ.

[ÎÐÀÒÎÐ ² ÀÊÒÎÐ] [Ðèìñüêå îðàòîðñüêå ìèñòåöòâî áóëî äóæå áëèçüêèì äî ìèñòåöòâà àêòîðà. Â³äîìî, ùî Ö³öåðîí ó÷èâñÿ ìèñòåöòâó æåñò³â ³ ìàíåð³ òðèìàòèñÿ ó çíàìåíèòèõ àêòîð³â ñâîãî ÷àñó – Åñîïà ³ Ðîñö³ÿ. Ó òðàêòàò³ “Ïðî îðàòîðà” ãîâîðèòüñÿ ïðî áëèçüê³ñòü ìèñòåöòâ îðàòîðà ³ àêòîðà.] ²². 189. Íå ìîæå áóòè òàêîãî, ùîá ñëóõà÷ óáîë³âàâ, íåíàâèä³â, â³ä÷óâàâ íåïðèÿçíü, ñòðàõ, ùîá â³í áóâ äîâåäåíèé äî ïëà÷ó ³ æàëþ, ÿêùî âñ³ ö³ ùèð³ ðóõè, ÿê³ îðàòîð áàæàº âèêëèêàòè â ñóää³, íå áóäóòü çäàâàòèñÿ âò³ëåíèìè ³ ÿñíî âèðàæåíèìè â ñàìîãî îðàòîðà. 190. Òà é ä³éñíî, íåëåãêî çìóñèòè ñóääþ ðîçãí³âàòèñÿ íà òîãî, íà êîãî òè õîò³â áè, ùîá â³í ðîçãí³âàâñÿ, ÿêùî çäàñòüñÿ, ùî òè ñàì ñòàâèøñÿ äî íüîãî áàéäóæå; íåëåãêî çìóñèòè ñóääþ íåíàâèä³òè òîãî, êîãî òè çàõîò³â áè, ùîá â³í íåíàâèä³â, ÿêùî ñóääÿ íå ïîáà÷èòü ñïî÷àòêó, ùî òè ñàì ïàëàºø íåíàâèñòþ; íå ìîæíà áóäå äîâåñòè ñóääþ ³ äî æàëþ, ÿêùî òè íå ïîêàæåø ïåðåä íèì îçíàê òâîº¿ ñêîðáîòè ñëîâàìè, äóìêàìè, ãîëîñîì, âèðàçîì îáëè÷÷ÿ, íàðåøò³ – ñëüîçàìè. 191. À ùîá íå ìîãëî çäàòèñÿ íàäçâè÷àéíèì ³ äèâíèì òå, ùî ëþäèíà ñò³ëüêè ãí³âàºòüñÿ, ñò³ëüêè ðàç³â â³ä÷óâàº ñêîðáîòó, ùî â í³é ñò³ëüêè ðàç³â çáóäæóþòüñÿ âñ³ëÿê³ äóøåâí³ ðóõè, îñîáëèâî â ÷óæèõ ñïðàâàõ, ïîòð³áíî ñêàçàòè, ùî ñàìà ñèëà òèõ äóìîê ³ òèõ çàãàëüíèõ ïðèéîì³â, ÿê³ íåîáõ³äíî ðîçâèòè ³ òðàêòóâàòè â ïðîìîâ³, íàñò³ëüêè âåëèêà, ùî íåìàº ïîòðåáè ó íåùèðîñò³ é îáëóäíèõ çàñîáàõ. Ñàìà ïðèðîäà ò³º¿ ïðîìîâè, ùî ïî÷èíàºòüñÿ äëÿ çáóäæåííÿ ³íøèõ, çäàòíà çáóðèòè ñàìîãî îðàòîðà íàâ³òü á³ëüøå çà áóäü-êîãî ç³ ñëóõà÷³â. 192. Çàõèùàþ÷è íàâ³òü íàéá³ëüø äàëåêèõ â³ä ñåáå çà íàñòðîºì ëþäåé, îðàòîð íå ìîæå ââàæàòè ¿õ äàëåêèìè. 193. Àëå ùîá öå â íàñ íå âèäàëîñÿ äèâíèì, ÿ çàïèòàþ: ùî ó ò³é æå ì³ð³, ÿê â³ðø³, ñöåíà, ï’ºñà, º ïðîäóêòîì âèìèñëó? Îäíàê ³ â ö³é îáëàñò³ ÿ ñàì ÷àñòî áà÷èâ, ÿê êð³çü ìàñêó, çäàâàëîñÿ, ïàëàëè î÷³ àêòîðà, ùî âèìîâëÿâ òàê³ â³ðø³: “Òè íàñì³ëèâñÿ â³ääàëèòè éîãî â³ä ñåáå ³ áåç íüîãî âñòóïèòè íà Ñàëàì³í? ² òè íå ïîñîðîìèâñÿ ïîãëÿäó áàòüêà?”. Í³êîëè àêòîð íå âèìîâëÿâ ñëîâà “ïîãëÿäó” òàê, ùîá ìåí³ íå óÿâëÿâñÿ ðîçãí³âàíèé Òåëàìîí, ÿêèé íå òÿìèâ ñåáå â³ä ñóìó çà ñèíîì. Àëå êîëè òîé ñàìèé àêòîð, äîäàâøè äî ñâî1 Àðàò (áë. 310–245 ðð. äî í.å.) – ãðåöüêèé ïîåò, àâòîð äèäàêòè÷íî¿ ïîåìè “ßâèùà“ ïðî íåáåñí³ ñâ³òèëà, ÿêó Ö³öåðîí ïåðåêëàäàâ ëàòèíîþ. 2 Íèêàíäð ç Êîëîôîíó, åëë³íñüêèé ïîåò ²²²–²² ñò. äî í.å.

554

Марк Туллій Ціцерон ãî ãîëîñó æàë³áíèé òîí, âèìîâëÿâ: “Ñòàðó ëþäèíó, ïîçáàâëåíó ä³òåé, òè çìó÷èâ, âñèðîòèâ, çíèùèâ: òè íå ïîäóìàâ ïðî ñìåðòü áðàòà ³ ïðî éîãî ìàëåíüêîãî ñèíà, äîâ³ðåíîãî òâîºìó ï³êëóâàííþ”, – òîä³ çäàâàëîñü: àêòîð ö³ ñëîâà âèìîâëÿâ ïëà÷ó÷è ³ ñòðàæäàþ÷è.

ÏÐÎ ÐÈÒÌ²×ÍÓ ÕÓÄÎÆÍÞ ÌÎÂÓ Ïðî îðàòîðà, 221. Çàê³í÷åíèé ó ñâîºìó êðóãîîá³ãó ïåð³îä ñêëàäàºòüñÿ ïðèáëèçíî ç ÷îòèðüîõ ÷àñòèí, ÿê³ ìè íàçèâàºìî ÷ëåíàìè: ó òàêîìó âèãëÿä³ â³í íàëåæíèì ÷èíîì çàäîâîëüíÿº ñëóõ, íå êîðîòøèì ³ íå äîâøèì, í³æ ïîòð³áíî. Âò³ì, ³íêîëè ÷è íàâ³òü, â³ðí³øå, ÷àñòî áóâàþòü â³äõèëåííÿ â òó é ³íøó ñòîðîíó, òàê ùî äîâîäèòüñÿ ðîáèòè çóïèíêó ðàí³øå, ÷è ïðîäîâæóâàòè ïåð³îä òðîõè äîâøå ç ò³ºþ ìåòîþ, ùîá àáî íå îáìàíóòè ñïîä³âàíü ñëóõà÷³â íàäì³ðíîþ ñòèñë³ñòþ, àáî íå ïðèòóïèòè ¿õíüî¿ óâàãè íàäì³ðíîþ äîâæèíîþ ïåð³îäó. Àëå ÿ ìàþ íà óâàç³ ñåðåäíþ íîðìó; àäæå ìîâà ó íàñ íå ïðî â³ðø, à çàêîíè ïðîçè çíà÷íî â³ëüí³ø³. 222. Îòæå, ïîâíèé ïåð³îä ñêëàäàºòüñÿ ïðèáëèçíî ç ÷îòèðüîõ ÷ëåí³â, íà÷å ç â³ðø³â, ùî çà ðîçì³ðîì ð³âí³ ãåêçàìåòðàì. Çàê³í÷åííÿ öèõ îêðåìèõ â³ðø³â çäàþòüñÿ í³áè âóçëàìè äëÿ ïðèºäíàííÿ ïîäàëüøèõ ÷àñòèí, ³ â ïåð³îä³ ìè ö³ âóçëè ñêð³ïëþºìî. ßêùî ìè õî÷åìî ãîâîðèòè âèðàçíî, òî ðîáèìî â öèõ ì³ñöÿõ çóïèíêè ³, òàêèì ÷èíîì, êîëè ïîòð³áíî, ëåãêî ³ ÷àñòî â³äêèäàºìî ñóâîðó âèìîãó öüîãî áåçóïèííîãî ïëèíó ïðîìîâè. Âèêëàäåíî çà âèäàííÿì: Äåðàòàíè Í.Ô., Òèìîôååâà Í.À. Õðåñòîìàòèÿ ïî àíòè÷íîé ëèòåðàòóðå: Â 2 ò. – Ì., 1965. – Ò.2. Ðèìñêàÿ ëèòåðàòóðà. – 651 ñ. (Ïåðåêëàä ç ðîñ. óïîðÿäíèê³â).

555

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ГАЙ ЮЛІЙ ЦЕЗАР (102 – 44 ðð. äî í. å.) Âèäàòíèé ïîë³òè÷íèé ³ â³éñüêîâèé ä³ÿ÷ Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó, îðàòîð ³ ïèñüìåííèê. ²ì'ÿ Öåçàðÿ (ëàò. caesar) îòîòîæíþþòü ç ïîíÿòòÿì "³ìïåðàòîð", "öàð", ï³çí³øå âñ³ ðèìñüê³ ³ìïåðàòîðè ïðèéìàëè òèòóë "öåçàð" (êåñàð) ³ ïåðåäàâàëè éîãî ñâî¿ì ñèíàì. Ç ë³òåðàòóðíî¿ ñïàäùèíè Öåçàðÿ äî íàñ ä³éøëè "Çàïèñêè ïðî Ãàëëüñüêó â³éíó" (De bello Gallico) ó 7 êíèãàõ, "Çàïèñêè ïðî ãðîìàäÿíñüêó â³éíó" â 3 êíèãàõ. "Ãàëëüñüêà â³éíà" çìàëüîâóº ä³ÿëüí³ñòü Öåçàðÿ â Ãàëë³¿, äå â³í áóâ ïðîêîíñóëîì ìàéæå 9 ðîê³â, â³â â³éíè ç ãàëëüñüêèìè ³ ãåðìàíñüêèìè ïëåìåíàìè, ùî ÷èíèëè îï³ð ðèìñüê³é íàâàë³. Êíèãè ì³ñòÿòü åòíîãðàô³÷í³ â³äîìîñò³ ïðî òîãî÷àñíèõ ºâðîïåéö³â - ãàëë³â, ãåðìàíö³â, áðèòò³â, ¿õ çâè÷à¿ òà æèòòºâå ñåðåäîâèùå, à òàêîæ ó âèã³äíîìó ñâ³òë³ çîáðàæóþòü ìóäð³ñòü, ïîë³òè÷íó çàâáà÷ëèâ³ñòü ñàìîãî Öåçàðÿ. Òâîðè Öåçàðÿ õàðàêòåðèçóþòüñÿ ïðîñòîòîþ ³ ÿñí³ñòþ ñòèëþ, ñóâîðèì â³äáîðîì ëåêñè÷íèõ çàñîá³â, "÷èñòèì ³ çíàìåíèòèì ëàêîí³çìîì" (Ö³öåðîí). Ì³ñÿöü íàðîäæåííÿ Öåçàðÿ áóëî ïåðåéìåíîâàíî íà Julius - Juli (ðîñ. èþëü), à éîãî îñîáèñò³ñòü ³ æèòòºâà äîëÿ ïðèâåðòàëè óâàãó Äàíòå, Ïåòðàðêè, Øåêñï³ðà, Êîðíåëÿ, Ãåðäåðà, Øîó, Óàéëäåðà òà ³í.

ÃÀËËÜÑÜÊÀ Â²ÉÍÀ Êíèãà ïåðøà 1. Ãàëë³ÿ â óñ³é ñâî¿é ñóêóïíîñò³ ïîä³ëÿºòüñÿ íà òðè ÷àñòèíè. Â îäí³é ç íèõ æèâóòü áåëüãè, â äðóã³é – àêâ³òàíè, ó òðåò³é – ïëåìåíà, ùî ¿õíüîþ âëàñíîþ ìîâîþ íàçèâàþòüñÿ êåëüòàìè, à ïî-íàøîìó – ãàëëàìè. Óñ³ âîíè â³äð³çíÿþòüñÿ îäíå â³ä îäíîãî îñîáëèâîþ ìîâîþ, íàñòàíîâàìè ³ çàêîíàìè. Ãàëë³â â³äîêðåìëþº â³ä àêâ³òàí³â ð³êà Ãàðóìíà, à â³ä áåëüã³â – Ìàòðîíà ³ Ñåêâàíà. Íàéõîðîáð³ø³ ç íèõ – áåëüãè, òîìó ùî âîíè æèâóòü íàéäàë³ â³ä Ïðîâ³íö³¿1 ç ¿¿ êóëüòóðíèì ³ îñâ³÷åíèì æèòòÿì; äî òîãî æ, ó íèõ óêðàé ð³äêî áóâàþòü êóïö³, îñîáëèâî ç òàêèìè ðå÷àìè, ùî ïðèçâîäÿòü äî çí³æåíîñò³ äóõó; íàðåøò³, âîíè æèâóòü ó íàéáëèæ÷îìó ñóñ³äñòâ³ ç çàðåéíñüêèìè ãåðìàíöÿìè, ç ÿêèìè âåäóòü áåçóïèíí³ â³éíè. Ç ö³º¿ æ ïðè÷èíè ³ ãåëüâåòè ïåðåâåðøóþòü ³íøèõ ãàëë³â õîðîáð³ñòþ: âîíè ìàéæå ùîäíÿ á’þòüñÿ ç ãåðìàíöÿìè, â³äáèâàþ÷è ¿õíº âòîðãíåííÿ ó ñâîþ êðà¿íó ÷è âîþþ÷è íà ¿õí³é òåðèòîð³¿. Òà ÷àñòèíà, êîòðó, ÿê ìè ñêàçàëè, çàéìàþòü ãàëëè, ïî÷èíàºòüñÿ á³ëÿ ð³êè Ðîäàíà, ³ ¿¿ ìåæàìè ñëóæàòü ð³êà Ãàðóìíà, Îêåàí ³ êðà¿íà áåëüã³â; àëå ç³ ñòîðîíè ñåêâàí³â ³ ãåëüâåò³â âîíà ïðèìèêàº ùå é äî ð³êè Ðåéíó. Âîíà ïðîñòÿãàºòüñÿ íà ï³âí³÷. Êðà¿íà áåëüã³â áåðå ïî÷àòîê á³ëÿ íàéâ³ääàëåí³øîãî êîðäîíó Ãàëë³¿ ³ ñÿãàº íèæíüîãî Ðåéíó. Âîíà çâåðíåíà íà ï³âí³÷íèé ñõ³ä. 1 Ïðîâ³íö³ºþ íàçèâàëàñü ï³âäåííî-ñõ³äíà ÷àñòèíà Ãàëë³¿.

556

Гай Юлій Цезар Àêâ³òàí³ÿ ïðîñòÿãëàñÿ â³ä ð³êè Ãàðóìíè äî Ï³ðåíåéñüêèõ ã³ð ³ äî ò³º¿ ÷àñòèíè Îêåàíó, ùî îìèâàº ²ñïàí³þ. Âîíà ëåæèòü íà ï³âí³÷íîìó çàõîä³.

Êíèãà øîñòà 13. Â óñ³é Ãàëë³¿ ³ñíóº ëèøå äâà êëàñè ëþäåé, ùî êîðèñòóþòüñÿ ïåâíîþ ñóñï³ëüíîþ âàãîþ ³ ïîøàíîþ, ïðîñòèé íàðîä òàì òðèìàþòü íà ïîëîæåíí³ ðàá³â: ñàì ïî ñîá³ â³í í³ íà ùî íå çâàæóºòüñÿ ³ íå äîïóñêàºòüñÿ í³ íà ÿê³ çáîðè. Á³ëüø³ñòü, ñòðàæäàþ÷è â³ä áîðã³â, âåëèêèõ ïîäàòê³â ³ êðèâä ç áîêó ñèëüíèõ, äîáðîâ³ëüíî éäå â ðàáñòâî äî çíàò³, êîòðà ìàº íàä íèìè óñ³ ïðàâà ãîñïîäàð³â íàä ðàáàìè. Òà âèùåçãàäàí³ äâà êëàñè – öå äðó¿äè ³ âåðøíèêè. Äðó¿äè áåðóòü ä³ÿëüíó ó÷àñòü ó ñïðàâàõ áîãîøàíóâàííÿ, ñïîñòåð³ãàþòü çà ïðàâèëüí³ñòþ ãðîìàäñüêèõ æåðòâîïðèíîøåíü, âèòëóìà÷óþòü óñ³ ïèòàííÿ, ùî ïîâ’ÿçàí³ ç ðåë³ã³ºþ; äî íèõ æå ïðèõîäèòü áàãàòî ìîëîä³ äëÿ íàâ÷àííÿ íàóêàì, ³ óçàãàë³ âîíè êîðèñòóþòüñÿ â ãàëë³â âåëèêîþ ïîøàíîþ. Ñàìå âîíè âèíîñÿòü âèðîêè ìàéæå â óñ³õ ñï³ðíèõ ñïðàâàõ, ãðîìàäñüêèõ ³ ïðèâàòíèõ; ÷è ñêîºíî çëî÷èí àáî âáèâñòâî, ÷è éäå ïîçîâ ïðî ñïàäùèíó ÷è ïðî ìåæ³ – âèð³øóþòü ò³ æ ñàì³ äðó¿äè; ñàìå âîíè ïðèçíà÷àþòü íàãîðîäè ³ ïîêàðàííÿ; ³ ÿêùî õòîñü – ÷è öå áóäå îêðåìà ëþäèíà, ÷è ö³ëèé íàðîä – íå ï³äêîðèòüñÿ ¿õí³é ïîñòàíîâ³, òîä³ âîíè â³äëó÷àþòü âèííîãî â³ä æåðòâîïðèíîøåííÿ. Öå ó íèõ íàéòÿæ÷å ïîêàðàííÿ. Â³äëó÷åíèé â òàêèé ñïîñ³á ââàæàºòüñÿ áåçáîæíèêîì ³ çëî÷èíöåì, óñ³ éîãî öóðàþòüñÿ, óíèêàþòü çóñòð³÷åé ³ ðîçìîâ ç íèì, íåìîâ â³í çàðàçëèâèé, ùîá íå çàçíàòè ëèõà; ÿê â³í íå äîìàãàâñÿ á, àëå äëÿ íüîãî íå ÷èíèòüñÿ ñóä; íåìàº â íüîãî ³ ïðàâà íà ÿêóñü ïîñàäó. Íà ÷îë³ âñ³õ äðó¿ä³â ñòî¿òü îäèí, êîòðèé êîðèñòóºòüñÿ ñåðåä íèõ íàéá³ëüøèì àâòîðèòåòîì. Ï³ñëÿ éîãî ñìåðò³ ñïàäêîºìöåì ñòàº íàéá³ëüø ã³äíèé, à ÿêùî òàêèõ äåê³ëüêà, òî äðó¿äè âèð³øóþòü ñïðàâó ãîëîñóâàííÿì, à ³íîä³ ñóïåðå÷êà ïðî ïåðø³ñòü âèð³øóºòüñÿ íàâ³òü çà äîïîìîãîþ çáðî¿. Ó âèçíà÷åíèé ÷àñ ðîêó äðó¿äè çáèðàþòüñÿ íà çáîðè â îñâÿ÷åíîìó ì³ñö³ â êðà¿í³ êàðíóò³â, ùî ââàæàºòüñÿ öåíòðîì óñ³º¿ Ãàëë³¿. Ñþäè çâ³äóñ³ëü ñõîäÿòüñÿ âñ³ ïðè÷åòí³ äî ñóäîâèõ ñïðàâ ³ ï³äêîðÿþòüñÿ ¿õí³ì ïîñòàíîâàì ³ âèðîêàì. ¯õíÿ íàóêà, ÿê äóìàþòü, âèíèêëà â Áðèòàí³¿ ³ â³äò³ëÿ ïåðåíåñåíà â Ãàëë³þ; ³ äîòåïåð, ùîá ãðóíòîâí³øå ç íåþ ïîçíàéîìèòèñÿ, âèðóøàþòü òóäè ç ìåòîþ ¿¿ âèâ÷åííÿ. 14. Äðó¿äè çàçâè÷àé íå áåðóòü ó÷àñò³ ó â³éí³ ³ íå ïëàòÿòü, ÿê ³íø³, ïîäàòê³â [âîíè âçàãàë³ çâ³ëüíåí³ â³ä â³éñüêîâî¿ ñëóæáè ³ â³ä âñ³õ ³íøèõ ïîâèííîñòåé]. Âíàñë³äîê òàêèõ ïåðåâàã ÷àñòèíà ëþäåé ñàìà ïðèõîäèòü äî íèõ ó íàóêó, ÷àñòèíó ïîñèëàþòü áàòüêè ³ ðîäè÷³. Òàì, êàæóòü, âîíè â÷àòü íàïàì’ÿòü áåçë³÷ â³ðø³â, ³ òîìó äåÿê³ çàëèøàþòüñÿ â øêîë³ äðó¿ä³â äî äâàäöÿòè ðîê³â. Âîíè íàâ³òü ââàæàþòü ãð³õîì çàïèñóâàòè ö³ â³ðø³, òèì ÷àñîì ÿê ìàéæå ó âñ³õ ³íøèõ âèïàäêàõ, ñàìå â ãðîìàäñüêèõ ³ ïðèâàòíèõ çàïèñàõ, âîíè êîðèñòóþòüñÿ ãðåöüêèì àëôàâ³òîì. Ìåí³ çäàºòüñÿ, òàêèé ïîðÿäîê ó íèõ çàâåäåíèé ç äâîõ ïðè÷èí: äðó¿äè íå áàæàþòü, ùîá ¿õíº íàâ÷àííÿ ñòàâàëî çàãàëüíîäîñòóïíèì ³ ùîá ¿õí³ âèõîâàíö³, íàäì³ðó ïîêëàäàþ÷èñü íà çàïèñ, ìåíøå óâàãè çâåðòàëè íà çì³öíåííÿ ïàì’ÿò³; òà é ä³éñíî, ç áàãàòüìà ëþäüìè áóâàº, ùî âîíè, çíàõîäÿ÷è ñîá³ îïîðó â çàïèñ³, ç ìåíøîþ ñòàðàíí³ñòþ â÷àòü íàïàì’ÿòü ³ çàïàì’ÿòîâóþòü ïðî÷èòàíå. Á³ëüøå çà âñå íàìàãàþòüñÿ äðó¿äè çì³öíèòè ïåðåêîíàííÿ â áåçñìåðò³ äóø³: äóøà, çà ¿õ â÷åííÿì, ïåðåõîäèòü ï³ñëÿ ñìåðò³ îäíîãî ò³ëà â ³íøå; âîíè äóìàþòü, ùî öÿ â³ðà óñóâàº ñòðàõ ñìåðò³ ³ òèì çáóäæóº õîðîáð³ñòü. Êð³ì òîãî, âîíè áàãàòî ãîâîðÿòü ñâî¿ì ìîëîäèì ó÷íÿì ïðî ñâ³òèëà ³ ¿õí³é ðóõ, ïðî âåëè÷èíó ñâ³òó ³ çåìë³, ïðî ïðèðîäó ³ ïðî ìîãóòí³ñòü òà âëàäó áåçñìåðòíèõ áîã³â. 15. ²íøèé êëàñ – öå âåðøíèêè. Âîíè óñ³ éäóòü ó ïîõ³ä, êîëè öå íåîáõ³äíî ³ êîëè ïî÷èíàºòüñÿ â³éíà (à äî ïðèõîäó Öåçàðÿ ¿ì äîâîäèëîñÿ ìàéæå ùîð³÷íî âåñòè íàñòóïàëüí³ ÷è

557

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì îáîðîíí³ â³éíè). Äî òîãî æ, òîé, õòî çíàòí³øèé ³ áàãàòøèé, òèì á³ëüøå â³í ìàº ïðè ñîá³ ñëóã ³ êë³ºíò³â1. Ëèøå â öüîìó âîíè áà÷àòü ñâ³é âïëèâ ³ ìîãóòí³ñòü. 16. Óñ³ ãàëëè íàäçâè÷àéíî ïîáîæí³. Òîìó ëþäè, âðàæåí³ òÿæêèìè õâîðîáàìè, à òàêîæ ò³, õòî ïðîâîäèòü æèòòÿ ó â³éí³ é â ³íøèõ íåáåçïåêàõ, ïðèíîñÿòü ÷è äàþòü îá³òíèöþ ïðèíåñòè ëþäñüê³ æåðòâè; öèì ó íèõ çàïðàâëÿþòü äðó¿äè. Ñàìå ãàëëè ââàæàþòü, ùî áåçñìåðòíèõ áîã³â ìîæíà óìèëîñòèâèòè íå ³íàêøå, ÿê ïðèíåñåííÿì ó æåðòâó çà ëþäñüêå æèòòÿ òàêîæ ëþäñüêå æèòòÿ. Ó íèõ âïðîâàäæåí³ íàâ³òü ãðîìàäñüê³ æåðòâîïðèíîøåííÿ. Äåÿê³ ïëåìåíà âèêîðèñòîâóþòü ç ö³ºþ ìåòîþ çðîáëåí³ ç ëîçè âåëè÷åçí³ îïóäàëà, ÿê³ íàïîâíþþòü æèâèìè ëþäüìè; âîíè ï³äïàëþþòü ¿õ çíèçó, ³ ëþäè çãîðÿþòü ó ïîëóì’¿. Àëå, íà ¿õíþ äóìêó, ùå á³ëüøå ìîæíà äîãîäèòè áåçñìåðòíèì áîãàì ïðèíåñåííÿì â æåðòâó òèõ, õòî ñï³éìàâñÿ íà çëîä³éñòâ³, ãðàáóíêó ÷è ³íøîìó âàæêîìó çëî÷èí³; à êîëè òàêèõ ëþäåé íå âèñòà÷àº, òîä³ âîíè ïðèíîñÿòü â æåðòâó íàâ³òü íåâèííèõ. 17. Ñåðåä áîã³â2 âîíè ïîíàä óñå øàíóþòü Ìåðêóð³ÿ. Â³í ìàº íàéá³ëüøå çà âñ³õ ³íøèõ áîã³â, çîáðàæåíü; éîãî ââàæàþòü âèíàõ³äíèêîì óñ³õ ìèñòåöòâ; â³í æå âêàçóº íàïðÿìè äîð³ã ³ ñëóæèòü ïðîâ³äíèêîì ó ïîäîðîæàõ: ââàæàþòü òàêîæ, ùî â³í ñïðèÿº çáàãà÷åííþ ³ äîïîìàãàº ó òîðãîâèõ ñïðàâàõ. Êð³ì Ìåðêóð³ÿ, âîíè ïîâàæàþòü Àïîëëîíà, Ìàðñà, Þï³òåðà ³ Ì³íåðâó. Ïðî ö³ áîæåñòâà âîíè ìàþòü ïðèáëèçíî òàê³ æ óÿâëåííÿ, ÿê ³íø³ íàðîäè: Àïîëëîí â³äãàíÿº õâîðîáè, Ì³íåðâà â÷èòü îñíîâàì ðåìåñåë ³ ìèñòåöòâ, Þï³òåð ìàº âåðõîâíó âëàäó íàä íåáîæèòåëÿìè, Ìàðñ êåðóº â³éíîþ. Ïåðåä ð³øó÷èì áîºì âîíè çàçâè÷àé ïðèñâÿ÷óþòü éîìó ìàéáóòíþ â³éñüêîâó çäîáè÷, à ï³ñëÿ ïåðåìîãè ïðèíîñÿòü ó æåðòâó âñå æèâå, ùî áóëî çàõîïëåíå, ³íøó æ çäîáè÷ çíîñÿòü â îäíå ì³ñöå. Â áàãàòüîõ ãðîìàäàõ ìîæíà áà÷èòè ö³ë³ êóïè ïîä³áíèõ ïðåäìåò³â â îñâÿ÷åíèõ ì³ñöÿõ, ³ äóæå ð³äêî òðàïëÿºòüñÿ, êîëè õòîñü çíåõòóº öèì ðåë³ã³éíèì çâè÷àºì ³ íàñì³ëèòüñÿ ñõîâàòè ùîñü ç³ çäîáè÷³ ÷è âçÿòè ç êóïè: öå çàãðîæóº ìó÷åíèöüêîþ ñòðàòîþ. 18. Âñ³ ãàëëè ââàæàþòü ñåáå íàùàäêàìè [áàòüêà] Ä³òà3 ³ ãîâîðÿòü, ùî öå â³äïîâ³äàº â÷åííþ äðó¿ä³â. Ç ö³º¿ ïðè÷èíè âîíè îá÷èñëþþòü ³ âèçíà÷àþòü ÷àñ íå çà äíÿìè, à çà íî÷àìè: äåíü íàðîäæåííÿ, ïî÷àòîê ì³ñÿöÿ ³ ðîêó âîíè îá÷èñëþþòü òàê, ùî ñïåðøó éäå í³÷, çà íåþ äåíü. ²íøèìè ñâî¿ìè çâè÷àÿìè âîíè â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä ³íøèõ íàðîä³â, ãîëîâíèì ÷èíîì òèì, ùî äîçâîëÿþòü ñâî¿ì ä³òÿì íàáëèæàòèñÿ äî ñåáå íà ëþäÿõ íå ðàí³øå, í³æ âîíè äîñÿãíóòü ïîâíîë³òòÿ ³ â³éñüêîâîãî â³êó, ³ ââàæàþòü íåïðèñòîéíèì, ùîá ñèí ó äèòÿ÷îìó â³ö³ ç’ÿâëÿâñÿ íà ïóáë³ö³ ðàçîì ç áàòüêîì. 19. Äî ãðîøåé, ùî ÷îëîâ³ê îòðèìóº â ïîñàã çà äðóæèíîþ, â³í äîäàº òàêó æ ñóìó, âèõîäÿ÷è ç îö³íêè ñâîãî ìàéíà. Öåé îá’ºäíàíèé êàï³òàë çíàõîäèòüñÿ ó ñï³ëüíîìó âæèòêó, ³ ïðèáóòêè ç íüîãî íàêîïè÷óþòüñÿ. Òîé ç ïîäðóææÿ, õòî ïåðåæèâå ³íøîãî, îòðèìóº îáèäâ³ ïîëîâèíè êàï³òàëó ðàçîì ç íàêîïè÷åíèìè çà óâåñü ÷àñ â³äñîòêàìè. ×îëîâ³êè ìàþòü íàä äðóæèíàìè, òàê ñàìî, ÿê ³ íàä ä³òüìè, ïðàâî æèòòÿ ³ ñìåðò³, ³ êîëè ïîìèðàº çíàòíà ëþäèíà – ãîëîâà ðîäèíè, òî çáèðàþòüñÿ éîãî ðîäè÷³ ³, ó âèïàäêó, ÿêùî éîãî ñìåðòü âèêëèêàº ÿê³ñü ï³äîçðè, êàòóþòü äðóæèí, íåìîâ ðàá³â, ³ âèêðèòèõ ñòðà÷óþòü ï³ñëÿ ð³çíèõ òîðòóð, òàêîæ ³ ñïàëåííÿì. Ïîõîðîí ó ãàëë³â, ïîð³âíÿíî ç ¿õí³ì ñïîñîáîì æèòòÿ, ïèøíèé ³ ñóïðîâîäæóºòüñÿ âåëè1 Êë³ºíòè – îñîáè, ùî ïåðåáóâàëè ó Äàâíüîìó Ðèì³ â çàëåæíîñò³ â³ä ÿêî¿ñü çíàòíî¿ ëþäèíè – ïàòðîíà ³ çíàõîäèëèñü ï³ä éîãî îï³êîþ. 2 Öåçàð íàçèâàº ðèìñüêèìè ³ìåíàìè êåëüòñüêèõ áîã³â ç ïîä³áíèìè ôóíêö³ÿìè. 3 Ä³ò – êåëüòñüêèé áîã ï³äçåìíîãî öàðñòâà, â³äïîâ³äàº ðèìñüêîìó Ïëóòîíó; â³äë³ê ÷àñó íå çà äíÿìè, à çà íî÷àìè áóâ ðîçïîâñþäæåíèé ³ ñåðåä ³íøèõ íàðîä³â ªâðîïè (íàïð., ãåðìàíö³â).

558

Гай Юлій Цезар êèìè âèòðàòàìè. Óñå, ùî, íà ¿õíþ äóìêó, áóëî ìèëå íåá³æ÷èêó çà æèòòÿ, âîíè êèäàþòü ó âîãîíü, íàâ³òü òâàðèí; ùå íåçàäîâãî äî íàøîãî ÷àñó ç äîòðèìàííÿì óñ³õ ïîõîðîííèõ îáðÿä³â ñïàëþâàëèñÿ ðàçîì ç íåá³æ÷èêîì éîãî ðàáè ³ êë³ºíòè, ÿêùî â³í ¿õ ä³éñíî ëþáèâ. 20. Ó íàéá³ëüø îðãàí³çîâàíèõ ãðîìàäàõ ³ñíóº ñóâîðèé çàêîí, çã³äíî ÿêîãî êîæíèé, õòî äîâ³äàºòüñÿ â³ä ñóñ³ä³â – ÷è áóäå öå ïðîñòî áàëàêàíèíà ÷è êîíêðåòíèé ïîãîëîñ – òàêå, ùî çàãðîæóº ãðîìàäñüêèì ³íòåðåñàì îáùèíè, ìóñèòü äîíîñèòè âëàä³ ³ íå ïîâ³äîìëÿòè í³êîìó ³íøîìó, òîìó ùî, ÿê ïîêàçàâ äîñâ³ä, õèáí³ ÷óòêè ÷àñòî ëÿêàþòü ëþäåé áåçðîçñóäíèõ ³ íåäîñâ³ä÷åíèõ, øòîâõàþòü ¿õ äî íåîáäóìàíèõ ä³é ³ çìóøóþòü ïðèéìàòè â³äïîâ³äàëüí³ ð³øåííÿ ó íàéâàæëèâ³øèõ ñïðàâàõ. Âëàäà, ââàæàþ÷è çà ïîòð³áíå ïðèõîâàòè, ïðèõîâóº, à òå, ùî ââàæàº çà êîðèñíå, ïîâ³äîìèòü íàðîäó, àëå âçàãàë³ ïðî äåðæàâí³ ñïðàâè äîçâîëÿºòüñÿ ãîâîðèòè ò³ëüêè íà íàðîäíèõ çáîðàõ. 21. Çâè÷à¿ ãåðìàíö³â áàãàòî â ÷îìó â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä ãàëëüñüêèõ çâè÷à¿â: ó íèõ íåìàº äðó¿ä³â äëÿ â³äïðàâè áîãîñëóæ³ííÿ ³ âîíè íàäàþòü ìàëî çíà÷åííÿ æåðòâîïðèíîøåííÿì. Âîíè â³ðÿòü ò³ëüêè â òàêèõ áîã³â, ÿêèõ âîíè áà÷àòü ³ ÿê³ ¿ì âî÷åâèäü äîïîìàãàþòü: ó ñîíöå, Âóëêàíà ³ ì³ñÿöü; ïðî ³íøèõ áîã³â âîíè íå çíàþòü ³ íå ÷óëè. Óñå æèòòÿ ¿õíº ïðîõîäèòü ó ïîëþâàíí³ é ó â³éñüêîâèõ âïðàâàõ: âîíè ç äèòèíñòâà ïðèâ÷àþòüñÿ äî ïðàö³ é ñóâîðîãî æèòòÿ. ×èì äîâøå ìîëîä³ ëþäè çáåð³ãàþòü öíîòëèâ³ñòü, òèì á³ëüøó ìàþòü ñëàâó ñåðåä ñâî¿õ: íà ¿õíþ äóìêó, öå çá³ëüøóº ð³ñò ³ çì³öíþº ñèëó ì’ÿç³â; çíàòè äî äâàäöÿòèë³òíüîãî â³êó, ùî òàêå æ³íêà, âîíè ââàæàþòü íàéá³ëüøîþ ãàíüáîþ. Îäíàê öå ³ íå ïðèõîâóºòüñÿ, òîìó ùî ÷îëîâ³êè ³ æ³íêè ðàçîì êóïàþòüñÿ â ð³êàõ ³ âäÿãàþòüñÿ â øê³ðè ÷è íåâåëèê³ õóòðà òàê, ùî çàëèøàþòü çíà÷íó ÷àñòèíó ò³ëà îãîëåíîþ. 22. Çåìëåðîáñòâîì âîíè çàéìàþòüñÿ ìàëî; ¿õíÿ ¿æà ñêëàäàºòüñÿ ãîëîâíèì ÷èíîì ç ìîëîêà, ñèðó ³ ì’ÿñà. Í³ â êîãî ç íèõ íåìàº âèçíà÷åíèõ çåìåëüíèõ ä³ëÿíîê ³ âçàãàë³ çåìåëüíî¿ âëàñíîñò³, àëå âëàäà ³ êíÿç³ ùîðîêó íàä³ëÿþòü ðîäè ³ îá’ºäíàí³ ñîþçè ðîäè÷³â çåìëåþ, âèçíà÷àþ÷è ¿¿ ê³ëüê³ñòü ³ ì³ñöå íà âëàñíèé ðîçñóä, à ÷åðåç ð³ê çìóøóþòü ¿õ ïåðåõîäèòè íà ³íøå ì³ñöå. Òàêèé ïîðÿäîê, íà ¿õíþ äóìêó, çàïðîâàäæåíèé ç ð³çíèõ ïðè÷èí; ùîá çàõîïëåí³ îñ³ëèì æèòòÿì ëþäè íå âòðàòèëè ³íòåðåñ äî â³éíè, çì³íèâøè éîãî íà çàíÿòòÿ çåìëåðîáñòâîì, ùîá âîíè íå ïðàãíóëè äî ïðèäáàííÿ âåëèêèõ ìàºòê³â ³ ëþäè ñèëüí³ íå âèãàíÿëè á ñëàáêèõ ç ¿õí³õ âîëîä³íü; ùîá ëþäè íå íàäòî çì³öíþâàëè áóä³âë³, áîÿ÷èñü õîëîä³â ³ ñïåêè; ùîá íå íàðîäæóâàëàñÿ â íèõ æàä³áí³ñòü äî ãðîøåé, ÷åðåç ùî âèíèêàþòü ïàðò³¿ ³ ðîçáðàòè; íàðåøò³, öå êðàùèé çàñ³á êåðóâàòè íàðîäîì, çì³öíþþ÷è ñòàí éîãî âäîâîëåíîñò³, îñê³ëüêè êîæíèé áà÷èòü, ùî â ìàéíîâîìó â³äíîøåíí³ â³í íå ïîñòóïàºòüñÿ ëþäÿì íàéìîãóòí³øèì. 23. ×èì á³ëüøå ñïóñòîøóº ÿêàñü ãðîìàäà ñóñ³äí³ çåìë³ ³ ÷èì ïðîñòîð³øà íàâêîëî íå¿ òåðèòîð³ÿ, òèì á³ëüøà ó íå¿ ñëàâà. Ñïðàâæíÿ äîáëåñòü, ó ðîçóì³íí³ ãåðìàíö³â, ó òîìó ³ ïîëÿãàº, ùîá ñóñ³äè, âèãíàí³ ç³ ñâî¿õ çåìåëü, ³øëè äàë³ ³ ùîá í³õòî íå íàñì³ëþâàâñÿ îñåëÿòèñÿ ïîáëèçó; ðàçîì ç òèì âîíè ââàæàþòü, ùî âîíè áóäóòü çíàõîäèòèñÿ â á³ëüø³é áåçïåö³, ÿêùî óñóâàòèìóòü ïðèâ³ä äëÿ îñòðàõó ïåðåä íåñïîä³âàíèìè íàá³ãàìè. Êîëè îáùèíà âåäå îáîðîííó â³éíó, âîíà îáèðàº äëÿ êåð³âíèöòâà îñîáëèâó âëàäó ç ïðàâîì æèòòÿ ³ ñìåðò³. Ó ìèðíèé ÷àñ ó íèõ íåìàº çàãàëüíî¿ äëÿ âñüîãî ïëåìåí³ âëàäè, àëå ñòàð³éøèíè îáëàñòåé ³ ïàã³â1 ÷èíÿòü ñóä ñåðåä ñâî¿õ ³ çàëàãîäæóþòü ñóïåðå÷êè. Ðîçáî¿ ïîçà ìåæàìè âëàñíî¿ êðà¿íè â íèõ íå ââàæàþòüñÿ ãàíåáíèìè, ³ âîíè íàâ³òü ñõâàëþþòü ¿õ ÿê êðàùèé çàñ³á äëÿ çàíÿòü ìîëîä³ ³ äëÿ óñóíåííÿ íåðîáñòâà. ² êîëè ÿêèéñü êíÿçü ïðîïîíóº ñåáå íà íàðîäíèõ çáîðàõ â ÿêîñò³ âîæäÿ [òàêîãî íàá³ãó] ³ âèêëèêàº áàæàþ÷èõ çà íèì ï³òè, òîä³ ï³äí³ìàþòüñÿ óñ³, õòî ïåðåé1 Ïàã – ñ³ëüñüêà îáùèíà: ïîñåëåííÿ, êðàé, îêðóãà.

559

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ìàºòüñÿ çàäóìàíîþ ñïðàâîþ é îñîáîþ âîæäÿ, ³ ï³ä ñõâàëüíó ðåàêö³þ íàðîäíîãî çàãàëó îá³öÿþòü ñâîþ äîïîìîãó. Àëå òèõ, õòî ïîò³ì íå ï³äå, ââàæàþòü äåçåðòèðàìè ³ çðàäíèêàìè, ³ ï³ñëÿ öüîãî âîíè âòðà÷àþòü äîâ³ðó. Îáðàçèòè ãîñòÿ ãåðìàíö³ ââàæàþòü ãð³õîì, ³ õòî á ó ÿê³é ñïðàâ³ äî íèõ íå ïðèéøîâ, éîãî çàõèùàþòü â³ä êðèâäè, âèçíàþòü éîãî íåäîòîðêàííèì, äëÿ íüîãî â³äêðèò³ âñ³ äîì³âêè ³ ç íèì óñ³ ä³ëÿòüñÿ ¿æåþ.

Êíèãà ñüîìà 1. Îòæå, ó Ãàëë³¿ îñåëèâñÿ ñïîê³é, ³ Öåçàð, ÿê çàâæäè âèðóøèâ äî ²òàë³¿ äëÿ ñóäî÷èíñòâà. Òóò â³í äîâ³äàâñÿ ïðî óáèâñòâî Êëîä³ÿ1 ³ ïðî ïîñòàíîâó ñåíàòó, çà ÿêîþ âñ³ â³éñüêîâîçîáîâ’ÿçàí³ â ²òàë³¿ ïîâèíí³ áóëè ñòàòè ï³ä ïðàïîðè. Ç îãëÿäó íà öå, ³ â³í ïî÷àâ çä³éñíþâàòè íàá³ð ïî âñ³é Ïðîâ³íö³¿. Çâ³ñòêè ïðî ö³ ïîä³¿ øâèäêî äîõîäÿòü äî Òðàíñàëüï³éñüêî¿ Ãàëë³¿. Â³äïîâ³äíî äî îáñòàâèí, ãàëëè ïåðåá³ëüøóþòü ïîä³¿ ³ ñàì³ ïóñêàþòü ÷óòêó, ùî Öåçàðÿ çàòðèìóº ïîâñòàííÿ â Ðèì³ ³ ÷åðåç âåëèê³ çàâîðóøåííÿ â³í íå ìîæå ïðèáóòè äî â³éñüêà. Öåé âèïàäîê ñïîíóêàâ ëþäåé, ùî âæå äàâíî ïåðåéìàëèñÿ ñâîºþ çàëåæí³ñòþ â³ä ðèìñüêî¿ âëàäè, çâîäèòè ñì³ëèâ³ é âîëüíîëþáí³ ïëàíè â³éíè ç ðèìëÿíàìè. Ãàëëüñüê³ êíÿç³ ïî÷àëè çáèðàòèñÿ â ë³ñîâèõ ³ â³ääàëåíèõ ì³ñöÿõ ³ ñêàðæèòèñÿ íà ñòðàòó Àêêîíà2: òàêà æ äîëÿ, ãîâîðèëè âîíè, ÷åêàòèìå é íà íèõ. Âîíè ïåðåéìàþòüñÿ ñï³ëüíîþ äëÿ âñ³º¿ Ãàëë³¿ äîëåþ; âñ³ëÿêèìè îá³öÿíêàìè ³ íàãîðîäàìè âèêëèêàþòü áàæàþ÷èõ ðîçïî÷àòè ïîâñòàííÿ ³ íà ñâ³é ðèçèê äîìàãàòèñÿ âîë³ äëÿ Ãàëë³¿. Ãîëîâíå çàâäàííÿ – â³äð³çàòè Öåçàðÿ â³ä éîãî àðì³¿, ïåðø í³æ ïðî ¿õí³ òàºìí³ ïëàíè ñòàíå â³äîìî. ² öå íåâàæêî, òîìó ùî í³ ëåã³îíè íå íàñì³ëÿòüñÿ âèéòè ç çèìîâîãî òàáîðó ï³ä ÷àñ â³äñóòíîñò³ ïîëêîâîäöÿ, í³ ïîëêîâîäåöü íå ìîæå ä³ñòàòèñÿ äî ëåã³îí³â áåç ïðèêðèòòÿ; íàðåøò³, êðàùå ïîëÿãòè â áîþ, í³æ â³äìîâèòèñÿ â³ä ñïðîáè ïîâåðíóòè ñâîþ êîëèøíþ â³éñüêîâó ñëàâó é óñïàäêîâàíó â³ä ïðåäê³â âîëþ. 2. Ï³ñëÿ ïàëêèõ ñóïåðå÷îê êîðíóòè çàÿâëÿþòü, ùî çàðàäè ñï³ëüíîãî áëàãà âîíè ãîòîâ³ äî âñ³õ íåáåçïåê, ³ îá³öÿþòü ïåðøèìè ïî÷àòè â³éíó. Àëå îñê³ëüêè íåìîæëèâî áóëî çàáåçïå÷èòè òàºìíèöþ çàäóìàíîãî øëÿõîì îáì³íó çàðó÷íèêàìè, òî âîíè âèìàãàþòü êëÿòâåíî¿ çàïîðóêè â ò³ì, ùî ï³ñëÿ ïî÷àòêó âîºííèõ ä³é ¿õ íå çàëèøàòü ³íø³; òàêîþ çàïîðóêîþ ïîâèííà áóòè ïðèñÿãà ïåðåä ç’ºäíàíèìè ïðàïîðàìè, ùî áóëà â ãàëë³â îäíèì ³ç íàéóðî÷èñò³øèõ ðåë³ã³éíèõ îáðÿä³â. Óñ³ ïðèñóòí³ óñëàâèëè êîðíóò³â, ïðèñÿãíóëè, óìîâèëèñÿ ïðî äåíü ïîâñòàííÿ ³ ïîò³ì ðîç³éøëèñÿ ïî äîì³âêàõ. 3. Êîëè íàñòàâ âèçíà÷åíèé äåíü, êîðíóòè, î÷îëþâàí³ äâîìà çàïåêëèìè ñì³ëèâöÿìè – Ãóòðóàòîì ³ Êîíêîííåòîäóìíîì, çà ñèãíàëîì êèíóëèñÿ äî Êåíàáó3, ïåðåáèëè ðèìñüêèõ ãðîìàäÿí, ùî îñåëèëèñÿ òàì äëÿ âåäåííÿ òîðãîâèõ ñïðàâ, ³ ïîãðàáóâàëè ¿õíº ìàéíî. Ðàçîì ç íèìè çàãèíóâ ³ øàíîâíèé ðèìñüêèé âåðøíèê Ã.Ôóô³é Öèòà, ÿêèé, çà íàêàçîì Öåçàðÿ, çàéìàâñÿ ïðîäîâîëüñòâîì. Ðîçãîëîñ ïðî öå íåçàáàðîì äîêîòèâñÿ äî âñ³õ îáùèí Ãàëë³¿. Ä³éñíî, ïðî êîæíó âåëèêó ³ âèäàòíó ïîä³þ ãàëëè ïîâ³äîìëÿþòü êðèêîì ïî ïîëÿõ ³ îêðóãàõ; òàì, ó ñâîþ ÷åðãó, éîãî ï³äõîïëþþòü ³ ïåðåäàþòü ñóñ³äàì, òàê áóëî ³ öüîãî ðàçó; òå, ùî íà ñõîä³ ñîíöÿ ñêî¿ëîñÿ â Êåíàá³, ñòàëî â³äîìèì ùå äî çàê³í÷åííÿ ïåðøî¿ âàðòè â êðà¿í³ àðâåðí³â4, òîáòî ïðèáëèçíî çà ñòî ø³ñòäåñÿò ìèëü. 1 Ïóáë³é Êëîä³é Ïóëüõð – ïîë³òè÷íèé ä³ÿ÷ Ðèìó, âáèòèé 52 ð. äî í.å. 2 Àêêîí – ñòàð³éøèíà ãàëëüñüêîãî ïëåìåí³ ñåíîí³â, ñòðà÷åíèé çà íàêàçîì Öåçàðÿ. 3 Êåíàá – ì³ñòî êîðíóò³â. 4 Àðâåðíè – ãàëëüñüêå ïëåì’ÿ.

560

Гай Юлій Цезар 4. Òàê áóëî ³ ç àðâåðíîì Âåðöèíãåòîð³ãîì, ñèíîì Êåëüòèëëà. Öåé äóæå âïëèâîâèé ìîëîäèé ÷îëîâ³ê, áàòüêî ÿêîãî êîëèñü î÷îëþâàâ âñþ Ãàëë³þ ³ ÷åðåç ñâîº ïðàãíåííÿ öàðñüêî¿ âëàäè áóâ óáèòèé ñâî¿ìè ñï³âãðîìàäÿíàìè, ç³áðàâ óñ³õ ñâî¿õ êë³ºíò³â ³, íå äîêëààþ÷è çóñèëü, ï³äáóðèâ ¿õ äî ïîâñòàííÿ1. Äîâ³äàâøèñü ïðî éîãî ïëàíè, âçÿëèñÿ çà çáðîþ. Éîãî äÿäüêî Ãîáàíí³ò³îí ³ ³íø³ êíÿç³, ÿê³ íå â³ðèëè ó ïåðåìîãó, ï³äíÿëèñÿ ñóïðîòè íüîãî ³ âèãíàëè ç ì³ñòà Ãåðãîâ³¿. Îäíàê â³í íå â³äìîâèâñÿ â³ä ñâîãî íàì³ðó ³ ïî÷àâ íàáèðàòè ïî ñåëàõ á³äíîòó ³ âñÿêèé íàáð³ä. Ç ö³ºþ âàòàãîþ â³í îáõîäèòü îáùèíó ³ âñþäè çàëó÷àº íà ñâ³é á³ê ïðèõèëüíèê³â, çàêëèêàþ÷è äî âèçâîëüíî¿ çáðîéíî¿ áîðîòüáè. Ç³áðàâøè â òàêèé ñïîñ³á âåëèê³ ñèëè, â³í âèãàíÿº ç êðà¿íè ñâî¿õ ñóïðîòèâíèê³â, ÿê³ íåùîäàâíî âèãíàëè éîãî ñàìîãî. Éîãî ïðèõèëüíèêè ïðîãîëîøóþòü éîãî öàðåì. Â³í óñþäè ðîçñèëàº ïîñîëüñòâà, çàêëèíàº ãàëë³â äîòðèìóâàòèñÿ â³ðíîñò³ ñâî¿é ïðèñÿç³. Íåçàáàðîì äî ñîþçó ç íèì ñòàþòü ñåíîíè, ïàðèñ³¿, ï³êòîíè, êàäóðêè, òóðîíè, àóëåðêè, ëåìîâèêè, àíäè ³ âñ³ ³íø³ ïëåìåíà íà áåðåç³ Îêåàíó. Çà îäíîñòàéíèì ð³øåííÿì, â³í ñòàº ãîëîâíîêîìàíäóâà÷åì. Íàä³ëåíèé ö³ºþ âëàäîþ, â³í æàäàº â³ä óñ³õ öèõ îáùèí çàðó÷íèê³â; íàêàçóº â íàéêîðîòøèé òåðì³í íàäàòè âèçíà÷åíå ÷èñëî ñîëäàò³â; âèçíà÷àº, ñê³ëüêè çáðî¿ ³ äî ÿêîãî ñòðîêó ïîâèííà âèãîòóâàòè ó ñåáå êîæíà îáùèíà. Íàéá³ëüøå â³í ï³êëóºòüñÿ ïðî ê³ííîòó. Íàäçâè÷àéíà åíåðã³ÿ ïîºäíóºòüñÿ â íüîìó ç íàäçâè÷àéíîþ ñóâîð³ñòþ â³éñüêîâî¿ äèñöèïë³íè: òèõ, õòî âàãàºòüñÿ, â³í ï³ääàº òÿæêèì ïîêàðàííÿì, çà âåëèê³ çëî÷èíè íàêàçóº ñïàëþâàòè ³ ï³ääàâàòè òîðòóðàì, çà ëåãê³ ïðîâèíè îáð³çàòè âóõà ÷è âèêîëþâàòè îäíå îêî é ó òàêîìó âèãëÿä³ â³äïðàâëÿòè íà áàòüê³âùèíó, ùîá ïîêàðàí³ ïðàâèëè çà óðîê äëÿ ³íøèõ ³ ñâî¿ì òÿæêèì ïîêàðàííÿì íàãàíÿëè íà íèõ îñòðàõ. <...> [Îäåðæàâøè çâ³ñòêó ïðî ïîâñòàííÿ, Öåçàð ïîñï³øíî ïîâåðòàºòüñÿ â Ãàëë³þ.] 12. Äîâ³äàâøèñü ïðî ïðèõ³ä Öåçàðÿ, Âåðöèíãåòîð³ã çíÿâ îáëîãó ³ ðóøèâ éîìó íàçóñòð³÷. Öåçàð òèì ÷àñîì ïî÷àâ îáëîãó ì³ñòà áèòóðèã³â Íîâèîäóíà, ùî ëåæàëî íà éîãî øëÿõó. Ç öüîãî ì³ñòà ïðèéøëè äî íüîãî ïîñëè ç ïðîõàííÿì ïðî ïîìèëóâàííÿ ³ ïîùàäó. Áàæàþ÷è çä³éñíèòè ñâî¿ ïîäàëüø³ ïëàíè ç ò³ºþ æ øâèäê³ñòþ, ÿê³é â³í áóâ çîáîâ’ÿçàíèé óñï³õàì ó á³ëüøîñò³ ñâî¿õ çàõîä³â, â³í íàêàçàâ çäàòè çáðîþ, âèâåñòè êîíåé ³ äàòè çàðó÷íèê³â. ×àñòèíà çàðó÷íèê³â áóëà óæå âèäàíà, ³íø³ âèìîãè òàêîæ øâèäêî âèêîíóâàëèñÿ, ó ì³ñòî áóëè âæå ââåäåí³ öåíòóð³îíè ç ê³ëüêîìà ñîëäàòàìè äëÿ ïðèéîìó çáðî¿ ³ òâàðèí, ÿê ðàïòîì âäàëå÷èí³ ç’ÿâèëàñÿ âîðîæà ê³ííîòà, ùî óòâîðèëà àâàíãàðä êîëîíè Âåðöèíãåòîð³ãà. Ò³ëüêè-íî ãîðîäÿíè ïîì³òèëè ¿¿ ³ â³ä÷óëè íàä³þ íà ïîðÿòóíîê, ïðîëóíàâ â³éñüêîâèé êëè÷, ³ âîíè ïî÷àëè õàïàòèñÿ çà çáðîþ, çàìèêàòè âîðîòà ³ çàéìàòè ñò³íó. Öåíòóð³îíè, ùî çíàõîäèëèñÿ â ì³ñò³, ç ïîâåä³íêè ãàëë³â çäîãàäàëèñÿ, ùî âîíè ùîñü çàäóìóþòü, íåãàéíî îãîëèëè ìå÷³, çàéíÿëè âîðîòà ³ ùàñëèâî âèáðàëèñÿ â³äò³ëÿ ç³ ñâî¿ìè ñîëäàòàìè â òàá³ð. 13. Öåçàð íàêàçàâ ê³ííîò³ âèñòóïèòè ç òàáîðó ³ ðîçïî÷àâ ê³ííèé á³é. Êîëè íàøèõ ïî÷àëè ò³ñíèòè âîðîãè, òî â³í ïîñëàâ íà äîïîìîãó áëèçüêî ÷îòèðüîõñîò ãåðìàíñüêèõ âåðøíèê³â, ÿêèõ â³í â³ä ñàìîãî ïî÷àòêó â³éíè çàçâè÷àé òðèìàâ á³ëÿ ñåáå. Ãàëëè íå ìîãëè âèòðèìàòè ¿õíüîãî íàòèñêó, êèíóëèñÿ ò³êàòè é ç âåëèêèìè æåðòâàìè â³äñòóïèëè ó ðîçòàøóâàííÿ ñâî¿õ ãîëîâíèõ ñèë. Ï³ñëÿ ¿õíüî¿ ïîðàçêè ãîðîäÿíàìè çíîâó îïàíóâàâ æàõ. Âîíè ñõîïèëè òèõ, êîãî ââàæàëè âèíóâàòöÿìè ï³äáóðþâàííÿ íàðîäó, ïðèâåëè ¿õ äî Öåçàðÿ ³ çäàëèñÿ. Çàê³í÷èâøè öþ îïåðàö³þ, Öåçàð ðóøèâ ïðîòè Àâàðèêà, íàéá³ëüø óêð³ïëåíîãî ³ ãîëîâíîãî ì³ñòà áèòóðèã³â, ÿêå äî òîãî æ áóëî ðîçòàøîâàíå â äóæå ðîäþ÷³é ì³ñöåâîñò³. Â³í áóâ óïåâíåíèé, ùî çàõîïëåííÿ öüîãî ì³ñòà éîìó âäàñòüñÿ ï³äêîðèòè áèòóðèã³â.

1 Ïîâñòàííÿ, î÷îëþâàíå Âåðöèíãåòîð³íãîì, äàòóºòüñÿ 51 ð. äî í.å.

561

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 14. Ï³ñëÿ ñò³ëüêîõ ñóö³ëüíèõ íåâäà÷ – ï³ä Âåëëàóíîäóíîì, Êåíàáîì ³ Íîâèîäóíîì – Âåðöèíãåòîð³ã ñêëèêàº ñâî¿õ íà çáîðè. Òàì â³í çàóâàæóº, ùî â³éíó ñë³ä âåñòè çîâñ³ì ³íàêøå, í³æ äîòåïåð. Ïîòð³áíî âñ³ëÿêî íàìàãàòèñÿ â³äð³çàòè ðèìëÿí â³ä ôóðàæíèõ îáîç³â ³ çàâàäèòè ï³äâîçó ïðîâ³àíòó. Öå çðîáèòè íåâàæêî, òîìó ùî ñàì³ ãàëëè ìàþòü ïåðåâàãó â ê³ííîò³ ³, êð³ì òîãî, ¿ì ñïðèÿº ïîðà ðîêó. Òðàâè êîñèòè íå ìîæíà; âîðîãè ïîâèíí³ ó ðàç³ íåîáõ³äíîñò³ ä³ëèòèñÿ íà íåâåëèê³ çàãîíè ³ äîáóâàòè ôóðàæ ³ç ñàäèá; óñ³ ïîä³áí³ çàãîíè ìîæå ùîäíÿ çíèùóâàòè ê³ííîòà. Êð³ì òîãî, óñ³ ïðèâàòí³ ³íòåðåñè òðåáà ïðèíåñòè â æåðòâó çàãàëüíîìó áëàãó, à ñàìå – ñïàëèòè íà âñüîìó öüîìó ïðîñòîð³ ñåëèùà ³ ñàäèáè âñþäè, êóäè ò³ëüêè ðèìëÿíè ìîæóòü â³äïðàâëÿòèñÿ çà ôóðàæåì. À â ãàëë³â óñüîãî öüîãî ö³ëêîì äîñòàòíüî, òîìó ùî ¿õ áóäóòü ïîñòà÷àòè ñâî¿ìè çàïàñàìè ò³, íà ÷è¿é òåðèòîð³¿ áóäå éòè â³éíà. Ðèìëÿíè àáî íå âèòðèìàþòü ãîëîäó, àáî ïîâèíí³ áóäóòü ç âåëèêîþ äëÿ ñåáå íåáåçïåêîþ ³òè çàíàäòî äàëåêî â³ä òàáîðó. Ïðè öüîìó íåìàº ð³çíèö³ – ÷è ïåðåáèòè ¿õ ñàìèõ ÷è ïîçáàâèòè ¿õ îáîçó, áåç ÿêîãî âåñòè â³éíó íå ìîæíà. Äàë³ òðåáà ñïàëèòè ò³ ì³ñòà, ÿê³ íàä³éíî íå çàõèùåí³ ïðèðîäíèì ðîçòàøóâàííÿì ÷è øòó÷íèìè óêð³ïëåííÿìè, ùîá âîíè íå áóëè ïðèòóëêîì äëÿ ãàëë³â, ÿê³ óõèëÿþòüñÿ â³ä â³éñüêîâî¿ ïîâèííîñò³, ³ íå ñïîêóøàëè á ðèìëÿí âèâîçèòè ç íèõ çàïàñè ïðîâ³àíòó ³ çäîáè÷. Õî÷ öå âèäàëîñÿ âàæêèì ³ ïðèêðèì, ïðîòå, áåçñóìí³âíî, íàáàãàòî òÿæ÷èì áóëî á ïîíåâîëåííÿ ä³òåé ³ äðóæèí ³ âèíèùóâàííÿ ¿õ ñàìèõ, – à öå íåìèíó÷à äîëÿ ïåðåìîæåíèõ. 15. Ïðîïîçèö³ÿ Âåðöèíãåòîð³ãà áóëà îäíîñòàéíî ñõâàëåíà, ³ ïðîòÿãîì îäíîãî äíÿ áóëî ñïàëåíî ïîíàä äâàäöÿòü ì³ñò áèòóðèã³â. Òå ñàìå â³äáóâàºòüñÿ é â ³íøèõ îáùèíàõ. Â óñ³õ íàïðÿìêàõ âèäí³ºòüñÿ çàãðàâà ïîæåæ... Íà çàãàëüíèõ çáîðàõ îáãîâîðþâàëîñÿ ïèòàííÿ ³ ïðî Àâàðèê – ñïàëèòè éîãî ÷è çàõèùàòè. Áèòóðèãè íàâêîë³øêè áëàãàþòü óñ³õ ãàëë³â íå ïðèìóøóâàòè ¿õ ñâî¿ìè ðóêàìè ï³äïàëþâàòè ÷è íå íàéïðåêðàñí³øå ì³ñòî âñ³º¿ Ãàëë³¿, êðàñó é îïîðó ¿õíüî¿ îáùèíè. Âîíè çàïåâíÿþòü, ùî çàõèñòÿòü éîãî çàâäÿêè ì³ñöþ éîãî ðîçòàøóâàííÿ... Íà öå ïðîõàííÿ çâàæèëè... Äëÿ îõîðîíè ì³ñòà áóëè âèáðàí³ íàä³éí³ çàõèñíèêè.

[Îáëîãà Àâàðèêà] 24. Óñ³ ö³ ïåðåøêîäè äóæå óñêëàäíþâàëè îáëîãó, ³, êð³ì òîãî, ðîáîòà íàøèõ ñîëäàò³â óâåñü ÷àñ óïîâ³ëüíþâàëàñÿ ÷åðåç õîëîäè ³ ïîñò³éí³ çëèâè. ² âñå-òàêè âîíè ïåðåáîðîëè âñ³ òðóäíîù³ áåçóïèííîþ ïðàöåþ, ïîáóäóâàâøè çà äâàäöÿòü ï’ÿòü äí³â ãðåáëþ øèðèíîþ â òðèñòà òðèäöÿòü ôóò³â ³ âèñîòîþ ó â³ñ³ìäåñÿò ôóò³â. Êîëè âîíà âæå ìàéæå òîðêàëàñÿ âîðîæî¿ ñò³íè ³ Öåçàð, ÿêèé çàçâè÷àé óíî÷³ çíàõîäèâñÿ ñåðåä ñîëäàò, ùî ïðàöþâàëè, ï³äáàäüîðþþ÷è ³ çàêëèêàþ÷è ¿õ í³ íà õâèëèíó íå ïåðåðèâàòè ðîáîòè, íåçàäîâãî äî òðåòüî¿ âàðòè ïîì³òèëè, ùî ãðåáëÿ äèìèòüñÿ (âèÿâèëîñÿ, ùî ¿¿ ï³äïàëèëè çà äîïîìîãîþ ï³äêîïó âîðîãè); ó òîé æå ÷àñ âñ³ºþ êðà¿íîþ ïðîêîòèâñÿ â³éñüêîâèé êëè÷, ³ ç äâîõ âîð³ò á³ëÿ îáîõ ñòîð³í [íàøèõ] âåæ ïî÷àëàñÿ âèëàçêà. ²íø³ êèäàëè çãîðè ç³ ñò³íè íà ãðåáëþ ñìîëîñêèïè ³ ñóõå äåðåâî, ëèëè ñìîëó é ³íø³ ãîðþ÷³ ðå÷îâèíè, òàê ùî âàæêî áóëî çáàãíóòè, êóäè òðåáà íàñàìïåðåä ïîñï³øàòè, äå íàäàòè äîïîìîãó. Àëå îñê³ëüêè, â³äïîâ³äíî äî çàâåäåíîãî Öåçàðåì ïîðÿäêó, çàâæäè ñòîÿëè íà âàðò³ äâà ëåã³îíè ³ ùå á³ëüøå ÷èñëî ñîëäàò³â áóëî çàéíÿòå íàâïåðåì³ííî ðîáîòîþ, òî íåçàáàðîì îäí³ ïî÷àëè â³äáèâàòè âèëàçêó, ³íø³ â³äâîäèòè íàçàä âåæ³ ³ ëàìàòè ãðåáëþ, à âñÿ ñîëäàòñüêà ìàñà, ùî áóëà â òàáîð³, êèíóëàñÿ ãàñèòè ïîæåæó. 25. Í³÷ âæå äîá³ãàëà ê³íöÿ, à á³é óñå ùå òðèâàâ ó âñ³õ ïóíêòàõ, ³ ó âîðîã³â ç’ÿâëÿëàñÿ íàä³ÿ íà ïåðåìîãó, òèì á³ëüøå, ùî âîíè áà÷èëè, ÿê çãîð³ëè ùèòêè íà âåæàõ ³ ÿê âàæêî áóëî íàøèì ñîëäàòàì áåç ïðèêðèòòÿ íàäàâàòè äîïîìîãó. Ó íèõ, íàâïàêè, á³éö³ ç³ ñâ³æèìè ñèëàìè ïîñò³éíî çì³íþâàëè ñòîìëåíèõ, ³ âçàãàë³ âîíè äóìàëè, ùî ïîðÿòóíîê óñ³º¿ Ãàëë³¿ çàëå-

562

Гай Юлій Цезар æèòü âèíÿòêîâî â³ä öüîãî ìîìåíòó. Â öåé ÷àñ íà íàøèõ î÷àõ ñòàâñÿ ã³äíèé çãàäêè åï³çîä, ïðî ùî ìè íå ââàæàëè çà ìîæëèâå çìîâ÷àòè. Îäèí ãàëë ïåðåä ì³ñüêèìè âîðîòàìè êèäàâ ó á³ê âåæ³ ó âîãîíü øìàòêè ñàëà ³ ñìîëè, ÿê³ ïåðåäàâàëè éîìó ç ðóê ó ðóêè. Óðàæåíèé â ïðàâèé á³ê ïîñòð³ëîì ç³ ñêîðï³îíà, â³í óïàâ áåçäèõàííèì. Îäèí ç éîãî ñóñ³ä³â ïåðåñòóïèâ ÷åðåç éîãî òðóï ³ ïðîäîâæóâàâ éîãî ñïðàâó; â³í òàê ñàìî áóâ óáèòèé ïîñòð³ëîì ç³ ñêîðï³îíà, éîãî ïåðåì³íèâ òðåò³é, òðåòüîãî – ÷åòâåðòèé; ³ öåé ïóíêò ò³ëüêè òîä³ áóâ î÷èùåíèé âîðîæèìè á³éöÿìè, êîëè ïîæåæà ãðåáë³ áóëà çàãàøåíà, âîðîãà áóëî â³äêèíóòî ³ á³é óçàãàë³ çàê³í÷èâñÿ. 26. ×åðåç òå, ùî æîäíà ç³ ñïðîá ãàëë³â íå âäàëàñÿ, òî íàñòóïíîãî äíÿ, çà ïîðàäîþ ³ íàêàçîì Âåðöèíãåòîð³ãà, âîíè ïðèéíÿëè ð³øåííÿ ò³êàòè ç ì³ñòà. Öþ ñïðîáó âîíè ñïîä³âàëèñÿ çä³éñíèòè ï³ä ïîêðîâîì íî÷³ ç íåâåëèêèìè âòðàòàìè, òîìó ùî íåäàëåêî â³ä ì³ñòà áóâ òàá³ð Âåðöèíãåòîð³ãà ³, êð³ì òîãî, ñóö³ëüíå áîëîòî, ùî ïðîñòÿãëîñÿ ì³æ òàáîðîì ³ ì³ñòîì, ïîâèííî áóëî ñïîâ³ëüíþâàòè íàøó ïîãîíþ. ² âîíè âæå ç³áðàëèñÿ çðîáèòè öå âíî÷³, àëå ðàïòîì âèá³ãëè íà âóëèöþ çàì³æí³ æ³íêè ³ ç ïëà÷åì ïî÷àëè íàâêîë³øêàõ áëàãàòè ñâî¿õ ÷îëîâ³ê³â íå â³ääàâàòè íà ìóêè âîðîãàì ¿õ òà ¿õí³õ ñï³ëüíèõ ä³òåé, ÿêèì ïðèðîäíà íåì³÷ çàâàæàº á³ãòè. Àëå, ïîáà÷èâøè ñâî¿õ ÷îëîâ³ê³â íåïîõèòíèìè – âçàãàë³ â ìîìåíò íàéá³ëüøî¿ íåáåçïåêè ñòðàõ íå çíàº æàëþ, – âîíè ïî÷àëè êðè÷àòè ³ ðîáèòè ðèìëÿíàì çíàêè, ùî ¿õí³ ÷îëîâ³êè õî÷óòü ò³êàòè. Öå çëÿêàëî ãàëë³â, ³ ç îñòðàõó, ùî ðèìñüêà ê³ííîòà ìîæå â³äð³çàòè ¿õ â³ä óñ³õ äîð³ã, âîíè â³ä öüîãî ïëàíó â³äìîâèëèñÿ. 27. Íàñòóïíîãî äíÿ Öåçàð ðîçïîðÿäèâñÿ ïðîñóíóòè âåæó ³ âêàçàòè, êóäè íàïðàâèòè ¿¿ îáëîãîâ³ ðîáîòè, ÿê³, çà éîãî íàêàçîì, âæå ðîçïî÷àëèñÿ. Ó öåé ÷àñ ïî÷àëàñÿ âåëèêà çëèâà, ³ Öåçàð âèð³øèâ âèêîðèñòàòè òàêó ïîãîäó äëÿ çä³éñíåííÿ çàäóìàíîãî ïëàíó. Ïîì³òèâøè, ùî âàðòà âîðîãà íà ñò³í³ ðîçñòàâëåíà íå òàê ðåòåëüíî, ÿê çàâæäè, â³í ñâî¿ì ñîëäàòàì íàêàçàâ ïðàöþâàòè ìåíø åíåðã³éíî ³ äàâ ¿ì íåîáõ³äí³ âêàç³âêè. Ðîçòàøóâàâøè ãîòîâ³ äî íàïàäó ëåã³îíè â ñõîâàíö³ çà êðèòèìè ãàëåðåÿìè, â³í çàêëèêàâ ¿õ çäîáóòè ïåðåìîãó ÿê íàãîðîäó çà ñâîþ òÿæêó ïðàöþ; òîìó, õòî ïåðøèì ç³éäå íà âîðîæó ñò³íó, â³í îá³öÿâ íàãîðîäó ³ ïîò³ì äàâ ñèãíàëè äî àòàêè. Ñîëäàòè øâèäêî êèíóëèñÿ ç óñ³õ áîê³â ³ íåãàéíî çàéíÿëè âñþ ñò³íó. 28. Íåñïîä³âàí³ñòü íàïàäó âèêëèêàëà ó âîðîã³â æàõ. Âèáèò³ ç³ ñò³íè ³ ç âåæ, âîíè âèøèêóâàëèñÿ êëèíîì íà ïëîù³ é ³íøèõ â³äêðèòèõ ì³ñöÿõ, ñïîâíåí³ ð³øó÷îñò³ ïðèéíÿòè ñïðàâåäëèâèé á³é òàì, äå ðèìëÿíè ï³äóòü íà íèõ â àòàêó. Àëå, ïîáà÷èâøè, ùî í³õòî íå ñïóñêàºòüñÿ íà ð³âíå ì³ñöå, óñ³ ðîçõîäÿòüñÿ ïî âñ³é ñò³í³, âîíè ïîáîÿëèñÿ âòðàòèòè îñòàííþ íàä³þ âðÿòóâàòèñÿ âòå÷åþ ³, ïîêèäàâøè çáðîþ, íåñòðèìíèì ïîòîêîì êèíóëèñÿ íà îêðà¿íè ì³ñòà. Òàì äåÿê³ ç íèõ, äàâëÿ÷è îäèí îäíîãî ó âóçüêîìó âèõîä³ ç âîð³ò, áóëè ïåðåáèò³ íàøîþ ï³õîòîþ, à ³íø³ – âæå çà âîðîòàìè – ê³ííîòîþ. Â öåé ÷àñ í³õòî íå äóìàâ ïðî çäîáè÷. Ðîçëþ÷åí³ ð³çíåþ â Êåíàá³ é òÿæêîþ îáëîãîþ, ñîëäàòè íå ïîìèëóâàëè í³ ñòàðèõ, í³ æ³íîê, í³ ìàëèõ ä³òåé. Çðåøòîþ, ç óñ³º¿ ìàñè ê³ëüê³ñòþ áëèçüêî ÷îòèðüîõ òèñÿ÷ ÷îëîâ³ê, âö³ë³ëî ëèøå â³ñ³ìñîò ÷îëîâ³ê, ÿê³ âñòèãëè ç ïåðøèìè æ êðèêàìè êèíóòèñÿ ç ì³ñòà ³ íåóøêîäæåíèìè ä³ñòàòèñÿ äî Âåðöèíãåòîð³ãà. Àëå â³í, áîÿ÷èñü, ùîá ¿õíº ñêóï÷åííÿ ó òàáîð³ ³ æàë³ñòü äî íèõ íå âèêëèêàëè îáóðåííÿ ñåðåä âî¿í³â, ïðèéíÿâ öèõ óò³êà÷³â ëèøå ï³çíî âíî÷³. Ðàçîì ç òèì, â³í ðîçì³ñòèâ ïî äîðîç³ ïîäàë³ â³ä òàáîðó ñâî¿õ äðóç³â ³ êíÿç³â îáùèí, íàêàçàâøè îñòàíí³ì ðîçáèòè ¿õ íà ãðóïè ³ â³äâîäèòè äî ¿õí³õ çåìëÿê³â ó òó ÷àñòèíó òàáîðó, ùî ³ç ñàìîãî ïî÷àòêó áóëà çàêð³ïëåíà çà êîæíèì ïëåìåíåì. Âèêëàäåíî çà âèäàííÿì: Àíòè÷íàÿ ëèòåðàòóðà. Ðèì. Àíòîëîãèÿ / Ñîñò. Í.À.Ôåäîðîâ, Â.È.Ìèðîøåíêîâà. – Ì., 1988. – 720 ñ. (Ïåð. ç ðîñ. óïîðÿäíèê³â).

563

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ПУБЛІЙ ВЕРГІЛІЙ МАРОН (70 – 19 ðð. äî í. å.) Íàéâ³äîì³øèé äàâíüîðèìñüêèé ïîåò. Ë³òåðàòóðíà ñëàâà ïðèéøëà ç³ çá³ðêîþ "Áóêîë³êè" (42–39 ðð. äî í.å.), ùî ñêëàäàºòüñÿ ç 10 åêëîã. Ñïèðàþ÷èñü íà òðàäèö³¿ áóêîë³÷íî¿ (ïàñòóøî¿) ïîåç³¿ äîáè åëë³í³çìó (Òåîêð³ò), Âåðã³ë³é ñòâîðèâ îðèã³íàëüíèé æàíð ïîåòè÷íî¿ óòîï³¿ ç óìîâíèìè ô³ãóðàìè – ìàñêàìè ïàñòóõ³â, ùî æèëè â ³äåàëüí³é êðà¿í³ – Àðêàä³¿. Ëþáîâ ³ ïîåç³ÿ ñòàíîâèëè ñåíñ ¿õíüîãî æèòòÿ. IV åêëîãà ì³ñòèòü ïðîðîöòâî ïðî íàðîäæåííÿ áîæåñòâåííî¿ äèòèíè ³ ïî÷àòîê çîëîòî¿ äîáè, ùî õðèñòèÿíè ³íòåðïðåòóâàëè ÿê íàðîäæåííÿ ²ñóñà Õðèñòà. Â 37 ð. äî í.å. Âåðã³ë³é çáëèçèâñÿ ç ïîêðîâèòåëåì ðèìñüêèõ ïîåò³â Ìåöåíàòîì, ïðèäâîðíèì Àâãóñòà, ³ ñòàâ íà ÷îë³ éîãî ë³òåðàòóðíîãî ãóðòêà, êóäè ïðèâ³â ³ ñâîãî äðóãà Ãîðàö³ÿ. Çà ïîðàäîþ Ìåöåíàòà áóëà íàïèñàíà äèäàêòè÷íà ïîåìà ó ÷îòèðüîõ êíèãàõ "Ãåîðã³êè" ("Ïðî ñ³ëüñüêå ãîñïîäàðñòâî"). Ó òâîð³, ïðèñâÿ÷åíîìó Ìåöåíàòó, Âåðã³ë³é, â òðàäèö³ÿõ Ãåñ³îäà ³ Ëóêðåö³ÿ, óñëàâèâ ñ³ëüñüêó ïðàöþ, ñåëî ÿê îñíîâó äåðæàâè, ïîåòèçóâàâ ïðîñòå ³ çäîðîâå æèòòÿ ³òàë³éñüêîãî ñåëÿíñòâà, ùî â³äïîâ³äàëî ïîë³òèö³ Àâãóñòà, ÿêèé ïðàãíóâ â³äðîäèòè êðà¿íó, ðîçîðåíó ãðîìàäÿíñüêîþ â³éíîþ. Ïî çàâåðøåíí³ "Ãåîðã³ê" (30 ð. äî í.å.) Âåðã³ë³é ðîçïî÷àâ ðîáîòó íàä "Åíå¿äîþ", ãåðî¿÷íîþ ïîåìîþ, ÿêà ñòàëà ãîëîâíèì çäîáóòêîì éîãî æèòòÿ. Â³í âèêîðèñòàâ ñþæåò ïðî ì³ô³÷íîãî ïðåäêà ðèìëÿí – òðîÿíöÿ Åíåÿ, ñèíà Âåíåðè, ï³äêðåñëèâøè, ùî ïðèíöåïñ (ëàò. princeps – ïåðøèé) Àâãóñò º éîãî íàùàäêîì (ð³ä Þë³¿â, äî ÿêîãî íàëåæàâ Îêòàâ³àí, â³â ñâîº ïîõîäæåííÿ â³ä Þëà, ñèíà Åíåÿ, à îòæå – â³ä ñàìî¿ Âåíåðè). Òàê Âåðã³ë³é ñïðèÿâ óòâåðäæåííþ ³äå¿ "áîæåñòâåííîñò³" âåðõîâíî¿ âëàäè ³ âåëè÷³ Ðèìó. Ïîåìà ðîçïîâ³äàº ïðî äîëþ Åíåÿ ³ éîãî æèòòÿ â³ä ÷àñó ïàä³ííÿ Òðî¿ äî ïåðåìîãè íàä âîæäåì ³òàë³éñüêîãî ïëåìåí³ ðóòóë³â Òóðíîì. Ó êîìïîçèö³¿ "Åíå¿äè" Âåðã³ë³é ñâ³äîìî îð³ºíòóâàâñÿ íà Ãîìåðà: 1–6 êíèãè â³äïîâ³äàþòü "Îä³ññå¿", 7–12 – "²ë³àä³". Âåðã³ë³é ïî÷àâ ðîáîòó íàä "Åíå¿äîþ" ó 29 ð. äî í.å. ³ ïðîäîâæóâàâ äî ñìåðò³. Ïîåìà çàëèøèëàñü íåçàâåðøåíîþ, àëå íàäðóêîâàíà îäðàçó ï³ñëÿ ñìåðò³ àâòîðà ñòàëà íàö³îíàëüíèì åïîñîì ðèìëÿí. Ïðîòÿãîì âñ³º¿ àíòè÷íîñò³ Âåðã³ë³é çàëèøàâñÿ õðåñòîìàò³éíèì ë³òåðàòîðîì, îáîâ'ÿçêîâèì çðàçêîì äëÿ âñ³õ ïîåò³â. Ïî÷èíàþ÷è ç "Áîæåñòâåííî¿ êîìåä³¿" Äàíòå, Âåðã³ë³é ìàº íàäçâè÷àéíèé âïëèâ íà ºâðîïåéñüêó ë³òåðàòóðó (Ïåòðàðêà, Àð³îñòî, Òàññî, Âîëüòåð, Ñêàððîí, Îñèïîâ, Êîòëÿðåâñüêèé).

564

Публій Вергілій Марон

ÁÓÊÎË²ÊÈ ÏÅÐØÀ ÅÊËÎÃÀ Ìåë³áåé Ò³ò³ðå, òè â õîëîäêó îïî÷èâ-ºñü ï³ä áóêîì ã³ëëÿñòèì I íà ñîï³ëö³ ñ³ëüñüê³é íàãðàºø ìåëîä³éíî¿ ï³ñí³. Ìè æ çàëèøèëè ñâ³é ä³ì, íàø³ íèâè; â³ä ð³äíîãî êðàþ Ãåòü óò³êàºì... Íàì òÿæêî... À òè â õîëîäêó, íà äîçâ³ëë³ Áóäèø â ä³áðîâ³ ëóíó ñîëîäêèì ³ì’ÿì Àìàð³ëëè. Ò³ò³ð Î Ìåë³áåþ! Ì³é áîã ïîñëàâ ìåí³ âò³õó öþ é ðàä³ñòü. Çàâæäè äëÿ ìåíå ëèøèòüñÿ â³í áîãîì; îëòàð éîãî çàâæäè Áóäå îêðîïëåíèé êðîâ’þ ÿãíÿòêà ç ìîº¿ êîøàðè: Ç ëàñêè éîãî-áî íà ïàøó êîð³â ÿ é ÿãíÿò âèãàíÿþ, Ç ëàñêè éîãî íàãðàþ, ùî çàõî÷ó, íà òèõ³é ñîï³ëö³. Ìåë³áåé Òàê! ß íå çàçäðþ òîá³... ß äèâóþñü... Áî áóðÿ ëþòóº Íèí³ íà íàøèõ ëàíàõ. I ñàì ÿ, ñòàðèé òà áåçñèëèé, Ê³ç ñâî¿õ äàë³ æåíó... À öÿ! Ïîãëÿíü-íî íà íå¿: Äâîõ íà ãîðá³ êîçåíÿò ó ë³ùèí³ âîíà ïîðîäèëà, Òàê ³ ëèøèëà ¿õ ìåðòâèìè òàì, íà êàì³íí³ íåïë³äí³ì. ×àñòî öå ëèõî ìåí³ — î ìîÿ ñë³ïîòà ³ íåðîçóì! — Ãðîìîì ðîçáèò³ äóáè íà ïóò³ íà ìî¿é â³ùóâàëè; ×àñòî öå ãîðå ã³ðêå âîðîííÿ íàêëèêàëî çëîâ³ñíå... Àëå õòî æ áîã òâ³é ³ äå â³í, ñêàæè ìåí³, Ò³ò³ðå, äðóæå? Ò³ò³ð Â Ðèì³ ì³é ñïàñ ³ çàñòóïíèê... Òè çíàºø, ïðîñòåöü íåçâè÷àéíèé, Ì³ñòî òå äèâíå, ãàäàâ ÿ, ïîä³áíå äî íàøèõ ì³ñòå÷îê, Äå íà áàçàðàõ ìè ñèð ïðîäàâàëè ³ íàø³ ÿãíèö³; Äóìàâ ÿ: ïåñ, õî÷ ³ á³ëüøèé, ó âñüîìó ïîä³áíèé ùåíÿòàì. Íèí³ ÿ çíàþ, ùî Ðèì íàä ì³ñòàìè ï³äíîñèòüñÿ âñ³ìè, ßê íàä êóùàìè ïîâçêî¿ ëîçè êèïàðèñ âåëè÷àâèé. Ìåë³áåé Ùî æ òàê ìàíèëî òåáå äî òîãî âåëè÷àâîãî ì³ñòà? Ò³ò³ð Âîëÿ, ì³é äðóæå! Õî÷ ï³çíî, ÿê âîëîñ íà ñòàð³ñòü ïîñèâ³â, Âçíàâ ÿ ïðèíàäè ¿¿,— îñÿÿëà â³ê ì³é ëåäà÷èé; Çãëÿíóëàñü äîëÿ íà ìåíå, õî÷ äîâãî ïðèéøëîñü ¿¿ æäàòè. Ïåðø Ãàëàòå¿í íåâ³ëüíèê, ÿ íèí³ ñëóæó Àìàð³ëë³... Îò ÿê áóëà Ãàëàòåÿ, òî ùèðî òîá³ ïðèçíàþñÿ: Â³ëüíî¿ õâèë³ íå ìàâ ÿ, íå ìàâ çàðîá³òêó í³êîëè... Õî÷ ³ ñêëàäàâ íà îëòàð ÿ íåë³÷åí³ æåðòâè áåçñìåðòíèì, Õî÷ ïðàöþâàâ ÿ, ÿê ì³ã, ³ ñèð ñâ³é âèäàâëþâàâ òóãî, Ç ãð³øìè í³êîëè ìîÿ íå âåðòàëàñü äîäîìó ïðàâèöÿ.

565

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ìåë³áåé Îò êîëè ÿ çðîçóì³â, ÷åðåç ùî Àìàð³ëëà ç³òõàëà, Ùèðî ìîëèëàñü áîãàì, äëÿ êîãó âèíîãðàä çáåð³ãàëà: Ò³ò³ð ïîêèíóâ ñâ³é ä³ì, à ïî íüîìó òóò ñîñíè æóðèëèñü, I ãîâ³ðê³ äæåðåëá, ³ øèðîê³ çåëåí³ ä³áðîâè. Ò³ò³ð Ùî æ ìåí³ ä³ÿòü áóëî? ×è æ ì³ã ÿ ëèøàòèñÿ â ïðèçð³? ×è æ ÿ íå ì³ã ïîïðîñèòè ó áîãà ñïîêóþ òà ï³ëüãè?.. Î Ìåë³áåþ! ß áà÷èâ òàì ìóæà, ÿêîìó íà øàíó Ïèøí³ ùîì³ñÿöÿ æåðòâè ïî õðàìàõ ïðèíîñÿòüñÿ íàøèõ; ² íà áëàãàííÿ ñâîº ëàñêàâó ïî÷óâ ÿ îäïóâ³äü: Âñå, ùî òâîº, ïðè òîá³! Âåðòàéñü äî õóäîáè áåçïå÷íî! Ìåë³áåé Î, òè ùàñëèâèé, ì³é äðóæå! Ìàéíî ³ òâ³é õóò³ð ç òîáîþ, Äîñèòü òîá³ íà æèòòÿ... Òâîº ïîëå îáðîáëåíå äîáðå, Íå çàáîëî÷åíèé ëóã; í³ êîìèø, í³ ðîã³ç íå ðîñòå òàì. Íå íà ÷óæîìó òè ïàñòèìåø â³âö³, ³ ïîøåñòü âîðîæà Â³ä íåçíàéîìèõ ñóñ³ä íà ÿãíÿòà òâî¿ íå ïåðåéäå. Òàê, òè ùàñëèâèé, ì³é äðóæå! Òè âäîìà ëåæèø â õîëîäî÷êó Á³ëÿ ñâÿùåííèõ äæåðåë, íà áåðåç³ ð³äíî¿ ð³÷êè. Òóò òîá³ òèí-æèâîïë³ò, äå ã³áëåéñüê³ òðóäíâíèö³-áäæîëè Âçÿòîê âàæåííèé áåðóòü íà áóéííì âåðáîëîçîâ³ì öâ³ò³, Âêîëî ë³òàþòü, áðèíÿòü, äî ñîëîäêîãî ñíó çàïðîøàþòü; Òóò, ïîï³ä ñêåëþ éäó÷è, ñàä³âíè÷èé íàñï³âóº ï³ñí³; Òóò ïðî êîõàííÿ òâîº ãîëóáè òîá³ ñòèõà òóðêî÷óòü I ç âåðõîâ³òòÿ êëåíêà îçèâàºòüñÿ ãîðëèöÿ í³æíà... Ò³ò³ð Òàê, ìåí³ äîáðå... I ïåðøå îëéíü ï³äå ïàñòèñü â ïîâ³òðÿ, Ìîðå ðàí³øå âñ³ âèêèíå ðèáè íà ï³ñêè áåçâ³äí³, Ïàðôè ³ç æèçíèõ äîëèí ïðèáëóêàþòü ðàí³øå äî Ðåéíó, À íàï³âäèêèé ãåðìàíåöü ªâôðàòîâ³ ïèòèìå âîäè, Àí³æ ó ñåðö³ ìî¿ì çàõèòàºòüñÿ îáðàç âëàäèêè. Ìåë³áåé Ëèõî ñóäèëîñÿ íàì: ìè éäåìî íà áåçâ³ääÿ Ë³á³éñüê³, Äðóã³ ìàíäðóþòü äî ñêèô³â, à òðåò³ — íà áåðåã Îàêñè; Íàâ³òü íà ï³âí³÷, çà ìîðå ³äóòü äî Áðèòàíñüêîãî êðàþ... ×è äîâåäåòüñÿ êîëè ïîâåðíóòèñÿ çíîâ äî â³ò÷èçíè, Ùîáè ç ñë³çüìè íà î÷àõ, ïî ðóêàõ ñóìíîãî âèãíàííÿ Ãëÿíóòü íà çåìëþ ñâîþ, íà òó ñòð³õó óáîãî¿ õàòè. Æîâí³ð çàõîæèé ìî¿ ðîäþ÷³ âèñíàæèòü íèâè, Âàðâàð òóò æàòèìå õë³á... Îò äî ÷îãî óñîáèöÿ ëþòà Íàñ, ãðîìàäÿí, äîâåëà!.. ×è äëÿ òîãî õîäèâ ÿ çà ïîëåì, ×è çàäëÿ òîãî ÿ ãðóø³ ùåïèâ ³ âèêîõóâàâ ëîçè?.. Êîçè, ùàñëèâ³ êîëèñü, ãîä³ ïëàêàòèñü, äàë³ ðóøàéìî! Âæå íå ëåæàòè ìåí³ ïîì³æ ðÿñòîì ó òåìí³é ïå÷åð³,

566

Публій Вергілій Марон Âæå íå äèâèòèñü íà âàñ, ïî äàëåê³é ðîçñèïàíèõ ñêåë³, Ï³ñí³ óæå íå ñï³âàòè, ³ ïåâíî, ùî ñêîðî áåç ìåíå Âàì äîâåäåòüñÿ ã³ðêèé âåðáîë³ç òà êîíþøèíó ñêóáòè. Ò³ò³ð Í³, òè íå ï³äåø í³êóäè ³ í³÷ ïåðåáóäåø çî ìíîþ; Ëîæåì íàì áóäå òðàâà, à âå÷åðþ ìè ìàºì ðîçê³øíó: Äîáðå îääàâëåíèé ñèð, ³ êàøòàíè, ³ ÿáëóêà ñï³ë³. Ãëÿíü-áî: ãåí-ãåí íàä õàòàìè äèìîê óæå â’ºòüñÿ âå÷³ðí³é, ² â³ä ã³ðñüêèõ âåðõîâèí ïî äîëèíàõ ïîñëàëèñÿ ò³í³. ×ÅÒÂÅÐÒÀ ÅÊËÎÃÀ Ìóçè Ñ³ö³ë³¿! Íèí³ ïî÷íåì ïîâàæííøî¿ ï³ñí³; Êóù òàìàðèñêó, ãà¿ òà ä³áðîâè íå âñ³ì äî âïîäîáè: Âæå ÿê ñï³âàòü ïðî ë³ñè, õàé òîé ñï³â áóäå êîíñóëà ã³äíèé. ×àñ íàä³õîäèòü îñòàíí³é ïî äàâí³õ ïðîðîöòâàõ êóìåéñüêèõ; Íèçêà ùàñëèâèõ â³ê³â íà çåìë³ ïî÷èíàºòüñÿ çíîâó. Çíîâó âåðòàºòüñÿ Ä³âà, âåðòàºòüñÿ öàðñòâî Ñàòóðíà: Ïàðîñòü íîâ³òíþ áîã³â íàì ³ç ÿñíîãî ïîñëàíî íåáà. Òè ëèøå, ÷èñòà Ä³àíî, çëåë³é íàì äèòèíó òó äèâíó: Ç íåþ çàë³çíà äîáà ïåðåõîäèòü, ñïàäàº â íåïàì’ÿòü, Â³ê íàñòàº çîëîòèé! Íåïîðî÷íà, òâ³é Ôåá óæå ç íàìè! Â êîíñóëóâàííÿ òâîº, Ïîëë³îíå, öå ñòàíåòüñÿ ÷óäî, Ì³ñÿö³ äèâí³, ùàñëèâ³ ë³òà ðîçïî÷íóòüñÿ â³ä òåáå: Ùåçíóòü îñòàíí³ ñë³äè äèêèõ ÷âàð³â ³ áðàòíüî¿ êðîâ³, Â³ä íåíàñòàííèõ òðèâîã çåìëÿ â³äïî÷èíå ñòðàæäåííà. Õëîï÷èêó ëþáèé! Íàä³éäóòü ÷àñè, ³ ïîáà÷èø òè íåáî, Ñâ³òëèõ ãåðî¿â ïîáà÷èø ³ ñàì çàñ³ÿºø â ¿õ êîë³, Ïðàâëÿ÷è ñâ³òîì óñ³ì, âòèõîìèðåíèì çáðîºþ áàòüêà. Çðàçó æ ðîäþ÷à çåìëÿ ïðèíåñå òîá³ ïåðø³ äàðóíêè: Ëàäàí ïîçåìíèé òà êðó÷åíèé ïëþù çðîñòèòü áåç íàñ³ííÿ, Ëîòîñîì âñÿ ïðîöâ³òå, çàñì³ºòüñÿ âåñåëèì àêàíòîì. Êîçè ñàì³ ïîíåñóòü ìîëîêî ç ïîëîíèíè äîäîìó; Ñìèðíà õóäîáà áåç ñòðàõó íà ëåâà ãëÿä³òèìå â ïîë³. Êâ³òè ëàñêàâ³, ðÿñí³ ïîðîñòóòü êðàé òâîº¿ êîëèñêè. Çãèíå ³ âîðîã òâ³é – çì³é, ³ âñå ç³ëëÿ îòðóòíå çàãèíå, I àññ³ð³éñüêèé àìîì í³áè êèëèìîì çåìëþ óêðèº. Âèðîñòåø òè ³ ïî÷íåø ä³çíàâàòèñü ïðî ñëàâó ãåðî¿â, Áàòüêîâó ñëàâó ï³çíàºø ³ ìóæíîñò³ ì³öü íåïîõèòíó, – Êîëîñîì áóéíî-âàæêèì çàãîâîðÿòü ëàíè íåîñÿæí³,

567

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òåðíà êîëþ÷îãî êóù ç÷åðâîí³º â³ä ãðîí âèíîãðàäíèõ, Ëèñòÿ ñóâîðèõ äóá³â çîëîòèñòèì îðîñèòüñÿ ìåäîì. Äåùî ëèøèòüñÿ, ïðîòå, ³ç äàâí³øí³õ ãð³õ³â òà íåùàñòÿ, Âèïëèâóòü â ìîðå ÷îâíè, ³ ì³ñòî îòî÷èòüñÿ ìóðîì; Ðàëî ïî ëîíó çåìë³ áîðîçíîþ ãëèáîêîþ ïðîéäå. Ç’ÿâèòüñÿ Ò³ô³ñ íîâèé, ³ þíàöòâî äîá³ðíå, â³äâàæíå Ñëàâíó çáóäóº Àðãó ³ â êðèâàâ³ ïîõîäè ïîëèíå. Ç â³éñüêîì õîðîáðèì Àõ³ëë ïðîòè íóâî¿ âèðóøèòü Òðî¿. Ìóæåì òè ñòàíåø ³ â³êó äîçð³ëîãî ä³éäåø. ×è áà÷èø: Â ìîð³ íå âèäíî â³òðèë, êîðàáë³ ñîñíîâ³ íå âîçÿòü Êðàìó ïî õâèëÿõ ìîðñüêèõ; âñå, ùî òðåáà, çåìëÿ äàº ëþäÿì, Îðàíêè á³ëüøå íåìà, í³ íîæà äëÿ êóù³â âèíîãðàäíèõ; Ñêèíóâ âîëîâ³ ÿðìî ç òåðïåëèâî¿ øè¿ ïëóãàòàð. Âîâíè íå êðàñÿòü óæå ó ôàðáè, ïîðîáëåí³ øòó÷íî: Íèí³ â³âöÿ íà ïàñîâèù³ õîäèòü â îäåæ³ ÷åðâëåí³é, Êîëüîðîì ÿñíèì øàôðàíó òà ïóðïóðîì ì³íèòüñÿ òåìíèì; Íèí³ ïðèðîäíèé ñàíäèêñ îäÿãàº ÿãíÿò íåäîðîñëèõ. Äèâí³, íàäõîäüòå, â³êè! Äî ñâî¿õ âåðåòåí íàõèëèâøèñü, Ïðèñóä ñïîâíÿþ÷è Äîë³, òàê âèïðÿëè ïàðêè íåõèáí³. ×àñ âæå îáíÿòè òîá³ ðóêàìè äèòÿ÷èìè âëàäó, Âèáðàíöþ ìèëèé áîã³â, Þï³òåðà ñëàâíèé íàùàäêó! Ãëÿíü, ÿê íà ðàäîñò³ âñåñâ³ò äðèæèòü, ÿê ðàä³ñòü ïðîéìàº Ìîðå, ³ ïðîñò³ð çåìë³, ³ áåçîäíþ ãëèáîêîãî íåáà; Ãëÿíü, ÿê ïîäâèãëîñü óñå íàçóñòð³÷ ìàéáóòíüîìó â³êó. Î, êîëè á ìàâ ÿ íà ñâ³ò³ ïðîæèòü ³, ÿê ïàí ñâîãî õèñòó, Ñï³âîì ïðîñëàâèòü ãó÷íèì òâî¿ â÷èíêè äëÿ ï³çí³õ íàùàäê³â! Í³, ïðîòè ìåíå íå âñòîÿâ òîä³ á í³ Îðôåé-³ñìàð³ºöü, Àí³ äîñâ³ä÷åíèé Ë³í, õî÷ îáîì ¿ì áîãè ïîìàãàëè – Êàëë³îïåÿ Îðôåþ, à Ë³íîâ³ – Ôåá ãàðíîëèöèé. Íàâ³òü ³ Ïàí, êîëè ñòàâ áè çî ìíîþ äî ñóäó àðêàäö³â, Íàâ³òü ³ Ïàí-÷àð³âíèê ïðèçíàâ áè ìîþ ïåðåìîãó! Õëîï÷èêó ëþáèé, íàâ÷èñÿ æ â³òàòè, âñì³õàþ÷èñü, ìàò³ð; Áîëþ ³ ïðèêðèõ ñòðàæäàíü äîâåëîñü ¿é íàòåðï³òèñü äîñèòü. Õëîï÷èêó ëþáèé, íàâ÷èñÿ! Êîãî-áî íå ïåñòèëà ìàòè, Òîé íå çàçíàâ í³ ïîâàãè áîã³â, í³ êîõàííÿ áîãèí³.

568

Публій Вергілій Марон

ÃÅÎÐÃ²ÊÈ Íà êîñòÿõ (I, â. 483—497) Â ò³ â³êîïîìí³ äí³ âñå â³ùóâàëî íàì Êðèâàâ³ çãðà¿ á³ä. Íåëàã³äíèì áîãàì, Î, ÿê äàðåìíî ìè îô³ðàìè ãîäèëè: Â óòðîá³ íàøèõ æåðòâ ëèøå çëîâ³ñí³ æèëè Çíàõîäèëè æåðö³; êðîâ áèëà â äæåðåëáõ, I í³÷ ðîçíîñèëà ïî âèìåðëèõ ì³ñòàõ Ïîãðîçëèâå âèòòÿ ãîëîäíî¿ âîâ÷èö³. Ñåðåä ÿñíîãî äíÿ ñïàäàëè áëèñêàâèö³ É êîìåòè â òåìðÿâèõ ïàëàëè íåáåñàõ. Â ëèõ³é óñîáèö³, â ïîãèáåëüíèõ áîÿõ Çíîâ çóñòð³÷àëèñÿ áðàòåðñüê³ ëåã³îíè, I âäðóãå ðèìñüêà êðîâ òî÷èëàñÿ ÷åðâîíà Ï³ä ìóðàìè Ô³ë³ïï, íà ÿðèé öâ³ò äîëèí. Êîëèñü íàñòàíå ÷àñ, ³ ìèðíèé ñåëÿíèí, Â ò³ì êðà¿ ³äó÷è îáëîãîì-íîâèíîþ, Â³äíàéäå ìå÷ ³ ñïèñ, ïîòî÷åíèé ³ðæîþ, I á³ëèì ëåìåøåì ó ÷îðí³é áîðîçí³ Íàòðàïèòü íà øîëîì ³ ñòð³ëè ì³äÿí³, I ñòàíå, âðàæåíèé ðîçá³æíèìè ÷óòòÿìè, Íà ïîë³ ò³ì ñòðàøí³ì, íàä á³ëèìè êîñòÿìè.

Ïîõâàëà ²òàë³¿ (II, â. 136–176) Òàê... Í³ Ì³ä³éñüêà çåìëÿ, ãîðîâèìè ë³ñàìè áàãàòà, Àí³ óñëàâëåíèé Ãàíã, í³ Ãåðìà ïîò³ê çëîòîíîñíèé Íå äîð³âíÿþòü ²òàë³¿ – í³ Áàêòð³àíà, í³ ²íäè, Í³ óçáåðåææÿ Ïàíõå¿, ñìîëîþ ïàõó÷îþ ñëàâíå... Òóò íå âïðÿãàëè äî ïëóãà áèê³â ç ïîëóì’ÿíèì äèõàííÿì, Íå çàñ³âàëè ëàí³â äèâîãëÿäíèì äðàêîíîâèì çóáîì; Ïîëå íå ¿æèëîñü òóò âîÿöòâîì, ó ðàòèùà çáðîéíèì, – Áóéíîêîëîñ³ ïøåíèö³, ìàñ³éñüê³ çàòå âèíîãðàäè, Ëóêè, îëèâí³ ãà¿ ñïîêîíâ³êó òóò ò³øèëè îêî; Êîí³ ãàðÿ÷³ çàòå íà ïîëÿõ áîéîâèõ âèãðàâàëè. Çâ³äñè, Êë³òóìíå, òâî¿ á³ëîðóíí³ îòàðè; îìèò³ Â âîäàõ ñâÿùåííèõ òâî¿õ, áèêè äëÿ æåðòîâíèêà á³ë³ Çâ³äñè ðóøàëè íà Ðèì ³ â ïîõîäàõ ³øëè òð³óìôàëüíèõ. Òóò ïîâíîñèëà âåñíà çà ïðèçíà÷åí³ ìåæ³ ñÿãàëà; Äâ³÷³ õóäîáà ïë³äíá ³ äâ³÷³ òóò äåðåâî ðîäèòü. Àëå í³ õèæîãî òèãðà, í³ äèêîãî ëåâà íåìàº,

569

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Í³ àêîí³òó, ùî ñìåðòþ ãðîçèòü çáèðà÷àì ëåãêîâàæíèì. Ãàäà òàêîãî íåìà, ÿê ïî ³íøèõ êðà¿íàõ, ³ çì³¿ Òóò íå ïëàçóþòü òàê õóòêî, ó ê³ëüöÿ ñòðàøí³ áåðó÷èñÿ. À ïðèãàäàéìî ì³ñòà ³ âñ³ âåëè÷àâ³ ñïîðóäè, Çàìêè íà óðâèùàõ ã³ð, ìóðîâàí³ õèòðî, çãàäàéìî Ð³êè â äîëèíàõ, ùî ìóðè ñòàðèííèõ îñåëü îáïëèâàþòü. Ìîðå äîäàéìî íà ñõîä³ ³ äîë³øíº, çàõ³äíå ìîðå, I ïîâíîâîä³ îçåðà – òåáå, ùîíàéá³ëüøå, Ëàð³éñüêå, I, ãîì³íëèâå, òåáå, ïðèáîÿìè çíàíå Áåíàêñüêå, Ñëàâíèé çãàäàéìî Ëóêð³í, ³ ãðåáëþ íà ñìóç³ ï³ùàí³é, Äå ç òàêèì øóìîì ³ ïëåñêîì ëþòóþòü ðîçáóðõàí³ âîäè, Þë³¿â ïîðò ³ çàãàòè, ùî ìîðå â³äãîíÿòü ³ ðàçîì Àæ äî Àâåðíñüêîãî ïëåñà Ò³ððåíñüêèé áóðóí ïðîïóñêàþòü, Íàäðà, ³çäàâíà ñëàâåòí³ ðóäîþ ÷åðâîíî¿ ì³ä³, Çîëîòîíîñíèìè æèëàìè òà ñð³áëÿíèìè ð³÷êàìè. Êðàé, äå ìàðñ³ºöü çìàãàâñü âîéîâíè÷èé, ³ ìîëîäü ñàáåéñüêà, I òåðïåëèâ³ â á³ä³ ë³ãóð³éö³, ³ âîëüñüê ñïèñîíîñíèé, Ìàð³¿â ïëåì’ÿ õîðîáðå, íàðîä âåëè÷àâèõ Êàì³ëë³â, Ãð³çí³ â áîÿõ Ñö³ï³îíè ³ òè, íàø Öåçàðþ õâàëüíèé, Ùî ïåðåìîæöåì ùàñëèâèì ç íàéäàëüøèõ çåìåëü àç³àòñüêèõ ²íä³¿ ïåùåíèé ëþä äî ðèìñüêèõ òâåðäèíü íàâåðòàºø. Ìàòè õë³á³â çîëîòèõ, â³òàé æå, Ñàòóðíîâà çåìëå, Ìàòè âåëèêèõ ëþäåé!.. Äëÿ òâîãî äîáðà ÿ ï³äíîøó Äàâí³ áàãàòñòâà òâî¿, äæåðåëá âèêðèâàþ çàáóò³, I ïî ì³ñòàõ ³òàë³éñüêèõ äçâîíþ Ãåñ³îäîâèì â³ðøåì.

Æèòòÿ õë³áîðîá³â (II, â. 458–542) Íàéùàñëèâ³øå áóëî á, êîëè á ùàñòÿ ñâîãî ïèëüíóâàëè, Ïðîñòå æèòòÿ õë³áîðîá³â! Îïîäàëü áî¿â òà íåçãîäè, Ãîéí³ ãðóíòà ïîñòà÷àþòü ñàì³ ¿ì ïîæèâó ñîëîäêó. Õî÷ ó ïàëàòàõ âèñîêèõ ç âàæêèìè ïîðòàëàìè âðàíö³ Íå íàïëèâàº íà íèõ ïðèâ³òàëüíèê³â õâèëÿ êèïó÷à, Íå ïðèâåðòàþòü î÷åé ÷åðåïàõîþ áèò³ îäâ³ðêè, Çîëîòîì òêàí³ óáðàííÿ òà áðîíçîâ³ âàçè êîð³íôñüê³; Õî÷ ³ á³ë³º øîðñòêà, áàãðåöåì ô³í³ê³éñüêèì íåòêíóòà, Òîãà íà íèõ ñòàðîñâ³òñüêà, ³ ïðîñòèì ºëåºì ìàñòÿòüñÿ, – Ìàþòü çàòå âîíè ñïîê³é, áåçïå÷í³ñòü, íåðóøåíó ùèð³ñòü, Âñÿêèõ äàðóíê³â çåìë³ ïîäîñòàòêîì, à âò³õó äàþòü ¿ì Ãðîø³, ïðîòî÷í³ ñòàâè, ïðîõîëîäà ì³æã³ð’¿â Òåìï³éñüêèõ, Ìóêàííÿ äàëüíº êîð³â òà äð³ìîòà â ãàþ ï³ä êóùàìè. Âèïàñè â íèõ ñîêîâèò³, ãà¿ äè÷èíîþ áàãàò³, I ïðàöüîâèòà, äî âáîãèõ ïîòðåá ïðèçâè÷àºíà ìîëîäü; Ñâÿòà âåñåë³, øàíîâàíà ñòàð³ñòü. Çë³òàþ÷è â íåáî, Ñë³ä íàéîñòàíí³øèé ñâ³é ïîì³æ íèìè ïîêèíóëà Ïðàâäà.

570

Публій Вергілій Марон Ìóçè, äîðîæ÷³ ìåí³ â³ä óñüîãî íà ñâ³ò³! Áîãèí³, Ùî íàéïèëüí³øå ñëóæó âàì ³ ñåðöåì øàíóþ ÿ ùèðèì, Õàé ìåí³ âêàæóòü ïðè÷èíè îáõîäó ñóç³ð êðóãîâîãî, Ñîíöÿ ñêîðáîòíèõ çàòåìíåíü ³ ì³ñÿöÿ äèâíèõ çíèêàíü òèõ, Çâ³äêè ó íàñ çåìëåòðóñè ³ õâèëü íåâ³äïîðíèõ ïðèïëèâè, Ùî òî çà ñèëè çä³éìàþòü ³ çíîâó îñàäæóþòü ìîðå, ×îì ïîñï³øàº óçèìêó çàéòè é ïîòîíóòü â Îêåàí³ Ñîíöå, ³ ùî çàâàæàº êîðîòêèì íî÷àì çàëèøàòèñü. ßê æå íå äàíî ìåí³ ñâ³òîâèõ òàºìíèöü äîñòóïèòèñü, ßêùî õîëîäíî¿ êðîâ³ òÿæèòü êðóãîáíã íàäî ìíîþ, Òî, íå øóêàþ÷è ñëàâè, âïîäîáàþ íóâ³ äæåðåëà, Øàíó â³ääàì ÿ ð³÷êàì òà äîëèíàì. Ð³âíèíè Ñïåðõåÿ, Äå âè? Âåðõ³â’ÿ Òàéãåòà, äå Âàêõîâå ñâÿòî îáõîäÿòü Ä³âè ñïàðòàíñüê³? Î, õòî á ìåíå âçÿâ íà óçá³÷÷ÿ õîëîäíå Ãåìà ³ âìèòü ï³ä íàìåòîì äð³ìó÷îãî ë³ñó ïîñòàâèâ! Ùàñòÿ äîâ³äàâñü, õòî çì³ã ðîçï³çíàòèñÿ â ñèëàõ ïðèðîäè, Õòî âñ³ æàõè ïîòîïòàâ ³ äîëþ ñâîþ íåâ³äõèëüíó Êèíóâ äî í³ã ³ ñóâîðîãî ðåâ Àõåðîíòà çíåâàæèâ. Àëå ùàñëèâèé ³ òîé, õòî ñï³çíàâñÿ ç ñ³ëüñüêèìè áîãàìè: Ïàíîì ñòàðåçíèì, Ñ³ëüâàíîì ³ í³ìô õîðîâèìè òàíêàìè. Íå ïðè÷àðóþòü òîãî í³ ð³çêè ãðîìàäÿíñüêî¿ âëàäè, Í³ áàãðÿíèöÿ öàðÿ, í³ ïàðôÿíñüêèõ öàðåâè÷³â çãðàÿ, Í³ íàääóíàéñüêå ïîâñòàííÿ, í³ äàê³â íàñì³ëåíèõ çìîâà, Í³ íà ïîòàëó ïðèçíà÷åí³ çåìë³. Íàä äîëåþ á³äíèõ Óáîë³âàº â³í ñåðöåì, ñêàðáàì áàãàò³éñüêèì íå çàçäðèòü. Áî ùî äîñï³º â ñàäó ³ ùî âðîäèòü ð³ëëÿ óðîæàéíà, – Äîñèòü éîìó íà æèòòÿ. Â³í íå çíàº ñóâîðèõ çàêîí³â Íåñàìîâèòîãî Ðèíêó, í³ Ñõîâèùà àêò³â äåðæàâíèõ. ²íøèé òóðáóº âåñëîì ïðîñòîðè ìîð³â íåáåçïå÷íèõ, ²íøèé áåðåòüñÿ äî çáðî¿ ³ âàæèòü íà öàðñüê³ ÷åðòîãè; Öåé îáëÿãàº ì³ñòà ³ ðóéíóº áóäèíêè íåùàñí³, Ùîá ïîïèâàòè ³ç ÷àø ìíîãîö³ííèõ ³ ñïàòè íà ò³ðñüê³ì Ïóðïóð³; òîé íàä çàêîïàíèì çîëîòîì òðóñèòüñÿ, ÷àõíå; Òîé, îñòîâï³ëèé, ñòî¿òü ïåðåä ðîñòðàìè; ò³ ðîçêîøóþòü, Îïëåñêè â÷óâøè ãó÷í³ ïî ëàâàõ óñ³õ òåàòðàëüíèõ! Ò³ æ, ó çàòÿòèõ áîÿõ áðàòåðñüêóþ êðîâ ðîçêðîïèâøè, Éäóòü íà âèãíàííÿ, ïîêèíóâøè ð³ä ³ ïîðîãè â³ò÷èçíè, ²íøîãî êðàþ ñîá³ ï³ä ÷óæèííèì øóêàþ÷è ñîíöåì. Ðàòàé ðîçîðþº çåìëþ øèðîêî çàêðèâëåíèì ïëóãîì; Ç íå¿ æèâå ö³ëèé ð³ê, ï³äòðèìóº ä³ì ³ äåðæàâó, Ç íå¿ õóäîáó ãîäóº ³ ç ãóðòó áè÷ê³â íàä³éííøèõ, I â³äïî÷èíêó íå çíàº; òî ñàä ïîõèëèâñÿ ã³ëêàìè,

571

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òî ðîçðîäèëèñÿ â³âö³, òî êîïè íàæàòîãî õë³áà Çâîçèòè òðåáà ç ð³ëë³, âèïîâíÿþ÷è çá³ææÿì êîìîðè. Ïðèéäå çèìà – ñ³ê³îíêó ñî÷èñòó ïóñêàé íà îë³þ; Æîëóäåì ñèòèõ ñâèíåé çàâåðòàé ó õë³âè. Ë³ñîâî¿ ßãîäè, îâî÷ó ïîâíî îñ³ííÿ ïîðà ïîñèëàº; I, ðîçõèëèâøèñü íà âñîíí³, ðóä³þòü âàæê³ âèíîãðîíà. Ëþá³ ä³òêè îáñòóïàþòü éîãî, ç ïîö³ëóíêàìè âèñíóòü; Ä³ì ãîñïîäàðñüêèé äîäåðæóº ÷åñò³; ìîëî÷í³ êîðîâè Ùåäðî íàá³ëîì éîãî îä³ëÿþòü; íà ëóç³ âåñåë³ì Âïåðò³ îäíå íà îäíé öàïåíÿòà íàñòàâèëè ð³æêè. Ñâÿòà íàäõîäÿòü. Â òðàâ³ ðîçïðîñòåðøèñü, ó äðóæíüîìó êîë³ Êðóã ñâÿòêîâîãî âîãíþ òà çàêâ³ò÷àíèõ ÷àø, çàêëèêàº Æåðòâîþ â³í ³ çëèâàííÿì òåáå, î Ëåíåþ; íà â’ÿç³ Ñòàâèòü ìåòó äëÿ ïàñòóøèõ ñïèñ³â, ³ çàñìàëåíå ò³ëî, Çâèêëå äî âïðàâ, îãîëÿº ïàñòóõ äëÿ ñ³ëüñüêèõ ïåðåãîí³â. Òèì ñòàðîñâ³òñüêèì çâè÷áºì æèëè ³ ñàá³íÿíè äàâí³; Ðîìóë éîãî øàíóâàâ. Ç íèì Åòðóð³ÿ ñèë íàáóâàëà; Â³ðíèé çâè÷àºâ³, Ðèì ñòàâ íàéêðàùèì ì³ñòîì ó ñâ³ò³, Ñ³ì ñóñ³äí³õ ãîðá³â îäí³ºþ îáâ³âøè ñò³íîþ. Ïîêè âñåñâ³òíº áåðëó íå ä³ñòàëîñü öàðåâ³ Ä³êòå¿; Ïîêè çàæåðëèâèé ëþä ùå íå ð³çàâ áèê³â íà ïîæèâó, Òàê çîëîòèé óò³øàâñÿ Ñàòóðí íà çåìë³ ïëîäîâèò³é. Ñóðåì òîä³ áîéîâèõ íå ÷óòü áóëî çâóêó ð³çêîãî, I íà òâåðäîìó êîâàäë³ çàë³çíèõ ìå÷³â íå êóâàëè... Òàê, àëå âñþ óæå ïóòü ìè íà ïîë³ ïðîéøëè ñêàêîâîìó, – Êîíÿì ç ãàðÿ÷î¿ øè¿ ïîðà õîìóòè ïîçä³éìàòè.

Îðôåé ³ Åâð³ä³êà (IV, â. 453–529, îïîâ³äàííÿ Ïðîòåÿ) Ãîðå òâîº ³ á³äó çàïîä³ÿëà áîæåñüêà âîëÿ: Òÿæêèé ïîêóòóºø ãð³õ, ùå é êàðà ëàñêàâà çàíàäòî. Ò³ëüêè á ïîãîäèëàñü Äîëÿ, Îðôåé áè íåùàñíèé ïîäâî¿â Ì³ðó òâî¿õ á³äóâàíü çà ñìåðòü Åâð³ä³êè äî÷àñíó. Òà ïðèãàäàé, ÿê âîíà ïîíàä ñòðóìíåì ò³êàëà â³ä òåáå. Â òðàâàõ âèñîêèõ, ùî áåðåã âêðèâàëè, òîä³ íåíàðîêîì Íà ÿäîâèòó ãàäþêó âîíà íàñòóïèëà – î ëåëå!.. Ïðèÿçí³ õîðè äð³àä ïëà÷åì îá³çâàëèñÿ â ãîðàõ, Ñêåë³ Ðîäîï³â ïî í³é ñìóòêóâàëè, ³ ãåò³â êðà¿íà, I âåðõîâèíè Ïàíãå¿, ³ ëþä âîéîâíè÷îãî Ðåñà, I Îðèòíÿ, ³ Ãåáð ìíîãîâîäíèé... Ñï³âåöü æå íåâò³øíèé,

572

Публій Вергілій Марон Ë³ðí³é ñòðóí³ äîâ³ðÿþ÷è á³ëü ³ ñêîðáîòè ëþáîâ³, Ò³ëüêè ïðî òåáå, êîõàíà, íà áåðåç³ ìîðÿ, ñàìîòí³é, Ò³ëüêè ïðî òåáå ñï³âàâ îä ðàíà äî ñóò³í³â íî÷³. Íàâ³òü â ïå÷åðè Òåíàðà, â ò³ ïàù³ Ïëóòîíà íåñèò³, Â òåìí³ ãà¿ íåïðîãëÿäí³, ïîíóðîãî ñïîâíåí³ æàõó, Â³í óâ³õîäèòü, ïðîñòóþ÷è â öàðñòâî ãð³çíóãî âëàäèêè, Äå íåçâîðóøí³ ñåðöÿ, íåïîäàòí³ íà ëþäñüê³ áëàãàííÿ. Àëå íà çâóê ÷àð³âíèé ç ãëèáèí ùîíàéãëèáøèõ Åðåáà Òîâïëÿòüñÿ ò³í³ ëåãê³, ïðèìàðè, ïîçáàâëåí³ ñâ³òëà, Ìîâ íåçë³÷åííèõ ïòàøîê â äåðåâáõ ïåðåëÿêàí³ çãðà¿, ßê îä âåðøèí ïðîãàíÿº ¿õ ñí³ã àáî ñëüîòè õîëîäí³. Òóò ìàòåðí ³ áàòüêè; çìàðí³ë³, çíåñèëåí³ ñìåðòþ Ïîñòàò³ äàâí³õ ãåðî¿â; ä³â÷àòà, ùî âìåðëè äî øëþáó, I þíàêè, ùî íà ó÷àõ áàòüê³â ó âîãí³ ñïîïåë³ëè, – Âñ³, êîãî ÷îðíå áàãíî, íåâ³ðí³ é ãèäê³ î÷åðåòè Òà äðàãîâèííà íåòå÷à Êîö³òó íàâ³ê óâ’ÿçíèëè, Ùå é äåâ’ÿòüìà îáîðîòàìè Ñò³êñ îää³ëèâ îä æèâóùèõ. Ââåñü, äî íàéäàëüøèõ îñåëü, çàñëóõàâñü çäèâîâàíèé Òàðòàð, Ñ³ð³ âóæ³ Åâìåí³ä – ò³¿ êîñè ñòðàøí³ – íå ñè÷àëè; Öåðáåð íå ñì³â ðîççÿâëÿòè ïîòð³éíî¿ ïàù³ ñâîº¿, ² ²êñ³îíîâå êîëåñî, ãíàíå â³òðàìè, ñïèíèëîñü... I âæå âåðòàâñÿ ñï³âåöü, ï³ä³éìàþ÷èñü âãîðó, äî ñîíöÿ, Ìóêè ïåêåëüí³ ïðîéøîâøè, çäîáóâøè ñâîþ Åâð³ä³êó, Ùî ïîñï³øàëà ïîçàäó, ïîê³ðíà ñëîâàì Ïðîçåðï³íè, ßê, ïåðåéíÿòèé íàðàç íàï³âáîæåâ³ëüíèì áàæàííÿì (Î, êîëè á ÷îðíèé À¿ä ì³ã ïðîùàòè òàê³ ïî÷óâàííÿ!..), Â³í çóïèíèâñü ³, çíåìîæåíèé äóõîì, çàáóâøè óìîâó, Íà Åâð³ä³êó ïîãëÿíóâ, óæå íà ïîðîç³ ÿñíóìó. Æàëü íåâèìîâíèé! Ðîçáèòî óãîäó ç öàðåì ïîï³äçåìíèì! Òðè÷³ íå÷óâàíèé ãð³ì ïðîêîòèâñÿ íàä ïëåñîì Àâåðíó. “Ëåëå! – îçâàëàñü âîíà... – Õòî íàñ ãóáèòü, Îðôåþ íåùàñíèé, Õòî ïðîãí³âèâñÿ íà íàñ?... Íåäîëÿ ìåíå ïîâåðòàº Â òåìðÿâèé Îðê, ³ í³÷ íàëÿãàº íà ç³ð ì³é ïîìåðêëèé... Ëþáèé, ïðîùàé! ß óæå íå òâîÿ ³ äàðåìíî äî òåáå ß ïðîñòÿãàþ äîëîí³, ïîéíÿòà ï³äçåìíîþ í³÷÷þ”. Òàê ïðîìîâëÿëà âîíà ³ ðàïòîì, ÿê äèì ó ïîâ³òð³, Ùåçëà ç î÷åé... I äàðåìíî â³í ì÷èòü, ðîçïðîñòåðøè îá³éìè, Ò³ëüêè ïîâ³òðÿ â³í ëîâèòü ðóêàìè. Äàðåìíî â³í ðâåòüñÿ Ùîñü íàîñòàíêó ñêàçàòè ¿é, êðèêíóòü, – âåñëÿð íåâáëàãàííèé Âäðóãå éîãî íå áåðå íà òîé á³ê áàãíèñòî¿ õâèë³... Ùî éîìó ä³ÿòü, ÿê çíîâó áëàãàòè éîìó çà äðóæèíó, Ñë³çüìè ÿêèìè, ÿêèìè ñëîâàìè é äî êîãî ìîëèòèñü?.. Ñ³ì, ïåðåêàçóþòü, ì³ñÿö³â â³í ïîáèâàâñÿ ³, òóæíèé,

573

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ïîï³ä áåñêåòàìè â ãîðàõ ³ íàä òå÷³ºþ Ñòð³ìîíó, Ãîðå ñâîº ïîâ³äàþ÷è çîðÿì ï³âíó÷³ õîëîäíèì, Ëþòèõ çâîðóøóâàâ òèãð³â, äóáè ïîðèâàâ çà ñîáîþ. Òàê Ô³ëîìåëà â êóùàõ, ï³ä øèðîêèì íàìåòîì òîïîë³, Í³æíå ïîð³ääÿ øóêàº ñâîº ìîëîäå ³ áåçïåðå, ßê, ïîñòåð³ãøè ãí³çäî, õòî æîðñòîêèé ïîá’º ïòàøåíÿòà. Ïëà÷å ùîí³÷ íà ã³ëë³, íåçð³âíÿííó âèïëàêóº ï³ñíþ I ïîíîâëÿº ¿¿, íàâ³âàþ÷è òóãó ùåìëÿ÷ó. Ñåðöå ñï³âöåâ³ íå âàáèòü í³ øëþá, í³ ñîëîäêå êîõàííÿ, – Ã³ïåðáîðåéñüê³ ëüîäè, Òàíà¿äó çàñí³æåí³ ëóêè, Íèâè Ð³ôåéñüê³, ìîðîçàìè êóò³, îáõîäèòü, ñàìîòí³é, Â ñêàðãàõ ñâî¿õ ïîìèíàþ÷è Ä³òà çìàðíîâàíó ëàñêó Òà íåçàáóòíº ïîäðóææÿ. Ö³êîíñüê³ æ³íêè, ðîçëþòèâøèñü Çà ïîâñÿê÷àñíó çíåâàãó, íà îðã³¿ Âàêõà âñåíîùí³é Âáèëè Îðôåÿ ³ ò³ëî éîãî ðîçìåòàëè ïî ïîëþ. I ÿê, á³ë³øó â³ä ìàðìóðó, ì÷àâ éîãî ãîëîâó ñòÿòó Ãåáð Åàãð³éñüêèé ïî âèðàõ íàéãëèáøèõ, óñòà ïîõîëîë³ Âñå âèìîâëÿëè ³ì’ÿ Åâð³ä³êè. Òåáå, Åâð³ä³êî, Êëèêàëà â³ðíà ñï³âöåâà äóøà, ïîêèäàþ÷è ò³ëî, I “Åâð³ä³êî” ëóíîþ òîé êëè÷ áåðåãè ïîâòîðÿëè. Âèêëàäåíî çà êíèãîþ: Ìèêîëà Çåðîâ. Òâîðè: Ó 2 ò. – Ò.1.– Ê.: Äí³ïðî, 1990.

ÅÍÅ¯ÄÀ ÊÍÈÃÀ ÏÅÐØÀ Åíå¿â ôëîò, ùî â³ä áåðåã³â Òðî¿ ïðÿìóº äî ²òàë³¿, íàñòèãàº áóðÿ, íàñëàíà áîãèíåþ Þíîíîþ. Àëå áîã Íåïòóí ðÿòóº òðîÿíö³â ç ðåøòêàìè ¿õ êîðàáë³â, ³ âîíè ùàñëèâî âèõîäÿòü íà àôðèêàíñüêå óçáåðåææÿ. Çàñïîêîþþ÷è ìàò³ð Åíåÿ, áîãèíþ Âåíåðó, Þï³òåð çàïåâíÿº ¿¿, ùî äîëÿ Åíåÿ ³ ñëàâà éîãî ïîòîìñòâà çàëèøàòüñÿ íåçì³ííèìè; â³í ïîñèëàº áîãà Ìåðêóð³ÿ äî ò³ð³éö³â, ùîá ïðèõèëèòè ¿õ äî òðîÿí. Âåíåðà ç’ÿâëÿºòüñÿ Åíåºâ³ ³ ðîçïîâ³äàº éîìó ïðî Êàðôàãåí ³ öàðèöþ Ä³äîíó. Åíåé ïðèáóâàº äî Êàðôàãåíà ³ îãëÿäàº ì³ñòî é õðàì. Ä³äîíà ãîñòèííî ïðèéìàº Åíåÿ òà éîãî ñóïóòíèê³â. Åíåé ïîñèëàº ïî ñâîãî ñèíà ²óëà. Ùîá âèêëèêàòè â Ä³äîíè ëþáîâ äî Åíåÿ, Âåíåðà ï³äì³íÿº éîãî ñèíà Êóï³äîíîì. Óðî÷èñòà ó÷òà ó Ä³äîíè íà ÷åñòü Åíåÿ. Ðàòí³ áîð³ííÿ é ãåðîÿ âñëàâëÿþ, ùî ïåðøèé ³ç Òðî¿, Äîëåþ ãíàíèé, ïðèáóâ äî ²òàë³¿, â çåìë³ ëàâ³íñüê³. Äîâãî âñåâèøíÿ ïî ñóø³ ³ ìîðþ íèì êèäàëà ñèëà, Áî íåâáëàãàííà ó ãí³â³ Þíîíà áóëà áåçïîùàäíà.

574

Публій Вергілій Марон Äîñèòü íàòåðï³âñÿ â³í ó â³éí³, ïîêè ì³ñòî ïîñòàâèâ, Ïåðåñåëèâøè ó Ëàö³é áîã³â, çâ³äêè ð³ä áóâ ëàòèíñüêèé, Ðîäîíà÷àëüíèêè Àëüáè é ìóðè ïîõîäèëè Ðèìà. Ìóçî, ïðî âñ³ ò³ ïðè÷èíè çãàäàé íàì, ÷èþ â³í îáðàçèâ Âîëþ áîæèñòó ³ ùî òàê öàðèöþ áîã³â îñìóòèëî, Ùî íàâ³òü ìóæà òàêîãî ïîáîæíîãî çìóñèëà ñò³ëüêè Âèòåðï³òü á³ä ³ ïðèãîä; ÷è òàê³ âæå áîãè íåâáëàãàíí³? Ì³ñòî ñòàðèííå áóëî, Êàðôàãåí, ïîñåëåíö³ ò³ð³éñüê³ Òàì îñåëèëèñü, äàëåêî íàâïðîòè ²òàë³¿ é ãèðëà Ò³áðó; áóëî âîíî ïîâíå áàãàòñòâ ³ äî áîþ çàâçÿòå. Ì³ñòî òå, êàæóòü, Þíîíà íàéá³ëüøå ç óñ³õ ïîëþáèëà, Á³ëüøå í³æ Ñàìîñ. Òóò çáðîÿ ¿¿, òóò ¿¿ êîë³ñíèöÿ, Òóò, ÿêùî äîëÿ äîçâîëèòü, ³ âëàäà íàä ñâ³òîì íàéâèùà Ìàº ïîñòàòè, – âîíà ³ òîä³ âæå ïðî öå òóðáóâàëàñü. ×óëà, îäíà÷å, íàùàäêè òàê³ ³ç òðîÿíñüêî¿ êðîâ³ Âèéäóòü, ùî âèðâóòü êîëèñü ³ç êîð³ííÿì òâåðäèí³ ò³ð³éñüê³, Âèéäå é íàðîä â³äò³ëÿ, öàð ìîãóòí³é, â áîÿõ ïåðåìîæåöü, Ë³â³¿ âñ³é íà çàãèáåëü: öþ íèòêó âæå âèïðÿëè ïàðêè. Ç îñòðàõîì, ùîá íå çáóëîñü öå, Ñàòóðí³ÿ ùå é ïðèãàäàëà Äàâíþ â³éíó, ùî âåëà á³ëÿ Òðî¿ çà ëþáèõ àðãåéö³â. Ùå íå çàòåðëèñü-áî â ïàì’ÿò³ é ãí³âó ïðè÷èíè, æîðñòîêèé Á³ëü íå óùóõ, ó ñåðö³ äåñü òë³ëè é ïðî ïðèñóä Ïàð³ñ³â Çãàäêà, ³ æàëü çà çíåâàãó êðàñè; é òå íåíàâèñíå ïëåì’ÿ, É øàíà, ÿêó Ãàí³ìåä òåïåð ìàº. Çà âñå öå ãîð³ëà Ãí³âîì âàæêèì äî òðîÿíö³â, ùî ñêð³çü ¿õ ìîðÿìè íîñèëî, Òèõ, ùî äàíàéö³ ³ùå íå äîáèëè é Àõ³ëë íåâáëàãàííèé Íå äîê³í÷èâ. Íå âïóñêàëà ¿õ äîâãî ó Ëàö³é, ³ äîâã³ Ðîêè ùå, äîëåþ ãíàí³, âîíè äåñü ìîðÿìè áëóêàëè. Ñò³ëüêè çóñèëü áóëî òðåáà, ùîá ðèìñüêèé íàðîä óòâîðèòè! Ëåäâå çåìëÿ ñ³êóë³éñüêà ç î÷åé ó íèõ çíèêíóòè âñòèãëà É ñï³íåí³ õâèë³ ñîëîí³ âîíè óæå ð³çàëè ì³ääþ, Â ñåðö³ ñâîºìó Þíîíà, ïðåäâ³÷íó õîâàþ÷è ðàíó, Òàê ðîçâàæàëà: “Òî ÿ, ïåðåìîæåíà, ä³ëî îáëèøó Âæå ðîçïî÷àòå? ² íå áîðîíèòèìó ÿ óñòóïèòè Â êðàé ³òàë³éñüêèé öàðåâ³ òåâêð³éö³â ç ò³º¿ ïðè÷èíè Ò³ëüêè, ùî ôàòóì íå õî÷å? Ïàëëàäà ìîãëà ÷åé ñïàëèòè Ôëîò âåñü àðãåéö³â, à ¿õ ïîòîïèòè ó ìîð³, õî÷ âèíåí Áóâ ëèø Îéëå¿â Àÿêñ á³ñíóâàòèé? Ñàìà âîíà ç õìàðè Êèíóëà Çåâñ³â áèñòðèé âîãîíü ³ ðîçêèäàëà ñóäíà, Çáóðèëà õâèë³ â³òðàìè é âîãíåì, ùî ó ãðóäÿõ ïðîáèòèõ Ïàëàõêîò³â, çàêðóòèëà é íà ñêåëþ ñòð³ìêó íàñòðîìèëà. ß æ, ÿêà âåëè÷àþñÿ òèì, ùî öàðèöÿ ÿ áîæà, Çåâñîâà æ³íêà é ñåñòðà, ³ç îäíèì ëèøå ïëåì’ÿì âîþþ

575

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ñò³ëüêè âæå ðîê³â. ×è õòî ³ùå ñõî÷å âêëîíèòèñü Þíîí³ ² ïðèíåñòè íà æåðòîâíèêó ¿é ñâîþ æåðòâó áëàãàëüíó?” 50 Òàê ðîçâàæàëà Þíîíà ó ñåðö³, ðîçëþ÷åí³ì ãí³âîì, ² ïðèáóëà â áóðåâ³¿â êðà¿íó, äå Àâñòåð øàë³º, Â çåìëþ åîëüñüêó. Åîë òóò, â ïðîñòîð³é ïå÷åð³ çàìêíóâøè Áóéí³ â³òðè é áóðåâ³¿ øóìê³, âëàäàðþº íàä íèìè, Â äèáè çàêîâóº, â âåæ³ ñàäæàº; âîíè æ ³ç äîñàäè Òàê ó ñêëåï³ííÿõ ãîðè ãîìîíÿòü, ùî àæ ãîðè ëóíàþòü Ãîìîíîì äóæèì. À çâåðõó Åîë, ó òâåðäèí³ çàñ³âøè, Áåðëî òðèìàº â ðóêàõ, ³ âãàìîâóº áóéí³ñòü, ³ ãí³â ¿õ Çäåðæóº. À íå ðîáèâ áè òîãî, òî ìîðÿ âñ³, ³ çåìëþ, É íåáî âèñîêå á ç³ðâàëè é ñâ³òàìè íåñëè áóðåâ³¿. Áàòüêî ìîãóòí³é, ïðîòå, ïîáîÿâñÿ öüîãî ³ â ïå÷åðàõ Òåìíèõ çàìêíóâ ¿õ, ùå é ã³ð íàãðîìàäèâ âèñîêèõ ³çâåðõó, É äàâ ¿õ ï³ä âëàäó öàðÿ, ÿêèé çà òâåðäèì áè çàêîíîì Ì³öíî òðèìàòü ¿õ óì³â, ïîïóñêàþ÷è â³æêè, ÿê òðåáà. Öèìè ñëîâàìè ç áëàãàííÿì çâåðíóëàñü äî íüîãî Þíîíà: “Áàòüêî áîã³â, âñüîãî ðîäó ëþäñüêîãî âîëîäàð, Åîëå, Äàâ òîá³ âëàäó âãàìîâóâàòü õâèë³, ¿õ â³òðîì çä³éìàòè. Ïëåì’ÿ, âîðîæå ìåí³, âæå ïëèâå ïî Ò³ððåíñüêîìó ìîðþ É Òðîþ âåçå äî ²òàë³¿ é çäîëàíèõ â áèòâ³ ïåíàò³â. Äàé æå ñèëó â³òðàì, ïîòîïè êîðàáë³ ¿õ â ïó÷èí³ ×è ðîçæåíè ¿õ óðîçò³÷, âñå ìîðå âêðèâàþ÷è òðóïîì. Äâ³÷³ ïî ñåìåðî í³ìô º ó ìåíå, êðàñè ÷àð³âíî¿; Íàé÷àð³âí³øà íà âðîäó, ïðîòå, ñåðåä íèõ Äåéîïåÿ, – Øëþáîì ç òîáîþ ¿¿ ïîºäíàþ, ïðèçíàþ òâîºþ, Ùîá çà âåëèêó öþ ïîñëóãó â³÷íî æèëà á³ëÿ òåáå, Õàé îùàñëèâèòü òåáå âîíà, áàòüêà, ïîòîìñòâîì õîðîøèì”. Â â³äïîâ³äü ìîâèòü Åîë: “Òâîÿ ëèø òóðáîòà, öàðèöå, Çíàòè, ÷îãî ïîáàæàòü, à ìåí³ ëèøå òå, ùî âåëèø òè, Òðåáà çä³éñíÿòè. Öþ âëàäó ìåí³ òè äàºø, òà ºäíàºø Ëàñêó Þï³òåðà, é çìîãó äàºø íà áåíêåòàõ áóâàòè Ðàçîì ç áîãàìè, ³ ðîáèø âîëîäàðåì õìàð áóðåâ³éíèõ”. Òàê â³í ïðîìîâèâøè, áåðëî â ðóêàõ îáåðíóâ ³ íèì çáîêó Ãðèìíóâ ó ãîðó ïîðîæíþ; é â³òðè, íà÷å â ëàâàõ çàãîíè, Ì÷àòüñÿ òóäè, äå ¿ì âèõ³ä äàëè; é ñóõîäîëîì ñïî÷àòêó Âèõðîì ãóëÿþòü, ïðèïàëè äî ìîðÿ, â îñíîâàõ âîðóøàòü. Ðàçîì ³ Åâð, ³ Íîò ïîëåò³ëè, é íà çëèâè áàãàòèé Àôðèê, ³ õâèë³ âåëèê³ äî áåðåãà êîòÿòü. Ëóíàþòü Êðèêè ìóæ³â, ³ ëèíâè ñêðèïëÿòü. Íåñïîä³âàí³ õìàðè Òåâêðàì ³ íåáî, ³ äåíü óæå ç-ïåðåä î÷åé âèðèâàþòü. Í³÷ óæå ÷îðíà íà ìîðå çëÿãëà. Çàãðèì³ëî ñêëåï³ííÿ Íåáà, ³ áëèñêàâêè ãóñòî â åô³ð³ ìèãàþòü, êðóãîì âñå

576

Публій Вергілій Марон Ñìåðòþ íà ì³ñö³ ìóæàì ãðîçèòü î÷åâèäíîþ. Çðàçó æ Ñèëè ïîçáóâñÿ Åíåé, âåñü ïîòîì õîëîäíèì îáëèâñÿ; Òÿæêî ç³òõàº ³, ðóêè îáèäâ³ äî íåáà ï³äí³ñøè, Ìîâèòü òàêèìè ñëîâàìè: “Ñòî ðàç ùàñëèâ³ø³ ãåðî¿, Ùî ï³ä âèñîêèìè ìóðàìè Òðî¿ ¿ì âìåðòè ñóäèëîñü, Ïåðåä î÷èìà áàòüê³â ¿õ. Î òè, íàéìóæí³øèé ç äàíàéö³â, Ñèíó Ò³äåÿ, ÷îì íà ²ë³éñüêèõ ïîëÿõ íå çàãèíóâ ß â³ä òâîº¿ ïðàâèö³? ×îì äóõ íå â³ääàâ, äå ñóâîðèé Ãåêòîð ïîë³ã, ïîâàëåíèé ðàòèùåì âíóêà Åàêà, 100 Äå Ñàðïåäîí ë³ã ìîãóòí³é ³ äå Ñ³ìîåíòîâà õâèëÿ Ñò³ëüêè øîëîì³â êóïàº, é ùèò³â, ³ òðóï³â ãåðî¿â!” Ùå â³í íå âèìîâèâ ñë³â öèõ, ÿê ç ï³âíî÷³ âèõîð ³ç ñâèñòîì Áóðåþ çëèíóâ, â³òðèëà óäàðèâ, çíÿâ õâèëþ äî íåáà. Òð³ñíóëè âåñëà, ñóäíî çàêðóòèëîñü ³ ñòàíóëî äèáà. Îñü íàñóâàºòüñÿ çâåðõó ãîðà âîäÿíà ïðÿìîâèñíà; Ò³ àæ íà ãðåáí³ çàâèñëè, à òèì, ðîçñòóïàþ÷èñü, õâèëÿ Äíî ïîêàçàëà, à òàì ³ ï³ñîê ç ãëèáèíè âèâåðòàº. Òðè êîðàáë³ çäóæàâ Íîò ³ ìåòíóâ ¿õ íà ñêåë³ ï³äâîäí³; Â õâèëÿõ âîíè òàì ñòèð÷àòü, – â³âòàðÿìè ¿õ çâóòü ³òàë³éö³, – Ìîâ âåëåòåíñüêèé ï³ä ïëåñîì õðåáåò. Òðè íà ñêåë³ ñòð³ì÷àñò³ Åâð ï³ä ì³ëèíè ç³ïõíóâ ï³ñêîâ³, ùî àæ æàëêî äèâèòèñü; Ïð³ðâó çàãà÷óº íèìè, ï³ñêîì îáãîðòàº íàâêîëî. Òîé êîðàáåëü, ùî íèì â³ðíèé Îðîíò ³ç ë³ê³éöÿìè ¿õàâ, Ïåðåä î÷èìà Åíåÿ õâèëÿ ìîðñüêà âåëåòåíñüêà Á’º ó êîðìó, ³ ï³ðíóâ ñòð³ìãîëîâ, ó áåçîäíþ ñêîòèâøèñü, Çáèòèé êåðìàíè÷; àæ òðè÷³ ñóäíîì çàêðóòèëà íà ì³ñö³ Õâèëÿ ðâó÷êà, ³ áåçäîííà ïó÷èíà éîãî ïîãëèíóëà; Çð³äêà ñïëèâàëè â áåçìåæí³ì ïðîñòîð³ êðóòî¿ áåçîäí³ Çáðîÿ ìóæ³â, ³ áåðâåíà, é áàãàòñòâà òðîÿíñüê³ íà õâèëÿõ. Âæå ³ ì³öíå ²ëüéîíåÿ ñóäíî, ³ ãåðîÿ Àõàòà, É òå, ùî íèì ïëèíóâ Àáàíò ³ ùî ïëèíóâ Àëåò ñòàðîäåííèé, Áóðÿ çìîãëà; óñ³ ñêð³ïëåííÿ ïàëóáè çîâñ³ì îñëàáëè, Øïàðè â³äêðèëèñü ³ âîäó âîðîæó äî ñåáå ïðèéìàþòü. Àëå Íåïòóí çàïðèì³òèâ òèì ÷àñîì, ùî ìîðå çàãðàëî ² çàøóì³ëî ìîãóòíº, ùî ïóùåíî áóðþ é íà äí³ âæå Çðóøèëèñü âîäè ñòîÿ÷³. Îáðàæåíèé òÿæêî, ³ç ìîðÿ Âèãëÿíóâ ³ ïîíàä õâèë³ ï³äíÿâ â³í ñïîê³éíå îáëè÷÷ÿ. Áà÷èòü, ùî ôëîò Åíå¿â ïî ö³ëîìó ìîðþ ðîçáèòèé, Âàëèòüñÿ ìîðå ³ íåáî, çäàºòüñÿ, óæå íà òðîÿíö³â. ² ïåðåä áðàêîì íå âêðèëèñÿ õèòð³ñòü ³ ï³äñòóï Þíîíè. Êëè÷å â³í Åâðà é Çåô³ðà äî ñåáå ³ òàê äî íèõ ìîâèòü: “Òàê-òî âæå âàøîãî ðîäó ïèõà çàâåëà âàñ äàëåêî? Âè ëèø â³òðè, à ïîñì³ëè áåç âîë³ ìîº¿ é íàêàçó

577

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Íåáî çì³øàòè ç çåìëåþ ³ ãîðàìè õâèë³ ï³äíÿòè? Îñü ÿ âàì! Çàðàç æå øâèäêî ïðèáîðêàéòå õâèë³ êèïó÷³. Ïîò³ì óæå íå òàêó âàì ïîêóòó çàâäàì çà ïðîâèíó. Ãåé æå, ðóøàéòå ìåðù³é ³ âàøîìó ïàíîâ³ ìîâòå, Ùî íå éîìó íàä ìîðÿìè çíàê âëàäè – öåé ãð³çíèé òðèçóáåöü Äîëÿ äàëà, à ìåí³. Õàé äèê³ òðèìàº â³í ñêåë³, Âàø³, Åâðå, îñåë³, Åîë õàé áóíäþ÷èòüñÿ òàì æå; Òàì, â òèõ õîðîìàõ, íåõàé ó â’ÿçíèö³ â³òð³â â³í öàðþº”. Òàê â³í ïðîìîâèâ; òà ñêîðøå, í³æ ñëîâî ñêàçàâ, çàñïîêî¿â Çáóðåíå ìîðå, ðîçâ³ÿâ çãðîìàäæåí³ õìàðè ³ ñîíöå Âèêîòèâ çíîâó íà íåáî. ² âæå Ê³ìîòîÿ ç Òð³òîíîì Ñóäíà ³ç ãîñòðî¿ ñêåë³, ùî ñèëè ¿ì ñòàëî, ñòÿãàþòü. Ñàì â³í òðèçóáöåì ï³äâàæóº, ñàì ³ ï³ñêè ðîçãîðòàº, Ìîðå âãàìîâóº é ¿äå ïî õâèëÿõ â ëåãê³é êîë³ñíèö³. Òàê-òî áóâà, ÿê âåëèêèé íàðîä çàáóíòóºòüñÿ ÷àñîì: ×åðíü áåçóãàâíî ëþòóº, ³ âæå ñìîëîñêèïè ë³òàþòü, ²50 Ãîñòðå êàì³ííÿ ëåòèòü, à çáðîºþ ëþò³ñòü êåðìóº. Ìóæà, ïðîòå, ÿê ïîáà÷àòü, ùî â íèõ ó ïîøàí³ âåëèê³é, – Ìàº-áî â³í ³ çàñëóãè, – òî çìîâêíóòü, ùîá ñëóõàòè ïèëüíî; Ãðàº íà ¿õ ïî÷óòòÿõ â³í ñëîâàìè ³ ãí³â ¿õ ãàìóº. Òàê óâåñü ãîì³í íà ìîð³ çàòèõ, êîëè áàòüêî ïîãëÿíóâ Ãåí ïîíàä õâèë³, ïðî¿õàâ ïî ÷èñòîïîã³äíîìó íåá³: Ê³íüìè ïðàâóº äî á³ãó, ìîâ ëüîòó, é â³äïðóæóº â³æêè. Âòîìëåí³ ëþäè Åíåÿ ïðÿìóþòü øëÿõîì ñâî¿ì ïðîñòî, Äå ïîáåðåææÿ íàéáëèæ÷³; ³ òàê ó Ë³â³éñüêó êðà¿íó ¯äóòü. Òàì ãëèáîêî çàòèøîê º â óçáåðåææ³, òàì ïðèñòàíü Îñòð³â ñâî¿ìè çðîáèâ áåðåãàìè, áî êîæíà òàì õâèëÿ, Ðèíó÷è ç ìîðÿ, îá íèõ ðîç³á’ºòüñÿ é, ðîçäâîºíà, êðóòî Çíîâ ïîâåðòàºòüñÿ. Çë³âà ³ ñïðàâà âåëèê³ òàì ñêåë³; Íåáó ãðîçÿòü ¿õ âåðøèíè âèñîê³; âíèçó æ ïîï³ä íèìè Âîäè ñïîê³éí³ ìîâ÷àòü. Ë³ñè ìåðåõòÿòü äîîêîëà, Òåìí³ òàì ò³í³ ïðîñòåëþº ãàé òàºìíè÷èé. Ç äðóãîãî Áîêó ïå÷åðà, â í³é ñêåë³ çâèñàþòü; âîäà òàì ñîëîäêà. Âèêóò³ êð³ñëà ó êàìåí³ äèêîìó – í³ìô òî äîì³âêà. Â öüîìó-òî ì³ñö³ çíåìîæåí³ ñóäíà íå òðåáà â’ÿçàòè Ëèíâàìè, í³ ïðèêð³ïëÿòè, âáèâàþ÷è ÿê³ð çóáàòèé. Òóò-òî Åíåé, ëåäü ³ç ö³ëîãî ôëîòó ñ³ì ñóäåí ç³áðàâøè, Ç íèìè ñïèíèâñÿ. Òðîÿíö³, ùî òàê çà çåìëåþ ñòóæèëèñü, Âèéøëè íà áåðåã. Ï³ñêàìè ³äóòü, ùî òàê³ ¿ì æàäàí³, Íà óçáåðåææ³, â³ä ñîë³ âîëîã³, â óòîì³ ëÿãàþòü. Ç êðåìåíþ ³ñêðó Àõàò òîä³ êðåøå é, âîãîíü ïåðåéíÿâøè Â ëèñòÿ ñóõå òà â ïîæèâó ùå é õìèçó äîäàâøè, ³ç òðóòó Ïîëóì’ÿ òàê äîáóâàº. Äàâàé òîä³ áëàãà Öåðåðè, Âèìîêë³ â õâèëÿõ, âèéìàòü, âèòÿãàòü âñå Öåðåðè çíàðÿääÿ.

578

Публій Вергілій Марон Âòîìëåí³, âñå æ ïî÷èíàþòü ñóøèòè âðÿòîâàíå çá³ææÿ Ïîíàä áàãàòòÿì ãîðþ÷èì ³ òóò æå íà æîðíàõ ìîëîòè. Âãîðó íà ñêåëþ òèì ÷àñîì âèõîäèòü Åíåé ³ äîâêîëà Âæå ïîãëÿäàº íà ìîðå øèðîêå, ÷è, ìîæå, Àíòåÿ Äå íå ïîáà÷èòü, ÿê â³òåð íèì êèäà, àáî äâîºðÿäí³ Ñóäíà ôð³ã³éñüê³; ÷è Êàï³ÿ âãëåäèòü, àáî íà êîðì³ äå Âèñîêî çáðîþ Êà¿êà: í³äå í³ ñóäåíöÿ íå âèäíî. Áà÷èâ, ïðîòå, ÿê áëóêàëè òðè îëåí³ íà óçáåðåææ³, Äå, ïàñó÷èñÿ, ïî äîëàõ òÿãíóëèñÿ ççàäó çà íèìè ×åðåäè ö³ë³. Ñïèíèâøèñü, ëóêà ñõîïèâ â³í ³ ñòð³ëè Áèñòð³, ùî çàâæäè äëÿ íüîãî ï³äíîñèâ Àõàò éîãî â³ðíèé. Ñïåðøó óáèâ âîæà¿â, ùî íåñëè ñâî¿ ãîëîâè ãîðäî, Âìàºí³, íà÷å ãàëóççÿì, ðîãàìè; à ïîò³ì ñòð³ëÿº Â ÷åðåäó ³ çàãàíÿº, ðîçáèòó, â ãóùàâèíó ë³ñó. ² íå ðàí³ø ïåðåñòàâ â³í, àæ äîêè ñ³ì òóø çäîðîâåííèõ Ñêëàâ íà çåìë³ ïåðåìîæíî, ³ ê³ëüê³ñòü óáèòèõ çð³âíÿâ â³í Ç ñóäåí ÷èñëîì. Òîä³ çâ³äòè íà ïðèñòàíü âåðòàºòüñÿ é ä³ëèòü Äðóçÿì óñ³ì. Òàêîæ âèíà ò³ ä³ëèòü, ùî íèìè ãîñòèííèé Æáàíè íàïîâíèâ Àöåñò íà Òð³íàêð³¿ é äàâ íà ïðîùàííÿ, ² ïîò³øàº ñåðöÿ ¿õ ñêîðáîòí³ òàêèìè ñëîâàìè: “Äðóç³ ìî¿, ó æèòò³ ìè íå ïåðøèé ðàç áà÷èìî ëèõî, Â òÿæ÷³é áóâàëè á³ä³, àëå, äàñòü áîã, ³ öÿ çàê³í÷èòüñÿ. 200 Â ãèðë³ áóëè âè ñêàæåíî¿ Ñö³ëëè, ì³æ ñêåë³ ãðèìó÷³ Éøëè âè, âàì äîáðå é öèêëîïîâ³ áåñêåòè çíàí³. Áàäüîð³, Îñòðàõ óñÿêèé â³ä ñåáå æåí³òü, ³ æóðáó, é áîÿãóçòâî! Ìîæå, êîëèñü ³ ïðî öå âñå ïðèºìíî íàì áóäå çãàäàòè. Ñò³ëüêè ïðèãîä ïåðåáóâøè ³ ñò³ëüêè íàïàñòåé çàçíàâøè, Âñ³ ìè ïðÿìóºìî â Ëàö³é òåïåð, äå íàì äîëÿ âêàçàëà Ìèðíó îñåëþ: Òðîÿíñüê³é äåðæàâ³ òàì ñë³ä â³äíîâèòèñü; Îòæå, äåðæ³òüñÿ é ñåáå áåðåæ³òü äëÿ ÷àñ³â ùàñëèâ³øèõ”. Òàê â³í ñêàçàâ; ³ õî÷ ñìóòîê âåëèêèé â’ÿëèâ éîãî ñåðöå, Î÷³ ïðîì³ííÿì íàä³¿ ïàëàëè, á³ëü ãëèáîêî â ãðóäÿõ Êðèâ â³í. À äðóç³ âçÿëèñÿ çà çäîáè÷, áåíêåò ãîòóâàòè. Øêóðó ñòÿãàþòü ç õðåáåòíèõ ê³ñòîê, îáá³ëîâóþòü ì’ÿçè; ²íø³ ðóáàþòü â êóñêè é íà ðîæíè ùå äðèæà÷³ âñòðîìëÿþòü, Ò³ êàçàíè ðîçñòàâëÿþòü íà áåðåç³ é, âàòðó ðîçêëàâøè, Ñèëè òîä³ ï³äêð³ïëÿþòü ¿äîþ, é ðîçë³ãøèñü íà çåëàõ, Âàêõîì ñòàðèì äîãîäæàþòü ñîá³ é äè÷èíîþ ñìà÷íîþ. À ÿê ïðîãíàëè áåíêåòîì öèì ãîëîä ³ ïîñóä â³äêëàëè, Âòðà÷åíèõ äðóç³â ïðèãàäóâàòü ñòàëè â ðîçìîâ³ ñåðäå÷í³é; Ìàþòü íàä³þ é áîÿòüñÿ, ÷è â³ðèòè ìîæíà, ùî ñïðàâä³ Äåñü óö³ë³ëè, ÷è çãèíóëè é á³ëüøå óæå íå îçâóòüñÿ. Áëàãî÷åñòèâèé Åíåé îñîáëèâî îïëàêóº ã³ðêî

579

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âòðàòó Îðîíòà ïàëêîãî, é ïðèãîäó Àì³êà, é æîðñòîêó Ë³êîâó äîëþ, îïëàêóº Ã³ÿ é Êëîàíòà, ãåðî¿â. Âæå çàê³í÷èëè òîé ïëà÷, ÿê Þï³òåð ç âèñîêîãî íåáà Ãëÿíóâ íà ìîðå, â³òðèëàìè âêðèòå, é íà çåìëþ – ï³äí³æîê, ² ïîáåðåææÿ, é íàðîäè äîâêîëà, é íà ñàìîìó íåá³ Ñòàâ íàãîð³, é ñâî¿ î÷³ çâåðíóâ íà äåðæàâó Ë³â³éñüêó. Ñïðàâàìè öèìè â ùå á³ëüøîìó ñìóòêó áåíòåæèòü Âåíåðà Ñåðöå ñâîº, óìèâàºòüñÿ ñë³çüìè ã³ðêèìè é äî íüîãî Òàê ïðîìîâëÿº: “Â ðóêàõ òâî¿õ äîëÿ íàâ³êè ³ ëþäñüêà, É áîæà, òè ãðîìîì ñòðàøèø, – àëå ÷èì, ïðîòå, ì³ã ïðîâèíèòèñü Ïåðåä òîáîþ Åíåé ì³é ³ ÷èì ïðîâèíèëèñü òðîÿíö³, Ùî, õî÷ íàòåðï³ëèñü ñò³ëüêè á³äè, à é íèí³ çàêðèòèé Ñâ³ò âåñü ñòî¿òü ïåðåä íèìè; à âñå öå ²òàë³¿ ðàäè! Òè æ îá³öÿâ, ùî òî ðèìëÿíè, ïåâíî, ïî äîâãèõ ñòîð³÷÷ÿõ Âèéäóòü ³ç Òðî¿, ùî çâ³äòè, ³ç êðîâ³ îæèëî¿ Òåâêðà, Âñòàíóòü âëàäèêè, ÿê³ ñàìîäåðæöÿìè áóäóòü íà çåìëÿõ Âñ³õ ³ ìîðÿõ. ×îì íèí³ çì³íèâ òè öå ð³øåííÿ, áàòüêó? Ïðàâäó ñêàçàâøè, ÿ öèì õî÷ âò³øàëàñü, çãàäàâøè íåùàñíó Òðî¿ ðó¿íó, ³ äîáðîþ äîëåþ çëó ðîçâàæàëà. Íèí³ ò³ ñàì³ íåùàñòÿ, ïî çëèãîäíÿõ âñ³õ ïåðåáóòèõ, Ðèíóòü íà òèõ æå ãåðî¿â, – êîëè æ áóäå êðàé òèì íåùàñòÿì, Öàðþ âåëèêèé? Òîæ ì³ã Àíòåíîð, ³ç çàãîí³â àõåéñüêèõ Âèðâàâøèñü, àæ â ²ëë³ð³éñüêó çàòîêó ïðîíèêíóòü áåçïå÷íî, Â ãëèá äî äåðæàâè ë³áóðí³â ä³ñòàòèñü, Ò³ìàâñüê³ äæåðåëà Ïåðåïëèñòè ì³ã, äå äåâ’ÿòü ñòðóìê³â ³ç ãîðè âèïëèâàº; Ìîðå òóò âêëèíèëîñü â ñóøó, é ïðèáî¿ ïî ïîëþ ëóíàþòü. Ïîáóäóâàâ ñàìå òóò â³í ì³ñòî Ïàòàâ³é, ³ òåâêð³â Òàì îñåëèâ, ³ íàðîä ñàì íàçâàâ, âëàäó Òðî¿ ñòâåðäèâøè, ² â áëàãîäàòíîìó ìèð³ ñïîê³éíî òåïåð ïî÷èâàº. 250 Ìè æ, òâîº ïëåì’ÿ, ùî õî÷åø â ïàëàòè íåáåñí³ çàáðàòè, Âñ³ êîðàáë³ ïîãóáèâøè, – íå÷óâàíî! – ç ãí³âó îäíî¿ Ãèíåìî, ³ äî çåìåëü ³òàë³éñüêèõ âïóñòèòü íàñ íå õî÷óòü. Äÿêà òàêà çà ïîáîæí³ñòü? ×è òàê òè íàì áåðëî âåðòàºø?” Áàòüêî áîã³â ³ ëþäåé íà ñëîâà ö³ âñì³õíóâñÿ äî íå¿ – Óñì³øêà òà ³ ïðîÿñíþº íåáî, é âãàìîâóº áóð³ – Äîíüêó ö³ëóº ïðèâ³òíî ³ òàê ïðîìîâëÿº äî íå¿: “Òè, Ê³òåðåº, íå á³éñÿ, áî äîëÿ òâîãî ïîêîë³ííÿ Áóäå íåçì³ííà: ùå ì³ñòî ïîáà÷èø ³ ìóðè ëàâ³íñüê³, Ùî îá³öÿâ ÿ, é ïðîñëàâèø âåëèêîãî äóõîì Åíåÿ, Â íåáî äî ç³ð éîãî â³çüìåø; ìî¿ ïîñòàíîâè íåçì³íí³. Â³í òî – ñêàæó òîá³ öå, ùîá æóðáà òâîãî ñåðöÿ íå ãðèçëà, Âñå òå òî÷í³øå ðîçêðèþ é çàâ³ñó çä³éìó ÿ ³ç äîë³ – Â³í òî âåñòèìå â ²òàë³¿ â³éíè âåëèê³, íàðîäè Áóéí³ ðîçãðîìèòü, çàêîíè ìóæàì äàñòü ³ ìóðè ïîñòàâèòü, –

580

Публій Вергілій Марон Ïîêè òðè ðàçè â ëàòèíÿí öàðåì éîãî ë³òî çóñòð³íå ² çàâ³òàº òðè÷³ çèìà äî ïîáèòèõ ðóòóë³â. Ïîò³ì Àñêàí³é, õëîï÷èíà, ùî íèí³ ²óëîì çîâåòüñÿ, – ²ë íàçèâàâñÿ â³í, ïîêè ñòîÿëà ²ë³éñüêà äåðæàâà – Òðèäöÿòü äîâæåçíèõ êðóã³â ÷àñîâèõ, ùî ¿õ ì³ñÿöåì ì³ðÿòü, Âëàäîþ ñïîâíèòü ñâîºþ é ç Ëàâ³í³ÿ áåðëî äåðæàâíå Ïåðåíåñå, ³ ìîãóòí³ñòþ ìóð³â çì³öíèòü Àëüáà-Ëîíãó. Òðè÷³ ïî ñòî ë³ò òàì âëàäà äåðæàâíà íàëåæàòè áóäå Ïëåìåí³ Ãåêòîðà, ïîêè àæ ²ë³ÿ, ñëàâíà öàðèöÿ É æðèöÿ, â³ä Ìàðñà âàã³òíà, ïîòîìê³â-áëèçíÿò íå ïîðîäèòü. Ïîò³ì âæå Ðîìóë, âîâ÷èö³-æèâèòåëüêè æîâòèì êîæóõîì Âèãð³òèé, äàë³ ïðîäîâæèòü öåé ð³ä; öå æ â³í ìàâîðò³éñüê³ Ìóðè çáóäóº ³ ðèìëÿí íàçâå ³ì’ÿì ñâî¿ì âëàñíèì, ¯ì íå êëàäó ÿ ãðàíèöü, íå çíà÷ó ÿ ÷àñó ¿õ âëàäàííþ; Âëàäó äàþ ¿ì áåç ìåæ. Òà ùå íàâ³òü çëîñòèâà Þíîíà, Òà, ùî ³ ìîðå, ³ íåáî, ³ çåìëþ íàïîâíþº æàõîì, Çì³íèòü íà êðàùå ñâ³é çàäóì, ñïðèÿòèìå ñï³ëüíî ç³ ìíîþ Ðèìëÿíàì, ö³ëîãî ñâ³òó âëàäèêàì, íàðîäîâ³ â òîãàõ. Òàê ïðèçâîëÿþ ÿ: ïî î÷èñíèõ ï’ÿòèð³÷÷ÿõ ÷èñëåííèõ Ïðèéäå òîé ÷àñ, êîëè ð³ä Àññàðàêà ³ Ôò³þ, é Ì³êåíè Ñëàâí³ ó ðàáñòâî ïîâåðãíå ³ âëàäó ñâîþ óñòàíîâèòü Íàä ïåðåìîæåíèì Àðãîñîì. Ç ãîæîãî ïëåìåí³ Òðî¿ Öåçàð íàðîäèòüñÿ; äàñòü îêåàí â³í ìåæåþ äåðæàâ³, Ñëàâ³ äàñòü ìåæàìè çîð³; â³í ñàì, ïî ²óë³ âåëèê³ì, Þë³é ³ì’ÿ óñïàäêóº. Êîëèñü éîãî â ùàñò³ íà íåá³ Áóäåø ïðèéìàòè ç òðîôåÿìè Ñõîäó. Îá³òè ñêëàäàòè Áóäóòü éîìó. ² æîðñòîê³ â³êè çëàã³äí³þòü, ñê³í÷àòüñÿ Â³éíè. ² Â³ðí³ñòü ïîøòèâà, ³ Âåñòà, é Êâ³ð³í ç ñâî¿ì áðàòîì Ðåìîì çàêîíè âñòàíîâëÿòü. Çàë³çíèìè ñêîáàìè ì³öíî Çàìêíåí³ áóäóòü æàõëèâ³ âîðîòà Â³éíè, à çà íèìè Ñÿäå Øàëåí³ñòü âîðîæà íà çáðî¿ ñòðàøí³é, â íå¿ ðóêè Ñêóò³ â ñòî ðåòÿç³â ì³äíèõ ³ ïàùà ðåâòèìå êðèâàâà”. Òàê ïðîìîâëÿº ³ ñèíà øëå Ìàé¿ ³ç íåáà, ùîá çåìë³ É çàìêè íîâ³ êàðôàãåíñüê³ â³äêðèëèñü äëÿ òåâêð³â ãîñòèííî, Â êðàé ùîá âïóñòèòè ¿õ íå áîðîíèëà Ä³äîíà, ÿêà ùå 300 Äîë³ íå çíàº. Ìåðêóð³é íåãàéíî çëåò³â ó ïîâ³òðÿ, Êðèëüìè âåñëóþ÷è, é øâèäêî ç’ÿâèâñÿ â Ë³â³éñüê³é êðà¿í³. Âèêîíàâ çðàçó æ íàêàç. ² ïîñëóõàëè áîãà ïóí³éö³, Äèê³ñòü ñåðäåöü çëàã³äí³ëà. Öàðèöÿ ñàìà, â ò³é æå õâèë³, Â ñåðö³ ñâîºìó ëàñêàâ³ñòü äî òåâêð³â â³ä÷óëà é ïðèõèëüí³ñòü. Íî÷³ ò³º¿ ïîáîæíèé Åíåé ðîçäóìóâàâ äîâãî; É ò³ëüêè-íî äåíü áëàãîä³éíèé íàñòàâ, ÿê â³í âèð³øèâ âèéòè, Ùîá äîñë³äèòè íåçíàí³ ì³ñöÿ óçáåðåææÿ, äå â³òðîì Çàãíàí³ âèéøëè âîíè, – õòî æèâå òóò – ÷è ëþäè, ÷è çâ³ð³,

581

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ïóñòêó-áî áà÷èòü íàâêîëî, ùîá äðóçÿì ì³ã âñå ðîçêàçàòè. Ôëîò çàõîâàâ ï³ä ñêëåï³ííÿì ë³ñ³â, äå ñêåë³ çâèñàþòü, Â ï³òüì³ ã³ëëÿñòèõ äåðåâ, â ¿õ çëîâ³ñí³é ò³í³ éîãî ñêðèâøè. Ñàì æå, Àõàòà ëèøå çà òîâàðèøà âçÿâøè é äâà ñïèñè Â ðóêó, ï³øîâ, ò³ëüêè ëåçà øèðîê³ çàë³çí³ áëèùàëè. ßê ïåðåõîäèâ â³í ãàé, ïåðåéøëà éîìó ìàòè äîðîãó; Òàê âèãëÿäàëà ç ëèöÿ ³ îä³ííÿ, òàê çáðîþ òðèìàëà, Í³áèòî ä³â÷èíà ç Ñïàðòè àáî Ãàðïàë³êà ôðàê³éñüêà, Ùî â ïåðåãîíè ³ç Ðåáðîì øâèäêèì âèñòóïàº íà êîíÿõ. Òàê, ÿê öå ðîáëÿòü ìèñëèâö³, ïîâ³ñèëà ëóê ÷åðåç ïëå÷³ Çðó÷íèé ³ êîñè íà â³òåð ïóñòèëà. Îä³ííÿ õâèëÿñòå Òàê ïîâ’ÿçàëà âóçëîì, ùî àæ âèäíî êîë³íî, ³ ïåðøà: “Ãåé, þíàêè, – äî íèõ ìîâèòü, – ñêàæ³òü, ÷è íå áà÷èëè ÷àñîì Òóò îäí³º¿ ç ìîãî òîâàðèñòâà, ÿêà âèïàäêîâî Ç ñàãàéäàêîì ÷åðåç ïëå÷³ ïðîéøëà òóò, – ç ïëÿìèñòî¿ ðèñ³ Øêóðà íà í³é, – ìîæå, ç êðèêîì ïîãíàëàñü çà ñï³íåíèì âåïðîì? Òàê Âåíåðà ñêàçàëà. À ñèí ¿é Âåíåðèí ïðîìîâèâ: “Í³, íå ÷óâàâ ÿ ¿¿ é íå áà÷èâ òâîº¿ ïîñåñòðè, Ä³âî, ÷è ÿê òåáå çâàòè? ‘Áåçñìåðòíå-áî â òåáå îáëè÷÷ÿ É ãîëîñ íåëþäñüêèé; òè, ïåâíî, áîãèíÿ, ñåñòðà Àïîëëîíà? Ìîæå, ³ç í³ìô òè îäíà? Òà áóâàé íàì íà ðóêó ùàñëèâà, Õòî á íå áóëà; ïîìîæè íàì â á³ä³, ðîçêàæè íàì ëàñêàâî, Íåáî ÿêå öå íàä íàìè ³ ñâ³òó â ÿê³é ìè ÷àñòèí³? Ìè òóò áëóêàºìî é çîâñ³ì íå çíàºìî êðàþ é íàðîäó; Â³òåð ñþäè íàñ çàâ³ÿâ, ðîçáóðõàíå ìîðå çàãíàëî; Íàøà ïðàâèöÿ ïîæåðòâó áàãàòó ñêëàäå íà â³âòàð òâ³é”. “ß íå äîñòîéíà òàêî¿ âåëèêî¿ ÷åñò³, – Âåíåðà Ìîâèòü, – º çâè÷àé â ò³ð³éñüêèõ ä³â÷àò ñàãàéäàêè íîñèòè ² ïóðïóðîâèì êîòóðíîì îáâ’ÿçóâàòü âèñîêî íîãó. Áà÷èø Ïóí³éñüêó äåðæàâó ò³ð³éö³â, Àãåíîðà ì³ñòî. Çåìë³, ïðîòå, öå ë³â³éñüê³: íàðîä ó â³éí³ íåïîáîðíèé. Âëàäó òóò ìàº Ä³äîíà, ùî ç ò³ðñüêîãî ì³ñòà ïîõîäèòü, Âò³êøè â³ä ð³äíîãî áðàòà. Òóò êðèâäà âåëèêà ³ ïîâ³ñòü Äîâãà ïðî öå; ðîçêàæó âàì ëèøå íàéâàæëèâ³ø³ ðå÷³: Áóâ ÷îëîâ³êîì ó íå¿ Ñ³õåé; ³ç óñ³õ ô³í³ê³éö³â Â³í íàéáàãàòøèé íà çîëîòî áóâ ³ çàêîõàíèé äóæå Â öþ áåçòàëàííó. Äàâ ä³â÷èíó áàòüêî éîìó íåïîðî÷íó, Ïåðøó äðóæèíó. Â ò³ðñüê³ì êðàþ òîä³ áðàò ¿¿ ð³äíèé Ï³ãìàë³îí âîëîäàðèâ, – ó ëþò³ì çëî÷èíñòâ³ âñ³õ ³íøèõ Â³í ïåðåâèùèâ. Ì³æ íèìè ç÷èíèëàñü ñòðàøíà âîðîæíå÷à. Ïðè â³âòàð³ íå÷åñòèâåöü ï³äñòóïíî Ñ³õåÿ çàë³çîì Ç50 Òàéíî óáèâ, ñâ³é æàäîáîþ çîëîòà óì çàñë³ïèâøè; Ïðî ñåñòðèíå â³í êîõàííÿ íå äáàº, é çàòàþº äîâãî

582

Публій Вергілій Марон Çëî÷èí ï³äñòóïíèé, ³, ìàðíèõ íàä³é äàþ÷è ¿é áàãàòî, Ïðîñòî ãëóçóº ç êîõàííÿ ñåñòðè. Òà ó ñí³ ÷îëîâ³ê ¿é, Ùå íå ïîõîâàíèé äîòè, ç’ÿâèâñÿ. Ïîáë³äëå îáëè÷÷ÿ Â ñòðàõó ï³äí³ñøè, æàõëèâèé â³âòàð ³ çàë³çîì ïðîáèò³ Ãðóäè â³äêðèâ â³í ³ çëî÷èí òàºìíèé â ñ³ì’¿ ðîç’ÿñíèâ ¿é. Ðàäèòü ò³êàòè ìåðù³é, ïîêèíóòè ð³äíó êðà¿íó. Ùîá óäàëàñÿ öÿ âòå÷à, âêàçàâ ¿é, äå ñêàðáè óêðèòî, Äå ï³ä çåìëåþ âàãà íåçì³ðåííà ³ çîëîòà, é ñð³áëà. Âðàæåíà âñ³ì öèì Ä³äîíà ³ äðóç³â ºäíàº, ³ âòå÷ó Ç íèìè ãîòóº. Ç³éøëèñÿ âñ³ ò³, ùî øàëåíà íåíàâèñòü Â íèõ äî òèðàíà áóëà àáî æàõ áóâ áåçìåæíèé. Çàáðàâøè Âñ³ êîðàáë³, ùî íà òîé ÷àñ ãîòîâ³ áóëè, íàñèïàþòü Çîëîòà ïîâíî, âåçóòü ÷åðåç ìîðå áàãàòñòâî ñêóïîãî Ï³ãìàë³îíà, – âîæäåì ó íèõ æ³íêà. Äîáèëèñü äî ì³ñöÿ, Äå íèí³ ìóðè âåëèê³ é íîâà êàðôàãåíñüêà òâåðäèíÿ Âèðîñëà, é çåìëþ êóïèëè,– â³ä ñïîñîáó êóïë³ ò³º¿ Á³ðñîþ çâåòüñÿ, áî ñò³ëüêè êóïèëè, ÿê ìîæå çàéíÿòè Øêóðà âîëà. Àëå âè ùî çà ëþäè, ïðèéøëè ³ç ÿêîãî Êðàþ? Êóäè âàì äîðîãà?” Íà ö³ çàïèòàííÿ ãåðîé íàø Â³äïîâ³äàº, ç³òõíóâøè, à ìîâà ç äíà ñåðöÿ âèõîäèòü: “Î áîãèíå, êîëè á ðîçïîâ³â ÿ ç ñàìîãî ïî÷àòêó É ÷àñ ÿêáè â òåáå çíàéøîâñÿ íåùàñòü íàøèõ ñëóõàòè ïîâ³ñòü, Ñêîðî á ³ äåíü çàê³í÷èâ, Îë³ìï çà÷èíÿþ÷è, Âåñïåð. Ùå ÿê ïî ð³çíèõ ìîðÿõ ìè ïëèâëè ç ñòàðîäàâíüî¿ Òðî¿, – Ìîæå, é äî âàøèõ óøåé òî¿ Òðî¿ ³ì’ÿ äîñÿãíóëî,– Àæ äî ë³â³éñüêîãî áåðåãà áóðÿ ñòðàøíà íàñ çàãíàëà. ß – òîé ïîáîæíèé Åíåé, ùî ïåíàò³â â³ä âîðîãà âèðâàâ; Íà êîðàáë³ ¿õ âåçó, ³ äî ç³ð ìîÿ ñëàâà ñÿãàº. ß áàòüê³âùèíè øóêàþ, ²òàë³¿, ðîäó øóêàþ, Ùî â³ä Þï³òåðà âèéøîâ íàéâèùîãî. Ñ³â ÿ íà äâàäöÿòü Ñóäåí íà ìîð³ ôð³ã³éñüêîìó. Ìàòè áîãèíÿ âêàçàëà Øëÿõ, ³ ÿ äîë³ ïîñëóõàâ. Ç íèì ñ³ì ëèø çîñòàëîñü, ðîçáèòèõ Åâðîì ³ ìîðåì. ² îò, ñ³ðîìàõà, ÷óæèíöåì áëóêàþ ß ó ïóñòèí³ ë³â³éñüê³é, ç ªâðîïè ³ ç Àç³¿ ãíàíèé”. Äîâøå æàë³â íå çíåñëà öèõ Âåíåðà ³ òàê ïåðåáèëà: “Õòî á òè íå áóâ, ÿ íå â³ðþ, ùîá òè ïðîòè âîë³ áåçñìåðòíèõ Äèõàâ ïîâ³òðÿì îöèì æèòòºäàéíèì, ÿêùî ó ò³ð³éñüêå Ì³ñòî ïðèéøîâ. Îòæå, ñì³ëî ðóøàé, äî ïîðîã³â öàðèö³ Ïðÿìî ³äè. ß â³ùóþ òîá³, ùî ïîâåðíóòüñÿ äðóç³; Ôëîò âðÿòóâàâñÿ, çì³íèâñü Àêâ³ëîí ³ ïðèâ³â éîãî â ïðèñòàíü, Òîæ âîðîæèòè íà ïòèöÿõ áàòüêè íåäàðìà ìåíå â÷èëè. Ëåáåä³â, ãëÿíü òàì, äâàíàäöÿòü âåñåëèì êëþ÷åì íàäë³òàº. ¯õ òî, ÿê ðàíí³ òóìàíè ³ç íåáà ÿñíîãî îïàëè, Ïòàõ íàïîëîõàâ Þï³òåð³â; îò âîíè äîâãèì ðÿäî÷êîì

583

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âæå îñ³äàþòü íà çåìëþ àáî íà îñ³ëèõ, çäàºòüñÿ, Äèâëÿòüñÿ çâåðõó. Òî ÿê, ïîâåðíóâøèñÿ, êðèëàìè ìàþòü Øóìíî ³ íåáî êðóãîì îáë³òàþòü, ñï³âàþ÷è ï³ñíþ, Òàê òâî¿ ñóäíà ³ ìîëîäü óæå äåñü íà ïðèñòàí³, ìîæå, 400 ×è ïàðóñè ðîçïóñòèâøè íà â³òð³, ïðÿìóþòü äî íå¿; Òè ëèøå éäè ³ ñêåðîâóé ñâ³é êðîê, êóäè øëÿõ òâ³é ïðîâàäèòü”. Ìîâèëà ³ â³äâåðíóëàñü; ³ øèÿ ñÿéíóëà ðîæåâà, Êîñè áîæèñò³ ó íå¿ íà ò³ì ³ ÿêèéñü áîæåñòâåííèé Âèäàëè çàïàõ, îä³ííÿ îïàëî äî ñò³ï, ³ áîãèíÿ Â ñâ³òëîñò³ ïîâí³é ç’ÿâèëàñü. À â³í, ëèø ï³çíàâ ñâîþ ìàò³ð, Âñë³ä ¿é, ùî â äàëå÷ çíèêàëà, òàêèìè îçâàâñÿ ñëîâàìè: “Íàùî òàê ÷àñòî é æîðñòîêî îáìàíþºø ñèíà ïóñòèìè Öèìè ïðèìàðàìè? ×îì öå ðóêîþ òâî¿õ äîòîðêíóòèñü Ðóê ÿ íå ìîæó, í³ ñëîâà ïî÷óòü, í³ äî òåáå ïðîìîâèòü?” Òàê íàð³êàº é äî ìóð³â ïðÿìóº. Âåíåðà ó õìàðó ¯õ çàãîðíóëà, ³äó÷èõ, çàïîíîþ ìðÿêè ïîêðèëà, Ùîá ¿õ í³õòî íå ïîáà÷èâ ³ ïàëüöåì äî íèõ íå òîðêíóâñÿ, Ùîá íå çàäåðæàâ â äîðîç³, ïðè÷èí íå ïèòàâ ¿õ ïðèõîäó. Ëåãêî â ïîâ³òð³ ñàìà ïîëåò³ëà íà Ïàôîñ ³ ðàäî Òàì îãëÿäàº îñåëþ ñâîþ, äå õðàì ¿¿, çâ³äêè Ëàäàí ñàáåéñüêèé ³ç ñòà â³âòàð³â àðîìàòè ¿é êóðèòü, Ïàõîù³ ñâ³æîãî êâ³òó â³íêè ïîñèëàþòü äî íå¿. Ò³ çàâåðíóëè òèì ÷àñîì òóäè, êóäè ñòåæêà âåëà ¿õ, Âæå é íà ïàãîðá ç³éøëè, ùî íàä ì³ñòî é òâåðäèíþ ñóñ³äíþ Çâåðõó äèâèâñü. Ç òèõ ãðîìàäü äèâóâàâñÿ Åíåé; ùå íåäàâíî Òóò ëèøå õèæ³ ñòîÿëè; ç áðàì, ³ç áðóêîâàíèõ âóëèöü, Ç ðóõó ãó÷íîãî íà íèõ äèâóâàâñÿ. Çà ä³ëî âçÿëèñÿ Ïàëêî ò³ð³éö³. Îäí³ äëÿ òâåðäèí³ òàì ìóðè áóäóþòü, ²íø³ – êîòÿòü êàì³ííÿ ðóêàìè; ö³ ï³ä áóäîâó Ïëîùó ð³âíÿþòü, à ò³ áîðîçíîþ ¿é ìåæ³ îáâîäÿòü. Ñóää³â óæå âèáèðàþòü, íà÷àëüíèê³â, ðàäó ñâÿùåííó. Ïðèñòàíü âëàøòîâóþòü ³íø³, ò³ çàêëàäàþòü ôóíäàìåíò Äëÿ ïîáóäîâè òåàòðó, à ö³ – âåëè÷åçí³ êîëîíè Òåøóòü ³ç ñêåëü, ìàéáóòí³ ãîòóþ÷è ñöåíè îêðàñè. Òàê, íà÷å áäæîëè íà ëóêàõ êâ³ò÷àñòèõ óë³òêó ïðàöþþòü Â ñîíÿ÷í³é ñïåö³, ÿê ð³é ìîëîäèé âèë³òàòè âæå ìàº, Àáî òîä³, ÿê ðîñÿòüñÿ ìåäè é ðîçïèðàþòü âæå ñîòè Ïëèíîì ñîëîäêèì, – îäí³ áåðóòü òå, ùî ¿ì ³íø³ ïðèíîñÿòü, Ò³ æ, ó ð³é îá’ºäíàâøèñÿ, òðóòí³â ë³íèâèõ ãðîìàäó Ãîíÿòü â³ä âóëèêà; ïðàöÿ êèïèòü, à ìåäè ô³ì³àìîì Ïàõíóòü. “Ùàñëèâ³ âè, ìóðè âæå âàø³ çä³éìàþòüñÿ âãîðó!” – Êàæå Åíåé ³ âåðõ³â’ÿ áóä³âåëü ì³ñüêèõ îãëÿäàº. Âõîäèòü òîä³, îïîâèòèé ó ìðÿêó, – àæ äèâî ñêàçàòè – Ïðÿìî â þðáó ³ çì³øàâñÿ ³ç íåþ, í³êîìó íå âèäíèé. Áóâ ó ñåðåäèí³, â ì³ñò³ ò³ì, ãàé ³ç ðîçê³øíîþ ò³ííþ.

584

Публій Вергілій Марон Â íüîìó ïóí³éö³, ïî ìîðþ áóðõëèâîìó ãíàí³, íàéïåðøå Òå â³äêîïàëè çíàìåííÿ, ÿêå íåñìåðòåëüíà Þíîíà ¯ì ïîêàçàëà,– øâèäêîãî êîíÿ ãîëîâà ïèøíîãðèâà Â³ùèì çíàìåííÿì áóëà. Áî íàðîä òîé êîëèñü, ó ìàéáóòí³ì, Òàê ³ ó â³éíàõ ìàâ áóòè íàéïåðøèì, ÿê ñïðèòíèì â æèòò³ áóâ Äîâã³ â³êè. Íà ö³ì ì³ñö³ âåëè÷íèé ñ³äîíñüêà Ä³äîíà Õðàì áóäóâàëà Þíîí³, áàãàòèé äàðàìè ³ ïîâåí Ëàñêè áîãèí³. Áóëè â íüîìó ì³äí³ ³ ñõîäè, é ïîðîãè; Ñâîëîêè ì³ääþ òðèìàëèñÿ, é ì³ääþ áðÿæ÷àëè çàâ³ñè. 450 Âïåðøå ó öüîìó ãàþ â³í ïîáà÷èâ íîâå, ùî çì’ÿã÷èëî Æàõ éîãî ñåðöÿ, óïåðøå â³äâàæèâñÿ ìàòè íàä³þ, Äîë³ ùåðáàò³é ñâî¿é òóò óïåðøå ïî÷àâ äîâ³ðÿòè. Ïîêè â³í ïèëüíî óñå îãëÿäàâ ó ò³ì õðàì³ âåëè÷í³ì, Æäàâøè öàðèöþ, ³ ïîêè ó ì³ñò³ éîãî äèâóâàëà Âåëè÷ ìèñòåöüêî¿ ïðàö³, óãëåä³òè âñòèã, ÿê áî¿ âñ³ Òðî¿ çîáðàæåíî, áà÷èâ â³éíó, ïðî ÿêó óæå ñëàâà Â ñâ³ò³ ëóíàëà, Ïð³àìà ï³çíàâ â³í ³ ïîðó÷ – Àòð³ä³â, Âçäð³â ³ Àõ³ëëà, îáîì ¿ì âîðîæîãî. Ñòàâ ³ çàïëàêàâ: “ª íà çåìë³ ùå äåñü ì³ñöå, Àõàòå, ÷è º äåñü êðà¿íà, Äå ùå íå ÷óëè á ïðî íàøó íåäîëþ? ×è áà÷èø, Ïð³àì îñü, Ñëàâà ³ òóò òàêîæ ìàº ñâîþ, ¿é íàëåæíó çàñëóãó; Âì³þòü òóò ïëàêàòü íàä ãîðåì, á³äîþ æóðèòèñü ëþäñüêîþ. Ãåòü óâåñü ñòðàõ, áî öÿ ñëàâà ³ íàì ³ùå ñòàíå â ïðèãîä³”. Òàê ïðîìîâëÿº é áåçïë³äí³ ìàëþíêè ò³ îêîì ãîëóáèòü, Òÿæêî ç³òõàº é ñëüîçàìè ðÿñíèìè âìèâàº îáëè÷÷ÿ.

Áà÷èòü òóò, ÿê ó áîÿõ êîëèñü òàì, ï³ä Ïåðãàìîì, áóâàëî; Òàì îí, áà÷, ãðåêè ò³êàþòü, à ìîëîäü òðîÿíñüêà æåíå ¿õ; Òàì – ñâî¿ì ïîâîçîì ãîíèòü ôð³ã³éö³â Àõ³ëë øîëîìèñòèé. Îñü íåäàëåêî ³ Ðåçîâ³ øàòðà ï³ä á³ëèì áðåçåíòîì Â³í ðîçï³çíàâ ³ çàïëàêàâ. Ò³ øàòðà æàõëèâî ñïóñòîøèâ Êðîâ³ æàäëèâèé Ò³ä³ä, ïðîíèêøè äî íèõ, êîëè ïåðøèì Ñíîì âñ³ çàñíóëè; ââ³â êîíåé âîãíèñòèõ â³í â òàá³ð ðàí³øå, Í³æ íàïèëèñü âîíè ç Êñàíòó é ñêóáíóëè òðîÿíñüêî¿ ïàø³. Â äðóãîìó ì³ñö³ áóëî, ÿê Òðî¿ë óò³êàº, ÿê êèíóâ Çáðîþ, ñåðäåøíèé õëîï÷èíà, – áîºöü, ùî Àõ³ëëîâ³ ð³âíèé! Êîí³ ò³êàòü ïî÷àëè, à â³í íàâçíàêè íà ïîðîæí³ì Ïîâîç³ é â³æêè òðèìàº. Íà øèþ îïàëî âîëîññÿ É ïèë çàì³òàº, ³ çåìëþ ñêîðîäèòü îáåðíåíèì ñïèñîì. À îäíî÷àñíî òðîÿíñüê³ æ³íêè éäóòü äî õðàìó Ïàëëàäè, ¯ì íåïðèõèëüíî¿, é îä³æ íåñóòü; â íèõ ðîçïëåòåí³: êîñè, Ñóì íà îáëè÷÷ÿõ, ïîêîðà, é äîëîíÿìè á’þòü ñåáå â ãðóäè; Òà â³äâåðíóëàñü áîãèíÿ ³ î÷³ ñïóñòèëà äîäîëó. Ãåêòîðà òðè÷³ äîâêîëà ³ë³éñüêîãî ìóðó âîëî÷èòü, Ò³ëî áåçäóøíå Àõ³ëë ïðîäàº òàì, íà çîëîòî âàæèòü.

585

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òóò âæå ðèäàííÿì ã³ðêèì çàðèäàâ â³í ³ç ñàìîãî ñåðöÿ, Çáðîþ ïîáà÷èâøè âñþ, ³ ïîâ³ç, ³ äðóãîâå ò³ëî. Áà÷èòü Ïð³àìà, ÿê ðóêè áåççáðîéí³ â áëàãàíí³ ëàìàº. Ì³æ ñòàðøèíîþ àõåéö³â ñåáå â³í ï³çíàâ ï³ñëÿ òîãî, É ñõîäè á³éö³â, ³ ÷îðíîãî Ìåìíîíà â³éñüêî. À äàë³ Ïåíòåñ³ëåÿ ïðèâîäèòü ðÿäè àìàçîíîê; ìîâ ì³ñÿöü ¯õí³ ùèòè; âîíà â øàë³, çàâçÿòòÿì ì³æ òèñÿ÷ ïàëàº, Çîëîòîòêàíîþ ãðóäè â³äêðèò³ âîíà ï³äâ’ÿçàëà Ïîâ’ÿççþ, – ä³âà, à áèòèñü ãîòîâà ç ìóæàìè íàð³âí³. Âñå öå çäàâàëîñü Åíåþ äàðäàíñüêîìó ïîäèâó ã³äíèì, Àæ çàí³ì³â â³í, ó ì³ñöå îäíî ñâî¿ âòóïèâøè î÷³. Âõîäèòü äî õðàìó öàðèöÿ êðàñè íåçåìíî¿ Ä³äîíà: Ïåðøîþ éäå, ñóïðîâîäæåíà ïî÷òîì âåëèêèì þíàöòâà. Íà÷å óçäîâæ óçáåðåææÿ Åâðîòó àáî íà âåðõ³â’ÿõ Ê³íòó Ä³àíà âèâîäèòü òàíêè, à çà íåþ þðáîþ 500 Ëèíóòü â³äö³ëü ³ â³äò³ëü îðåàäè, âîíà æ ÷åðåç ïëå÷³ Ñâ³é ñàãàéäàê ïåðåêèíå, éäó÷è, ³ ïîñòàâîþ þíèõ Âñ³õ ïåðåâèùèòü áîãèíü, àæ Ëàòîí³ áåçìîâíîþ ìëîñòþ Ñåðöå âìë³âàº. Òàê âèãëÿäàëà é Ä³äîíà, òàê ñàìî Âåñåëî ñåðåä þðáè âèñòóïàëà, – íàä öàðñòâîì ìàéáóòí³ì Ïðàöþ ñàìà äîãëÿäàëà. Ñ³ëà ó õðàì³ ïîòîìó, Êîëî äâåðåé, íà âèñîê³ì ïðåñòîë³, îïåðøèñü, äîâêîëà æ Âàðòà ó çáðî¿. Ñóäèëà, çàêîíè äàâàëà, ä³ëèëà Íàð³âíî ïðàö³ òÿãàð àáî æåðåá âåë³ëà òÿãíóòè. Äðóç³â òóò ðàïòîì áà÷èòü Åíåé, ùî â âåëèê³é íàäõîäÿòü Ãóðì³: Àíòåÿ, Ñåðãåñòà, Êëîàíòà õîðîáðîãî é ³íøèõ. Áà÷èòü â³í òåâêð³â, ùî âèõîð ðîçâ³ÿâ ¿õ ÷îðíèé ïî ìîðþ ² ïî ÷óéíèõ óçáåðåææÿõ, äàëåêèõ êðàÿõ ïîðîçíîñèâ. Àæ îñòîâï³â â³í ³ ñàì, ³ Àõàò ç íèì ç³ ñòðàõó ³ âò³õè; Äóæå õîò³ëîñü ¿ì ðóêè ç’ºäíàòè, àëå íåâ³äîì³ Ðå÷³ ãí³òèëè ¿ì ñòðàõîì ñåðöÿ. Îòîæ íåïîì³òíî, Â õìàðó âåëèêó ïîâèò³, ðîçâ³äàòè âèéøëè, ÿêà æ áî Äîëÿ ñï³òêàëà ìóæ³â, äå ¿õ ôëîò, ïðè ÿê³ì óçáåðåææ³, Ùî ¿õ ñþäè ïðèâåëî; áî ç óñ³õ êîðàáë³â íàáëèæàëèñü Âèáðàí³, é ëàñêè áëàãàëè, é äî õðàìó ³øëè ãîì³íëèâî. À ÿê âîíè, óâ³éøîâøè, çìîãëè ãîâîðèòü îñîáèñòî, ²ë³îíåé, íàéñòàð³øèé, ñïîê³éíî ïî÷àâ ïðîìîâëÿòè: “Î âîëîäàðêî, ÿê³é äàâ Þï³òåð íîâå çáóäóâàòè Ì³ñòî é äàâ ñèëó ïî ïðàâä³ íàðîäàìè ãîðäèìè ïðàâèòü, – Ïðîñèì òåáå, íåùàñëèâ³ òðîÿíö³, ðîç³ãíàí³ â³òðîì Â õëàíÿõ ìîðñüêèõ, â³äâåðíè òè îä ñóäåí öèõ ïîëóì’ÿ çãóáíå, Ëþä ïîùàäè íàø ïîáîæíèé ³ çãëÿíüñÿ íà íàøó íåäîëþ. Ìè íå ïðèéøëè í³ çàë³çàìè íèùèòü ë³â³éñüêèõ ïåíàò³â,

586

Публій Вергілій Марон Í³ ãðàáóâàòè çóõâàëî é äî áåðåãà çíîñèòè çäîáè÷; Çîâñ³ì ìè ³íøî¿ âäà÷³, ïèõè ó ïîáèòèõ íåìàº. ª äåñü êðà¿íà äàëåêà, Ãåñïåð³ÿ çâåòüñÿ ó ãðåê³â, Äàâíÿ êðà¿íà, ðîäþ÷³ñòþ é çáðîºþ ñèëüíà é ìîãóòíÿ. Æèâ åíîòð³éñüêèé òàì ëþä, à íèí³ ²òàë³¿ íàçâó, Êàæóòü, îä éìåííÿ âîæäÿ ñâîãî âíóêè äàëè ò³é êðà¿í³. Ìè òóäè ¿õàëè. – Òà Îð³îí õìàðîâ³éíèé íåæäàíî, çä³éìàþ÷è õâèë³, Íàñ íà ì³ëèíè çàêèíóâ áåçâèõ³äí³, àâñòðàì íåñòðèìíèì Äàâ íà ïîòàëó, ïî õâèëÿõ áóðõëèâèõ ³ ñêåëÿõ ðîçâ³ÿâ Íåïðîõ³äíèõ. Ëèøå æìåíüêà ìàëà íàñ ä³ñòàëàñÿ ÿêîñü Âàøîãî áåðåãà. Ùî çà íàðîä òóò òåïåð ïðîæèâàº? Ùî çà êðà¿íà òàêà, ùî âàðâàðñüê³ çâè÷à¿ òåðïèòü? Íàñ íå ïóñêàþòü íà áåðåã ï³ùàíèé, çà çáðîþ áåðóòüñÿ, Âèéòè íà çåìëþ áîðîíÿòü. ßê ëþäè é ¿õ ñèëà íå ìàþòü Øàíè ó âàñ, ïîì’ÿí³òü õî÷ áîã³â, ÿê³ ïðàâäó é íåïðàâäó Çíàþòü. Åíåé áóâ íàø öàð; íå áóëî â íàñ ïðàâ³øîãî ìóæà, Í³ ïîáîæí³øîãî é âèùîãî â â³éíàõ ³ â ñïðàâ³ â³éñüêîâ³é. Äîëÿ ÿêùî çáåðåãëà òîãî ìóæà, é ïîâ³òðÿì íàäçåìíèì Äèõàº, â³í, ³ òåì³íü æîðñòîêà éîãî íå ïîêðèëà, – Ñòðàõó íåìà â íàñ. Íå áóäåø ³ òè íàð³êàòè, ùî ïåðøà Ðóêó òè íàì ïîäàëà. Áî ùå â Ñ³êóë³éñüê³é êðà¿í³ 550 Â³éñüêî, é ì³ñòà, ³ ñëàâåòíèé Àöåñò º òðîÿíñüêî¿ êðîâ³. Õàé íàì äîçâîëåíî áóäå â³òðàìè ïîøêîäæåíèé ôëîò íàø Âèòÿãíóòü, â ë³ñ³ êîëîä íàðóáàòè ³ âèòåñàòü âåñëà, Ùîá, ÿê â³äíàéäåìî ò³ëüêè öàðÿ é òîâàðèñòâî, ìîãëè ìè ¯õàòü â ²òàë³þ ðàäî é øóêàòè ëàòèíñüêîãî öàðñòâà. À ÿê ðÿòóíîê ïðîïàâ, ³ òè, áàòå÷êó òåâêð³â íàéêðàùèé, Â ìîð³ ë³â³éñüê³ì âòîïèâñÿ, é íåìà äëÿ ²óëà íàä³¿, Õàé õî÷ ïðèíàéìí³ íà âîäè Ñ³êàí³¿ âåðíåìîñü çíîâó Ìè, äî Àöåñòà-öàðÿ, ³ óâ³éäåì â ãîòîâ³ îñåë³, Çâ³äêè ïðèéøëè ìè”. ²ë³îíåé òàê ñêàçàâ, à äàðäàíö³ Âñ³ öå ñõâàëèëè. Êîðîòêî â â³äïîâ³äü ìîâèòü Ä³äîíà, ÷îëî ïîõèëèâøè: “Âèæåí³òü, òåâêðè, ñòðàõ ³ç ñåðäåöü ³ òóðáîòè çàáóäüòå! Äîë³ òÿãàð ³ íåäàâí³ñòü äåðæàâè ïðèìóøóþòü âëàäíî Òàê ó÷èíÿòè ³ ñêð³çü ñòåðåãòè øèðî÷åçí³ êîðäîíè. Ðîäó Åíåÿ ëþäåé õòî íå çíàº ÷è ãîðîäà Òðî¿? Õòî íå ÷óâàâ ïðî õîðîáðèõ ìóæ³â, ïðî ïîæåæó âîºííó? Ñåðöå ïóí³éñüêå íå ç êàìåíþ ñïðàâä³, ³, íå â³äöóðàâøèñü Ì³ñòà ò³ð³éñüêîãî, ñîíöå ÿñíèõ çàïðÿãà ñâî¿õ êîíåé. Ñõî÷åòå, ìîæå, â Ãåñïåð³þ ¿õàòü, êðà¿íó âåëèêó, Òàì, äå Ñàòóðíîâ³ íèâè, ÷è â Åð³êñà êðàé, äî Àöåñòà, Âîëîäàðÿ, – ñïðèÿòèìó âàì ÿ, äàì ïîì³÷ ïîòð³áíó.

587

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ðàçîì ç³ ìíîþ âè ñõî÷åòå, ìîæå, â ö³ì êðà¿ îñ³ñòè,– Ãîðîä â³ääàì ÿ, ÿêèé çàêëàäàþ; ñâ³é ôëîò âèòÿãàéòå: Áóäü òî ÷è òåâêð, ÷è ò³ð³ºöü – ìåí³ öå îäíàêîâî áóäå. Õàé áè é Åíåé-âîëîäàð, òèì æå ñàìèì ïðèâ³ÿíèé Íîòîì, Â êðàé íàø ïðèáóâ. Ïî âñ³õ óçáåðåææÿõ ³ ìåæàõ ë³â³éñüêèõ Ïåâíèõ ëþäåé ÿ ïîøëþ ïåðåâ³ðèòü, ÷è, êèíåíèé ìîðåì, Íå çàáëóäèâñü â³í â ë³ñàõ, ÷è, ìîæå, â ì³ñòàõ äåñü áëóêàº”. Öèìè ñëîâàìè çâîðóøåí³ áàòüêî Åíåé ³ç Àõàòîì Ìóæí³ì âæå äîâãî ³ç òåìðÿâè âèéòè âñ³ì ñåðöåì áàæàëè. Ïåðøèé Àõàò äî Åíåÿ ïðîìîâèâ: “Ãåé, ñèíó áîãèí³, Äóìêà ÿêà ó òâî¿é ãîëîâ³ âèíèêàº? Òè æ áà÷èø, Âñ³ âðÿòóâàëèñü: ³ ôëîò, ³ ñóïóòíèêè íàø³. Íåìàº Ëèø îäíîãî, òà ñàì³ òå ìè áà÷èëè, ÿê â³í â ãëèáîê³ Õâèë³ ï³ðíóâ; âñå ³íøå ³ç ñêàçàíèì ìàò³ð’þ çã³äíå”. Ëåäâå â³í ìîâèâ öå ñëîâî, ÿê ìðÿêà, ùî ¿õ ñïîâèâàëà, Ðàïòîì ðîçâ³ÿëàñü, ñâ³òëî ïðîçîðå íàâêðóã ðîçëèëîñÿ. Ñòàâ òóò Åíåé, çàñ³ÿâ ñåðåä ÿñíîñò³ ñîíöÿ, íà áîãà Âðîäîþ é ïîñòàòòþ ñõîæèé; áî ñèíîâ³ ìàòè ïîäáàëà Êó÷åð³ áóéí³ òà þíîñò³ áëèñê äàðóâàòè ïóðïóðíèé, Ðàä³ñòü â î÷àõ ³ âîãîíü çàïàëèëà. Òàê êîñò³ ñëîíîâ³é Ðóêè ìèòöÿ ùå êðàñè äîäàþòü àáî çîëîòîì æîâòèì Ñð³áëî ÷è ìàðìóð ïàðîñüêèé îçäîáëþþòü. Òóò äî öàðèö³ Ðàïòîì çâåðíóâñÿ äëÿ âñ³õ íåñïîä³âàíî â³í ³ ïðîìîâèâ: “Îñü ÿ, – ïðî ìåíå òóò ìîâà, – òðîÿíñüêèé Åíåé, ÿ ç ë³â³éñüêèõ Õâèëü âðÿòóâàâñü. Î ºäèíà, ùî Òðî¿ íåùàñòÿ áåçìåæí³ Ñåðöå òîá³ çâîðóøèëè; äàíàéöÿìè ùå íå äîáèò³, Íà ñóõîäîë³ é íà ìîð³ óñÿêèõ ïðèãîä ìè çàçíàëè, Âñüîãî ïîçáàâëåí³ ìè, – ³ òè íàñ ïðèéìàºø ó ì³ñòî, 600 Â ä³ì ñâ³é. Í³ ìè, í³ ç äàðäàíö³â í³õòî, ùî ïî ñâ³òó øèðîê³ì Áðîäÿòü, óñþäè ðîçñ³ÿí³, ã³äíî¿ äÿêè, Ä³äîíî, Ñêëàñòè íå â ñèë³ òîá³. Õàé áîãîâå,– ÿê º ùå áîãè äåñü, Ùî ïðî ïîáîæíèõ ùå äáàþòü, ÿê ÿêàñü ïðàâäà íà ñâ³ò³, Â ñåðö³ ñóìë³ííÿ ÿêåñü ÿê ùå º äåñü, – òîá³ õàé â³äïëàòÿòü Ã³äíî. ßêå öå ïîë³òòÿ ùàñëèâå òåáå äàðóâàëî Ñâ³òîâ³? Ùî çà áàòüêè òàêó ãîæó òåáå ïîðîäèëè? Äîêè ùå ð³êè ó ìîðå âëèâàòèñÿ áóäóòü, íà ãîðè Ò³í³ ëÿãàòèìóòü, çîðÿí³ ïàñòèìå íåáî îòàðè, – ×åñòü òâîÿ é ñëàâà íàçàâæäè ëèøèòüñÿ é ³ì’ÿ òâîº â³÷íî Æèòèìå, õî÷ áè é ÿêèé ìåíå êðàé íå ïîêëèêàâ”. Ç öèì ñëîâîì ²ë³îíåþ ïðàâèöþ ïðîñòÿã â³í, à ë³âó Ñåðãåñòó, Ïîò³ì ³ ³íøèì – Êëîàíòîâ³ ìóæíüîìó é ìóæíüîìó Ã³þ. Âèãëÿäîì ìóæà öüîãî, éîãî äîëåþ âðàæåíà äóæå, Â â³äïîâ³äü òàê ñ³äîíñüêà Ä³äîíà éîìó ãîâîðèëà:

588

Публій Вергілій Марон “Ñèíó áîãèí³, ÿêà öå á³äà ïî çëèãîäíÿõ íà òåáå Òàê íàïîñ³ëàñü? ² ùî öå çà ñèëà íà áåðåã áåçìåæíèé Ïõíóëà òåáå? ×è íå òîé òè Åíåé, ùî éîãî ïîðîäèëà Ìàòè Âåíåðà Àíõ³ñó äàðäàíñüêîìó â êðà¿ ôð³ã³éñüê³ì, Äå Ñ³ìîåíò ïðîò³êàº? ß òÿìëþ, ÿê Òåâêðà ïðîãíàëè Ç ð³äíîãî êðàþ, à â³í äî Ñ³äîíà ïðèáóâ ³ íîâîãî Öàðñòâà øóêàâ ç äîïîìîãîþ Áåëà. Áåë æå, ì³é áàòüêî, Ê³ïð çðóéíóâàâ ïëîäîíîñíèé ³ âçÿâ ï³ä ñâîþ éîãî âëàäó. Ç òîãî-áî ÷àñó ïî÷àâøè, ÿ çíàþ âæå ñïðàâè òðîÿíñüê³, Çíàþ é ³ì’ÿ òâîº ÿ, ³ öàð³â ïåëàñã³éñüêèõ ÿ çíàþ. Íàâ³òü ³ â âîðîãà òåâêð³â ³ì’ÿ, ïîõâàëàìè ïîâèòå, É êîð³íü âèâîäèòü â³í ñâ³é ³ç ñòàðîãî òåâêð³éñüêîãî ðîäó. Îòæå, ðóøàéòå, ìîëîäö³, ³ â íàøó îñåëþ çàõîäüòå. Ãíàëà é ìåíå òàêîæ äîëÿ ïîä³áíà é ïî âñÿêèõ ïðèãîäàõ Âðåøò³ ïðèòóëîê íàäàòü ìåí³ â ö³é ïîáàæàëà êðà¿í³: Ãîðÿ ñàìà ÿ çàçíàëà, òîæ âì³þ â á³ä³ ïîìàãàòè”. Òàê ïðîìîâëÿº, ³ â öàðñüê³ ïàëàòè çàâîäèòü Åíåÿ, ² îãîëîøóº ðàçîì ó õðàìàõ áîãàì âøàíóâàííÿ. Òà îäíî÷àñíî òàêîæ íå çàáóëà ïîñëàòè íà áåðåã Òîâàðèøàì éîãî äâàäöÿòü âîë³â, ñòî ùåòèíÿñòèõ âåïð³â, Ñîòíþ ÿãíÿò ³ç æèðíèìè ¿õ ìàòåðÿìè – äàðóíîê Â äåíü öåé âåñåëèé: Âðàç òîä³ ç öàðñüêîþ âåëè÷÷þ âñþ ïî÷èíàþòü îñåëþ Ïðèãîòîâëÿòè, ëàøòóþòü áåíêåò óñåðåäèí³ äîìó, Ãàðíî ìåðåæàí³, ïóðïóðîì âèøèò³ ñêàòåðò³ ñòåëÿòü, Ïîâíî ñð³áëà íà ñòîëàõ, ó ð³çüá³ çîëîò³é ìàëüîâíè÷î Ïîäâèãè ïðåäê³â õîðîáðèõ çîáðàæåí³ ðÿäîì ïðåäîâãèì, Â÷èíåí³ íèìè îä ñàìèõ ïî÷àòê³â ñòàðåçíîãî ðîäó. Òóò æå Åíåé (áî áàòüê³âñüêå ñåðöå ñïîêîþ íå ìàº) Âèñëàâ øâèäêîãî Àõàòà äî ñóäåí, ùîá òîé ïîâ³äîìèâ Ñèíà Àñêàí³ÿ, ùî òóò çàéøëî, ³ ïðèâ³â éîãî â ì³ñòî; (Ñèí-áî Àñêàí³é íå ñõîäèâ ³ç ñåðöÿ ëþá’ÿçíîãî áàòüêà). Êð³ì òîãî, äàòè äàðóíêè âåëèòü, ÿê³ âèðâàâ ç ðó¿íè Òðî¿, – ïëàù çîëîòîì øèòèé (áóëè é â³çåðóíêè íà íüîìó), Òåæ ³ íàì³òêó, ãàïòîâàíó êðàºì â óçîðè àêàíòó, 650 Áàðâè øàôðàíó,– ªëåíè àðã³âñüêî¿ ñòð³é öå, ùî ç äîìó Âèíåñëà, ÿê â íåçàêîíí³ì ïîäðóææ³ ç Ì³êåí äî Ïåðãàìó. ¯õàëà, äàð öå ÷óäîâèé â³ä ìàòåð³ Ëåäè. Êð³ì òîãî, Áåðëî, ÿêå ²ë³îíà íîñèëà, Ïð³àìîâà ñòàðøà Äîíüêà, é íàìèñòî íà øèþ ³ç ïåðë³â, äî òîãî – ïîäâ³éíèé Ç çîëîòà ³ ñàìîöâ³ò³â â³íîê. Ùîá óñå öå íàéøâèäøå Âèêîíàòü, âèáðàâñÿ çàðàç Àõàò ó äîðîãó äî ñóäåí. Òà Ê³òåðåÿ íîâó òèì ÷àñîì ïðèäóìàëà õèòð³ñòü, Çàäóì íîâèé ñíóº â ñåðö³, ùîá, ëè÷êî çì³íèâøè é ïîäîáó,

589

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Éøîâ Êóï³äîí, ÿê ñîëîäêèé, Àñêàí³é, ³ ïðèñòðàñòü äàðàìè Ùîá ðîçïàëèâ ó öàðèö³, ³ êîñò³ âîãíåì ¿é íàïîâíèâ. Ñòðàøíî ¿é äîìó íåïåâíîãî é òèõ äâîºìîâíèõ ò³ð³éö³â; Íåìèëîñåðäíà Þíîíà, é â’ÿëèòü ¿¿ ñåðöå ùîíî÷³ Çíîâ öåé íåñïîê³é. Òîìó äî êðèëàòîãî ìîâèòü Àìóðà: “Ñèíó ì³é, ñèëî ìîÿ ³ ìîÿ òè ìîãóòí³ñòü ºäèíà, Ñèíó, ùî áàòüêà íàéâèùîãî é ñòð³ë íå áî¿øñÿ Ò³ôåÿ. Îò ÿ äî òåáå ïðèõîäæó ³ ñèëó ïðîøó áîæåñòâåííó, – Çíàºø òè, ÿê òâîãî áðàòà Åíåÿ â ìîðÿõ ³ íà ñóø³ Ëþòà íåíàâèñòü ëèõî¿ Þíîíè ãàíÿº, òè çàâæäè Ãîðå ³ç íàìè ä³ëèâ. Îñü òåïåð ô³í³ê³éñüêà Ä³äîíà Â ãîñò³ ïðèéìàº éîãî ³ ïðèäåðæóº ñëîâîì ëàñêàâèì, Äóæå áîþñü ÿ ãîñòèíè, ÿêó âèÿâëÿº Þíîíà. Ïåâíî, âîíà íå çàñïèòü ó òàêó âèð³øàëüíó õâèëèíó. Îòæå, ÿ ï³äñòóïîì õî÷ó ðàí³øå öàðèöþ óçÿòè, Æàðó äîäàòè ëþáîâ³, áî ùå ÿêèé áîã ¿¿ çì³íèòü. Õàé áè é âîíà òàê æå ïàëêî, ÿê ÿ, ïîëþáèëà Åíåÿ, Òàê, ÿê ëèø òè á çì³ã çðîáèòè,– ïîñëóõàé æå íèí³ ì³é çàäóì: Â ì³ñòî ñ³äîíñüêå ñèí öàðñüêèé ³òèìå òåïåð, éîãî ìèëèé Áàòüêî çîâå òóäè, ñåðöÿ ìîéîãî òóðáîòó é äàðè â³í Âñ³ ïîíåñå òóäè, ç ìîðÿ âö³ë³ë³ é ç³ çãàðèùà Òðî¿. Ñíîì ÿ ïðèñïëþ éîãî é ñîííîãî äåñü íà âåðõ³â’ÿõ Ê³òåðè ×è íà âåðøèí³ ²äàë³ÿ â ì³ñö³ ñâÿùåíí³ì ñõîâàþ, Ùîá íå ç’ÿâèâñÿ íå â ïîðó ³ ï³äñòóï³â öèõ íå ðîçêðèâ áè. Òè íà îäíó ëèøå í³÷, ³ íå á³ëüø, éîãî âèãëÿä íàñë³äóé, Õëîïöÿ çíàéîìå îáëè÷÷ÿ ïðèéìè, àäæå é ñàì òè õëîï÷èíà. Ùîá, ÿê Ä³äîíà â³çüìå òåáå â ðàä³ñí³é õâèë³ íà ëîíî, ßê íà öàðñüêîìó áåíêåò³ ¿é ñåðöå Ë³åé îáåçæóðèòü, ßê îá³éìàòè ³ ñîëîäêî ñòàíå òåáå ö³ëóâàòè, Òè ¿é òàºìíî âëèâ æàðó ó ñåðöå é îòðóòè êîõàííÿ”. Ëþáî¿ ìàòåð³ ñëîâó ñëóõíÿíèé Àìóð â³äêëàäàº Êðèëà é ²óëà õîäîþ, âåñåëèé, â äîðîãó âèõîäèòü. Ñîí íà Àñêàí³ÿ òèõèé Âåíåðà çñèëàº òèì ÷àñîì ², ðîç³ãð³âøè íà ëîí³, çàíîñèòü â ãà¿ ³äàë³éñüê³. Òàì ìåäîöâ³òíèé ìàéðàí ì’ÿê³ ïîñòåëèâ éîìó êâ³òè, Â ïàõîù³ í³æí³ ñïîâèâ ³ ïðîçîðîþ âêðèâ éîãî ò³ííþ. Ìàòåð³ ñëîâó ñëóõíÿíèé ³øîâ Êóï³äîí ³ç Àõàòîì, Öàðñüê³ äàðóíêè ç íèì ðàçîì, ðàä³þ÷è, í³ñ â³í ò³ð³éöÿì. ßê óâ³éøîâ, ïîñåðåäèí³ âæå íà çîëî÷åí³ì ëîæ³, Íà êèëèìàõ ïèøíîòêàíèõ âåëè÷íî ëåæàëà öàðèöÿ. Áàòüêî æ Åíåé, à çà íèì ³ þíàöòâî òðîÿíñüêå – äî íå¿ 700 Ðàçîì óñ³ ï³ä³éøëè ³ íàâêîëî íà ïóðïóð ñõèëèëèñü. Âîäó äëÿ ðóê ïîäàþòü óæå ñëóãè, ç êîðçèí âèêëàäàþòü Áëàãà Öåðåðè ³ âñ³ì ðóøíèêè ï³äíîñÿòü âîâíèñò³.

590

Публій Вергілій Марон Â äîì³ áóëî òàì ñëóæíèöü ï’ÿòü äåñÿòê³â – äëÿ âñ³õ ãîòóâàòè Äîâã³ íà¿äê³â ðÿäè é äëÿ ïåíàò³â ï³äòðèìóâàòü âàòðó. ²íøèõ æå ñîòíÿ ä³â÷àò ³ õëîïö³â-îäíîë³òê³â ñò³ëüêè æ Ñòðàâè íà ñò³ë ïîäàâàëè é âèíà íàëèâàëè ó ÷àðè. ×åðåç ïîðîãè âåñåë³ é ò³ð³éö³â íå ìåíøå ç³éøëîñÿ, – ¯õ çàïðîñèëè íà ëîæà óçîðí³. Äàðàìè Åíåÿ Äóæå ìèëóþòüñÿ âñ³. ²óëîì ìèëóþòüñÿ âåëüìè, Ïîëîìåíèñòîþ áîãà ïîäîáîþ, âäàâàíèì ñëîâîì. Ïëàù ðîçãëÿäàþòü óñ³ é ïîêðèâàëî ó æîâòèõ àêàíòàõ. À ô³í³ê³éêà íåùàñíà, ïðèçíà÷åíà âæå íà çàãèáåëü, Ùå íàäèâèòèñÿ äîñèòü íå ìîæå, ãîðèòü â îãëÿäàíí³, Õëîïöåì, äàðàìè ðîç÷óëåíà äóæå. Â³í æå, Åíåÿ Ì³öíî îáíÿâøè, íà øè¿ ïîâèñíóâ ³ ëèø çàñïîêî¿â Ìíèìîãî áàòüêà ãàðÿ÷ó ëþáîâ, ïåðåéøîâ äî öàðèö³. Òà æ ³ î÷èìà, ³ ñåðöåì óñÿ óæå â íüîìó ³ í³æíî Òèñíå äî ëîíà; íå çíàº Ä³äîíà, ÿêèé-òî äî íå¿ Áîã ïðèãîðíóâñÿ, íåùàñíî¿. Â³í æå óñå ïàì’ÿòàº, Ùî àö³äàëüñüêà ìàòóñÿ êàçàëà, é ïîâîë³ áåðåòüñÿ Ïàì’ÿòü Ñ³õåÿ çàòåðòè, é íîâå ïðèùåïèòè êîõàííÿ, Â ñåðöå, ïîãàñëå äàâíî, çàáóòå ÷óòòÿ ïîâåðíóòè. Ùîéíî ïðèòèõ òîé áåíêåò, ³ç ñòîë³â ïî÷àëè ïðèáèðàòè, É ñòàâèòü êðàòåðè âåëèê³, ³ âèíà â³í÷àòè â³íêàìè. Ãîì³í ï³øîâ ïî ïàëàò³, â ïðîñòîðèõ ñâ³òëèöÿõ ëóíàº, Ç ñòåë³ çëîòèñòî¿ ñÿþòü âîãíåì óæå ëàìïè âèñÿ÷³, Ïîëóì’ÿ ôàêåë³â òåìðÿâó íî÷³ äîëàº. Öàðèöÿ Êàæå ïîäàòè âàæêèé, ç ñàìîöâ³òàìè, ç çîëîòà êåëèõ ² íàïîâíÿº âèíîì. Ç òîãî êåëèõà Áåë ïèâ íàéïåðøèé, Ïîò³ì ³ ³íø³ çà çâè÷àºì. Çìîâêëè óñ³ ó ãîñïîä³. Êàæóòü: “Þï³òåðå, òè âñòàíîâèâ ö³ ãîñòèíí³ çàêîíè, – Äåíü öåé õàé áóäå ùàñëèâèé ò³ð³éöÿì ³ ç Òðî¿ ïðèáóëèì; Õàé ïàì’ÿòàþòü ïðî íüîãî ³ íàø³ ïîòîìêè. Ëàñêàâèé, Âàêõó, íàì áóäü òè, âåñåëîù³â áàòüêó, é òè, äîáðà Þíîíî; Âè æ ó ëþáîâ³, ò³ð³éö³, óñå òîâàðèñòâî â³òàéòå”. Ìîâèëà òàê, ³ ïëèííó íà ñò³ë îäëèâàº ïîæåðòâó, É â³íåöü, äî êåëèõà çëåãêà ëèøå äîòîðêíóâøèñü óñòàìè, Ïåðåäàëà ³ç ïðèïðîøåííÿì Á³ò³þ. Ùèðî òîé âèïèâ Ï³ííå âèíî îäíèì äóõîì äî äíà çîëîòîãî. Ïî íüîìó ²íø³ âåëüìîæ³. Íà çîëîòîñòðóíí³é ê³ôàð³ ²îïàñ Ãðàâ, êó÷åðÿâèé, ï³ñåíü, ùî â Àòëàíòà ìîãóòíüîãî âèâ÷èâñü. Îïîâ³äàâ â³í ïðî ì³ñÿöÿ çì³íè ³ òüìàðåííÿ ñîíöÿ, Çâ³äêè ³ ëþäè, é òâàðèíè, ³ çëèâè, ³ ïîëóì’ÿ çâ³äêè. Çâ³äêè Àðêòóð, ³ ñëüîòëèâ³ Ã³àäè, é Òð³îíè ïîäâ³éí³; 750 Îïîâ³äàâ, ÷îìó ñîíöå òàê âçèìêó ñï³øèòü â îêåàí³

591

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Çíèêíóòü, ÿêà ïåðåøêîäà çàòðèìóº íî÷³ ë³íèâ³. Ïëåùóòü çàâçÿòî â äîëîí³ ò³ð³éö³, çà íèìè é òðîÿíö³. À áåçòàëàííà Ä³äîíà ïðîâîäèòü âñþ í³÷ ó ðîçìîâàõ Ð³çíîìàí³òíèõ, áåç êðàþ âïèâàþ÷èñü ïëèíîì êîõàííÿ. Äóæå ö³êàâèòü ¿¿ ³ Ïð³àìîâà äîëÿ, ³ äîëÿ Ãåêòîðà, é çáðîÿ, ç ÿêîþ ïðèáóâ ñèí Àâðîðè ìîãóòí³é, Êîí³ ÿê³ â Ä³îìåäà áóëè, ÿêèé ðîñòîì Àõ³ëë áóâ. Ìîâèòü íàðåøò³: “Ñêàæè íàì ç ïî÷àòêó íàéïåðøîãî, ãîñòþ, Âñå ïðî ï³äñòóïíèõ äàíàéö³â, ñêàæè ïðî òðîÿíñüêó íåäîëþ ² ïðî áëóêàííÿ ñâîº, áî ð³ê óæå ñüîìèé ó ìàíäðàõ Íîñèòü òåáå ³ ïî õëàíÿõ ìîðñüêèõ, ³ ïî âñ³õ ñóõîäîëàõ”. ÊÍÈÃÀ ÄÐÓÃÀ Åíåé ðîçïîâ³äàº ïðî çðóéíóâàííÿ Òðî¿. Îáìàíóò³ ï³äñòóïíèìè ðîçìîâàìè ïîëîíåíîãî ãðåêà Ñ³íîíà, òðîÿíö³, íåçâàæàþ÷è íà çàñòåðåæåííÿ æåðöÿ Ëàîêîîíà, ââîäÿòü ó ì³ñòî ñïîðóäæåíîãî ãðåêàìè âåëèêîãî äåðåâ’ÿíîãî êîíÿ. Çàõîâàí³ â íüîìó ãðåêè âíî÷³ âèñêàêóþòü ³ îâîëîä³âàþòü ì³ñòîì. Ò³íü Ãåêòîðà ç’ÿâëÿºòüñÿ ó ñí³ Åíåºâ³. Åíåé ðàçîì ç òîâàðèøàìè éäå â îñòàíí³é á³é. Òîâàðèø³ Åíåÿ ïàäàþòü ó áîðí³ çà ïîëîíåíó ãðåêàìè Êàññàíäðó. Â áîþ á³ëÿ Ïð³àìîâîãî ïàëàöó Ï³ðð óáèâàº Ïð³àìà. Âåíåðà óìîâëÿº Åíåÿ ò³êàòè ç ìóð³â çðóéíîâàíî¿ Òðî¿. Åíåé ç óò³êà÷àìè ïîäàºòüñÿ íà ãîðó ²äó. ÊÍÈÃÀ ÒÐÅÒß Åíåé ïðîäîâæóº ðîçïîâ³äàòè ïðî ñâî¿ ìàíäðè. Ïîêèíóâøè Òðîþ, â³í âèñàäæóºòüñÿ ó Ôðàê³¿ ³ çàñíîâóº òàì ì³ñòî Åíåàäó, àëå çëîâ³ñí³ îçíàêè íà ìîãèë³ Ïîë³äîðà ñòðàõàþòü éîãî, ³ â³í çàëèøàº öþ êðà¿íó. Ïëèâó÷è äàë³, Åíåé çóïèíÿºòüñÿ íà îñòðîâ³ Äåëîñ³, àëå îðàêóë ñïîíóêàº éîãî ïëèâòè äàë³ íà îñòð³â Êð³ò. Ìîðîâèöÿ íà Êð³ò³ ïðèìóøóº Åíåÿ çàëèøèòè öåé îñòð³â, – ïåíàòè óâ³ ñí³ ñïðÿìîâóþòü éîãî äî ²òàë³¿. Áóðÿ çàíîñèòü òðîÿíö³â íà Ñòðîôàäñüê³ îñòðîâè, äå âîíè çóñòð³÷àþòüñÿ ç ãàðï³ÿìè, äàë³ ïðèñòàþòü äî áåðåã³â Åï³ðó. Â Áóòðîò³ Åíåé çóñòð³÷àº Àíäðîìàõó é Ãåëåíà, ÿêèé â³ùóº éîìó é éîãî ñóïóòíèêàì äàëüøå ïëàâàííÿ é îáäàðîâóº ¿õ. Òðîÿíö³ ïëèâóòü äàë³ óçäîâæ áåðåã³â ²òàë³¿ é ïðèñòàþòü ó Ñ³ö³ë³¿ á³ëÿ ãîðè Åòíè. Àõåìåí³ä ïîïåðåäæàº Åíåÿ ïðî ê³êëîï³â, ³ òðîÿíö³ ðÿòóþòüñÿ â³ä ¿õ íàïàäó òà áëàãîïîëó÷íî ïðèáóâàþòü äî ì³ñòà Äðåïàí ó Ñ³ö³ë³¿, äå óìèðàº Àíõ³ç. ÊÍÈÃÀ ×ÅÒÂÅÐÒÀ Ä³äîíà ïðèçíàºòüñÿ ñâî¿é ñåñòð³ Àíí³, ùî çàêîõàëàñü â Åíåÿ, ³, ï³äòðèìàíà ñåñòðîþ, â³ääàºòüñÿ íàä³¿ íà îäðóæåííÿ ç íèì. Ùîá â³äâåðíóòè Åíåÿ â³ä ²òàë³¿, Þíîíà âèêîðèñòîâóº öå ³ äîìîâëÿºòüñÿ ç Âåíåðîþ ùîäî éîãî îäðóæåííÿ ç Ä³äîíîþ. Ïîëþâàííÿ, áóðÿ ³ “øëþá” Åíåÿ ç Ä³äîíîþ. Ïîãîëîñêà ïðî ëþáîâíèé çâ’ÿçîê ì³æ íèìè. Ë³â³éñüêèé öàð ßðáà áëàãàº Þï³òåðà ïîêàðàòè Ä³äîíó. Ìåðêóð³é ïîâ³äîìëÿº âîëþ Þï³òåðà Åíåºâ³, ³ òîé ïîòàé ãîòóºòüñÿ äî âòå÷³. Äîâ³äàâøèñü ïðî íàì³ð êîõàíîãî, Ä³äîíà ã³ðêî éîìó äîêîðÿº ³ â³äêèäàº âñÿê³ âèïðàâäàííÿ. Òðîÿíö³ ãîòóþòüñÿ äî â³äïëèòòÿ. Ä³äîíà ðîáèòü îñòàííþ ñïðîáó çàòðèìàòè Åíåÿ. Âîíà ïåðåä÷óâàº ñâîþ ñìåðòü ³ ãîòóºòüñÿ äî íå¿. Åíåé ç òîâàðèøàìè çàëèøàþòü Êàðôàãåí. Ïîáà÷èâøè, ùî ¿õ ôëîò â³äïëèâàº, Ä³äîíà ïðîêëèíàº Åíåÿ ³ â ðîçïà÷³ âìèðàº.

592

Публій Вергілій Марон Ïðèñòðàñòü êîõàííÿ ïîðàíèëà òÿæêî öàðèöþ, âæå çäàâíà Ðàíà öÿ â ñåðö³ ¿¿ ïàëàº âîãíåì íåâèäèìèì. Ç ïàì’ÿò³ â íå¿ íå ñõîäèòü âåëèêà õîðîáð³ñòü ãåðîÿ É ðîäó âèñîêà äîñòîéí³ñòü; ó ñåðö³ â³äáèâñü éîãî îáðàç, Çàêàðáóâàëèñü ñëîâà, ³ íóäüãà íå äàº â³äïî÷èíêó, Ç Ôåáîâèì ñâ³òëîì ðàííÿ çîðÿ óæå ñâ³ò îãëÿäàëà, Âîãê³ñòü ³ òåì³íü çì³òàþ÷è ç íåáà, à õâîðà äóøåþ Ìîâèëà òàê äî ñåñòðè, ùî ãîðþ ¿¿ ñï³â÷óâàëà: “Ùî çà ñíè ìåíå, Àííî, ñåñòðèöå, áåçðàäíó òóðáóþòü? Ã³ñòü íåáóâàëèé, ÿêèé çàâ³òàâ òåïåð â íàøó äîì³âêó, Ùî çà âåëè÷íà ïîñòàâà ó íüîãî, â³äâàãà, õîðîáð³ñòü? Â³ðþ ÿ é íå ïîìèëÿþñü, áîã³â öå, íàïåâíî, íàùàäîê. Òîæ áîÿãóçëèâ³ñòü ï³äë³ âèêàçóº äóø³. Ãåé, ñê³ëüêè Äîëÿ íèì êèäàëà, ìîâèâ â³í, ñê³ëüêè æ áî âîºí ïðîâàäèâ. Ñåðöþ ÿêáè íå ñêàçàëà ÿ òâåðäî é ð³øó÷å, ùî á³ëüøå Íå îäðóæóñÿ í³êîëè (ÿê ç ïåðøèì êîõàííÿì ó ìåíå Íå ïîùàñòèëî é ñê³í÷èëîñÿ ñìåðòþ), ÿêáè îñîðóæí³ Ëîæå ïîäðóæíº é âåñ³ëëÿ ìåí³ íå áóëè, òî ñïîêóñ³, Ìîæå á, ÿ ö³é ï³ääàëàñü. Îõ, Àííî, òîá³ ïðèçíàþñÿ, Ùî, ÿê óòðàòèëà ÿ ÷îëîâ³êà, ñåðäåãó Ñ³õåÿ, Ç äíèíè ò³º¿, ÿê çëî÷èíîì áðàòà ñïëÿìèëèñÿ êðîâ’þ Íàø³ ïåíàòè,– ºäèíèé ëèø â³í ïî÷óòòÿ â ìåí³ çðóøèâ, Ñåðöå õèòêå ïðèõèëèâ. Ùî ñòàðå ñïàëàõíóëî êîõàííÿ, ÿ â³ä÷óâàþ. Òà õàé ï³äî ìíîþ ðîçñòóïèòüñÿ êðàùå Âãëèá öÿ çåìëÿ, íåõàé áàòüêî ìîãóòí³é äî ò³íåé Åðåáó Ãðîìîì íåáåñíèì ïîøëå ìåíå â òåì³íü áåçäîííó, í³æ ìàëà á, Ñîðîìå, âòðàòèòü òåáå ³ çàêîíè òâî¿ ïîòîïòàòè. Òîé, ùî ç’ºäíàâñÿ ç³ ìíîþ ó ïåðø³ì êîõàíí³, â ìîãèë³, – Õàé òàì ïèëüíóº éîãî, íà â³÷í³ â³êè çáåð³ãàº”, – Òàê âîíà ìîâèòü ³ øàòè çëèâàº ðÿñíèìè ñëüîçàìè. Àííà íà öå: “Òè, íàä ñîíöå ìèë³øà ìåí³, ÷è òè õî÷åø Â ñìóòêó ñàìîòíÿ ë³òà ìîëîä³ çìàðíóâàòü, íå çàçíàâøè Àí³ ïîò³õè ç ä³òåé äîðîãèõ, í³ ðîçêîø³â êîõàííÿ? Äóìàºø, äáàº íåá³æ÷èê³â ïðàõ ÷è ¿õ äóø³ ïðî âñå Ùå-áî â æàëîá³ òâî¿é ³ç ë³â³éö³â í³õòî ÷è ç ò³ð³éö³â Íå ïðèõèëèâ òâîãî ñåðöÿ; â³äêèíóòèé ßðá ³ áàãàòî Âëàäö³â, ùî ¿õ íà çâèòÿãè áàãàò³ ùå Àôðèêè çåìë³ Æèâëÿòü; òè õî÷åø çìàãàòèñü ç êîõàííÿì, äëÿ ñåðöÿ æàäàíèì? Í³áè òîá³ íåâ³äîìî, íà çåìëÿõ ÷è¿õ òè îñ³ëà? Òóò îñü ãåòóë³â ì³ñòà, íåçäîëàííîãî â â³éíàõ íàðîäó; Äàë³ íóì³äè íà êîíÿõ íåãíóçäàíèõ, íåõë³áîñîëüíà Ñ³ðòà, é áåçâîäíà êðà¿íà, ³ ïëåì’ÿ áàðêå¿â øàëåíå. Íàùî ñïîãàäóâàòü â³éíè, ùî ç Ò³ðó ãðîçÿòü, ³ ïîãðîçè Ð³äíîãî áðàòà?

593

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òî ïðîâèä³ííÿ áîæèñòå, çäàºòüñÿ ìåí³, ³ Þíîíè Ëàñêà â³òðàìè ö³ ñóäíà ³ë³éñüê³ ñþäè îñü ïðèãíàëè. Ñåñòðî, ïîäóìàé, ÿê³ áóäóòü ñëàâí³ ³ ì³ñòî, é äåðæàâà Çà äîïîìîãîþ ìóæà òàêîãî? ßêèìè ä³ëàìè Ñëàâà ïóí³éö³â ïðè çáðîéí³é ïîìî÷³ òåâêð³â çàñÿº! 50 Áîæî¿ ëàñêè ïðîñè, ³, æåðòâó áëàãàëüíó ïðèí³ñøè, Ãîñòÿì ãîäè, ³ ïðèäóìóé ïðè÷èíè ÿê³ñü çâîë³êàííÿ,– Ìîðå, ìîâëÿâ, ùå íå âòèõëî, ùå äîù Îð³îí ïîñèëàº, Ùå íå çðèõòîâàí³ ñóäíà, é ïîãîäà ³ùå íå ï³äõîæà”. Öèìè ñëîâàìè çàïàëþº ñåðöå æàãó÷èì êîõàííÿì, Â äóøó íàä³þ âëèâàº, ³ç ñåðöÿ æåíå íåñì³ëèâ³ñòü. Çðàçó æ äî õðàì³â ³äóòü âîíè é æåðòâàìè ìèðó áëàãàþòü; Â æåðòâó îâå÷îê ïðèíîñÿòü äîá³ðíèõ, çà çâè÷àºì ïðåäê³â, Çàêîíîíîñí³é Öåðåð³, ³ Ôåáîâ³, é áàòüêó Ë³åþ, Ïåðåäóñ³ì æå Þíîí³, ñâÿò³é îï³êóíö³ ïîäðóææÿ. ×àøó ñàìà áåðå â ðóêè êðàñóíÿ Ä³äîíà é êîðîâ³ Á³ë³é çëèâàº ì³æ ðîãè ÷è ïåðåä áîãàìè ïðîõîäèòü Ïðè â³âòàðÿõ ïåðåïîâíåíèõ, æåðòâàìè ñâÿòî øàíóº, Â ãðóäè â³äêðèò³ òâàðèíàì æèâèì ùå âîíà çàãëÿäàº Ïðèñòðàñíî, â íèõ-áî øóêàº ïîðàäè. Ïóñò³¿ ïðîðîöòâà! Ùî äîïîìîæóòü ò³ æåðòâè ³ õðàìè ó øàë³ êîõàííÿ? Âîãíèê íåçðèìèé óòðîáó ç’¿äàº, ³ ðàíà íåâèäíà Â íå¿ ï³ä ñåðöåì ÿòðèòüñÿ; íåùàñíà Ä³äîíà ïàëàº Æàðîì êîõàííÿ, ó øàë³ ãàíÿº ïî ö³ëîìó ì³ñòó. Íà÷å òà ëàíü íåîáà÷íà, êîòîðó ïîö³ëèâ ñòð³ëîþ Â êð³òñüêîìó ë³ñ³ ïàñòóõ, ùî ñòð³ëàìè ñèïëå íàâêîëî, É çîâñ³ì íå äáàº ïðî òå, êóäè ç íèõ ÿêà ïîëåò³ëà. Ëàíü æå ÷èìäóæ óò³êàº ë³ñàìè â ä³êòåéñüê³ ³çâîðè, Â áîö³ æ ó íå¿ ñòðèìèòü óâåñü ÷àñ òà ñòð³ëà ñìåðòîíîñíà. Îò ³ç ñîáîþ Åíåÿ âîíà ñêð³çü ïî ãîðîäó âîäèòü, Ì³ñòî óñå ³ ñ³äîíñüê³ áàãàòñòâà ïîêàçóº, õî÷å Ùîñü ïîÿñíèòè, òà ðâå íà ï³âñëîâ³. À äåíü çâå÷îð³º – Çíîâó ò³ ñàì³ áåíêåòè ñïðàâëÿº ³ ñëóõàòè ïðàãíå Çíîâó, áåçóìíà, ïðî ãîðå òðîÿíñüêå; ñëîâà éîãî ïèëüíî Ç óñò âèïèâàº. À ïîò³ì, êîëè âæå ðîç³éäóòüñÿ, é ñâ³òëî Ì³ñÿöÿ çãàñíå, ³ òåì³íü íàñòàíå, é, çàõîäÿ÷è, çîð³ Êëè÷óòü äî ñíó, òî â ïîðîæí³õ ïîêîÿõ ñàìîòíÿ ñóìóº ² íà ïîêèíóòå ëîæå ëÿãàº ñàìà, â³ä÷óâàº Áëèçüêî é, õî÷à ³ â³äñóòíüîãî, áà÷èòü éîãî á³ëÿ ñåáå – Àáî, ïîëîíåíà îáðàçîì áàòüêîâèì, í³æíî äî ëîíà Ãîðíå Àñêàí³ÿ – ìîæå, îáäóðèòü ëþáîâ íåâèìîâíó. Âåæ³, ïî÷àò³ â³äíèí³, íå òÿãíóòüñÿ âãîðó, ³ çáðîéíèõ Âïðàâ þíàêè íå âèêîíóþòü, ãàâàí³ é çàõèñíèõ çàìê³â Çàäëÿ â³éíè íå áóäóþòü; ïðèïèíåíî âñå ñïîðóäæàòè – É ìóðè âèñîê³, ³ ãð³çí³ ò³ áàøòè, ùî íåáà ñÿãàþòü.

594

Публій Вергілій Марон Æ³íêà Þï³òåðà ìèëà, ëèøå çì³ðêóâàâøè, ùî òà âæå Â ïóòàõ õâîðîáè, òà é ïðî ïîãîâ³ð ¿é, øàëåí³é, áàéäóæå, Ñëîâîì òàêèì äî Âåíåðè îçâàëàñü Ñàòóðíîâà äîíüêà: “Ñëàâó âåëè÷íó ³ çäîáè÷ ïðåñâ³òëó âè ðàçîì ïðèäáàëè – Òè ³ òâ³é ñèí. Âåëèê³ ³ ñëàâí³ âñ³ áóäóòü áîãîâå, ßê äâà áîãè îäíó æ³íêó îáìàíîì ñâî¿ì ïîäîëàþòü. Çíàþ ³ òå ÿ ïðåêðàñíî, ùî òè, íàøèõ ìóð³â çëÿêàâøèñü, Ìàëà â ï³äîçð³ ãîñòèíí³ äîìè â Êàðôàãåí³ ìîãóòí³ì. ßê, ïðîòå, íàì òóò ïîãîäèòèñü, íàùî ñóïåðíèöòâî íàøå? ×îì íå óêëàñòè íàì â³÷íîãî ìèðó ³ íå îäðóæèòü ¿õ? 100 Òè äîñÿãíóëà, ÷îãî òàê áàæàëà ó ñåðö³ ñâîºìó: Âæå çàïàëàëà êîõàííÿì Ä³äîíà, æàð êîñò³ ¿é ïàëèòü. Îòæå, êåðóéìî öèì ñï³ëüíèì íàðîäîì íà ð³âíèõ íà÷àëàõ: Õàé ³ âîíà ÷îëîâ³êó-ôð³ã³éöåâ³ ñëóæèòü ÿê æ³íêà, Õàé ³ ò³ð³éö³, ÿê ïðèäàíå, ââ³éäóòü â òâîº âîëîä³ííÿ”. Ñòåæà÷è äóìêîþ, âñå æ, ÷è íåìà ó ñëîâàõ öèõ îáëóäè, Ùîá ³òàë³éñüêó ìîãóòí³ñòü çàãíàòè íà áåðåã ë³â³éñüêèé, Â³äïîâ³äàº Âåíåðà: “Õòî áóäå òàêèé íåðîçóìíèé, Ùîá íå ãîäèâñÿ íà öå ³ ç òîáîþ â³éíó ïî÷èíàâ áè? Ò³ëüêè á óñå òå, ïðî ùî òè ãîâîðèø, ùàñëèâî çä³éñíèëîñü! Òà íåïîêî¿òü ìåíå ³ äîëÿ, ³ òå, ÷è Þï³òåð Çãîäåí, ùîá ñï³ëüíå áóëî ó ïóí³éö³â ç òðîÿíöÿìè ì³ñòî; Ñõâàëèòü ÷è í³ â³í ñîþç òèõ íàðîä³â, ñïîëó÷åííÿ ¿õíº. Òè éîãî æ³íêà, òîá³ òàêè ëè÷èòü éîãî ïîïðîñèòè; Éäè, ÿ ï³äó çà òîáîþ”. Íà öå çíîâ öàðèöÿ Þíîíà: “Öå âæå ìîÿ áóäå ñïðàâà. Òåïåð óâàæàé, ÿê ÿ õî÷ó Òå ïîâåñòè âñå, ùî ñòàòèñÿ ìàº, ñêàæó êîðîòåíüêî: Çàâòðà íà ëîâè Åíåé ³ Ä³äîíà íåùàñíà äî ãàþ Âè¿õàòü õî÷óòü, ÿê ò³ëüêè Ò³òàí ñâîº ðàííº ïðîì³ííÿ Ñâ³òîâ³ çàâòðà ïîÿâèòü ³ çåìëþ ïî÷íå îñÿâàòè, ×îðíó ç³øëþ ãðàäîâó íà íèõ òó÷ó, êîëè ãàðÿ÷êîâî Çàìåòóøàòüñÿ ëîâö³ é îïåðåæóòü ñ³òÿìè ³çâîðè, Çëèâîþ çìèþ, çàãðàþ ãðîìàìè ³ç õìàðíîãî íåáà. Âñå òîâàðèñòâî òîä³ ðîçá³æèòüñÿ ³ â òåìðÿâ³ çíèêíå. Âîæäü òîä³ Òðî¿ é Ä³äîíà, îáîº, âá³æàòü äî ïå÷åðè Ðàçîì. Ç’ÿâëþñÿ ³ ÿ òàì, ÿêùî æ ³ òâîÿ íà òå áóäå Âîëÿ, òî ¿õ ó ïîäðóææÿ çâ’ÿæó ÿ íàâ³ê,– õàé íàëåæíà Áóäå éîìó. Òóò æå áóäå é âåñ³ëëÿ?” Íà òå Ê³òåðåÿ Çãîäó äàëà é óñì³õíóëàñü, áî ï³äñòóï ¿¿ çðîçóì³ëà. Ðàííÿ òèì ÷àñîì ³ç õâèëü Îêåàíó âæå âèéøëà Àâðîðà, ² çàñâ³òèëîñÿ íåáî ïðîì³ííÿì, à ìîëîäü äîá³ðíà Ç áðàì âèñèïàº ³ ñ³ò³ íåñå î÷êóâàò³, ³ ñèëüöÿ, É ðàòèùà øèðîêîëåç³; ¿çäö³ âè¿æäæàþòü ìàññ³ëüñüê³ Ç òóðìîþ ãîí÷èõ ñîáàê. Òà ÷îìóñü çàáàðèëàñü öàðèöÿ

595

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Â ñïàëüí³, ³ æäóòü ïðè ïîðîç³ íà íå¿ ïóí³éñüê³ âåëüìîæ³. Æäå é äçâ³íêîíîãèé áàñêèé àðãàìàê á³ëÿ âõîäó,– â îçäîá³ Ç ïóðïóðó é çîëîòà â³í íåñïîê³éíî ãëîäàº âóäèëà, Ï³íîþ âêðèò³. Àæ, çðåøòîþ, âèéøëà ³ç ïî÷òîì âåëèêèì: Øàòè ñ³äîíñüê³ íà í³é ³ îáøèò³ êàéìîþ â ìåðåæàõ, ² ñàãàéäàê çîëîòèé, ³ç çîëîòà øïèëüêà ó êîñàõ, Çàñò³áêà ç çîëîòà øàòè áàãðÿí³ íà í³é çàïèíàº. Îò ³ ôð³ã³éñüêèé ç’ÿâèâñÿ çàã³í, ³ ç ²óëîì âåñåëèì Âñ³ âèñòóïàþòü. Òà ñåðåä óñ³õ ñàì Åíåé íàéïèøí³øèé Ì³æ òîâàðèñòâîì ç’ÿâèâñÿ é ç’ºäíàâ ò³ çàãîíè îáèäâà. Ìîâ Àïîëëîí, ùî äîäîìó ç çèì³âë³ ç-íàä Êñàíòó âåðòàº ² ïðèáóâàº ç Ë³ê³¿ íà Äåëîñ, ùîá òóò â³äíîâèòè Çíîâ õîðîâîäè, à ïðè â³âòàðÿõ óæå òîâïëÿòüñÿ âñóì³ø Æèòåë³ Êð³òó é äð³îïè ñòðîêàò³, ³ùå é àãàò³ðñè; Ñàì â³í ñòóïàº âåðõ³â’ÿìè Ê³íòó, ³ êó÷åð³ áóéí³ Ëàâðîì â³í÷àº ì’ÿêèì, ³ â³íåöü çîëîòèé íàêëàäàº, 150 É ñòð³ëè íà ïëå÷àõ äçâåíÿòü,– òà í³÷èì æå íå ã³ðøèé â³ä íüîãî, ¯äó÷è âåðõè, Åíåé: òàêîþ â³í ñÿº êðàñîþ. À ïðèáóëè âîíè â ãîðè âèñîê³, ó íåòð³ áåçêðà¿, Ç ã³ð ïîçá³ãàëè êîçóë³, ³ç ñêåëüíèõ âåðõ³â ðîç³ãíàâøèñü, Îëåí³ ç äðóãîãî áîêó ïîëÿ ïðîá³ãàþòü ðîçëîã³, Êóðÿâó çáèëè, ò³êàþòü, þðáîþ âåðõè ïîêèäàþòü. À ìîëîäåíüêèé Àñêàí³é íà áîðçîìó êîíèêó ãðàº Ïî äîëèíàõ òî ç îäíèìè, òî ç äðóãèìè éäå â ïåðåãîíè; Ìîëèòüñÿ â ñåðö³, ùîá òàê éîìó ç ã³ð àáî ëåâ ðóäîøê³ðèé, Àáî çàï³íåíèé äèêèé êàáàí íà ïóò³ íàãîäèâñÿ. Àëå òèì ÷àñîì ïî ö³ëîìó íåáó çíÿëèñÿ âåëèê³ Øóìè ³ ãóðê³ò, ³ ðèíóëà çëèâà óñóì³ø ³ç ãðàäîì. Òóò âåñü ò³ð³éñüêèé çàã³í ³ çà íèì óñÿ ìîëîäü òðîÿíñüêà, Ç íèìè é äàðäàíñüêèé Âåíåðèí óíó÷îê ó ñòîðîíè ð³çí³, Ïåðåëÿêàâøèñü, ðîçá³ãëèñü øóêàòü ñîá³ ñõîâó; òóò ð³êè Ç ã³ð ïîëèëèñÿ. Ä³äîíà é âîëîäàð òðîÿíñüêèé â ïå÷åðó Âá³ãëè ãëèáîêó, â òó æ ñàìó. ² ïåðøà Çåìëÿ ³ Þíîíà, Øëþá³â òâîðèòåëüêà, çíàê ïîäàëè. Çà³ñêðèëîñÿ íåáî ² â³äãóêíóëîñü íà øëþá öåé; çàïëàêàëè í³ìôè íà ãîðàõ. Ìèòü òà íàéïåðøîþ ãîðÿ ³ ñìåðò³ ïðè÷èíîþ ñòàëà. Ç òî¿ õâèëèíè Ä³äîíà âæå á³ëüøå íå êðèº êîõàííÿ; Âæå íà ëþäñüêèé ïîãîâ³ð íå çâàæàº, íå äáàº ïðî ñëàâó: Çâå öå ïîäðóææÿì, ùîá íàçâîþ òîþ ñâ³é ãð³õ ïðèêðàñèòè. Çàðàç ï³øëà ïî ë³â³éñüêèõ ïðîñòîðèõ ì³ñòàõ Ïîãîëîñêà, Â ñâ³ò³ â³ä íå¿ øâèäê³øî¿ ãèä³ í³äå íå áóâàº. Â ðóñ³ æèâà, âîíà ñèë íàáóâàº é ðîñòå ïî äîðîç³; Ñïåðøó â³ä ñòðàõó ìàëà, âîíà çãîäîì ñÿãàº äî íåáà,

596

Публій Вергілій Марон Õîäèòü ñàìà ïî çåìë³, à ãîëîâó â õìàðàõ õîâàº. Êàæóòü, ùî ìàòè Çåìëÿ ïîðîäèëà ¿¿, áî ñåðäèòà Â ãí³â³ áóëà íà áîã³â; òîæ ¿¿, âæå îñòàííþ äèòèíó, Êåÿ ñåñòðó é Åíêåëàäà, ó á³ãó øâèäêó é áèñòðîêðèëó, ¯ì ïîðîäèëà, ïîòâîðó âåëèêó é ñòðàøíó, – ñê³ëüêè â íå¿ Ïåð º íà ò³ë³, òî ñò³ëüêè º é áèñòðèõ î÷åé ïîï³ä íèìè – Äèâíî ñêàçàòü – ñò³ëüêè æ óñò ³ ó íèõ ÿçèê³â ñò³ëüêè æ ñàìî, Ñò³ëüêè æ ³ âóõ íàñòîðîæåíèõ. Â òåìðÿâ³ íî÷³ ë³òàº Ïîì³æ çåìëåþ ³ íåáîì; ³ ñêèãëèòü, î÷åé íå çàïëþùèòü Íàâ³òü â ñîëîäêîìó ñí³. Âäåíü ñèäèòü, âèãëÿäà íà âåðøå÷êàõ Áàøò, íà âèñîêèõ ïîêð³âëÿõ, ì³ñòà ç íèõ ëÿêàº âåëèê³, Áî é íà áðåõëèâ³ â³ñòêè çàâçÿòî ÷àòóº, é íà ïðàâäó. Öÿ Ïîãîëîñêà íà âñÿê³ ëàäè ïðîñóâàëàñü ì³æ ëþäîì, Ò³øà÷èñü äóæå, ùî ìîæå ïðî ïðàâäó é íåïðàâäó ñï³âàòè: Øèðèëà ñêð³çü, ùî ïðè¿õàâ Åíåé ³ç òðîÿíñüêîãî ðîäó ² îäðóæèòèñÿ ç íèì ïîáàæàëà ïðåêðàñíà Ä³äîíà; Ùî ö³ëó çèìó óæå, çàáóâøè ïðî ñïðàâè äåðæàâí³, Ò³ëüêè ãóëüí³ é ëàñîëþáñòâó ñòèäêîìó âîíè â³ääàþòüñÿ. Îñü ÿêó ïîãàíü ðîçíîñèëà ïîì³æ ëþäüìè öÿ áîãèíÿ. Äàë³ äî ßðáà-öàðÿ çàâåðòàº âîíà ñâî¿ êðîêè, Ñåðöå ó íüîãî ñëîâàìè ðîçïàëþº, ëþòü âèêëèêàº. Â³í, ñèí Àììîíà ³ í³ìôè, óìêíóòî¿ â³ä Ãàðàìàíò³â, Õðàì³â âåëè÷íèõ Þï³òåðó ñòî çáóäóâàâ ó øèðîê³ì 200 Öàðñòâ³ é æåðòîâíèê³â ñòî ³ íà íèõ ïîñâÿòèâ íåâãàñèìó Âàòðó, ³ áîæó ñòîðîæó íåâïèííó. Äîë³âêà ñïëèâàëà Êðîâ’þ æåðòîâíîþ, êâ³òè âñ³ëÿê³ â³í÷àëè îäâ³ðêè. Ðîçãàðÿ÷èâøèñü â³ñòÿìè â³í ïðèêðèìè, â ïðèñòóï³ ëþò³ Â õðàì³, ÿê êàæóòü, ïîñåðåä áîã³â, ïåðåä ¿õ â³âòàðÿìè, Ðóêè äî íåáà ï³äí³ñøè, Þï³òåðó ùèðî ìîëèâñÿ: “Î âñåìîãóòí³é Þï³òåð, ÿêîìó íàðîä ìàâðóñ³éñüêèé Â æåðòâó çëèâà íà áåíêåòàõ ñâî¿õ, íà ìåðåæàíèõ ëîæàõ, Âàêõà ëåíåéñüêîãî äàð, ÷è òè áà÷èø, ùî ä³ºòüñÿ âêîëî? Áàòüêó, ÷è æ ìàðíî ãðîì³â áî¿ìîñÿ, ùî ¿õ ïîñèëàºø? Ìîæå, ³ â õìàðàõ ñë³ï³ áëèñêàâêè, ùî ñòðàøàòü íàñ, ² ãóðê³ò ¿õ âæå áåçñèëèé? Îñü æ³íêà, áëóêàëüíèöÿ â íàø³é êðà¿í³, Ïîëå êóïèëà ³ ì³ñòî íà í³ì çàñíóâàëà, à ìè ¿é Öå óçáåðåææÿ äàëè äëÿ óæèòêó çà íàøèì çàêîíîì, – Ñâàòàííÿ ñì³ëà â³äêèíóòü ìîº, à ïðèéíÿòè Åíåÿ Íà öàðþâàííÿ. Ïàð³ñ öåé ³ç ïî÷òîì íàï³â÷îëîâ³÷èì Áîðîäó é âîëîñ, â³ä ìàçåé âîëîãèé, òþðáàíîì ìåîíñüêèì Íèí³ ï³äâ’ÿçóº é ïðàâèòü çàãàðáàíèì. Ìè æ òîá³ æåðòâè Â õðàìàõ ïðèíîñèì äàðìà é ëèø ïóñòèì ïîò³øàºìîñü áëèñêîì”. Âèñëóõàâ áàòüêî âñåâëàäíèé, ÿê ïðè â³âòàð³ â³í ìîëèâñÿ, É î÷³ íà ìóðè öàðèö³ çâåðíóâ, íà çàêîõàíèõ ïàðó,

597

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ùî ïðèçàáóëè ïðî ñëàâó ëþäñüêó, é äî Ìåðêóð³ÿ ìîâèòü, É îñü ùî Þï³òåð éîìó äîðó÷àº: “Ïîñëóõàé, ì³é ñèíó, Êëè÷-íî Çåô³ð³â äî ñåáå, é íà êðèëàõ ëåòè, ³ íàêàç ì³é Øâèäêî íåñè êð³çü ïîâ³òðÿ âîæäåâ³ äàðäàíñüêîìó, äåñü â³í Äîë³ øóêà â Êàðôàãåí³ ò³ð³éñüêîìó é íå ïàì’ÿòàº Ì³ñò, ùî ¿õ äîëÿ éîìó ïðèñóäèëà. Ö³ëêîì íå òàêîãî Íàì îá³öÿëà êîëèñü éîãî ìàòè âðîäëèâà é äâà ðàçè Âèðâàëà ö³ëèì ³ç ãðåöüêî¿ ñ³÷³. Êàçàëà, ùî áóäå Âëàäàðåì â³í ó ²òàë³¿, ïîâíèé ìîãóòíüî¿ ñèëè É ãóêó âîºííîãî, ñïëîäèòü ïîòîìñòâî äîñòîéíîãî ðîäó, Êðîâ³ òåâêð³éñüêî¿, ùî â³í ï³äêîðèòü âåñü ñâ³ò ñâî¿é âëàä³. ßê íå çàïàëþº çîâñ³ì éîãî âæå òèõ ïîäâèã³â ñëàâà, ² ïîòðóäèòèñü íå õî÷å í³ÿê, ùîá òó ñëàâó çäîáóòè, Òî ÷è ïîæàëóº áàòüêî Àñêàí³þ é ðèìñüêîãî çàìêó? Ùî â³í çàìèñëèâ? Ïðî ùî ì³æ âîðîæîãî ìð³º íàðîäó, ² äî àâçîíñüêîãî ïëåìåí³ é íèâ çáàéäóæ³ëèé ëàâ³íñüêèõ? Õàé â³äïëèâàº. Íà öüîìó é óñå – òàê éîìó ñïîâ³ñòèø òè”. Ìîâèòü, à òîé âæå ãîòîâèé âèêîíóâàòü áàòüêîâó âîëþ. Ñïåðøó ñàíäàë³¿ ò³ çîëîò³ â³í íà íîãè âçóâàº, Ùî â ï³äíåáåñíèõ ïðîñòîðàõ íà êðèëàõ íåñóòü ïîíàä âîäè ×è ïîíàä çåìëþ, ÿê âèõîð. À ïîò³ì âçÿâ ã³ëêó, ÿêîþ Ò³í³ áë³ä³ òî îäí³ âèêëèêàº â³í ç Îðêà, òî ³íø³ Ãîíèòü ó Òàðòàð ñòðàøíèé, íåþ ñíè íàâ³âàº ³ áóäèòü, Íàâ³òü ìåðöÿì â³äêðèâàþ÷è î÷³; êåðóº â³òðàìè É ïåðåïëèâàº â³í íåþ ïî õìàðàõ áóðõëèâèõ. Ó ëüîò³ Áà÷èòü ³ âåðõ êàì’ÿíèé, ³ ñò³íè ñòð³ì÷àñò³ Àòëàíòà, Ùî äîñÿãàº âåðõ³â’ÿìè ñàìîãî íåáà, Àòëàíòà, Ùî éîãî ãîëîâó, ñîñíàìè âêðèòó, îáêóòóþòü ÷îðí³ Õìàðè êðóãîì, ³ áóð³ ç äîùàìè øóãàþòü íàä íåþ. 250 Ïëå÷³ éîìó çàñèïàþòü ñí³ãè, ç ï³äáîð³ääÿ â ñòàðîãî Ïëèíóòü ïîòîêè, ³ ëüîäîì ñòðàøíà áîðîäà óçÿëàñÿ. Âïåðøå îòóò, íà êðèëàõ çë³òàþ÷è ð³âíèõ, Ê³ëëåíåöü Ñòàâ, ç òîãî ì³ñöÿ â³í êèíóâñü íà õâèë³ óñ³ì ñâî¿ì ò³ëîì, Íà÷å òîé ïòàõ, ùî íàâêðóã óçáåðåæ, êðóã ñêåëü, äå áàãàòî Ðèáè, íèçüêî ë³òàº íàä ñàìèìè õâèëÿìè ìîðÿ. Ñàìå îòàê, ïîì³æ íåáîì é çåìëåþ ë³òàþ÷è, áëèçüêî Áåðåãà Ë³â³¿, âñþäè ï³ùàíîãî, ð³çàâ ïîâ³òðÿ, Éäó÷è â³ä ä³äà ïî ìàòåð³ ïðÿìî, Ê³ëëåíñüêèé ïîòîìîê. Ùîéíî ñòóïíÿìè êðèëàòèìè õèæ â³í òîðêíóâñü Àôðèêàíñüêèõ, Áà÷èòü Åíåÿ, ÿê òîé óêð³ïëÿº ôîðòåöþ é áóäèíêè Ñòàâèòü íîâ³. Ó íüîãî ïðè áîö³ áóâ ìå÷, ùî âîãíèñòèì ßñï³ñîì ñÿÿâ, ìîâ çîð³; íà ïëå÷³ íàêèíóâ êèðåþ, Ïóðïóðîì ç Ò³ðó ãîð³ëà âîíà, – äàð áàãàòèé Ä³äîíè, – Çîëîòîì í³æíî ¿¿ âèøèâàëà. Åíåºâ³ çðàçó

598

Публій Вергілій Марон Ìîâèòü â³í: “Ñòàâèø ï³äâàëèíè ï³ä Êàðôàãåí òè âèñîêèé, Æ³íö³ â äîãîäó òè ì³ñòî êðàñèâå, îõ ãîðå, áóäóºø! À ïðî äåðæàâó ñâîþ ³ ïðèçíà÷åííÿ âëàñíå çàáóâ òè? Øëå ³ç Îë³ìïó ÿñíîãî ìåíå ïîâåëèòåëü áåçñìåðòíèõ, Ùî ïîòðÿñàº ñâîºþ ìîãóòí³ñòþ íåáî ³ çåìëþ, – Ç ïîäóâîì â³òðó çâåë³â â³í íàêàçè òîá³ ïåðåäàòè: Ùî òè çàìèñëèâ? ×îãî ó ë³â³éñüê³ì êðàþ çàáàðèâñÿ? Ùî æ, êîëè çîâñ³ì òåáå âæå íå âàáèòü òèõ ïîäâèã³â ñëàâà ² ïîòðóäèòèñü íå õî÷åø óæå, ùîá òó ñëàâó çäîáóòè, Òî ïðèãàäàé, ùî Àñêàí³é ðîñòå, òâ³é ïîòîìîê; ìàéáóòí³é Òâ³é ñïàäêîºìåöü ²óë, ÿêîìó â ²òàë³¿ öàðñòâî É ðèìñüêà íàëåæèòü çåìëÿ”. Öå Ê³ëëåíåöü ñêàçàâ ³, íà ñëîâ³ Ö³ì ïåðåðâàâøè, â³í âèãëÿä â³äêèíóâ ëþäñüêèé ³, ðîçïëèâøèñü Â â³ääàë³ â í³æíó õìàðèíêó, ç î÷åé éîãî äåñü çàãóáèâñÿ. Àæ çàí³ì³â íàø Åíåé, öå ïîáà÷èâøè, àæ çíåïðèòîìí³â, Ñòàëî àæ äèáîì âîëîññÿ, ³ ãîëîñ çàñ³êñÿ ó ãîðë³. Õî÷å ÿê ñò³é óò³êàòè, ïîêèíóòü öþ çåìëþ ñîëîäêó: Òàê â³í çëÿêàâñÿ ö³º¿ áîã³â îñòîðîãè é íàêàçó. Ùî æ òóò ðîáèòè? ² ÿê ãîâîðèòè â òîé ÷àñ, ÿê öàðèöÿ Â øàë³ òàêîìó? Äå âçÿòè â³äâàãè? ² ç ÷îãî ïî÷àòè? Ïåðåá³ãàº ç îäíîãî íà äðóãå â³í ìèñëþ øâèäêîþ, Ð³çí³ ìîæëèâîñò³ ëîâèòü, íà âñÿê³ ëàäè ¿õ òëóìà÷èòü. Á’ºòüñÿ â³í òàê ³ç äóìêàìè, é íàéêðàùîþ öÿ îñü çäàºòüñÿ: Êëè÷å Ìíåñòåÿ, é Ñåðãåñòà, é ãåðîÿ Ñåðåñòà, ùîá ñóäíà Íèøêîì ãîòîâèëè, äðóç³â çáèðàëè íà áåðåç³, çàðàç Ïîòàé ùîá çáðî¿ëèñü òà ùîá òà¿ëè, ÷îìó âñå òå ðîáëÿòü. Ñàì æå òèì ÷àñîì, êîëè ùå Ä³äîíà ñåðäåøíà íå çíàº É íå ñïîä³âàºòüñÿ, ùî ðîç³á’ºòüñÿ ¿õ ùèðå êîõàííÿ, Äóìàòü â³í áóäå, êîëè á ï³äñòóïèòè ó íàéäîã³äí³øó Ìèòü äëÿ ðîçìîâè ³ ÿê áè äî íå¿ ïðîìîâèòü íàéêðàùå. Ðàäî öå âñ³ ñïðèéíÿëè ³ âèêîíóþòü ñêîðî íàêàçè. Õèòðîù³ ö³ çðîçóì³ëà öàðèöÿ (õòî á ì³ã îäóðèòè Òèõ, ùî êîõàþòü?). ² ïåðøà çáàãíóëà öåé çàäóì ìàéáóòí³é, Ïåâíîãî é òî áîÿ÷èñÿ, ¿é, îøàë³ë³é, äîíîñèòü Òà æ Ïîãîëîñêà ëèõà, ùî ôëîò âæå â äîðîãó ëàäíàþòü. 300 Ðîçóì óòðàòèâøè ñâ³é, áîæåâ³ëüíà, ïî ì³ñòó ë³òàº, Íà÷å øàëåíà ïðè âèíîñ³ ñâÿòîù³â ç õðàìó Ò³àäà, ×è êîëè îðã³é òðèë³òí³õ âëàøòîâóþòü Âàêõîâ³ ñâÿòî ² íà Ê³òåéðîí-ãîð³ ëóíàþòü âíî÷³ çàâèâàííÿ. Âðåøò³ ñàìà äî Åíåÿ ïðèõîäèòü ³ òàê ïðîìîâëÿº: “Çðàäíèêó, òè ñïîä³âàâñÿ, ùî çìîæåø òàêèé âåëè÷åçíèé Çëî÷èí âòà¿òè â³ä ìåíå é ëèøèòü òàéêîìà ìîþ çåìëþ? ×è íå çàäåðæèòü òåáå âæå í³ùî – àí³ íàøå êîõàííÿ, Àí³ êîëèøíÿ ïðèñÿãà, í³ òå, ùî Ä³äîíà çàãèíå

599

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ñìåðòþ æîðñòîêîþ? Íàâ³òü óçèìêó òè ç ôëîòîì ðóøàºø ² â áóðåâ³¿ ï³âí³÷í³ ïëèâòè ïîñï³øàºø ïî ìîðþ? Ñåðöÿ íå ìàºø! ßêáè íå â ÷óæ³ òè êðà¿ ³ îñåë³ ¿õàâ, à Òðîÿ ñòàðà ùå ñòîÿëà á,– ÷è ¿õàâ áè â Òðîþ Ôëîòîì ïî çáóðåí³ì ìîð³? Â³ä ìåíå ò³êàºø? Áëàãàþ Ñë³ç öèõ çàðàäè ³ äàíîãî ñëîâà, áî á³ëüøå í³÷îãî ß ñîá³, á³äí³é, ñàìà íå ëèøèëà, é çàðàäè âåñ³ëëÿ Íàøîãî, ðàäè ïî÷àòêó ïîäðóææÿ: ÿê äîáðå çðîáèëà Ùîñü ÿ äëÿ òåáå, ÿê ùî-íåáóäü ç òîãî áóëî òîá³ ìèëå, – Çìèëóéñü íàä äîìîì, ÿêèé çàãèáàº, îáëèø ñâîþ äóìêó, ßê ò³ëüêè ìîæíà ïðîñèòè, ïðîøó. ×åðåç òåáå íà ìåíå Ëþò³ ë³â³éñüê³ íàðîäè é êíÿç³ íóì³ä³éñüê³, é ò³ð³éö³ Âæå âîðîãè ìåí³. Ñîðîì óòðàòèëà ÿ çàäëÿ òåáå É ÷åñíå ³ì’ÿ ìîº äàâíº, ùî íèì àæ äî ç³ð âåëè÷àëàñü. Ãîñòþ ì³é, öÿ-áî ëèø íàçâà ïî ìóæó äëÿ ìåíå ëèøèëàñü, Ëåäâå æèâó, íà ïîòàëó êîìó òè ìåíå ïîêèäàºø? Îòæå, ÷îãî ìåí³ æäàòè òåïåð? Ò³ëüêè òîãî, ùî áðàò ì³é Ï³ãìàë³îí îö³ ìóðè ïîòóæí³ çðóéíóº, ÷è ãåòóë ßðá ó ïîëîí ïîâåäå? Îõ, êîëè á õî÷ ïîòîìêà â³ä òåáå, Ïîêè ïîêèíåø ìåíå, çà÷àëà áóëà, ùîá õî÷ ìàëåíüêèé Á³ãàâ Åíåé ïî ñâ³òëèö³ é íàãàäóâàâ ëè÷êîì òâ³é âèãëÿä, – Íå â³ä÷óâàëà á, ùî ÿ âæå ïðîïàùà òàêà ³ ñàìîòíÿ”. Òàê ãîâîðèëà, à â³í, ïðèãàäàâøè Þï³òåðà ñëîâî, É îêîì íå êë³ïíóâ, à â ñåðö³ çìàãàâñÿ òà á³ëü ãàìóâàâ ñâ³é, Âðåøò³ â³í êîðîòêî êàæå: “Öàðèöå, í³êîëè íå ì³ã áè ß çàïåðå÷èòü, õî÷ ñê³ëüêè á òè ïîñëóã ñâî¿õ íå çãàäàëà. Áóäå ïðèºìíî é Åë³ññó ñïîãàäóâàòü, ïîêè ì³é ðîçóì Áóäå ïðèòîìíèé ³ ïîêè ì³é äóõ çìîæå ðóõàòè ò³ëîì. Äåùî, äî ðå÷³, ñêàæó: í³êîëè íå ìàâ ÿ íàä³¿ Âòå÷ó ñâîþ çàòà¿òè, íå äóìàé òîãî, ³ í³êîëè ß íå íîñèâ ñìîëîñêèï³â âåñ³ëüíèõ, òâî¿ì ÷îëîâ³êîì ß íå ââàæàâñÿ ³ øëþáíèõ ÿ óç íå øóêàâ. ßêáè äîëÿ Æèòü çà áàæàííÿì äàëà, ïî ñâî¿é óñå ä³ÿòè âîë³, ß ïîñåëèâñÿ á ó Òðî¿, ïî-ïåðøå, ³ ìèë³ ìîãèëè Ð³äíèõ íå êèíóâ áè. Çàìîê Ïð³àì³â ñòîÿâ áè âèñîêèé, Äëÿ ïåðåìîæåíèõ çíîâó òîä³ ÿ Ïåðãàì çáóäóâàâ áè. Òà äî ²òàë³¿ íàñ Àïîëëîí òåïåð êëè÷å Ãð³íåéñüêèé, Êëè÷óòü â³ùàííÿ ë³ê³éñüê³ â âåëèêó ²òàë³þ ¿õàòü. Òàì ³ êîõàííÿ, ³ ð³äíà â³ò÷èçíà. ßêùî ô³í³ê³éêó Òÿãíå, òåáå, â³ä ë³â³éñüêîãî ì³ñòà é òâåðäèíü Êàðôàãåíà, ×îì òîá³ çàçäðî, ÿê òåâêðè îñÿäóòü â Àâçîí³¿, âðåøò³? Â³ëüíî æ ³ òåâêðàì äåðæàâè øóêàòè ó çåìëÿõ äàëåêèõ. Â ÷àñ, êîëè âîãêîþ ìëîþ í³÷ çåìëþ îãîðíå é ïîñõîäÿòü Çîð³ âîãíèñò³, ò³íü áàòüêà Àíõ³ñà ó ñí³ ìåíå êëè÷å,

600

Публій Вергілій Марон Æóðíèé ñòðàøèòü ìåíå îáðàç éîãî, é ñèí Àñêàí³é âîëàº, É êðèâäà éîãî, äîðîãîãî ùî ÿ éîãî îñü ïîçáàâëÿþ Öàðñòâà Ãåñïåð³¿ é êðàþ, ÿêèé éîìó äîëÿ ïðèçíàëà. Â³ñíèê áîã³â, â³ä ñàìîãî Þï³òåðà ïîñëàíèé, ç íåáà Íàì ùå é íàêàçà â³ä íüîãî ïðèí³ñ – êëÿíóñü ãîëîâàìè Íàøèìè. Â äåííîìó ñâ³òë³ ñàì áà÷èâ ÿ áîãà, ÿê âõîäèâ Â ì³ñòî, ³ âóõàìè öèìè âèðàçíî ÿ ÷óâ éîãî ãîëîñ. Òîæ ïåðåñòàíü ³ ìåíå, ³ ñåáå öèìè ñêàðãàìè ìó÷èòü: Íå ïî ñâî¿é-áî ÿ âîë³ â ²òàë³þ ¿äó”. Äîâãî äèâèëàñü, ÿê â³í ãîâîðèâ öå, âîíà â³äâåðíóëàñü, Âîäÿ÷è â á³ê òî â îäèí, òî ó äðóãèé î÷èìà, ³ ìîâ÷êè Çì³ðèâøè ïîãëÿäîì ãí³âíèì éîãî, ïðîìîâëÿº, íàðåøò³: “Çðàäíèêó, íå â³ä áîãèí³ íàðîäæåíèé òè, òâî¿ì áàòüêîì Áóâ íå äàðäàíåöü, à ãð³çíèé Êàâêàç ïîðîäèâ ³ç òâåðäî¿ Ñêåë³, ³ ãðóääþ ã³ðêàíñüê³ òèãðèö³ òåáå ãîäóâàëè. Ùî òóò õîâàòè é ÷îãî öå ÿ á³ëüøå ÷åêàòè ùå ìàþ? Ìîæå, ç³òõíóâ õî÷, ïî÷óâøè ì³é ïëà÷, ìîæå, îêîì õî÷ êë³ïíóâ, Ìîæå, çàïëàêàâ, íå ñòðèìàâøèñü, ìîæå, ïîæàëóâàâ ëþáó? Ç ÷èì ïîð³âíÿòè öå ìîæíà? Îõ, ïåâíî, ñïîê³éíî äèâèòèñü Òóò íå ìîãëè á í³ Þíîíà íàéâèùà, í³ áàòüêî Ñàòóðí³é. Ïðàâäè íåìà âæå í³äå. Ïðèéíÿëà ÿ òîä³ á³äîëàõó, Âèêèäíÿ ìîðÿ, ³ öàðñòâî, áåçóìíà, ³ç íèì ïîä³ëèëà, Òîâàðèø³â éîãî é ôëîò â³ä çàãèáåë³ ÿ âðÿòóâàëà. Ôóð³é âîãíåì ÿ ïàëàþ! Â³ùóí Àïîëëîí äåñü óçÿâñÿ, Òóò ³ ë³â³éñüê³ îðàêóëè, òóò ³ Þï³òåðà â³ñíèê, Áîæî¿ âîë³ òîâìà÷, ïðèíîñèòü æàõëèâ³ íàêàçè. Âæå, î÷åâèäíî, é áîãè çàéíÿëèñÿ öèì ä³ëîì, öåé êëîï³ò ¯õ íåïîêî¿òü. ß çîâñ³ì òåáå íå òðèìàþ, í³ òâåðäæåíü ß íå çáèâàþ òâî¿õ, ¿äü â ²òàë³þ ç âèõðîì, íà õâèëÿõ Öàðñòâà øóêàé. ß íàä³þñü, ïðîòå, ÿê æèâóòü ñïðàâåäëèâ³ Áîæ³ ùå ñèëè, çàçíàºø òè êàðè íà ñêåëÿõ, Ä³äîíó Êëèêàòè áóäåø ïî ³ìåí³ ÷àñòî. À ÿ çà òîáîþ Çëèíó, íåâèäíà, â ïåêåëüí³ì äèìó; à ÿê äóøó õîëîäíà Ñìåðòü â³äîêðåìèòü îä ò³ëà, ñêð³çü ï³äå ì³é äóõ çà òîáîþ. Òÿæêî, ïîãàíöþ, ñïîêóòóºø òè; ³ ïðî âñå ÿ ä³çíàþñü, – Ä³éäå öÿ â³ñòêà äî äóõ³â ï³äçåìíèõ”. Ââ³ðâàëà íà öüîìó Ñëîâ³ ðîçìîâó é âòåêëà, íå ìîãëà-áî íà ñâ³òëî äèâèòèñü, Çíèêëà ç î÷åé ³ ëèøèëà éîãî, ùî íå çâàæèâñü ³ ñëîâà Ç æàõó ïðîìîâèòü, õî÷ ìàâ ùî ñêàçàòè. Ç³ìë³ëó ñõîïèëè Ñëóãè ³ â ñïàëüí³ ¿¿ ìàðìóðîâ³é íà ëîæå ïîêëàëè. Òóò æå ïîáîæíèé Åíåé, õî÷ ³ ïðàãíå â³äðàäó ¿é â áîëþ Äàòè é ñëîâàìè æóðáó ðîç³ãíàòè, õî÷ ã³ðêî ðèäàº, Õî÷ ³ç êîõàííÿ âìë³âàº ñåðäåøíèé, òà áîæèì íàêàçàì Âñå æ ï³äêîðÿþ÷èñü, â³í ïîñï³øàº äî ôëîòó. À òåâêðè

601

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Çàðàç âçÿëèñÿ äî ä³ëà, é íà ìîðå âæå ñóäíà âèñîê³ Ç áåðåãà ñòàëè çñóâàòè. Ñïëèâàþòü íàìàùåí³ äíèùà, Çíîñÿòü íåòåñàí³ âåñëà ³ ñòîâáóðè äóáà ç êîðîþ, 400 Áî óò³êàþòü. Ìîæíà ïîáà÷èòè þðìè ìàíäð³âí³, ÿê ç ö³ëîãî ì³ñòà Ðèíóòü, íåìîâ ò³ ìóðàõè, ùî äáàþòü íà çèìó é ÿ÷ìåíþ Êóïó âåëèêó íàíîñÿòü äî ñõîâó, ¿õ ÷îðí³ çàãîíè Ïîëåì ³äóòü ³ çäîáè÷ íåñóòü ÷åðåç òðàâè ñòåæêàìè. Çåðíà âåëèê³, òÿæê³, îäí³ ³ç íèõ êîòÿòü íàñèëó, Ñïèíîþ ¿õ ï³äïèõàþòü, à ³íø³ ó ëàâè ãóðòóþòü ² ï³äãàíÿþòü ïîâ³ëüíèõ: âñÿ ñòåæêà êèïèòü ó ðîáîò³. Ùî æ òè, Ä³äîíî, â³ä÷óëà â òó õâèëþ, ÿê öå ñïîãëÿäàëà? ßê æå òè ã³ðêî çàïëàêàòè ìóñèëà, áà÷à÷è â çàìêó, ßê òàì íà áåðåç³ ïðàöÿ êèïèòü, ÿê ö³ëåº ìîðå Ïåðåä òâî¿ìè î÷èìà êëåêî÷å â³ä ðóõó òàêîãî? Âëàäî êîõàííÿ, ÿêà òè íåëþäñüêà, ùî âèòåðï³òü ìóñèòü Ñåðöå ëþäèíè â³ä òåáå! ¿¿ ïîðèâàº ³ùå ðàç Ñë³ç ³ áëàãàííÿ çàçíàòè, ö³ëêîì ï³äêîðèòèñü êîõàííþ É íå çàíåäáàòè í³÷îãî ðàí³øå, í³æ ìàðíî óìåðòè. “Àííî, ÷è áà÷èø öåé ïîñï³õ íà áåðåç³ âñüîìó: ç³éøëèñÿ Òàì çâ³äóñ³ëü, ïàðóñè âæå íà â³òð³ çíÿëèñü, ìîðåïëàâö³ Âåñåëî ïàëóáè âæå óâ³í÷àëè, Îõ, ñåñòðî, ÿêáè ÿ Ãîðÿ òàêîãî ìîãëà ñïîä³âàòèñü áóëà, òî ñüîãîäí³ Ïåðåíåñòè éîãî ìàëà á ÿ ñèëó; çä³éñíè öå áàæàííÿ, Àííî, îäíå, áåçòàëàíí³é ìåí³; áî òåáå ëèø òîé çðàäíèê Ùå øàíóâàâ ³ òîá³ äîâ³ðÿâ òàºìíèö³ íàéãëèáø³; Òè ò³ëüêè çíàëà, ÿê ³ êîëè ï³äñòóïèòè äî íüîãî. Éäè, ìîÿ ñåñòðî, é äî ãîðäîãî âîðîãà ñëîâîì ïîê³ðíèì Ñêàæåø: ÿ íå ñêëàäàëà â Àâë³ä³ äàíàéöÿì ïðèñÿãè Çíèùèòè ïëåì’ÿ òðîÿíñüêå, í³ ôëîò ï³ä Ïåðãàì ÿ íå ñëàëà, Íå âèêëèêàëà í³ ïðàõó, í³ ìàí³â ÿ áàòüêà Àíõ³ñà, ×îì â³í, æîðñòîêèé, ìåíå íå ïîñëóõàâ? Êóäè ïîñï³øàº? Õàé æå õî÷ öåé ðàç âîñòàííº ïîñòóïèòüñÿ á³äí³é êîõàí³é: Õàé çà÷åêàº íà çðó÷íèé â³ä’¿çä ³ íà â³òåð ïîïóòíèé. ß íå ïðîøó í³ ïðî äàâíº ïîäðóææÿ, ÿêå âæå â³í çðàäèâ, Àí³ íå õî÷ó, ùîá Ëàö³é ïðåêðàñíèé ³ öàðñòâî ïîêèíóâ: ×àñó õâèëèíêó ïðîøó, ùîá øàëîâ³ ñïîê³é çäîáóòè, Ïîêè íàâ÷èòü ìåíå äîëÿ çíîñèòè ãîðå ñïîê³éíî. Ëàñêè ïðîøó ëèø îñòàííüî¿, – çìèëóéñÿ òè íàä ñåñòðîþ. Çðîáèòü ¿¿ â³í ìåí³, – àæ äî ñìåðò³ ÿ äÿêóâàòü áóäó”. Òàê âîíà ìîâèëà, æàëåì-ïëà÷åì ñåñòðà áåçòàëàííà Òàê óìë³âàëà. Òà â³í, í³ íà ÿê³ áëàãàííÿ íå ÷óëèé, Ïåðåãîâîð³â ³ ñëóõàòü í³ÿêèõ íå õî÷å, áî äîëÿ

602

Публій Вергілій Марон Íå äîçâîëÿº, ³ áîã éîãî âóõî â÷èíèâ íåïðèõèëüíèì. ßê áóðåâ³¿ íà Àëüïàõ çàâ³çüìóòüñÿ âèðâàòü ç êîð³ííÿì Ïåðåäêîâ³÷íîãî äóáà, ùî ñèëó â³êàìè ãðîìàäèâ, Â³þòü – ³ çâ³äñè, ³ çâ³äòè éäå ãîì³í, ³ ëèñòÿ âæå çåìëþ Ãðóáîþ âêðèëî âåðñòâîþ, ñòðÿñàºòüñÿ ïåíü; â³í íà ñêåë³ Ì³öíî ñòî¿òü – äî Òàðòàðó ñò³ëüêè æ ïóñòèâ â³í êîð³ííÿ, Ñê³ëüêè ñÿãàº íåáåñ âåðõîâ³òòÿ. Îòàê íà ãåðîÿ Âñ³ íàëÿãàþòü íåâïèííèì áëàãàííÿì; ³ ñàì â³í ó ñåðö³ ×åñíîìó ãëèáîêî ãîðå âàæêåº â³ä÷óâ, àëå ãîä³: Â³í ïîñòàíîâè íå çì³íèòü, äàðåìíî é ñëüîçàìè âìèâàòèñü. 450

Äîë³ ñìóòíî¿ çëÿêàëàñü òîä³ áåçòàëàííà Ä³äîíà É ñìåðò³ áëàãàº, íàáðèäëî ¿é äîâøå íà ñâ³ò öåé äèâèòèñü. Ùîá ÷èìñêîð³øå çðîáèòè âñå òå, ùî ñîá³ çàãàäàëà, Ùîá ðîçïðîùàòèñü ç³ ñâ³òîì, â÷èíèëà âîíà óçëèâàííÿ ² íà êàäèëüí³ì æåðòîâíèêó áà÷èòü – àæ ñòðàøíî ñêàçàòè – Ñòðóì³íü ñâÿùåííèé ç÷îðí³â, â êðîâ ïîãàíó âèíî îáåðíóëîñü. Àëå ïðî äèâî í³êîìó âîíà, ³ ñåñòð³, íå ñêàçàëà. Áóâ ó ïîêîÿõ âåñü ç ìàðìóðó õðàì ¿¿ ïåðøîãî ìóæà. Â øàí³ â³í áóâ íåçâè÷àéí³é, óìàºíèé çàâæäè ñòð³÷êàìè Ç á³ëî¿ øåðñò³ ³ â³òòÿì çåëåíèì, íåíà÷å ó ñâÿòî. Çâ³äòè ïî÷óâñÿ ¿é ãîëîñ ¿¿ ÷îëîâ³êà, – çäàâàëîñü, Êëèêàâ ¿¿ â³í, ÿê çåìëþ âñþ ï³òüìà í³÷íà îá³éìàëà ² íàä ïîêð³âëåþ âåæ³ êâèëèâ ñâîþ ï³ñíþ òóæëèâó Ïóãà÷ ñàìîòí³é, ïðîòÿæí³ âèâîäÿ÷è çâóêè ïå÷àëüí³, Àëå, êð³ì òîãî, ³ùå é â³ùóâàííÿ ïîáîæíèõ ïðîðîê³â Â ãð³çíèõ çíàìåííÿõ æàõàþòü ¿¿. Åíåé áåçñåðäå÷íèé Â ñíàõ íåïîêî¿òü ¿¿, îøàë³ëó; ³ ñíèòüñÿ ¿é çàâæäè, Ùî çàëèøèëàñü ñàìà, ³äå øëÿõîì äàëåêèì ñàìîòíÿ Òà ó äàëåêèõ çåìëÿõ ïóñòèííèõ ò³ð³éö³â øóêàº. Òàê áîæåâ³ëüíèé áà÷èâ Ïåíòåé Åâìåí³ä ö³ë³ þðìè, É ñîíöå ïîäâ³éíèì çäàâàëîñü éîìó, ³ ïîäâ³éíèìè Ô³âè; ×è ÿê íà ñöåí³, â âèä³íí³ áîëþ÷îìó, ìàò³ð’þ ãíàíèé, Â³ä ñìîëîñêèï³â ³ ÷îðíîãî ãàääÿ Îðåñò óò³êàº, Ñèí Àãàìåìíîíà, é ïîìñòè áîãèí³ ñèäÿòü íà ïîðîç³. Îòæå, êîëè, çáîæåâîë³âøè ç áîëþ, íàâàæèëàñü âìåðòè, ×àñ òîä³ é ñïîñ³á ïðèäóìóº, – æóðíó ñåñòðó íàâ³ùàº, Çàäóì â³ä íå¿ õîâàþ÷è âñå æ, ³ ç ïîâíèì íàä³¿, ßñíèì îáëè÷÷ÿì äî íå¿ ãîâîðèòü: “Â³òàé ìåíå, ð³äíà, Ñïîñ³á çíàéøëà ÿ, ÿêèé ìåí³ âåðíå éîãî àáî çâ³ëüíèòü Ñåðöå ìîº â³ä ëþáîâ³. Àæ ãåí íà ìåæ³ îêåàíó, Ç çàõîäó ñîíöÿ, äå êðàé åô³îï³â íàéäàëüøèé, – â³ñü ñâ³òó, Ãóñòî ç³ðêàìè ÿñíèìè îáñèïàíó, êðóòèòü íà ïëå÷àõ Âëàäàð âñåñèëüíèé Àòëàíò. ² æðèöþ ç ò³º¿ êðà¿íè, Ç ðîäó ìàññ³ë³â, ìåí³ ïîêàçàëè, ùî çàâæäè äåðæàëà Õðàì Ãåñïåð³ä ó îï³ö³, äëÿ çì³ÿ ãîòîâèëà ¿æó,

603

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ùå é çáåð³ãàëà ñâÿùåííå ãàëóççÿ íà äåðåâ³, ïëèííèé Ìåä íàëèâàëà ³ ñèïàëà ìàêîì, ùî ñîí íàâ³âàº. ×àðàìè ñåðöå çâ³ëüíèòü îá³öÿëà âîíà, ÷èº ñõî÷å. ²íøîìó æ òóãó íàñëàòè íà ñåðöå òÿæêó, çàâåðíóòè Âîäè ó ð³êàõ ³ çîð³ íåáåñí³ ñïèíèòè â äîðîç³. Âèêëè÷å äóõ³â ç ï³äçåìíî¿ ï³òüìè, çåìëÿ ï³ä íîãàìè – ×óòèìåø – áóäå ðè÷àòè, ³ç ã³ð ÿâîðèíè ïîñõîäÿòü. Ð³äíà, êëÿíóñÿ áîãàìè, òâîºþ êëÿíóñü ãîëîâîþ, Ùî íàä óñå äîðîãà ìåí³, äóæå íåðàäî äî ÷îðíèõ ×àð îòèõ íèí³ ÿ, ñåñòðî, âäàþñü. Ïîñåðåäèí³ äâîðó Òè íåïîì³òíî ðîçïàëèø áàãàòòÿ ³ çáðîþ âîºííó Òàì ïîêëàäåø òè, ùî òîé íå÷åñòèâåöü çàëèøèâ íà ñò³íàõ Â íàø³é ñâ³òëèö³, éîãî âñ³ òðîôå¿; ³ ëîæå ïîäðóæíº, Ùî ïîãóáèëî ìåíå, íà âîãîíü ïîêëàäè, áî ÿ õî÷ó Çíèùèòè é ñë³ä ïî ò³ì ìóæó ïîãàí³ì, – öå é æðèöÿ âåë³ëà”. 500 Ìîâèëà òàê ³ çàìîâêëà, ³ áë³ä³ñòü ëèöå ¿é ïîêðèëà. Àííà æ íå ìîæå çáàãíóòè, ïðîòå, ùî â íîâîìó îáðÿä³ Ñìåðòü çàòà¿ëà ñåñòðà, ³, íå æäàâøè òàêîãî áåçóìñòâà, Íå ïîáîÿëàñÿ á³ëüøîãî, àí³æ ïðè ñìåðò³ Ñ³õåÿ, Îòæå, é âèêîíóº ñêàçàíå. Ùîéíî âîãîíü âåëè÷åçíèé çâåëè ³ç ÿëèíè é äóáèíè Ï³ä íåáåñà, ñåðåä äîìó, öàðèöÿ òå ì³ñöå â³íêàìè ² æàë³áíèìè ã³ëêàìè îáâîäèòü, ñêëàäàº òðîôå¿ Çâåðõó ³ ìå÷, ùî ëèøèâñÿ ïî íüîìó, ³ ñòàâèòü íà ëîæ³ Îáðàç éîãî,– ¿é â³äîìå ìàéáóòíº. Óñ³ ïîñòàâàëè Êðóã â³âòàðÿ, ³ æðèöÿ, ðîçïë³âøè âîëîññÿ, âîëàº Òðè÷³ ïî ñòî ðàç áîã³â, – ³ Åðåáà, ³ Õàîñ, Ãåêàòó Êëè÷å òðèëèöþ ³ ä³âó òðèâèäó Ä³àíó. Çëèâàº Âîäó, òàê ìîâ ³ç äæåðåë àâåðí³éñüêèõ, íàçíîñèëà ç³ëëÿ Ç ñîêîì îòðóéíèì, ïðè ì³ñÿö³ ì³äíèì ñåðïîì éîãî çæàâøè; Êèäàº é íàð³ñò ç ëîøà÷îãî ëîáà, ùî ëèø, ÿê âðîäèëàñü, Â ìàòåð³ òîé â³ä³áðàëà ëþáèñòîê. Òóò ³ öàðèöÿ, ç æåðòîâíîþ â ÷èñò³é ïðàâèö³ êðóïîþ, Çíÿâøè âçóòòÿ ç îäí³º¿ íîãè é ðîçïóñòèâøè îä³ííÿ, Âìåðòè ãîòîâà ïðè â³âòàð³; ùå é çàêëèêàº çà ñâ³äê³â Ñèëè íåáåñí³, ³ çîð³ ïðîðî÷³, ³ âñÿêîãî äóõà, Ùî ïàì’ÿòàº é êàðàº ïî ïðàâä³ çà çðàäó â êîõàíí³. Í³÷ áóëà, é ñêð³çü íà çåìë³ ñïî÷èâàëè ñïîê³éíî òâàðèíè Âòîìëåí³, ñïàëè ë³ñè, ïîâòèõàëè æàõëèâ³ ïðîñòîðè Âîäí³, â õâèëèíó, ÿê çîð³ ïëèâëè ïîñåðåäèí³ íåáà, Òèøà ïîëÿ îãîðòàëà, ³ çìîâêëà õóäîáà íà ïàø³, É ïòàøêà ñòðîêàòà, ³ âñå, ùî â îçåðíèõ ïðîñòîðàõ ³ â äèêèõ Õàùàõ æèâå ³ ùî ãëèáîêî òèõî¿ íî÷³ çàñíóëî, É ñåðöå çâ³ëüíÿëîñü â³ä äåííèõ òóðáîò ³ òðóäè çàáóâàëî.

604

Публій Вергілій Марон Òà ô³í³ê³éêà íåùàñíà íå ñïàëà, ó íå¿ íà î÷³ Ñîí âæå í³êîëè íå ç³éäå, ³ ùàñòÿ í³÷íîãî í³êîëè Ñåðöå ³ î÷³ ¿¿ íå çàçíàþòü; ùå ãîðå äâî¿òüñÿ ² îæèâàº æîðñòîêà ëþáîâ, ñåðöå ëþòòþ ïàëàº. Òðîõè ïîäóìàâøè, òàê ðîçìîâëÿº âîíà ³ç âàãàííÿì: “Ùî òåïåð ìàþ ïî÷àòè, ÷è, âçÿòà íà ñì³õ, çàâåðíóòè Çíîâó ñòàðèõ æåíèõ³â ³ ïðîñèòü, ùîá íîìàäè çà æ³íêó Áðàëè ìåíå, ò³, ÿêèõ ñò³ëüêè ðàç â³äêèäàëà ÿ ãîðäî? Ùî æ, õ³áà ç ôëîòîì òðîÿíñüêèì ³òè é íàéòâåðä³øèõ íàêàç³â Ñëóõàòè òåâêð³â? ¯õ ðàäóº é íèí³, ùî ¿ì ïîìîãëà ÿ, Âäÿ÷í³ñòü ó ñåðö³ çà äàâíº äîáðî ùå ó íèõ çáåðåãëàñÿ. Õàé ÿ ïîãîäæóñü, òà õòî ç íèõ ïðèñòàíå íà öå ³ õòî ñõî÷å Âçÿòè íà ãîðäå ñóäíî òó íåëþáó? Íå çíàºø, íåùàñíà, É íå ðîçóì³ºø çðàäëèâîãî ïëåìåí³ Ëàîìåäîíòà? Ùî æ, ÷è ñàìîòí³é ³çãîéö³ ç ïëàâöÿìè ïëèñòè, ùî ðàä³þòü? Ìîæå, ò³ð³éö³â çáåðó ÿ é ç óñ³ì ìî¿ì â³éñüêîì â³ääàìñÿ ¯ì, ³ íàêàç äàì ÿ òèì, ùî ç Ñ³äîíó ¿õ âèâåëà ùîéíî, Çíîâó íà ìîðå ïóñêàòèñü, â³òðàì ïàðóñè íàñòàâëÿòè? Ãîä³! Âìèðàé ïî çàñëóç³, ñâ³é á³ëü âòèõîìèðþé çàë³çîì! Ñåñòðî, òè ïåðøà, ïëà÷ ì³é çà÷óâøè, ìåíå â ìî¿ì øàë³ Â ëèõî âøòîâõíóëà îöå é â³ääàëà íà ïîòàëó âîðîæó. 550 Íå äîâåëîñÿ ìåí³, íåçàìóæí³é, ñàì³é, áåç ïðîâèíè Â³ê ïåðåæèòü, ÿê òâàðèíà, æóðáè íå çàçíàâøè òàêî¿. Ïðàõó Ñ³õåÿ íà â³ðí³ñòü ÿ äàíåº ñëîâî çëàìàëà”. Òàê âîíà æàë³ ã³ðê³ äîáóâàëà ³ç äíà ñâîãî ñåðöÿ. Íà êîðàáë³, íà âèñîê³é êîðì³, Åíåé, óæå ïåâíèé, Ùî ïîïëèâå, ñïî÷èâàâ, ïîëàäíàâøè óñå, ÿê íàëåæèòü. Îáðàç áîãà éîìó, ³ç îáëè÷÷ÿì çíàéîìèì ³ ð³äíèì, Çíîâó ç’ÿâèâñü óâ³ ñí³ ³ âïåâíÿâ éîãî íà÷å á òàê ñàìî, Ñõîæèé ö³ëêîì íà Ìåðêóð³ÿ, é ãîëîñ òàêèé, ³ òàêèé æå Êîë³ð îáëè÷÷ÿ, ³ âîëîñ ðóñÿâèé, ³ çð³ñò ìîëîäåöüêèé. “Ñèíó áîãèí³, ÿê ìîæåø òè ñïàòè òåïåð ³ íå áà÷èòü, Ñê³ëüêè, áåçóìíèé, òîá³ íåáåçïåê òèõ çàãðîæóº çàðàç? Íå çàïðèì³òèâ, ùî â³þòü ïîïóòí³ çåô³ðè? À çðàäó Â ñåðö³ ñâîºìó âîíà çàìèøëÿº ³ çëî÷èí æàõëèâèé; Âìåðòè ãîòîâà, à ãí³â óñ³ëÿêî ó ñåðö³ êëåêî÷å. ×îì íå ò³êàºø òè çâ³äñè ÷èìäóæ, ÿê ò³êàòè ùå ìîæíà? Ñêîðî ïîáà÷èø, ÿê çàãðàâà ðàííÿ òåáå òóò çàñòàíå, ßê çàõâèëþºòüñÿ ìîðå â³ä ñóäåí, íà íèõ çàïàëàþòü Ôàêåëè, áåðåã ïîæåæåþ âèáóõíå. Ãåé, ó äîðîãó, Íå çâîë³êàé, òè æ áî çíàºø, ùî ñåðöå æ³íî÷å º çàâæäè Çì³ííå é õèòêå”. Òàê â³í ìîâèòü ³ â òåìðÿâ³ íî÷³ çíèêàº. Â ìèòü òó êîðîòêó Åíåé, íàëÿêàâøèñü ðàïòîâî¿ ç’ÿâè Ìàðåâà ñîííîãî, øâèäêî ñõîïèâñÿ ç³ ñíó é ï³äãàíÿº

605

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òîâàðèø³â: “Ãåé, âñòàâàéòå, ìóæ³, ³ ñ³äàéòå íà ëàâàõ, ² ï³äí³ì³òü ïàðóñè; ïîñëàíåöü-áî îñü áîæèé, ç³éøîâøè Ç íåáà âèñîêîãî, íàì óò³êàòè íàêàçóº é ëèíâè Â³ä óçáåðåææÿ â³äòÿòè. Ïîñëóõàºì âîë³ òâîº¿, Áîæå ñâÿòèé, õòî á íå áóâ òè, ³ çíîâ çà òâî¿ì ìè íàêàçîì Ï³äåìî ðàäî, ëèø òè ïîìàãàé íàì ëàñêàâî ³ çîð³ Äàé íàì íà íåá³ ùàñëèâ³”. Òàê êàæå, ³ ç ï³õîâ âèéìàº Ìå÷ ãðîìîíîñíèé, ³ íèì ðîçòèíàº ïðèïîíè. Îäíàêå Âñ³õ îãîðíóëî çàâçÿòòÿ, çðèâàþòüñÿ – é çðàçó æ äî ä³ëà. Âæå óçáåðåææÿ ëèøèëè, ï³ä ñóäíàìè âîäè âèðóþòü; Ñèëè íàïðóæóþòü, ï³íó çáèâàþòü ³ ñèíÿâó ãîðíóòü. Ñâ³òëî ÿñíå óæå ñèïàëà çíîâó íà çåìëþ Àâðîðà, Âñòàâøè ç øàôðàííîãî ëîæà Ò³òîíà. ² ñàìå òîä³-òî, ßê ëèø öàðèöÿ ïîáà÷èëà ç áàøòè, ùî âæå çàñâ³òàëî ² êîðàáë³ â³äïëèâàþòü ç ï³äíÿòèìè âðÿä ïàðóñàìè, À ïîáåðåææÿ ïîðîæíº é íå âèäíî í³äå ìîðåïëàâö³â, – Äâ³÷³ ³ òðè÷³ óäàðèâøè â ãðóäè ðîçê³øí³ é ðóñÿâå Ðâó÷è âîëîññÿ, áëàãàëà: “Þï³òåðå, ñïðàâä³ öåé çàéäà Çâ³äñè îòàê ³ â³ä’¿äå, óçÿâøè íà ãëóì ìîþ âëàäó? ×îì æå, çà çáðîþ âõîïèâøèñü, íå êèíóòüñÿ ³íø³ ³ç ì³ñòà ¯ì íàâçäîã³í, êîðàáë³â ÷îì íå ñòÿãíóòü ç ïðè÷àë³â? Á³æ³òü æå, Äàéòå âîãíþ ñþäè, øâèäøå äî çáðî¿, çà âåñëà õàïàéòåñü! Äå ÿ? Ùî ìîâëþ? Áåçóìñòâî ÿêå çàìóòèëî òâ³é ðîçóì, Á³äíà Ä³äîíî? Òåáå ëèø òåïåð çâîðóøèâ éîãî çëî÷èí? Áà÷èòü áóëî á, êîëè áåðëî äàâàëà. Îò ñëîâî ³ â³ðí³ñòü Â òîãî, ùî, êàæóòü, ð³äíèõ ïåíàò³â âåçå ³ íà ñïèí³ Âèí³ñ ñòàðåíüêîãî áàòüêà! Íå êðàùå á áóëî éîãî âèðâàòü ² ïîñ³êòè íà êóñî÷êè, ïî ìîðþ ðîçñ³ÿòè, äðóç³â Âèð³çàòü, âáèòè Àñêàí³ÿ, áàòüêîâ³ ç íüîãî ïå÷åíþ Äàòè íà ñò³ë? Ìîæå, ñêàæåø: íåïåâíà áóëà ïåðåìîãà? Õàé ñîá³! Âìåðòè ãîòîâà, ÷îãî ÿ áîÿòèñÿ ìàëà? Â òàá³ð âîãîíü çàíåñëà á ÿ, âñ³ ïëîù³ íàïîâíèëà á æàðîì, Áàòüêà, ³ ñèíà, ³ ö³ëå á ¿õ êîäëî ñïàëèëà, é ñàìà ÿ Â òîìó âîãí³ ñïîïåë³ëà á. Òè, ñîíöå, ó ñâ³òë³ ñâîºìó Áà÷èø, ùî ä³ºòüñÿ â ö³ëîìó ñâ³ò³; Þíîíî, ñàìà òè Æóðá öèõ ïðèçâ³äíèöÿ, çíàºø óñå òå; Ãåêàòî, ùî í³÷÷þ Ïî ðîçäîð³ææÿõ ì³ñüêèõ çàâèâàºø, âè, ïîìñòè áîãèí³, Âè, ïîêðîâèòåë³ áîæ³ Åë³ññè, ùî ãèíå, öå çâàæòå, É çëî÷èí ïî ïðàâä³ ñêàðàéòå, é ïî÷óéòå ìîº âè áëàãàííÿ: ßê âèìàãàº Þï³òåðà âîëÿ íåçëàìíà, ùîá êëÿòèé Ìóæ òîé äîïëèâ äî çåìë³ äåñü, ó ïðèñòàíü çà¿õàâ, ìåòà öÿ Íåïåðåáîðíà,– õàé ïëåì’ÿ â³äâàæíå íà íüîãî ïîâñòàíå, Âèæåíå ç êðàþ, ðîçáèâøè â áîþ, õàé ç ²óëîì ðîçëó÷èòü, Õàé äîïîìîãè â³í ïðîñèòü, õàé áà÷èòü çàãèáåëü ïîãàíó

606

Публій Вергілій Марон Áëèçüêèõ ñâî¿õ. Êîëè æ äîñÿãíå â³í ãàíåáíîãî ìèðó, Õàé íå âò³øàºòüñÿ öàðñòâîì çäîáóòèì ³ ñîíöåì æàäàíèì, Áåç ïîõîðîíó íåõàé ó ï³ñêàõ äåñü íåâ÷àñíî çàãèíå. Òàê ÿ áëàãàþ, ëëþ ç êðîâ’þ ñâîºþ öå ñëîâî îñòàííº. Âè æ, î ò³ð³éö³, çíåíàâèäüòå ð³ä éîãî âåñü ³ ìàéáóòí³ Âñ³ ïîêîë³ííÿ éîãî. Öþ íàøîìó ïðàõó â³ääàéòå Æåðòâó. Íåõàé ì³æ íàðîäàìè íàøèìè äðóæáè íå áóäå É æîäíèõ ñîþç³â, õàé ç íàøèõ ê³ñòîê êîëèñü ìåñíèê ïîâñòàíå! Ùîá ³ âîãíåì, ³ ìå÷åì â³í ãîíèâ ïîñåëåíö³â äàðäàíñüêèõ Íèí³ ³ ïîò³ì êîëèñü, äå ëèø áóäå äëÿ öüîãî íàãîäà. Ç çåìëÿìè çåìë³ íåõàé âîðîãóþòü, ìîðÿ ³ç ìîðÿìè, – Òàê çàêëèíàþ, – ç â³éñüêàìè â³éñüêà, ³ âîíè, ³ ¿õ âíóêè!” Ìîâèâøè òàê, ðîçâàæàº âñ³ëÿêî, ÿê áè ç³éòè ¿é 3 ñâ³òó öüîãî îñòîãèäëîãî ÿê ò³ëüêè ìîæíà íàéøâèäøå. Êîðîòêî òàê âîíà ìîâèòü äî Áàðêè, äî íÿí³ Ñ³õåÿ (Íÿíþ ñâîþ âæå äàâíî ïîõîâàëà ó êðà¿ ñòàðîìó): “Íÿíå÷êî ìèëà, ï³äè-íî ïîêëè÷ ñåñòðó ìîþ Àííó É ïåðåêàæè, ùîá óìèëàñÿ øâèäøå âîäîþ ³ç ð³÷êè, É â³âö³ äëÿ æåðòâè, é âñå ³íøå âçÿëà ³ç ñîáîþ. Õàé ïðèéäå. É òè óáåðè ñâî¿ ñêðîí³ â ñâÿòêîâ³ ñòð³÷êè, áî ÿ õî÷ó Æåðòâó ñò³ã³éñüêîìó ñêëàñòè Þï³òåðó, ùî çà ïîáîæíèì Çâè÷àºì ÿ ïî÷àëà, ùîá, íàðåøò³, ìåí³ ïîê³í÷èòè Ç ñóìîì ñâî¿ì ³ æóðáîþ, é áàãàòòÿ, ùî â íüîìó äàðäàíñüêèé Îáðàç, ïóñòèòè ç âîãíåì”. Òàê ñêàçàëà, à íÿíÿ ñòàðåíüêà Ïîøêàíäèáàëà ñêîð³ø ÿêîìîãà. Ä³äîíà øàë³º, Âñÿ àæ ãîðèòü â³ä æàõëèâèõ äóìîê, ³ äîâêîëà î÷èìà Âîäèòü êðèâàâèìè, çáë³äëà, ó ïëÿìàõ òðåìòèòü âñå îáëè÷÷ÿ, Æàõ îõîïèâ ïåðåä ñìåðòþ ¿¿. Íà ñåðåäíº ïîäâ³ð’ÿ Äîìó âá³ãàº ³, íà âèñîêå áàãàòòÿ ñòóïèâøè, Ç ï³õîâ, øàëåíà, ìå÷ äîáóâàº äàðäàíñüêèé. Îõ, ³íøèé Âæèòîê ìàâ áóòè ³ç òîãî äàðóíêó. ßê ò³ëüêè óçäð³ëà Îä³æ ³ë³éñüêó ³ ëîæå çíàéîìå, çàïëàêàëà ã³ðêî, Ñïîãàäîì òóæíèì îõîïëåíà, ïîò³ì ïðèïàëà äî ëîæà 650 É ñëîâî ñêàçàëà ïðîùàëüíå: “Âè, ïàì’ÿòêè ìèë³, äîïîêè Äîëÿ é áîãè äîçâîëÿëè, ïðèéì³òü ìîþ äóøó é â³ä ãîðÿ Ñåðöå ìîº óâ³ëüí³òü. ß ñâ³é â³ê ïðîæèëà ³ øëÿõàìè, Ùî íàäàëà ìåí³ äîëÿ, ïðîéøëà âæå. Ñüîãîäí³ âåëè÷íèé Îáðàç ì³é ãëèáîêî ç³éäå ï³ä çåìëþ. Ì³ñòî ïðåñëàâíå ß çàñíóâàëà ³ áà÷èëà ìóðè ì³öí³ òîãî ì³ñòà, Ñìåðòü ÷îëîâ³êà ïîìñòèëà é âîðîæîãî áðàòà ñêàðàëà. Îõ, ³ áóëà á ÿ ùàñëèâà, òàêà âæå ùàñëèâà, ëèø ò³ëüêè á Íàøèõ ïîâ³ê áåðåã³â íå òîðêàëèñü Äàðäàí³¿ ñóäíà”. Ìîâèëà öå ³, ëèöåì äî ïîñòåë³ ïðèïàâøè, ãîâîðèòü:

607

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì “Ùî æ, áåç â³äîìñòè äîâîäèòüñÿ âìåðòè, àëå óìèðàéìî, ×àñ-áî íà òîé ìåí³ ñâ³ò. Õàé ò³øèòüñÿ íåëþä äàðäàíñüêèé, Âãëåä³âøè ç ìîðÿ âîãîíü, òà íåõàé éîìó ñìåðòü ìîÿ áóäå Â³÷íèì ïðîêëüîíîì”. Ñêàçàëà, ³ ùå íå äîìîâèëà ñëîâà, ßê òîâàðèñòâî âñå áà÷èòü, ùî âïàëà íà ìå÷ ³ âæå êðîâ’þ Ï³íèòüñÿ é çáðèçêóº ðóêè. Â âèñîêèõ ñâ³òëèöÿõ ïî÷óâñÿ Ïëà÷ ¿õ, âæå â³ñòêà ëåòèòü ïî ñõâèëüîâàí³ì ì³ñò³. Âæå ëåìåíò, Çîéêè é ðèäàííÿ æ³íî÷³ â áóäèíêàõ ëóíàþòü, äî íåáà Ñòîã³í ï³äíîñèòüñÿ òóæíèé. ² òàê âèãëÿäàëî, ùî í³áè Âàëèòüñÿ âåñü Êàðôàãåí, ùî âîðîã äî ì³ñòà âëîìèâñÿ, Ïàäàº Ò³ð ñòàðîâèííèé, ³ ïîëóì’ÿ îí øàëåí³º Ïîíàä äàõàìè äîì³âîê ëþäñüêèõ ³ îñåëü áîãîñëàâíèõ. Âñå öå ïî÷óëà ñåñòðà ³ ëåòèòü, òðåìòÿ÷è, ìîâ áåçòÿìíà, Í³ãòÿìè äðÿïàº ëèöÿ òà á’º êóëàêàìè ó ãðóäè, Âñ³õ íà á³ãó ðîçáèâàº, âìèðàþ÷ó êëè÷å íà éìåííÿ: “Îñü ùî íàïðàâäó áóëî, òè, ñåñòðî, ìåíå îáìàíóëà! Îñü ùî ìåí³ òå áàãàòòÿ, é âîãí³, é â³âòàð³ ãîòóâàëè! Êèíóò³é – ùî ìåí³ æàëóâàòü òðåáà? Ùî òè íå õîò³ëà Ìàòè ñåñòðè á³ëÿ ñåáå ïðè ñìåðò³? Íåõàé æå áóëà òè Ðàçîì ç ñîáîþ é ìåíå ïîâåëà á, ³ îáîõ íàñ çàáðàëè á Òîé ñàìèé á³ëü â³ä çàë³çà é òà ñàìà õâèëèíà. ² ÿ æ áî Öèìè ðóêàìè âîãîíü ðîçêëàäàëà, áîã³â çàêëèêàëà, Ùîá áåçñåðäå÷í³é áëèç òåáå, êîëè òè ëåæàëà, íå áóòè. Ñåñòðî, ñåáå òè é ìåíå, ñâ³é íàðîä, ³ áàòüê³â ïîãóáèëà, É ì³ñòî ñ³äîíñüêå. Ïîäàéòå âîäè, õàé ðàíè îáìèþ, Ïîäèõ îñòàíí³é óñòàìè âëîâëþ”. Öå ñêàçàâøè, íà ñõîäè Âèéøëà âèñîê³ é ñåñòðó, ï³âæèâó ùå, îáíÿâøè, ãîëóáèòü, Øàòàìè ÷îðíó ³ç íå¿, ðèäàþ÷è, êðîâ îáòèðàº. Òà æ ïîãàñàþ÷³ î÷³ ðîçïëþùèòè õî÷å, òà ãîä³ – Ìë³º; ëèø ðàíà äåñü ãëèáîêî â ãðóäÿõ ÿòðèòüñÿ. Òðè ðàçè, Ñïåðøèñü íà ë³êò³, çä³éìàëàñü ³ ïàäàëà çíîâó íà ëîæå, Òðè÷³ áëóêàþ÷èì ïîãëÿäîì ñâ³òëà øóêàëà íà íåá³, Ò³ëüêè ïîáà÷èëà ñîíöå, é ç ãðóäåé ¿¿ âèðâàâñÿ ñòîã³í. Òóò âñåìîãóòíÿ Þíîíà íàä äîâãèì öèì ñêîíîì ³ áîëåì Çãëÿíóâøèñü, øëå ³ç Îë³ìïó ²ð³äó, ùîá òà óâ³ëüíèëà Äóøó, ÿêà ùå áîðîëàñü, ³ çëèò³¿ ò³ëà ñóãëîáè. Áî íå â íàëåæíó äëÿ íå¿ ãîäèíó âîíà óìèðàëà, Í³ ïðîâèíèëàñü, ùîá âìåðòè, àëå ïåðåä÷àñíî é íàãàëüíî Â øàë³ ãîð³ëà. Òîìó Ïðîçåðï³íà ³ç ëîáà ó íå¿ Ùå íå âçÿëà çîëîòîãî âîëîññÿ é ñò³ã³éñüêîìó Îðêó 700 Íå ïðèñóäèëà ¿¿ ãîëîâè. Îòîæ íà øàôðàííèõ Êðèëàõ ³ç íåáà ²ð³äà çë³òàº, ðîñèñòà, äî ñîíöÿ Òèñÿ÷³ áàðâ ðîçñèïàº, ³ íàä ãîëîâîþ ñïèíèâøèñü – “Æåðòâó öþ Ä³òó íåñó çà íàêàçîì, òåáå ç öüîãî ò³ëà

608

Публій Вергілій Марон ß óâ³ëüíÿþ”, – òàê êàæå é ïðàâèöåþ âîëîñ çðèâàº; Âèéøëî ³ç ò³ëà òåïëî, ³ ç ïîâ³òðÿì æèòòÿ â³äëåò³ëî. ÊÍÈÃÀ Ï’ßÒÀ Áóðÿ çíîâó íàñòèãàº ôëîò Åíåÿ ³ ïðèãàíÿº éîãî äî Ñ³ö³ë³¿. Ãîñòèííî ïðèéíÿòèé Àöåñòîì, âîæäü òðîÿíö³â ó ðîêîâèíè ñìåðò³ ñâîãî áàòüêà Àíõ³ñà âëàøòîâóº ïîõîðîíí³ ³ãðè – êîðàáåëüí³ ïåðåãîíè, çìàãàííÿ ç á³ãó, á³é íàâêóëà÷êè, ñòð³ëÿííÿ ç ëóêà, äèòÿ÷³ ³ãðè. Òèì ÷àñîì Þíîíà ï³äáóðþº òðîÿíñüêèõ æ³íîê, ³ ò³ ï³äïàëþþòü ôëîò òðîÿíö³â. Íàìîâëåíèé Íàâòîì ³ çà ïîðàäîþ Àíõ³ñà Åíåé çàëèøàº â Ñ³ö³ë³¿ ñòàðèõ ³ çíåñèëåíèõ ³, çàñíóâàâøè ì³ñòî Ñåãåñòó, â³äïëèâàº. Ï³ä îï³êóâàííÿì Íåïòóíà, ÿêîãî ïðîñèëà ïðî öå Âåíåðà, â³í áëàãîïîëó÷íî ïëèâå äî ²òàë³¿, âòðàòèâøè â äîðîç³ ëèøå ñòåðíè÷îãî Ïàë³íóðà. ÊÍÈÃÀ ØÎÑÒÀ Ïðèáóâøè äî ²òàë³¿, Åíåé âèñàäæóºòüñÿ á³ëÿ ì³ñòà Êóì ³ â õðàì³ Àïîëëîíà çóñòð³÷àºòüñÿ ç æðèöåþ Ñ³â³ëëîþ, ÿêà â³ùóº éîãî äîëþ. Â³í ïðîñèòü Ñ³â³ëëó çðîáèòè òàê, ùîá â³í ïîáà÷èâñÿ â ï³äçåìíîìó öàðñòâ³ ç ò³ííþ ñâîãî áàòüêà Àíõ³ñà. Ñ³â³ëëà ïîêàçóº éîìó, ÿê òóäè ä³ñòàòèñÿ. Åíåé õîâàº Ì³çåíà ³ çäîáóâàº âêàçàíå Ñ³â³ëëîþ “çîëîòå ã³ëëÿ”. Ïî ïðèíåñåíí³ æåðòâè Ïðîçåðï³í³ Åíåé ³ç Ñ³â³ëëîþ ñïóñêàºòüñÿ â ï³äçåìíå öàðñòâî. Ò³í³ ïîìåðëèõ á³ëÿ ð³êè Àõåðîíòó, ÷åðåç ÿêó ïåðåâîçèòü Åíåÿ Õàðîí. Çóñòð³÷ ç Öåðáåðîì. Öàðñòâî ñóää³ Ì³íîñà, ð³çí³ âèäè ò³íåé. Â Åë³ñ³¿, êðà¿í³ â³÷íîãî áëàæåíñòâà, Àíõ³ñ âèêëàäàº ñèíîâ³ ñâîº â÷åííÿ ïðî î÷èùåííÿ ³ ïåðåñåëåííÿ äóø ³ ïîêàçóº éîìó íàùàäê³â – ñëàâåòíèõ ðèìëÿí, ïî÷èíàþ÷è ç Ðîìóëà, çàñíîâíèêà Ðèìà, ³ ê³í÷àþ÷è Ìàðöåëëîì, ïëåì³ííèêîì ³ çÿòåì Àâãóñòà. Åíåé ïîâåðòàºòüñÿ íà çåìëþ. Òàê â³í êð³çü ñëüîçè ïðîìîâèâ ³, ôëîòó ïóñòèâøè ïîâ³ääÿ, Äî óçáåðåææÿ åâáåéñüêîãî, âðåøò³, äî Êóì äîïëèâàº. Ñóäíà íîñàìè äî ìîðÿ çâåðíóëèñü, ³ ì³öíî çóáàìè ¯õ ÿêîð³ ïðèêð³ïëÿëè, à äî óçáåðåææÿ ïðèñòàëè Êðóãë³ êîðìè. Íà áåðåã Ãåñïåð³¿ þí³ çàãîíè Ñïðèòíî ç³ñêàêóþòü. Ñ³ì’ÿ âîãíåííå îäí³ äîáóâàþòü, Ñõîâàíå â æèëàõ êàì³ííèõ, ò³ – äåðåâî òÿãíóòü ³ç ë³ñó,– Çâ³ð³â êðè¿âêè ãóñò³, à ò³ – âîäó çíàõîäÿòü äæåðåëüíó. À áëàãî÷åñíèé Åíåé äî âåðøèí, äå âëàäàðèòü íàä íàìè Áîã Àïîëëîí, ³äå äàë³ â âåëèêó ïå÷åðó, â òàºìíå Ë³ãâî ñòðàøíî¿ Ñ³â³ëëè, âåëèêîãî äóõà ÿêî¿ É ñåðöå äåë³éñüêèé â³ùóí íàïîâíÿº íàòõíåííÿì, ìàéáóòíº ¯é â³äêðèâàº. Â ãàé Òð³â³¿, â ä³ì çîëîòèé âîíè âõîäÿòü. ª òàêà â³ñòü, ùî Äåäàë, óò³êàþ÷è ç öàðñòâà Ì³íîñà, Çâàæèâñü ïëèñòè ó ïîâ³òð³ íà êðèëàõ ïðóäêèõ ³ â äîðîç³ Ò³é íåçâè÷àéí³é çàïëèâ àæ äî Àðêò³â õîëîäíèõ, ³, âðåøò³, Ëåãêî îñ³â íà Õàëê³äñüê³ì óçã³ð’¿. ² òóò, äå óïåðøå Òâåðäî â÷óâ çåìëþ, âåñëà êðèëàò³ ïðèí³ñ â³í ó æåðòâó, Ôåáå, òîá³ ³ õðàì ñïîðóäèâ âåëè÷àâèé. Â ïðèòâîð³ –

609

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ñìåðòü Àíäðîãåÿ, à äàë³ ïîêàðà, ÿêó Êåêðîï³äè Çìóøåí³ ìàòè – äàâàòè (î ãîðå!) ñ³ì ä³òîê ùîðîêó. Óðíà íà æåðåáè º òàì. Íàâïðîòè çä³éìàºòüñÿ âãîðó Ç ìîðÿ êíîñ³éñüêà çåìëÿ. Ëþáîâ äî áèêà òóò æàõëèâà, ² Ïàñ³ôàÿ, ³ ëîæå òàºìíå, ³ çì³øàí³ ðîäè. Äàë³ äâîîáðàçíèé âèä Ì³íîòàâðà ñòîÿâ òóò – êîõàííÿ Ãð³øíîãî ñë³ä. Òóò ïîäâèã òîé ñëàâíèé – áóäîâà ³ õîäè Ïëóòàí³ ³ íåðîçâ’ÿçí³ áëóêàííÿ. Àëå æ ³ Äåäàë âæå Çãëÿíóâñü íà ùèðå êîõàííÿ öàðåâî¿ äîíüêè é çðàäëèâ³ Õîäè òàºìí³ ó çàìêó â³äêðèâ, ïîêàçàâøè, äå âèõ³ä Íèòêîþ. ×àñòêó âåëèêó, ²êàðå, òè â òâîð³ òàêîìó Ìàâ áè, ÿêáè ëèøå ñìóòîê äîçâîëèâ. Òâî¿ â³í ïðèãîäè Âèð³çüáèòü ïðîáóâàâ äâ³÷³ ó çîëîò³, é äâ³÷³ ó áàòüêà Ïàäàëè ðóêè. ² äàë³ äèâèëèñü áè òàê, òà âåðíóâñÿ Ïîñëàíèé ïåðøå Àõàò, à ç íèì Ôåáà ³ Òð³â³¿ æðèöÿ, Ãëàâêà äî÷êà Äå¿ôîáà, ùî òàê äî öàðÿ ïðîìîâëÿëà: “Í³, íå òàêèõ òåïåð ÷àñ âèìàãàº îãëÿäèí, íàì òðåáà Ñåìåðî ç ñòàäà âîë³â, ÿê³ äîòåïåð íå âïðÿãàëèñü, Òóò çàêîëîòè é îâå÷îê çà çâè÷àºì âèáðàíèõ ñò³ëüêè æ”. Òàê íàêàçàëà Åíåºâ³. Íå çâîë³êàâøè é õâèëèíè, Æåðòâó çà ñëîâîì ¿¿ ïðèíîñÿòü ìóæ³ íåâ³äêëàäíî, É òåâêð³â çàïðîøóº æðèöÿ ââ³éòè äî âèñîêîãî õðàìó. Âèòÿòî â ñõèë³ âèñîêî¿ ñêåë³ ïå÷åðó âåëèêó; Ñòî òóäè âõîä³â øèðîêèõ âåäå ³ âîð³ò ñòî, à çâ³äòè Ñò³ëüêè æ ³äå ãîëîñ³â ó òîé ÷àñ, ÿê Ñ³â³ëëà ïðîðî÷èòü. Îò äî ïîðîãà ïðèéøëè, à ä³âà: “Ïîðà çàïèòàòè Äîëþ íàì,– êàæå,– ñâîþ, òî æ áîã îñü, ñàì áîã òóò”. Öå ìîâèòü Ïåðåä äâåðèìà, ³ ðàïòîì îáëè÷÷ÿ é âåñü âèãëÿä çì³íèâñÿ, Êîñè ðîçâ³ÿëèñü â íå¿, à ãðóäè çä³éìàþòüñÿ, é ñåðöå Äèêèì íàáðÿêëî øàëåíñòâîì, ³ á³ëüøà çäàºòüñÿ, ³ ãîëîñ 50 Â íå¿ íåëþäñüêèé. Îâ³ÿíà ñèëîþ áëèçüêîãî áîãà, – “Ùîñü çàáàðèâñÿ òè, – êàæå, – òðîÿí÷å Åíåþ, ç îá³òîì ² ìîëèòâàìè? Âñå áàðèøñÿ òè? Ðàí³ø íå â³äêðèþòü Óñò ñâî¿õ â³ùèõ äâåð³ âåëèêîãî õðàìó”. Ñêàçàëà É çìîâêëà, à òåâêð³â, íåìîâ ó ãàðÿ÷ö³, óñ³õ çàòðóñèëî, É öàð ¿õ ³ç äíà ñâîãî ñåðöÿ òàêå ïîñèëàº áëàãàííÿ: “Ôåáå, òè çàâæäè â á³ä³ äî òðîÿíö³â áóâàâ ìèëîñåðäíèé, Òè ³ äàðäàíñüêó ñòð³ëó íàïóòèâ, ³ Ïàð³ñîâ³ ðóêè Íà Åàê³äîâå ò³ëî; ìåíå ïî ìîðÿõ ðîçìà¿òèõ Â³â òè, ÿê³ âåëè÷åçí³ ïðîñòîðè çåìåëü îáìèâàþòü; Â äàëüí³ì Ìàññ³ëüñüê³ì êðàþ ³ â ïîëÿõ, ùî äî Ñ³ðò ïðîñòÿãëèñÿ, Äî áåðåã³â ³òàë³éñüêèõ ò³êàþ÷èõ âñå æ ìè ä³ñòàëèñü. Õàé æå íåäîëÿ òðîÿíñüêà íå äàë³ çà íàìè éäå ñë³äîì! Âè æ, î áîãîâå é áîãèí³, âñ³ ðàçîì, ÿêèì íà çàâàä³

610

Публій Вергілій Марон Áóâ ²ë³îí, áóëà ñëàâà äàðäàíñüêà íåìèëîþ, çãëÿíüòåñü Âè íàä ïåðãàìñüêèì íàðîäîì ëàñêàâî. ² òè, íàéñâÿò³øà Â³ùàÿ ä³âî, ùî çíàºø ìàéáóòíº, – íå öàðñòâà ïðîøó ÿ, Ùî íå íàëåæèòü ìåí³, – äàé â Ëàö³¿ òåâêðàì ïðèòóëîê, Òðî¿ áîãàì ³ ïåíàòàì, ùî ãíàí³ áëóêàþòü. Çáóäóþ Ôåáîâ³ é Òð³â³¿ ç ÷èñòîãî ìàðìóðó õðàì ³ ñâÿòêîâ³ Äí³ âñòàíîâëþ òà ¿õ ³ìåíåì Ôåáà íàçâó ÿ. É íà òåáå Çàõèñòîê æäå âåëè÷àâèé â äåðæàâ³ ìî¿é, äå ÿ â³ù³ Êíèãè òâî¿ çàãàäêîâ³ ïðîðîöòâà, ìîºìó íàðîäó Äàí³, ñêëàäó ³ òîá³, î ìàòè, ìóæ³â ïðèñâÿ÷ó ÿ Âèáðàíèõ. Ëèø íå äàâàé íà ëèñòî÷êàõ ñâî¿ âîðîæáè íàì, Ùîá íå ëåò³ëè ðîçêèäàí³, áóéíèì â³òðàì íà çàáàâó; Äàé íàì ïðîðîöòâî ñàìà, ÿ áëàãàþ”. ² ìîâó óðâàâ â³í. Òà ó ïå÷åð³ â³ùóíêà, ³ùå íå ïðèáîðêàíà Ôåáîì, Â øàë³ áóøóþ÷è, ïðîáóº, ÷è íå óäàñòüñÿ ïîçáóòèñü Áîãà âåëèêîãî ç ñåðöÿ. Òà áîã òèì á³ëüøå óñòà ¿é Ñï³íåí³ òèñíå, ³ ñåðöÿ ¿é äèê³ñòü ïðèáîðêóº äóæ÷å, ² âòèõîìèðþº. Ðàïòîì ñàì³ âæå ñîáîþ â³äêðèëèñü Ñòî âåëè÷åçíèõ âîð³ò õðàìîâèõ, ³ ïðîðîöòâî â³ùóíêè Òàì çàëóíàëî â ïîâ³òð³: “Íàðåøò³, ïî äîâãèõ ïðèãîäàõ, Ùî íà ìîðÿõ ¿õ çàçíàëè, – é íà ñóø³ ÷åêàþòü ùå âàæ÷³, – Ââ³éäóòü äàðäàíö³ ó öàðñòâî ëàâ³íñüêå, òè öèì íå òóðáóéñÿ. Òà âîíè ñêàæóòü: “Áîäàé áè íå âõîäèëè”. Áà÷ó ÿ â³éíè, Â³éíè æàõëèâ³, ³ Ò³áð ÿ îí áà÷ó, ùî ñïîâíèòüñÿ êðîâ’þ. Áóäå æ áî òàì Ñ³ìîåíò, áóäå Êñàíò, áóäå òàá³ð äîð³éñüêèé, ² íàðîäèâñÿ âæå â Ëàö³¿ äðóãèé Àõ³ëë â³ä áîãèí³. Òà íå â³ä³éäå í³êóäè ïðèñóòíÿ ïðè òåâêðàõ Þíîíà, Â ÷àñ, êîëè òè ó âåëèê³é ïîòðåá³ â ÿêèõ ëèø íå áóäåø Ì³ñò ³ ïëåìåí ³òàë³éñüêèõ áëàãàòè ñîá³ äîïîìîãè! Ëèõà òàêîãî ïðè÷èíîþ çíîâó æ äî òåâêð³â ïðèõèëüíà Áóäå ÷óæèíêà, çíîâ ëîæå ÷óæå... Òè ëèø íåùàñòü íå ëÿêàéñÿ, ñòàâàé ïðîòè íèõ ñì³ëèâ³øå, Í³æ äîçâîëÿº òîá³ òâîÿ äîëÿ. Ïóòü ïåðøà ðÿòóíêó, Ùî é íå ãàäàâ òè ïðî íå¿, â³äêðèºòüñÿ ç ãðåöüêîãî ì³ñòà”. Öèìè ñëîâàìè Ñ³â³ëëà êóìåéñüêà ³ç ì³ñöÿ ñâÿòîãî Ñòðàøíî é íåÿñíî âèñï³âóº é âèº ç ïå÷åðè, ïðàâäèâå 100 Ç òåìíèì ì³øàþ÷è. Òàê Àïîëëîí íåþ â³æêàìè ïðàâèòü ² ïîï³ä ãðóäè øàëåíó îñòðîãàìè êîëå. ßê ò³ëüêè Øàë óñòóïèâ ³ óñòà ¿¿ ñï³íåí³ âòèõëè, ïðîìîâèâ Öèìè ñëîâàìè ãåðîé íàø Åíåé: “Âæå í³ÿê³, î ä³âî, Íîâ³ íåùàñòÿ ìåíå íåñïîä³âàí³ á³ëüøå íå ñòð³íóòü. Âñå âæå â ñâî¿é ãîëîâ³ óÿâèâ ÿ ñîá³ ³ ïðîäóìàâ. Ëèø îäíîãî ÿ ïðîøó: ÿêùî òóò äî ï³äçåìíîãî öàðñòâà ª ÿê³ñü äâåð³, º ÷îðíå áîëîòî, ÿêå ðîçëèëîñÿ

611

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ç ïîâåí³ õâèëü Àõåðîíòó, òî õàé æå äîçâîëåíî áóäå Ñòàòè ìåí³ ïåðåä î÷³ áàòüêà ìîãî äîðîãîãî. Òè ìåí³ øëÿõ ïîêàæè é â³ä÷èíè òóäè áðàìó ñâÿùåííó. ß éîãî ç ïîëóì’ÿ âèðâàâ, ÿê òèñÿ÷³ ñòð³ë ïî íàñ áèëè; Âèí³ñ éîãî ÿ ç þðáè âîðîã³â íà öèõ ïëå÷àõ. Ïðîéøîâ â³í Ðàçîì ç³ ìíîþ äîðîãó ïî âñ³õ îêåàíàõ, òåðï³â â³í, Íåì³÷íèé, ìîðÿ ³ íåáà çíåãîäè óñ³ ïîíàä ñèëè ² ïîíàä ñòàðîñò³ äîëþ. Îòîæ â³í íàêàçóâàâ ùèðî, Ùîá óêëîíèâñü ÿ ïîðîãàì òâî¿ì, ùîá áëàãàâ òåáå äóæå. Ìàòè, áëàãàþ, çãëÿíüñÿ, âñåñèëüíà, íà ñèíà, íà áàòüêà, Áî æ ³ Ãåêàòà ãà¿ àâåðí³éñüê³ òîá³ äîðó÷èëà. Ì³ã æå Îðôåé ³ç òåìðÿâè âèêëèêàòü ìàíè äðóæèíè, Õî÷ éîãî ñèëà â äçâ³íêèõ ëèøå ñòðóíàõ, â ê³ôàð³ ôðàê³éñüê³é. Áðàòà òàêîæ ì³ã Ïîëëóêñ â³äêóïèòè ïîçì³ííîþ ñìåðòþ, Ñòî ðàç ïðîéøîâøè òóäè ³ ñþäè. ×è çãàäàòè Àëê³äà Àáî Òåñåÿ? ² ì³é â³ä Þï³òåðà ð³ä ðîçïî÷àâñÿ”. Ïîêè â³í öèìè ñëîâàìè áëàãàâ ³ çà â³âòàð äåðæàâñÿ, Â³äïîâ³äàëà â³ùóíêà: “Áîæèñòî¿ êðîâ³ ïîòîìêó, Ñèíó Àíõ³ñà, òðîÿí÷å, ëåãêèé ïåðåõ³ä äî Àâåðíà, Âäåíü ³ âíî÷³ òàì ÷îðíà Ä³òîâà áðàìà â³äêðèòà, Ò³ëüêè âåðíóòèñÿ çâ³äòè ³ âèéòè íà ñâ³ò öåé íåáåñíèé – Öå óæå òðóä, öå ñïðàâà âåëèêà. ² äåÿê³ ò³ëüêè, Ùî ¿õ Þï³òåð ó ëàñö³ ñâî¿é ïîëþáèâ, ÷è ¿õ äîáëåñòü, Áîæèõ ñèí³â, àæ íà íåáî ï³äíåñëà. Ë³ñè æ ïîì³æ íàìè, ² íàîêîëî Êîö³ò ðîçëèâ ñâî¿ ÷îðí³¿ âîäè. Ùî æ, ÿê áàæàííÿ ó òåáå òàêå, òàêà â ñåðö³ æàäîáà Äâà ðàçè îçåðî Ñò³êñ ïðîïëèâòè ³ äâà ðàçè Òàðòàð ×îðíèé óçäð³òü, ÿê ïðèºìíî íà òðóä öåé øàëåíèé ïóñòèòèñü, –Çíàé, ùî ñë³ä ïåðøå çðîáèòè: äåñü êðèºòüñÿ ì³æ äåðåâàìè Â ò³íÿõ ã³ëëÿ ³ç ëèñòÿì ³ ïðóòòÿì ãíó÷êèì çîëîòåº – Ñâÿòîù³ öå äëÿ Þíîíè ï³äçåìíî¿, ¿õ óêðèâàº Ãàé, ³ ïîõìóðîþ ï³òüìîþ ¿õ ñïîâèâàþòü äîëèíè. Òà íå äîçâîëåíî â ñõîâè ï³äçåìí³ ðàí³øå âñòóïèòè, Äîêè íå ç³ðâàíî ç äåðåâà íàð³ñò îòîé çëîòîëèñòèé; Öå ÿê ðàëåöü Ïðîçåðï³íà-êðàñóíÿ ñîá³ âñòàíîâèëà. Ç³ðâåø òó â³òü çîëîòó – ³ äðóãà óæå âèðîñòàº, É ã³ëêà îòà âæå òàêèì æå êâ³ò÷àºòüñÿ çíîâó ìåòàëîì. Îòæå, òè âèñîêî é ïèëüíî äèâèñü ³, ÿê ò³ëüêè ïîáà÷èø, Â ðóêó áåðè, òàê ãîäèòüñÿ. Áî ëåãêî ñàìà òîá³ äàñòüñÿ, ßê ëèø ïîêëèêàíèé äîëåþ òè; à ÿê í³, òî íå çíàéäåø Ñèëè, ùîá âçÿòè ¿¿, íå ç³òíåø ¿¿ é ñòàëëþ òâåðäîþ. ª á³ëÿ òåáå, êð³ì òîãî, ùå ò³ëî ïîìåðëîãî äðóãà, – 150 Ãåé, òè íå çíàºø, – ³ ö³ëèé òâ³é ôëîò îñêâåðíÿºòüñÿ òðóïîì; Òè ïî ïîðàäó òèì ÷àñîì ïðèéøîâ ³ íàì òîï÷åø ïîðîãè.

612

Публій Вергілій Марон Ñïåðøó éîãî â³äíåñè ³ íàëåæíèì âøàíóé ïîõîâàííÿì; ×îðí³ ÿãíÿòà ñþäè ïðèâåäè, ÿê î÷èùåííÿ æåðòâó. Òàê ëèøå Ñò³êñó ïîáà÷èø ãà¿ ³ æèâèì íåäîñòóïíå Öàðñòâî”. Ìîâèëà òàê ³, ç³ìêíóâøè óñòà ñâî¿, çìîâêëà. Ñìóòîê îáëè÷÷ÿ éîãî îãîðíóâ, íåâ³äîìå ìàéáóòíº Âàæèòü â ñâî¿é ãîëîâ³ â³í. Çà íèì ³ Àõàò ïîñòóïàº, Â³ðíèé òîâàðèø éîãî, ó òàê³é æå æóðá³, êðîê çà êðîêîì; Òàê ì³æ ñîáîþ óäâîõ ðîçìîâëÿëè âîíè é ì³ðêóâàëè, Äðóãà ÿêîãî ïîìåðëîãî ìàëà íà äóìö³ â³ùóíêà, Ò³ëî ÷èº ïîõîâàòè íàëåæèòü. ² îò íà ñóõîìó Áåðåç³ áà÷àòü Ì³çåíà âîíè, ùî çàãèíóâ íóæäåííî, Ñèíà Åîëà – Ì³çåíà. Óì³â â³ä óñ³õ â³í íàéêðàùå Ì³ääþ ñêëèêàòè ìóæ³â ³ Ìàðñà â íèõ ñï³âîì áóäèòè. Ãåêòîðà áóâ öå òîâàðèø âåëèêîãî, ç Ãåêòîðîì ðàçîì Çàâæäè ó á³é â³í õîäèâ, ³ ñóðìîþ, ³ ñïèñîì ñëàâåòíèé, À ÿê Àõ³ëë ïîêîíàâ òîãî ìóæà é ç³ãíàâ ç öüîãî ñâ³òó, Öåé çàâçÿòèé ãåðîé ïðèºäíàâñÿ ÿê äðóã äî Åíåÿ, Äî äàðäàí³éöÿ, ³ âèáðàâ íå ã³ðøå. Òà ðàçó îäíîãî Â³í, ó áåçóìñòâ³ ñâîºìó, çàãðàâ íàä ïðîñòîðàìè ìîðÿ, Äóþ÷è â ìóøëþ ïîðîæíþ, é áîã³â ç íèì çìàãàòèñÿ êëèêàâ. Âèêëèê çìàãàííÿ ïðèéíÿâ ñàì Òð³òîí, ÿêùî â³ðèòè ìîæíà, ² ìåæè ñêåëÿìè, â ñï³íåíèõ õâèëÿõ, âòîïèâ òîãî ìóæà. Âñ³ îáñòóïèëè êðóãîì éîãî, é òÿæêî óñ³ ãîëîñèëè. Ïåðøèé íàéá³ëüøå Åíåé ðèäàâ ïîì³æ íèìè ïîáîæíèé. Ïîò³ì Ñ³â³ëëè íàêàç âèêîíóâàòü øâèäêî áåðóòüñÿ, ² ïî÷èíàþòü â ñëüîçàõ âîíè äåðåâî çíîñèòü íåãàéíî, ² ïîõîðîííå ñêëàäàòè áàãàòòÿ, ùîá íåáà ñÿãàëî. Éäóòü äî ñòàðåçíîãî ë³ñó, âèñîêîãî çâ³ð³â ïðèòóëêó; Ïàäàþòü ñîñíè, é âèäçâîíþº ïàäóá ï³ä ëåçîì ñîêèðè, Áàëêè ðîçêîëþþòü êëèííÿì âîíè áåðåñòîâ³ é äóáîâ³, Ùå é ÿñåíè âåëè÷åçí³ ç âèñîêèõ âåðõ³â’¿â ñïóñêàþòü. ² ïðè ðîáîò³ òàê³é íå áðàêóº é ñàìîãî Åíåÿ, Òîâàðèø³â ï³äãàíÿº â³í, ñàì çà òó çáðîþ áåðåòüñÿ. À çà ðîáîòîþ äóìêó â óì³ â³í ñíóº ñóìîâèòó, Íà áåçêîíå÷í³ ïîãëÿíå áîðè é ïî÷èíàº ìîëèòèñü: “Îò êîëè á òå çîëîòåº ã³ëëÿ ì³æ äåðåâ ïîêàçàëîñü Â öüîìó âåëèêîìó ãà¿ ìåí³? Îõ, ïî ïðàâä³-áî ùèð³é Âñå, íàø Ì³çåíå, ïðî òåáå íàì â³ùóâàëà â³ùóíêà”. Ëåäü â³í öå ìîâèâ, ÿê ãîëóá³â ïàðà çëåò³ëà ³ç íåáà É, ïåðåä ñàìèìè î÷èìà ãåðîÿ ìàéíóâøè, ïðèñ³ëà Íà ìîð³æêó íà çåëåí³ì. Ï³çíàâ òîä³ âèòÿçü ìîãóòí³é Ìàòåðí³õ ïòèöü ³, çðàä³âøè, áëàãàâ ¿õ: “Áóäüòå ìåí³ âè Ïðîâ³äíèêàìè é âêàæ³òü, ÿêùî º äåñü, äîðîãó, ³ ëüîòîì, Ïðîñòî ïðÿìóéòå â ë³ñè, äå ãàëóççÿ áàãàòå ðîäþ÷ó

613

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Çåìëþ çàò³íþº. Ìàòè-áîãèíå, â òÿæêó öþ ãîäèíó Íå ïîêèäàé ìåíå”. Ìîâèâ ³ ñòàâ; ³ óâàæíî äèâèâñÿ, Ùî çà çíàêè ïîäàþòü, ³ êóäè ïîïðÿìóþòü ó ëüîò³. Ò³ æ äëÿ ãîä³âë³ çëåò³ëè íàñò³ëüêè, ùî îêîì äîãëÿíóòü 200 Ì³ã áè, õòî ñòåæèâ çà íèìè. Òîä³, ÿê íàä ãèðëî Àâåðíó Òÿæêî ïàõó÷îãî âæå ïðèëåò³ëè, òî øâèäêî çíÿëèñÿ ², ÷åðåç ëåãêå ïîâ³òðÿ ìàéíóâøè, íà áàæàí³ì ì³ñö³, Íà äâîïðèðîäíîìó äåðåâ³ ñ³ëè. À òàì íàäçâè÷àéíå Çîëîòà ñâ³òëî çàãðàëî â ãàëóçç³; ÿê ÷àñîì áóâàº, Çàçåëåí³º ïîñåðåä ë³ñ³â ìîëîäèìè ã³ëêàìè Â íàéòð³ñêó÷³ø³ ìîðîçè îìåëà, ÿêà íà ÷óæîìó Âèðîñëà êðóãëîìó ïí³ ³ øàôðàííîþ ïîðîñëþ â’ºòüñÿ. Òàê çîëîòà âèãëÿäàëà ãàëóçêà ó ò³í³ äóáîâ³é, Òàê øåëåñò³ëè ëèñòî÷êè ó ïîäóâ³ òèõîãî â³òðó. Æàä³áíî âðàç óõîïèâøè, Åíåé â³ä÷àõíóâ ¿¿ òóò æå, Õî÷ íå äàâàëàñü, ³ ïðÿìî â äîì³âêó â³ùóíêè çàíîñèòü. Íà óçáåðåææ³ òèì ÷àñîì Ì³çåíà îïëàêàëè òåâêðè, Òë³ííîìó ïðàõó áåçìîâíîìó øàíó â³ääàâøè îñòàííþ. Ñîñîí ñìîëèñòèõ áàãàòî é äóáèíè çðóáàâøè, íàéïåðøå Ñêëàëè âåëèêå áàãàòòÿ âîíè ³ òåìíèì äîâêîëà Â³òòÿì æàëîáè âñå âìà¿ëè, ñïåðåäó æ ñòàâëÿþòü ð³âíî Â ðÿä êèïàðèñè ñìóòí³, ¿õ çáðîºþ âêðèâøè ÿñíîþ. Ùå ³íø³ âîäó ãàðÿ÷ó ãîòóþòü, êîòëè íàñòàâëÿþòü, Ùîá çàêèï³ëè â âîãí³; ñêîñòåí³ëå â í³é ò³ëî îáìèâøè, Ìàçÿìè ìàæóòü. Ç÷èíÿºòüñÿ ïëà÷. Òîä³ òë³íí³ îñòàíêè, Âìèò³ ñëüîçàìè, íà ìàðè êëàäóòü, à íà íèõ çàêèäàþòü Ùå é ïàïîëîìó áàãðÿíó, â³äîìå óñ³ì ïîêðèâàëî. Ò³ æ äî áàãàòòÿ óæå ï³ä³éøëè, – ñóìíà öå ïîñëóãà, – ² çà çâè÷àºì áàòüê³â ñìîëîñêèï, â³äâåðíóâøèñü, ï³äêëàëè. 3 ëàäàíó æåðòâà ³ òðèçíà ïàëàº, é ç îëèâîþ æáàíè. Ò³ëüêè ùî ïîëóì’ÿ çãàñëî ³ ïîï³ë îñ³â, ïîëèëè ùå Âèíàìè ðåøòêè íåñòë³ë³ é âïèâàþ÷èé ïîï³ë. À êîñò³, Ç³áðàí³ â ì³äÿíó óðíó, ïîêëàâ Êîð³íåé; à ïîòîìó, ×èñòî¿ âçÿâøè âîäè, â³í òðè ðàçè âñ³õ äðóç³â îáõîäèòü, Ëåãêî ¿õ êðîïèòü ðîñîþ ç ðîäþ÷î¿ ã³ëêè ìàñëèíè; Òàê òîâàðèñòâî î÷èñòèâ ³ ñëîâî ïðîìîâèâ ïðîùàëüíå. Òóò æå ïîáîæíèé Åíåé âèñî÷åííó ìîãèëó íàñèïàâ ² íà âåðøå÷êó ï³äõìàðí³ì ïîêëàâ ³ êåðìî, ³ ñóðìó â³í – Ìóæà òîãî âñå çíàðÿääÿ. Ì³çåíîì â³ä íüîãî çîâåòüñÿ Íèí³ ãîðà òà é íà â³÷í³ â³êè áåðåæå öå ³ìåííÿ. Âñå öå çðîáèâøè, âèêîíóº øâèäêî íàêàçè Ñ³â³ëëè. Òàì ãëèáî÷åçíà ïå÷åðà áóëà êàì’ÿíà, ùî øèðîê³ ×åëþñò³ ìàëà, çàêðèò³ ³ îçåðîì ÷îðíèì, ³ òüìÿíèì Ë³ñîì. À ïîíàä ïå÷åðîþ òîþ í³êîëè é ïòàøèíà

614

Публій Вергілій Марон Íå ïðîë³òàëà, òàêèé-áî òàì ïîäèõ ³ç ÷îðíîãî ãèðëà Âãîðó çë³òàâ ³ ãåí ï³ä ñàì³ íåáåñà ï³äí³ìàâñÿ. (Òèì-òî ³ ãðåêè òå ì³ñöå Àîðíîì áåçïòàøíèì íàçâàëè). Æðåöü òóò íàéïåðøå ïîñòàâèâ ÷îòèðè âîëè ÷îðíîñïèíí³ É ÷îëà âèíîì óçëèâàâ ¿ì, à ïîò³ì ³ç ÷³ë, ç-ïîì³æ ðîã³â, Âèðâàâ øåðñòèíè íàéäîâø³ é â ñâÿùåííèé âîãîíü ¿õ óêèíóâ; Öå ÿê çàâäàòîê íà æåðòâó. ² ãîëîñíî êëè÷å Ãåêàòó, Ñèëüíó ³ â íåá³, é â Åðåá³. À ³íø³ íîæ³ ï³äêëàäàþòü, Êðîâ ³ùå òåïëó çáèðàþòü ó ÷àø³. Åíåé ï³äñòóïàº É ñàì ÷îðíîðóííó ÿãíèöþ ìå÷åì óáèâàº äëÿ íåíüêè 250 Ìñòèâèõ áîãèíü ³ ñåñòðè ¿õ âåëèêî¿; ÿë³âêó æ ð³æå Â æåðòâó òîá³, Ïðîçåðï³íî. Â³äòàê ïî÷èíàº ó ï³òüì³ Â³âòàð ëàäíàòè äëÿ Ñò³êñó âëàäèêè; âñå ì’ÿñî âîëîâå Â ïîëóì’ÿ êèíóâ, ç ìàñëèíè îë³ºþ òåëüáóõè êðîïèòü, Â æàð³ ïàëàþ÷³. À ÿê çàáëèñëà âæå çàãðàâà ïåðøà É ñòàëî ñâ³òàòè íàâêðóã, ï³ä íîãàìè çåìëÿ çàñòîãíàëà, Çàêîëèõàëèñü âåðõ³â’ÿ ë³ñ³â ³, çäàâàëîñÿ, ÷óòè, ßê äåñü ñîáàêè çàâèëè ó ï³òüì³ ç ïðèõîäîì áîãèí³. “Ãåòüòå, íåçâàí³, ãåòü çâ³äñè! Âèõîäüòå! – âîëàº â³ùóíêà, – Ç ö³ëîãî ãàþ âèõîäüòå óñ³. À òè ó äîðîãó Ëàäüñÿ ³ ç ï³õîâ ñâ³é âèõîïè ìå÷, áî òóò òðåáà, Åíåþ, Äóõà áàäüîðîñò³, òðåáà ó ÷àñ öåé çàë³çíîãî ñåðöÿ”. Ò³ëüêè ñêàçàëà ³ â øàë³ ó ãèðëî â³äêðèòå ïå÷åðè Âñêî÷èëà; çà ïðîâ³äíèöåþ é â³í âèðóøàº â³äâàæíî. Âñ³ âè, áîãîâå, âîëîäàð³ äóø, ³ âè, ò³í³ áåçìîâí³, Õàîñå, é òè, Ôëåãåòîíå, é ïðîñòîðè í³÷íîãî ìîâ÷àííÿ! Ìîâèòü, ùî ÷óâ ÿ, äîçâîëüòå ³ ç âàøî¿ âîë³ ðîçêðèòè Òàéíè ï³äçåìíèõ ãëèáèí, îïîâèò³ ó ï³òüìó ãëèáîêó. Éøëè ó ñàìîòí³é íî÷³ êð³çü ï³òüìó âîíè, ³ ïóñòèíí³ Îáëàñò³ Ä³òà, ³ öàðñòâà ïîðîæí³ éîãî. Îñü òàêîþ ×àñîì áóâàº äîðîãà ó ë³ñ³ ïðè ñÿéâ³ íåïåâí³ì Ì³ñÿöÿ, â ñâ³òë³ ñêóïîìó, ÿê íåáî Þï³òåð îãîðíå Òüìîþ, ÿê ÷îðíàÿ í³÷ â³ä ðå÷åé âñ³ ¿õ áàðâè îäí³ìå. Ïåðåä ïåðåäñ³íêîì ñàìèì, ³çêðàþ, â Îðêîâ³ì ãèðë³ Ñìóòîê ³ ìñòèâà Ãðèçîòà çâèëè ñîá³ ñâî¿ êóáëà. Ïîøåñò³ òåæ òàì áë³ä³ îñåëèëèñÿ é Ñòàð³ñòü íåâò³øíà, Ñòðàõ òàì ³ Ãîëîä, äîðàäíèê äî çëîãî, ³ Çëèäí³ ïîãàí³, Ïîñòàò³ ç âèäó ñòðàøí³. Òàì Ñìåðòü, ³ ñêîðáîòíà Ðîáîòà, É Ñîí, ñïîð³äíåíèé Ñìåðò³, ³ ãð³øí³ Óò³õè ðîçïóñí³. Íà ïðîòèëåæí³ì ïîðîç³ Â³éíà ñìåðòîíîñíà é çàë³çí³ Ôóð³é ñâ³òëèö³, à äàë³ Íåçãîäà áåçãëóçäà â ãàäþ÷³ Êîñè ñâî¿ ñêèíäÿ÷êè ïîâïë³òàëà, ó ïàñîö³ âìèò³. Â ñàì³é ñåðåäèí³ â³òòÿ, ìîâ ðóêè ñòàð³, ïðîñòÿãàº Ò³íÿâèé áåðåñò âèñîêèé,– íà íüîìó íåíà÷å ãí³çäÿòüñÿ

615

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ìàðåâà ñîíí³, çðàäëèâ³, ï³ä êîæíèì ëèñòî÷êîì îñ³âøè; Áåçë³÷, êð³ì öüîãî, ïîòâîð òàì ç³áðàëîñÿ ð³çíîìàí³òíèõ: Â áðàì³ Êåíòàâðè ñòîÿòü íà ïðèïîí³, ³ Ñö³ëëè äâîâèä³, ² Áð³àðåé ñòîðàìåííèé, ³ ãð³çíàÿ ã³äðà Ëåðíåéñüêà, ² âîãíåçáðîéíà Õ³ìåðà, é Ãîðãîíè, ³ Ãàðï³¿ ëþò³, ² òðèò³ëåñíî¿ ïîñòàò³ ò³íü. Òóò Åíåé íàø, ïðîéíÿòèé Ñòðàõîì ðàïòîâèì, ìå÷à äîáóâàº ³ â³ñòðÿì ó â³÷³ Ñòð³÷íèì óñ³ì íàñòàâëÿº; é ÿêáè ëèø òîâàðèøêà ìóäðà Íå ïîÿñíèëà éîìó, ùî öå âñå ò³ëüêè ëåãê³, áåçêðîâí³ Ò³í³ ë³òàþòü, ùî öå ³ç ³ñòîò ò³ëüêè ç’ÿâè ïóñò³¿,-– Áóâ áè íàêèíóâñü íà ò³í³ ³ ìàðíî çàë³çîì ðóáàâ áè. Çâ³äñè äîðîãà äî õâèëü òàðòàð³éñüêîãî éäå Àõåðîíòó. Âèð òóò áåçäîííèé áîëîòîì êëåêî÷å é êèïèòü êàëàìóòòþ, Ãðÿçü óñþ çâ³äñè, é ï³ñîê, ³ íàìóë ó Êîöèò âèêèäàº. Âîä ³ ð³÷îê öèõ íåçì³ííî Õàðîí ñòåðåæå, ïåðåâ³çíèê, Ñòðàøíî áðóäíèé, çàêóéîâäæåíèì çàðîñòîì ñèâèì ó íüîãî 300 Âñå ï³äáîð³ääÿ óêðèòå, à î÷³ àæ ³ñêðàìè ñèïëþòü, Îä³æ êàëüíà ³ç ïëå÷åé, çàâ’ÿçàíà â âóçîë, çâèñàº. Ñàì â³í ñóäíèíó áàãðîì ï³äïèõàº, â³òðèëàìè ïðàâèòü, ×îâíîì ³ðæàâî¿ áàðâè íåá³æ÷èê³â âîçèòü; âæå äîñèòü Ï³äñòàðêóâàòèé, òà ñòàð³ñòü ó áîãà ùå êð³ïêà ³ ÿðà. Äî áåðåã³â öèõ þðáà ðîçìà¿òà âñÿ êèíóëàñü âàëîì, ×îëîâ³êè, ³ æ³íêè, ³ ò³í³ âåëè÷íèõ ãåðî¿â, Ùî ðîçïðîùàëèñü ç æèòòÿì. Òóò õëîïö³ áóëè ³ ä³â÷àòà, Ùå íåçàì³æí³, ³ ò³ þíàêè, ùî ¿õ ïåðåä î÷èìà ¯õí³õ áàòüê³â íà áàãàòòÿ ïîêëàëè. ßê ëèñòÿ áàãàòî Â ïåðøèé îñ³íí³é ìîðîç îáë³òàº â ë³ñàõ, ñê³ëüêè ïòàõ³â Ç-ïîíàä ãëèáîêîãî ìîðÿ ïðèëèíå, ÿê õîëîä çèìîâèé Ãåí àæ çà ìîðå æåíå ¿õ, ó òåïë³ êðà¿ ïîñèëàº, – Âñ³ òàì ñòîÿëè é áëàãàëè, ùîá ïåðøèìè ïåðåâåçòèñÿ, Ðóêè ñâî¿ ïðîñòÿãàëè, äî äðóãîãî áåðåãà ðâàëèñü. Òà ïåðåâ³çíèê ïîõìóðèé ïðèéìàº ëèø äåêîãî â ÷îâåí, ²íøèõ óñ³õ â³äãàíÿº, íå õî÷å íà áåðåã ïóñòèòè. Öå çäèâóâàëî Åíåÿ, é â³í, òèñêîì òèì âðàæåíèé äóæå, Ìîâèâ: “Ñêàæè ìåí³, ä³âî, ÷îãî öÿ þðáà íàä ð³êîþ Õî÷å, ÷îãî äîìàãàþòüñÿ äóø³, ³ â ÷îìó ð³çíèöÿ, – Ö³ ïîêèäàþòü öåé áåðåã, ò³ æ õâèë³ ãðåáóòü êàëàìóòí³?” Òàê â³äêàçàëà íà öå äîâãîâ³÷íà Åíåºâ³ æðèöÿ: “Ñèíó Àíõ³ñà, áåç æîäíîãî ñóìí³âó áîæèé ïîòîìêó, Öå, áà÷, ãëèáîê³ áîëîòà Êîöèòó é ñò³ã³éñüêå áàãíèùå, Íàâ³òü áîãîâå, ïîêëÿâøèñÿ íèìè, íå çëîìëÿòü ïðèñÿãè. Âñÿ öÿ þðáà, ÿêó áà÷èø, – ñìóòí³ íåïîõîâàíèõ ò³í³; Öåé ïåðåâ³çíèê – Õàðîí, à ïî õâèëÿõ ïîõîâàí³ ¿äóòü. Ïåðøå íå â³ëüíî íà áåðåã ñòðàøíèé ïî öèõ ãëóõîðåâó÷èõ

616

Публій Вергілій Марон Õâèëÿõ âîçèòè, í³æ êîñò³ ¿õ ëÿæóòü â ñâî¿õ äîìîâèíàõ. Ñòî ë³ò áëóêàþòü âîíè ³ íàä áåðåãîì öèì îñü ë³òàþòü, Ùîéíî òîä³ äîïóñêàþòü ¿õ çíîâ äî äðÿãîâèí æàäàíèõ”. Òóò çóïèíèâñÿ ïîòîìîê Àíõ³ñà, çàòðèìàâøè êðîêè, Äóìàâ â³í äîâãî ³ äîëåþ äóø íåùàñëèâèõ æóðèâñÿ. Òóò ³ ñóìíèõ, ³ ïîçáàâëåíèõ øàíè, íàëåæíî¿ âìåðëèì, Áà÷èòü Ëåâêàñïà é Îðîíòà, íà÷àëüíèêà ôëîòó ë³ê³éö³â. ¯õ-òî, êîëè âè¿çäèëè ç-ï³ä Òðî¿ íà õâèëÿõ áóðõëèâèõ, Àâñòåð âòîïèâ, íà ìóæ³â òà ¿õ ÷îâåí íàâ³ÿâøè õâèë³. Òóò ³ êåðìàíè÷ ñòîÿâ Ïàë³íóð, ùî, ç³ðêè ñïîãëÿäàâøè Ñåðåä äîðîãè ë³â³éñüêî¿, â ìîðå ñêîòèâñÿ ãëèáîêå, Âïàâøè ç êîðìè. ² çàëåäâå éîãî òóò ñóìíîãî âï³çíàâøè, Â ñóò³íêó òåìí³ì, îçâàâñÿ Åíåé: “Õòî æ ç áîã³â, Ïàë³íóðå, Âèðâàâ òåáå ç-ïîì³æ íàñ ³ â ìîðñüêóþ áåçîäíþ óêèíóâ? Íó-áî, ñêàæè. Áî ìåíå Àïîëëîí, ÿêèé äîñ³ í³êîëè Ñëîâà íàì äàíîãî ùå íå çëàìàâ, îáìàíóâ ëèø ó öüîìó. Â³í-áî ìåí³ ïåðåäð³ê, ùî òè ìîðå çäîðîâèé ïðî¿äåø ² äî àâçîíñüêèõ ïðè÷àëèø çåìåëü. Äå æ îá³öÿíå ñëîâî?” Òîé æå íà öå: “Àíõ³ñ³äå, íàø âîæäþ, í³ Ôåáà ïðîðîöòâî Íå îøóêàëî òåáå, àí³ áîã íå âòîïèâ ìåíå â ìîð³. Áî ï³ä íàâàëîþ ñèëè âåëèêî¿ â ìåíå ç³ðâàëîñü Ðàïòîì êåðìî, ÿêå äóæå áåð³ã ³ ÿêèì êåðóâàâ ÿ. 350 ² ïîòÿãíóâ ÿ éîãî ñòð³ìãîëîâ çà ñîáîþ. Êëÿíóñÿ Ìîðåì ñóâîðèì, íå òàê â òó õâèëèíó áîÿâñÿ çà ñåáå, ßê ÿ áîÿâñÿ, ùîá òâ³é êîðàáåëü íå ï³ääàâñÿ òèì õâèëÿì; Áî æ ³ ïðèëàääÿ ïîçáóâñÿ, é êåðìàíè÷à çáèòî ³ç íüîãî. Äîâã³ çèìîâ³ òðè íî÷³ ìåòàâ ìíîþ Íîò áóðåâ³éíèé Ïî íåîáìåæåíèõ âîäíèõ ïðîñòîðàõ; ÷åòâåðòî¿ æ äíèíè Ç ãðåáíÿ âèñîêî¿ õâèë³ ²òàë³þ âçäð³â ÿ é ïîâîë³ Äî ñóõîäîëó, ðÿòóþ÷èñü, âæå íàáëèæàâñÿ, ÿê çáðîéí³ Ëþäè íà ìåíå íàïàëè ëèõ³, ñïîä³âàþ÷èñü, ìàáóòü, çäîáè÷ óçÿòè. Â³ä ìîêðîãî îäÿãó ãåòü îáâàæí³â ÿ, É ðóêè ìî¿ ñêîñòåí³ë³ çà ñêåë³ øîðñòê³ âæå õàïàëèñü. Õâèëÿ é òåïåð ìåíå ìèº é õèòàº íà áåðåç³ â³òåð. Ùèðî áëàãàþ, íà ñâ³òëî òåáå çàêëèíàþ íåáåñíå, Ìèëå òîá³, ³ íà áàòüêà, é ²óëà, òâîþ âñþ íàä³þ, Âèðâè ³ç ëèõà ìåíå, íåçäîëàííèé! ×è êèíü òè íà ìåíå Æìåíþ çåìë³, òè öå ìîæåø, çàéäè äî Âåë³íñüêîãî ïîðòó, ×è, êîëè ñïîñ³á º ³íøèé ÿêèé, ùî éîãî ïîêàçàëà Ìàòè-áîãèíÿ òîá³ – áî íå â³ðþ, ùîá ñàì òè áåç âîë³ Áîæî¿ íàì³ð ìàâ ð³êè ñòðàøí³¿ îö³ ³ Ñò³ã³éñüêå Îçåðî ïåðåïëèâàòè,– ïîäàé íåùàñëèâîìó ðóêó ² ÷åðåç õâèë³ â³çüìè ³ç ñîáîþ, ùîá õî÷ ï³ñëÿ ñìåðò³ Ì³ã ÿ, íàðåøò³, îòóò ó ñïîê³éí³é îñåë³ ñïî÷èòè”.

617

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òàê â³í ñêàçàâ, à íà öå òàê îçâàëàñü äî íüîãî â³ùóíêà: “Çâ³äêè òîá³, Ïàë³íóðå, ïðèéøëî öå áàæàííÿ æàõëèâå? Òè, íåïîõîâàíèé, ìàâ áè ïîáà÷èòè âîäè Ñò³ã³éñüê³ É ãð³çíó ð³êó Åâìåí³ä? Áåç äîçâîëó òè íà öåé áåðåã Õî÷åø âñòóïèòè? Í³ÿê íå íàä³éñÿ, ùî çìîæåø ìîëüáîþ Áîæ³ çàêîíè çì³íèòü. Òà ñëîâî óò³õè â òÿæêîìó Ãîð³ çàòÿì: áî ñóñ³äè, çëîâ³ñíèìè çíàêàìè äîâãî Ëÿêàí³ ñêð³çü ïî ì³ñòàõ, òâî¿ ç æåðòâàìè êîñò³ âøàíóþòü, Ïàãîðá ìîãèëüíèé íàñèïëþòü òîá³, òà âëàøòóþòü ³ òðèçíó, É êðàé öåé íà â³÷í³ ÷àñè íàçîâåòüñÿ ³ì’ÿì Ïàë³íóðà”. Öèìè ñëîâàìè æóðáó â³ä³ãíàëà ³ á³ëü íà õâèëèíó Ç ñåðöÿ ñóìíîãî çíÿëà,– â³í ò³øèâñÿ íàçâîþ êðàþ. Îòæå, éäóòü äàë³ ïî ò³é æå äîðîç³ é äîõîäÿòü äî ð³÷êè; ßê ïåðåâ³çíèê ïîì³òèâ ¿õ ùå â³ä ñò³ã³éñüêî¿ õâèë³, ßê òèõèì ãàºì ³øëè, ïðÿìóþ÷è ïðîñòî äî ð³÷êè, Ïåðøèé äî íèõ îá³çâàâñÿ é ñëîâàìè òàêèìè ïðîìîâèâ: “Õòî á òè íå áóâ, ùî ó çáðî¿ äî íàøî¿ ð³÷êè ïðÿìóºø, Íàì óæå çâ³äòè ñêàæè, ÷îãî õî÷åø, ñïèíè ñâî¿ êðîêè. Òóò-áî ëèø ì³ñöå äëÿ ò³íåé, äëÿ Ñíó é äëÿ ñíîòâîðíî¿ Íî÷³. Ò³ë æå æèâèõ íà ñò³ã³éñüê³ì ÷îâí³ òóò íå â³ëüíî âîçèòè. Ðàäîñò³ äîñ³ íå ìàâ ÿ çà òå, ùî ïðèéíÿâ ÿ Àëê³äà Òóò îñü íà îçåð³, í³ çà Òåñåÿ, í³ çà Ï³ð³òîÿ, Õî÷, â³ä áîã³â íàðîäèâøèñü, áóëè íåïîáîðíî¿ ñèëè. Òîé òàðòàð³éñüêó ñîáàêó ç-ï³ä ñàìîãî öàðñüêîãî òðîíó Â ïóòàõ, òðåìòÿ÷ó, ãîë³ðó÷ âîë³ê, à ò³ äâà íàìàãàëèñü Ä³òîâó æ³íêó ³ç ñïàëüí³ ñõîïèòè”. Íà öå êîðîòåíüêî Â³äïîâ³ëà éîìó òàê àìôð³ñ³éñüêà â³ùóíêà: “Íå á³éñÿ, Ï³äñòóïó òóò í³ÿêîãî íåìàº, íàñèëüñòâà öÿ çáðîÿ 400 Íå çàïîä³º. Â³÷íî íåõàé âîðîòàð âåëåòåíñüêèé Áðåøå â ïå÷åð³ ³ ò³í³ áåçêðîâí³ ëÿêàº, íåõàé òàì Â äÿäüêà ïîðîã³â áåçâèííà ïèëüíóº ñîá³ Ïðîçåðï³íà. Öå îñü òðîÿíåöü, ïîáîæíèé Åíåé, õîðîáð³ñòþ ñëàâíèé; Â òåì³íü Åðåáà íàéãëèáøó ³äå â³í äî áàòüêà. ßê íàâ³òü Ïðèêëàä òàêî¿ ëþáîâ³ òåáå íå ðîç÷óëèòü, òî íà îñü, – ² â³äêðèâàº ãàëóçêó, ÿêó ï³ä ïîëîþ õîâàëà, – Ãëÿíü, ï³çíàâàé”. Â òîãî ñåðöå, çàïàëåíå ãí³âîì, îñòèãëî, É á³ëüø â³í í³ ñëîâà. Äèâóºòüñÿ ç äàðó ïî÷åñíîãî äîë³, Ç â³òòÿ, ÿêîãî íå áà÷èâ òàê äîâãî, ³ òåìíî-çåëåíèé ×îâåí íàçàä ïîâåðòàº, ³ áëèçüêî äî áåðåãà ¿äå. Ïîò³ì âñ³ äóø³, ÿê³ íà ëàâêàõ äîâæåçíèõ ì³ñòèëèñü, Ãîíèòü ³ ì³ñöå ãîòóº. Â ñåðåäèíó ïîò³ì Åíåÿ, Âåëåòíÿ, â ÷îâåí ñàäæàº. À òîé çàñêðèï³â âåñü, îáøèòèé Øêóðîþ, ï³ä òÿãàðåì, ³ êð³çü øïàðè áàãàòî áîëîòà Âòèñíóëîñü. Ëåäâå, ç á³äîþ, â³ùóíêó é ãåðîÿ çà ð³÷êó Âèñàäèâ ö³ëèõ, â çåëåíèé êîìèø, ó áîëîòî ñòðàøåííå.

618

Публій Вергілій Марон Öåðáåð òðèìîðäèé, âåëèêèé, ðîçòÿøèñü íà ö³ëó ïå÷åðó, Ñàìå ïðè âõîä³, âñþ ïîâíèâ ì³ñöåâ³ñòü ñâî¿ì âàëóâàííÿì. Ò³ëüêè óçäð³ëà â³ùóíêà, ùî â íüîãî ãàäþêàìè ´ðèâà ¯æèòüñÿ, êèäàº êîðæèê, çàïðàâëåíèé ç³ëëÿì ÷àð³âíèì Ç ìåäîì ñîëîäêèì. À â³í òðè ñêàæåí³ ïàùåêè ãîëîäí³ Ìèòòþ ðîççÿâèâ, ³ çäîáè÷ õàïàº, é õðåáåò âåëè÷åçíèé Ñâ³é íà çåìë³ ïðîñòÿãàº, ðîçë³ãøèñü íà ö³ëó ïå÷åðó. Ò³ëüêè öåé ñòîðîæ çàñíóâ, à Åíåé âæå âèõîäèòü ³ øâèäêî Áåðåãîì ð³÷êè ³äå, ç-çà ÿêî¿ í³õòî íå âåðíóâñÿ. Ðàïòîì ïî÷óëèñÿ êðèêè òîä³ ³ êâèë³ííÿ æàõëèâå, Ïëàêàëè äóø³ äèòÿ÷³ íà ïåðø³ì ïîðîç³; â³äíÿâøè ¯õ â³ä ãðóäåé ³ æèòòÿ â³ä³áðàâøè óò³õó ñîëîäêó, ×îðíà ãîäèíà âçÿëà ³ â ìîãèë³ ñóìí³é îñåëèëà. Ïîðó÷ áóëè, ùî áåçâèííèìè ñìåðòíî¿ êàðè çàçíàëè. Òà íå áåç ñóäó é âîíè, æåáðàêàìè ì³ñöÿ çäîáóâàþòü. Ì³íîñ-ñóääÿ ïîòðÿñàº òóò óðíîþ é êëè÷å íà ðàäó Ò³í³ áåçìîâí³, é æèòòÿ, ³ ïðîâèíè óñ³õ ðîçãëÿäàº. Äàëüø³ ì³ñöÿ çàéíÿëè ò³ ñóìí³, ùî ñàì³ íàëîæèëè Ðóêó íà ñåáå, íåâèíí³, ÿêèì öå æèòòÿ òàê íàáðèäëî, Ùî é ïîçáóëèñÿ éîãî. ßê õîò³ëè á òåïåð íà ÿñíîìó Ñâ³ò³ ³ çëèäí³ âîíè, ³ òÿæêóþ ðîáîòó òåðï³òè! Íå äîçâîëÿº ¿ì äîëÿ, é íåíàâèñíà õâèëÿ ñóìíîãî Îçåðà çâ’ÿçóº, é Ñò³êñîâ³ äåâ’ÿòü ðàìåí ¿õ òðèìàþòü, Âîäó ðîçëèâøè. À áëèçüêî çâ³äñ³ëü, ðîçãîðíóâøèñü, øèðîê³ “Ñìóòêó ïîëÿ” ïîêàçàëèñü, – òàêó âîíè íàçâó òàì ìàþòü. Òóò áóëè ò³, êîãî æàðîì æîðñòîêå çâ’ÿëèëî êîõàííÿ Íåìèëîñåðäíå. Ñòåæêàìè áëóêàþòü ó ìèðòîâ³ì ãà¿ É òèõî õîâàþòüñÿ, íàâ³òü ïî ñìåðò³ æóðáè íå ïîçáóâøèñü. Òóò â³í ïîáà÷èâ ³ Ôåäðó, ³ Ïðîêðó, é ñóìíó Åð³ô³ëó, Ùî â³ä æîðñòîêîãî ñèíà ïîêàçóº ðàíó æàõëèâó. Äàë³ Åâàäíó, à òàì Ïàñ³ôàþ ³ Ëàîäàì³þ; Ñë³äîì ³äå ³ Êåíåé, ùî ðàí³ø þíàêîì áóâ, òà çíîâó Æ³íêîþ ñòàâ, ùî äîëÿ êîëèøíþ ¿é ñòàòü ïîâåðíóëà. 450 À ïîì³æ íèìè áëóêàëà â âåëèêîìó ë³ñ³ Ä³äîíà – Ô³í³ê³ÿíêà, à ðàíà ó íå¿ ùå ñâ³æà, ¿¿ æ òî Çðàçó òðîÿíñüêèé ãåðîé ðîçï³çíàâ òîä³ â ñóò³íêàõ çáëèçüêà, – Ëèø íåâèðàçíî, ÿê ÷àñîì, êîëè õòîñü ó õìàðàõ ïîáà÷èòü Ì³ñÿöü íîâèé, ÷è òîé, ìîæå, ïðèâèä³âñü éîìó; â³í çàïëàêàâ Ðåâíî é ó ùèð³ì êîõàíí³ îòàê ïðîìîâëÿº äî íå¿: “Á³äíà Ä³äîíî, ÿ áà÷ó, ïðàâäèâà áóëà â ìåíå â³ñòêà, Ùî òè ïîãàñëà, ìå÷åì ãîñòðîëåçèì æèòòÿ ïðèïèíèâøè. ß áóâ ïðè÷èíîþ ñìåðò³ òâîº¿? Ç³ðêàìè êëÿíóñÿ, Íåáîì ³ ïðàâäàìè âñ³ìè, ÿêùî âîíè º ï³ä çåìëåþ, Ùî ïðîòè âîë³, öàðèöå, òâî¿ áåðåãè ÿ ïîêèíóâ.

619

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Àëå íàêàçè áîã³â, ùî âåëÿòü ìåí³ é íèí³ ó ï³òüì³, Â äèêèõ ì³ñöÿõ íåïðîõ³äíèõ áëóêàòü ñåðåä òåìðÿâè íî÷³, Âëàäíî ìåíå ïîâåëè. Íå ì³ã ÿ é ïîâ³ðèòè íàâ³òü, Ùî, â³äïëèâàþ÷è, ñò³ëüêè òîá³ ñïðè÷èíþ ÿ ïå÷àë³. Êðîêè çàòðèìàé ñâî¿ ³ â³ä íàøèõ î÷åé íå õîâàéñÿ. Íàùî ò³êàºø? Öå äîëÿ äàëà ðîçìîâëÿòü íàì âîñòàííº”. Öèìè ñëîâàìè ïàëàþ÷èé ãí³â ¿¿ é ïîãëÿä ïîõìóðèé Ïðàãíóâ çì’ÿêøèòè Åíåé ³ ç î÷åé ¿¿ âèêëèêàòü ñëüîçè. Âòóïèâøè î÷³ ó çåìëþ, ñòîÿëà âîíà, â³äâåðíóâøèñü, ² íå çì³íèâñü ¿¿ âèãëÿä ï³ä âïëèâîì ïî÷àòî¿ ìîâè Á³ëüøå, í³æ áóâ áè öå êàì³íü òâåðäèé ÷è ñêàëà Ìàðïåñ³éñüêà. Âðåøò³, ç³ðâàëàñÿ ðàïòîì ³ ç ãí³âîì ó ñåðö³ ïîá³ãëà Çíîâ äî ò³íèñòèõ ãà¿â, äå Ñ³õåé, ÷îëîâ³ê ¿¿ äàâí³é, Â³äïîâ³äàº òóðáîòîþ ¿é ³ âçàºìíèì êîõàííÿì. Îòæå, é Åíåé, ïðèãîäîþ òîþ óðàæåíèé òÿæêî, Äîâãî ñëüîçàìè ¿¿ ïðîâîäæàº é æàë³º ñåðäå÷íî. Çâ³äñè éäóòü äàë³ â ïðèçíà÷åíó ïóòü, àæ ñïèíèëèñü íà íèâàõ Êðàéí³õ, – ò³ íèâè îêðåìî ïðîñëàâëåí³ â â³éíàõ ãåðî¿ Òóò çàñåëÿþòü. Çóñòð³âñü ¿ì Ò³äåé ³ óçáðîºííÿì ñëàâíèé Ïàðòåíîïåé, à ùå äàë³ ò³íü áë³äà Àäðàñòà, é íà ñâ³ò³ Öüîìó îïëàêàí³ ùèðî äàðäàíö³, ïîëåãë³ ó áèòâàõ. Òîæ ¿õ ïîáà÷èâøè âñ³õ ó øåðåãó äîâãîìó, òÿæêî Â³í çàñòîãíàâ – ³ Ãëàâêà, é Ìåäîíòà, é çà íèì Òåðñ³ëîõà, Àíòåíîð³ä³â âñ³õ òðüîõ, ³ Öåðåðè æåðöÿ Ïîë³áîòà, ² ç êîë³ñíèöåþ ùå ³ ïðè çáðî¿ ùå äîñ³ ²äàÿ. Ç ãîìîíîì äóø³ ïðàâîðó÷ éîãî îáñòóïèëè é ë³âîðó÷ – Áà÷èòè ðàç ¿ì íå äîñèòü, ¿ì ëþáî ç íèì äîâøå ïîáóòè, Ïîðîçìîâëÿòè ³ç íèì, ïðî ïðè÷èíó ïðèõîäó ä³çíàòèñü. Àëå äàíàéö³â âîæä³ íàéçíà÷í³ø³ é çà íèìè ôàëàíãè Â³éñüê Àãàìåìíîíà, ëèø çàïðèì³òèëè ìóæà â áëèñêó÷³é Çáðî¿ ó ò³í³, â³ä ñòðàõó âåëèêîãî âñ³ çàòðåìò³ëè É ñòàëè ò³êàòü, ÿê êîëèñü òî áóâàëî, äî ñóäåí, à ³íø³ – Â êðèê, òà íå äóæå, áî ãîëîñ óðâàâñÿ, íå âèéøîâøè ç ãîðëà. Òóò Ïð³àì³äà â³í Äå¿ôîáà, â ÿêîãî âñå ò³ëî Çîâñ³ì ñïîòâîðåíå, áà÷èòü; æîðñòîêî ñêàë³÷åíèé áóâ â³í: Ðóêè îáèäâ³, îáëè÷÷ÿ ³ ñêðîí³ ó ðàíàõ, áî âóõà Âèðâàí³ é í³ñ ìàâ îáð³çàíèé – ðàíà áóëà öå ïîãàíà. Äèê³ çíóùàííÿ ñë³äè, òðåìòÿ÷è, â³í ñòàðàâñÿ çàêðèòè. Ëåäâå âï³çíàâøè, Åíåé éîìó ãîëîñîì ìîâèâ çíàéîìèì: 500 “Ñèëüíèé â áîÿõ Äå¿ôîáå, íàùàäêó âèñîêîãî ðîäó Òåâêðà, ãåé, õòî æ çàõîò³â íà òîá³ òàê ïîìñòèòèñü æîðñòîêî? Çëî÷èíó õòî æ öå òàêîãî ïîñì³â íà òîá³ äîïóñòèòèñü? ×óâ ÿ ïðî òåáå, ùî òè, óòîìèâøèñü, îñòàííüî¿ íî÷³

620

Публій Вергілій Марон Â ñ³÷³ ïåëàñã³â ñïî÷èâ íà áåçëàäíîìó ïîêëàä³ òðóï³â. ß æ áî íàñèïàâ ìîãèëó ïîðîæíþ òîá³ íà ðåòåéñüê³ì Áåðåç³ é òðè÷³ ùå ãîëîñîì ñèëüíèì ÿ ò³íü òâîþ êëèêàâ; Îõîðîíÿº òå ì³ñöå ³ íàçâà, ³ çáðîÿ. Òåáå æ ÿ, Äðóæå, íå çì³ã, ÿê ò³êàâ ç áàòüê³âùèíè, çíàéòè é ïîõîâàòè”. À Ïð³àì³ä: “Í³÷îã³ñ³íüêî íå çàíåõàÿâ òè, äðóæå; Äëÿ Äå¿ôîáà é äëÿ ò³í³ ïîñìåðòíî¿ âñå ó÷èíèâ òè, Ëèø ìîÿ äîëÿ ³ çëî÷èí ëàêîíêè ïðîêëÿòèé â íåùàñòÿ Ââåðãëè ìåíå,– îòàêèé ïî ñîá³ âîíà ñïîìèí ëèøèëà. Çíàºø òè äîáðå ³ ñàì, ÿê í³÷ òó îñòàííþ â çðàäëèâèõ Ðàäîùàõ ìè ïðîâåëè. ² ìóñèìî ìè ïàì’ÿòàòè Âñ³, êîëè ê³íü ïðîêëÿòóùèé â Ïåðãàì íàø âèñîêèé óñêî÷èâ, ßê ó âàæê³ì æèâîò³ â³í îçáðîºíèõ âî¿í³â âí³ñ íàì. Í³áè ñâÿòèé õîðîâîä âëàøòóâàëà âîíà ³ âîäèëà Ñïîâíåíèõ øàëîì âàêõàíñüêèì ôð³ã³éñüêèõ æ³íîê ³ ì³æ íèìè Ôàêåë òðèìàëà ïàëàþ÷èé, ùå é çàêëèêàëà äàíàéö³â Ç çàìêó âèñîêîãî. ß òîä³, çìîðåíèé ñíîì ³ æóðáîþ, Ó ïðîêëÿòóù³é ïîäðóæí³é ê³ìíàò³ ëåæàâ, ³ ãëèáîêà Âòîìà ñîëîäêà ìåíå îãîðíóëà, äî ñìåðò³ ïîä³áíà. Æ³íêà æ ñëàâåòíà òîä³ ³ç ê³ìíàòè âñþ âèíåñëà çáðîþ. Ç-ï³ä ãîëîâè âîíà ìå÷ âèòÿãàº ì³é â³ðíèé ³ êëè÷å Â ä³ì Ìåíåëàÿ, âîðîòà éîìó â³ä÷èíèâøè; òîæ, âèäíî, Ìàëà íàä³þ, ùî öå çàïîðóêîþ áóäå ëþáîâ³ É ùî òàêèì ñïîñîáîì ïàì’ÿòü ïðîâèí ¿¿ äàâí³õ ç³òðåòüñÿ. Ùî òóò êàçàòè? Âäåðëèñü â ê³ìíàòó, é ïîòîìîê Åîëà Ç íèìè, äî çëîãî ï³ä’þäæóº âñ³õ â³í. Áîãîâå, â³ääàéòå Ãðåêàì òå ñàìå, ÿêùî äëÿ íèõ ñëóøíî ÿ êàðè áëàãàþ. Òà ðîçêàæè òè é ìåí³, ÿêà-òî ïðèãîäà æèâîãî Àæ ó öå ì³ñöå òåáå ïðèâåëà? ×è áëóêàþ÷è ìîðåì, ×è çà íàêàçîì áîã³â òè òóò? Äîëÿ ÿêà òåáå ãíàëà, Ùî â öþ áåçñîíÿ÷íó é òóæíó çàéøîâ òè îñåëþ íåìèëó?” Òàê ðîçìîâëÿëè âîíè, à Àâðîðà â êâàäðèç³ ðîæåâ³é Âæå äî ñåðåäèíè íåáà ä³éøëà ó ìàíäð³âö³ íàäõìàðí³é. É òàê îñü áóëè á ³ ïðèçíà÷åíèé ÷àñ âåñü âîíè çìàðíóâàëè, Àëå ñóïóòíèöÿ êîðîòêî ¿ì íàãàäàëà, Ñ³â³ëëà: “Í³÷ çàïàäàº, Åíåþ, ìè æ ÷àñ ó æóðá³ òóò ãàéíóºì. Îñü îòå ì³ñöå, äå øëÿõ öåé íà äâ³ ïîä³ëèâñÿ äîðîãè: Òà, ùî ïðàâîðó÷, âåäå àæ äî ìóð³â âåëèêîãî Ä³òà, Öå äî Åë³ñ³ÿ ïóòü íàì; à òà, ùî ë³âîðó÷, êàðàº É äî íå÷åñòèâîãî Òàðòàðó ãð³øíèê³â ò³í³ ïðîâàäèòü”. ¯é æå íà öå Äå¿ôîá: “Íå ãí³âàéñÿ, æðèöå âåëèêà, ß âæå ³äó, ÷èñëî ÿ ïîïîâíþ ³ â òåì³íü âåðíóñÿ. Éäè æ, íàøà ãîðäîñòå, äîëÿ íåõàé òîá³ êðàùîþ áóäå”. Ò³ëüêè ñêàçàâ ³ íà ñëîâ³ îö³ì ïîâåðíóâ ñâî¿ êðîêè.

621

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òóò îçèðíóâñÿ Åíåé ³ íåæäàíî ï³ä ñêåëåþ çë³âà Áà÷èòü âåëèêó òâåðäèíþ, àæ òðè÷³ îáâåäåíó ìóðîì. 550 Âêîëî ¿¿ îáïëèâàº âîãíåííà ð³êà áèñòðîðâó÷à, Ïîëóì’ÿì áóõàº é õâèëÿìè êîòèòü ãðèìó÷å êàì³ííÿ, – Öå Ôëåãåòîí òàðòàð³éñüêèé. Òàì ñïåðåäó áðàìà âåëèêà, Ç ÷èñòî¿ ñòàë³ ñòîâïè, – í³ ëþäñüêà ¿õ íå çðóøèòü â³éíîþ, Í³ íåáîæèòåë³â ñèëà, – é çàë³çíà çä³éìàºòüñÿ âåæà. Òàì Ò³ç³ôîíà ñèäèòü, ï³ä³éíÿâøè êðèâàâ³¿ øàòè, Ö³ëèìè äíÿìè é íî÷àìè áåç ñíó âõ³ä äî âåæ³ ñòîðîæèòü. Çâ³äòè âåñü ÷àñ äîë³òàþòü ³ çîéêè, ³ íåìèëîñåðäíèé Ñâèñò áàòîã³â, ³ çàë³çíèõ êàéäàí³â âîëî÷åíèõ áðÿçê³ò. Ç ñòðàõîì Åíåé çóïèíèâñÿ ³ ñëóõàº øóì òîé ³ ñêðåã³ò. “Ùî çà çëî÷èíö³ òàì, ä³âî ñâÿòàÿ, ñêàæè, ÿê³ êàðè Òàì çàâäàþòü ¿ì? ×îìó òàê³ çîéêè ñþäè äîë³òàþòü?” Â â³äïîâ³äü ìîâèòü ïðîðî÷èöÿ: “Òåâêð³â âîæäþ âåëåñëàâíèé! Ñòàòè íå ìîæå ç áåçâèííèõ í³õòî íà ò³ì êëÿò³ì ïîðîç³. Òà ÿê Àâåðíó ãà¿ Ãåêàòà ìåí³ äîðó÷àëà, Òî é ðîçêàçàëà ïðî êàðè áîæèñò³, ïðîâ³âøè óñþäè. Êíîñüêîìó òóò Ðàäàìàíòîâ³ âëàäà íàëåæèòü æîðñòîêà, ×óº â³í âèííèõ ëóêàâñòâî, é êàòóº, ³ ñèëóº âèçíàòü, Õòî ñîãð³øèâ íà ö³ì ñâ³ò³ ó ìàðí³é íàä³¿, ùî ñêðèº Âñå ³ ïîêóòó çà ãð³õ â³äêëàäàâ àæ äî ï³çíüî¿ ñìåðò³. Îò ç áàòîãîì ó ðóêàõ ï³äñòóïàº äî íèõ Ò³ç³ôîíà, Ìåñíèöÿ, é á’º, à â ë³âèö³ æàõëèâ³ òðèìàº ãàäþêè, É â î÷³ ñòðîìëÿº, é ñêëèêàº ãðîìàäè ïîñåñòåð æîðñòîêèõ. Ùîéíî çëîâ³ñí³ òîä³ çàñêðåãî÷óòü çàâ³ñè é ïðîêëÿò³ Áðàìè â³ä÷èíÿòüñÿ, – áà÷èø, ÿêà òàì ó ñ³íÿõ ñòîðîæà, Ùî çà ïîòâîðà äâåðåé ñòåðåæå. Óñåðåäèí³ º òàì Ã³äðà âåëèêà, ³ òèì ùå ñòðàøí³øà, ùî ÷îðíèõ ó íå¿ Àæ ï’ÿòäåñÿò º ïàùåê. À äàë³ ñàì Òàðòàð äâà ðàçè Âãëèá ïðîñòÿãàºòüñÿ é ñò³ëüêè æ ó ï³òüìó ñÿãàº, íàñê³ëüêè Âèäíî ó íåá³ âèñîêèé Îë³ìï, ó åô³ð îïîâèòèé. Òóò ïîêîë³ííÿ çåìë³ ñòàðîäàâíº, ïëåì’ÿ òèòàí³â, Ñêèíåíå ãðîìîì, âîíî àæ íà ñàìîìó äí³ ïðîáóâàº. Áà÷èëà òàì âåëè÷åçí³ ò³ëà ÿ áëèçíÿò Àëîåä³â, Ùî çàáàæàëè ðóêàìè ï³äâàæèòè íåáî âåëèêå É íàâ³òü Þï³òåðà äåðçêî íàâàæèëèñü ç öàðñòâà ïðîãíàòè. Áà÷èëà ÿ é Ñàëüìîíåÿ, ùî, â³ääàíèé ìóêàì æîðñòîêèì, Âçÿâñü óäàâàòü â³í Þï³òåðà áëèñêàâêè ç ãðîìîì Îë³ìïó, É ãíàâñü ÷åòâåðíåþ ïî ãðåöüê³é êðà¿í³, é ìàõàâ ñìîëîñêèïîì; ¯õàâ ç òð³óìôîì â ñòîëèöþ Åë³äè, ³ áîæî¿ ÷åñò³ Â³í çàæàäàâ, áîæåâ³ëüíèé. À ïëîì³íü íåáåñíèé ³ õìàðè, Ùî ¿õ í³÷èì íå ï³äì³íèø, â³í ì³ääþ õîò³â óäàâàòè É òóïîòîì ê³íñüêèõ êîïèò. Àëå áàòüêî, ìîãóòí³é âîëîäàð, Ãðîìîì óäàðèâ ³ç õìàðè ãóñòî¿. Òà íå ãîëîâíÿ öå

622

Публій Вергілій Марон ² íå ïàëàþ÷à òð³ñêà ñîñíîâà! ² âíèç ãîëîâîþ Êèíóâ â³í íèì â êðóãîâåðò³ âåëèê³é. À ùîá òè íå äóìàâ, Í³áè ÿ Ò³ò³ÿ òàì, çåìë³ âñåðîäþ÷î¿ ñèíà, Íå çóñòð³÷àëà, òî çíàé – â³í äåâ’ÿòü ëàí³â òàì çàéìàº, À íåâìèðóùó ïå÷³íêó ó íüîãî çàêðîâëåíèì äçüîáîì Ðâå âåëè÷åçíèé êîðøàê, æåðå ì’ÿñî, ÿêå â³äðîñòàº Çíîâ äëÿ íîâèõ êàòóâàíü. Ï³ä ãðóäüìè â³í ó íüîãî ãí³çäèòüñÿ 600 ² â³äðîñòàþ÷èì æèëàì ïîâ³ê íå äàº ñóïîêîþ. Ñë³ä ³ ëàï³ò³â çãàäàòü – ²êñ³îíà àáî Ï³ð³òîÿ, – ×îðíà íàä íèìè ñêàëà, ùî îñü-îñü óïàäå, é ùå, çäàºòüñÿ, Ìèòü – ³ ç³ðâåòüñÿ. À òóò ìèãîòÿòü çîëîò³¿ ï³äí³æêè Ïîï³ä âåëè÷íèìè ëîæàìè é öàðñüê³ ðîçê³øí³ áåíêåòè Ïåðåä ñàìèìè î÷èìà. Òà ç ôóð³é íàéá³ëüøà òóò ñ³ëà Ïîðó÷ ³ íå äîçâîëÿº ðóêàìè ñòîëà äîòîðêíóòèñü, Ñêà÷å, ³ ôàêåëîì òè÷å ó â³÷³, é êðè÷èòü íà âñå ãîðëî. Òóò áóëè ò³, ÿê³, æèâøè, áðàò³â íåíàâèä³ëè, áèëè Ð³äíèõ áàòüê³â à ÷è íèùèëè ñâîãî êë³ºíòà îáìàíîì. Ò³, ùî çíàéøîâøè ñêàðáè, ¿õ äëÿ ñåáå òðèìàëè, à ð³äíèì Íå â³äñòóïàëè í³÷îãî (òàêèõ òóò ãðîìàäà íàéá³ëüøà); ² â ïåðåëþáñòâ³ óáèò³, é õòî â â³éñüêî ï³øîâ íå÷åñòèâå, É õòî íå áîÿâñü âëàäàð³â ñâî¿õ çðàäèòü. Ò³ êàðè ñâîº¿ Æäóòü ï³ä çàìêîì. ² íå äóæå äîïèòóé, ÿêî¿ ÷åêàþòü Êàðè ³ äîë³ ÿêî¿ çàçíàëè. Îäí³ âåëè÷åçí³ Ñêåë³ òàì êîòÿòü, à ³íø³ ðîçòÿãíåí³ âèñÿòü íà øïèöÿõ Êîëà. Ñèäèòü ³ ñèä³òèìå â³÷íî Òåñåé á³äîëàøíèé, ² íàéíåùàñí³øèé Ôëåã³é ñåðåä íåïðîãëÿäíî¿ ï³òüìè Âñ³õ óìîâëÿº íàâêîëî ³ ãîëîñíî âñ³õ çàêëèêàº: “Â÷³òüñÿ íà ïðèêëàäàõ ïðàâäè é íå âàæòåñü áîãàì íå âêëîíÿòèñü”. Òîé áàòüê³âùèíó çàïðîäàâ ñâîþ, ¿é ïîñòàâèâ òèðàíà, Êóïëåíèé ãð³øìè, â³í ò³ âñòàíîâëÿâ, à ò³ çíîñèâ çàêîíè; ²íøèé – ëîæå äî÷êè îñêâåðíèâ çàáîðîíåíèì øëþáîì. Âñ³ íà æàõëèâ³ ââàæàëèñü ãð³õè é óñï³âàëè ó çâàç³. Íàâ³òü ÿêáè ö³ëèõ ñòî ÿçèê³â ³ ñòî óñò áóëî â ìåíå, É ãîëîñ çàë³çíèé, òî âñå æ íå ìîãëà á ÿ é òîä³ ïîë³÷èòè, Çëî÷èí³â ð³çíîìàí³òíèõ ³ êàð óñ³ âèäè íàçâàòè”. Ò³ëüêè ëèø Ôåáîâà æðèöÿ ïðåäâ³÷íà ñëîâà ö³ ñêàçàëà, Êâàïèòü â äîðîãó: “Àíó æ áî ê³í÷àéìî ïî÷àòåº ä³ëî; Íó æ ïîñï³ø³ìî, ÿ áà÷ó âæå ìóðè, ó êóçíÿõ öèêëîï³â Êîâàí³, é â àðö³, ùî ïðÿìî íàâïðîòè, óì³ùåíó áðàìó, Òó, ùî âåëÿòü á³ëÿ íå¿ íàì ïðèïèñè ñêëàñòè äàðóíêè”. Ìîâèëà òàê, ³ ïîðÿä ï³øëè âîíè øëÿõîì ò³íèñòèì, ² äî ñåðåäèíè øëÿõó ä³éøëè, ³ äî áðàìè ï³äõîäÿòü. Âõîäèòü ó íå¿ Åíåé ³ ñêðîïëþº ò³ëî âîäîþ Ñâ³æîþ é ã³ëêó ñâîþ íà îäâ³ðêó, íàâïðîòè, ÷³ïëÿº.

623

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ùîéíî öå âñå äîâåðøèâøè ³ ñêëàâøè äàðóíîê áîãèí³, Âõîäÿòü ó ðàäîñò³ êðàé, íà çåëåí³, ðîçê³øí³ ïîëÿíè Áëàãîñëîâåííèõ ãà¿â, äå îñåë³ ùàñëèâèõ. ßñí³øå Ñâ³òëî òóò ñÿéâîì áàãðÿíèì ïîëÿ îáëèâàº, ñâîº òóò Ñîíöå ³ çîð³ ñâî¿. Òóò îäí³ íà òðàâ³ íà çåëåí³é Ñèëè âïðàâëÿþòü ñâî¿ ³ ñòàþòü äî çìàãàíü íà ï³ñî÷êó Æîâòîìó é áîðþòüñÿ òàì, à ³íø³ íà ïëîù³ âèâîäÿòü Òàíö³ é ñï³âàþòü ï³ñåíü, ³ æðåöü ïîì³æ íèìè ôðàê³éñüêèé Â äîâã³é êèðå¿ íà ñòðóíàõ äçâ³íêó÷èõ ìóçè÷íîãî òàêòó Ñ³ì ð³çíèõ òîí³â âèâîäèòü; òî ïàëüöÿìè â íèõ óäàðÿº, Òî çíîâ ³ç êîñò³ ñëîíîâî¿ ïëåêòðîì. Òóò ð³ä ñòàðîâèííèé Òåâêðà, íàùàäêè éîãî ïðåõîðîø³ òà äóæ³ ãåðî¿, Ò³, ùî çà êðàùèõ ÷àñ³â íà ñâ³ò íàðîäèëèñü, – áóâ ²ë òóò, 650 Áóâ Àññàðàê, ³ Äàðäàí áóâ, ñëàâåòíî¿ Òðî¿ çàñíîâíèê. À â³ääàëÿ ç êîë³ñíèöü äèâóâàâñÿ Åíåé òà ç îçáðîºíü, Ùî áåç ãåðî¿â ëèøàëèñü. Ñòîÿëè ïîâòèêàí³ â çåìëþ Ðàòèùà, ïàñëèñÿ âñþäè ïî ïîëþ ðîçïðÿæåí³ êîí³. ßê çà æèòòÿ áóëà ïðèñòðàñòü ó íèõ äî âîç³â ³ äî çáðî¿, É êîí³ áëèñêó÷³ ïëåêàòè ëþáèëè, òî é òàê ï³ñëÿ ñìåðò³ Ïðèñòðàñòü ¿õ öÿ íå ïîêèíóëà. ²íøèõ â³í áà÷èòü, ÿê ëþáî Â êîëî íà êâ³òàõ ëÿãëè, é áåíêåòóþòü ñîá³, ³ ñï³âàþòü Âåñåëî ã³ìí ïåðåìîãè â ëàâðîâîìó ãà¿ ïàõó÷³ì, Çâ³äêè ïëèâå ÷åðåç õàù³ ë³ñ³â Åð³äàí ìíîãîâîäèé. Òóò áóëè ò³, ÿê³ ðàíàìè âêðèëèñü çà ð³äíó êðà¿íó, É ò³, ùî æåðöÿìè æèòòÿ ñâîº âñå ïðîâåëè íåïîðî÷íå, ² â³ùóíè áëàãî÷åñí³, â³ùàííÿìè Ôåáà äîñòîéí³, Ò³, ùî êðàñîþ ìèñòåöòâ ïðèêðàøàëè æèòòÿ âñüîãî ëþäñòâà, Ò³, ÿê³ ñë³ä çà ñîáîþ ëèøèëè, êîìóñü ïðèñëóæèâøèñü, Ãîëîâè êîæíîìó ç íèõ óâ³í÷àëè ñòð³÷êè ñí³æíî-á³ë³. Òèõ, ùî êðóãîì îáñòóïèëè ¿¿, çàïèòàëà Ñ³â³ëëà, Ïåðåäóñ³ì æå Ìóñåÿ (éîãî òàì ãóðòîì âåëè÷åçíèì Âñ³ îòî÷èëè, ïëå÷èìà æ ñâî¿ìè â³í âñ³õ ïåðåâèùèâ): “Äóø³ ùàñëèâ³ ³ òè, íàéñëàâí³øèé â³ùóíå! Ñêàæ³òü íàì, Äå, ó ÿê³é ñòîðîí³ òóò Àíõ³ñ ïðîáóâàº, â ÿêîìó Ì³ñö³? Áî ìè çàäëÿ íüîãî ïðèéøëè, ïåðåïëèâøè âåëèê³ Ð³êè Åðåáó?” Ãåðîé ¿ì íà öå â³äïîâ³â êîðîòåíüêî: “Â íàñ òóò íåìàº äîì³âîê, â áîðàõ æèâåìî ìè ò³íèñòèõ, Íà ìîð³æêàõ ïðèáåðåæíèõ, îìèâàíèõ ñòðóìåíåì ÷èñòèì. Âè æ, ÿêùî ñåðöåâ³ âàøîìó öå ïðèïàäå äî âïîäîáè, Öåé ëèø ãîðáîê ïåðåéä³òü, – ñàì ñòåæèíó ëåãêó ïîêàæó ÿ”. Ìîâèâ, ³ éäå ïîïåðåäó, é ïîêàçóº ç ïàã³ð ðîçê³øíå ¯ì îáîëîííÿ. É ñàì³ âæå ñïóñòèëèñü âîíè ç âåðõîâèíè. Áàòüêî Àíõ³ñ íà çåëåí³é äîëèí³ äàëåê³é òèì ÷àñîì Ïåðåãëÿäàâ óñ³ çàìêíåí³ äóø³, ùî ìàëè íà öåé ñâ³ò Çàðàç âèõîäèòè, ñàìå ñâî¿õ ïåðåâ³ðèâ â³í ïèëüíî;

624

Публій Вергілій Марон ² ïåðåãëÿíóâ ïîòîìê³â óñ³õ äîðîã³ ïîêîë³ííÿ, Äîëþ ³ ùàñòÿ ìóæ³â, ¿õ çâè÷à¿ é ðóê ¿õ ä³ÿííÿ. Ò³ëüêè ïîáà÷èâ Åíåÿ, ùî éøîâ ïî ëåâàä³ íàçóñòð³÷, Çðàçó æ äî íüîãî ïðîñòÿã ñâî¿ ðóêè îáèäâ³, ³ ñëüîçè Ðàïòîì ïî ëèöÿõ ïîá³ãëè, ³ ç óñò éîãî âèðâàâñÿ ãîëîñ: “Âðåøò³, ïðèéøîâ òè, ³ øëÿõ öåé òÿæêèé ïîäîëàëà ïîáîæí³ñòü, Áàòüêîì ñïîä³âàíà, é áà÷èòè ìîæó òâîº ÿ îáëè÷÷ÿ, Ñèíó, ³ ãîëîñ çíàéîìèé ïî÷óòè, ³ â³äïîâ³äü äàòè. ß ñïîä³âàâñÿ öüîãî ³ ãàäàâ, ùî òàê áóäå, é õâèëèíè ß âæå ë³÷èâ, ³ òóðáîòà ìîÿ ìåíå íå îáìàíóëà. Ñê³ëüêè çåìåëü ³ ìîð³â òè ïðîéøîâ, ³ òåáå ÿ â³òàþ, Ñèíó ì³é, ñê³ëüêè çàçíàâ òè òÿæêèõ íåáåçïåê! ßê áîÿâñü ÿ, Ùîá íå áóëî â³ä òîãî òîá³ öàðñòâà Ë³â³éñüêîãî øêîäè”. Òîé æå íà öå: “Äóæå ÷àñòî, ì³é áàòüêó, òâ³é îáðàç æóðëèâèé Ïåðåäî ìíîþ ñòàâàâ ³ ïðèéòè ñïîíóêàâ â öþ îñåëþ; Ñóäíà íà ìîð³ Ò³ððåíñüê³ì ñòîÿòü. Äàé æå, áàòüêó, ïðàâèöþ, Äàé, ïðèâ³òàéìîñÿ ùèðî, ìî¿õ íå öóðàéñÿ îá³éì³â”. Òàê ãîëîñèâ ³ îáëè÷÷ÿ ñë³çüìè óìèâàâ â³í ðÿñíèìè. 700 Òðè÷³ éîãî íàìàãàâñü â³í ðóêàìè çà øèþ îáíÿòè, Òðè÷³ ³ç ðóê âèñëèçàëà òà ò³íü, ùî ëîâèâ ¿¿ ìàðíî, Íà÷å ëåãåíüêèé â³òðåöü àáî ñîíí³ ïðèìàðè ëåòþ÷³. Áà÷èòü òèì ÷àñîì Åíåé íà ñàìîòí³é äîëèí³ çàòèøí³é Ãàé, ³ ãóùàâèíó ë³ñó øóìëèâîãî, é ð³÷êó Ëåòåéñüêó, Ùî ïîïðè òèõ³ îñåë³ òå÷å. À êðóãîì ïîíàä íåþ Òüìè íåçë³÷åíí³ ïëåìåí ³ íàðîä³â ë³òàëè. Íåíà÷å Ë³òîì ïîã³äíèì íà ëóêàõ, ÿê áäæîëè íà êâ³òàõ áàðâèñòèõ Ñÿäóòü íà ìèòü ³ çíîâó äîâêîëà ë³ëåé ñí³æíî-á³ëèõ Ðîºì ë³òàþòü, – òàê íàâêðóãè ãîìîí³ëî âñå ïîëå. Ãëÿíóâ Åíåé, ³ çäðèãíóâñÿ, é ïðè÷èíè öüîãî â³í ïèòàº, Íå ðîçóì³þ÷è, ùî çà ð³÷êè â äàëèí³ ïðîò³êàþòü, Ùî öå çà ëþäè íàä òèìè ð³÷êàìè þðáîþ ç³éøëèñÿ. Áàòüêî Àíõ³ñ íà öå êàæå: “Öå äóø³, ÿêèì ïðèñóäèëà Äîëÿ óò³ëèòèñü ùå ðàç, âîíè ³ç Ëåòåéñüêî¿ ð³÷êè Âîäó áåçæóðíîñò³ ï’þòü, ³ â í³é çàáóòòÿ äîâãîâ³÷íå. ¯õ îñü òîá³ ïîêàçàòè ³ ç íèìè òåáå îçíàéîìèòü ß âæå â³ääàâíà áàæàâ, ³ âè÷èñëèòü ð³äíèõ ïîòîìê³â, Ùîá òè ç³ ìíîþ ùå äóæ÷å ðàä³â, ùî â ²òàë³þ òðàïèâ”. “Áàòüêó, ÷è æ ìîæíà ïîäóìàòü, ùîá çâ³äñè âèõîäèëè äóø³ Çíîâó íà öåé ñâ³ò ³ ùå ðàç äî ò³ë îáâàæí³ëèõ âåðòàëèñü? Çâ³äêè â ñåðäåøíèõ âçÿëàñÿ æàõëèâà òà ñâ³òó æàäîáà?” “Ïåâíî, ùî âñå ÿ ñêàæó é íå ëèøó â òåáå ñóìí³â³â, ñèíó”. Ñëîâî Àíõ³ñ ïåðåéìàº ³ âñå âèêëàäàº ïî ÷åðç³: “Ïåðøå, ùî íåáî, ³ çåìëþ, ³ âîäí³ ïðîñòîðè, ³ ñâ³òëó Ì³ñÿ÷íó êóëþ, é òèòàíñüêó çîðþ óíóòð³ îæèâëÿº –

625

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Äóõ, à ðîçóì ïðîéìàº âñ³ òîãî ãðîìàääÿ ÷àñòèíè, Ðóõ ³ æèòòÿ ¿ì äàº, ñïîëó÷èâøèñü ç òèì ò³ëîì âåëèêèì. Çâ³äñè é ð³ä ëþäñüêèé ï³øîâ, ³ òâàðèííèé, ³ ïòàõè íåáåñí³, É ìîðÿ ïîòâîðè, ùî ¿õ âèâîäèòü ãëèá³íü ìàðìóðîâà. Ñèëà æèòòÿ â íèõ îãíåííà, ³ ïåðâîïî÷èí ¿õ íåáåñíèé, Çàðîäê³â òèõ, ÿêùî ò³ëüêè íà íèõ íå òÿæ³º øê³äëèâå Ò³ëî é ÷àñòèíè çåìë³ íå ïðèòóïëÿòü ³ ñìåðòí³ ñóãëîáè. Òèì-òî ³ ñòðàõ º ó íèõ, ³ òåðï³ííÿ, é áàæàííÿ, ³ ðàä³ñòü, Íå çàáóâàþòü ³ íåáà, çà÷èíåí³ â òåìí³é â’ÿçíèö³. Íàâ³òü, ÿê ãðÿíå îñòàííÿ ãîäèíà é æèòòÿ ¿õ ïîêèíå, Ùå ³ òîä³ ¿õ, ñåðäåøíèõ, íå ëèøàòü âñ³ õèáè, íå âèéäóòü Çîâñ³ì âñ³ ñëàáîñò³ ò³ëà; áî íàñêð³çü ïðîñÿêíóòè ìóñèòü Ñïîñîáîì äèâíèì âñå òå, ùî òàê äîâãî áóëî ó ñïîëóö³. Îòæå, áåðóòü ¿õ íà ìóêè, ³ òàì âîíè äàâí³ ïðîâèíè Â³äïîêóòîâóþòü. Ò³ íà íåâãàâíîìó â³òð³ ðîçï’ÿò³, ²íøèì æå – çëî÷èí³â ïëÿìè ï³ä ñòðóìåíåì áèñòðèì çìèâàþòü ×è âèï³êàþòü âîãíåì. Ïî ñìåðò³ òóò êàðó íàëåæíó Êîæåí â³äáóäå. Òîä³ íà ïðîñòîðè Åë³ñ³ÿ øëþòü íàñ; ² íå áàãàòî íàñ òóò ïðîáóâàº íà ðàä³ñíèõ íèâàõ; Äîêè àæ äîâãèé íàø äåíü, êîëè êðóã ñâ³é â³êè âæå îá³éäóòü, Ïëÿì íå î÷èñòèòü, ùî â íàñ ïîâðîñòàëè, é íå ëèøèòüñÿ ÷èñòèé Äóõ ç íàñ, åô³ðíèé, âîãîíü ³ç íåáåñíîãî ïåðâíÿ. À äóø³ Òèõ, ùî íàä òèñÿ÷ó ðîê³â òàê êîëåñî äîë³ êîòèëè, Áîã âèêëèêàº íàä ð³÷êó Ëåòåéñüêó â âåëèê³é ãðîìàä³, 750 Ç òîþ, ïðèðîäíî, ìåòîþ, ùîáè, ïðî ìèíóëå çàáóâøè, Çíîâ çàõîò³ëè çàãëÿíóòü ó öåé ñâ³ò, ó ò³ëî âåðíóòèñü”. Òàê ïðîìîâëÿº Àíõ³ñ, ³ ðàçîì ³ ñèíà, é Ñ³â³ëëó Òóò æå äî ãóðòó çàïðîøóº â³í, ó þðìó ãîì³íëèâó, ² íà óçã³ð’ÿ âèõîäèòü, ùîá çâ³äòè ïèëüí³øå îãëÿíóòü Âñ³õ áóëî ìîæíà ó äîâã³é ÷åðç³ ³ ç ëèöÿ ¿õ ï³çíàòè. “Íó, à òåïåð ðîçïîâ³ì ÿ òîá³ ïðî äàðäàí ïîêîë³ííÿ, Ùî òî çà ñëàâà ÷åêàº éîãî ³ ÿê³ öå ïîòîìêè ²ç ³òàë³éñüêîãî ïëåìåí³, ç äóø òèõ ïðåñëàâíèõ, ùî ç íàøèì ²ìåíåì ïðèéäóòü íà ñâ³ò; ÿ ðîçêðèþ òîá³ òâîþ äîëþ. Áà÷, îí þíàê òîé, ùî ñïåðñÿ íà ñïèñ íå îêóòèé, – äî ñâ³òëà Áëèæ÷å â³í ñòàâ âèïàäêîâî, – ³ç òåìðÿâè ïåðøèé íà ñâ³ò öåé Âèéäå â³í, ³ç ³òàë³éñüêîþ êðîâ’þ çì³øàâøèñü, – öå áóäå Ñ³ëüâ³é, àëüáàíñüêå ³ì’ÿ, òâ³é îñòàíí³é ïîòîìîê, ÿêîãî Â ë³ñ³ òîá³, âæå ñòàðîìó, Ëàâ³í³ÿ-æ³íêà ïîðîäèòü. Ñòàíå öàðåì â³í êîëèñü ³ íàñòóïíèõ öàð³â áóäå ïðåäêîì, Çâ³äñè ³ íàä Àëüáà-Ëîíãîþ ð³ä íàø äåðæàòèìå âëàäó. Òîé çà íèì äðóãèé öå – Ïðîêà, òðîÿíñüêîãî ïëåìåí³ ñëàâà, É Êàï³é, çà íèì Íóì³òîð, ³ òîé, ùî ³ì’ÿ òîá³ âåðíå, Ñ³ëüâ³é Åíåé, ÿê ïîáîæí³ñòþ, òàê ³ âîºííèì çàâçÿòòÿì

626

Публій Вергілій Марон Ñëàâíèé, ÿêùî êåðóâàòü êîëè-íåáóäü â³í Àëüáîþ ñòàíå. Ùî öå çà ìîëîäü! Ïîãëÿíü, ñê³ëüêè ñèëè âîíà âèÿâëÿº! Êîæíîìó ñêðîí³ â³í÷àº äóáîâèé â³íîê ãðîìàäÿíñüêèé. Ö³, áà÷, Íîìåíò ïîáóäóþòü, ³ Ãàá³¿, é ì³ñòî Ô³äåíó, Ò³ Êîëëàò³íñüêó òâåðäèíþ é Ïîìåö³¿ â ãîðàõ ïîñòàâëÿòü; Êð³ïîñòü ²íóÿ, ³ Áîëó, ³ Êîðó – êîëèñü îö³ íàçâè Ñëàâíèìè áóäóòü, à íèí³ ö³ çåìë³ íå ìàþòü ³ìåííÿ. Ä³äîâ³ äî òîâàðèñòâà ùå Ðîìóë, ñèí Ìàðñà, óâ³éäå, Ìàòè ²ë³ÿ éîãî ç àññàðàêñüêî¿ êðîâ³ ïîðîäèòü. Áà÷èø ò³ êèòèö³ äâ³, ùî øîëîì ïðèêðàøàþòü ó íüîãî? Áàòüêî, ÿê áîãà, éîãî ó ñâî¿ âæå â³äçíàêè âáèðàº. Ç áëàãîñëîâåííÿ éîãî ðîçðîñòåòüñÿ, ì³é ñèíó, ñëàâåòíèé Ðèì, ùî çð³âíÿº ñâî¿ âîëîä³ííÿ ³ äóõ ñâ³é ç Îë³ìïîì. Ìóðîì ñ³ì çàìê³â â³í çëó÷èòü â’ºäèíî, ïîòîìñòâîì ãåðî¿â Áëàãîñëîâåííèé, ÿê Áåðåê³íò³ÿ-ìàòè – áîãèíÿ, Ùî ó êîðîí³ ³ç âåæ êð³çü ôð³ã³éñüê³ ì³ñòà ñâî¿ ¿äå, Ðàäà íàùàäêàì áîã³â, ñòî-áî âíóê³â ó íå¿ â îá³éìàõ, Âñ³ âîíè ñïðàâæí³ áîãè ³ óñ³ ïðîæèâàþòü íà íåá³. Àëå ïîãëÿíü-íî î÷èìà ñþäè îáîìà ³ íà ïëåì’ÿ Ðèìëÿí ñâî¿õ ïîäèâèñÿ: Öåçàð ³ ð³ä âåñü Þë³éñüêèé, Ç’ÿâèòüñÿ òóò â³í êîëèñü ïîï³ä â³ññþ âåëèêîãî íåáà. Öå òîé ãåðîé, ïðî ÿêîãî ÷óâàâ òè îðàêóë³â ñò³ëüêè, Öåçàð òî Àâãóñò, ñèí áîæåñòâà; çîëîòóþ åïîõó Â Ëàö³¿ íàíîâî â³í óñòàíîâèòü, íà çåìëÿõ, ùî ïåðøå Öàðñòâîì Ñàòóðíà áóëè, ³ äî ãàðàìàíò³â òà ³íä³â Âëàäó ïîøèðèòü, – çåìëÿ òà çà ìåæàìè íàøèõ ñóç³ð’¿â, Ïîçà øëÿõàìè ùîð³÷íèìè ñîíöÿ. Àòëàíò íåáîíîñíèé Çîðÿìè âêâ³ò÷àíó â³ñü òàì íà ïëå÷àõ ñâî¿õ îáåðòàº. Ïåðåä ïðèõîäîì éîãî ³ òåïåð óæå é öàðñòâà êàñï³éñüê³, Ïðîéíÿò³ æàõîì â³ùàíü áîæåñòâåííèõ, òðåìòÿòü áåçóñòàííî, 800 ² ìåîò³éñüêà çåìëÿ. Ñêàëàìóòèëèñü â ñòðàõîâ³ é ãèðëà Ñåìèðàìåííîãî Í³ëà. ² íàâ³òü Àëêå¿â íàùàäîê Ñò³ëüêè êðà¿â íå ñõîäèâ, õî÷ ïðîñòðåëèâ â³í ì³äíîêîïèòíó Ëàíþ ³ õî÷ âòèõîìèðèâ ãà¿ Åð³ìàíòó òà ëóêîì Ëåðíó çëÿêàâ, íàâ³òü Ë³áåð, ùî òèãðàìè ¿äå ç âèñîêèõ Í³ñè âåðõ³â’¿â â ñâî¿é ïåðåìîç³, òðèìàþ÷è â³æêè ²ç âèíîãðàäó. ×è äîáëåñòþ çá³ëüøóâàòü ñèëè íå áóäåì, ×è, ìîæå, ñòðèìàº ñòðàõ íàñ ó çåìëþ àâçîíñüêó âñòóïèòè? Õòî æ öå òàì äàë³ â îëèâí³ì â³íêó, ùî ñâÿòó íåñå óòâàð? ß ï³çíàþ ïî âîëîññþ ³ ïî áîðîä³ ñèâóâàò³é Ðèìà âëàäèêó, ùî ì³ñòî íîâ³òíº çàêîíàìè ñêð³ïèòü, Ïðèñëàíèé áóäå â³í ç Êóð íåâåëèêèõ, ç óáîãîãî êðàþ, Âëàäó âåëèêó îáíÿòü. Âîëîä³òèìå Òóëë ï³ñëÿ íüîãî.

627

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Â³í â áàòüê³âùèí³ ïîðóøèòü äîçâ³ëëÿ, ïîêëè÷å äî çáðî¿ Çíîâó ìóæ³â, ùî çàñèä³ëèñü äóæå, é ïîëêè â³í ðîçáóäèòü, Ùî â³ä çâèòÿã âæå îäâèêëè. Çà íèì îí ³äå íàäòî ãîðäèé Àíê, ùî óæå é â³äòåïåð â³í íà ëàñêó þðáè äóæå ëàñèé. Ìîæå, ïîáà÷èòè õî÷åø òàðêâ³íñüêèõ öàð³â àáî äóøó Ãîðäîãî ìåñíèêà Áðóòà é ïîâåðíåí³ âëàäè çíàìåíà? Êîíñóëà âëàäó ³ ãð³çí³ ñîêèðè â³í ïåðøèé îäåðæèòü, Çíèùèòü ñèí³â â îáîðîí³ ñâîáîäè ïðåêðàñíî¿ áàòüêî, Ò³ëüêè-íî ñõî÷óòü â³éíó ïîíîâèòü. Î, íåùàñíèé, õî÷ â÷èíîê Òîé ³ çâåëè÷àòü ïîòîìêè! Òîæ á³ëüøà ëþáîâ äî â³ò÷èçíè É ñëàâè áàæàííÿ áåçìåæíå. Ïîãëÿíü ùå íà Äåö³¿â, Äðóñ³â, Ùå é íà Òîðêâàòà ïîãëÿíü, ùî ïîãðîæóº â³ñòðÿì ñîêèðè, ² íà Êàì³ëëà, ÿêèé â³äâîþº óòðà÷åí³ ñòÿãè. Äàë³, ÷è áà÷èø, îí òàì äâ³ äóø³, ùî â îäíàêîâ³é ñÿþòü Çáðî¿, ó çãîä³ òåïåð, ïîêè í³÷ ¿õ ³ùå ñïîâèâàº? Ãåé, ÿê³ â³éíè âîíè çàâåäóòü ì³æ ñîáîþ, ÿê âèéäóòü Â ñâ³òëî æèòòÿ, ÿê³ ïîë÷èùà êèíóòü ó áèòâè êðèâàâ³! Ç³éäå-áî òåñòü ³ç àëüï³éñüêèõ âàë³â, ³ç óêð³ïëåíü Ìîíåêà, É çÿòü éîãî ñòàíå íàâïðîòè, îòî÷åíèé ñèëàìè Ñõîäó. Ä³òè, îõ ä³òè, ñâîº¿ äóø³ âè äî âîºí ïîä³áíèõ Íå ïðèçâè÷àþéòå, é ñåðöþ â³ò÷èçíè òàêèõ âè óäàð³â Íå çàâäàâàéòå. Òè ïåðøèé, ùî ð³ä ñâ³é ç Îë³ìïó âèâîäèø, Çáðîþ â³äêèíü, îõ êðîâå ìîÿ! Íà Êàï³òîë³ÿ âåðõ ïîâåäå ïåðåìîæåöü Êîð³íôà Ïîâ³ç â òð³óìô³, ïðîñëàâèâøèñü òèì, ùî çäîëàâ â³í àõåéö³â. Òîé æå Ì³êåíè òâî¿, Àãàìåìíîíå, é Àðãîñ çðóéíóº ² Åàê³äà çäîëàº ç ìîãóòíüîãî ðîäó Àõ³ëëà Ç ïîìñòè çà ïðåäê³â òðîÿíñüêèõ ³ õðàìó Ì³íåðâè áåç÷åñòÿ. Õòî á îòî çìîâ÷àâ ïðî òåáå, âåëèêèé Êàòîíå, ÷è Êîñåº, Õòî ïðî ð³ä Ãðàêõà, àáî Ñö³ï³îí³â, äâà ãðîìè âîºíí³, Ë³â³¿ çãóáó, íå ñêàæå? Ôàáð³ö³ÿ õòî íå çãàäàº, Ùî âäîâîëüíÿâñÿ ìàëèì? ×è ïðî òåáå, Ñåððàíå, ùî íèâó Ñàì çàñ³âàâ òè? Ãåé, Ôàá³¿, ÿ âæå âòîìèâñÿ, îáëèøòå! Ìàêñ³ìå, öå òè îäèí íàñ êîëèñü çâîë³êàííÿì âðÿòóºø! ²íø³ çóì³þòü í³æí³ø³ ³ñòîòè ³ç ì³ä³ êóâàòè; Â³ðþ, ùî ç ìàðìóðó íàâ³òü äîáóäóòü æèâ³¿ îáëè÷÷ÿ; Êðàù³ ïðîìîâö³ ç íèõ áóäóòü â ñóäàõ; âîíè íåáà êðóæ³ííÿ 850 Öèðêóëåì âèçíà÷àòü, ñêàæóòü, ÿñíèì êîëè ñõîäèòè çîðÿì. Çàïàì’ÿòàé, ðèìëÿíèíå! Òè âëàäíî âåñòèìåø íàðîäè. Áóäóòü ìèñòåöòâà òâî¿ âñòàíîâëÿòè óìîâè äëÿ ìèðó, Ìèëóâàòü, õòî ï³äêîðèâñü, ³ ìå÷åì ï³äêîðÿòü ãîðäîâèòèõ”. Ìîâèâ òàê áàòüêî Àíõ³ñ ³ çäèâîâàíèì öå ùå äîêèíóâ: “Ãëÿíü, ÿê ñòóïàº Ìàðöåëë, â³í ïðîñëàâèâñü, çäîáóâøè áàãàòó Çäîáè÷, ³ ÿê ïåðåìîæåöü ìóæ³â ïåðåâèùóº âñ³õ â³í.

628

Публій Вергілій Марон Öåé êîëèñü ðèìñüêó ìîãóòí³ñòü, óäàðàìè ñèëüíèìè áèòó, Ñêð³ïèòü, ÿê âåðøíèê ðîçãðîìèòü ïóí³éö³â ³ ãàëë³â áóíòàðñüêèõ, Òðåòþ âæå çáðîþ, Êâ³ð³íîâ³ áàòüêó çäîáóòó, ïîâ³ñèòü”. Òà ïåðåáèâ òóò Åíåé, áî ïîáà÷èâ, ÿê ðàçîì ³ç íèìè Éøîâ ìîëîäåöü âåëè÷àâèé íà âèãëÿä, ó çáðî¿ áëèñêó÷³é, Òà ç íåâåñåëèì îáëè÷÷ÿì, ³ î÷³ äîäîëó ïîíèêëè. “Õòî æ öå, ì³é áàòüêó, îí òîé, ùî ³äå â òîâàðèñòâ³ ãåðîÿ? Ñèí öå ÷è, ìîæå, îäèí ³ç âåëèêî¿ âíóê³â ãðîìàäè? Ùî òî çà íàòîâï ìóæ³â êîëî íüîãî, ÿêèé â íüîãî âèãëÿä? ×îðíà-áî í³÷ îòî÷óº ãîëîâó ò³ííþ ñóìíîþ”. Áàòüêî Àíõ³ñ íà öå êàæå, ñëüîçàìè çàëèâøèñü ðÿñíèìè: “Ñèíó, ïðî ñìóòîê òÿæêèé ñâî¿õ ð³äíèõ ìåíå íå çàïèòóé. Ñâ³òîâ³ âèÿâèòü äîëÿ éîãî, àëå äîâãî ïðîáóòè Âñå æ íå äîçâîëèòü. Çàíàäòî-áî ñèëüíèì, áîãîâå, çäàëîñü áè Ïëåì’ÿ âàì ðèìñüêå, ÿêáè éîìó ñïðàâä³ öåé äàð çàëèøèâñÿ. Ñê³ëüêè ùå ñòîãîíó íàøèõ ìóæ³â äî âåëèêîãî ì³ñòà Ìàðñîâå ïîëå ïîøëå! Ò³áåð³íå, ÿêèé òè ïîáà÷èø Ïîõîðîí, ÿê ïîâç íàñèïàíó ñâ³æó ìîãèëó ïëèâòèìåø. Àí³ îäèí ìîëîäåöü ³ç ³ë³éñüêîãî ðîäó íå çáóäèòü Ñò³ëüêè íàä³¿ ó ïðåäê³â, í³ Ðîìóëà çåìë³ í³êîëè Ïîâåëè÷àòèñü íå çìîæóòü òàêèì ñâî¿ì ïëîäîì âåëèêèì. Ãåé, ùî çà äîáëåñòü, ³ â³ðí³ñòü ïðàäàâíÿ, é ïðàâèöÿ ó áèòâàõ Íåïåðåìîæíà! Í³õòî ç íèì áåçêàðíî íå ñòð³íóâñÿ â ñ³÷³, ×è êîëè ï³øèì íà âîðîãà éøîâ â³í, ÷è ÿê âîðîíîìó Ñï³íåí³ áîêè îñòðîãàìè ð³çàâ. Þíà÷å ñåðäåøíèé, Îõ, êîëè á ÿêîñü òè ì³ã æîðñòîêó ñóäüáó ïîäîëàòè! Òè êîëèñü áóäåø Ìàðöåëë. Ïîâí³ ïðèãîðù³ ë³ë³é ïîäàéòå, Êâ³òè áàãðÿí³ ðîçñèïëþ é ïðèíàéìí³ òàêèìè äàðàìè Âíóêîâó äóøó âøàíóþ é çä³éñíþ íåçíà÷íó öþ ïîâèíí³ñòü”. Òàê âîíè òàì ïî ö³ëîìó êðàþ, øèðîêèõ ðîçäîëàõ, Õîäÿòü ó ÷èñò³ì ïîâ³òð³ óñþäè ³ âñå îãëÿäàþòü. À ÿê Àíõ³ñ ïî óñ³õ âæå óñþäàõ îáâ³â ñâîãî ñèíà ² ðîçïàëèâ éîìó â ñåðö³ áàæàííÿ ìàéáóòíüî¿ ñëàâè, Çíîâ òîä³ çãàäóº ìóæåâ³ â³éíè, ùî ìàº âåñòè ¿õ; Ïðî ëàâðåéò³éñüê³ ïëåìåíà é ïðî ì³ñòî Ëàòèíà ïîâ÷àº, Â÷èòü, ÿê óíèêíóòü ïðèãîä, òà óêàçóº, ÿê ç íèõ âèõîäèòü. Äâîº âîð³ò ìàþòü ìàðåâà ñîíí³: îäí³ ðîãîâ³¿ – Ò³í³, ÿê êàæóòü, êð³çü íèõ ëåãåíüêî ïðîõîäÿòü ïðàâäèâ³; Äðóã³ âèáëèñêóþòü á³ëîþ ê³ñòþ ñëîíîâîþ, íèìè Ìàíè íà ñâ³ò ïîñèëàþòü îáìàíí³ ëèø ñîíí³ âèä³ííÿ. Òàê òàì ïîâ÷àº Àíõ³ñ ñâîãî ñèíà, à ç íèì ³ Ñ³â³ëëó ² ÷åðåç áðàìó ç ñëîíîâî¿ êîñò³ íà ñâ³ò âèïóñêàº. Òîé ïîâåðòàº äî ñóäåí ³ äðóç³â ñâî¿õ òàì çíàõîäèòü. 900 ² ïîíàä áåðåãîì ïðîñòî ó ïðèñòàíü Êàºòó ïðÿìóº. Ìå÷óòü ç íîñ³â ÿêîð³ âîíè, ñòàâøè ï³ä áåðåã êîðìàìè.

629

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ÊÍÈÃÀ ÑÜÎÌÀ Äîñÿãíóâøè ãèðëà ð³êè Ò³áðó, Åíåé ïëèâå ïî í³é äî ëàâðåíò³éñüêîãî öàðÿ Ëàòèíà ³ âèðÿäæàº äî íüîãî ïîñë³â ïðîïîíóâàòè ìèð ³ ïðîñèòè äîçâîëó ïîáóäóâàòè íîâå ì³ñòî â éîãî êðà¿í³. Ëàòèí ïðèõèëüíî ïðèéìàº ïîñë³â ³, çã³äíî ç âåë³ííÿì áîã³â, ãîòîâèé âèäàòè çà Åíåÿ ñâîþ äî÷êó Ëàâ³í³þ. Àëå, áàæàþ÷è ðîçëàäíàòè öþ çãîäó, Þíîíà ï³äáóðþº ïðîòè Åíåÿ ñïåðøó Àìàòó, ìàò³ð Ëàâ³í³¿, à ïîò³ì ðóòóëüñüêîãî öàðÿ Òóðíà. Íà âëàøòîâàíîìó òðîÿíöÿìè ïîëþâàíí³ âèíèêàº ñóïåðå÷êà ïîì³æ íèìè ³ ëàòèíÿíàìè. Àìàòà ³ Òóðí âèêëèêàþòü ëàòèíÿí íà â³éíó ç òðîÿíöÿìè. ×èñëåíí³ ïëåìåíà ç óñ³õ ÷àñòèí ²òàë³¿ ïîñï³øàþòü ç’ºäíàòèñü ³ âèñòóïèòè ïðîòè òðîÿíñüêèõ â³éñüê.

É òè òåæ, Êàºòî, ïåñòóíêî Åíåÿ, âìèðàþ÷è, â³÷íó Äëÿ óçáåðåæ íàøèõ ñëàâó ïðî ñåáå ëèøèëà, ³ íèí³ Ùå òâîÿ ïàì’ÿòü öå ì³ñöå õîðîíèòü, ³ì’ÿ çíàìåíóº, Äå íà ïðîñòîðàõ Ãåñïåð³¿ êîñò³ ñïî÷èëè, ÿêùî öå Ñëàâó ïðèíîñèòü. Ïîáîæíèé Åíåé, ÿê ñë³ä âëàøòóâàâøè Ïîõîðîí, íàñèï íàä íåþ ìîãèëüíèé âîçäâèãíóâ, ³ ùîéíî Óòèõîìèðèëîñü ìîðå ãëèáîêå, íàñòàâèâ â³òðèëà É ïðèñòàíü ïîêèíóâ. Ïîïóòí³ â³òðè ñåðåä íî÷³ ¿ì â³þòü, Ì³ñÿöü îñâ³÷óº øëÿõ ¿ì, ³ ÿñíî âèáëèñêóº ìîðå Â ñÿéâ³ òðåìòëèâ³ì. Ìèíàþòü âæå áåðåã Ö³ðöå¿ íàéáëèæ÷èé, Äå öÿ áàãàòà äî÷êà áîãà Ñîíöÿ ÿñíîãî, îñ³âøè, Áåçïåðåðèâíó âèñï³âóº ï³ñíþ â ë³ñàõ íåäîñòóïíèõ ² âåëè÷àâó îñåëþ ïàõó÷èì îáêóðþº êåäðîì, Òåìíó îñâ³òëþº í³÷, ïðîá³ãàþ÷è ãðåáíåì òð³ñêó÷èì Ïðÿæó òîíêóþ. À ç áåðåãà ðèê ðîçëÿãàºòüñÿ ëåâ³â, Ùî ðîçðèâàþòü çàïîðè é ðåâóòü ñåðåä ï³çíüî¿ íî÷³. Òàì êàáàíè ùåòèíÿñò³, âåäìåä³ ó ñò³éëàõ øàë³þòü, Âèþòü âåëèê³¿ çãðà¿ âîâê³â, ùî ¿õ ç ðîäó ëþäñüêîãî Ç³ëëÿì âñåñèëüíèì Ö³ðöåÿ, æîðñòîêà ³ ëþòà áîãèíÿ, Ïåðåòâîðèòè óñòèãëà â ò³ëà ³ ïîäîáè çâ³ðÿ÷³. Ùîá áîãîá³éí³ òðîÿíö³, äî ïðèñòàí³ òî¿ äîïëèâøè, Íå çì³íèëèñü â ïîòâîðè òàê³ ³ ùîáè íå ñòóïèëè Íà ïðîêëÿòóùèé òîé áåðåã, Íåïòóí äìå â â³òðèëà ïîãîæèì Â³òðîì, â ì³ëèíàõ êèïó÷èõ ïðîíîñèòü, ïîëåãøóº âòå÷ó. Çàáàãðÿíèëîñÿ ìîðå â³ä ñâ³òëà, é íà íåá³ âèñîê³ì Â ñÿéâ³ øàôðàíó öâ³ëà â êîë³ñíèö³ ðîæåâ³é Àâðîðà. ßê ïîâòèõàëè â³òðè ³ ïîäóâè çãðàéí³ óùóõëè, Ç ïëåñîì, ÿê ìàðìóð ãëàäåíüêèì, ùîñèëè çìàãàëèñÿ âåñëà. Ç ìîðÿ ïîáà÷èâ Åíåé â³ääàëÿ âåëè÷åçíó ä³áðîâó; Ïîñåðåä íå¿ ïëèâå Ò³áåð³í, ð³êà íàøà ìèëà, Â çâèâàõ ãíó÷êèõ ³, âñÿ â³ä ï³ñê³â íåçë³÷åííèõ æîâòàâà, Â ìîðå âïàäàº. Äîâêîëà ð³êè ³ íàä íåþ ïåðíàòå Ïòàñòâî, ïðèâèêëå íàä ëîíîì ¿¿ òà íà áåðåç³ æèòè,

630

Публій Вергілій Марон Ñï³âîì ñâî¿ì âîðóøèëî ïîâ³òðÿ, ïî ë³ñó ë³òàëî. Â³í òîâàðèñòâó íàêàçóº íàïðÿì çì³íèòè é äî ñóø³ Ñóäíà çâåðíóòè, ³ âñ³ çàïëèâàþòü â çàò³íåíó ð³÷êó. Ãåé æå, Åðàòî, ÿê³¿ öàð³ áóëè çà ÷àñ³â òèõ Â Ëàö³¿ äàâí³ì, ³ ëàä áóâ ÿêèé òàì òîä³, ÿê ïðèáóëåöü Ç â³éñüêîì â Àâçîíñüêó êðà¿íó óïåðøå ïðèïëèâ êîðàáëÿìè, ß ðîçïîâ³ì ³ ïî÷àòîê íàéïåðøî¿ áèòâè çãàäàþ. Äàé æå, áîãèíå, íàòõíåííÿ ñï³âöåâ³, áî ÿ îñï³âàòè Ìàþ ³ â³éíè ñòðàøí³, ³ ãåðî¿â, ùî â çàïàë³ ñåðöÿ Çãóáè çàçíàëè, ïðî â³éñüêî ò³ððåíñüêå é Ãåñïåð³þ ö³ëó Â çáðî¿ â³éñüêîâ³é. Ïåðåäî ìíîþ-áî á³ëüø³ ïîä³¿, Á³ëüø³ ïî÷àâ ÿ ä³ëà. Ëàòèí, âîëîäàð ñòàðîäåííèé, Â äîâãîìó ìèð³ ì³ñòàìè é ñïîê³éíèìè íèâàìè ïðàâèâ. Êàæóòü, ùî áóâ â³í Ôàâíîâèì ñèíîì â³ä í³ìôè Ìàð³êè, Ç êðàþ Ëàâðåíòó. À Ôàâíîâèì áàòüêîì áóâ Ï³ê; íàçèâàâ â³í Áàòüêîì, Ñàòóðíå, òåáå: íàéñòàð³øèé òè ðîäîíà÷àëüíèê. 50 Ç âîë³ áîã³â íå ìàâ â³í í³ ñèíà ó ðîä³ ñâîºìó, Í³ ç ÷îëîâ³ê³â í³êîãî, áî êîæåí ùå â þíîñò³ ãèíóâ. Îõîðîíÿëà âåñü ä³ì ³ õàçÿéñòâî âåëèêå ºäèíà Äîíüêà, ùî âæå íà âèäàíí³ áóëà, äî ïîäðóææÿ äîçð³ëà. Ç íåþ ïîáðàòèñü áàæàëî áàãàòî, âåñü Ëàö³é âåëèêèé, Ö³ëà Àâçîí³ÿ; ïåðåä âñ³ìà, îäíàê, Òóðí ïðåõîðîøèé, Ç ä³äà ³ ïðàä³äà ìîæíèé, ÿêîãî é äðóæèíà öàðåâà Ç çàïàëîì äèâíèì áàæàëà çà çÿòÿ ñîá³ ïîºäíàòè; Â äèâàõ ñòðàøíèõ öüîìó áîæà, ïðîòå, ñóïðîòèâèëàñü âîëÿ. Ð³ñ ó ñåðåäèí³ äîìó, â âèñîêèõ áóä³âëÿõ íàéäàëüøèõ, Ëàâð ³ç ëèñòÿì ñâÿòèì, éîãî â ñòðàõó â³êè çáåð³ãàëè. Êàæóòü, ùî áàòüêî Ëàòèí, êîëè ïåðøèé ñïîðóäæóâàâ çàìîê, Òðàïèâ íà íüîãî ³ Ôåáîâ³ ñàì ïîñâÿòèâ, à â³ä íüîãî É ìåøêàíö³â ì³ñòà ëàâðåíòàìè çâàâ â³í. Íà ñàì³ì âåðøå÷êó Ðîºì ãóñòèì – öå äèâíî é ïðîìîâèòè! – áäæîëè îñ³ëè, 3 øóìîì âåëèêèì êð³çü ÷èñòå ïîâ³òðÿ çëåò³âøè, ³ ðàçîì Í³æêàìè ïîì³æ ñîáîþ ç÷åïèëèñü; ³ òàê îò íåæäàíî Ç â³òòÿ çåëåíîãî çâèñ ö³ëèé ð³é. Âîðîæáèò æå â³äðàçó Ñòàâ ãîâîðèòè: “ß áà÷ó, ùî ç êðàþ ÷óæîãî íàäõîäèòü Ìóæ, à ç íèì ö³ëèé çàã³í, âîíè âñ³ ó òàêîìó æ ïðîñòóþòü Íàïðÿì³ é ç òîãî æ áî ñàìîãî áîêó ïðèõîäÿòü, ùîá âçÿòè Âëàäó íàä çàìêîì. Êîëè æ íà ñàì³ì â³âòàð³ çàïàëàëà ×èñòà ñîñíèíà ïàõó÷à é Ëàâ³í³ÿ-ä³âà ñòîÿëà Ïîðó÷ ³ç áàòüêîì, çäàâàëîñü (îé ëåëå!), ùî äîâãå âîëîññÿ Ñòàëî ïàëàòè ³ îä³æ óñþ îáõîïèëî òð³ñêó÷å Ïîëóì’ÿ, âìèòü çàéíÿëèñÿ ³ êîñè, é ïîâ’ÿçêà ïåðëèííà; Â äèì³ é æîâòàâîìó ñâ³òë³ ïîâèòà, âîíà ðîçñ³âàëà Áðèçêè Âóëêàíà ïî ö³ëîìó äîìó. Óñå öå çäàâàëîñü

631

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Äèâíèì ³ç âèãëÿäó é íàäòî æàõëèâèì. Óñ³ ãîìîí³ëè, Ùî íàäçâè÷àéíà é ïðåñëàâíàÿ äîëÿ íà íå¿ ÷åêàº, Òà äëÿ íàðîäó âåëèêó â³éíó ö³ îçíàêè âîðîæàòü. Çàíåïîêîºíèé ÷óäîì öèì, öàð äî îðàêóëà Ôàâíà, Â³ùîãî áàòüêà, ïî ðàäó äî ãàþ ³äå â Àëüáóíåþ, Äî äæåðåëà ë³ñîâîãî, ùî ç íüîãî âîäà éäå ñâÿùåííà Ç ãóëîì, ³ ç ÷îðíîãî ãèðëà îòðóéëèâî ñ³ðêîþ ïàõíå. Ëþäè ç ïëåìåí ³òàë³éñüêèõ ³ âñÿ Åíîòð³éñüêà êðà¿íà Ðàäè â ïîòðåá³ øóêàþòü. Êîëè ïðèíåñå ñâîþ æåðòâó Æðåöü ³ íà ðóíà âîâíèñò³ îâå÷îê ïîð³çàíèõ ëÿæå Â í³÷ ìîâ÷àçíó ³ ñîí éîãî çëîìèòü, â³í áà÷èòü áàãàòî Äèâíî ë³òàþ÷èõ ìàðåâ òà ¿õ ãîëîñè ðîçìà¿ò³ ×óº é ðîçìîâó ç áîãàìè âåäå, é â ãëèáèí³ Àâåðí³éñüê³é Íàâ³òü ç ñàìèì Àõåðîíòîì ãîâîðèòü. Ñàì áàòüêî Ëàòèí òóò Â³ùèõ ïðîðå÷åíü ïðîñèâ ³ äð³áíèõ îâåöü ïîâíîøåðñòèõ Â æåðòâó àæ ñîòíþ ïðèí³ñ ïî îáðÿäó ³, çâåðõó ïðèë³ãøè, Â³äïî÷èâàâ íà ðîçñòåëåíèõ ðóíàõ. Ç âèñîêîãî ãàþ Âðàç ïðîëóíàâ íåñïîä³âàíèé ãîëîñ: “Ãåé òè, ì³é íàùàäêó, Äîíüêó ïîäðóææÿì çëó÷èòè ç ëàòèíöÿìè òè íå ñòàðàéñÿ, Íå äîâ³ðÿé ³ âåñ³ëëþ, ùî âæå òóò ãîòóþòü, áî ïðèéäóòü Ç êðàþ ÷óæîãî çÿò³, ÿê³, ç íàìè ç’ºäíàâøèñü, ï³ä³éìóòü Íàøå ³ì’ÿ äî íåáåñ, ³ ç ¿õíüîãî ïëåìåí³ âíóêè 100 Çåìë³ óñ³, ùî ñîíöå â ìàíäð³âö³ ì³æ äâîõ îêåàí³â ¯õ îãëÿäàº ùîäíÿ, ï³ä íîãàìè ñâî¿ìè ïîáà÷àòü, ¯õí³ì çàêîíàì ñëóõíÿí³”. Öèõ áàòüêîâèõ Ôàâíà ïðîðå÷åíü, Öüîãî íàêàçó â áåçìîâí³é òüì³ íî÷³ Ëàòèí íå çàäåðæàâ ßê òàºìíèöþ, âæå øèðîêî â³ñòêà íåñëà ¿õ íà êðèëàõ Ñêð³çü ïî àâçîíñüêèõ ì³ñòàõ, êîëè ôëîò äî çåëåíî¿ ãðåáë³ Ëàîìåäîíòîâå â³éñüêî á³ëÿ óçáåðåææÿ â’ÿçàëî. Òóò-òî Åíåé ³ â³éñüêîâ³ âîæä³ ³ç ²óëîì ïðåêðàñíèì Â ò³íü ï³ä ã³ëëÿì âèñîêîãî äåðåâà âñ³ ïîëÿãàëè É ó÷òó ãîòóþòü. Ïøåíè÷í³ êîðæ³ ï³äêëàäàþòü ï³ä ñòðàâè Íà ìîð³æêó íà çåëåí³ì (òàê ñàì íàïóòèâ ¿õ Þï³òåð), Íèâ çîëîòàâ³ ïëîäè ïîêëàäàþòü íà õë³áíå ï³äëîææÿ. À ÿê ïî¿ëè âñå ³íøå, òî ñêóäí³ñòü ¿äè ¿õ ñêëîíèëà ² äî Öåðåðèíèõ ñêóäíèõ äàð³â òåæ çóáàìè óçÿòèñü. Îòæå, ëàìàëè ðóêàìè é çàâçÿòèìè ùîêàìè â³ù³ Ïå÷èâà êðóãë³ ³ íå ïîùàäèëè õë³áèí êâàäðàòîâèõ. “Ãåé, ìè ñòîëè âæå ç’¿äàºìî”, – êðèêíóâ ²óë ³ â³äòîä³ Íå æàðòóâàâ. Ö³ ñëîâà óïåðøå ê³íåöü ñïîâ³ñòèëè ¯õí³õ òðóä³â, ï³äõîïèâ ¿õ â³äðàçó æ ³ç óñò éîãî áàòüêî, ², áîæåñòâåííèìè âñ³ìè çíàìåííÿìè âðàæåíèé, ìîâèâ: “Çäðàñòóé, î çåìëå, ìåí³ ïîäàðîâàíà ïðèñóäîì äîë³! Â³ðí³ òðîÿíöÿì ïåíàòè, ïðèâ³ò âàì! Òóò ä³ì ì³é, îòóò æå

632

Публій Вергілій Марон Áóäå é ìîÿ áàòüê³âùèíà. Áî áàòüêî Àíõ³ñ òàê, öå äîáðå ß ïàì’ÿòàþ, òëóìà÷èâ ìåí³ ñóäüáè òàºìíèö³: “Ñèíó, çà¿äåø òè íà óçáåðåææÿ, òîá³ íåçíàéîì³, É ãîëîä òåáå ïðèíåâîëèòü ñòîëè íàâ³òü ç’¿ñòè, ÿê ¿æ³ Îáìàëü òàì áóäå, òîä³ àæ òè, âòîìëåíèé, âðåøò³, íàä³éñÿ Âëàñíî¿ õàòè; çàòÿì çáóäóâàòè òàì ä³ì âëàñíîðó÷íî É âàëîì ñêð³ïèòè”. ² öå áóâ òîé ãîëîä ³ öå òå îñòàííº, Ùî íàøèì çëèãîäíÿì êðàé ïîêëàäå. Îòæå, äî ä³ëà, ³ âåñåëî ðàíêîì, ÿê ñîíå÷êî ç³éäå, Çâ³äàéìî, ùî òî çà çåìë³, ÿê³ òóò º ëþäè, äå ì³ñòî Ìàº íàðîä öåé, â³ä ïðèñòàí³ â íàïðÿìàõ ð³çíèõ õîä³ìî. Ãåé æå, çëèâàéòå Þï³òåðó æåðòâó òåïåð, ïîìîë³òüñÿ Äóõîâ³ áàòüêà Àíõ³ñà ³ âèíàìè ñò³ë çàñòàâëÿéòå”. Òàê ïðîìîâëÿº, é ãàëóççÿì çåëåíèì îáëè÷÷ÿ â³í÷àº, É ìîëèòü ì³ñöåâîãî áîãà, ³ Çåìëþ, ùî ïîì³æ áîãàìè Ïåðøà, ³ í³ìô, ³ ð³êè, ÿêèõ äîòåïåð ùå íå çíàº, É Í³÷, ³ ñâ³òèëà, ùî ñõîäÿòü âíî÷³, ³ Þï³òåðà ç ²äè, É ìàò³ð ôð³ã³éñüêó, ïî ÷åðç³, ³ ð³äíèõ îáîõ ïðèçèâàº, Ùî ï³ä çåìëåþ ³ â íåá³. Òóò áàòüêî âñåñèëüíèé àæ òðè÷³ Ç íåáà ÿñíîãî ãðèìèòü, ³ ñâîºþ ðóêîþ ñòðÿñàº, É õìàðó ïîêàçóº, çîëîòîì ïðîìåí³â ñîíöÿ îáëèòó. Òóò íåñïîä³âàíî øèðèòüñÿ â³ñòêà â òðîÿíñüêîìó â³éñüêó, Ùî óæå äåíü íàä³éøîâ, êîëè ì³ñòî ¿ì ñë³ä áóäóâàòè. Îòæå, îäèí ïåðåä îäíèì íàââèïåðåäü âñ³ âîíè ó÷òó Çíîâó ïðîäîâæóþòü. Â³ùèì îçíàêàì âåëèêèì çðàä³âøè, Ñòàâëÿþòü æáàíè ì³øàëüí³, ã³ðëÿíäàìè ÷àø³ â³í÷àþòü. Ò³ëüêè-íî ïåðøèì ïðîì³ííÿì ïîãëÿíóâ íà çåìëþ ñâ³òàíîê, Âñ³ ðîç³éøëèñÿ âîíè, ùîá ðîçâ³äàòü ïðî ì³ñòî, ³ ëþäí³ñòü, 150 ² áåðåãè òà êîðäîíè. Òóò áàãíà ïîòîêó Íóì³êà, Òàì – ð³êà Ò³áð, à òàì îí – õîðîáðèõ ëàòèíö³â îñåë³. Ñèí Àíõ³ñ³â òîä³ ùîíàéêðàùèõ ³ç êîæíîãî ñòàíó Ñòî ïîñëàíö³â âèáèðàº ³ øëå ¿õ ó öàðñüêå äîñòîéíå Ì³ñòî; ó êîæíîãî â³òòÿ Ïàëëàäè â ðóêàõ, ùîá öàðåâ³ Ùåäð³ äàðè ïðèíåñëè ³ ùîá ìèðó äëÿ òåâêð³â ïðîñèëè. Íå çâîë³êàþòü âîíè, é çà íàêàçîì ñï³øàòü, ³ â äîðîãó Øâèäêî ðóøàþòü. À ñàì â³í ðîâîì çíà÷èòü íåãëèáîêèì, Äå áóäå ìóð, óêð³ïëÿº òå ì³ñöå ³ ïåðøó îñåëþ Íà óçáåðåææ³, ìîâ òàá³ð âîºííèé, îòî÷óº âàëîì ² ÷àñòîêîëîì. Âæå øëÿõ þíàêè ïðîâåðñòàëè, âæå áà÷àòü Âåæ³ ëàòèíñüê³ é âèñîê³ ïîêð³âë³ é ï³ä ìóðè ï³äõîäÿòü. Òóò ïåðåä ãîðîäîì õëîïö³ ³ ï³äë³òêè þí³ âèâîäÿòü Ãåðö³ íà êîíÿõ, çä³éìàþ÷è êóðÿâó, ì÷àòü â êîë³ñíèöÿõ, Ðàòèùà êèäàþòü ñïðèòíî ðóêîþ, é ñòð³ëÿþòü, íàï’ÿâøè Ëóêè òóã³, – òàê çìàãàëèñü ó á³ãó âîíè ³ â áîð³íí³.

633

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âåðøíèê â òîé ÷àñ íà êîí³ ïðèñêàêàâ ³ ñòàðîìó öàðåâ³ Â³ñòêó äî âóõ éîãî âëàñíèõ äîíîñèòü, ùî éäóòü ÿê³ñü ëþäè, Âåëåòí³ ðîñòîì, â íåâèäàí³ì âáðàíí³. À òîé äî ãîñïîäè Êàæå ¿õ êëèêàòü ³ ñàì íà ïðàä³äí³ì òðîí³ ñ³äàº Â ñàì³é ñåðåäèí³ çàìêó. Âåëè÷íà òî é ñëàâíà áóäîâà – Âãîðó ¿¿ ñòî êîëîí ï³äí³ìàëî ó âåðõíüîìó ì³ñò³, – Ï³êà Ëàâðåíòñüêîãî ä³ì òîé îñòðàõ íàâêîëî íàâîäèâ Ë³ñîì, â ÿêîìó ñòîÿâ, ³ ñóâîð³ñòþ äàâí³õ îáðÿä³â. Çâè÷àé öàðÿì òóò íàêàçóâàâ áåðëî é ð³çêè ïåðåéìàòè, Òóò áóâ ³ õðàì äëÿ íàðàä ³ òàêîæ äëÿ áåíêåò³â ñâÿòêîâèõ. Íàä áàðàíàìè æåðòîâíèìè òóò ïðè ñòîëàõ çàñ³äàëè Ðàäí³. ² ïðåäê³â ïðàäàâí³õ ÷åðãîþ òóò ð³çüáè ñòîÿëè Ç êåäðó ñòàðîãî: ²òàë ³ Ñàá³í, âèíîãðàäàð³â áàòüêî, Ñåðï â³í êðèâèé çáåð³ãàº; ñòàðåíüêèé Ñàòóðí ³ äâîëèêà ßíóñà ñòàòóÿ; âñ³ ó ï³äñ³íí³ ñòîÿëè; áóëè òóò Ïðåäêè é ³íø³ ³ç öàðñüêîãî ðîäó, ùî Ìàðñîâ³ ðàíè Çà áàòüê³âùèíó êîëèñü ïðèéíÿëè ó âîºííèõ ïîõîäàõ. ² íà îäâ³ðêàõ ñâÿòèõ òóò áàãàòî íàâ³øàíî çáðî¿ – Òóò ³ çäîáóò³ âîçè, ³ ñîêèðè âèñÿòü ëóêóâàò³, Òàì ³ øîëîì³â ÷óáè, ³ âîð³ò âåëè÷åçí³ çàïîðè, Âèñÿòü òàì ñòð³ëè é ùèòè, ³ ðîñòðè òàì, âèðâàí³ ç ñóäåí. Ï³ê, îòîé âèòÿçü êîìîííèé ³ç çàãíóòèì áåðëîì Êâ³ð³íà, Òåæ òàì ñèä³â, êîðîòåíüêó òðàáåþ ñâîþ ï³äâ’ÿçàâøè, Ùèò â³í äåðæàâ ó ë³âèö³; éîãî æ òî êîõàíêà Ö³ðöåÿ, Ç ïðèñòðàñò³ øàëîì îõîïëåíà, ç çîëîòà ð³çêîþ òêíóëà É, ÷àðàìè â ïòàõà çì³íèâøè, ïîñèïàëà áàðâàìè êðèëà. Îñü ó òàêîìó-òî õðàì³ áîã³â öàð Ëàòèí, íà ïðåñòîë³ Áàòüê³âñüê³ì ñ³âøè, òåâêð³â äî ñåáå ó õðàì çàêëèêàº; ßê óâ³éøëè, òî â³í ïåðøèé ñïîê³éíî ïî÷àâ ãîâîðèòè: “Ãåé, äàðäàíö³, ñêàæ³òü (ìè æ áî çíàºìî ð³ä âàø ³ ì³ñòî É ÷óëè ïðî âàñ, ùî âè øëÿõ ñâ³é ñþäè ñïðÿìóâàëè), ÷îãî âè Õî÷åòå? Ùî çà ïîòðåáà ó âàñ ³ ùî âàì õèáóº, Ùî äî Àâçîíñüêîãî áåðåãà ïåðåïëèâëè âè íà ñóäíàõ Ñò³ëüêè øëÿõ³â òåìíî-ñèí³õ? ×è, ìîæå, çáëóäèëè, ÷è ãíàëè 200 Âàñ áóðåâ³¿, ùî ¿õ ìîðåïëàâöÿì äîâîäèòüñÿ ÷àñòî Â ìîð³ òåðï³òè, é íà áåðåã ö³º¿ ð³êè âè òóò âèéøëè É ñ³ëè ó ïðèñòàí³? Íå óíèêàéòå ãîñòèíè ó ìåíå, Íå çàáóâàéòå, ùî ìè, ëàòèíÿíè ³ç ðîäó Ñàòóðíà, Äåðæèìîñü ïðàâäè íå ç ïðèìóñó ò³ëüêè îêîâ ³ çàêîí³â, À äîáðîâ³ëüíî äîäåðæóºì çâè÷à¿â äðåâíüîãî áîãà. ß ïàì’ÿòàþ (ç ë³òàìè çàáóëîñü!), ñòàð³ ùå àâðóíêè Òàê ãîâîðèëè, ùî, â ö³é îñü êðà¿í³ Äàðäàí³ íàðîäèâøèñü, Àæ äî ôð³ã³éñüêî¿ ²äè ³ â Ñàìîñ ôðàê³éñüêèé ïîòðàïèâ, Ùî Ñàìîôðàê³ÿ çâåòüñÿ. É éîãî, ùî ç ò³ððåíñüêîãî ì³ñòà

634

Публій Вергілій Марон Âèéøîâ, ç Êîð³òà, íà òðîí ñâ³é âçÿëà çîëîòèñòà îñåëÿ Â çîðÿí³ì íåá³ é îëòàð éîãî çá³ëüøóº áîæó ãðîìàäó”. Òàê â³í ïðîìîâèâ, à ²ë³îíåé éîìó â â³äïîâ³äü êàæå: “Öàðþ, óñëàâëåíèé Ôàâí³â ïîòîìêó, í³ ÷îðí³¿ áóð³ Íàñ íå ïðèãíàëè íà õâèëÿõ, íå çìóñèëè â âàøó êðà¿íó Âèéòè; í³ çîð³, àí³ óçáåðåææÿ ö³ íå îáìàíóëè: Âëàñíèì áàæàííÿì, ç îõîòîþ â ñåðö³ ïðèéøëè ìè â öå ì³ñòî, Âèãíàí³ ³ç íàéñëàâí³øîãî öàðñòâà, ÿêå êîëè-íåáóäü Áà÷èëî ñîíöå, éäó÷è ³ç íàéäàëüøîãî êðàþ Îë³ìïó. Ðîäîâ³ òîìó ïî÷èí äàâ Þï³òåð, ³ ìîëîäü äàðäàíñüêà Çâå éîãî ä³äîì ñâî¿ì; ³ç òîãî íàéâèùîãî ðîäó É öàð íàø òðîÿíñüêèé Åíåé, ùî ïðèñëàâ äî òâî¿õ íàñ ïîðîã³â. Áóðÿ, ÿêà ³ç ñóâîðèõ ç³ðâàâøèñü Ì³êåí, ïðîøóì³ëà Ïîíàä ïîëÿìè ³äàéñüêèìè, é ÿê äâà ñâ³òè – ºâðîïåéñüêèé ² àç³àòñüêèé, ïðèâåäåí³ äîëåþ, â ñïîð³ çóñòð³ëèñü, – ×óëè ïðî òå íàâ³òü ò³, ùî, äàëåê³¿ çåìë³ îáíÿâøè, ¯õ îêåàí â³ää³ëÿº, ³ íàâ³òü âñ³ ò³, ùî øèðîêèé Ïîÿñ ïàëþ÷îãî ñîíöÿ â³ä ³íøèõ êðà¿â ÷îòèðüîõ ¿õ Â³äãîðîäèâ ïîñåðåäèí³. Ñò³ëüêè òîãî âæå ïîòîïó Ìè ó áåçìåæíîìó ìîð³ ïðî¿õàëè! Ïðîñèì ìàëîãî Ð³äíèì ïåíàòàì ïðèòóëêó ³ òèõîãî áåðåãà ìîðÿ, Ïðîñèì âîäè ³ ïîâ³òðÿ, ùî âñ³ì öå äàºòüñÿ. Äåðæàâ³ Íå ïðèíåñåì ìè ãàíüáè, é íå ìàëà áóäå âàì ç òîãî ñëàâà, Íå ïðîïàäå çà äîáðî âàì ïîäÿêà; â àâçîíö³â íå áóäå Æàëþ â³ä òîãî, ùî Òðîþ äî ëîíà ñâîãî ïðèãîðíóëè. Êëÿòâó íà äîëþ Åíåÿ äàþ é íà ïðàâèöþ ìîãóòíþ, ×è õòî ó â³ðíîñò³ çíàº ¿¿, ÷è ó çáðîéí³ì çìàãàíí³; Íàñ âæå ïðîñèëî áàãàòî ïëåìåí ³ íàðîä³â ç’ºäíàòèñü Ç íèìè. Òîæ íàñ, ùî ïðèõîäèìî ç â³òòÿìè ìèðó é ç áëàãàííÿì, Íå ëåãêîâàæ, áî âîëÿ áîã³â íàì êàçàëà øóêàòè Âàøîãî êðàþ ³ âàñ, àäæå çâ³äñè Äàðäàí íàø ïîõîäèòü. Â³í-áî íàñ êëè÷å ñþäè, é Àïîëëîí ïðåìîãóòí³ì íàêàçîì Íàñ çàâåðòàº äî Ò³áðó ò³ððåíñüêîãî é òå÷³é ñâÿùåííèõ Ð³÷êè Íóì³êà. Åíåé, îêð³ì öüîãî, äàº â ïîäàðóíîê Äàâíüîãî ðåøòêè áàãàòñòâà, ç ïîæåæ³ âðÿòîâàí³ â Òðî¿. Çëîòîì öèì áàòüêî Àíõ³ñ æåðòîâí³ òâîðèâ óçëèâàííÿ; Öå îñü áóâ îäÿã Ïð³àìà òîä³, ÿê çáèðàâ â³í íàðîä ñâ³é ² ïî çàêîíó ñóäèâ; ³ æåçë, ³ ñâÿòà öÿ ò³àðà, É øàòè – öå ïðàöÿ æ³íîê ³ë³îíñüêèõ”. Âðàæåíèé ²ë³îíåÿ ñëîâàìè, Ëàòèí çàäèâèâñÿ Â çåìëþ ³, ãîëîâó íèçüêî ñõèëèâøè, ñèä³â íåïîðóøíèé, Ò³ëüêè î÷èìà ïîâîäèâ. Íå òàê ãàïòóâàííÿ áàãðÿí³ Ñåðöå âîðóøàòü ÷è áåðëî Ïð³àìà, ÿê äóìêîþ âàæèòü Â³í íà îäðóæåííÿ äîíüêè é âåñ³ëëÿ, áî äóøó òðèâîæèòü

250

635

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ôàâíà ñòàðîãî â³ùàííÿ: ÷è öå ñàìå çÿòü òîé, ÿêîãî Äîëÿ ñóäèëà, ç ÷óæî¿ êðà¿íè? Éîãî âîíà êëè÷å, Ùîá öàðþâàòè òóò ñï³ëüíî, â³ä íüîãî â ìàéáóòíüîìó ï³äå Ñëàâíå õîðîáð³ñòþ â â³éíàõ ïîòîìñòâî, ÿêå çàâîþº Ñèëîþ ñâ³ò âåñü. Íàðåøò³, â³í ðàä³ñíî ìîâèâ: “Áîãîâå Õàé ïîñîáëÿþòü öèì íàøèì ïî÷èíàì òà ïðîâ³ñòÿì ¿õí³ì. Äàñòüñÿ, òðîÿí÷å, òîá³, ÷îãî õî÷åø, äàðè ÿ ïðèéìàþ. Àí³ â Ëàòèíîâ³ì öàðñòâ³ âðîæàþ áàãàòîãî ïîëÿ Âàì íå çàáðàêíå, í³ ñòàòê³â òðîÿíñüêèõ. À ùîäî Åíåÿ, Òî ÿê äî íàñ éîãî òÿãíå òàê äóæå, ÿê õî÷å äðóæèòè ² íàçèâàòèñü ñîþçíèêîì íàøèì, òî ñàì íåõàé ïðèéäå, Ïåðåä ëèöåì ñâîãî äðóãà òóò ñòàòè íåõàé íå áî¿òüñÿ. Áóäå öå â ìåíå ïîðóêîþ äðóæáè – ñòèñíóòè ïðàâèöþ Öàðñüêó; à âè, ç ñâîãî áîêó, ìî¿ ïåðåäàéòå óìîâè: ª â ìåíå äîíüêà, ùî âèéòè ¿é çàì³æ ó íàø³ì íàðîä³ Íå äîçâîëÿþòü îðàêóëè â³ù³ òà ÷óäà íåáåñí³, Áà÷åí³ ÷àñòî, àëå ïðîâ³ùàþòü, ùî ç êðàþ ÷óæîãî Çÿòü çàâ³òàº, – òàêå îò ñóäèëîñÿ êðàþ ëàòèíö³â, – Êðîâíèì ñïîð³äíåííÿì íàøå ³ì’ÿ äî ç³ðîê ï³äíåñå â³í. Äîëÿ íà çÿòÿ ìîãî éîãî êëè÷å, ìåí³ òàê çäàºòüñÿ, ², ÿêùî ïðàâäó íàì ðîçóì ãîâîðèòü, öüîãî ÿ áàæàþ”. Êàæå òàê áàòüêî ³ êîí³ íàéêðàù³ ç óñ³õ âèáèðàº (Ðàçîì òðè ñîòí³ áëèñêó÷èõ ñòîÿëî ïðè ÿñëàõ âèñîêèõ). Çàðàç âåë³â ïðèâåñòè áèñòðîíîãèõ ³ òåâêðàì ðîçäàòè, Âêðèòèõ ïîïîíàìè, øèòèìè ïóðïóðîì; ç ãðóäåé çâèñàëè Òîðîêè ç çîëîòà; â çîëîòî âáðàí³, çóáàìè ÷åðâîíå Çîëîòî ãðèçëè. À ïîâ³ç, â äâà êîí³ çàïðÿæåíèé, äàâ â³í Â äàð äëÿ Åíåÿ, ùî ñàì íå ç’ÿâèâñÿ; íåáåñíîãî ðîäó Êîí³ áóëè ò³, ³ç í³çäð³â ¿õ ïîëóì’ÿ áèëî, â³ä òèõ ùå Ïðàæåðåáö³â, ùî ¿õ ïîì³ñü ëóêàâà Ê³ðêåÿ ïëåêàëà, Íèøêîì ï³äâ³âøè êîáèëó, ÿê áàòüêî íå áà÷èâ. Ç äàðàìè Öèìè ³ ç äîáðèì çàâ³òîì Ëàòèíà âåðíóëèñü åíåéö³ Ãîðäî íà êîíÿõ áàñêèõ ³ ìèð ïðèâåçëè ³ç ñîáîþ. Ñàìå ³ç Àðãîñà, ç ì³ñòà ²íàõà, âåðòàëàñü ñóâîðà Æ³íêà Þï³òåðà é, ëåãêèì ïîâ³òðÿì òîä³ ïðî¿çäèâøè, Áà÷èòü Åíåÿ âåñåëîãî, ç íèì æå ³ ôëîò âåñü äàðäàíñüêèé Ç-ïîíàä Ïàõ³íó ñ³êóëüñüêîãî; òàì ³ äîìè âæå áóäóþòü, Íà ñóõîäîë³ óæå îñ³äàþòü, ïîêèíóâøè ñóäíà. Âðàæåíà áîëåì êîëþ÷èì, ñïèíèëàñü âîíà, ãîëîâîþ Æóðíî õèòàþ÷è, é ìîâà òàêà ïîòåêëà ç ¿¿ ñåðöÿ: “Ãåé, öå íåíàâèñíå êîäëî, öÿ äîëÿ ôð³ã³éñüêà, ùî íàø³é Äîë³ ñòàº íà ïóò³! Íå ìîãëè íà ð³âíèí³ Ñ³ãåéñüê³é Òðóïîì ëÿãòè? ×è îòî÷åíèõ ¿õ íå ìîãëè ïîëîíèòè? Òðîÿ é â ïîæàð³ ìóæ³â íå ñïàëèëà? Êð³çü ñ³÷ó é âîãíåííå Ìîðå çíàéøëè âîíè øëÿõ. ² ÷è ìàþ ÿ â³ðèòü, ùî, âðåøò³,

636

Публій Вергілій Марон Âòîìëåíà âîëÿ ìîÿ âæå çëîìèëàñü, íàñè÷åíà çë³ñòþ? ß âæå ñïî÷èëà? Î í³, íàâïàêè, âò³êà÷³â ÿ ãîíèëà Ç ð³äíîãî êðàþ ïî õâèëÿõ âîðîæèõ, ÷èíèëà ó ìîð³ Îï³ð âèãíàíöÿì. Âñ³ ñèëè ³ íåáà, ³ ìîðÿ íà òåâêðàõ Âæå çíåìîãëèñÿ. ×èì Ñ³ðòè, ³ Ñö³ëëà, é ãëèáèíè Õàð³áäè Äîïîìîãëè? Âæå â áàæàí³ì õîâàþòüñÿ Ò³áðîâ³ì ëîí³, Ìîðå ³ ÿ íå ñòðàøí³ ¿ì? Ñïðîì³ãñÿ æ áî Ìàðñ òàêè çíèùèòü Ïëåì’ÿ ìîãóòíº ëàï³ò³â; ñàì áàòüêî áîã³â íà ïîòàëó Ãí³âó Ä³àíè ñòàðèé Êàë³äîí ïåðåäàâ; à ÿêèé æå Çëî÷èí çðîáèëè ëàï³òè àáî Êàë³äîí? ß æ, ìîãóòíÿ Æ³íêà Þï³òåðà, íå îáìèíóëà í³÷îãî, íåùàñíà Çâàæèëàñü ÿ íà âñå òå, ùî ìîãëà, òà Åíåé – ïåðåìîæåöü. ßêùî íå äîñèòü ó ìåíå º ñèë, òî äå á íå çíàéøëà ¿õ – Íå çàâàãàþñü. ßêùî ïðèõèëèòè íå ìîæó íåáåñíèõ, Òî Àõåðîíò ïîïðîøó. Õàé éîãî â³ä Ëàòèíñüêîãî öàðñòâà Âòðèìàòü íå ìîæíà, é ñóäèëàñü Åíåþ Ëàâ³í³ÿ æ³íêà, – Ìîæíà æ çàäåðæàòè é õî÷ â³äòÿãíóòü ö³ âàæëèâ³ ïîä³¿. Çîâñ³ì-áî çíèùèòè ìîæíà â îáîõ öèõ öàð³â ¿õ íàðîäè. Çÿòü òîä³ ç òåñòåì íåõàé âæå ö³ºþ ö³íîþ ç³éäóòüñÿ. Ïðèäàíèì áóäå, ä³â÷èíî, òâî¿ì êðîâ òðîÿíñüêà é ðóòóëüñüêà; Ñâàõîþ áóäå Áåëëîíà. Áî òî æ íå ëèøå Ê³ññå¿äà, Ôàêåëîì áóâøè âàã³òíà, øëþáíó ïîæåæó âðîäèëà. Í³, ³ Âåíåðèí òàêèé ñàìèé ïë³ä; ùå Ïàð³ñ áóäå äðóãèé, Çíîâ ñìîëîñêèïè âåñ³ëüí³ æàëîáîþ áóäóòü Ïåðãàìó”.

300

Òàê âîíà ìîâèëà é çàðàç, æàõëèâà, íà çåìëþ çëåò³ëà: Êëè÷å ç ï³äçåìíî¿ ï³òüìè, ç äîì³âêè åð³í³é Àëëåêòî, Ñìóòêó ïðè÷èíó, ó ñåðö³ ÿêî¿ ëèø â³éíè ïðîêëÿò³, Ï³äñòóïè, é ãí³â, ³ ä³¿ çëî÷èíí³. Ñàì áàòüêî Ïëóòîí âæå Äîíüêó çíåíàâèä³â; íàâ³òü íåíàâèäÿòü ç Òàðòàðó ñåñòðè Ïîãàíü òàêó. Âîíà â ïîñòàòåé ñò³ëüêè çì³íèòèñü óì³º; Âèãëÿä æàõëèâèé òàêèé, ³ ñò³ëüêîõ âîíà, ÷îðíà, ïóñêàº Çì³¿â. Òàêèìè ñëîâàìè ¿¿ ï³äáèâàº Þíîíà: “Ä³âî, òåìðÿâè äîíüêî, âä³ëè-áî óâàãè ñâîº¿, Ëàñêó ìåí³ ëèø ºäèíó â÷èíè, ùîá ³ ÷åñòü ìîÿ, é ñëàâà Âñòîÿëè, íå íàäùåðáèâøèñü, åíåéö³ á Ëàòèíó ïîäðóææÿì Íå äîêó÷àëè, é íà çåìëÿõ ²òàë³¿ ùîá íå ñåëèëèñü. Ð³äíèõ áðàò³â, ùî ó çãîä³ æèëè, òè äî áîþ äîâîäèø, Ìîæåø íåíàâèñòþ ñïîê³é ñ³ì’¿ çðóéíóâàòè; òè â ñèë³ Áè÷ äî îñåë³ âíåñòè ³ ñâ³÷êè ïîõîðîíí³; òè áåçë³÷ Ìàºø ³ìåí, áåçë³÷ ñïîñîá³â øêîäè. Ñõâèëþé ñâî¿ ãðóäè, Ïîìèñë³â ïîâí³, ¿õ çãîäó ñêàñóé ³ â³éíè äàé ïðè÷èíó; Õàé ¿õ þíàöòâî áàæàº, õàé ïðàãíå, õàé ðâåòüñÿ äî çáðî¿”. Çðàçó æ Àëëåêòî, òÿæêîþ çàðàæåíà òðóòîþ, øëÿõ ñâ³é Ïðÿìî ó Ëàö³é âåðñòàº, ³ òóò äî âèñîêîãî âõîäèòü

637

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Öàðñüêîãî çàìêó, é ñ³äàº íà òèõ³ì ïîðîç³ Àìàòè. Ö³é ÷åðåç òåâêð³â íåìèëèé ïðèõ³ä ³ Òóðíà âåñ³ëëÿ Ñåðöå æ³íî÷å ãí³âîì êèï³ëî é æóðáîþ çãîðàëî. Ñèíþ ãàäþêó ¿é ìå÷å áîãèíÿ, ç êîñè â³ä³ðâàâøè, Ãëèáîêî â ïàçóõó ¿é ï³ä ñàì³ñ³íüêèì ñåðöåì õîâàº, Ùîá, ðîç’ÿð³ëà â³ä øàëó é ïîòâîðè, âåñü ä³ì çðóéíóâàëà. Ëåãêà ãàäþêà ïîâçå ïîì³æ øàòàìè é ãðóääþ ³ âñþäè, 350 Äå äîòîðêàºòüñÿ, ï³äñòóïîì çëîáó ãàäþ÷èíó ââîäèòü ¯é, øàëåí³þ÷³é, â ñåðöå. Â âåëèêó çì³þ çîëîòóþ Ðàïòîì çì³íèëîñü íàìèñòî íà øè¿, òî çíîâ ïîêàçàëîñü Äîâãîþ ñòð³÷êîþ, ùî çàïëåëà ¿¿ êîñè, òî çíîâó Ë³çå ïî ò³ë³. Òà ïîêè ùå ïîãàíü, ùî òðóòîþ çëîþ Â çìèñëè âëèëàñÿ, ëèøå ¿é âîãîíü óâîäèòü ó êîñò³, Ö³ëîãî ñåðöÿ ùå ïîëóì’ÿ ïðèñòðàñò³ íå îãîðíóëî, Í³æíî é ñåðäå÷íî âîíà, ÿê áóâà ìàòåð³ ïðîìîâëÿþòü, Ïëà÷å íàä äîëåþ äîí³ é ôð³ã³éñüêèì âåñ³ëëÿì: “Ãåé, áàòüêó, Òåâêðàì âèãíàíöÿì Ëàâ³í³þ ìè äàºìî, – ÷è íå æàëü íàì Äîí³ é ñåáå, àí³ ìàòåð³, ùî Àêâ³ëîí ÿê ïîâ³º, Ä³â÷èíó âçÿâøè ç ñîáîþ, êèíå çðàäëèâèé çëîäþãà É ìîðåì ïî¿äå. Ôð³ã³éñüêèé ïàñòóõ òàê ïðèáóâ â Ëàêåäåìîí É Ëåäèíó äîíüêó ªëåíó çàáðàâ ³ç ñîáîþ äî Òðî¿. Äå æ òâîº ñëîâî ñâÿòå? ² äå çà ñâî¿õ ï³êëóâàííÿ? Äå æ îá³öÿíêè, ùî Òóðíîâ³, ðîäè÷ó, ñò³ëüêè ¿õ äàâ òè? ßêùî áàæàºø òè çÿòÿ ëàòèíàì ³ç ðîäó ÷óæîãî É öå âæå íåçì³ííå, ÿê áàòüê³âñüêèé Ôàâí³â íàêàç òåáå â’ÿæå, Âñþ ÿ ÷óæîþ ââàæàþ òó çåìëþ, ùî âëàä³ ùå íàø³é Íå ï³äëÿãàº,– öå ñàìå ³ â³÷í³ ãîâîðÿòü áîãîâå. Â Òóðíà òàêîæ, ÿêùî ðîäó éîãî ïîøóêàòè ïî÷àòê³â, Ïðåäêè – ²íàõ ³ Àêð³ñ, Ì³êåíè – éîãî áàòüê³âùèíà”.

Áà÷èòü âîíà, ùî éîãî ¿é íåñèëà òàêèìè ñëîâàìè Ïåðåêîíàòè é Ëàòèí ¿é ïðîòèâèòüñÿ,– é ëþòèé ãàäþ÷èé Øàë â ¿¿ ñåðöå âëèâàºòüñÿ é íàñêð³çü ïðîéìàº, – íåùàñíà Êèíóëàñü á³ãòè, æàõëèâèìè ìàðàìè ãíàíà, é íåñòðèìíî, Â øàë³ ñòðàøíîìó ïî ì³ñòó ïðîñòîðîìó äèêî ë³òàëà. Òàê öå, ÿê ÷àñîì çàêðóòÿòü øíóðêîì ³ äîâêîëà ë³òàº Äçè´à, ùî ä³òè â ãàðÿ÷³é çàáàâ³ ïóñêàþòü, ç³áðàâøèñü Â êîëî â ïðîñòîð³ì ïîäâ³ð’¿, ³ êðóòèòüñÿ áè÷èêîì ãíàíà Çàáàâêà òà, à íàâêðóã ïðîñòîäóøíà äèòÿ÷à ãðîìàäêà Ç ïîäèâîì äèâèòüñÿ, ÿê-òî ñòðèáàº òà áóêîâà öóðêà. Ñèëüí³ óäàðè ñíàãè äîäàþòü ¿é. Îòàê, ÿê òà äçè´à, Ñêð³çü ïî ì³ñòàõ óãàíÿº âîíà ì³æ áåçñòðàøíèì íàðîäîì. Íàâ³òü ó ë³ñ âèë³òàº, òàê í³áè â íåñòÿì³ âàêõàíñüê³é, Á³ëüøó çàò³ÿâøè êàïîñòü ³ øàë ðîç’ÿòðèâøè ùå á³ëüøèé, –

638

Публій Вергілій Марон Äîíþ õîâàº ó ãîðàõ ë³ñèñòèõ, ùîá òåâêðàì íå äàòè, Âèðâàòü íåâ³ñòêó ó íèõ ³ îáðÿäè âåñ³ëüí³ çàòðèìàòü. “Åâîå, Âàêõó, – ãóêàº, – îäèí ëèø òè ä³â÷èíè ã³äíèé! Õàé íà òâîþ ëèøå ÷åñòü âîíà â³çüìå òâ³é æåçë í³æíîëèñòèé, Â õîð³ âñëàâëÿº òåáå ³ êîñè äëÿ òåáå ïëåêàº”. Ñêð³çü öÿ ïîëèíóëà â³ñòêà; é æ³íîê, ùî ¿ì ôóð³¿ â ãðóäÿõ Æàð ðîçïàëèëè, ºäèíèé ïîðèâ ï³äãàíÿº øàëåíèé Â ë³ñ³ øóêàòè îñåëü. Äîìè ïîêèäàþòü, íà â³òåð Êîñè ïóñòèâøè é îãîëåí³ øè¿ ï³äñòàâèâøè; ³íø³ Ñïîâíþþòü òðåïåòíèì çîéêîì ïîâ³òðÿ. Îäÿãíåí³ â øê³ðè, Ïîñîõ ñâ³é êîæíà íåñå, âèíîãðàäíèì óìàÿíèé â³òòÿì. À ïîì³æ íèìè ó øàë³ âîíà, ñìîëîñêèï çàïàëèâøè, Ï³ñí³ âåñ³ëüíî¿ Òóðíîâ³ é äîí³ âèâîäèòü, ³ çîðîì Âîäèòü êðèâàâèì, ³ äèêî âèãóêóº ðàïòîì: “Â÷óâàéòå, 400 Âñ³ ìàòåð³ ëàòèíÿíêè! ßê ìàº ñåðäåøíà Àìàòà Â âàøèõ ïîøòèâèõ ñåðöÿõ ÿêóñü ³ùå ëàñêó, êîëè ùå Â âàñ îçîâåòüñÿ ñóìë³ííÿ çà ìàò³ðíå ñòîïòàíå ïðàâî, Òî ðîçïóñò³òü ñâî¿ êîñè, ³ îðã³¿ ðàçîì ñâÿòêóéìî”. Òàê-òî â ë³ñàõ íåäîñòóïíèõ, â öèõ ñõîâèùàõ çâ³ð³â, öàðèöþ Ãîíèòü Àëëåêòî é ï³äñòüîáóº âñþäè â íåñòÿì³ âàêõàíñüê³é. Áà÷èâøè, ùî ðîç’ÿòðèëà âîíà äëÿ ïî÷àòêó âæå äîñèòü Øàë ³ âåñü çàäóì â Ëàòèíà, âåñü ä³ì äîêîð³ííî çì³íèëà, Çðàçó æ ïîõìóðà áîãèíÿ â³äö³ëü ïîëåò³ëà íà ÷îðíèõ Êðèëàõ äî ìóð³â ðóòóëà â³äâàæíîãî. Ì³ñòî öå, êàæóòü, Òàì çàñíóâàëà Äàíàÿ êîëèñü äëÿ ïîòîìê³â Àêð³ñà, Çàãíàíà Íîòîì áóðõëèâèì òóäè. Öþ ì³ñöåâ³ñòü Àðäåÿ Ïðåäêè íàçâàëè êîëèñü (òà é ïîíèí³ ïðåñëàâíà öÿ íàçâà Ùå çàëèøèëàñü – Àðäåÿ, àëå ïðîãóëà ¿¿ ñëàâà). Òóò ó âèñîêèõ ïîêîÿõ ñïîê³éíî ñïàâ Òóðí ñåðåä íî÷³ Òåìíî¿; â ÷àñ òîé Àëëåêòî æàõëèâèé â³äêèíóëà âèãëÿä É ôóð³¿ ïîñòàòü, à îáðàç áàáóñ³ ïðèáðàëà: çîðàëà Çìîðøêàìè øê³ðó ÷îëà ïðåïîãàíîãî, ñèâèì âîëîññÿì Ãîëîâó âêðèëà é ñâÿòíèìè ñòð³÷êàìè òà â³òòÿì îëèâíèì, – Çîâñ³ì Êàë³áà ñòàðà, îòà æðèöÿ ó õðàì³ Þíîíè. Òàê þíàêîâ³ ç’ÿâèëàñü âîíà ³ ìîâèòü äî íüîãî: “Òóðíå, ÷è ñòåðïèø, ùî ñò³ëüêè ñòàðàííÿ òâîãî éäå íàäàðìî, Ùî ïîñåëåíöÿì äàðäàíñüêèì äåðæàâó òâîþ â³äñòóïàþòü? Ïîäðóãè öàð â³äìîâëÿº ³ â³íà òîãî, ùî òè êðîâ’þ Ñàì çàñëóæèâ, íà ÷óæèí³ øóêàþòü íàñë³äíèêà òðîíó. Íó æ áî, îñì³ÿíèé, íèí³ ³äè â íåáåçïåêó íåâäÿ÷íó; Â³éñüêî ò³ððåíñüêå ðîçáèé ³ ìèð çàõèñòè äëÿ ëàòèíÿí. Ìîâèòè âñå öå òîá³, êîëè òè ñåðåä íî÷³ ñïîê³éíî Ñïàòèìåø, äîíÿ Ñàòóðíà âñåñèëüíà ìåí³ íàêàçàëà.

639

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Îòæå, ³äè ³ íàêàçóé îçáðî¿òèñü âñüîìó þíàöòâó, Ç áðàì âèðóøàòü. Áèé ôð³ã³éñüêèõ âîæä³â, ùî íà íàø³é ïðåãàðí³é Ð³÷ö³ îñ³ëè, é ìàëüîâàí³ ñóäíà ¿õ âèêóðè äèìîì. Ñèëè íåáåñí³ ìîãóòí³ âåëÿòü òàê, ³ õàé öå â³ä÷óº Ñàì öàð Ëàòèí, ÿêùî øëþáó íå äàñòü, íå äîòðèìàº ñëîâà, – Õàé òîä³, âðåøò³, â³í Òóðíà ï³çíàº ó ñóòè÷ö³ çáðîéí³é”. Àëå ñì³ºòüñÿ ç â³ùóíêè þíàê ³ òàê ïî÷èíàº Â â³äïîâ³äü ìîâèòè ¿é: “Ùî ôëîò òàì ó Ò³áðîâ³ õâèë³ Â’¿õàâ, íå äóìàé, ùî öå íå ä³éøëî ùå äî ìåíå; ñòðàõ³òòÿ Òè íå âèãàäóé, çà íàñ-áî öàðèöÿ Þíîíà, ñïàñèá³, Ùå íå çàáóëà. Ìàò³íêî ìèëà, òåáå íàäàðåìíî æóðáîþ ïðîéìàº Ñòàð³ñòü òâîÿ, ùî âæå öâ³ëü íà í³é ñ³ëà; â í³é çâ³òðèëàñü ïðàâäà ² íåïðàâäèâ³ ñòðàõ³òòÿ áî¿â ì³æ öàðÿìè âèâîäèòü Ïåðåä â³ùóíêîþ. Õðàìó ïèëüíóé ³ áîæåñòâåííèõ ñòàòóé, Ìèð æå é â³éíó õàé ïðîâàäÿòü ìóæ³, áî â³éíà – òî ¿õ ñïðàâà!” Ãí³âîì ñêèï³ëà Àëëåêòî â³ä ìîâè òàêî¿, é òàê ñàìî ² þíàêà, ùî ñêàçàâ öå, òðåìò³ííÿ ÿêåñü îõîïèëî, É ëóäîþ î÷³ çàéøëè, áî âóæàìè ñòîìà çàñè÷àëà Ãð³çíî Åð³í³ÿ é ñòàëî æàõëèâèì ó íå¿ îáëè÷÷ÿ. Äèêî ïîâîäèòü î÷èìà îãíèñòèìè, íå äîïóñêàº 450 É ñëîâà, à â³í – ³ õî÷å, é íå çâàæèòüñÿ ùîñü ¿é ñêàçàòè, – Äâîõ âîíà çì³é ³ç ñâîº¿ êîñè íàâåðòàº íà íüîãî, Ëÿñêà áè÷åì ³ ðîòîì ðîçëþ÷åíèì òàê ïðîìîâëÿº: “Òàê, ïîðîñëà âæå ÿ ìîõîì, ìåíå, âæå áåçïë³äíó äëÿ ïðàâäè, Ñòàð³ñòü ëÿêàº ñòðàõ³òòÿì ïóñòèì áîðîòüáè ì³æ öàðÿìè. Çâàæ-áî íà òå: ³ç îñåë³ æàõëèâèõ ñåñòåð ÿ ïðèõîäæó, Â³éíè é çàãèáåëü íåñó ÿ â ðóö³”. Ìîâèëà òàê ³ êèíóëà âðàç â þíàêà ñìîëîñêèïîì, É ÷îðíà, â äèìó, ãîëîâåøêà íà ãðóäÿõ éîãî îïèíèëàñü. Îñòðàõ âåëèêèé ç³ðâàâ éîìó ñîí, ³ âñå ò³ëî, ³ êîñò³ Äðîæ îõîïèâ, ³ ï³ò ç íüîãî âñüîãî ïîòîêîì ïîëèâñÿ. “Çáðî¿!” – êðè÷èòü â³í áåçòÿìíî ³ çáðî¿ øóêàº ó äîì³ ² á³ëÿ ëîæà; îáíÿâ éîãî øàë äî çàë³çà ³ ç ãí³âîì Ëþòü âîéîâíè÷à. Îòàê, ìîâ áàãàòòÿ òð³ñêó÷å ³ç õìèçó Õòîñü ï³ä êèï’ÿ÷èé êàçàí ï³äìîñòèâ, ³ îêð³ï çàêèïàº, Âåñü àæ êëåêî÷å â³ä æàðó, çä³éìàºòüñÿ ïàðîì áóðõëèâèì, Ï³íîþ ïëèíå é ñòðóìêàìè âèïîðñêóº âèñîêî âãîðó, Âïèíó âîä³ âæå íåìà, ³ äèì âèðèâàºòüñÿ ÷îðíèé. Îò â³í âîæäÿì þíàê³â íà Ëàòèíà-öàðÿ éòè ïîõîäîì Çàïîâ³äàº, áî ç³ðâàíî ìèð. Êàæå çáðîþ ëàäíàòè Â çàõèñò ²òàë³¿, ç ìåæ ¿¿ âîðîãà âèãíàòü ³ ðàçîì Òåâêð³â çäîëàòè é ëàòèí³â. Ñêàçàâ öå é áîãàì ïîìîëèâñÿ, ² îäèí îäíîãî ñòàëè ðóòóëè äî çáðî¿ ãóêàòè.

640

Публій Вергілій Марон Ïîñòàòü âåëè÷íà òà þí³ñòü ïàëêà îäíîãî ç íèõ ÷àðóº, ²íøîãî – ïðåäêè öàðÿ, òèõ – ó ïîäâèãàõ ñëàâíèõ ïðàâèöÿ. Ïîêè ùå Òóðí ðóòóë³â çàïàëþº äóõîì õîðîáðèì, Âæå ïîì³æ òåâêð³â ìàéíóëà Àëëåêòî íà êðèëàõ ñò³ã³éñüêèõ. ²íøîãî õèñòó âæèëà âîíà é ì³ñöÿ. Ïðîñòåæèëà ïèëüíî, Äå óðîäëèâèé ²óë ïîíàä áåðåãîì ñ³ò³ íà çâ³ð³â Ñòàâèâ ³ ãíàâñÿ çà íèìè. ² òóò Êîö³òîâà ä³âà Íàãëó ñêàæåí³ñòü ñîáàêàì ïðèùåïëþº é çàïàõîì çíàíèì Äðàæíèòü ¿ì íþõ, ùîá çà îëåíåì ãíàëèñü çàâçÿòî. Áóëà öå Ïåðøà ïðè÷èíà âñ³õ á³ä, ùî ñåðöÿ òîãî ëþäó ñ³ëüñüêîãî Æàðîì â³éíè çàïàëèëà. Áóâ îëåíü âåëè÷íîãî çðîñòó, É ðîãè â³í ìàâ âåëè÷åçí³. Â³ä âèìåí³ â ìàòåð³ âçÿâøè, Ò³ððîâ³ õëîïö³ ïëåêàëè éîãî, òà é Ò³ðð ñàì, ¿õ áàòüêî, – Ìàâ-áî â îï³ö³ â³í ÷åðåäè öàðñüê³ ³ íèâè ðîçëîã³. À ÿê îñâî¿âñÿ îëåíü, ñåñòðà òîä³ Ñ³ëüâ³ÿ ùèðî Äáàëà, ùîá í³æí³ êâ³òêè ó â³íî÷îê ñïëåñòè é çàêâ³ò÷àòè Ðîãè éîãî, ðîç÷åñàòü ³ â âîä³ éîãî âèêóïàòü ÷èñò³é. Â³í íå áîÿâñÿ ðóêè, é äî ñòîëà ó ãîñïîäàðÿ çâèêøè, Ë³ñîì äîâêîëà áðîäèâ, àëå çíîâ äî çíàéîìèõ ïîðîã³â Ñàì ïîâåðòàâñÿ äîäîìó, õî÷ ÷àñîì ³ ï³çíüî¿ íî÷³. Â ÷àñ òîé, ÿê äàë³ â³ä äîìó áëóêàâ â³í, ²óëà ñîáàêè Õèæ³, ÿê òîé áóâ íà ëîâàõ, äîïàëè éîãî, êîëè äîë³ Ïëèâ â³í ð³êîþ é øóêàâ ó ò³í³ îõîðîíè â³ä ñïåêè Ï³ä áåðåãàìè çåëåíèìè. Â ÷àñ òîé Àñêàí³é, ùî ïðàãíóâ Ëþäñüêèõ ïîõâàë íàäçâè÷àéíî, ñòð³ëó ç ðîãîâîãî ïóñêàº Ëóêà; ïðàâèöÿ íå ñõèáèëà, áîã äîïîì³ã, îòæå, âáèëàñü Ç ñâèñòîì âåëèêèì òðîñòèíà â æèâ³ò, ïðÿìî â çäóõâèíè çâ³ðà. 500 ×îòèðèíîãèé ïîðàíåíèé âò³ê ï³ä çíàéîìó ïîêð³âëþ ² ç³ ñêèãë³ííÿì, çàëèâøèñÿ êðîâ’þ, çàõîäèòü äî ñòàéí³ É ñòîãîíîì, íà÷å áëàãàííÿì, óñþ âèïîâíÿº îñåëþ. Ñ³ëüâ³ÿ ïåðøà, ñåñòðà, çàëîìëþº ðóêè, é âîëàº, É êëè÷å íà ïîì³÷ ñåëÿí çâ³äóñ³ëü, ùî ñåðöÿ ó íèõ ãðóá³. Ðàïòîì ç’ÿâèëèñü âîíè (áî â ë³ñàõ ìîâ÷àçëèâèõ òà¿òüñÿ Ïîãàíü ñòðàøíà), ãîëîâíþ òîé îñìàëåíó â ðóêè õàïàº, Òîé ñóêóâàòó ëîìàêó òÿæêó, – ùî ïîïàëî ó ðóêè, Â ãí³â³ òóò çáðîºþ ñòàëî äëÿ íèõ. Ò³ðð çáèðàº âàòàãó, Â ëþò³ áåçìåæí³é ñîêèðó âõîïèâøè, íà ÷åòâåðî äóáà Ñàìå êîëîâ â³í ³ êëèí çàãàíÿâ. À æîðñòîêà áîãèíÿ, Ñëóøíó õâèëèíó, ùîá øêîäèòü, çíàéøîâøè, ç çàñàäè âëåò³ëà Ïðÿìî íà ñòàéíþ âèñîêó é ç ïîêð³âë³ íàéâèùî¿ ãðàº Ãàñëî ïàñòóøå íà ðîç³ êðóòîìó, ïåêåëüíî¿ ñèëè Çâóêó íàäàâøè, àæ ë³ñ çàòðåìò³â ³ ïî çâîðàõ ãëèáîêèõ Ãîì³í ï³øîâ, ùî àæ Òð³â³¿ îçåðî â÷óëî äàëåêå, Íàð, á³ëîõâèëèé îä ñ³ðêè, é äæåðåëà Âåë³íó ïî÷óëè, –

641

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ² ìàòåð³, óìë³âàþ÷è ç æàõó, äî ñåðöü ïðèãîðòàëè Ä³òîê ìàëèõ. Òîä³, íà òîé ãîëîñ ïàñòóøîãî ðîãó, Õòî ëèø ïî÷óâ éîãî êëè÷, çâ³äóñþäè, õàïàþ÷è çáðîþ, Þðìàìè ñï³øíî çá³ãàòèñü ðîçëþ÷åí³ ñòàëè ñåëÿíè. Õâèëåþ ìîëîäü òðîÿíñüêà Àñêàí³þ â ïîì³÷ ïðèõîäèòü, Âõîäè óêð³ïëåíü óñ³ â³ä÷èíèâøè. Ñòðóíêèìè ðÿäàìè Âñ³ ïîñòàâàëè. Òà öå íå áóëà óæå á³éêà ïàñòóøà Ê³ëëÿì òâåðäèì àáî äðþ÷÷ÿì îñìàëåíèì, ò³ëüêè çàë³çîì Áèëèñü âîíè äâîºñ³÷íèì. Äîâêîëà ÷îðí³º æàõëèâå Æíèâî ìå÷³â ãîñòðîëåçèõ; â³ä ñîíöÿ ïîëèñêóº êðèöÿ, Êèäàº áëèñêè ï³ä õìàðè. Òàê õâèëÿ â³ä â³òðó ñïî÷àòêó Ï³íèòèñü á³ëèì ëèøå ïî÷èíàº, òà çä³éìåòüñÿ ïîò³ì Âèñîêî ìîðå, é ïîâîë³ âñå âèùå ï³äíîñÿòüñÿ õâèë³, Âðåøò³, ³ç ñàìîãî äíà àæ äî íåáà ò³ õâèë³ ñÿãàþòü. Òóò ïåðåä â³éñüêîì ó ïåðø³ì ðÿäó äåñü ñòð³ëà çàñâèñò³ëà, ² ïîâàëèâñÿ þíàê – öå Àëüìîí, ç ñèí³â Ò³ððà íàéñòàðøèé, – Áî óï’ÿëàñü éîìó â ãîðëî âîíà ³, ãîëîñó âîãêèé Øëÿõ çàëèâàþ÷è êðîâ’þ, í³æíå æèòòÿ çóïèíèëà. Áåçë³÷ òàì âïàëî ìóæ³â, ³ ì³æ íèìè Ãàëåñ ïîñòàð³ëèé, Â ÷àñ òîé, ÿê ¿õ ïîìèðèòè çáèðàâñÿ; íàéá³ëüø ñïðàâåäëèâèé Áóâ â³í êîëèñü, òà ùå é íàéáàãàòøèé íà çåìëÿõ àâçîíñüêèõ – Â íüîãî áóëî ï’ÿòü îâå÷èõ îòàð, ³ ï’ÿòü ÷åðåä õóäîáè Ç ïàø³ âåðòàëî, é ñòîìà â³í ïëóãàìè îðàâ ñâî¿ íèâè. Á³é öåé ó ïîë³ ³øîâ ³ç îäíàêîâèì ùàñòÿì, – áîãèíÿ Ñïîâíèëà, ùî îá³öÿëà, áî êðîâ’þ â³éíó ïîêðîïèëà É â ïåðø³ì áîþ âæå ïîïàäàëè òðóïè, – ç Ãåñïåð³¿ âèéøëà, ² ïîëåò³ëà â íåáåñí³ ïðîñòîðè, ³ òàê äî Þíîíè Ãîëîñîì ãîðäèì, çâèòÿæíèì îçâàëàñü: “Îñü ìàºø ³ ðîçáðàò, Ñìóòà âîºííà éîãî ñïðè÷èíèëà: íåõàé æå ¿õ äðóæáà Ëó÷èòü òåïåð, ³ ñîþçè íåõàé òåïåð òâîðÿòü, êîëè ÿ Òåâêð³â àâçîíñüêîþ êðîâ’þ ñêðîïèëà; êîëè æ òâîÿ âîëÿ Ñõî÷å, íåçëàìíà, òîãî, òî îñü ùî äîäàì ÿ äî öüîãî: Â â³éíè âòÿãíó ÿ ÷óòêàìè ñóñ³äí³ ì³ñòà ³ äåðæàâè, 550 Çàïàë øàëåíèé â ñåðöÿõ ðîçïàëþ ¿ì ëþáîâ’þ äî Ìàðñà, Ùîá çâ³äóñ³ëü ³øëè â ïîì³÷, âñþ çáðîºþ âêðèþ êðà¿íó”. Â³äïîâ³ëà ¿é Þíîíà íà öå: “Äîñèòü çðàäè é ñòðàõ³òòÿ, ª âæå ïðè÷èíà â³éíè, áî á’þòüñÿ ðóêîïàø, ³ çáðîÿ, Ùî ¿¿ âèïàäîê â ðóêè óêëàâ ¿ì, âæå ñâ³æîþ êðîâ’þ Ñêðîïëåíà. Õàé â³äñâÿòêóº ïðåñëàâíèé ïîòîìîê Âåíåðè É ñàì öàð Ëàòèí ðàçîì ç íèì ³ ïîäðóææÿ òàêå, ³ âåñ³ëëÿ. Òà ùîá òè â³ëüíî áëóêàëà ïî öüîìó íåáåñíîìó ñâ³òó, Áàòüêî, âîëîäàð íàéâèùîãî íåáà, íà öå íå äîçâîëèòü. Éäè ñîá³ çâ³äñè; ÿê äîëÿ ³ùå ùîñü äîçâîëèòü çðîáèòè, ß âæå ñàìà òå çðîáëþ”. Òàê Ñàòóðíîâà äîíüêà ñêàçàëà.

642

Публій Вергілій Марон Òà æ ñâî¿ êðèëà, âóæàìè êèïó÷³, çä³éìàº ³ ëèíå Ïðÿìî â îñåëþ Êîö³òó é âèñîòè íåáåñí³ ëèøàº. ª ó ñåðåäí³é ²òàë³¿ ì³ñöå ïðè ãîðàõ âèñîêèõ, Ñëàâíå, â ÷èñëåííèõ êðà¿íàõ ïðî íüîãî ñïîãàäóþòü ëþäè, – ª öå äîëèíà Àìïñàíêòà. Ë³ñ òåìíèé ó íå¿ îáàá³÷ Ãóñòî ñò³íîþ ¿¿ çàêðèâàº, ïîò³ê êðóòîðâó÷èé Â ñàì³é ñåðåäèí³ ç ãóêîì îá ñêåë³ á’º â âèð³ øóìëèâ³ì. Òóò-òî æàõëèâó ïå÷åðó ïîêàçóþòü – â³äõëàíü ïåêåëüíó Ä³òà æîðñòîêîãî. Ùåëåïó òàì ñìåðòîíîñíó â³äêðèëà Ïð³ðâà ñòðàøíà é Àõåðîíòîì ïðîðâàëàñü. Òóäè îñîðóæíà Ñêðèëàñü áîãèíÿ Åð³í³ÿ é çåìëþ çâ³ëüíèëà, ³ íåáî. Äîíüêà Ñàòóðíà, îäíàê, äîâåñòè â òîìó ÷àñ³ äî ëàäó Ä³ëî âîºííå ñòàðàºòüñÿ êîí÷å. Âæå ðèíóòü ó ì³ñòî Þðìàìè âñ³ ïàñòóõè ïðÿìî ç áîþ é íåñóòü òèõ, ùî âïàëè, Âáèòîãî õëîïöÿ Àëüìîíà é çíåñëàâëåíå ò³ëî Ãàëåñà. Êëè÷óòü ³ç íåáà áîã³â, Ëàòèíà çà ñâ³äêà âçèâàþòü. Òóò æå ³ Òóðí, ñåðåä çëî÷èí³â ëþòèõ â³í çá³ëüøóº âäâîº Æàõ òèõ óáèâñòâ ³ âîãíþ: òî òðîÿíö³â äî âëàäè âæå êëè÷óòü? Ç ðîäîì ôð³ã³éñüêèì óæå ïîð³äíèëèñü, äëÿ íüîãî æ ïîðîãè Ö³ íåäîñòóïí³? À äàë³ íàäõîäÿòü ³ ò³, ùî â íàòõíåíí³ Âàêõîâ³ì ¿õ ìàòåð³ ó ë³ñàõ íåïðîõ³äíèõ òàíöþþòü – Áî íåçäîëàííå æ ³ìåííÿ Àìàòè! – ³ ðàçîì ç³áðàâøèñü ²çâ³äóñ³ëü, äîìàãàþòüñÿ áîþ. ² òàê óñ³ ðàçîì Ïðîòè ñóäüáè é â³ùóâàíü öèõ, çëå çðîçóì³âøè îçíàêè Âîë³ áîã³â, â îäèí ãîëîñ â³éíè ëèøå ïðàãíóòü ñòðàøíî¿. ² îáñòóïàþòü â çàâçÿòò³ Ëàòèíîâó öàðñüêó îñåëþ. Â³í, íà÷å ñêåëÿ ìîðñüêà íåïîõèòíà, ¿ì âñ³ì îïèðàâñÿ; Íà÷å òà ñêåëÿ ìîðñüêà, êîëè ãóðê³ò çðîñòàº íàâêîëî É ìíîæèòüñÿ õâèë³ ïðèá³é, à âîíà âñå òàêà æ íåðóõîìà, É ìàðíî íà êàìåí³ ñï³íåí³ õâèë³ øóìëÿòü ³ íàëèïëó Âîäîð³ñòü â ìîðå çìèâàþòü. Îòîæ, êîëè æîäíî¿ çìîãè Çàäóì áåçãëóçäèé çì³íèòü íå áóëî ³ ä³ëà éøëè ïî âîë³ Çëî¿ Þíîíè, òî áàòüêî, íåáîì áåçêðà¿ì çàêëÿâøèñü, ²ì’ÿì áîã³â, ïðîìîâèâ: “Îé ãîðåíüêî, äîëÿ íàñ òðîùèòü, Áóðÿ çì³òàº. Ñàì³ âè, ñåðäåøí³, îáìèºòå êðîâ’þ Ãð³õ öåé ïðèñÿãè êðèâî¿. Òÿæêà òåáå, Òóðíå, ïîêóòà Æäå çà îöå áåççàêîííÿ: çàï³çíî îá³òè ñêëàäàòè Áóäåø áîãàì. Ìåí³ æ óãîòîâàíî ñïîê³é,– çàïëèâøè Â ïðèñòàíü æèòòÿ, ÿ ïîçáàâëåíèé áóäó ùàñëèâî¿ ñìåðò³”. 600 É á³ëüøå í³ ñëîâà. Â ìóðàõ çàìêíóâñÿ é âåñü ïðîâ³ä îääàâ ¿ì. Áóâ ó Ãåñïåð³¿, â Ëàö³¿ çâè÷àé, ÿêèé ñïîêîíâ³êó Çàâæäè ñâÿòèì óâàæàëè àëüáàíñüê³ ì³ñòà, ³ùå íèí³ Ðèì, íàéñèëüí³øà äåðæàâà íà ñâ³ò³, øàíóº, ÿê ò³ëüêè Ìàþòü ïî÷àòè áî¿, íà çëîùàñíó â³éíó ïðîòè ãåò³â

643

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ðóøèòü ãîòîâ³, ÷è ïðîòè ã³ðêàí³â, àðàá³â, äîáðàòèñü Õî÷óòü äî ³íä³â ç Àâðîðîþ é ñòÿãè â³ä ïàðô³â âåðíóòè. Áðàìà â³éíè º ïîäâ³éíà – óñ³ ¿¿ òàê íàçèâàþòü, – Ç ñàìî¿ â³ðè ñâÿùåííà ³ ç îñòðàõó ïåðåä ñóâîðèì Ìàðñîì. Ñòî ì³äíèõ çàìê³â ³ çàë³çí³ çàïîðè îäâ³÷í³ Ì³öíî ¿¿ çàìèêàþòü. Ñàì ßíóñ ñòî¿òü íà ïîðîç³ É ïèëüíî âàðòóº. ßêùî âæå óõâàëÿòü ñòàð³éøèíè ëþäó Éòè íà â³éíó, òîä³ â³ä÷èíÿº öþ áðàìó ñêðèïó÷ó Êîíñóë â ïëàù³ êâ³ð³íàëüñüê³ì, âäÿãíóâøè éîãî ïî-ãàá³íñüêè, ² äî â³éíè çàêëèêàº; çà íèì ïîñï³øàº âñÿ ìîëîäü, Çâóêîì çëîâ³ñíèì éîìó ïðèãðàþòü ³ùå é ì³äí³¿ ñóðìè, Òàê ³ òîä³ óìîâëÿëè Ëàòèíà, ùîá â³í åíåàäàì Îãîëîñèâ áè â³éíó, â³ä÷èíèâøè öþ áðàìó ñêîðáîòíó. Áàòüêî â³äìîâèâ òîðêíóòèñü ¿¿, îäâåðíóâøèñü, â³äêèíóâ Ò³ îñîðóæí³ îáðÿäè ³ â çàò³íîê òåìíèé ñõîâàâñÿ. Áîæà öàðèöÿ, Ñàòóðíîâà äîíÿ, ç³éøëà òîä³ ç íåáà, Çàìêíåíó áðàìó øòîâõíóëà ñâîºþ ðóêîþ, ñêðóòèëà Ãàê â³ä äâåðåé ³ çàë³çí³ çàïîðè â³éíè ðîçëàìàëà. ² ñïàëàõíóëà Àâçîí³ÿ, äîòè ñïîê³éíà ³ ìèðíà. Âñ³ íà â³éíó âèðóøàþòü – ò³ ï³øîþ ëàâîþ, ³íø³ æ, Ìîâ íàâ³æåí³, íà êîíÿõ âèñîêèõ òóìàíè çáèâàþòü; Âñ³ äîìàãàþòüñÿ çáðî¿. Ò³ ëåãê³ ùèòè ³ áëèñêó÷³ Ðàòèùà ÷èñòÿòü ³ æèðîì ìàñòÿòü ¿õ, à ò³ íà òî÷èë³ Ãîñòðÿòü ñîêèðè, ¿ì ëþáî íåñòè ïðàïîðè ñâî¿ é ñëóõàòü Ìóçèêó ñóðì. Âæå ï’ÿòü ì³ñò ìíîãîëþäíèõ ðèõòóþòü êîâàäëà É çáðîþ â³äíîâëþþòü: ñèëüíà Àò³íà, é Ò³áóð ãîðäîâèòèé, ² Êðóñòóìåðè, é Àðäåÿ, é Àíòåìíè, ùî áàøòàìè ñëàâí³. Ö³ âèãèíàþòü áåçïå÷í³ øîëîìè íà ãîëîâè, äðóã³ Ç ïðóòòÿ ëîçèíè îïóêë³ ùèòè çàïë³òàþòü, à ³íø³ Ïàíöèð³ ç êðèö³ êóþòü àáî ç ñð³áëà ãíó÷êîãî ëåãåíüê³ Ãíóòü íàãîë³ííèêè. Ñåðï ³ ëåì³ø íå â ïîøàí³, ïðîïàëà Äàâíÿ äî ðàëà ëþáîâ. Ãàðòóþòü ìå÷³ ïðàä³ä³âñüê³ Â ãîðíàõ ãàðÿ÷èõ. Âæå ñóðìè çàãðàëè ³ ðîçäàíî ãàñëà. Â ïîñï³õó öåé îò âèõàïóº ç äîìó øîëîì, òîé õðîïó÷³ Êîí³ ó çàïðÿã âåäå, áåðå ùèò ³ êîëü÷óãó ïîòð³éíó, Çëîòîì îçäîáëåíó, é â³ðíèé äî ïîÿñà ìå÷ ïðèïèíàº. Ãåé, Ãåë³êîí â³ä÷èíÿéòå, áîãèí³, ³ ï³ñíþ ñï³âàéòå, Ùî çà öàð³ íà â³éíó îöå éäóòü, ÿê³ ñèëè çà íèìè Ñòàëè íà ïîë³, ÿêèìè ìóæàìè óñÿ çàïèøàëàñü Ð³äíà çåìëÿ ³òàë³éñüêà, ÿêîþ æ òî çáðîºþ ñÿº. Áî é ïàì’ÿòàºòå âñå âè, áîãèí³, é íàãàäóâàòü âëàäí³, – Ç ñëàâè ò³º¿ äî íàñ ëèøå ïðîì³íü ìàëèé äîêîòèâñÿ. Ïåðøèé â³éíó ïî÷èíàº Ìåçåíö³é ç ò³ððåíñüêîãî êðàþ, Âî¿í ñóâîðèé, îãóäíèê áîã³â, ÿêèé ïîë÷èùà çáðî¿òü.

644

Публій Вергілій Марон Ïîðó÷ ñèí Ëàâñ, â³ä ÿêîãî íåìà êðàñèâ³øîãî ìóæà, Êð³ì ëàâðåíò³éñüêîãî Òóðíà. Ëàâñ òîé, – ïðèáîðêóâà÷ êîíåé, Äèêèõ ïîáîðþâà÷ çâ³ð³â. Â³í ìàðíî âåäå çà ñîáîþ Òèñÿ÷ó âî¿í³â ç ì³ñòà Àã³ëëè, ùî éäóòü ç íèì ó áèòâó. Ã³äíèé â³í á³ëüøî¿ âò³õè ç îòöåâî¿ âëàäè çàçíàòè, Àáî é òîãî, ìàáóòü, ùîá íå Ìåçåíö³é áóâ áàòüêîì ó íüîãî.

650

Çàðàç çà íèìè íà ëóêàõ ñàì ãîæîãî ñèí Ãåðêóëåñà, Ãîæèé þíàê Àâåíò³í, ñâîþ ïîêàçàâ êîë³ñíèöþ, Ïàëüìàìè âêâ³ò÷àíó, é êîí³ çâèòÿæí³, à ùèò éîãî ìàº Áàòüêîâ³ çíàêè – ãàäþê ö³ëà ñîòíÿ ³ ê³ëüöÿìè çì³¿â Ã³äðà îïëåòåíà. Ðåÿ-áî, æðèöÿ, â ãàÿõ Àâåíò³íó Ïîòàé ï³ä ñâ³òëî íåáåñíå éîãî ïðèâåëà, ïîºäíàâøèñü Æ³íêà ç áåçñìåðòíèì, êîëè ò³ð³íò³ºöü óáèâ Ãåð³îíà, É ÷åðåç ëàíè ëàâðåíò³éñüê³ éäó÷è, ³áåð³éñüê³ êîðîâè Â ð³÷ö³ ò³ððåíñüê³é êóïàâ. ª ðàòèùà â íèõ, òà äóáèíè Ãð³çí³ â ðóêàõ, ³ ãðóá³ êèíäæàëè, ³ ñïèñè ñàáåëüñüê³. Ï³øêè ³äå â³í, â âåëèêó îáâèíóòèé øêóðó ëåâèíó; Â ïàùó, íà¿æåíó ãðèâîþ, ç á³ëèìè ³êîë ðÿäàìè, Ãîëîâó â³í ïîêðèâàº ñâîþ ³ òàê ï³ä îñåëþ Öàðñüêó ï³äõîäèòü, íà âèãëÿä ñòðàøíèé, Ãåðêóëåñà îä³ííÿì Ïëå÷³ ïðèêðèâøè ì³öí³. À äàë³ áëèçíÿò çà íèì äâîº Ìóðè ò³áóðñüê³ ëèøàþòü, à ðàçîì ³ ïëåì’ÿ, ùî íàçâó Ìàº â³ä áðàòà Ò³áóðòà, – Êàò³ëë öå ³ Êîðàñ çàâçÿò³, Ç Àðãîñó âî¿íè; ¿äóòü âîíè ïîì³æ ñòð³ëè ãóñò³¿, Ïåðåä ðÿäàìè ïåðåäí³ìè. Ìîâáè íàðîäæåí³ ç õìàðè, Íà÷å ³ç âåðõó ãîðè âèñî÷åííî¿ äâîº êåíòàâð³â Ñì³ëèâ³ ñõîäÿòü, ëèøàþ÷è â á³ãó øâèäêîìó Ãîìîëó É Îòðó çàñí³æåíó; é ë³ñ âåëè÷åçíèé äàº ¿ì äîðîãó Â ¿õí³é õîä³, ³ êóù³ ðîçñòóïàþòüñÿ ç òð³ñêîòîì ñèëüíèì. Íå â³äñòàâàâ ³ Öåêóë â³ä íèõ, ì³ñòà Ïðåíåñòè çàñíîâíèê. Öàð, ùî – ââàæàëè óñ³ – íàðîäèâñü îä ñàìîãî Âóëêàíà Ñåðåä ÷åð³ä ïîëüîâèõ ³ çíàéäåíèé áóâ íà äîìàøí³ì Âîãíèù³. Éäå âñë³ä çà íèì âåëè÷åçíà âàòàãà ñåëÿíñüêà – Ç ã³ð ïðåíåñò³éñüêèõ ìóæ³, ³ ò³, ùî âåñü ÷àñ îáðîáëÿþòü Íèâè ãàá³íñüê³ Þíîíè, é æèâóòü íàä Àíüºíîì õîëîäíèì, É ùî îñåëèëèñÿ â ñêåëÿõ ãåðí³öüêèõ, íà âîäó áàãàòèõ, É ò³, ùî Àíàãí³ÿ êîðìèòü ðîäþ÷à, é òè, áàòüêó Àìàñåí. Â íèõ íå ó êîæíîãî çáðîÿ, ³ ùèò íå ó êîæíîãî äçâîíèòü ×è êîë³ñíèöÿ, çäåá³ëüøîãî êèäàþòü æîëóäü ñâèíöåâó, À äåÿê³ ìàþòü â ðóêàõ ïî äâà ðàòèùà; ç ñ³ðîãî âîâêà Íà ãîëîâ³ ïîêðèòòÿ ó íèõ ãðóáå; ë³âèöÿ â íèõ áîñ³ Ðîáèòü ñë³äè, é ñèðîþ îáâèíåíà øêóðîþ ïðàâà. Òàì æå é Ìåññàï ³äå, êîíåé ïðèáîðêóâà÷, ïàðîñòü Íåïòó: Òîé, ùî éîãî íå ïîáîðå í³õòî í³ âîãíåì, í³ çàë³çîì,

645

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Êëè÷å óâåñü â³í äî çáðî¿ íàðîä, ùî ñïðàäàâíà áóâ ìèðíèé ² â³äçâè÷à¿âñü â³ä âîºí, òà çíîâó ìå÷³ äîáóâàº. Éøëè òóò ðÿäè ôåñöåí³í³â, à äàë³ òàì åêâè-ôàë³ñêè, Òóò ³ç âåðõ³â’¿â Ñîðàêòè, à òàì ç íèâ Ôëàâ³íè, à äàë³ – Ç îçåðà é ïàã³ð Ö³ì³íó ³ ò³, ùî ç Êàïåíñüêîãî áîðó. Éøëè âîíè, ð³âí³ ÷èñëîì, ³ ñï³âàëè ïåàíè öàðåâ³. Òàê, íà÷å ëåáåä³ ò³ ñí³æíî-á³ë³ â ïðîçîðîìó íåá³ ²ç ïàñîâèù ïîâåðòàþ÷èñü, äîâãèìè øèÿìè çâóêè Øëþòü ç âèñîêîñò³, àæ ð³÷êà äçâåíèòü ³ ëóíàþòü àç³éñüê³ Áàãíà øèðîê³. Õàé íå ïîäóìàº õòî, ùî ³ç íàòîâïó öüîãî íå ì³äí³ Âèéøëè äî áîþ ïîëêè, à ñêîð³øå – ïîâ³òðÿí³ ðèíóòü Õìàðè ñï³âó÷îãî ïòàñòâà ç-íàä ãëèáó ìîðñüêîãî íà áåðåã. Ãëÿíü, ³ç ñàá³íñüêî¿ êðîâ³ ñòàðî¿ ðÿäè âåëè÷åçí³ Êëàóñ âåäå, ñàì äî ðàò³ âåëèêî¿ ñõîæèé. Â íàñ íèí³ Â Ëàö³¿ Êëàâä³¿â ð³ä ³ ãðîìàäà â³ä íüîãî ïîõîäÿòü, Ùå ç òîãî ÷àñó, ÿê â Ðèì³ ñàá³íàì íàëåæàëà âëàäà. Ö³ëèé ³äå òóò âåëèêèé çàã³í ç Àì³òåðíè ³ äðåâí³ ¯äóòü êâ³ð³òè, ç Åðåòà ÷îòà, ³ç Ìóòóñêè, ùî ðîäèòü Ùåäðî ìàñëèíè, ç Íîìåíòà, ç òðîÿíäîâèõ ñåëèù Âåë³íó, Ç Òåòð³êè ñêåëü íåäîñòóïíèõ, ³ç Ñåâåðñüêèõ ïàã³ð âèñîêèõ, Éäóòü ³ç Êàñïåð³¿, ç Ôîðóë, ç-íàä ð³÷êè Ã³ìåëëè; ³ ò³ éäóòü, Ùî ç Ôàáàð³ñó ï’þòü âîäó ÷è ç Ò³áðó, ³ ò³, ùî õîëîäíà Íóðñ³ÿ øëå ¿õ; ãîðòèíñüê³ çàãîíè é íàðîäè ëàòèíñüê³. Ò³, ùî êð³çü êðàé ¿õ ïëèâå ð³÷êà Àëë³ÿ – íàçâà çëîâ³ñíà. Ñê³ëüêè-òî õâèëü ìàðìóðîâèõ íà ìîð³ Ë³â³éñüêîìó ãðàº, ßê Îð³îí ëèøå ãð³çíèé ó õâèë³ çèìîâ³ ïîðèíå, ×è òî ÿê ñîíöå â³äíîâëåíå ñõîäèòü ³ ãóñòî êîëîññÿ Ñï³º íà Ãåðìîâ³ì ïîë³ é íà íèâàõ ë³ê³éñüêèõ æîâòàâèõ. Äçâîíÿòü ùèòè, ³ çåìëÿ àæ äðèæèòü â³ä òóïîòó í³ã ¿õ. Òàì Àãàìåìíîí³â äðóã, à òðîÿíñüêîãî ³ìåí³ âîðîã, Êîí³ äî âîçà Ãàëåñ çàïðÿãàº é äî Òóðíà ïðèâîäèòü Òèñÿ÷í³ þðìè õîðîáðèõ; ì³æ íèìè ³ òèõ, ùî êîïàþòü Ñàïêàìè ïë³äí³¿, Âàêõîì óëþáëåí³ Ìàññ³êà íèâè; É ò³, ùî áàòüêè ¿õ ïîñëàëè ç âèñîêèõ âåðõ³â’¿â Àâðóíêà ² ç ñ³ä³ö³íñüêèõ ðîçäîë³â, ³ ò³, ùî ïîêèíóëè Êàëåñ ² ì³ëêîâîäèé Âîëüòóðí, ³ ãðóá³ ìóæ³ ñàò³êóëüñüê³, É îñê³â çàãîíè. Çà çáðîþ ó íèõ ðîãàòèíè òî÷åí³, ¯õ äî òóãîãî ðåì³ííÿ ïðèâ’ÿçóâàòü çâèêëè; ¿õ çë³âà Ùèò øê³ðÿíèé ïðèêðèâàº, à á’þòüñÿ êðèâèìè øàáëÿìè. Òà íå îñï³âàíèé ï³ñíåþ íàøîþ é òè íå â³ä³éäåø, Ñëàâíèé Åáàëå! Òåëîí ïîðîäèâ òåáå â³ä Ñåáåò³äè, Í³ìôè, ñòàðèé âæå, ÿê â³í ó Êàïðå¿ öàðåì áóâ òåëåá³â.

646

Публій Вергілій Марон Òà éîãî ñèí, âæå òîä³ íåâäîâîëåíèé áàòüê³âñüêèì öàðñòâîì, Íà ñàððàñò³éñüê³ íàðîäè âèñîêó ïðîñòÿã ñâîþ âëàäó ² íà ð³âíèíó, ùî çðîøóº Ñàðí, ³ íà òèõ, ùî îñ³ëè Â Ðóôðàõ, â Áàòóë³, ³ ùî îáðîáëÿþòü ïîëÿ êåëåìí³éñüê³, É ùî äîãëÿäàþòü ¿õ ìóðè ðÿñíî¿ â³ä ÿáëóê Àáåëëè; Êèäàòè çâèêëè ñïèñàìè âîíè çà çâè÷àºì òåâòîíñüêèì, Íà ãîëîâàõ ñâî¿õ íîñÿòü ³ç êîðêà ïîøèò³ øîëîìè, Ì³ääþ ¿õ ñÿþòü ùèòè, ³ ìå÷³ ¿õ âèáëèñêóþòü ì³äí³. Íåðñè ã³ðñüê³¿ äî áîþ é òåáå ïîñèëàþòü, Óôåíòå, Çíàíîãî ñëàâîþ é ùàñòÿì, ÿêå òè â áîÿõ çäîáóâàºø. À îñîáëèâî ñóâîðèé íàðîä, ïðèçâè÷àºíèé â ÷àñòèõ Ëîâàõ ë³ñíèõ, òàì åêâè íà çåìëÿõ òâåðäèõ ïðîæèâàþòü; Â çáðî¿ âîíè îáðîáëÿþòü ð³ëëþ é íîâó çäîáè÷ó çàâæäè Ëþáëÿòü øóêàòè ñîá³ ³ æèòè ëèøå ³ç ãðàáóíêó. 750 Æðåöü ìàððóâ³éñüêîãî ëþäó ïðèéøîâ, ñâ³é øîëîì óêâ³ò÷àâøè Â³òòÿì ìàñëèíè ïë³äíî¿, – Àðõ³ïïà-öàðÿ ïîâåë³ííÿì. Áóâ öå Óìáðîí íàéìóæí³øèé, íà ã³äð ³ç äèõàííÿì ¿õ çãóáíèì Òà íà âñå ãàääÿ ñîí â³í íàâîäèâ, ñï³âàþ÷è ï³ñíþ, É äîòèêîì ðóê çàñïîêîþâàâ ëþòü ¿õ; ñâî¿ì â³í óì³ííÿì Ðàíè óêóñ³â ¿õ ãî¿â. Òà ðàíè â³ä ñïèñ³â äàðäàíñüêèõ Ãî¿òè â³í íå óì³â; îòîæ íå ìîãëè âðÿòóâàòè Ðàíè éîãî àí³ ñï³â òîé, ùî ñîí íàâ³âàº, í³ çåëà, Ç³ðâàí³ â ãîðàõ Ìàðñ³éñüêèõ. Òîìó çà òîáîþ ³ç æàëþ É ãàé àíã³ö³éñüêèé ðèäàâ, ³ êðèøòàëüí³ ðèäàëè Ôóö³íó Õâèë³, ³ ÷èñò³ ðèäàëè îçåðà. Âèéøîâ äî áîþ ³ ñèí ²ïïîë³òà, ó áèòâàõ ïðåãàðíèé, Â³ðá³é, – éîãî-áî ñòàâíîãî Àð³ö³ÿ ìàòè ïîñëàëà, Íà óçáåðåææ³ âîëîã³ì â Åãåð³¿ ãàþ çðîñòèâøè, Òàì, äå ñòî¿òü áàãàòèé Ä³àíè îëòàð ìèðîòâîðíèé. Õîäèòü-áî ÷óòêà òàêà, ùî êîëè ²ïïîë³ò òîé çàãèíóâ, Ï³äñòóïîì ìà÷óõè, é áàòüêîâå êðîâ’þ îìèâøè ïðîêëÿòòÿ, – Áî ðîç³ðâàëè éîãî ðîçïîëîõàí³ êîí³, – òî çíîâó Â³í ïîâåðíóâñÿ ï³ä çîð³ âèñîê³, â íåáåñíå ïîâ³òðÿ, – Çåëà Ïåîíà ç ëþáîâ’þ Ä³àíè éîãî âîñêðåñèëè. Áàòüêî ðîçãí³âàâñü òîä³ âñåìîãóòí³é, ùî õòîñü ç-ïîì³æ ñìåðòíèõ Âèéòè ïîñì³â ³ç ï³äçåìíî¿ ï³òüìè äî ñâ³òëà æèâîãî, Ãðîìîì ñêèäàº éîãî â³í ó Ñò³êñîâ³ õâèë³, õòî ñèíîì Ôåáîâèì áóâ ³ âèíàéøîâ ë³ê³â âèãîéíó âëàñòèâ³ñòü. À ²ïïîë³òà ñõîâàëà â êðè¿âö³ òàºìí³é ëàñêàâà Òð³â³ÿ é ïîò³ì ïîñëàëà éîãî äî ãà¿â Åãåð³¿, – Íèøêîì, ï³ä çì³íåíèì ³ìåíåì Â³ðá³ÿ â³í ïðîæèâàâ òàì. Îñü â³ä ñâÿùåííèõ ãà¿â ³ â³ä Òð³â³¿ õðàìó âèãîíÿòü Êîíåé ðîãîâîêîïèòèõ, áî ò³ þíàêà é êîë³ñíèöþ Íà óçáåðåææ³ ðîçáèëè, ìîðñüêî¿ çëÿêàâøèñü ïîòâîðè.

647

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ê³íüìè áàñêèìè íå ã³ðøå ³ ñèí éîãî ¿çäèòü ïî ïîëþ. Òèì-òî íà ïîâîç³ â³í ³ òåïåð íà â³éíó ïîñï³øàº. Ïîì³æ íàéïåðøèìè âèäíî ³ çðîñòîì âåëè÷íîãî Òóðíà, ßê â³í êðàñóºòüñÿ çáðîºþ é âñ³õ ïåðåð³ñ ãîëîâîþ. Â íüîãî âèñîêèé øîëîì ³ç ãðåáíåì ïîòð³éíèì ³ ÷óáîì, Çâåðõó æ Õ³ìåðà, ùî çÿº ³ç ïàù³ âîãíåì, íà÷å Åòíà. Òèì âîíà á³ëüø ãðèìîòèòü ³ ïîëóì’ÿì ãð³çíèì æàõàº, ×èì îä ïðîëèòî¿ êðîâ³ ïàëàº çàâçÿò³øå áèòâà. Ùèò æå ãëàäåíüêèé ²î çîëîòà ïðèêðàñèëà, ï³äíÿâøè Âèñîêî ðîãè, âæå øåðñòþ ïîêðèòà, âæå çîâñ³ì òåëèöÿ, – Îáðàç âåëè÷íèé, ³ Àðãóñ òàì, ä³â÷èíè ñòðàæ, ³ ñòàðåíüêèé Áàòüêî ²íàõ, ùî ð³êó ïðîëèâàº ç ð³çüáëåíî¿ óðíè. Ðàòíèê³â õìàðà çà íèì âèñòóïàº, ïî ö³ëîìó ïîëþ Òèñíåòüñÿ â³éñüêî, óêðèòå ùèòàìè; é àðã³éñüêå þíàöòâî, ª ³ àâðóíê³â ãðîìàäà, é ðóòóëè, é ñòàð³¿ ñ³êàíè, Òóò ³ ñàêðàíñüê³ ðÿäè, ³ ç Ëàá³êà ìàëüîâàíà çáðîÿ; É ò³, ùî ïîñ³ëè òâî¿, Ò³áåð³íå, ëóãè ³ Íóì³êà Áåðåã ñâÿòèé, ò³, ùî êðàþòü ðóòóëüñüê³ âåðõè ëåìåøàìè É ïàã³ð Ê³ðêåéñüêèõ ïðîñòîðè, é ìóæ³ ç òèõ ëóã³â, ùî íàä íèìè Àíêñóð Þï³òåð âëàäàð, ³ Ôåðîí³ÿ â ãà¿ çåëåí³ì 800 Ðàäî æèâå, é â³äò³ëÿ, äå ÷îðí³ ñâî¿ ðîçëèâàº Áàãíà Ñàòóðà, ³ çâ³äòè, äå Óôåíñà õâèë³ õîëîäí³ Øëÿõó øóêàþòü â íàéãëèáøèõ äîëèíàõ ³ â ìîðå âïàäàþòü. Êð³ì öèõ óñ³õ ïðèáóëà ùå ³ç ïëåìåí³ âîëüñê³â Êàì³ëëà, Âåðøíèê³â ðàòü ïðèâåëà âîíà é ì³ääþ áëèñêó÷³ çàãîíè. Îò âîéîâíèöÿ! Àí³ äî òêàííÿ-áî ó íå¿ íå çâèêëè Ðóêè æ³íî÷³, àí³ äî êóäåë³ Ì³íåðâè, íàòîì³ñòü Ä³â÷èíà äîáðå óì³ëà òåðï³òè òÿæê³ íåâèãîäè Â áèòâàõ æîðñòîêèõ ³ íàâ³òü ç â³òðàìè ³òè â ïåðåãîíè. Ëåãêî ïî íèâàõ, íàä çàñ³âîì ïîâíèì, âåðõîì ïîíàä çåëåíü Á³ãëà, ³ í³æíîãî êîëîñó â á³ãó âîíà íå ëàìàëà. ×è ó â³äêðèòîìó ìîð³, ñòóïèâøè íà õâèë³ âèñîê³, Â³ëüíî ïî íèõ ïðîë³òàëà ³ ñò³ï ñîá³ â íèõ íå ìî÷èëà. Â ïîäèâ³ ìîëîäü ³ þðáè æ³íîöòâà íàâêðóã íàäá³ãàþòü Ç õàò ³ ïîë³â ³ äèâëÿòüñÿ, ÿê âîíà éäå, àæ ðîòè âñ³ Ïîðîççÿâëÿëè, ÿê ïóðïóð öàðèö³ âêðèâàº ¿é ïëå÷³, Ô³áóëà ç çîëîòà êîñè ñêð³ïëÿº, ÿê íîñèòü ë³ê³éñüêèé Ñâ³é ñàãàéäàê âîíà é ìèðò ³ç çàãîñòðåíèì â³ñòðÿì ïàñòóøèé. ÊÍÈÃÀ ÂÎÑÜÌÀ Òóðí ï³äí³ìàº íà â³éíó âåñü Ëàö³é ³ ïîñèëàº â Àðã³ð³ïó ïðîñèòè äîïîìîãè â Ä³îìåäà. Ç äðóãîãî áîêó, áîã ð³êè Ò³áðó Ò³áåð³í ó ñí³ ñïîíóêàº Åíåÿ óêëàñòè óãîäó ç àðêàäñüêèì öàðåì Åâàíäðîì, ùî çàñíóâàâ íà Ïàëàòèíñüêîìó ïàãîðá³ ì³ñòî Ïàëëàíòåé. Åâàíäð ãîñòèííî ïðèéìàº Åíåÿ, îá³öÿº éîìó äîïîìîãó, çàïðîøóº âçÿòè ó÷àñòü ó ñâÿòêóâàíí³

648

Публій Вергілій Марон íà ÷åñòü Ãåðêóëåñà, çíàéîìèòü éîãî ç îêîëèöÿìè. Òèì ÷àñîì Âóëêàí, ÷îëîâ³ê Âåíåðè, íà ¿¿ ïðîõàííÿ êóº çáðîþ ¿¿ ñèíîâ³. Åâàíäð ïðîïîíóº Åíåºâ³ î÷îëèòè åòðóñê³â, ÿê³ ùîéíî ïðîãíàëè ñâîãî öàðÿ Ìåçåíö³ÿ, ³ äàº éîìó ÷îòèðèñòà âåðøíèê³â ï³ä ïðîâîäîì ñâîãî ñèíà Ïàëëàíòà. Åíåé ïðèéìàº â³ä Âåíåðè âèêóòó äëÿ íüîãî çáðîþ ³ ìèëóºòüñÿ ùèòîì, íà ÿêîìó çîáðàæåíî ìàéáóòí³ ïîäâèãè ³ äîëþ ðèìëÿí. Ùîéíî íà çàìêó Ëàâðåíòà Òóðí âèâ³ñèâ ïðàïîð âîºííèé, Ãëóõî ðîãè çàñóðìèëè ³ ðóøèëè áîðç³¿ êîí³, Ùîéíî â³í çáðîºþ áðÿçíóâ, ³ ñåðöå óñ³ì ñòðåïåíóëîñü; Ó õâèëþâàíí³ âåñü Ëàö³é ïîñï³øíî ñêëàäàº ïðèñÿãó Äðóæáè âîºííî¿, â øàë³ íåñòðèìíîìó ìîëîäü ëþòóº. Ïåðø³ íà÷àëüíèêè òóò ³ âîæä³ – Ìåññàï ³ç Óôåíòîì, Ç íèìè é Ìåçåíö³é, îãóäíèê áîã³â, çâ³äóñ³ëü íà ï³äìîãó Â³éñüêî ïðèâîäÿòü, ñåëÿí çàáèðàþòü ç ëàí³â ¿õ ðîçëîãèõ. Çðàçó æ ³ Âåíóëà øëþòü â Ä³îìåäà âåëèêîãî ì³ñòî, Ùîá äîïîìîãè ïðîñèâ ³ ñêàçàâ, ùî âæå âòîðãíóëèñü òåâêðè Â Ëàö³é, ùî âæå êîðàáëÿìè ïðè¿õàâ Åíåé ³, ïåíàò³â Âí³ñøè ïîäîëàíèõ, ìîâèòü, ùî äîëÿ éîìó ïðèñóäèëà Áóòè öàðåì, ùî áàãàòî ïëåìåí ³ç äàðäàíñüêèì ãåðîºì Âæå ñïîëó÷èëîñü ³ â Ëàö³¿ âñþäè ³ì’ÿ éîãî çíàþòü. Ùî çà ìåòó â³í ïîñòàâèâ ñîá³ ³ ÷îãî â³í áàæàâ áè, Â ðàç³ éîìó ïîùàñòèòü, Ä³îìåäîâ³ âñå öå âèäí³øå, Àí³æ òî âèäíî ³ Òóðíó-öàðþ, ³ öàðåâ³ Ëàòèíó. Òàê áóëî â Ëàö³¿. Ëàîìåäîíòñüêèé ãåðîé âñå öå áà÷èòü, Ñåðöå æóðáîþ âåëèêîþ á’ºòüñÿ ó ãðóäÿõ, ³ áèñòðî Äóìêà éîãî òî â îäèí á³ê ë³òàº, òî â äðóãèé, ó ð³çí³ Ñòîðîíè ðâåòüñÿ, óñå ðîçâàæàº. Òàê ìîâáè òðåìòëèâå Ñîíÿ÷íå ñâ³òëî â âîä³ â³äáèâàºòüñÿ â ì³äíîìó ÷àí³, ×è ñâ³òëîñÿéíîãî ì³ñÿöÿ â ïîâí³ ïðîì³ííÿ ÿñêðàâå Ñêð³çü ïðîíèêàº äàëåêî, ó êîæåí êóòî÷îê, ï³ä íåáî Áëèñíå ³ âèñîêî âäàðèòü ïî ðóáëåíèõ ñâîëîêàõ ñòåë³. Í³÷ çàëÿãëà, ³ òâàðèíè óòîìëåí³ ñîí íåçäîëàííèé Ñêð³çü, ïî âñ³õ çåìëÿõ, îêóòàâ, âñ³ ðîäè çâ³ðèí³ é ïòàøèí³, – Áàòüêî æ Åíåé, òÿæêîþ â³éíîþ çàæóðåíèé äóæå, Ï³ä íåáîêðàºì õîëîäíèì ñõèëèâñÿ íà áåðåç³ ð³÷êè, Ò³ëîâ³ äàâ çàï³çí³ëèé ñïî÷èíîê. Òóò áîã òîãî ì³ñöÿ, Ñàì Ò³áåð³í ³ç ÷óäîâî¿ ð³÷êè éîìó îá’ÿâèâñÿ, Âèéøîâøè ä³äîì ñòàðèì ç-ì³æ ãóñòîãî ãàëóççÿ òîïîë³. Øàòè òîíêîãî íà í³ì ïîëîòíà çåëåíî¿ áàðâè, Ïàäàº ò³íü íà âîëîññÿ ç â³íöÿ òðîñòÿíîãî, ³ òàê â³í Ìîâèòü äî íüîãî, òàêèìè ñëîâàìè æóðáó ðîçãàíÿº: “Áîæîãî ðîäó íàùàäêó, ùî ì³ñòî òðîÿíñüêå ïðèâîçèø, Òà â³ä ðóêè âîðîã³â íàì Ïåðãàì çáåð³ãàºø íàâ³êè, – Çåìë³ Ëàâðåíòó ³ íèâè Ëàòèíà òåáå âèãëÿäàëè.

649

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òóò òâîÿ ïåâíà îñåëÿ, òóò ïåâí³ ïåíàòè; íå ãàéñÿ ² íå ëÿêàéñÿ ñòðàõ³òòÿ â³éíè, áî âåñü ãí³â ³ äîñàäà Âæå ïðîìèíóëè â áîã³â. Àëå ùîá òè íå ïîäóìàâ, ùî âñå öå ëèø ìàðåâà ñîíí³, – Çíàéäåø òè ëüîõó âåëèêó ï³ä äóáîì, íà áåðåç³ ð³÷êè, Áóäå ëåæàòè âîíà, ïîðîñÿò ïîðîäèâøè àæ òðèäöÿòü, Á³ëà ñàìà, é ïîðîñÿòà ó íå¿ ïðè âèìåí³ á³ë³. Òóò áóäå ì³ñöå äëÿ ãîðîäà, âñ³ òóò òðóäè çàê³í÷àòüñÿ, Áî ÿê â³äíèí³ â ÷åðç³ ñâî¿é òðèäöÿòü îáåðíåòüñÿ ðîê³â, Ì³ñòî Àñêàí³é çàëåæèòü òóò, íàçâè ïðåñëàâíî¿ Àëüáà. ß íåïîìèëüíî ïðîðî÷ó. Òåïåð óâàæàé, ÿ ñêàæó ùå, 50 ßê ïåðåìîæöåì òè âèéäåø ç á³äè, ùî çàãðîæóº íèí³. Òóò àðêàä³éö³, ùî ð³ä ñâ³é óñ³ â³ä Ïàëëàíòà âèâîäÿòü, Íà áåðåãàõ öèõ îñ³ëè; âîíè çà öàðåì, çà Åâàíäðîì, Çà ïðàïîðàìè éîãî ³äó÷è ñþäè, ì³ñòî íà ãîðàõ Òóò çàñíóâàëè é â³ä ïðåäêà éîãî Ïàëëàíòåé íàçèâàþòü. Ç ïëåì’ÿì ëàòèíñüêèì âîíè áåçóïèííî âîþþòü; â³çüìè ¿õ Äî òîâàðèñòâà â ñâ³é òàá³ð, ñîþçîì ³ç íèìè ç’ºäíàéñÿ. ß òåáå ïðÿìî äî íèõ çàâåäó áåðåãàìè é ð³êîþ, Ùîá, ïëèâó÷è ïðîòè òå÷³¿, ì³ã òè íà âåñëàõ ï³äíÿòèñü. Ñèíó áîãèí³, âñòàâàé æå, ÿê ïåðø³ ç³ðêè ëèøå çàéäóòü, ² ïî îáðÿäó Þíîí³ ìîëèñü ³ç áëàãàííÿì, ïîãðîçè É ãí³â ¿¿ âòèøóé. À ÿê ïåðåìîæåø, äàñè ìåí³ øàíó. Òîé ÿ, ÿê áà÷èø, ùî ðâå áåðåãè ñâî¿ â ïîâ³äü ³ êðàº Ïîëå âðîæàéíå; ÿ ñèí³é òîé Ò³áð, ÿ ð³êà òà ñëàâåòíà, Ùî ¿¿ íåáî íàéá³ëüø ì³æ âñ³ìà ïîëþáèëî. Òóò ñòàíå Ä³ì ì³é âåëèêèé, ùî ãðàäàì ìîãóòí³ì ñòîëèöåþ áóäå”. Ò³ëüêè áîã ð³÷êè ïðîìîâèâ ³ â îçåð³ ñêðèâñÿ ãëèáîê³ì, Ñàìîãî äíà äîñÿãíóâøè, – Åíåé ïðîáóäèâñÿ, ³ òåìíà Í³÷ ïðîìèíóëà. Â³í âñòàâ ³ íà íåáî ïîãëÿíóâ, íà ðàííº Ñîíöå, ³ â ïðèãîðù³ ç ð³÷êè âîäè, ïî çàêîíó, íàáðàâøè, Òàê ïðîìîâëÿº äî íåáà: “Í³ìôè, î í³ìôè ëàâðåíòñüê³, Ùî âñ³ì ïîòîêàì ïî÷àòîê äàºòå, é òè, áàòüêó íàø Ò³áðå, Ðàçîì ç òâîºþ ñâÿòîþ âîäîþ, ïðèéì³òü âè Åíåÿ Â âàøó îï³êó é, íàðåøò³, â³ä âñ³õ íåáåçïåê óðÿòóéòå. Äå ò³ëüêè âîäè òâî¿ (à òè ãëÿíóâ íà íàøó íåäîëþ) Ìàþòü äæåðåëà, ó áóäü-ÿêèõ çåìëÿõ, íàéêðàùèì äëÿ ìåíå Òè âèïëèâàºø, â³ä ìåíå íàâ³ê òîá³, áîæå ðîãàòèé, Áóäóòü õâàëà ³ äàðóíêè, öàðþ óñ³õ ð³ê ãåñïåð³éñüêèõ, Òè ëèø ïðèéäè é óòâåðäè âñåëàñêàâî îá³òíèöþ äàíó”. Òàê ïðîìîâëÿº, ³ç ôëîòó äâà ñóäíà äâîðÿäí³ â³äâîäèòü, ² äî ïëàâáè ¿õ ëàøòóº, ³ çáðîºþ âñ³õ íàä³ëÿº. Òóò æå î÷àì ïîêàçàëîñü âèäîâèùå äèâíå é ðàïòîâå: Ëüîõó ïîáà÷èëè á³ëó ³ á³ë³ ïðè í³é ïîðîñÿòà,

650

Публій Вергілій Марон Ç-ïîçà äåðåâ, ÿê ëåæàëà âîíà íà òðàâ³ ïðèáåðåæí³é. Çàðàç ïîáîæíèé Åíåé òîá³ ¿¿, ñëàâíà Þíîíî, Â æåðòâó ïðèí³ñ ³ ïîêëàâ íà â³âòàð ç ïîðîñÿòàìè ðàçîì. Ò³áð ö³ëó í³÷ òîä³ ñòðèìóâàâ õâèëü ïîâíîâîääÿ áóðõëèâå ², ïîâåðíóâøèñü íàçàä, ó òèõ³¿ âîäè, çì³íèâñÿ Òàê, ùî ç’ÿâèëîñÿ ïëåñî ãëàäåíüêå íà ð³÷ö³, íåíà÷å Äåñü íà ñòàâêó ÷è íà òèõîìó îçåð³, ùî é íåïîòð³áíà Âåñåë ðîáîòà. Òîæ øâèäêî â äîðîãó ïóñòèëèñü, ëèø ïëþñê³ò ×óâñÿ âåñåëèé. Ñìîëèñò³ áðóñè ÿëèíîâ³ ïî âîäàõ Ì÷àòü, ùî àæ õâèë³ é áîðè çäèâóâàëèñü, äî òîãî íåçâè÷í³, Ùî íàä ð³êîþ ùèòè áîéîâ³ ñÿþòü çäàëåêà áëèñêîì ² íàäïëèâàþòü ìàëüîâàí³ ñóäíà. Âîíè æ äåíü ³ í³÷ âñþ Äðóæíî ãðåáóòü ³ çàêðóòè äîâã³ ìèíàþòü, óêðèò³ Â³òòÿì äåðåâ, ³ çåëåíü ¿õ êðàþòü ó òèõîìó ïëåñ³. Ñîíöå âîãíåííå ñòîÿëî óæå ïîñåðåäèí³ íåáà, ßê âîíè çäàëåêà ìóðè ïîáà÷èëè, é çàìîê, ³ çð³äêà Êð³âë³ äîì³â, ùîíèí³ ìîãóòí³ñòü ¿õ ðèìñüêà çð³âíÿëà 100 Ç íåáîì, òîä³ æ Åâàíäð öàðþâàâ ùå â óáîã³é äåðæàâ³. Ñóäíà òóäè çàâåðòàþòü ³ ïðîñòî äî ì³ñòà ïðÿìóþòü. Öàð àðêàä³éñüêèé â òîé äåíü íà ïîøàíó ìîãóòíüîãî ñèíà Àìô³òð³îíà âëàøòîâóâàâ ñâÿòî ³ â ë³ñ³ ï³ä ì³ñòîì Æåðòâó ïðèíîñèâ áîãàì. Ïàëëàíò, éîãî ñèí, áóâ ç íèì ðàçîì ² ç-ì³æ þíàöòâà íàéïåðø³, é óáîãèé ñåíàò; ³ æåðòîâíèé Ëàäàí êóðèâñÿ, é ïðè â³âòàð³ òåïëà ùå êðîâ ïàðóâàëà. À ÿê ïîáà÷èëè ñóäíà âèñîê³ é ìóæ³â, ùî ó òåìíèé Ãàé íàäïëèâàëè, â ìîâ÷àíí³ íàë³ãøè íà âåñëà, òî çðàçó, Âèãëÿäó öüîãî çëÿêàâøèñü, ç³ðâàëèñÿ âñ³ é çàëèøèëè Æåðòâó é ñòîëè. Òà â³äâàæíèé Ïàëëàíò íå äîçâîëèâ ¿ì æåðòâó Ïåðåðèâàòè, ñïèñ â ðóêè õàïàº, á³æèòü ñàì íàâïðîòè É çäàëåêà ç ïàãîðáà êëè÷å: “ßêà òî ïîòðåáà, þíàöòâî, Çìóøóº âàñ ó íåçíàíó ïóñêàòèñÿ ïóòü, ³ êóäè âè ¯äåòå? Ð³ä âàø ÿêèé? Äå âàø ä³ì? ×è âè ìèð íåñåòå íàì, ×è âîðîæíå÷ó?” À áàòüêî Åíåé òîä³ òàê â³äãóêíóâñÿ Çâåðõó ç êîðìè, ìèðîíîñíó îëèâíó òðèìàþ÷è ã³ëêó: “Áà÷èø òè Òðî¿ ñèí³â ³ çáðîþ âîðîæó ëàòèíöÿì, Ùî ãîðäîâèòî, ³çãî¿â áëóäåííèõ, â áîþ íàñ ïðîãíàëè. Ìè äî Åâàíäðà ïðèéøëè, – ñêàæ³òü æå éîìó, ùî äàðäàíñüê³ Âèáðàí³ õî÷óòü âîæä³ ïðî âîºííó ïðîñèòü äîïîìîãó”. Âðàæåíèé ³ìåíåì áàòüêîâèì, äóæå Ïàëëàíò çäèâóâàâñÿ. “Âèéäè, – îçâàâñü â³í äî íüîãî, – ³ õòî á òî íå áóâ òè, ³ç áàòüêîì Ñàì ïî÷èíàé ðîçìîâëÿòè, áóäü ãîñòåì ó íàøèõ ïåíàò³â”. Ïîò³ì ðóêîþ ï³ääåðæàâ éîãî ³, îáíÿâøè, ïðàâèöþ Ùèðî ïîòèñíóâ. Ó ë³ñ âîíè âõîäÿòü ³ ð³÷êó ëèøàþòü. Äðóæíüî òàêèìè ñëîâàìè Åíåé äî öàðÿ òîä³ ìîâèòü: “Íàéáëàãîðîäí³øèé ç ãðåê³â, ÿêîãî ìåí³ ïðèñóäèëà

651

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Äîëÿ áëàãàòè ³ â³òòÿ â ñòð³÷êàõ ïðîñòÿãàòè äî íüîãî, – Íå ïîáîÿâñü ÿ öüîãî, õî÷ äàíàéö³â òè âîæäü ³ àðêàäåöü, Õî÷ ç îáîìà ñèíàìè Àòðåÿ òè çâ’ÿçàíèé ðîäîì. Äîáëåñòü ìîÿ, ³ áîã³â â³ùóâàííÿ ñâÿùåíí³ âåë³ëè, É íàøà ñïîð³äíåí³ñòü, ³ ãîëîñíà òâîÿ ñëàâà ïî ñâ³òó, É äîëÿ ñóäèëà, ùîá ÿ äîáðîâ³ëüíî ç òîáîþ ç’ºäíàâñÿ. Äàðäàí, ðîçêàçóþòü ãðåêè, ³ë³éñüêîãî ãîðîäà áàòüêî É ïåðøèé îñíîâíèê, ñèí äîíüêè Àòëàíòà Åëåêòðè, äî òåâêð³â Ïðèìàíäðóâàâ, à Åëåêòðó Àòëàíò ïîðîäèâ ïåðåìîæíèé, Ùî íåáîçâ³ä âåñü íà ïëå÷àõ òðèìàº. Âàì áàòüêî Ìåðêóð³é, Ùî íà õîëîäíèõ çà÷àâøè éîãî âåðõîâèíàõ Ê³ëëåíè, Ìàéÿ íà ñâ³ò öåé ÿñíèé ïðèâåëà ñí³æíî-á³ëà; à Ìàéþ Âåëåòåíü òîé æå Àòëàíò, ÿêùî â³ðèòü ïåðåêàçàì äàâí³ì, Òîé æå Àòëàíò ïîðîäèâ, ùî çîðÿíå íåáî òðèìàº. Òàê â íàñ ó êîæíîãî ð³ä ³ç ò³º¿ æ âèâîäèòüñÿ êðîâ³. Îò ÿ íà öå é ñïîä³âàâñÿ ³, çàì³ñòü ïîñë³â ñþäè ñëàòè ² õèòðóâàòè ñïî÷àòêó, ñåáå ÿ, ñåáå ï³äñòàâëÿþ É ãîëîâó ñàì äî ïîðîã³â òâî¿õ ³ç áëàãàííÿì ïðèíîøó. Öå æ áî òå ïëåì’ÿ äàâí³éñüêå, ùî òàê æå é íà òåáå â³éíîþ Éäå áåçïîùàäíî; ÿêùî âîíè âèæåíóòü íàñ, òî íå áóäå Ñóìí³âó, ùî ï³ä ÿðìî é âñþ Ãåñïåð³þ çìîæóòü ñêîðèòè É çàâîþâàòè ¿¿ â³ä êðàþ ìîðñüêîãî äî êðàþ. 150 Äàé æå é ïðèéìè çàïîðóêó âçàºìíó; áî º â íàñ äî áîþ Ñèëè ãîòîâ³, º ìóæí³ñòü, äîñâ³ä÷åíå â â³éíàõ þíàöòâî”. Òàê òîä³ ìîâèâ Åíåé, à â³í íà óñòà éîãî, é î÷³, ² íà âñå ò³ëî ïðîìîâöÿ óâàæíî ³ äîâãî äèâèâñÿ É òàê â³äïîâ³â: “ßê ÿ ðàäèé òåáå, íàéìóæí³øèé ³ç òåâêð³â, Òóò ³ ïðèéíÿòü, ³ ï³çíàòè. Âèðàçíî ïðèãàäóþ ãîëîñ Áàòüêà òâîãî, Àíõ³ñà âåëèêîãî, âèãëÿä ³ ìîâó! ß íå çàáóâ, ÿê ïðÿìóþ÷è äî Ñàëàì³íà, íàùàäîê Ëàîìåäîíòà Ïð³àì îäâ³äàâ ñåñòðè Ãåñ³îíè Öàðñòâî òà ùå é çàâ³òàâ ó õîëîäíó êðà¿íó àðêàäñüêó. Þí³ñòü íàéïåðøèìè êâ³òàìè ëèöÿ ìåí³ çàñ³âàëà, ß äèâóâàâñÿ ç òåâêð³éñüêèõ âîæä³â, äèâóâàâñÿ ³ ç ñèíà Ëàîìåäîíòà. Íàéâèùèé æå áóâ ³ç óñ³õ òèõ ãåðî¿â Ñàìå Àíõ³ñ. Ìîëîäå ìîº ñåðöå àæ ðâàëîñü äî íüîãî Çàãîâîðèòü ³ ïðàâèöåþ ùèðî ïîòèñíóòü ïðàâèöþ. ², çàõîïèâøèñü, ïîâ³â ÿ éîãî àæ äî ìóð³â ôåíåéñüêèõ. Â³í æå, â³äõîäÿ÷è, â äàð çàëèøèâ ñàãàéäàê ìåí³ äèâíèé Ç ñòð³ëàìè â íüîìó ë³ê³éñüêèìè, é çîëîòîì òêàíó õëàìèäó, ² çîëîò³ äâ³ óçäè, ùî Ïàëëàíò çáåð³ãàº ¿õ, ñèí ì³é. Îòæå, ïðàâèöþ ìîþ ïîäàþ âàì, ÿêî¿ õîò³ëè, É ç âàìè ñîþçîì ëó÷óñÿ. À çàâòðà, ëèø ðàí³øíº ñâ³òëî Ç³éäå íà íåáî, â äîáð³ â³äïóùó âàñ, äàì â³éñüêî é ï³äìîãó.

652

Публій Вергілій Марон Ñâÿòî æ òèì ÷àñîì ùîð³÷íå îöå, ÿêùî â äðóæá³ ïðèéøëè âè, Ç íàìè ñâÿòêóéòå âðî÷èñòî – àäæå â³äêëàäàòü íå ãîäèòüñÿ ² â³äòåïåð äî ó÷ò òîâàðèñüêèõ óæå ïðèâèêàéòå”. Òàê ïðîìîâëÿº é íàêàçóº çíîâó áåíêåò ãîòóâàòè, Íà ìóðàâ³ ðîçñòàâëÿº â³äñóíåí³ êóõë³ é ñàäîâèòü Ñàì â³í ãîñòåé; à Åíåÿ îêðåìî øàíóº ³ ñàäèòü Â êð³ñëî êëåíîâå, øêóðîþ ëåâà ãðèâàñòîãî âêðèòå. À þíàêè, ùî äëÿ öüîãî ïðèçíà÷åíî ¿õ, ³ç æåðöÿìè Íàâïåðåá³é íàêëàäàþòü ïîñìàæåíå ì’ÿñî âîëîâå, Ñèïëþòü â êîâø³ ïîäàðóíêè Öåðåðè ³ Âàêõîì ÷àñòóþòü. Òóò ³ Åíåé, ³ òðîÿíñüêå þíàöòâî ñìàæåíþ òó ¿ëè, Ç äîâãî¿ ñïèíè âîëà, ³ æèðíó óòðîáó æåðòîâíó. À âäîâîëüíèëè ñâ³é ãîëîä ³ ïðàãíåííÿ ¿æ³ ìèíóëî, Ìîâèâ òîä³ öàð Åâàíäð: “Öåé ïðàçíèê, áåíêåò ïî îáðÿäó, É öåé îñü â³âòàð äëÿ ìîãóòíüîãî áîãà ìè òóò âñòàíîâèëè Íå ç çàáîáîíó ïóñòîãî, áîã³â íå øàíóþ÷è äàâí³õ, – Àëå òîìó, òè ì³é ãîñòþ òðîÿíñüêèé, ùî ç ñêðóòè ñòðàøíî¿ Ìè âðÿòóâàëèñü, òî é ÷åñòü â³äíîâëÿºìî çäàâíà íàëåæíó. Ïåðåäóñ³ì íà öþ ñêåëþ ïîãëÿíü, ùî ó çëîìàõ çâèñàº, ßê òàì ðîçêèäàíî êóïè êàì³ííÿ, ÿêà îí ñàìîòíÿ Õèæà ã³ðñüêà, ÿê íà ïîðîõ ðîçñèïàëèñü ñêåë³ âåëè÷í³. Òóò-òî ïðîñòîðà ïå÷åðà áóëà, ùî äàëåêî òÿãíóëàñü; Æèâ ó ïå÷åð³ ò³é Êàê, öÿ ñòðàøíà ï³âëþäèíà ïîòâîðíà. Íå çàãëÿäàâ òóäè ñîíÿ÷íèé ïðîì³íü, çåìëÿ áóëà òåïëà Ñâ³æîþ êðîâ’þ ³ çàâæäè âèñ³ëè íà ãð³çíèõ îäâ³ðêàõ Ëþäñüê³ îáëè÷÷ÿ ñòðàøí³, ïîáë³äë³ â æàõëèâîìó òë³íí³. Áàòüêîì ò³º¿ ïîòâîðè Âóëêàí áóâ; âîãíåì éîãî ÷îðíèì Çÿÿâ â³í ç ïàù³ ñâîº¿ é òÿãàð ñâîãî ò³ëà ëåäü äâèãàâ. 200 Çðåøòîþ, ñïîâíèëèñü íàø³ áàæàííÿ, íàñòàëà õâèëèíà, Ùî ïðèíåñëà íàì ³ç áîæèì ïðèõîäîì ðÿòóíîê. Áî ãîðäèé Òèì, ùî òðèëèêîãî âáèâ Ãåð³îíà ³ çäåð ç íüîãî çáðîþ Ìåñíèê íàéá³ëüøèé, Àëêå¿â îíóê, íàä³éøîâ, ïåðåìîæåöü, ² âåëè÷åçí³ ïðèãíàâ â³í âîëè; òóò êðóãîì ïî äîëèí³, Ïîíàä ð³êîþ âîíè ðîç³éøëèñÿ. À Êàêà ìàíèëà Âäà÷à çëîä³éñüêà ³ äèêà, ùîá íå çàëèøàòè íåçíàíèì Æîäíîãî çëî÷èíó é ï³äñòóïó; îòæå, ÷îòèðè íàéêðàù³ Ðîñòîì âîëè â³äãàíÿº â³ä ñòàäà, çàéìàþ÷è ñò³ëüêè æ ² ÿë³âîê íàéãàðí³øèõ. Ùîá íîãè ñë³ä³â íå ëèøèëè, ßêáè ¿õ ïðÿìî çàãíàâ, – çà õâîñòè ïîâòÿãàâ äî ïå÷åðè. Òàê îáåðíóâøè ñë³ä³â ñïðÿìóâàííÿ, ñõîâàâ ¿õ ó òåìí³ì Ñõîâ³ êàì³íí³ì, ³ æîäí³ îçíàêè, ÿêáè õòî øóêàâ ¿õ, Íå çàâåëè á äî ïå÷åðè. ßê ñèòó ³ç ñò³éëà õóäîáó Àìô³òð³îíà íàùàäîê âèãîíèâ ³ ëàäèâñü â äîðîãó, Òî íà â³äõîä³ âîëè çàðåâëè, ³ âñ³ ãîðè é ä³áðîâè

653

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Æàë³áíèì ðåâîì çàïîâíèëè é ñòîãîíîì, ¿õ ïîêèäàâøè. Â â³äïîâ³äü ¿ì ³ òåëèöÿ îäíà ó âåëèê³é ïå÷åð³ Òåæ çàðåâëà ç çàïåðòÿ ³ ïîçáàâèëà Êàêà íàä³¿. Òóò ñïàëàõíóëî â³ä áîëþ Àëê³äîâå ñåðöå ³ æîâ÷³ ×îðíî¿ ñïîâíèëîñü â øàë³; âõîïèâ â³í ó ðóêè òÿæåçíó ² ñóêóâàòó äóáèíó é íà ãîðó ïîá³ã ï³äíåáåñíó. Âïåðøå ìè Êàêà òîä³ íà âëàñí³ ïîáà÷èëè î÷³, ßê ìåòóøèâñü â³í îä ñòðàõó, ÿê øâèäøå â³ä ñàìîãî Åâðà Âò³ê ó ïå÷åðó, áî òîé ïåðåëÿê îêðèëèâ éîìó íîãè. Òàì çà÷èíèâñÿ, é ëàíöþã ðîç³ðâàâøè, çâàëèâ âåëè÷åçíèé Êàì³íü, ÿêèé íà ðåòÿçü çàë³çíèé ìàéñòåðíî çàâ³ñèâ Áàòüêî, ³ çàñóâ çàñóíóâ â îäâ³ðêè ³ òàê óêð³ïèâñÿ. Îò ò³ð³íò³ºöü ó øàë³ ç’ÿâèâñÿ, ³ äîñòóïó âãîðó Ïèëüíî øóêàº, ³ âîäèòü óñþäè î÷èìà, é çóáàìè Ëþòî ñêðåãî÷å. É òàê òðè÷³, ïàëàþ÷è ãí³âîì, îáõîäèòü Âåðõ Àâåíò³íó, ³ òðè÷³ äàðåìíî ñòàðàºòüñÿ çðóøèòü Ñêåëüí³ ïîðîãè, ³ òðè÷³ ç óòîìè â äîëèí³ ñ³äàº. Ççàäó ïå÷åðè çä³éìàëàñÿ òàì çâ³äóñþäè óðâèñòà Ñêåëÿ øïèëÿñòà ³ç ãîñòðîãî êàìåíþ, äóæå âèñîêà – Çâ³äêè íå ãëÿíåø, íà ãí³çäà äëÿ õèæîãî ïòàñòâà ïðèäàòíà. Ñêåëþ öþ – âåðõ ¿¿ – âë³âî, ó íàïðÿì³ ð³÷êè, ñõèëèâ â³í, Ç ïðàâîãî áîêó ï³äïåðøè, – ñòðÿñàº â íàéãëèáøèõ îñíîâàõ, Çðóøóº ç ì³ñöÿ ¿¿ ³ ïîìàõîì äóæèì øòîâõàº, Òàê, íà÷å ãðîìîì óäàðèëî, àæ áåðåãè ðîçñòóïèëèñü ² ïåðåëÿêàí³ õâèë³ ïîòîêó íàçàä ïîäàëèñÿ. ² â³ä÷èíèëàñü ïå÷åðà, – Êàêîâ³ ò³ âåëè÷åçí³ Öàðñüê³ ÷åðòîãè, – ³ òåìí³ â³äêðèëèñÿ òàì ïîãðåáèùà. Íà÷å ï³ä íàòèñêîì ñèëè ÿêî¿ çåìëÿ á ðîçñòóïèëàñü ² â³ä÷èíèëà ï³äçåìí³ îñåë³ é áîãàì íåíàâèñíå Öàðñòâî áë³äå, ³ ãëèáîêî çâåðõó æàõëèâó áåçîäíþ Âèäíî áóëî á, ³ äóõè ï³ä âïóùåíèì ñâ³òëîì òðåìò³ëè á. Òàê íåñïîä³âàíî ñâ³òëîì ðàïòîâèì éîãî çàõîïèâøè Â ñêåë³ ïîðîæí³é, äå íàãëóõî çàìêíåíèé äèêî ðåâ³â â³í, Ñòð³ëàìè ççîâí³ Àëê³ä íàïàäàº ³ çáðîþ âñ³ëÿêó 250 Ìå÷å – é äåðåâà, é êàì³ííÿ, íåíà÷å ò³ êîëà ìëèíîâ³. Òîé æå òèì ÷àñîì, – áî ç ñêðóòè ò³º¿ âæå âòå÷³ íåìàº, – Õìàðàìè äèì âèäèõàº ³ç ïàù³ (àæ äèâíî ñêàçàòè), Òüìîþ ãóñòîþ ñïîâíÿº äîì³âêó, çàñë³ïëþº î÷³, Òåìíó, ç âîãíåì ïåðåì³øàíó, ñòâîðþº í³÷ ó ïå÷åð³. Âðåøò³, íå ñòåðï³â Àëêå¿â îíóê, – êð³çü âîãîíü ïåðåñêî÷èâ Â³í ñòð³ìãîëîâ, äå äèì íàéãóñò³øå ó õâèëÿõ çä³éìàâñÿ, Äå â âåëè÷åçí³é ÷îðí³é ïå÷åð³ íàéá³ëüø âèðóâàëî. Â òåìðÿâ³ Êàêà âõîïèâ â³í â îá³éìè, õî÷ òîé ³ùå äèõàâ Ïîëóì’ÿì ìàðíèì, íà íüîãî íàë³ã ³ òàê éîãî ñòèñíóâ, Ùî àæ ïîë³çëè íà ëîá éîìó î÷³ ³ â ãîðë³ çàñîõëî.

654

Публій Вергілій Марон Äâåð³ âèâàæóº â³í, â³äêðèâàºòüñÿ ÷îðíà äîì³âêà, – ² ÿë³âêè, ñþäè çàãíàí³, âèéøëè íà ñâ³òëî, é â³äêðèâñÿ Íåáó ãðàá³æ áåçïåðå÷íèé. À â³í, óõîïèâøè çà íîãè, Òðóïà ïîãàíîãî âèòÿã. ² âñ³ íàäèâèòèñü íå ìîæóòü ² íà îáëè÷÷ÿ, é íà î÷³ æàõëèâ³, é ùåòèííÿì îáðîñë³ Ãðóäè öüîãî íàï³âçâ³ðà, é âîãîíü, ùî ïîãàñ â éîãî ãîðë³. Òîæ Ãåðêóëåñó òîä³ ç ïîøàíîþ âñ³ ïîêëîíèëèñü ² çáåð³ãàþòü, íà ðàäîùàõ, äåíü òîé íàùàäêè, ³ ïåðøèé Ðå÷íèê òîãî áóâ Ïîò³ö³é, ïî í³ì ä³ì Ï³íàð³¿â âèéøîâ Ñòîðîæåì æåðòâ Ãåðêóëåñó. Â³âòàð öåé â³í â ë³ñ³ ïîñòàâèâ, Ìè éîãî áóäåìî çâàòè Íàéá³ëüøèé, ³ çàâæäè íàéá³ëüøèì Â³í äëÿ íàñ áóäå. Òîìó, þíàêè, âè òàêó âåëè÷åçíó Ñëàâó øàíóéòå ³ â³òòÿì â³í÷àéòå âîëîññÿ; é ïðàâèö³ Ç ÷àøàìè âãîðó çä³éì³òü, ³ âçèâàéòå íàì ñï³ëüíîãî áîãà, É ùåäðî âèíî éîìó ëèéòå”. Ïðîìîâèâ â³í öå, ³ äâîáàðâíèì Â³òòÿì òîïîëÿ éîìó Ãåðêóëåñîâà ÷óá îò³íèëà; Âïëåòåíå ëèñòÿ ç âîëîññÿ çâèñàëî, à ÷àøà ñâÿòàÿ, Ïîâíà âèíà, êðàñóâàëàñü â ïðàâèö³. Íà ñò³ë óçëèâàííÿ Â ðàäîñò³ âñ³ ó÷èíÿþòü æåðòîâíå é áîã³â çàêëèêàþòü. Âåñïåð òèì ÷àñîì íàáëèçèâñü, íà çàõ³ä Îë³ìï ïîõèëèâñÿ. Îò ³ æåðö³ ïî÷èíàþòü îáõ³ä, à íàéïåðøèé Ïîò³ö³é; Âñ³, ïî çàêîíó, îäÿãíåí³ â øêóðè, ³ ç ñâ³÷êîþ êîæåí. Çíîâ â³äíîâëÿþòü áåíêåò ³ äðóãèì çàõîäîì ñîëîäê³ Ñòðàâè ïðèíîñÿòü ³ ïîâí³ ìèñêè íà â³âòàð óñòàâëÿþòü. Áðàòòÿ æ ñàë³éñüê³, îáëè÷÷ÿ âìà¿âøè ãàëóççÿì òîïîë³, Ñï³â ïî÷èíàþòü äîâêîëà ïðåñòîëó, äå æåðòâè ïàëàþòü. Òóò õîð ìîëîäøèõ, òàì ñòàðøèõ, ³ âñ³ âåëè÷àþòü ó ñï³âàõ Ïîäâèãè, ùî äîâåðøèâ Ãåðêóëåñ: ÿê äâ³ ïåðø³ ïîòâîðè Ìà÷óõè â³í óõîïèâ ³ â ðóêàõ çàäóøèâ, äâ³ ãàäþêè; ßê â³í ñëàâåòí³ ì³ñòà çðóéíóâàâ – ³ Îéõàë³þ, é Òðîþ. Òèñÿ÷³ ïðàöü äîâåðøèâ â³í òÿæêèõ â Åâð³ñòåÿ íà ñëóæá³, Ç äîïóñòó çëî¿ Þíîíè: “Òè íåïåðåìîæíèé, äâîëèêèõ Õìàðàìè çðîäæåíèõ Ôîëà é Ã³ëàÿ ñâîºþ ðóêîþ Âáèâ, ³ êð³òñüêó ïîòâîðó, ³ â ñêåëÿõ ìîãóòíüîãî ëåâà Á³ëÿ Íåìå¿. Çëÿêàëîñü òåáå íàâ³òü îçåðî Ñò³êñà, Îðê³â çëÿêàâñü âîðîòàð, ùî ëåæàâ ó êðèâàâ³é ïå÷åð³ Íà íåäîãðèçåí³é êîñò³. Òåáå íå çëÿêàþòü í³ÿê³ Ïîñòàò³, íàâ³òü Ò³ôåé â ñâî¿é çáðî¿, ìîâ ñêåëÿ ñòð³ì÷àñòà. Òè íå óòðàòèâ ïðèòîìíîñò³ äóõà, ÿê ã³äðà ëåðíåéñüêà 300 Òüìîþ ãîë³â îáêðóòèëà òåáå, – îòæå, ðàäóéñÿ, ñïðàâæí³é Ñèíó Þï³òåðà, öâ³òå áîã³â, ³ç³éäè âñåëàñêàâî É áëàãîñëîâè íàñ ³ ñâÿòî òâîº”. Ó ï³ñíÿõ òàê ñï³âàëè, Òà íå çàáóëè é ïðî Êàêîâó ðàçîì çãàäàòè ïå÷åðó, Àí³ ïðî íüîãî ñàìîãî, ÿê äèõàâ îãíÿìè. Ëóíàº Ãîì³í ïî ö³ëîìó ãàþ, àæ ãîðè éîãî â³äáèâàþòü.

655

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Îò ïîê³í÷èëè áîæèñò³ îáðÿäè, é óñ³ ïåðåõîäÿòü Â ì³ñòî. Öàð ïåðøèé ñòóïàº, ïîâàæíèé ðîêàìè,– ç ñîáîþ Ó òîâàðèñòâ³ Åíåÿ âåäå é ñâîãî ñèíà; ïðî ð³çí³ Ñïðàâè âîíè ðîçìîâëÿþòü. Ç óñüîãî Åíåé äèâóâàâñÿ, É æèâî ïî âñüîìó î÷èìà âîäèâ, áî éîìó áóâ ö³êàâèé Êîæíèé êóòî÷îê, óñå éîãî ò³øèòü, öàðÿ â³í ïèòàº É ñëóõàº, ùî öåé ãîâîðèòü ïðî ïàì’ÿòêè ïðåäê³â ïðàäàâí³õ. Ìîâèòü òîä³ öàð Åâàíäð, ÿêèé ðèìñüêó ïîñòàâèâ òâåðäèíþ: “Áà÷èø, òóò ôàâíè òóá³ëüí³ ³ í³ìôè ãà¿ ö³ çàéìàëè, Ïëåì’ÿ ìóæ³â, ùî çðîäèëèñü ³ç ïí³â ³ ç òâåðäî¿ äóáèíè. Óñòðîþ â íèõ íå áóëî, í³ çâè÷à¿â, âîë³â çàïðÿãàòè Ùå íå íàâ÷èëèñü, çàïàñ³â ðîáèòè é çäîáóòå ùàäèòè Íå ðîçóì³ëè: ³ç â³òòÿ æèëè òà ³ç ëîâ³â íå ëåãêèõ. Ïåðøèé Ñàòóðí òóò ÿâèâñü ³ç íåáåñíèõ âèñîò îë³ìï³éñüêèõ, Çáðî¿ Þï³òåðà âò³êøè, ÿê òîé éîãî âèãíàâ ³ç öàðñòâà. Â³í òîä³ ð³ä òîé áåçóìíèé, ðîçë³çëèé ïî ãîðàõ âèñîêèõ, Ðàçîì ñòÿãíóâ ³ íàäàâ ¿ì çàêîíè, à êðàé öåé ñõîò³â â³í Ëàö³ºì çâàòü, áî áåçïå÷íî â çåìë³ ö³é ñõîâàâñÿ. Äîáà òà Â ÷àñ éîãî öàðñòâà, ÿê êàæóòü, áóëà çîëîòà. Òàê â³í ïðàâèâ Â òèõîìó ìèð³ íàðîäàìè, ïîêè ïîâîë³ íàñòàëà Ã³ðøà, ïîáëÿêëà äîáà, à çà íåþ äî âîºí øàëåíà Ïðèñòðàñòü ³ âëàñíîñò³ ñèëüíà æàäîáà. Òîä³-òî àâçîíñüêå Ïëåì’ÿ é ñ³êàíñüê³ íàðîäè ïðèéøëè ñþäè, é ÷àñòî çì³íÿëà Íàçâó Ñàòóðíà çåìëÿ. ² íàñòàëè öàð³, ì³æ ÿêèìè Ò³áð³ñ æîðñòîêèé, áåçì³ðíîãî ðîñòó, ùî ð³÷êó â³ä íüîãî ²ìåíåì Ò³áð ìè ï³çí³øå, óñ³ ³òàë³éö³, íàçâàëè. Ñïðàâæíþ, ñòàðó ñâîþ íàçâó óòðàòèëà Àëüáóëà-ð³÷êà. Â ÷àñ òîé, ÿê ïðîãíàíèé ³ç áàòüê³âùèíè, ïî ìîðþ ÿ ¿õàâ, Äîëÿ âñåñèëüíà é ñóäüáà íåìèíó÷à ìåíå ïîñàäèëè Â öèõ îñü êðàÿõ, òà áîã Àïîëëîí ³ íàêàçè æàõëèâ³ Ìàòåð³ – í³ìôè Êàðìåíòè – ìåíå çàâåëè ó ö³ çåìë³”. Ëåäâå ñêàçàâ öå, éäå äàë³ é ïîêàçóº â³âòàð ³ áðàìó, Ùî Êàðìåíòàëüñüêîþ, êàæóòü, íàçâàëè âæå ðèìëÿíè çäàâíà, Ç øàíè äî í³ìôè Êàðìåíòè, ùî äîëþ â³ùóº ³ ïåðøà Òå ïðîâ³ñòèëà íàì, ùî åíåàäè âåëèêèì íàðîäîì Áóäóòü ³ ùî Ïàëëàíòåé òàêîæ ì³ñòîì óñëàâëåíèì ñòàíå. Äàë³ âåëèêèé ïîêàçóº ãàé, ùî ïðèòóëîê ³ç íüîãî Ðîìóë çàâçÿòèé çðîáèâ, ³ ùå äàë³ Ëóïåðêàë ó ò³í³ Ñêåë³ õîëîäíî¿, ùî ïàðàñ³éñüêèì çâè÷àºì íàçâàëè Éìåííÿì Ë³êåéñüêîãî Ïàíà. ² ãàé Àðã³ëåòó ñâÿòîãî Òåæ ïîêàçàâ, ³ ì³ñöå, äå ãîñòÿ ³ç Àðãîñà âáèòî. Çâ³äòè âåäå ï³ä Òàðïåþ ³ ï³ä Êàï³òîë³é, ùî íèí³ Çîëîòîì ñÿº, êîëèñü æå áóâ äèêèìè âêðèòèé êîð÷àìè. Âæå ³ òîä³ çàáîáîíí³ æàõè öèõ îò ì³ñöü ïîëîõëèâó

656

Публій Вергілій Марон 350

Ëþäí³ñòü ëÿêàëè, é òîä³ óæå ë³ñó ³ ñêåë³ áîÿëèñü. “Ãëÿíü,– êàæå,– ãàé öåé ³ ïàãîðá öåé, ë³ñîì óêðèòèé, çàéìàº Áîã íåâ³äîìî ÿêèé, õî÷ â³ðÿòü ³ â òå àðêàä³éö³, Ùî ³ ñàìîãî Þï³òåðà áà÷èëè ÷àñòî, ÿê ÷îðíó Òðÿñ â³í åã³äó ñâîºþ ïðàâèöåþ é õìàðè ãðîìàäèâ. Áà÷èø, êð³ì òîãî, ö³ ãîðîäè äâà, ö³ ðîçâàëåí³ ìóðè, Ðåøòêè, ùî òóò çàëèøèëèñü, ÿê ñïîìèí ïî äàâí³õ ãåðîÿõ. Çàìîê öåé – áàòüêî íàø ßíóñ, à òîé – Ñàòóðí çàñíóâàâ òóò, ßíóñ³â çàìîê – ßí³êóë, Ñàòóðí³ÿ – çâàâñÿ Ñàòóðí³â. Òàê, ðîçìîâëÿþ÷è, ñêîðî é äî âáîãîãî æèòëà Åâàíäðà Âæå ï³ä³éøëè ³ ðåâó÷³ ïîáà÷èëè ÷åðåäè âñþäè, Áà÷èëè ¿õ ³ íà Ðèìñüêîìó ðèíêó, é âåëè÷íèõ Êàð³íàõ. ßê äî äîì³âêè ïðèéøëè, â³í ïðîìîâèâ: “Íà ö³ îñü ïîðîãè Ñàì Àëê³ä ïåðåìîæíèé âñòóïàâ, ³ éîãî òóò ãîñòèëà Öàðñüêà îñåëÿ îöÿ. Òîæ ã³äíèé áóäü áîãà ³ âàæñÿ, Ãîñòþ, áàãàòñòâ íå ö³íèòè ³ íå îñóäè íàøó âáîã³ñòü”. Òàê â³í ñêàçàâ ³ ï³ä ïîêðèâ ìàëåíüêîãî äîìó Åíåÿ Ââîäèòü âåëèêîãî é ïðîñèòü ñ³äàòü íà ðîçñòåëåí³ì ëîæ³ Ç ëèñòÿ, ÿêå âåäìåäèö³ ë³â³éñüêî¿ øêóðîþ âêðèòî. Í³÷ íàñòóïàº ³ çåìëþ ó ÷îðí³ îêóòóº êðèëà. Ìàòè Âåíåðà, ïðîòå, íå äàðåìíî ïîãðîç ëàâðåíò³éñüêèõ ² çàâ³ðþõè òÿæêî¿ ó ñåðö³ ñâîºìó çëÿêàâøèñü, Éäå äî Âóëêàíà íà ñëîâî, ³ òàê â çîëîò³é ¿õ ïîäðóæí³é Ñïàëüí³ ãîâîðèòü, ³ áóäèòü ó íüîìó ëþáîâ áîæåñòâåííó: “Ïîêè öàð³ àðãîë³éñüê³ Ïåðãàì ïëþíäðóâàëè â³éíîþ, Çàìêè, ÿê³ â³ä âîðîæîãî ïëîìåíþ ìàëè óïàñòè, Òèì íåùàñëèâöÿì í³ÿêî¿ ïîìî÷³ é æîäíî¿ çáðî¿ ß íå áëàãàëà; õèñòó òâîãî ³ òåáå, ÷îëîâ³÷å Ì³é íàéäîðîæ÷èé, í³ÿê íå õîò³ëà äàðåìíî òðóäèòè, Õî÷ äîáðîä³éñòâ ³ áàãàòî ÿ âèííà Ïð³àìîâèì ä³òÿì, Õî÷ óæå ÷àñòî íàä ëèõîì Åíåÿ òÿæêèì ÿ ðèäàëà. Íèí³ ç Þï³òåðà âîë³ ñòóïèâ â³í íà áåðåã ðóòóëüñüêèé, Îòæå, â ïîêîð³ ïðèõîäæó ñþäè ³ â òâîº¿ ñâÿòèí³ Çáðî¿ áëàãàþ, ìàòè – äëÿ ñèíà. Òîæ äîíüêà Íåðåÿ É æ³íêà Ò³òîíà ìîãëè òâîº ñåðöå ñëüîçàìè ñêëîíèòè. Ãëÿíü, ÿê³ ðèíóòü íàðîäè, ÿê³-òî òâåðäèí³ çàìêíóëè Áðàìè, ÿê ãîñòðÿòü çàë³çî íà ìåíå é ìîº ïîêîë³ííÿ”. Ìîâèëà òàê ³ á³ë³øèìè ñí³ãó ðóêàìè áîãèíÿ Ñîëîäêî é í³æíî ãîëóáèòü éîãî, ùî é äîñ³ ùå äëÿâñÿ. Çâèêëèé æàð îõîïèâ éîãî ðàïòîì, ³ ïëîì³íü çíàéîìèé Ìîçîê éîìó ðîçïàëèâ ó êîñòÿõ, ¿õ îñëàáèâøè ìëîñòþ. Òàê îò, ÿê ÷àñîì ³ç ãðîìó ÿñíîãî ç³ðâàâøèñü, âîãíèñòà Áëèñêàâêà ñìóãîþ ñâ³òëîãî ñÿéâà ó õìàðàõ çàãðàº.

657

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Æ³íêà, ñâ³äîìà êðàñè, áóëà ðàäà ³ç ï³äñòóïó ñâîãî. Â³÷íèì êîõàííÿì ïîêîðåíèé, áàòüêî ¿é òàê ïîâ³äàº: “×îì òàê äàëåêî ïðè÷èí òè øóêàºø? Äå æ ä³ëîñü, áîãèíå, Â òåáå äîâ³ð’ÿ äî ìåíå? ßêùî á ï³êëóâàëàñü òàê ñàìî Òè âæå ðàí³ø, òî îçáðî¿òü òðîÿíö³â áóëî á ùå ìîæëèâî; Íå áîðîíèëè á, íàïåâíî, í³ áàòüêî âñåñèëüíèé, í³ äîëÿ Òðî¿ ñòîÿòè é Ïð³àìîâ³ ðîê³â ùå äåñÿòü ïðîæèòè. 400 ßê âîþâàòè òåïåð òè ãîòóºøñÿ é çàäóì öåé ìàºø, – Âñå, ùî ÿ çàõèñòîì çäîëàþ ñâî¿ì, îá³öÿþ, ùî çìîæó Âèêóâàòü ÿ ³ç çàë³çà ÷è âèëèòü éîãî ³ç åëåêòðó, Ùî ëèøå çìîæå âîãîíü ³ç ïîâ³òðÿì, – îáëèø ö³ áëàãàííÿ ² ïåðåñòàíü â ñâî¿ ñèëè íå â³ðèòü”. ²ç öèìè ñëîâàìè, Âïàâ ³ç æàãîþ â îá³éìè æàäàí³, ³, ëþá³é äðóæèí³ Í³æíî äî ëîíà ñõèëèâøèñü, ïîðèíóâ ó ñîí áåçòóðáîòíèé. Ïî â³äïî÷èíêîâ³ ïåðø³ì, ÿê í³÷, ï³âøëÿõó ïåðåéøîâøè, Ñîí â³äæåíå, ÿê æ³íêà, ùî ¿é ³ç êóäåë³ íóæäåííî Æèòè ñóäèëîñÿ é õèñòîì Ì³íåðâè, âîãîíü ðîçäóâàº É âèñòèãëèé ïîï³ë, ùîá íî÷³ äîäàòü äî ðîáîòè, é ðàáèíÿì Äîâãî¿ ïðàö³ ïðè ñâ³òë³ óñ³ì çàâäàº, ùîáè ÷èñòèì Ëîæå ïîäðóæíº ñàì³é çáåðåãòè ³ ìàòè ìîæëèâ³ñòü Âèõîâàòü ä³òîê ìàëåíüêèõ,– òî÷í³ñ³íüêî òàê ³ ìîãóòí³é Âëàäàð âîãíþ íå ï³çí³øå ò³º¿ õâèëèíè ç ì’ÿêîãî Ëîæà âñòàº é ïîñï³øàº íà êóçíþ äî ïðàö³ ñâîº¿. Á³ëÿ Ñ³êàí³¿, òàì, äå Åîëîâà áëèçüêî Ë³ïàðà, Ñêåëÿìè îñòð³â ï³äíîñèòüñÿ âãîðó, ùî çàâæäè äèìëÿòüñÿ, À ï³ä òèì îñòðîâîì á’þòü ³ç ïå÷åðè â ðîçêîëèíàõ Åòíè Äóæ³ ãðîìè ó ðîçæàðåíèõ ãîðíàõ öèêëîï³â, ³ ñèëüíî Â âóõàõ ãðèìèòü â³ä óäàð³â òÿæêèõ ó êîâàäëà, ñòàëåâà Ìàñà õàë³áñüêà àæ ïðèñêàº â ãàðò³, êîëè ó ãîðíèëàõ Æàð ðîçäóâàþòü. Âóëêàí³â òóò ä³ì ³ âåñü îáøèð Âóëêàí³â. Âëàäàð âîãíþ ñþäè ñàìå é ç³éøîâ ³ç âèñîêîãî íåáà. Ó âåëè÷åçí³é ïå÷åð³ çàë³çî êóâàëè Öèêëîïè: Áðîíò, ³ Ñòåðîï, ³ ãîëèé Ï³ðàêìîí. Ãðîìè â ¿õ äîëîíÿõ – Ò³, ùî áàòüêî ñêèäàº ¿õ ñò³ëüêè ³ç íåáà íà çåìëþ, Âæå â³äøë³ôîâàí³ òðîõè, ÷àñòêîâî ³ùå íå ãîòîâ³, – Ùå äîáàâëÿëè äî íèõ ïî òðè ïðîìåí³ ãðàäó é òðè çëèâè, Òðè ³ç ÷åðâîíîãî æàðó ³ òðè ³ç êðèëàòîãî âèõðó. Ùå äîì³øàëè ³ ÿñí³ñòü æàõëèâó äî òâîðèâà òîãî, Ãóðêîòó é æàõó äàëè ùå ³ ãí³âó, ùî áëèñêàâêè ìå÷å. Äàë³ ³ùå é êîë³ñíèöþ äëÿ Ìàðñà ëàäíàëè êðèëàòó, – Â³í-áî äî áîþ íà í³é ³ ìóæ³â, ³ ì³ñòà ñïîíóêàº. Â ³íøîìó ì³ñö³ åã³äó êóâàëè, Ïàëëàäè ãí³âíî¿ Çáðîþ ñòðàøíó; ³ çâåðõó ñòàðàííî ¿¿ ïðèêðàøàëè

658

Публій Вергілій Марон Çì³¿â ëóñêîþ òà çîëîòà áëèñêîì. Íà ãðóäÿõ áîãèí³ Ñêðóòí³ ð³çüáèëè çì³¿í³ é ïîäîáó ñàìî¿ Ãîðãîíè, Ùî ïîâåðòàº î÷èìà, õî÷ øèÿ â³äð³çàíà â íå¿. “Âñå â³äêëàä³òü, – äî íèõ êàæå, – ëèø³òü ðîçïî÷àòó ðîáîòó, Ðîäå åòíåéñüêèé, öèêëîïè, é íà öå âè áà÷íî ââàæàéòå: Çáðîþ çðîáèòè äëÿ ìóæà çàâçÿòîãî òðåáà; òóò ñèëè, Òðåáà òóò ðóê äîëîæèòè áåðêèõ ³ âñ³ëÿêîãî âì³ííÿ É õèñòó. Òîæ íå çâîë³êàéòå”. ² á³ëüøå í³ ñëîâà. À ò³ âæå Çðàçó íà òðóä íàëÿãëè, ðîçä³ëèâøè éîãî ì³æ ñîáîþ Íàð³âíî. Ñòðóìåí³ ì³ä³ ïëèâóòü òàì, ³ çîëîòî ïëèíå, Êðèöÿ, ùî ðàí çàâäàº, ó ïðîñòîðîìó ïëàâèòüñÿ ãîðí³. Ùèò âåëåòåíñüêèé ãîòóþòü, îäèí ïðîòè ñòð³ë âñ³õ ëàòèíö³â, Ñ³ì íàêëàäàþòü øàð³â, ùî îäèí ïîçà îäèí çàõîäèòü, ² íàäèìàþòü ïîâ³òðÿ, é æåíóòü ïðîäóâíèìè ì³õàìè. ²íø³ – êðèöþ øèïó÷ó â êîðèò³ ç âîäîþ ãàðòóþòü. Àæ ãóãîòèòü âñÿ ïå÷åðà â³ä ãðîìó ëóíêîãî êîâàäåë, – Â ÷åðãó òàê âîíè ³ç çóñèëëÿì ðóêè çä³éìàþòü. Ëèø ïîâåðòàþ÷è â êë³ùàõ ìîãóòí³õ ìåòàë ðîçæàð³ëèé. Ïîêè òàê áàòüêî ëåìí³éñüêèé ñï³øèòü ó åîëüñüêîìó êðà¿, Ñâ³òëà æèâëþùå ïðîì³ííÿ ³ ùåáåò ï³ä äàõîì ïòàøèíèé Ðàíî-ðàíåíüêî çáóäèëè Åâàíäðà â õàòèí³ óáîã³é. Ñòàðåöü âñòàº é îäÿãàº íà ò³ëî ñîðî÷êó, é ò³ððåíñüê³ Â’ÿæå ï³ä ñòîïè ñàíäàë³¿; ïîò³ì ³ ìå÷ â³í òåãåéñüêèé ×åðåç ïëå÷å ïåðåâ³øóº çáîêó é íàçàä â³äêèäàº Øêóðó ïàíòåðè, ùî ç ë³âîãî áîêó çâèñàëà ó íüîãî. Éäóòü ùå ïîïåðåäó äâà ñòîðîæ³ òèõ âèñîêèõ ïîðîã³â ² ñóïðîâîäÿòü õàçÿ¿íà – ïñè éîãî â³ðí³. ²äå â³í Ïðÿìî äî ãîñòÿ Åíåÿ, â îñåëþ éîãî, ùî ñòîÿëà Îñòîðîíü; áî íå çàáóâ íàø ãåðîé ïðî â÷îðàøíþ ðîçìîâó ² ïðî ñâîþ îá³öÿíêó. Åíåé íå ï³çí³ø ïðîáóäèâñÿ. Éøîâ öåé ³ç ñèíîì Ïàëëàíòîì, à òîé â òîâàðèñòâ³ Àõàòà. Ðóêè, ç³éøîâøèñü, âçàºìíî âîíè ïîäàëè ³ â ñâ³òëèö³ Ñ³ëè, äå â çàòèøêó â³ëüíî ìîãëè ðîçìîâëÿòè. Öàð ïåðøèé Ìîâó ïî÷àâ: “Íàéìîãóòí³øèé âëàäèêî, òåâêð³éñüêèé, ùå äîêè æèâåø òè, Òâåðäèòè ÿ íå ïîñì³â áè í³êîëè, ùî ñïðàâà òðîÿíñüêà Âæå çàíåïàëà, ùî ãèíå äåðæàâà. Â³ä íàñ, â³äïîâ³äíî Äî òâîãî ³ìåí³, âñþäè â³äîìîãî, ñòàíóòü äî áîþ Ñèëè ìàë³ âàì íà ïîì³÷; áî çâ³äñè çàìêíóëà åòðóñüêà Ð³÷êà, à çâ³äòè íàñ òèñíóòü ðóòóëè, ï³ä ìóðàìè ì³ñòà Çáðîºþ äçâîíÿòü. Òà ÿ ñïîä³âàþñü, ùî çìîæó ç’ºäíàòè Ñèëüí³ íàðîäè äëÿ òåáå ³ öàðñòâà áàãàòîãî òàá³ð. Äëÿ ïîðÿòóíêó ïîêàçóº ñòåæêó íàì âèïàäîê ñëóøíèé. Äîëÿ òåáå òóò áàæàº – é ïðèéøîâ òè. Íå äóæå äàëåêî

659

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Çâ³äñè º ì³ñòî Àã³ëëà, íà â³÷í³é çáóäîâàíå ñêåë³, Äå íà åòðóñüêèõ âåðõ³â’ÿõ ñåëèëîñÿ ïëåì’ÿ ë³ä³éñüêå, Ñëàâíå â áîÿõ. Äîâãèé ÷àñ ïðîöâ³òàëî âîíî, òà Ìåçåíö³é, Öàð, ïîêîðèâ éîãî âëàäîþ ãîðäîþ é ñèëîþ çáðî¿. Ùî æ òóò ïðî çëî÷èíè äèê³ òèðàíà òà âáèâñòâà îãèäí³ Çãàäóâàòü? Õàé öå íà ãîëîâó ñêèíóòü éîìó ³ ïîòîìêàì Â³÷í³ áîãîâå. Áî æ íàâ³òü ïîìåðëèõ â’ÿçàâ â³í ç æèâèìè, Ðóêè äî ðóê, à ëèöå äî ëèöÿ ïðèêëàäàâ (ÿê³ ìóêè!). Â ïàñîêè ãí³éíèõ ïîòîêàõ, â îá³éìàõ ìåðçåííèõ, ó äîâãèõ : Ìóêàõ âáèâàâ ¿õ. Çà çáðîþ âõîïèëèñÿ ìó÷åí³, âðåøò³, ² îáëÿãëè îøàë³ëîãî êàòà â éîãî æ òàêè äîì³; Ïîì³÷íèê³â ïîâáèâàëè, çàêèäàëè æàðîì ïîêð³âëþ. Â³í ñåðåä ñ³÷³ ò³êàº â êðà¿íó ðóòóë³â, äî Òóðíà, Ùî îáîðîíîþ ñòàâ ïîáðàòèìîâ³. Ïðàâåäíèì ãí³âîì Âñÿ åòðóð³éñüêà çåìëÿ ðîçãîð³ëàñü, æàäàþòü, ùîá âèäàòü ¯ì íà ñêàðàííÿ öàðÿ, áî â³éíîþ ³äóòü. Ïîëêîâîäöåì Íàñòàíîâëþ ÿ òåáå òèñÿ÷àì òèì, Åíåþ, áî ãóñòî Òîâïëÿòüñÿ âçäîâæ óçáåðåææÿ íà ñóäíàõ, äî áîþ âçèâàþòü. Æðåöü ëèø ñòàðèé ¿õ òðèìàº, ñóäüáó ¿ì ïðîðî÷èòü: “Äîá³ðíà Ìîëîäü ìåîíñüêà, âè, äðåâí³õ ãåðî¿â êâ³òó÷àÿ ñèëî, 500 Á³ëü ñïðàâåäëèâèé íà âîðîãà ðâå âàñ; ãí³â ñëóøíèé Ìåçåíö³é Òàê ðîçïàëèâ. Òà í³õòî ç ³òàë³éö³â íå ìîæå îáíÿòè Ïðîâ³ä â òàêîìó íàðîä³, øóêàéòå ÷óæèõ ïîëêîâîäö³â”. Ñèëè åòðóñüê³ òîä³ ðîçì³ñòèëèñü íà öüîìó ðîçäîëë³, Áîæèõ ïðîðîöòâ íàëÿêàâøèñü. Ñàì Òàðõîí ïîñë³â ïîñèëàº, Ùîá ïåðåäàòè ìåí³ òó êîðîíó ³ áåðëî òà ³íø³ Âëàäè îçíàêè ³ ïðîñèòü ó òàá³ð ïðèéòè òà îáíÿòè Âëàäó â ò³ððåíö³â. Òà âèñíàãëà ñòàð³ñòü ìîÿ ³ç ðîêàìè ² ñêîñòåí³ëà ìåí³ çàâàæàº ñÿãàòè ïî âëàäó; Âæå-áî ³ ñèëà, äî ïîäâèã³â çä³áíà, ìèíóëàñü. À ñèíà ß ïðèõèëÿâ áè äî öüîãî, ÿêùî á ÷åðåç ìàò³ð ñàáåëüñüêó Êðîâ íå çì³øàëàñü ³ çâ³äñè â³í ÷àñòêè íå ìàâ áàòüê³âùèíè. Òè æ, ùî é â³ê òâ³é, ³ ð³ä ³ç ñóäüáîþ ó çãîä³, â³äâàæñÿ, Âèðóø, êåðìàíè÷ó òåâêð³â, âîæäþ ³òàë³éö³â õîðîáðèé, Êð³ì òîãî, ÿ ùå Ïàëëàíòà äîäàì òîá³, âò³õó é íàä³þ Â ìåíå ºäèíó; íåõàé ï³ä òâî¿ì â³í íà÷àëîì çâèêàº Ìàðñîâó ñëóæáó íåñòè ³ âîºííî¿ ñïðàâè ó÷èòèñü. Áà÷à÷è ïîäâèãè ìóæí³ òâî¿, â ìîëîäîìó ùå â³ö³ Õàé òåáå ö³íèòü. Àðêàäñüêèõ ÿ äàì éîìó âåðøíèê³â äâ³ñò³, Âèáðàíó ñèëó þíàöòâà, ³ ñò³ëüêè æ â³í äàñòü ³ â³ä ñåáå”. Ëåäâå ïðîìîâèâ â³í öå, ÿê ñóìíî ñïóñòèëè äîäîëó Î÷³ Åíåé, ñèí Àíõ³ñà, é Àõàò, éîãî â³ðíèé òîâàðèø, – Ãîðÿ áàãàòî â çàæóðåí³ì ñåðö³ âîíè á ðîçâàæàëè, Òà Ê³òåðåÿ ç âèñîêîãî íåáà çíàêè ïîäàëà ¿ì, Áî ³ç åô³ðó ðàïòîâà ¿ì áëèñêàâêà ÿñíî ìèãíóëà.

660

Публій Вергілій Марон ² çàãðèì³ëî, çäàâàëîñü, ùî ñâ³ò óâåñü âàëèòüñÿ ðàïòîì; Âñ³ì ïðè÷óâàëîñü, ùî ñóðìè ò³ððåíñüê³ çàãðàëè â ïîâ³òð³. Âñ³ îçèðíóëèñü íà íåáî, à çâ³äòè íåâïèííî äîõîäèâ Ãð³ì ëóíêîäçâîííèé; íà ñâ³òëèõ ïðîãàëèíàõ íåáà, êð³çü õìàðè Âèäíî, ÿê çáðîÿ ÷åðâîíî ãîðèòü, ÿê äçâåíèòü â³ä óäàð³â. Âñ³ì öå çàòüìàðèëî óì, òà îäèí ëèø ç ãåðî¿â òðîÿíñüêèõ Ãîëîñ ï³çíàâ, çðîçóì³â çàïîâ³ò ìàòåðèíñüêèé ³ êàæå: “Òè íå äîïèòóéñÿ íàâ³òü, ì³é äðóæå, ÿê³-òî ïîä³¿ ×óäà îö³ íàì ïðîðî÷àòü: Îë³ìï ìåíå êëè÷å, áîãèíÿ, Ìàòè ìîÿ, îá³öÿëà ïîñëàòè ìåí³ öþ îçíàêó, ßê ðîçãîðèòüñÿ â³éíà, ³ íà ïîì³÷ ³ç íåáà ïîäàòè Çáðîþ Âóëêàíà. Ñê³ëüêè ñìåðòåé ëàâðåíò³éö³â íåùàñíèõ ÷åêàº! ßê òÿæêî, Òóðíå, çàïëàòèø ìåí³! ßê ó õâèëÿõ ñâî¿õ òè áàãàòî Áóäåø êîòèòè ùèò³â, ³ øîëîì³â, ³ òðóï³â ãåðî¿â, Áàòüêó íàø Ò³áðå. Õàé òîï÷óòü ñîþçè, â³éíè õàé áàæàþòü”. Ò³ëüêè ñëîâà ö³ ïðîìîâèâ, âñòàº ³ç âèñîêîãî êð³ñëà, É íà Ãåðêóëåñîâ³ì â³âòàð³ çãàñëèé âîãîíü ðîçáóäèâøè, Äî íåâåëè÷êèõ ïåíàò³â ï³äõîäèòü ³ ëàð³â, çíàéîìèõ Ùîéíî â³ä â÷îðà. Åâàíäð ³ âñÿ ìîëîäü òðîÿíñüêà ïî ÷åðç³ Âèáðàí³ â³âö³ ó æåðòâó ç íàëåæíèì îáðÿäîì ïðèíîñÿòü. Ïîò³ì äî ñóäåí ñâî¿õ â³í â³äõîäèòü îäâ³äàòè äðóç³â. Ç íèõ âèáèðàº ñîá³ â³í õîðîáð³ñòþ çíàíèõ, ùîá ðàçîì Ç íèì íà â³éíó âèðóøàëè, éîãî ïðîâîäæàëè, à ³íø³ Äîë³ ð³êîþ ïëèâóòü, áåç íàïðóãè, ùîá òàì ïåðåäàòè 550 Â³ñòêó â³ä áàòüêà Àñêàí³þ, ùî òóò íîâå ïðèêëþ÷èëîñü. Êîíåé òåâêð³éöÿì äàëè â òó äîðîãó íà íèâè ò³ððåíñüê³; À äëÿ Åíåÿ ï³äâîäÿòü íàéêðàùîãî: ëåâ’ÿ÷à øêóðà Çâåðõó êîíÿ ïîêðèâàº, áëèùàòü çîëîò³ íà í³é ê³ãò³. Â³ñòêà ì³ñòèíó ìàëó îáë³òàº, ùî âåðøíèêè ñêà÷óòü Ïî óçáåðåææþ âëàäèêè ò³ððåíö³â. Â æóðëèâ³é òðèâîç³ Æåðòâè áîãàì ìàòåð³ îá³öÿþòü ïîäâ³éí³; ÷èì áëèæ÷å Âæå íåáåçïåêà, òèì á³ëüøà òðèâîãà, ñòàº âñå ñòðàøí³øèì Ìàðñà ëèöå. Òîä³ áàòüêî Åâàíäð, íà ïðîùàííÿ ñòèñíóâøè Ñèíà ïðàâèöþ é íåñòðèìíî íàä íèì çàðèäàâøè, ãîâîðèòü: “Îò ùîá Þï³òåð âåðíóâ ìåí³ äàâí³ ðîêè ïðîìèíóë³, Âèãëÿä òîä³øí³é, êîëè ï³ä Ïðåíåñòîì ÿ çíèùèâ âîðîæ³ Ëàâè ïåðåäí³ ³ êóïè ùèò³â ïîïàëèâ ïåðåìîæíî É öåþ ïðàâèöåþ ñêèíóâ ó Òàðòàð Åðóëà-âëàäèêó! Â³í ÿê ðîäèâñü, òðè äóø³ éîìó (ñòðàøíî ñêàçàòü!) äàðóâàëà Ìàòè Ôåðîí³ÿ, é òðè÷³ éîãî äîâåëîñü ïîáîðîòè, Ñìåðò³ ïðèéøëîñü äîêîíàòü éîãî òðè÷³. Ïðîòå öÿ ïðàâèöÿ Äóø³ âñ³ òðè óçÿëà â íüîãî é ñò³ëüêè æ ³ çáðî¿ çàáðàëà. Íå îäðèâàâñÿ á òóò, ñèíó, ç òâî¿õ ÿ îá³éì³â ñîëîäêèõ,

661

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Íàä ãîëîâîþ á ñóñ³äà íå çì³ã ãëóçóâàòè Ìåçåíö³é, Ñò³ëüêè æîðñòîêèõ óáèâñòâ íå â÷èíèâ áè çàë³çîì í³êîëè ² íå çäîëàâ áè ñò³ëüêîõ ãðîìàäÿí â³ä³áðàòè ó ì³ñòà. Çãëÿíüòåñü, áîãîâå, é Þï³òåðå, öàðþ áîã³â ïðåìîãóòí³é, Íàä àðêàä³éñüêèì öàðåì, óêë³ííî-áî âàñ ÿ áëàãàþ: Áàòüê³âñüê³ ïðîñüáè ïðèéì³òü. ßêùî âàøà ëàñêà, ÿê äîëÿ Ö³ëèì Ïàëëàíòà ìåí³ çáåðåæå, ÿêùî ìàþ äîæèòè Äíÿ, ùîá ïîáà÷èòü éîãî ³ çóñòð³òèñÿ ç íèì, – òî, áëàãàþ, Äàéòå äîæèòü, à òðóäè ïåðåòåðï³òè âñ³ ÿ ãîòîâèé. Òà ÿêùî, äîëå, ãîòóºø òàêå, ùî é ñêàçàòè ëÿêàþñü, Çâîëü æå íåãàéíî, íåãàéíî æîðñòîêå æèòòÿ ñêîðîòèòè, Ïîêè ùå ãîðå íåïåâíå é íå çíàþ, ÷îãî ñïîä³âàòèñü. Ïîêè â îá³éìàõ äåðæó òåáå, ñèíó, ì³é ñêàðáå, ºäèíà Â ñòàðîñò³ âò³õî, ùîá â³ñíèê æàõëèâèé íå çðàíèâ ó ìåíå Ñëóõó ìîãî”. Æàëü òàêèé âèëèâàâ ïðè îñòàíí³ì ïðîùàíí³ Áàòüêî. Çîìë³ëîãî ç áîëþ äîäîìó íåñëè éîãî ñëóãè. Âæå êð³çü â³äêðèò³ âîðîòà âèõîäèëè âåðøíèêè â ïîëå; Âèðóøèâ ïåðøèé Åíåé ³ Àõàò éîãî â³ðíèé, çà íèìè ²íø³ òðîÿíñüê³ âåëüìîæ³; Ïàëëàíò ó ñåðåäèí³ ¿õàâ; Çäàëåêó âèäíî õëàìèäó éîãî é ðîçìàëüîâàíó çáðîþ, – Íà÷å Ëþö³ôåð ÿñíèé, â Îêåàíîâèõ õâèëÿõ îìèòèé, Ïîì³æ ÿñíèìè ç³ðêàìè Âåíåð³ ç óñ³õ íàéëþá³øèé, Â ÷àñ, êîëè ëþäÿì ñâîº â³í ñâÿùåííå ïîêàæå îáëè÷÷ÿ É òåì³íü ðîçãîíèòü. Íà ìóðàõ ñòîÿòü ìàòåð³ òàì ó ñòðàõó, Ñòåæàòü çà õìàðàìè ïèëó é â³éñüêàìè, ùî êðèöåþ ñÿþòü. Çáðîéíî âîíè ÷åðåç õàù³, äå øëÿõ ¿ì íàéáëèæ÷èé, ïðîõîäÿòü. Ãîì³í ëóíàº, ïî ÷åòâåðî â ðÿä âîíè ¿äóòü, íà ïîðîõ Ïîëå êîïèòàìè çáèëè. ª ãàé òàì âåëèêèé áëèç ð³÷êè Öåðè õîëîäíî¿, çäàâíà ñâÿòèé â³í äëÿ ö³ëîãî êðàþ. Âêîëî â³íî÷êîì éîãî îòî÷èëè ãîðáè, à ÿëèö³ Ïîÿñîì ÷îðíèì éîãî âïåðåçàëè. ßê êàæóòü, ïåëàñãè 600 Äàâí³, ùî ïåðø³ êîëèñü îñåëèëèñü â ëàòèíñüê³é êðà¿í³, Ãàé ïîñâÿòèëè Ñ³ëüâàíîâ³, áîãó ëàí³â ³ õóäîáè, É äåíü âñòàíîâèëè ñâÿòêîâèé. Â³äò³ëü íåäàëåêî â áåçïåö³ Òàáîðîì Òàðõîí ñòîÿâ ³ ò³ððåíö³, ùî ¿õ ö³ëå â³éñüêî Ìîæíà ïîáà÷èòü áóëî ³ç âåðøèíè ãîðáà, ùî íà ïîë³, É òàáîðó âñþ øèðî÷³íü. Ñþäè æ òî, ïîòîìëåíå äóæå, Áàòüêî Åíåé çàâåðòàº é äî áîþ ãîòîâå þíàöòâî, Ùîá ï³äêð³ïèòèñü ñàìèì òà äàòè ³ êîíÿì ñïî÷èòè. Ç õìàð ïðèáóëà ï³äíåáåñíèõ ó ñÿéâ³ áîæèñò³ì Âåíåðà, Ñâ³òëà, äàðè íåñó÷è. ² ÿê ò³ëüêè ïîáà÷èëà ñèíà Â çàêóòêó ñàì³ì äîëèíè, çà çèìíèìè âîäàìè ð³÷êè, Ðàäî éîìó îá’ÿâèâøèñü, îòàê ïðîìîâëÿº: “Äàðè îñü, Ìíîþ îá³öÿí³, ìàºø, ùî ¿õ ñïîðóäèâ ñâî¿ì õèñòîì

662

Публій Вергілій Марон Ì³é ÷îëîâ³ê, ùîá òè íå âàãàâñÿ, ì³é ñèíó, äî áîþ Âèêëèêàòü ãîðäèõ ëàâðåíò³â ÷è Òóðíà ïàëêîãî”. Ñêàçàëà Òàê Ê³òåðåÿ ³ ñèíà ãîëóáèòü, îáíÿâøè, é áëèñêó÷ó Çáðîþ ï³ä äóáîì íàâïðîòè ñêëàäàº. Â³í ç áîæîãî äàðó Ðàäèé, ³ç ÷åñò³ òàêî¿ é íàò³øèòèñü íèì â³í íå ìîæå, Ñàì ïî ïîðÿäêó òå âñå îãëÿäàº é äèâóº ç óñüîãî, Ùå é îáåðòàº â ðóêàõ, äî ïëå÷åé ïðèì³ðÿº: øîëîì òóò, Ùî òàê ñòðàøèòü ñâî¿ì ãðåáíåì ³ ïîëóì’ÿì ãð³çíî ïàëàº, É ìå÷ ñìåðòîíîñíèé, ³ ïàíöèð âåëèêèé ³ç ì³ä³ òâåðäî¿, Ùî ÷åðâîí³º êðèâàâî, òàêèé, ÿê òà òåìíàÿ õìàðà, Ùî, çàãîð³âøèñü â³ä ïðîìåí³â ñîíöÿ, ïàëàº â ïðîñòîðàõ, ² íàêîë³ííèêè ëåãê³, ³ç çîëîòà ëèò³ é åëåêòðó, É ñïèñ, ³ ïîâåðõíÿ ùèòà, ùî íå ëåãêî ¿¿ îïèñàòè. Ñàìå íà íüîìó âîëîäàð âîãíþ, ó ïðîðîöòâàõ óì³ëèé, Çíàþ÷è áóäó÷í³ñòü, âèð³çüáèâ ñëàâí³ ä³ëà ³òàë³éö³â, Ðèìñüê³ òð³óìôè ³ ö³ëå ïîòîìñòâî ïðèéäåøíº, ùî âèéäå Ç ðîäó Àñêàí³ÿ, é â³éíè, ùî áóäóòü, îäíà çà îäíîþ. É ìàò³ð-âîâ÷èöþ â³í òàì çîáðàçèâ, ùî ó Ìàðñà â ïå÷åð³, Çåëîì ïîðîñë³é, ëåæèòü, – äî ñîñê³â ïðèïàäàþ÷è ðàçîì, Ãðàþòüñÿ äâîº õëîï’ÿò ³ ññóòü ñâîþ ìàò³ð áåçñòðàøíî. Øèþ ñâîþ ³ç³ãíóâøè äóãîþ, âîíà òèõ õëîï’ÿòîê Ëèæå ïî ÷åðç³ ³ òàê ¿õ ò³ëüöÿ ÿçèêîì âèïðàâëÿº. Á³ëÿ ö³º¿ êàðòèíè â³í Ðèì çîáðàçèâ ³ äîäàâ ùå, ßê ñàá³íÿíîê óìêíóëè ³ç ì³ñöü ãëÿäà÷³â íà âåëèêèõ ²ãðàõ ó öèðêó, ç çàêîíîì íåçã³äíå, é â³éíà ðîçãîð³ëàñü Íàíîâî ì³æ Ðîìóë³äàìè é Òàö³ºì, âæå ïîñòàð³ëèì, Ùî íà ÷îë³ áóâ ó êóð³â ñóâîðèõ. Öàð³ ï³ñëÿ áîþ Ïðè îëòàðåâ³ Þï³òåðà çáðîéí³ ñòîÿòü ³ òðèìàþòü ×àø³ â ðóêàõ òà ºäíàþòüñÿ â ñï³ëêó, ñâèíþ çàêîëîâøè. Á³ëÿ ö³º¿ êàðòèíè êâàäðèãè øâèäê³ ó ðîçãîí³ Ìåòòà íàäâîº ðîçäåðëè (îé, òðåáà áóëî, ì³é àëüáàíöþ, Ñëîâà äîäåðæàòü), òàì Òóëë, øìàòóþ÷è çðàäíèêà ò³ëî, Â ë³ñ³ ðîçêèäàâ éîãî, àæ êðîâ’þ øèïøèíè ñò³êàëè. Äàë³ áóëî, ÿê çâåë³â â³í Ïîðñåíó Òàðêâ³í³ÿ çíîâó Ï³ñëÿ âèãíàííÿ ïðèéíÿòè ³ ÿê â³í â³éñüêîì âåëèêèì Ì³ñòî îáë³ã, à ïîòîìêè Åíåÿ íà ìå÷ ïîðèâàëèñü, Ùîá áîðîíèòè ñâîáîäó. À â³í, íåâäîâîëåíèé ç òîãî, 650 Í³áè ãðîçèòü, ùî Êîêëåñ òà íàâàæèâñÿ ì³ñò çðóéíóâàòè, É Êëåë³ÿ, ïóòà ïîðâàâøè, ïîñì³ëà ð³êó ïåðåïëèíóòü. Çâåðõó Ìàíë³é ñòîÿâ, îáîðîíåöü òàðïåéñüêîãî çàìêó, É õðàì çàñëîíÿâ, ³ íåðóøíî òðèìàâ Êàï³òîë³é âèñîêèé; Ñâ³æîþ ñòð³õîþ ¿æèëàñü Ðîìóëà öàðñüêà äîì³âêà. Ñð³áíèé ãóñàê ë³òàâ òàì ó ñ³íÿõ çîëîòîñÿéíèõ ² ñïîâ³ùàâ, ùî ãàëëè íàäõîäÿòü, ùî âæå íà ïîðîç³.

663

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ×åðåç ãóùàâèíó, â òåì³íü ñïîâèò³, ç’ÿâèëèñÿ ãàëëè ² îòî÷èëè òâåðäèíþ – ¿ì òåìðÿâà íî÷³ ñïðèÿëà. Êó÷åð³ â íèõ çîëîò³, ³ îä³æ ¿õ çîëîòîì ñÿº, Ñâ³òëî-ñìóãàñò³ â³éñüêîâ³ ïëàù³, à øè¿ â íèõ á³ë³, Ìîâ ìîëîêî, â çîëîòîìó îê³ëë³; âèìàõóº êîæåí Ïàðîþ ñïèñ³â àëüï³éñüêèõ, à â äîâãèõ ùèòàõ âîíè çàõèñò Ìàþòü ñîá³. Â³í âèð³çüáèâ òàì ³ ãðîìàäó ñàë³éñüêó Â òàíö³ ñâÿòîìó, ³ ãîëèõ ëóïåðê³â; ó íèõ ãîñòðîâåðõ³ Ç âîâíè øàïêè, ³ ùèòè çîáðàçèâ, ùî ³ç íåáà óïàëè. ×èñò³ ìàòðîíè âåçóòü ÷åðåç ì³ñòî ó ïîâîçàõ çðó÷íèõ Ñâÿòîù³ ¿õí³. À äàë³ ³ùå ïîêàçàâ â³í âèðàçíî Òàðòàðà öàðñòâî, òàêîæ ãëèáî÷åííèé ïåðåäñ³íîê Ä³òà É êàðè çà çëî÷èíè; òåæ, Êàò³ë³íî, é òåáå, ÿê íà ãð³çí³é Ñêåë³ âèñèø ³ òðåìòèø òè â³ä ôóð³é. Îêðåìî – ïîáîæí³, Ç íèìè é Êàòîí, ùî çàêîíè ñêëàäàº. Ì³æ âñ³ì öèì øèðîêå Ãðàþ÷å ìîðå ³ç çîëîòà, é ï³íèëèñü ñèâ³¿ õâèë³, É ñð³áëîì äîâêîëà äåëüô³íè áëèùàëè, ì³öíèìè õâîñòàìè Ãëèáîêî õâèëþ ãîðíóëè ³ ï³íó øóìíó ðîçñ³êàëè. Ì³äíèé ôëîò áóëî âèäíî âñåðåäèí³, – áèòâà àêò³éñüêà: Áåðåã Ëåâêàäè, óñ³ÿíèé âåñü âîÿêàìè, à õâèë³ Çîëîòîì ñÿþòü. Ñàì Àâãóñò Öåçàð âåäå ³òàë³éö³â, Ç íèì ³ ñåíàò, ³ íàðîä, ³ ïåíàòè, é âåëèê³ áîãîâå. Â³í íà êîðì³ âèñî÷åíí³é ñòî¿òü, à îáàá³÷ ç îáëè÷÷ÿ Ðàä³ñíà ÿñí³ñòü ïàëàº ³ áàòüê³âñüêà ç³ðêà íàä ò³ì’ÿì. Äàë³ çà íèì – Àãð³ïïà âåëè÷íèé âåäå ñâîº â³éñüêî, Â³òðîì ïîïóòíèì áîãè éîìó ç íåáà ñïðèÿþòü. Íà íüîìó Ñëàâíà â³äçíàêà âîºííà – ç íîñ³â êîðàáåëüíèõ êîðîíà Ñêðîí³ éîìó îñÿâàëà. À äàë³ – îçáðîºí³ ð³çíî Âàðâàðñüê³ ñèëè Àíòîí³é âåäå. Íàðîä³â Àâðîðè É áåðåãà â³í ïåðåìîæåöü ÷åðâîíîãî. Òÿãíå ç ñîáîþ Ñõîäó â³í ñèëè, é ªãèïåò, ³ Áàêòðó äàëåêó; ïðè íüîìó Æ³íêà ç ªãèïòó, íå÷åñòÿ äëÿ íüîãî. Âñ³ ðàçîì ðóøàþòü Â á³é, àæ çàï³íèëîñü ìîðå, âäàðÿþòü-áî ï³äíÿò³ âåñëà, Ðîñòðè òðèçóá³ ïðîð³çóþòü ïëåñî, – ³äóòü ó â³äêðèòå Ìîðå. Ãàäàâ áè õòî, ìîæå, ùî òóò íàäïëèâàþòü Ê³êëàäè, Çðóøåí³ ìîðåì, ÷è ç ãîðàìè ãîðè ç³òêíóëèñü âèñîê³; Ç ñóäåí, âàæêèõ íà÷å âåæ³, âî¿íè òàê íàòèñêàþòü Çáðîéíèìè ìàñàìè, ç ðóê çàïàëåíå êèäàþòü êëî÷÷ÿ, Ìå÷óòü ëåòþ÷å çàë³çî ñïèñ³â, – ³ áàãðèòüñÿ â³ä êðîâ³ Ïîëå íåïòóíñüêå. Âñåðåäèí³ â³éñüêî öàðèöÿ ñêëèêàº Áàòüê³âñüêèì ñèñòðîì; íå áà÷èòü ãàäþê âîíà äâîõ çà ñîáîê Âñÿê³ ïîòâîðè áîã³â ð³çíîð³äíèõ, ì³æ íèìè Àíóá³ñ Ïåñèãîëîâèé, ðóøàþòü ó á³é íà Íåïòóíà é Âåíåðó, Ïðîòè Ì³íåðâè. Â ñåðåäèí³ áèòâè ö³º¿ ñàì Ìàâîðñ, Â çáðî¿ çàë³çí³é, ëþòóº. À Ä³ðè çëîâ³ñí³ ç åô³ðó

664

Публій Вергілій Марон Ëèíóòü, ³ âò³øíà Íåçãîäà íàäõîäèòü ó øàò³ ðîçäåðò³é, Çàðàç çà íåþ ç êðèâàâèì áè÷åì âèñòóïàº Áåëëîíà. Çâåðõó, ç àêò³éñüêî¿ ñêåë³, íà öå Àïîëëîí ñïîãëÿäàº ² íàòÿãàº ñâ³é ëóê. Çëÿêàëèñü ò³º¿ ïîãðîçè ²íä³ÿ é ö³ëèé ªãèïåò, Àðàâ³ÿ âñÿ ³ Ñàáå¿ ² ïî÷èíàþòü ò³êàòè. Âèäíî áóëî, ÿê öàðèöÿ Êëè÷å â³òðè, ïàðóñè íàñòàâëÿº ï³ä ïîäóâ ³ ëèíâè ¯ì ïîïóñêàº íåâïèííî, ¿¿ òàì ó ö³é ð³çàíèí³ Áîã âîãíÿíèé çîáðàçèâ â³ä ïðèéäåøíüî¿ ñìåðò³ áë³äîþ; ßï³ã ïîïóòíèé ³ õâèë³ íåñóòü ¿¿ â ìîðå, à äàë³ – Í³ë, çàñìóòèâøèñü, ìîãóòí³é, ñâîº ðîçãîðòàº îä³ííÿ É âñ³õ ðîçáèòèõ äî ñâîãî çåëåíîãî ëîíà ñêëèêàº. Öåçàð ó ðèìñüê³¿ ìóðè â’¿æäæàº â ïîòð³éí³ì òð³óìô³ É â³÷íèì áîãàì ³òàë³éñüêèì áåçñìåðòí³ ñêëàäàº îá³òè – Òðè÷³ ïî ñòî ó ñòîëèö³ ïîñòàâèòè õðàì³â âåëè÷íèõ. Ç ³ãðèù âåñåëèõ òà îïëåñê³â âóëèö³ âñ³ àæ ëóíàþòü; Â õðàìàõ êðóãîì â³âòàð³ ³ õîð ìàòåð³â, à íàâêîëî Ïðè â³âòàðÿõ æåðòîâí³ âîëè óñþ çåìëþ ïîêðèëè. Â³í íà ïîðîç³ ñèäèòü á³ëîñí³æí³ì îñÿéíîãî Ôåáà ² â³ä íàðîä³â äàðè ïîðÿäêóº é íà ïèøíèõ êîëîíàõ Â³øàº. Éäóòü ò³ íàðîäè âïîêîðåí³, â øåðåãàõ äîâãèõ. Ìîâà ¿õ, çâè÷à¿, çáðîÿ, ¿õ îäÿã – ÿê³ ðîçìà¿ò³! Ìóëüö³áåð òóò çîáðàçèâ íîìàä³â ³ êàð³â, ëåëåã³â, Àôð³â îòèõ ðîçïåðåçàíèõ, ùå é ñòð³ëîçáðîéíèõ ãåëîí³â. Äàë³ ªâôðàò âæå êîòèâ ñâî¿ õâèë³ ñïîê³éí³; ùå äàë³ – Ëþäè ç ìåæ êðàéí³õ – ìîðèíè; ³ Ðåéí äâîºðîãèé, ³ äàãè Íåïîãàìîâí³, ³ ð³÷êà Àðàêñ, äëÿ ìîñò³â íåáåçïå÷íà. Ìàòåð³ äàðó, Âóëêàíà ùèòó, â³í äèâóºòüñÿ äóæå, Îáðàçàì ðàäèé ÿñíèì, õî÷à òèõ ïîä³é ³ íå çíàº, ² ï³äí³ìàº íà ïëå÷³ öþ ñëàâó ³ äîëþ íàùàäê³â. ÊÍÈÃÀ ÄÅÂ’ßÒÀ Ïîêè Åíåé ïåðåáóâàâ ó Åâàíäðà, Òóðí, ï³äîõî÷óâàíèé Þíîíîþ, íàïàäàº íà òðîÿíñüêèé òàá³ð, î÷îëþâàíèé þíèì Àñêàí³ºì, ³ íàìàãàºòüñÿ ñïàëèòè òðîÿíñüê³ êîðàáë³, àëå Þï³òåð, íà ïðîõàííÿ Ê³áåëè, îáåðòàº ¿õ ó ìîðñüêèõ í³ìô. Òóðí îáëÿãàº íîâó Òðîþ. Äðóç³ Í³ñ ³ Åâð³àë íàâàæóþòüñÿ ïðîáèòèñü ç îáëîæåíîãî ì³ñòà ÷åðåç ðóòóëüñüêå â³éñüêî ³ ïåðåäàòè â³ñò³ Åíåºâ³. Âîíè âíî÷³ ïðîáèðàþòüñÿ ÷åðåç âîðîæèé òàá³ð, àëå íà ñâ³òàíêó, îòî÷åí³ çàãîíîì âåðøíèê³â, ãèíóòü ãåðîéñüêîþ ñìåðòþ. Ç íàòêíóòèìè íà ñïèñè ¿õí³ìè ãîëîâàìè ðóòóëè øòóðìóþòü òðîÿíñüêèé òàá³ð. Ç îáîõ áîê³â ãèíå áàãàòî âî¿í³â. Àñêàí³é ó÷èíÿº ñâ³é ïåðøèé ïîäâèã. Ïàíäàð ç Á³ò³ºì, ùî ñòîÿëè íà âàðò³ á³ëÿ ì³ñüêî¿ áðàìè, â³ä÷èíÿþòü ¿¿ ³, çàìàíèâøè âîðîã³â, áàãàòüîõ ³ç íèõ óáèâàþòü. Òóðí ïîñï³øàº íà äîïîìîãó ³ â³äãàíÿº òðîÿíö³â, àëå çãîäîì ï³ä ¿õ íàòèñêîì â³äñòóïàº äî Ò³áðó, ïåðåïëèâàº éîãî ³ ïîâåðòàºòüñÿ äî ñâî¿õ.

665

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ïîêè öå âñå äåñü äàëåêî òàì ä³ºòüñÿ, ç íåáà ïîñëàëà Äîíüêà Ñàòóðíà Þíîíà ²ð³äó äî ñì³ëîãî Òóðíà. Ñàìå òîä³ â³í ñèä³â ó ñâÿùåíí³é äîëèí³, ó ãà¿ Áàòüêà Ï³ëóìíà, ÿê äîíüêà Òàâìàíòà, çâåðíóâøèñü äî íüîãî, Òàê ïðîìîâëÿº óñòàìè ðîæåâèìè: “Òóðíå, ÷è áà÷èø, Òå, ÷îãî æîäåí ç áîã³â íà òâî¿ ïîáàæàííÿ íå ñì³â áè Íàâ³òü òîá³ îá³öÿòè, ñàì ÷àñ, ó íåâïèííîìó ðóñ³, Öå ïîäàº òîá³. Ñëóõàé, Åíåé, çàëèøèâøè ñâ³é ãîðîä, Âñå òîâàðèñòâî ³ ôëîò ñâ³é, ï³øîâ äî îñåë³ Åâàíäðà, Âîëîäàðÿ Ïàëàò³íó. Ìàëî òîãî – äî íàéäàëüøèõ Ñåëèù êîð³òñüêèõ òà çáðî¿òü ë³ä³éñüêèé çàã³í ³ âàòàãè, Ç³áðàí³ ç ñ³ë. Òî ÷îãî ùå âàãàòèñü? Âæå ÷àñ ãîòóâàòè Ïîâîçè é êîí³. Ïîêèíü çâîë³êàííÿ óñÿêå é íà òàá³ð Âäàð ³ ðîçáèé ó ñóì’ÿòò³”. Òàê ìîâèòü ³ â íåáî çë³òàº Ð³âíèìè êðèëàìè, é äîâãó äóãó âîíà êðåñëèòü ó õìàðàõ. Çðàçó þíàê óï³çíàâ ¿¿ é, ðóêè äî íåáà ï³äíÿâøè Âñë³ä ¿é, çíèêàþ÷³é, ïîêëèê òàêèé ïîñèëàº: “²ð³äî, Íåáà îêðàñî, õòî øëå òåáå íèí³ íà çåìëþ äî ìåíå Ëåòîì êð³çü õìàðè? Çâ³äê³ëü òàêà ÿñí³ñòü ðàïòîâà? ß áà÷ó, ßê ïîñåðåäèí³ íåáî â³äêðèëîñÿ, áà÷ó, ÿê çîð³ Êðóæàòü êðóã îáð³þ. ß ï³äêîðÿþñü öèì áîæèì îçíàêàì, ×èé áè òî ãîëîñ äî çáðî¿ íå êëèêàâ ìåíå”. Òàê ñêàçàâøè ² ïðèñòóïèâøè äî õâèëü, â³í ÷åðïàº âîäó ç ïîâåðõí³ É äîâãî áëàãàº áîã³â, äî íåáåñ ïîñèëàº îá³òè. Îò âèñòóïàº âñå â³éñüêî â ïîõ³ä íà â³äêðèòîìó ïîë³; Âåðøíèê³â ïîâíî, âèøèâàí³ øàòè, âñå çîëîòîì ñÿº. Â ïåðøèõ çàãîíàõ Ìåññàï íà ÷îë³, à â îñòàíí³õ êåðóþòü Þí³ Ò³ðð³äè, ³ Òóðí ïîñåðåäèí³, âîæäü, óñå áà÷èòü, Çáðîÿ â ðóêàõ, ãîëîâîþ â³í âñ³õ ïåðåâèùóº. Íà÷å Ãàíã, êîëè ñ³ì éîãî ñòðóìåí³â ðàçîì ç³ëëþòüñÿ â ñïîê³éíå Òå÷³é ãëèáîêèõ ðóñëî, àáî Í³ë, ÿê ³ç íèâ â³í ñò³êàº ² çàâåðòàº ìàñí³ ñâî¿ âîäè ó ïëåñî øèðîêå. Ðàïòîì ó ïîë³ ïîáà÷èëè çäàëåêó òåâêðè âåëèêó Õìàðó, ùî ÷îðíîþ ìëîþ êëóáèëàñü, àæ ï³òüìà íàñòàëà. Ïåðøèé Êà¿ê ³ç ïåðåäíüîãî íàñèïó ãîëîñíî êðèêíóâ: “Ãåé, ãðîìàäÿíè, ÿêà öå ó ÷îðí³ì òóìàí³ íàâàëà Ñóíå íà íàñ! Ìåðù³é æå çà çáðîþ áåð³òüñÿ çàë³çíó, Âëàçüòå íà ìóðè, áî âîðîã âæå áëèçüêî, àãåé!” ²ç âåëèêèì Ãàìîðîì òåâêðè äî êîæíî¿ êèíóëèñü áðàìè ³ øâèäêî Ìóðè óñ³ çàéíÿëè. Òàê çâåë³â ¿ì Åíåé íà â³äõîä³, Íàéðîçóìí³øèé êåðìàíè÷: êîëè á ïðèêëþ÷èëàñü áåç íüîãî Çëàÿ ïðèãîäà ÿêàñü, ùîá íå ñì³ëè äî áîþ ðóøàòè Â ïîëå, ðÿäè øèêóâàòè, íåõàé áåðåæóòü ëèøå òàá³ð, Âàëîì õàé ìóð çàáåçïå÷àòü. Õî÷ ÷åñòü ¿õ ìàíèëà é çàâçÿòòÿ

666

Публій Вергілій Марон Áèòèñü ðóêîïàø, òà çã³äíî ç íàêàçîì ïî áàøòàõ çàñ³ëè, Ïîçà÷èíÿâøè âñ³ áðàìè, é íà âîðîãà çáðîéíî ÷åêàëè. Òóðí æå ïîì÷àâñÿ âïåðåä, îáãàíÿþ÷è ëàâè íåñï³øí³, É âåðøíèê³â äâàäöÿòü ³ç íèì ïðèáóëè àæ äî ñàìîãî ì³ñòà. Ê³íü-áî ôðàê³éñüêèé ï³ä íèì âèãðàº, âåñü ó ÿáëóêàõ á³ëèõ, 50 Íà çîëîòîìó øîëîì³ áàãðÿíèé êðàñóºòüñÿ ãðåá³íü. “Õëîïö³, – ãóêíóâ â³í, – õòî ïåðøèé ç³ ìíîþ íà âîðîãà ãðÿíå? Îñü âàì!” – ³ ñïèñà ñâîãî, ðîçìàõíóâøèñü, ìåòíóâ ó ïîâ³òðÿ: Çíàê öå – äî áîþ! – ³ ãîðäî âëåò³â â³í íà ïîëå. Öåé çàêëèê Âñ³ ï³äõîïèëè ³ ç îêëèêîì ãð³çíèì çà íèì ïîäàëèñÿ. Äèâíî ¿ì òå, ùî áåíòåæèëèñü òåâêðè ³ â ïîëå íå âèéøëè, Çáðîþ îá çáðîþ íå âäàðÿòü ç ìóæàìè, à òàá³ð áîðîíÿòü. Çàíåïîêîºíèé, ¿çäèòü äîâêîëà êîíåì ³ øóêàº Òóðí, ÷è íå çíàéäåòüñÿ äîñòóï äî ì³ñòà ÿêèéñü íåïîì³òíèé. Òàê, ÿê ï³ä ïîâíó â³â÷àðíþ äåñü êðàäåòüñÿ âîâê ñåðåä áóð³ É ñåðåä äîùó ï³ä êîøàðîþ âèº ó ï³âí³÷ ãëèáîêó, – Ï³ä ìàòåðÿìè ìåêå÷óòü ÿãíÿòà, à â³í, êðîâîæåðíèé, Ãí³âîì ëþòóº íà íèõ, íåäîñÿæíèõ,– äðàòóº øàëåíèé Ãîëîä éîãî, áî ãîðëÿíêà áåç êðîâ³ äàâíî ïåðåñîõëà, – Òàê îò ó ëþò³ é ðóòóë çàïàëàâ, ÿê ïîáà÷èâ ò³ ìóðè É òàá³ð, àæ á³ëü éîãî êîñò³ òâåðä³¿ ïî÷àâ ïðèï³êàòè. ßê äîñòóïèòèñü – íå çíàº ³ ÿê éîìó ñõîâàíèõ òåâêð³â Âèáèòè ç-ïîçà âàë³â ³ â ïîëå ïîãíàòè â³äêðèòå. Ñïåðøó íà ôëîò íàïàäàº, ùî ç áîêó ï³ä òàáîðîì êðèâñÿ, Ãðåáëÿìè áóâ çàãîðîäæåíèé âñþäè é ïðèòîêàìè ð³÷êè. Çâå òîâàðèñòâî ñâîº ðîçøàë³ëå âîãîíü ï³äêëàäàòè, É ñàì ³ç æàãîþ çàïàëåíó ñîñíó ó ðóêè õàïàº. Ìèòòþ âñ³ êèíóëèñü ðàçîì (¿õ íàãëèòü ³ Òóðíà ïðèñóòí³ñòü), Âñ³ þíàêè ñìîëîñêèïàìè äèìíèìè âìèòü çàïàñëèñÿ. Âîãíèùà ãåòü ðîçõàïàëè; òð³ùèòü ãîëîâíÿ ñìîëÿíèñòà, ²ñêðàìè é ïîïåëîì ñèïëå Âóëêàí àæ äî ñàìîãî íåáà. Ìóçè, ñêàæ³òü, õòî ç áîã³â â³äâåðíóâ òó â³ä òåâêð³â ïîæåæó Ãð³çíó, â³ä ¿õ êîðàáë³â õòî âåëèêèé âîãîíü òîé â³äêèíóâ? Äàâíÿ òî âñå äàâíèíà, òà ëóíàòèìå ñëàâà öÿ â³÷íî. ² ÿê íà ²ä³ ôð³ã³éñüê³é Åíåé ãîòóâàâ ñîá³ ñóäíà É ëàäèâñü íà ìîðå ãëèáîêå ïóñòèòèñü, òî, êàæóòü, áîãèíÿ, Áåðåê³íò³éñüêà ìàòè, Þï³òåðà öèìè ñëîâàìè Ñòàëà ïðîñèòè: “Ì³é ñèíó, ïîäàé æå, ÷îãî ÿ áëàãàþ, Ìàòè òâîÿ äîðîãà, áî òè íèí³ âîëîäàð Îë³ìïó. Á³ð áóâ ñîñíîâèé ó ìåíå, â³ä äîâãèõ ðîê³â ìåí³ ëþáèé, Ë³ñ íà âåðõ³â’ÿõ ãîðè, äå ïðèíîñèëè æåðòâè äëÿ ìåíå; ×îðí³ òàì ñîñíè ðîñëè ³ ñòîâáóð³â ïîâíî êëåíîâèõ. Ðàäî ÿ ¿õ â³ääàëà þíàêîâ³ äàðäàíñüêîìó, ôëîòó Â³í-áî íå ìàâ. À òåïåð, íåñïîê³éíó, ìåíå îãîðòàº

667

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ñòðàõ ³ òðèâîãà. Çâ³ëüíè æ òè ìåíå â³ä òðèâîãè ö³º¿, Ñèëó ïîäàé ìàòåðèíñüêèì áëàãàííÿì, ùîá òàê ó÷èíèëîñü: Õàé íå çäîëàþòü öèõ ñóäåí í³ ïðîéäåíèé øëÿõ, àí³ áóð³, Õàé ïîìàãàº ¿ì òå, ùî âîíè â íàøèõ ãîðàõ çðîñòàëè”, ¯é â³äïîâ³â íà öå ñèí, îáåðòàþ÷èé çîð³ ó íåá³: “Ìàòè, êóäè çàêëèêàºø òè äîëþ, ÷îãî äëÿ íèõ ïðîñèø? ßê æå òî ìîæóòü ò³ ñóäíà, ùî ñìåðòíà ðóêà çìàéñòðóâàëà, Äîëþ áåçñìåðòíó çäîáóòü? ×è íàïåâíî Åíåºâ³ âäàñòüñÿ Øëÿõ öåé íåïåâíèé ïðî¿õàòü? ×è áîã ÿêèé ìàº íåáåñíèé Âëàäó òàêó? Òà íåõàé: êîëè ñïîâíÿòü âîíè òå, ùî òðåáà, É â ãàâàíÿõ ñòàíóòü àâçîíñüêèõ, ç óñ³õ ÿ, ùî õâèë³ óíèêíóòü 100 ² çàâåçóòü äàðäàíö³â âîæäÿ íà ïîëÿ ëàâðåíò³éñüê³, Ñìåðòíó ïîäîáó â³çüìó ³ çâåëþ íà áåçêðà¿õ ïðîñòîðàõ Áóòè áîãèíÿìè ìîðÿ, ÿê Äîòî, Íåðåºâà äîíüêà, ×è Ãàëàòåÿ, ùî ï³íÿâå ìîðå ãðóäüìè ðîçñ³êàþòü”. Ìîâèâ ³ ñâ³äêàìè õâèë³ çàêëèêàâ ñò³ã³éñüêîãî áðàòà, É ÷îðíî¿ áåðåã áåçîäí³, é ñìîëó, ùî ó í³é çàêèïàº, ² â³ä êèâêà ãîëîâè éîãî íàâ³òü Îë³ìï çàòðóñèâñÿ. Ñàìå ïðèéøîâ òîé îá³öÿíèé äåíü ³ íàñòàëà ãîäèíà, Ïàðêàì íàëåæíà, ÿê Òóðíîâ³ êðèâäè ëèõ³ íàïóòèëè Ìàò³ð â³ä ñóäåí ñâÿòèõ â³äâåðíóòè ìåðù³é ñìîëîñêèïè. Ïåðåä î÷èìà óñ³ì çàñÿÿëî ñâ³òëî íåçíàíå, Õìàðà âåëèêà, çäàâàëîñü, ³ç ñõîäó ïëèâëà ó ïîâ³òð³, Ç íåþ éøëè é õîðè ³äàéñüê³. Ñòðàøíèé çàëóíàâ òîä³ ãîëîñ Ç íåáà é ïðîéíÿâ äî êîñòåé â³í òðîÿíñüê³ ðÿäè ³ ðóòóëüñüê³: “Òåâêðè, íå áèéòå òðèâîãó ³ íå áîðîí³òü ìî¿õ ñóäåí, Çáðî¿ äî ðóê íå áåð³òü; áî Òóðíîâ³ øâèäøå âäàëîñÿ á Ìîðå ñïàëèòè, í³æ ñîñíè ñâÿùåíí³. ²ä³òü æå, âè â³ëüí³, Ìîðÿ áîãèí³, ³ä³òü ñîá³, òàê âàì íàêàçóº ìàòè”. Ñóäíà â³ä áåðåãà ðàïòîì ñâî¿ â³äðèâàþòü ïðèïîíè, É íà÷å äåëüô³íè, íîñàìè íèðíóâøè, ñàì³ ïîðèíàþòü Â âîäó ìîðñüêó. Òîä³ – äèâî íåâèäàíå! – ñê³ëüêè òàì ñóäåí, Ì³ääþ ïîêðèòèõ, ñòîÿëî ïðè áåðåç³, ñò³ëüêè ä³âî÷èõ Ïîñòàòåé âèéøëî ç âîäè ³ âèïëèëî â ìîðå ñïîê³éíå. Âñ³ îñòîâï³ëè ðóòóëè, áà íàâ³òü Ìåññàï ³çëÿêàâñÿ – Êîí³ ñïîëîõàëèñü â íüîãî, ³ ãð³çíà ð³êà áóéíîõâèëà Ñòðèìàëà á³ã ñâ³é, òîæ áîã Ò³áåð³í ïîâåðíóâñÿ â³ä ìîðÿ; Ëèø íåâãàìîâíîãî Òóðíà íå çðàäèëà ìóæíÿ â³äâàãà, Òèõ â³í çàïàëþº ñëîâîì, à òèõ ³ùå é ëàº ïðèòîìó: “Äèâî öå á’º ïî òðîÿíöÿõ, Þï³òåð-áî â íèõ ïîðÿòóíîê Âèðâàâ ³ç ðóê; í³ ðóòóë³â ìå÷à, í³ âîãíþ ¿ì ÷åêàòè Íå äîâåäåòüñÿ, – ³ ìîðå äëÿ òåâêð³â óæå íåïðîõ³äíå; Â íèõ ³ íà âòå÷ó íàä³¿ íåìà, ¿ì ï³âñâ³òó çàêðèòî – Â íàøèõ ðóêàõ ñóõîä³ë ³ ùå òèñÿ÷³ çáðîéíîãî ëþäó

668

Публій Вергілій Марон Âñ³õ ³òàë³éñüêèõ ïëåìåí íàãîòîâ³. Ìåíå íå ëÿêàþòü Íàâ³òü â³ùàííÿ áîã³â, õî÷ ³ õâàëÿòüñÿ íèìè ôð³ã³éö³. Äîñèòü óæå äëÿ Âåíåðè é äëÿ äîë³ òîãî, ùî òðîÿíö³ Íà óðîæàéíèõ ïîëÿõ îïèíèëèñü àâçîíñüêèõ. ª â ìåíå Ñâ³é çàïîâ³ò, ùîá çàë³çîì òå ïëåì’ÿ ðîçáèòè çëî÷èííå, Ùî â³ä³áðàëî äðóæèíó. Öÿ êðèâäà íå ò³ëüêè Àòð³ä³â Ñòð³ëà, é íå ò³ëüêè ì³êåíöÿì õàïàòèñÿ ìîæíà çà çáðîþ. Äîñèòü îäèí ðàç çàãèíóòè! Äîñèòü áóëî íàãð³øèòè Òèì óæå ñïåðøó, ùîá íå çíåíàâèä³òè òÿæêî æ³íî÷èé Ð³ä âåñü. Âîíè, ìàáóòü, ìàþòü íàä³þ íà âàë öåé ì³æ íàìè É ð³â, ùî çàäåðæèòü, òà öå ëèø ìàëåíüêà çàòðèìêà äëÿ ñìåðò³. Ìàáóòü, òàêè âîíè áà÷èëè äîáðå, ÿê ìóðè òðîÿíñüê³, Ùî çáóäóâàëè ¿õ ðóêè Íåïòóíà, â âîãí³ ðîçëåò³ëèñü? Õòî, ïðîòå, ç íàñ, ìî¿ âèáðàí³ äðóç³, ãîòîâèé ðóáàòè Ñòàëëþ öåé âàë ³ ç³ ìíîþ â öåé òàá³ð ëÿêëèâèé âñòóïèòè? Çáðî¿ Âóëêàíà ìåí³ òóò íå òðåáà íà òåâêð³â, í³ òèñÿ÷ Ñóäåí. Íåõàé âñ³ åòðóñêè ñòàþòü, ÿê ñîþçíèêè, çàðàç, 150 Íå äîâåäåòüñÿ ëÿêàòèñü ¿ì íî÷³, ùîá ìè ïî-çëîä³éñüêè Âèêðàëè ç õðàìó Ïàëëàä³é ñâÿòèé, ïåðåáèâøè ñòîðîæó Çàìêó âèñîêîãî. Ìè íå ñõîâàºìîñü, õàé íå áîÿòüñÿ, Â ê³íñüêîãî ÷åðåâà òåì³íü, à ÿâíî, ïðè äåííîìó ñâ³òë³ Ìóðè çàïàëèì âîãíåì. ß ¿ì äàì çðîçóì³òè, ùî ñïðàâà Òóò íå ç äàíàéöÿìè é íå ç ïåëàñã³éñüêèì þíàöòâîì, ùî äåñÿòü Ðîê³â ¿õ ñòðèìóâàâ Ãåêòîð. Êîëè óæå êðàùà ÷àñòèíà Äíÿ ïðîìèíóëà, âåñåëîùàì ÷àñ, ùî ëèøèâñÿ, â³ääàâøè, Ì’ÿçè, ãåðî¿, ñòàë³òü ³ ãîòóéòåñü äî áèòâè íàçàâòðà”. Äàíî òèì ÷àñîì Ìåññàïó íàêàç – çàãîíè ñòîðîæ³ Ñòàâèòè â áðàìàõ ³ ìóðè äîâêîëà âîãíåì îòî÷èòè. Äâ³÷³ ïî ñ³ì âèáèðàþòü ³ç âî¿â ðóòóëüñêèõ, ùî ìóðè Â³éñüêîì îáëîæàòü; ïî ñòî þíàê³â âèñòóïàº çà êîæíèì, Ãðèâè áàãðÿí³ íà ¿õí³õ øîëîìàõ ³ çîëîòîì ñÿþòü. Âñ³ ðîçì³ñòèëèñü, ÷åðãóþòü ïîçì³ííî; ëÿãëè íà ìîð³æêó ² ïîïèâàþòü âèíî, ì³äÿí³ âèïîðîæíþþòü æáàíè. Âîãíèùà ñâ³òÿòü ÿñêðàâî ³, ùîá íå çàñíóëè, âñÿ âàðòà ²ãðè çàâîäèòü. Áà÷àòü óñå öå òðîÿíö³ ç âàë³â ³ òðèìàþòüñÿ çáðîéíî Íà âèñîò³, íå áåç ñòðàõó çà áðàìàìè ñòåæàòü; ì³ñòêàìè Ãðåáë³ ïåðåäí³ ñïîëó÷óþòü, ñòð³ëèâî çíîñÿòü; êåðóº Íèìè Ìíåñòåé ³ çàâçÿòèé Ñåðåñò; íà ãîäèíó íåïåâíó Áàòüêî Åíåé íàêàçàâ, ùîá íà ñåáå âîíè íàä þíàöòâîì Ïðîâ³ä âçÿëè, ëàä äàâàëè âñüîìó. ² ïî ìóðàõ íàâêîëî Ñòàëî âñå â³éñüêî, ÿê êîæíîìó æåðåá éîãî íåáåçïå÷íó Âèçíà÷èâ ëàíêó ³ êîæåí îáîâ’ÿçêó ñâîãî ïèëüíóº. Ñòîðîæåì áðàìè áóâ Í³ñ, ñèí Ã³ðòàêà, ïîì³æ âîÿêàìè Íàéñì³ëèâ³øèé. Éîãî ÿê òîâàðèøà çáðî¿ ïîñëàëà

669

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ²äà ìèñëèâà Åíåºâ³; ñïðèòíèé â³í áóâ ³ç ñïèñàìè É ëåãêèìè ñòð³ëàìè. Ïîðó÷ ³ç íèì ó ðÿäàõ Åâð³àë áóâ, Äðóã éîãî; ïåâíå, çà íüîãî â Åíåºâ³ì â³éñüêó òðîÿíñüê³ì Êðàùîãî ãîä³ é øóêàòü – ìîëîäèê, ùîéíî âóñ çàñ³âàâñÿ! Ùèðà áóëà â íèõ ëþáîâ ³ îäíàêîâèé çàïàë äî áîþ; Ðàçîì âîíè ³ ïðè áðàì³ îäí³é íà ñòîðîæ³ ñòîÿëè. Í³ñ éîìó êàæå: “×è áîã ìåí³ â ñåðöå æàãó öþ çñèëàº, Ì³é Åâð³àëå, ÷è áîãîì ñòàº íàì æàãó÷å áàæàííÿ? Ðâåòüñÿ â³ääàâíà ì³é ðîçóì äî áîþ, àáî ùîá âåëèêå Ùîñü äîâåðøèòè; íå ìîæó ñïîê³éíèì áåç ä³ëà ÿ áóòè. Áà÷èø ðóòóë³â, ÿêà â íèõ óïåâíåí³ñòü â ä³ë³ ïî÷àò³ì. Çð³äêà ëèø òë³þòü âîãí³, âñ³ ïîñíóëè, óñ³õ ïîäîëàëè Ñîí ³ âèíî. Ò³ëüêè òèøà íàâêîëî. Ìåíå òè ïîñëóõàé, Ùî ÿ çàìèñëèâ, ÿê³ â ìåíå íàì³ðè âèíèêëè â ñåðö³. Âñ³ – ³ íàðîä, ³ áàòüêè – âèìàãàþòü ïîêëèêàòü Åíåÿ, Ñëàòè äî íüîãî ìóæ³â, äîíåñòè éîìó çâ³ñòêó íàä³éíó. ßê îá³öÿþòü òîá³ íàãîðîä, êîëè âñå öå çä³éñíèòè (Ñàì âäîâîëüíþñÿ õâàëîþ çà ïîäâèã), òî òàì ï³ä ãîðáî÷êîì Ìîæíà äîðîãó çíàéòè äî òâåðäèí³ ³ ñò³í Ïàëëàíòåÿ”. Ñëàâè áàæàííÿ ïàëêå ïîòðÿñëî Åâð³àëîì òàê äóæå – Àæ îá³ìë³â, ³ ìîâèòü â³í òàê äî ãàðÿ÷îãî äðóãà: “Í³ñå, íåâæå òè â ñóïóòö³ íå â³çüìåø ìåíå â ö³é âåëèê³é 200 Ñïðàâ³? ßê ìîæó ïóñòèòü ÿ ñàìîãî òåáå â íåáåçïåêó? Îõ, òà íå òàê ìåíå áàòüêî Îôåëò, ó áîÿõ ïîñèâ³ëèé, Âèõîâàâ ùå çà àðã³éñüêèõ ñòðàõ³òü ³ òðîÿíñüêîãî ãîðÿ, Çîâñ³ì íå òàê ÿ é ç òîáîþ ïîâ³âñü, êîëè ðàçîì ç Åíåºì Âåëèêîäóøíèì ó öþ íåáåçïå÷íó ïîäàâñÿ ìàíäð³âêó. ª òóò, º ñåðöå, ùî ñâ³ò çíåâàæàº ³ íàâ³òü ãîòîâå Âëàñíèì æèòòÿì çàïëàòèòè çà ñëàâó, ÿêî¿ òè ïðàãíåø”. Í³ñ æå íà òå: “Íå áîÿâñü ÿ ó öüîìó çà òåáå í³êîëè, – Ãîä³ ïðî öå. Õàé çâèòÿæíèì òîá³ ìåíå âåðíå Þï³òåð ×è ÿêèé ³íøèé ç áîã³â, ùî ëàñêàâî íà öå ñïîãëÿäàº. Àëå ÿêùî – âñå, ÿê áà÷èø, ó ö³é íåáåçïåö³ ìîæëèâå, – ×è òî ïðèãîäà, ÷è áîã âñå îáåðíå ìåí³ íà çàãèáåëü, Õî÷ó, ùîá òè çàö³ë³â, – òîá³ ³ùå æèòè ãîäèòüñÿ. Ò³ëüêè á îäáèâøè â áîþ ÷è çà ãðîø³ ìåíå â³äêóïèâøè, Õòîñü áè ì³é ïðàõ ïîõîâàâ, à ÿê äîëÿ é òîãî íå äîçâîëèòü, Õàé íåïðèñóòíüîìó ïîõîðîí ñïðàâèòü ³ ïàãîðá íàñèïëå. Áîëþ òàêîãî çàâäàòü íå õîò³â áè ÿ íåí³ íåùàñí³é, Áî ç ìàòåð³â ëèø îäíà âîíà çâàæèëàñü âñþäè, þíà÷å, Éòè çà òîáîþ ³ â ìóðàõ Àöåñòè ì³öíèõ íå ëèøèëàñü”. Òîé æå ó â³äïîâ³äü: “Ìàðí³ ïëåòåø òè äàðåìíî ïðè÷èíè,– Íàì³ðó ÿ íå çì³íþ é â³äñòóïàòè â³ä íüîãî íå áóäó. Øâèäøå ðóøàéìî”. Ñòîðîæó çáóäèâ, ³ âîíà ïåðåéìàº Ñëóæáó ïî íèõ íà ö³é ëàíö³. Âîíè æ, ñâîº ì³ñöå ëèøèâøè, Éäóòü, Åâð³àë âäâîõ ³ç Í³ñîì, ïàðîñòü öàðåâó øóêàòè.

670

Публій Вергілій Марон Âñå, ùî æèâå íà çåìë³, ó ñí³ ñïî÷èâàëî ãëèáîê³ì, Ñåðöå çâ³ëüíÿëîñü â³ä äåííèõ òóðáîò ³ òðóäè çàáóâàëî. Àëå íà÷àëüíèêè òåâêð³â ³ âèáðàíà ìîëîäü òðîÿíñüêà Ïðî íàéâàæëèâ³ø³ ñïðàâè äåðæàâí³ ùå ðàäèëè ðàäó, Ùî ¿ì ðîáèòè, ³ õòî äî Åíåÿ ïîñëîì ³ç íèõ áóäå. Ñïåðøèñü íà äîâã³ ñïèñè, ñòîÿëè âîíè ³ç ùèòàìè Ïîñåðåä òàáîðó. Ðàïòîì ïðèéøëè ñþäè Í³ñ ç Åâð³àëîì, Ïðîñÿòü ìåðù³é äîïóñòèòü ¿õ, áî ñïðàâà â íèõ äóæå âàæëèâà É âàðòà óâàãè. Ïåðøèé ²óë ¿õ, áåíòåæíèõ, ïðèéìàº ² ðîçïîâ³ñòè óñå â³í íàêàçóº Í³ñîâ³. Ìîâèâ Òàê ñèí Ã³ðòàêà: “Åíåºâ³ äðóç³, ïðèéì³òü íàñ çè÷ëèâî ² íå ñóä³òü âè ïî íàøîìó â³êó ö³º¿ ðîçìîâè. Ïîçàìîâêàëè ðóòóëè, âèíî-áî ³ ñîí ¿õ çìîðèëè. Íàì ïîùàñòèëî ïðèäàòíå äëÿ çàñ³äêè âãëåä³òè ì³ñöå Íà ðîçäîð³ææ³, ùî á³ëÿ âîð³ò, íåäàëåêî â³ä ìîðÿ. Âñ³ òàì ïîãàñëè âîãí³, ëèøå äèì ï³äí³ìàºòüñÿ ÷îðíèé Àæ äî ç³ðîê. ßê äîçâîëèòå íàì ñâîãî ñïðîáóâàòü ùàñòÿ, Ï³äåì Åíåÿ øóêàòè ³ ìóðè ì³öí³ Ïàëëàíòåÿ. Ñêîðî ïîáà÷èòå âè, ÿê ³ç çäîáè÷÷þ â³í ï³ñëÿ ñ³÷³ Ïðèéäå ñþäè. À ìè íå çàáëóäèì â äîðîç³, áî ç òåìíèõ Äîë³â, ùî â íèõ ïîëþâàëè, áóâàëî, ìè áà÷èëè êðàéí³ Ìóðè ì³ñüê³ ³ âñ³º¿ ð³êè òå÷³þ óï³çíàëè”. Ìîâèâ òóò ñëîâî Àëåò, ë³òàìè ïîâàæíèé ³ ìóäðèé: “Ð³äí³ áîãîâå, ùî ìàºòå Òðîþ ó âàø³é îï³ö³! Í³, âè íå õî÷åòå òåâêð³â óùåíò ðîçãðîìèòè, ÿêùî âè Äóõ ï³äáàäüîðèëè òàê þíàêàì öèì ³ ñåðöå â³äâàæíå”. 250 Òàê ïðîìîâëÿþ÷è, â³í îá³éìàâ ¿õ îáîõ ³ ñòèñêàâ ¿ì Ðóêè, óñòà ³ îáëè÷÷ÿ îáîì óìèâàâ ¿ì ñëüîçàìè. “Ã³äíó â³äïëàòó ÿêó âàì, ìóæ³, ÿ ïðèäóìàòè ìîæó ßê íàãîðîäó çà ä³ëî òå ñëàâíå? Íàéêðàùå, íàéïåðøå Âàñ íàãîðîäÿòü áîãè é âàøà ñîâ³ñòü; à ðåøòó íåãàéíî Áëàãî÷åñòèâèé Åíåé âàì â³ääàñòü; íå çàáóäå í³êîëè ² ìîëîäåíüêèé Àñêàí³é òèõ âàøèõ çàñëóã âåëè÷åçíèõ”. “Ïåâíî, ó ìåíå îäíà ëèø íàä³ÿ ðÿòóíêó,– Àñêàí³é Ìîâèòü, – ïîâåðíåííÿ áàòüêà. ²ìåííÿì ïåíàò³â âåëèêèõ ² Àññàðàêîâèõ ëàð³â, ñâÿòèíåþ ñèâî¿ Âåñòè, Í³ñå, áëàãàþ òåáå – âñå ùàñòÿ ìîº, âñþ íàä³þ Â âàø³ì ÿ ëîí³ ñêëàäàþ: âåðí³òü ìåí³ ð³äíîãî áàòüêà, Õàé ëèø ïîáà÷ó éîãî; ïðè íüîìó âåñü ñìóòîê ìèíåòüñÿ. Êåëèõè äâà äàþ ç ÷èñòîãî ñð³áëà, ð³çüáîþ óêðèò³; Áàòüêî ¿õ âçÿâ ÿê òðîôåé, â ñëàâí³é áèòâ³ çäîáóâøè Àð³ñáó. Äâîº òðèí³æê³â äàþ, òà ³ùå äâà âåëèêèõ òàëàíòè Çîëîòà, é æáàí ñòàðîäàâí³é, äàðóíîê Ä³äîíè ç Ñ³äîíó: À ÿê çäîáóòè ²òàë³þ íàì ïîùàñòèòü, ¿¿ áåðëîì Çàâîëîä³òè çâèòÿæíî ³ æåðåáîì çäîáè÷ ä³ëèòè, –

671

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Áà÷èâ òè, Í³ñå, êîíÿ, ùî Òóðí íà í³ì ¿õàâ, ³ çáðîþ Áà÷èâ íà í³ì çîëîòó? ² êîíÿ òîãî, é ùèò, ³ ÷åðâîí³ Ãðåáí³ äëÿ òåáå ç-ï³ä æåðåáà âèéìó ÿ, Í³ñå, áî íèí³ Öå âñå òâîÿ íàãîðîäà. Êð³ì òîãî, äàñòü áàòüêî äâàíàäöÿòü Íàéäîá³ðí³øèõ æ³íîê ³ ìóæ÷èí ³ç ¿õ çáðîºþ ðàçîì. Äàñòü ³ùå ïîëÿ òîé ëàí, ùî öàð íèì Ëàòèí âîëîä³º. Òè æ, þíà÷å øàíîâíèé, – â³ê-áî ì³é áëèæ÷èé äî òâîãî, – Ç ùèðîãî ñåðöÿ ïðèéìàþ çà äðóãà òåáå é ïðèãîðòàþ, ßê ïîáðàòèìà; ó âñÿêèõ ïðèãîäàõ áåç òåáå íå áóäó Æîäíî¿ ñëàâè øóêàòè äëÿ ñåáå â ìî¿õ ïî÷èíàííÿõ. ×è ïðàâóâàòèìó â ìèð³, ÷è â³éíè âåñòèìó, íàéá³ëüøå Áóäå äîâ³ð’ÿ ä³ëàì ³ ñëîâàì òâî¿ì â ìåíå”. Íà âñå öå Òàê Åâð³àë â³äïîâ³â: “Ïî öüîìó â³äâàæíîìó ä³ë³ Æîäåí äåíü ã³ðøèì ìåíå íå ïîêàæå. Êîëè á ëèøå ùàñòÿ, À íå íåäîëÿ ìåí³ ïðèêëþ÷èëàñü. Òà ïîíàä äàðè âñ³ ß çà îäíå ïðîøó: º â ìåíå ç äðåâíüîãî ðîäó Ïð³àìà Ìàòè ñòàðà; ¿¿ ñòðèìàòè, á³äíó, éòè ðàçîì ç³ ìíîþ Àí³ ³ë³éñüêà çåìëÿ íå ìîãëà, àí³ ìóðè Àöåñòà. Íå ïîïðîùàâøèñü, ¿¿ ÿ ëèøàþ, âîíà æ íåáåçïåêè Öå¿ íå çíàº. Í³÷ ³ ïðàâèöÿ òâîÿ – ìåí³ ñâ³äêè: Âèòðèìàòü íåíü÷èíèõ ñë³ç ÿ á íå ì³ã. Òà òåáå ÿ áëàãàþ: Â ãîð³ áåçðàäíó ïîò³ø, ïîìîæè ¿é ñàìîòí³é íà ñâ³ò³. Äàé ìåí³ ïåâíó íàä³þ íà òåáå; íà âñÿêó ïðèãîäó ß ñì³ëèâ³øå ï³äó”. Òàêà ìîâà ñåðöÿ ó äàðäàíö³â Çðóøèëà, ðèíóëè ñëüîçè. Íàéäóæ÷å âðàçèâ ²óëà É ñåðöå éîãî çâîðóøèâ ëþáîâ³ ñèí³âñüêî¿ îáðàç. Â³í òîä³ ìîâèòü: “Ùî ëèøå ã³äíå ïî÷èíó òâîãî, – íà òå ñïîä³âàéñÿ. Ìàò³ð’þ áóäå äëÿ ìåíå âîíà, ëèø ³ìåííÿ Êðåóçè ¯é áðàêóâàòèìå. Ñïðàâä³, çà ñèíà òàêîãî âåëèêà Äÿêà ¿é áóäå. Òà ùî íå áóëî á, ÿ êëÿíóñÿ ö³ºþ 300 Îñü ãîëîâîþ, ÿêîþ çâèê áàòüêî êëÿñòèñÿ, – óñå òå, Ùî îá³öÿþ òîá³, ïðè ùàñëèâ³ì ïîâåðíåíí³ áóäå Ìàòåð³ é ðîäó òâîºìó”. Ñêàçàâ öå é ñëüîçàìè çàëèâñÿ; Ðàçîì ³ç öèì â³í çä³éìàº ç ïëå÷à ïîçîëî÷åíèé ìå÷ ñâ³é, Ùî Ë³êàîí Êíîñ³éñüêèé çðîáèâ ïî-ìèñòåöüêè íàïðî÷óä ² äîðîáèâ â³äïîâ³äí³ ³ç êîñò³ ñëîíîâî¿ ï³õâè. Í³ñîâ³ øêóðó Ìíåñòåé äàâ, ³ç ëåâà ãðèâàñòîãî çíÿòó; Â³ðíèé Àëåò ç íèì øîëîìîì çì³íÿâñÿ. Îçáðîºííÿ âçÿâøè, Ðàçîì âèõîäÿòü âîíè, à âîæä³ ¿õ ãóðòîì ïðîâîäæàþòü, Ñòàðø³ é ìîëîäø³, ï³ä áðàìó ñàìó òà áàæàþòü ¿ì ùàñòÿ: Âèðóøèâ ç íèìè ïðåêðàñíèé ²óë, â³í ðîçâàæí³ñòþ ìóæà É ðîçóìîì â³ê ïåðåâèùóº ñâ³é. Áàãàòî äîðó÷åíü Áàòüêîâ³ â³í ïåðåäàâ, àëå âñ³ ö³ äîðó÷åííÿ â³òåð Â ïîë³ ðîçâ³ÿâ, ïîãíàâ ïîï³ä õìàðè ¿õ, çâ³âøè í³íàùî.

672

Публій Вергілій Марон Âèéøîâøè, ð³â ïåðåë³çëè ³ â òåì³í³ íî÷³ ïðÿìóþòü Ïðîñòî ó òàá³ð âîðîæèé, äå ìàëî â³ä ðóê ¿õ çàãèíóòü Äóæå áàãàòî. Áà÷àòü ò³ëà, ùî â òðàâ³ íàñòåëèëè Ñîí ³ âèíî; êîë³ñíèö³ íà áåðåç³ äèøëàìè âãîðó, Âî¿íè, óïðÿæ êîëåñà ³ çáðîÿ, é âèíî – âñå óñóì³ø. Ïåðøèé çâåðíóâñü Ã³ðòàê³ä äî òîâàðèøà ç öèìè ñëîâàìè: “Òóò, Åâð³àëå, ðóêàì º ðîáîòà; ñàìà íàñ íàãîäà Êëè÷å, áî ïóòü ñàìå òóò. Òè ââàæàé, ùîá ðóêà ÷èÿ ççàäó Íå ï³äíÿëàñÿ íà íàñ, áåðåæèñü ³ ââàæàé íà âñ³ áîêè, Ïðîñò³ð îäêðèþ ÿ òóò ³ äàì òîá³ ñòåæêó øèðîêó”. Ìîâèâ öå ñëîâî, é çàìîâê, ³ êèíóâñü ç ìå÷åì íà Ðàìíåòà Íà ãîðäîâèòîãî, ùî íåäàëå÷êî íà êóï³ âèñîê³é, Íà êèëèìàõ ïðîñòÿãíóâøèñü, õðîï³â íà ïîâí³¿ ãðóäè. Ñàì â³í áóâ öàð ³ â³ùóí, ³ Òóðíó-öàðåâ³ áóâ ìèëèé; Òà â³ùóâàííÿì çàãèíó â³ä ñåáå íå ì³ã â³äâåðíóòè. Òðüîõ óáèâ ñëóã á³ëÿ íüîãî, ÿê³ íåîáà÷íî ëåæàëè Ïðÿìî íà çáðî¿; óáèâ çáðîºíîñöÿ ó Ðåìà; ï³ä ê³íüìè Âáèâ â³çíèêà, ìå÷åì â³äðóáàâøè çâèñàþ÷ó øèþ, Ïîò³ì òàêîæ ³ ñàìîìó ãîñïîäàðþ ãîëîâó çíÿâ â³í, Êèíóâøè òóëóá, ùî êðîâ’þ ùå ñõîäèâ. Çåìëÿ ³ ïîñòåëÿ Òåïëîþ êðîâ’þ ñïëèâàëè. Âáèâ ³ Ëàì³ðà, ³ Ëàìà, ² ìîëîäîãî Ñåððàíà, ùî íî÷³ ö³º¿ íàéäóæ÷å Áàâèâñÿ é áîæîãî äàðó õèëüíóâ çàáàãàòî, íå âñòîÿâ, Êðàñåí îáëè÷÷ÿì, ³ ç í³ã ïîâàëèâñÿ. Ùàñëèâèé â³í áóâ áè, ßêáè íà âñþ í³÷ ãóëÿííÿ ïðîäîâæèâ, äî ñàìîãî ðàíêó. Òàê, íà÷å ëåâ çãîëîäí³ëèé, ùî â ïîâí³é â³â÷àðí³ áóøóº, Ãîëîä â³ä÷óâøè ñêàæåíèé, – õàïàº é âèíîñèòü îâå÷êó Í³æíó, ç ñòðàõó îí³ì³ëó, ³ ãðàº êðèâàâà ïàùåêà. Àëå íå ìåíøà é ð³çíÿ Åâð³àëîâà; â³í òàê æå ñàìî Â ãí³â³ øàë³º, áàãàòî êëàäå áåç³ìåííîãî ëþäó, Ôàäà, Ãåðáåòà, ³ Ðåòà, é Àáàðà ³ç íèìè âáèâàº. Ñîííèõ óñ³õ, ò³ëüêè Ðåò ïîì³æ íèìè íå ñïàâ ³ âñå áà÷èâ, Òà â ïåðåëÿêó ñòðàøí³ì çà êðàòåðó âåëèêó ñõîâàâñÿ. Òîé, ï³ä³éøîâøè âïðèòóë, óñàäèâ éîìó ãëèáîêî â ãðóäè Ìå÷, êîëè âñòàòè õîò³â â³í, ³ ç ðàíè ñìåðòåëüíî¿ âèòÿã. Äóøó ïóðïóðíó âìèðàþ÷èé âèïëþâàâ ðàçîì ³ç êðîâ’þ, 350 É çì³øàíå ç íåþ âèíî ïîâåðíóâ. À öåé íàïèðàº Ïîòàé øàëåíî. Óæå äîáèðàâñü äî çàãîíó Ìåññàïà, Äå äîãîðàëî áàãàòòÿ, ³ áà÷èâ, ùî ñïóòàí³ êîí³, ßê ³ íàëåæèòü, ùèïàëè òðàâó, êîëè Í³ñ êîðîòåíüêî Ìîâèòü äî íüîãî, çáàãíóâøè, ùî íàäòî â ð³çí³ ðîçøàë³â â³í. “Ñòðèìàéìîñü, – êàæå, – áî ðàíîê íàáëèçèâñü, äëÿ íàñ íåïðèõèëüíèé. Äîñèòü âæå ïîìñòè, òîæ â³ëüíà äîðîãà êð³çü â³éñüêî âîðîæå”. Òà äîâåëîñü ¿ì áàãàòî çíàä³á’ÿ ìóæ³â öèõ ëèøèòè, Ç ÷èñòîãî ñð³áëà – ³ çáðîþ, ³ ÷àø³, ³ êèëèìè ãàðí³.

673

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âçÿâ ëèø ñîá³ Åâð³àë ó Ðàìíåòà íàãðóäíèêè é ïîÿñ, Çîëîòîì êóòèé, ùî äàâ ó äàðóíîê êîëèñü ò³áóðòèíöþ Ðåìóëó Öåäèê, áàãà÷, ùîá çâ’ÿçàòü ïîáðàòèìñòâîì çàî÷íèì. Òîé, óìèðàþ÷è, âíóêîâ³ â ñïàäùèíó äàð öåé ïîêèíóâ, – Â áèòâ³ éîãî, ï³ñëÿ ñìåðò³ îíóêà, ðóòóëè ïðèäáàëè. Çíÿâ éîãî é ìàðíî íà ïëå÷³ ñâî¿ îäÿãíóâ â³í ìîãóòí³. Ùå é Ìåññàï³â ³ç ãðåáíåì øîëîì, ùî áóâ ñàìå íà íüîãî, Â³í íàêëàäàº. ² âèéøëè çà òàá³ð, ó ì³ñöå áåçïå÷íå. Ñàìå â òîé ÷àñ, êîëè ³íøå âñå â³éñüêî ñòîÿëî ó ïîë³, Âåðøíèêè ç ì³ñòà Ëàòèíà îçáðîºí³, ðàçîì òðè ñîòí³, ¯õàëè, âêðèò³ ùèòàìè, äî Òóðíà-öàðÿ ïîñï³øàëè Â³ñò³ éîìó ïåðåäàòè. Âîëüöåíò áóâ íà÷àëüíèê íàä íèìè. Áëèçüêî áóëî âæå äî òàáîðó ¿ì, ï³ä’¿çäèëè ï³ä ìóðè, Çäàëåêó áà÷èëè, ÿê ò³ íàë³âî, íà ñòåæêó çâåðòàþòü. Âðàç Åâð³àëà – ÿêèé íåîáà÷íèé! – øîëîì éîãî çðàäèâ, Áëèñíóâøè ïðîìåíåì â â³÷³ ÿñíèì ó ï³âòåìðÿâ³ íî÷³. Áà÷èëè öå íå äàðìà âîíè. Êðèêíóâ Âîëüöåíò ³ç çàãîíó: “Ñò³éòå, ìóæ³! Õòî âè é çâ³äêè âè òóò? ² ÷îìó âè ïðè çáðî¿? Ïóòü âàì êóäè?” Òà âîíè íå îçâàëèñü íà öå, ëèøå äàë³ Â ë³ñ ïîäàëèñÿ ìåðù³é ³ äîâ³ðèëèñü òåìðÿâ³ íî÷³. Êèíóëèñü âåðøíèêè íà ïåðåõðåñòÿ çíàéîì³, é äîðîãè ¯ì âàðòîâ³ çâ³äóñ³ëü çàñòóïèëè, à ë³ñ áóâ ãëèáîêèé, Ç ÷îðíîãî äóáà, íà¿æåíèé òåðíÿì ³ ãóñòî çàðîñëèé Âñþäè êîð÷àìè, ëèø ð³äêî áóëà äåñü âóçåíüêà ñòåæèíà, Ñõîâàíà â ë³ñ³. Òåìíå ã³ëëÿ ³ âàæêà éîãî çäîáè÷ Ñòðèìàëè òàì Åâð³àëà, ³ íàïðÿì äîðîãè çãóáèâ â³í ²ç ïåðåëÿêó. À Í³ñ óò³êàº. ² îò, íåðîçâàæíèé, Âèðâàâñÿ ç ðóê âîðîã³â ³ç òèõ ï³ëü, ùî àëüáàíñüêèìè ñòàëè Çâàòèñÿ çãîäîì â³ä ³ìåí³ Àëüáè, òîä³ æ òàì âèñîê³ Ñòàéí³ òðèìàâ öàð Ëàòèí. Êîëè çóïèíèâñÿ, íàðåøò³, ² îãëÿíóâñÿ äàðåìíî çà äðóãîì, ùî äåñü çàãóáèâñÿ, “Ãåé, Åâð³àëå, ñåðäåøíèé,– ãóêàº â³í,– äå òè çîñòàâñÿ? ßê ïîâåðíóñÿ ÿ çíîâó, ³ ÿê ÿ çàïëóòàíó ñòåæêó Â ë³ñ³ çðàäëèâ³ì çíàéäó?” ² øóêàòè ïî÷àâ, ïîâåðíóâøèñü, Â³í ïî ñâî¿õ æå ñë³äàõ ³ áëóêàòè â ãóùàâèí³ ë³ñó. Ê³íñüêèé â³í òóï³ò ïî÷óâ, ³ ãîì³í, ³ ãàñëà ïîãîí³. ² íåçàáàðîì ùå é êðèêè ïî÷óâ, ³ óçäð³â Åâð³àëà, Âîðîã éîãî îòî÷èâ ³ óçÿâ ó ïîëîí, áî çáëóäèâ â³í Â ì³ñö³ íåïåâíîìó, â íàãë³ì ñóì’ÿòò³ í³÷íîìó, é äàðåìíî Â³í íàìàãàâñü óâ³ëüíèòèñü. Ùî ä³ÿòè? Çáðî¿ ÿêî¿ É ñèëè ÿêî¿ äîäàòü, ùîá ç á³äè þíàêà âðÿòóâàòè? 400 ×è íà âîðîæ³ ìå÷³ éîìó êèíóòèñü, ñìåðò³ ãîäèíó Ñëàâíó ïðèñêîðèòü ³ â ðàíàõ çàãèíóòè ìóæíüî? ×èìäóæ â³í Ðóêó íàïðóæóº é ñïèñ îáåðòàº â ðóö³ ³, íà ì³ñÿöü Ãëÿíóâøè âãîðó, òàêèìè ñëîâàìè áëàãàº: “Áîãèíå,

674

Публій Вергілій Марон Äîíüêî Ëàòîíè, îêðàñî ç³ðîê ³ áîð³â îï³êóíêî! Çãëÿíüñÿ é äàé ïîì³÷ ó íàø³é á³ä³. Êîëè æåðòâó çà ìåíå Áàòüêî Ã³ðòàê ñêëàäàâ íà òâî¿õ â³âòàðÿõ, êîëè ñàì ÿ Ç ëîâ³â ò³ ìíîæèâ äàðè ³ â òåáå ï³ä õðàìó ñêëåï³ííÿì Â³øàâ àáî ïðèáèâàâ ¿õ òîá³ íà ñâÿùåíí³ì ôðîíòîí³, – Äàé öþ âàòàãó ðîçáèòè, öèì ñïèñîì êåðóé ó ïîâ³òð³”. Òàê ãîâîðèâ â³í; ³, âñ³ì íàïðóæèâøèñü ò³ëîì, çàë³çî Êèíóâ. Ñïèñ â ëåò³ ñâîºìó òüìó íî÷³ ïðîøèâ, ³ ââ³ãíàâñÿ Ççàäó Ñóëüìîíó â õðåáåò (â³í íàâïðîòè ñòîÿâ, îáåðíóâøèñü), ² íàäëîìèâñÿ â³äðàçó, é óñå ïåðåäñåðäÿ ïðîøèëî Çëàìàíå äåðåâî. Â³í, ïîêîòèâøèñü, ç ãðóäåé âèëèâàº Òåïëèé ùå ñòðóì³íü ³ ñòèãíå, ³ äîâãî õðèïèòü óñå ëîíî. Ðàïòîì âîíè îçèðíóëèñü; à òîé ³ç çàâçÿòòÿì ùå á³ëüøèì Êèíóâ ùå é äðóãîãî ñïèñà íà íèõ ç-ïîíàä ñàìîãî âóõà. Íå ñïàì’ÿòàëèñü, ÿê ñïèñ ïðîëåò³â, ³ Òàãîâ³ ñêðîí³ Âðàç ïðîáèâàº îáèäâ³ é, ç³ãð³òèé, ïðîõîäèòü êð³çü ìîçîê. Ëþòèé øàë³º Âîëüöåíò, âèíóâàòöÿ æ, ùî êèäàâ, íå áà÷èòü, Àí³ çáàãíóòè ó ãí³â³ íå ìîæå, êóäè íàïàäàòè. “Ïîêè ùî áóäå, à òè íàì ãàðÿ÷îþ êðîâ’þ îïëàòèø Êàðè îáîõ”. Ñêàçàâ òàê ³ êèíóâñÿ, ìå÷ îãîëèâøè, Íà Åâð³àëà. Ñòðàõ òîä³ Í³ñà îáíÿâ ³, áåçòÿìíèé, Ãîëîñíî êðèêíóâ â³í, äîâøå íå ì³ã-áî ó ï³òüì³ õîâàòèñü, Äîâøå íå ì³ã â³í òåðï³òè òàêîãî âåëèêîãî ãîðÿ: “Îñü ÿ! Íà ìåíå, íà ìåíå çàë³çî çâåðí³òü, î ðóòóëè! ß öå â÷èíèâ, ì³é öå ï³äñòóï, à â³í íå ïîñì³â áè í³÷îãî, Òà é íå çäîëàâ áè, – çà ñâ³äê³â ³ íåáî, ³ çîð³ ÿ êëè÷ó, – Òèì â³í ëèø âèíåí, ùî äóæå ëþáèâ áåçòàëàííîãî äðóãà”. Ùå ïðîìîâëÿâ â³í ñëîâà ö³, ÿê ðîçìàõîì äóæèì ó ðåáðà Ìå÷ óâ³ãíàâñÿ ³ á³ë³ íàäâîº ðîçñ³ê éîìó ãðóäè. Ìåðòâèé ñêîòèâñü Åâð³àë, – ïî ïðåêðàñíîìó ò³ë³ ó íüîãî Êðîâ ïîëèëàñÿ é íà ïëå÷³ áåçñèëî ñõèëèëàñÿ øèÿ. Òàê öå, ÿê êâ³òêà ÷åðâîíà, ï³äð³çàíà â îðàíö³ ðàëîì, Ãèíó÷è, â’ÿíå, àáî ÿê òîé ìàê íà îñëàáë³é ñòåáëèí³ Êëîíèòü ãîë³âêó ñâîþ, äîùàìè îáòÿæåíó â ïîë³. Í³ñ ó ñàìó ñåðåäèíó ðâåòüñÿ ³ ò³ëüêè Âîëüöåíòà Âñþäè øóêàº, ì³æ âñ³õ îäíîãî ëèø Âîëüöåíòà â³í ïðàãíå, À âîðîãè, çâ³äóñ³ëü íàñòóïàþ÷è, òèñíóòü íà íüîãî. Â³í æå çàâçÿòî ìàõàº ìå÷åì áëèñêàâè÷íèì, àæ ïîêè Â ãîðëî ðóòóëó êðè÷àùîìó ëåçî âñàäèâ îä÷àéäóøíî ², óìèðàþ÷è ñàì, çâ³â ³ç ñâ³òó ùå é äóøó âîðîæó. Âïàâ â³í íà ïðàõ áåçäèõàííîãî äðóãà, áî ðàíè ãëèáîê³ Ò³ëî çîðàëè éîìó, ³ ñïî÷èâ òîä³ ìèðíîþ ñìåðòþ. Íèí³ îáèäâà ùàñëèâ³! ßê â ï³ñí³ ìî¿é ùå º ñèëà, Äåíü íå íàñòàíå, ùîá âàøà ó ïàì’ÿò³ ñëàâà çàìîâêëà,

675

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ïîêè Åíå¿â òðèìàòèìå ä³ì Êàï³òîë³ÿ ñêåëþ É ïîêè âñþ âëàäó íàä çåìëÿìè áàòüêî äåðæàòèìå ðèìñüêèé. 450 Çáðîþ, ó çäîáè÷ çäîáóòó, âçÿëè ïåðåìîæí³ ðóòóëè ² ïîíåñëè ³ç ñëüîçàìè ó òàá³ð Âîëüöåíòîâå ò³ëî. Ñìóòîê íå ìåíøèé òàì áóâ, ÿê Ðàìíåòà çíàéøëè íåæèâîãî É ³íøèõ áàãàòî âîæä³â, ùî ³ç íèì ïîëÿãëè ó ò³é ñ³÷³, – É Íóìó, é Ñåððàíà òàêîæ. Áàãàòî íàá³ãëî íàðîäó Äî ï³âæèâèõ ùå ìóæ³â, äî çîâñ³ì ùå òåïëîãî ì³ñöÿ, Äå ïî íåäàâí³é ð³çí³ ùå ï³íèëèñü êðîâ³ ïîòîêè. Ðîçï³çíàþòü óñ³ ðàçîì Ìåññàï³â øîëîì ñâ³òëîñÿéíèé, Ç íèì ùå é áàãàòî òðîôå¿â, ³ç ïîòîì âåëèêèì çäîáóòèõ.

Âæå øàôðàíîâå Ò³òîíîâå ëîæå ëèøèëà Àâðîðà É ïåðøà ïðîì³ííÿì íîâèì óñ³ çåìë³ îáñèïàëà ñâ³òó. À êîëè ñîíöå ç³éøëî, êîëè äåíü óñ³ ðå÷³ îñÿÿâ, Òóðí çàêëèêàº äî çáðî¿ ìóæ³â, ³ â îçáðîºíí³ ïîâí³ì Êîæåí äî áîþ âåäå ñâî¿ øåðåãè, ì³ääþ ïîêðèò³, É â³ñò³ ì³æ íèõ ðîçñ³âàþ÷è ð³çí³, ðîçïàëþº ãí³â ¿õ. Îñü – íàâ³òü áîëÿ÷å ãëÿíóòü! – ï³äí³ñøè ñïèñè é íàñòðîìèâøè Çâåðõó íà íèõ Åâð³àëîâó é Í³ñîâó ãîëîâè, ðèíóòü Ç êðèêîì âåëèêèì âîíè. Ëþäè Åíåºâ³ òâåðäî íà ìóðàõ ³ç ë³âîãî áîêó Ëàâîþ ñòàëè, áî ç ïðàâîãî ð³÷êà áîðîíèòü; ìîãóòí³ Øàíö³ îáñ³ëè, ñòîÿòü ñóìîâèòî íà áàøòàõ âèñîêèõ. Çíàí³ ¿ì äîáðå, ñåðäåøíèì, îáëè÷÷ÿ ìóæ³â, ùî íà ñïèñàõ Íàòêíóò³, ñìóòêîì ïðîéìàþòü, ùå é êàïëå ç íèõ ïàñîêà ÷îðíà. Â³ñòêà êðèëàòà òèì ÷àñîì çëåò³ëà â íàëÿêàíå ì³ñòî ² Åâð³àëîâ³é ìàòåð³ â óø³ ñòðàøíà äîêîòèëàñü. Òðåïåò âñ³ êîñò³ ïðîéíÿâ ¿é, íåùàñí³é, ç ðóê ÷îâíèê ¿é âèïàâ, Ïðÿæà ðîçñèïàëàñü, âèá³ãëà ç äîìó, ³ çâè÷àºì æ³íêè Çàãîëîñèëà âîíà, ³, âîëîññÿ íà â³òåð ïóñòèâøè, Â ðîçïà÷³ ïðÿìî íà ìóðè á³æèòü, äî ïåðåäí³õ çàãîí³â, ² íå çâàæàº íà âî¿â âîíà, é íà ñòðàøíó íåáåçïåêó, É çáðîþ ðàçþ÷ó, ³ ñêàðãàìè òóæíèìè ñïîâíþº íåáî: “Îõ, Åâð³àëå, íåâæå öå òåáå ÿ òóò áà÷ó? Â ãëèáîê³é Ñòàðîñò³ â ìåíå ï³äïîðî ºäèíà, ÿê ì³ã òè, æîðñòîêèé, Òàê ñàìîòîþ ìåíå çàëèøèòü? Òà é òîá³, ïîñèëàâøè Íà íåáåçïåêó ñòðàøåííó, ³ç ìàò³ð’þ á³äíîþ íàâ³òü Ïîãîâîðèòü íå äàëè óâ îñòàííº. Â íåçíàíîìó êðà¿ Ïñàì íà ïîòàëó ³ ïòàõàì ëàòèíñüêèì ëåæèø òè, ÿ æ, ìàòè, Íå ïðîâåëà òâîãî ò³ëà â ìîãèëó, î÷åé íå ñòóëèëà, Ðàí íå îáìèëà ³ â øàòè íå âáðàëà, ùî äíÿìè é íî÷àìè Òêàëà òàê ñï³øíî é ïðè êðîñíàõ ñòàðå÷ó æóðáó çàáóâàëà. Äå ÿ çíàéäó òåáå? Äå òâîº òÿæêî ïîðóáàíå ò³ëî? Äå ñïî÷èâàº ïîñ³÷åíèé òðóï òâ³é? Öå âñå, ùî ïðèíîñèø,

676

Публій Вергілій Марон Ñèíó, ìåí³? Çà öèì ïî ìîðÿõ ÿ áëóêàëà é ïî ñóø³? Âñ³ ñâî¿ ñòð³ëè íà ìåíå ñêåðóéòå, ðóòóëè, ÿê ñåðöå ª â âàñ, ³ ïåðøó çàë³çîì óáèéòå! Àáî ìèëîñåðäÿ, Áàòüêó âåëèêèé áîã³â, ïîêàæè íàä³ ìíîþ ³ â Òàðòàð Ãðîìîì íåáåñíèì çàêèíü ìîþ ãîëîâó òè îñîðóæíó, ßê æàëþã³äíå æèòòÿ ÿ ñê³í÷èòè ³íàêøå íå ìîæó”. Öå ãîëîñ³ííÿ óñ³õ çâîðóøèëî, âñ³ ñìóòíî ç³òõàëè; Ñèëè äî áîþ îõëÿëè, çàâçÿòòÿ ëîìèëîñü. Òîä³-òî, 500 3 ²ë³îíåÿ íàêàçó é ²óëà, ùî ã³ðêî çàïëàêàâ, Òó, ùî ïîñ³ÿëà ðîçïà÷ó ³ñêðè, äàé ³ç Àêòîðîì Ðàçîì áåðóòü ïîï³ä ðóêè é äîäîìó ¿¿ ïðîâîäæàþòü. Òà âæå ó â³ääàë³ ñóðìè çëîâ³ñí³ çàãðàëè äçâ³íêîþ Ì³ääþ; çà ñóðìàìè îêëèê ï³äíÿâñü áîéîâèé, àæ ëóíîþ Â íåá³ â³äáèâñÿ. Òî âîëüñêè íàïàëè ó á³ãó é çëó÷èëè Ðàçîì ùèòè âñ³ â îäíó ÷åðåïàõó, ³ – íó æ çàñèïàòè Ð³â ³ âàëè ðîçðèâàòü. Îäí³ ï³äñòóïàþòü, äå ìîæíà, É õî÷óòü íà ìóð ïî äðàáèíàõ ï³äíÿòèñü, äå ðÿä îáîðîíö³â Òðîõè ïîð³äøàâ, äå ïðîñâ³òè âèäíî â çàëîç³. À òåâêðè, Ãðàäîì ñïèñ³â óñ³ëÿêîãî ðîäó ñèïíóâøè, äðþ÷êàìè Ñèëüíèìè ¿õ â³äêèäàþòü, áî äîâãà â³éíà ¿õ íàâ÷èëà, ßê â³äáèâàòèñü ç-çà ìóð³â. Êîòèëè é âàæê³ âîíè ñêåë³, Ùîá ðîçðèâàòè ïðèêðèò³ ùèòàìè ðÿäè; õî÷ ï³ä ñèëüíèì Çàõèñòîì òèõ ÷åðåïàõ ìîæíà âèäåðæàòü âñå, àëå ãîä³ – Ñèë íå ñòàº. Áî äå á³ëüøà ãðîìàäà ó íàñòóï ðóøàº, Òàì óæå òåâêðè âåëèêå êàì³ííÿ ï³äêîòÿòü ³ ìå÷óòü, Øèðîêî ñòåëÿòü ðóòóë³â ³ ¿õí³ ðÿäè áîéîâ³¿ Ëîìëÿòü. Íå ìîæóòü â³äâàæí³ ðóòóëè âæå äîâøå íàñë³ïî Á³é òîé ïðîäîâæóâàòü, ïðîáóþòü ñòð³ëàìè ñì³ëî çãàíÿòè Âîðîãà ç ìóð³â. Â ³íøîìó ì³ñö³ Ìåçåíö³é, íà âèãëÿä – ñòðàøíèé, ñìîëîñêèïîì Â³í ïîòðÿñàº åòðóñüêèì òà äèìîì, ³ ïîëóì’ÿì ñèïëå. Êîíåé îá’¿çíèê, Íåïòóí³â ïîòîìîê, Ìåññàï ïðîðèâàº Âàë ³ êðè÷èòü, ùîá äðàáèíè äàâàëè íà ìóð âèäèðàòèñü. Âàñ, Êàëë³îïî, áëàãàþ, íàòõíåííÿ ïîøë³òü îñï³âàòè, Ùî çàïîä³ÿâ ìå÷åì ñâî¿ì Òóðí òà ÿêîãî ïîãðîìó Òóò â³í íàêî¿â, êîãî ³ç ãåðî¿â ïîñëàâ â³í äî Îðêà: Ðàçîì ç³ ìíîþ âåëèêó âè êíèãó â³éíè ðîçãîðí³òå, – Áî é ïàì’ÿòàºòå âñå âè, áîãèí³, é íàãàäóâàòü âëàäí³. Âèñîêî áàøòà çä³éìàëàñÿ âãîðó, ìîñòè íà í³é çâåðõó, Â âèã³äí³ì ì³ñö³; é òîìó-òî ãðîìàäîþ áèëèñü çà íå¿ Âñ³ ³òàë³éö³, ³ ñèë âîíè, é ñïîñîá³â âñ³õ äîêëàäàëè, Ùîá ¿¿ çíèùèòü. Òðîÿíö³ æ â³ä ñåáå êð³çü â³êíà ó ñò³íàõ, Îáîðîíÿëèñü, ãóñòî ñòð³ëÿëè é êàì³ííÿ ìåòàëè. Ñì³ëèâî Òóðí çàïóñòèâ ñìîëîñêèï, ³ ñò³íó îáãîðíóëî

677

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ïîëóì’ÿ, é, â³òðîì ðîçäìóõàíå, äàë³ ïî äîøêàõ ïîá³ãëî, ², íàäïàëèâøè îäâ³ðêè, íà íèõ ðîçãîð³ëîñÿ äóæå. Çàìåòóøèëàñü çàëîãà ³ ìàðíî øóêàëà ðÿòóíêó Ç òîãî íåùàñòÿ. ßê ñòîâïèëèñü âñ³ ³ íàçàä ïîäàëèñÿ Â òîé á³ê, êóäè ùå âîãîíü íå ä³éøîâ, òî ðàïòîì âñÿ áàøòà Ï³ä òÿãàðåì çàâàëèëàñü, àæ íåáî óñå çàòð³ùàëî. Âñ³, íàï³âìåðòâ³ óæå, ïîëåò³ëè íà çåìëþ, à çâåðõó Áàøòè òÿãàð ïðèäàâèâ. Çáðîÿ âëàñíà âñ³õ íàñêð³çü ïðîøèëà, Áàëêè òâåðä³ ðîç÷àâèëè ¿ì ãðóäè. Îäèí ëèø Ãåëåíîð Âèðâàâñü òà Ë³êîñ. ²ç íèõ ìîëîäåíüêèé Ãåëåíîð, ÿêîãî Ìàòè ðàáèíÿ Ë³ê³ìí³ÿ â òàéí³ íà ñâ³ò ïîðîäèëà Âëàäàðþ Ë³ä³¿ é çáðîéíîãî çãîäîì ïîñëàëà ï³ä Òðîþ Âñóïåðå÷ áàòüê³âñüê³é âîë³, – áóâ ç ãîëèì ìå÷åì â³í, áåçñëàâíèé, Ç ëåãêèì ùèòîì áåç ïðèêðàñ. Îòîæ ÿê äîâêîëà ïîáà÷èâ 550 Òèñÿ÷³ âî¿í³â Òóðíà ó ëàâàõ ³ ëàâè ëàòèíö³â, – Íà÷å òîé çâ³ð, ùî ñòð³ëüöÿìè îòî÷åíèé ãóñòî, âæå ÷óº Ñìåðòü íåìèíó÷ó, ³ â øàë³ ëåòèòü íà íàñòàâëåíó çáðîþ, É ïîíàä ëîâåöüê³ ñïèñè âèñî÷åííèì ðÿòóºòüñÿ ñêîêîì,– Òàê ³ þíàê îöåé, ñìåðò³ ó â³÷³ çàãëÿíóâøè, êèíóâñü Ì³æ âîðîã³â ó ñåðåäèíó, äå íàéãóñò³ø áóëî çáðî¿. Ë³êîñ, äàëåêî ñèëüí³øèé â íîãàõ, óò³êàòè íàì³ðèâñü ² ïîì³æ çáðîéíèõ âîðîæèõ ðÿä³â ï³äá³ãàº äî ìóðó. Îñü äî âåðøêà âæå ï³äë³çå ³ âõîïèòü çà äðóæí³¿ ðóêè. Òà äîãàíÿ éîãî Òóðí, ³ ñïèñîì çàãðîæóº ãîñòðèì, ² ïåðåìîæíî êðè÷èòü: “Íåâæå òè ãàäàâ, áîæåâ³ëüíèé, Ç ðóê íàøèõ âèðâàòèñü ëåãêî?” – ³ ç ìóðó éîãî óæå òÿãíå É òàê, ÿê â³í âèñ³â, ç âåëèêèì óëàìêîì ñò³íè îäðèâàº. Â ïàçóð³ ãíóò³ Þï³òåð³â òàê çáðîºíîñåöü âõîïèâøè Çàéöÿ ÷è ëåáåäÿ á³ëîãî, âãîðó ëåòèòü ç íèì, ÷è Ìàðñ³â Âèêðàäå âîâê ³ç ñòàéí³ ÿãíÿòêî, ³ ìåêàº äîâãî Ìàòè çà íèì. Êðèê ³ ãîì³í íàâêîëî. Ðîâè çàñèïàþòü Âàëîì, à ³íø³ äàõè çàêèäàþòü âîãíåì ñìîëîñêèï³â. ²ë³îíåé âåëè÷åçíèì óëàìêîì ñêàëè óáèâàº Ççàäó Ëóöåò³ÿ, ùî ï³äïàëèòü óæå áðàìó çáèðàâñÿ; Åìàò³îíà – Ë³ãåð óáèâ, Êîð³íåÿ – Àç³ëàñ; Äîáðå òîé ç ïðàù³ ö³ëÿâ, à öåé íåïîì³òíî ³ç ëóêà Ñòð³ëàìè çäàëåêà áèâ. Êàéíåé óáèâàº Îðò³ãà, Òóðí – ïåðåìîæöÿ Êàéíåÿ, ùå é ²ò³ñà, é Êëîí³ÿ âáèâ â³í, ² Ä³îêñ³ïïà, é Ïðîìîëà, é Ñàãàðà, âáèâ òàêîæ ²äàíòà, Ùî íàãîð³ áóâ íà áàøò³; à Êàï³é Ïð³âåðíà âáèâàº. Ñïèñîì ñïî÷àòêó Òåì³ëë éîãî ëåãêî ïîðàíèâ, òîä³ â³í Ùèò íåîáà÷íî â³äêëàâ ³ ðóêîþ çà ðàíó âõîïèâñÿ; Â òó ìèòü ñòð³ëà íàäëåò³ëà é ïðèáèëà äî ë³âîãî áîêó Ðóêó é ñìåðòåëüíîþ ðàíîþ ãëèáîêî â íüîãî ðîçäåðëà Ñêðèò³ âñåðåäèí³ äåñü ñàìîãî äèõàííÿ îñíîâè.

678

Публій Вергілій Марон Äàë³ çà íèìè ñòîÿâ ñèí Àðöåíòà ó çáðî¿ âåëè÷í³é, Ïëàù ç ³áåð³éñüêîãî ïóðïóðó ñÿÿâ, âèøèâàíèé ãóñòî. Áàòüêî Àðöåíò éîãî âèñëàâ ó á³é, êîëè â ìàòåð³ â ãà¿ Âèõîâàâñü â³í íà ñ³ìåòñüêèõ ð³÷êàõ, äå òëóñòîù³â ïîâåí ² âìèëîñòèâëåíèé ùåäðî Ïàë³ê³â îëòàð âèñî÷³º. Êèíóâ Ìåçåíö³é ñïèñè, âçÿâ ïðàùó ñâèñòÿ÷ó, ³, òðè÷³ Ðåìåíåì íàä ãîëîâîþ êðóòíóâøè, ïðÿìî â îáëè÷÷ÿ Âîðîãó âö³ëèâ, ³, ÷åðåï ãàðÿ÷èì ñâèíöåì ðîçêðî¿âøè, Ãåòü ïîâàëèâ éîãî, é òîé íà ï³ñêó ïðîñòÿãíóâñÿ ãëèáîê³ì. Êàæóòü, ùî â áèòâ³ òîä³ óïåðøå Àñêàí³é ñòð³ëîþ Áèñòðîþ êèíóâ, áî äîñ³ ëèøå ïîëîõëèâ³ çâ³ðÿòà Çâèê íåïîêî¿òü, ïîö³ëèâ Íóìàíà, ùî Ðåìóëîì çâàâñÿ É ì³ööþ ðóêè áóâ óñëàâëåíèé âñþäè, – òîãî, ùî íåäàâíî Òóðíà ìîëîäøó ñåñòðó âçÿâ çà æ³íêó, – é ïðîñòåð íåæèâîãî. Òîé-áî, ïîïåðåä ðÿä³â ³äó÷è, âñå, ùî ãîæå é íåãîæå Ìîâèòè, âãîëîñ âèãóêóâàâ, äóæå çãîðä³âøè â ñâîºìó Ñåðö³ ³ç öàðñòâà íîâîãî, ³ êðèê ó÷èíÿâ íåçâè÷àéíèé: “ßê âàì íå ñîðîì çà âàëîì, ôð³ã³éö³, ïîëîíåí³ äâ³÷³, Çíîâó ñèä³òè â îáëîç³ ³ ìóðàìè ñìåðòü â³äãàíÿòè? 600 Îñü âîíè, ò³, ùî â³éíîþ äðóæèí ó íàñ õî÷óòü çäîáóòè! Ùî òî çà áîã âàñ ïðèãíàâ äî ²òàë³¿, ùî çà áåçãëóçäÿ? Òóò íå Àòð³äè ³ òóò íå Óë³ññ, ëèø â ðîçìîâàõ óì³ëèé. Ç ðîäó òâåðäèé òóò íàðîä; ä³òåé, ùî ëèøå íàðîäèëèñü, Â âîäó çàíîñèìî ìè ð³÷êîâó, ùîá ëþòàÿ ñòóä³íü ¯õ ãàðòóâàëà ó õâèëÿõ, à ïîò³ì íà ëîâàõ íî÷óþòü Õëîïö³ ³ áðîäÿòü ë³ñàìè; ¿õ ³ãðè – ãàíÿòè íà êîíÿõ, Ñòð³ëè ïóñêàòè ç ðîãîâîãî ëóêà. Þíàöòâî öå çâè÷íå Òÿæêî ðîáèòè, ìàëèì âäîâîëüíÿòèñü; ëàí ðàëàìè îðå ×è ðîçáèâàº ó â³éíàõ ì³ñòà. Âåñü ñâ³é â³ê ó çàë³ç³ – Â ïëóç³ âîë³â ïîãàíÿºìî ñïèñîì îáåðíóòèì; íàâ³òü Ñòàð³ñòü, ñï³çíèâøèñü, íå ìîæå â³äíÿòü ó íàñ äóõà, çãàñèòè Íàøó ñíàãó. Ìè øîëîìîì âêðèâàºìî ñèâó ÷óïðèíó; Ñâ³æó íàì ëþáî ïðèíîñèòè çäîáè÷ ³ æèòè ç ãðàáóíêó. Â âàñ æå ÿ ïóðïóðîì, áà÷ó, é øàôðàíîì çàáàðâëåí³ øàòè. Ñåðöå ðîçì’ÿêëå ó âàñ; ³ òÿãíå âàñ áàâèòèñü â òàíöÿõ, Òóí³êè â âàñ ç ðóêàâàìè, ï³äâ’ÿçêè øàïêè ïðèêðàøàþòü. Ñïðàâæí³ ôð³ã³éêè ³ç âàñ, íå ôð³ã³éö³! Ìàíäðóéòå â âèñîê³ Ãîðè ä³íä³ìñüê³, áî ìàíÿòü âàñ òàì ñîï³ëêè äâîãîëîñ³, – Ôëåéòè ³äàéñüêî¿ ìàòåð³, ç ã³ð Áåðåê³íòñüêèõ òèìïàíè Êëè÷óòü âàñ. Ìå÷ çàëèø³òå ìóæàì, ïîñòóï³òüñÿ çàë³çó”. Ãëóìó öüîãî é ïîõâàëüáè, õâàñòîâèòî¿ ìîâè ö³º¿ Ñòåðï³òü Àñêàí³é íå ì³ã – â³í ñòð³ëó íàòÿãíóâ òÿòèâîþ Ç ê³íñüêîãî âîëîñà é, ðóêè îáèäâ³ äî íåáà ïðîñòåðøè, Ñòàâ äî Þï³òåðà ùèð³ ñâî¿ ïîñèëàòè áëàãàííÿ:

679

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì “Çàì³ðàì ñì³ëèì ìî¿ì áóäü ëàñêàâèé, Þï³òåðå, ñàì ÿ Äàð óðî÷èñòèé â òâ³é õðàì ïðèíåñó é ïðèæåíó ïåðåä â³âòàð Òâ³é ÿ òåëüöÿ: â íüîãî ðîãè çîëî÷åí³, ñàì óâåñü á³ëèé, Ãîëîâó âèñîêî òàê â³í íåñå, íà÷å ìàòåð³ ð³âíèé, Â³í óæå êîëå ðîãàìè é íîãàìè ï³ñîê ðîçáèâàº”. Âèñëóõàâ áàòüêî ³ç íåáà ÿñíîãî, ³ç ë³âîãî áîêó Ãðîìîì îçâàâñÿ; ³ îò – çàáðÿæ÷àâ óæå ëóê ñìåðòîíîñíèé. Ç ñâèñòîì æàõëèâèì, ç³ðâàâøèñü, íàïíóòà ñòð³ëà óï’ÿëàñÿ Â ãîëîâó Ðåìóëà, é ñêðîí³ éîìó âæå çàë³çî ïðîáèëî. “Ãîðäèìè ìîæåø ñëîâàìè ç ãåðî¿â òåïåð ãëóçóâàòè. Â³äïîâ³äü öå â³ä ïîëîíåíèõ äâ³÷³ ôðàê³éö³â ðóòóëàì”. Òàê ïðîìîâèâ Àñêàí³é. À òåâêðè âñ³ êëèêíóëè ðàçîì,– Ðàä³ñòü ñâîþ âèÿâëÿþòü, â³äâàãó äî íåáà ï³äíîñÿòü. Â ÷àñ òîé ³ç ãîðí³õ åô³ðó âèñîò Àïîëëîí êó÷åðÿâèé Çâåðõó âñå â³éñüêî àâçîíñüêå é òðîÿíñüê³ óêð³ïëåííÿ áà÷èâ, Ñèäÿ÷è â õìàð³, ³ òàê äî ²óëà-çâèòÿæöÿ îçâàâñÿ: “Ùàñòåí áóäü ç ïîäâèãîì ïåðøèì, – äî ç³ð öå äîðîãà, þíà÷å, Áîæèé ïîòîìêó ³ ïðåäêó áîã³â. Ïî ïðàâó âñ³ â³éíè, Ò³, ùî ¿õ äîëÿ ç³øëå Àññàðàêà ïîòîìñòâó, çàê³í÷èòü Ìèð ñïðàâåäëèâèé. Òåáå íå âì³ñòèòü óæå Òðîÿ”. Öå ìîâèâ, ² ç ïîíàäõìàðíèõ çë³òàº âèñîò, ³, ðîçâ³ÿâøè ïëèííèé Ïîäóâ, ëåòèòü äî Àñêàí³ÿ, ïîñòàòü ñâîþ íà ñòàðîãî Áóòà çì³íèâøè. Òîé ó Àíõ³ñà äàðäàíñüêîãî ïåðøå Áóâ çáðîºíîñöåì ³ ñòîðîæåì â³ðíèì, à ïîò³ì â îï³êó Äàâ éîìó áàòüêî Àñêàí³ÿ. Éøîâ Àïîëëîí, äî ñòàðîãî 650 Çîâñ³ì ïîä³áíèé ³ç ãîëîñó é áàðâè îáëè÷÷ÿ; ÷óïðèíà Ñèâà ó íüîãî òà çáðîÿ ïîáðÿçêóº ãð³çíî íà íüîìó; É öèìè ñëîâàìè îçâàâñü äî ïàëêîãî äóøåþ ²óëà: “Ñèíó Åíåÿ, òîãî óæå äîñèòü, ùî òè ç ñâîãî ëóêà Âáèâ òàê áåçêàðíî Íóìàíà; ñëàâó öþ ïåðøó âåëèêèé Áîã Àïîëëîí óñòóïèâ òîá³ é çáðî¿ òâî¿é áîãîð³âí³é Íå ïîçàâèäóâàâ; äàë³ æ, ì³é õëîï÷å, â â³éíó íå ì³øàéñÿ”. Ìîâèâøè öå, Àïîëëîí óðâàâ ñâîº ñëîâî, ³ âèãëÿä Ñêèíóâ ëþäñüêèé, ³ äàëåêî ó õìàð³ ëåãåíüê³é ðîçïëèâñÿ.

Áîãà âï³çíàëà äàðäàíñüêà äðóæèíà ³ çáðîþ áîæèñòó, Â÷óëè óñ³, ÿê áðÿæ÷àâ ñàãàéäàê íà â³äõîä³, òîæ çã³äíî Ç Ôåáîâèì ñëîâîì ÿñíèì Àñêàí³ÿ â á³é íå ïóñêàþòü, Õî÷ çàïàëèâñü â³í äî íüîãî. Ñàì³ æ ïîâåðòàþòüñÿ â ñ³÷ó É íà íåáåçïåêó ö³ëêîì î÷åâèäíó æèòòÿ íàðàæàþòü. Îêëèê äî áîþ íà øàíöÿõ ëóíàº âçäîâæ ö³ëîãî ìóðó, Ëóêè òóã³ íàïèíàþòü, ó ïðàù íàòÿãàþòü ðåì³ííÿ, Ñòð³ëàìè âñòåëþþòü çåìëþ, øîëîìè é ùèòè â³ä óäàð³â Äçâ³íêî ëóíàþòü, ñòðàøíà áîðîòüáà ðîçãîð³ëàñü. Òàê çëèâà

680

Публій Вергілій Марон Ç çàõîäó çåìëþ ñ³÷å, êîëè Êîçåðîã äîùîâèòèé Ñõîäèòü íà íåá³, ÷è ãðàä, ùî ïîñèïëåòüñÿ â õâèë³ ìîðñüê³¿ Ç õìàð, êîëè ãð³çíèé Þï³òåð ³ç ï³âäíÿ æåíå áóðóíàìè Áóðþ ç äîùàìè ³ õìàðè îáòÿæåí³ ðâå íà âèñîòàõ. Ïàíäàð òà Á³ò³é, ñèíè Àëêàíîðà ³ç ²äè, – ²åðà Â ãà¿ Þï³òåðà ¿õ ë³ñîâà ïîðîäèëà, – îáèäâà, Ìîâ ò³ ÿëèíè, ìîâ ãîðè â ¿õ ð³äí³ì êðàþ, â³ä÷èíèëè Áðàìó, ÿêó ¿õ âîæäü íàêàçàâ ñòåðåãòè ¿ì, ³ â ìóðè Âîðîãà ïðîñÿòü, áî íàäòî â ñâî¿ âîíè â³ðèëè ñèëè. Â áðàì³ æ ñàì³ âîíè ñïðàâà ³ çë³âà, ìîâ áàøòè âèñîê³, Ñòàëè, çàêóò³ â çàë³çî, íà ãîëîâàõ ãðåáåí³ äîâã³ ßñí³ñòþ ñÿþòü ó íèõ. Òàê îáàá³÷ ð³÷îê ìíîãîâîäèõ Íàä óçáåðåææÿìè Ïàäó ÷è òî íàä Àòåñ³ñîì ìèëèì, Äâà âèñî÷åíí³ äóáè ñâî¿ ÷îëà äî íåáà ï³äíîñÿòü Â êó÷åðÿõ áóéíîãî ëèñòÿ ³ ãîðäî âåðøèíàìè ìàþòü. Ùîéíî ðóòóëè äî ìóð³â òèõ â³ëüíèé ïîáà÷èëè äîñòóï, Çàðàç æå âòîðãëèñü: Êâåðöåíò ³ Àêâ³êóë, ó çáðî¿ õîðîø³é, Òìàð çàïîâçÿòëèâèé, Ãåìîí, ñèí Ìàðñà, ³ äàë³ çà íèìè Ö³ë³ êîëîíè. Òà òóò æå àáî âñ³ íàçàä ïîâò³êàëè, ×è íà ïîðîç³, ó áðàì³ ñàì³é, ³ç æèòòÿì ðîçïðîùàëèñü. Ùå òîä³ äóæ÷å â âîðîæèõ ñåðöÿõ ðîçãîð³ëîñü çàâçÿòòÿ. Âæå ïîçá³ãàëèñü íà ì³ñö³ öüîìó ³ òðîÿíö³ þðáîþ, Âæå îêî â îêî äî áîþ ñòàþòü ³ éòè äàë³ äåðçàþòü. Òóðíó, âîæäåâ³, ùî âåñü àæ øàë³â ó áîþ é çâ³äóñþäè Âîðîãà ãíàâ, äîíåñëè, ùî íîâó òîé çàâàðþº ñ³÷ó É áðàìó â³äêðèòó ëèøèâ. Â³í êèäàº á³é ðîçïî÷àòèé ², çàïàëèâøèñÿ ãí³âîì âåëèêèì, á³æèòü ó äàðäàíñüêó Áðàìó, äî ãîðäèõ áðàò³â. ², êèíóâøè ñïèñîì, íàéïåðøå Âáèâ Àíò³ôàòà, ùî ïåðøèé éîìó íàâèíóâñü (öå ô³âàíêè ² Ñàðïåäîíà âåëüìîæíîãî ñèí áóâ íåïðàâîãî ëîæà). Ïåðåëåò³â ó ïîâ³òð³ ïðîçîðîìó ñïèñ ³òàë³éñüêèé, Ëåãêî ïðîáèâ ñòðàâîõ³ä ³ ä³éøîâ àæ ï³ä ãðóäè âèñîê³; Ç ÷îðíî¿ ðàíè ãëèáîêî¿ ðèíóëà ñï³íåíà õâèëÿ ² ðîç³ãð³ëà çàë³çî, ùî âñòðÿãëî â ëåãåí³. Ðóêîïàø Ïîò³ì óáèâ â³í Ìåðîïà, çà íèì Åð³ìàñà, é Àô³äíà, É Á³ò³ÿ âáèâ, â êîãî î÷³ ãîð³ëè ³ ñåðöå ïàëàëî. Ò³ëüêè íå ñïèñîì, – áî ñïèñîâ³ Á³ò³é æèòòÿ íå â³ääàâ áè, – À ôàëàðèêà âàæêà, ç³ ñâèñòîì çàïóùåíà êîëîì, Âëó÷èëà, ìîâ áëèñêàâèöÿ, éîãî. Í³ ïîäâ³éíà âîëîâà Øêóðà, í³ ïàíöèð íàä³éíèé ç ëóñêè çîëîòî¿ â äâà øàðè Çäåðæàòü ¿¿ íå ìîãëè; ïîâàëèëîñÿ ò³ëî âåëèêå; Ãëóõî çåìëÿ çàñòîãíàëà, ³ ùèò çàáðÿæ÷àâ âåëè÷åçíèé. Â Áàÿõ åâáåéñüêèõ ñòîâï êàì’ÿíèé òàê ïàäàº ÷àñîì;

700

681

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ç áðèë éîãî ñêëàëè âåëèêèõ ³ â ìîðå ïîñòàâèëè ì³öíî. Çãîäîì òîé âàëèòüñÿ ñòîâï, îñ³äàº, â ãëèá³íü ïîõèëèâøèñü, Ìîðå êëåêî÷å íàä íèì, ³ ÷îðíèé ï³ñîê ï³äïëèâàº. Ãóðêîòîì çðóøåí³ öèì, òðåìòÿòü ³ Ïðîõ³òà âèñîêà, ² ²íàð³ìè îñíîâà êàì³ííà, ÿêà ³ç ãðîìîõêî¿ Âîë³ Þï³òåðà ëîæåì òâåðäèì Ò³ôåºâ³ ñòàëà. Òóò-òî ëàòèíöÿì îäâàãè ³ ñèëè äîäàâ ñèëüíîçáðîéíèé Ìàðñ ³ â ñåðöÿõ ¿õ çàâçÿòòÿ çáóäèâ, à íà òåâêð³â Óòå÷ó É ÷îðíèé â³í Îñòðàõ íàâ³ÿâ. Ñþäè ïîçá³ãàëîñü ¿õ ãóñòî ²çâ³äóñ³ëü, áî òóò ñêëàëàñÿ äîáðà äî áèòâè ìîæëèâ³ñòü. Áîã âîéîâíè÷èé âñòóïèâ ó ñåðöÿ ¿õ. Áî ÿê ïîáà÷èâ Ïàíäàð, ùî áðàò âæå çàãèíóâ ³ ùàñòÿ Ìîæå çì³íèòèñÿ é ñïðàâà ³íàêøå ìîãëà á îáåðíóòèñü, Âïåðøèñü ç âåëèêîþ ñèëîþ, áðàìó ñâî¿ìè ïëå÷èìà Êðóòèòü â çàâ³ñàõ ³ öèì áàãàòî ñâî¿õ â³äòèíàº, Â ëþò³ì áîþ ¿õ ëèøèâøè çà ìóðàìè; âî¿â âîðîæèõ Â³í çàìèêàº ç ñîáîþ é ïðèéìàº ¿õ íàïàä; áåçóìíèé, Â³í íå äîãëÿíóâ, ùî öàð ðóòóëüñüêèé â ñåðåäèí³ â³éñüêà Âäåðñÿ ñþäè ³ ñàì ñåðåä ìóð³â éîãî çàìèêàº, Íà÷å ìîãóòíüîãî òèãðà â áåççàõèñíó êèíóâ îòàðó. Áëèñíóëî ñâ³òëî íîâå ¿ì â³äðàçó ó â³÷³, ³ ãð³çíî Áðÿçíóëà çáðîÿ, ³ ãðåá³íü êðèâàâèé çàöâ³â íà øîëîì³, Ùèò çàñâ³òèâ áëèñêàâêàìè. Ï³çíàëè âîðîæå îáëè÷÷ÿ É ïîñòàòü éîãî âåëè÷åçíó Åíåºâ³ ëþäè é çëÿêàëèñü. Êèíóâñÿ ðàïòîì ìîãóòí³é Ïàíäàð ³, ïàëàþ÷è ãí³âîì Ëþòèì çà áðàòà ïîëåãëîãî, ñëîâîì òàêèì îá³çâàâñÿ: “Öå òóò íå öàðñüê³ ïîêî¿, ùî â â³í³ äàëà ¿õ Àìàòà, ² íå ïðèéìàº òóò Òóðíà ó áàòüê³âñüê³ ìóðè Àðäåÿ: Òàá³ð âîðîæèé òè áà÷èø, ³ çìîãè ó òåáå íåìàº Âèéòè â³äñ³ëü”. À Òóðí, óñì³õíóâøèñü, ñïîê³éíî ïðîìîâèâ: “Ùî æ, ïî÷èíàé, ÿêùî ìàºø â³äâàãó, ñòàâàé äî äâîáîþ, Ñêàæåø Ïð³àìîâ³, ùî ³ç Àõ³ëëîì ³ òóò òè çóñòð³âñÿ”. Òàê â³í ñêàçàâ. À òîé, íàïðóæèâøè âñþ ñâîþ ñèëó, Êèíóâ ñïèñîì ñóêóâàòèì ç êîðîþ íåçäåðòîþ. Ò³ëüêè Â³òåð â³éíóâ éîìó,– çëèíóëà äîíÿ Ñàòóðíà Þíîíà É â³ñòðÿ çâåðíóëà óá³ê, ³ ñïèñ çàñòðÿãàº ó áðàì³. “Çáðî¿ ò³º¿, ÿêó ìîÿ ñèëüíà òðèìàº ïðàâèöÿ, Òè íå óíèêíåø, áî ³íøèé º çáðî¿ ³ ðàíè âåðøèòåëü”. Ìîâèâ â³í òàê ³, ðàïòîì ï³äâ³âøèñü, ìå÷åì çàìàõíóâñÿ, 750 ² ðîçïàíàõàâ ÷îëî ïîì³æ ñêðîíü ïîñåðåäèí³ ñòàëëþ, É ñòðàøíî ðîçñ³ê éîìó ùåëåïè þí³, ³ùå áåçáîðîä³. Ãóê ïðîëóíàâ, àæ çåìëÿ ï³ä âàæêèì òÿãàðåì çàòðÿñëàñÿ. Ò³ëîì ç³â’ÿëèì ³ çáðîºþ, çëèòîþ ìîçêîì, íàêðèâ â³í Çåìëþ, âìèðàþ÷è; ð³âí³ ÷àñòèíè ïîâèñëè îáàá³÷:

682

Публій Вергілій Марон Ï³âãîëîâè ³ç îäíîãî ïëå÷à ³ ï³â ç äðóãîãî çâèñëî. Ïîðîçá³ãàëèñü óðîçò³÷ îõîïëåí³ ñòðàõîì òðîÿíö³; ², ÿêùî á çàðàç ïîäáàâ ïåðåìîæåöü ïðî òå, ùîá ç³ðâàòè Çàñóâ ðóêàìè ³ äðóç³â ïóñòèòè êð³çü áðàìó, òî áóâ áè Äåíü öå îñòàíí³é â³éíè äëÿ íàðîäó. Òà êðîâ³ æàäîáà ² áîæåâ³ëüíî¿ ëþò³ øàëåíñòâî âïåðåä éîãî ãíàëè Íà âîðîã³â. Çàðàç äîãíàâ â³í Ôàëåðà ³ Ã³ãà ³ ¿ì â ï³äêîë³íí³ Æèëè ï³äð³çàâ; ñïèñè ó íèõ âèðâàâ ³ êèíóâ ó ïëå÷³ Òèì, ùî ò³êàëè: Þíîíà äàº éîìó ñèëè é â³äâàãè. Ãàëà ³ùå â³í äîãíàâ ³ Ôåãåÿ, ùèò íàñêð³çü ïðîáèâøè, Ãàë³ÿ ³ Íîåìîíà, Àëêàíäðà é çà íèì Ïð³òàíåÿ; Ùå-áî íå çíàëè âîíè, ùî ñòàëîñü, ³ áèëèñü íà ìóðàõ. Äàë³ é Ë³íêåÿ, ùî éøîâ ïðîòè íüîãî ³ äðóç³â ùå êëèêàâ, Âáèâ, çàìàõíóâøèñü ³ç ïðàâîãî áîêó ìå÷åì ³ íà ìóðè Ñïåðøèñü, òàê çáëèçüêà ðàç ò³ëüêè ðóáíóâ â³í, ùî ðàçîì ç øîëîìîì ² ãîëîâà ïîêîòèëàñü äàëåêî. À ïîò³ì Àì³êà Âáèâ â³í, ìèñëèâöÿ íà çâ³ð³â, ùî êðàùå í³õòî íå çóì³â áè Ñòð³ëè íàìàçàòü ðóêîþ, îòðóòîþ çáðî¿òü çàë³çî. É Êë³ò³ÿ, ñèíà Åîëà, é Êðåòåÿ – ìóç äðóãà óáèâ â³í, Òîãî Êðåòåÿ, ùî ç ìóçàìè â ò³ñí³é æèâ äðóæá³; íà ñåðö³ Çàâæäè ï³ñí³ â íüîãî, é ñòðóíè ëèø ñòðî¿â áè â³í íà ê³ôàð³, Çàâæäè ñï³âàâ áè ïðî êîí³, ïðî çáðîþ, ìóæ³â ³ ïðî áèòâè. Âðåøò³, òåâêð³éñüê³ âîæä³, ÿê ïî÷óëè, ùî ¿õí³õ òàì ð³æóòü, Ïîïðèá³ãàëè Ìíåñòåé ³ çàâçÿòèé Ñåðåñò, ³ îò áà÷àòü, Ùî òîâàðèñòâî ò³êàº, à âîðîã âñåðåäèí³ â ìóðàõ. Òàê òîä³ êëè÷å Ìíåñòåé: “Ãåé, êóäè âè ò³êàºòå, äå ùå Ìóð³â øóêàºòå, äå ùå òàì øàíö³ âè ìàºòå, äðóç³? Ìóæ ëèø îäèí, ãðîìàäÿíè, ³ çàìêíåíèé â âàøèõ æå ìóðàõ, Çì³ã çàïîä³ÿòè â ì³ñò³ òàêó ð³çàíèíó áåçêàðíî; Ñò³ëüêè íàéêðàùèõ ³ç-ïîì³æ þíàöòâà â³í âèñëàâ äî Îðêà! Í³ áàòüê³âùèíè íåùàñíî¿ é äðåâí³õ áîã³â âàì íå æàëêî, Àí³ Åíåÿ âåëèêîãî âàì, áîÿãóçè, íå ñîðîì?” Öèìè ñëîâàìè âîíè çàïàëèëèñÿ, ñèëè íàáðàëè É ëàâîþ ñòàëè ì³öíîþ. À Òóðí òîä³ ìóñèâ ïîâîë³ Ç áîþ âñòóïèòèñü, äî ð³÷êè ïîäàâñü â³í, äî ì³ñöÿ, äå õâèëÿ Áåðåã îòî÷óº. Ç êðèêîì ãó÷íèì ùå çàâçÿò³øå ñòàëè Òåâêðè, âñå â³éñüêî ñòÿãíóâøè, íà íüîãî òîä³ íàïàäàòè. Òàê, íà÷å ãð³çíîãî ëåâà çáðîéíà þðáà îòî÷èëà; Ç ëÿêó â³í ñòàâ çàäêóâàòü, ïîçèðàþ÷è ëþòî ³ çëîáíî, Íå äîçâîëÿþòü-áî ãí³â ³ äîáëåñòü éîìó â³äñòóïàòè, ² íàñòóïàòè íå ãîäåí, õî÷ äóæå òîãî â³í õîò³â áè, – Çáðîÿ âîðîæà é ìóæ³ íà çàâàä³. ² Òóðí òàê æå ñàìî, Çâ³ëüíà, âàãàþ÷èñü, âñå â³äñòóïàº, ïàëàþ÷è ëþòòþ,

683

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Íàâ³òü äâà ðàçè â³í êèäàâñÿ â ëàâè âîðîæ³ ³ äâ³÷³ 800 Ãíàâ ÷åðåç òàá³ð çàãîíè ðîçáèò³, é âîíè óò³êàëè. Ç òàáîðó ö³ëîãî øâèäêî, îäíàê, ïîçá³ãàëèñÿ ðàçîì Íà îäíîãî âñ³, ³ íàâ³òü Þíîíà, Ñàòóðíîâà äîíüêà, Ñèëè äîäàòü íå çìîãëà éîìó, – ç íåáà Þï³òåð ïîâ³òðÿì Âèñëàâ ²ð³äó ñêàçàòü, ùî ñêàðàº ñåñòðó, ÿêùî çàðàç Òóðí íå â³äñòóïèòü ³ç ìóð³â âèñîêîãî ãîðîäà òåâêð³â. Á³ëüøå íå ìîæå þíàê ùèòîì óæå îï³ð ÷èíèòè, Áî æ ó ïðàâèö³ â³í ñèëè íå ìàº, óæå çâ³äóñþäè Ñòð³ëè éîãî çàñèïàþòü. Íà ñêðîíÿõ ó íüîãî îïóêëèé Äçâîíèòü øîëîì áåç óñòàíêó, ³ êîâàíà ì³äü â³ä êàì³ííÿ Ãíåòüñÿ, ãðåáåí³ çáèò³ ³ ùèòó íå ñòðèìàòü óäàð³â. Òåâêðè æ òèì ÷àñîì ñïèñàìè âæå ñèïëþòü ïîäâ³éíî, ³ ïåðøèé Ç íèìè Ìíåñòåé ãðîìîíîñíèé. Ñò³êàº ïî ö³ëîìó ò³ë³ Ï³ò, ùî é äèõíóòè íå ìîæíà, é ïîòîêîì ñïëèâàº ñìîëèñòèì; Â³ääèõ îñëàáëèé âæå ëåäâå ï³äíîñèòü çíåñèëåí³ ãðóäè. Â ïîâí³é çáðî¿ òîä³ ó ð³êó ñòð³ìãîëîâ â³í ñòðèáàº: Â æîâòó ñâîþ ãëèáèíó òå÷³ÿ ïðèéíÿëà éîãî çðàçó, ² ï³äíÿëà íà ëàã³äí³¿ õâèë³, é â³ä êðîâ³ îáìèëà, É, ïîâåñåë³ëîãî, çíîâó äî äðóç³â éîãî ïîâåðíóëà. ÊÍÈÃÀ ÄÅÑßÒÀ Þï³òåð ñêëèêàº ðàäó áîã³â, íà ÿê³é ìàðíî íàìàãàºòüñÿ ïîìèðèòè Þíîíó ç Âåíåðîþ ³ òîìó âîë³º çà êðàùå â³ääàòè ïîä³¿ íà âîëþ äîë³. Ðóòóëè çíîâó íàïàäàþòü íà òðîÿíö³â. Âñòóïèâøè â ñîþç ç åòðóñüêèì âîºíà÷àëüíèêîì Òàðõîíîì, Åíåé ïîâåðòàºòüñÿ íà òðèäöÿòè êîðàáëÿõ ç ÷èñëåííèìè â³éñüêàìè ñîçíèê³â. Ðóòóëè ÷èíÿòü éîìó æîðñòêèé îï³ð. Àñêàí³é ðîáèòü âèëàçêó ³ ç’ºäíóºòüñÿ ç â³éñüêàìè ñâîãî áàòüêà. Òóðáóþ÷èñü äîëåþ Òóðíà, Þíîíà â³äâîäèòü éîãî ç áèòâè â ì³ñòî Àðäåþ. Òèì ÷àñîì ó á³é âñòóïàº Ìåçåíö³é ³ ÷èíèòü âåëèê³ ñïóñòîøåííÿ â ëàâàõ òðîÿíö³â òà åòðóñê³â. Ê³íåöü ê³íöåì Åíåé óáèâàº éîãî òà éîãî ñèíà Ëàâñà, ³ ïåðåìîãà çàëèøàºòüñÿ çà òðîÿíöÿìè. ÊÍÈÃÀ ÎÄÈÍÀÄÖßÒÀ Åíåé ñïîðÿäæóº òðîôåé â ïàì’ÿòü ïåðåìîãè íàä Ìåçåíö³ºì ³ ðàçîì ³ç çäîáè÷÷þ òà ïîëîíåíèìè â³äñèëàº ò³ëî Ïàëëàíòà äî éîãî áàòüêà Åâàíäðà. Òèì ÷àñîì ïðèõîäÿòü ïîñëè â³ä Ëàòèíà ïðîñèòè â Åíåÿ ïåðåìèð’ÿ äëÿ ïîõîðîíó âáèòèõ. Îáèäâ³ ñòîðîíè ðîçïàëþþòü áàãàòòÿ ³ õîâàþòü óáèòèõ. Âèðÿäæåí³ ëàòèíÿíàìè äî Ä³îìåäà ïîñëè âåðòàþòüñÿ ç â³äìîâîþ äîïîìîãòè ¿ì. Öàð Ëàòèí ãîòîâèé ïðîñèòè Åíåÿ ïðî ìèð, àëå Òóðí âèñòóïàº ïðîòè öüîãî. Â öåé ÷àñ Åíåé ç â³éñüêîì ï³äõîäèòü äî ì³ñòà Ëàâðåíòà, ëàòèíÿíè ÷èíÿòü éîìó îï³ð. Òóðí ïîñèëàº íàçóñòð³÷ òðîÿíöÿì Ìåññàïà ³ Êàì³ëëó ç ê³ííîòîþ, à ñàì ãîòóº ïðîòè Åíåÿ çàñàäó. Êàì³ëëà â áîþ ÷èíèòü ïîäâèãè, àëå ãèíå â³ä Àðóíòà, ÿêîãî çãîäîì, çà âêàç³âêîþ Ä³àíè, óáèâàº í³ìôà Îï³ÿ. Ðóòóëè áåçëàäíî ò³êàþòü äî ì³ñòà. Íàñòàº í³÷, ³ îáèäâ³ ñòîðîíè óêð³ïëþþòü ñâî¿ òàáîðè.

684

Публій Вергілій Марон Ñõîäèòü òèì ÷àñîì Àâðîðà, ãëèá³íü Îêåàíó ëèøèâøè. Õî÷ ó Åíåÿ æóðáà íà óì³, ùîá áóâ ÷àñ ïîõîâàòè Äðóç³â, ³ ïîõîðîí öåé éîãî ñåðöå òóðáóº, îá³òè Çà ïåðåìîãó áîãàì â³í ñêëàäàº. Ëèøå çàñâ³òàëî, Â³í íà âåðøèí³ Êóðãàíà ïîñòàâèâ âåëèêîãî äóáà, Ã³ëëÿ îáòÿâøè, ³ çáðîþ ÿñíó íàä³âàº íà íüîãî, ²ç ïîëêîâîäöÿ Ìåçåíö³ÿ çíÿòó: äëÿ òåáå òðîôå¿, Áîæå âåëèêèé â³éíè. Çàêëàäàº íà íüîãî â³í ãðåáí³, Êðîâ’þ îáàãðåí³, ðåøòêè ñïèñ³â éîãî òåæ ïðèêð³ïëÿº; Ïàíöèð âäÿãàº, äâ³÷³ ïî ø³ñòü ðàç ó áèòâàõ ïðîáèòèé; Çë³âà ïðèâ’ÿçóº ùèò ì³äÿíèé, ÷åðåç øèþ çàâ³ñèâ Ìå÷, âåñü ó êîñò³ ñëîíîâ³é. ² òàê òð³óìôóþ÷èõ äðóç³â (Áî îòî÷èëà éîãî âñÿ ãðîìàäà âîæä³â) çàêëèêàº: “Çðîáëåíî ä³ëî âåëèêå, ãåðî¿, – ãåòü âñÿêó òðèâîãó, Ùî áóäå äàë³. Îñü çáðîÿ ³ç âëàäàðÿ ãîðäîãî çíÿòà, Æåðòâà ïåðâèííà: òàêèì-áî ³ç ðóê ìî¿õ âèéøîâ Ìåçåíö³é. Íèí³ íàì øëÿõ äî öàðÿ âæå é äî ì³ñòà Ëàòèíà â³äêðèòî. Çáðîþ ãîòóéòå â äóø³, ïðîâàäüòå â³éíó ó íàä³¿, Ùîá, ÿê áîãîâå íàì çíàê ïîäàäóòü, âñ³ì ï³ä ïðàïîðîì ñòàòè É ç òàáîðó âèâåñòè ìîëîäü, íå ãàÿëèñü áè ó áåçðàää³, Íå çàâàæàâ áè âàì ñòðàõ ³ íå ñòðèìóâàâ âàøó ð³øó÷³ñòü. Òîâàðèø³â ñâî¿õ ìåðòâ³ ò³ëà ó çåìë³ ïîõîâàéìî, – Öå ¿ì ºäèíà ïîøàíà óñ³ì â ãëèáèí³ Àõåðîíòó. Éä³òü æå, – ñêàçàâ â³í, – ³ â äóø³ ñëàâåòí³, ùî öþ áàòüê³âùèíó Êðîâ’þ äëÿ íàñ ïîðîäèëè, îñòàííüîþ äàííþ âøàíóéòå; É ïåðåäóñ³ì ó ñêîðáîòíå Åâàíäðîâå ì³ñòî ïîøë³ìî Ò³ëî Ïàëëàíòà òîãî, ùî äîáëåñò³ ïîâíîãî íèí³ ×îðíà çàáðàëà ãîäèíà é â ìîãèë³ ñóìí³é îñåëèëà”. Òàê ïðîìîâëÿº êð³çü ñëüîçè é çâåðòàº õîäó äî ïîðîã³â, Äå ñòîðîæèâ ïîêëàäåíå ò³ëî Ïàëëàíòà áåçäóøíå Â³êîì ñòàðèé âæå Àêîéò, ùî â Åâàíäðà, ãåðîÿ ç Ïàððàçè, Áóâ çáðîºíîñöåì êîëèñü, à òåïåð, ó íåùàñíó ãîäèíó, Ç æóðíèì ÷óòòÿì ïðîâîäæàòè ñâîéîãî ³øîâ âèõîâàíöÿ. ×åëÿäü óñÿ ³ òðîÿíö³ þðáîþ éîãî îòî÷èëè ² ³ë³àäè ñìóòí³, ðîçïóñòèâøè çà çâè÷àºì êîñè. Ò³ëüêè Åíåé óâ³éøîâ ó ê³ìíàòó âèñîêó, ÿê çðàçó æ Ëåìåíò çíÿëè àæ äî íåáà âîíè, á’þ÷è ñåáå â ãðóäè. Ñïîâíèëàñü òóãîþ öàðñüêà îñåëÿ é ïëà÷åì æàë³ñëèâèì. Ùîéíî ïîáà÷èâ Åíåé Ïàëëàíòà ëèöå ñí³æíî-á³ëå É ãîëîâó, ñïåðòó íà ïîñò³ëü, ³ â ãðóäÿõ þíàöüêèõ øèðîêó Ðàíó â³ä â³ñòðÿ ñïèñà ³òàë³éñüêîãî, ðèíóëè â íüîãî Ñëüîçè, é â³í ìîâèâ: “Þíà÷å ñåðäåøíèé, òî äîëÿ, âñì³õíóâøèñü Ùàñòÿì ìåí³, íå äàëà, ùîá òè öàðñòâî ìîº õî÷ ïîáà÷èâ, Ùîá ïåðåìîæöåì ïî¿õàâ äî îò÷îãî äîìó. Íå ö³-áî

685

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ß îá³öÿíêè ïðî òåáå Åâàíäðîâ³ äàâ íà â³äõîä³, Áàòüêó òâîºìó, êîëè â³í, îáíÿâøè ìåíå, ó ö³ çåìë³ Ñëàâ áóäóâàòè âåëèêó äåðæàâó ³ çãàäóâàâ ÷óéí³ñòü Â ñòðàõó çà òåáå, ùî âîðîã – íåùàäíèé, ùî á³é ³ç öèì ïëåì’ÿì Áóäå çàâçÿòèé. Òåïåð â³í ó ìàðí³é íàä³¿ îá³òè, Ìîæå, ñêëàäàº áîãàì ³ ìíîæèòü íà â³âòàð³ æåðòâè. Ìè æ þíàêîâ³ ïîìåðëîìó, ùî âæå í³÷îãî íå âèíåí Âëàä³ íåáåñí³é, ó ñìóòêó ïóñòó öþ ñêëàäàºìî øàíó. Áàòüêó íåùàñíèé, ïîáà÷èø òè ïîõîðîí ñèíà æîðñòîêèé! Îñü âèãëÿäàòèìå ÿê íàø îòîé ïîâîðîò òð³óìôàëüíèé, 50 Ùî òè íà íüîãî ÷åêàâ! Îñü âåëèê³ ìî¿ ñïîä³âàííÿ! Òà íå ïîáà÷èø, Åâàíäðå, ùîá âò³ê â³í ó ðàíàõ ãàíåáíèõ, Íå çàæàäàºø æîðñòîêî¿ êàðè, áî ñèí âðÿòóâàâñÿ. Ãîðå ìåí³! Ñê³ëüêè òðàòèø, Àâçîí³º, é òè, ì³é ²óëå!” Òàê â³í, çàïëàêàâøè, ò³ëî íåùàñíå íàêàçóº âçÿòè, É òèñÿ÷ó âèáðàâ ãåðî¿â íàéêðàùèõ ³ç ö³ëîãî â³éñüêà, Ùîá â³ääàëè ó ïîõîä³ îñòàííþ ïîøàíó ³ ñëüîçè Áàòüêîâ³ ùîá âøàíóâàëè; öå ìàðíà óò³õà â âåëèê³ì Ñìóòêó, àëå íåùàñëèâîìó áàòüêó íàëåæíà. Îäí³ ç íèõ Øâèäêî ïëåò³íêó ïëåòóòü, ì’ÿê³ óëàøòîâóþòü ìàðè, Ç ïðóòòÿ ãíó÷êîãî ñïë³òàþ÷è ¿õ ³ äóáîâîãî â³òòÿ, É ï³äíÿòå âèñîêî âãîðó ã³ëêàìè îò³íþþòü ëîæå, É òóò æå, íà ç³ëëÿì óêðèò³é ïîñòåë³, ïîìåðëå þíàöüêå Ò³ëî êëàäóòü îáåðåæíî, ÿê êâ³òêó, ùî ç³ðâóòü ä³âî÷³ Ïàëüö³ – ÷è í³æíó ô³àëêó, ÷è öâ³ò ã³àöèíòó, ùî êëîíèòü Ãîëîâó é ùå àí³ áëèñêó íå âòðàòèâ, í³ ñâ³æîñò³ íàâ³òü, Ìàòè æ çåìëÿ âæå í³ ñèëè éîìó íå äàº, í³ ïîæèâè. Âèí³ñ äâ³ øàòè Åíåé, ³ çëîòîì, ³ ïóðïóðîì øèò³; Ò³, ùî, ðàä³þ÷è ç ïðàö³ ñâîº¿, Ä³äîíà ñ³äîíñüêà Çà äàâíèíè ùå êîëèøíüî¿ âëàñíèìè òêàëà ðóêàìè ² çîëîòèìè íèòêàìè äëÿ íüîãî ìåðåæàëà í³æíî. Ç íèõ â³í â îäíó þíàêà îäÿãíóâ, òàê îñòàííþ ïîøàíó Â³ääàþ÷è éîìó â ñìóòêó, à êó÷åð³ â äðóãó îêóòàâ, Ìàþ÷è âñå öå ñïàëèòè. Êð³ì öüîãî, áàãàò³ òðîôå¿ Áèòâè ëàâðåíòñüêî¿ âçÿâøè, âåçòè òó íàêàçóº çäîáè÷ Â äîâãîìó ðÿä³. Äîäàâ ³ ò³ êîí³, ³ çáðîþ, ùî âçÿâ ¿õ Â âîðîãà â³í ó áîþ. Êàæå, ðóêè íà ïëå÷àõ çâ’ÿçàòè Òèì, ùî ¿õ â æåðòâó äëÿ ò³íåé ïðèíîñèòè ìàëè ³ êðîâ³ Ç íèõ íàòî÷èòè, ùîá íåþ áàãàòòÿ ñêðîïèòè. Âîæäÿì æå Êàæå îáðóáêè íåñòè, îäÿãíåí³ â çáðîþ âîðîæó Ç çàïèñîì, õòî ç âîðîã³â ìàâ öþ çáðîþ. Âåäóòü ³ Àêîéòà: Éäå, áåçòàëàííèé, ïîõèëåíèé â³êîì, ³ á’º êóëàêàìè Â ãðóäè, à í³ãòÿìè âèä ñâ³é ïîòâîðèòü; âàëÿºòüñÿ äîë³, Âïàâøè âñ³ì ò³ëîì íà çåìëþ. À ñë³äîì âåäóòü êîë³ñíèö³,

686

Публій Вергілій Марон Êðîâ’þ ðóòóëüñüêîþ ãóñòî îáëèò³. ² òóò æå, çà íèìè, Ê³íü áîéîâèé âèñòóïàº, Åòîí, áåç ñâîãî îáëàäóíêó, É êîòÿòüñÿ êðàïëÿìè ñëüîçè ó íüîãî. Íåñóòü ó ïîõîä³ Ñïèñ ³ øîëîì, à ³íøó âñþ çáðîþ âçÿâ Òóðí-ïåðåìîæåöü. Äàë³ éäå â³éñüêî ñóìíå – ³ òåâêðè, é ò³ððåíö³, é àðêàäö³, Çáðîþ ñïóñòèâøè äîäîëó. Êîëè öåé ïîõ³ä òîâàðèñòâà Äàë³ ï³øîâ, òî Åíåé çóïèíèâñÿ é, ç³òõíóâøè, ïðîìîâèâ: “Çâ³äñè íà ³íø³ íàñ ñëüîçè ò³ ñàì³ ãð³çí³ çàêëèêàþòü Ñóäüáè â³éíè,– âèòàé ïîâ³ê-â³êè, âåëèêèé Ïàëëàíòå, Äðóæå, íàâ³êè ïðîùàé!” ² á³ëüø íå ñêàçàâøè í³ ñëîâà, Â³í âèðóøàº é äî ìóð³â âèñîêèõ, ó òàá³ð, â³äõîäèòü. 100 Ç ì³ñòà Ëàòèíà é ïîñëè âæå ïðèéøëè ³ç ìàñëèíîâèì â³òòÿì, Ëàñêè áëàãàþòü, ùîá ìåðòâ³ ò³ëà, ÿê³ âñþäè ïî ïîëþ, Âáèò³ çàë³çîì, ëåæàëè, â³ääàâ ³ äîçâîëèâ ïîêëàñòè ¯õ ó ìîãèëó; ç ïîáèòèìè é òèìè, ùî ñâ³òó íå áà÷àòü, Áîþ íåìàº. Õàé òèõ ïîùàäèòü, ùî íå òàê-òî äàâíî ùå Äðóçÿìè çâàâ ³ òåñòÿìè. À äîáðèé Åíåé íà öåé äîçâ³ë Çãîäèâñÿ ðàäî, áî ïðîñÿòü ïðî ðå÷³ âàæëèâ³, é äîáàâèâ Ñëîâî òàêå: “Ùî çà äîëÿ ïîãàíà, ëàòèíö³, â â³éíó öþ Âïëóòàëà âàñ, ³ íå õî÷åòå ç íàìè âè â ïðèÿçí³ æèòè? Ïðîñèòå ìèðó âè â ìåíå äëÿ ìåðòâèõ, ùî Ìàðñ ïîäîëàâ ¿õ? Ìèðó-áî ÿ ³ æèâèì íå â³äìîâëþ, é ñþäè íå ïðèéøîâ áè, Äîëÿ ÿêáè íå âêàçàëà öå ì³ñöå ìåí³ ³ îñåëþ, – ß íå âîþþ ³ç âàøèì íàðîäîì. À äðóæáó ì³æ íàìè Öàð âàø â³äêèíóâ, âîë³âøè äîâ³ðèòèñü Òóðíîâ³é çáðî¿. Êðàùå, ùîá Òóðí òà áóâ ñàì ïðèñóäèâ ñåáå ñìåðò³ æàõëèâ³é. À ÿê áàæàº ñâîºþ ðóêîþ â³éíó çàê³í÷èòè, Õî÷å â³í òåâêð³â ïðîãíàòü, õàé ç³ ìíîþ ïîì³ðÿº çáðîþ. Áóâ áè ³ç íàñ ó æèâèõ ëèøå òîé çàëèøèâñÿ, êîòðîìó Áîã ³ éîãî ñàìà ìóæí³ñòü æèòòÿ äàðóâàëè á. Òåïåð æå Éä³òü ³ âîãîíü ï³äêëàä³òü ï³ä ò³ëà ãðîìàäÿí áåçòàëàííèõ”, – Ìîâèâ Åíåé. À âîíè, çà÷óäîâàí³ äóæå, ìîâ÷àëè É ïåðåãëÿäàëèñÿ ëèø ì³æ ñîáîþ. Àæ Äðàíê ñòàðîäåííèé, Òîé, ùî þíîãî Òóðíà íåíàâèä³â çäàâíà ³ çàâæäè Áóâ éîìó âîðîã, ïî÷àâ, ðîçêðèâøè óñòà, ãîâîðèòè: “Ìóæó òðîÿíñüêèé, âåëèêèé ó ñëàâ³ ñâî¿é ³ ùå á³ëüøèé Â çáðî¿ çâèòÿæí³é! ßêèìè òåáå ïîõâàëàìè äî íåáà Ìàþ ï³äíîñèòè? Ç ÷îãî ìåí³ äèâóâàòèñÿ á³ëüøå – ²ç ñïðàâåäëèâîñò³, ç ïîäâèã³â ðàòíèõ? Äî ð³äíîãî ì³ñòà Ïåðåäàìî âñå öå âäÿ÷íî, é òåáå, ÿê ëèø äîëÿ äîçâîëèòü, Ïîãîäèìî ³ç Ëàòèíîì-öàðåì. Õàé Òóðí ïîøóêàº ²íøî¿ ñï³ëêè äëÿ ñåáå. ² íàâ³òü íà ïëå÷àõ íîñèòè Êàì³íü òðîÿíñüêèé ïðèºìíî íàì áóäå ³ ñòàâèòè ìóðè Äîëåþ ñóäæåí³”. Òàê â³í ïðîìîâèâ, ³ âñ³ äàëè çãîäó.

687

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Äâ³÷³ ïî ø³ñòü äí³â âîíè ïðèçíà÷àëè é ï³ä ìèðó ïîêðîâîì Âñóì³ø ³ òåâêðè, é ëàòèíö³ áåçïå÷íî ïî ãîðàõ õîäèëè. Ï³ä äâîºñ³÷íèì çàë³çîì äçâåíèòü óæå ÿâ³ð âèñîêèé, Òàì âèâåðòàþòü âæå ñîñíó, ùî íåáà âåðøêîì äîñÿãàº, Êåäðè ïàõó÷³ é äóáè áåçóïèííî êëèíàìè ëóïàþòü, ² ÿñåíè áåçóñòàíêó âîçàìè ñêðèïó÷èìè âîçÿòü. Â³ñòêà, ïðîòå, ïîëåò³ëà, ùîá ïåðø³é çâ³ñòèòè ïðî ãîðå Öå âåëè÷åçíå Åâàíäðà ³ ä³ì éîãî, é ì³ñòî é ïðî âñå öå Ïîâ³äîìëÿº. Öå Â³ñòêà òà ñàìà, ÿêà ùå íåäàâíî Ïðî ïåðåìîãó Ïàëëàíòà ó Ëàö³¿ âñ³õ ñïîâ³ùàëà. Âñ³ àðêàä³éö³ ïîá³ãëè äî áðàì ³, äðåâí³ì çâè÷àºì, Â ðóêè âçÿëè æàë³áí³ ñìîëîñêèïè,– ãîðèòü íà ïðîñòîð³ Äîâãîìó øëÿõ ³ îñâ³òëþº ïîëå øèðîêå. Íàâïðîòè Âèéøëè ôð³ã³éö³, á’þ÷è ñåáå â ãðóäè, é äî íèõ ïðèºäíàëèñü. Ùîéíî æ³íêè ¿õ ïðè âõîä³ äî ì³ñòà óçäð³ëè, â³äðàçó Ëåìåíòîì æàë³áíèì ì³ñòî íàïîâíèëè. Ñèëà í³ÿêà Çäåðæàòü Åâàíäðà òîä³ íå ìîãëà, ³ â þðáó â³í âì³øàâñÿ. 150 Ùîéíî Ïàëëàíòîâ³ ìàðè ïîêëàëè, ïðèïàâ äî íèõ, ã³ðêî Ïëàêàâ ³ ãëóõî ñòîãíàâ, àæ ãîëîñ êð³çü á³ëü òîé ïðîðâàâñÿ: “²íøó, Ïàëëàíòå, ñâîºìó òè áàòüêîâ³ äàâ îá³öÿíêó! Îáåðåæí³øå á æîðñòîêîìó Ìàðñîâ³ òè äîâ³ðÿâñÿ. Çíàâ ÿ, ùî ñëàâà íîâà, ó áèòâàõ íàéïåðøèõ çäîáóòà, Äóæå ñîëîäêà. Ã³ðêà îòà ïåðøà íàóêà þíàöüêà, É ïðîáà æîðñòîêà áëèçüêî¿ â³éíè. Àí³ ùèðèõ îá³ò³â, Àí³ áëàãàíü íå ïî÷óëè áîãîâå ìî¿õ. Îõ, ùàñëèâà Òè, íàéñâÿò³øà äðóæèíî ìîÿ, öüîãî äíÿ íå äîæèâøè É íå äî÷åêàâøèñÿ áîëþ òàêîãî. ß ë³ò ñâî¿õ ì³ðó Ïåðåñòóïèâ – áóâøè áàòüêîì, îñòàâñü ñèðîòîþ. Áîäàé æå Ñàì ÿ äî áîþ ï³øîâ ó òðîÿíñüê³ì ñîþç³, é ðóòóëè Êðàùå á ìåíå çàêîëîëè ñïèñàìè. ß ñàì áè çàãèíóâ, ² íå Ïàëëàíòà, ìåíå â ö³ì ïîõîä³ áóëè á ïðîâîäæàëè. Íå âèíóâàòèâ áè, òåâêðè, ÿ âàñ, í³ ñîþç òîé ³ç âàìè, Ùî éîãî ñêëàëè, í³ äðóæáó,– òàêà áóëà äîëÿ íàëåæíà Â³êó ìîãî. Ïðîòå, ÿê ñóäèëàñÿ ñìåðòü ïåðåä÷àñíà Ñèíîâ³, âò³õîþ áóäå õî÷ òå, ùî çàãèíóâ, ïîáèâøè Òèñÿ÷³ âîëüñê³â, ÿê òåâêð³â âîäèâ â³í ç áîÿìè íà Ëàö³é. Ñàì æå ÿ ïîõîðîí êðàùèé íå ì³ã áè òîá³ âëàøòóâàòè Òàê, ÿê öå ðîáèòü ïîáîæíèé Åíåé ³ ôð³ã³éö³ ìîãóòí³, Ç íèìè é ò³ððåíñüê³ âîæä³, é ö³ëå â³éñüêî. Âåëèê³ òðîôå¿ Ç òèõ, ùî ïðàâèöÿ òâîÿ ¿õ íà òîé ñâ³ò ïîñëàëà, ïðèíîñÿòü, Òè æ, ÿê âåëèêå îïóäàëî, Òóðíå, ó çáðî¿ ñüîãîäí³, Ïåâíî, ñòîÿâ áè, áóëè á ìè ëèø â³êîì ³ ñèëîþ ð³âí³. Íàùî, îäíàê, ÿ, íåùàñíèé, óòðèìóþ òåâêð³â â³ä áîþ? Éä³òü æå ó ïóòü ³ öàðåâ³ îñü öå ïåðåäàòü íå çàáóäüòå,

688

Публій Вергілій Марон Ùî õî÷ Ïàëëàíòà óáèòî, æèâó ÿ æèòòÿì íåíàâèñíèì, Òîìó ïðè÷èíà – ïðàâèöÿ òâîÿ, ùî íå âáèëà ùå Òóðíà, Ñèíîâ³ é áàòüêîâ³ öèì çàâèíèëà. Â çàñëóãàõ ³ â äîë³ Öå òâîÿ âàäà ºäèíà. Óò³õ ÿ â æèòò³ íå øóêàþ, Öå-áî é íå ñë³ä, ò³ëüêè á ñèíó äî ò³íåé öþ â³ñòü ïåðåäàòè”. Ðàííÿ òèì ÷àñîì Àâðîðà âæå ñâ³òëî ñâîº áëàãîäàòíå Ëþäÿì íåùàñíèì ïðèíîñèòü, ùîá áðàëèñü äî ïðàö³ òÿæêî¿. Áàòüêî Åíåé óæå é Òàðõîí ðîçêëàëè áàãàòòÿ íàä ìîðåì, Íà óçáåðåææ³ êðóòîìó. Òàì êîæíèé ò³ëà ñâî¿ çíîñèòü, Çâè÷àºì äàâí³ì áàòüê³â; ÿê ÷îðí³ âîãí³ ëèø ï³äêëàëè, Íåáî âèñîêå â³ä äèìó ó òåìðÿâó âñå âïîâèëîñÿ. Òðè÷³ ó çáðî¿ áëèñêó÷³é ïðîéøëè êðóã ïàëàþ÷èõ âîãíèù, Ê³íüìè îá’¿õàëè òðè÷³ âîãí³ æàë³áí³, ³ òóæëèâî Çàãîëîñèëè âîíè, ³ ñëüîçàìè ñêðîïèëè âñþ çåìëþ, Çáðîþ âñþ çìèëè ñëüîçàìè; ìóæ³â ãîëîñ³ííÿ ³ çâóêè Òðóá àæ äî íåáà ëóíàþòü. Ö³ çáðîþ ç óáèòèõ ëàòèí³â Ìå÷óòü â îãîíü: îçäîáëåí³ ïèøíî ìå÷³ ³ øîëîìè, Â³æêè, êîëåñà, ðîçæàðåí³ â á³ãó; à ò³ âæå çíàéîì³ Ìå÷óòü äàðè: ïîãèáëèõ ùèòè ³ ñïèñè, ùî íåâäàëî Êèíåí³ íèìè áóëè. ² ñìåðò³ ó æåðòâó áàãàòî Ð³æóòü âîë³â, ùåòèíÿñòèõ ñâèíåé ³ îâå÷îê îòàðè, Ç³ãíàí³ ç ï³ëü, ³ äîâêîëà ó ïîëóì’¿ â æåðòâó ïðèíîñÿòü. Äèâëÿòüñÿ ïèëüíî, ÿê äðóç³â ò³ëà ïî óñ³ì óçáåðåææ³ 200 Æàðêî ãîðÿòü, ³ ñòîðîæàòü ¿õ, ïîêè óñå ñïîïåë³º, É â³ä ï³âçîòë³ëèõ áàãàòü ¿õ íå ìîæíà áóëî â³ä³ðâàòè, Äîêè ÿñíèìè ç³ðêàìè í³÷ âîãêà âñå íåáî íå âêðèëà. Òîæ ³ ñåðäåøí³ ëàòèíö³ ïî òîé á³ê áàãàòòÿ ÷èñëåíí³ Ñòàâëÿòü ³ òðóïè ïîëåãë³ ïî÷àñòè íà ì³ñö³ õîðîíÿòü, ²íøèõ áàãàòî â ñóñ³äí³ â³äâîçÿòü îñåë³; é òàê³ º, Ùî â³äñèëàþòü äî ì³ñòà. À ðåøòó ïîëåãëèõ â áåçëàäí³é Ñ³÷³, âåëèê³ ¿õ ñòîñè, íå ë³÷àòü ³ íå ðîçð³çíÿþòü – Ïàëÿòü ¿õ ñï³ëüíî. Äîâêîëà âåëèê³ ïîëÿ çàñâ³òèëè Ãóñòî âîãíÿìè, îäèí ïåðåä îäíèì. Âæå ñîíöå óòðåòº Òåìðÿâó ç íåáà ïðîãíàëî õîëîäíó, êîëè âîíè â ñìóòêó Ïîï³ë ãëèáîêèé çãîðòàëè, âèéìàëè ðîçñèïàí³ êîñò³ Ç âîãíèùà é òåïëó ùå çåìëþ íà íèõ òÿãàðåì íàêèäàëè. Çîéêè òîä³ ïî÷àëèñü, ³ âîëàííÿ âåëèêîãî æàëþ ×óëèñÿ ñêð³çü ãîëîñí³ ó îñåëÿõ ³ â ì³ñò³ Ëàòèíà, Âåëüìèáàãàòîãî âëàäàðÿ. ² ìàòåð³ òóò ñêîðáîòí³, ² íåâ³ñòêè áåçòàëàíí³, ³ ñåñòðè, æóðáîþ ïîâèò³, É ñèðîòè á³äí³ â³éíó ïðîêëèíàþòü ³ ñâàòàííÿ Òóðíà ² âèìàãàþòü, ùîá ñàì äîáèâàâñÿ ìå÷åì, ÿêùî ïðàãíå Âëàäè â ²òàë³¿, õî÷å äëÿ ñåáå íàéâèùî¿ øàíè.

689

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ãí³â ùå ðîç’ÿòðþº Äðàíê òóò ñóâîðèé ³ âñ³õ çàïåâíÿº, Ùî îäíîãî ëèøå Òóðíà òóò êëè÷óòü äî áîþ. Òà äîñèòü ª ³ ïðîòèâíèõ òàêîæ ãîëîñ³â, ùî îáñòîþþòü Òóðíà. Çàõèñòîì ñëóæèòü éîìó ³ âåëèêå öàðèöèíå éìåííÿ, Ñëàâà çäîáóòèõ òðîôå¿â ãåðîÿ ï³äòðèìóº ñèëüíî. Â ö³ì íåñïîêîþ, êîëè ðîçãîð³âñÿ âæå ðîçðóõ íàéäóæ÷å, Ùå íåâåñåëó é ïîñëè ïðèíîñÿòü äî òîãî íîâèíó Ç ì³ñòà âåëèêîãî, â³ä Ä³îìåäà, ùî ¿ì í³ äî ÷îãî Íå ïðèäàëèñÿ óñ³ íàäçâè÷àéí³ òðóäè ³ âèäàòêè, Í³ çîëîò³¿ äàðóíêè, í³ ïðîñüáè âåëèê³; íàëåæèòü ²íøèõ ï³äìîã äëÿ ëàòèíö³â øóêàòè; ÿê í³, òî ñòàðàòèñü Ìèð óêëàäàòè ç òðîÿíñüêèì öàðåì. Öàð Ëàòèí ó çíåâ³ðó Ñàì óïàäàº ³ â ñìóòîê âåëèêèé. Òå, ùî Åíåÿ Âîëÿ áîã³â ñóïðîâîäèòü, öå ÿñíî ³ç áîæîãî ãí³âó, É ñâ³æ³ ìîãèëè óñ³ì öå äîâîäÿòü. Òîæ ðàäó Â³í ó ïîêîÿõ âèñîêèõ çáèðàº âåëèêó, íàêàçîì Êëè÷å ñòàðøèíó ñâîþ íàéçíàòí³øó. Âîíè íà¿æäæàþòü, Ãåòü óêðèâàþòü øëÿõè é ïðèáóâàþòü ó öàðñüêó îñåëþ. À ïîì³æ íèìè Ëàòèí çàñ³äàº, ³ â³êîì íàéñòàðøèé, É âëàäîþ âèùèé çà âñ³õ. Âåñåë³ñòü ç ÷îëà éîãî çíèêëà. Êàæå ïîñëàì òîä³, ùî ïðèáóëè ³ç åòîëüñüêîãî ì³ñòà, Ç ÷èì ò³ ïðèéøëè, ùîá ïî ÷åðç³ óñå, ÿê áóëî, ðîçêàçàëè. Âñ³ òîä³ çìîâêëè, ³ Âåíóë ñëóõíÿíî ïî÷àâ ãîâîðèòè: “Áà÷èëè ìè, ãðîìàäÿíè, öàðÿ Ä³îìåäà é àðã³âñüêèé Òàá³ð, ïðîéøëè óâåñü øëÿõ ³ ïðèãîäè óñ³ ïîäîëàëè. Òî¿ òîðêíóëèñü ðóêè, ÿêîþ çðóéíîâàíà Òðîÿ. Â çåìëÿõ ÿï³ã³â, ùî ¿õ ïåðåì³ã ó ï³äã³ð’¿ Òàðãàíó, Â³í çàñíóâàâ Àðã³ð³ïó é ³ì’ÿ ñâîãî ïëåìåí³ äàâ ¿é. Â ä³ì óâ³éøîâøè é îäåðæàâøè äîçâ³ë, äàðè ï³äíåñëè ìè, Íàøå ³ì’ÿ é áàòüê³âùèíó íàçâàâøè, ìè ¿ì ðîçêàçàëè, 250 Õòî çàò³âàº â³éíó ³ ùî ïðèâåëî íàñ ó Àðïè. Â³í, öå ïî÷óâøè, ç òàêèì äî íàñ ñëîâîì çâåðíóâñÿ ëàñêàâèì: “Î, âè ùàñëèâ³ íàðîäè, ³ç öàðñòâà Ñàòóðíà, àâçîíö³ Äðåâí³, ÿêà-áî íåäîëÿ ñïîê³éíèõ òàì âàñ íåïîêî¿òü ² ïî÷èíàòè âàì êàæå â³éíó öþ íåïåâíó? Óñ³ ìè, Ç òèõ, ùî çàë³çîì òðîÿíñüêó êðà¿íó óùåíò ñïëþíäðóâàëè. Ùî ï³ä âèñîêèìè ìóðàìè ñòåðï³ëè ìè – ÿ ëèøàþ, É òèõ, ùî ó õâèë³ ïðèéíÿâ Ñ³ìîåíò, áî ïî ö³ëîìó ñâ³ò³ Òåðïèìî êàðè ñòðàøí³ ìè çà çëî÷èíè íàø³ êîëèøí³. Íàâ³òü Ïð³àì ì³ã çàïëàêàòè á íèí³ íàä íàìè. Öå çíàº Ç³ðêà Ì³íåðâè çëîâ³ñíà, ³ ñêåë³ åâáåéñüê³, ³ ìåñíèê Ñàì Êàôàðåé. Ìè ç ïîõîäó òîãî ðîç³éøëèñü â ð³çí³ áîêè. Âèéøîâ Àòð³ä Ìåíåëàé äî ñòîâï³â íåïîðóøíèõ Ïðîòåÿ. Áà÷èâ åòíåéñüêèõ öèêëîï³â Óë³ññ. ß íå çãàäóþ òóò âæå

690

Публій Вергілій Марон Íåîïòîëåìîâå öàðñòâî, í³ âîãíèùå, çíèùåíå â äîì³ ²äîìåíåÿ, í³ ëîêð³â íà áåðåç³ Ë³â³¿. Íàâ³òü Ñàì öàð ì³êåíñüêèé, âîëîäàð ìîãóòí³õ àõå¿â, çàãèíóâ Çàðàç, ÿê ò³ëüêè âåðíóâñÿ, ç ðóê æ³íêè-ïîòâîðè, ÷èãàâ-áî Àç³¿ âñå¿ çâèòÿæöÿ òàì ÷óæîëîæíèê. Äî ð³äíèõ Â³âòàð³â çàçäð³ñòü áîã³â ³ ìåí³ íå äàëà ïîâåðíóòèñü, Ìèëó äðóæèíó ³ ñâ³é Êàë³äîí ïîáà÷èòü ïðåêðàñíèé. É äîñ³ ç’ÿâëÿþòüñÿ äèâà æàõëèâ³ – ëåòÿòü, ìîâ íà êðèëàõ, Âòðà÷åí³ äðóç³ ³ ïòèöÿìè ïîíàä ð³÷êàìè øèðÿþòü (Äðóçÿì ÿêà-áî òî êàðà æîðñòîêà!) ³ ñêåë³ ñêèãë³ííÿì Æàë³áíèì ñïîâíþþòü. ß öüîãî ì³ã ñïîä³âàòèñü â³äòîä³, ßê íà íåáåñí³ ò³ëà ó áåçãëóçä³ ñâîºìó çàë³çîì Ñàì íàïàäàâ ³ ïîðàíèâ ïðàâèöþ Âåíåðè. Òîìó-òî Íå íàìîâëÿéòå ìåíå äî òàêî¿ â³éíè; ï³ñëÿ çãóáè Òðî¿ í³ÿêèõ áî¿â ³ç òåâêðàìè â ìåíå íå áóäå, Áî ïàì’ÿòàþ ùå äàâí³ íåùàñòÿ, é öÿ çãàäêà íå ìèëà. Ò³ ïîäàðóíêè, ùî ç ð³äíîãî êðàþ ñþäè ïðèíåñëè âè, Âñ³ ïåðåäàéòå Åíåºâ³. Ìè îêî â îêî ñòîÿëè Â ãð³çí³ì áîþ ³ ïîì³ðÿëè ñèëè. Ïîâ³ðòå òîìó âè, Ùî ÿ äîñâ³ä÷èâñü, ÿê á’º ó ùèòè â³í, ç ÿêîþ ñòðàøíîþ Ñèëîþ âèõðó â³í êèäàº ñïèñîì. Òàêèõ áè ùå äâîº ²äè çåìëÿ ïîðîäèëà ìóæ³â, òî ï³øîâ áè â³éíîþ Ñàì íà ì³ñòà ³íàõ³éñüê³ äàðäàí, ³ ãðåêè ðèäàëè á, Ñìóòêîì-áî äîëÿ á äëÿ íèõ îáåðíóëàñü. Áî ÿê ï³ä òâåðäèìè Ìóðàìè Òðî¿ íå âñå áóëî ãëàäêî, òî öå ó÷èíèëà Ìóæí³ñòü Åíåÿ ³ Ãåêòîðà, ùî çàòÿãëàñÿ òàê äóæå Åëë³íñüêà òà ïåðåìîãà é ïðèéøëà íà äåñÿòîìó ðîö³. Çíàí³ îáèäâà âîíè ³ ç â³äâàãè, ³ çáðîºþ ñëàâí³, Öåé æå ñèëüí³øèé ïîáîæí³ñòþ. Îòæå, ñîþç óêëàäàéòå, ßê ò³ëüêè ìîæíà, ³ çáðîéíî íå âàæòåñü âèõîäèòü íà çáðîþ”. Â³äïîâ³äü ÷óºø öàðÿ òîãî òè, íàéìèë³øèé ì³é öàðþ, ² éîãî äóìêó ïî÷óâ òè ïðî öþ çàâ³ðþõó âîºííó”. Ëåäâå ïîñëè öå ñêàçàëè, ÿê ç óñò íåñïîê³éíèõ àâçîíö³â Ãîì³í ïðîéøîâ íåâèðàçíèé,– ÿê ñêåë³ çàäåðæàòü áóðõëèâ³ Âîäè, òàê â ãàò³ ãëèáîê³é êëåêî÷å, é ïðè ãðåáë³ ñóñ³äí³é Áåðåã ãðèìèòü, á’þòü òî õâèë³ ãó÷í³. ßê ëèø òðîõè ñåðöÿ ¿õ 300 Óãàìóâàëèñü ³, âðåøò³, ïðèìîâêëè óñòà ¿õ òðèâîæí³, Öàð ¿õ áîãàì ïîìîëèâñÿ, à ïîò³ì ç âèñîêîãî òðîíó Òàê ïî÷èíàº: “Ëàòèíö³, âîë³â áè ÿ, é êðàùå áóëî á öå, Ùîá ïðî íàéâèù³ äåðæàâí³ ä³ëà ìè ðàí³ø çãîâîðèëèñü, Ùîá íå ñêëèêàòè íàðàäó â òîé ÷àñ, êîëè âîðîã ï³ä ì³ñòîì. Ìè íåðîçâàæíî â³éíó âåäåìî, ãðîìàäÿíè, ³ç ðîäîì Íåïåðåìîæíèõ áîã³â, ¿õ í³ÿê³ áî¿ íå æàõàþòü, Íàâ³òü ïîáèò³ íå êèäàþòü çáðî¿ âîíè. ßêùî ìàëè

691

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âè ùå íàä³þ íà ïîì³÷ åòîëüñüêó, ïîêèíüòå ñüîãîäí³, Êîæåí íàä³þ õàé ìàº â ñîá³, à ÿêà âîíà ìàðíà, Êîæåí öå áà÷èòü. Êîëè óñå ³íøå çàãàëüíà ðó¿íà Öÿ çðóéíóâàëà,– ïåðåä î÷èìà òî âàøèìè, âñå öå Â âàñ ï³ä ðóêàìè. ß íå âèíóþ í³êîãî, áî ñê³ëüêè Âä³ÿòè ìóæí³ñòü ìîãëà, ìè óñå òå çðîáèëè, íàðîä íàø Áèâñÿ ùî ñèë ò³ëüêè ñòàëî. Òåïåð âàì ç’ÿñóþ íåÿñíå ² ðîçêàæó ê³ëüêîìà âàì ñëîâàìè,– ïîñëóõàéòå ïèëüíî: ª â ìåíå ïîëå ñòàðå, ìåæóº âîíî ³ç ð³êîþ Òóñüêîþ, àæ äî Ñ³êàí³â íà çàõ³ä ñÿãàº. Àâðóíêè Ñ³þòü íà íüîìó é ðóòóëè ³ îðþòü ãîðáè êàìåíèñò³ Ïëóãîì, à äå íàéòâåðä³øà çåìëÿ, òàì ñòàäà âèïàñàþòü. Ñìóãà òà âñÿ ³ ñîñíîâ³ íà ãîðàõ ë³ñè íåõàé áóäóòü Ïðèÿçí³ äàðîì äëÿ òåâêð³â, ³ ð³âí³ çàêîíè ñîþçó Óñòàíîâ³ìî, é äî âëàäè â äåðæàâ³ ¿õ òåæ äîïóñò³ìî. Õàé òóò îñÿäóòü, ÿê ¿ì äî âïîäîáè, õàé ì³ñòî çáóäóþòü. ßê çàáàæàþòü øóêàòè äåñü ³íøîãî êðàþ é íàðîäó É ìîæóòü ïîêèíóòè êðàé íàø, òî äâàäöÿòü ¿ì ñóäåí çáóäóéìî ²ç ³òàë³éñüêîãî ë³ñó (ÿê á³ëüøå ¿ì òðåáà, òî é á³ëüøå); Êîëî âîäè âñå ïîòð³áíå âæå º, õàé ñàì³ âèçíà÷àþòü, Ñê³ëüêè é ÿê³ ìàþòü áóòè ö³ ñóäíà, ìè æ ì³äü ³ ïðèëàääÿ Äàéìî ³ ðóêè ðîáî÷³. Êð³ì òîãî, ùîá ¿ì ïåðåäàòè Öå íàøå ñëîâî ³ äðóæí³é ñîþç íàì ³ç íèìè óêëàñòè, Ñîòíÿ ëàòèíñüêèõ ïîñë³â íåõàé ¿äå ³ç ðîäó çíà÷íîãî Ç â³òòÿìè ìèðó â ðóêàõ, ³ íåõàé âîíè ùåäð³ äàðóíêè Â³çüìóòü ç ñîáîþ – ³ çëîòà, é ñëîíîâî¿ êîñò³ òàëàíòè, Öàðñüêèé òðîí ³ òðàáåþ – äåðæàâí³ êëåéíîäè. Âè ñï³ëüíó Ðàäó òóò ðàäüòå, â òÿæê³é îö³é ñêðóò³ øóêàéòå ïîðàäè”. Âñòàâ òîä³ Äðàíê, âîðîã Òóðíîâ³ äàâí³é, áî Òóðíîâà ñëàâà Çàçäðîù³ â íüîãî áóäèëà ³ â î÷³ êîëîëà áîëþ÷å. Çíàòíèé â³í áóâ áàãàò³é, òàêîæ íà ÿçèê â³í áóâ ãîñòðèé, Ìåíøå ãàðÿ÷èé äî áîþ; ïîðîæí³ì íå áóâ â³í íà ðàä³ Áàëàêóíîì, çàòå æ ³ âèãàäíèêîì ñìóòè áóâ ñèëüíèì. Ñëàâíå ïîõîäæåííÿ ìàòåð³ ð³ä éîãî ãîðäèì ðîáèëî, Áàòüê³â íåÿñíèé áóâ ð³ä. Òîæ âñòàº ³ òàêèìè ñëîâàìè Ãí³â â³í ðîç’ÿòðþº é ìíîæèòü: “Îõ, äîáðèé íàø öàðþ, òè ðàäèø Ðå÷³ í³êîìó íå òàéí³, é áåç íàøèõ ï³äòâåðäæåíü, âñ³ ñêàæóòü, Ùî ¿ì â³äîìî é ÷îãî âèìàãàòèìå ùàñòÿ íàðîäó, – Ìîâèòè æ âãîëîñ íå ñì³þòü. Õàé â³ëüíî äîçâîëèòü ñêàçàòè É ãîðä³ñòü â³äêèíå ñâîþ òîé, çà êîòðîãî âäà÷ó ïîãàíó É ïðîâ³ä íåùàñíèé (ñêàæó, õî÷ ãðîçèâ áè ìå÷åì ìåí³ é ñìåðòþ) Ñò³ëüêè óïàëî âæå ñëàâíèõ âîæä³â ³ âñå ì³ñòî ìè áà÷èì 350 Â ñìóòêó òÿæêîìó. À â³í íàïàäàº íà òàá³ð òðîÿíñüêèé, Ñàì æå ò³êàòè ëàäåí, ò³ëüêè çáðîºþ íåáî ëÿêàº.

692

Публій Вергілій Марон Äàð æå îäèí äî äàð³â, ùî âåëèø òè ïîñëàòè äàðäàíöÿì, Çâîëü ëèø îäèí ùå äîäàòè, íàø öàðþ íàéêðàùèé, – õàé â öüîìó Òèñê àí³÷èé íå çäîëàº òåáå,– òè â³ääàé ñâîþ äîíþ Ã³äíîìó çÿòåâ³, áàòüêó, äî øëþáó äîñòîéíîãî, é ìèð öåé Â³÷íèì ñîþçîì ñêð³ïè. À êîëè íàì ³ ñåðöå, ³ ðîçóì Ñòðàõ ïåðåä íèì îãîðòàº, ó íüîãî ñàìîãî ïðîñ³ìî Ëàñêè, éîãî çàêëèíàéìî: õàé ïðàâî íàëåæíå öàðåâ³ ² áàòüê³âùèí³ â³äñòóïèòü. ×îìó ãðîìàäÿí áåçòàëàííèõ Ñò³ëüêè ðàç³â â íåáåçïåêó òàêó î÷åâèäíó øòîâõàòè? Ç òåáå ö³ Ëàö³ÿ á³äè ïî÷àòîê âçÿëè, òè ïðè÷èíà Âñ³õ ¿õ. Ðÿòóíêó íåìàº â â³éí³. Âñ³ áëàãàºìî, Òóðíå, Ìèðó â³ä òåáå ³ ùå çàïîðóêè, ùî áóäå òðèâêèé â³í. Ïåðøèé ÿ òîé, ùî òè âîðîãîì çâåø (íå ïåðå÷ó, çîâè òàê), Äóæå áëàãàþ òåáå, òè íàä ð³äíèìè ìàé ìèëîñåðäÿ, Ãîðä³ñòü ïîêèíü, â³ä³éäè, òè-áî ïðîãíàíèé. Ìè óæå äîñèòü Áà÷èëè ñìåðò³, ñïóñòîøèëè íàøèõ ïîë³â ìè áàãàòî. ×è, êîëè ñëàâà òâîÿ òåáå êëè÷å, ÿê ìàºø â³äâàãó Â ñåðö³ íàñò³ëüêè, ÿê òàê òåáå òÿãíå öå â³íî öàðåâå, Çâàæñÿ, íà âîðîãà âèéäè, ñòàíü ãðóäè îá ãðóäè äî áîþ. Âèäíî, ùîá ì³ã ³ç äî÷êîþ öàðåâîþ Òóðí îäðóæèòèñü, Ìàºìî òðóïîì ïîëÿ çàñ³âàòè ìè, äóø³ í³ê÷åìí³, Ùî íå çàïëà÷óòü ïî íàñ, íå ñõîðîíÿòü â ìîãèë³. ßê ñèëè ª â òåáå òðîõè, ÿêùî ïî áàòüêàõ çàëèøèëîñü â³äâàãè, Ãëÿíü òîìó â î÷³, õòî êëè÷å òåáå”. Àæ çàãîð³âñÿ íà ìîâó öþ Òóðí íåâãàìîâíèé. Ç³òõíóâøè Òÿæêî, ³ç äíà ñâîãî ñåðöÿ äîáóâ â³í ñëîâà ö³: “Ãåé, Äðàíêó, Ñë³â íå áðàêóº òîá³, êîëè ðóê â³éíà ïîòðåáóº, ×è êîëè êëè÷óòü íà ðàäó ñòàðøèíó – ïðèõîäèø òè ïåðøèé. Òà íåïîòð³áíî òóò çàëó íàðàä çàïîâíÿòè ñëîâàìè; ¯õ â òåáå äîñèòü, áî òóò òè â áåçïåö³, àæ ïîêè íàñ ä³ëÿòü Ìóðè â³ä âîðîãà, ïîêè ðîâè íå íàïîâíèëèñü êðîâ’þ. Îòæå, ãðèìè òóò ñëîâàìè, ÿê çàâæäè, ìåíå áîÿãóçîì, Äðàíêó, çîâè, – êîëè ñò³ëüêè ïîêëàëà ðóêà òâîÿ òåâêð³â, Ñò³ëüêè òðîôå¿â íà âñëàâëåíèõ íèìè ïîëÿõ çàëèøèâ òè! Òå, ùî ó ñèë³ ÿâèòè õîðîáð³ñòü çàâçÿòà, òè ìîæåø Ñïðîáóâàòü ñàì, âîðîã³â-áî äàëåêî íå òðåáà øóêàòè. Íàø³ îáëîãîþ ìóðè âîíè çâ³äóñ³ëü îòî÷èëè. Éä³ìî æ íà íèõ! Òè áî¿øñÿ? Íåâæå-òàêè çàâæäè ó òåáå Íà ÿçèêó â³òðÿíîìó ëèøå áóäå Ìàðñ âîéîâíè÷èé ² ó ðóõëèâèõ íîãàõ? Ïðîãíàíèé ÿ? Ïîãàí÷å, õòî ïðîãíàíèì çìîæå ïî ïðàâó Çâàòè ìåíå, ÿê ïîáà÷èòü, ùî Ò³áð òðîÿíñüêîþ êðîâ’þ Ï³íèòüñÿ é ð³ä âåñü Åâàíäðà ³ç êîðåíåì çíèùåíî é ñò³ëüêè Çáðî¿ ç àðêàäö³â ³çíÿòî. Ìåíå íå òàêèì-áî ï³çíàëè

693

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Á³ò³é ³ Ïàíäàð âåëèêèé, òà é ò³, ÿêèõ áåçë³÷ ïîñëàâ ÿ Â Òàðòàð, çà äåíü íà âàëàõ ïåðåì³ãøè ³ ìóðàõ âîðîæèõ. Íàì ïîðÿòóíêó íåìàº â â³éí³, – òàê äàðäàíöÿì, áåçóì÷å, É âëàñí³é êèøåí³ ñï³âàé. ² íå ãàéñÿ, ïîøèðþé áåçìåæíèé 400 Ïîñòðàõ ³ ñèëó âèõâàëþé íàðîäó, ïîáèòîãî äâ³÷³, Ñèëó æ ëàòèíñüêó ïðèíèæóé. Òðåìòÿòü óæå ïåðåä ôð³ã³éñüêèì Â³éñüêîì êíÿç³ ì³ðì³äîíñüê³, Ò³ä³ä ³ Àõ³ëë ëàð³ññåéñüêèé; Ð³÷êà Àâô³ä çàâåðíóëà â³ä Àäð³àòè÷íîãî ìîðÿ. Íàâ³òü, ÿê êàæå â³í âàì, ùî í³áè ìîº¿ áî¿òüñÿ Íàïàñò³, òî ïî-ìèñòåöüêè ñâîº ïðîòè ìåíå çëî÷èííå Îáâèíóâà÷åííÿ öå ëèø çàãîñòðþº â³í ñâî¿ì ñòðàõîì. Òè æ íå ëÿêàéñÿ! Òàêà, ÿê ó òåáå, äóøà íå çàãèíå Â³ä îö³º¿ ïðàâèö³, õàé áóäå ç òîáîþ é â òâîºìó Ñåðö³ ëèøèòüñÿ. Áàòüêó, çâåðòàþñü äî òåáå é ïðîøó ÿ Îò÷èõ ïîðàä. ßê í³ÿêî¿ òè âæå íàä³¿ íà íàøå Â³éñüêî ïîêëàñòè íå ìîæåø ³ íàøà íåâäà÷à ºäèíà Çíèùèëà íàñ óæå çîâñ³ì, ÿêùî óæå á³ëüøå í³êîëè Ùàñòÿ íå çì³íèòüñÿ íàøå, òî ìèðó áëàãàéìî ³ ðóêè Íåì³÷í³ íàø³ äî íèõ ïðîñòÿãí³ìî. Õî÷ òîé ëèøå â ìåíå – Ò³ëüêè, ùîá äîáëåñò³ âñ³ì íàì âåðíóëîñü õî÷ òðîõè ñòàðî¿! – Òîé ëèø â ñâî¿õ ïî÷èíàííÿõ ùàñëèâèé ³ äóõîì âåëèêèé, Õòî íàêëàäå ãîëîâîþ ³ çåìëþ ïî÷íå óæå ãðèçòè, Í³æ íà òàêå ùîñü äèâèòèñÿ ìàâ áè. Îäíàê, ÿêùî íàøà Ñèëà é þíàöòâî ùå ö³ë³ ³ éäóòü íà ï³äìîãó íàðîäè Íàì ³ ì³ñòà ³òàë³éñüê³, é òðîÿíöÿì ¿õ ñëàâà êîøòóº Êðîâ³ áàãàòî (é ó íèõ ñâî¿ òðóïè, é ïî íèõ ïðîëåò³ëà Áóðÿ), òî ÷îì íà ïî÷àòêó ñàìîãî ãàíåáíî çäàºìîñü? ×îì ùå íå ãðàëà ñóðìà, à â íàñ ñåðöå õîëîíå? Áàãàòî ×àñ ³ ì³íëèâîãî â³êó òðóäè íàì íà êðàùå çì³íèëè. Ïîïåðåì³ííî óæå ç áàãàòüîõ, ³ íå ðàç, ãëóçóâàëà Ã³ðêî ç íàñ äîëÿ, òî çíîâ íà òðèâêèõ â³äíîâëÿëà îñíîâàõ. Â ïîì³÷ íå ïðèéäóòü Åòîë íàì ³ Àðïè: Ìåññàï ç íàìè áóäå, Ëèøèòüñÿ ç íàìè Òîëóìí³é ùàñëèâèé, çîñòàíóòüñÿ é ³íø³ Âñ³ ò³ âîæä³, ùî ¿õ ñò³ëüêè íàðîä³â ïîñëàëî, âåëèêà Ñëàâà çóñòð³íå ³ òèõ, êîãî ìè ç³áðàëè â ëàòèíñüê³ì Êðàþ ³ç ï³ëü Ëàâðåíò³éñüêèõ. ² ñëàâíà Êàì³ëëà ³ç âîëüñê³â Ê³íí³ ïîëêè íàì âåäå òà ì³ääþ êâ³òó÷³ çàãîíè. Ùî æ, êîëè òåâêðè ìåíå ëèø íà á³é âèêëèêàþòü, ³ âàì öå Òåæ äî âïîäîáè, é îäèí ÿ ñòîþ íà çàâàä³ çàãàëüí³é Ñïðàâ³,– òî ç ðóê öèõ çâèòÿãà ç â³äðàçîþ ùå íå ò³êàëà, Òàê, ùîá òåïåð ïðè òàê³é âåëè÷åçí³é íàä³¿ â³ä ÷îãîñü ß â³äìîâëÿâñÿ. Íà á³é ÿ â³äâàæóñÿ, õî÷ áè é Àõ³ëëà Â³í ïåðåâèùèâ âåëèêîãî é çáðîþ õî÷ ìàâ áè â³í ð³âíó Çáðî¿, ùî ðóêè Âóëêàíà êóâàëè. Ñêëàäàþ â îá³ò³ Âàì ñâîþ äóøó é Ëàòèíîâ³, òåñòþ, ÿ, Òóðí, ùî í³êîìó

694

Публій Вергілій Марон Ç äàâí³õ ãåðî¿â â õîðîáðîñò³ íå óñòóïëþ ÿ. “Òåáå ëèø Êëè÷å ñàìîãî äî áîþ Åíåé”: ÿ áàæàþ, ùîá êëèêàâ; Äðàíê ³ ñìåðòþ íå çìèº ïðîâèíè, ÿê ãí³â º òóò áîæèé, Ñëàâè òàêîæ íå çäîáóäå, ÿêùî òóò º ñëàâà ³ äîáëåñòü”. Òàê-òî âîíè â ÷àñ íåïåâíèé äåðæàâè íà ðàä³ çìàãàëèñü. Â³éñüêî òèì ÷àñîì Åíåé ³ç òàáîðó âèâ³â äî áîþ. Àæ íàäá³ãàº äî öàðñüêîãî äîìó â³ñòóí, ³ âåëèêó Â³í ñïðè÷èíèâ ìåòóøíþ ³ ñòðàõó íàãíàâ íà âñå ì³ñòî. Áî ñïîâ³ñòèâ â³í, ùî ëàâàìè òåâêðè íàäõîäÿòü â³ä Ò³áðó, 450 Ç íèìè é ò³ððåíñüê³ ïîëêè âèñòóïàþòü íà ðàòíîìó ïîë³. Ïåðåïîëîõ-áî óïàâ íà íàðîä, ³ ñåðöÿ ñõâèëþâàëèñü, Ãí³âîì çàâçÿòèì âîíè ñïàëàõíóëè; â ãàðÿ÷ö³ é òðèâîç³ Çáðî¿ æàäàþòü, þíàöòâî ëèø “çáðî¿!” êðè÷èòü, òà ñòàð³ø³ Ñëüîçè êîâòàþòü ó ñìóòêó, àëå çâîë³êàþòü. À ãàëàñ Ç ð³çíèõ ðîçá³æíèõ äóìîê, íàðîñòàþ÷è, íåáà ñÿãàº. Òàê, íà÷å äåñü ó ãàþ ïîçë³òàëèñÿ çãðàÿìè ïòàõè, Àáî íà ðèáîþ ïîâíèõ çàòîíàõ Ïàäóçè êóðëè÷å Ëåáåä³â ñòàäî çàõðèïëèõ. “Òåïåð, ãðîìàäÿíè,– ïðîìîâèâ Òóðí, óëîâèâøè õâèëèíó, – âè ðàäüòå, òóò ñèäÿ÷è, ðàäó É ìèð âèõâàëÿéòå ñîá³, à â³éñüêî âîðîæå íåñòðèìíî Ðèíå íà íàøó äåðæàâó”. Í³ ñëîâà íå âèìîâèâ á³ëüøå, Øâèäêî ñõîïèâñÿ é ç âèñîêî¿ âèá³ã îñåë³. “Âîëóçå,– Êðèêíóâ, – îçáðî¿òèñü âîëüñê³â çàãîíàì çâåëè ³ ðóòóë³â Âèøèêóé â ëàâè. Âè æ ðàçîì, Ìåññàïå ³ Êîðàñå ç áðàòîì, Ïîðîçñòàâëÿéòå ó ïîë³ øèðîêîìó çáðîéíó ê³ííîòó. ²íø³ ï³äõîäè äî ì³ñòà íåõàé óêð³ïëÿþòü ³ âåæ³ Ì³öíî îáñàäÿòü, à ðåøòà ó á³é, ÿê ñêàæó ÿ, çà ìíîþ”. Çðàçó æ íà ìóðè óñ³ ïîäàëèñü ³ ïî ì³ñòó ðîçá³ãëèñü. Çáîðè ³ äóìè âåëèê³ ñàì áàòüêî Ëàòèí çàëèøàº ² â³äêëàäàº ¿õ, öÿ-áî ïðèãîäà ñóìíà éîãî ç øëÿõó Çáèëà. ² ñàì â³í ñåáå âèíóâàòèòü íàéá³ëüøå ó òîìó, Ùî íå ïðèéíÿâ äîáðîâ³ëüíî äàðäàíöÿ Åíåÿ ³ çÿòÿ Ì³ñòó íå äàâ. Ðîâè ïåðåä áðàìàìè ò³ âæå êîïàþòü, ²íø³ êàì³ííÿ ³ ïàë³ âåçóòü. Äî êðèâàâîãî áîþ Çíàê äàº ãð³çíà ñóðìà. Óñ³ ìóðè â³íöåì îáñàäèëè Õëîïö³ é æ³íîöòâî, áî êðàéíÿ ïîòðåáà óñ³õ çàêëèêàº. Òóò æå é äî õðàìó Ïàëëàäè íà çàìîê âèñîêèé öàðèöÿ ²äå ç äàðàìè, à ç íåþ âåëèêà ãðîìàäà æ³íî÷à. Ïîðó÷ ³ç íåþ Ëàâ³í³ÿ-ä³âà, îòà, ùî çà íå¿ Ñò³ëüêè íåùàñòÿ, ³ î÷³ ïðåêðàñí³ ñâî¿ îïóñòèëà. Ñë³äîì ³äóòü ìàòåð³ ³ ñïîâíþþòü ëàäàíó äèìîì Õðàì âåñü, ñòàþòü íà ïîðîç³ âèñîê³ì ³ òóæí³ áëàãàííÿ Øëþòü äî áîãèí³: “Ìîãóòíÿ âëàäè÷èöå çáðîéíà, áîãèíå Âîºí, Òð³òîí³º-ä³âî, ñâîºþ ðóêîþ ïðèáîðêàé

695

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Çáðîþ ôð³ã³éöÿ-ãðàá³æíèêà, êèíü éîãî â ïîðîõ îáëè÷÷ÿì ² óìåðòâè ï³ä âèñîêèìè áðàìàìè íàøîãî ì³ñòà”. Òóðí æå, âåñü ñïîâíåíèé ëþò³, äî áîþ â òîé ÷àñ ãîòóâàâñÿ: Ïàíöèð íà ñåáå íàä³â ³ ç ÷åðâîíî¿ ì³ä³ ëóñêîþ ¯æèâñÿ ãð³çíî, ëèòêè â íàãîë³ííèêè ç çîëîòà çáðî¿â. Íå îñëîíèâ ùå îáëè÷÷ÿ, òà âæå ïðè÷åïèâ â³í äî áîêó Ìå÷ ñâ³é, ³, ñÿþ÷è çîëîòîì, á³ã ³ç âèñîêîãî çàìêó, É ñåðöåì ðàä³â, ³ âáèâàâ âîðîã³â ó ñâî¿õ â³í íàä³ÿõ. Íà÷å òîé ê³íü, ùî â³ä ÿñåë ç³ðâàâñÿ ç ïðèïîíó é ä³ñòàâñÿ, Âðåøò³, íà âîëþ é, õàçÿ¿íîì ñòàâøè øèðîêîãî ïîëÿ, Íà ïàñîâèùà á³æèòü, äå êîáèë òàáóíè âèïàñàþòü, Àáî íà ð³÷êó çíàéîìó, äå çàâæäè ïðèâèê â³í êóïàòèñü, Âèñîêî øèþ íåñå, ³ áðèêàº, é ³ðæå ó ñâîºìó Áóéñòâ³, à ãðèâó ïî øè¿, ïî ãðóäÿõ â³òðåöü ðîçâ³âàº. Òóò ïðîòè íüîãî ç çàãîíîì ³ç âîëüñê³â âèõîäèòü Êàì³ëëà. 500 Ñêî÷èëà ç ñâîãî êîíÿ êîëî ñàìî¿ áðàìè öàðèöÿ. Ïîëê âåñü çà íåþ òå ñàìå â÷èíèâ – âñ³ ñòðèáíóëè íà çåìëþ Ç êîíåé ñâî¿õ. ² êàæå âîíà: “ßêùî ìîæå ïî ïðàâó, Òóðíå, â³äâàãà ñîá³ äîâ³ðÿòè, òî ÿ îá³öÿþ Ïðîòè çàãîí³â Åíåÿ ³ ïðîòè ê³ííîòè ò³ððåíö³â Ñòàòè äî áîþ ñàìà. Äîçâîëü ìåí³ ïåðø³é çàçíàòè Âñ³õ íà ñîá³ íåáåçïåê áîéîâèõ, à òè é ï³õîòèíö³ Ñòàíüòå ï³ä ì³ñòîì ³ ìóð³â ïèëüíóéòå”. À Òóðí, óòîïèâøè Î÷³ ó ãð³çíó öþ ä³â÷èíó, â â³äïîâ³äü òàê ïðîìîâëÿº: “Ä³âî, ²òàë³¿ ñëàâî, ÿêó òîá³ äÿêó ïîâèíåí Ñêëàñòè ÿ ñëîâîì ³ ä³ëîì? Òà íèí³, êîëè ñâî¿ì äóõîì Òè âñå íà ñâ³ò³ äîëàºø, ä³ëè âæå é òðóäè âñ³ ç³ ìíîþ. ßêùî ïðàâäèâ³ ÷óòêè ³ âèâ³äà÷³ â³ðíî äîíîñÿòü, Âèñëàâ çëîñòèâèé Åíåé óïåðåä ëåãêîçáðîéíó ê³ííîòó, Ùîá ÷àòóâàëà íà ïîë³, à ñàì ïî ñòð³ìêèõ, íåäîñòóïíèõ Ïíåòüñÿ âåðõàõ ³ ï³äõîäèòü ï³ä ì³ñòî. Îñü òóò ïðèãîòóþ Çàñ³äêó ÿ – íàä ñòð³ìêîþ ñòåæèíîþ â ë³ñ³ çàñÿäó Ç â³éñüêîì â ÿðó, äå ç³éøëèñÿ äîðîãè, à òè òîä³ ñòð³íåø Çáðîºþ â³éñüêî ò³ððåíñüêå. Ç òîáîþ òàêîæ ³ çàâçÿòèé Áóäå Ìåññàï, ³ ëàòèíñüê³ çàãîíè, é ðÿäè ò³áóðòèíñüê³, Ïðîâ³ä íàä íèìè âñ³ìà òè îá³éìåø”. Îñü òàê ïðîìîâëÿº Â³í, ³ Ìåññàïà, é âîæä³â ñîþçíèõ òàêèìè æ ñëîâàìè Êëè÷å äî áîþ, é íà âîðîãà ñàì âèðóøàº. Êðóòèé òàì ßð º, ïðèäàòíèé íà çàñ³äêó é ï³äñòóï âîºííèé, îáàá³÷ Òåìíà ãóùàâèíà áåðåã óêðèëà; òóäè ïðîá³ãàº Ñòåæêà âóçåíüêà, é âóçüê³ ëèø ³çâîðè òóäè äîñÿãàþòü, – Äîñòóï òÿæêèé òóäè. Òóò, íàä öèì ÿðîì, íåìîâáè íà ÷àòàõ Àæ íà âåðøå÷êó ñàìîìó ãîðè, º íåçíàíà ð³âíèíà – Ñõîâè áåçïå÷í³, ÷è õî÷åø òè ñïðàâà, ÷è çë³âà âñòóïèòè Â áèòâó, ÷è ñêåë³ âåëèê³ êîòèòü, ÿêùî ç ã³ð íàñòóïàòè.

696

Публій Вергілій Марон Þíèé ãåðîé íàø ñþäè ïî çíàéîìèõ äîðîãàõ ïîäàâñÿ É ì³ñöå çàéíÿâ òå, ³ òóò â³í çàñ³â ó ë³ñàõ íåïðèâ³òíèõ. Â íåá³ òèì ÷àñîì Ëàòîí³ÿ ïîäðóãó êëè÷å äî ñåáå, Îï³þ áèñòðó, îäíó ³ç ä³â÷àò ñâîãî êîëà ñâÿòîãî, É ñóìíî äî íå¿ òàêèìè ãîâîðèòü ñëîâàìè: “Ä³â÷èíî, Îñü íà êðèâàâó â³éíó éäå Êàì³ëëà ³ ìàðíî íà ñåáå Çáðîþ ìîþ îäÿãàº, äëÿ ìåíå ç óñ³õ íàéìèë³øà, Íå â³äòåïåð-áî òàê í³æíî ¿¿ ïîëþáèëà Ä³àíà, ² íå â³äðàçó ëþáîâ ¿é ñîëîäêà çâîðóøèëà äóøó. Â ÷àñ, êîëè ñèëîþ áóâ Ìåòàá ³ç äåðæàâè Ïð³âåðíà Ïðîãíàíèé – áî çíåíàâèä³ëè ëþäè,– êîëè óò³êàâ â³í Ç ì³ñòà ñòàðîãî, òî â ñ³÷³ âîºíí³é â äàëåêå âèãíàííÿ Âèí³ñ â³í äîíüêó ìàëåíüêó ³ äàâ ¿é ³ì’ÿ ìàòåðèíñüêå, Çëåãêà ëèøå ³ç Êàñì³ëëè çì³íèâøè éîãî íà Êàì³ëëó. Òîæ, ïðèãîðíóâøè ¿¿ äî ãðóäåé, â³í áëóêàâ ïî âåðõ³â’ÿõ ² íåïðîõ³äíèõ ë³ñàõ. Àëå é òàì äîë³òàëè äî íüîãî Ñòð³ëè æîðñòîê³ ³ âîëüñê³â âàòàãè éîãî íàñòèãàëè. Òóò éîìó øëÿõ ïåðåòÿâ Àìàñåí â éîãî âòå÷³, ï³äíÿâøè Ñï³íåí³ âîäè ñâî¿ äî âåðõà áåðåã³â, áî ïðîðâàëàñü Çëèâà òàêà ç õìàðîëîìó. Â³í òóò ïåðåïðàâèòèñü õî÷å, 550 Òà çóïèíÿº éîãî íåìîâëÿòêî ³ îñòðàõ çà íüîãî. Äîâãî ðîçäóìóâàâ â³í, ïîêè âèð³øèâ òàê ó÷èíèòè: Âî¿í òðèìàâ öåé, äî ðå÷³, â ðóö³ ñâî¿é ñïèñ âåëè÷åçíèé; Áóâ öå îñìàëåíèé ÷èñòî äóáîê ñóêóâàòèé, äî íüîãî Â³í ïîñåðåäèí³ ñàìå ïðèâ’ÿçóº äîíþ, îïë³âøè Ëèêîì ³ êîðêîì ë³ñíèì. Ñïèñ ðóêîþ â³í äóæîþ âàæèòü ² äî íåáåñ ïîñèëàº áëàãàííÿ: “Ëàñêàâà Ëàòîíñüêà Ä³âî, îï³êî ë³ñ³â, ÿ, ñàì áàòüêî, ¿¿ íà ïîñëóãó Ïåðåäàþ òîá³. Çáðîþ òâîþ óõîïèâøè, óïåðøå Ïîìî÷³ ïðîñèòü âîíà â ö³é â³ä âîðîãà âòå÷³ ïîâ³òðÿì. Ä³âî áîæèñòà, áëàãàþ, â³çüìè ñîá³ â äàð òå, ùî çàðàç Ïåðåäàþ ÿ íåïåâíîìó â³òðîâ³”. Ìîâèâ öå é êèíóâ Ñïèñ, ðîçìàõíóâøèñü ïëå÷åì. Â øóì³ âîä íà ñâèñòÿ÷îìó ñïèñ³ Ïîíàä ðâó÷êîþ ð³êîþ ëåòèòü á³äîëàøíà Êàì³ëëà. Ìèòòþ Ìåòàá, ÿêîãî âæå áëèçüêî þðáà íàñòèãàëà, Õâèëÿì ñåáå â³ääàº é âèõîïëþº ñïèñ ³ç ä³â÷àòêîì ²ç ìóðàâè, é ïåðåìîæíî â³í Òð³â³¿ äàð öåé ï³äíîñèòü. Íå ïðèéíÿëî éîãî ì³ñòî í³ÿêå í³ â ìóðè, í³ â æèòëî, – É ñàì â³í ³ç äèêîñò³ ðóê ñâî¿õ íå ïðîñòÿãíóâ áè í³êîëè; Â ãîðàõ áåçëþäíèõ æèòòÿì ïàñòóõ³â óâåñü â³ê ñâ³é ïðîæèâ â³í. Òóò, ì³æ òåðíîâèõ êóù³â ³ çâ³ðèíè, âèõîâóâàâ äîíþ – Âñå ìîëîêîì ãîäóâàâ ¿¿, ùî ó êîáèëè ³ç ñòàäà Ç âèìåí³ â í³æí³ óñòà ¿é äî¿â. À ñêîðî ëèø ïåðø³ Êðîêè ñòóïàòè äèòÿ ïî÷àëî, òî ðó÷êè ìàëåíüê³

697

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ñïèñîì â³í ãîñòðèì îçáðî¿â ³ ñòð³ëè, ³ ëóê ïåðåâ³ñèâ ×åðåç ïëå÷å ¿é, ìàëåíüê³é; ³ çàì³ñòü çëîòà â êîñ³, é çàì³ñòü Äîâãî¿ ïàëëè, íà ò³ë³ çâèñàëà ó íå¿, íà ñïèí³, Â³ä ãîëîâè ¿¿, øêóðà òèãðèö³. Âæå ðó÷êîþ âì³ëî Êèäàëà ñòð³ëè äèòÿ÷³ é äîâêîëà ãîë³âêè êðóòèëà Ïðàùó íà ðåìåí³ çâèò³ì; óæå é æóðàâëÿ óáèâàëà, Ùî ïðèëåò³â ç-íàä Ñòð³ìîíó, ÷è á³ëîãî ëåáåäÿ ÷àñîì. Âæå ìàòåð³â ç ì³ñò ò³ððåíñüêèõ áàãàòî áàæàëè äàðåìíî Âçÿòè ¿¿ çà íåâ³ñòêó: Âîíà æ ëèø Ä³àíó òà çáðîþ ² íåïîðóøíó íåâèíí³ñòü ä³âî÷ó êîõàº. Áîäàé áè Øàëîì â³éíè íå ïàëàëà í³êîëè âîíà ³ í³êîëè Íå çàáàæàëà áîðîòèñü ³ç òåâêðàìè! Íèí³ îäíîþ, Ïåâíî, ³ç ïîäðóã áóëà á ìî¿õ ìèëèõ. Òà ãîä³, ÿê äîëÿ Òàê íàïîñ³ëàñü íà íå¿, òî çëèíü æå, î í³ìôî, ³ç íåáà ² çàâ³òàé äî ëàòèíñüêîãî êðàþ, äå áèòâó ñêîðáîòíó Ï³ä íåùàñëèâîþ çâîäÿòü çîðåþ. Â³çüìè öå â³ä ìåíå, Ç ñàãàéäàêà âèéìè ìñòèâó ñòð³ëó, íåõàé êðîâ’þ îáìèº Ãð³õ ñâ³é ö³ºþ ñòð³ëîþ, õòî á òî íå áóâ, ÷è òðîÿíåöü, ×è ³òàë³ºöü, õòî ò³ëî ïîðàíèòè ñì³â áè ñâÿùåííå. Ïîò³ì íåùàñíî¿ ïðàõ, ¿¿ çáðîþ, íå áîºì çäîáóòó, Â õìàðó ñïîâèâøè, â³çüìó, ùîá ó ð³äí³é çåìë³ ïîõîâàòè”. Ìîâèëà òàê, à òà, ïðîë³òàþ÷è ëåãêèì ïîâ³òðÿì, Ç øóìîì ïîëèíóëà, é ÷îðíàÿ áóðÿ ¿¿ îãîðíóëà. Â ÷àñ òîé òðîÿíñüêèé çàã³í âæå äî ìóð³â ï³äõîäèâ, ² âñ³ åòðóñüê³ âîæä³, ³ âåðøíèêè âñ³ éøëè ðÿäàìè, Òóðìà çà òóðìîþ. Êîí³ ³ðæóòü íà øèðîêîìó ïîë³, 600 Â ÷âàë³ êîïèòàìè äçâîíÿòü, òóäè ³ ñþäè çàâåðòàþòü, Ç â³æîê íàòÿãíóòèõ âèðâàòèñü õî÷óòü; à íèâè, äå ãëÿíåø, ¯æàòüñÿ â³ñòðÿìè ðàòèù çàë³çíèõ, àæ â íåáî éäå ñÿéâî. Â ïîëå âèõîäÿòü íà ïðþ ç âîðîãàìè Ìåññàï ³ ëàòèíö³ Áèñòð³, ³ áðàò éîãî Êîðàñ, ³ âî¿íñòâî ä³âè Êàì³ëëè, Çáðîþ âïåðåä âèñòàâëÿþòü, íàïðóæèâøè äóæ³ ïðàâèö³, Â³ñòðÿìè ãð³çíî ðîçìàõóþòü, âñå ãàðÿ÷³ø³ ëóíàþòü Êðèêè ìóæ³â, ùî áèòèñÿ âèéøëè, ³ êîíåé ³ðæàííÿ. À ÿê çàãîíè íàáëèçèëèñü, ùîá äîë³òàëà ¿õ çáðîÿ, Ñòðèìàëèñü òðîõè îáèäâà ðÿäè. Òîä³ ðàïòîì ç³ðâàëèñü Ç êðèêîì, ³ êîíÿì øàë³þ÷èì ùå ï³ääàþòü çàïîâçÿòòÿ. ²çâ³äóñ³ëü âèêèäàþòü ñïèñè, ³ òàê ãóñòî, íåíà÷å Ñí³ã ïîâàëèâ, àæ õìàðîþ íåáî çàêðèëè. Íàéïåðø³ Çì³ðÿëèñü â áèòâ³ ñïèñàìè Ò³ððåí ³ç ïàëêèì Àêîíòåºì, – Ç ãóêîì âåëèêèì çàãèáåëü íåñóòü îäèí îäíîìó êîí³ Ãðóäè ãðóäüìè ðîçòðîùèëè. Ç ñ³äëà Àêîíòåé âèë³òàº Òàê, ìîâáè ãðîìîì óáèòèé, àáî ÿêáè ç ïðàù³ õòî ñòðåëüíóâ; Ãðèìíóâ äàëåêî, é äóøà ó ïîâ³òð³ ðîçòàëà. Â³äðàçó

698

Публій Вергілій Марон Ëàâè ñõèòíóëèñü, ò³êàþòü ëàòèíö³, ùèòè îáåðòàþòü, Êîíåé äî ì³ñòà æåíóòü. Òðîÿíö³ ¿õ ãîíÿòü, ³ ïåðøèé Òóðìè Àç³ëàñ âåäå. Âæå äî áðàì íàáëèæàëèñü, ÿê çíîâó Êðèê ï³äí³ìàþòü ëàòèíö³, ³ êîí³ ñëóõíÿí³ çâåðòàþòü. Ö³ óò³êàþòü òåïåð, îñëàáëåí³ â³æêè ïóñòèâøè, Òàê, íà÷å õâèë³ ì³íëèâ³, ùî ç ãëèáó ìîðñüêîãî íàðèíóòü ² ïî çåìë³ ðîç³ëëþòüñÿ é âîäà ïîíàä ñêåë³ ñÿãàº, Ï³íÿòüñÿ é âåñü çàëèâàþòü íàéäàëüøèé ï³ñîê ïðèáåðåæíèé; Ïîò³ì íàçàä âîíè êîòÿòüñÿ é çíîâó, êèïó÷³, ³ç øóìîì Ç ñêåëü îïàäàþòü ³, áåðåã ñëèçüêèé çàëèøèâøè, ñïëèâàþòü. Äâ³÷³ åòðóñêè â³äâàæí³ ãîíèëè ðóòóë³â ï³ä ìóðè, Äâ³÷³ ò³êàëè â³äáèò³, íàçàä îãëÿäàëèñü ³ ñïèíè Â³ä âîðîã³â çàñëîíÿëè ùèòàìè. Êîëè óæå âòðåòº Á³é ïî÷àëè, òî ç÷åïèëèñÿ ö³ëèìè ëàâàìè é ñòàëè Ìóæ ïðîòè ìóæà,– ç÷èíèëàñÿ ñ³÷à, é ïîðàíåíèõ çîéêè Ìíîæèëèñü, òðóïè ³ çáðîÿ â êðèâàâèõ ïîòîêàõ ñïëèâàëè, Ïåðåì³øàëèñü ³ç ëþäñüêèìè òðóïàìè ãèíó÷³ êîí³. Á³é ðîçãîðÿâñÿ. Íå çâàæèâñü, ïðîòå, Îðñ³ëîõ íà ñàìîãî Ðåìóëà çáëèçüêà íàïàñòè, òîæ êèäàº ñïèñ ó êîíÿ â³í – Â³ñòðÿ ï³ä âóõîì çàñòðÿãëî. Ç óäàðó öüîãî àæ øàë³º Çâ³ð ãó÷íîíîãèé, ³ äèáà ñòàº, ³, íå ñòåðï³âøè áîëþ, Ãðóäè ï³äíîñèòü, êîïèòàìè âèñîêî á’º ó ïîâ³òð³. Ñêèíåíèé âî¿í ñêîòèâñÿ íà çåìëþ. Êàò³ëë æå ²îëëà É ñèëüíîãî äóõîì ³ ò³ëîì Ãåðì³í³ÿ çáðîéíîãî âàëèòü, Ãîëå ÷îëî â íüîãî é êó÷åð³ ñâ³òë³ ñïàäàþòü íà ãîë³ Ïëå÷³, ³ âåñü â³í äëÿ çáðî¿ â³äêðèòèé, òà ðàí íå áî¿òüñÿ. Ãîñòðèé ó ïëå÷³ ìîãóòí³ óï’ÿâñü éîìó ñïèñ, çàòðåìò³âøè, É â³ñòðÿì ïðîéíÿòèé ìóæ ³ç³ãíóâñÿ óäâîº â³ä áîëþ. ×îðíà ñòðóìóº ïîòîêàìè êðîâ, ³ òðóïè çàë³çîì Ìíîæàòü á³éö³ ³ ñìåðò³ ïðåêðàñíî¿ â ðàíàõ øóêàþòü. Â ö³é êðèâàâ³é ð³çí³ àìàçîíêà Êàì³ëëà ãóëÿº Ç ñàãàéäàêîì íà ïëå÷àõ, ãðóäü îäíó ëèø â³äêðèâøè äî áîþ. 650 Òî âîíà ãóñòî ç ðóêè ïîñ³âàº ãíó÷êèìè ñïèñàìè, Òî äâîºñ³÷íèì çàë³çîì â ïðàâèö³ ìàõàº íåâòîìíî; Ëóê çîëîòèé ³ Ä³àíèí³ ñòð³ëè áðÿæ÷àòü ¿é íà ïëå÷àõ. À â³äñòóïèòü ¿é äîâîäèòüñÿ ÷àñîì, ñâ³é ëóê îáåðòàº É ñòð³ëè ïóñêàº äçâ³íê³. Äîá³ðí³ º ïîäðóãè ç íåþ – Ä³âà Ëàð³íà, ³ Òóëëà, é Òàðïåÿ, ùî ì³äíó ñîêèðó Ãð³çíî ï³äíîñèòü, – óñ³ ³òàë³éêè. Çàáðàëà äî ñåáå ¯õ áîæåñòâåííà Êàì³ëëà â ñâ³é ïî÷åò, â â³éí³ ³ ó ìèð³ Äîáðèõ ñâî¿õ ïîì³÷íèöü. Ôðàê³éñüê³ îòàê àìàçîíêè Êðåøóòü êîïèòàìè ë³ä ð³êè Òåðìîäîíòó é âîþþòü Â çáðî¿ ñòîêîë³ðí³é ÷è â òîâàðèñòâ³ âîíè ²ïïîë³òè, ×è ÿê äîäîìó âåðòàºòüñÿ Ìàðñîâà Ïåíòåñ³ëåÿ

699

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âîçîì âîºííèì, êðóã íå¿ æ âåëèêà ãðîìàäà æ³íî÷à, Ãîéêàþòü â äèêîìó øàë³ é îïóêëèìè äçâîíÿòü ùèòàìè. Ä³âî æîðñòîêà, êîãî òè íàéïåðøå, êîãî íàîñòàíêó Ñïèñîì óáèëà? Ò³ë ñê³ëüêè âìèðàþ÷èõ êèíóëà äîë³? Êë³ò³ÿ ñèíó Åâíåºâ³ çðàçó, ÿê ëèø íàãîäèâñÿ, Äîâãèì ñïèñîì ÿëèíîâèì òè ãðóäè ì³öí³ ïðîêîëîëà. Ãèíå â³í, êðîâ³ ïîòîêè ñïëèâàþòü ³ç íüîãî, êðèâàâó Çåìëþ êóñàº, âìèðàþ÷è, é êðóòèòüñÿ, ðàíó îáíÿâøè. Ïîò³ì ³ Ë³ðà, é Ïàãàñà. Îäíîãî, ÿê ìàâ â³í ñõîïèòè Âáèòîãî â³æêè êîíÿ, ùî ïàäàâ ï³ä íèì, à äðóãîãî, ßê éîìó â ïîì³÷ ïðàâèöþ ïðîñòÿã áåçîðóæíó, – îáèäâà Ñòð³ìãîëîâ âïàëè. Äî íèõ äîäàëà ²ïïîòàäà Àìàñòðà; Çäàëåêà ñïèñ çàãàíÿº â Òåðåÿ, ïî í³ì â Ãàðïàë³êà, ² Äåìîôîîíòà, ³ Õðîìà; à ñê³ëüêè ñïèñ³â òèõ ïóñòèëà Ä³âà ³ç ðóê – ñò³ëüêè âïàëî ôð³ã³éñüêèõ ìóæ³â. Íàä’¿æäæàº Çäàëåêà òàêîæ Îðí³ò, íà ÿï³ãñüê³ì êîí³, ó íåçíàí³é Çáðî¿, ëîâåöü. Íà ïëå÷àõ ç áèêà êðóòîðîãîãî øêóðà; Ãîëîâó âîâ÷à ïàùåêà âêðèâàº âåëèêà, ç çóáàìè Á³ëèìè, ç ìîðäîþ ðàçîì, â ðóêàõ éîãî ïðîñòà äóáèíà. Ñàì ïîñåðåäèí³ â³éñüêà ³äå, é â³ä óñ³õ â³í íà ö³ëó Ãîëîâó âèùèé. Éîãî íàçäîãíàâøè (çðîáèòü öå íå âàæêî, Â ÷àñ, êîëè ö³ëèé çàã³í óò³êàº), ñïèñîì ïðîøèâàº É òàê éîìó çë³ñíî ãîâîðèòü: “Òè äóìàâ, ò³ððåíå, ùî â ë³ñ³ Çà çâ³ðèíîþ ãàñàºø? Ïðèéøëà òåïåð õâèëÿ, ùî ìîæíà Âàø³ õâàëüáè âêîðîòèòè óæå íàâ³òü çáðîºþ æ³íêè. Òà ïîíåñåø òè äî áàòüê³âñüêèõ ò³íåé ïðèíàéìí³ òó ñëàâó, Ùî òè â³ä çáðî¿ Êàì³ëëè óïàâ”. É Îðñ³ëîõà, ùå é Áóòà, Âåëåòí³â äâîõ, òóò æå âáèëà òåâêð³éñüêèõ; ç íèõ Áóòà ïðîáèëà Ñïèñîì, ÿê â³í îäâåðíóâñÿ, ì³æ ïàíöèðåì ³ ì³æ øîëîìîì, Äå ïðîçèðàº øèÿ, êîëè â³í ñ³äàº, é äå çë³âà Ùèò ÷åðåç ðàì’ÿ ñïóñêàºòüñÿ. À Îðñ³ëîõà âáèâàº Ï³äñòóïîì: í³áè ò³êàº â³ä íüîãî é êðóã ñåáå îáâîäèòü Êîëîì âåëèêèì, à ïîò³ì ç ñåðåäèíè êîëà íà íüîãî Ðàïòîì ñàìà íàïàäàº é, ï³äâ³âøèñü â ñ³äë³ ìèìîâîë³, Äóæó ñîêèðó ñâîþ ³ êð³çü ïàíöèð ì³öíèé, ³ êð³çü êîñò³ Â íüîãî âãàíÿº, äàðìà ùî òîé ïðîñèòüñÿ é ðåâíî áëàãàº, – Á’º ìíîãîêðàòíî, àæ ìîçîê ãàðÿ÷èé ïëèâå ïî îáëè÷÷³. Òóò ïîïàäàºòüñÿ ¿é ³ ñèí Àâíà, ãåðîé àïåíí³íñüêèé, Ùî çóïèíèâñü ïåðåä íåþ â³ä ñòðàõó; öå áóâ íå îñòàíí³é Ç-ïîì³æ ë³ãóð³â, ùî õèòð³ñòþ âì³â ðÿòóâàòèñü, ÿêáè ëèø Äîëÿ éîìó äîçâîëÿëà. Â³í áà÷èòü: í³ÿêèì âæå ÷èíîì Ç áîþ íå âèéäå ³ íàïàä öàðèö³ ñòð³ìêèé íå â³äâåðíå, Â ï³äñòóïè é õèòðîù³ âäàâñÿ ³ òàê ¿é ïî÷àâ ãîâîðèòè: “Ùî öå, æ³íêî, ìåí³ çà ãåðîéñòâî, ÿê â äîáëåñò³ ê³íñüê³é

700

700

Публій Вергілій Марон Ñèëó ñâîþ òè âáà÷àºø? Â³äìîâñÿ â³ä ê³ííî¿ âòå÷³, ² íà çåìë³ òóò, íàð³âí³ ç³ ìíîþ, çóñòð³íüìîñÿ ï³øêè: Çíàòèìåø, ïåâíî, òîä³, êîìó øêîäèòü õâàëüáà ïóñòîñë³âíà”. Ìîâèâ â³í òàê, âîíà æ, âðàæåíà áîëÿ÷å é ñïîâíåíà ëþò³, Ïåðåäàº êîíÿ ñâîãî ïîäðóç³ ³ áåç áîÿçí³ Â çáðî¿ ò³é ñàì³é ³ç ãîëèì ìå÷åì ³ ùèòîì âèñòóïàº. Ñàì æå þíàê, òîãî ïåâåí, ùî ï³äñòóïîì öèì ïåðåìîæå, Êèíóâñü â³ä íå¿ ò³êàòè, â³æêè íàçàä ïîâåðíóâøè, É ÷åòâåðîíîãîãî øïîðàìè ãîñòðèìè â÷âàë ï³äãàíÿº. “Àõ, òè, ë³ãóðå áåç÷åñíèé, áóíäþ÷èøñÿ òè íàäàðåìíî, Ïðàä³äí³õ õèòðîù³â öèõ, îøóêàíöþ, òè ìàðíî âæèâàºø; Íå çàíåñå òåáå ï³äñòóï äî Àâíà ëóêàâîãî ö³ëèì”. Ìîâèëà òàê ³, íåìîâ çàãîð³âøèñü, ñâî¿ìè ñòîïàìè Ñèëüíèìè ïåðåãàíÿº êîíÿ éîãî é ñïåðåäó â³æêè Ñõîïëþº, çâîäèòü ç íèì á³é ³ êðèâàâî íà âîðîãó ìñòèòüñÿ. Òàê, íà÷å ÿñòðóá ñâÿùåííèé ç âèñîêî¿ ñêåë³ íà êðèëàõ Ëåãêî ó õìàðàõ ï³ä íåáîì ãîëóáêó äîãíàâ ³, ñõîïèâøè, Ì³öíî òðèìà é ïàçóðàìè êðèâèìè ¿¿ ðîçäèðàº, – Êðîâ ç íå¿ ëëºòüñÿ, ³ âèðâàíå ï³ð’ÿ ë³òàº â ïîâ³òð³. Áàòüêî áîã³â ³ ëþäåé íå áàéäóæå öå áà÷èòü î÷èìà Ç âèøíüîãî òðîíó ñâÿòîãî ñâîãî íà âåðøèíàõ Îë³ìïó. Òàðõîíà â á³é ïîñèëàº ãð³çíèé, ò³ððåíöÿ, ³ ãí³âîì Ñåðöå éîãî íàïîâíÿº. Âëåò³â íà êîí³ ì³æ óáèòèõ ² ïîì³æ ëàâè ò³êàþ÷èõ Òàðõîí ³ â³éñüêî äî áèòâè Ï³ä³ãð³âàº ñëîâàìè, ïî ³ìåí³ êîæíîãî êëè÷å É òàê äî ð³øó÷îãî áîþ â³äáèòèõ â³í çíîâ ïîâåðòàº: “Ùî öå çà ñòðàõ, æàëþã³äí³ ò³ððåíö³, îäâ³êó ëÿêëèâ³! Çâ³äêè òàêà ìàëîäóøí³ñòü? Îñü æ³íêà óðîçò³÷ âàñ ãîíèòü, Ö³ë³ çàãîíè ïðèìóøóº ç áèòâè ò³êàòè. Íàâ³ùî Â íàøèõ ïðàâèöÿõ ìå÷³, ³ ñïèñè íàùî íàì çäàëèñÿ? À äî Âåíåðè òà áèòâè í³÷íî¿ òî âè íå ë³íèâ³, À ÷è ÿê ôëåéòà êðèâà òà çàãðàº â ÷åñòü Âàêõà é äî òàíö³â, ¯æåþ ïîâíèõ ñòîë³â ³ êåëèõ³â, ïîâíèõ íàïî¿â, – Òóò-òî ëþáîâ ³ ñòàðàííÿ, êîëè âîðîæáèò ïðîâ³ùàº Ðàäîù³ é æåðòâè âàñ æèðí³¿ êëè÷óòü äî ãàþ ãóñòîãî”. Ìîâèâ öå é ãîíèòü êîíÿ â³í ó áèòâó íà ñìåðòü î÷åâèäíó, Âèõðåì íà Âåíóëà ì÷èòü ³, ç êîíÿ éîãî ìèòòþ ñòÿãíóâøè, Ãîðíå äî ñåáå ïðàâèöåþ é, âñþ ñâîþ ñèëó ç³áðàâøè, Âîðîãà â ñåáå íà ãðóäÿõ âåçå êð³çü îçáðîºí³ ëàâè. Êðèê àæ äî íåáà ç÷èíèâñÿ, óñ³ çóïèíèëèñü ëàòèíö³ ² îçèðíóëèñÿ ðàçîì. À Òàðõîí, ÿê òà áëèñêàâèöÿ, Ïîëåì ëåòèòü ³ç îçáðîºíèì ìóæåì â ðóêàõ; ç éîãî ñïèñà Â³ñòðÿ â³äëàìëþº â³í ³ â³äêðèòîãî ì³ñöÿ øóêàº – Ðàíó ñìåðòåëüíó çàâäàòè. À òîé, â³äáèâàþ÷èñü, ðóêó

701

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 750

Ç ãîðëà â³äâîäèòü ñâîãî ³ ñèëîþ çäåðæóº ñèëó. Íà÷åáòî çì³ÿ âõîïèâøè ³ öóïêî òðèìàþ÷è â ê³ãòÿõ, Âèñîêî ñèçèé çë³òàº îðåë, à ïîðàíåíèé çì³é òîé Çâèâèñòî â’ºòüñÿ, é ñè÷èòü éîãî ïàùà æàõëèâà, é ëóñêîþ Ãð³çíî â³í ¿æèòüñÿ é õî÷å äî áîþ óãîðó ï³äíÿòèñü. Òîé æå í³òðîõè íå ìåíøå ñâî¿ì çàêðèâàâëåíèì äçüîáîì Âîðîãà âïåðòî êëþº ³ êðèëàìè á’º ó ïîâ³òð³. Òàê ò³áóðòèíöÿ âåçå, òð³óìôóþ÷è, Òàðõîí ³ç ïîëÿ. Ñë³äîì çà ùàñòÿì âîæäÿ é éîãî ïðèêëàäîì ì÷àòü ìåîí³äè. Òóò æå é Àððóíò, ùî íà òå áóâ ïðèçíà÷åíèé äîëåþ, õèòðî Ç ñïèñîì ï³äõîäèòü, êðóæëÿº íàâêîëî Êàì³ëëè øâèäêî¿ É ïðîáóº ùàñòÿ õâèëèíó – â³äê³ëü áè òî ëåãøå âäàëîñÿ. Äå ì³æ ïîëê³â íå ïîâåðíåòüñÿ ä³âà ó ðîçïàë³ áîþ, Ñòåæèòü óæå á³ëÿ íå¿ Àððóíò, îá’¿æäæàþ÷è íèøêîì, É äå ç ïåðåìîãîþ â³ä âîðîã³â âîíà íîãè âèíîñèòü, Òî íåïîì³òíî é þíàê êåðóº òóäè ñâî¿ â³æêè. Òóò àáî òàì ¿é ïåðåéäå äîðîãó, äîâêîëà îá’¿äå É ñïèñîì íàä³éíèì ïîãàíåöü ìàõàº. Õëîðåé òîä³ ñàìå, Òîé, ùî ðàí³ø áóâ Ê³áåëè æåðöåì, óæå çäàëåêà âèäíèé, Â çáðî¿ ôð³ã³éñüê³é ÿñí³þ÷è, ì÷àâ, àæ ê³íü âåñü ó ï³í³, Â øêóð³, ùî ç ì³ä³ ëóñêîþ, ìîâ ï³ð’ÿì, áóëà âñÿ óêðèòà É çîëîòîì ñêð³ïëåíà. Ñàì âèð³çíÿþ÷èñü â³í ³íîçåìíèì Ïóðïóðîì ÿñíèì, ç ë³ê³éñüêîãî ëóêà ñëàâ ñòð³ëè ãîðò³íñüê³. Ëóê æå òîé áóâ çîëîòèé, ³ øîëîì çîëîòèé áóâ ó íüîãî, É ïëàù øàôðàíîâèé íà ïëå÷àõ, à ïîëè éîãî ïîëîòíÿí³, Ùî àæ ëîïî÷óòü íà â³òð³, â³í â âóçîë ç³áðàâ çîëîòîþ Æîâòîþ ïðÿæêîþ. Òóí³êà â íüîãî ç âèøèâàíèì ãàïòîì ² íàãîë³ííèêè ÷óæîñòîðîíí³. Íà íüîãî îäíîãî, Ì³æ óñ³ì â³éñüêîì íà ïîë³, íàâàæèëàñü ä³â÷èíà ñë³ïî, ×è òî ùîá çáðîþ òðîÿíñüêó ïîâ³ñèòü ó õðàì³, ÷è, ìîæå, Ùîá â çîëîò³é îö³é çáðî¿ çäîáóò³é íà ëîâè õîäèòè, É íåîáåðåæíî çà íèì ì³æ âñ³ìà ñë³äêóâàëà ðÿäàìè, Áî ðîçãîð³ëîñü ó íå¿ æ³íî÷å áàæàííÿ çäîáóòè Çáðîéí³ òðîôå¿. Íàðåøò³, óãëåä³âøè ñëóøíó õâèëèíó, Êèäàº ç çàñ³äêè ñïèñ ñâ³é Àððóíò ³ áîã³â â³í áëàãàº: “Ñòðàæå ñâÿòîãî Ñîðàêòà, íàéâèùèé ç áîã³â Àïîëëîíå, Ìè òåáå ïåðø³ øàíóºìî é ïàëèì áàãàòòÿ ç ñîñíèíè, Â ùèð³é ïîáîæíîñò³ íàø³é ïîêëîííèêè â³ðí³, ìè ïðÿìî ×åðåç âîãîíü ïî âåëèêîìó æàðó ñòóïàºì íîãàìè, – Äàé, âñåìîãóòí³é íàø áàòüêó, ³ç íàøî¿ çáðî¿ öþ ïëÿìó Çìèòè. Çíàìåí-áî çâèòÿãè í³ÿêèõ çà òå ÿ íå ïðàãíó, Ùî ïåðåìîæó öþ ä³âó, í³ çáðî¿, çäîáóòî¿ ç íå¿; Ïîäâèãè ³íø³ äàäóòü ìåí³ ñëàâó; ÿêáè ëèø öÿ ïîøåñòü Âïàëà â³ä ðàíè, ÿêó ÿ çàâäàì ¿é, ÿ ðàäî áåç ñëàâè Â ð³äí³ ì³ñòà ïîâåðíóñÿ á”. Çãëÿíóâñÿ Ôåá ³ ìîëèòâè

702

Публій Вергілій Марон Â ñåðöå ÷àñòèíó ïðèéíÿâ, à ÷àñòèíó ïî â³òðó ðîçñ³ÿâ: Ïðîñüáó ââîëèâ, ùîá Êàì³ëëó çáåíòåæåíó íàãëîþ ñìåðòþ Çíèùèâ; à ùîá áàòüê³âùèíà ñâÿòà éîãî âçäð³ëà, â³äìîâèâ, Âèõîð ïîëóäíÿ ðîçâ³ÿâ ñëîâà ò³. Òîæ âèëåò³â ñêîðî Ñïèñ ³ç ðóêè é çàñâèñò³â ó ïîâ³òð³, é âñ³ âîëüñêè çâåðíóëè 800 Ïèëüíó óâàãó ñâîþ ³ î÷³ ñâî¿ íà öàðèöþ. Òà íå çâàæàëà âîíà íà òîé ñâèñò ³ äçâåí³ííÿ â ïîâ³òð³, Íå ïîì³÷àëà ³ ñïèñà, ùî í³ññÿ äî íå¿ ç åô³ðó, Ïîêè àæ â³í äîëåò³â ³, óï’ÿâøèñü ï³ä ãîëîþ ãðóääþ, Ãëèáîêî â ò³ë³ çàñòðÿã ³ íàïèâñÿ ä³âî÷î¿ êðîâ³. Çëÿêàí³ ïîäðóãè çá³ãëèñÿ âñ³ é ï³äõîïèëè âëàäàðêó, Âïàñòè ãîòîâó. Àððóíò âñ³õ ðàí³ø óò³êàº, ó ñåðö³ Ðàä³ñòü ì³øàþ÷è ç æàõîì, íå ñì³º í³ ñïèñîâ³ â³ðèòü, Í³ äî äâîáîþ ³ç ä³âîþ ñòàòè. Òàê âîâê îòîé õèæèé, ßê çàãðèçå ïàñòóõà ÷è âîëà ùîíàéá³ëüøîãî â ñòàä³, Âèñîêî â íåòð³ ò³êàº ã³ðñüê³, ïîêè ñòð³ëè âîðîæ³ Ùå íå íàñï³ëè, áî ä³ëà çóõâàëîãî â³í äîïóñòèâñÿ, Õâ³ñò ï³äãîðòàº ç³ ñòðàõó ï³ä ñåáå é äî ë³ñó øóãàº. Òàê ³ Àððóíò ³ç î÷åé, óâåñü íàïîëîõàíèé, ñêðèâñÿ ², çàäîâîëåíèé ç âòå÷³, â ñåðåäèíó â³éñüêà ñõîâàâñÿ. Ä³âà, âìèðàþ÷è, ñïèñà ç ãðóäåé õî÷å âèðâàòü ðóêîþ, Òà ïîì³æ ðåáðàìè ãëèáîêî â³ñòðÿ çàë³çíå çàñòðÿãëî É äåðæèòüñÿ â ðàí³. Ãàñíå óñÿ âîíà, é î÷³ ¿é ãàñíóòü, Õîëîäîì ñìåðòíèì ïîâèò³, é ðîæåâ³ñòü îáëè÷÷ÿ çíèêàº. É òàê òîä³, äóõ âèïóñêàþ÷è, ìîâèòè ñòàëà äî Àêêè, Äî îäí³º¿ ç ïîäðóã, ÿêà ¿é áóëà íàéâ³ðí³øà, – Ç íåþ ºäèíîþ çâèêëà Êàì³ëëà ä³ëèòèñü æóðáîþ, – Òàê ïî÷àëà ãîâîðèòü: “Äî õâèëèíè ö³º¿, ñåñòðèöå Àêêî, ìîãëà ÿ ùîñü âä³ÿòü; òåïåð æå òÿæêà ìåíå ðàíà Ïåðåìîãëà, ³ ñâ³ò âåñü äëÿ ìåíå ó òåìðÿâ³ òîíå. Øâèäøå äî Òóðíà á³æè é ïåðåäàé öþ îñòàííþ íîâèíó – Õàé ïîñï³øàº äî áîþ é òðîÿíö³â çàäåðæèòü ï³ä ì³ñòîì. Îòæå, ïðîùàé!” Öå ìîâèòü, ³ â³æêè ïóñêàº, é íà çåìëþ Çñóíóëàñü âñÿ ìèìîõ³òü. Óñå ¿¿ ò³ëî áåçâëàäíå Ñòèãíå ïîâîë³, íà øè¿ ç³â’ÿë³é ãîë³âêà ïîâèñëà, Ñìåðòþ îãîðíóòà, é çáðîÿ ñïàäàº, é äóøà ó ñâ³ò ò³íåé, Ñòîãíó÷è ã³ðêî, â³äõîäèòü. ² âðàç òîä³ êðèê íåéìîâ³ðíèé Çíÿâñÿ äî íåáà, äî ç³ð çîëîòèñòèõ ïîí³ññÿ. ßê ò³ëüêè Âïàëà Êàì³ëëà, òî á³é çàãîñòðèâñÿ ùå äóæ÷å, ³ òåâêðè, Ùî ò³ëüêè ñèëè, âñ³ ëàâàìè ðèíóëè ðàçîì äî áîþ, 3 íèìè é ò³ððåíñüê³ âîæä³, ³ Åâàíäðîâà ðàòü àðêàä³éñüêà. À ñïîñòåðåæíèöÿ Òð³â³¿ Îï³ÿ äîâãî íà ãîðàõ Æäàëà òåðïëÿ÷å é çà áîºì òèì ñòåæèëà çâåðõó ñïîê³éíî. Ùîéíî ïîáà÷èëà çäàëåêó â ãàìîð³ âî¿â øàëåí³ì

703

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Þíó Êàì³ëëó âîíà, óðàæåíó ñìåðòþ ñìóòíîþ, Çîéêíóëà áîë³ñíî é ìîâèëà òâåðäî, â³ä ùèðîãî ñåðöÿ: “Ãåé, ÿê òÿæêî òè, ä³âî, ÿê ñòðàøíî çà òå çàïëàòèëà, Ùî âîþâàòè âçÿëàñü ïðîòè òåâêð³â! Íå ñòàëî, ñàìîòí³é, Â ïîì³÷ òîá³ íàâ³òü òå, ùî â ë³ñàõ øàíóâàëà Ä³àíó É ñòð³ëè íà ïëå÷àõ íàø³ íîñèëà. Îäíàê áåç ïîøàíè Â ñìåðòí³é õâèëèí³ òåáå íå çàëèøèòü áîãèíÿ, áåç ñëàâè Ñìåðòü ó ïîòîìê³â íå áóäå òâîÿ, ³ íå ñêàæóòü, ùî âìåðëà Òè áåç â³äîìñòè. Áî õòî òâîº ò³ëî ñì³â ðàíîþ çíèùèòü, Òîé, ïî çàñëóç³, ñïîêóòóº ñìåðòþ”. Áóâ òàì âåëèêèé Ïàãîðá ìîãèëüíèé Äåðöåííà, äàâíüîãî êíÿçÿ Ëàâðåíòó, 850 Á³ëÿ ã³ðñüêîãî ï³äí³ææÿ âèñîêîãî, é ò³ííþ ãóñòîþ Äóá çàñëîíÿâ éîãî. Â ëåò³ ëåãê³ì ñþäè í³ìôà ïðåêðàñíà Çëèíóëà, é ñòåæèòè ç ïàãîðáà ñòàëà âîíà çà Àððóíòîì. Ãëÿíóëà, ÿê â³í ðàä³º, ïèøàþ÷èñü ìàðíî, é äî íüîãî: “Äå öå òè, – êàæå, – áëóêàºø? ²äè-íî ñþäè, òóò íà òåáå Ñìåðòü äîæèäàº, íàëåæíå òîá³ çà Êàì³ëëó ñïëàòèòè. Ìîæå, çàãèáåë³ òè é íå ÷åêàºø â³ä çáðî¿ Ä³àíè?” Ç ñàãàéäàêà çîëîòîãî, öå ìîâèâøè, þíà ôðàê³éêà Ãîñòðó âèéìàº ñòð³ëó ³ çàâçÿòî ñâ³é ëóê íàïèíàº, É òàê òÿòèâó â³äòÿãíóëà äàëåêî, ùî ðàçîì ç³éøëèñÿ Ëóêà ê³íö³, ó òîé ÷àñ ÿê ë³âèöÿ ôðàê³éêè ä³òêíóëà Â³ñòðÿ, é íà ãðóäè ¿¿ ç òÿòèâîþ îïåðëàñü ïðàâèöÿ. Òî¿ æ õâèëèíè Àððóíò ïî÷óâ, ÿê ñòð³ëà çàñâèñò³ëà, ² çàøóì³ëî ïîâ³òðÿ, ³ â ò³ëî âï’ÿëîñÿ çàë³çî. À ÿê îñòàíí³é â³í ïîäèõ â³ääàâ ³ ç ãðóäåé éîãî âèéøîâ Ñòîã³í îñòàíí³é, çàáóâøè éîãî ñåðåä ïîëÿ ÷óæîãî, Òîâàðèø³ ó ïèëó ïðèäîðîæí³ì éîãî çàëèøèëè; Îï³ÿ çðàçó æ êðèëüìè íà íåáåñíèé Îë³ìï â³äëåò³ëà. Ëåãêèé Êàì³ëëè çàã³í áåç êåðìàíè÷êè ïåðøèé ðîçá³ãñÿ; Çáèò³, ò³êàþòü ðóòóëè, é çàâçÿòèé Àò³í óò³êàº, Íàâ³òü âîæä³ ïîâò³êàëè, é øóêàº çàëèøåíå â³éñüêî, Äå ñõîðîíèòèñÿ, é êîíåé ï³ä ìóðè ì³öí³ çàâåðòàþòü. Ñòðèìàòè òåâêð³â, ùî ñìåðòü, íàñòóïàþ÷è, ñ³þòü íàâêîëî, Ñòàòè â áîþ ïðîòè íèõ – í³ ó êîãî âæå ñèëè íåìàº. Ëóêè íà ïëå÷àõ çîìë³ëèõ ìåòëÿþòüñÿ â íèõ íå íàïíóò³, ×îòèðèíîã³ ó ì³ðó á’þòü êîí³ êîïèòàìè ïîëå, ×îðíèìè õìàðàìè ïèë êëóáî÷èòüñÿ ó âèõð³ äî ìóð³â. Ç ÷àò³â íà íèõ ìàòåð³, á’þ÷è ñåáå ç ðîçïà÷ó â ãðóäè, Àæ äî íåáåñíèõ ç³ðîê ñâ³é ëåìåíò æ³íî÷èé ï³äíîñÿòü. Âñ³õ, ùî â á³ãó äî áðàìè â³äêðèòî¿ ïåðø³ ä³ñòàëèñü, Òàì ðîçäàâèëà þðáà âîðîã³â, ùî çì³øàëèñÿ ç íèìè; Ñìåðò³ ëèõî¿ âîíè íå óíèêëè, é íà ñàì³ì ïîðîç³, Â áàòüê³âñüêèõ ìóðàõ, ï³ä çàõèñòîì âëàñíèõ äîì³âîê óáèò³,

704

Публій Вергілій Марон Äóõ ñâ³é ñïóñêàþòü. À ò³ çà÷èíèëè âîðîòà é íå ñì³þòü É äðóçÿì ñâî¿ì â³ä÷èíèòü, òèõ, ùî ïðîñÿòüñÿ, âçÿòè ó ìóðè. Ñòàëàñÿ òóò íàéïå÷àëüí³øà ñ³÷à ì³æ òèìè, ùî çáðîéíî Âõ³ä çàõèùàëè äî ì³ñòà, ³ òèìè, õòî ðâàâñü íà òó çáðîþ. Äåõòî ç íåâïóùåíèõ ïåðåä î÷èìà áàòüê³â, ùî ðèäàëè, Ñòð³ìãîëîâ ï³ä âåëè÷åçíèì íàïîðîì ó ð³â ïîëåò³ëè, ²íø³ íàîñë³ï, â³æêè ïóñòèâøè, íåìîâ òàðàíàìè, Á’þòü ³ç ðîçãîíó ó áðàìè ³ äâåð³, íà çàñóâè âçÿò³. À ìàòåð³ ó íàéâèùîìó ðîçïàë³ áîþ ç òèõ ìóð³â (Â íèõ-áî çàãèáåëü Êàì³ëëè çì³öíèëà ëþáîâ äî â³ò÷èçíè) Êèäàþòü ñòð³ëè ðóêàìè òðåìòÿ÷èìè, é ïàë³ ç òâåðäîãî Äóáà, ³, çàì³ñòü çàë³çíî¿ çáðî¿, îáñìàëåíå ê³ëëÿ, – Ãàðÿ÷å ïåðø³ áàæàþòü óìåðòè çà áàòüê³âñüêå ì³ñòî. Â ë³ñ³ òèì ÷àñîì æàõëèâà òà â³ñòêà íàïîâíþº ñòðàõîì Òóðíîâå ñåðöå, áî Àêêà âåëèêèé íåñïîê³é íàãíàëà: Çíèùåí³ âîëüñê³â çàãîíè, çàãèíóëà â áèòâ³ Êàì³ëëà, Âòîðãñÿ äî íèõ óæå âîðîã ³, Ìàðñîâèì ñèëüíèé ñïðèÿííÿì, 900 Âñå â³í çàõîïëþº, é ñòðàõ àæ äî ìóð³â ñÿãàº âèñîêèõ. Òóðí, ðîçëþòèâøèñü (áóëà-òî Þï³òåðà âîëÿ ñóâîðà), Âðàç ïîêèäàº óçã³ð’ÿ é ë³ñè íåäîñòóïí³ ëèøàº. Ëåäâå ç³éøîâ â³í ç î÷åé ³ â ÷èñòåº ïîëå ïîäàâñÿ, Áàòüêî Åíåé, ³çâîðîì â³äêðèòèì â òîé ÷àñ óâ³éøîâøè É ïåðåñòóïèâøè õðåáåò, ³ç òåìíîãî ë³ñó âèõîäèâ. Òàê îò îáèäâà ³ç â³éñüêîì äî ìóð³â âîíè ïîñï³øàëè É çîâñ³ì áëèçåíüêî îäèí á³ëÿ îäíîãî âðàç îïèíèëèñü. Ò³ëüêè-íî ãëÿíóâ Åíåé íà ïîëÿ, ùî ¿õ êóðÿâà âêðèëà, Áà÷èòü çäàëÿ, ÿê ðÿäè ëàâðåíò³éñüê³ â ïîëÿõ ðîçâåðíóëèñü. Òàêîæ ³ Òóðí óï³çíàâ Åíåÿ ñóâîðîãî â çáðî¿, Áëèçüêèé â÷óâàþ÷è òóï³ò êîïèò ³ êîíåé ³ðæàííÿ. Çðàçó âñòóïèëè á ó á³é, ïî÷àëàñü áè òóò ñ³÷à øàëåíà, Àëå ðîæåâèé ïîâ³â óæå Ôåá àæ äî õâèëü ³áåð³éñüêèõ Âòîìëåíèõ êîíåé êóïàòü, ³ äíåì ïîñòóïèâñü ïåðåä í³÷÷þ. Ñòàëè ï³ä ì³ñòîì âîíè òàáîðè ñâî¿ âàëîì êð³ïèòè. ÊÍÈÃÀ ÄÂÀÍÀÄÖßÒÀ Íåçâàæàþ÷è íà óìîâëÿííÿ Ëàòèíà ³ ñëüîçè Àìàòè, Òóðí çâàæóºòüñÿ íà äâîá³é ç Åíåºì, ÿêèé áåç çàïåðå÷åíü éîãî ïðèéìàº. Óìîâè áîþ ç îáîõ ñòîð³í ï³äòâåðäæóþòüñÿ êëÿòâàìè. Òóðíîâà ñåñòðà Þòóðíà, çà íàìîâîþ Þíîíè, ï³äáóðþº ðóòóë³â ïî÷àòè çàì³ñòü òîãî çàãàëüíó áèòâó, ïðè÷îìó â í³é ïîðàíåíî ñàìîãî Åíåÿ. Çðàä³âøè ç öüîãî, Òóðí ³äå â íàñòóï íà òðîÿíö³â. Åíåé, ðàíó ÿêîãî çö³ëÿº Âåíåðà, ïîâåðòàºòüñÿ â áèòâó ³ äîâãî øóêàº çóñòð³÷³ ç Òóðíîì. Öàðèöÿ Àìàòà, ãàäàþ÷è, ùî Òóðíà âæå âáèòî, ê³í÷àº æèòòÿ ñàìîãóáñòâîì. Òóðí âèõîäèòü íà äâîá³é ç Åíåºì. Ç âîë³ Þï³òåðà Þòóðíà â³äñòóïàº â³ä áðàòà, ³ Åíåé ï³ñëÿ òðèâàëîãî áîþ óáèâàº ñâîãî ãîëîâíîãî âîðîãà.

705

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òóðí, ÿê ïîáà÷èâ, ùî áèòâà êðèâàâà ëàòèí³â çëàìàëà, Âòðàòèëè äóõ âîíè, é î÷³ óñ³õ íà íüîìó çóïèíèëèñü, Ç íüîãî æàäàþòü çä³éñíèòü îá³öÿíêó, òî ñàì çàïàëèâñÿ Íåïðèìèðåíí³ñòþ é ãîðäèì çàâçÿòòÿì. Ìîâ ëåâ íà ïóí³éñüêèõ Ïàñò³âíÿõ, ðàíåíèé òÿæêî ó ãðóäè ëîâöÿìè, äî áîþ Ðâåòüñÿ çàâçÿòî ³ ì’ÿçàìè òðóñèòü íà øè¿ ãðèâàñò³é, Ëîìèòü áåçñòðàøíî òîé ñïèñ, ùî âáèâ éîìó â ò³ëî çëî÷èíåöü, Ç ðåâîì âèøê³ðþº ïàùó êðèâàâó. Òàê ñàìî ³ â Òóðíà Ëþòü çàéíÿëàñü íåâãàìîâíà ó ãðóäÿõ. Òîä³ äî öàðÿ â³í Ðàïòîì îçâàâñÿ ³ òàê ó çáåíòåæåíí³ ñòàâ ãîâîðèòè: “Òóðí â³äêëàäàòè íå áóäå, íå ìàþòü ïðè÷èíè ëàìàòè Ñëîâî åíåéö³ í³ê÷åìí³, àí³ äîãîâ³ð â³äì³íÿòè. ß âèñòóïàþ íàçóñòð³÷. Ãîòóé æå, ì³é áàòå÷êó, æåðòâó, Ëàãîäü óìîâó. Áî ÿ àáî ñêèíó ö³ºþ ðóêîþ Â Òàðòàð äàðäàíöÿ, ³ç Àç³¿ âòåêëîãî, – õàé æå ñ³äàº Â³éñüêî ëàòèíñüêå ³ ñòåæèòü çà áîºì, çàë³çîì ñïðîñòóþ Ñàì çâèíóâà÷åííÿ ñï³ëüíå, – àáî âæå íåõàé ïåðåìîæå É â³çüìå æîíîþ Ëàâ³í³þ”. Àëå ³ç ñåðöåì ñïîê³éíèì Â³äïîâ³äàº Ëàòèí: “Î, þíà÷å ç äóøåþ ãåðîÿ, Ñê³ëüêè â çàâçÿòò³ íåñòðèìíîìó ðâåøñÿ âïåðåä òè çàíàäòî, Ñò³ëüêè ïîâèíåí ÿ âñå ðîçñóäèòü ³ â òóðáîò³ ïðî òåáå Çâàæèòü âñ³ âèïàäêè. Ìàºø òè é Äàâíîâå áàòüê³âñüêå öàðñòâî, É ì³ñò º ó òåáå áàãàòî, çäîáóòèõ òâîºþ ðóêîþ, É çîëîòî º ó Ëàòèíà, ³ ðàä â³í òîá³ éîãî äàòè. ²íøèõ ä³â÷àò º â ëàòèí³â áàãàòî ñëàâåòíîãî ðîäó Â çåìëÿõ Ëàâðåíòó. Äîçâîëü æå ã³ðêó òîá³ ïðàâäó ñêàçàòè, Ùèðó, áåç õèòðîù³â, òè æ ¿¿ äîáðå çàòÿì ñîá³ â ñåðö³. Äîíüêó ñâîþ í³ çà êîãî ç óñ³õ æåíèõ³â ÿ òóòåøí³õ Âèäàòü íå ì³ã (ïðî öå ìåí³ ëþäè é áîãè â³ùóâàëè). Çäîëàíèé ÿ ëèø ëþáîâ’þ äî òåáå, ñïîð³äíåííÿì êðîâíèì, Æ³íêè ñóìíèìè ñëüîçàìè ³, óçè óñ³ ïåðåðâàâøè, Âçÿâ íàðå÷åíó â³ä çÿòÿ, çà çáðîþ âõîïèâñü íå÷åñòèâî. Áà÷èø òè, Òóðíå, ÿê³ ç òîãî äíÿ ìåí³ ñòàëèñü ïðèãîäè, Â³éíè ÿê³, ³ ñê³ëüêè òè ïåðøèé òðóä³â ïåðåòåðï³â. Äâ³÷³ ïîáèò³ ó áèòâ³ âåëèê³é, ³òàë³â íàä³¿ Ëåäâå ï³äòðèìàòü ìè ìîæåìî â ì³ñò³. Ùå Ò³áðîâ³ âîäè Òåïë³ â³ä íàøî¿ êðîâ³, âñå ïîëå ê³ñòüìè çàá³ë³ëî. ßê æå âåðòàòèñü íàçàä? Íå áåçãëóçäÿ íàì ìèñë³ ì³íÿº? ßêùî ïî Òóðíîâ³é ñìåðò³ â íèõ áà÷èòè äðóç³â ãîòîâ ÿ, ×îì íå ê³í÷èòè â³éíó, êîëè â³í ³ æèâèé, ³ çäîðîâèé? Ùî ìåí³ ñêàæóòü ð³äí³ ðóòóëè é ²òàë³¿ ðåøòà, ßêùî íà ñìåðòü – çãèíü öå ñëîâî! – ïîñëàâ áè òåáå ÿ, ùî ñâàòàòü Äîíüêó ó ìåíå õîò³â? Íà â³éí³ æ òî óñÿêå áóâàº. Ìàé ìèëîñåðäÿ äî áàòüêà ñòàðîãî, ùî â ð³äí³é Àðäå¿ Òóæèòü, äàëåêî â³ä òåáå”. Ïðîòå íåâãàìîâíîãî Òóðíà

706

Публій Вергілій Марон Íå çóïèíèëà öÿ ìîâà. Ùå äóæ÷å ãîðèòü â³í, â³ä ë³ê³â Äóæ÷å õâîð³º. ßê ìîâà âåðíóëàñü, ïî÷àâ ãîâîðèòè: “Ì³é íàéäîðîæ÷èé, ïîêèíü òó æóðáó, ÿêó ìàºø çà ìåíå, Äóæå ïðîøó òåáå, ñìåðòþ äîçâîëü ìåí³ ñëàâó çäîáóòè. 50 Êèäàòü ñïèñàìè ³ ñ³ÿòü çàë³çî é ìè âì³ºìî, áàòüêó, Êðîâ ³ â³ä íàøèõ óäàð³â òå÷å. Î, áóäå äàëåêî Ìàòè áîãèíÿ, ùîá í³æíî â æ³íî÷ó õìàðèíó îêóòàòü, ßê óò³êàòèìå â³í, òà é ñàì³é ùîá ó ò³í³ ñõîâàòèñü”. Òà, áîÿ÷èñÿ íîâîãî â³éíè ïîâîðîòó, öàðèöÿ Ïëàêàëà é, âìåðòè ãîòîâà, òàê ìîâèëà çÿòþ ïàëêîìó: “Òóðíå, ÿê â ñåðö³ òâîºìó º øàíà ÿêàñü äî Àìàòè,– Öèìè ñëîâàìè ã³ðêèìè òåáå çàêëèíàþ: â íåùàñí³é Ñòàðîñò³ íèí³ ìåí³ òè ºäèíà íàä³ÿ ³ çàõèñò; ×åñòü òè é äåðæàâà Ëàòèíà, ³ äîìó ºäèíà ï³äïîðà. Ëèø îäíîãî ÿ ïðîøó: â³äìîâñÿ ³ç òåâêðàìè áèòèñü. Çíàé-áî, ÿêà á òåáå äîëÿ ó òîìó áîþ íå ïîñòèãëà, Áóäå é ìîÿ âîíà: êèíó ç òîáîþ ³ ÿ îñîðóæíèé Ñâ³ò öåé, íå áóäó ÿê áðàíêà íà çÿòÿ Åíåÿ äèâèòèñü”. Ìàòåð³ ñë³â öèõ Ëàâ³í³ÿ ñëóõàº é ðîñèòü ñëüîçàìè Ùîêè ãàðÿ÷³; ïàëêà ñîðîìëèâ³ñòü âîãíÿíèì ðóì’ÿíöåì Ëè÷êî ðîçïàëåíå âêðèëà. Íåìîâ õòî áàãðÿíöåì êðèâàâèì Ê³ñòü áè ñëîíîâó òîðêíóâ, àáî ó òðîÿíäàõ ðîæåâèõ Í³æíî á ë³ëå¿ óìèòü çàá³ë³ëè, òàêà áóëà áàðâà Ëè÷êà ä³âî÷îãî. Ñåðöå ó íüîãî ùåìèòü â³ä êîõàííÿ, Î÷³ âòîïèâ ó ä³âî÷å ëèöå; ³ ùå äóæ÷å æàãîþ Áèòâè ïàëàº ³ êîðîòêî òàê äî Àìàòè â³í ìîâèòü: “Ìàìî, êîëè ÿ íà Ìàðñ³â çàâçÿòèé äâîá³é âèðóøàþ, Íå ïðîâîäæàé òè ñëüîçàìè ìåíå, öèì â³ùàííÿì æóðëèâèì, – Òóðí âñå îäíî-áî â³ä ñìåðò³ íå â³ëüíèé. Òè çàðàç, ²äìîíå, Ïåðåêàæè âëàäàðåâ³ ôð³ã³éñüêîìó ñëîâî íåìèëå: Ò³ëüêè-íî âè¿äå çàâòðà ðîæåâà Àâðîðà íà îáð³é Ó êîë³ñíèö³ áàãðÿí³é, íåõàé íå âåäå ñâî¿õ òåâêð³â Â³í íà ðóòóë³â, õàé ðàòü â³äïî÷èíå é ôð³ã³éñüêà é ðóòóëüñüêà; Íàøîþ êðîâ’þ ìè äîëþ â³éíè âèð³øàéìî; íà òîìó Ïîë³ îáîì íàì äðóæèíè Ëàâ³í³¿ òðåáà øóêàòè”. Òàê â³í ïðîìîâèâ, ³ øâèäêî äîäîìó âåðíóâñÿ, é, çâåë³âøè Êîí³ ñîá³ ïðèâåñòè, àæ çðàä³â, ÿê äî íüîãî çàðæàëè. Â äàð³ âåëè÷í³ì Ï³ëóìíîâ³ ¿õ ùå äàëà Îð³ò³ÿ, Á³ë³, á³ë³ø³ â³ä ñí³ãó, â³ä â³òðó ïðóäê³ø. Äîâêîëà Ñòàëè ³ æâàâ³ ïîãîíè÷³ ¿õ ³, ïðîñòÿãòè äîëîí³, Ãðóäè ïîïëåñêóþòü, ÷åøóòü ¿ì øè¿ ãðèâàñò³. À ñàì â³í Ïàíöèð âäÿãàº íà ïëå÷³, ùî çîëîòîì ñÿº é ìåòàëîì Á³ëèì, à ïîò³ì ùå ìå÷ â³í áåðå â ñâî¿ ðóêè ³ ùèò ñâ³é; ×åðâîíîãðèâèé øîëîì ³ òîé ìå÷, ÿêèé Äàâíîâ³-áàòüêó

707

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âèêóâàâ áîã, ïîâåëèòåëü âîãíþ, ³ ó õâèëÿõ ñò³ã³éñüêèõ Çàãàðòóâàâ ùå ðîçæàðåíèé. Ñïèñà ì³öíîãî ñâîºþ Äóæîþ âçÿâ â³í ðóêîþ; òîé ñïèñ íà ñåðåäèí³ ñàì³é Â çàë³ ñòîÿâ, íà êîëîíó ìîãóòíþ îïåðòèé; ç àâðóíêà Àêòîðà áóâ öå òðîôåé. Íèì ³ç ñèëîþ Òóðí ïîòðÿñàº É ìîâèòü: “Î ñïèñå ì³é â³ðíèé, ìîéîãî áàæàííÿ í³êîëè Ùå òè íå çðàäèâ; íàñòàëà õâèëèíà ð³øó÷à; òî Àêòîð Ìàâ òåáå äóæèé, òåïåð òè ó Òóðíà â ïðàâèö³. Â÷èíè æ áî, Ùîá ïîâàëèâñÿ ó ïîðîõ ï³âìóæ òîé ôð³ã³éñüêèé, à ñèëüí³ Ðóêè ìî¿, ç íüîãî ïàíöèð ³çíÿâøè, ñàìîãî ðîçäåðëè, 100 Êó÷åð³ æ, çâèò³ ãàðÿ÷èì çàë³çîì ³ ì³ððîþ çëèò³, Ãåòü çàáðóäíèëè”. Îòàê â³í øàë³º, ëèöå îáëèëîñÿ Æàðîì, àæ ³ñêðàìè ñèïëå, à î÷³ âîãíåì ðîçãîð³ëèñü. Ñòðàøíî ðåâå, íà÷å áèê, êîëè ïåðøèé â³í á³é ïî÷èíàº, Âïðåòüñÿ íîãàìè ó ïåíü ³ ïðîáóº ãí³â ñâ³é ç³ãíàòè, Òà ëèø â³òðàì ïîñèëàº óäàðè àáî ðîçêèäàº Êóïè ñèïêîãî ï³ñêó, ãîòóþ÷èñü ãåðöü ïî÷èíàòè. Òà îäíî÷àñíî ³ ãð³çíèé Åíåé, ó Âåíåðèí³é çáðî¿, Çàïàë äî áîþ â ñîá³ íàãí³òàº é ðîç’ÿòðþº ãí³â ñâ³é, Ðàäèé, ùî ìîæå òàêèì äîãîâîðîì â³éíó çàê³í÷èòè. Äðóç³â â³í òèì ïîò³øàº ñâî¿õ ³ ñóìíîãî ²óëà, Ñòðàõîì ïîâèòîãî, ³ ïðî ñâîþ ¿ì íàãàäóº äîëþ, Êàæå ìóæàì çàíåñòè éîãî çãîäó Ëàòèíó öàðåâ³, Ïåâíîãî ìèðó óìîâè â³ä íüîãî éîìó ïðåä’ÿâèòè. Âðàíö³, ëèø çàãðàâà ðàííÿ âåðõ³â’ÿ ã³ðñüê³ çîëîòèòè Ñâ³òëîì âçÿëàñÿ, à ç ãëèáó ìîðñüêîãî âæå ñîíÿ÷í³ êîí³ Âèéøëè ³ ç í³çäð³â, óãîðó ï³äíÿòèõ, ñèïíóëè ïðîì³ííÿì, – Òóò æå, ï³ä ìóðàìè ì³ñòà âåëèêîãî, ì³ðÿëè ïîëå É ï³äãîòîâëÿëè äëÿ áîþ é ðóòóëè, ³ òåâêðè ³ âàòðó Â ñàì³é ñåðåäèí³, é ñï³ëüíèì áîãàì â³âòàð³ ³ç äåðíèíè; Âîäó íåñëè ³ âîãîíü, à íà íèõ ôàðòóõè ïóðïóðîâ³ É çåëåíü íà ñêðîíÿõ. ²ç áðàìè ãóñòèìè ñïëèâàþòü ðÿäàìè Çáðîéí³ àâçîíñüê³ ïîëêè. À ç ïðîòèâíîãî áîêó òðîÿíñüêå Â³éñüêî é ò³ððåíñüêå, âñ³ëÿêîãî ðîäó, îçáðîºí³, íà÷å Ãð³çíèé ¿õ Ìàðñ âèêëèêàº äî áîþ. Ïîì³æ òèñÿ÷àìè, Ñÿþ÷è çîëîòîì òà áàãðåöåì, ¿õ âîæä³ ïðîá³ãàþòü. Áóâ òóò Ìíåñòåé, Àññàðàêà íàùàäîê, õîðîáðèé Àç³ëàñ, Ñëàâíèé áóâ âèòÿçü êîìîííèé Ìåññàï, ïîêîë³ííÿ íåïòóíñüêå. Çíàê ëèø äàëè, ³ êîæåí çàéíÿâ ñâîº ì³ñöå. Âáèâàþòü Ðàòèùà â çåìëþ é ùèòè îïèðàþòü. Ö³êàâå æ³íîöòâî Âèá³ãëî é ÷åðíü áåçáîðîííà, ³ äðåâí³ ä³äè òåæ îáñ³ëè Áàøòè é ïîêð³âë³ äîì³â, ³íø³ òîâïëÿòüñÿ â áðàìàõ âèñîêèõ. Çâåðõó ãîðè, ÿêà íèí³ Àëüáàíñüêîþ çâåòüñÿ, – òîä³ ùå Éìåííÿ íå ìàëà, í³ ñëàâè é õâàëè, – â òîìó ÷àñ³ Þíîíà,

708

Публій Вергілій Марон Âñå îãëÿäàþ÷è ïåðåä ñîáîþ, íà ïîëå äèâèëàñü. Áà÷èëà òàì ³ ëàâðåíò³â ðÿäè, ³ òðîÿíö³â çàãîíè, É ì³ñòî Ëàòèíà. Áîãèíÿ äî Òóðíà ñåñòðè, òåæ áîãèí³, Ùî ï³ä îï³êîþ â íå¿ îçåðà ³ ð³êè øóìëèâ³ (Ñàì áîã Þï³òåð ¿¿ íàä³ëèâ, åô³ðó âëàäèêà, ×åñòþ ö³ºþ çà òå, ùî çàáðàâ ¿¿ öíîòó ä³âî÷ó), Òàê ïðîìîâëÿº: “Í³ìôî, îêðàñî ð³÷îê, íàéìèë³øà Ñåðöþ ìîºìó, òè çíàºø ïðî òå, ùî ç óñ³õ ëàòèíÿíîê, Òèõ, ùî â Þï³òåðà, äóõîì âåëèêîãî, ìàëè íåâäÿ÷íå Ëîæå, òåáå ÿ ºäèíó âçÿëà ³ ç îõîòîþ â íåá³ Ì³ñöå äàëà òîá³. Çíàé æå ïðî á³ëü òâ³é, ùîá òè íå æàë³ëàñü Ïîò³ì íà ìåíå, Þòóðíî. Ëèø ïîêè çäàâàëîñü, ùî äîëÿ Ëàã³äíà é ïàðêè íà òå äîçâîëÿþòü, ùîá ñïðàâè ëàòèíñüê³ Äîáðå ñòîÿëè, ÿ Òóðíà ³ ìóðè òâî¿ áîðîíèëà. Íèí³ ÿ áà÷ó, ùî öåé ìîëîäåöü íà çóñòð³÷ íåâ³ðí³é Äîë³ ³äå, ùî äåíü ïàðîê ³ ñèëà âîðîæà âæå áëèçüêî. 150 ß íà öþ áèòâó é íà ö³ äîãîâîðè íå ìîæó äèâèòèñü. Òè, ÿêùî ìàºø â³äâàãó ùî âä³ÿòü äëÿ áðàòà, òî øâèäêî Éäè òóäè, òàê ³ íàëåæèòü ñåñòð³. Àëå, ìîæå, ùå ïðèéäóòü Êðàù³ ÷àñè äëÿ íåùàñíèõ”. Çàëåäâå ñêàçàëà ñëîâà ò³, Ñëüîçè ðÿñí³ ó Þòóðíè ç î÷åé ïîëèëèñÿ. Áåç ë³êó Á’º êóëàêàìè ñåáå âîíà â ãðóäè ñâî¿ áëàãîðîäí³. “Öå íå íà ñëüîçè ïîðà, – ¿é Ñàòóðíîâà äîíüêà Þíîíà Êàæå, – éäè øâèäøå ³ áðàòà ðÿòóé, ÿêùî ìîæíà, â³ä ñìåðò³, Ìîæå, â³éíó ùå ïðîäîâæèø, óêëàäåíèé äîãîâ³ð ç³ðâåø. ß òîá³ ðàäæó, â³äâàæñÿ”. Äàëà íàñòàíîâè é ëèøèëà Â ñóìí³â³, äóæå ñõâèëüîâàíó, ç ðàíîþ â ñåðö³, ó ñìóòêó. ¯äóòü òèì ÷àñîì öàð³. Ïðåìîãóòíþ îñîáó Ëàòèíà ×åòâåðî êîíåé âåçóòü; îçäîáîþ ñêðîíåé ó íüîãî – Ïðîìåí³â äâ³÷³ ïî ø³ñòü çîëîòèõ, à öå äîêàç, ùî Ñîíöå – Ïðåäîê éîãî. Òóðí ïàðîþ á³ëèõ íà ïîâîç³ ¿äå É øèðîêîëåçèìè ìàº ñïèñàìè äâîìà. Ç òîãî áîêó Áàòüêî Åíåé – öåé ïî÷àòîê âñüîãî ïîêîë³ííÿ íàðîäó Ðèìñüêîãî – çîðÿíèì ñÿº ùèòîì, ñâ³òèòü çáðîºþ íåáà; Ïîðÿä – Àñêàí³é, öÿ äðóãà íàä³ÿ âåëèêîãî Ðèìó. Ç òàáîðó âèéøëè; ³ æðåöü â á³ë³é øàò³ ïðèãíàâ ùåòèíÿñòó Ñâèíêó, é ÿãíèöþ âîâíèñòó äî âàòðè æåðòîâíî¿ ãîíèòü. Âñ³, ïîâåðòàþ÷è î÷³ äî ñîíöÿ ÿñíîãî, ùî ñõîäèòü, Ç ðóê îáñèïàþòü êðóïàìè ñîëîíèìè æåðòâó, ìå÷àìè Ê³í÷èêè øåðñò³ ç ÷îëà öèõ òâàðèí îáòèíàþòü ³ âàòðó Ç æåðòâåííèõ ÷àø ïîëèâàþòü. Òîä³ âèòÿãàº ³ç ï³õîâ Ìå÷ ñâ³é ïîáîæíèé Åíåé ³ òàêå äî áîã³â øëå áëàãàííÿ: “Ñîíöþ ³ Çåìëå, çà âàñ ñò³ëüêè ãîðÿ óñòèã ÿ çàçíàòè, Ñâ³äêàìè áóäüòå ìîëèòâè ìîº¿, ³ òè, âñåìîãóòí³é

709

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Áàòüêó, ³ òè, éîãî â³ðíà äðóæèíî, Ñàòóðíîâà äîíüêî, Áóäü ëàñêàâ³øà, âîëîäàðêî íåáà, äî ìåíå, é òè, Ìàðñå, Áàòüêó ïðåñëàâíèé, ùî â³éíàìè ç âîë³ ñâîº¿ êåðóºø. Âàñ ÿ, äæåðåëà é ð³÷êè, çàêëèêàþ ³ âñ³, ñê³ëüêè º âàñ, Ñèëè áîæèñò³ âèñîêîãî íåáà ³ ñèí³ ìîðñüêî¿! Âñå æ, ÿê ìåíå Òóðí àâçîíñüêèé â äâîáî¿ òåïåð ïåðåìîæå, Âèéòè ïîâèíí³ ïîäîëàí³ â ì³ñòî Åâàíäðà. Ç çåìåëü öèõ Âèéäå é ²óë; õàé ïîò³ì í³êîëè åíåéö³ íå ñì³þòü Íàïàäè çáðîéíî ÷èíèòè é ïóñòîøèòè ö³ âîëîä³ííÿ. À êîëè íàøîãî Ìàðñà äî íàñ Ïåðåìîãà ïðèõèëèòü, – Ñêîðøå ÿ òàê ñïîä³âàþñü, õàé áîæà òàêà áóäå âîëÿ, – Íå íàêàæó ÿ, ùîá ï³ääàí³ òåâêðàì áóëè ³òàë³éö³, É öàðñòâà äëÿ ñåáå íå ïðàãíó. Òîä³ õàé îáèäâà íàðîäè, Æîäåí íå çäîëàíèé, çëó÷àòüñÿ ðàçîì, íà ð³âíèõ íà÷àëàõ. Äàì ëèø îáðÿäè é áîã³â, à çáðîÿ Ëàòèíîâ³-òåñòþ É âëàäà õàé òåñòþ íàëåæèòü. Ñòîëèöþ äëÿ ìåíå çáóäóþòü Òåâêðè, ³ íàçâó Ëàâ³í³ÿ äàñòü ¿é”. Åíåé òàê ïðîìîâèâ. Çàðàç ïî íüîìó Ëàòèí, ïðàâèöþ äî ç³ð ïðîñòÿãíóâøè É î÷³ äî íåáà ï³äíîñÿ÷è, òàê ãîâîðèòü ïî÷èíàº: “ß ïðèñÿãàþñü, Åíåþ, òàê ñàìî çåìëåþ ³ ìîðåì, É çîðÿìè, é ä³òüìè Ëàòîíè, é äâîëèêîãî ßíóñà ³ì’ÿì, Ñèëàìè áîæèìè é õðàìîì ñâÿòèì íåâáëàãàííîãî Ä³òà, – 200 Áàòüêî, ùî ãðîìîì ñîþçè îñâÿ÷óº, õàé öå ïî÷óº. Ðóêó êëàäó íà æåðòîâíèê, áîãè ³ öåé æàð ìåí³ ñâ³äêè,– Ç³ðâàíî ìèð ³ ñîþç ³òàë³éñüêèé íå áóäå ïîâ³êè. Äîëÿ ÿêà íå áóëà á, æîäíà ñèëà íå çì³íèòü ìîº¿ Âîë³ í³êîëè, õî÷à á çàòîïèëî ïîòîïîì âñþ çåìëþ, Õî÷ ïðîâàëèëîñÿ á íåáî ó Òàðòàð. Òàê, ÿê öåé ñê³ïåòð, – Â³í-áî, äî ðå÷³, òðèìàâ ñâîº áåðëî â ïðàâèö³, – í³êîëè Â³òòÿ çåëåíîãî ç ñåáå íå ïóñòèòü ³ ò³í³ íå êèíå Ç ÷àñó, ÿê â ë³ñ³ â³ä ïíÿ éîãî ñòÿòî ³ â³í ï³ä çàë³çîì, Á³äíèé, ã³ëëÿ – ñâî¿õ ðóê – ³ ëèñòÿ – âîëîññÿ – ïîçáóâñÿ. Äåðåâîì áóâ â³í, à íèí³ ìèòöåâà ðóêà éîãî âáðàëà Â ì³äíó îçäîáó é ëàòèíñüêèì áàòüêàì â³ääàëà, ùîá íîñèëè”. Öèìè ñëîâàìè âîíè çàêð³ïëÿëè ñâî¿ äîãîâîðè, Çíàòòþ îòî÷åí³. Ñòàëè òîä³ çà îáðÿäîì òâàðèíè Ð³çàòü íàä æàðîì ³ íóòðîù³ ¿ì ùå æèâèì âèðèâàòè, ² íà æåðòîâíèêè ñòàâèëè ïîñóä, íàïîâíåíèé íèìè. Âñå æ òîé äâîá³é ùå ç ïî÷àòêó çäàâàâñÿ ðóòóëàì íåð³âíèì, Òèì-òî ÷óòòÿìè âñ³ëÿêèìè ¿õí³ ñåðöÿ õâèëþâàëèñü; Íàäòî æ òåïåð, ÿê ïîáà÷èëè çáëèçüêà, ùî ñèëè òóò ð³çí³. Ñòðàõ öåé ï³äñèëèâ ³ Òóðí, ùî âá³ê â³ä³éøîâ ³ ñìèðåííî Øàíó â³ääàâ îëòàðþ, ñâî¿ î÷³ äîäîëó ñïóñòèâøè; Ùîêè çàïàëèñÿ â íüîãî ³ ïîñòàòü þíàöüêà îñëàáëà.

710

Публій Вергілій Марон Áà÷èòü Þòóðíà-ñåñòðà, ùî òå õâèëþâàííÿ íàðîäó Äóæ÷å ðîñòå, ïî÷èíàº ì³íÿòèñü, ³ ïàäàº íàñòð³é, – Âòèñíóëàñü ìåæè ðÿäè, ó ñåðåäèíó, ïîñòàòü Êàìåðòà Âçÿâøè íà ñåáå. Â³í ç ïðåäê³â ñâî¿õ áóâ ñëàâåòíîãî ðîäó, Ñëàâåí õîðîáð³ñòþ áàòüêà ³ ñàì ó áîÿõ çàïîâçÿòèé. Âõîäèòü âîíà ó ñåðåäèíó, ö³ë³ ñâîº¿ ñâ³äîìà, – Ñ³º ì³æ âîÿìè â³ñò³ âñ³ëÿê³ ³ òàê ïðîìîâëÿº: “ßê âàì íå ñîðîì, ðóòóëè, çà ñò³ëüêè òàêèõ îñü ãåðî¿â Ñëàòü îäíîãî íà çàãèáåëü? ×è ñèëîþ é ê³ëüê³ñòþ, ìîæå, Ìè ¿ì íå ð³âíÿ? Îñü òóò âñ³ òðîÿíö³, à ç íèìè àðêàäö³ É ëàâè åòðóñê³â, ùî ç Òóðíîì çìàãàòèñü ¿ì äîëÿ ñóäèëà. ßê äîâåäåòüñÿ íàì áèòèñü, òî ¿õ ëèøå ñò³ëüêè, ùî ëåäâå Âèñòà÷èòü â áèòâ³ íà íàñ âïîëîâèíó. Â³í, ñïðàâä³, ïî ñìåðò³ Ñÿäå ì³æ òèìè áîãàìè, ÿêèõ â³âòàðÿì ïîñâÿòèâñÿ, Âèðîñòå â ñëàâ³ ³ æèòèìå â³÷íî â óñòàõ ñâîãî ëþäó; Ìè æ áàòüê³âùèíó çàãóáèì çàòå ³ çìóøåí³ áóäåì Ãîðäèì ñëóæèòü âëàäàðÿì, ìè, ùî òóò íà ïîëÿõ òàê âèã³äíî Ðîçòàøóâàëèñü”. Â³ä ìîâè ö³º¿ þíàöüê³ âñå äóæ÷å É äóæ÷å óìè ãàðÿ÷àòüñÿ, âæå ðåìñòâóþòü âñ³ ì³æ ðÿäàìè. Ó ëàâðåíò³éö³â, òàêîæ ³ ëàòèíö³â ì³íÿºòüñÿ íàñòð³é. Ò³, ùî ê³íöÿ ñïîä³âàëèñü â³éí³ ³ âáà÷àëè ó òîìó Ñâ³é ïîðÿòóíîê, âæå ðâóòüñÿ äî áîþ, ³ ïðàãíóòü óìîâó Òó ñêàñóâàòè, ³ Òóðíà íåäîë³ óñ³ ñï³â÷óâàþòü. Ùå äîäàº ¿ì ùîñü á³ëüøå Þòóðíà é ç âèñîêîãî íåáà Çíàê ïîñèëàº, ùî æîäåí ñèëüí³øå â³ä íüîãî íå çðóøèâ Òàê ³òàë³éñüêèõ ñåðäåöü ³ íå çâ³â ¿õ îìàííèì âèä³ííÿì: Æîâòèé îðåë-áî Þï³òåðà, â ñîíöå ðîæåâå çëåò³âøè, Ïòèöü íàäáåðåæíèõ ç³ãíàâ ö³ëó çãðàþ, ãó÷íó ³ êðèëàòó. 250 Ðàïòîì ñïóñòèâñÿ íà õâèë³, ïîãàíåöü, âõîïèâøè ó ê³ãò³ Ëåáåäÿ äóæîãî. Ïèëüíî çîðÿòü ³òàë³éö³: âñ³ ïòàõè Ç êðèêîì âåðíóëèñü ç óòå÷³ – íåâèäàíå äèâî! – é ïîâ³òðÿ Êðèëàìè âùåíò çàòåìíèëè, ìîâ õìàðà, ³ âîðîãà ãîíÿòü, Ïîêè íå çäàâñÿ â³í ñèë³ é, ñàìèì òÿãàðåì óòîìèâøèñü, Âèïóñòèâ çäîáè÷ ³ç ê³ãò³â ó ð³÷êó ³ â õìàð³ ñõîâàâñÿ. Ãó÷íî òîä³ âñ³ ðóòóëè çíàê â³ùèé â³òàþòü, äî áîþ Ðóêè âèïðÿìëþþòü. Ïåðøèé Òîëóìí³é-àâãóð òîä³ ìîâèâ: “Öå áóëî ñàìå îòå, ÷îãî ÷àñòî â îá³òàõ ïðîñèâ ÿ, Öå â³ùóâàííÿ ïðèéìàþ, áîãè éîãî íàì ïîñèëàþòü. Òîæ ï³ä ìî¿ì óñ³ ïðîâîäîì çáðîþ áåð³òå, íåùàñí³, Âè, ÿêèõ çàéäà ïîãàíèé â³éíîþ ëÿêàº, ÿê ïòàõ³â Òèõ ñëàáîñèëèõ, ³ íèùèòü íàñèëëÿìè âàì óçáåðåææÿ. Ñêîðî âòå÷å â³í íà ìîðå ãëèáîêå ³ ç â³òðîì ïîì÷èòüñÿ, Ñòàíüòå ëèø âè îäíîäóøíî ó ëàâè ãóñò³ ³ öàðåâ³, Âçÿòîìó â âàñ, äîïîìîãó ïîäàéòå”. Ñëîâà ö³ ñêàçàâøè, Âèá³ã âïåðåä â³í ³ ñïèñà ç ðîçãîíó íà âîðîãà êèíóâ;

711

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ñâèñíóâ òîé ñïèñ ³ â ëüîò³ ðîçð³çàâ ïîâ³òðÿ. Öå ñòàëîñü Ìèòòþ; ³ ìèòòþ êðèê âåëè÷åçíèé ç÷èíèâñÿ, çì³øàëèñü Âñ³ ¿õ ðÿäè, âñ³ ñåðöÿ çàïàëèëèñÿ â ò³ì õâèëþâàíí³. Ñïèñ òîé âäàðÿº òóäè, äå íàâïðîòè ó ëàâàõ âîðîæèõ Äåâ’ÿòü ñòîÿëî áðàò³â, íàäçâè÷àéíî êðàñèâèõ; çðîäèëà Â³ðíà ¿õ æ³íêà ºäèíà, ò³ððåíêà, Ã³ëë³ïó-àðêàäöþ. Ç íèõ îäíîìó (öå ïðåãàðíèé þíàê áóâ, ó çáðî¿ áëèñêó÷³é) Ñàìå â ò³ì ì³ñö³, äå çîëîòîì øèòèé âïåð³çóº ðåì³íü, Òàì, äå ï³ä áîêîì ê³íö³ äâà ïðèäåðæóº ïðÿæêà, ïðîáèëî Ðåáðà é íà æîâòèé ï³ñîê ïîâàëèëî. Çàã³í êèíóâñü áðàòí³é, Õëîïö³ çàâçÿò³, ðîçïàëåí³ æàëåì, ñõîïèëè ðàïòîâî Ç ï³õîâ ìå÷³, ï³ä³éìàþòü ñïèñè é âèðóøàþòü íàîñë³ï. Ç äðóãîãî áîêó ïîá³ãëè ðÿäè ëàâðåíò³éñüê³, à çâ³äòè Ðèíóòü òðîÿíö³, ìîâ ïîâ³äü íåñòðèìíà, à òàì àã³ëë³íè, Ç íèìè àðêàäö³ ó çáðî¿ áàðâèñò³é. Îäíå ëèø áàæàííÿ Âñ³õ îãîðíóëî – çóñòð³òèñÿ çáðîéíî. Ðîçêèíóëè çîâñ³ì Âñ³ îëòàð³, ³ âñ³ëÿêå çíàðÿääÿ ëåòèòü óðàãàíîì Àæ ïîï³ä íåáî, éäå äîù ³ç çàë³çà; à òàì ïðèáèðàþòü Âîãíèùà é ïîñóä. Ëàòèí óò³êàº é áîã³â ³ç ñîáîþ Âñ³õ çàáèðàº, ùî ¿õ, íå óêëàâøè ñîþçó, çãàíüáèëè. ²íø³ âîçè çàïðÿãàþòü, ùå ³íø³ – ñòðèáàþòü íà êîíåé, Áèòèñü ãîòîâ³ é ìå÷³ ïîâèéìàâøè. Ìåññàï æå áàæàº Äîãîâ³ð öåé ðîç³ðâàòè, òîìó íà ò³ððåíöÿ Àâëåñòà – Òîé áóâ öàðåì ³ ìàâ öàðñüêó â³äçíàêó – êîíåì íàïèðàº Ïðÿìî íà íüîãî. À òîé, â³äñòóïàþ÷è, âïàâ íåùàñëèâî, Òà íà îëòàð, ùî áóâ ççàäó, çâàëèâñü ãîëîâîþ é ïëå÷èìà. Ïðîñèòü ïîùàäè, íåùàñíèé. Ìåññàï æå ò³º¿ æ õâèëèíè Ñïèñ ñâ³é, ìîâ ñâîëîê âåëèêèé, çãîðè ³ç êîíÿ çàãàíÿº Ãëèáîêî â íüîãî ³ òàê ïðîìîâëÿº: “Ñâîº â³í âæå ìàº! Öå îäíà ç êðàùèõ áîãàì áóäå æåðòâà”. Ñþäè ³òàë³éö³ Çá³ãëèñü ãðîìàäîþ, çáðîþ ñòÿãíóëè ùå ç òåïëîãî ò³ëà. Òóò Êîð³íåé çàõîïèâ ç â³âòàðÿ ãîëîâíþ ðîçæàð³ëó É ç íå¿ âîãíåì îáñìàëèâ îáëè÷÷ÿ â Åáóçà, ùî ëàäèâñü 300 Âäàðèòü éîãî. Áîðîäà çàãîð³ëàñÿ áóéíà â òðîÿíöÿ, ×àä ðîç³éøîâñÿ ç ãîð³ííÿ. Â³í çàðàç ñòðèáíóâ ³ ðóêîþ Ë³âîþ âîðîãà, ùî ðîçãóáèâñÿ, âõîïèâ çà ÷óïðèíó, Ãíå éîãî íèöü ³ êîë³íàìè òèñíå äîäîëó, ³ ãîñòðèé Ìå÷ çàãàíÿº ï³ä ðåáðà. Òàì ìå÷ ïðîñòÿãíóâ Ïîäàë³ð³é, Àëüñà áàæàþ÷è âáèòü, ïàñòóõà, ùî ó ïåðøèõ áóâ ëàâàõ. Àëüñ æå ñîêèðîþ çðàçó ðîçñ³ê â³ä ÷îëà âñå îáëè÷÷ÿ Äî ï³äáîð³ääÿ éîìó, ³ êðîâ’þ, ùî õëèíóëà ç ðàíè, Âîðîãó ò³ëî é îçáðîºííÿ âñå âîäíî÷àñ îðîøàº. Ñïîê³é òîãî îãîðíóâ íåïîðóøíèé, çàñíóâ â³í çàë³çíèì Ñíîì, ³ òüìà íàâ³ê-â³êè çàêðèëà ÿñí³ éîìó î÷³.

712

Публій Вергілій Марон Áëàãî÷åñòèâèé Åíåé, áåçáîðîííó ïðîñòÿãòè ïðàâèöþ É çíÿâøè øîëîì ç ãîëîâè, ñâî¿ì ãîëîñîì äóæèì çàêëèêàâ: “Ãåé, âè êóäè á³æèòå, ÿêèé çíîâó òóò ðîçáðàò ç÷èíèâñÿ? Ñòðèìàéòå ãí³â ñâ³é, ìè äîãîâ³ð ñêëàëè ³ ìèðó óìîâè Ñòâåðäæåí³ âæå. ß îäèí ìàþ ïðàâî áîðîòèñÿ çáðîéíî, Îòæå, äîçâîëüòå ìåí³ âè é íå á³éòåñü, ðóêîþ òâåðäîþ Çãîäó ñêð³ïëþ ÿ, – æåðòâà öÿ Òóðíîì ìåí³ çàâèíèëà”. Â ìèòü òó, ÿê â³í ãîâîðèâ öå ³ òàê ¿ì ïîÿñíþâàâ ñïðàâó, Ç ñâèñòîì êðèëàòà ñòð³ëà ïðèëåò³ëà ³ âö³ëèëà ìóæà. ² íåâ³äîìî, ç ÿêî¿ ðóêè âîíà âèéøëà, ÷è, ìîæå, Ç âèõðîì ÿêèì äîëåò³ëà, õòî äàâ òàêó ñëàâó ðóòóëàì, Âèïàäîê ïðîñòèé, ÷è áîã ÿêèé, ìîæå. Íåïàì’ÿòü çàêðèëà Ñëàâó âåëèêó ò³º¿ ïðèãîäè, é í³õòî íå õâàëèâñÿ Ïîò³ì, ùî â³í çàïîä³ÿâ Åíåºâ³ ðàíó. Ïîáà÷èâ Òóðí, ùî Åíåé óñòóïàº ç ðÿä³â áîéîâèõ, ³ âîæä³ âñ³ Òóò ðîçãóáèëèñü, ³ â íüîãî íàä³ÿ âîãíåì ñïàëàõíóëà. Êîíåé ³ çáðî¿ æàäàº, íà ïîâ³ç âèñêàêóº ãîðäî, É, â³æêè òðèìàþ÷è, ì÷èòü, ³ áàãàòî õîðîáðèõ ãåðî¿â Øëå íà òîé ñâ³ò, ï³âæèâèìè áàãàòî âîëî÷èòü, ³ òðîùèòü Ïîâîçîì âñå, ³ ñïèñàìè, ó âòå÷³ çäîáóòèìè, ìå÷å. Òàê, ðîçãóëÿâøèñü íàä âîäàìè çèìíîãî Ãåáðó, êðèâàâèé Ìàðñ ãóðêî÷å ùèòîì, ó÷èíÿþ÷è áèòâó, ³ ãîíèòü Êîíåé, ò³ æ øâèäøå çà Íîòà é Çåô³ðà íåñóòüñÿ ïî ïîëþ, – Ñòîãíå, êîïèòàìè áèòà, Ôðàê³¿ äàëüíÿ êðà¿íà, É áîæ³ ñóïóòíèêè ç ÷îðíèì îáëè÷÷ÿì ãàñàþòü íàâêîëî – Æàõ, ³ Ï³äñòóï, ³ Ãí³â. Îòàê æå ³ Òóðí, çàïàëèâøèñü, Êîíåé, ïàðóþ÷èõ ïîòîì, êð³çü ñ³÷ó æåíå ïî âîðîæèõ Òðóïàõ, ùî ñìåðòü ïðèéíÿëè æàëþã³äíó, ³ ç ãëóìîì òîëî÷èòü. Áèñòð³ êîïèòà ðîñîþ êðèâàâîþ áðèçêàþòü ðÿñíî, Êðîâ’þ ïðîñÿêíóòèé ì³ñÿòü ï³ñîê ó ãîíèòâ³ øàëåí³é. Ñìåðò³ â³ääàâ â³í Ñòåíåëà é Òàì³ðà ³ç Ôîëåì, ³çáëèçüêà Äâîõ öèõ óáèâøè, à òðåòüîãî çäàëåêà âö³ëèâ. Òàê ñàìî Ç â³ääàë³ âáèâ äâîõ ²ìáðàñà ñèí³â – ³ Ëàäà, ³ Ãëàâêà; Â Ë³ê³¿ âèõîâàâ ñàì ¿õ ²ìáðàñ, äàâ îäíàêîâó çáðîþ, ×è òî áîðîòèñÿ ï³øèìè â áèòâ³, ÷è âåðõè ç â³òðàìè Éòè â ïåðåãîíè. Ì÷èòü â áèòâó Åâìåä óæå ç äðóãîãî áîêó, Â â³éíàõ ñëàâåòíèé áîºöü, íàùàäîê ñòàðîãî Äîëîíà; Éìåííÿ ïî ä³äîâ³ ìàâ â³í, ïî áàòüêîâ³ ñèëó ³ ìóæí³ñòü. Áàòüêî éîãî, ³øîâøè ðîçâ³äíèêîì â òàá³ð äàíàéñüêèé, 350 Ïîâ³ç Ïåë³äà çà öå çàæàäàòü â íàãîðîäó íàâàæèâñü; ²íøó çà ñì³ëå áàæàííÿ Ò³ä³ä éîìó äàâ íàãîðîäó – Á³ëüøå í³êîëè éîìó íå çàõî÷åòüñÿ êîíåé Àõ³ëëà. Çäàëåêà Òóðí, éîãî â ÷èñò³ì ïîáà÷èâøè ïîë³, â³äðàçó Ç â³ääàë³ ñïèñîì ëåãêèì àæ äî íüîãî äîñÿã ³ çàòðèìàâ Ïîâ³ç äâîê³ííèé; ç³ñêàêóº â³í ç êîë³ñíèö³, é ï³äõîäèòü

713

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Äî ï³âæèâîãî – óïàâ òîé íà çåìëþ,– é íîãîþ íà øèþ Ñòàâ, ³ ç ïðàâèö³ éîãî âèõîïëþº ìå÷ ïîëóì’ÿíèé, Ãëèáîêî â ãîðëî âãàíÿº ³ òàê ïðîìîâëÿº äî íüîãî: “Ëåæà÷è ì³ðÿé, òðîÿí÷å, Ãåñïåð³¿ íèâè, ùî âçÿòè Ìàâ òè â³éíîþ! Òàêà íàãîðîäà óñ³ì, ùî ïîñì³ëè Çáðîéíî íà ìåíå íàïàñòè, – ì³ñòà âîíè òàê çàêëàäàþòü”. Øëå â³í éîìó â òîâàðèñòâî Àñá³òà – ïðîáèâ éîãî ñïèñîì, – ² Ñ³áàð³ñà, é Õëîðåÿ, é Äàðåòà, çà íèì Òåðñ³ëîõà, Äàë³ é Ò³ìåòà, ùî ñêèíóâ ç õðåáòà éîãî ê³íü íîðîâèñòèé. Íà÷å åäîíñüêèé Áîðåé ïî ãëèáèíàõ Åãåéñüêîãî ìîðÿ Ãó÷íî ïîâ³º, ³ òàì, äå â³òðè íàïèðàþòü ³ õâèë³ Êîòÿòüñÿ äî óçáåðåææÿ, à õìàðè ò³êàþòü ³ç íåáà, Òàê ïåðåä Òóðíîì, êóäè á íå çâåðíóâñÿ, ðÿäè â³äñòóïàþòü. Ãîíèòü éîãî é ñàìîãî òîé ðîçã³í, òàê ùî ñïåðåäó â³òåð, Âçóñòð³÷ âäàðÿþ÷è, ÷óá íà øîëîì³ éîìó ðîçâ³âàº. Ñòåðï³òü òàêîãî ðîçãîíó é íàâàëüíî¿ áóéíîñò³ òî¿ Äîâøå íå ìîæå Ôåãåé, äî ïîâîçà êèíóâñü, ðóêîþ Ïðàâîþ ê³íñüêó õàïàº âóçäó ïðè çàï³íåí³ì ðîò³ ² çàâåðòàº ðîç³ãíàí³ êîí³. Ïîâèñ â³í íà äèøë³ É òÿãíåòüñÿ òàê, à ñïèñ éîãî â³ñòðÿì øèðîêèì ñÿãàº, Ïåðåáèâàº òàì ïàíöèð ïîäâ³éíèé, äå â³í â³äñëîíèâñÿ, É äðÿïàº ò³ëî éîìó. Â³í æå ùèò ïåðåä ñåáå ïîñòàâèâ, Âèéíÿâ êèíäæàë ³ êèíóâñü íà âîðîãà, ùîá ðÿòóâàòèñü. Àëå ÿê êîëåñî é â³ñü ó ðîçãîí³ éîãî çà÷åïèëè ² ñòð³ìãîëîâ ïîâàëèëè íà çåìëþ, òî Òóðí, íàëåò³âøè, Ãîëîâó ïîì³æ øîëîìîì ³ âåðõí³ì ïàíöèðà êðàºì Ëåãêî ìå÷åì â³äðóáàâ, íà ï³ñêó çàëèøàþ÷è òóëóá. Â ÷àñ òîé, ÿê ñìåðòü ðîçñ³âàâ íàä ð³âíèíàìè Òóðí ïåðåìîæíèé, Â³ðíèé Àõàò, ³ Ìíåñòåé, ³ ç íèìè Àñêàí³é Åíåÿ, Êðîâ’þ îáëèòîãî, â òàá³ð ïðèâîäÿòü, à â³í çà ñîáîþ Íîãè çàëåäâå âîë³ê, ï³äïèðàþ÷èñü ñïèñîì äîâæåçíèì. Â ëþò³ ñòð³ëó â³í çàëîìàíó ïðîáóº âèäîáóòü ç ðàíè É ïðîñèòü, ùîá, ÿê ò³ëüêè ìîæíà, ñêîð³ø ïîäàëè éîìó ïîì³÷, Ùîá ðîçòÿëè éîìó ðàíó ìå÷åì ³ äî ãëèáó ðîçêðèëè Ñõîâîê ñòð³ëè ³ ùîá çíîâó íåãàéíî ïóñòèëè äî áîþ. Âæå äåñü çíàéøîâñÿ ßï³ã, ñèí ²àñà, ç óñ³õ íàéìèë³øèé Ôåáîâ³, é òîé, â ïðåâåëèê³é äî íüîãî ëþáîâ³, óì³ííÿì Îáäàðóâàâ éîãî ðàäî ñâî¿ì, äàâøè äàð â³ùóâàííÿ, É ãðó íà ê³ôàð³, ³ ñòð³ëè øâèäê³. Ùîá ïðîäîâæèòè äàë³ Áàòüêîâ³ äí³ éîãî â³êó îñòàíí³, â³í âèð³øèâ ñèëó Ç³ëëÿ ³ âì³ííÿ ë³êàðñüêå ï³çíàòè ³ òèõ³é, áåç ñëàâè, Ïðàö³ â³ääàòèñü. Åíåé, ç³ïåðøèñü íà ñïèñ âåëè÷åçíèé, Ñòîãíó÷è òÿæêî, ñòîÿâ. Þíàêè ïîçá³ãàëèñü äî íüîãî, Áóâ á³ëÿ íüîãî é ²óë ïîñìóòí³ëèé. Àëå ¿õí³ ñëüîçè

714

Публій Вергілій Марон 400

Íå çâîðóøèëè éîãî. À ñòàðåöü òèì ÷àñîì, íàïíóâøè É ï³äïåðåçàâøè ñâ³é ïëàù çà çâè÷àºì äàâí³ì ïåîíñüêèì, Äîâãî ðóêîþ ö³ëþùîþ é Ôåáîâèì ç³ëëÿì ìîãóòí³ì Ïèëüíî òðóäèâñü, ³ ìàðíî ñòð³ëó ïðàâèöåþ â ðàí³ Â³í âîðóøèâ, ³ ñèëüíèìè ìàðíî ñòàðàâñÿ êë³ùàìè Â³ñòðÿ âõîïèòü – íå ùàñòèëî í³ÿê. Àïîëëîí íå ñõîò³â-áî Â ïîì³÷ ïðèéòè. À â áèòâ³ íà ïîë³ ÷èìðàç æàõëèâ³øå, Áëèæ÷å âñå é áëèæ÷å íåùàñòÿ, òóìàí óæå íåáî âêðèâàº, Âèäíî âæå âåðøíèê³â áëèçüêî, ³ ñòð³ëè ãóñòèì óæå ãðàäîì Ñèïëþòüñÿ â òàá³ð. Âæå íåáà ñÿãàþòü ðîçïà÷ëèâ³ êðèêè Òèõ, ùî áîðîíÿòüñÿ, é òèõ, ùî â çàâçÿò³ì áîþ çàãèáàþòü. Âðåøò³, Âåíåðà, çâîðóøåíà ãîðåì òàêèì íàäàðåìíèì Ñèíà ñâîãî, ÿñåíåöü ³ç êð³òñüêî¿ ²äè çðèâàº, Ùî ñîêîâèòèì âêðèâàºòüñÿ ëèñòÿì ³ öâ³òîì áàãðÿíèì. Çíàþòü òå ëèñòÿ ³ äèê³ êîçóë³, ÿê ñòð³ëè êðèëàò³ Âá’þòüñÿ â õðåáåò ¿ì. Âåíåðà éîãî ïðèíåñëà, çàõîâàâøè Â òåìí³é õìàðèí³ îáëè÷÷ÿ, é çàïðàâèëà â ÷àø³ áëèñêó÷³é Âîäó öèì ç³ëëÿì òàºìíî, ùîá ñèëó ¿é äàòü ë³êóâàëüíó, Ñîê³â ³ùå äîäàëà, ³ àìáðîç³¿ êàïåëü ö³ëþùèõ, ² ïàíàöå¿, ïàõó÷î¿ ìàñò³. Ò³ºþ âîäîþ Ðàíó, í³÷îãî íå çíàþ÷è, ìèº ßï³ã äîâãîë³òí³é. Ðàïòîì âåñü á³ëü ³ç ò³ëà çíèêàº, é çàòðèìàëàñü êðîâ äåñü Â ðàí³ ãëèáîê³é. Ñòð³ëà áåç ÷èº¿ñü òîä³ äîïîìîãè Éäå çà ðóêîþ é ñàìà âèïàäàº. ² çíîâ éîìó äàâí³ Ñèëè âåðíóëèñÿ. “Ìóæåâ³ çáðîþ ÷èìøâèäøå ïîäàéòå, ×îì ñòî¿òå òàê?” – ãóêàº ßï³ã ³ çàâçÿòòÿ äî áîþ Ïåðøèé éîìó äîäàº: “Íå ëþäñüêà â òîìó ñèëà, Åíåþ, ² íå ë³êàðñüêå óì³ííÿ, é íå ðóêè ìî¿ òîá³ ïîì³÷ Öþ ïîäàþòü; ä³º âèùà òóò ñèëà ÿêàñü áîæåñòâåííà É øëå íà ùå á³ëüøå òåáå âîíà ä³ëî!” Â³í, æàä³áíèé áîþ, Çàðàç ëèòêè â çîëîò³ íàãîë³ííèêè ñèëüíî îáâèâøè, Æäàòè âæå äîâøå íå õî÷å, âèìàõóº ñïèñîì. ßê ïàíöèð Áóâ óæå â íüîãî íà ïëå÷àõ ³ ùèò éîãî çâè÷íèé ïðè áîö³, Â çáðî¿ óâåñü, â³í Àñêàí³ÿ, ùèðî îáíÿâøè, ãîëóáèòü, Ïàëêî ö³ëóº éîãî ç-ï³ä øîëîìà ³ òàê ïðîìîâëÿº: “Äîáëåñò³, õëîï÷å, ³ ïðàö³ òÿæêî¿ â³ä ìåíå ó÷èñÿ, Ùàñòÿ æ – â³ä ³íøèõ. Ïðàâèöÿ ìîÿ ó áîÿõ öèõ äëÿ òåáå Çàõèñòîì áóäå ³ äî íàãîðîä ïðèâåäå äî âåëèêèõ. Çàïàì’ÿòàé æå òåïåð, – ÿê äîñÿãíåø äîçð³ëîãî â³êó É ïðèêëàäè áëèçüêèõ çãàäàºø, ³ òå õàé â äóø³ òâî¿é âñòàíå, Ùî ïîêàçàâ òîá³ áàòüêî Åíåé ³ Ãåêòîð, òâ³é äÿäüêî”. Òàê ïðîìîâëÿº ìîãóòí³é ãåðîé ³ âèõîäèòü ³ç áðàìè, É ñïèñîì â ðóö³ ïîòðÿñàº âåëèêèì; Àíòåé ³ç Ìíåñòåºì Òèñíóòüñÿ âñë³ä, âñÿ ãðîìàäà âåëèêà, ëèøàþ÷è òàá³ð,

715

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ñòðóìåíåì ðèíå. Ïèë î÷³ çàñë³ïëþº, áèòà íîãàìè Ñòîãíå çåìëÿ. ² ïîáà÷èâ ¿õ Òóðí, ÿê íàâïðîòè ³ç âàëó Ñõîäèëè; áà÷àòü àâçîíö³, ³ òðåïåò õîëîäíèé ïðîéíÿâ ¿õ Àæ äî ê³ñòîê. À íàéïåðøà ç ëàòèí³â Þòóðíà, ïî÷óâøè ² ðîçï³çíàâøè òîé ãóë áîéîâèé, ñòàëà ç ñòðàõó ò³êàòè. Â³í æå ïî ïîëþ, ÿê âèõîð, ëåòèòü ³ âåäå çà ñîáîþ 450 ×îðíó â³ä êóðÿâè ðàòü. ×àñîì òàê äî çåìë³ êð³çü ñóç³ð’ÿ Õìàðè ââ³ðâóòüñÿ, ³ éäå õóðòîâèíà ³ç ïîâíîãî ìîðÿ Ïðÿìî íà ñóøó, ³ ñåðöå äàâíî â õë³áîðîá³â íåùàñíèõ Ïåðåä÷óâàº òå âñå ³ ùåìèòü; à ëèõ³ áóðåâ³¿ Ë³ñ âèâåðòàþòü ³ çàñ³âè ñòåëþòü, âñå íèùàòü äîâêîëà; Øóì ïåðåä òèì óðàãàíîì â³òðè àæ íà áåðåã äîíîñÿòü. Òàê ³ ðåòåéñüêèé âîæàé ñâ³é âèâîäèòü çàã³í íà âîðîæå Â³éñüêî, ùî âèéøëî íàâïðîòè; ³äóòü âîíè ìóæ êîëî ìóæà Â ëàâàõ ãóñòèõ. Ò³ìáðåé âáèâ ìå÷åì Îç³ð³äà ñòðàøíîãî, Âáèâ ³ Àðõåòà Ìíåñòåé, Åïóëîíà Àõàò, à Óôåíòà Âáèâ Ã³àíò; ùå é Òîëóìí³é çàãèíóâ, â³ùóí, òîé, ùî ïåðøèé Êèíóâ ñâ³é ñïèñ ó ðÿäè âîðîã³â. ² æàõëèâèé äî íåáà Êðèê çàëóíàâ; ðóòóëè, äî âòå÷³ çâåðíóâøèñü íà ïîë³, Òàê óò³êàëè, ùî êóðÿâà âñòàëà çà íèìè. Íå õî÷å Íàâ³òü ò³êàþ÷èõ áèòè Åíåé, í³ íà òèõ íàïàäàòè, Ùî â ðóêîïàøíó ³äóòü, í³ íà òèõ, ùî íà â³ääàë³ ñïðèòíî Êèäàþòü ñïèñè; â³í ò³ëüêè â ö³é êóðÿâ³ òåìí³é øóêàº Òóðíà, çà íèì ëèøå ñòåæèòü ³ ç íèì ëèø áîðîòèñü áàæàº. Ñàìå öüîãî áîÿ÷èñü ãåðî¿íÿ Þòóðíà íàéá³ëüøå, Ðàïòîì Ìåò³ñêà, ïîãîíè÷à Òóðíà, äîäîëó ñêèäàº, Âèðâàâøè â³æêè ó íüîãî, é ëèøàº éîãî, é êîëè ç äèøëåì Â³í ïîêîòèâñÿ, ñàìà éîãî ì³ñöå çàéìàº é êåðóº, Â³æêè õâèëÿñò³ âõîïèâøè äî ðóê ³ óçÿâøè â Ìåò³ñêà Ãîëîñ, ³ âèãëÿä, ³ çáðîþ. ßê ëàñò³âêà ÷îðíà âë³òàº Äåñü íà ïîäâ³ð’ÿ âåëèêå ãîñïîäàðÿ ìîæíîãî é ïóðõà Ñêð³çü ïî âèñîê³é ñâ³òëèö³, øóêàþ÷è êîðìó ñêóïîãî, Ùîá ïðîêîðìèòè êðèêëèâå ãí³çäî, é òî â ïðîñòîðèõ ùåáå÷å Ïîðòèêàõ, òî íàä áàñåéíîì, – òàê ñàìî Þòóðíà æåíåòüñÿ Ê³íüìè ïîì³æ âîðîãàìè é íà áèñòð³é ñâî¿é êîë³ñíèö³ Âñå îáë³òàº é òî òóò, à òî òàì òð³óìôóþ÷èì áðàòà Âèÿâèòü, àëå äî áîþ éîãî äîïóñòèòè íå õî÷å, Ëèø ìàí³âöÿìè äàëåêî ë³òàº. Åíåé æå òàê ñàìî Ç äðóãîãî áîêó çâàæàº íà âèò³âêè ò³ é íå ñïóñêàº Ìóæà ç î÷åé, ³ éîãî â ðîçìà¿ò³é ðÿä³â ì³øàíèí³ Ãîëîñíî êëè÷å. ² ñê³ëüêè íà âîðîãà îêîì íå êèäàâ ² ïåðåéíÿòü íà á³ãó íå ñòàðàâñÿ â³í êîí³ êðèëàò³, Ñò³ëüêè æ ³ ïîâ³ç âåðòàëà Þòóðíà. ² ùî òóò ðîáèòè? Ëþò³ñòü ó ñåðö³ äàðåìíî ó íüîãî êèïèòü, ³ áåçëàäíî Æóðí³ äóìêè â’ÿëÿòü éîìó ìîçîê. Ìåññàï ëåãêîíîãèé,

716

Публій Вергілій Марон Âèïàäêîì ìàâøè â ë³âèö³ äâà ñïèñè, çàë³çîì îêóò³, Ðàïòîì íàö³ëèâñü îäíèì ç íèõ ³ â íüîãî óïåâíåíî êèíóâ. Âòðèìàâñü Åíåé ³, ïðèêðèâøèñü ùèòîì, ñõèëèâñü íà êîë³íî. Ñïèñ, ïðîòå, â ëåò³ âåðøå÷îê øîëîìà â³äáèâ ³ â³äêðàÿâ Ãðåá³íü ó âî¿íà. Ãí³âîì â³í çðàçó ñêèï³â, ÿê óãëåä³â Ï³äñòóï äîâêîëà é ïîáà÷èâ, ùî Òóðíîâ³ êîí³ ò³êàþòü ²ç êîë³ñíèöåþ, é ùèðî âçèâàâ â³í äî ñâ³äê³â, ùî çãîäó Çëàìàíî,– ³ äî Þï³òåðà, é äî â³âòàð³â â³í çâåðòàâñÿ. Âðåøò³, äî áîþ ðóøàº â ñåðåäèíó ñàìó,– é ñïðèÿº Ìàðñ éîìó â ö³ì,– ³ ñòðàøíó, áåç ðîçáîðó, òîä³ ð³çàíèíó ×èíèòü ³ ãí³âó ñâîºìó âæå â³æêè ö³ëêîì ïîïóñêàº. 500 Õòî æ ³ç áîã³â ò³ ñòðàõ³òòÿ ìåí³ îñï³âàº, é æàõëèâå Êðîâîïðîëèòòÿ, é çàãèáåëü ãåðî¿â ïî ö³ëîìó ïîëþ, Ùî çàïîä³ÿâ òî Òóðí ¿¿ ñàì, òî âîëîäàð òðîÿíñüêèé? Àëå íåâæå ïîáàæàâ òè, Þï³òåðå, ùîá ì³æ ñîáîþ Áèëèñü íàðîäè, ùî â â³÷íîìó ìèð³ ¿ì æèòü ïîäîáàëî? Äîâãî íå ãàþ÷èñü, ç ðîçìàõó çðàçó æ ðóòóëà Ñóêðîíà – Ïåðøèé öåé á³é áóâ, ùî òåâêðàì äîçâîëèâ óñòîÿòè â ïîë³, – Âäàðèâ Åíåé ïîì³æ ðåáðà, äå ñìåðòü äîñÿãàº íàéøâèäøå, É íåìèëîñåðäíèé ñâ³é ìå÷ çàãàíÿº â ñàì³ñ³íüê³ ãðóäè. Òóðí æå Àì³êà ñêèäàº ç êîíÿ, é, ï³ä³éøîâøè, âáèâàº Ñïèñîì, à áðàòà Ä³îðà ìå÷åì, ³ îáîì â³äãèíàº Ãîëîâè, é, êðîâ’þ îìèò³, ÷³ïëÿº îáèäâ³ íà ïîâ³ç. Òîé óáèâàº Òàëîíà, é Òàíàÿ, é ãåðîÿ Öåòåãà, Òðüîõ ¿õ êëàäå â³í â îäíîìó áîþ, ùå é ñóìíîãî Îí³òà, – Öå Åõ³îí³â íàùàäîê, à ìàòè éîãî – Ïåð³ä³ÿ. Öåé óáèâàº ë³ê³éñüêèõ áðàò³â ³ç çåìë³ Àïîëëîíà ² þíàêà, ùî äàðåìíî íåíàâèä³â â³éíè, Ìåíåòà, Ðîäîì ç Àðêàä³¿, à ðåìåñëîì áóëî â íüîãî ðèáàëüñòâî Íàä óçáåðåææÿìè ðèáíî¿ Ëåðíè. Áóëà òàì ó íüîãî Âáîãà õàòèíà, íå çíàâ â³í, ñåðäåøíèé, âèñîêèõ ïîðîã³â, Áàòüêî íà íàéìàí³ì ïîë³ îðàâ. Ìîâ ïîæàð, ùî îãîðíå Âèñîõëèé ë³ñ ç äâîõ áîê³â, ³ òð³ùèòü â í³ì ãàëóççÿ ëàâðîâå, ×è ÿê â ñòðåìë³íí³ øâèäêîìó ç ã³ðñüêèõ âåðõîâèí ó äîëèíó Ç êëåêîòîì ñï³íåí³ ð³êè á³æàòü ³ íà âëàñí³é äîðîç³ Íèùàòü óñå ³ ðóéíóþòü, – òàê ñàìî, ç íå ìåíøèì ðîçãîíîì Òóðí ³ Åíåé ðîçãóëÿëèñü ó áî¿. ² ãí³âîì ïàëàº Â êîæíîãî ñåðöå, àæ ðâå éîìó ãðóäè, ùî çðîäó íå çíàþòü, ßê òî ïîäîëàíèì áóòè, é òåïåð, ùî º ñèëè, íà ðàíè Ðâóòüñÿ. Ìóððàíà, ùî ð³ä â³ä öàð³â ëàòèíñüêèõ âèâîäèâ, Ç ä³äà ³ ïðàä³äà êîæíå â ò³ì ðîä³ ³ì’ÿ áóëî öàðñüêå, 3 ïîâîçó âáèâ ñàì Åíåé, âåëèêèé ïîñëàâøè íà íüîãî Ñêåë³ â³äëàìîê, ³ ñòîð÷ãîëîâ êèíóâ éîãî â³í íà çåìëþ. Òîé ï³ä ÿðìî ³ ï³ä óïðÿæ óïàâ, ³ ïî íüîìó ïðî¿õàâ

717

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ïîâ³ç, ³ â á³ãó êîïèòàìè êîí³ éîãî ïîòîïòàëè, Ç ïàì’ÿò³ òå óïóñòèâøè, ùî â³í ¿õ õàçÿ¿í. À Ã³ëëà, Ùî áåçóãàâíî ãàñàâ ³ áóíäþ÷íî õâàëèâñü, ïåðåñòð³íóâ Òóðí ³ ñïèñà ó ñêðîí³ âñòðîìèâ éîìó, çîëîòîì êðèò³, – Âãðóç â³í ó ìîçîê éîìó êð³çü øîëîì. ² òåáå, íàéìóæí³øèé Ç ãðåê³â Êðåòåþ, ïðàâèöÿ òâîÿ íå ñïàñëà ïåðåä Òóðíîì. Íå çàõèñòèëè é Êóïåíêà áîãè, ÿê Åíåé ïîÿâèâñÿ. Ãðóäè ñâî¿ â³í ï³ä ñïèñ, îêóòèé çàë³çîì, ï³äñòàâèâ, – É ùèò íå ïîì³ã éîìó ì³äíèé, ñåðäåç³. Åîëå, é òåáå æ áî Áà÷èëî ïîëå Ëàâðåíòà, ÿê ïàäàâ â áîþ òè é äàëåêî Çåìëþ ïðèêðèâ ñâî¿ì òðóïîì; òè âïàâ, õî÷ ïîëêè àðãîë³éñüê³ Íå ïîäîëàëè òåáå, ³ íàâ³òü Àõ³ëë íå çâèòÿæèâ, Òîé, ùî Ïð³àìîâå öàðñòâî ðîçáèâ. Òóò ÷åêàëà íà òåáå Ñìåðòü; òàì, ó Ë³ðí³ ï³ä ²äîþ, ä³ì òâ³é ñòî¿òü âåëè÷àâèé, À â ëàâðåíò³éñüê³é êðà¿í³ ìîãèëà. Âðåøò³, â³éñüêà âñ³ Ñòð³ëèñÿ òóò ó áîþ, ÿê äàðäàíñüê³, òàê ³ ëàòèíñüê³. Òóò ³ Ìíåñòåé, ³ çàâçÿòèé Ñåðåñò, ³ Ìåññàï áóâ, ïðèáîðêà÷ 550 Êîíåé, ³ ìóæí³é Àç³ëàñ, é åòðóñüê³ ôàëàíãè, áóëè òóò ² àðêàä³éñüê³ Åâàíäðà ïîëêè. ² íà ùî êîìó ñèëà Ëèø äîçâîëÿº, òàê áîðåòüñÿ êîæíèé ãåðîé ñàì çà ñåáå; Òóò í³ ïåðåðâè íåìà, í³ ñïî÷èíêó, êèïèòü á³é âåëèêèé. Òóò ñàìå ìàòè-êðàñóíÿ Åíåºâ³ äóìêó ïîñëàëà, Çàðàç ùîá ÿêíàéñêîð³øå äî ìóð³â ³øîâ ³ íà ì³ñòî Â³éñüêî ñâîº ñêåðóâàâ ³ çàêîëîò âí³ñ ì³æ ëàòèíÿí Íàïàäîì áèñòðèì. ² îò ì³æ ðÿäàìè â³í Òóðíà øóêàº, Âîäèòü î÷èìà íàîêîëî é áà÷èòü, ùî ì³ñòî ñïîê³éíå ² íå çà÷åïëåíå áîºì. ² çàäóì ùå á³ëüøî¿ áèòâè Ïåðåä î÷èìà éîãî âèðèíàº: Ìíåñòåÿ, é Ñåðãåñòà Êëè÷å äî ñåáå, é Ñåðåñòà õîðîáðîãî, òðüîõ ïîëêîâîäö³â, Ç íèìè âèõîäèòü íà ãîðá, à çà íèìè ï³äõîäèòü ³ ðåøòà Âî¿í³â-òåâêð³â, àëå í³ ñïèñ³â, í³ ùèò³â, õî÷ ÿê ò³ñíî, Íå â³äêëàäàþòü. ² òóò íà âèñîê³ì ãîðá³ ïîì³æ íèìè Ìîâèòü Åíåé: “Íåãàéíî âèêîíóéòå òå, ùî ñêàæó ÿ. Ç íàìè Þï³òåð ñüîãîäí³. Í³õòî íå íàâàæñÿ áàðèòèñü Â öüîìó äëÿ âñ³õ íåñïîä³âàí³ì ä³ë³. ß ì³ñòî ñüîãîäí³ Çíèùó, ïðè÷èíó â³éíè, ñàìå ñåðöå äåðæàâè Ëàòèíà Ç äèìîì ïóùó, ³ç çåìëåþ çð³âíÿþ âèñîê³ áóä³âë³, ßê íå çàõî÷óòü ï³ääàíöÿìè áóòè é, ïîêîðåí³, çàâæäè Áóòè ñëóõíÿíèìè. Ìàþ ÷åêàòè ÿ, ïîêè çàõî÷å Òóðí âîþâàòè ³ç íàìè é, ïîáèòèé, çíîâ á³é ïî÷èíàòè? Òóò, ãðîìàäÿíè, â³éíè ïðîêëÿòóùî¿ êîð³íü ³ äîëÿ. Ôàêåëè äàéòå é âîãíåì ïðèìóñüòå äîäåðæàòè ñëîâà”. Òàê ïðîìîâëÿº, ³ âñ³ â ïåðåãîíè, â ñòðîþ êëèíîâèäí³ì, Çáèòîþ ëàâîþ ðèíóòü äî ìóð³â. Çíàéøëè äåñü äðàáèíè

718

Публій Вергілій Марон Ðàïòîì, âîãîíü äåñü ç’ÿâèâñÿ òó æ õâèëþ. Îäí³ äîá³ãàþòü Âæå àæ äî áðàì ³ âáèâàþòü òàì ïåðøèõ, ÿê³ íàãîäèëèñü, Êèäàþòü ³íø³ ñïèñè ³ ñòð³ëàìè íåáî çàêðèëè. Ïåðøèé Åíåé ì³æ âñ³ìà äî ìóð³â ïðîñòÿã ñâîþ ðóêó, É ãîëîñîì äóæèì âèíó íà Ëàòèíà ñêëàäàº, ³ êëè÷å Â ñâ³äêè áåçñìåðòíèõ áîã³â, ùî âäðóãå â³í çìóøåíèé áèòèñü, Çíîâ âîðîãè ³òàë³éö³, ùî äîãîâ³ð äðóãèé ç³ðâàëè. Ì³æ ãðîìàäÿíàìè, ñòðàõîì ïðîéíÿòèìè, ðîçáðàò ç÷èíèâñÿ. Òîæ îäí³ ðàäÿòü â³äñóíóòè çàñóâè, áðàìè â³äêðèòè Ïåðåä äàðäàíàìè é òÿãíóòü ñàìîãî öàðÿ àæ ï³ä ìóðè, ²íø³ áåðóòüñÿ çà çáðîþ ³ ìóðè á³æàòü áîðîíèòè. Òàê-òî ïàñòóõ, ÿêèé áäæîëè çíàéøîâ äåñü ó ñêåë³ øïàðèñò³é, Äèìîì ãðèçó÷èì ï³äêóðèòü, âîíè æ, áîÿ÷èñÿ çà âëàñíó Äîëþ, ðîçëàçÿòüñÿ ñêð³çü ïî âîñêîâîìó òàáîðó øâèäêî É ëþòî äçèæ÷àòü, à ÷àä ïî ¿õ æèòëó ðîçõîäèòüñÿ ÷îðíèé, Ãëóõî ãóäå òîä³ â ñêåë³, ³ äèì àæ ï³ä íåáî íåñåòüñÿ. Ùå îäíî ãîðå ñï³òêàëî áåçäîëüíèõ ëàòèíÿí, ùî ì³ñòî Âñå äî æèâîãî íàïîâíèëî ñìóòêîì. ßê ò³ëüêè öàðèöÿ Ãëÿíóëà ç äàõó îñåë³, ùî âîðîã âæå òóò ³ çàéìàº Ìóðè, ³ âæå íàä äîìàìè ë³òàþòü âîãí³, ³ íå âèäíî Æîäíèõ ðóòóëüñüêèõ ðÿä³â, ³ Òóðíà íåìàº ³ç â³éñüêîì, – Ðàïòîì çäàëîñü ¿é, ñåðäåøí³é, ùî â áèòâ³ þíàê âæå çàãèíóâ; ², çáîæåâîë³âøè ç áîëþ, êðè÷èòü, ùî âñüîìó âîíà âèííà, 600 Â í³é-áî ïðè÷èíà âñüîãî, ³ ëèõî âñå âèéøëî â³ä íå¿. Äîâãî âîíà òàê ãîëîñèòü â òÿæê³ì íåðîçâ³éíîìó ñìóòêó, Ðâå íà ñîá³ ñâî¿ øàòè áàãðÿí³, óìåðòè ãîòîâà, – É âèñîêî çàøìîðã ï³ä ñâîëîêîì â’ÿæå ³ ãèíå íóæäåííî. Ò³ëüêè-íî â÷óëè öå ãîðå ëàòèíñüê³ æ³íêè áåçòàëàíí³, Ïåðøîþ êîñè ðóñÿâ³ ñâî¿ Ëàâ³í³ÿ-äîíüêà Ðâàòü ïî÷àëà ³ ëèöÿ ðîæåâ³ ñâî¿ ðîçäèðàòè. Ñòîã³í ëóíàº ç îñåë³, é íàâêîëî þðáà øàëåí³º. ×óòêà ñòðàøíà ðîç³éøëàñÿ ïî ì³ñòó, ³ âñ³ çàíåïàëè Äóõîì. Íàäõîäèòü Ëàòèí, îä³ííÿ ñâîº ðîç³ðâàâøè, – Âáèëè íåùàñíîãî äîëÿ äðóæèíè é ñòîëèö³ ðó¿íà. Ãîëîâó ïèëîì áðóäíèòü â³í ñâîþ, îñêâåðíÿº ñèâèçíó, Ñèëüíî âèíóº ñåáå, ùî äàðäàíöÿ Åíåÿ ðàí³øå Â³í íå ïðèéíÿâ ³ çÿòåì ñâî¿ì íå íàçâàâ äîáðîâ³ëüíî. Òóðí æå òèì ÷àñîì, âîþþ÷è â ïîë³ äàëåê³ì, ùîðàçó Ìåíøå ò³êàþ÷èõ ãîíèòü, âñå ñëàáøàº â íüîãî çàâçÿòòÿ; Êîíåé óòîìëåíèõ øâèäê³ñòü ÷èìðàç éîãî ìåíøå âò³øàº. Â³òåð íåñå éîìó êðèêè ç ñë³ïèì ïåðåì³øàí³ æàõîì. Íàñòîðîæèâ ñâî¿ âóõà ³ ÷óº â³í ç ì³ñòà íåïåâíèé Êëåê³ò ³ øóì íåâåñåëèé. “Îé ãîðå! ßêà-òî æàëîáà Ìóðè ì³ñüê³ ñòóðáóâàëà ³ ùî öå çà êðèêè äî ìåíå

719

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ç ì³ñòà ñþäè äîë³òàþòü?” Îòàê â³í ïðîìîâèâ äî ñåáå É, â³æêè ì³öí³ø íàòÿãíóâøè, óðàç çóïèíèâñü áåçïîðàäíèé. Òóò-òî ñåñòðà, ùî Ìåò³ñêà, ïîãîíè÷à, ïîñòàòü ïðèáðàëà Òà êåðóâàëà ³ ê³íüìè, ³ â³æêàìè, é ïîâîçîì, ñòàëà Òàê ïðîìîâëÿòè äî íüîãî: “Â³äö³ëü ìè íà ïëåì’ÿ òðîÿíñüêå Âäàðèìî, Òóðíå, äå øëÿõ íàì çâèòÿãà âêàçàëà, à òàì º ²íø³, ÿê³ îáîðîíÿòü ïîêð³âë³ ñâî¿ âëàñíîðó÷íî. Òàì íàïàäàº Åíåé íà ³òàë³â ³ ç íèìè âîþº, Ìè æ ç öüîãî íàïðÿìó òåâêðàì çàâäàéìî æîðñòîêèõ óäàð³â, – Òè ç öüîãî áîþ íå ï³äåø, çãóáèâøè ëþäåé àáî ñëàâó”. Òóðí ¿é íà öå: “Ñåñòðî, äàâíî ÿ ï³çíàâ, ùî òè õèòðî óìîâó ç³ðâàëà É ïåðøà â áî¿ ö³ âì³øàëàñü, òà ìàðíèé îáìàí òâ³é, áîãèíå; Õòî æ òåáå ñëàâ ³ç Îë³ìïó é òðóä³â çàïîâ³â òîá³ ñò³ëüêè? ×è ùîá æàõëèâó òè áà÷èëà ñìåðòü áåçòàëàííîãî áðàòà? Ùî òåïåð ä³ÿòü ³ ÿê íàì âåëèòü ðÿòóâàòèñÿ äîëÿ? Áà÷èâ íà âëàñí³ ÿ î÷³ Ìóððàíà, – à á³ëüøîãî äðóãà Â ìåíå íåìàº, – ÿê êëèêàâ ìåíå â³í íà ïîì³÷, âåëèêèé, – Ìóæ òîé ñêîíàâ â³ä âåëèêî¿ ðàíè. Çàãèíóâ, ñåðäåãà, Òàì ³ Óôåíò, ãàíüáè ùîá íå áà÷èòè íàøî¿, – òåâêðè Ò³ëî çàáðàëè ³ çáðîþ éîãî. Õàé äîì³âêè ðóéíóþòü? Ùå ëèø áðàêóº öüîãî. ×è ïðàâèöÿ ìîÿ íå äîêàæå, Ùî ïîìèëÿºòüñÿ Äðàíê? ×è, ìîæå, âòå÷ó òåïåð çâ³äñè, É ñâ³äêîì ùå áóäå çåìëÿ öÿ, ÿê Òóðí óò³êàº? ×è äóæå Òÿæêî âìèðàòè? Áàòüê³â ìî¿õ äóõè, îõ, áóäüòå äî ìåíå Âè õî÷ ïðèõèëüí³, ÿê ç íåáà áîãè âæå òàê³ íå ëàñêàâ³. ×èñòîþ ç âàìè äóøåþ ç’ºäíàþñü áåç öå¿ ïðîâèíè; Íå ïîêàæóñÿ í³êîëè íåã³äíèì áàòüê³â ìî¿õ ñëàâíèõ”. Ëåäâå ïðîìîâèâ öå, Ñàê íàä’¿æäæàº êð³çü â³éñüêî âîðîæå, Ê³íü éîãî ï³íîþ âêðèòèé, ñòð³ëîþ âîðîæîþ òÿæêî Çðàíåíèé âèä; â³í âëåò³â ³ ïî ³ìåí³ Òóðíà áëàãàº: “Òóðíå, îäíà ëèø íàä³ÿ â òîá³, – íàä ñâî¿ìè òè çãëÿíüñÿ! Âñå, íà÷å ãð³ì, ðîçáèâàº Åíåé ³ çàãðîæóº çáðîéíî Çàìêè ³òàë³â íàéâèù³ â ðó¿íó óñ³ îáåðíóòè. Âæå ñìîëîñêèïè ëåòÿòü íà ïîêð³âë³; äî òåáå îáëè÷÷ÿ É î÷³ äî òåáå çâåðòàþòü ëàòèíè; íå â³äàº íàâ³òü Ñàì öàð Ëàòèí, êîãî ç âàñ îáðàòè çà çÿòÿ, ñîþçîì Ç êèì ïîºäíàòèñü. À ùå, íà äîáàâîê äî òîãî, öàðèöÿ, Ùî íàéâ³ðí³øà áóëà òîá³, ðóêè íà ñåáå íàêëàëà É, ïîéíÿòà ñòðàõîì, âòåêëà ç öüîãî ñâ³òó. À òàì ïðè âîðîòÿõ Ñàì ëèø Ìåññàï ³ çàâçÿòèé Àò³íàñ ïîâçäåðæóþòü íàñòóï. Ëàâàìè ¿õ âîðîãè íàâêðóã îáñòóïèëè ãóñòèìè, Â³ñòðÿìè ¿æèòüñÿ íèâà çàë³çíà. Òè æ â òðàâàõ ïîðîæí³õ Êðóòèøñÿ âîçîì”. Êàðòèíà îöÿ, òàêà ð³çíîð³äíà, Àæ ïðèãîëîìøèëà Òóðíà, ³, äèâëÿ÷èñü âäàëü íåïîðóøíî,

650

720

Публій Вергілій Марон Ìîâ÷êè ñòîÿâ â³í. Âñå ðàçîì ó ñåðö³ îäí³ì âèðóâàëî – Ñîðîì âåëèêèé, ³ çì³øàíå ç ñìóòêîì áåçðàääÿ, é êîõàííÿ, Ùî òàê øàëåíî ó ãðóäÿõ áóÿëî, é ñâ³äîì³ñòü îäâàãè. Ùîéíî ðîçâ³ÿëàñü ìëà, ³ äî ñâ³òëà âåðíóâñü éîãî ðîçóì, Î÷³ ïàëàþ÷³ â³í äî ìóð³â òîä³ ïîâåðòàº Ç ñåðöåì òðèâîæíèì ³, ñòàâøè íà ïîâ³ç, íà ì³ñòî âåëèêå Äèâèòüñÿ ïèëüíî. Ï³ä íåáî òàì çíÿâñÿ ïîæàð, ö³ëó âåæó Âæå îõîïèâ ³ ïî ïîâåðõàõ ãðàº; òó âåæó, ÿêó â³í Ñàì çáóäóâàâ, áðóñè ïîçáèâàâøè, ³ âèòÿãíóâ âãîðó, Ñïîäîì êîëåñà ï³äâ³â, ³çâåðõó ì³ñòêè ïðèëàäíàâøè. “Ñåñòðî, îñü-îñü ìîÿ çáóäåòüñÿ äîëÿ – ìåíå òè íå ñòðèìóé. Ï³äåìî ìè, êóäè áîã çàêëèêàº ³ äîëÿ íåçëàìíà. Çâàæèâñÿ ÿ ïîçìàãàòèñü ç Åíåºì ³ çâàæèâñÿ â â³÷³ Ãëÿíóòè ñìåðò³ ã³ðê³é. Áåçñëàâíîãî, ñåñòðî, í³êîëè Òè íå ïîáà÷èø ìåíå. Ëèø øàëîì öèì äàé â³äøàë³òè”. Òàê ïðîìîâëÿº ³, ñêî÷èâøè ç ïîâîçà, ì÷èòü ÷åðåç ïîëå, ×åðåç âîðîæ³ ðÿäè ³ âèõîð ëåòþ÷î¿ çáðî¿, Â ñìóòêó ñåñòðó çàëèøèâøè, é ðÿäè áîéîâ³ ðîçðèâàº Â á³ãó øâèäêîìó. ßê ç âåðõó ãîðè äåñü â³ä³ðâåòüñÿ ñêåëÿ, Â³òðîì â³äëàìàíà, ùî ¿¿ çëèâà ï³äìèº, ÷è ðîê³â Äàâí³ñòü, ï³äêðàâøèñü, ïîòðîõó ðîçòî÷èòü, ³ â ïð³ðâó ãëèáîêó Ðàïòîì ëåòèòü ³ç âåëèêèì ðîçãîíîì ãîðà çðèõëÿâ³ëà, Ñêà÷å ïî ãðóíòó ³ âñå, çàãîðòàþ÷è, ðâå çà ñîáîþ, – Ë³ñ ³ õóäîáó, é ëþäèíó, – ïðîðâàâøè ðÿäè áîéîâ³¿, Òóðí òàê äî ìóð³â ì³ñüêèõ ïîëåò³â, òàì äå ãóñòî ñïëèâàëà Êðîâ’þ çåìëÿ é äå ñâèñò³ëè ñïèñè ó ïîâ³òð³. Ðóêîþ Çíàê ïîäàº â³í ³ òàê ïðîìîâëÿº: “Ñïèí³òüñÿ, ðóòóëè, Ñòðèìàéòå çáðîþ é ëàòèíè, ÿêà íå áóëà á óæå äîëÿ, Áóäå ìîÿ âîíà. Ñàì ÿ ïîâèíåí, ïî ïðàâä³, çà âñ³õ âàñ Çìèòè çà çëàìàíå ñëîâî âèíó é ðîçâ’ÿçàòü âñå çàë³çîì”. Âñ³ â³ä³éøëè ³ç ñåðåäèíè é ì³ñöå éîìó óñòóïèëè. Áàòüêî Åíåé, ³ì’ÿ Òóðíà ïî÷óâøè, ñâ³é çàìîê ëèøàº, Ìóðè ëèøàº âèñîê³, ³ âñ³ íà ïóò³ ïåðåïîíè Ãåòü óñóâàº, ³, âñÿê³ ñâî¿ â³äêëàäàþ÷è ñïðàâè, 700 Ðàäîñò³ ñòðèìàòü íå ìîæå, ëèø áðÿçêàº çáðîºþ ãð³çíî, Íà÷å Àôîí, àáî Åð³êñ, àáî é Àïåíí³í ñàì, íàø áàòüêî, Áóéíî äóáàìè øóìèòü ³ âåñåëå ÷îëî, îïîâèòå Ñí³ãîì, äî íåáà ï³äíîñèòü. Óæå ³ ðóòóëè, é òðîÿíö³ Íàâïåðåã³í, óæå î÷³ é ³òàëè íà íüîãî çâåðíóëè, É ò³, ùî íà ìóðàõ âèñîêèõ áóëè é ¿õ çãîðè áîðîíèëè, É ò³, ùî âíèçó òàðàíîì ðîçáèâàëè òâåðäèíþ, âñ³ ðàçîì Ñêèíóëè çáðîþ ³ç ñåáå. Ìîãóòí³é Ëàòèí ³ç ãåðî¿â Äóæå äèâóºòüñÿ, ùî õî÷ ó ð³çíèõ îêîëèöÿõ ñâ³òó Äåñü íàðîäèëèñü, à òóò ³ç³éøëèñÿ áîðîòèñü çàë³çîì.

721

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ò³ æ, êîëè â³ëüíî â³äêðèëîñÿ ïîëå øèðîêå, ñïèñàìè Ç â³ääàë³ êèíóëè é íàñêîêîì â á³é ðóêîïàøíèé âñòóïèëè – Àæ çàäçâåí³ëè ¿õ ì³äí³ ùèòè ³ çåìëÿ çàñòîãíàëà; Âî¿ æ óäàðè ìå÷³â ùå ïîäâîþþòü, – ùàñòÿ ³ ìóæí³ñòü Ðàçîì ñïëåëèñü òóò â îäíî. Òàê ÷àñîì íà Ñ³ë³ âèñîê³é ×è íà âåðõ³â’ÿõ Òàáóðíà áèêè äâà, â áîþ äåñü çóñòð³âøèñü, ×îëà âîðîæ³ îäèí ïðîòè îäíîãî çâåðíóòü, ³ ç æàõó ¯õ ïàñòóõè â³äñòóïàþòü, ³ âñÿ ÷åðåäà çàí³ì³º; Â ñòðàõó òåëèö³ ñòîÿòü ³ ÷åêàþòü óñ³, áî íå çíàþòü, Õòî áóäå â ë³ñ³ õàçÿ¿í, çà êèì ÷åðåäà ïîïðÿìóº. ² ç âåëè÷åçíîþ ì³ööþ âîíè ñåáå ðàíÿòü âçàºìíî É êîëþòü ðîãàìè, âïèðàþ÷èñü, äóæèìè; êðîâ’þ ðÿñíîþ Øè¿ çìèâàþòü ³ ãðóäè, à ðåâ ¿õ ïî ë³ñó ëóíàº. Òàê ïîì³æ ñåáå é òðîÿíåöü Åíåé, ³ ñèí Äàâíà ãåðîéñüêèé Âäàðèëè ñïåðøó ùèòàìè, ùî ãóðê³ò ï³øîâ àæ äî íåáà, Ñàì æå Þï³òåð, çð³âíÿâøè âàãó, òåðåçè âñòàíîâëÿº É äîë³ äâ³ ð³çí³ îáîõ ¿õ êëàäå, êîãî á³é öåé ïîãóáèòü, Ñìåðòü â ÿêèé á³ê ïåðåâàæèòü. Òóò êèíóâñÿ Òóðí – â³í ãàäàº, Ùî öå áåçêàðíî îá³éäåòüñÿ âñå, – ³ âãîðó ï³äí³ñøè Ìå÷, ö³ëèì ò³ëîì ïîäàâñÿ çà íèì ³ ðóáàº; òðîÿíö³ Àõíóëè òóò, ³ ëàòèíè çëÿêàëèñü, â íàïðóç³ ÷åêàº Â³éñüêî îáàá³÷. Òà ìå÷ â³ðîëîìíèé çëàìàâñÿ ³ áóâ áè Â ðîçïàë³ áîþ á³éöÿ íà çàãèáåëü ëèøèâ, ÿêáè âòå÷³ Â³í ðÿò³âí³é íå â³ääàâñü. Ò³êàº â³í øâèäøå çà Åâðà, Ùîéíî ïîáà÷èâ ìå÷à íåçíàéîìó éîìó ðóêîÿòêó Ó áåçáîðîíí³é ïðàâèö³ ñâî¿é. ×óòêà º, ùî êîëè â³í, Âïåðøå ó á³é âèðóøàâøè, ñ³äàâ íà çàïðÿæåíèõ êîíåé, Òî çàëèøèâ, ïîñï³øàþ÷è, áàòüê³âñüêèé ìå÷ ñâ³é óäîìà É çáðîþ Ìåò³ñêà, â³çíèö³, âõîïèâ, ³ ¿¿ âèñòà÷àëî, Ïîêè ðîçñ³ÿí³ òåâêðè ò³êàëè; â áîþ æ ÿê çóñòð³â â³í Çáðîþ Âóëêàíà áîæèñòó, ìå÷ ëþäñüêèé ðîçáèâñü â³ä óäàðó, Íà÷å êðèæèíà, íà æîâò³ì ï³ñêó ëèø ïîáëèñêóþòü äðóçêè. Òóðí, ìîâ áåçóìíèé, ò³êàº ç³ ñòðàõó ïî ïîëþ ðîçëîã³ì, ² òî ñþäè, òî òóäè â³í íåïåâí³ çàòî÷óº êîëà; Áî íàâêðóãè óæå òåâêðè ãóñòèìè ðÿäàìè çàìêíóëè Øëÿõ ïåðåä íèì, – ³ çâ³äñè – áîëîòî âåëèêå, à çâ³äòè – Ìóðè ñòð³ìê³ îòî÷èëè. Åíåé, õî÷ êîë³íà, ñòð³ëîþ Ðàíåí³, íåäîìàãàþòü, à ÷àñîì ³ á³ã çóïèíÿþòü, Ðîçãàðÿ÷èâøèñÿ, êèíóâñü â ïîãîíþ é ñÿãàº íîãàìè Â ï’ÿòè òîãî, ùî ç³ ñòðàõó ò³êàº. ßê ãîí÷èé ñîáàêà 750 Îëåíÿ â çàêðóò³ ð³÷êè äîãîíèòü, àáî â çàãîðîäó Ç ï³ð’ÿ ÷åðâîíîãî ãàâêîòîì âæå çàæåíå áåçóãàâíèì, Òîé æå, çàñàäè çëÿêàâøèñü ³ êðó÷³ íàä áåðåãîì ð³÷êè, Òèñÿ÷ó ðàç íàâìàííÿ òî ó öåé, òî ó òîé á³ê ñòðèáàº. Ñêîðèé óìáð³ºöü, ïðîòå, á³ëÿ íüîãî, âæå äèøå íà íüîãî,

722

Публій Вергілій Марон Îñü-îñü óõîïèòü, çäàºòüñÿ, âõîïèâ, óæå êëàöíóâ çóáàìè, – Êëàöíóâ óñå æ òàêè ìàðíî. ² îò òîä³ âåðåñê âåëèêèé Ç÷èíèòüñÿ, áåðåã ³ îçåðî àæ â³äãóêíóòüñÿ, àæ íåáî Ãàëàñîì òèì çàëóíàº. Òàê Òóðí óò³êàº é ïðè öüîìó Ëàº ðóòóë³â óñ³õ, ïî³ìåííî ¿õ êëè÷å, áëàãàº, Ùîá õòîñü ïîäàâ éîìó ìå÷ éîãî, âñ³ì ¿ì â³äîìèé. Åíåé æå Ñìåðòþ íà ì³ñö³ çàãðîæóº êîæíîìó, õòî ëèø ï³ä³éäå. Âñ³ì ¿ì, ó æàõ îïîâèòèì, ãðîçèòü â³í, ùî ì³ñòî çðóéíóº, É Òóðíîâ³ âæå íàñòóïàº íà ï’ÿòè, õî÷ ñàì âåñü ó ðàíàõ. Ï’ÿòü ðàç îáá³ãëè òóäè âæå é ñþäè ³ íàçàä çàâåðíóëè. Íå ïðî ìàëó íàãîðîäó-áî òóò, íå ïðî æàðòè ³äåòüñÿ: Á³é çà æèòòÿ ³ çà Òóðíîâó êðîâ òóò âåäåòüñÿ çàâçÿòèé. Ç ëèñòÿì ã³ðêèì íà ã³ëëÿõ òàì ðîñëà âèïàäêîâî ìàñëèíà, Ôàâíîâ³-áîãó ïðèñâÿ÷åíà çäàâíà. Òå äåðåâî äóæå Âñ³ ìîðÿêè øàíóâàëè, é áóâ çâè÷àé òàêèé, ùî íà íüîìó Áîãó Ëàâðåíòó äàðè ³ îá³öÿíó îä³æ, ÿê ç ìîðÿ Õòî óðÿòóºòüñÿ, â³øàâ. Òà ïåíü òîé ñâÿùåííèé çðóáàëè Òåâêðè, ùîá ì³ñöå äëÿ áîþ áóëî. Ñïèñ ñòðèì³â òàì Åíå¿â, Òàì â³í çàñòðÿã, ÿê ëåò³â, ³ ñòèð÷àâ ó ãíó÷êîìó êîð³íí³. Òóò Äàðäàí³ä íàõèëèâñÿ é õîò³â éîãî âèðâàòü ðóêàìè, Ùîá äîñÿãíóòè òîãî íèì, êîãî áóâ í³ÿê íå ñïðîìîæíèé Â á³ãó äîãíàòè. ² îò òîä³ Òóðí, íåïðèòîìíèé ç³ ñòðàõó: “Çãëÿíüñÿ, – áëàãàº, – î Ôàâíå, ³ òè, ìèëîñåðäíàÿ Çåìëå, Çáðîþ ï³äòðèìàé ìîþ, øàíóâàâ-áî ì³ñöÿ ÿ ñâÿùåíí³, Ò³, ùî ¿õ òàê çíåâàæàþòü â³éíîþ Åíåºâ³ ëþäè”. Ìîâèâ â³í òàê ³ íå ìàðíî ïî áîæó çâåðíóâñü äîïîìîãó. Áî õî÷ ³ äîâãî Åíåé íàä êîð³ííÿì öóïêèì êëîïîòàâñÿ, Âèðâàòü íå ì³ã éîãî,– òàê, ìîâ çóáàìè, òàì ñïèñ òîé òðèìàëî. Ïîêè çàâçÿòî â³í òàì íàëÿãàâ ³ ìîçîëèâñÿ òÿæêî, Âèãëÿä Ìåò³ñêà, â³çíèö³, çíîâ Äàâíîâà äîíÿ ïðèáðàëà É áðàòîâ³ ìå÷ ïîäàëà. Îáóðèëî äóæå Âåíåðó Òå, ùî íàâàæèëàñü í³ìôà íà ä³ëî òàêå, òîæ ï³äõîäèòü ² ç-ï³ä êîð³ííÿ ãëèáîêîãî ñïèñ âîíà òîé âèòÿãàº. Ò³ æ, îçáðîºííÿì ãîðä³ îáèäâà é ï³äíåñåí³ äóõîì, Öåé – ó íàä³¿ íà ìå÷ ñâ³é, à äðóãèé – íà ñïèñ ³ â³äâàãó, – Ñòàëè îäèí ïðîòè îäíîãî é Ìàðñîâèì äèøóòü çìàãàííÿì. À äî Þíîíè òèì ÷àñîì, ÿêà íà áî¿ ñïîãëÿäàëà Ç õìàð çîëîòèõ, òàê ïðîìîâèâ Îë³ìïó âîëîäàð ìîãóòí³é: “Äå æ áî, äðóæèíî, ê³íåöü öüîìó? É ùî òóò ëèøàºòüñÿ, âðåøò³? Çíàºø òè äîáðå ñàìà é ïðèçíàºøñÿ ó òîìó, ùî áîãîì Ð³äíèì ö³º¿ êðà¿íè ñóäèëîñü Åíåºâ³ áóòè. Äîëÿ éîãî ïîíàä çîð³ àæ âèíåñå. Ùî æ òè ãîòóºø? Ùî çà íàä³þ òè ìàºø, çàêëÿêíóâøè â õìàðàõ õîëîäíèõ? ×è âèïàäàëî, ùîá ðàíèëè áîãà ñìåðòåëüíî, ÷è äàòè

723

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òóðíîâ³ âèðâàíèé ìå÷, – áî Þòóðíà ÷è ìàº áåç òåáå Ñèëó ÿêó, ùîá çíîâ ïåðåìîæåí³ ñèë íàáèðàëè? Âñå öå, íàðåøò³, îáëèø ³ ïîñëóõàé ìîéîãî ïðîõàííÿ: Õàé òâîãî ñåðöÿ íå ñóøèòü ïðèõîâàíèé á³ëü, ³ç ñîëîäêèõ Óñò òâî¿õ õàé íå âèõîäÿòü äî ìåíå ñóìí³ îö³ ñêàðãè. Âñå äî ìåæ³ âæå ä³éøëî. Ìîãëà òè òðîÿíö³â ãîíèòè Âñþäè, ïî çåìëÿõ, ïî ìîðþ, ³ â³éíè ñòðàøí³ ó÷èíÿòè, Ä³ì ðóéíóâàòè, âåñ³ëëÿ ì³øàòè ç³ ñìóòêîì,– öüîãî ÿ Á³ëüø íå äîçâîëþ”. Òàê ìîâèâ Þï³òåð. Ñàòóðíîâà æ äîíüêà Î÷³ äîäîëó ñïóñòèëà òà é êàæå: “Òîìó, ùî ÿ çíàëà, Ìîæíèé Þï³òåðå, öþ òâîþ âîëþ, íåðàäî ÿ Çåìëþ É Òóðíà ëèøèëà. Íå áà÷èâ áè òè, ÿê ñèäæó ÿ ñàì³òíà Íà íåáåñàõ ³ çíîøó òóò ïðàâäó é íåïðàâäó. Â âîãíåííó Õìàðó ñïîâèòà ïðè ñàìèõ ðÿäàõ ÿ á ñòîÿëà é òÿãíóëà Òåâêð³â ó áèòâè íåùàñí³. ß á³äíîìó áðàòîâ³ ïîì³÷, Ïðàâäà, Þòóðí³ ïîðàäèëà äàòè, äîçâîëèëà é á³ëüøå – Çâàæèòèñü, ùîá ðÿòóâàòè æèòòÿ íåùàñëèâîìó áðàòó; Òà íå âåë³ëà ÿ ¿é, ùîá ëóê íàòÿãàëà é ïóñêàëà Ñòð³ëè. Ùî òàê âîíî º – êëÿíóñü äæåðåëîì íåâáëàãàííèì Ñò³êñà ñàìîãî. Äëÿ íàñ æå, íåáåñíèõ áîã³â, öå ºäèíà Êëÿòâà ñâÿùåííà. Àëå â³äòåïåð ÿ óñ³ì ïîñòóïàþñü ² íåíàâèñí³ ëèøàþ áî¿. Îäíîãî ëèø ïðîøó ÿ, – É æîäíèì îäâ³÷íèì çàêîíîì òóò äîëÿ íå â’ÿæå í³êîãî, – Ëèø çàäëÿ Ëàö³þ é ã³äíîñò³ âëàäè òâî¿õ æå ï³ääàíèõ. Ñêîðî âæå ìèð óêëàäóòü ì³æ ñîáîþ ùàñëèâèì ïîäðóææÿì, – Õàé âæå òàê áóäå, – ÿê çãîäó é çàêîíè ñêëàäóòü, íå íàêàçóé Òè ñàìîáóòí³ì ëàòèíàì çì³íÿòè ñòàðå ñâîº éìåííÿ, Ìîâó é îäåæó, ñòàòè òðîÿíöÿìè é òåâêðàìè çâàòèñü. Ëàö³é õàé áóäå é àëüáàíñüê³ öàð³ õàé áóäóòü òóò â³÷íî, Ðèìñüêèé õàé ð³ä ³òàë³éñüêîþ äîáëåñòþ áóäå ìîãóòí³é. Òðîÿ ïðîïàëà, äîçâîëü ¿é ïðîïàñòè ³ç ³ìåíåì ðàçîì”. Êàæå, âñì³õíóâøèñü, òâîðåöü ³ ëþäåé, ³ âñ³º¿ ïðèðîäè: “Ñïðàâä³, ñåñòðà òè Þï³òåðà é äðóãà Ñàòóðíîâà ïàðîñòü, Ãí³âó-áî â ãðóäÿõ òâî¿õ àæ ö³ë³ êëåêî÷óòü ïîòîêè! Àëå âãàìóéñÿ ³ âèêèíü ³ç ñåðöÿ öþ ëþò³ñòü äàðåìíó. Äàì, ÷îãî õî÷åø, ³ ñàì, ïåðåìîæåíèé, çäàìñÿ îõî÷å. Áàòüê³âñüêó ìîâó ³ çâè÷à¿ ð³äí³ çàäåðæàòü àâçîíö³, É çâàòèñÿ áóäóòü, ÿê çâàëèñü. Ëèø êðîâíî ³ç íèìè çì³øàâøèñü, Òåâêðè ïîñåëÿòüñÿ òóò. Ëèø çàêîíè é ñâÿùåíí³ îáðÿäè Äàì ¿ì óñ³ì ³ â ìîâ³ ºäèíèõ çðîáëþ ç íèõ ëàòèíÿí. Âèéäå â³äö³ëü òàêå ïëåì’ÿ, ç àâçîíñüêîþ çì³øàíå êðîâ’þ, Ùî áëàãî÷åñòÿì, ïîáà÷èø, áîã³â ³ ëþäåé ïåðåâèùèòü. Æîäåí íàðîä òåáå òàê, ÿê âîíè, øàíóâàòè íå áóäå”. Çãîäó Þíîíà äàëà íà öå ðàäî é ñâ³é ïîãëÿä çì³íèëà, É, õìàðè ëèøàþ÷è, âèéøëà âîíà ³ç íåáåñíèõ ïðîñòîð³â.

800

724

Публій Вергілій Марон Âñå öå ñê³í÷èâøè, ùîñü ³íøå âæå áàòüêî ñíóº â ñâî¿õ ìèñëÿõ: Õî÷å ³ç áîþ â³ä áðàòà â³äêëèêàòè çîâñ³ì Þòóðíó. Äâ³ º, ÿê êàæóòü, ïîòâîðè, ïðîêëÿòòÿìè ¿õ íàçèâàþòü – Í³÷ ïîðîäèëà-áî ¿õ áåçïðîñâ³òíÿ é òàðòàðñüêó Ìåãåðó Ç íèìè, ³ øè¿ òàêèìè æ ãàäþêàìè ¿ì îáêðóòèëà, É êðèëà äàëà ¿ì, ìîâ â³òåð. Âîíè äî ïîðîãà ïðèõîäÿòü 850 ² äî ïðåñòîëó Þï³òåðà, ãð³çíî¿ âëàäè, ³ îñòðàõ Ìíîæàòü ó ñìåðòíèõ íóæäåííèõ ³ñòîòàõ, ÿê öàð íàä áîãàìè Ïîøåñòü æàõëèâó ³ ñìåðòü íàñèëàº é ëÿêàº â³éíîþ Ò³ ãîðîäè, ÿê³ ÷èìñü çàâèíèëè. Îäíó ³ç íèõ áèñòðó Ç íåáà âèñîêîãî ñàì ïîñèëàº Þï³òåð, çâåë³âøè Çíàêîì çëîâ³ñíèì Þòóðí³ ç’ÿâèòèñü. Âîíà ïîëåò³ëà É âèõðîì øâèäêèì îïóñòèëàñü íà çåìëþ. Íåíà÷å êð³çü õìàðè Ïàðô ÷è ê³äîí ç òÿòèâè, íàòÿãíóâøè, ñòð³ëó ïîñèëàº, Â æîâ÷³ îòðóéí³é íàìî÷åíó, é òà íåâèäèìî ç³ ñâèñòîì Â ï³òüì³ ëåòèòü ³ ðàíè ç ñîáîþ íåñå íåâèãîéí³. Òàê æå ³ Íî÷³ äî÷êà ³çíÿëàñü ³ çëåò³ëà íà Çåìëþ. Ùîéíî ³ë³éñüêå ïîáà÷èëà â³éñüêî ³ Òóðíà çàãîíè, Ðàïòîì çì³íèëàñü íà ïòàõà ìàëîãî, ùî äåñü â ãðîáîâèùàõ, Ñèäÿ÷è ï³çíî âíî÷³, àáî íà ïîêð³âë³ âèñîê³é, Ñêèãëèòü ó ï³òüì³ çëîâ³ñíî. Òîæ âèãëÿäó öüîãî ïðèáðàâøè, Òóðíîâ³ ïåðåä î÷èìà òî â öåé, òî ó òîé á³ê ïîòâîðà Ç øåëåñòîì øóìíèì øóãàº ³ êðèëàìè â ùèò óäàðÿº. Âðàæåíèé öèì, â³í íåçíàíå äî òîãî â³ä÷óâ îí³ì³ííÿ, Âîëîñ íà¿æèâñü îä æàõó, ³ ãîëîñ ó ãîðë³ îñ³êñÿ. Ùîéíî ïî÷óëà ñåðäåøíà Þòóðíà çäàëÿ ³ âï³çíàëà Â ëþò³ ïîòâîðè ñâèñò³ííÿ, êóéîâäèòü ðîçïóùåí³ êîñè, Í³ãòÿìè ðàíèòü ñåñòðà ñâî¿ ëèöÿ é ñàìà ñåáå â ãðóäè Á’º êóëàêàìè. “Ì³é Òóðíå, ÷èì ìîæå òîá³ ïîìîãòè ùå Ð³äíà ñåñòðà? Ùî, æîðñòîê³é, ìåí³ çàëèøèëîñü? ßêèì-áî Õèñòîì ïðîäîâæó òîá³ ÿ æèòòÿ? ×è çìîæó ÿ âñòîÿòü Ïåðåä òàêîþ ïîòâîðîþ? ß âæå îñü-îñü çàëèøàþ Çáðîéí³ ðÿäè. Íå ëÿêàéòå ìåíå âè, î ïòàõè îãèäí³, ß ï³çíàþ âæå óäàð âàøèõ êðèë, ³ ¿õ øóì ñìåðòîíîñíèé Äîáðå ÿ ÷óþ, ³ âæå ðîçóì³þ ñóâîð³ íàêàçè, Äàí³ Þï³òåðîì âåëèêîäóøíèì. Òàêó íàãîðîäó Â³í çà íåâèíí³ñòü ä³âî÷ó äàº? Íàùî äàâ â³í áåçñìåðòÿ? Íàùî â³í ñìåðò³ ìîæëèâ³ñòü â³äíÿâ? Êîëè á ò³ëüêè ìîãëà ÿ Á³ëü öåé áåçìåæíèé óðâàòü, â öàðñòâî ò³íåé ïîëèíóòè ç áðàòîì Á³äíèì ìî¿ì. ß áåçñìåðòíà? Ùî ç òîãî, ì³é áðàòèêó ð³äíèé, Ùî ìåí³ ìèëå áåç òåáå? Êîëè æ òà çåìëÿ ï³äî ìíîþ, Âðåøò³, ðîçñòóïèòüñÿ é ïóñòèòü íà òîé ñâ³ò áîãèíþ äî ò³íåé?” Ò³ëüêè ïðîìîâèëà, é ãîëîâó ñèí³ì ïëàùåì çàñëîíèëà, É, ã³ðêî ðèäàþ÷è, â ð³÷êó ãëèáîêó áîãèíÿ ï³ðíóëà.

725

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òà íå âãàâàº Åíåé ³ âèáëèñêóº ðàòèùåì äîâãèì, Ìîâ ö³ëà æåðäü, ³ òàê ïðîìîâëÿº ³ç ãí³âîì ó ñåðö³: “Òóðíå, ÷îãî òóò ÷åêàòè, ÷îìó çâîë³êàºø? Çìàãàòèñü Òðåáà íå â á³ãó, à çáðîºþ ãîñòðîþ çáëèçüêà. Çì³íÿéñÿ, Â ùî ëèø çàõî÷åø, çðîáè âñå, ùî âä³ºø â³äâàãîþ é õèñòîì, Õî÷åø íà êðèëàõ çëåò³òü àæ äî ç³ð ÷è ó çåìëþ çàðèòèñü?” Òîé æå, ëèøå ãîëîâîþ õèòíóâøè: “Íå ãð³çíå, çóõâàëü÷å, Öå òâîº ñëîâî ãàðÿ÷å, à ãð³çí³ áîãîâå äëÿ ìåíå, Ãð³çíèé Þï³òåð”. ² á³ëüøå í³ ñëîâà, îãëÿíóâñü íà äàâí³é Êàì³íü âåëèêèé, – â³í â ïîë³ ìåæåþ ñòîÿâ âèïàäêîâî, Ùîá ñóïåðå÷êó çà íèâó ð³øàòè. Âçÿëî á éîãî ëåäâå Ø³ñòü ïàð íà ïëå÷³ äîá³ðíèõ ìóæ³â, ùî çåìëÿ ¿õ çðîäèëà. 900 Â³í æå ó ðóêó òðåìòÿ÷ó âõîïèâ, ³, ðîçá³ãøèñü, ï³äñêî÷èâ Âãîðó, ³ êèíóâ íà âîðîãà. Òà íå ï³çíàâ ñåáå çîâñ³ì Àí³ ó á³ãîâ³, àí³ â õîä³, êîëè ñêåëþ âåëèêó Êèäàâ, âõîïèâøè ç çåìë³, – çàòðåìò³ëè êîë³íà, é çàñòèãëà Êðîâ, íà÷å ë³ä òîé õîëîäíà, ³ êàì³íü, ùî Òóðí ó ïîâ³òðÿ Êèíóâ íèì, íå ïðîëåò³â âñüîãî ïîëÿ ì³æ íèìè, íå âäàðèâ Òàê, ÿê íàëåæèòü. Íåíà÷å ó ñí³, ÿê í³÷íèé â³äïî÷èíîê Çë³ïëþº âòîìëåí³ íàø³ ïîâ³êè, é çäàºòüñÿ íàì, í³áè Õî÷åìî á³ãòè êóäèñü, ó ðîçãîí³ ³ ñåðåä íàïðóãè Ïàäàºì ìè ó áåçñèëë³; ÿçèê íàì íå ñëóæèòü, ³ á³ëüøå Â íàøîìó ò³ë³ çíàéîìî¿ íå âèñòà÷àº íàì ñèëè, Ãîëîñ ³ç óñò íå âèõîäèòü, íå ìîæåìî é ñëîâà ïðîìîâèòü. Òàê îòî é Òóðíîâ³, â ÷³ì íå øóêàâ áè äîðîãè ðÿòóíêó Â³í ó ñâîºìó çàâçÿòò³, òî çëþùà áîãèíÿ â³äìîâèòü Óñï³õó. Âñÿê³ ÷åðãóþòüñÿ â ñåðö³ éîãî ïî÷óâàííÿ. Òî íà ðóòóë³â ïîäèâèòüñÿ â³í, òî íà ì³ñòî; ç³ ñòðàõó Â³í çâîë³êàº é òðåìòèòü, íåìèíó÷îãî æäó÷è óäàðó. Ñòåæêè äî âòå÷³ íå âèäíî, í³ ñèëè íà âîðîãà ñòàòè, Í³ êîë³ñíèö³ íåìà, í³ ñåñòðè, ùî ï³êëóºòüñÿ íåþ. Ïîêè âàãàâñü â³í, Åíåé çàìàõíóâñÿ ³ ñïèñ ñìåðòîíîñíèé, Ïðîñò³ð î÷èìà â³äì³ðÿâøè, êèíóâ, âïåðåä íàõèëèâøèñü Ò³ëîì óñ³ì. Íå ñâèùå òàê êàì³íü, ³ç ïðàù³ íà ìóðàõ Êèíóòèé, àí³ â³ä ãðîìó íå éäå òàêèé ãóë ó ïðîñòîð³, – Ñïèñ òîé ëåòèòü, íà÷å âèõîð ³ç ÷îðíî¿ õìàðè, é íåñå â³í Ñìåðòü íåìèíó÷ó. Â³í ïàíöèðà êðàé ïðîáèâàº ³ êðàéí³ Êîëà ùèòà ñåìèðÿäí³, é ñòåãíî â³í ³ç ñâèñòîì ïðîéìàº. Çáèòèé óäàðîì ³ç í³ã, ï³äëîìèâøè êîë³íà, íà çåìëþ Òóðí âåëè÷åçíèé çâàëèâñÿ. ²ç çîéêîì ç³ðâàëèñü ðóòóëè, Çîéê öåé àæ ãîðè â³äáèëè, ³ ãîì³í éîãî ðîç³éøîâñÿ Ãåí ïî âèñîêèõ ãîðàõ. Â³ä çåìë³ â³í òåïåð ó ïîêîð³ Î÷³ ï³äâ³â ³, ç áëàãàííÿì ïðàâèöþ äî íüîãî ïðîñòÿãøè, Òàê ïðîìîâëÿº: “Íà ùî çàñëóæèâ ÿ, ïðèéìàþ, íå áóäó Ëàñêè ïðîñèòü, ïîêîðèñòóéñÿ ïðàâîì. Ïðîòå, ÿêùî, ìîæå,

726

Публій Вергілій Марон Çãàäêà ïðî áàòüêà çâîðóøèòü òåáå, òî áëàãàþ, – ó òåáå Òåæ áóâ ñòàðèé òàêèé áàòüêî Àíõ³ñ, – òè íàä ñòàð³ñòþ Äàâíà Ìàé ìèëîñåðäÿ, é ìåíå, ÷è ÿê õî÷åø, ëèøå ìîº ò³ëî, Ñâ³òëà ïîçáàâëåíå, ð³äíèì â³ääàé ìî¿ì. Áî ïåðåì³ã òè, – Ñâ³äêè àâçîíö³, ÿê ÿ ïðîñòÿãàâ, ïåðåìîæåíèé, ðóêó. Áóäå òîá³ çà äðóæèíó Ëàâ³í³ÿ; äàë³ íå éäè âæå Â çëîá³ ñâî¿é”. Ñóâîðèé Åíåé çóïèíèâñü, îçèðíóâñÿ É çáðîéíó çàòðèìàâ ïðàâèöþ. ² ñòàëà ïîâîë³ öÿ ìîâà Ñåðöå ì’ÿã÷èòè éîìó, êîëè çâåðõó ïëå÷à â³í ïîáà÷èâ Ðåì³íü çëîùàñíèé ³ áëèñíóëè ïîÿñà áëÿøêè çíàéîì³ Ç õëîïöÿ Ïàëëàíòà, ùî Òóðí éîìó ðàíè çàâäàâ, ïåðåì³ãøè, É â ñåáå íà ïëå÷àõ íîñèâ öþ ç âîðîãà çíÿòó â³äçíàêó. Ùîéíî î÷èìà Åíåé óï³çíàâ îòó çäîáè÷ âîºííó, Ïàì’ÿòêó áîþ ã³ðêîãî, ðîçïàëåíèé ãí³âîì øàëåíèì Ãð³çíî â³í ñêðèêíóâ: “Òî çâ³äñè òè â çáðî¿, ùî çíÿâ ç ìîãî äðóãà, Âèðâàòèñü õî÷åø? Ïàëëàíò òåáå â æåðòâó ïðèíîñèòü ö³ºþ Ðàíîþ, ìñòèòüñÿ Ïàëëàíò, âèïóñêàþ÷è êðîâ öþ çëî÷èííó”. 950 Òàê ïðîìîâëÿº ³ ç ëþòòþ â íàñòàâëåí³ ãðóäè âîðîæ³ Ìå÷ çàãàíÿº. À â Òóðíà îñëàáëî é çàñòèãëî âñå ò³ëî, Äóõ çàñòîãíàâ ³ äî ò³íåé ïîíóðèõ ïîäàâñü íåîõî÷å.

ÏÐÈÌ²ÒÊÈ ÊÍÈÃÀ ÏÅÐØÀ 1. Ó çàñï³â³, â ÿêîìó ñòèñëî âèêëàäàºòüñÿ òåìà “Åíå¿äè” òà ì³ñòèòüñÿ òðàäèö³éíå çâåðòàííÿ äî ìóçè, Âåðã³ë³é íå çãàäóº ³ìåí³ ñâîãî ãåðîÿ, áî êîæíèé ðèìëÿíèí ïðåêðàñíî çíàâ, ùî ç Òðî¿ äî Ëàö³þ ïðèáóâ ñàìå Åíåé. 2. Çåìë³ ëàâ³íñüê³ – òåðèòîð³ÿ ì³ñòà Ëàâ³í³¿ íà çàõ³äíîìó óçáåðåææ³ Ëàö³þ, çàñíîâàíîãî, çà ëåãåíäîþ, Åíåºì íà ÷åñòü Ëàâ³í³¿, äî÷êè öàðÿ Ëàòèíà, ç ÿêîþ â³í îäðóæèâñÿ ï³ñëÿ ïåðåìîæíî¿ â³éíè ç Òóðíîì. 7. ...ðîäîíà÷àëüíèêè Àëüáè é ìóðè ïîõîäèëè Ðèìà.– Ì³ñòî Àëüáà-Ëîíãà, çàñíîâàíå ñèíîì Åíåÿ Àñêàí³ºì, ñòàëî ñòîëèöåþ Ëàö³þ. Òóò äîâã³ ðîêè ïðàâèëè íàùàäêè äðóãîãî ñèíà Åíåÿ – Ñ³ëüâ³ÿ (â³ä Ëàâ³í³¿). Çàñíîâíèêàìè æ Ðèìà, çà ïåðåêàçîì, áóëè áðàòè-áëèçíÿòà Ðîìóë ³ Ðåì, ñèíè öàð³âíè ç Àëüáè-Ëîíãè Ðå¿ Ñ³ëüâ³¿ ³ áîãà Ìàðñà. 12. Êàðôàãåí çàñíóâàëè ô³í³ê³éñüê³ êîëîí³ñòè ç ì³ñòà Ò³ðà â IX ñò. äî í. å. (814 ð.). Îòæå, ç³ñòàâëåííÿ ÷àñó ïàä³ííÿ Òðî¿, ÿêå ìàëî ì³ñöå â ê³íö³ XII ñò., ç çàñíóâàííÿì Êàðôàãåíà – ÿâíèé àíàõðîí³çì. 20. ...âèðâóòü êîëèñü ³ç êîð³ííÿì òâåðäèí³ ò³ð³éñüê³...– Íàòÿê íà çðóéíóâàííÿ Êàðôàãåíà ðèìëÿíàìè â 146 ð. äî í. å. 24. ...çà ëþáèõ àðãåéö³â.– Çà ãðåê³â. Þíîíà áóëà íà ñòîðîí³ ãðåê³â ï³ä ÷àñ Òðîÿíñüêî¿ â³éíè. Â “Åíå¿ä³” âîíà äàë³ ïåðåñë³äóº òðîÿíö³â. 26. ...ïðèñóä Ïàð³ñ³â...– Òðîÿíñüêèé öàðåâè÷ Ïàð³ñ ïðèñóäèâ ÿáëóêî êðàñè Âåíåð³, ÷åðåç ùî âèêëèêàâ ãí³â Þíîíè ³ Ì³íåðâè, ÿê³ ïðåòåíäóâàëè íà òèòóë íàéêðàñèâ³øî¿ áîãèí³. 28. ...é øàíà, ÿêó Ãàí³ìåä òåïåð ìàº.– Ïðåäîê Åíåÿ Ãàí³ìåä áóâ ïîñòàâëåíèé âèíî÷åðï³ºì áîã³â çàì³ñòü äî÷êè Þíîíè – Ãåáè. 34. Ñâîþ ðîçïîâ³äü ïî÷èíàº Âåðã³ë³é íå â³ä ïàä³ííÿ Òðî¿, à ç ÷àñó, êîëè òðîÿíö³ íà ñüîìîìó ðîö³ áëóêàííÿ íàáëèæàëèñÿ äî ²òàë³¿. Ïîïåðåäí³ ïîä³¿ âèêëàäåí³ â ²² ³ III êíèãàõ ó ðîçïîâ³ä³ Åíåÿ.

727

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 97. Çà Ãîìåðîì (“²ë³àäà”, V, 329 ³ äàë³), Åíåé çàãèíóâ áè â³ä ìå÷à ãðåöüêîãî ãåðîÿ Ä³îìåäà, ñèíà Ò³äåÿ, êîëè á éîãî íå âðÿòóâàëà Âåíåðà. 176. Áëàãà Öåðåðè – çåðíî, õë³á, ¿æà. 182–183. Äâîºðÿäí³ ñóäíà – òàê çâàí³ á³ðåìè – êîðàáë³ ç äâîìà ÿðóñàìè âåñåë. 184. Çáðîÿ Êà¿êà – íà êîðì³ êîðàáëÿ âì³ùóâàëè äëÿ éîãî â³äçíàêè çáðîþ. 215. ...Âàêõîì ñòàðèì...– òîáòî ñòàðèì âèíîì. 268. ²ë³éñüêà äåðæàâà – Òðîÿ, ÿêà ìàëà ùå ³íøó íàçâó – ²ë³îí. 273. ...ïëåìåí³ Ãåêòîðà...– òðîÿíöÿì, ùî ïîõîäÿòü â³ä òðîÿíñüêîãî ãåðîÿ Ãåêòîðà. 273–274. Öàðèöÿ é æðèöÿ – Ðåÿ Ñ³ëüâ³ÿ, ìàòè Ðîìóëà ³ Ðåìà. Àìóë³é, ÿêèé ñêèíóâ ç ïðåñòîëó â Àëüáà-Ëîíç³ ñâîãî áðàòà ³ áàòüêà Ðå¿ Ñ³ëüâ³¿ Íóì³òîðà, ïîñâÿòèâ ¿¿ ó âåñòàëêè, ùî ìóñèëè äàâàòè îá³òíèöþ áåçøëþáíîñò³ äëÿ òîãî, ùîá â³ä íå¿ íå áóëî çàêîííîãî ñïàäêîºìöÿ. 282. ...íàðîäîâ³ â òîãàõ. – Òîãà – íàö³îíàëüíèé îäÿã ðèìëÿí. 287. Öåçàð – òóò Îêòàâ³àí Àâãóñò, óñèíîâëåíèé Ãàºì Þë³ºì Öåçàðåì. 290. ...ç òðîôåÿìè Ñõîäó. – Ïîåò ìàº íà óâàç³ ïåðåìîãè Îêòàâ³àíà íàä ºãèïåòñüêîþ öàðèöåþ Êëåîïàòðîþ. 294. ...çàìêíåí³ áóäóòü æàõëèâ³ âîðîòà Â³éíè – â³ä÷èíåí³ äâåð³ õðàìó ßíóñà ïîêàçóâàëè, ùî ðèìñüêà äåðæàâà âåäå â³éíó, çà÷èíåí³ – ùî ìèðíèé ÷àñ. 297. ...ñèíà øëå Ìàé¿... – òîáòî áîãà Ìåðêóð³ÿ, â³ñíèêà áîã³â. 337. Êîòóðí – âèñîêå ìèñëèâñüêå âçóòòÿ. 395. ...ïòàõ... Þï³òåð³â... – îðåë. 410–411. Âåíåðà ó õìàðó ¿õ çàãîðíóëà... – Àíàëîã³÷íî â “Îä³ññå¿” Ãîìåðà (VII, 39 ³ äàë³) Àô³íà îêóòóº Îä³ññåÿ òóìàíîì, ùîá â³í íåïîì³÷åíèì óâ³éøîâ äî ì³ñòà ³ ïàëàöó Àëê³íîÿ. 443. ...øâèäêîãî êîíÿ ãîëîâà ïèøíîãðèâà... – Ãîëîâà êîíÿ áóëà âèêàðáóâàíà íà êàðôàãåíñüêèõ ìîíåòàõ ÿê åìáëåìà ì³ñòà. 455 ³ äàë³. Çà äîïîìîãîþ îïèñó êàðòèí ó êàðôàãåíñüêîìó õðàì³, ÿê³ çîáðàæàþòü ñöåíè Òðîÿíñüêî¿ â³éíè, Âåðã³ë³é ïîâ’ÿçóº “²ë³àäó” ³ “Åíå¿äó”. Îïèñ òâîð³â îáðàçîòâîð÷îãî ìèñòåöòâà ìîäíèì áóâ â àëåêñàíäð³éñüê³é ïîåç³¿. 505. Ñ³ëà ó õðàì³.. – Âåðã³ë³é ïåðåíîñèòü íà êàðôàãåíñüê³ ñòîñóíêè ðèìñüêèé çâè÷àé âåñòè çàñ³äàííÿ ñåíàòó â õðàìàõ áîã³â. 534. Íåïîâíèé â³ðø. Òàêèõ â “Åíå¿ä³” – 58. 555. Áàòå÷êî òåâêð³â – Åíåé, ïðîâîäèð òðîÿíö³â. 593. Ìàðìóð ïàðîñüêèé – ìàðìóð ³ç îñòðîâà Ïàðîñà ââàæàâñÿ íàéêðàùèì. 661. ...äâîºìîâíèõ ò³ð³éö³â...– Ðèìëÿíè ââàæàëè êàðôàãåíÿí â³ðîëîìíèìè. 665. ...ñòð³ë íå áî¿øñÿ Ò³ôåÿ.– Ñòð³ëè Ò³ôåÿ – ãðîìè Þï³òåðà. Íàçâàí³ òàê òîìó, ùî Þï³òåð óïåðøå ãðîìîì óáèâ âåëåòíÿ Ò³ôåÿ. Öèì ïîð³âíÿííÿì çîáðàæåíî âñåìîãóòí³ñòü áîãà ëþáîâ³. 740–741. ²îïàñ ãðàâ...– ²îïàñ îñï³âóº âèíèêíåííÿ ñâ³òó ³ æèòòÿ íà çåìë³, ïîä³áíî, ÿê Îðôåé â “Àðãîíàâòèö³” Àïîëëîí³ÿ Ðîäîñüêîãî. 751. Ñèí Àâðîðè – Ìåìíîí, âàòàæîê åô³îï³â. ÊÍÈÃÀ ×ÅÒÂÅÐÒÀ 6. Ôåáîâå ñâ³òëî – ñîíÿ÷íå ñâ³òëî, ñîíöå. 21. ...çëî÷èíîì áðàòà...– Ï³ãìàë³îíà, ùî âáèâ ÷îëîâ³êà Ä³äîíè Ñ³õåÿ. 58. Çàêîíîíîñíà Öåðåðà.– Öåðåðó, áîãèíþ çåìëåðîáñòâà, ââàæàëè çàêîíîäàâèöåþ êóëüòóðè ³ íîðì øëþáíîãî æèòòÿ. Ë³åé – Âàêõ, ùî ââàæàâñÿ áîãîì ðîäþ÷îñò³ é çðîñòàííÿ. 90. Æ³íêà Þï³òåðà – Þíîíà. 94. Òâ³é ñèí – Êóï³äîí. 128. ...ï³äñòóï ¿¿ çðîçóì³ëà.– Ï³äñòóï Þíîíè, ÿêà õîò³ëà çàòðèìàòè Åíåÿ â Àôðèö³ ³ íå ïóñòèòè â ²òàë³þ. 144–146. Àïîëëîí óçèìêó ïåðåáóâàâ ó Ë³ê³¿, â Ìàë³é Àç³¿, à âë³òêó íà îñòðîâ³ Äåëîñ³, äå éîãî ïðèõ³ä â³òàëè ñï³âàìè é òàíöÿìè.

728

Публій Вергілій Марон 166. Çåìëþ, ÿê íàéäàâí³øó ç áîãèíü, ïîä³áíî Þíîí³, ââàæàëè ïîêðîâèòåëüêîþ øëþáíîãî æèòòÿ. 167–168. Ó öüîìó øëþá³ áëèñêàâêà áóëà çàì³ñòü âåñ³ëüíîãî ñìîëîñêèïà ³ ïëà÷ í³ìô çàì³íÿâ âåñ³ëüí³ ñï³âè. 208. Âàêõà ëåíåéñüêîãî äàð – âèíî. 216.Òþðáàí ìåîíñüêèé – ôð³ã³éñüêà øàïêà ³ç ñòð³÷êàìè, ÿêó ï³äâ’ÿçóâàëè ï³ä áîðîäîþ. ...â³ä ìàçåé âîëîãèé...– Íàìàçóâàòè âîëîññÿ ïàõó÷èìè ìàçÿìè ââàæàëîñÿ îçíàêîþ ðîçí³æåíîñò³, íåïðèñòîéíîñò³. 227–228. ...äâà ðàçè âèðâàëà ö³ëèì ³ç ãðåöüêî¿ ñ³÷³.– Ðàç â³ä ìå÷à Ä³îìåäà (“²ë³àäà”, V, 311 ³ äàë³), äðóãèé ðàç, êîëè ãðåêè ðóéíóâàëè Òðîþ. 241. ...âçÿâ ã³ëêó...– ïàëèöþ, ïîâèòó çì³ÿìè (àòðèáóò Ìåðêóð³ÿ). 258. ...â³ä ä³äà ïî ìàòåð³...– Àòëàíò áóâ ä³äîì Ìåðêóð³ÿ. 473. Ïîìñòè áîãèí³ – ôóð³¿. 512–513. Çëèâàº âîäó...– òîáòî âîäó ç Àâåðíñüêîãî îçåðà, äå, çà â³ðóâàííÿìè ñòàðîäàâí³õ ãðåê³â ³ ðèìëÿí, áóâ âõ³ä äî ï³äçåìíîãî öàðñòâà. 514. ...ì³äíèì ñåðïîì éîãî çæàâøè...– Ì³ä³ ïðèïèñóâàëè îñîáëèâå çíà÷åííÿ ïðè ÷àêëóâàíí³. 515. ...êèäàº é íàð³ñò ç ëîøà÷îãî ëîáà...– Ëîøà, ÿê ãàäàëè â àíòè÷íîñò³, ïðèõîäèëî íà ñâ³ò ç íàðîñòîì íà ëîá³, â ÿêîìó ì³ñòèëàñÿ êëåéêà ðå÷îâèíà, âæèâàíà äëÿ ëþáîâíèõ ÷àð³â. 600. ...ïîñ³êòè íà êóñî÷êè...– ÿê Ìåäåÿ, ùî, âò³êàþ÷è ç ßñîíîì ³ç Êîëõ³äè, çóïèíÿëà áàòüêà, ÿêèé ãíàâñÿ çà íåþ, øìàòî÷êàìè ò³ëà ñâîãî áðàòà. 601–602. ...ïå÷åíþ äàòè íà ñò³ë...– ÿê Àòðåé ïîäàâ áðàòîâ³ Ô³ºñòó ñïå÷åíèõ éîãî ñèí³â àáî Ïðîêíà ÷îëîâ³êîâ³ Òåðåºâ³ ïå÷åíþ ç ò³ëà ñèíà. 623. ...ì³æ íàðîäàìè íàøèìè...– ðèìëÿíàìè ³ êàðôàãåíÿíàìè. 624. ...êîëèñü ìåñíèê ïîâñòàíå! – Ãàíí³áàë, âîæäü êàðôàãåíÿí ó Äðóã³é Ïóí³÷í³é â³éí³ (218–202 ðð. äî í. å.). 637. ...ñò³ã³éñüêîìó... Þï³òåðó...– Ïëóòîíîâ³, ï³äçåìíîìó áîãó. 698–700. Çã³äíî ç ïîãëÿäàìè ñòàðîäàâí³õ ãðåê³â ³ ðèìëÿí, ïîìåðëà ëþäèíà áóëà íåìîâáè æåðòâîþ, ïðèíåñåíîþ áîãàì ïîòîéá³÷íîãî ñâ³òó. Òèì-òî ïîê³éíèêàì îáòèíàëè ïàñìî âîëîññÿ, ïîä³áíî, ÿê æåðòîâíèì òâàðèíàì â³äð³çóâàëè íà ëîá³ òðîõè øåðñò³. À ùî Ä³äîíà âìèðàº ïåðåä÷àñíî, Ïðîçåðï³íà, âîëîäàðêà ï³äçåìíîãî ñâ³òó, â³äìîâëÿºòüñÿ ïðèéíÿòè öå ïàñìî, Þíîíà æ, îõîïëåíà ñï³â÷óòòÿì äî öàðèö³, ïîñèëàº ²ð³äó ïîêëàñòè êðàé ìóêàì íåùàñíî¿ æ³íêè. ÊÍÈÃÀ ØÎÑÒÀ 21. ...ñ³ì ä³òîê ùîðîêó – Àíäðîãåí, ñèí Ì³íîñà, ïåðåì³ã íà âñ³õ àô³íñüêèõ ³ãðàõ; àô³íñüêèé öàð Åãåé óáèâ éîãî ç çàçäðîù³â. Çà öå àô³íÿíè çìóøåí³ áóëè ïîñèëàòè íà Êð³ò ùîðîêó ñ³ì þíàê³â ³ ñ³ì ä³â÷àò íà ïî¿äàííÿ Ì³íîòàâðó. 23. Êíîñ³éñüêà çåìëÿ – îñòð³â Êð³ò. 25. ...äâîîáðàçíèé âèä Ì³íîòàâðà...– 3 ãîëîâîþ ³ õâîñòîì áèêà. 27. Ìîâà éäå ïðî êð³òñüêèé ëàá³ðèíò. Ç0. Äåäàë äàâ Àð³àäí³ íèòêó, ùîá âèâåñòè Òåñåÿ ç ëàá³ðèíòó. 57. ...äàðäàíñüêó ñòð³ëó íàïóòèâ...– Àõ³ëë – îíóê Åàêà, çàãèíóâ â³ä ñòð³ëè Ïàð³ñà. 63. Ìàþòüñÿ íà óâàç³ Þíîíà, Ì³íåðâà ³ Íåïòóí. 71. Âåëè÷àâèé õðàì ñïîðóäèâ Àïîëëîíîâ³ ³ìïåðàòîð Àâãóñò íà Ïàëàòèíñüêîìó ïàãîðá³, íåìîâáè âèêîíóþ÷è îá³òíèöþ Åíåÿ. 74. Âîðîæáè íà ëèñòî÷êàõ – òàê çâàí³ “Ñ³â³ëëèí³ êíèãè”, â ÿêèõ ì³ñòèëèñÿ âèñëîâëþâàííÿ – ïðîðîöòâà Êóìñüêî¿ Ñ³â³ëëè, ùî ¿õ ðîç’ÿñíþâàëà ñïåö³àëüíà êîëåã³ÿ æåðö³â. 89. Äðóãèé Àõ³ëë – Òóðí, ñèí áîãèí³ Âåí³ë¿¿. 92. Ïðîðîêóºòüñÿ çâåðòàííÿ Åíåÿ äî Åâàíäðà ïî äîïîìîãó. 93–94. Â³éíà òî÷èòèìåòüñÿ çà Ëàâ³í³þ – äî÷êó Ëàòèíà, íàðå÷åíó Òóðíà. 97. ...ç ãðåöüêîãî ì³ñòà.– Òîáòî ç ãðåöüêîãî ì³ñòà Ïàëàíòåÿ (Åâàíäð áóâ âèõ³äöåì ç Ãðåö³¿).

729

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 124. ....çà â³âòàð äåðæàâñÿ...– Â³âòàðÿ òîðêàâñÿ òîé, õòî ïðîñèâ ó áîã³â ïîêðîâèòåëüñòâà. 134. Äâà ðàçè... Ñò³êñ ïðîïëèâòè...– çà æèòòÿ ³ ï³ñëÿ ñìåðò³. 137. ...ã³ëëÿ... çîëîòåº...– Çîëîòà ã³ëêà ó ñêàçàííÿõ áàãàòüîõ íàðîä³â – ÷àð³âíèé òàë³ñìàí, ÿêèé â³äêðèâàº äîðîãó äî ñêàðá³â, íàäð çåìë³ òîùî. 149. ...ò³ëî ïîìåðëîãî äðóãà...– òîáòî ñòåðíè÷îãî Ïàë³íóðà. 190. ...ãîëóá³â ïàðà...– Ãîëóá – ïòàõ, ïðèñâÿ÷åíèé Âåíåð³. 203. ...íà äâîïðèðîäíîìó äåðåâ³ – äåðåâî, ùî ìàëî ã³ëêè ³ çâè÷àéí³, ³ çîëîò³. 217. ...êèïàðèñè ñìóòí³...– Êèïàðèñ – ñèìâîë ñìóòêó ³ ñêîðáîòè. Ñòàðîäàâí³ ãðåêè ³ ðèìëÿíè â³øàëè êèïàðèñîâó ã³ëêó á³ëÿ äâåðåé áóäèíêó, äå õòîñü ïîìåð, à êèïàðèñè ñàäèëè êðàé ìîãèë. 242. Ç Àâåðíñüêîãî îçåðà ï³äí³ìàëèñü øê³äëèâ³ âèïàðè, ùî íå äîçâîëÿëè íàâ³òü ïòàõàì ïðîë³òàòè íàä íèì. ×åðåç òå ãðåêè íàçâàëè éîãî îçåðîì “áåç ïòàõ³â”. 249–250. ...äëÿ íåíüêè ìñòèâèõ áîãèíü...– Ìàò³ð’þ ôóð³é áóëà Í³÷, äî÷êà Õàîñà, ñåñòðîþ – Çåìëÿ. 252. ...äëÿ Ñò³êñó âëàäèêè...– äëÿ Ïëóòîíà. 257. ...ç ïðèõîäîì áîãèí³ – Ãåêàòè, ÿêà â³äêðèâàº âõ³ä äî ï³äçåìíîãî ñâ³òó. 289. ...òðèò³ëåñíî³ ïîñòàò³ ò³íü – Ãåð³îí. 324. Ïðèñÿãàòè ï³äçåìíîþ ð³÷êîþ Ñò³êñîì áóëî íàéñâÿùåíí³øîþ ïðèñÿãîþ. Ó ïîåì³ Þï³òåð íå ðàç ïðèñÿãàºòüñÿ Ñò³êñîì. 365. ...äî Âåë³íñüêîãî ïîðòó...– ïîðòó ì³ñòà Âåë³¿, ÿêå áóëî çàñíîâàíå â 543 ð. äî í. å., îòæå, Âåðã³ë³é äîïóñòèâñÿ òóò àíàõðîí³çìó. 381. Àâòîð ìàº íà óâàç³ ìèñ Ïàë³íóðà â Ëóêàí³¿. 395. Òàðòàð³éñüêà ñîáàêà – Öåðáåð, ñòðàæ ïåêëà. 397. Ä³òîâà æ³íêà – Ïðîçåðï³íà. ¯¿ õîò³ëè âèêðàñòè Òåñåé ³ Ï³ð³òîé. 398. Àìôð³ñ³éñüêà â³ùóíêà – Êóìñüêà Ñ³â³ëëà, ÿê³é â³äêðèâàº ìàéáóòíº áîã-ÿñíîâèäåöü Àïîëëîí, ùî êîëèñü ïàñ ÷åðåäè Àäìåòà íà áåðåãàõ ð³÷êè Àìôð³ñ. 402. ...â äÿäüêà ïîðîã³â...– Ïëóòîí áóâ ÷îëîâ³êîì Ïðîçåðï³íè ³ ¿¿ äÿäüêîì. 426–547. Ïåðøà ÷àñòèíà ï³äçåìíîãî ñâ³òó ñêëàäàºòüñÿ ç ï’ÿòè çîí: ó ïåðø³é ïåðåáóâàþòü äóø³ íåìîâëÿò (426–429), ó äðóã³é – íåâèííî ñòðà÷åí³ (430–433), ó òðåò³é – ñàìîãóáö³ (434–439), ó ÷åòâåðò³é – æåðòâè íåùàñíîãî êîõàííÿ (440 – 476), ó ï’ÿò³é – çàãèáë³ â áîÿõ ãåðî¿ (477–547). 511. ...çëî÷èí ëàêîíêè ïðîêëÿòèé...– ªëåíè, ùî ï³ñëÿ ñìåðò³ Ïàð³ñà ñòàëà äðóæèíîþ Äå¿ôîáà ³ âèäàëà éîãî Ìåíåëàþ. 528. Ïîòîìîê Åîëà – Îä³ññåé. 616. ...ñêåë³ òàì êîòÿòü... – Ñ³ç³ô êîòèâ ñêåë³, à äî êîëåñà ïðèâ’ÿçàíèé áóâ ²êñ³îí. 644. Æðåöü ôðàê³éñüêèé – Îðôåé. 647. ...³ç êîñò³ ñëîíîâî¿ ïëåêòðîì – ïàëè÷êîþ, ÿêîþ âäàðÿëè ïî ñòðóíàõ ë³ðè. 679 ³ äàë³. Âåðã³ë³é ³äå òóò çà â÷åííÿì ïðî ïåðåñåëåííÿ äóø (ïàë³íãåíåçèñ). 764. ...â ë³ñ³ òîá³... ïîðîäèòü.– Ëàòèíñüêå ñëîâî silvà – ë³ñ – ïîÿñíþº ³ ñàìå ³ì’ÿ ìàéáóòíüîãî ñèíà Åíåÿ – Ñ³ëüâ³ÿ. 779. Êèòèö³ äâ³ – ïîäâ³éíèé ïëþìàæ íà øîëîì³ – îçíàêà õîðîáðîñò³. 783. Ñ³ì çàìê³â – ñ³ì ïàãîðá³â, íà ÿêèõ ïîáóäîâàíî ñòàðîäàâí³é Ðèì. 784. Áåðåê³íò³ÿ – ìàòè áîã³â Ê³áåëà. 798–800. Ïðèõîäó âëàäè Àâãóñòà ç îñòðàõîì ÷åêàþòü ñê³ôè é ñàðìàòè, ùî æèâóòü äîâêîëà Êàñï³éñüêîãî ³ Ìåîò³éñüêîãî (Àçîâñüêîãî) ìîð³â. 801–804. Çãàäóþòüñÿ äåÿê³ ïîäâèãè Ãåðêóëåñà, òàê³, ÿê ñõîïëåííÿ ÷óäåñíî¿ êåð³íåéñüêî¿ ëàí³ ç çîëîòèìè ðîãàìè é ì³äíèìè êîïèòàìè, ñï³éìàííÿ æèâöåì äèâîâèæíîãî åð³ìàíòñüêîãî êàáàíà òà çíåøêîäæåííÿ ëåðíåéñüêî¿ ã³äðè – ïîòâîðè ç ò³ëîì çì³¿ ³ äåâ’ÿòüìà ãîëîâàìè äðàêîíà. 808–812. Äðóãèé ðèìñüêèé öàð Íóìà Ïîìï³ë³é, ÿê çàñíîâíèê ðåë³ã³éíèõ óñòàíîâ òà îáðÿä³â, áóâ ïðèêðàøåíèé æðåöüêèì â³íêîì. 812. Òóëë – Òóëë Ãîñò³ë³é, òðåò³é ðèìñüêèé öàð, âåëèêèé çàâîéîâíèê. 816. Öàð Àíê ñïèðàâñÿ íà íàðîäí³ ìàñè.

730

Публій Вергілій Марон 817. Òàðêâ³íñüê³ öàð³ – Òàðêâ³í³é Ñòàðèé, Ñåðâ³é Òóëë³é ³ Òàðêâ³í³é Ãîðäèé. 819. Ãð³çí³ ñîêèðè – ïó÷êè ïðóò³â ³ç âêëàäåíèìè â íèõ ñîêèðàìè – îçíàêà íàéâèùî¿ âëàäè â Ñòàðîäàâíüîìó Ðèì³. 826 ³ äàë³. Îïèñ ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè Öåçàðÿ ç Ïîìïåºì. 830–831. Òåñòü – Ãàé Þë³é Öåçàð; çÿòü – Ãíåé Ïîìïåé, ùî æåíèâñÿ íà äî÷ö³ Öåçàðÿ Þë³¿. 834. Ïîåò çâåðòàºòüñÿ äî Ãàÿ Þë³ÿ Öåçàðÿ, ùî ââàæàºòüñÿ ïîòîìêîì Þëà, âíóêà Âåíåðè. 836. Ïåðåìîæåöü Êîð³íôà – Ë. Ìóìì³é, ðèìñüêèé êîíñóë, ùî çàõîïèâ ³ çðóéíóâàâ Êîð³íô ó 146 ð. äî í. å. Öèì â³í äîâåðøèâ ï³äêîðåííÿ Ãðåö³¿ Ðèìó. 838–840. Ìîâà éäå ïðî Ëóö³ÿ Åì³ë³ÿ Ïàâëà, ÿêèé ó 168 ð. äî í.å. ïåðåì³ã ó áèòâ³ êîëî Ï³äíè ìàêåäîíñüêîãî öàðÿ Ïåðñåÿ ³ ï³ä³ðâàâ çíà÷åííÿ àõåéñüêîãî ñîþçó â Ãðåö³¿. 847–853. ²íø³ – ãðåêè áóäóòü êðàùèìè õóäîæíèêàìè, ïðîìîâöÿìè, àñòðîíîìàìè ³ ìàòåìàòèêàìè. Ðèìëÿíè áóäóòü ï³äêîðþâàòè íàðîäè ³ âëàäàðþâàòè íàä íèìè. 858. ...ðîçãðîìèòü ïóí³éö³â...– Ïåðåìîãà íàä Ãàíí³áàëîì á³ëÿ ì³ñòà Íîëè. 859. ...òðåòþ âæå çáðîþ... ïîâ³ñèòü...– Ì. Êëàâä³é Ìàðöåëë, ïåðåì³ãøè îñîáèñòî â 219 ð. äî í.å. êîëî Êëàñò³ä³ÿ âîæäÿ ³íñóáð³éñüêèõ ãàëë³â Â³ðäóìàðà, çäàâ òðîôåéíó çáðîþ â õðàì Þï³òåðà íà Êàï³òîë³¿, äå ñòîÿëà ñòàòóÿ Ðîìóëà – Êâ³ð³íà. Öå áóâ òðåò³é âèïàäîê (ï³ñëÿ Ðîìóëà ³ Êîññà) îñîáèñòî¿ ïåðåìîãè ðèìñüêîãî ïîëêîâîäöÿ â ºäèíîáîðñòâ³ ç âîæäåì âîðîã³â. 875. ...ìîëîäåöü ³ç ³ë³éñüêîãî ðîäó.. – öå ìîëîäèé Ìàðöåëë, íåá³æ ³ çÿòü Îêòàâ³àíà Àâãóñòà. 893. Äâîº âîð³ò ìàþòü ìàðåâà ñîíí³... – Ïðî äâ³ áðàìè ñí³â – ³ç ñëîíîâî¿ ê³ñòêè é ðîãó – ðîçïîâ³äàº Ãîìåð â “Îä³ññå¿” (XIX, 562–567). ÊÍÈÃÀ ÑÜÎÌÀ 37. Ïîåò çâåðòàºòüñÿ íà öåé ðàç äî ìóçè Åðàòî, ïîêðîâèòåëüêè ëþáîâíî¿ ïîåç³¿, òîìó ùî áî¿ ì³æ Òóðíîì ³ Åíåºì áóäóòü òî÷èòèñü çà æ³íêó. 43. Â³éñüêî ò³ððåíñüêå – åòðóñüêå. 56. Äðóæèíà öàðåâà – Àìàòà. 60–63. Âåðã³ë³é âèâîäèòü åòèìîëîã³þ ì³ñòà Ëàâðåíòà â³ä ñëîâà “Ëàâð”. Ëàâð áóâ ïðèñâÿ÷åíèé Àïîëëîíîâ³. 70. ..ç òîãî æ áî ñàìîãî áîêó... – î÷åâèäíî, áäæîëè íàëåò³ëè òåæ ç áîêó ìîðÿ. 106. Ëàîìåäîíòîâå â³éñüêî – òðîÿíñüêå â³éñüêî. 115. ...ïå÷èâà êðóãë³.. .– òîáòî õë³áí³ êîðæ³, ùî ïðàâèëè í³áè çà ñòîëè äëÿ ¿äè, ÿê äàðè Öåðåðè (äèâ. ðÿä. 113). 135. ...ãàëóççÿì çåëåíèì îáëè÷÷ÿ â³í÷àº... – Çã³äíî ç ðèòóàëîì, ò³, ùî ïðèíîñèëè æåðòâó, â³í÷àëè ñêðîí³ çåëåíèìè ã³ëî÷êàìè. 139. ...ìàò³ð ôð³ã³éñüêó... – Ê³áåëó. 139. ...ð³äíèõ îáîõ... – Àíõ³ñà ç ï³äçåìíîãî öàðñòâà ³ Âåíåðó ç íåáà. 147. Æáàíè ì³øàëüí³ – êðàòåðè, â ÿêèõ ñòàðîäàâí³ ãðåêè é ðèìëÿíè çì³øóâàëè âèíî ç âîäîþ. 154. Â³òòÿ Ïàëëàäè – ìàñëèíîâ³ ã³ëêè, îïîâèò³ øåðñòÿíèìè ñòð³÷êàìè, ñèìâîë³çóâàëè ìèðí³ íàì³ðè. 158. Åíåé óêð³ïëÿº ì³ñöå, äå çãîäîì âèíèêëà ãàâàíü Îñò³ÿ. 186. Ðîñòðè – íîñè êîðàáë³â. 188. Òðàáåÿ – êîðîòêèé ïëàù, ïðèêðàøåíèé ïóðïóðîì, óáðàííÿ öàð³â ³ àâãóð³â. 191. ...â ïòàõà çì³íèâøè... – â äÿòëà (ð³ñus ëàòèíñüêîþ ìîâîþ äÿòåë). 222. ...áóðÿ... ³ç ñóâîðèõ... Ì³êåí...– Òðîÿíñüêà â³éíà. 227. ...ïîÿñ ïàëþ÷îãî ñîíöÿ... – ñåðåäí³é çåìíèé ïîÿñ, ç ï’ÿòè ïîÿñ³â – íàéæàðê³øèé. 281–282. ...íåáåñíîãî ðîäó êîí³... – Ö³ðöåÿ (Ê³ðêåÿ) ïðèâåëà çâè÷àéíó êîáèëó äî âîãíåííèõ êîíåé ñâîãî áàòüêà Ñîíöÿ, â ðåçóëüòàò³ âèíèêëà ïîðîäà êîíåé, ÿê³ í³çäðÿìè âèäèõóâàëè ïîëóì’ÿ. 287. Ïî÷àòîê âåëèêèõ ïîä³é ó ðîçâèòêó ñþæåòó ïîåìè. 288. Æ³íêà Þï³òåðà – Þíîíà. 295. ...íà ð³âíèí³ Ñ³ãåéñüê³é... – íà ïîëÿõ Òðî¿.

731

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 305. Ìàðñ, íå çàïðîøåíèé íà âåñ³ëëÿ âîëîäàðÿ ëàï³ò³â Ï³ð³òîÿ, íàñëàâ íà íèõ áåçóìñòâî ³ ñïîíóêàâ äî êðèâàâî¿ â³éíè ç öåíòàâðàìè (êåíòàâðàìè). 307. Âîëîäàð Êàë³äîíà Îéíåé ñòÿãíóâ íà ì³ñòî ãí³â Ä³àíè ÷åðåç òå, ùî íå âøàíóâàâ ¿¿ æåðòâîïðèíîøåííÿì. 319. Ê³ññå¿äà – äî÷êà Ê³ññåÿ, Ãåêóáà, äðóæèíà Ïð³àìà, ÿê³é ï³ä ÷àñ âàã³òíîñò³ Ïàð³ñîì ñíèëîñÿ, ùî âîíà ïîðîäèëà ôàêåë, â³ä ÿêîãî çãîð³ëà Òðîÿ. 337–338. ...áåçë³÷ ìàºø ³ìåí... – òîáòî ôóð³ÿ Àëëåêòî, ìîãóòíÿ â ñâî¿õ øê³äëèâèõ ä³ÿõ. 362. Ôð³ã³éñüêèé ïàñòóõ – Ïàð³ñ, ùî âèêðàâ ªëåíó. 365. ...Òóðíîâ³, ðîäè÷ó... – Òóðí áóâ íåáîæåì Àìàòè (ñèíîì ¿¿ ñåñòðè). 370. Àìàòà, âêàçóþ÷è íà ãðåöüêå ïîõîäæåííÿ Òóðíà, õî÷å äîâåñòè, ùî ñàìå â³í â³äïîâ³äàº âèìîãàì îðàêóëà. 388. Åâîå – ñâÿùåííèé âèãóê âàêõàíîê. 396. Ïîñîõ – òèðñ, àòðèáóò âàêõàíîê. 409. ...ðóòóëà â³äâàæíîãî.– Òóðíà. 515. Òð³â³¿ îçåðî – îçåðî Ä³àíè â Ëàö³¿ (íèí³ Ëàãî ä³ Íåì³). 604 ³ äàë³. Âêàçóþòüñÿ â³éíè, ÿê³ âäàëî â³â Àâãóñò. 606. ...ñòÿãè â³ä ïàðô³â âåðíóòè. – Ìîâèòüñÿ ïðî ïîâåðíåííÿ ðèìëÿíàì ïðàïîð³â, ùî ¿õ çäîáóëè ïàðôÿíè, ðîçãðîìèâøè ðèìñüêó àðì³þ ï³ä êîìàíäóâàííÿì Êðàññà â áèòâ³ êîëî Êàðð â 53 ð. äî í.å. 606. ...äî ³íä³â ç Àâðîðîþ... – íà ñõ³ä. 613. ...êîíñóë â ïëàù³ êâ³ð³íàëüñüê³ì, âäÿãíóâøè éîãî ïî-ãàá³íñüêè – ïîåò ìàº íà óâàç³ òðàáåþ, òîáòî ïëàù ç ïóðïóðíîþ ñìóæêîþ, ùî ñòàâ îçíàêîþ âèñîêî¿ âëàäè â³ä ïåðøîãî ðèìñüêîãî öàðÿ Ðîìóëà – Êâ³ð³íà (çâ³äñè êâ³ð³íàëüñüêèé). Âäÿãíóòè ïî-ãàá³íñüêè (â³ä ì³ñòà Ãàá³¿) – çíà÷èòü â³äêèíóòè îäèí êðàé òîãè àáî òðàáå¿ íàçàä ³ îïåðåçàòèñü íèì. 637. ...ðîçäàíî ãàñëà. – Â³éñüêîâå ãàñëî (ïàðîëü) ïèñàëè â Ñòàðîäàâíüîìó Ðèì³ íà òàáëè÷ö³ (tessera), ÿêó ïåðåäàâàëè â³ä öåíòóð³¿ (ñîòí³) äî öåíòóð³¿. Çâ³äñè ñëîâî tessera – “òàáëè÷êà” – íàáðàëî çíà÷åííÿ – “ãàñëî”, “ïàðîëü”. 661. Ò³ð³íò³ºöü – Ãåðêóëåñ. 769. Çåëà Ïåîíà – ë³êàðñüê³ ðîñëèíè Åñêóëàïà, íà ïð³çâèñüêî Ïåîí. 791. ...áàòüêî ²íàõ... – Â³ä íüîãî ïîõîäèâ Òóðí. 816. Ô³áóëà – ïðÿæêà. 817. Ìèðò ïàñòóøèé – ñïèñ ³ç ìèðòîâîãî äåðåâà. ÊÍÈÃÀ ÂÎÑÜÌÀ 9. Ä³îìåäà âåëèêîãî ì³ñòî – Àðïè (Àðã³ð³ïà). 18. Ëàîìåäîíòñüêèé ãåðîé – òîáòî òðîÿíñüêèé ãåðîé Åíåé. 65. ...ä³ì ì³é... ñòîëèöåþ áóäå.– Ìàºòüñÿ íà óâàç³ Ðèì. 76. ...áîæå ðîãàòèé... – Áîæåñòâà ð³÷îê ðèìëÿíè óÿâëÿëè ç áè÷à÷èìè ðîãàìè. 102. Öàð àðêàä³éñüêèé – Åâàíäð. 102–103. Ñèí Àìô³òð³îíà – Ãåðêóëåñ. 128. ...â³òòÿ â ñòð³÷êàõ ïðîñòÿãàòè... – çâè÷àéíèé çíàê ìèðó. 132. ...é íàøà ñïîð³äíåí³ñòü... – Ð³ä Åíåÿ ³ ð³ä Åâàíäðà âèâîäèëèñü â³ä Þï³òåðà, òîìó ùî ïðåäîê òðîÿíö³â Äàðäàí ³ áàòüêî Åâàíäðà Ìåðêóð³é áóëè ñèíàìè Þï³òåðà. 146. Ïëåì’ÿ äàâí³éñüêå – ðóòóëè. 198. ...âîãíåì éîãî ÷îðíèì... – òåìíèì â³ä äèìó. 245. Öàðñòâî áë³äå – ï³äçåìíå öàðñòâî ìåðòâèõ. 271. Â³âòàð Ãåðêóëåñà, òàê çâàíèé Â³âòàð Íàéá³ëüøèé, ñòîÿâ íà Âîëîâîìó ðèíêó â Ðèì³. 275–276. Åâàíäð ïîêëàâ íà ãîëîâó â³íîê ç òîïîëèíîãî ëèñòÿ, òîìó ùî òîïîëÿ áóëà ïðèñâÿ÷åíà Ãåðêóëåñîâ³. Íàçâàíà âîíà äâîáàðâíîþ (òåìí³ ³ ñâ³òë³ ëèñòêè), áî, çà ì³ôîì, ëèñòêè òîïîë³ ïîá³ë³ëè íà ñêðîíÿõ ëåãåíäàðíîãî ãåðîÿ â³ä ïîòó. 285. ...áðàòòÿ æ åîë³éñüê³ – ñàë³¿, æåðö³ Ìàðñà.

732

Публій Вергілій Марон 289. Ãåðêóëåñ ùå â êîëèñö³ çàäàâèâ äâ³ ãàäþêè, ùî ¿õ íàñëàëà éîãî ìà÷óõà. 294. Êð³òñüêà ïîòâîðà – âîãíåäèøíèé áèê. 328–329. ²òàë³þ çàâîéîâóâàëè ð³çí³ íàðîäè, òîìó âîíà ÷àñòî ì³íÿëà ñâîþ íàçâó. 345. Íàðîäíà åòèìîëîã³ÿ ñëîâà “Àðã³ëåò”. Âåðã³ë³é òâåðäèòü, í³áè Àðã³ëåò ïîõîäèòü â³ä òîãî, ùî òóò áóëî âáèòî ÿêîãîñü Àðãóñà (Àðã³ëåò – ñìåðòü Àðãóñà). Íàñïðàâä³ æ íàçâà öÿ óòâîðåíà â³ä ñëîâà argilla – ãëèíà. 354. Åã³äà – áóêâàëüíî “êîçÿ÷à øê³ðà”, ùèò Þï³òåðà, ÿêèì â³í, ïîòðÿñàþ÷è, íàâîäèâ æàõ íà âîðîã³â; çâè÷àéíèé àòðèáóò Àô³íè-Ïàëëàäè. 358. Êàï³òîë³éñüêèé ïàãîðá, çà ëåãåíäîþ, â ñèâó äàâíèíó ìàâ íàçâó Ñàòóðí³ÿ, àáî Ñàòóðí³â ïàãîðá, áî òóò çàñíóâàâ ñåëèùå áîã Ñàòóðí, òîä³ ÿê çàñíîâíèêîì ñåëèùà íà ßí³êóëüñüêîìó ïàãîðá³ íà ïðàâîìó áåðåç³ Ò³áðó áóâ áîã ßíóñ. 383–384. Äîíüêà Íåðåÿ – ìîðñüêà áîãèíÿ Ôåò³äà, ìàòè Àõ³ëëà; æ³íêà Ò³òîíà – áîãèíÿ ñâ³òàíêó Àâðîðà (Åîñ), ìàòè Ìåìíîíà. Íà ¿õí³ ïðîõàííÿ Âóëêàí âèêóâàâ çáðîþ äëÿ ¿õ ñèí³â. 402. ...åëåêòð, àáî åëåêòðîí – ïðèðîäíà àáî, øòó÷íà ñïîëóêà çîëîòà ³ ñð³áëà, à òàêîæ ÿíòàð. Â³ä öüîãî ñëîâà ïîõîäèòü ó ð³çíèõ ìîâàõ ñâ³òó áåçë³÷ íàçâ, ïîâ’ÿçàíèõ ç åëåêòðèêîþ. 422. Âóëêàí³â òóò ä³ì...– Çà íà¿âíî-ì³ôîëîã³÷íèìè ïîÿñíåííÿìè, ä³¿ âóëêàí³â Åòíè íà Ñèöèë³¿ òà íà ïîáëèçüêèõ îñòðîâàõ ïîõîäÿòü â³ä òîãî, ùî â íèõ ìàº ñâî¿ êóçí³ áîã Âóëêàí, äå ïðàöþþòü öèêëîïè ï³ä éîãî íàãëÿäîì. 454. Áàòüêî ëåìí³éñüêèé – Âóëêàí, ÿêèé âèð³ñ íà îñòðîâ³ Ëåìíîñ³. 458. Ìå÷ òåãåéñüêèé – àðêàä³éñüêèé, ç ì³ñòà Òåãå¿ â Àðêàä³¿. 499. Ìîëîäü ìåîíñüêà – åòðóñüêà, òîìó ùî åòðóñêè, íà äóìêó àíòè÷íèõ ³ñòîðèê³â, ïðèáóëè äî ²òàë³¿ ç Ìåîí³¿ (Ë³ä³¿) – ç Ìàëî¿ Àç³¿. 555. Âëàäèêà ò³ððåíö³â – òîáòî Òàðõîí. 626–728. Îïèñ ùèòà Åíåÿ. 630–634. Ïåðøà êàðòèíà – Ðîìóë ³ Ðåì ññóòü âîâ÷èöþ. 635–641. Äðóãà êàðòèíà – âèêðàäåííÿ ñàá³íÿíîê ³ â³éíà, ùî âèíèêëà ç öüîãî ïðèâîäó ì³æ Ðîìóëîì ³ Ò³òîì Òàö³ºì. Ï³ñëÿ çàñíóâàííÿ ì³ñòà ðèìëÿíè, â ÿêèõ íå áóëî æ³íîê, çàïðîñèëè íà ñâÿòî ñóñ³ä³â-ñàá³íÿí. Ï³ä ÷àñ âèäîâèùà âîíè ñèëîì³öü çàõîïèëè ñàá³íÿíîê. Òîä³ îáóðåí³ ñàá³íÿíè ï³øëè íà Ðèì â³éíîþ, àëå âèêðàäåí³ æ³íêè âòðóòèëèñÿ â á³é ³ ïðèïèíèëè â³éíó. Ïîò³ì äâ³ äåðæàâè – ðèìñüêà ³ ñàá³íñüêà – çëèëèñÿ â îäíó. 642–645. Òðåòÿ êàðòèíà – ñòðàòà Ìåòòà Ôóôåò³ÿ, ñàá³íñüêîãî ïîëêîâîäöÿ. Ðèìñüêèé öàð Òóëë Ãîñò³ë³é íàêàçàâ ïðèâ’ÿçàòè éîãî çà íîãè é çà ðóêè äî êîíåé, ÿê³, ïóùåí³ â ïðîòèëåæí³ áîêè, ðîç³ðâàëè ò³ëî íåùàñíîãî. 646–651. ×åòâåðòà êàðòèíà – îáëîãà Ðèìà åòðóñüêèì öàðåì Ïîðñåíîþ â ê³íö³ VI ñò. äî í. å. Ãîðàö³é Êîêëåñ, ïðèêðèâàþ÷è â³äñòóï, â³äáèâàâ åòðóñê³â â³ä äåðåâ’ÿíîãî ìîñòó äîòè, äîêè ì³ñò íå áóâ çëàìàíèé. Êîêëåñ êèíóâñÿ â Ò³áð ³ ïåðåïëèâ éîãî. Êëåë³ÿ, ùî áóëà çàëîæíèöåþ Ïîðñåíè, âòåêëà ç ïîëîíó, ïåðåïëèâøè ð³êó. 652–663. Ï’ÿòà êàðòèíà – îáëîãà Ðèìà ãàëëàìè â 390 ð. äî í. å. 663–667. Øîñòà êàðòèíà – ñàë³¿ – æåðö³ Ìàðñà ³ ëóïåðêè – æåðö³ áîãà ïàñòóõ³â Ôàâíà-Ëóïåðêà. 667–671. Ñüîìà êàðòèíà – ï³äçåìíå öàðñòâî. 675–713. Âîñüìà êàðòèíà – á³é êîëî Àêò³ÿ â 31 ð. äî í. å. 680. ...áàòüê³âñüêà ç³ðêà íàä ò³ì’ÿì.– Îêòàâ³àí íîñèâ øîëîì ç ç³ðêîþ, ùî ìàëà íàãàäóâàòè êîìåòó, ÿêà ç’ÿâèëàñÿ ï³ñëÿ ñìåðò³ Þë³ÿ Öåçàðÿ ³ â ÿêó í³áèòî ïåðåéøëà äóøà äèêòàòîðà. 683. ...ç íîñ³â êîðàáåëüíèõ êîðîíà...– Àãð³ïïà çà ìîðñüêó ïåðåìîãó íàä Ñåêñòîì Ïîìïåºì îäåðæàâ âèñîêó íàãîðîäó – â³íîê, ïðèêðàøåíèé çîëîòèì çîáðàæåííÿì íîñ³â êîðàáë³â. 685. Íàðîäè Àâðîðè – íàðîäè Ñõîäó. 686. ×åðâîíèé áåðåã – Àðàâ³éñüêî¿ çàòîêè ³ ÷àñòèíà ²íä³éñüêîãî îêåàíó ì³æ Àôðèêîþ òà ²íä³ºþ. 688. Æ³íêà ç ªãèïòó – öàðèöÿ Êëåîïàòðà, ç ÿêîþ îäðóæèâñÿ Àíòîí³é. 690. Ðîñòðè òðèçóá³ – íîñè êîðàáë³â.

733

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 696. Ïîëå íåïòóíñüêå – ìîðå. 697. Ñèñòð – ìóçè÷íèé ³íñòðóìåíò, âæèâàíèé ó êóëüò³ ²ç³äè. 697. ...ãàäþê... äâîõ...– Êëåîïàòðà ïîìåðëà â³ä óêóñó ãàäþê. 704. Àïîëëîí – ïîêðîâèòåëü Àâãóñòà. 710. Áîã âîãíÿíèé – Âóëêàí. 714–727. Äåâ’ÿòà êàðòèíà – òð³óìô Îêòàâ³àíà Àâãóñòà 13–15 ñåðïíÿ 29 ð. äî í. å. 716. Òðè÷³ ïî ñòî – ïðèáëèçíå ÷èñëî. Àâãóñò ñàì ñâ³ä÷èâ, ùî â³í âèáóäóâàâ 82 õðàìè. 720. Õðàì Àïîëëîíà íà Ïàëàòèíñüêîìó ïàãîðá³ áóëî ñïîðóäæåíî â ÷àñè Àâãóñòà íà ïàì’ÿòü Àêò³éñüêî¿ ïåðåìîãè. 726. ªâôðàò – ïðèáîðêàíèé ï³ñëÿ ï³äêîðåííÿ ïàðôÿí. 727. Ðåéí äâîºðîãèé – ç äâîìà ãèðëàìè. 730. ...õî÷à òèõ ïîä³é ³ íå çíàº...– Åíåé íå ðîçóì³â çì³ñòó êàðòèí íà ùèò³, áî çîáðàæåí³ íà íüîìó ïîä³¿ â³äáóëèñÿ ï³çí³øå. ÊÍÈÃÀ ÄÅÂ’ßÒÀ 11. Ë³ä³éñüêèé çàã³í – çàã³í åòðóñê³â, ÿê³ ïîõîäèëè ç Ë³ä³¿. 49. Ê³íü ôðàê³éñüêèé – â çíà÷åíí³ øâèäêèé ê³íü, òîìó ùî êîí³ ç Ôðàê³¿ (òåïåð³øíÿ Áîëãàð³ÿ) ñëàâèëèñÿ øâèäê³ñòþ. 52. ...ñïèñà... ìåòíóâ...– Êèíóòè ñïèñ íà ÷óæó òåðèòîð³þ îçíà÷àëî îãîëîñèòè â³éíó. 64. Ðóòóë – Òóðí. 87. ...þíàêîâ³ äàðäàíñüêîìó...– Åíåºâ³. 100. ...äàðäàíö³â âîæäÿ...– Åíåÿ. 104. Ñò³ã³éñüêèé áðàò – Ïëóòîí, âîëîäàð ï³äçåìíîãî öàðñòâà. 109. ...ìàò³ð â³ä ñóäåí...– Ê³áåëó. 112. Õîðè ³äàéñüê³ – ïî÷åò áîãèí³ Ê³áåëè. 120–122. Òðîÿíñüê³ êîðàáë³ ïåðåòâîðþþòüñÿ ó ìîðñüêèõ í³ìô. 138. ...ùî â³ä³áðàëî äðóæèíó.– Âëàñíå, íàðå÷åíó, Ëàâ³í³þ. 138–139. Çì³ñò: íå îäíîìó æ ñïàðòàíñüêîìó öàðåâ³ Ìåíåëàþ òà éîãî áðàòîâ³ Àãàìåìíîíó ç Ì³êåí ïîìùàòèñÿ çà âèêðàäåííÿ ªëåíè, äðóæèíè Ìåíåëàÿ. 151. Ïàëëàä³é – ïåíàòè Òðî¿. 178. ²äà ìèñëèâà – í³ìôà ²äà ëþáèëà ìèñëèâñòâî. 215. Êîëè ëþäèíó ç ÿêèõîñü ïðè÷èí íå ìîæíà áóëî ïîõîâàòè, òî â ïàì’ÿòü ¿¿ ñòàâèëè ïîðîæíþ ãðîáíèöþ (êåíîòàô). 223. ...ïàðîñòü öàðåâó øóêàòè.– Ñèíà Åíåÿ Àñêàí³ÿ. 359–366. Åâð³àë íàä³âàº îáëàäóíîê ðóòóë³â, ùîá éîãî âîðîãè íå ï³çíàëè ³ ïðèéíÿëè çà ñâîãî. 448. Åíå¿â ä³ì – ðèìëÿíè. 449. Áàòüêî ðèìñüêèé – Àâãóñò. 506. ×åðåïàõà – áîéîâèé ïðèéîì ðèìñüêèõ ëåã³îíåð³â: ðèìñüê³ ñîëäàòè òðèìàëè íàä ãîëîâîþ ùèòè òàê, ùî êðà¿ ¿õ çàõîäèëè îäèí çà îäèí ³ ìîãëè çàõèñòèòè â³ä áóäü-ÿêî¿ çáðî¿. 530. Òðåáà ðîçóì³òè ðóõëèâ³ áàøòè, ùî ç’ºäíóâàëèñÿ ç óêð³ïëåííÿìè ìîñòàìè. 563. Þï³òåð³â çáðîºíîñåöü – îðåë. 564–565. Ìàðñ³â âîâê – âîâêè áóëè ïðèñâÿ÷åí³ áîãîâ³ Ìàðñó, áàòüêîâ³ Ðîìóëà ³ Ðåìà, âèãîäóâàíèõ âîâ÷èöåþ. 582. ²áåð³éñüêèé ïóðïóð – òîáòî ³ñïàíñüêèé, ùî â³äð³çíÿâñÿ â³ä ñõ³äíîãî òåìí³øèì êîëüîðîì. 583. ...â ìàòåð³ â ãà¿...– ó í³ìôè Òàë³¿, â ÿêî¿ â³ä Çåâñà íàðîäèëèñü ñèíè-áëèçíÿòà Ïàë³êè. Á³ëÿ ð³êè Ñ³ìåòà ì³æ ì³ñòàìè ªííîþ ³ Ñ³ðàêóçàìè â Ñèöèë³¿ ç êðàòåðà ï³ä³éìàëàñü âóëêàí³÷íà ïàðà, ùî ïîÿñíþâàëè ãí³âîì öèõ áëèçíÿò; ¿õ óìèëîñòèâèëè ëþäñüêèìè æåðòâàìè, òîìó â³âòàð Ïàë³ê³â íàçâàíèé “âìèëîñòèâëåíèì”. 598. ...ïîëîíåí³ äâ³÷³...– âïåðøå, çà ì³ôîì, Òðîþ ï³äêîðèâ Ãåðêóëåñ, âäðóãå – ãðåêè â Òðîÿíñüêó â³éíó.

734

Публій Вергілій Марон 610. ...ñïèñîì îáåðíóòèì...– òóïèì ê³íöåì ñïèñà. 642. ...ïðåäêó áîã³â.– Þë³ÿ Öåçàðÿ ³ Àâãóñòà ââàæàëè áîãàìè, áî ïîõîäèëè âîíè â³ä ñèíà Åíåÿ – Þëà. 705. Ôàëàðèêà – âàæêèé ñïèñ ³ç çàë³çíèì íàêîíå÷íèêîì, ÷àñòî ç ãîðþ÷èì ìàòåð³àëîì. Êèäàëè íà âîðîãà ç äîïîìîãîþ ìåòàëüíîãî àïàðàòà. ÊÍÈÃÀ ÎÄÈÍÀÄÖßÒÀ 52. ...âëàä³ íåáåñí³é... – òîáòî íåáåñíèì áîãàì; Ïàëëàíò òåïåð ïåðåáóâàº ó âëàä³ ï³äçåìíèõ, à íå íåáåñíèõ áîã³â. 94. ...çáðîþ ñïóñòèâøè äîäîëó. – Çáðîÿ, îïóùåíà âíèç,– îçíàêà æàëîáè. Íà çíàê ïå÷àë³ ðèìëÿíè ïîâåðòàëè é ùèòà íèæíüîþ ÷àñòèíîþ âãîðó. 96. Åíåé ãîâîðèòü, ùî éîìó äîâåäåòüñÿ îïëàêóâàòè ùå áàãàòüîõ ³íøèõ ìåðö³â. 100. ...ïîñëè... ³ç ìàñëèíîâèì â³òòÿì... – Ó ïîñë³â çâè÷àéíèé çíàê ìèðó. 114. ..ïðèñóäèâ ñåáå ñìåðò³... – òîáòî áóëî á ñïðàâåäëèâ³øå, ùîá Òóðí ï³øîâ ñàì íà ñìåðòü çàì³ñòü òèõ, ïðî ïîõîâàííÿ ÿêèõ ³äåòüñÿ. 168. ...âîëüñê³â... – òóò ³òàë³éñüêèõ ïëåìåí. 178. ïðàâèöÿ òâîÿ... – ïðàâèöÿ Åíåÿ. 179. ...öèì çàâèíèëà. – Òîáòî Åíåé ïîâèíåí â³äîìñòèòè çà áàòüêà é ñèíà. 181. ...öþ â³ñòü... – ùî Òóðíà âáèòî. 223....öàðèöèíå éìåííÿ... – Àìàòè, ìàòåð³ Ëàâ³í³¿, íàðå÷åíî¿ Òóðíà. 227. ...ç ì³ñòà âåëèêîãî... – ç Àðã³ð³ïè (Àðï). 240. ...³ç åòîëüñüêîãî ì³ñòà... – ç ì³ñòà Ä³îìåäà. 242. Âåíóë – ïîñîë äî Ä³îìåäà. 260. ...ç³ðêà Ì³íåðâè çëîâ³ñíà, ³ ñêåë³ åâáåéñüê³... – Ãðåöüê³ êîðàáë³, ÿê³ ïîâåðòàëèñÿ ç-ï³ä Òðî¿, ïîòåðï³ëè â³ä áóð³ ï³ä âïëèâîì ëèõîâ³ñíî¿ ç³ðêè Ì³íåðâè ³ ðîçáèëèñü á³ëÿ îñòðîâà Åâáå¿ ïðè ìèñ³ Êàôàðå¿. 262. ...äî ñòîâï³â... Ïðîòåÿ. – Äî ºãèïåòñüêèõ áåðåã³â, êóäè ïî¿õàâ Ìåíåëàé ó ïîãîí³ çà ñâîºþ äðóæèíîþ ªëåíîþ, ïåðåíåñåíîþ â ªãèïåò. 265. Ëîêðè – äðóæèííèêè Àÿêñà, ñèíà Îéëåÿ. Ñàì Àÿêñ çàãèíóâ, à âîíè, âðÿòóâàâøèñü, îñåëèëèñÿ â Àôðèö³. 272....ïòèöÿìè ïîíàä ð³÷êàìè øèðÿþòü... – Âñ³ ñóïóòíèêè Ä³îìåäà áóëè ïåðåòâîðåí³ â ïòèöü. 276. Ä³îìåä ó áîþ ï³ä Òðîºþ ïîðàíèâ áîã³â Âåíåðó ³ Ìàðñà. 285. ²äè çåìëÿ – Òðîÿ. 286. Ì³ñòà ³íàõ³éñüê³ – ì³ñòà ²íàõà, çîêðåìà Àðãîñ. 286. Äàðäàí – çá³ðíî, çàì³ñòü òðîÿíö³. 308. ...íà ïîì³÷ åòîëüñüêó... – íà ïîì³÷ Ä³îìåäà. 316–317. ...³ç ð³êîþ Òóñüêîþ... – ç Ò³áðîì, ùî ïðîò³êàº ïî çåìë³ åòðóñê³â. 358. ...éîãî çàêëèíàéìî... – òîáòî Òóðíà, ùîá â³í â³äìîâèâñÿ â³ä øëþáó ç Ëàâ³í³ºþ äëÿ êîðèñò³ áàòüê³âùèíè. 400. ...íàðîäó, ïîáèòîãî äâ³÷³... – òîáòî òðîÿíö³â. 403. Öèì îáðàçîì çìàëüîâàíà â³äìîâà Ä³îìåäà äîïîìîãòè ³òàë³éöÿì. Ïîñëè äî Ä³îìåäà ïîâèíí³ áóëè ï³ä³éòè äî ö³º¿ ð³÷êè, äå æèâ Ä³îìåä. 427. ...â ïîì³÷ íå ïðèéäóòü Åòîë íàì ³ Àðïè... – åòîë³ºöü Ä³îìåä ³ éîãî ì³ñòî Àðïè. 576. Äîâãà ïàëëà – ïëàù ðèìëÿíîê. 599. Òóðìà – ï³äðîçä³ë ðèìñüêî¿ ê³ííîòè. 658. Ïîð³âíþþòüñÿ ³òàë³éñüê³ àìàçîíêè ç ôðàê³éñüêèìè. 661. Àìàçîíêà Ïåíòåñ³ëåÿ, ùî äîïîìàãàëà Ïð³àìîâ³, áóëà âáèòà Àõ³ëëîì. 737. Ôëåéòà êðèâà – ôð³ã³éñüêà ôëåéòà ç çàãíóòèì âåðõí³ì ê³íöåì. 772. Ñòð³ëè ãîðò³íñüê³ – çðîáëåí³ â ì.Ãîðò³í³ íà î.Êð³ò³, ùî ñëàâèâñÿ ñâîºþ çáðîºþ. 777. Íàãîë³ííèêè ÷óæîñòîðîíí³ – òîáòî éîãî íîãè áóëè ó âàðâàðñüêîìó (íå ðèìñüêîìó) îä³íí³ – öå áóâ îäÿã íà êøòàëò íàøèõ øòàí³â.

735

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 785. 788. 857. 913.

Íà ãîð³ Ñîðàêò³ æèâ ³òàë³éñüêèé áîã Âåéîâ³ñ, ùî îòîòîæíþâàâñÿ ç Àïîëëîíîì. Æåðö³ áîñèìè íîãàìè ïîâèíí³ áóëè ïðîõîäèòè ïî ãàðÿ÷îìó æàðó. Ôðàê³éêà – í³ìôà Îï³ÿ. ...äî õâèëü ³áåð³éñüêèõ... – ³ñïàíñüêèõ, äëÿ ïîçíà÷åííÿ çàõîäó, êóäè çàéøëî ñîíöå (Ôåá).

ÊÍÈÃÀ ÄÂÀÍÀÄÖßÒÀ 3. ...îá³öÿíêó... – ïåðåìîãòè Åíåÿ. 9. ...äî öàðÿ... – äî Ëàòèíà. 13. Ãîòóé æå, ì³é áàòå÷êó, æåðòâó... – Áóäü-ÿêîìó äîãîâîðó ïåðåäóâàëè ðåë³ã³éíèé àêò æåðòâîïðèíîøåííÿ ³ ìîëèòâà. 32. ...â³ä çÿòÿ... – â³ä Åíåÿ. 52. Íàòÿê Òóðíà íà äîïîìîãó Åíåþ ç áîêó Âåíåðè â Òðîÿíñüêó â³éíó. 90. ...áîã, ïîâåëèòåëü âîãíþ... – Âóëêàí. 98....ï³âìóæ òîé ôð³ã³éñüêèé... – Åíåé. Òàê íåãàòèâíî õàðàêòåðèçóþòü éîãî âîðîãè. 117. ...ì³ñòà âåëèêîãî... – Ëàâðåíòà. 136. Ñåñòðà Òóðíà – Þòóðíà áóëà âîäÿíîþ í³ìôîþ ³ îäí³ºþ ç íåçë³÷åííèõ êîõàíîê Þï³òåðà. 163–164. ...Ñîíöå – ïðåäîê éîãî. – Ìàòè Ëàòèíà, í³ìôà Ìàð³êà, áóëà äî÷êîþ áîãà Ñîíöÿ (Ôåáà). 192. Åíåé áàæàº áóòè ëèøå âåðõîâíèì æåðöåì, à Ëàòèí ïîâèíåí äàë³ öàðþâàòè. 198. ...é ä³òüìè Ëàòîíè...– Àïîëëîíîì ³ Ä³àíîþ. 331. ...íàä âîäàìè... Ãåáðó...– Ó Ôðàê³¿, óëþáëåíå ì³ñöåïåðåáóâàííÿ Ìàðñà. 396–397. ...òèõ³é, áåç ñëàâè, ïðàö³ â³ääàòèñü. – Ìåäèöèí³, ïðî ÿêó ìàëî ãîâîðÿòü. Ðèìëÿíè ââàæàëè ìåäèöèíó áåçñëàâíèì çàíÿòòÿì. Ë³êàðÿìè áóëè ðàáè. 401. ...çà çâè÷àºì äàâí³ì ïåîíñüêèì... – çà çâè÷àºì áîæåñòâåííîãî ë³êàðÿ Ïåîíà. 412. ßñåíåöü, àáî ä³êòàìí – ðîñëèíà ç ãîðè Ä³êòè íà Êð³ò³, ÿêà ìàëà âëàñòèâ³ñòü âèäàëÿòè ç ëþäñüêîãî ò³ëà ñòîðîíí³ ïðåäìåòè. 419. Ïàíàöåÿ – óí³âåðñàëüíèé ë³êóâàëüíèé çàñ³á. 456. Ðåòåéñüêèé âîæàé – Åíåé (â³ä ìèñà Ðåòåé ó Òðîàä³). 539. ...íå çàõèñòèëè é Êóïåíêà áîãè... – Êóïåíê áóâ æåðöåì. 701. ...Àïåíí³í... áàòüêî... – áîã Àïåíí³íñüêîãî õðåáòà. 740. ...çáðîþ Âóëêàíà... – çáðîþ Åíåÿ. 750–751. ...â çàãîðîäó ç ï³ð’ÿ ÷åðâîíîãî... – òàê³ çàãîðîäè ç ÷åðâîíîãî ï³ð’ÿ ðîáèëè ìèñëèâö³, ùîá çàëÿêàòè çâ³ðà. 754. Ñêîðèé óìáð³ºöü – ìèñëèâñüêèé ñîáàêà ç îáëàñò³ ²òàë³¿ – Óìáð³¿. Òàê³ ñîáàêè ââàæàëèñÿ íàéêðàùèìè äëÿ ïîëþâàííÿ. 794–795. Åíåé ï³ñëÿ ñìåðò³ ìàº ñòàòè áîãîì, ÿêîãî â ²òàë³¿ îòî÷óâàòèìóòü îñîáëèâîþ øàíîþ. 841. Þíîíà ìàëà â Ðèì³ îñîáëèâå âøàíóâàííÿ. 857. ...ïàðô ÷è ê³äîí... – ïàðôÿíè ³ êð³òÿíè ñëàâèëèñÿ ñòð³ëüáîþ ç ëóêà.

Âèêëàäåíî çà êíèãîþ: Âåðã³ë³é. Åíå¿äà / Ïåð. Ì.Á³ëèê. – Ê.: Äí³ïðî, 1972.

736

Квінт Горацій Флакк

КВІНТ ГОРАЦІЙ ФЛАКК (65 – 8 ðð. äî í. å.) Âèäàòíèé ðèìñüêèé ïîåò, òâîðè ÿêîãî ïîâí³ñòþ ä³éøëè äî íàñ: åïîäè, äâ³ çá³ðêè ñàòèð, ÷îòèðè êíèãè îä, þâ³ëåéíèé ã³ìí, äâ³ êíèãè ïîñëàíü. "Åïîäè" (âèä. 31-30 ðð. äî í.å.), 17 â³ðø³â, ùî òàêîæ íàçèâàëèñü ÿìáàìè, íàïèñàí³ ï³ä âïëèâîì Àðõ³ëîõà, ð³çíîìàí³òí³ çà çì³ñòîì: â³ä÷àé ³ çðå÷åííÿ â³ä ä³éñíîñò³, ÿê³é ïðîòèñòàâëÿþòüñÿ îñòðîâè Áëàæåííèõ; óñâ³äîìëåííÿ â³äïîâ³äàëüíîñò³ çà äîëþ ñóñï³ëüñòâà ³ êðèòèêà ìîðàëüíîãî çàíåïàäó ñó÷àñíèê³â; îñï³âóâàííÿ ïðèíàä ñ³ëüñüêîãî æèòòÿ òîùî. "Ñàòèðè" ñïåðøó íå ïðèçíà÷àëèñü äëÿ äðóêó. Â 35 ð. äî í.å. Ãîðàö³é îá'ºäíàâ 10 â³ðø³â ó êíèãó ç ïîñâÿòîþ Ìåöåíàòó. Ïîâñÿêäåíí³ ÿâèùà, áóäåíí³ ïîä³¿ ñëóãóþòü ìàòåð³àëîì äëÿ áåñ³ä àâòîðà ç ÷èòà÷åì, ÷îìó â³í ³ íàçâàâ ¿õ "ïîâçàþ÷èìè ïî çåìë³". Äîñèòü êðèòè÷íî ³ ñàìîêðèòè÷íî Ãîðàö³é ï³äí³ìàº ñîö³àëüí³ ³ ô³ëîñîôñüê³ ïðîáëåìè, çîáðàæóº ñëàáê³ñòü ëþäèíè ³ ïðèìõëèâ³ñòü äîë³, ïîñòàþ÷è ñïîñòåðåæëèâèì ³ ãëèáîêèì çíàâöåì ëþäñüêî¿ ïðèðîäè. "Îäè", çá³ðêà ë³ðè÷íèõ â³ðø³â (âèä. 23 ð. äî í.å.), çàäóìóâàëàñü Ãîðàö³ºì ÿê ï³äñóìêîâå äëÿ éîãî ïîåòè÷íî¿ ä³ÿëüíîñò³ òðèêíèææÿ, àëå íà ïðîõàííÿ ³ìïåðàòîðà Àâãóñòà â³í îïèñàâ â³éñüêîâ³ ïîäâèãè éîãî ïàñåðá³â ³, óêëàâøè îñòàííþ, ÷åòâåðòó, êíèãó, âèäàâ ¿¿ 13 ð. äî í.å. Â "Îäàõ" íàéá³ëüø ïîâíî ðîçêðèòî ³äåéíèé çì³ñò ïîåç³¿ Ãîðàö³ÿ - óñëàâëåííÿ Àâãóñòà ³ éîãî ïîë³òèêè, îñï³âóâàííÿ Ðèìó ³ âèñîêî¿ ì³ñ³¿ ïîåòà, çàêëèê äîòðèìóâàòèñÿ "çîëîòî¿ ñåðåäèíè", òåìà æ íåìèíó÷î¿ ñìåðò³ ðèìóºòüñÿ ç çàêëèêîì íàñîëîäæóâàòèñÿ ñêîðîìèíó÷èìè ðàäîùàìè æèòòÿ, ëîâèòè ìèò³ êîõàííÿ. Ç 20 ïî 13 ðð. äî í.å. ç'ÿâèëèñÿ äâ³ êíèãè Ãîðàö³ÿ "Ïîñëàííÿ". Íàïèñàí³ ãåêçàìåòðîì, âîíè ñòàëè äîñêîíàëèì âò³ëåííÿì åï³ñòîëÿðíîãî æàíðó â ïîåç³¿. Ãîðàö³é ââîäèòü ÷èòà÷à ó ñâ³é âíóòð³øí³é ñâ³ò, ðîçïîâ³äàº ôàêòè ñâîº¿ á³îãðàô³¿, çìàëüîâóº ñâîþ çîâí³øí³ñòü, ùîá, çàñëóæèâøè äîâ³ðó ñó÷àñíèê³â, íàâ÷èòè ¿õ æèòè ïðàâèëüíî ó ñêëàäíèé ÷àñ. Ñåðåä "Ïîñëàíü" íàéâ³äîì³øèì º "Ïîñëàííÿ äî Ï³ñîí³â" ("Ìèñòåöòâî ïîåç³¿"), â ÿêîìó Ãîðàö³é ôîðìóëþº ñâîº ðîçóì³ííÿ ë³òåðàòóðè ³ ïîåòè÷íî¿ òâîð÷îñò³, âèêëàäàº âàæëèâ³ åñòåòè÷í³ ïðèíöèïè ³ äàº ïðàêòè÷í³ ïîðàäè ïî÷àòê³âöÿì. Óñâ³äîìëåííÿ â³äïîâ³äàëüíîñò³ ïîåòà ÿê â÷èòåëÿ ³ íàñòàâíèêà íàðîäó, òî÷í³ñòü ³ ìàéñòåðí³ñòü âîëîä³ííÿ ñëîâîì, ãëèáèíà äóìîê ³ íåïåðåâåðøåíà îáðàçí³ñòü ¿õ âò³ëåííÿ çðîáèëè ïîåç³þ Ãîðàö³ÿ çðàçêîì ë³ðè÷íèõ òâîð³â ó ªâðîï³. Îäà Ãîðàö³ÿ "Äî Ìåëüïîìåíè", â³äîìà ï³ä íàçâîþ "Ïàì'ÿòíèê", ùî ïîâèííà áóëà çàâåðøèòè ²²² êíèãó "Îä", çàïî÷àòêóâàëà òðàäèö³þ ë³òåðàòóðíèõ ïàì'ÿòíèê³â, ñåðåä ÿêèõ íàéá³ëüø â³äîì³ â³ðø³ Äåðæàâ³íà ³ Ïóøê³íà.

737

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ÎÄÈ ÊÍÈÃÀ ÏÅÐØÀ ÄÎ ÌÅÖÅÍÀÒÀ Ãëÿíü, íàùàäêó ÿñíèé äàâí³õ âîëîäàð³â, Ìåöåíàòå, õâàëî é çàõèñòå ëþáèé ì³é, Ãëÿíü äîâê³ë: áàãàòüîì – ò³ëüêè á ó êóðÿâ³ Êîíåé ãíàòè ñòð³ìêèõ; âèõîðîì – êîëåñîì Ëèø ìåòó îá³ãíóòü – ïàëüìîâà ã³ëêà âæå Ì÷èòü ¿õ ãåí, äî áîã³â, ñâ³òó êåðìàíè÷³â. Öåé – íà âñå éòè ãîòîâ, ò³ëüêè á äî ïî÷åñòåé Ëþä êâ³ð³ò³â õèñòêèé âòðåòº ï³äíÿâ éîãî. Òîé – ãðåáå òà ãðåáå é ñèïëå ó çàñ³ê ñâ³é, Ùî ç ë³â³éñüêèõ òîê³â ë³òîì çìåñòè âäàëîñü. Õòî æ îðå çàëþáêè áàòüê³âñüêèé ëàí, òîãî Òè é çà Àòòàëà ñêàðá íå ï³ä³á’ºø íà òå, Ùîá ê³ïð³éñüêèì ñóäíîì â³í áîðîçíó ïëèâêó Â³â, ëÿêàþ÷èñü õâèëü ìîðÿ Ì³ðòîéñüêîãî. Õàé-íî âäàðèòü êðèëîì äî ²êàð³éñüêèõ âîä Àôðèê áóéíèé – êóïåöü ìàðèòü ñåëîì ñâî¿ì, Õâàëèòü ñïîê³é, òà îñü – âæå â³í ñóäíî ñëàáêå Çíîâ ëàäíàº: íå çâèê, ñèòèé, äî ãîëîäó. ª òàêèé, ùî é çà äíÿ äîáðèì âèíîì ñòàðèì Ñàì ãîñòèòèñÿ ðàä, êåëèõ ïî êåëèõó, Çðó÷íî ë³ãøè ñîá³ òî ï³ä ñóíè÷íèêîì, Òî ïðè òèõ³ì ñòðóìêó â çàêóòêó ìèëîìó. ²íøèõ – òàá³ð çîâå; ñï³âîì ð³æêà é ñóðìè Ìàíèòü ¿õ íà â³éíó – äëÿ ìàòåð³â óñ³õ Ùîíàéòÿæ÷èé ïðîêë³í. Íó, à ìèñëèâöåâ³ – Ëþáî ñïàòè é â ñí³ãó – ùî éîìó ïåñòîù³? Â³í ïðî æ³íêó é çàáóâ: òàì, áà÷, íà ëàíü íàïàâ Â³ðíèé ïåñ, à êàáàí – îí óæå ñ³ò³ ðâå. ß – ç ïëþùåì íà ÷îë³, ìóäðèõ îçíàêîþ, Ñòàíó ïîá³÷ áîã³â; ÿ îä þðáè ìàéíó Â ò³íü ãà¿â, äå â òàíêó í³ìôè ç ñàòèðàìè Ì³ðíî é ëåãêî ïëèâóòü, õàé ëèø Åâòåðïà íàì Ôëåéòó äàñòü ãîëîñíó, õàé Ïîë³ã³ìí³ÿ Í³æíî ñòðóíè íàïíå, ïî-åîë³éñüêîìó. Ùå æ êîëè ìåíå é òè ë³ðíèì ñï³âöåì íàçâåø, ß òîðêíóñÿ ç³ðîê ãîðäèì ÷îëîì ñâî¿ì.

738

Квінт Горацій Флакк

ÄÎ ÀÂÃÓÑÒÀ Äîñèòü ãðàäîì ñ³ê, çàñèïàâ ñí³ãàìè Áàòüêî âåñü íàø êðàé ³ íà ñòðàõ äëÿ Ðèìó Ñâ³é æå õðàì âðàçèâ, ïîíàä íèì áàãðÿíó Çíÿâøè ïðàâèöþ. Ùî, ÿê ïðèéäå çíîâ – õâèëþâàëèñü ëþäè – Ãð³çíèõ ç’ÿâèù â³ê ³ ò³ ñëüîçè Ï³ððè, Äí³, êîëè Ïðîòåé ñâîº ñòàäî âèãíàâ Ç ìîðÿ – íà ãîðè? Ì³æ ãóñòå ã³ëëÿ, íà âåðõ³â’¿ â’ÿçà, Äå ëèø ïòàõ ñ³äàâ, ïîâòèêàëèñü ðèáè. Ìîðå ãðàëî ñêð³çü, ³ ïëèâëè íàä ë³ñîì Ñàðíè ëÿêëèâ³. Æîâòîâîäèé Ò³áð – öå ïðè íàñ áóëî âæå – Âðàç íà Ðèì ïîì÷àâ ÷åðåç ë³âèé áåðåã, Ùîá âëàäè÷èé ä³ì ³ ñâÿòèíþ Âåñòè Õâèëåþ çáèòè. Òàê íàäì³ðíî ìñòèâ ïðîòè âîë³ Áàòüêà Ò³áðó ãí³âíèé áîã, ïîêîòèâøè õâèëþ Ãåí äî òèõ ñâÿòèíü, êîëè â÷óâ äðóæèíè ²ë³¿ ñêàðãè. Áóäå çíàòü ïðî òå, ÿê òî÷èëè â Ðèì³ Íå íà ïåðñ³â í³æ, à íà ñâîãî áðàòà, Íàøà þíü; ¿¿ æ, – ÷åðåç ÷âàðè ïðåäê³â, – Òàê íèí³ ìàëî! Ðèíå âíèç íàø Ðèì. Äî ÿêîãî æ áîãà Ìàº âäàòèñü ëþä? ² ÿêèì ùå ñï³âîì Íèí³ âæå ãëóõó äî áëàãàíü òèõ Âåñòó Ä³âàì ñõèëÿòè? Õòî æ çà ò³ ãð³õè ïîíåñå ïîêóòó Ç âîë³ Áàòüêà, õòî? Ïîÿâèñü, áëàãàºì, Òè, ùî áëèñê ðàìåí îïîâèâ ó õìàðó, Ôåáå – ïðîðî÷å! Ìîæå, òè äî íàñ, Åð³ö³íî, ïðèéäåø: Ïîðó÷ – Êóï³äîí ³ âåñåë³ æàðòè? Ìîæå, ñïîì’ÿíåø ïîçàáóòèõ âíóê³â, Ïðàîò÷å Ìàðñå? Âæå äàâíî – ãàé–ãàé ! – íàñèòèâñÿ ãðîþ Òè, ùî ëþáèø êëè÷ ³ øîëîì³â ñÿéâî É ãð³çíèé âèä á³éöÿ, ùî ç³éøîâñü â³÷–íà–â³÷ Ç âîðîãîì ëþòèì. Ìîæå, òè ÿâèâñü, ëåãêîêðèëèé ñèíó Ìàé¿, ìîâ þíàê, ìîâ çåìíà ëþäèíà, É òå ³ì’ÿ ïðèéíÿâ, ùî òîá³ äàëè ìè, – “Öåçàðÿ ìåñíèê”?

739

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ùèðèì ñåðöåì äáàé ïðî íàðîä Êâ³ð³íà, Â³ê ³ç íèì æèâè, é õî÷à ìè ñï³òêíóëèñü, – Íàñ íå êèíü â á³ä³, íå ñï³øè çëåò³òè Ç ïîäóâîì â³òðó Â âèñü íåáåñíó; òóò, ïîì³æ íàìè ñëàâñÿ, Òóò î÷îëþé íàñ, îï³êóíå – áàòüêó. Õàé íå ñì³º ïåðñ, êîëè òè ïðè âëàä³, Êðàé íàø òîïòàòè.

ÄÎ ÐÅÑÏÓÁË²ÊÈ Î êîðàáëþ, âæå çíîâ õâèëÿ íåñå òåáå Â ìîðå! Î, íå òóäè – â ãàâàíü ìåðù³é çàõîäü, Â ãàâàíü! Ãëÿíü æå íà ñåáå: Âæå áåç âåñåë áîêè òâî¿. Àôðèê ùîãëó òâîþ, ãëÿíü, íàäëîìèâ óæå, Ñíàñò³ ñòîãíóòü – ðèïëÿòü, ïîâ’ÿç³ – ïîðâàí³, Äíèùå òåñàíå, é òå âæå Ëåäâå çíîñèòü íàï³ð ñòðàøíèé Ìîðÿ. Í³ ïàðóñ³â – áóðÿ ç³ðâàëà ¿õ, – Í³ áîã³â íà êîðì³, ùîá ó á³ä³ íîâ³é ¯õ áëàãàòü, òîæ íå â ïîðó Ñëàâíèì ðîäîì ïèøàºøñÿ – ²ç ïîíò³éñüêèõ ë³ñ³â: ùî ìîðåïëàâöåâ³ Ç òèõ îçäîá äîðîãèõ – ìàëî â³í â³ðèòü ¿ì. Ò³ëüêè á ò³ áóðåâ³¿ Â ãðó ñâîþ íå âòÿãëè òåáå! Òè ùå â÷îðà ìåí³ áóâ òÿãàðåì âàæêèì, Íèí³ – ðàä³ñòü ìîÿ, íèí³ òè êëîï³ò ì³é... Ïèëüíèì áóäü íà ðîçâîää³, Äå Ê³êëàäè ñòð³ìê³ áëèùàòü!

ÄÎ ÏÀÐ²ÑÀ Íà ³äåéñüê³ì ñóäí³ ç äîìó ãîñòèííîãî Â³ðîëîìíèé ïàñòóõ ìîðåì ªëåíó â³ç, Òà, ñêóâàâøè â³òðè, äîëþ ñóìíó ç ãëèáèí Òàê éîìó â³ùóâàâ Íåðåé: “Çíàé: â ãîäèíó ëèõó æ³íêó âåçåø ñîá³ – Ðóøèòü Ãðåö³ÿ âñÿ, ñêëàâøè îá³òíèöþ Ãåòü ñòîïòàòè òâ³é øëþá, à çàðàçîì – óñå Äàâíº öàðñòâî Ïð³àìîâå.

740

Квінт Горацій Флакк Ï³ò âæå, áà÷ó, – ãàé-ãàé! – ç êîíåé, ç ëþäåé ñòðóìèòü, Áà÷ó, ñê³ëüêè ñìåðòåé âæå ñïðè÷èíÿºø òè Òðî¿! Ùèò ñâ³é, øîëîì, ïîâ³ç ³ ãí³â ñâÿòèé Âæå Ïàëëàäà ãîòóº â á³é. Òóò Âåíåðà òîá³ – âæå íå çàñòóïíèöÿ: ßê íà ë³ð³ íå ãðàé í³æíèõ ï³ñåíü æ³íêàì Íà ñîëîäê³ì ëàäó, ÿê íå ïðè÷³ñóéñÿ – Â³ä ñïèñ³â ³ â³ä êíîñüêèõ ñòð³ë Ñïàëüíÿ íå âáåðåæå: âäàðèòü ³ òàì ãðîçà, Ìóæí³é âî¿í Àÿíò õóòêî é òóäè âá³æèòü. ² õî÷ ï³çíî, à âñå æ, î ïåðåëþáíèêó, Âêðèº ïèë òâî¿ êó÷åð³! Îñü Ëàåðò³â Óë³ññ – ð³ä â³í òâ³é âèãóáèòü. Îñü ï³ëîñüêèé âëàäàð – Íåñòîð. Òè áà÷èø ¿õ? Òóò ãðîçèòü òîá³ Òåâêð, ³ç Ñàëàì³íó âîæäü, Òàì – áóâàëèé â áîÿõ Ñôåíåë, Ïåðøèé ñåðåä â³çíèöü, õàé ëèøå â³æêè â³í Â³çüìå â ðóêè ì³öí³. Îñü Ìåð³îí, à öå – Íåâãàìîâíèé Ò³ä³ä, äóæ÷èé çà áàòüêà, âçÿâñü Íàçäîãíàòè òåáå áóäü – ùî. Îëåíü òàê íà äîëàõ âæå é ïðî òðàâó çàáóâ, Âîâêà â÷óâøè çäàëÿ, â³í ùî º äóõó ì÷èòü, ßê ò³êàòèìåø òè, çáë³äëèé, çàäèõàíèé, Íå òàêèé, ÿê îòî ïðè í³é. Õàé ãí³âëèâèé Àõ³ëë ³ êîðàáë³ éîãî Äëÿ ôð³ã³éñüêèõ æ³íîê ÷îðíèé â³äñòðî÷àòü äåíü, Íèçêà çèì ïðîìàéíå – é âåñü ²ë³îí â îãí³ Çàïàëàº àõåéñüêîìó.”

ÄÎ ÌÓÇÈ ² ñòðàõ, ³ òóãó, Ìóçàì äîâ³ðèâøèñü, Ïóùó ç â³òðàìè – õàé ïî âîä³ ìîðñüê³é Ðîçâ³þòü ¿õ: íå õî÷ó é ÷óòè, Õòî òàì íà ï³âíî÷³ îñòðàõ ñ³º, Êîãî áî¿òüñÿ â Ñê³ô³¿ Ò³ð³äàò. Ï³ìïëåéñüêà Ìóçî, ä³âî, çàñëóõàíà Â ñòðóìêè äçâ³íê³, ñïëåòè â³íî÷îê Íèí³ äëÿ Ëàì³¿ ç ñîíöåëþáíèõ Äóõìÿíèõ êâ³ò³â. Ùî æ áî õâàëà ìîÿ, Ì³é ñï³â áåç òåáå? Ñëàâèòü òîá³ éîãî Ëåñá³éñüêèì ïëåêòðîì ëè÷èòü. Ìóçî, É ñåñòðàì òâî¿ì íà ëàäó íîâîìó.

741

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ÄÎ ÄÐÓÇ²Â Ëèøå ôðàê³éö³ á’þòüñÿ, âèíî ï’þ÷è, Äëÿ âò³õè äàíå; âàðâàðñüêèé çâè÷àé öåé Çàáóäüòå, õàé íå áà÷èòü êðîâ³ Âàêõ, áî â³í ëþáèòü ³ ì³ðó, é çãîäó. Ãàíüáà òà ñîðîì – ñåðåä ñâ³òèëüíèê³â ² âèí äîá³ðíèõ ïåðñüêèì íîæåì ãðîçèòü! Áåçáîæí³ ñâàðè ò³ îáëèøòå É ëÿæòå, íà ë³êîòü îïåðøèñü, äðóç³! Æäåòå, ùîá ç âàìè ÿ ³ ñîá³ íàäïèâ Òîãî ôàëåðíó? – Õàé-íî ïðèçíàºòüñÿ Áðàò Îïóíò³éñüêî¿ Ìåã³ëëè, Õòî éîìó â ñåðöå âëó÷èâ ñòð³ëîþ. Áàðèøñÿ, áà÷ó... Ùî æ, òî íå ïèòèìó, Õî÷ ÿê áëàãàéòå. Êîæíà ëþáîâ òâîÿ Âîãíåì íå íèöèì, íå ãàíåáíèì Ïàëèòü òåáå, é áëàãîðîäí³é ò³ëüêè Çäàºøñÿ çâàá³. Íó-áî, øåïíè ìåí³ – Ìîâ÷àòè âì³þ... Î íåùàñëèâöþ ì³é! ßêà æ òåáå Õàð³áäà ìó÷èòü, Ã³äíîãî êðàùèõ äàð³â ëþáîâ³! ßêà âîðîæêà ïðîòâåðåçèòü òåáå Ôåññàëüñüêèì ç³ëëÿì, çíàõàð ÷è áîã ÿêèé? Ç îêîâ òðèëèêî¿ Õèìåðè, Äðóæå, òåáå âæå é Ïåãàñ íå âèðâå.

ÄÎ ÀÏÎËËÎÍÀ Ïðî ùî áëàãàº Ôåáà ïðîì³ííîãî Ñï³âåöü, ÿê ò³ëüêè â õðàì³ âèíî éîìó Ïðîçîðå ëëº? – Ñï³âåöü íå õî÷å Í³ êàëàáð³éñüêèõ îòàð äîá³ðíèõ, Í³ æíèâ áàãàòèõ, ñëàâè Ñàðä³í³¿, Íå ïðàãíå ãðîøåé, êîñò³ ñëîíîâî¿, Í³ òèõ ëóã³â, äå òèõèé Ë³ð³ñ Õâèëåþ ìëÿâî ñâ³é áåðåã ëèæå. Êàëåíñüê³ ãðîíà òîé, êîìó äàíî ¿õ, Íåõàé çð³çàº, ùîá ïîïèâàâ ñîá³ Êóïåöü ³ç ÷àø³ çîëîòî¿, Âäàëî ïðîäàâøè òîâàð ñ³ð³éñüêèé. Íå ðàç íà ð³ê â³í, ëþáëåíåöü äîë³, ïëèâ Ñóäíîì áåçêàðíî ÷åðåç Àòëàíòèêó. Ìåíå æ òèì ÷àñîì ëèø îëèâêè,

742

Квінт Горацій Флакк Ìàëüâè ëåãê³ òà öèêîð³é æèâëÿòü. Îäíå ïðîøó ëèø: õàé ó çäîðîâ’¿ ÿ, Ëàòîíè ñèíó, ò³øóñü ìàéíîì ñâî¿ì. À ñâ³òëèé ðîçóì ì³é ³ ë³ðà Õàé íå ëèøàþòü ìåíå é íà ñòàð³ñòü.

ÄÎ Ë²ÐÈ Æäóòü ï³ñåíü îä íàñ, ³ ÿêùî íå ð³ê ëèø Òå, ùî ìè â ãàéêó íà äîçâ³ëë³ ñêëàëè, – Äîâãî áóäå æèòü, – íà ëàäó ëàòèíñüê³ì Ãðàé íèí³, ë³ðî! Âïåðøå ñòðóí òâî¿õ äîòèêàâñü ëåñá³ºöü, Ìóæí³é âî¿í òîé, êîëè á³é âëÿãàâñÿ ×è êîëè ñóäíî çàâåðòàâ ï³ä áåðåã, Áóðåþ ãíàíå, – Ñëàâèâ Âàêõà, Ìóç ³ Âåíåðó âëàäíó Ç òèì, õòî âñå ïðè í³é – ïóñòîòëèâèì ñèíîì, Ñëàâèâ Ë³êà â³í, éîãî ÷îðí³ î÷³ É êó÷åð³ òåìí³. Î äçâ³íêà êðàñî Àïîëëîíà! Âò³õî Çà ñòîëîì áîã³â, íàñîëîäî â ïðàö³! Ãðàé ìåí³! Òåáå, ãîì³íêó, ñï³âåöü òâ³é Êëè÷å ïîáîæíî.

ÄÎ ÑÅÁÅ ÑÀÌÎÃÎ Íå÷àñòî é ñêóïî ÿ øàíóâàâ áîã³â Ó äí³ áëóêàííÿ, õèáíî¿ ìóäðîñò³ Ñëóæèòåëü ðåâíèé; íèí³ æ ìóøó Âèâåñòè ÷îâåí íà òó äîðîãó, ßêó ïîêèíóâ. Ñàì æå Ä³ºñï³òåð, Ùî ò³ëüêè õìàðè òíå áëèñêàâèöåþ, Ñüîãîäí³ ç ãðîìîì ïðè ïîãîä³ Êîíåé ïðîãíàâ – ³ ñòðÿñëàñÿ ãëóõî Çåìëÿ íåçðóøíà, âîäè ð³÷îê ïëèâêèõ ² Ñò³êñ, à äàë³ – é Òåíàðà êðàé ñóìíèé Çäðèãíóâñü, ³ ãåí, àæ äî Àòëàíòà, Âñå çàãóëî. Òàê áîãè ì³íÿþòü Íóæäó íà âåëè÷, ãîðäî¿ ñëàâè áëèñê – Íà òë³íü ãàíåáíó. Äîëÿ, êðèëîì á’þ÷è, Â³íîê ç³ðâå ç îäíîãî, õèæà, É ³íøîãî íèì óâ³í÷àº ðàäî.

743

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ÊÍÈÃÀ ÄÐÓÃÀ ÄÎ ÀÇ²Í²ß ÏÎËË²ÎÍÀ Ç ÷àñ³â Ìåòåëëà ðîçáðàò êðèâàâèé íàø, Ïðè÷èíè âîºí, õ³ä ¿õ ³ íàñë³äêè, ² äîë³ ãðà, é âîæä³â óãîäè, Â³ñíèö³ ëèõà íîâîãî, é çáðîÿ Â êðîâ³ ùå òåïë³é, ùå íå â³äîìùåí³é, – Òå âñå, íåïåâíå, âèêëàñòè âçÿâñÿ òè, Íà ñòåæêó ñòàâøè, äå çðàäëèâî Òë³º ï³ä ïîïåëîì æàð ïàëþ÷èé. Òðàã³÷íà Ìóçà õàé íà êîðîòêèé ÷àñ Ïîêèíå ñöåíó, ïîêè îïèøåø íàì Ä³ÿííÿ ò³ – é ìåò³ âèñîê³é Çíîâó ñëóæèòèìåø íà êîòóðíàõ, Î Ïîëë³îíå, ñëàâíèé çàõèñíèêó Ñóìíèõ ï³äñóäíèõ, êóð³¿ ðàäíèêó! Òîá³ æ äàëìàòñüêà ïåðåìîãà Ëàâðîì áåçñìåðòíèì ÷îëî âïîâèëà. Âæå íà÷å é íèí³ ÷óþ ð³æê³â õðèïêèõ Â³äëóííÿ ãð³çíå, í³áè é ñóðìà ãó÷èòü, Â³ä áëèñêó çáðî¿ îí ëÿêëèâî Äèáèòüñÿ ê³íü, ïîëîòí³º âåðøíèê. Çäàºòüñÿ, ÷óþ ãîëîñ âîæä³â ñàìèõ Íà ïîë³ áîþ, â êóðÿâ³, â ñëàâ³ ¿õ... Ñêîðèâñÿ ñâ³ò, óñå ñõèëèëîñü, Îñòîðîíü – ò³ëüêè äóøà Êàòîíà. Þíîíà é ³íø³, àôðàì ïðèõèëüí³ø³, Áîãè, â áåçñèëë³ êèíóâøè ¿õ êîëèñü, Þãóðò³ âæå äàþòü ó æåðòâó Âíóê³â éîãî ïåðåìîæö³â ñëàâíèõ. ßêå ùå ïîëå, âêðèòå ìîãèëàìè, Ïîëèòå êðîâ’þ, íèí³ íå ñâ³ä÷èòü âñ³ì Ïðî ÷âàðè íàø³, ïðî ïàä³ííÿ Âåæ ãåñïåð³éñüêèõ, ìåä³éöÿì ÷óòíå? ßê³ ùå âîäè, ð³êè ÿê³ ñòðàøíèõ Íå çíàëè âîºí? Äå º ùå ìîðå òå, ßêå á ëàòèíè íå áàãðèëè? Äå º òîé êðàé, ùî íå ïèâ ¿õ êðîâ³? Òà, çàíåäáàâøè çâè÷íèé ñâ³é ëàä ëåãêèé, Íå ñíóé âæå ñò³ëüêè. Ìóçî, æàëþ òîãî –

744

Квінт Горацій Флакк Â ïå÷åðàõ ò³íÿâèõ Ä³îíè Âäàðìî ïî ñòðóíàõ âåñåëèì ïëåêòðîì!

ÄÎ ÄÅËË²ß Â á³ä³ â³ä ñìóòêó òè âáåðåãòè çóì³é Ïîã³äíèé äóõ ñâ³é, â ùàñò³ – â³ä ðàäîñò³, Êîòðà, áóâà, é ìåæ³ íå çíàº, Äåëë³þ ìèëèé, áî òè æ ³ç ñìåðòíèõ – ² íèì çîñòàíåø, õî÷ ³ ñóìóé âåñü â³ê, À õî÷ ïðè ñâÿò³ âñå ïîïèâàé ñîá³ Ôàëåðíó êðàùîãî, ñòàðîãî, Â çàò³íêó äåñü ó òðàâ³ çäð³ìíóâøè. Äëÿ êîãî, äðóæå, ãëÿíü, ³ç òîïîëåþ Ìîãóòíÿ ñîñíà â ò³í³ îäí³é çëèëèñü Ãîñòèííî òàê, à öåé ñòðóìî÷îê Çì³éêîþ â’ºòüñÿ, äçþð÷èòü – äëÿ êîãî? Îë³é ïàõó÷èõ, âèí ³ òðîÿíä, ÿê³ Íåäîâãî êâ³òíóòü, òè íàì ïîäàòü âåëè, Ùå ïîêè äîëÿ é â³ê ñïðèÿº É ÷îðíó ñíóþòü ³ùå Ïàðêè íèòêó. Áî âñå ïîêèíåø: ä³ì ³ ëàíè óñ³, ² òó ñàäèáó, ùî çîëîòàâèé Ò³áð Îìèâ, à ñò³ã òâîãî áàãàòñòâà Âæå íå òåáå – ñïàäêîºìöÿ âò³øèòü. ×è òè – ïîòîìîê äðåâíüîãî ²íàõà, ×è òî ç íèç³â òè, âáîãèé, – ï³ä íåáîì öèì Òè – ò³ëüêè ã³ñòü ³ ò³ëüêè æåðòâà Îðêà, ÿêèé ñï³â÷óòòÿ íå çíàº. Òóäè, äî íüîãî, ñóäæåíî âñ³ì ï³òè: Ñòðÿñàþòü óðíó – æåðåá ³ íàø êîëèñü ²ç íå¿ âèïàäå – ³ ÷îâåí Íàñ ïîâåçå ó âèãíàííÿ â³÷íå.

ÄÎ Ë²Ö²Í²ß ÌÓÐÅÍÈ Õî÷åø, äðóæå ì³é, ïðàâèëüí³øå æèòè – Í³ íà ãëèá íå ðâèñü, àí³ â íåáåçïå÷íèé Áåðåã íå âïèðàéñü, áîÿ÷èñü íàäì³ðó Òåìíî¿ áóð³. Çîëîò³é ñåðåäèí³ õòî äîâ³ðèâñü, Òîé íå ñòàíå æèòü í³ â çëèäåíí³é õèæ³, Í³ ïàëàöîì â³í ó ëþäåé íå áóäå

745

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Çàçäð³ñòü áóäèòè. Â³òåð äóæ÷å ãíå ùîíàéâèùó ñîñíó, Äëÿ ñòð³ìê³øèõ âåæ – ³ ïàä³ííÿ âàæ÷å, Äå âåðõ³â’ÿ ã³ð – îñü òóäè é âîãíåííà Á’º áëèñêàâèöÿ. Â ÷àñ ëèõèé – íàä³é, îñòîðîãè – â ùàñò³ Íå âòðà÷àº òîé, õòî äî çì³í ðàïòîâèõ Äóõ ïðèâ÷èòü çóì³â. Íàì Þï³òåð çèìó Øëå, àëå é ñàì æå Âåñíó øëå â ñâ³é ÷àñ. Òîæ á³äà – íå â³÷íà; Ôåá íå äåíü ïðè äí³ íàïèíàº ëóê ñâ³é: Ìèòü íàñòàíå – é â³í ïåðåäçâîíîì ë³ðè Ìóçó ïðîáóäèòü. Îñü òîìó êð³ïèñü ó ëèõó ãîäèíó, Â ñêðóò³ ìóæí³ì áóäü, à êîëè ïîïóòí³ Âðàç ïîäìóòü â³òðè – íå çàáóäü çãîðíóòè Ïîâíå â³òðèëî.

ÄÎ ÌÅÖÅÍÀÒÀ ßê íà ë³ðí³é ñòðóí³ ìîæóòü óêëàñòèñÿ Äîâãîë³òíÿ â³éíà â äèê³é Íóìàíö³¿, Ãð³çíèé âîæäü Ãàíí³áàë, ìîðå Ñ³ö³ë³¿, Êðîâ’þ ïóíà çàáàðâëåíå, Ãóðò ëàï³ò³â ëèõèõ, ï’ÿíèé Ã³ëåÿ øàë, ×è òèòàíè – áðàòè, ä³òè Çåìë³, ùî ¿õ Ñàì Ãåðàêë ïîäîëàâ; ìàëî íå âïàâ òîä³ Âåñü Ñàòóðíà ïàëàö ÿñíèé. Êðàùå òè ðîçêàæè, î Ìåöåíàòå, íàì Ïðî çâèòÿæí³ áî¿ Öåçàðÿ Àâãóñòà, Ïðî âîðîæèõ âîæä³â – ÿê ÷åðåç Ðèì âîíè, Ãð³çí³, øèþ ñõèëèâøè, éøëè. ß æ – òàê Ìóçà âåëèòü – ãîëîñ Ë³ê³ìí³¿ Áóäó ñëàâèòè, ÿ – é ïîëèñê î÷åé ¿¿, É äóøó, â³ðíó òîá³, áî æ çà ëþáîâ òâîþ Âì³º òèì æå â³ääÿ÷èòèñü. Ëè÷èòü ¿é ó òàíêó êðîêîì ëåãêèì ³òè, Áóòè ïåðøîþ â ãð³, ëè÷èòü â³òàòè ¿é Áàðâíå êîëî ä³â÷àò, ðàä³ñíî ñëàâèòè Äåíü, Ä³àí³ ïðèñâÿ÷åíèé. ×è æ çà âñ³ ò³ ñêàðáè, ùî Àõåìåí ¿õ ìàâ, Çà âðîæàé çîëîòèé ïîëÿ ôð³ã³éñüêîãî Òè á îääàâ õî÷ îäèí âîëîñ Ë³ê³ìí³¿, ×è çà âåñü Àðàâ³éñüêèé êðàé, Â òó õâèëèíó, êîëè õèëèòü ïëå÷å ñâîº

746

Квінт Горацій Флакк Äëÿ ö³ëóíê³â ïàëêèõ, òî æàðòîìà òåáå Â³äñòîðîíèòü, ùîá òè ñèëîþ âèðâàâ ¿õ, Òî ùîá ¿õ äîìîãòèñü ñàì³é?

ÄÎ ÏÎÑÒÓÌÀ Ãàé – ãàé, ñïëèâàþòü, Ïîñòóìå, Ïîñòóìå, Ë³òà, ìîâ õâèë³! Â³ê äîãîäæàé áîãàì – ×îëî ñòàðå÷³ çîðþòü çìîðøêè, Ñìåðòü êàì’ÿíà íå âïîâ³ëüíèòü êðîêó. Õî÷ äåíü ïðè äíåâ³ òðèñòà âîë³â äàðóé – Íå ñõèëèø Îðêà: ÷è æ íå â éîãî êðàþ Òðèò³ëèé Ãåð³îí ³ Ò³ò³é, Âåëåòí³ äóæ³, – â ïîëîí³ Ñò³êñà, Ð³êè ñóìíî¿? Ðàç ìè âæå ïë³ä çåìíèé Âçÿëè â ïîæèâó, çíà÷èòü, ³ íàì óñ³ì Ïëèâòè ïî í³é, ÷è ìè âñåñèëüí³ Ñâ³òó ñüîãî, ÷è ñåëÿíè âáîã³. Õî÷à é óíèêíåì Ìàðñà êðèâàâîãî É ñë³ïîãî ãí³âó õâèëü Àäð³àòèêè, Õî÷à é óäîìà ïåðåñèäèì Â³òðÿí³ äí³, à òî é ö³ëó îñ³íü, – À âñå æ ïîáà÷èì òåìíó, áåçðàä³ñíó Êîö³òà õâèëþ, äî÷îê Äàíàºâèõ Áåçñëàâíèé ð³ä ³ â³÷íó ïðàöþ Ñèíà Åîëîâîãî – Ñ³ç³ôà. Óñå ïîêèíåø – çåìë³ é æèòëî ñâîº, É äðóæèíó ìèëó, íó à ç äåðåâ óñ³õ Ç ãîñïîäàðåì êîðîòêî÷àñíèì Ëèø êèïàðèñ îñîðóæíèé ï³äå. À ñïàäêîºìåöü – øèðøà äóøà éîãî – Íåòåðïåëèâî ñîòíþ çàìê³â ç³ðâå ² áðèçíå ç àìôîð íà äîë³âêó Öåêóá, îêðàñà îá³ä³â æðåöüêèõ.

ÏÐÎ ÐÈÌÑÜÊÓ ÐÎÇÊ²Ø Âæå é ïëóãó ò³ñíî: òî ï³ä ïàëàöè éäå Êîëèøíº ïîëå, òî âæå ñòàâîê íà í³ì, Íåìîâ Ëóêð³í øèðîêèé, ïëåñîì Ñÿº; äå â’ÿçè ðîñëè, òàì íèí³ – Ïëàòàí áåçøëþáíèé. Ìèðò ³ ô³àëêè òàì,

747

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ² âñå, ùî ïàõíå, âñå, ùî ìèëóº ç³ð, Öâ³òå ³ â’ºòüñÿ, äå íåäàâíî Ùåäð³ îëèâêè çðèâàâ ãîñïîäàð. ² ëàâð ò³íèñòèé çàì³ñòü íàìåòó âæå Ïðè ñïåö³ ñëóæèòü... Òàê íå âåëîñÿ â íàñ Àí³ ïðè Ðîìóë³ ïðàäàâí³ì, Í³ ïðè íåñòðèæåíîìó Êàòîí³. Ìàéíî ïðèâàòíå çàâæäè äð³áíèì áóëî, Çíà÷íèì – ñóñï³ëüíå. Íå áóäóâàâ í³õòî Äëÿ ñåáå ïîðòèê³â ïðîñòîðèõ, Ùîá óæå é ò³íü ñâîþ âë³òêó ìàòè. Äåðíîâà ñòð³õà – òàê ³ çàêîí âåë³â – Áóëà â ïîâàç³. Ìàðìóðîì òåñàíèì Íà êîøò ñóñï³ëüíèé ïðèáèðàëè Ò³ëüêè ñâÿòèí³ é ì³ñüê³ áóä³âë³.

ÄÎ ÌÅÖÅÍÀÒÀ ×îìó òàê òóæèø, òàê ìåíå ìó÷èø òè? Áîãàì íåìèëî, âàæêî é ìåí³ áóëî á, ßêáè, ì³é çàõèñòå, îêðàñî, Âìåð, Ìåöåíàòå, ðàí³ø îä ìåíå. Êîëè æ – î ãîðå! – òè á â³ä³éøîâ òàêè Ðàí³øå, âçÿâøè é ÷àñòêó ìîãî ºñòâà – Êàë³êà, ñàì ñîá³ íåìèëèé, ß çàëèøèâñÿ á... òà í³: â öþ äíèíó É ìåíå á íå ñòàëî: ÿ æ íå äàâàâ òîá³ Êðèâî¿ êëÿòâè – éòèìó – áî, éòèìó ÿ Øëÿõîì îñòàíí³ì ³ç òîáîþ, Äðóæå, êîëè á òè íå ñòàâ íà íüîãî. Í³ ãí³â Õèìåðè âîãíåííîäèøíî³, Í³ ì³öü Ã³àíòà, õàé ³ ñòîðóêèé â³í, – Í³ùî, í³ùî íàñ íå ðîçëó÷èòü: Òàê Ñïðàâåäëèâ³ñòü, òàê Ïàðêà õî÷å. ×è Òåðåçè ìèãò³ëè âãîð³ òîä³, ßê ÿ ðîäèâñÿ, ÷è Ñêîðï³îí ëèõèé Ìåí³ çàáëèñíóâ, ÷è âîëîäàð Çàõ³äíèõ âîä – Êîçåðîã – ³ñêðèâñÿ Ñâ³òèëà íàø³ – ç³ðêè ìîÿ é òâîÿ – Íà äèâî ñõîæ³: çãóáíó Ñàòóðíà ëþòü Þï³òåð, ñÿþ÷è, â³ä òåáå Ãåòü îä³ãíàâ ³ ïîêâàïí³é ñìåðò³

748

Квінт Горацій Флакк Êðèëî âïîâ³ëüíèâ; òðè÷³ òåàòð óâåñü Òîä³, ï³äíÿâøèñü, ãó÷íî â³òàâ òåáå. ² ÿ ï³ä äåðåâîì, ùî âïàëî, Çãèíóòè ìàâ, òà ïðàâèöÿ Ôàâíà, Ùî íàñ õîðîíèòü, ïàñòâó Ìåðêóð³ÿ, Óäàð â³äáèëà. Òîæ ïðèãàäàé ñîá³ Ïðî õðàì îá³öÿíèé, ïðî æåðòâè, ß æ ïîñâÿ÷ó ëèø îâå÷êó ñêðîìíó.

ÄÎ ÇÀÕËÀÍÍÎÃÎ Íå áëèùèòü í³ â çîëîò³ Ó ìåíå ñòåëÿ, í³ â ñëîíîâ³é êîñò³, Í³ êîëîí ³ç Àôðèêè Ã³ìåòñüêèé ìàðìóð ñèíÿâèé íå òèñíå; Íå çàéíÿâ ïàëàöó ÿ, Àòòàëîâèì íàçâàâøèñü ñïàäêîºìöåì, ² íå ò÷óòü ³ç ïóðïóðó Ëàêîíêè â³ëüí³ øàò ÿñíèõ äëÿ ìåíå – Ùèðå ñåðöå é õèñò çàòå Äî ï³ñí³ ìàþ. Ñàì áàãà÷ ç³ ìíîþ, Âáîãèì, õî÷å çíàòèñÿ; ² í³ áîã³â, í³ äî áîã³â áëèçüêîãî Äðóãà íå òóðáóþ âæå: Êóòêîì ñàá³íñüêèì ÿ ö³ëêîì ùàñëèâèé. Äí³ æ óñå ëåòÿòü, ëåòÿòü... Òî âïîâí³ ì³ñÿöü, òî ³çíîâ ùåðáèòüñÿ. Òè æ íà ä³ì íîâèé ñîá³ Ãðîìàäèø ìàðìóð, õî÷ çà êðîê äî ñìåðò³. Ùå é â øóìëèâå ìîðå òàì, Ó Áàéÿõ, áåðåã âïåðòî âèñóâàºø, Âèäíî, é ñóõîä³ë òîá³ Ò³ñíèì çäàºòüñÿ. Áà! É öüîãî íå äîñèòü: ²ç ñóñ³äí³õ íàä³ë³â Çðèâàºø ìåæ³, ò³ëüêè á øèðøèé êóñåíü Ïîëÿ òàì óðâàòü ñîá³ Â ñâîãî æ êë³ºíòà, – ³ ñóìíå ïîäðóææÿ Ç ä³òüìè ñâ³ò çà î÷³ éäå, Áîæê³â ðîäèííèõ òóëÿ÷è äî ñåðöÿ. Í³ îäèí ïàëàö, îäíàê,

749

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Íå æäå âåëüìîæ³, áàãà÷à òàê ïåâíî, ßê Ïëóòîíà ä³ì, êóäè Éäåìî ìè, ñìåðòí³. Òî êóäè æ òè ðâåøñÿ? Âñ³ì æå ì³ñöå äàñòü çåìëÿ, Óñ³õ îêðèº – æåáðàêà é âåëüìîæó. Ïðîìåòåÿ õèòðîãî Õàðîí íå âèâ³ç ³ç ï³òüìè é çà çëîòî. Òàíòàë òàì ³ ñèí éîãî, Çóõâàëüö³, – â ïóòàõ. Îðê ³ òèõ, ùî â ïðàö³ Ñïèíó ãíóòü óâåñü ñâ³é â³ê, ²äå çâ³ëüíÿòè – çâàíèé ³ íåçâàíèé.

ÄÎ ÌÅÖÅÍÀÒÀ Íåçíàíèì äîñ³, äóæèì êðèëîì ñÿãíó Âèñîò åô³ðíèõ – ÿ, äâîºóáðàçíèé Ñï³âåöü, ³ êèíó ëþäí³ çåìë³, Çâèâøèñü, äëÿ çàçäðîñò³ íåäîñÿæíèé, Ïîíàä ì³ñòàìè. Í³, ÿ íå âìðó – òàêè, – Õî÷à é ç óáîãèõ – ÿ, ùî íà ïîêëèê òâ³é Ñï³øó, ì³é ëþáèé Ìåöåíàòå, – Ñò³êñîâà õâèëÿ ìåíå íå çàéìå. Óæå ïðóæí³þòü, òîíøàþòü íîãè, âæå Âçÿëèñü ëóñêîþ, âæå – íà÷å ëåá³äü ÿ: Âæå á³ëèé ïóõ íà ïàëüöÿõ áà÷ó, Âæå çà ïëå÷èìà ÿ ÷óþ êðèëà. Ùå ìèòü – ³ çëèíó, íà÷å Äåäàëà ñèí, Ñï³âó÷èì ïòàõîì – ãåí, äå Áîñôîð øóìèòü, Äå Ñ³ðòè ñïðàãíåí³ ãåòóëüñüê³ É ãåí, äå ïðîñòîðè ã³ïåðáîðåéñüê³. Ìåíå âï³çíàþòü êîëõ ³ äàê³ºöü òîé, Ùî ïåðåä Ðèìîì òàê áàäüîðèòü ñåáå, Äàëåêèé ñê³ô, ³áåð, à äàë³ – Òîé, ÿêèé â Ðîäàí³ ãàñèòü ñïðàãó. Òîæ ãåòü ñêîðáîòó! Íèí³øí³é ïîõîðîí – Öå ëèø îìàíà; ïëà÷ – íå äî ðå÷³ òóò! Îáëèø ò³ çîéêè. Íàùî ñò³ëüêè Øàíè ïîðîæí³é ìî¿é ìîãèë³?

750

Квінт Горацій Флакк

ÊÍÈÃÀ ÒÐÅÒß ÄÎ ÕÎÐÓ ÞÍÀÊ²Â ² Ä²Â×ÀÒ Íå âàì öÿ ï³ñíÿ, íåâòàºìíè÷åí³, Íå âàì òóò ì³ñöå! Âè æ – çàí³ì³éòå âñ³: Ñëóæèòåëü Ìóç, ó â³ù³ ñòðóíè, Õëîïö³ é ä³â÷àòà, äëÿ âàñ ÿ âäàðþ. Ëÿêëèâèì ëþäîì ïðàâëÿòü âîëîäàð³, Þï³òåð – íèìè, áî æ ïîáîðîâ êîëèñü Ã³ãàíò³â ñëàâíî é ç òîãî ÷àñó Ïîðóõîì áð³â â³í êåðóº ñâ³òîì. Áóâà, õòîñü øèðøèé íàä³ë çåìë³ ñîá³ Ï³ä ñàä ìåæóº; öåé, áëàãîðîäí³øèé, Íà ïîë³ Ìàðñîâ³ì øóêàº Ïî÷åñòåé; òîé âèä³ëÿòèñü ïðàãíå Æèòòÿì çðàçêîâèì; ³íøèé ïèøàºòüñÿ Ãóðòîì êë³ºíò³â. Ãð³çíàÿ ñìåðòü ì³æ òèì Âåëüìîæ ³ âáîãèõ ð³âíèì ïðàâîì Êëè÷å: ¿õ æåðåáè – â ñï³ëüí³é óðí³. Êîëè çëî÷èíåöü ÷óº, ùî ìå÷ íàä íèì Íà íèòö³ âèñíå – ñòðàâè Ñ³ö³ë³¿ Ñìàêó äî ëàñîù³â íå çáóäÿòü, Ñíó íå ïîâåðíå éîìó í³ ë³ðà, Í³ ñï³â ïòàøèíèé. Ñîí öåé ëåãêèé çàòå Õàòèíè âáîã³ ðàäî â³äâ³äóº ² áåðåã ò³íÿâèé, ³ ïàä³ë, Äå ï³ä Çåô³ðîì õâèëþþòü òðàâè. Õòî òèì, ùî ìàº, âì³º îáìåæèòèñü, Òîé ï³ä ÷àñ áóð³ õâèëü íå ëÿêàºòüñÿ, Êîëè, çâ³ñòóþ÷è íåãîäó, Ãåä íàñòàº, ÷è Àðêòóð çàõîäèòü. Í³ ëîç íèùèòåëü, ãðàä, íå ñòðàøíèé éîìó, Í³ ïðèìõè ãðóíòó: òî â³í ðîçìîê óâåñü, – Ìàñëèíà ñêàðæèòüñÿ, – òî âèñîõ, Òî çàìîðîçèâ ¿¿ óçèìêó. Âæå é ðèáàì ò³ñíî: ìîðå âñå âóæ÷àº, Áî íàãëÿäà÷ îí êâàïèòü ðàá³â ãóðòîì Ó âîäó çâàëþâàòè áðèëè; Òóò – ³ õàçÿ¿í çåìë³, ùî íåþ Ïî ãîðëî ñèòèé; ñòðàõ æå é ïðèâèääÿ çë³ – Çà íèì, ÿê ò³í³: ç³éäå Æóðáà ãðèçüêà Íà ì³äíîêîâàíó òðèðåìó, Ñÿäå é çà âåðøíèêîì, ÷îðíîäóìíà.

751

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ßêùî é ôð³ã³éñüêèé ìàðìóð â³äðàäè íàì Íå äàñòü, í³ ïóðïóð – õî÷ ³ çàòüìàðþº Íåáåñí³ çîð³, – í³ ôàëåðíó Ñ³ê, àí³ íàðä íàéö³íí³øèé ïåðñüêèé, Òî íàùî äîìîì, ùî çà çðàçêîì íîâèì Äî õìàð ñÿãàº, î÷³ á êîëîâ ÿ âñ³ì ×è ä³ë ñàá³íñüêèé íà áàãàòñòâà, Ïîâí³ òóðáîò, ÿ ì³íÿâ áè – íàùî?

ÄÎ ÐÈÌÑÜÊÎÃÎ ÞÍÀÖÒÂÀ Õàé â÷èòüñÿ ðàäî çíîñèòè çëèãîäí³ Þíàê, ñóâîðèì â³éñüêîì ãàðòîâàíèé, Õàé ñïèñîì â³í, óì³ëèé âåðøíèê, Ñòðàõ íàãàíÿº íà äèêèõ ïàðô³â. Ï³ä ãîëèì íåáîì õàé ó òðèâîãàõ â³í Æèòòÿ ïðîâîäèòü; õàé íà ñàì âèä éîãî Ç âîðîæèõ ñò³í öàðèöÿ ñêðóøíî Ìîâèòü äî÷ö³ – íàðå÷åí³é: “Ãîðå! Êîëè á íå çâàæèâñü þíèé îáðàíåöü íàø, ßêèé òàê ìàëî äîñ³ áî¿â ï³çíàâ, Òîãî ñòðàøíîãî â ãí³â³ ëåâà Ðîçäðàòóâàòè ñîá³ íà çãóáó!” Ëÿãòè çà êðàé ñâ³é – ëþáî ³ ïî÷åñíå! À ñìåðòü íåùàäíà é çà âò³êà÷åì ìàéíå, Ó ñïèíó âäàðèòü áîÿçêîìó, Ïî ï³äêîë³íêó ð³çíå òðåìòëèâ³ì. À Ìóæí³ñòü, âëàñíèì ñÿéâîì ÿñí³þ÷è, Íåâäà÷ íå çíàº: íàùî ¿é ïî÷åñò³? Íå ç âîë³ íàòîâïó õèñòêîãî Â³çüìå àáî â³äêëàäå ñîêèðè. Âîíà, äî íåáà âõ³ä îäêðèâàþ÷è Áåçñìåðòÿ ã³äíèì, ñòåæö³ íåâòîïòàí³é Ðàä³º é, êðèëàìè çìàõíóâøè, Ãåí ïîíàä þðìè òà áàãíà ëèíå. É ìîâ÷àíêà â³ðíà âèñîêî ö³íèòüñÿ: ßêáè õòî çðàäèâ íåâòàºìíè÷åíèì Öåðåðè òà¿íñòâà – ç òàêèì ÿ Â õàò³ á îäí³é íå ñåëèâñü, íå ñ³â áè Âðàçèòü, áóâàº, ç ï³äëèì ³ ÷åñíîãî, Òà Êàðà, õî÷ âîíà é êóëüãàº, Ð³äêî çëî÷èííèêà ç ðóê óïóñòèòü.

752

Квінт Горацій Флакк

ÄÎ ÀÂÃÓÑÒÀ Õòî òâåðäî é ÷åñíî éäå äî ìåòè, òîìó Í³ ëþä, ó ÷âàðàõ ñêîðèé äî çëî÷èíó, Í³ ïîãëÿä ãð³çíîãî òèðàíà Äóìêè íå çáóðÿòü, í³ Àâñòåð áóéíèé, Íåñòÿìíèé âëàäàð ï³ííî¿ Ãàäð³¿, Àí³ ïðàâèöÿ Áàòüêà ãðèìó÷îãî: Õàé ñâ³ò çàâàëèòüñÿ – óëàìêè Âá’þòü éîãî, âñå æ íå íàâ÷èâøè ñòðàõó. Òàê Ïîëëóêñ, êàæóòü, òàê ³ Àëêìåíè ñèí Ñÿãíóëè íåáà, çîðÿíèõ âåæ éîãî. Ì³æ íèìè é Àâãóñò òàì íà ëîæ³ Íåêòàð äî âóñò ï³äíåñå ïóðïóðíèõ. Çà ìóæí³ñòü, Âàêõó, òàê ³ òåáå âåçëè Òâî¿ òèãðèö³, õî÷ íå áóâàëè ùå Â ÿðì³; òàê Ðîìóë íàø óíèêíóâ Îðêà íà Ìàðñîâèõ äóæèõ êîíÿõ, Êîëè Þíîíà ìîâó îñü òàê âåëà Áîãàì íà âò³õó: “Òðîþ çðóéíîâàíî Ç âèíè òîãî ñóää³ – çëî÷èíöÿ É æ³íêè çàáëóäëî¿; êðàé äëÿ ïîìñòè Ìåí³ é Ì³íåðâ³ äàíèé â³äòîä³ ùå, ßê íàãîðîäè Ëàîìåäîíò íå äàâ Áîãàì íàëåæíî¿ – äëÿ ïîìñòè Ç ëþäîì óñ³ì ³ âîæäåì ëóêàâèì. Òà âæå íå ñÿº ã³ñòü ãîðåçâ³ñíèé òîé Ëàêîíñüê³é êðàë³. Çáðîºþ Ãåêòîðà Ï³äñòóïíèé ð³ä Ïð³àìà íèí³ Âæå íå äîëàº àõåéö³â ìóæí³õ. Ìèíóëèñü ÷âàðè – ç íèìè é âèñíàæëèâà Â³éíà âëÿãëàñÿ. Òóò æå ³ ãí³â òÿæêèé Çàáóâøè é íåíàâèñòü, îääàì ÿ Ìàðñîâ³ âíóêà, ùî æðèöÿ ç Òðî¿ Ìåí³ çðîäèëà. Õàé â³í óâ³éäå âæå Â ÿñí³ îñåë³, õàé ³ íåêòàðó ñìàê Ï³çíàº òàì – éîãî â³òàòè Â êîë³ áëàæåííèõ áîã³â ÿ çãîäíà, Ùîá ëèø ì³æ íèìè – Ðèìîì ³ Òðîºþ – Øàë³ëî ìîðå; áóäü-äå âèãíàíö³ ò³ Õàé áëàãîäåíñòâóþòü, ùîá ò³ëüêè Òàì, äå Ïàð³ñ ³ Ïð³àì çîòë³ëè, Ñòàäà ãóëÿëè, çâ³ð ùîá õîâàâ ñîá³

753

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ìàëÿò áåçïå÷íî, – õàé ó â³êàõ ñòî¿òü Ó ñÿéâ³ ñëàâè Êàï³òîë³é, Ðèì õàé çàêîíè äàº ì³ä³éöÿì, Õàé âñ³ì íà îñòðàõ øèðèòü ³ì’ÿ ñâîº Àæ ãåí, äå õâèë³ ìîðÿ Ñåðåäíüîãî Â³ä Àôðèêè ªâðîïó ä³ëÿòü, Í³ë äå, ðîçëèâøèñü, ïîëÿ ãîäóº. Õàé ìàº çâàãó íåõòóâàòü çîëîòîì, Ùî ï³ä çåìëåþ, – êðàùå – áî òàì éîìó, Í³æ ìàº æàä³áí³ñòü áóäèòè Ñìåðòíèõ, ùî é ç õðàì³â éîãî çðèâàþòü. À ñòð³íå ìåæ³ â ñâ³ò³ øèðîêîìó – Íåõàé â³äâàæíî ñïèñîì òîðêíåòüñÿ ¿õ, Ùîá áóòè òàì, äå ïàëèòü ñîíöå, É òàì, äå â ³ìë³ âñå é äîùàõ ñëüîòëèâèõ. Ïðîòå êâ³ð³òàì ÿ ïðîðîêóþ öå Ïðè ò³é óìîâ³, ùîá íå âçÿëèñü âîíè ×è â øàíó ïðåäêàì, ÷è â ïîëîí³ Ìð³é â³äíîâèòè ä³ä³âñüêó Òðîþ: Ðîçïî÷àëîñÿ á Òðî¿ æèòòÿ íîâå Â ëèõó ãîäèíó – äî ïåðåìîãè ÿ, Þï³òåðà ñåñòðà é äðóæèíà, Çíîâ ïðîòè íå¿ âåëà á çàãîíè. Õàé ì³äí³ ñò³íè òðè÷³ ñàì Ôåá êëàäå Äîâêîëà íå¿ – òðè÷³ çðóéíóþòü ¿õ Ìî¿ àðãîñö³; ïîëîíÿíêà Òðè ðàçè ìóæà é ñèí³â îïëà÷å”. Àëå ö³ ðå÷³ – íå äëÿ ãðàéëèâèõ ñòðóí! Êóäè òè, Ìóçî! Âæå æ íå òîá³ çâ³ùàòü Ñëîâà áîã³â! Íå çäð³áíþé, âïåðòà, Âåëè÷ òàêó íà ëàäó ëåãêîìó.

ÄÎ ÊÀËË²ÎÏÈ Ïðîòÿæíó ï³ñíþ, î Êàëë³îïî, íàì Çàãðàé íà ôëåéò³, ç íåáà ïðèëèíóâøè, Àáî äçâåíè íà ñòðóíàõ ë³ðè Ôåáà, àáî æ çàñï³âàé íàì äçâ³íêî. Âè ÷óëè? Ùî öå? Ìîæå, ëèø ÿ ï³ääàâñü Îìàí³ ìèë³é? Áà÷èòüñÿ, éäó âæå ÿ Íà çâóêè ò³ êð³çü ãàé ñâÿùåííèé, Ãîì³í äæåðåë ÷óþ, â³òðó ïîäèõ.

754

Квінт Горацій Флакк Êîëèñü, ìàëèì ùå, ÿ é çà Àïóë³þ ßêîñü – òî âèá³ã; ïîò³ì, íàòîìëåíèé, Íà ñõèëàõ Âîëüòóðà çäð³ìíóâñÿ, É òàì ìåíå âêðèëè ãîëóáêè ëèñòÿì, Íåìîâ ó êàçö³. Çíàëè ïðî äèâî òå Â ã³ðñüêèõ îñåëÿõ íà Àõåðîíò³¿, Â ë³ñèñò³é Áàíò³¿, â Ôîðåíò³, Äå ïðîñòÿãëèñÿ äîëè âðîæàéí³, Ùî ÿ áåçïå÷íî ñåðåä âåäìåä³â ñïàâ ² çì³é îòðóéíèõ, áî æ óñüîãî ìåíå Îêðèâ ³ ìèðò, ³ ëàâð ñâÿùåííèé, Ñì³ëîãî ç ëàñêè áîã³â õëîï÷èíó. ß âàø, Êàìåíè, âàø – ÷è äî ã³ð ç³éäó, Ì³æ ëþä ñàá³íñüêèé, ÷è ïîëþáëþ êîëèñü Ïðåíåñò õîëîäíèé, ÷è ïîëîãèé Ò³áóð, ÷è Áàé¿, ñòðóìêàìè ñëàâí³. Õòî âàøèì òàíöÿì, âàøèì äæåðåëàì äðóã, – Òîé ç-ï³ä Ô³ë³ïï³â ö³ëèì âåðíóâñü, òîãî ² êëÿòå äåðåâî íå âáèëî, É ïðè Ïàë³íóð³ íå âêðèëà õâèëÿ. Òîìó-òî, Ìóçè, ïîêè ç³ ìíîþ âè, – Áîñôîðîì ãð³çíèì ðàäî ïëèñòèìó ÿ, Ï³ñêîì ïàëþ÷èì àññ³ð³éñüêèì ß çàëþáêè ìàíäðóâàòè áóäó. Ïîáà÷ó áðèòà – ãîñòåóá³éíèêà, É òîãî, ùî êðîâ’þ êîíåé âïèâàºòüñÿ – Êîíêàíà, – é ëó÷íèêà ãåëîíà; Ãëÿíó é íà ñê³ôñüêó ð³êó ñïîê³éíî. ßê ëèø êîãîðòè, âòîìëåí³ áèòâàìè, Âåëèêèé Öåçàð çíîâ ïî ì³ñòàõ ðîçâ³â, Àáè çàäóìàíå çâåðøèòè – Ç íèì âè â Ï³åð³¿ âæå, â ïå÷åðàõ: Ïðèõèëüíó ðàäó òàì çàëþáêè éîìó Ïîäàºòå âè. Çíàºì: ïîñëàâ êîëèñü Ëåòþ÷ó áëèñêàâêó, ïîâåðãøè Ãóðò íå÷åñòèâèõ ³ çëèõ Òèòàí³â Òîé áîã, ÿêîìó é ìàòè çåìëÿ ñò³éêà Ï³äâëàäíà, é ìîðå; áîã, ùî ³ ò³íåé ñâ³ò, ² âñ³õ ëþäåé, ³ âñ³õ áåçñìåðòíèõ Ï³ä ñïðàâåäëèâèì òðèìàº áåðëîì. ×èìàëî ñòðàõó âñå – òàêè é â³í çàçíàâ Îä òèõ ìîãóòí³õ, þíèõ, çàäèðëèâèõ –

755

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Îáîõ áðàò³â, ùî çàâçÿëèñÿ Ïåë³é çíåñòè íà Îë³ìï ë³ñèñòèé. Òà ùî çàðàäÿòü – ãð³çíèé Ïîðô³ð³îí, Ò³ôîé ÷è Ì³ìàíò, ÷è Åíêåëàä, ùî ðâå Äåðåâà ç êîðåíåì, ÷è äóæèé Ðåò, êîëè äçâîíîì ùèòà ¿õ ñòð³ëà Ñàìà Ïàëëàäà? Òóò ³ Âóëêàí ïðè í³é, Íåñòÿìíèé â áèòâ³, ñëàâíà Þíîíà òóò, Îë³ìïó âëàäàðêà, à ïîá³÷ – Òîé, õòî ç ïëå÷åé íå çí³ìàº ëóêà, Õòî ìèº â ÷èñòèõ âîäàõ Êàñòàë³¿ Âîëîññÿ áóéíå, õòî ñîá³ é Ë³ê³þ Ë³ñèñòó, é ð³äíèé ãàé äåëîñüêèé Îáëþáóâàâ – Àïîëëîí Ïàòàðñüêèé. Ñàìà æ îä ñåáå âàëèòüñÿ ì³öü ñë³ïà, Ðîñòå – ðîçâàæíà: ¿é æå áîãè ñàì³ Ñïðèÿþòü ðàäî, íå çëþáèâøè Ì³öü, ùî íà ãð³õ ï³äáèâàº äóøó. Ã³àíò ñòîðóêèé – äîêàç æèâèé òîãî, ×è Îð³îí ùå, çíàíèé ìèñëèâåöü òîé, Ùî ïðàãíóâ ÷èñòî¿ Ä³àíè – É ñìåðò³ çàçíàâ îä ñòð³ëè ìåòêî¿. ² íàä ñèíàìè – âåëåòàìè Çåìëÿ, Ïðîñòÿãøèñü, òóæèòü: ãðîìîì ä³òåé ¿¿ Ó òåì³íü çàãíàíî ãëèáèííó – Ñòðóì³íü âîãíþ íå ïðîøèº Åòíè, Êëþâàòü ïå÷³íêó íå ïåðåñòàíå òàì Îðåë, êàðàòåëü õòèâîãî Ò³ò³ÿ, Òàì òðèñòà ïóò çàë³çíèõ â’ÿæå Ñïðàãëîãî ëþáîù³â Ï³ð³òîÿ.

ÄÎ ÐÈÌËßÍ Áåçâèííî áóäåø, Ðèìå, ïîêóòóâàòü Áàòüê³â ïðîâèíó, ïîêè ñâÿòèíü ñâî¿õ Íå â³äáóäóºø, ïîêè ïèëó É äèìó ç îáëè÷÷ÿ áîã³â íå ç÷èñòèø. Òè äîòè âëàäàð – ïîêè áîã³â ñëóãà; Ó ò³ì – ïî÷àòêó, â ò³ì ³ ê³íöÿ øóêàé: Áîãè çíåâàæåí³ çëîùàñíèé Êðàé ãåñïåð³éñüêèé íå ðàç êàðàëè. Â ëèõó ãîäèíó ïðîòè ïàðô’ÿí ìè éøëè:

756

Квінт Горацій Флакк Ïàêîð ç Ìîíåçîì äâ³÷³ ïîáèëè íàñ, ² íà ñêóïå íàìèñòî, ãîðä³, Ðèìñüêó ÿñíó íàñèëÿëè çäîáè÷. Â ÷àñè óñîáèöü ìàëî íå âïàâ íàø Ðèì: ²øëè âæå äàêè, âæå ºãèïòÿíèí ïëèâ – Ðÿäàìè ñóäåí öåé ãðîçèâ íàì, Ò³ – âæå âèéìàëè ñòð³ëó ëåòþ÷ó. Ãð³õîì áàãàòèé, â³ê íàø íàñàìïåðåä Ñïëÿìèâ ïîäðóææÿ, ñ³ì’¿, äîì³â óêëàä; ² âæå ð³êîþ ïðîëèëèñÿ Á³äè íà êðàé òà íà âåñü íàðîä íàø. Ëåäü – ëåäü äîçð³âøè – â òàíö³ âàáëèâîìó Ä³â÷à âæå âïðàâíå, âæå âîíî çíàºòüñÿ Íà ð³çíèõ òîíêîùàõ êîõàííÿ, Çìàëêó – áî ìàðèòü ãð³õîì ñîëîäêèì. Çàì³æíÿ – òóò æå, â êîë³ áåíêåòíîìó, Ãóëüâ³ñ øóêàº – é ïåðøîìó – ë³ïøîìó, Ë³õòàð îäñóíóâøè ïðîâîðíî, Âæå ïîäàº òó ñîðîìíó âò³õó. Îòî ç – çà ñòîëó, ç ìóæåì óìîâèâøèñü, Âñòàº øâèäåíüêî – õàé ëèø ãåíäëÿð êèâíå Àáî æ ³ñïàíñüêèé ìîðåïëàâåöü, Ëàñèé êóïåöü íà òàê³ – îò ðå÷³. Íåâæå â ïîä³áíèõ ñ³ì’ÿõ òà þíü ðîñëà, Ùî êðîâ’þ ïóí³â ìîðå çàáàðâèëà, Çëàìàâøè Ï³ððà é Àíò³îõà, ² Ãàíí³áàëà, â áîþ ñòðàøíîãî? Áóëè öå ä³òè âî¿í³â – ðàòà¿â, Ùî òâåðäü ñàáåëüñüêó â ïîò³ ÷îëà ñâîãî Âåñü äåíü ëóïàëè é íà âåë³ííÿ Âëàäíî¿ ìàòåð³ õìèç íîñèëè, Êîëè ïîäîâæèòü ò³í³ âåðõ³â ã³ðñüêèõ Çàõ³äíå ñîíöå, çí³ìå ÿðìî ç âîë³â ², Â³ç äî çàõîäó çâåðíóâøè. Í³÷ ïðèâåäå, áëàãîäàòíó ïîðó. ×îãî íå ñòî÷èòü çãóáíîãî ÷àñó ïëèí? Áàòüêè ìèíóëèñü, ã³ðø³, í³æ ïðåäêè ¿õ, Íà ñâ³ò ïðèâ³âøè íàñ, ìàðí³øèõ, Ìè æ – ³ùå ã³ðøå äàìî ïîð³ääÿ.

757

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ÄÎ ÐÈÌÑÜÊÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ Öåçàð, ìîâ Ãåðàêë, – ùîéíî ÷óâ òè, ëþäå, – Âçÿâñü äîáóòè ëàâð, ùî ïëàòèòüñÿ ñìåðòþ, Îñü – ì³æ íàìè â³í, áåðåã³â ³ñïàíñüêèõ Ñëàâíèé çâèòÿæåöü! Ìóæó õàé íàâñòð³÷ âèá³ãà äðóæèíà, Ðàäî øëå áîãàì ðÿò³âíèì ïîäÿêó; ² ñåñòðà âîæäÿ, é ó ñâÿòêîâèõ ñòüîæêàõ, ßê ³ ãîäèòüñÿ, – Ìàòåð³ òèõ ä³â ³ òîãî þíàöòâà, Ùî âáåð³ã â³í; âè æ, î ïîëåãëèõ ä³òè Òà âäîâèö³ ¿õ, – íå çðîí³òü ñüîãîäí³ Ñëîâà ñóìíîãî. Õàé öåé ñâ³òëèé äåíü, ìîº ñïðàâæíº ñâÿòî, Äóìè ãåòü æåíå – íå áîþñü óáèâö³, Íå áîþñÿ ÷âàð, ïîêè ñâ³òîì ïðàâèòü Öåçàð âåëèêèé. Õëîï÷å! Êâ³ò³â íàì, çàïàøíîãî íàðäó, Âèí, ùî çíàþòü ÷àñ çàâîðóøåíü ìàðñ³â! Ìîæå, ùå é Ñïàðòàê ïî ïóò³ íå âãëåä³â Äçáàíà ÿêîãî. Õàé ñï³øèòü – ãóêíè – ³ Íååðà æâàâà, Ñïë³âøè âìèòü âóçëîì ñâ³é ÷îðíÿâèé âîëîñ, À ÿêùî, áóâà, âîðîòàð óïðåòüñÿ – Íå çàäèðàéñÿ: Ñèâèçíà â³éíå – é îñòèãàº â ñåðö³ Äî ñâàðîê, äî çâàä ìîëîäå÷èé çàïàë. ßê ñêèï³â áè ÿ, ìîëîäèé ùå, â ïîðó Êîíñóëà Ïëàíêà!

ÄÎ ÌÅËÜÏÎÌÅÍÈ Çâ³â ÿ ïàì’ÿòíèê ñâ³é. Äîâøå, í³æ ì³äü äçâ³íêà, Âèùèé îä ï³ðàì³ä öàðñüêèõ, ïðîñòî¿òü â³í. Äîù éîãî íå ðîç’¿ñòü, íå ñêîëèõíå âçèì³, Âïàâøè â ëþòü, Àêâ³ëîí; íèçêà ðîê³â ñòð³ìêèõ – ×àñó á³ã êîëîâèé – â ïðàõ íå ç³òðå éîãî. Ñìåðò³ âåñü íå ñêîðþñü: íå çàïàäå â ³ìëó ×àñòêà êðàùà ìîÿ. Ïîì³æ ïîòîìêàìè Áóäó â ñëàâ³ öâ³ñòè, ïîêè ç Âåñòàëêîþ Éòèìå ïîíòèô³ê – æðåöü äî Êàï³òîë³þ. Òàì, äå Àâô³ä áóðëèòü, äå ð³ëüíèêàì êîëèñü Äàâí çà âëàäàðÿ áóâ ñåðåä ïîë³â ñóõèõ, – Áóäóòü çíàòè, ùî ÿ – ñëàâíèé ç óáîãîãî –

758

Квінт Горацій Флакк Âïåðøå ñêëàñòè çóì³â ïî – ³òàë³éñüêîìó Åîë³éñüê³ ï³ñí³. Ãîðäà ïî ïðàâó áóäü, Ìåëüïîìåíî, é çâ³í÷àé, ìèëî âñì³õàþ÷èñü, Ëàâðîì ñîíÿ÷íèõ Äåëüô íèí³ é ìîº ÷îëî.

ÊÍÈÃÀ ×ÅÒÂÅÐÒÀ ÄÎ ÌÅËÜÏÎÌÅÍÈ Õòî â³ä÷óâ ó êîëèñö³ ùå, Ìåëüïîìåíî, õî÷ ðàç ëàã³äíèé ïîãëÿä òâ³é, – Âæå òîãî íå âñëàâëÿòèìóòü Í³ êóëà÷í³ áî¿, í³ ïåðåìîæíèé á³ã Êîë³ñíèö³ àõåéñüêî¿. Í³ â äåë³éñüê³ì â³íêó ãîðäî íå ñòàíå â³í, Âîæäü, â ÿñí³ì Êàï³òîë³þ Ï³ñëÿ âäàëèõ áî¿â, äå â³í ìå÷åì ñâî¿ì Çáèâ ïîãðîçè âîëîäàð³â. Ëèø ò³áóðñüê³ ñòðóìêè, ëèø ò³ ãà¿ ãóñò³ Â åîë³éñüêèõ ï³ñíÿõ éîìó Ñëàâó â³÷íî æèâó – ñëàâó ñï³âöÿ äàäóòü. Ìîëîäü Ðèìà, âëàäèêè ì³ñò, Â ìèëå êîëî ñï³âö³â íèí³ é ìåíå âçÿëà, Âøàíóâàâøè ì³é õèñò – ³ îñü Âæå íå æàëèòü ìåíå çàçäð³ñòü ó¿äëèâà. Òè, ùî çâóê ÷àð³âíèé äàëà Ë³ð³ ö³é çîëîò³é. Ìóçî Ï³åð³¿, Òè, ùî é òèõ áåçãîëîñèõ ðèá Íàä³ëèòè á ìîãëà ãîëîñîì ëåáåäÿ, Òâ³é öå äàð, ùî íà ìåíå âñÿê Ïàëüöåì âêàæå: “Öå â³í, ðèìñüêèõ ï³ñåíü òâîðåöü” Ùî òâîðþ ÿ, ùî ìèëèé âñ³ì, Êîëè òàê – òî öå òâ³é, òâ³é, Ìåëüïîìåíî, äàð.

ÄÎ ËÎËË²ß Íå â³äëóíàº – â³ð ìåí³ – òå, ùî ÿ, Ïðè ãîì³íëèâ³ì Àâô³ä³ çðîäæåíèé, Ñï³âàâ, çð³äíèâøè íåáóâàëî Â³ù³ ñëîâà ç ïåðåäçâîíîì ë³ðè. Õî÷ ïåðøå ì³ñöå äðåâí³é Ãîìåð ïîñ³â, Òà íå çàáóò³ – Ï³íäàð, Àëêåé ãð³ìêèé, Ñóìíèé êåîñåöü, íå çàòèõ ùå Ñòðóí Ñòåñ³õîðà ïîâàæíèé ãîì³í,

759

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Í³ òå, ùî æàðòîì Àíàêðåîíò ñï³âàâ, Íå âìåðëî íèí³. Äîñ³ òàê ñîëîäêî Áðèíèòü ñòðóíà, ùî ¿é çâ³ðÿëà Òóãó ñâîþ åîë³éñüêà ä³âà. ×è ëèø ªëåíó Ëàêåäåìóíÿíêó, Âîëîññÿì ïèøíèì çâàáëåíó é îäÿãîì, Ðîçøèòèì çîëîòîì, ³ öàðñüêèì Ïî÷òîì, îòàê çàñë³ïèâ êîõàíåöü? ² Òåâêð íå âïåðøå âì³ëî ñòð³ëó ïóñêàâ Ê³äîíñüêèì ëóêîì. Òðîÿ íå ðàç áóëà Â îáëîç³. Íå îäí³ ëèø, äóæ³, ²äîìåíåé ³ Ñôåíåë áóâàëè Â áîÿõ, ùî ã³äí³ ñëàâè ï³ñåííî¿. Ñóâîðèé Ãåêòîð ³ Äå¿ôîá ïàëêèé Íå âïåðøå çà æ³íîê öíîòëèâèõ Òà çà ä³òåé ïðèéíÿëè óäàðè. Æèëè ãåðî¿ é äî Àãàìåìíîíà, Òà í³÷ áåçäîííà ¿õ, íåîïëàêàíèõ, Çàáóòèõ êðèº: íå ñêëàäàâ ¿ì Æîäåí ñï³âåöü ãîëîñíî¿ ï³ñí³. Áåçâ³ñíà ìóæí³ñòü – ÿê ³ áåçä³ëëÿ òå, Ùî éäå â ìîãèëó. Òîæ íå ìîâ÷àòèìó Ïðî òåáå, Ëîëë³þ, íå äàì ÿ Çàçäð³é Ìîâ÷àíö³ çâåñòè áåçêàðíî Â áë³äó íåïàì’ÿòü ñò³ëüêè òðóä³â òâî¿õ! Í³ ñèëè äóõó, í³ ïðîçîðëèâîñò³ Òîá³ íå áðàêíå ÿê ó ùàñò³, Òàê ³ â á³ä³ – äî ê³íöÿ òè ÷åñíèé. Îáìàí æàäëèâèé ñòðîãî êàðàþ÷è, Ïðèíàä³ ãðîøåé íå ï³ääàâàâñÿ òè; Íå îäíîãî ëèø ðîêó êîíñóë – Äîòè ùå é áóäåø íèì, ïîêè ñóäèø, Íàä çèñêîì ÷åñí³ñòü âèñîêî ñòàâëÿ÷è, Äàðè çëî÷èíöÿ ãåòü îäêèäàþ÷è, ² ïîêè ÷åñòü, ìîâ çáðîþ ñâ³òëó, Ãîðäî íåñòèìåø êð³çü ëþä ç³ïñóòèé. Íå òîé ùàñëèâèé, â êîãî äîñòàòêè º, – Öå ëèø îìàíà. Ñëàâó ùàñëèâîãî Ïî ïðàâó äàé òîìó, õòî âì³º Áîæ³ äàðè ñïîæèâàòü ðîçóìíî, Êîìó é óáîã³ñòü áóäå çà ïîäðóãó, Çàòå íåñëàâà – ã³ðøà çà ñìåðòü ñàìó. Òàêèé çà äðóç³â, çà â³ò÷èçíó Ãîëîâó é íèí³ ñêëàäå áåçñòðàøíî.

760

Квінт Горацій Флакк

ÅÏÎÄÈ ÄÎ ÍÀÊËÅÏÍÈÊÀ ×îãî æ òè, ïñå, êóñàºø ïåðåõîæîãî? À âîâêà ùî, íå éìå òâ³é çóá? ×îìó â ì³é á³ê íå ãàâêàºø, íå øê³ðèøñÿ? Áî¿øñÿ – ìîæó é ñàì âêóñèòü! ß, ìîâ ðóäèé ëàêîíåöü ÷è ìîëîñ ïðóäêèé, Ùî ç ïàñòóõàìè çäðóæåí³, Çà çâ³ðîì ïî çàìåòàõ ñì³ëî êèíóñÿ, Õî÷ áè ÿêèé òî áóâ õèæàê. À òè, çàñêàâó÷àâøè, ìèòòþ æ ³ çàòèõ: Íåäîãðèçîê îáíþõóºø. Ãëÿäè æ, áî íà ëèõîãî é ñàì ó ãí³â³ ÿ Ñâ³é ãîñòðèé ð³ã ï³äòî÷óþ, Ìîâ íà Ë³êàìáà çÿòü éîãî çíåâàæåíèé, Ìîâ Ã³ïïîíàêò – íà Áóïàëà. À âæå, êîëè õòî âêóñèòü, ÷è ðèäàòèìó, ßê òîé ä³òâàê áåççàõèñíèé?

ÄÎ ÐÈÌËßÍ Êóäè, êóäè, çëî÷èíö³? Íàùî çíîâ ìå÷³ Âè ç ï³õîâ äîáóâàºòå? ×è ìàëî êðîâ³ ðîçëèëîñü ëàòèíñüêî¿ Ìîðÿìè é ñóõîäîëàìè? Íå ç òèì, ùîá âåæ³ Êàðôàãåíà ãð³çíîãî Ñïàëèâ íàðåøò³ ðèìëÿíèí, Ùîá âîéîâíèê – áðèòàíåöü, äîñ³ â³ëüíèé ùå, Â êàéäàíàõ ÷åðåç Ðèì ïðîéøîâ, À ùîá íà ðàä³ñòü ïàðôàì äîêîíàâ ñåáå Íàø Ðèì ðóêîþ âëàñíîþ. Òàæ í³ âîâêè, í³ ëåâè íå æèâóòü îòàê: Òàì ñâ³é ñâîãî íå ¿ñòü æèâöåì. ×è øàë ñë³ïèé âàñ ãîíèòü, ÷è áîã³â ðóêà, ×è çëî÷èí? Äàéòå æ â³äïîâ³äü! Ìîâ÷àòü. À íà îáëè÷÷ÿõ – í³áè ñìåðò³ çíàê: Áë³ä³ é çàö³ïåí³ë³ âñ³. Òàê – òàê, æîðñòîêà äîëÿ ðèìñüêèé ëþä æåíå ² áðàòîâáèâñòâà ãð³õ ñòðàøíèé, Â³äêîëè áåç âèíè òóò ïðîëèëàñü, áóëî, Ïðîêëÿâøè âíóê³â, Ðåìà êðîâ.

761

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ÄÎ ÐÈÌÑÜÊÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ Äðóãå â óñîáèöÿõ òèõ çìàðíóâàëîñÿ âæå ïîêîë³ííÿ, Ï³ä âëàñíîþ âàãîþ âåëåò Ðèì ïàäå. Òîé, ùî í³ ìàðñè íå â çìîç³ éîãî ïîäîëàòè ñóñ³äí³, Àí³ Ïîðñåíà, ãð³çíèé âîæäü Åòðóð³¿, Í³ çàïîâçÿòèé Ñïàðòàê, í³ Êàïó¿ çàçäð³ñíà ìóæí³ñòü, Àí³ íåïåâí³ â ÷àñ ïîâñòàíü àëëîáðîãè, Òîé, ùî éîãî íå ñêîðèâ ãåðìàíåöü áëàêèòíîîêèé, Í³ Ãàíí³áàë, ïðîêëÿòèé íàøèì ïðàä³äîì. Ìè äîêîíàºì éîãî, ç³ïñóòå íàñêð³çü ïîð³ääÿ, ² çíîâ òèì êðàºì ò³ëüêè çâ³ð áëóêàòèìå, À ïåðåìîæåöü – äèêóí – î ãîðå! – â äçâîí³ êîïèòà Êð³çü ïîæàðèùà Ðèìó íà êîí³ ïðîì÷èòü. Âèðèòèé Ðîìóëà ïðàõ – íà ñîíöå ç ò³í³ ìîãèëè – Ðîçâ³º ç â³òðîì – ãð³õ ³ ãëÿíóòü! – âàðâàð òîé. “Ùî, – çàïèòàºòå âè, ÷è âñ³ çàãàëîì, ÷è ëèø êðàù³, – Ç òîãî íåùàñòÿ ùî íàñ ìîæå âèáàâèòü?” – ²íøî¿ ðàäè íåìà: ÿê, áóëî, ò³ ôîêåéö³, ïðîêëÿâøè Ñâîþ â³ò÷èçíó, ñâ³é ïîð³ã, áîã³â ñâî¿õ, Ãåòü ïîäàëèñÿ ñîá³, ïîêèíóâøè íàâ³òü ñâÿòèí³, Ùîá âîâêóëàêà òà êàáàí ñåëèëèñü â íèõ, Òàê îòî é âàì òðåáà éòè, êóäè ëèø íîãè íåñóòü âàñ, À ñåðåä ìîðÿ – õâèë³ òà â³òðè ðâó÷ê³. Ãîäèòåñü âè íà òàêå? ×è ïîðàäèòü íàì õòîñü ðîçóìí³øå? Òî â ÷³ì çàãàéêà? Îñü ³ â³ùèé ïòàõ çëåò³â. Ñïåðøó êëÿí³ìîñü, îäíàê: ëèø òîä³ ìè ìîãëè á ïîâåðíóòèñü, Êîëè ç äíà ìîðÿ ñêåë³, ìîâ ãóáêè, ñïëèâóòü. Ò³ëüêè òîä³ ìè çìîãëè á íàâåðíóòè â³òðèëî äîäîìó, ßê øïèëü Ìàò³íó â áèñòðèé Ïàä çàíóðèòüñÿ, ×è Àïåíí³íè ñòð³ìê³ ïîçá³ãàþòü äî ìîðÿ, à çâ³ð³ Íåçâè÷íî ì³æ ñîáîþ ïîïàðóþòüñÿ: Îëåíü ó êîë³ òèãðèöü áóäå ïàðè øóêàòü, à ãîëóáêà, Øóë³êó ïîëþáèâøè, çðàäèòü ãîëóáà, Â³ë æå, ÿê ñâ³é ïðè ñâî¿ì, ïîá³÷ ëåâà äîâ³ðëèâî ñòàíå, Â ñîëîíó õâèëþ ïîì³æ ðèá êîçåë ï³ðíå. Ï³ñëÿ òàêèõ çàêëèíàíü, ùî äîäîìó íàì øëÿõ çàãîðîäÿòü, Ðóøàéìî, äðóç³, õàé íå âñ³, òà â æìåíüö³ ò³é Áóäóòü íàéêðàù³ ì³æ âàñ, à õòî âæå ðîçì’ÿê ó çíåâ³ð³, Â ïîñòåë³ êëÿò³é õàé áîêè â³äëåæóº. Âè æ, êîòð³ äóõîì ì³öí³, ïîëèø³òü îöåé ñìóòîê æ³íî÷èé – Êðèëîì – â³òðèëîì ïðîìàéíåì ïîâç áåðåã òîé, Äå êîëîâèé Îêåàí, à òàì – îñòðîâè áëàãîäàòí³, Ïîëÿ ÷óäîâ³, òîæ ïëèâ³ì, ïëèâ³ì òóäè! Äå ïëîäîíîñèòü çåìëÿ, íå òîðêàíà ïëóãîì, à ëîçè –

762

Квінт Горацій Флакк Ó çëîò³ êèòèöü, õî÷ ðîñòóòü áåç äîãëÿäó, Äå ðÿñíîòîþ ïëîä³â ìàñëèíè ãîðäÿòüñÿ, à ñìîêâè – Â ïëîäàõ, ÿê ó íàìèñò³, é ÷åðåç êðàé ïëèâå Ìåä ³ç äóïëèñòèõ äóá³â, äå ç ã³ð ëåãêîþ ñòîïîþ Á³æèòü, ñì³ºòüñÿ, ãðàº äæåðåëî äçâ³íêå. Òàì ç ïàñîâèùà êîçà äî ä³éíèö³ ñï³øèòü áåç ïðèíóêè, Òóæàâèì âèì’ÿì ãîðäà, éäå â³âöÿ äî ðóê. Òàì ³ç ðåâ³ííÿì âåäì³äü íå îáõîäèòü ï³ä âå÷³ð êîøàðè, Çåìëÿ ãàäþ÷÷ÿì òàéêîìà íå ¿æèòüñÿ. Ð³çíå ïîáà÷èìî òàì, çà÷àðîâàí³, äå íàä ëóãàìè Ïîõìóðèé Åâð íå ïëåùå äîùîâèì êðèëîì, Òàì, äå âàãîìå çåðíî íå âñèõàº ó ñïðàãíåí³é íèâ³, Áî âïîðó ñîíöå, âïîðó é äîù Þï³òåð øëå. Ïîøåñòü õóäîáè íå ¿ñòü, ³ íåìàº òàêîãî ñâ³òèëà, ßêå á îòàð³ âë³òêó äîï³êàëî òàì. Ïëåñà äçåðêàëüíîãî òàì íå ãîéäíóëî âåñëî àðãîíàâòà, Áëóäíèöÿ ³ç Êîëõ³äè íå ä³éøëà òóäè. Òèõ áåðåã³â íå äîñÿã í³ áóâàëèé ïëàâåöü ô³í³ê³éñüêèé, Í³ ò³, ùî ç Îä³ññåºì ö³ëèé ñâ³ò ïðîéøëè. Ò³ áåðåãè â³ää³ëèâ Þï³òåð äëÿ ÷åñíîãî ëþäó, ßê ì³ääþ îñêâåðíèâñÿ â³ê ³ç çîëîòà, Ì³äíèé – çàë³çîì ¿äêèì; òóäè – ÿ â³ùóþ – ïîáîæíèì Äî âòå÷³ ðÿò³âíî¿ øëÿõ íàì³÷åíî.

ÑÀÒÈÐÈ ÊÍÈÃÀ ÏÅÐØÀ 1 Â ÷³ì, Ìåöåíàòå, òóò ð³÷, ïîÿñíè, ùî íåìàº òàêîãî, Õòî á ñâî¿é äîë³ ðàä³â – ÷è îáðàâ ¿¿ ñàì â³í, ÷è ç íåþ Ïðîñòî ç³òêíóâñü – ³ íå çàçäðèâ òîìó, õòî íà ³íø³é äîðîç³? “Î, ùàñëèâ³ êóïö³!” – ç³òõàº âî¿í ï³ä ñòàð³ñòü, ×óþ÷è âòîìó âàæêó â çàãðóá³ë³ì, íàòðóäæåí³ì ò³ë³. ²íøî¿ äóìêè êóïåöü, êîëè áóðÿ ñóäíîì çàõèòàº: “Âî¿íàì êðàùå – òàêè: ëèø çàâ’ÿæåòüñÿ á³é – ³ â³äðàçó Ñêîñèòü ¿õ ñìåðòü àáî çäîáè÷÷þ âò³øèòü ãó÷íà ïåðåìîãà”. Â ì³ñò³ ïðàâíèê ñåëÿíèíîâ³ çàçäðèòü, êîëè â éîãî äâåð³ Ñòóêàº ðàíí³é ïðîõà÷, õî÷à é ï³âí³ ùå äíÿ íå çâ³ùàëè. Òîé, ³ç ñåëà íåîõî÷å íà ñóä ïîñï³øàþ÷è â ì³ñòî, “Ëèø ãîðîäÿíè, – ç³òõíå, – ëèø âîíè ùàñëèâ³ íà ñâ³ò³”. Ïðèêëàä³â òèõ òàêà ñèëà êðóãîì, ùî é Ôàá³é – áàç³êà

763

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òóò ÿçèêà á íàòîìèâ. Òàê îñü, ùîá òè íå çàíóäèâñü, Ñëóõàé, äî ÷îãî âåäó. Õàé ãóêíå ÿêèéñü áîã ¿ì: “Àíó ëèø, Ñïðîáóþ âàì äîãîäèòü: òè îñü âî¿í òåïåð, à â³äíèí³ Áóäåø êóïöåì; òè, ïðàâíèê – ñåëÿíèíîì. Ì³íÿéòåñü ì³ñöÿìè: Âè ïåðåõîäüòå ñþäè, âè – òóäè. Âîðóø³òüñÿ æ, íå ñò³éòå! Ãåé æå!” – Ñòîÿòü, íà÷å âêîïàí³. Ùàñòÿ æ áóëî ï³ä ðóêîþ! Îò ³ ðîçãí³âàâñü Þï³òåð íà íèõ (òà é ïî ïðàâó!), íàäóâøè Ùîêè îáèäâ³, é ïîêëÿâñü, ùî, õî÷ ÿê áè éîãî íå áëàãàëè, – Äî çàáàãàíîê ëþäñüêèõ ïðèñëóõàòèñÿ á³ëüøå íå áóäå. Íó, àëå ãîä³. Öþ ìîâó ïîâ³â ÿ íå ç òèì, ùîá ñì³ÿòèñü, Õî÷ ³ ç óñì³øêîþ ìîâèòüñÿ ïðàâäà, õ³áà õòî áîðîíèòü? Òàê ³ õëîï÷èí³, ùîá ëåãøå áóëî éîìó ãðàìîòè â÷èòèñü, Ïðÿíèê ëàã³äíèé â÷èòåëü, áóâàº, ïîäàñòü – òàêè â øêîë³. Âñå æ íà ïîâàæíå ðîçìîâó çâåðí³ì, çàíåõàÿâøè æàðòè. Òîé, õòî êðèâèì ëåìåøåì òâåðäó ðîçîðþº çåìëþ, Òîé õèòðîìóäðèé øèíêàð ³ òîé âî¿í, ³ ò³, ùî êâàïëèâî Ìîðåì ïëèâóòü, ïîò³øàþòü ñåáå, ùî, õî÷à é íàòåðïëÿòüñÿ, Ñòàð³ñòü çàòå çàáåçïå÷åíó ìàòèìóòü: òèõî é áåçæóðíî, Âðåøò³, ñîá³ çàæèâóòü, íàãðîìàäèâøè âäîñòàëü ïðèïàñ³â. Îí ³ ìóðàøêà, ñêàæ³ì, õî÷ ìàëà, òà ç âåëèêèì çàâçÿòòÿì Òÿãíå é òÿãíå âñå êðèõòè ÿê³ñü äî ñâîãî ìóðàâèùà, Ìîâáè íà ãîðó ÿêó: ïðî ìàéáóòíº é âîíà ïàì’ÿòàº! Òàê, àëå õàé ëèø ïîõèëèòüñÿ ð³ê ï³ä ñóìíèì Âîäîë³ºì, – Âæå òà ìóðàøêà ç íîðè – í³ íà êðîê: ñïîæèâàº ðîçóìíî Ñâ³é íåîáõ³äíèé çàïàñ. À òåáå æ í³ çèìà, í³ íåñòåðïíà Ñïåêà, í³ ìîðå, í³ ìå÷, í³ âîãîíü íå â³äâåðíóòü â³ä çèñêó. Éäåø íàïðîëîì, ùîá í³õòî íå çð³âíÿâñÿ ç òîáîþ â áàãàòñòâ³. Ùî çà ïðèºìí³ñòü – ç³áðàâøè ç òðóäîì òàêèì ñèëó – ñèëåííó Çîëîòà é ñð³áëà, òå âñå çàêîïàòü ïîò³ì íèøêîì ó çåìëþ? “Ðàç íàäáåðè – é ëèø ì³äÿê ïîçîñòàíåòüñÿ ç ö³ëî¿ êóïè”. Ìîæå, â ò³é êóï³, ùî òàê áåðåæåø, òè êðàñó ÿêóñü áà÷èø? Õàé íà òîêàõ òâî¿õ ãîðè çåðíà âèñî÷àòü ï³ñëÿ æíèâà, – Øëóíîê òâ³é á³ëüøå, í³æ ì³é íå ïîì³ñòèòü. Àáî, ïðèïóñò³ìî, Â êîøèêó õë³á íà ïëå÷³ ì³æ ðàáàìè íåñåø, òî ÷è á³ëüøèé Êóñåíü òîá³ ïðèïàäå, í³æ ðàáîâ³, ùî éøîâ áåç í³÷îãî? Â ìåæàõ ïðèðîäè æèâè – é íå çàæóðèøñÿ òèì, ùî çîðàâ òè Ñòî, à íå òèñÿ÷ó íèâ. “² âñå – òàêè äóæå ïðèºìíî Áðàòè ç âåëèêî¿ êóïè!” – ×è æ ïàê? À ÿêùî ÿ ç ìàëî¿ Ñê³ëüêè ïîòð³áíî â³çüìó, òî ÷èì ìîÿ ñêðîìíà ïëåò³íêà Ã³ðøà â³ä çàñ³ê³â ïîâíèõ òâî¿õ? À, áóâà, òîá³ òðåáà Êóõîëü ÷è ãëåê ùîíàéá³ëüøå âîäè, àëå òè íà ñòðóìîê òîé Çâèñîêà ãëÿíåø: ìåí³ âèïàäàëî á, ìîâëÿâ, çà÷åðïíóòè Äåñü íà âåëèê³é ð³ö³, à íå òóò! ×åðåç òå íàé÷àñò³øå Òèõ, ÿêèì õî÷åòüñÿ á³ëüøå, í³æ òðåáà, çíåñå, â³ä³ðâàâøè Ðàçîì ³ç áåðåãîì, íà áèñòðèíó ðîçëþòîâàíèé Àâô³ä.

764

Квінт Горацій Флакк Õòî æ íå çàãàðáóº çàéâîãî, òîé íå ÷åðïàòèìå êóõëåì Í³ â êàëàìóòí³é âîä³, àí³ â õâèëÿõ æèòòÿ íå çàãóáèòü. Íó, àëå á³ëüø³ñòü ëþäåé ó æàäîá³ ñë³ï³é çàêëèêàº: “Ñê³ëüêè á íå ìàâ – äîêëàäàé: ïî ìàéí³ æ òàêè ñóäÿòü ïðî òåáå!” Îò ³ ïî÷íè ç òàêèì! Õàé âæå ãðîìàäèòü, êîëè çàïîâçÿâñÿ Áóòè íåùàñíèì. Â Àô³íàõ êîëèñü áàãàò³é íåîõàéíèé Íà÷å é íå ÷óâ, ÿê íåñëàâëÿòü éîãî, òà ùå é ïîñì³õàâñÿ: “Ëþäè ñâèñòÿòü ìåí³ âñë³ä, íó ³ õàé ïîñâèñòÿòü! Çàòå äîìà ß ñîá³ ñàì ó äîëîí³ ïëåùó, ñïîãëÿäàþ÷è ãðîø³”. Òàíòàë òàê ñàìî, ïî øèþ â âîä³, äî ãðàéëèâî¿ õâèë³, Ñïðàãëèé, ãóáàìè íå ì³ã äîòÿãòèñü. Òè ñì³ºøñÿ? Îäíà÷å Éäåòüñÿ ïðî òåáå, çì³íè ëèø ³ì’ÿ: óñüîãî íàñòÿãàâøè Õòîçíà çâ³äê³ëü, íà ì³øêàõ òèõ ëåæèø, íå ñêëåïëÿþ÷è îêà, ¯õ áåðåæåø, ìîâ ñâÿòèíþ ÿêó, ìîâ ìàëþíêàì, ¿ì ðàäèé. Ùî òàêå ãðîø³, îäíàê, ³ ÿêå ¿õ ïðèçíà÷åííÿ, çíàºø? Õë³á êóïóþòü çà íèõ, äî îá³äó âèíà òðîõè, ñëîâîì, Òå íåîáõ³äíå, áåç ÷îãî, ïðèðîäíî, ñòðàæäàëà á ëþäèíà. Ìîæå, ïðèºìíî òîá³ äåíü ³ í³÷ ï³âæèâîìó áîÿòèñü Êðàæ³, ï³äïàëó, ñâî¿õ æå ðàá³â, áî é âîíè ùîõâèëèíè Ëàäí³ òåáå îá³êðàñòè é âòåêòè. Â³ä òàêîãî áàãàòñòâà Õàé ìåíå äîáð³ áîãè áåðåæóòü! À ùî, êîëè ÷àñîì Ñêðóòèòü ïðîñòóäà òåáå àáî ùå â ÿê³éñü ³íø³é íåäóç³ Çëÿæåø êîëèñü, òî ÷è ìàºø òàêîãî, õòî á ñ³â á³ëÿ òåáå, Õòî çãîòóâàâ áè ïðèïàðêó, ïîäáàâ, ùîá äîñâ³ä÷åíèé ë³êàð Âèõîäèâ øâèäøå òåáå, òâî¿ì ä³òÿì íà âò³õó é ðîäèí³? Ïðàâäà, çäîðîâ’ÿ òîá³ í³ äðóæèíà, í³ ñèí òâ³é íå çè÷àòü. Âñ³ì òè íåíàâèñíèé: ñëóãàì, ñëóæíèöÿì, çíàéîìèì, ñóñ³äàì. Âñå òè çà ãðîø³ á îääàâ, ùå é îáðàæåíèé: “Äèâíî, ÷îìó öå Ëþäè íå ëþáëÿòü ìåíå?” À çà ùî æ òàêîãî ëþáèòè? Íàâ³òü, ÿêùî á òè é ðîäè÷³â ñòàâ ïðèõèëÿòè äî ñåáå, Òèõ, ùî áåç òðóäó òâîãî äàëà òîá³ äàðîì ïðèðîäà, – Ìàðíî á íàìó÷èâ ñåáå, íåùàñëèâ÷å, ÿê òîé, õòî á óçÿâñÿ Îñëèêà â÷èòè, ùîá Ìàðñîâèì ïîëåì, çàãíóçäàíèé, á³ãàâ. Ãîä³ æ áî ãðîø³ çáèâàòè! À âæå íàçáèâàâ, òî õî÷ ìåíøå Äóìàé ïðî âáîã³ñòü, çàáóäü âæå ïðî ñòðàõ, ïðî òóðáîòè é, íàðåøò³, Òðîõè ñïî÷èíü, îñÿãíóâøè ìåòó, à òî ùå é ç òîáîþ Áóäå êîëèñü, ÿê ç Óì³ä³ºì; áàéêà íåäîâãà: áàãà÷ òîé Ãðîø³ ì³õàìè âæå ì³ðÿâ, à ñàì çîäÿãàâñÿ â ëàõì³òòÿ Â áóäåíü ³ â ñâÿòî, íåíà÷å òîé ðàá, ³ òðåìò³â àæ äî ñìåðò³: “Ùå, íà á³äó, ðîçîðþñü!” Òà çíàéøëàñü Ò³íäàð³äà é íà íüîãî Òà, ùî ñëóæíèöåþ â íüîãî áóëà, íèì â³äïóùåíà ïîò³ì, – Ç ìàõó ñîêèðîþ íàâï³ë òîãî áàãà÷à ðîçðóáàëà. “Ùî æ òîä³ ðàäèø ìåí³? Ùîá ÿ æèâ, ÿê òîé Íåâ³é, ÷è, ìîæå, ßê Íîìåíòàí?” – Àæ í³ÿê. Òè êðàéíîù³ ö³ õ³áà âìèñíî Âçÿâñÿ ç³òêíóòè ÷îëîì. Õî÷ òîá³ äîð³êàþ çà ñêóï³ñòü,

765

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Öå ùå íå çíà÷èòü, ùî ÿ äî âèíà, äî ãóëüòÿéñòâà ñõèëÿþ. ª æ ñåðåäèíà ì³æ òåñòåì Â³çåë³ÿ ³ Òàíà¿ñîì! Âñå ìàº ì³ðó ÿêóñü, ïîâñþäè ìåæ³ º ïåâí³, Äàë³ é áëèæ÷å â³ä íèõ – äàðåìíî øóêàòèìåø ïðàâäè. Çâ³äêè ÿ âèéøîâ, òóäè é ïîâåðòàþñü: ëèõ³ ìè íà äîëþ, ßê ³ ñêóïèé òîé, ³ çàçäðèìî âñ³ì, õòî íà ³íø³é äîðîç³. Ãëÿíåø îòî, ùî â ÷óæî¿ êîçè ïîâí³øàº âèì’ÿ – É ñîõíåø îä çàçäðîñò³; ñê³ëüêè æ íà ñâ³ò³ á³äí³øîãî ëþäó, Âïåðòî íå áà÷èòü í³õòî, ëèø áàãàòèé íàì ñêàëêîþ â îö³, Òà ïåðåâåðøèø éîãî – ³ ïîïåðåäó çíîâó áàãàòøèé. Òàê, êîëè â äçâîí³ êîïèò, âèðèâàþ÷èñü ³ç çàãîðîäè, Ì÷àòü êîë³ñíèö³ ñòð³ìê³, ëèø ïåðåäíüîãî áà÷èòü ïîãîíè÷, Ò³ëüêè éîãî ïåðåñë³äóº â³í, çíåâàæàþ÷è çàäí³õ. Îñü ÷îìó âàæêî òàêîãî çíàéòè, õòî á ñêàçàâ, ùî ïðèºìíî Â³ê ñâ³é ïðîæèâ ³, æèòòÿì çàäîâîëåíèé, âèéøîâ ³ç íüîãî. Íà÷å òîé ã³ñòü, ùî ñâîº ³ äî¿â ³ äîïèâ íà áåíêåò³. Íó, àëå äîñèòü, ùîá òè íå ãàäàâ, ùî ñóâ³é ïèñàíèíè Âêðàâ ÿ â Êð³ñï³íà êàïðàâîãî. Âæå íå äîäàì àí³ ñëîâà.

ÊÍÈÃÀ ÄÐÓÃÀ 1 Êàæóòü îäí³, ùî ÿ íàäòî ¿äêèé, ùî íå ðàç ïåðåõîäæó Ìåæ³ â ñàòèð³ ñâî¿é, àëå º ùå é òàê³, ùî ââàæàþòü Êîæåí ðÿäîê ì³é áåçêðîâíèì, ñëàáêèì, ³ òàêèõ îòî â³ðø³â, Êàæóòü, ïî òèñÿ÷³ ìîæå áóäü – õòî âèäàâàòè ùîäåííî. Ùî òóò ðîáèòè, Òðåáàò³þ? – “Ñïîêîºì ïðîáóé âò³øàòèñü”. – ßê öå? Ïîêèíóòè â³ðø³? – “Àâæåæ!” – Íåïîãàíà ïîðàäà. Ò³ëüêè æ íå ñïèòüñÿ ìåí³. – “Õòî ñíó ïîòðåáóº ì³öíîãî, Òðè÷³, çìàñòèâøèñü îë³ºþ, Ò³áð íåõàé âïëàâ ïîäîëàº. Ïîò³ì, ï³ä í³÷, õàé äîá³ðíèì âèíîì ùå é øëóíîê çàêðîïèòü. Íó, à êîëè âæå òàê ðâåøñÿ äî â³ðø³â, îäâàæñÿ âñëàâëÿòè Ä³¿ íåçëàìíîãî Öåçàðÿ, òóò âæå ñòîðèöåþ, ïåâíî, Òðóä òâ³é îêóïèòüñÿ”. – Ðàä áè ÿ, áàòüêó, àëå äëÿ òàêîãî Ñèë ìåí³ áðàê: îïèñàòè çàã³í, ùî ñïèñàìè íà¿æèâñü, Ãàëëà, ùî ãèíå ç óëàìêîì ñòð³ëè, àáî ïàðôà, ùî ðàïòîì Ïàäàº, ìåðòâèé, ç êîíÿ – öå äàëåêî íå êîæåí çóì³º. “Íó, àëå ÷åñí³ñòü ³ ñèëó éîãî òè á ì³ã ïðîñëàâëÿòè, ßê Ñö³ï³îíà Ëóö³ë³é âñëàâëÿâ?” – Òà âæå á ïîñòàðàâñÿ, Ò³ëüêè á íàãîäà áóëà: íåäîðå÷íèì â³ðøåì í³çàùî ß á íå ïîñì³â íàäîêó÷óâàòü Öåçàðþ: â³í çà òîé íåñìàê Òóò æå é õâèöüíóòè á ì³ã ëåñòóíà, ìîâáè ê³íü íîðîâèñòèé. “Âñå æ âîíî êðàùå, àí³æ Íîìåíòàí³â àáî Ïàíòîëàá³â Ëàÿòè â³ðøåì ¿äêèì çà ðîçòðàòëèâ³ñòü ÷è çà ãóëüòÿéñòâî: Âñÿê ³ êëÿíå, é óíèêàº òåáå, õî÷ éîãî é íå ÷³ïàºø”.

766

Квінт Горацій Флакк Ùî æ òóò ðîáèòè? Ì³ëîí³é, íàïðèêëàä, îäðàçó æ òàíöþº, Õàé ò³ëüêè â ãîëîâó âäàðèòü âèíî é ïîäâîÿòüñÿ ëàìïè. Êàñòîð – ê³íüìè æèâå; éîãî áðàò, ùî ç ÿéöÿ òîãî æ âèéøîâ, – Áîºì êóëà÷íèì. Ñê³ëüêè ãîë³â – ñò³ëüêè é íàõèë³â ð³çíèõ. ß îò ëþáëþ íåêâàïëèâ³ äóìêè ñâî¿ â³ðøåì ñíóâàòè, Òàê ³ Ëóö³ë³é ðîáèâ, ùî â³ä íàñ, çðîçóì³ëî, áóâ êðàùèé. Âñ³ òàºìíèö³ ñâî¿ â³í çâ³ðÿâ, íà÷å âèáðàíèì äðóçÿì, Êíèãàì ñâî¿ì: ÷è ãîðå ÿêåñü, ÷è òî ðàä³ñòü çàáëèñíå, – Òóò æå íàä íèìè é ñõèëÿâñü, ³ òîìó–òî íà êîæí³ì ëèñòî÷êó, Ìîâ íà îá³òí³é òàáëè÷ö³, â³äáèëîñü æèòòÿ éîãî äîâãå. Éäó âñë³ä çà íèì, ÷è íàçâåø àïóë³éöåì ìåíå, ÷è ëóêàíöåì, Áî æ ³ òîìó, ³ öüîìó âåíóç³ºöü ï³äîðþâàâ ìåæ³, Ïîñëàíèé, êàæå ïåðåêàç, òóäè, ùîáè êðàºì áåçëþäíèì Âîðîã ó Ðèì íå ïðîðâàâñü (áî ìîãëè æ ó òîé ÷àñ ïðîòè íüîãî Ò³ ïëåìåíà, àïóë³éö³ é ëóêàíö³, ï³äíÿòèñü îðóæíî). Âðåøò³ öåé ñòèëîñ, ÿêèì ÿ ïèøó, íå çàãðîæóº ëþäÿì, – Â³í çàõèùàº ìåíå, ìîâ òîé ìå÷, ÿêèé âêëàäåíî â ï³õâó. ß á ³ íå çáëèñêóâàâ íèì, òà íà ìåíå âñÿê÷àñ ëèõîä³¿ Ðå÷³ íåäîáð³ êóþòü. Î Þï³òåðå, âëàäàðþ – áàòüêó! Ðæà õàé ïðî¿ñòü òó çàíåäáàíó çáðîþ, ùîá ëèø íà ì³é ñïîê³é Çóáà í³õòî íå ãîñòðèâ. Àëå õòî òàêè ãàâêíå íà ìåíå (Êðàùå õàé çðàçó â³ä òîãî â³äìîâèòüñÿ!), – ïëàêàòè áóäå: Ï³ñíþ ãëóçëèâó ïðî íüîãî ñêëàäó ãðîìàäÿíàì íà âò³õó. Öåðâ³é äîíîñîì ãðîçèòü, Êàí³ä³ÿ – ç³ëëÿì îòðóéíèì, Âèðîêîì – Òóðí³é – ñóääÿ: êîëè ñïðàâó òâîþ â³í âåñòèìå – Çíà÷èòü, ðÿòóíêó íå æäè. Áî òàê âîíî º â³ä ïðèðîäè: ×èì âèð³çíÿºòüñÿ õòîñü, òî òèì ³ áåðå ñâîþ æåðòâó. Ñàì ïîì³ðêóé: íàùî âîâêîâ³ çóá, íàùî ðîãè – áèêîâ³? Çíàº òå âîâê, ÿê ³ áèê, ïî ïðèðîä³ ñâî¿é, áåç íàóêè. Îò ³ äîâ³ð ìàðíîòðàòíèêó Ñöåâ³ ñòàðó éîãî ìàò³ð – Â³í ¿¿ ïàëüöåì íå çàéìå, ëàñêàâèé (àëå æ õ³áà äèâíî Òå, ùî íà ðîãè âîâê íå áåðå, à áèê íå êóñàº?) Í³. Ï³äñîëîäæåíà ìåäîì öèêóòà ¿é â³êó âêîðîòèòü. Ãîä³. Ê³í÷àòèìó âæå: ÷è òî æäå ìåíå ñòàð³ñòü ïîã³äíà, ×è íàä³ ìíîþ – âæå ñìåðò³ êðèëî; ÷è âåëüìîæåþ áóäó, ×è á³äíÿêîì; ÷è ó Ðèì³, ÷è äîëÿ ïîøëå íà âèãíàííÿ – Áàðâè ì³íëèâ³ æèòòÿ áóäóòü ãðàòè íà â³ðø³ ìîºìó. “Òàê íå íàò³øèøñÿ, ñèíó, æèòòÿì: îõîëîíóòü äî òåáå É äðóç³ âïëèâîâ³ òâî¿”. (À ÷îìó æ íå áîÿâñÿ Ëóö³ë³é, Âïåðøå éäó÷è ïî ò³é ñòåæö³ ñëèçüê³é, ç ëèöåì³ðà çðèâàòè Øêóðó áëèñêó÷ó, â ÿê³é â³í ïèøàâñü, ïðèõîâàâøè ï³ä íåþ Ãåòü ïåðåãíèëå íóòðî? ×è ìñòèâ éîìó Ëåë³é, ÷è, ìîæå, Òîé, õòî ïî ïðàâó ïðîçâàâñü Àôðèêàíñüêèì; ÷è â ñåðö³ íà íüîãî Çëîáó òà¿ëè çà òå, ùî Ìåòåëëîâ³ ñì³â äîêîðÿòè Ñëîâîì ãðèçüêèì àáî Ëóïà íåñëàâèòè â³ðøåì ñîëîíèì?

767

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âñ³õ â³í çà áàðêè õàïàâ – ³ äð³áíîòó, é îáðàíö³â íàðîäó. Â ëàñö³ éîãî ëèøå ÷åñí³ñòü áóëà òà áëèçüê³ ¿¿ äðóç³. Íàâ³òü, êîëè Ñö³ï³îí ³ Ëåë³é, ìóäðåöü äîáðîäóøíèé, Ñïðàâè ëèøàëè é øóìëèâó þðáó, ùîá ó òèø³ ñïî÷èòè, – Ç íèì æàðò³âëèâó ðîçìîâó âåëè âîíè, ïîêè âàðèëàñü ¯ì íà âå÷åðþ êàïóñòà. ² ÿ, õî÷à ðîäîì ³ õèñòîì Íèæ÷èé îä íüîãî, – ç âåëèêèìè æèâ; öüîãî âæå í³êîëè Çàçäð³ñòü ìåí³ íå ïðîñòèòü. Íå ðàç ìåíå, í³áè é êðèõêîãî, Âçÿâøè íà çóá ñâ³é, íàäëîìèòü éîãî é òîä³ ëèø îö³íèòü Ì³öí³ñòü ìîþ. Òè íå çãîäåí ç³ ìíîþ, Òðåáàò³þ â÷åíèé? “Çãîäåí â óñüîìó. À âñå – òàêè çâàæ íà ìîþ îñòîðîãó: Â³ä ãëóçóâàííÿ – ëèø êðîê äî á³äè. Òè íå çíàºø, äî ðå÷³, Ùî íàì ñâÿùåííèé çàêîí ïðî òå êàæå: “ßêùî õòîñü ïðî êîãîñü Ï³ñíþ ëàéëèâó ñêëàäå, òî äî ñóäó ïîêëèêàíèé áóäå!” Ùî æ, íåõàé òàê, ÿêùî ï³ñíÿ áðåõëèâà, àëå êîëè é Öåçàð Ï³ñíþ òó ñõâàëèòü, êîëè â í³é îñì³ÿíî òå, ùî íàïðàâäó Ïîñì³õó ã³äíå, à òîé, õòî ïèñàâ ¿¿, ñàì áåç äîãàíè? “Ñì³õîì çàê³í÷èòüñÿ ñóä, ³ ìàéíåø ñîá³, â³ëüíèé, äîäîìó”. 2 Ïåðøå äîáðî – âäîâîëüíÿòèñü ìàëèì – íàéïåâí³øå, íàéâèùå! (Òàê íàñòàâëÿþ íå ÿ: öå Îôåëë, ñåëÿíèí, ñâîþ ìóäð³ñòü, Õî÷ ³ íå òîíêî, çàòå ïåðåêîíëèâî íàì âèêëàäàº). Â÷³òüñÿ, îäíàê, íå çà ïèøíèì ñòîëîì òå äîáðî çäîáóâàòè, Äå ïðèòóïëÿºòüñÿ ç³ð îä áåçãëóçäîãî áëèñêó, äå ðîçóì Ïîãëÿä³â õèáíèõ óïåðòî òðèìàºòüñÿ, íåõòóº êðàùèì. Òóò îñü, íàòùå, ïîãîâîðèìî! – “ßê öå íàòùå?” – Ïîñòàðàþñü Âàì ïîÿñíèòè. Ñóääÿ, ÿêèé â ðóêè ïðèâ÷èâñü çàçèðàòè, Ïðàâäó ïîãàíî âæå áà÷èòü. Êîëè íà êîí³ íîðîâèñò³ì Ñêà÷åø çà çàéöåì, áóâà, ÷è êîëè, íåïðèäàòíèé äëÿ ãàðòó Ðèìñüêèõ â³éñüêîâèõ çàíÿòü, ëåãêîâàæíî, çà çâè÷àºì ãðåöüêèì, Ãîíèø ì’ÿ÷à ³, â³ääàâøèñü ò³é ãð³, çàáóâàºø ïðî ñïðàâæíþ Ïðàöþ âàæêó, ÷è, ìåòàþ÷è äèñê, ðîçòèíàºø ïîâ³òðÿ, – Ñïðàãëèé, ãîëîäíèé, òîä³ îñü ïîïðîáóé â³äêëàñòè ïðèìõëèâî ¿æó ñ³ëüñüêó ÷è âèíî, íå ïðèñìà÷åíå ìåäîì ã³ìåòñüêèì. Ðàïòîì òâ³é êëþ÷íèê, ñêàæ³ìî, ïðîïàâ, à ðîçáóðõàíå ìîðå Ðèáè òîá³ íå äàëî, òî é çâè÷àéíèì ïîñîëåíèì õë³áîì Øëóíîê ñâ³é âìèòü çàñïîêî¿ø. À ÷èì ïîÿñíèòè öå, çíàºø? Îñü ÷èì: íå â çàïàõàõ ð³äê³ñíèõ ñòðàâ íàñîëîäà íàéâèùà, Ëèø ó ñàìîìó òîá³. Òîìó ï³ò – öå íàéêðàùà ïðèïðàâà. Òèì – òî áë³äîãî é îäóòëîãî ñåðåä ïåðåñèòó é áëóäó Óñòðèöÿ âæå íå ïðèâàáèòü, í³ ëÿù, í³ òåòåðÿ çàë³òíà. Îñü òîá³ êóðêà, ñêàæ³ìî, é ïàâè÷: ïàâè÷åì òè, íàïåâíî, Ò³øèòè á ñòàâ ï³äíåá³ííÿ ñâîº, õî÷ õâàëèâ áè ÿ êóðêó.

768

Квінт Горацій Флакк Âèãëÿä ðå÷åé òåáå é òóò ï³äìàíóâ áè: ìîâ, ð³äê³ñíà ïòèöÿ, Çîëîòîì ö³íèòüñÿ! Ñàì ð³çíîêîë³ðíèé õâ³ñò ÷îãî âàðòèé! Í³áèòî ñïðàâà â õâîñò³. ×è é òå ï³ð’ÿ ¿ñè, ÿêå õâàëèø? Ìîæå, é â îêðîï³ ïàâè÷ òàêèé êðàñåíü? Òàê – îò, êîëè ì’ÿñîì Çîâñ³ì íå êðàùèé îä êóðêè ïàâè÷, òî òåáå, çðîçóì³ëî, Çâàáèëà çîâí³øí³ñòü. Îò âîíî ùî! Àáî îñü ³ùå ïðèêëàä: Õòî òîá³ ñêàæå, ÷è ç Ò³áðó ùóïàê öåé çóáàñòèé, ÷è ç ìîðÿ? Äå ñîá³ õëþïàâñÿ â³í: ÷è â ñàìîìó ãèðë³, ÷è, ìîæå, Ãåí ì³æ ìîñòàìè? Áàðáóëþ òè õâàëèø ³ çíîâ ïî – äóðíîìó: “Áà÷, çäîðîâåííà ÿêà!” – ³ òóò æå íàð³çóºø äð³áíî – Âèãëÿä òåáå ïîëîíèâ. Ùóïàê³â äîâæåëåçíèõ, îäíà÷å, Ìîâáè é íå áà÷èø, à çíàºø ÷îìó? Áî ùóïàê îä ïðèðîäè Äîâãèé áóâàº, áàðáóëÿ æ îòà, íàâïàêè, – íåâåëèêà. Øëóíîê ãîëîäíèé õ³áà çíåâàæàòèìå ¿æó çâè÷àéíó? – “Âñå æ, êîëè ò³ñíî ¿é â ìèñö³ âåëèê³é, òî é ãëÿíóòè ëþáî”, – Êàæå ëàñóí, ÿêèé ãîðëîì ñâî¿ì ïåðåâåðøèâ áè é ãàðï³é. Àâñòðå, ïîâ³é! Õàé ò³ ñòðàâè ïðîòóõíóòü! Ùîïðàâäà, òàêîìó É ñâ³æå ñìàêó íå ïðîáóäèòü óæå, êîëè øëóíîê ç³ïñóòî Íàäì³ðîì ¿æ³, êîëè ã³ðêóâàòèé ùàâåëü àáî ðåäüêà Á³ëüø ïîì³÷í³, í³æ êàáàí àáî êàìáàëà. Ñêðîìí³ñòü, îäíà÷å, Âèäíî ùå é íèí³ íà ïèøíèõ ñòîëàõ: ùå êëàäóòü, ÿê âîäèëîñü, Òåìíó îëèâêó é çâè÷àéíå ÿéöå. ×è æ äàâíî äèâóâàëèñü, ßê öå Ãàëëîí³é – îêëè÷íèê îñåòðîì ñâ³é ñò³ë çàñòàâëÿº? “Äèâíî! Õ³áà â ò³ ÷àñè ùå íå õëþïàëàñü êàìáàëà â ìîð³?” Êàìáàëà â ìîð³, ëåëåêà – â ãí³çä³ ïðîæèâàëè ñïîê³éíî, Ïîêè ¿õ ïðåòîð – ëàñóí íå âïîäîáàâ ³ âè çà íèì, çâ³ñíî. Õàé óõâàëèëè á òåïåð, ùî ç íèðêà íàéñìà÷í³øà ïå÷åíÿ, – Òóò æå é ï³äõîïèòü öå ðèìñüêèé þíàê, ç³ïñóâàòèñü ãîòîâèé. Ñêðîìíå æèòòÿ ùå íå çíà÷èòü – ñêóïå, áî õ³áà æ öå ðîçóìíî, Õèáè, íàïðèêëàä, ò³º¿ óíèêíóâøè, â öþ ïîòðàïëÿòè? Òàê ðîçâàæàº é Îôåëë, ïðèãàäàâøè òóò Àâ³ä³ºíà. Ïñîì éîãî çâóòü íåäàðìà: ï’ÿòèð³÷í³ îëèâêè òà òåðåí – Îñü éîãî çâè÷í³ õàð÷³. Äî âèíà æ íå òîðêíåòüñÿ í³çàùî, Ïîêè âæå ãåòü íå ïðîêèñíå. À çàéäå ÷àñàìè âåñ³ëëÿ, Ñâÿòî ÿêåñü ÷è óðîäèíè, – ÿê ³ ãîäèòüñÿ, ó á³ë³ì Ñëóæèòü ãîñòÿì, òà òàêîþ îë³ºþ â³í âëàñíîðó÷íî Êðîïèòü êàïóñòó, áóâà, ùî é ó íîñ³ â³ä íå¿ çàêðóòèòü. Òàê ³ òðåìòèòü íàä óñ³ì ³ ëèø îöòó íå ë³÷èòü ïî êðàïëÿõ. ßê ìóäðåöåâ³ òóò áóòè, ñêàæè? Çà âç³ðåöü êîãî áðàòè? Çâ³äñè, ÿê êàæóòü, çàãðîæóº âîâê, à çâ³äòè – ñîáàêà. ×èñòèé – í³ áðóäîì ëþäåé íå âðàæàº, àí³ ìàðíîñëàâíèì Áëèñêîì íå ñë³ïèòü î÷åé. Íå ðîáè, ÿê òîé ñèâèé Àëüáóö³é: Ùå é ðîçïîðÿäæåíü ðàáàì íå äàâàâ, à âæå çà íåäáàë³ñòü Ãàíèòü ¿õ; Íåâ³ÿ òåæ íå íàñë³äóé: ãîñòÿì â³í ïîìè¿ Çàì³ñòü âîäè ç íåóâàãè ïîäàâ; öå – õèáà íå ìåíøà.

769

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Çâàæ òåïåð äîáðå íà âñ³ ïåðåâàãè ñêðîìíî¿ ¿æ³. Áóäåø, ïî – ïåðøå, çäîðîâèé: âèáàãëèâ³ ñòðàâè – øê³äëèâ³, Â òîìó òè ñàì ïåðåñâ³ä÷èâñü, êîëè, âòèõîìèðèâøè ãîëîä, Ìèëó ïîëåãê³ñòü â³ä÷óâ. À ñïðîáóé – íî òè ï³ñëÿ óñòðèöü Ïàðó äðîçä³â ùå êîâòíóòè, âàðåíå çì³øàòè ç ïå÷åíèì, – Ëàñîù³ â æîâ÷ ïåðåì³íÿòüñÿ. Äåñü àæ äî ñàìîãî ãîðëà Çáóðåíèé ñëèç ï³äñòóïàòèìå. Ãëÿíü ëèø, ÿêèìè áë³äèìè Ãîñò³ âñòàþòü ³ç – çà ñòîëó, ùî ãíóâñÿ â³ä ð³çíèõ íà¿äê³â, Ò³ëî, íàäì³ðó íàñè÷åíå â÷îðà, ïðèãí³÷óº é äóøó: ×àñòêó íåáåñíîãî ïîäóâó â çåìëþ çàòîïòóº, ãàñèòü. ²íøèé – ïî¿ñòü íàøâèäêó òà çäð³ìíå ñîá³, é òóò æå äî ïðàö³ Çâè÷íî é áàäüîðî ñòàº. Àëå é â³í íå â³ä òîãî, ùîá ÷àñîì Äåùî ñîá³ ïîïóñòèòè: ÷è òî êîëè äíèíà ñâÿòêîâà Ç îá³ãîì ðîêó íàäëèíå, ÷è, ìîæå, çìàðí³âøè, çàõî÷å Òðîõè íàáðàòèñÿ ò³ëà, ÷è òî êîëè ñòàð³ñòü ïðî ñåáå, Õî÷ íåïîì³òíî, à âñå æ íàãàäàº: ìîâëÿâ, îçèðíèñÿ – Âæå é øàíóâàòèñü ïîðà. Íó à òè, ùî ðîçì’ÿê ó áåçä³ëë³ Â ðîçêâ³ò³ ñèë ñâî¿õ, ÷èì òè ïîò³øèø ñåáå, êîëè ðàïòîì Ëÿæåø, íåäóæèé, ÷è ïðîñòî çàãëèáèøñÿ â íåì³÷íó ñòàð³ñòü? Ëþäè, äàâíî êîëèñü, ì’ÿñî êàáàíÿ÷å ñòóõëå õâàëèëè, Òà íå òîìó, ùî áåç íþõó áóëè, à ùîá ã³ñòü çàï³çí³ëèé Êðàùå òàêèì ï³äêð³ïèâñÿ, í³æ ìàâ áè ùå ñâ³æèì òå ì’ÿñî Ñàì íåíàæåðà – ãîñïîäàð ñïîæèòè. ßêáè òî â òó ïîðó ß íàðîäèâñü íà çåìë³ ìîëîä³é ì³æ òèì ïðàâåäíèì ëþäîì! Ìîæå, òè ñëàâè øóêàºø, ñîëîäøî¿ ëþäÿì íàä ï³ñíþ? – Çíàé æå: ò³ ð³äê³ñí³ ðèáè íå ò³ëüêè ðîçòðàòó ïðèíîñÿòü – Â íèõ ³ ãàíüáà, ³ âåëèêà íåñëàâà. Òåáå ùå, êð³ì òîãî, Ð³äí³ é ñóñ³äè çíåíàâèäÿòü. Ñàì ñåáå, âðåøò³, ïðîêëÿâøè, Ñìåðò³ øóêàòèìåø ìàðíî, áî é êëî÷÷ÿ íå çìîæåø êóïèòè, Ùîá óñóêàòè ïåòëþ. “Íå ìåíå öå ñòîñóºòüñÿ, – ñêàæåø, – Òðàâç³ÿ òàê íàñòàâëÿé, à ìî¿ìè ãðîøèìà ïðèíàéìí³ Çî òðè âîëîäàð³ ñèò³ áóëè á”. À ÷îìó æ íå ïóñòèòè Â îá³ã íàäëèøêó òîãî? Áåç ãðîøà ãîëîäóº, ñêàæ³ìî, ×åñíà ëþäèíà, à òè – ïåðåñè÷åíèé. Òàì îñü ïàä³ííÿ Õðàìàì ïðàäàâí³ì çàãðîæóº. ×îì ç òî¿ êóïè áàãàòñòâà Æìåíüêè õî÷à á íå â³äïóñòèø â³ò÷èçí³, ÷îìó, íå÷åñòèâ÷å? Äóìàºø, ïîêè æèòòÿ, äîòè é áóäåø óëþáëåíöåì äîë³? Í³! Íàñì³øèø òàêè é òè âîðîã³â! Êîëè òðàïèòüñÿ ëèõî, Õòî òîá³ çáëèñíå íàä³éíîþ ñò³éê³ñòþ: òîé, ùî â äîñòàòêàõ Ïåñòèâ ³ ò³ëî ðîçí³æåíå, é äóøó, ÷è òîé, õòî âò³øàâñÿ Ëèø íåîáõ³äíèì, ìàëèì, ³ íàä³é íå ïëåêàâ íà ìàéáóòíº, Âì³þ÷è, íà÷å ìóäðåöü, çóñòð³÷àòè â³éíó ï³ä ÷àñ ìèðó? Â³ð ìåí³, ÿ ùå ç äèòèíñòâà ñâîãî ïàì’ÿòàþ Îôåëëà: Â³í ³ òîä³ ùå, íà ö³ëîìó ïîë³, í³ñê³ëüêè íå øèðøå Æèâ, í³æ òåïåð. Íà ñâî¿ì, àëå âæå ðîçìåæîâàí³ì ïîë³,

770

Квінт Горацій Флакк Ñòð³íåø ³ íèí³ éîãî, ïîñåëåíöÿ ç õóäîáîþ, ç ä³òüìè. “Í³, íå òðàïëÿëîñü òàêå, – ïîâ³äàº Îôåëë, – ùîá ó áóäåíü Ùîñü, êð³ì êàïóñòè, ÿ ¿â ÷è øìàòî÷êà êîï÷åíîãî ì’ÿñà. Íàâ³òü òîä³, êîëè ð³äê³ñíèé ã³ñòü çàçèðíå à ÷è çàéäå Ìèëèé ñóñ³ä ïåðåìîâèòèñü òèõî ïðè äíèí³ ñëüîòëèâ³é, Ðèáè ì³ñüêî¿ íà ñò³ë ÿ íå êëàâ – íå áóëî â í³é ïîòðåáè: Êóðêà áóëà äî ñìàêó ÷è êîçëÿ, ïîò³ì – ô³ãè é ãîð³õè, Âðåøò³, ðÿñí³ âèíîãðîíà äàâàâ ÿ íà çàêóñêó ñêðîìíó. Òóò ïî÷èíàëàñÿ ãðà, ³ õòî ñõèáèâ, òîé ïèâ äîäàòêîâî Äîáð³é Öåðåð³ íà ñëàâó, ùîá âèñîêî â ïîë³ ï’ÿëèñÿ Ñòåáëà òóã³, ùîá çàäóìó ç ÷îëà íàì âèíî ïðîãàíÿëî. Õàé æå ëþòóº Ôîðòóíà, õàé çíîâó ãîòóº íàì áóðþ! Ùî íàì â³äí³ìå âîíà? ×è çá³äí³ëè æ ìè, äðóç³, õî÷ òðîõè Ç òî¿ ïîðè, êîëè òóò – îòîé âëàñíèê íîâèé ïîõîäæàº? Âæå æ íå éîãî, íå ìåíå ³ íå ùå êîãîñü ðîáèòü ïðèðîäà Âëàñíèêîì â³÷íèì ö³º¿ çåìë³: òîé – íàñ ïðîãàíÿº, Çàâòðà – éîãî ïðîæåíå ÷è òî âëàñíà ïèõà, ÷è äâîçíà÷íå Ñëîâî çàêîíó, àáî – âæå íàïåâíî – öóïêèé ñïàäêîºìåöü. Íèí³ öå ïîëå Óìáðåíà; Îôåëëîâèì çâàëîñÿ â÷îðà. Âðåøò³, âîíî – í³÷èº, à ëèøå äëÿ êîðîòêîãî âæèòêó Ç ðóê ïåðåõîäèòü äî ðóê. Òîæ êð³ï³òüñÿ òà áóäüòå ãîòîâ³ Ùîíàéæîðñòîê³øèé äîë³ óäàð, íå çäðèãíóâøèñü, ïðèéíÿòè!” 6 Îñü ÷èì íå ðàç ÿ áîãàì íàäîêó÷óâàâ: ïîëÿ á îêðàºöü, Ä³ì òà ñàäîê, òà ñòðóìî÷îê äçâ³íêèé, ùî é ó ñïåêó íå ìîâêíå, Ùå ÿêáè ãàé çåëåí³â... Òà áîãè ìåí³ ùåäðî ïîñëàëè Òå, ÷èì ÿ íàâ³òü íå ñíèâ. Òîìó é íå ïðîøó âæå í³÷îãî. Õàé ëèø ìàéíî òå, Ìåðêóð³þ, äîâãî õàçÿ¿íó ñëóæèòü. ß æ í³ øàõðàéñòâîì, íå÷èñòèé íà ðóêó, éîãî íå ïðèìíîæèâ, Í³, íàâïàêè, ïîðèíàþ÷è â áëóä, íå ïóñêàòèìó ç â³òðîì. ß íå ìîëþñü, ÿê òîé äóðåíü, áóâà: “Îò, ÿêáè ùå òîé êóòèê ßêîñü ñîá³ ïðèîðàòè: ð³âíåíüêà áóëà á ìîÿ íèâà! Îò áè íàòêíóòèñü íà ãîðùèêà ç ñð³áëîì! Áóëî æ òàêå äèâî: Íàéìèò îäèí â³äêîïàâ ö³ëèé ñêàðá, ³ òå ïîëå, äå ùîéíî Ñïèíó â³í ãíóâ, òå é êóïèâ, áàãà÷åì óæå, ç ëàñêè Ãåðàêëà”. Í³! Ìåí³ äîñèòü òîãî, ùî ÿ ìàþ. Ïðîøó îäíîãî ëèø: “Õàé ³ õóä³áêà, é âñå ³íøå òîâñò³º, à òîíøàº – ðîçóì. Õàé òà ïîñ³ë³ñòü ìîÿ òâîþ ëàñêó, Ìåðêóð³þ, ÷óº”. Îñü ÿ é îñ³â ñåðåä ã³ð, óò³êà÷ îä øóìëèâîãî Ðèìà. Ùî æ íàøåïíå ìåí³ òóò íåâèáàãëèâà ìóçà ñàòèðè? Òóò ìàðíîñëàâñòâî íå ¿ñòü ìåíå, îñ³íü íå òàê äîøêóëÿº Â³òðîì ñâèíöåâèì, ùî òåìí³ ïîêîñè êëàäå Ë³á³ò³í³. Áîæå äîñâ³òí³é! Àáî (ÿêùî òàê íàçèâàòèñü âîë³ºø) ßíóñå! Ëþäè – áî ç âîë³ áîã³â ïî÷èíàþòü îä òåáå

771

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âñÿê³ òðóäè! Íå ãí³âèñü, êîëè é â³ðø òîé ïî÷íó ÿ òîáîþ. Õòî æ, ÿê íå òè, ìåíå â Ðèì³ çàòåìíà ùå ç ë³æêà çãàíÿº: “Ãåé! Òè ðó÷èòèñü ìàâ íèí³! Ñï³øè, áî çàëèøèøñÿ â äóðíÿõ!” Îò ³ ðóøàé, õî÷ ïîçåìêà ñâèñòèòü, õî÷ çàìðÿ÷åíå ñîíöå Ëåäâå ùî òÿãíå ñâ³é ïîâ³ç íèçüêèé ïî çèìîâîìó íåáó. Âðåøò³ é ïîðóêó ÿ äàâ ÿê íàëåæèòü, òà ùî ìåí³ ç òîãî? Îñü ÿ âæå áîðñàþñü â íàòîâï³, ÷óþ äîêîðè ïîâ³ëüíèõ: Íó é ðîç³ãíàâñü! Òà ÷è òè î÷ìàí³â? Íå â àáèÿê³é ñïðàâ³, Ìàáóòü, îòàê ïîñï³øàºø? À ìîæå, çãàäàâ Ìåöåíàòà, Îò ³ á³æèø, ìîâ øàëåíèé, çì³òàþ÷è âñå íà äîðîç³?” Ñîëîäêî ÷óòè öå, ùî íå êàæè. Òà îñü ï³äí³ìàþñü Íà Åñêâ³ë³í. Òóò â³ä ñïðàâ íåçë³÷åííèõ äàðìà é óõèëÿòèñü: Òàê ³ íàñêàêóþòü çë³âà ³ ñïðàâà: “Ïðîõàâ òåáå Ðîñö³é Çàâòðà î äðóã³é ó ïðåòîðà áóòè”. “ª ñïðàâà ïîâàæíà, Ñï³ëüíà é íîâà, òîìó ñêðèáè áëàãàþòü, ùîá òè ïðî òó ñïðàâó Íèí³, áóâà, íå çàáóâ. Òî ãëÿäè æ, íå çàï³çíþéñÿ, Êâ³íòå!” “Õàé Ìåöåíàò ïðèêëàäå òóò ïå÷àòêó, çðîáè öå äëÿ ìåíå”. “Ñïðîáóþ!” – “Ùî òàì êàçàòè! – ï³äìîðãóº. – Ñõî÷åø, òî çðîáèø!” Òàê! Ñêîðî âîñüìèé ëåò³òèìå ð³ê, ÿê ó âèáðàíå êîëî Äðóç³â ñâî¿õ ìåíå âçÿâ Ìåöåíàò, ùîá áóëî êîìó ÷àñîì Ñ³ñòè äî ïîâîçó ç íèì ÷è îòî – ÿê áóâàº â äîðîç³ – Çð³äêà ñêóïèì ïåðåêèíóòèñü ñëîâîì: “Êîòðà òàì ãîäèíà?” “Ùî òàì ó öèðêó? ×è ì³ã áè çð³âíÿòèñÿ ç Ñ³ðîì Ãàëë³íà?” “Ðàíêè õîëîäí³ âæå... Âäÿãíåøñÿ ëåãêî – çóáàìè çàäçâîíèø”. Ðå÷³ òàê³ é áàëàêëèâîìó ìîæíà ïðèëþäíî çâ³ðÿòè. Âñå æ â³äòîä³ ìåí³ çàçäðÿòü ïîñò³éíî; ùîäíÿ, ùîõâèëèíè Çàçäðèõ î÷åé óñå á³ëüøå: íà ãðèùà ï³äó ç Ìåöåíàòîì ×è äî òåàòðó çàãëÿíó – “Óëþáëåíåöü äîë³!” – çàøåï÷óòü. Õëþïíå õîëîäíîþ õâèëåþ ÷óòêà òðèâîæíà ïî ì³ñòó – Âñÿê íå äàº ìåí³ é êðîêó ñòóïèòè: “Íó, ùî òàì ÷óâàòè? Òè æ á³ëÿ ñàìèõ áîã³â, òî é ñïðàâè ¿õ çíàòè ïîâèíåí. Ùî òàì ïðî äàê³â òè ÷óâ?” – “Òà í³÷îãî”. – “Òè äàë³ æàðòóºø!” “Áèé ìåíå ãð³ì, êîëè ÷óâ ÿ õî÷ ñëîâî!” – “À äå íàì³÷àþòü Âî¿íàì Öåçàðÿ çåìë³ äàâàòè? Â ²òàë³¿ áóäóòü Íàä³ëè ò³ ÷è â Ñ³ö³ë³¿?” ß ¿ì ñâîº: “Òà íå çíàþ!” Âæå é ïðèñÿãàþñü. Òà äå òàì! Ççèðàþòüñÿ, ç äèâà íå ñõîäÿòü: Õòîçíà, ÷è º äå òàêèé, ùîá àæ òàê òðèìàâ òàºìíèöþ! Ìàðíî äåíü ïðîìèíà, ³ íå ðàç ÿ ç³òõíó ìîëèòîâíå: Äå òè, æàäàíå ñåëî! ×è êîëèñü, ìåòóøíþ òó çàáóâøè, Òî ñòàðîäàâí³é ñóâ³é ðîçãîðíó, òî, ïîðèíóâøè â ìð³¿, Ñîëîäêî â ò³í³ çäð³ìíó, çàêîëèñàíèé òèõèì äîçâ³ëëÿì? Íó, à êîëè æ òî íà ñêðîìíèé ì³é ñò³ë ïîäàâàòèìóòü çíîâó Á³á, äîðîãèé Ï³ôàãîðó, òà çåëåíü, ïðèñìà÷åíó ñàëîì? Íî÷³, âå÷åð³ áîæåñòâåíí³! Âîãíèùå òèõå... Äîâêîëà – ß é ìî¿ äðóç³ ¿ìî. Íå äàðìóº é ìåòêà ìîÿ ÷åëÿäü:

772

Квінт Горацій Флакк Æèâèòüñÿ âñÿêèìè ëèøêàìè. Ïðèïèñè çàéâ³, áåçãëóçä³ Ãîñòÿ íå â’ÿæóòü ó äîì³ ìîºìó – ï’ºìî, ÿê õòî õî÷å: Òîé, õòî ñåáå ïî÷óâàº íà ñèë³, – ì³öí³øîãî âèï’º; ²íøèé – ëåãêîãî íàëëº ñîá³. Ñëîâî ïî ñëîâó – é ïî êîëó Ìîâà ï³øëà. Íå ïðî â³ëëè ÷óæ³, íå ïðî òå, ÷è é íàñïðàâä³ Âïðàâíî òàíöþº Ëåïîð, à ïðî ðå÷³, ùî êîæí³é ëþäèí³ Âêðàé íåîáõ³äí³, áëèçüê³: ÷è â áàãàòñòâ³, ÷è, ìîæå, â ÷åñíîòàõ Êðèºòüñÿ ùàñòÿ ëþäñüêå? ×è ëèø âèãîäà â äðóæá³, ÷è, ìîæå, Âèùå ÿêåñü ïî÷óòòÿ, ³ â ÷îìó æ òàêè ïîëÿãàº Ñïðàâæíÿ ïðèðîäà äîáðà òà ÿêèé éîãî ïðîÿâ íàéâèùèé? Öåðâ³é, ñóñ³ä ì³é, íå ðàç íàâ³òü áàéêó äîðå÷íó ïðèòî÷èòü. Ìîâà ÿêîñü – òî çàéøëà ïðî Àðåëë³ÿ; õòîñü àæ ïðèöìîêíóâ: Îò, ìîâ, æèâå, ðîçêîøóþ÷è! Öåðâ³é âñì³õíóâñÿ: “Êîëèñü – òî Ìèøà ñ³ëüñüêà çàïðîñèëà ì³ñüêó, ñâîþ äàâíþ çíàéîìó, Â ãîñò³, â íèçåíüêó íîðó. Ãîñïîäèíÿ íîðè ïî – ñ³ëüñüêîìó, Âáîãî é îùàäíî æèëà, òà äëÿ ãîñò³ òàêè íå ñêóïèëàñü: Âñþ ñâîþ äóøó â ãîñòèíó âêëàäàëà. Òà ùî òàì êàçàòè! Áóâ òóò ãîðîõ, áóâ îâåñ (íå çâàæàëà íà ñêðîìí³ çàïàñè!), Íàâ³òü ðîäçèíêè é ñàëüöå íåäîãðèçåíå âèéíÿëà ç ñõîâó. “Ìîæå, õî÷ òèì äîãîäæó ¿é”, – ãàäàëà ñ³ëüñüêà. Àëå äå òàì! Ãîñòÿ âñå êðèâèòüñÿ. Ùîñü ÿê ³ â³çüìå íà çóá äëÿ ãîäèòüñÿ – Òóò æå òå é ñïëþíå ãèäëèâî. Ñàìà ãîñïîäèíÿ òèì ÷àñîì Äåñü ó êóòêó íà òîð³øí³é ïîëîâ³ êóê³ëü ñïîæèâàëà. Âðåøò³ îçâàëàñü ì³ñüêà: “² ÿê öå òè çíîñèø, íåáîãî, Óðâèùà é çàðîñò³ ö³? ×è, áóâà, íå ãàäàºø äîâ³êó Íèä³òè òóò ³ íå â³äàòè, ùî òàêå âóëèö³, ëþäè? Ãàéäà! Äîâ³ðñÿ ìåí³! ßê æèâå – çíà÷èòü, ìàº ïîìåðòè Âñÿêå ñòâîð³ííÿ, âåëèêå é ìàëå. Íå ñóäèëîñü í³êîìó Ç ïàñòêè ò³º¿ âòåêòè. ² òîìó, äîðîãà, ïîêè ìîæíà, Õî÷ íàëþáóéìîñü æèòòÿì, ïàì’ÿòàþ÷è, ÿê éîãî ìàëî!” Ìèøà ñ³ëüñüêà íà òó ìîâó ì³ñüêî¿ àæ ðîòà ðîçêðèëà. Ïîò³ì, íà íîãè çìåòíóâøèñü, ìîòîðíî ìàéíóëà çà íåþ. Îñü ³ äð³áî÷óòü âîíè íàâïðîñòåöü, ùîá ó ïîðó âå÷³ðíþ Øóñíóòè ðàçîì äî ì³ñòà. Âæå é í³÷ ñâî¿ì çîðÿíèì âîçîì Ï³âíåáîñõèëó ïðîéøëà, ÿê âîíè îïèíèëèñü îáèäâ³ Íà÷å â ÿêîìóñü ïàëàö³. Íà ëîæàõ ñëîíîâî¿ êîñò³ Ïóðïóðîì ñÿþòü ì’ÿê³ ïîêðèâàëà, à òàì, òðîõè äàë³, Â êîøèêàõ, – ãîðè òàðåë³â íàñêèäàíî; äå íå ïîãëÿíåø – Âñþäè íåäî¿äêè âñÿê³ ñâÿòêîâî¿, âèäíî, âå÷åð³. Ãîñòþ ñ³ëüñüêó íà òå ñÿþ÷å ëîæå ÿê ñë³ä ïðèìîñòèâøè, Òàê óâèõàºòüñÿ ìèøà ì³ñüêà, õî÷ ôàðòóõ ¿é ï³äâ’ÿçóé: Íîñèòü çà ñòðàâîþ ñòðàâó é ñàìà, ÿê îòî ãîñïîäèíÿ, Ùî ïîäàº, òå é ëèçíå ÿçè÷êîì. À ñ³ëüñüêà íà áàãðÿíöþ Àæ ðîçëÿãëàñü ñîá³, ðàäà – ðàä³ñ³íüêà ò³é ïåðåì³í³, – Ïàíÿ, òà é ãîä³! Àæ òóò... ÿê íå ðèïíóòü äåñü ãîëîñíî äâåð³!

773

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ìèø³ ò³ – ñòð³ìãîëîâ ç ëîæà. Çàá³ãàëè, çàìåòóøèëèñü, Ëåäâå æèâ³ ç ïåðåëÿêó, ïî ò³ì âåëè÷åçí³ì ïîêîþ. Ùå æ ÿê ìèñëèâñüê³ ñîáàêè íå÷óâàíèé ãàâê³ò ç÷èíèëè Òàê, ùî ëóíà ðîçëÿãëàñü, – “Íó, í³! – ïðîïèùàëà ñåëÿíêà. – Íå ïî ìåí³ öå æèòòÿ! Ïðîùàâàé! Âîë³þ áåçïå÷íî Òàì, ó íîð³ ë³ñîâ³é, ñóõèé ñâ³é êóê³ëü äî¿äàòè!”

ÏÎÑËÀÍÍß ÊÍÈÃÀ ÏÅÐØÀ ÄÎ ÌÅÖÅÍÀÒÀ Òè, õòî ïî÷àòêîì áóâ ï³ñí³ ìî¿é, õòî é â³íöåì ¿¿ ñòàíå, Ðàäèø ìåí³. Ìåöåíàòå, ìåí³, õòî, ñâîº îäñï³âàâøè, Ñõîäèòü ç àðåíè, âåðíóòèñÿ çíîâ – òóäè æ, íà ò³ ãðèùà? Â³êîì ³ ðîçóìîì ÿ âæå íå òîé. Ãëàä³àòîð Âåÿí³é, Ìå÷ ñâ³é ó õðàì³ Ãåðàêëà ïîâ³ñèâøè, ñòàâ ñåëÿíèíîì, Ëèø áè íå çäàòèñü íà ìèë³ñòü þðáè êðàé äçâ³íêî¿ àðåíè. ×àñòî – ÿ äîáðå öå ÷óþ – ìåí³ õòîñü íàø³ïòóº: “Ãîä³! Âèïðÿæè â÷àñíî êîíÿ, ùî ñòàð³º, áî õàé ëèø ñï³òêíåòüñÿ – Òóò æå éîãî é çàñì³þòü, êîëè âàæêî ëîâèòèìå â³ääèõ”. Îñü ÷îìó, â³ðø³ é âåñåëîù³ âñ³ çàíåäáàâøè ñüîãîäí³, Â ³íøå ïîðèíóâ ÿ âåñü: êðàñè äîøóêóþñü, ïðàâäè, Äóìêó ïðè äóìö³ ñêëàäàþ, ùîá êîæíà áóëà ï³ä ðóêîþ. Ïåâíî, ñïèòàºø, êîãî ÿ íàñë³äóþ, õòî ì³é íàñòàâíèê? Çíàé æå: òàêîãî íåìà, íå ñêëàäàâ ÿ ïðèñÿãè í³êîìó. Çäàâøèñü íà âîëþ â³òð³â, òî òóäè, òî ñþäè çàâ³òàþ. Òî ÿ ó âèð³ æèòòÿ, ãðîìàäÿíñüê³é ÷åñíîò³ ñëóãóþ, Â³ðíèé, ñóâîðèé ïîáîðíèê ¿¿, òî íàðàç, ïîñëèçíóâøèñü, Çíîâó ñêî÷óñü äî ïîðàä Àð³ñò³ïïîâèõ: òàê õî÷ó æèòè, Ùîá ï³äêîðÿëèñÿ ðå÷³ ìåí³, à íå ÿ ¿ì êîðèâñÿ. Äîâãîþ í³÷ âèäàºòüñÿ äëÿ òèõ, êîãî çðàäèëà ìèëà. Äîâãèé äëÿ íàéìèòà äåíü, íåêâàïëèâ³ñòþ ð³ê äîøêóëÿº Ä³òÿì áåç áàòüêà ï³ä íàãëÿäîì ìàòåð³. Òàê ³ äëÿ ìåíå Ìëÿâî ñïëèâàº áåçðàä³ñíèé ÷àñ, ùî â³äñòðî÷óº é äîñ³ Ìð³þ ìîþ ³ ì³é çàäóì óçÿòèñü çà òå, ùî äîêîí÷å Çíàòè ïîâèíåí çàìîæíèé ³ âáîãèé, çà òå, ÷îãî, ïåâíî, Í³ ìîëîäèé, í³ ñòàðèé çàöóðàòè áåçêàðíî íå çìîæå. ß æ ì³ðêóâàííÿ ñâî¿ íà òàê³é îñü áóäóþ çàñàä³: Õàé ãîñòðîçîðèì òàêèì, ÿê Ë³íêåé, òè í³êîëè íå áóäåø, Ìàç³, îäíàê, íå öóðàéñü ³ êàïðàâèõ î÷åé íå çàíåäáóé. Õàé ç íåïîáîðíèì Ãë³êîíîì äîâ³êó òîá³ íå çð³âíÿòèñü,

774

Квінт Горацій Флакк Âñå æ íå äîçâîëü, ùîá òåáå ïîêðóòèëà âóçëàìè õ³ðàãðà. Õî÷ äî ÿêî¿ñü ìåòè äîòÿãíèñü, êîëè äàë³ íå ìîæåø. Ñêóï³ñòü, ñêàæ³ìî, é æàäîáà êèïèòü ó äóø³ òâî¿é õâîð³é – ª íà òå ðàäà: ðîçóìí³ ñëîâà é íàñòàíîâè, ÿêèìè Òè âãàìóâàâ áè ñâ³é á³ëü, ïîñòóïîâî äîëàþ÷è õâîð³ñòü. Ïóõíåø îä ïðàãíåííÿ ñëàâè – º êíèãà, ÿêó ïðî÷èòàâøè Òðè÷³, àëå áåç ïåðåäñóäó, òóò æå ïîëåãê³ñòü îä÷óºø. Çàçäð³ñíèé, ìëÿâèé, ïèÿê, çàá³ÿêà, ãóëüòÿé ³ ãí³âëèâèé – Æîäåí ³ç íèõ íå çäè÷àâ³â àæ òàê, ùî âæå è íå ðîçì’ÿêíå, Õàé ëèø îñâ³ò³ â³í âóõî ñâîº òåðïåëèâî íàñòàâèòü. Õèá óíèêàòè – òàêîæ º ÷åñíîòîþ; äóðîñò³ çáóòèñü – Ïåðøèé äî ìóäðîñò³ êðîê. À ÿêèõ òè çóñèëü äîêëàäàºø, Ùîá íå çàçíàòè íåâäà÷³ íà âèáîðàõ, ùîá íå çá³äí³òè! Âñå öå ïðèéìàºø çà ëèõî ñòðàøíå, íàé÷îðí³øå, òîìó-òî Ëàäåí çàãíàòè ñåáå, ùîá ëèøå íå ïîòðàïèòè â íüîãî: Ãåí àæ äî ²íä³¿ ì÷èø, çàïîâçÿòèé êóïåöü, ÷åðåç ñêåë³, ×åðåç ìîðÿ, êð³çü âîãîíü; â³ä óáîãîñò³ õî÷ íà êðàé ñâ³òó Ðàä áè âòåêòè, à êîëè á ðîçóìí³øîãî ðàç õî÷ ïîñëóõàâ – Òóò æå çàáóâ áè ïðî âñå, ÷îãî ïðàãíåø òåïåð íåðîçóìíî. Õòî ç òèõ áîðö³â, ùî ïî ñåëàõ çìàãàþòüñÿ, äåñü íà ðîçïóòò³, Õòî á ãîðäóâàâ îë³ìï³éñüêèì â³íêîì, êîëè á òðàïèëàñü ïåâíà Çìîãà é íàä³ÿ áåç ïîðîõó âçÿòè öåé äàð ³ áåç ïîòó? Çîëîòî êðàùå, í³æ ñð³áëî, â³ä çîëîòà êðàùà ÷åñíîòà. “Ãðîø³ – ïåðåäóñ³ì! Äîìàãàéòåñÿ æ ¿õ, ãðîìàäÿíè! Ïîò³ì øàíóéòå ÷åñíîòó!” – Â³ä ïåðøèõ ðÿä³â äî îñòàíí³õ Ðèíîê ãóäå; çà ñòàðèì ³ ìàëèé ö³ ñëîâà ïîâòîðÿº, Ëèø ðàõ³âíèöþ ñâîþ ÷åðåç ë³âå ïëå÷å ïåðåâ³ñèòü. Õàé êðàñíîìîâíèé òè, ÷åñíèé, ðîçóìíèé, àëå ÿê íå ìàºø Ð³âíî ÷îòèðèñòà òèñÿ÷ (øåñòè ÷è ñåìè ùå áðàêóº), – Áóäåø ïëåáåºì. À ä³òè â çàáàâ³: “ßêùî òè íå ñõèáèø, – Áóäåø âîëîäàðåì!” – êàæóòü. Ïðî öå ïàì’ÿòàé ïîâñÿê÷àñíî! ×èñòîþ ñîâ³ñòü ñâîþ çáåðåæè, íå ñõèëÿéñü äî ëèõîãî. Õòî æ ðîçóìí³øèé, ÷è Ðîñö³é â çàêîí³ ñâîºìó, ÷è ä³òè Â ï³ñåíüö³ ò³é, ùî âîëîäàðåì ðîáèòü òîãî, õòî íå õèáèòü, Â ï³ñí³, ÿêó ùå Êàì³ëëè ñï³âàëè ³ Êóð³¿ ìóæí³? Õòî æ òîá³ êðàùèé ïîðàäíèê: ÷è òîé, õòî îäíå ëèøå ïðàâèòü: “Ãðîø³ ñòÿãàé, ÿêùî âäàñòüñÿ, òî ÷åñíî, à í³ – òî ÿê ìîæåø!” (Áà÷, íà ñë³çëèâîãî Ïóï³ÿ äðàìè äèâèòèñü âàæëèâî 3 ïåðøîãî ðÿäó!), ÷è òîé, õòî ïîâ÷àº òåáå, ÿê ÷èíèòè Îï³ð Ôîðòóí³ ñàì³é, ÿê ó â³÷³ ¿é, ãîðä³é, ñì³ÿòèñü? Õàé áè ñïèòàâ ìåíå ðèìñüêèé íàðîä, ÷îìó íå òðèìàþñü Çâè÷íèõ äëÿ ðèìëÿí çàñàä, íå õîäæó ïîï³ä ïîðòèêè çâè÷í³, ×îì íå ñï³øó ÿ äî òîãî, ùî âñ³, íå òîãî é óíèêàþ, – ß â³äïîâ³ì, ÿê – òî õâîðîìó ëåâîâ³ ìîâèëà â áàéö³ Õèòðà ëèñèöÿ: “Òîìó ùî ñë³äè ìåíå íàäòî ëÿêàþòü:

775

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âñ³, áà÷, äî òåáå âåäóòü, à â³ä òåáå – í³ îäíîãî ñë³äó”. ßê ìåí³ éòè ³ çà êèì? Òè æ – ìîâ çâ³ð òîé áàãàòîãîëîâèé; Ò³ çáàãàòèòèñÿ â³äêóïîì õî÷óòü, à ò³, íàêóïèâøè ßáëóê òà ïðÿíèê³â, ëîâëÿòü âäîâèöü, ùî êëþþòü íà ïðèíàäó, ßê ³ âä³âö³â ãðîøîâèòèõ, ùîá ìàòè çàïåâíåíèé ñïàäîê. ²íø³ ç ëèõâè íåïîì³òíî æèð³þòü. Òî õàé óæå äáàº Êîæåí ³ç íèõ ïðî ñâîº. À âò³ì... õ³áà çäàòí³ ò³ ëþäè Õî÷ áè ãîäèíêó ìàëó íà ñòàë³ñòü ÿêóñü ñïðîìîãòèñÿ? “Äå ùå º â ñâ³ò³ ìèë³øà çàòîêà, í³æ ñîíÿ÷í³ Áàé¿,” – Ñêàæå áàãà÷ – ³ òå îçåðî, é ìîðå âæå ÷óþòü êâàïëèâó Ïðèñòðàñòü ãîñïîäàðÿ, ïîêè íîâà ÿêàñü ïðèìõà ðàïòîâî Íå çàáðåäå éîìó â ãîëîâó: “Çàâòðà ìåðù³é äî Òåàíó Ç êàéëàìè, êàìåíÿð³!” Êîëè â äîì³ º ëîæå ïîäðóæíº, Õâàëèòü æèòòÿ îäèíîêå; êîëè æ îäèíöåì íà ïîñòåë³ – Òóò æå ãîòîâ ïðèñÿãòè, ùî íàéêðàùå âåäåòüñÿ æîíàòèì. Îò ³ çâ’ÿæè ÷èìñü òàêîãî Ïðîòåÿ ç ì³íëèâèì îáëè÷÷ÿì! Íó à á³äíÿê? Òóò ïîñì³éñü: êîì³ð÷èíè ì³íÿº òà ë³æêà, Ëàçí³, öèðóëüí³; ó íàéìàí³ì ÷îâí³ òàê ñàìî íóäüãóº, ßê ³ ïðèìõëèâèé áàãà÷ íà ñâî¿é æå ïðîñòîð³é òðèðåì³. Îñü ÿ, ï³äñòðèæåíèé êðèâî, çóñòð³âñÿ òîá³ ïî äîðîç³ – Áóäåø ñì³ÿòèñü; àáî ç – ï³ä òóí³êè âîâíÿíî¿ â ìåíå Âèãëÿíå äðàíòÿ ÿêåñü, àáî òîãó íåð³âíî ï³äâ’ÿæó – Òåæ çàñì³ºøñÿ. À ùî, êîëè ðîçëàäîì ðîçóì ñòðàæäàº: Òî â³äêèäàº æàäàíå, òî ïðàãíå òîãî, ùî â³äêèíóâ; Òàê ³ âèðóº, íåçã³äíèé â óñüîìó ç æèòòºâèì ïîðÿäêîì. Çâîäèòü, ðóéíóº, ñï³øèòü çàîêðóãëèòè ÷îòèðèêóòíèê? Âæå íå ñì³ºøñÿ: “Íó é ùî òóò òàêîãî?” Ìîâëÿâ, òóò í³ ë³êàð, Í³ îï³êóí íå ïîòð³áåí, ÿêîãî äëÿ õâîðèõ, çâè÷àéíî, Ïðåòîð ó íàñ âèä³ëÿº. À òè, õî÷ ³ äáàºø ïðî ìåíå, Ãí³âîì äî äðóãà ïðîéíÿòèñü ãîòîâ ÷åðåç òå, ùî íåäáàëî Í³ãîòü îáð³æå ñîá³, õî÷ òîé äðóã ³ ïðèõèëüíèé, ³ ùèðèé. Ñëîâîì, õ³áà ùî Þï³òåðó – áàòüêó ìóäðåöü óñòóïàº: Â³ëüíèé, áàãàòèé, êðàñèâèé, øàíîâàíèé, ïåðøèé âîëîäàð, Íó é ïåðåâàæíî çäîðîâèé, ÿêáè æ òî íå íåæèòü íà íüîãî.

ÄÎ ÍÓÌ²Ö²ß Ùîá íå ëèøåíü îñÿãòè, à é óòðèìàòè ùàñòÿ – º ñïîñ³á, Ìàáóòü, ºäèíèé, Íóì³ö³þ: íå äèâóâàòèñü í³÷îìó. ª æ áî òàê³, ùî íà ñîíöå é ç³ðêè, é íà òå, ÿê ó ðîö³ Ïîðó íåñõèáíî çì³íÿº ïîðà, ñïîãëÿäàþòü ñïîê³éíî. Íó, à, ñêàæ³ì, íà áàãàòñòâà çåìí³, íà ñêàðáè, ùî äàëåêå Ìîðå àðàáàì äàðóº é ³íä³éöÿì, íà ò³ ãàëàñëèâ³ Ãðèùà, íà ëàñêó þðáè òà íà îïëåñêè ðèìñüêîãî ëþäó – ßê íàì äèâèòèñü? ßê³ ïî÷óòòÿ âèÿâëÿòè ïðè òîìó?

776

Квінт Горацій Флакк Òîé óñå ïðàãíå ìàéíà, öåé – òðåìòèòü íàä ìàéíîì, òà îáîº Ñòðàõ â³ä÷óâàþòü îäíàêîâèé: ¿õ íåâ³äîìå ëÿêàº, Áî æ íà äîðîç³ îáîì ìîæå ñòàòè ñë³ïà âèïàäêîâ³ñòü. Ðàä³ñíèé â³í ÷è â æóðá³, ñïîä³âàííÿì æèâå â³í ÷è ñòðàõîì – Íà÷å é ð³çíèö³ íåìà, áî æ îäíàêîâî âåñü ö³ïåí³º: Ç ãîðÿ – êîëè íå ùàñòèòü; â³ä óò³õè – êîëè ïîùàñòèëî. ×åñíîãî õàé íàçèâàþòü çëî÷èíöåì, ðîçóìíîãî – äóðíåì Ò³ëüêè çà òå, ùî â ñàì³é äîáðî÷åñíîñò³ ì³ðè íå çíàº. Éäè é ïîäèâëÿé òåïåð áðîíçó ÷è ìàðìóð ìèòö³â ñòàðîäàâí³õ, Áëèñê ñàìîöâ³ò³â ÷è ñð³áëî, ÷è øàò ïóðïóðîâèõ ñ³ÿííÿ, ×è êðàñíîìîâñòâîì ïèøàéñü ïåðåä íàòîâïîì òèñÿ÷îîêèì. Ðàíêîì íà Ôîðóì ñï³øè, à äîäîìó ï³ä í³÷ ïîâåðòàéñÿ, Ò³ëüêè á òîé âèñêî÷åíü Ìóò íà ïðèäàí³ì, äðóæèíèí³ì ïîë³ Á³ëüøîãî çáîðó íå ìàâ, áî òîä³ âæå á íå â³í òîá³ çàçäðèâ, À íàâïàêè: òè – éîìó (÷è æ íå ñîðîì?), íèæ÷îìó ðîäîì. Ùî á ó çåìë³ íå òà¿ëîñü, òå âèðèíå ç ÷àñîì äî ñîíöÿ; Ùî á íå áëèùàëî íà í³é – ï³äå âãëèá. ² äàðìà òåáå íèí³ Áà÷àòü Àãð³ïïîâ³ ïîðòèêè, Àïï³¿â øëÿõ òåáå çíàº, Âñå æ äîâåäåòüñÿ ï³òè, êóäè Íóìà é Àíê ïîäàëèñÿ. Ãîñòðó õâîðîáó ÿê ò³ëüêè â íèðêàõ àáî â áîö³ ïî÷óºø, – Ë³ê³â øóêàé. Õî÷åø æèòè ùàñëèâî (à õòî æ òî íå õî÷å?) – Øëÿõ òóò îäèí: äîáðî÷åñí³ñòü. Ïðÿìóé æå äî íå¿ çàâçÿòî, Ðîçêîøàì íàïåðåê³ð. Òà êîëè äîáðî÷åñí³ñòü äëÿ òåáå – Ñëîâî ïóñòå, à â ñâÿùåíí³ì ãàþ òè ïîì³òèâ ëèø äðîâà – Ãàâàí³, çíà÷èòü, ïèëüíóé, ùîá àç³éñüêèé òîâàð ïðèáóòêîâèé ²íøèì äî ðóê íå ïîòðàïèâ. Ç³á’ºø îòî òèñÿ÷ó êðóãëó, Ïîò³ì ùå äðóãó, ùå é òðåòþ, ÷åòâåðòîþ – âèâåðøèø êóïó. Ãðîø³ âñåâëàäí³ é äðóæèíó äàäóòü (íå áåç ïîñàãó, çâ³ñíî), Äðóç³â, äîâ³ð’ÿ, êðàñó é ðîäîâèò³ñòü. Òîãî, õòî ïðè ãðîøàõ, Íàâ³òü Âåíåðà âñëàâëÿº é Ïåéòî, êðàñíîìîâíà áîãèíÿ. Ìàº ðàá³â êàïïàäîêñüêèé âîëîäàð, òà ãðîøåé – áðàêóº. Òè æ íå íàñë³äóé éîãî! Ïîïðîõàëè ÿêîñü ó Ëóêóëëà Ñîòíþ ïëàù³â äëÿ òåàòðó ïîçè÷èòè. Òîé çäèâóâàâñÿ: “Ñîòíþ? Íàâðÿä ÷è çíàéäó. Òà ðîçãëÿíóñü ³ ñê³ëüêè âæå áóäå, Ñò³ëüêè é ïðèøëþ”. Íåçàáàðîì â³í ïèøå: “Ï’ÿòü òèñÿ÷ çíàéøëîñÿ. Îò ³ áåð³òü ñâîþ ñîòíþ ïëàù³â, à òî é âñ³ ïîâèíîñüòå”. Ùî æ áî òî, ñïðàâä³, çà ä³ì – áåç ðå÷åé, ïðî ÿê³ çàáóâàº Íàâ³òü ãîñïîäàð, õ³áà ùî çëîä³¿ ïðî íèõ ïàì’ÿòàþòü? Îòæå, ÿêùî ëèø ìàéíî òåáå ìîæå çðîáèòè ùàñëèâèì, – Ïåðøèé ñï³øè äî òèõ ñïðàâ ìàéíîâèõ, ïîâåðòàéñÿ – îñòàíí³ì. Íó, à ÿêùî òóò ³ ïî÷åñò³, é ëàñêà þðáè íåîáõ³äí³, – Íèí³ æ êóï³ìî ðàáà, ùîá ³ì’ÿ íàãàäàâ ÷àñ â³ä ÷àñó, Çë³âà øòîâõíóâøè ï³ä á³ê, ùîá øåïíóâ íàì, êîìó ç ïåðåõîæèõ Ðóêó ïîäàòè: “Òîé â òðèá³ Âåä³éñüê³é, à öåé – â Ôàá³àíñüê³é Ìàº âàãó: êîìó ë³êòîð³â äàñòü, à êîãî, íå çëþáèâøè,

777

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ç á³ëîãî êð³ñëà ç³ïõíå”. Òîãî áðàòîì íàçâè, òîãî – áàòüêîì, Ìèëî âñì³õàéñü; â³äïîâ³äíî äî â³êó ñïîð³äíþéñÿ ç êîæíèì. Òîé ëèø â îá³äàõ, ñêàæ³ìî, êîõàºòüñÿ, – çíà÷èòü, äî ñâ³òà Ãàéäà íà ðèáó; ì’ÿñöÿ çàìàíåòüñÿ – ìàéíåìî íà ëîâè. Òàê ³ Ãàðã³ë³é áóëî êð³çü çàëþäíåíèé Ôîðóì ðàíåíüêî Ñëóãàì âåë³â ïðîðèâàòèñÿ ç ñ³òüìè òà â’ÿçêàìè ðàòèù. Òóò æå, ó âñ³õ íà âèäó, êàáàíà (òà íå ç ëîâ³â, à ç ðèíêó) Çâ³ëüíà îäèí ç éîãî ìóë³â òÿãíóâ. Ïî îá³ä³ – íà êóï³ëü. Îò ³ çàáóäåì, ùî ëè÷èòü, ùî í³, äî öåð³ò³â ïîä³áí³, Ëþäó áåç ïðàâ, äî þðáè âåñëÿð³â íåïóòÿùèõ Óë³ññà, Ùî ïîçàáóëè ñâ³é êðàé, çàáîðîíåí³é çâàá³ ï³ääàâøèñü. Îòæå, ÿêùî áåç ëþáîâ³ é óò³õ, ÿê Ì³ìíåðì çàïåâíÿº, Æèòè íå âàðòî í³ äíÿ, òî øóêàé ñîá³ âò³õ ³ ëþáîâ³. Íó, íà âñå äîáðå. Áóâàé. Òà êîëè íà ùîñü êðàùå íàòðàïèø – Ðàäî é ìåí³ ñïîâ³ñòè. À òèì ÷àñîì – ³ öèì âäîâîëüíÿéñÿ.

ÄÎ ÑÂÎª¯ ÊÍÈÃÈ Ðâåøñÿ âæå, êíèæå÷êî, â ñâ³ò, ì³æ õàïëèâó þðáó, íà ïðèëàâêè: “Øâèäøå á äî Ñîñ³¿â! – ìð³ºø. – Îñü òàì ÿ îïðàâîþ çáëèñíó!” Ùî òîá³ çàêóòîê òîé, ò³ ïå÷àòêè, äëÿ ñêðîìíîãî ìèë³! Í³êîãî æ âàáèòè òóò, ³, ç³òõàþ÷è, ñëàâîþ ìàðèø, Õî÷ ³ íå òàê ÿ òåáå íàñòàâëÿâ. Òà âæå éäè êóäè õî÷åø. Ï³äåø, àëå âæå íå âåðíåøñÿ é áóäåø ñàìà íàð³êàòè, Ñêðèâäæåíà: “Ùî ÿ çðîáèëà, ÷îãî çàõîò³ëà, íåùàñíà!” Âì³é ³ çãîðíóòèñü, êîëè ïåðåñèòèòüñÿ òâ³é çàëèöÿëüíèê. Ëèø ìîëîäîþ (ÿêùî, ðîçãí³âèâøèñü, íå õèáëþ â ïðîðîöòâ³) Òè ÷àðóâàòèìåø Ðèì, òà ïîò³ì, êîëè ïðîñòîëþääÿ Ãóñòî çàñëèíèòü òåáå, – íåïîòð³áíà, æèâèòèìåø í³ìî Ì³ëü íåòÿìóùó, ÷è â Óò³êó, ìîæå, âòå÷åø, àáî â ïóòàõ Ãåí äî ²ëåðäè òåáå ïåðåøëþòü. Îñü òîä³ é ïîñì³ºòüñÿ Òîé, ùî íàâ÷àâ òåáå ìàðíî, íåìîâ ñåëÿíèí, ùî ç³ ñêåë³ Âïåðòîãî îñëèêà â ãí³â³ ç³ïõíóâ. Áî é ñïðàâä³ íå âàðòî Â ïîò³ ÷îëà ðÿòóâàòè òîãî, õòî ðÿòóíêó íå õî÷å. Âðåøò³ â ãëóõîìó ñåë³ ä³òëàõ³â ãàëàñëèâèõ ÷èòàòè Â÷èòèìåø òè ïî ñêëàäàõ, ïîêè ãåòü íå ñòðóõë³ºø íà ñòàð³ñòü. Òàì, ïðè ïîã³äíîìó äí³, êîëè äîñèòü òè ìàòèìåø ó÷í³â, Äåùî é ïðî ìåíå ñêàæè ¿ì: íàùàäîê íåçíàòíîãî ðîäó, Ñêðîìíå ãí³çäî ïåðåð³ñ ÿ êðèëîì, íåïîì³ðíå âåëèêèì. Îòæå, íàñê³ëüêè ïðèíèçèø ì³é ð³ä, íàñò³ëüêè é çâåëè÷èø Ìóæí³ñòü ìîþ. ß äåðæàâíèì ìóæàì ó ïîõîäàõ ³ âäîìà Áàæàíèì áóâ. Íåâèñîêèé íà çð³ñò, ïîñèâ³ëèé äî÷àñíî, Â ñîíöå çàêîõàíèé, ñõèëüíèé äî ãí³âó, ùî øâèäêî âëÿãàâñÿ. Ìîæå ñïèòàþòü ïðî â³ê ì³é, – ñêàæè ¿ì, ùî ñîðîê ÷åòâåðòèé Ãðóäåíü çóñòð³â ÿ ñàìå â òîé ð³ê, ÿê ó íàøîìó Ðèì³ Êîíñóëà Ëåï³äà âèáðàâ ñîá³ çà òîâàðèøà Ëîëë³é.

778

Квінт Горацій Флакк

ÏÐÎ ÏÎÅÒÈ×ÍÅ ÌÈÑÒÅÖÒÂÎ ÄÎ Ï²ÑÎÍ²Â Ùî, ÿêáè øèþ êîíÿ ç ãîëîâîþ ëþäèíè íàäóìàâ Ïåíçëåì ç’ºäíàòè ìàëÿð, ùå é ï³ð’ÿì áàðâèñòèì îä³òè Ò³ çâ³äóñþäè ïîçáèðàí³ êóñíèêè: çâåðõó îáëè÷÷ÿ Ãàðíî¿ æ³íêè, âíèçó æ – ïîäîáà ëóñêàòî¿ ðèáè, Õòî, íà öåé âèòâ³ð ïîãëÿíóâøè, ñì³õîì íå ïèðñíóâ áè, äðóç³? Â³ðòå, Ï³ñîíè: òî÷í³ñ³íüêî òàê âèãëÿäàòèìå é êíèãà, Äå í³áè â ìàðåíí³ õâîðîãî áóäóòü áåçëàäíî çðèíàòè Âñÿê³ äèâà, òàê ùî òàì íå ï³ä³éäå äî ö³ëîñò³ òâîðó Í³ ãîëîâà, í³ íîãà. – “Àëå æ ìàëÿðàì ³ ïîåòàì Äîçâ³ë ùå ç äàâí³õ ÷àñ³â íà äåðçàííÿ íå÷óâàí³ äàíî”. Çíàþ. ² ñàì íèì êîðèñòóþñü, íå áîðîíèòèìó é ³íøèì, Ëèø íå äëÿ òîãî, êàæó, ùîá ñóìèðíå ºäíàëîñÿ ç äèêèì, Ùîá ïàðóâàëèñÿ ç òèãðîì â³âöÿ, à ç ãàäþêîþ – ïòèöÿ. Òàê îò íå ðàç ïî ãó÷íîìó, áàãàòîíàä³éíîìó âñòóï³, Ëàòêó ÿñêðàâî – ÷åðâîíó ïðèøèþòü îäíó, ïîò³ì äðóãó, Íà÷åáòî çàé÷èêà ïóñòÿòü: îïèøóòü ä³áðîâó Ä³àíè, Â³âòàð ¿¿ ³ ñòðóìîê, ùî, çâèâàþ÷èñü, òàê ìàëüîâíè÷î Ëóãîì á³æèòü, àáî Ðåéí, àáî â íåá³ âîëîã³ì âåñåëêó. Âñå öå, îäíàê, íå íà ì³ñö³. Ñêàæ³ìî, ñóìí³ êèïàðèñè Äîáðå âäàþòüñÿ òîá³, òà äî ÷îãî âîíè, ÿêùî ÷óäîì Ñåðåä óëàìê³â ñóäíà âðÿòóâàâñü ãðîøîâèòèé çàìîâíèê? Çâ³äêè, íàïðèêëàä, öåé ãëå÷èê, ÿêùî òè äî àìôîðè áðàâñÿ? Âñå ìîæåø, îòæå, ðîáèòè, àáè ëèø ºäèíå òà ïðîñòå. Íå îäíîãî ç íàñ, ïîåò³â, î áàòüêó, é ñèíè éîãî ã³äí³, Ââîäèòü â îìàíó óÿâíà äîâåðøåí³ñòü: òåìíèì ðîáëþñÿ, Ïðàãíó÷è áóòè êîðîòêèì; òîé, äáàþ÷è ò³ëüêè ïðî ëåãê³ñòü, Ìëÿâèì ñòàº, öåé – íàäóòèì, ñèëêóþ÷èñü áóòè ïîâàæíèì. ²íøèé, ëÿêàþ÷èñü áóð³, – ïëàçóº âåñü ÷àñ, îáåðåæíèé. Õòî æ çàáàæàº ïðîñòå â ÷óäåðíàöüêîìó ñâ³òë³ ïîäàòè, Òîé êàáàíà ïðèìàëþº äî ð³÷êè, äåëüô³íà – äî ë³ñó. Âòå÷à â³ä õèáè – äî õèá æå âåäå, êîëè áðàêíå ìèñòåöòâà. Òàì, á³ëÿ øêîëè Åì³ë³ÿ, áóäü – ÿêèé ì³äíèê çóì³º Âèëèòè âì³ëî é õâèëÿñòå âîëîññÿ, ³ í³ãò³, îäíà÷å, Â ñóò³ ñàì³é â³í ñï³òêíåòüñÿ – òàêè: òèõ ÷àñòèí íå ç’ºäíàº Â ö³ë³ñòü îäíó. Çà ïåðî áåðó÷èñü, íå õîò³â áè ñêèäàòèñü ß íà òîãî ð³çüáÿðà, ÿê ³ âðîäó ñâîþ âèõâàëÿòè – Êó÷åð³, ïîëèñê î÷åé, – êîëè á í³ñ, íàïðèêëàä, êðèâèé áóâ. Îòæå, õòî ëèøå, – áåð³òüñÿ çà òå, ùî áóëî á âàì ïî ñèë³, Çâàæèâøè äîáðå, ùî âòðèìàþòü ïëå÷³, ï³ä ÷èì – ïîäàäóòüñÿ. Õòî â³äïîâ³äíèé ïðåäìåò ï³ä³áðàâ, òî âæå íåîäì³ííî Çíàéäå ïîòð³áí³ ñëîâà é óêëàäå ¿õ ó ñâ³òë³ì ïîðÿäêó.

779

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Áëèñê ³ ïðèíàäí³ñòü ïîðÿäêó òîãî (÷è ÿ ïîìèëÿþñü?) – Â ò³ì, ùîá äîðå÷íî ñêàçàòè òàêå, ùî ñàìå äî ðå÷³, ²íøå â³äêëàâøè äî ÷àñó. Îñü òàê ³ â îá³öÿíó ï³ñíþ Ñëîâî ïðè ñëîâ³ íèçàòè íàëåæèòü ³ ÷óéíî, é óâàæíî: Öå îñü â³äêèíå ïîåò, à òîìó îò – íàäàñòü ïåðåâàãó. Áóäå äîá³ðíèé òâ³é âèñë³â, ÿêùî çâè÷àéí³ñ³íüêå ñëîâî Áëèñíå â íåçâè÷í³ì çâ’ÿçêó, ìîâ íîâå: à ÿê ³íîä³ òðåáà Çì³ñò íåâ³äîìèõ ðå÷åé ³ìåíàìè íîâèìè ðîçêðèòè, Ñëîâî ñòâîðèòè, íåçíàíå Öåòåãàì, – õàé ìàþòü ïîåòè Ïðàâî íà òå, àëå ç íüîãî ðîçóìíî íåõàé êîðèñòàþòü. Ïðèéìóòüñÿ ò³ íîâîòâîðè, ÿêùî âîíè, çì³íåí³ òðîõè, Ç ãðåöüêî¿ ìîâè ïî÷åðïíóò³. Òå, ùî çóì³ëè çðîáèòè Ïëàâò ³ Öåö³ë³é, – ÷îìó á íå çðîáèëè Âåðã³ë³é ³ Âàð³é? ×èì ïðîâèíèâñÿ ³ ÿ, ùî â ì³ðó ñèë ñâî¿õ ñêðîìíèõ Ùîñü ïî – íîâîìó ñêàæó, êîëè ìîâó áàòüê³â áàãàòèëè, Òâîðÿ÷è íàçâè íîâ³, ùå â ìèíóëîìó – Åíí³é ç Êàòîíîì? Ìîæíà áóëî é ïîâ³ê áóäå ìîæíà, êàðáóþ÷è ñëîâî, Ì³òêó ñó÷àñíó íà í³ì â³äáèâàòè. Îòàê ó ïðèðîä³: Ð³ê ïðîìèíå – é ïåðâîëèñò îáë³òàº; ³ â ìîâ³ òàê ñàìî: Ñòàð³þòü ðàíí³ ñëîâà ïîñòóïîâî, íà ¿õíüîìó æ ì³ñö³, – ßê ³ âîíè êîëèñü, – êâ³òíóòü íîâ³ é íàáèðàþòüñÿ ñèëè. Ñìåðò³ ï³äëåãë³ ³ ìè, ³ âñå òå, ùî ñòâîðèëè ìè, ëþäè; Øòó÷íèé çàòîí, ÿêèé ñóäíà õîðîíèòü â³ä ïîäèõó áóð³ (Ïðàöÿ âëàäè÷íà!), ÷è áàãíà áåçïë³äí³, ïðèâèêë³ äî âåñåë, Ò³, ÿê³ ãîñòðèé ëåì³ø â³ä÷óâàþ÷è, íèí³ ãîäóþòü Ëþäí³ ì³ñòà, ÷è ð³êà, ùî ïîëÿì òå÷³ºþ ãðîçèëà, Çâåðíåíà â ð³÷èùå ³íøå, – çãèíóòü ñìåðòíèõ òâîð³ííÿ. Â³÷íî é ñëîâà íå áóâàþòü ó ò³é æå êðàñ³ òà ïîøàí³: Â³äãîìîí³ë³ âæå, – çíîâ îæèâàþòü, à ò³, ùî ñüîãîäí³, Ïèøí³, â óñ³õ íà óñòàõ, – çàí³ì³þòü, êîëè òîãî ñõî÷å Çâè÷àé, ÿêèé ³ îö³íêó, é çàêîíè ïðèïèñóº ìîâ³. Äðåâí³é Ãîìåð íàñ íàâ÷èâ, ÿêèì ðîçì³ðîì ï³ñíþ ñêëàäàòè Ïðî ëèõîë³òòÿ â³éíè, ïðî ä³ÿííÿ âëàäèê, ïîëêîâîäö³â. Ñïåðøó â íåð³âí³ì äâîâ³ðø³ çâó÷àâ ëèøå ñóì, àëå ïîò³ì Òàêîæ ³ íàïèñ – îá³òíèöþ ðîçì³ðîì òèì óêëàäàëè. Õòî æ áóâ òâîðöåì òèõ åëåã³é êîðîòêèõ – íå çíàºìî é äîñ³: Â÷åí³ âåäóòü ñóïåðå÷êè, àëå íå ïðèõîäÿòü äî çãîäè. Ãí³â Àðõ³ëîõîâ³ âèêóâàâ çáðîþ, ¿äê³ éîãî ÿìáè. Çãîäîì êîòóðíè é ñîêêè íèçüê³ öþ ñòîïó âïîäîáàëè, Çäàòíó ðîçìîâó âåñòè, ïîêðèâàþ÷è â ëþäí³ì òåàòð³ Ãîì³í þðáè, é ñïðîìîæíó ïðåäñòàâèòè æèâî ïîä³¿. Ë³ð³ æ – áîã³â ³ ãåðî¿â îñï³âóâàòü Ìóçà âåë³ëà, Ñëàâèòü êóëà÷íèõ á³éö³â, êîíÿ, ïåðåìîæíîãî â á³ãó, Ïðèñòðàñò³ ë³ò ìîëîäå÷èõ ³ â³ëüí³ñòü ïðè êåëèõó ï³íí³ì. Îòæå, ÿêùî ÿ íå ÷óþ òîí³â àí³ ¿õ ïåðåì³íè

780

Квінт Горацій Флакк Â òîìó ÷è ³íøîìó òâîð³, – ÷îìó òîä³ çâóñÿ ïîåòîì? ×è, íåçíàííÿ ïî – äóðíîìó ñîðîìëÿ÷èñü, ìàþ íå â÷èòèñü? ßê äî ðå÷åé êîìåä³éíèõ òðàã³÷íèé â³ðø íå ï³äõîäèòü, Òàê ³ Ô³ºñò³â áåíêåò íå ãîäèëîñÿ á íàì çîáðàæàòè Ìîâîþ áåñ³ä áóäåííèõ, ï³äõîæîþ á³ëüøå äëÿ æàðò³â. Õàé æå êîæíà öÿ ð³÷ ìàº ì³ñöå ñâîº, ¿é íàëåæíå. Ïðàâäà, é êîìåä³ÿ ³íîä³ ãîëîñ ï³äíîñèòü, íàïðèêëàä, Ãó÷íî ëàéêè âèâåðãàº Õðåìåñ, ïåðåïîâíåíèé ãí³âîì. Òàê ³ â òðàãåä³¿ ÷àñòî Ïåëåé àáî Òåëåô, ñêàæ³ìî, Âáîã³ âèãíàíö³, ïî – ïðîñòîìó, ùèðî æàë³ âèëèâàþòü, Íå â äîâæåëåçíèõ ³ ïèøíèõ ñëîâàõ, êîëè õî÷óòü òîðêíóòè Ñêàðãàìè òèìè ñåðöÿ ãëÿäà÷³â, äîñÿãòè ñïî÷óâàííÿ. Ìàëî, ùîá â³ðø áóâ êðàñèâèé: íåõàé ³ ñîëîäêèé â³í áóäå, Õàé ãëÿäà÷à êóäè õî÷å âåäå, éîãî äóõ ïîëîíèâøè. ßê ³ ïðè ò³ì, õòî ñì³ºòüñÿ ÷è ïëà÷å, é ó íàñ ìèìîâîë³ – Ñì³õ àáî ïëà÷ íà ëèö³: ÿêùî ³íøèõ ðîç÷óëèòè õî÷åø – Ñàì ñòðàæäàé íàïåðåä, îñü òîä³ – òî, Ïåëåé òè ÷è Òåëåô, Ãëÿíó ÿ ç áîëåì íà òåáå; êîëè æ ãîâîðèòèìåø áóäü – ÿê – Òî çàäð³ìàþ àáî ïîñì³þñü. Äî ñóìíîãî îáëè÷÷ÿ – Ñëîâî ï³äõîäèòü ñóìíå, äî ñåðäèòîãî – ãí³âíå: ïîâàæíèì – Ëè÷èòü ³ ñëîâî ïîâàæíå, ãðàéëèâèì – ëåãêå, áî ïðèðîäà Ñïåðøó â äóø³ âèêëèêàº ó íàñ ïåðåì³íàìè äîë³ Íàñòðî¿ ð³çí³: òî ò³øèòü, òî âðàç ïîðèâàº äî ãí³âó, Òî äî çåìë³ ïðèáèâàº ³ òóãîþ ñòèñêóº ãîðëî; Ïîò³ì – ³ ñëîâîì ïîÿñíþº âæå ò³ ïîðèâè äóøåâí³. Íó, à ÿê íàñòð³é îäèí, à ñëîâà íà óñòàõ ïðîòèëåæí³ – Ñöåíó òàêó çàñì³º óâåñü ëþä – ³ ï³øèé, ³ âåðøíèê. ª æ áî ð³çíèöÿ, õòî ìîâèòü – ÷è Äàâ, ÷è ï³âáîã, ÷è ðîçâàæíèé Ñèâîãîëîâèé ä³äóñü, ÷è þíàê çàïàëüíèé, ÷è òî âëàäíà Ìàòè ñ³ì’¿, ÷è òóðáîòëèâà íÿíüêà, ÷è òîé, õòî ïîñò³éíî Â ìàíäðàõ – áóâàëèé êóïåöü, ÷è ð³ëüíèê íà çåëåíîìó ïîë³, ×è àññ³ð³ºöü, ÷è êîëõ, ô³âàíåöü, ÷è Àðãîñó æèòåëü. Â³ðíèé ïåðåêàçó áóäü àáî ñàì â³äïîâ³äíî äî ïðàâäè Ùîñü îïèøè. Êîëè ïðî Àõ³ëëà â ñëàâ³ íàéâèù³é Ìîâó âåäåø – õàé áóäå â³í áóéíèé, ñóâîðèé, ãí³âëèâèé, Õàé â³äêèäàº çàêîí ³ ìå÷åì õàé íà âñå ïîñÿãàº. Õàé íåïîê³ðëèâà áóäå Ìåäåÿ, ²íî – ïëà÷ëèâà, ²î – áëóêà÷êà, òóæëèâèé – Îðåñò, ²êñ³îí – â³ðîëîìíèé. Òâîðÿ÷è ïîñòàòü äëÿ ñöåíè íåçíàíó ùå, âëàñíó, ñòàðàéñÿ, Ùîá â³ä ïî÷àòêó âîíà é äî ê³íöÿ ìàëà ö³ë³ñíó âäà÷ó, ¯é ëèø îäí³é ïðèòàìàííó ³ ¿é â³äïîâ³äíó. Îäíà÷å, Âàæêî ñêàçàòè ïî – ñâîºìó òå, ùî º ñï³ëüíèì íàáóòêîì: Ëåãøå Òðîÿíñüêó â³éíó çîáðàçèòè íà ñöåí³ òåàòðó, Í³æ îñï³âàòè òàêå, ùî íà äóìö³ é óñòàõ íå áóëî ùå. Çíàíèé ïîâñþäíî ïåðåêàç òîä³ íàçèâàé ñïðàâåäëèâî

781

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âëàñíèì òâîð³ííÿì, êîëè çà òå êîëî, âòîðîâàíå òóïî, Âèéòè çóì³ºø ³ ñëîâî â ñëîâî òîâêòè ïåðåñòàíåø, Ìîâ äð³á’ÿçêîâèé òîâìà÷, ³ êîëè, çà çðàçîê ùîñü óçÿâøè, Â í³ì íå çàãðóçíåø, çàêîíàìè òâîðó ÷è ñîðîìîì ñêóòèé. Âðåøò³, ÿêùî íå ïî÷íåø, ÿê ïîåò ê³êë³÷íèé êîëèñü – òî: “Ñï³â ïî÷èíàþ ïðî äîëþ Ïð³àìà é â³éíó ñëàâíîçâ³ñíó”. Ùî ñîòâîðèòè á â³í ìóñèâ, ùîá çà÷èí òàêèé îïðàâäàòè? Ãîðè â ïîëîãàõ âàæêèõ, à ðîäèòüñÿ... ìèøêà ìàëåíüêà. ²íøà ð³÷ – òîé, ùî çóñèëü í³êîëè íàìàðíî íå òðàòèòü: “Ìóçî, ïðîñëàâ òîãî ìóæà, ÿêèé ï³ñëÿ ñêîðåííÿ Òðî¿ Çâè÷à¿â ñò³ëüêè ï³çíàâ ³ ì³ñò ÷óæîçåìíèõ ïîáà÷èâ”. Â³í-áî íå ç ïëîìåíþ äèì, à ç äèìó ïëîì³íü ÿñêðàâèé Õî÷å äîáóòè, ùîá äèâí³ äèâà ç òîãî ñÿéâà çðèíàëè: ² Àíò³ôàò, ³ öèêëîï Ïîë³ôåì, ³ ç Õàð³áäîþ Ñö³ëëà. Ïðî ïîâîðîò Ä³îìåäà òàêèé íå ïî÷íå ïîâ³äàòè Â³ä Ìåëåàãðà êîí÷èíè, ïðî Òðîþ – â³ä Çåâñà ³ Ëåäè; Çàâæäè äî ä³ëà ñï³øèòü, ÷èòà÷à ïîðèâàº ç ñîáîþ Â ãóùó ïîä³é, íà÷å á òîé óæå çíàº ïðî íèõ, à âñå ³íøå, ×èì íå íàä³ºòüñÿ áëèñíóòè, – ëèøèòü; îñü òàê ³ ñíóº â³í Âèãàäêè ò³, íåïðàâäèâå ñïë³òàþ÷è âì³ëî ç ïðàâäèâèì, Ùîá ïî÷àòêîâå ç ñåðåäí³ì, ñåðåäíº – ç ê³íöåâèì â’ÿçàëîñü. Ñëóõàé, ÷îãî âèìàãàºì â³ä òåáå ³ ÿ, ³ íàðîä ì³é. Îòæå, ÿêùî òîá³ éäåòüñÿ ïðî òå, ùîá ãëÿäà÷ íå ïîêèíóâ Ì³ñöÿ ñâîãî é, ïî÷óâøè: “Ïëåù³òü!” – çàïëåñêàâ ó äîëîí³, Ìóñèø ï³äì³òèòè ðèñè, âëàñòèâ³ äëÿ êîæíîãî â³êó, Æèâî ìàëþþ÷è âäà÷³ âñ³ëÿê³, ì³íëèâ³ ç ðîêàìè: Õëîï÷èê, ÿêèé âæå íàâ÷èâñü ãîâîðèòè é íîãîþ âæå ïåâíî Á’º ïî çåìë³, äî îäíîë³òê³â òÿãíåòüñÿ âñå: òî ïóñòóº, Òî âæå íàäóâñÿ, òî çíîâ óñì³õíóâñü – ùîõâèëèíè â³í ³íøèé. Õëîïåöü ï³ä ïåðøèì ïóøêîì, â³ä îï³êè çâ³ëüíèâøèñü íàðåøò³, Ðâåòüñÿ äî êîíåé, ñîáàê ³ äî ãðèù íà çåëåíîìó ïîë³, Ì’ÿêíå äî çëà, íà÷å â³ñê, íå ï³ääàñòüñÿ æ – ðàä³ ðîçóìí³é, Êîðèñòü ÿêóñü îñÿãíóòè ë³íèòüñÿ, ðîçòðèíüêóº ãðîø³, Ãîðäèé, ïàëêèé, àëå òå, ùî ïîëþáèòü, – ñï³øèòü ðîçëþáèòè. Çð³ëèé ìóæ, íàâïàêè, – ïðî ìàéíî, ïðî ïî÷åñò³ äáàº, Äðóç³â ïîòð³áíèõ ñîá³ çàâåäå é îìèíàº ðîçâàæíî Òå, ùî ïîòîìó, êîëè á çàõîò³â, óæå âàæêî çì³íèòè. Âêîëî ñòàðîãî – òóðáîòè îäí³, ÷è òîìó, ùî íå ñì³º Íàâ³òü òîðêíóòèñü òîãî, ùî ç³áðàâ, ÷è òîìó, ùî êåðóº Âñ³ì ÿêîñü õîëîäíî é ìëÿâî, ãàäàº ùå äîâãî ïîæèòè, Çàâæäè âàãàºòüñÿ, â³÷íî áóð÷èòü, íàð³êàº íà äîëþ, Õâàëèòü ìèíóë³ ÷àñè, äí³ äèòèíñòâà ñâîãî, ìîëîäèõ æå – Ëàº íà êîæíîìó êðîö³, íàñòàâíèê, ñóääÿ ¿õ ñóâîðèé. Äîñèòü äîáðà íàì íåñóòü ³ç ñîáîþ ðîêè, ùî ïðèõîäÿòü, Äîñèòü éîãî é çàáèðàþòü, ìèíàþ÷è. Òîæ þíàêîâ³

782

Квінт Горацій Флакк Ðîë³ ñòàðîãî íå éäóòü, à õëîï÷èí³ – äîçð³ëîãî ìóæà. Ìåæ³ é ìîæëèâîñò³ â³êó ñâîãî òðåáà êîæíîìó çíàòè. Ä³þ îïèñóþòü ñëîâîì àáî çîáðàæàþòü íà ñöåí³. Òå, ùî ñïðèéìàºòüñÿ âóõîì, ïîâ³ëüí³øå é ñëàáøå õâèëþº, Í³æ î÷åâèäíå, ïîáà÷åíå, òå, ùî ãëÿäà÷ ïåðåéìàº Áåç ïîñåðåäíèêà, ñàì. Òà º ðå÷³, ÿêèì â³äáóâàòèñü Êðàùå çà ñöåíîþ; òàì ³ çàëèø ¿õ, óñóíü ò³ ïîä³¿ Ç-ïåðåä î÷åé, à âêëàäè ¿õ ìàéñòåðíî â óñòà î÷åâèäöÿ: Õàé íå âáèâàº Ìåäåÿ ä³òåé íà âèäó, ïåðåä ëþäîì, Ì’ÿñà ëþäñüêîãî Àòðåé – ëèõîä³é õàé íå âàðèòü íà ñöåí³, Êàäì õàé ïðèëþäíî íå ðîáèòüñÿ çì³ºì, à ïòèöåþ – Ïðîêíà. Õî÷ ³ ïîêàæåø òàêå – íå ïîâ³ðþ ùå é êðèâî âñì³õíóñÿ. Êîæíà âèñòàâà ïîâèííà âêëþ÷àòè í³ á³ëüøå, í³ ìåíøå – Ð³âíî ï’ÿòü ä³é, êîëè çè÷èø íå ðàç ¿é ïîáà÷èòè ñöåíó. Õàé ïîÿâëÿºòüñÿ áîã ëèø äëÿ ã³äíî¿ áîãà ðîçâ’ÿçêè, Õàé íå ñï³øèòü ³ ÷åòâåðòà îñîáà â ðîçìîâó âòðó÷àòèñü. Õîð, ÿê ³ òîé âèêîíàâåöü, õàé ðîë³ ñâîº¿ ïèëüíóº: Õàé â³í ñï³âàº â ïåðåðâ³ ì³æ ä³ÿìè, òå, ùî ñï³âçâó÷íå Çì³ñòîâ³ ö³ëîãî òâîðó, ùî çàäóì éîãî ðîçêðèâàº; Õàé äîáðî÷åñíèì ñïðèÿº, äàº ¿ì ïîðàäè ïðèõèëüíî, Ñòðèìóº ãí³âíîãî øàë, à òðèâîæíîìó – ñïîê³é äàðóº; Õîð íåõàé õâàëèòü êîðîòêèé îá³ä, ïðàâîñóääÿ ö³ëþùå, Ìóäð³ çàêîíè ³ ìèðíå æèòòÿ ïðè â³ä÷èíåíèõ áðàìàõ, Â³í òàºìíèö³ íåõàé áåðåæå ³ áåçñìåðòíèõ áëàãàº, Ùîá íåùàñëèâèì Ôîðòóíà ñïðèÿëà, ïîêèíóâøè ãîðäèõ. Ôëåéòà êîëèñü íå áóëà ùå, ÿê íèí³, îêîâàíà ì³ääþ, Ð³âíÿ òðóá³, – ëèø ïðîñòà é òîíêà, ç ê³ëüêîìà ëèø ä³ðêàìè, Ñêðîìíà ïîäðóãà õîðó, ùî ï³ñí³ éîãî âòîðóâàëà, Ãîëîñ äîíîñÿ÷è ñâ³é äî ðÿä³â, íà òîé ÷àñ íå÷èñëåííèõ, Äå ãëÿäà÷³ çàñ³äàëè (¿õ òåæ áóëî ëåãêî çë³÷èòè) – Ñêðîìíèé ³ ÷åñíèé ùå ëþä, øàíóâàëüíèê çâè÷à¿â äîáðèõ. Ïîò³ì, êîëè ïåðåìîæåöü ïîøèðèâ ñâî¿ âîëîä³ííÿ, Ìóðîì ïðîñòîð³ ì³ñòà îòî÷èâ, êîëè â ñâÿòî áåçïå÷íî Ç ñàìîãî ðàíêó âèíîì äîãîæäàâ îõîðîíöåâ³-áîãó, – Â³ëüí³ñòü òîä³ çàáóÿëà â ëàäàõ, ÿê ³ â ðîçì³ðàõ â³ðø³â. Ùî â íèõ óòÿìèòè ì³ã òîé ãëÿäà÷–ñåëÿíèí, ùî ïðè ñâÿò³ Ì³æ ãîðîäÿí ñîá³ ñ³â, îãðóá³ëèé â ãóðò³ òîíêîøê³ðèõ? Òàê-òî ìèñòåöòâî, ùî ïðîñòèì áóëî, ïîñòóïîâî ï³çíàëî Ïèøí³ñòü ³ ðóõ, – ³ ôëåéòèñò ïîâîë³ê ñâî¿ øàòè ïî ñöåí³, Òàê ³ ñóâîðà ñòðóíà çàçâó÷àëà â íîâîìó ñï³âçâó÷÷³. Âðåøò³, é âèìîâí³ñòü òîãî äîñÿãëà, ùî ÷³òêèé êîëèñü âèñë³â, Äóõîì ïðîðî÷èì íàïîâíèâøèñü, òàê óæå ïîò³ì óñêëàäíèâñü, Òàê íàáóáíÿâ³â, ùî é õîð çàñï³âàâ, ÿê îðàêóë äåëüô³éñüêèé. Õòî æ, óêëàäàþ÷è â³ðø³ òðàã³÷í³, êîçëà äîìàãàâñÿ, Ñêîðî é ñàòèð³â ñ³ëüñüêèõ îãîëèâ, ïðè ïîâàæíîìó òâîð³

783

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ì³ñöå äëÿ ãðóáîãî æàðòó çíàéøîâøè, ùîá ëèø çàìàíèòè ×èìîñü íîâèì ãëÿäà÷à, ÿêèé, áîãà âëàñêàâèâøè äîìà, Âèõèëèâ ÷àðî÷êó é äàâ ñîá³ âîëþ ïðè äíèí³ ñâÿòêîâ³é. Ïðàâäà, é ñàòèð³â, îòèõ ñì³õóí³â áàëàêó÷èõ, ãîäèòüñÿ Òàê çîáðàæàòè ³ òàê ï³äì³íÿòè æàðòàìè ïðàâäó, Ùîá îï³ñëÿ ÿêèéñü áîã ÷è ãåðîé, ùî íåäàâíî íà ñöåí³ Â çîëîò³ é ïóðïóð³ ñÿÿâ, ó òåìíó íîðó íå ñêîòèâñÿ, Ìîâè íèçüêî¿ óæèâøè àáî â³ä çåìë³ â³ä³ðâàâøèñü, Ùîá íå øèðÿâ ó ïîðîæíÿâ³, ëîâëÿ÷è âñÿê³ ìàðíèö³. Íå äëÿ òðàãåä³¿ â³ðø³ ëåãê³, áàëà÷êè ¿é íå ëè÷àòü: Íà÷å ìàòðîíà, ùî ñâÿòî âøàíîâóº òàíöåì îáðÿäíèì, Ñêðîìíî âîíà ïðîìàéíå ì³æ ðÿäàìè çóõâàëèõ ñàòèð³â. ß æ, áåðó÷èñü äî ñàòèðîâèõ äðàì, íå âæèâàâ áè, Ï³ñîíè, Ëèø íàéáóäåíí³øèõ ñë³â, íå íàñò³ëüêè á ÿ ñòåð ³ç òðàãåä³é Áàðâè, âëàñòèâ³ äëÿ íèõ, ùîá íå ìîæíà áóëî â³äð³çíèòè, Õòî ïðîìîâëÿº – Äàâ, ÷è Ï³ô³ÿ, çëîä³éêà õèòðà, Òà, ùî â Ñ³ìîíà òàê ñïðèòíî òàëàíò ïîòÿãëà, ÷è âåñåëèé Äîáðèé Ñ³ëåí, îï³êóí Ä³îí³ñà, éîãî âèõîâàòåëü. Ðå÷³ â³äîì³ ÿ òàê îñï³âàâ áè, ùî êîæåí áè âçÿâñÿ Ñêëàñòè é ñîá³ ùîñü ïîä³áíå, ëåãêå, àëå íàäàðåìíî Ïîòîì ñïëèâàâ áè: òàêó ìàº ñèëó çâ’ÿçîê ³ ïîðÿäîê, Òàê íàáèðàº âàãè çàïîçè÷åíå ç áåñ³äè ñëîâî. Ôàâíàì, ùî ç ë³ñó ïðèéøëè, ÿê íà ìåíå, ñë³ä óíèêàòè Çâè÷îê ³ ñë³â òèõ ëþäåé, ùî çðîñòàëè íà âóëèöÿõ ì³ñòà – Òî çâåñåëÿþ÷è â³ðøåì ñåáå, äçâ³íêèì, ñîëîäêàâèì, Òî íà âñå ãîðëî ãîðëàþ÷è ãðóá³ ï³ñí³ ñîðîì³öüê³: Íå äî ñìàêó öå òîìó, â êîãî ð³ä ³ ê³íü, ³ ìàéíî º, Â³í-áî íå ñõâàëèòü ïîåòà çà òå, ÷èì çàõîïëåíèé ³íøèé – Òîé, õòî ëóçàº ãîð³õè é ãîðîõ çà ñòîëîì óìèíàº. Äîâãèé ñêëàä ï³ñëÿ ñêëàäó êîðîòêîãî òâîðÿòü óêóï³ ßìá, ëåãêîá³æíó ñòîïó, ÿêà ðîçðîñëàñÿ ïîòîêó Â òðèìåòð ÿìá³÷íèé, äå ÷óºìî ø³ñòü ðèòì³÷íèõ óäàð³â. Ñïåðøó â³í áóâ îäíîð³äíèé, àëå îï³ñëÿ, ùîá äëÿ ñëóõó Äåùî ïîâ³ëüí³øèì áóòè, âàãîì³øèì, – áàòüê³âñüêèì ïðàâîì Ì³ðí³ ñïîíäå¿ äî ñåáå ïðèéíÿâ òåðïåëèâî é ãîñòèííî, Ëèø íå íàñò³ëüêè, ùîá ¿ì óñòóïèòè ïî-äðóæíüîìó ì³ñöå Äðóãå ÷è íàâ³òü ÷åòâåðòå. Ó òðèìåòðàõ Àêö³ÿ ñëàâíèõ Ð³äêî íåçì³øàí³ ÿìáè çâó÷àòü; àëå é Åíí³ÿ òðèìåòð Ñöåíó àæ ãíå ñâî¿ì êðîêîì âàæêèì ÷è òîìó, ùî ïîñï³øíî, Íàäòî íåäáàëî êóâàâ éîãî â³í, ÷è òîìó, ùî çàìàëî Âèâ÷èâ çàêîíè ìèñòåöòâà, ùî òåæ íåàáèÿêèé îãð³õ. Ïðàâäà, íå êîæåí â³äðàçó ïî÷óº íåïðàâèëüí³ñòü â³ðøà. Çâ³äñè é òà â³ëüí³ñòü, í³÷èì íå îïðàâäàíà, ðèìñüêèõ ïîåò³â. ×è, êîðèñòóþ÷èñü íåþ, ÿ ìàâ áè ÿê-íåáóäü ïèñàòè, Ìàâ áè âò³øàòèñÿ òèì, ùî ìî¿ ïîìèëêè î÷åâèäí³

784

Квінт Горацій Флакк Ñïðèéìå ïîáëàæëèâî êîæåí? Ìîæëèâî, óíèêíó äîêîðó, Ñëàâè æ – íå çàñëóæó. Íà ãðåöüêèõ ïîåò³â ð³âíÿéòåñü, ¯õ ïåðå÷èòóéòå âäåíü ³ âíî÷³, íå ñêëåïëÿþ÷è îêà! Ïðàä³äè âàø³ é ó Ïëàâòà õâàëèëè äîòåïè é ðèòìè, ¯õ çà çðàçîê áåðó÷è òåðïåëèâî, – íå áóäó êàçàòè, Ïðîñòî ç ãëóïîòè, – ÿêùî ìè ñïðîìîæí³ ÿñíî â³ä÷óòè, Äå íåîòåñàíèé æàðò, à äå äîòåï òîíêèé, ³ ï³çíàòè Â³ðø áåçäîãàííèé íà ñëóõ àáî âèñòóêàòü ïàëüöåì òîé ðîçì³ð. Êàæóòü, ùî âïåðøå ïî÷àâ ùå íå÷óâàíó ï³ñíþ òðàã³÷íó Òåñï³ñ, ÿêèé íà êîëåñàõ âîçèâ ñâî¿ òâîðè–âèñòàâè; Õòî æ âèñòóïàâ, òîé îñàäêîì âèíà ÷åðâîíèâ ñîá³ ëèöÿ. Ïîò³ì Åñõ³ë ³ ïëàù³ çàïðîâàäèâ, ³ ìàñêè, ³ ñöåíó, Çáèòó ³ç ñêðîìíèõ äîùîê, ³ ñëîâîì âèñîêèì îçáðî¿â Òèõ, ùî ñï³âàëè íà í³é, ³ êîòóðíè âåë³â ¿ì îçóòè. Çãîäîì çàáëèñëà é êîìåä³ÿ äàâíÿ â óñ³é ñâî¿é ñëàâ³. Ëèø ïåðåéøëà âîíà ìåæ³ ïðèñòîéíîãî; ãðóáó çóõâàë³ñòü Ìóñèâ çàêîí óñìèðèòè, é çàòèõ íà ï³âñëîâ³ ãàíåáíî Õîð, áî íå ìàâ óæå ïðàâà çëîñëîâèòè â³ëüíî é áåçêàðíî. Â êîæíîìó ðîä³ äîêëàâøè çóñèëü ñâî¿õ, íàø³ ïîåòè ×è íå íàéá³ëüøå ïðîñëàâèëèñü òàì, äå ïîêèíóëè ñì³ëî Ñòåæêó, âòîðîâàíó ãðåêàìè, ùîá çîáðàçèòè íà ñöåí³ Ñïðàâè äîìàøí³, ñâî¿, ïðåòåêñòè é òîãàòè ñòâîðèâøè. Ëàö³é ³ ìîâîþ áëèñíóòè á ì³ã, ÿê áëèùèòü ïåðåìîæíî Äîáëåñíà çáðîÿ éîãî, êîëè á êîæåí ³ç íàøèõ ïîåò³â Áóâ òåðïåëèâèé ó ïðàö³, òî÷èâ ³ âèãëàäæóâàâ ñëîâî. Âè æ, î íàùàäêè Ïîìï³ë³ÿ, ãåòü áåç âàãàííÿ â³äêèíüòå Â³ðø³, ÿêèõ íå òîðêàâñÿ ð³çåöü, ÿêèõ áè â³í äîâãî Íå øë³ôóâàâ, ùîá ³ í³ãîòü íå âèÿâèâ æîäíèõ çàçóáëèí. Çíàþ÷è, ùî Äåìîêð³ò íå íàóêó òÿæêó, à íàòõíåííÿ Á³ëüøå ö³íèâ, à çíà÷èòü, ³ ñòåæêó òâåðåçèì ïîåòàì Íà Ãåë³êîí ïåðåêðèâ, – íå îäèí óæå é â ëàçíþ íå õîäèòü, Ëþáèòü â³äëþäí³ ì³ñöÿ, â³äïóñêàº ³ áîðîäó, é í³ãò³, Í³áè íàáóäå òèì ñëàâè ïîåòà, ÿêùî ãîëÿðåâ³ Æîäíîãî ðàçó â æèòò³ ãîëîâè íå äîâ³ðèòü ñâîº¿, Õî÷ íå ïîâåðíå ¿é ðîçóìó é òðüîõ Àíò³ê³ð ÷åìåðèöÿ. Íàùî ÿ, äóðåíü, ñåáå î÷èùàþ â³ä æîâ÷³ ï³ä âåñíó? Õòî á äîð³âíÿâ ìåí³ â³ðøåì, ÿêáè íå âæèâàâ ÿ òèõ ë³ê³â? Íó, àëå õàé òàì! Áóäó âæå êðàùå áðóñêîì, ùî ñîáîþ Ãîñòðèòü çàë³çî, à ñàì ³ òóïèé, ³ íå âð³æå í³÷îãî. Îòæå, íå òâîðÿ÷è ñàì, ÿ òèõ, ÿê³ òâîðÿòü, ïîâ÷àþ, Â ÷³ì ¿õ îáîâ’ÿçîê, ñèëà, ùî æèâèòü ¿õ, ùî íàäèõàº, Ùî ¿ì íà êîðèñòü, ùî í³, äå â³ðíèé ¿ì øëÿõ, à äå õèáíèé. Ò³ëüêè â çíàíí³ – äæåðåëî é çàïîðóêà ñïðàâæíüîãî â³ðøà. Ð³÷ óñ³ëÿêó çáàãíåø, äî Ñîêðàòîâèõ êíèã çàçèðíóâøè, Íó, à êîëè âæå çáàãíåø, òî é ñëîâà ìèìîâîë³ íàäëèíóòü.

785

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Õòî çðîçóì³â ñâ³é îáîâ’ÿçîê ïåðåä â³ò÷èçíîþ, äðóãîì, ×óº íàëåæíó ëþáîâ äî áàòüêà, äî áðàòà, äî ãîñòÿ, Çíàº, ó ÷îìó òóðáîòè ñóää³, ñåíàòó é äëÿ ÷îãî Âëàäó âîæäåâ³ äàëè, – òîé íàïåâíî âæå êîæí³é îñîá³ Áàðâ òàêèõ äîáåðå, ùî ñàìå ¿é ïðèòàìàíí³. Õàé çà æèòòÿì íàñë³äóâà÷ ïèëüíî ïðîñòåæóº; ç íüîãî Õàé ³ ÷åðïàº äëÿ âëàñíîãî â³ðøà ñëîâà ñîêîâèò³. Òèì–òî ³ òâ³ð, ëèø ì³ñöÿìè õîðîøèé ³ ñïðàâä³ æèòòºâèé, Õî÷ ó ö³ëîìó áåç ïîâàáó, ñèëè ³ íàâ³òü ìèñòåöòâà, Á³ëüøå ö³êàâèòü ëþäåé, ïðèâåðòàº óâàãó íàäîâøå, Í³æ ìèëîçâó÷íî–äçâ³íê³, ïîçáàâëåí³ çì³ñòó äð³áíèö³. Ãðåêàì äàëà ³ íàòõíåííÿ, ³ äàð êðàñíîìîâíîñò³ Ìóçà, Ãðåêàì – áî ò³ëüêè âîíè îäíîãî ëèøå ïðàãíóëè – ñëàâè. Â íàñ æå – øêîëÿð íàéìîëîäøèé óæå, ÿê äîðîñëèé, ïîä³ëèòü Ì³äíîãî àñà íà ñîò³ ÷àñòèíè: “Ãåé, ñèíêó Àëüá³íà! Òè íàì ñêàæè: ÿêùî â³ä ï’ÿòè äâàíàäöÿòèõ àñà Óíö³þ òðåáà â³äíÿòè, òî ñê³ëüêè áóäå?” – “Òðåòèíà”.– “Ñëàâíî! Òàêèé íå ïðîöèíäðèòü ìàéíà! À ÿê ñò³ëüêè æ äîäàòè?” – “Òî ïîëîâèíà”. ×è â äóøàõ òàêèõ, ÿê³ çìàëêó âçÿëèñÿ Ðæåþ çàõëàííîñò³, ìîæå êîëèñü ïðîðîñòè òàêà ï³ñíÿ, Ùî â êèïàðèñîâ³é ñêðèíüö³ ëåæèòü ³ â îë³¿ ³ç êåäðà? Êîæåí ïîåò íàìàãàºòüñÿ â÷èòè, àáî çâåñåëÿòè Â³ðøåì ñâî¿ì, àáî æ ïîºäíàòè êîðèñíå ç ïðèºìíèì. Õî÷åø ïîâ÷àòè – ïîâ÷àé, àëå êîðîòêî: ñêàçàíå ñòèñëî Êðàùå ñïðèéìàºòüñÿ, ãëèáøå é íàäîâøå â äóø³ çàëÿãàº; Çàéâå æ óñå – â í³é ì³ñöÿ íå çíàéäå, çàáóäåòüñÿ òóò æå. Âèãàäêà, ùîá óò³øàëà, – íåõàé áóäå áëèçüêà äî ïðàâäè; Íå âèìàãàþ÷è â³ðè â áóäü-ùî, ç íåíàæåðíîãî øëóíêà Ëàì³¿ ä³òîê, ñêàæ³ì, íå âèéìàé ³ æèâèõ, ³ çäîðîâèõ. Ñèâîãîëîâèõ çàã³í ëèøå êîðèñíå ö³íèòü ó òâîð³. Âåðøíèê – íå ëþáèòü ïîâ÷àíü, îìèíàþ÷è ¿õ ó ïîãîðä³. Ñëàâëÿòü óñ³ ëèø òîãî, õòî ç’ºäíàº ïðèºìí³ñòü ³ êîðèñòü, Õòî çâåñåëèòü ÷èòà÷à é îäíî÷àñíî äàñòü íàñîëîäó. Êíèãà òàêà é êíèãàðÿ çáàãàòèòü, ³ ìîðÿ ïåðåïëèíå, Ñëàâó íà äîâã³ â³êè äàðóâàâøè ñâîºìó òâîðöåâ³. Ïîõèáêè º ùå é òàê³, ùî ¿õ ìîæíà áóëî á ³ ïðîñòèòè, Áî æ ³ ñòðóíà íå çàâæäè äçâåíèòü ï³ä ïàëüöåì, ÿê òðåáà: Çàì³ñòü íèçüêîãî çâóêó, áóâà, ïî÷óºìî òîíøèé; Íàâ³òü ñòð³ëà ó íàì³÷åíå ì³ñöå íå çàâæäè âëó÷àº. Òîæ, êîëè ï³ñíÿ áëèñêó÷à â ö³ëîìó, ÷è âàðòî øóêàòè Ïëÿì íåçíà÷íèõ, ñë³ä³â íåóâàãè, ùî êîæí³é ëþäèí³ Âæå â³ä ïðèðîäè âëàñòèâà? Äî ÷îãî âåäó ÿ? – Ïîãàíèé Òîé ïåðåïèñóâà÷ êíèã, ùî îäíàêîâó ïîìèëêó ðîáèòü, Ñê³ëüêè íà íå¿ íå âêàçóé éîìó; à ñì³õ âèêëèêàº Òîé ê³ôàðèñò, ùî íà ò³é æå ñòðóí³ çáèâàºòüñÿ â³÷íî.

786

Квінт Горацій Флакк Òàê ³ ïîåò íåïîïðàâíèé Õåð³ëîì ìåí³ âèäàºòüñÿ: Ç ïîäèâó ÿ çàñì³þñü, ÿê ó íüîãî çíàéäó ùîñü õîðîøå. Íó, à êîëè çàäð³ìàº Ãîìåð, – ìåí³ çðîáèòüñÿ ïðèêðî, Õî÷ ïðè òàêîìó äîâæåííîìó òâîð³ íå äèâî é çäð³ìíóòè. Â³ðø äî êàðòèíè ïîä³áíèé: öÿ çäàëåêó êðàùà, òà – çáëèçüêà, Öÿ ó ï³âò³í³ ñïðèéìàºòüñÿ äîáðå, à òà îæèâàº Íà âèäíîò³, áî âîíà íå áî¿òüñÿ, ÿê ³íøà, ïîñòàòè Ïåðåä î÷èìà çíàâöÿ ïðè ÿñêðàâîìó äåííîìó ñâ³òë³. Öÿ íàñ çàõîïëþº òóò æå, à òà – ç äåñÿòîãî ðàçó. Ñòàðøèé ç áðàò³â! Õî÷ òè ñàì â³ä ïðèðîäè ðîçóìíèé, à áàòüêî Âêàçóº ïðàâèëüíó ñòåæêó òîá³, òè é ç ìîº¿ íàóêè Îñü ùî çàòÿì. ª çàíÿòòÿ, äå íàâ³òü ñàìó ïîñåðåäí³ñòü Ìîæíà ïðîñòèòè áåçêàðíî: çàêîí³â çíàâåöü ÷è îðàòîð, – Íàâ³òü òîä³, êîëè öåé – íå ð³âíÿ Ìåññàë³-ïðîìîâöþ, Òîé æå Êàñöåë³þ Àâëó çíàííÿì äîð³âíÿòè íå â ñèë³, – Âñå æ ó ïîøàí³. Àëå ïîñåðåäí³ñòü ó ïðàö³ ïîåòà – Ãð³õ, ³ í³ ëþäè éîãî íå ïðîñòÿòü, í³ áîãè, í³ êíèãàðí³. ßê ç³ïñóþòü íàì ïðèºìíèé îá³ä áåçäàðí³ ìóçèêè, Ìàê, ïðèïðàâëåíèé ìåäîì ñàðä³íñüêèì, ÷è çãóñëà îë³ÿ (Ì³ã æå îá³ä ³ áåç íèõ îá³éòèñü!), òàê ³ â³ðø, ÿêèé âèíèê Ëèø äëÿ äóøåâíèõ óò³õ, íåõàé äî âåðøèíè ìèñòåöòâà Íà âîëîñîê íå ñÿãíå – âæå ñòð³ìãîëîâ ïàäàº â ïð³ðâó. Õòî ùå é ìå÷à íå òðèìàâ, òîé íå âèéäå íà Ìàðñîâå ïîëå. Õòî íå òîðêàâñü îáðó÷à, íå ìåòàâ í³ ì’ÿ÷à, àí³ äèñêà, Òîé íå ñòàíå äî ãðè, ùîá íà ñì³õ ñåáå íå ï³äíÿòè. Ëèø çà ïåðî õàïàºòüñÿ é íåóê. À ùî? Â³í æå â³ëüíèé, Çíàòíîãî ðîäó, íàëåæèòü äî âåðøíèê³â, íó, à, êð³ì òîãî, – ×åñíà, ïîðÿäíà ëþäèíà, ãð³õ³â çà ñîáîþ íå ìàº! Òè æ í³ äî ÿêèõ ñïðàâ íå áåðèñü ïðîòè âîë³ Ì³íåðâè – Îñü ìîÿ ðàäà, ì³é ñóä. À êîëè âæå äåùî íàïèøåø – Ìåö³þ òå ïîêàæè, õàé îö³íèòü; äàé ïðî÷èòàòè Áàòüêîâ³, âðåøò³, é ìåí³, à ïîòîìó ë³ò õî÷à ç äåâ’ÿòü Õàé òå ïèñàííÿ ïîëåæèòü: ó êíèç³ íåâèäàí³é ìîæíà Êðåñëèòè çàéâ³ ñëîâà, à ïóñòèø ó ñâ³ò ¿õ – íå âåðíåø. Âïåðøå ëþäåé ë³ñîâèõ â³ä óáèâñòâà é êðèâàâî¿ ¿æ³ Â³ùèé Îðôåé, áîã³â ïîñëàíåöü, â³äñòðàøèâ; òîìó-òî Êàæóòü, ùî â³í óñìèðÿâ êðîâîæåðëèâèõ òèãð³â ³ ëåâ³â. Êàæóòü, ùî é Àìô³îí, áóäóþ÷è ìóðè ô³âàíñüê³, Ãîëîñîì ë³ðè é ìîëèòâîþ–ï³ñíåþ áðèëè êàì³íí³ Êëàâ íà ïîòð³áí³ ì³ñöÿ. ² â ò³ì áóëà ìóäð³ñòü ïðàäàâíÿ, Ùîá ðîçð³çíÿòè çàãàëüíå é ïðèâàòíå, ñâÿùåííå ³ ñâ³òñüêå, Ùîá óçàêîíèòè øëþá ³ ïðèáîðêàòè ïîõ³òü ñâàâ³ëüíó, Çâîäèòè ìóðè ì³ñüê³ é êàðáóâàòè íà äîøêàõ çàêîíè. Òàê áîæåñòâåííèõ ïîåò³â ³ â³ù³ ï³ñí³ ¿õ îêðèëà Â³÷íà ïîøàíà é õâàëà. Ïîòîìó Ãîìåð çíàìåíèòèé

787

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ² Ò³ðòåé ãàðòóâàëè ìóæ³â äî âîºí ñóâîðèõ. Â³ðøåì ñêëàäàëè ïðîðîöòâà é ïîâ÷àííÿ-äîðîãîâêàçè, Çâóêè ñòðóí ï³åð³éñüêèõ âåëè äî âëàäè÷î¿ ëàñêè, Âèíàéøëè âò³õè òåàòðó, ùîá ëþä ï³ñëÿ äîâãî¿ ïðàö³ Çíîâó äóøåþ ³ ò³ëîì îæèâ. Òîìó íå ñîðîìñÿ Ìóçè, ùî ë³ðó òðèìàº â ðóêàõ, ³ ñï³âöÿ Àïîëëîíà. Õèñò ÷è ìàéñòåðí³ñòü ïîòð³áí³øà â³ðøàì? – Îñü äå ïèòàííÿ. Òà, ÿê íà ìåíå, òî é ïèëüí³ñòü ñàìà, áåç ïðèðîäíîãî õèñòó, ßê ³ áåç ïèëüíîñò³ õèñò, – öå ñëîâî ïóñòå: âîíè â ïàð³, Â äðóæá³ é ó ïðàö³ âçàºìí³é ³ ñèëè, é âàãè íàáèðàþòü. Õòî íà çìàãàííÿõ ìåòó îñÿãòè çàáàæàâ, òîé ùå õëîïöåì Ò³ëî â òðóä³ ãàðòóâàâ, íå çíàâ í³ âèíà, í³ ëþáîâ³, Õîëîä ³ ñïåêó òåðï³â, à õòî âèãðàº òàê íà ôëåéò³ – Â÷èâñü òî¿ ãðè, ³ íå ðàç éîãî ëàÿâ ó÷èòåëü ñóâîðèé. Íàì æå – äîñèòü ñêàçàòè: “ß äèâí³ ïîåìè ñêëàäàþ, Õàé îñòàííüîìó ãðåöü, ìåí³ æ – ñîðîì ïëåñòèñÿ ïîçàäó, ßê ³ ïðèçíàòèñü, ùî äóðåíü ÿ â ò³ì, ÷îãî íå íàâ÷àâñÿ”. Íà÷å îêëè÷íèê, ÿêèé äî êóï³âë³ þðáó íàìîâëÿº, Òàê ëåñòóí³â äî îá³äó ñêëèêàº ïîåò, ó ÿêîãî – Âëàñí³ ïîëÿ ÷èìàë³ é íà ëèõâó ïîçè÷åí³ ãðîø³. Òîæ, êîëè ñïðàâä³ õòîñü ïèøíèé îá³ä ïðèãîòîâèòè ìîæå, Çà á³äíÿêà ïîðó÷èòèñü ÷è òî âðÿòóâàòè â³ä ñóäó, Áóäü-ÿêó ñïðàâó ðîçïëóòàâøè, òîé õ³áà ÿêèì ÷óäîì Ìîæå ï³çíàòè, õòî ï³äëèé ëåñòóí, à õòî äðóã éîãî ùèðèé. Îòæå, ÿêùî òè âæå äàâ ÷è äàñè êîìóñü ãàðíèé äàðóíîê – Â³ðø³â éîìó íå ÷èòàé ó òîé ÷àñ, áî ùå é íå ïî÷íåø òè, – Â³í, òîá³ âäÿ÷íèé, êðè÷àòèìå: “Âëó÷íî, ïðåêðàñíî, ïðàâäèâî!” Òî â³í ïîáë³äíå, ïóñòèòü ñëüîçó, çàäèâèâøèñü ìð³éëèâî, Òî áóäå áèòè â³ðøàì ó ëàä – ï’ÿòîþ îá çåìëþ. ßê íàä ïîê³éíèêîì ïëàêàëüíèê á³ëüøå ãîëîñèòü ³ ïëà÷å, Á’º ñåáå â ãðóäè ñèëüí³øå, í³æ òîé, õòî íàïðàâäó ñóìóº, Òàê ³ ëåñòóí êðàñíîìîâí³øå õâàëèòü, í³æ ÷åñíèé ö³íèòåëü. Áóâ æå â öàð³â òàêèé çâè÷àé: êîãî ðîçï³çíàòè õîò³ëè, ×èñòèì âèíîì óïèâàëè òîãî–ëèø òîä³ áóëî âèäíî, Ã³äíèé â³í äðóæáè ÷è í³. Òîìó, ÿêùî â³ðø³ ñêëàäàºø, Ðàäæó òîá³: îìèíàé ëåñòóí³â ó ëèñÿ÷³é øêóð³. Äåùî ÷èòàâ òè é Êâ³íò³ë³þ, ïåâíî. Òîé ðàäèâ îäðàçó: “Òóò ³ òóò îñü ïîïðàâ”. À ÿêùî òè êàçàâ: “Íå âèõîäèòü, Õî÷ ³ ñòàðàâñÿ íå ðàç”, – âåë³â çàêðåñëèòè, é çíîâó Êèíóòè â ãîðíî òîé â³ðø, ³ ùå ðàç ÿê ñë³ä â³äêóâàòè. Íó, à êîëè òè âïèðàâñÿ òà ùå é çàõèùàâ ñâî¿ õèáè, Çàì³ñòü ïîïðàâèòè ¿õ, – â³í çìîâêàâ ³ äàâàâ òîá³ âîëþ: Ùî æ, ìîâ, ìèëóéñü òîä³ ñàì ³ òâîðîì ñâî¿ì, ³ ñîáîþ. ×åñíèé, ðîçóìíèé ö³íèòåëü îñóäèòü â³ðø³ ïîãàí³, Ãðóá³ â³í òóò æå çãàíüáèòü, à íåäáàë³, ïåðî ïîâåðíóâøè,

788

Квінт Горацій Флакк ×îðíèì ïîì³òèòü, îáð³æå ïðèêðàñó íàäì³ðíó, à òåìíèì – Ñâ³òëà ïîðàäèòü äîäàòè ³ âêàæå, äå ì³ñöå äâîçíà÷íå, Äå òðåáà ³íøîãî âèñëîâó âæèòè; ñëîâîì, ó÷èíèòü, ßê Àð³ñòàðõ, ³ íå ñêàæå: “×è âàðòî ñâàðèòèñÿ ç äðóãîì ×åðåç äð³áíèö³ òàê³?” Äð³áíèöÿ ãðîçèòü íàì á³äîþ, Õàé õî÷ ðàç îñì³þòü íàñ, óñóíóâøè ç êîëà ïîåò³â. Íà÷å òîãî, õòî æîâòóõîþ õâîðèé, ÷è âåñü ó êîðîñò³, ×è çáîæåâîë³â, ÷è ãí³â Ä³àíè íàêëèêàâ íà ñåáå, Òàê ³ áîÿòüñÿ, é ìèíàþòü óñ³ äóðíîãî ïîåòà. Ëèø ïóñòîòëèâ³ õëîï’ÿòà ç³ ñâèñòîì çà íèì ï³äá³ãàþòü. Ìîæå, áëóêàþ÷è – í³ñ äîãîðè – âèâåðãàþ÷è â³ðø³, Â ÿìó âïàäå â³í ÷è ð³â, – íà÷å òîé ïòàõîëîâ, ÿêèé î÷³ Âòóïèâ ó ïòàøêó ÿêóñü, – ³ âîëàòèìå: “Ãåé, ãðîìàäÿíè! Õòî á ìåíå âèòÿã?” – Í³õòî íå îçâåòüñÿ. Êîëè æ ìèìîâîë³ Õòîñü ³ çàâäàñòü ñîá³ òðóäó é óæå íàãîòóº ìîòóçêó – ß é òîãî ñòðèìàþ: “Ñëóõàé, à ìîæå, â³í ñàì òóäè êèíóâñü, Ìîæå, é íå õî÷å ðÿòóíêó?” – ² òóò îïîâ³ì ïðè íàãîä³ Ïðî Åìïåäîêëîâó ñìåðòü: “Ñ³ö³ë³éñüêèé ïîåò, çàáàæàâøè Ñëàâè áåçñìåðòíîãî áîãà, ñòðèáíóâ ñîá³ õîëîäíîêðîâíî Â Åòíó âîãíåííó. Íåõàé æå ïîåò ìàº ïðàâî ïîìåðòè. À âðÿòóâàòü ïðîòè âîë³ ÷è âáèòè – îäíàêîâ³ ðå÷³. Öÿ éîãî ñïðîáà – íå ïåðøà, òîìó é, óðÿòîâàíèé, çíîâó Áóäå øóêàòè â³í ñëàâíî¿ ñìåðò³ – ïðîïàùà ëþäèíà. Ùå é íåâ³äîìî, çà ùî â³í òàê ìó÷èòüñÿ òèì â³ðøóâàííÿì: Áàòüê³âñüêèé ïðàõ îñêâåðíèâ ÷è ñòóïèâ íå÷åñòèâî íà ì³ñöå, Òîðêíóòå áëèñêàâêè â³ñòðÿì, ëèø ÿñíî îäíå – â³í ëþòóº, Íà÷å âåäì³äü, ÿêèé âèëàìàâ ãðàòè é ðåâå íà âñå ãîðëî!” Òàê òîé çàâçÿòèé ïîåò íà íåâ÷åíèõ ³ â÷åíèõ ÷èãàº: Íó, à êîãî âæå ï³éìàâ – òîìó ãð³á: çà÷èòàº äî ñìåðò³. Ï’ÿâêà â³ä÷åïèòüñÿ ò³ëüêè òîä³, êîëè ñïóõíå â³ä êðîâ³.

ÏÐÈÌ²ÒÊÈ ÎÄÈ ÊÍÈÃÀ ÏÅÐØÀ Äî Ìåöåíàòà Ìåöåíàò – Ãàé Ö³ëüí³é Ìåöåíàò (70-8 ðð. Äî í.å.), äðóã ³ äîðàäíèê Àâãóñòà, ïîêðîâèòåëü øêîëè ïîåò³â. Ìåòó îá³ãíóòü... – Ó÷àñíèê çìàãàíü ïîâèíåí áóâ íà ÿêîìîãà á³ëüø³é øâèäêîñò³ îá’¿õàòè êîë³ñíèöåþ âáèòèé ó çåìëþ çàë³çíèé ìåæîâèé ñòîâï – “ìåòó”, ùî íåð³äêî ïðèçâîäèëî äî êàòàñòðîôè. Ïàëüìîâà ã³ëêà... – Ïåðåìîæö³â íàãîðîäæóâàëè â³íêîì ³ç ïàëüìîâèõ ã³ëîê. Ëþä êâ³ð³ò³â... – Ðèìñüê³ ãðîìàäÿíè âðî÷èñòî íàçèâàëèñü êâ³ð³òàìè (â³ä ñàá³íñüêîãî ì³ñòà Êóðè â ²òàë³¿).

789

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âòðåòº ï³äíÿâ... – Ìîâà éäå ïðî òðè äåðæàâí³ ïîñàäè â Ðèì³: åäèë³òåò, ïðåòóðó ³ êîíñóëàò. Ç ë³â³éñüêèõ òîê³â... – Ë³â³ÿ áóëà ãîëîâíîþ æèòíèöåþ Ðèìó. Àòòàë – îäèí ³ç âîëîäàð³â Ïåðãàìó, ñëàâíîãî áàãàòñòâàìè öàðñòâà â Ìàë³é Àç³¿. Ñóíè÷íèê – â³÷íîçåëåíå “ñóíè÷íå äåðåâî” (àðáóò). ß – ç ïëþùåì íà ÷îë³... – Ïëþù, ïîñâÿ÷åíèé Âàêõîâ³, áîãîâ³ âèíà é íàòõíåííÿ, áóâ íàãîðîäîþ ïîåò³â. Í³ìôè – â³÷íî ìîëîä³ æ³íî÷³ áîæåñòâà, ùî âò³ëþâàëè ð³çíîìàí³òí³ ÿâèùà ïðèðîäè ³ íàñåëÿëè ë³ñè, ãîðè, ïå÷åðè, ìîðÿ, ð³÷êè. Ñàòèðè – ë³ñîâ³ áîæåñòâà ó âèãëÿä³ ÷îëîâ³ê³â ç êîçëÿ÷èìè íîãàìè. Åâòåðïà – ìóçà ë³ðè÷íî¿ ïîåç³¿, îï³êóíêà õîðîâî¿ ïîåç³¿, òàíö³â. Ïî-åîë³éñüêîìó – íà ëàä åîë³éñüêèõ ë³ðè÷íèõ ïîåò³â ç îñòðîâà Ëåñáîñó – Àëêåÿ ³ Ñàïôî. Äî Àâãóñòà Àâãóñò – Ãàé Þë³é Öåçàð Îêòàâ³àí (63 ð. äî í.å. – 14 ð. í.å.), ïåðøèé ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð. Àâãóñò – çâåëè÷åíèé áîãàìè. Áàòüêî – Þï³òåð, ãîëîâíèé áîã ðèìëÿí, “áàòüêî áîã³â ³ ëþäåé”. Ãð³çíèõ ÿâèù â³ê ... – òîáòî, ÷àñè ì³ô³÷íîãî ïîòîìó. Ñëüîçè Ï³ððè – ï³ä ÷àñ ïîòîïó âðÿòóâàëèñÿ ëèøå ôåññàë³éñüêèé öàð Äåâêàë³îí ³ éîãî äðóæèíà Ï³ðñà. Ïðîòåé – ìîðñüêèé áîã-â³ùóí, ÿêèé ïàñ íà îñòðîâ³ Ôàðîñ ñòàäî òþëåí³â áîãèí³ Àôðîä³òè. Ò³áð... íà Ðèì ïîì÷àâ... – Ðîçëèâ Ò³áðó, ùî â³äáóâñÿ íåâäîâç³ ï³ñëÿ âáèâñòâà Öåçàðÿ, ïåðåãóêóºòüñÿ â óÿâ³ ïîåòà ç ì³ô³÷íèì ïîòîïîì. Âåñòà – áîãèíÿ äîìàøíüîãî âîãíèùà, îï³êóíêà äîìó é äåðæàâè. ²ë³ÿ – ìàòè Ðîìóëà ³ Ðåìà, ëåãåíäàðíèõ çàñíîâíèê³â Ðèìà. Ä³âè – âåñòàëêè, ùî îáåð³ãàëè âîãíèùà â õðàì³ Âåñòè. Ôåá – Àïîëëîí, áîã â³ùóâàííÿ, ïðîâîäèð ìóç. Åð³öèíà – Âåíåðà, áîãèíÿ êîõàííÿ. Êóï³äîí – áîã ëþáîâ³. Ìàðñ – áîã â³éíè. Ñèí Ìàé¿ – Ìåðêóð³é, ùî, ç ëåãåíäîþ, çàïðîâàäèâ êðàñíîìîâí³ñòü, ã³ìíàñòè÷í³ çìàãàííÿ, âèãàäàâ ë³ðó, ñïðèÿâ òîðã³âë³ é ïðîìèñëîâîñò³, ñòàâøè, òàêèì ÷èíîì, ïåðøèì ïðîñâ³òíèêîì ëþäåé. Äî ðåñïóáë³êè Î êîðàáëþ... – Â îáðàç³ ïîøêîäæåíîãî áóðåþ êîðàáëÿ ïîåò áà÷èòü âèñíàæåíó ãðîìàäÿíñüêèìè â³éíàìè Ðèìñüêó Ðåñïóáë³êó, ÿê³é ãðîçÿòü óñå íîâ³ é íîâ³ ëèõà. Áóâ òÿãàðåì âàæêèì ... – Ïåð³îä çíåâ³ðè é ðîç÷àðóâàííÿ, ÿêèé ïåðåæèâ Ãîðàö³é, ï³ñëÿ ïîðàçêè êîëî Ô³ë³ïï, çì³íèâñÿ, âðåøò³, òóðáîòàìè ïðî äîëþ Ðèìñüêî¿ äåðæàâè. Ê³êëàäè – îñòðîâè â Åãåéñüêîìó ìîð³. Äî Ïàð³ñà Â³ðîëîìíèé ïàñòóõ – Ïàð³ñ, ñèí òðîÿíñüêîãî âîëîäàðÿ Ïð³àìà; âèêðàâøè â ñïàðòàíñüêîãî öàðÿ Ìåíåëàÿ éîãî äðóæèíó ªëåíó, â³í, çà ïåðåêàçîì, ñòàâ âèíóâàòöåì Òðîÿíñüêî¿ â³éíè. Äî Ìóçè Ò³ð³äàò – ïàðôÿíèí, ÿêèé, ðÿòóþ÷èñü â³ä ïåðåñë³äóâàííÿ, çìóøåíèé áóâ ç áàòüê³âùèíè ò³êàòè äî Ðèìó. Ï³ìïëåéñüêà ìóçà – Ï³åð³éñüêà, â³ä Ï³åð³¿, êðà¿íè ó Ìàêåäîí³¿, äå çäàâíà âøàíîâóâàëèñü Ìóçè. Ïëåêòð – ê³ñòÿíà ïàëè÷êà äëÿ ãðè íà ñòðóííèõ ³íñòðóìåíòàõ. Íà ëàäó íîâîìó... – Ãîðàö³é ïèøàâñÿ òèì, ùî âïåðøå “çàñï³âàâ íà ³òàë³éñüêèé ëàä åîë³éñüêó ï³ñíþ”.

790

Квінт Горацій Флакк Äî Àïîëëîíà Ñï³âåöü... â õðàì³... – Â 28 ð. äî í.å. Àâãóñò ñïîðóäèâ Àïîëëîíó õðàì íà Ïàëàòèíñüêîìó ïàãîðá³ é çàêëàâ òàì çíàìåíèòó ïóáë³÷íó á³áë³îòåêó, äå ïîåòè íà òàê çâàíèõ ðåöèòàö³ÿõ âèãîëîøóâàëè ñâî¿ ùå íå îïóáë³êîâàí³ òâîðè. Í³ êàëàáð³éñüêèõ îòàð... – Êàëàáð³ÿ, íà ï³âäí³ ²òàë³¿, ñëàâèëàñü ö³ííèìè ñîðòàìè îëèâîê, ìåäó, âèíà é âèïàñàìè äëÿ îâåöü. Ë³ð³ñ – ð³êà â Êàìïàí³¿, íàéâðîæàéí³ø³é îáëàñò³ ²òàë³¿. Äî ñåáå ñàìîãî Õèáíî¿ ìóäðîñò³ ñëóæèòåëü... – Åï³êóðåéö³ çàïåðå÷óâàëè âòðó÷àííÿ áîã³â â ëþäñüê³ ñïðàâè. Ä³ºñï³òåð – Þï³òåð. Òåíàð – ì³ñöåâ³ñòü, äå, çà ïåðåêàçàìè, â îäí³é ³ç ïå÷åð áóâ âõ³ä â ï³äçåìíå öàðñòâî. ÊÍÈÃÀ ÄÐÓÃÀ Äî Àç³í³ÿ Ïîëë³îíà Àç³í³é Ïîëë³îí – ïîëêîâîäåöü, äåðæàâíèé ä³ÿ÷, ë³òåðàòîð, ³ñòîðèê; íàïèñàâ ³ñòîð³þ ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè â ñ³ìíàäöÿòè òîìàõ. Ç ÷àñ³â Ìåòåëëà... – òîáòî çà ÷àñ³â êîíñóëüñòâà Ìåòåëëà, ïåðøîãî òð³óìâ³ðàòó ïðîòè Ðåñïóáë³êè. Êàòîí – Ìàðê Ïîðö³é Óò³öüêèé (95-46 ðð. äî í.å.), îñòàíí³é ç íàéïîñë³äîâí³øèõ çàõèñíèê³â ñòàðî¿ àðèñòîêðàòè÷íî¿ Ðåñïóáë³êè; íàêëàâ íà ñåáå ðóêè ï³ñëÿ ïåðåìîãè Öåçàðÿ íàä Ïîìïåºì; çðàçîê ÷åñíî¿ ³ ñèëüíî¿ äóõîì ëþäèíè. Þãóðòà – íóì³ä³éñüêèé öàð, ùî ïðîâàäèâ ç Ðèìîì äîâãó, òàê çâàíó Þãóðòèíñüêó â³éíó (111–105 ðð. äî í.å.). Äî Äåëë³ÿ Äåëë³é – äðóã Ãîðàö³ÿ. ²íàõ – ì³ô³÷íèé âîëîäàð ñëàâíîãî áàãàòñòâàìè Àðãîñó. Äî Ë³ö³í³ÿ Ìóðåíè Ë³ö³í³é Ìóðåíà – êîíñóë 23 ð. äî í.å., áðàò äðóæèíè Ìåöåíàòà, ñòðà÷åíèé çà ó÷àñòü ó çìîâ³ ïðîòè Àâãóñòà. Äî Ìåöåíàòà Ë³ê³ìí³ÿ – ìàºòüñÿ íà óâàç³ äðóæèíà Ìåöåíàòà. Àõåìåí – ïåðñüêèé öàð, ùî ñëàâèâñÿ êàçêîâèìè áàãàòñòâàìè. Äî Ïîñòóìà Ïîñòóì – äðóã Ãîðàö³ÿ. Ãåð³îí – ì³ô³÷íèé âåëåòåíü, ó ÿêîãî Ãåðàêë âðàâ ÷åðåäó êîð³â. Ò³ò³é – ì³ô³÷íèé âåëåòåíü, ïðèðå÷åíèé ó ï³äçåìíîìó öàðñòâ³ íà â³÷í³ ìóêè. Êèïàðèñ – áóâ àòðèáóòîì ïîõîðîííèõ îáðÿä³â. Öåêóá – âèíî. Äî çàõëàííîãî Áàé¿ – ì³ñòî â Êàìïàí³¿ á³ëÿ ìàëüîâíè÷î¿ íåàïîë³òàíñüêî¿ çàòîêè, óëþáëåíå ì³ñöå â³äïî÷èíêó çàìîæíèõ ðèìëÿí. Êë³ºíòè – ãðîìàäÿíè, ÿê³ áóëè îñîáèñòî â³ëüíèìè, àëå çàëåæàëè â³ä ñâî¿õ çíàòíèõ îï³êóí³â – ïàòðîí³â.

791

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ÊÍÈÃÀ ÒÐÅÒß Äî õîðó þíàê³â ³ ä³â÷àò Õëîïö³ é ä³â÷àòà – òóò – ìîëîäå ïîêîë³ííÿ ðèìëÿí. Ìàðñîâå ïîëå – ïëîùà çà ñò³íàìè Ðèìà, äå â³äáóâàëèñÿ ã³ìíàñòè÷í³ ³ â³éñüêîâ³ ãðèùà. Ìå÷... âèñíå... – íàòÿêàºòüñÿ íà Äàìîêë³â ìå÷. Ãåä, Àðêòóð – ç³ðêè. Äî ðèìñüêîãî þíàöòâà Ñîêèðè – îçíàêè âëàäè. Öåðáåðà – áîãèíÿ ðîäþ÷îñò³ ³ õë³áîðîáñòâà. Êàðà... êóëüãàº... – Êàðó óÿâëÿëè ñîá³ êóëüãàâîþ, áî íå â³äðàçó ñïàäàº íà çëî÷èíöÿ. Äî Àâãóñòà Àâñòåð – ï³âäåííèé â³òåð. Ïîëëóêñ – ÿê ³ éîãî áðàò-áëèçíþê, ï³ñëÿ ñìåðò³, çà ëåãåíäîþ, ñòàâ ñóç³ð’ÿì. Àëêìåíè ñèí – Ãåðàêë. Ñóää³-çëî÷èíöÿ é æ³íêè çàáëóäëî¿ – ìàþòüñÿ íà óâàç³ Ïàð³ñ ³ ªëåíà, ÷åðåç ÿêèõ, çà ëåãåíäîþ, ïî÷àëàñÿ Òðîÿíñüêà â³éíà. Ì³íåðâà – áîãèíÿ, ïîêðîâèòåëüêà íàóêè é ðåìåñëà. Ëàîìåäîíò – âîëîäàð Òðî¿, ÿêèé îáäóðèâ Àïîëëîíà é Ïîñåéäîíà, íå çàïëàòèâøè ¿ì çà ñïîðóäæåííÿ ìóð³â. Îääàì ÿ Ìàðñîâ³ âíóêà – òîáòî Ðîìóëà. Â³äíîâèòè... Òðîþ – íàòÿê íà íàì³ð Öåçàðÿ ³ Àíòîí³ÿ ïåðåíåñòè ñòîëèöþ ðèìñüêî¿ äåðæàâè íà Ñõ³ä. Äî Êàëë³îïè Êàëë³îïà – ìóçà åï³÷íî¿ ïîåç³¿. Àïóë³ÿ – êðà¿íà íà ï³âäåííîìó ñõîä³ ²òàë³¿, íà ïîáåðåææ³ Àäð³àòè÷íîãî ìîðÿ. Âîëüòóð – ãîðà â Àïóë³¿. Àõåðîíò³ÿ, Áàíò³ÿ, Ôîðèíò – ì³ñòà â Àïóë³¿. Ïàë³íóð – ì³ñöåâ³ñòü íà çàõ³äí³ì ïîáåðåææ³ Ëóêàí³, äå Ãîðàö³é ï³ä ÷àñ ïîäîðîæ³ ïåðåæèâ áóðþ. Êîíêàíè – îäíå ç ³ñïàíñüêèõ ïëåìåí. Ãåëîíè – ñê³ôè. Êîãîðòè, âòîìëåí³ áèòâàìè – ìàþòüñÿ íà óâàç³ áèòâè ç Àíòîí³ºì. Ï³ºð³ÿ – êðà¿íà â Ìàêåäîí³¿. Îáîõ áðàò³â – ìàþòüñÿ íà óâàç³ ã³ãàíòè Îò ³ Åô³àëüò, ÿê³ î÷îëèëè áóíò ïðîòè Çåâñà. Ïîðô³ð³îí, Ò³ôîé, Ì³ìàíò, Åíêåëàä, Ðåò – ã³ãàíòè. Ñòðóì³íü âîãíþ íå ïðîøèº... Åòíè... – Âèâåðæåííÿ Åòíè ïîÿñíþâàëè òèì, ùî ç-ï³ä íå¿ íàìàãàëèñü âèâ³ëüíèòèñÿ ïðèâàëåí³ ã³ãàíòè. Ï³ð³òîé – âîëîäàð ëàï³ò³â, íàìàãàâñÿ âèçâîëèòè ç ï³äçåìíîãî öàðñòâà Ïðîçåðï³íó. Äî ðèìëÿí Ïàêîð – ñèí ïàðô’ÿíñüêîãî öàðÿ Îðîäà, ùî çàâäàâ ïîðàçêè ðèìëÿíàì, çàõîïèâøè Ñ³ð³þ. Ìîíåç – ïîëêîâîäåöü ïàðô’ÿí, ÿêèé ïåðåì³ã Àíòîí³ÿ. ²øëè âæå äàêè, ºãèïòÿíèí ïëèâ – íà áîö³ Àíòîí³ÿ â éîãî áîðîòüá³ ç Ïîìïåºì âèñòóïèëè äàê³éö³ ³ ºãèïòÿíè. Ï³ðð – öàð ªãèïòó, çàçíàâ ïîðàçêè â³ä ðèìëÿí. Àíò³îõ – öàð Ñ³ð³¿, çàçíàâ ïîðàçêè â³ä ðèìëÿí. Ãàíí³áàë – ïîëêîâîäåöü êàðôàãåíÿí, çàçíàâ ïîðàçêè â³ä ðèìëÿí. Äî Ìåëüïîìåíè

792

Квінт Горацій Флакк Çâ³â ÿ ïàì’ÿòíèê ... – Çàê³í÷óþ÷è â 23 ð. äî í.å. òðåòþ êíèãó îä, Ãîðàö³é ìàâ íàì³ð â³ä³éòè â³ä ë³ðè÷íî¿ ïîåç³¿. Àâôð³ä – ð³êà â Àïóë³¿, íà áàòüê³âùèí³ Ãîðàö³ÿ. ÊÍÈÃÀ ×ÅÒÂÅÐÒÀ Äî Ëîëë³ÿ Ëîëë³é – Ìàðê Ëîëë³é, ïîëêîâîäåöü Àâãóñòà, äðóã Ìåöåíàòà. Ñóìíèé êåîñåöü – Ñ³ìîí³ä ç îñòðîâà Êåîñó, åëåã³éíèé ïîåò. Àíàêðåîíò – ãðåöüêèé ë³ðè÷íèé ïîåò. Åîë³éñüêà ä³âà – ïîåòåñà Ñàôî. Òàê ³ â á³ä³ – íàòÿê íà ïîðàçêó, ÿêî¿ çàçíàâ Ëîëë³é ó áèòâ³ ç ãåðìàíöÿìè. ÅÏÎÄÈ Äî íàêëåïíèêà Ë³êàìáà çÿòü...– Àðõ³ëîõ. Ã³ïïîíàêò – ãðåöüêèé ÿìá³÷íèé ïîåò (VI ñò. äî í.å.), ïèñàâ ãëóçëèâ³ â³ðø³ íà ñêóëüïòîðà Áóïàëà, ùî âèð³çüáèâ éîãî êàðèêàòóðíó ïîñòàòü. Äî ðèìëÿí Çíîâ ìå÷³... äîáóâàºòå? – Êîðîòêîòðèâàëèé äîãîâ³ð ì³æ òð³óìâ³ðàìè â 39 ð. äî í.å. áóâ ïåðåðâàíèé íîâèì ç³òêíåííÿì Îêòàâ³àíà ç Ñåêñòîì Ïîìïåºì. Äî ðèìñüêîãî íàðîäó Äðóãå... çìàðíóâàëîñÿ âæå... ïîêîë³ííÿ... – òîáòî ç ÷àñó, êîëè Ñóëëà ðóøèâ ïîõîäîì íà Ðèì ïðîòè Ìàð³ÿ (88 ð. äî í.å.). Ïåðåìîæåöü-äèêóí – òîáòî ïàðô’ÿíèí. Ðîìóëà ïðàõ... – Çà ïåðåêàçîì, Ðîìóë áóâ ïîõîâàíèé íà Ôîðóì³. ßê... ò³ ôîêåéö³... – òîáòî æèòåë³ Ôîêå¿ â Ìàë³é Àç³¿; â 534 ð. äî í.å. âîíè ïîêèíóëè ñâîþ êðà¿íó, ùîá óíèêíóòè ïåðñüêîãî ïîíåâîëåííÿ. Êîëîâèé îêåàí... îñòðîâè áëàãîäàòí³... – Çà óÿâëåííÿìè Ãîìåðà, Îêåàí – öå âåëèêà ð³êà, ùî îòî÷óº çåìëþ, “áëàãîäàòí³” îñòðîâè í³áèòî çíàõîäèëèñÿ äåñü íà êðàéíüîìó Çàõîä³. ÑÀÒÈÐÈ ÊÍÈÃÀ ÏÅÐØÀ 1. Â ÷³ì.. òóò ð³÷... Ïî÷èíàþ÷è ïèòàííÿ, Ãîðàö³é ï³äêðåñëþº ñâîþ â³ääàí³ñòü ô³ëîñîô³¿, ùî ïîêëèêàíà äîñë³äæóâàòè ïðè÷èíè ÿâèù. Â³äïîâ³äü â³í äàº â îñòàíí³õ ðÿäêàõ òâîðó, íàäàþ÷è éîìó êîìïîçèö³éíî¿ ö³ëîñò³. Ò³íäàð³äà – Êë³òåìíåñòðà, ùî âáèëà ñâîãî ÷îëîâ³êà Àãàìåìíîíà. Â³çåë³é ³ Òàíà¿ñ – äâ³ ïðîòèëåæíîñò³: ïåðøèé áóâ ºâíóõîì, äðóãèé ìàâ âåëèêó ëþáîâíó æàãó. Êð³ñï³í – âóëè÷íèé ô³ëîñîô-ñòî¿ê, ùî çàæèâ ñëàâè áàç³êè ³ áîðçîïèñöÿ. ÊÍÈÃÀ ÄÐÓÃÀ 1. Òðåáà ò³é – Òðåáà ò³é Òåñòà, â³äîìèé þðèñò, äðóã Ö³öåðîíà, ïðèõèëüíèê Îêòàâ³àíà. Íàçâåø àïóë³éöåì ìåíå ÷è ëóêàíöåì...– Âåíóç³ÿ, áàòüê³âùèíà Ãîðàö³ÿ, ìåæóâàëà ç Ëóêàí³ºþ ³ Àïóë³ºþ. Õòî ïî ïðàâó ïðîçâàâñü àôðèêàíñüêèì – Ñö³ï³îí Àôðèêàíñüêèé Ìîëîäøèé òà éîãî äðóã Ãàé Ëåë³é Ìóäðèé áóëè ïîêðîâèòåëÿìè Ëóö³ë³ÿ.

793

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ñâÿùåííèé çàêîí – òîáòî ñòàðîäàâí³é çàêîí äâàíàäöÿòè òàáëèöü, ùî êàðàâ çà îáðàçëèâ³ â³ðø³. 2. Ïðåòîð-ëàñóí – Çã³äíî ç àíòè÷íèìè êîìåíòàòîðàìè, éäåòüñÿ ïðî Ñåìïðîí³ÿ Ðóôà, ùî ëþáèâ ì’ÿñî ìîëîäèõ ëåëåê. 6. Ìàéíî òå... – òîáòî ñàá³íñüêà îñåëÿ. Ë³á³ò³íà – áîãèíÿ ïîõîðîíó. Ñêîðî âîñüìèé ëåò³òèìå ð³ê... – Ãîðàö³é ïîçíàéîìèâñÿ ç Ìåöåíàòîì íàïðèê³íö³ 38 ð. äî í.å. Öÿ ñàòèðà íàïèñàíà â ê³íö³ 31 ðîêó. Ñ³ð, Ãàëë³íà – ãëàä³àòîðè. Ùî... ïðî äàê³â... ÷óâ? – Ï³ñëÿ ïåðåìîãè íàä Àíòîí³ºì Îêòàâ³àí ãîòóâàâñÿ âèñòóïèòè ïðîòè äàê³â, ñîþçíèê³â Àíòîí³ÿ. Á³á, äîðîãèé Ï³ôàãîðó... – ³ðîí³÷íèé íàòÿê íà òå, ùî Ï³ôàãîð çàáîðîíÿâ ¿ñòè á³á. ÏÎÑËÀÍÍß ÊÍÈÃÀ ÏÅÐØÀ Äî Ìåöåíàòà Íà ò³ ãðèùà – òîáòî äî ïàëêî¿ ë³ðè÷íî¿ ïîåç³¿. Êðàñè äîøóêóþñü, ïðàâäè... – ìåòà “Ïîñëàíü”, íîâîãî æàíðó, â ÿêîìó ïîåò ïðàãíå ðîçêðèòè ñâîº æèòòºâå êðåäî. Ãðîìàäÿíñüê³é ÷åñíîñò³ ñëóãóþ... – ÿê öüîãî âèìàãàâ ðèìñüêèé ñòî¿öèçì. Ñêî÷óñü äî ïîðàä Àð³ñò³ïïîâèõ...– Àð³ñò³ïï, ãðåöüêèé ô³ëîñîô V ñò. äî í.å., ó÷åíü Ñîêðàòà, çà íàéâèùå áëàãî ââàæàâ íàñîëîäó; Ãîðàö³é øóêàâ ñåðåäèíè ì³æ ïðîòèëåæíîñòÿìè. ×îòèðèñòà òèñÿ÷... – òàêèì áóâ âåðøíèöüêèé öåíç. Äî Íóì³ö³ÿ Àãð³ïïîâ³ ïîðòèêè – êîëîíàäà íà Ìàðñîâ³ì ïîë³, äå ïðîãóëþâàëèñü çíàòí³ ðèìëÿíè. Ëóêóëë – Ëóö³é Ë³ö³í³é Ëóêóëë, ðèìñüêèé ïîëêîâîäåöü; éîãî áàãàòñòâà ââ³éøëè â ïðèñë³â’ÿ. Â 73–71 ðð. äî í.å. ïðîâàäèâ â³éíó ç Ì³òð³äàòîì VI, öàðåì Ïîíòó. Ç á³ëîãî êð³ñëà ç³ïõíå... – òîáòî ïîçáàâèòü ìàã³ñòðàòñüêî¿ âëàäè. Ì³ìíåðì – ãðåöüêèé åëåã³éíèé ïîåò ïåðøî¿ ïîëîâèíè VI ñò. äî í.å. Äî ñâîº¿ êíèãè Ñîñ³¿ – òîðãîâö³ êíèãàìè, âèäàâö³ òâîð³â Ãîðàö³ÿ. Ñàìå â òîé ð³ê – òîáòî â 21 ð. äî í.å. Ïðî ïîåòè÷íå ìèñòåöòâî Ï³ñîíè – Ëóö³é Êàëüïóðí³é Ï³ñîí, êîíñóë 15 ð. äî í.å., äðóã Ò³áåð³ÿ, ³ äâà éîãî ñèíè. ßêáè øèþ êîíÿ ç ãîëîâîþ ëþäèíè... – íàòÿê íà êàðòèíè òîãî÷àñíèõ õóäîæíèê³â, ùî ëþáèëè çîáðàæóâàòè õèìåðí³ ³ñòîòè. Á³ëÿ øêîëè Åì³ë³ÿ... – Òàì áóëè ìàéñòåðí³ äðóãîðÿäíèõ ñêóëüïòîð³â. Â íåð³âí³ì äâîâ³ðø³... – òîáòî â åëåã³éíîìó äèñòèõó – ïîºäíàíí³ ãåêçàìåòðà é ïåíòàìåòðà. Ë³ð³ æ... – ²äåòüñÿ ïðî âèäàòíèõ ãðåöüêèõ ë³ðèê³â Ï³íäàðà, Àëêåÿ, Ñàôî, Àíàêðåîíà. Òðîÿíñüêó â³éíó... – Éäåòüñÿ íå ïðî “²ë³àäó” ³ “Îä³ññåþ”, áî ¿õ íå ìîæíà ðîçä³ëèòè íà äåê³ëüêà òðàãåä³é (ïîð. Àðèñòîòåëü, “Ïîåòèêà”, 1459 â ÕÕ²²²), à ïðî “Ê³ïð³¿” òà “Ìàëó ²ë³àäó”. Êîëî âòîðîâàíå... – òàê çâàí³ “öèêë³÷í³ ïîåìè”, ùî îõîïëþâàëè âåñü öèêë (êîëî) ïåðåêàç³â, ïîâ’ÿçàíèõ ç ïîõîäîì íà Òðîþ. “Ìóçî, ïðîñëàâ òîãî ìóæà” – Ñêîðî÷åíèé ïåðåêëàä ïî÷àòêîâèõ â³ðø³â “Îä³ññå¿”.

794

Квінт Горацій Флакк Ïîâîðîò Ä³îìåäà... – Ïîâåðíåííÿ ãåðî¿â ç-ï³ä Òðî¿ áóëî òåìîþ öèêë³÷íèõ ïîåì. Â³ä Çåâñà ³ Ëåäè. – Òîáòî â³ä íàðîäæåííÿ ªëåíè, ÷åðåç ÿêó ïî÷àëàñü Òðîÿíñüêà â³éíà. Ïëåù³òü! – Ç òàêèì ïðîõàííÿì íàïðèê³íö³ âèñòàâè çâåðòàâñÿ äî ãëÿäà÷³â îäèí ç àêòîð³â. Àòðåé-ëèõîä³é... – Çëî÷èí Àòðåÿ áóâ ñþæåòîì òðàãåä³¿ Ñîôîêëà “Àòðåé” ³ òðàãåä³¿ Åâð³ï³äà “Ô³ºñò”, îáèäâà òâîðè íå çáåðåãëèñü. Ï’ÿòü ä³é... – Ïîä³ë äðàìè íà ï’ÿòü àêò³â, çóìîâëåíèé ðîçâèòêîì êîìïîçèö³¿ òâîðó, ïîâ’ÿçàíèé íå ç êëàñè÷íîþ, àð³ñòîòåë³âñüêîþ òðàäèö³ºþ, à ç åëë³í³ñòè÷íèìè òåîð³ÿìè. Õàé ïîÿâëÿºòüñÿ áîã... – Çà äîïîìîãîþ ñïåö³àëüíîãî ïðèñòðîþ íà ñöåíó ñïóñêàâñÿ áîã äëÿ ðîçâ’ÿçóâàííÿ îñîáëèâî ñêëàäíèõ ñèòóàö³é. ×åòâåðòà îñîáà... – Çà êëàñè÷íîþ òåîð³ºþ, ÷èñëî àêòîð³â (óñòàíîâëåíå Ñîôîêëîì) íå ïîâèííå ïåðåâèùóâàòè òðüîõ. Â íîâîìó ñï³âçâó÷÷³. – Ë³ðà, ùî ïåðâ³ñíî ìàëà ñ³ì ñòðóí ³ ëþáèëà ñóâîðó ïðîñòîòó çâó÷àííÿ, çãîäîì ñòàëà íàë³÷óâàòè îäèíàäöÿòü. Êîçëà äîìàãàâñÿ... – Ãîðàö³é ïðèºäíóºòüñÿ äî òåîð³¿, çã³äíî ÿêî¿ íàçâà “òðàãåä³ÿ” (åòèìîëîã³÷íî “ï³ñíÿ êîçëà”) ïîõîäèòü â³ä òîãî, ùî ïåðåìîæåöü íà çìàãàííÿõ äðàìàòè÷íèõ ïîåò³â îäåðæóâàâ ó íàãîðîäó øê³ðó êîçëà. Ñàòèð³â ñ³ëüñüêèõ... – Ìîâà éäå ïðî òàê çâàíó ñàòèðîâó äðàìó. Â êîãî ð³ä ³ ê³íü ... º... – Éäåòüñÿ ïðî âåðøíèê³â. Îñàäêîì âèíà ÷åðâîíèâ... ëèöÿ. – Äî çàïðîâàäæåííÿ ìàñîê àêòîðè ÷åðâîíèëè ùîêè îñàäêîì âèíà. Êîòóðíè âåë³â ¿ì îçóòè... – Êð³ì öèõ íîâîââåäåíü, Åñõ³ë çàïðîâàäèâ òàêîæ äðóãîãî àêòîðà, çìåíøèâ õîðîâ³ ïàðò³¿, ùî ïîñèëèëî ðîçâèòîê äðàìàòè÷íî¿ ä³¿. Çãîäîì... – òîáòî â 486 ð. äî í.å., êîëè àô³íñüêèé êîìåä³îãðàô Õ³îí³ä ïîñòàâèâ ïåðøó êîìåä³þ. Çóõâàë³ñòü ìóñèâ çàêîí óñìèðèòè... – Çàáîðîíà îñîáèñòèõ íàïàäîê, çîêðåìà íà ïîë³òè÷íèõ ä³ÿ÷³â, ùî ìàëà ì³ñöå ï³ä ÷àñ Ïåëîïîííåñüêèõ â³éí, íå òðèâàëà äîâãî: ïîñòóïîâî äàâíîàòò³öüêà êîìåä³ÿ ïîâåðíóëà ñîá³ êîëèøíþ çàãîñòðåí³ñòü; â³äñóòí³ñòü õîðó â òàê çâàí³é “íîâ³é êîìåä³¿” íå áóëà íàñë³äêîì îô³ö³éíî¿ çàáîðîíè. Äåìîêð³ò... íàòõíåííÿ... ö³íèâ... – Äåìîêð³ò ââàæàâ, ùî áåç íàòõíåííÿ, ñâîºð³äíîãî øàëó, ïîñëàíîãî íåáîì, íå ìîæíà ñòàòè ñïðàâæí³ì ïîåòîì; òàêî¿ äóìêè áóâ ³ Ïëàòîí. Ãîðàö³é íàãîëîøóº íà ñâ³äîì³é ä³ÿëüíîñò³ ïîåòà. Îòæå, íå òâîðÿ÷è ñàì, ÿ òèõ, ÿê³ òâîðÿòü, ïîâ÷àþ... – Çàê³í÷óþ÷è îáãîâîðåííÿ ïîåòè÷íîãî ìèñòåöòâà âçàãàë³ ³ äðàìè çîêðåìà, Ãîðàö³é âèçíàº ïðåäìåò äàëüøîãî îáãîâîðåííÿ , â öåíòð³ ÿêîãî – ïîåò ÿê òâîðåöü, îð³ºíòóþ÷èñü, î÷åâèäíî, íà òðàäèö³éíó ñõåìó: ìèñòåöòâî – ìèòåöü. Â êèïàðèñîâ³é ñêðèíüö³... – Ð³äê³ñí³ êíèãè, çìàùåí³ êåäðîâîþ îë³ºþ (ùî îáåð³ãàëà â³ä ìîë³ ³ ãíèòòÿ) çáåð³ãàëèñü ó êèïàðèñîâèõ ñêðèíüêàõ. Ïðèïðàâëåíèé ìåäîì ñàðä³íñüêèì... – Ñàðäèíñüêèé ìåä ââàæàâñÿ íàéã³ðøèì. Ë³ò õî÷à ç äåâ’ÿòü... – Íà äóìêó àíòè÷íîãî êîìåíòàòîðà, Ãîðàö³é íàòÿêàº íà íåâåëèêó, àëå ìàéñòåðíî âèê³í÷åíó ïîåìó “Ñì³ðíà”, íàä ÿêîþ ïîåò Ö³íà ïðàöþâàâ äåâ’ÿòü ðîê³â. Ïîâ÷àííÿ-äîðîãîâêàçè – Éäåòüñÿ ïðî òàê çâàíó äèäàêòè÷íó ïîåç³þ (Ãåñ³îä, Ñîëîí, Òåîãí³ä òà ³í.) Ì³ñöå, òîðêíóòå áëèñêàâêè â³ñòðÿì... – Ì³ñöå, êóäè âäàðèëà áëèñêàâêà, ââàæàëîñü ñâÿùåííèì. Âèêëàäåíî çà êíèãîþ: Êâ³íò Ãîðàö³é Ôëàêê. Òâîðè.– Ê., 1982. – 254 ñ.

(Ïåð. ç ëàò. À.À.Ñîäîìîðè)

795

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ПУБЛІЙ ОВІДІЙ НАЗОН (43 ð. äî í.å. – 18 ð. í. å.) Çíàìåíèòèé ðèìñüêèé ïîåò, ñëàâó ÿêîìó ïðèí³ñ óæå ïåðøèé òâ³ð, òðè êíèãè "Ëþáîâíèõ åëåã³é". Çàëèøàþ÷èñü â ìåæàõ æàíðó, ðîçâèâàþ÷è òðàäèö³éí³ ìîòèâè³ ñèòóàö³¿, Îâ³ä³é âíîñèòü â åëåã³þ íîâó òîíàëüí³ñòü - ³ðîí³þ, ðèòîðè÷í³ñòü, äîòåïí³ñòü. Áàéäóæèé äî ïîë³òèêè ³ îô³ö³éíî¿ ³äåîëîã³¿, Îâ³ä³é ñòâîðþº äèäàêòè÷íó ïîåìó "Íàóêà êîõàííÿ" â³äâåðòó ïàðîä³þ ÿê íà ìîðàëüíó çàêîíîòâîð÷³ñòü Àâãóñòà, òàê ³ íà ÷èñëåíí³ ñó÷àñí³ òðàêòàòè - "Íàóêè". "Ôàñòè" ("Ðèìñüêèé êàëåíäàð") Îâ³ä³ÿ ñòàëè ñïðîáîþ óïîðÿäêóâàííÿ çà ì³ñÿöÿìè âñ³õ çíàìåííèõ ³ ïàì'ÿòíèõ äàò ðèìñüêîãî êàëåíäàðÿ, ïîÿñíåííÿ ¿õ íàçâ ³ ïîõîäæåííÿ. "Ìåòàìîðôîçè" ("Ïåðåâò³ëåííÿ") - ì³ôîëîã³÷íà ïîåìà, ìåòîþ ÿêî¿ º çâ'ÿçíèé ³ ïîñë³äîâíèé îïèñ áàãàòî÷èñåëüíèõ åï³çîä³â ì³ôîëîã³¿ ³ ðèìñüêèõ ëåãåíä, ùî ðîçïîâ³äàþòü ïðî ïåðåòâîðåííÿ ãåðî¿â, ïî÷èíàþ÷è ç âèíèêíåííÿ ñâ³òó ³ çàê³í÷óþ÷è ÷óäåñíèì ïåðåòâîðåííÿì Þë³ÿ Öåçàðÿ íà ç³ðêó. Ïîåìè ìàëè íàäçâè÷àéíèé óñï³õ ó ñó÷àñíèê³â. Îâ³ä³ÿ ïî÷àëè ïîð³âíþâàòè ç Âåðã³ë³ºì ³ Ãîðàö³ºì, êîëè íåî÷³êóâàíî ó 8 ð. äî í.å. ñïåö³àëüíèì óêàçîì Àâãóñòà ïîåòà âèñëàëè ó äàëåêó îêðà¿íó Ðèìñüêî¿ ³ìïåð³¿ - ì³ñòî-ôîðòåöþ Òîìè (ñó÷àñíà Êîíñòàíöà â Ðóìóí³¿). Òóò ïðîéøëè îñòàíí³ 10 ðîê³â æèòòÿ Îâ³ä³ÿ, ÿêîìó òàê ³ íå äîçâîëèëè ïîâåðíóòèñü. Ïðè÷èíè ïîêàðàííÿ, ÿê ³ íàêàçó ïðî âèëó÷åííÿ êíèæîê ïîåòà ç á³áë³îòåê, çàëèøèëèñü íåâ³äîìèìè. Â îñòàííº äåñÿòèë³òòÿ Îâ³ä³é íàïèñàâ ï'ÿòü êíèã "Ñêîðáîòíèõ åëåã³é" ³ ÷îòèðè êíèãè "Ïîñëàíü ç Ïîíòà". Ñòðàæäàííÿ ³ ãîðå ïîåòà, â³ä³ðâàíîãî â³ä ð³äíèõ ³ â³ò÷èçíè, âèëèëèñü ó ùèðèõ ³ ñïîâíåíèõ ãëèáîêîãî ïî÷óòòÿ ïîåòè÷íèõ ðÿäêàõ. Îâ³ä³é, ÿê ³ Âåðã³ë³é, ñïðàâèâ íàäçâè÷àéíèé âïëèâ íà ºâðîïåéñüêó ë³òåðàòóðó. Éîãî ë³ðè÷í³ òâîðè äàëè ³ìïóëüñ äëÿ ðîçâèòêó ñåðåäíüîâ³÷íî¿ ïîåç³¿ òðóáàäóð³â ³ òðóâåð³â. Äàíòå ïîñòàâèâ éîãî ïîðÿä ç Ãîìåðîì ³ Ãîðàö³ºì.

ÔÀÑÒÈ Ê²ÍÅÖÜ ÀÐ²ÀÄÍÈ (III, â. 459–516) Í³÷ óïàäå, – â íåáåñàõ òè ïîáà÷èø â³íåöü Àð³àäíè. Çëî÷èí Òåñå¿â ¿¿ â áîæåñüêå ëîíî ïðèâ³â. Âæå ïðîì³íÿëà íà Âàêõà êîõàíöÿ âîíà ãîëîñíîãî, Ùî äî ïîòâîðè äàëà íèòêó éîìó ïðîâ³äíó. Ùàñíà ïîäðóææÿì íîâèì, ãîâîðèëà: “Ïîùî ÿ ðèäàëà? ×åé æå íà ùàñòÿ ìåí³ âèïàëà çðàäà éîãî”. Ë³áåð òèì ÷àñîì, íà ²íä³ ðîçí³æåíèé ëþä ïåðåì³ãøè, Çäîáè÷ ïðèâ³ç äîðîãó â³ä óçáåðåææ³â Çîð³.

796

Публій Овідій Назон Ñåðåä ³íä³éñüêèõ êðàñóíü-ïîëîíÿíîê ïðè í³ì ùîíàéêðàùà, Áîæåñüêèì ëþáà î÷àì, äîíüêà ñàìîãî öàðÿ. Ïëà÷å ³çíîâ Àð³àäíà, áëóêàþ÷è áåðåãîì ìîðÿ, ², íåçà÷³ñàíà, òàê ñêàðæèòüñÿ ñëîâîì ã³ðêèì: “Çíîâó ïî÷óºòå, õâèë³, êîëèøí³ æàë³-íàð³êàííÿ, Çíîâ, íàäáåðåæí³ ï³ñêè, ïðèéìåòå ñëüîçè ìî¿! ß íàð³êàëà ðàí³øå: “Êðèâîïðèñÿæíèé Òåñåþ!” Àëå òèì ñàìèì ³ Âàêõ – ãîðå ìîº!– çàâèíèâ. Íèí³ ñêàæó ÿ: Æ³íêè! Íå çâ³ðÿéòåñü íà âëàñíå ïîäðóææÿ, – Óä³ë çàíåäáàíèé ì³é – âñå, ùî ñï³òêàºòüñÿ é âàì. Î, êîëè á äîëÿ ìîÿ ïðîñòóâàëà ò³ºþ æ òðîïîþ, Ùî íà í³é ñòàëà êîëèñü, ÿ á óæå ç ñâ³òó ç³éøëà. Âàêõó, äëÿ ÷îãî ìåíå òè çíàéøîâ íà òèõ ï³ñêàõ áåçëþäíèõ? Õàé áè ÿ âìåðëà òîä³, äîãîðþâàâøèñÿ âêðàé. Î ëåãêîâàæíèé, ùå ëåãøèé, í³æ êó÷åð³ âëàñí³ íà ñêðîíÿõ, Âàêõó, ÿêîãî òåïåð â ãîð³ ÿ çíàþ äî äíà! ßê æå íàâàæèâñÿ òè, ïðèâ³âøè íàëîæíèöþ-áðàíêó, Øëþáíå, òàêå äîðîãå, ëîæå ñâîº çàõèòàòü! Äå æ òâîÿ â³ðí³ñòü? Òâî¿ îá³òíèö³? Òâîº ïðèñÿãàííÿ? Ëèõî ìîº, ñê³ëüêè ðàç ìàþ ÿ òå ïîâòîðÿòü? Òè æ âèíóâàòèâ Òåñåÿ, éîãî îøóêàíöåì íàçâàâøè, – Ïðèñóä ñàìîìó ñîá³ âèí³ñ ºñè ó òîé ÷àñ! Õàé æå íå âçíàº í³õòî, õàé ó òóç³ í³ì³é äîãîðþ ÿ, Õàé íå ïîäóìàþòü: ÿ âàðòà çíåâàãè áóëà. Íàäòî Òåñåé! Õàé í³êîëè íå âçíàº ïðî Âàêõîâó çðàäó, Õàé íå ââàæàº òåáå ñï³ëüíèêîì ä³ëà ñâîãî... Õî÷ áè â³ääàâ òè ñâ³é çàïàë ÿê³éñü á³ëîò³ë³é êîõàíö³; ×àñîì áóâàþòü òàê³ ñåðåä ÷óæèííèõ ëþäåé. Àëå äàðåìíî êàæó... âîíà ìèëà òîá³ ³ ñìóãëÿâà... ßê íå çàìàæóòü òåáå ÷îðí³ îá³éìè ¿¿! Âàêõó! Çíàéäè ñâîþ â³ðí³ñòü! Âåðíèñü äî ïîäðóæí³õ îá³éì³â! ß æ òîá³ â³ðíà áóëà! Ìóæà ÿ çâèêëà ëþáèòü. Ìàò³ð ãàíåáíî êîëèñü ïðèíàäèëè ðîãè áè÷à÷³. ß ïîëþáèëà òâî¿ – øàíà ìåí³ ³ õâàëà... Õàé æå ìåíå îáìèíà òåº ëèõî. Òè æ ñàì ïðèçíàâàâñÿ, Ùî íåâèòðàâíèì ÷óòòÿì çàâæäè äî ìåíå ãîð³â. ×è æ äèâóâàòèñü, ùî òè ìåíå ïàëèø? Â îãí³ íàðîäèâøèñü, Â îò÷³é ïðàâèö³ òâåðä³é òè âðÿòóâàâñÿ ç îãíþ. Òè ìåí³ íåáî êîëèñü îá³öÿâ ³ ÷åðòîãè íàãîðí³, Íèí³ æ – ÿê³ ç òâî¿õ ðóê ìàþ ÿ âçÿòè äàðè?!” Âèëèëàñü ñêàðãà äî êðàþ. À ççàäó, éäó÷è óçáåðåææÿì, Ë³áåð äàâíî íàñëóõàâ ò³ áåçíàä³éí³ ñëîâà. Îò ó îá³éìè áåðå ¿¿, ñëüîçè ö³ëóíêàìè ñóøèòü... “Â íåá³ ìè áóäåìî âäâîõ!– êàæå äðóæèí³ ñâî¿é.– Ëîæåì ïîºäíàí³ ñï³ëüíèì, ïîºäíàí³ áóäåì íàéìåííÿì:

797

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ë³áåðà – ìàºø íàâ³ê çâàòèñü, êîõàíà ìîÿ! Îò çàïîðóêà òîá³: ïîãëÿíü æå íà öþ ä³àäåìó, – Äèâíèé Âóëêàí³â óòâ³ð, äàð Àôðîä³òè òîá³...” Òàê â³í ìîâëÿº ³ äåâ’ÿòü ïåðëèí íà âîãí³ îáåðòàº; Â íåá³ â³íåöü çîëîòèé ñÿº äåâ’ÿòêîþ ç³ð. Ïåðåêëàä Ì.Çåðîâà

ÌÅÒÀÌÎÐÔÎÇÈ ÑÒÂÎÐÅÍÍß ÑÂ²ÒÓ (², â. 5–88) Ïåðøå, ÿê ìîðå, é çåìëÿ, ³ íåáî ç’ÿâèëîñü øèðîêå, Âñåñâ³ò, ïðèðîäà óñÿ îäíàêîâå ìàëà îáëè÷÷ÿ ² íàçèâàëàñÿ Õàîñ: âàæêà íåñôîðìîâàíà áðèëà, Ìåðòâèé òÿãàð íåðóõîìèé, ïîì³øàí³ â êóï³ áåçëàäí³é ² â íåíàñòàíí³é áîðí³ ðîçìà¿òèõ ðå÷åé åëåìåíòè. Ñâ³òëà ñâîãî ùå íå ëëÿâ íàä ñâ³òàìè Òèòàí Çëîòîçîðèé, Ñÿéâîì íîâèì íå ïèøàëàñü, âãîð³ íàðîñòàþ÷è, Ôåáà; Íåçð³âíîâàæåíà, òåìíà, â îá³éìàõ ëåãêîãî ïîâ³òðÿ Íå êðàñóâàëàñü Çåìëÿ, ³ ðóê ñâî¿õ, õâèëü ëàçóðîâèõ, Íå ïðîñòÿãàëà ùå âçäîâæ ñóõîäîë³â ÿñíà Àìô³òð³òà. À ÿê ó ìàñ³ îäí³é çóñòð³÷àëèñü Çåìëÿ ³ ïîâ³òðÿ, Ùå é ïåðåá³æíà âîäà, òî Çåìëÿ áóëà íàäòî õèñòêîþ, Õâèë³ çàíàäòî â’ÿçêèìè, áåçñâ³òíèì ³ òåìíèì ïîâ³òðÿ. Âëàñíî¿ ôîðìè íå ìàâøè, ó ò³ë³ îäí³ì ñïîëó÷èâøèñü, Â³÷íå çìàãàííÿ ïðîâàäèëè: âñå, ùî õîëîäíå, – ç ãàðÿ÷èì, Âñå, ùî âàæêå, – òå ç ëåãêèì, âñå òâåðäå – ç ð³äêèì ³ òåêó÷èì. Áîã – ÷è íàéêðàùà ç ñòèõ³é – âòèõîìèðèëè òó âîðîæíå÷ó, Ðîçìåæóâàâøè ïîâ³òðÿ ç çåìëåþ ³ çåìëþ ç âîäîþ ² íàä ïîâ³òðÿì íàçåìíèì åòåð óòâåðäèâøè íåáåñíèé. Ïîò³ì, ðîçíÿâøè ¿¿ íà ÷àñòêè, ì³øàíèíó âñåñâ³òíþ, Âñ³ ò³ ÷àñòêè ïîâ’ÿçàëè çàêîíîì ãàðìîí³¿ é çãîäè. ßñíî çà³ñêðèâñü-çàéíÿâñÿ âîãîíü ó ëåãêîìó åòåð³, Ì³ñöå çíàéøîâøè ñîá³ íà âåðõ³â’ÿõ ëàäó ñâ³òîâîãî, Çðàçó ï³ä íèì ðîçëèëîñü åòåðîïîä³áíå ïîâ³òðÿ. Íèæ÷å ïðîñëàëàñü çåìëÿ ãóñòà, âñÿ ç âàæêèõ åëåìåíò³â, Âëàñíèì ñâî¿ì òÿãàðåì ïåðåìîæåíà, ³, íàîñòàíêó, Ïðîñòîð³íü âîä ãîëóáèõ òâåðä³ ñóõîäîëè îáìèëà. Òàê ñâ³òîâó âïîðÿäèâøè áóäîâó, òâîðåöü íåâ³äîìèé Êîæí³é ÷àñòèí³ çíàõîäèòü íàëåæí³ ¿é ì³ñöå ³ âèãëÿä; ² ùîíàéïåðøå Çåìë³, ùîá çóñþäè áóëà îäíîñòàéíà, Â³í íàäàº çàîêðóãëî¿ ôîðìè; íàêàçóº âîäàì

798

Публій Овідій Назон Ïëåñîì øèðîêèì ðîçëèòèñü ïî í³é ³ áóðÿì íàçóñòð³÷ Õâèë³ çä³éìàòè ñòðàøí³ ³ â êàì³íü äçâîíèòü íàäáåðåæíèé. Âèõ³ä äàº äæåðåëàì, áîëîòà ðîçëèâàº, îçåðà ² ïîíàä ëîæàìè ð³ê ï³ä³éìàº çàëîìàìè áåðåã. Äåùî ç òèõ âîä âèïèâàº çåìëÿ ³ ïîòóæí³ø³ ð³êè, Äåùî äîõîäèòü äî ìîðÿ ³ òàì, íà ïðîñòîð³ ðîçëèâøèñü, Çàì³ñòü ò³ñíèõ áåðåã³â ãîìîíèòü ó â³ääàëåí³ ñêåë³. Ç òîãî æ âåë³ííÿ ïðîñëàëèñü ãà¿, çàïàëè äîëèíè, Âêðèëèñÿ ëèñòîì ãà¿, ³ øïèë³ ï³äíåñëèñÿ êàì³íí³. À ÿê íåáåñíèé ïðîñò³ð, ùî ï’ÿòü ó í³ì ñìóã íåîäíàêèõ (Ñïðàâà ³ çë³âà ïî äâ³, ïîñåðåäèí³ ï’ÿòà, ïåêó÷à), Òàê ³ îãîðíåíó íåáîì òâåðäèíþ çåìíó ðîçä³ëèëà Ìóäðà òâîðöåâà ðóêà íà ï’ÿòü ïîÿñ³â ðîçìà¿òèõ: Îñåðåäêîâèé – ãàðÿ÷èé, â³ä ñïåêè ³ ñîíöÿ áåçëþäíèé, Êðàéí³ óêðèò³ ñí³ãàìè, à äâà – ïîì³æ êðèãîþ é æàðîì – Ìàþòü ó âñüîìó ïîì³ðí³ñòü, ìîðîçó é òåïëà ð³âíîâàãó. Âèùå íàä íèìè ïîâ³òðÿ, ëåãêå ³ ðóõëèâå, – ïîâ³òðÿ, Ëåãøå ëèøå â³ä îãíþ, ÿê îãîíü – â³ä òåêó÷î¿ õâèë³. Òàì íàêàçàâ ñîòâîðèòåëü òóìàíàì îñ³ñòè, ³ õìàðàì, Òà ãðîìîâèöÿì ñòðàøíèì, ùî ëþäñüê³ ñåðöÿ ïîòðÿñàþòü, Òà ïîäîùåâèì â³òðàì, ùî ç ñîáîþ íåñóòü ïðîõîëîäó. Àëå áóðõëèâöÿì íå âñþäè ïðåìóäðèé çâåë³â ïðîáóâàòè: Òîæ ³ òåïåð ¿õí³é ñèë³ îïåðòèñü íåëåãêî, õî÷ êîæåí Ìàº ñâ³é ïîâ³â â îäí³ì ëèøå íàïðÿì³ ãíàòè, – ³íàêøå Âñåñâ³ò âîíè á ðîçíåñëè ó áðàòí³é ñâî¿é âîðîæíå÷³. Åâð îñåëèâñÿ â êðà¿í³ Çîð³, â³ä çåìåëü íàáàòåéñüêèõ ² àæ äî Ïåðñüêèõ õðåáò³â, îñÿÿíèõ ðàí³øí³ì ñîíöåì; Çàõ³äíèé áåðåã, äå ñîíöå ïðîì³ííÿì ñ³ÿº âå÷³ðí³ì, Ð³äíèé Çåô³ðîâ³ ñòàâ. Íà ï³âíî÷³, â Ñê³ô³¿ äèê³é, Ìàº äîì³âêó Áîðåé. Â ïðîòèëåæíîìó êðà¿, íà ï³âäí³, Â õìàðàõ ³ áóéíèõ äîùàõ öàðþº íåñòðèìàíèé Àâñòåð. Âèùå, íàä öàðñòâîì â³òð³â, åòåð ñïî÷èâàº áëàæåííèé, ×èñòèé, ÿñíèé, â³ä áîëîòà çåìíîãî ³ ïîðîõó â³ëüíèé. Ëåäâå óñòàëèëîñü âñå ³ çíàéøëî ñîá³ ïåâí³ ãðàíèö³, Çðàçó æ, ïðèòèñíåí³ äîòè íàâàëîþ òåìíî¿ ìàñè, Ç³ð ïðîìåíèñò³ îãí³ ðîçæåâð³ëèñü â íåá³ øèðîê³ì. À ùîá óñþäè æèâå áóÿëî æèòòÿ ³ äèõàííÿ, Â íåá³ áîãè ³ áîæåñòâåíí³ Çîð³ òîä³ îñåëèëèñü, Õâèëÿ ïðèíàäèëà ðèá áëèñêó÷ó ñð³áëÿñòó ïîðîäó, Çâ³ð óïîäîáàâ ãà¿, à ïòèöÿ – ðóõëèâå ïîâ³òðÿ. Ò³ëüêè íàéâèùà ç ³ñòîò, íàéãîñòð³øà, íàéòîíøà íà ðîçóì, Ùå íå ç’ÿâèëàñü, ùîá ñâ³ò ïîêîðèòè é äåðæàòè ó âëàä³. Çâ³äêè ïîñòàëà ëþäèíà – õòî ñêàæå: ÷è ç áîæîãî ñ³ì’ÿ Âèâ³â ñòâîðèòåëü ¿¿, ÿê êðàùîãî ñâ³òó ïî÷àòîê, À ÷è Çåìëÿ ìîëîäà, äîï³ðó ðîçëó÷åíà ç Íåáîì,

799

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Â ìàòåðí³ì ëîí³ ñâî¿ì çàòðèìàëà ïåðâ³ñòîê Íåáà, À ²àïåò³â íàùàäîê, çì³øàâøè ³ çåìëþ, ³ âîäó, Ôîðìó äëÿ íüîãî çíàéøîâ, – áîã³â ì³öíîâëàäíèõ ïîäîáó, Òîæ óñ³ ³íø³ çâ³ð³ ç ïîíóðèìè ëèöÿìè õîäÿòü. Ëþäñüêèé òèì ÷àñîì ê³ñòÿê ïîñòàâëåíî ñòð³ìêî ³ ïðîñòî, Î÷³ ï³äíåñåíî âãîðó, äî ç³ð ³ âèñîêîãî íåáà. Òàê ç íåäîëàäíî¿ êóïè Çåìëÿ ñôîðìóâàëàñÿ é ñòàëà Ìàò³ð’þ âñüîãî æèâîãî ³ ëþäñüêîãî ðîäó ïî÷àòêîì. Ïåðåêëàä Ì.Çåðîâà

×ÎÒÈÐÈ ÏÎÊÎË²ÍÍß ËÞÄÑÜÊ² (², â. 89–150) Ïåðøå ïîð³ääÿ áóëî çîëîòå: áåç áè÷à ³ ñïîíóêè, Ç âëàñíî¿ âîë³ âîíî Ïðàâîòó øàíóâàëî ³ ×åñí³ñòü. Êàðè ³ ñòðàõó íå çíàëî. Ïîãðîçëèâå ñëîâî çàêîíó Ùå íå ÷èòàëîñü íà ì³äí³é òàáëèö³, ³ ëþä íå ñòðàøèâñÿ Âèðîê ïî÷óòè ñóää³, áåç ñóäó é îï³êè áåçïå÷íèé. Ñîñíè ç ã³ðñüêèõ âåðõîâèí ùå íå ñõîäèëè â ä³ë íà ïîòîêè, Ùîáè ëåãêèì êîðàáëåì íåçíàí³ îäâ³äàòè çåìë³: Æîäí³ íàäìîð’ÿ ÷óæ³ íå ìàíèëè ùàñëèâîãî ëþäó. Ìóðè, ãëèáîê³ ðîâè íå áóëè ùå äëÿ ì³ñò ïîÿñàìè; Ïðîñòà ñóðìà ³ ïîêðó÷åíèé ð³ã íå ñï³âàëè äî áîþ; Ìå÷ ³ øîëîì íå ñëóæèëè í³êîìó. Áåç çáðî¿, áåç â³éñüêà Ìèðí³ íàðîäè æèëè â íåïîðóøí³ì ³ ëþá³ì äîçâ³ëë³. Ùåäðà çåìëÿ ñàìîõ³òü, ùå íå çíàþ÷è ïóò îáîâ’ÿçêó, Ðàëîì íå òêíóòà çàë³çíèì, íå çðàíåíà ùå áîðîíîþ, Ãîéíèé ïðèíîñèëà äàð, ïîæèâó, ëåãêó ³ êîðèñíó. Ëþäè çáèðàëè òîä³ äèêó âèøíþ é ñóíèö³ ïî ãîðàõ, Òåðåí ç çàíîçèñòèõ â³ò, øîâêîâèö³ ÿãîäè ñòèãë³ Òà æîëóä³, ùî çðîíèëî Þï³òåðà äðåâî ðîçëîãå. Â³÷íà ñòîÿëà âåñíà, ³ ïîäóâîì í³æíèì çåô³ðè Ïåñòèëè öâ³ò ëóãîâèé, ùî ïèøàâñÿ ³ ð³ñ, ñàìîñ³éíèé. Âò³ì, ³ íåçîðàíèé ëàí ïîëîâ³â – íàõèëÿâñÿ õë³áàìè, ², íå ëåæàâøè â ïàðó, íàëèâàâ ñâîº ñòèãëå êîëîññÿ. Ð³êè òåêëè ìîëîêîì, ñòðóìåí³ëè ñêð³çü íåêòàðîì ð³êè, ² òåìíîëèñò³ äóáè çîëîòèìè òî÷èëèñü ìåäàìè. Ç òîãî æ ÷àñó, ÿê, çàñëàâøè Ñàòóðíà ó Òàðòàð òåìíè÷íèé, Âëàäó Þï³òåð ïîñ³â, òî âæå ñð³áíà ïîðà òà íàñòàëà, Ã³ðøà â³ä çîëîòà, àëå ö³íí³øà â³ä òåìíî¿ ì³ä³. Âëàäàð íîâèé ñêîëîòèâ ö³ëîð³÷íó Ñàòóðíîâó Âåñíó, Ë³òî äîäàâøè äî íå¿, íåïåâíóþ Îñ³íü ³ Çèìó, ² íà ÷îòèðè äîáè ð³÷íèé êðóãîá³ã ïîä³ëèâøè. Âïåðøå òîä³ çàòðåìò³ëî ïîâ³òðÿ â³ä ñóø³ òà ñïåêè, ² â³ä õîëîäíèõ â³òð³â êðèæàí³ ïîçâèñàëè áóðóëüêè. Âïåðøå òîä³ çíàäîáèëèñü îñåë³; îñåë³ çíàéøëèñÿ

800

Публій Овідій Назон Â ñõîâàõ ïå÷åð, ó êóùàõ âåðáîëîçó, ïîïëåòåíèõ ëèêîì. Âïåðøå Öåðåðèíèì çåðíîì çàñ³ÿíî íèâó ðîäþ÷ó ² ï³ä ÿðìîì çàðåâëà-çàñòîãíàëà ïîê³ðíà õóäîáà. Òðåòÿ äîáà – ì³äÿíà – çà ñð³áíîþ õóòêî íàñòàëà; Ëþä âîéîâíè÷èé, ñóâîðî¿ âäà÷³, äî çáðî¿ îõî÷èé, Àëå æ ³ùå íå çëî÷èííèé. Îñòàííÿ ïîðîäà – çàë³çíà. Òîæ ÿê íàñòàëà äîáà íàéã³ðøî¿ òî¿ ïîðîäè, Çðàçó æ ç’ÿâèëàñÿ Êðèâäà, ìèíóëèñÿ ×åñí³ñòü ³ Ïðàâäà; Õèòð³ñòü, Áðåõíÿ ³ Ï³äñòóïñòâî ïîñ³ëè ¿õ ì³ñöå ñïóñò³ëå; Çðàäà ïðèéøëà ³ Íàñèëüñòâî, æàäîáà íà ãðîø³ ³ ñòàòêè; Âèïëèâ íà ìîðå ïëàâåöü, õî÷ íà â³òð³ ùå áóâ áåçïîðàäíèé. Ñîñíè, ùî äîñ³ ïî ãîðàõ øïèëÿñòèõ ðîñëè áåçòóðáîòíî, Íèí³ ïî õâèë³ íåçíàí³é ïîì÷àëè â ñâ³òè êîðàáëÿìè. Çåìëþ, ùî ñï³ëüíà áóëà, ÿê ïîâ³òðÿ, ÿê ñîíÿ÷íå ñÿéâî, Íèí³ ïðîéøîâ çåìëåì³ð, îáí³æêè ³ ìåæ³ ïîêëàâøè. Ñòàëè â³ä íå¿ òåïåð âèìàãàòè íå ò³ëüêè óæèíê³â, Àëå é ñêàðá³â, ùî â³ä ëþäñüêîãî îêà âîíà ïðèõîâàëà. Â íàäðà, â ãëèáèíè ï³äçåìí³ ³äóòü; â³ä ñò³ã³éñüêî¿ õâèë³ Âèäîáóâàþòü ñêàðáè, óñÿêîãî ëèõà ïî÷àòîê; Âèéøëî Çàë³çî íà ñâ³ò ³ Çîëîòî, ùå øê³äëèâ³øå, Âèéøëà íà ëþäè Â³éíà, ùî æèâèòüñÿ íèìè é ëþòóº, Â õèæèõ, êðèâàâèõ ðóêàõ áðÿçêó÷ó ñòèñêàþ÷è çáðîþ. Ëþä æèâîò³º ç ãðàáóíêó, íà çÿòÿ íå çâ³ðèòüñÿ òåñòü âæå, Ã³ñòü íà ãîñïîäàðÿ òàêîæ – ³ áðàòíÿ ëþáîâ ïîòüìàðèëàñü; Æ³íêà ãðîçèòü ÷îëîâ³êîâ³, òîé âîðîãóº íà æ³íêó; Ìà÷óõè çâîäÿòü ä³òåé ñìåðòåëüíî-áë³äèì àêîí³òîì; Ñèí íåòåðïëÿ÷èé ïðî áàòüêîâó ñìåðòü ä³çíàºòüñÿ â âîðîæêè. Íèêíå Ïîáîæí³ñòü ³ Â³ðà, ³ ä³âà íåáåñíà Àñòðåÿ Çåìëþ, ñïëÿìîâàíó êðîâ’þ, – îñòàííÿ ç áîã³â – ïîêèäàº. Ïåðåêëàä Ì.Çåðîâà

Ã²ÃÀÍÒÈ (², â. 151–162) Íàâ³òü âèñîêèé åòåð, ÿê òî êàæóòü, íå çíàâ ñóïîêîþ, Âåëåòí³, ä³òè Çåìë³, çàïðàãíóëè âëàäè íàä Íåáîì ², íàãðîìàäèâøè ãîðè, äî ç³ð íàìàãàëèñü ñÿãíóòè. Òà íàéì³öí³øèé Âëàäèêà, Îë³ìï ðîçêîëîâøè ïåðóíîì, Ñêèíóâ ó ä³ë Ïåë³îí, íàâàëåíèé çâåðõó íà Îññó, – Âïàëè øïèë³ êàì’ÿí³, ðîç÷àâèâøè âñ³õ çì³ºíîãèõ. Àëå Çåìëÿ, ïåðåéíÿâøèñÿ êðîâ’þ ñâîãî ïîðîæä³ííÿ, Çíîâ îæèâèëà òó êðîâ ³ äóøó ó íå¿ âäèõíóëà. À ùîáè ïàì’ÿòü ÿêàñü â³ä íàùàäê³â ¿¿ çáåðåãëàñÿ, Ïåðåòâîðèëà ä³òåé ïîäîëàííÿõ íà ëþäñüêó ïîäîáó; Àëå íîâå ïîêîë³ííÿ çóõâàëå áóëî é êðîâîæåðíå ² çíåâàæàëî áîã³â: ïîêîë³ííÿ, íàðîäæåíå ç êðîâ³. Ïåðåêëàä Ì.Çåðîâà

801

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ÄÀÔÍÀ (², â.452–567) Ôåáîâà ïåðøà ëþáîâ – öå Äàôíà, Ïåíåºâà äîíÿ. Òà ðîçïàëèâ òå êîõàííÿ íå âèïàäîê – ãí³â Êóï³äîíà. Îò ÿêîñü ñòð³â éîãî Ôåá, ùî ïèøàâñÿ äâîáîºì íåäàâí³ì. Òîé òÿòèâó íàïèíàâ, íàãèíàþ÷è ëóê ñâ³é äâîðîãèé. “Íàùî, ïóñòóíå, òà çáðîÿ òîá³? – ìèìîõ³äü éîìó êèíóâ Ôåá. – ×è íå íàøå ïëå÷å ìàº ïðàâî ïèøàòèñÿ íåþ? Çäàòí³-áî ìè íàíåñòè é íàéëþò³øîìó âîðîãó ðàíè. Îñü íåùîäàâíî Ï³ôîí, ÿêèé ÷åðåâîì, ïîâíèì îòðóòè, Îáøèðè ö³ë³ ãí³òèâ, ïîâàëèâñÿ îä ñòð³ë ìî¿õ ÷àñòèõ. Òè âæå ñâ³é ôàêåë íîñè é çàäîâîëåíèé áóäü, ùî âîãíåì òèì Áóäèø ÿêóñü òàì ëþáîâ, íå ïðèìàçóéñü äî íàøî¿ ñëàâè!” Ñèí Ê³òåðå¿ íà òå: “Íåõàé ëóê òâ³é óñå ïðîøèâàº, Ì³é æå – ïðîøèº é òåáå. Òîæ íàñê³ëüêè óñÿêå ñòâîð³ííÿ Íèæ÷å â³ä áîãà, íàñò³ëüêè òè é ñëàâîþ íèæ÷èé â³ä ìåíå”, Ìîâèâøè òå, çëîïîò³â, íåâãàìîâíèé, êðèëüìè é çà õâèëèíó Âæå íà çåëåí³é âåðøèí³ Ïàðíàñó, áàãàòîãî ò³ííþ, Ñòàâ ³ âèõîïëþº ç ñàãàéäàêà äâ³ ñòð³ëè íåïîä³áí³: Áóäèòü îäíà ç íèõ ëþáîâ, à äðóãà – ¿¿ ïðîãàíÿº. Òà, êîòðà áóäèòü, – ³ç çîëîòà, â³ñòðÿì âèëèñêóº ãîñòðèì, Òà, êîòðà ãîíèòü, – òóïà é ï³ä òðîñòèíîþ îëîâî â íå¿. Îñü ïîëåò³ëà òóïà é Ïåíå¿äó, í³ìôó, âðàçèëà. Ñâèñíóëà ãîñòðà – é äî ñàìèõ ê³ñòîê ïðîéíÿëà Àïîëëîíà. Òóò æå â³í í³ìôè çàïðàãíóâ, à òà – óò³êàº â³ä íüîãî. Âñÿ ¿¿ âò³õà – ãëèáîê³ ë³ñè òà íà ëîâàõ áàãàòà Çäîáè÷; ñóïåðíèöÿ â òîìó âîíà íåçàì³æíüî¿ Ôåáè: Â³ëüíî ç-ï³ä ñòüîæêè âèëîñü ïåðåõîïëåíå íàñï³õ âîëîññÿ. Õòî ò³ëüêè íåþ íå ñíèâ! Òà, â³äêèíóâøè âñ³õ, âîíà ðâåòüñÿ Â òåìí³ ãà¿, ÷îëîâ³êàìè æ íåõòóº, çíàòü ¿õ íå õî÷å. Ùî ¿é Àìóð, Ã³ìåíåé: íå äáàº âîíà ïðî ïîäðóææÿ. Áàòüêî íå ðàç ¿é êàçàâ: “Ìåí³ çÿòÿ òè, äîíå÷êî, âèííà!” Áàòüêî íå ðàç ¿é êàçàâ: “Ìåí³ âèííà òè, äîíå÷êî, âíóê³â!” Äå òàì! Çíàðÿääÿìè çëà âèäàþòüñÿ ¿é ôàêåëè øëþáí³. Ìèëèì îáëè÷÷ÿì íà çãàäêó ïðî íèõ ðóì’ÿíèòüñÿ í³ìôà. Áàòüêà áëàãàº íå ðàç, éîìó øèþ îáâèâøè ðóêàìè: “Áàòåíüêó ëþáèé, äîçâîëü, ùîá ä³âîöòâîì ñâî¿ì óò³øàòèñü Â³ê ÿ ìîãëà, ÿê Ä³àí³, áóëî êîëèñü, áàòüêî äîçâîëèâ!” Òîé ïîñòóïèâñÿ; ïîâñòàëà, îäíàê, ïðîòè ìð³¿ òâîº¿ Âðîäà òâîÿ, íå ñóäèëîñü áàæàííþ òâîºìó çä³éñíèòèñü. Äàôíó ïîáà÷èâøè, Ôåá çàêîõàâñü ³ ïîáðàòèñÿ ïðàãíå. Ìàðèòü óæå íàÿâó, ï³äâåëî æ éîãî – âëàñíå ïðîðîöòâî. ßê ï³ñëÿ æíèâ ïàëàõòÿòü ó âîãí³ âæå áåç êîëîñó ñòåáëà, ßê îòî òèííÿ ãîðèòü, ùî äî íüîãî ïðèêëàâ íåîáà÷íî Ôàêåë ìàíäð³âåöü ÿêèéñü ÷è ï³ä äîñâ³òîê òàì éîãî êèíóâ,

802

Публій Овідій Назон Òàê òîä³ Ôåá çàïàëàâ: ðîçãóëÿëîñÿ â ãðóäÿõ ó íüîãî Ïîëóì’ÿ, é æèâèòü â³í, õî÷ áåçíàä³éíó, ëþáîâ ñïîä³âàííÿì. Áà÷èòü, ÿê ¿é ïî ðàìåíàõ áåçëàäíî çá³ãàº âîëîññÿ, É äóìàº: “Îò ïðè÷åñàòè á éîãî!” Ïåðåä íèì – ¿¿ î÷³, Ñõîæ³ íà ÿñíèõ ç³ðîê, ¿¿ ãóáêè... òà âæå éîìó ìàëî ¯õ óÿâëÿòè ñîá³; ¿¿ ïàëüö³ â³í õâàëèòü, ³ ðóêè, É ãîë³ ðàìåíà, ³ íàâ³òü ï³ä îäÿãîì ð³çí³ ïðèíàäè Áà÷èòü ðîçïàëåíèì çîðîì ñâî¿ì. Àëå í³ìôà íåâòðèìíà Øâèäøå â³ä â³ëüíîãî ïîäóâó ì÷èòü, íå çâàæàº íà îêëèê: “Ãåé, çóïèíèñü, Ïåíå¿äî, ìîëþ! Íå õèæàê ÿ, íå âîðîã! Ãåé, çóïèíèñü! Òàê îä âîâêà ÿãíÿ, òàê îëåíü – â³ä ëåâà, Òàê, ñòð³ïîò³âøè êðèëüìè, â³ä îðëà óò³êàº ãîëóáêà, Âîðîã-áî â êîæíîãî ñâ³é, òà õ³áà æ ³ çàêîõàíèé – âîðîã? Ãîðå ìåí³! Íå ñï³òêíèñü íà á³ãó! Íå ïîçðàíþé â³ä òåðíÿ Í³æîê ñâî¿õ, íå õîò³â áè ÿ áîëþ òîá³ ïðè÷èíèòè. Ãëÿíü æå – ïî òåðíÿõ á³æèø! Õî÷ ïîâ³ëüí³øå òðîõè, áëàãàþ, Í³ìôî, â³ä ìåíå ò³êàé – ïîâ³ëüí³øå é ÿ áóäó á³ãòè. Çâàæ õî÷, êîìó òè âïîäîáàëàñü: ïîñåðåä ã³ð íå æèâó ÿ, Çà ïàñòóõà íå íàéíÿâñü; ÷åðåäè òóò, çäè÷³ëèé, ó íåòðàõ ß íå ïèëüíóþ. Íå çíàºø-òàêè, ëåãêîâàæíà, íå çíàºø, Õòî ÿ, òîìó é óíèêàºø ìåíå. Ï³ä ìîºþ æ ðóêîþ – Ñîíÿ÷íèé Äåëîñ ì³é, Êëàðîñ, Òåíåä ³ ïðèìîðñüê³ Ïàòàðè. Áàòüêîì Þï³òåðà çâó; ùî áóëî, ùî º ³ ùî áóäå, Â³äàþ ÿ; ç ïåðåëèâàìè ñòðóí ÿ ñïîð³äíþþ ï³ñíþ. Âëó÷íî ñòð³ëà ìîÿ á’º, òà îäí³é ëèø ñòð³ë³ óñòóïàº – Ò³é, ùî âïèâàºòüñÿ, íà÷å æàëî, â íåçàêîõàíå ñåðöå. Õî÷ ë³êóâàííÿ – öå âèíàõ³ä ì³é, õî÷ ³ çâóòü ìåíå â ñâ³ò³ Ðÿò³âíèêîì, õî÷ ³ çíàþñü íà ä³ÿíí³ òðàâ óñ³ëÿêèõ, Ùî ìåí³ ç òîãî? Ëþáîâ³ í³ÿêå íå âèãî¿òü ç³ëëÿ. Õèñò ì³é óñ³ì ïîì³÷íèé, îêð³ì ìåíå, ùî íèì âîëîä³þ!” Ùå íå îäíå á â³í ñêàçàâ, òà âîíà âñå ò³êàº ëÿêëèâî, Ôåáà ëèøàº, à ç íèì – ³ éîãî íåäîêàçàí³ ðå÷³. Ìèëà æ áóëà ³ òîä³: â³òåðåöü ¿é îãîëþâàâ ò³ëî, Ïîäóâ çóñòð³÷íèé íåìîâ çàáàâëÿâñÿ âáðàííÿì ëîïîòëèâèì, Äîâãå âîëîññÿ ïëèâëî-õâèëþâàëîñÿ ¿é çà ïëå÷èìà. Âðîäó ïðèìíîæóâàâ á³ã. Àëå äàë³ íå õî÷å íàìàðíî Í³ìôó áëàãàòè ñõâèëüîâàíèé áîã – ç óñå á³ëüøèì çàâçÿòòÿì, ×óþ÷è îï³êè øàëó ëþáîâíîãî, ðâåòüñÿ äî íå¿. ßê ñåðåä âèãîíó ãàëëüñüêèé ñîáàêà, áóâà, çàïðèì³òèòü Çàéöÿ, é á³æèòü, òîé – æàäàþ÷è çäîáè÷³, öåé – ïîðÿòóíêó, Òîé – íàñ³äàº, é çäàºòüñÿ, îñü-îñü ó çóáàõ áóäå ìàòè Çäîáè÷ ñâîþ, âæå íåíà÷å òîðêíóâñü ¿¿, âèòÿãøè ìîðäó; Öåé – çàâàãàâñÿ: ÷è ñï³éìàíèé âæå, àëå íîãè òèì ÷àñîì Âñå-òàêè ì÷àòü ³ âèõîïëþþòü çàéöÿ ç-ï³ä ñàìîãî çóáà, Òàê îòî ä³â÷èíà é áîã: ¿¿ ñòðàõ æåíå, áîãà – íàä³ÿ.

803

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òà ïåðåñë³äóâà÷ ÿâíî ïðóäê³øèé: ëþáîâ îêðèëÿº, Ñèë äîäàº; ïðî ñïî÷èíîê íå äóìàº â³í. Óò³êà÷ö³ Âæå íàñòóïàº íà ï’ÿòè, âæå äèõàº ¿é ó âîëîññÿ. Ñèëè, ïðîòå, ïîêèäàþòü íåùàñíó; â³ä á³ãó ñòð³ìêîãî Çáë³äëà, – îñëàáëà âîíà é, îçèðíóâøèñü íà õâèë³ Ïåíåÿ, Çîéêíóëà: – “Áàòüêó, äî÷êó ïîðÿòóé! ² ÿêùî òàêè ñïðàâä³ Ñèëó áîæåñòâåííó òè ïðèõîâàâ ó ñâîºìó ïîòîö³, – Ïåðåì³íèâøè, çãóáè ìîþ íàäòî ïðèâàáëèâó ïîñòàòü!” Ùîéíî òå ìîâèëà – âæå ö³ïåí³þòü ðóõëèâ³ ñóãëîáè, Ãðóäè ä³âî÷³ âæå ëèêîì òóãèì íåïîì³òíî áåðóòüñÿ, Ëèñòÿì âîëîññÿ ñòàº, ³ ã³ëëÿì ïðîñòÿãàþòüñÿ ðóêè, Êîðåíåì â çåìëþ âðîñòàº íîãà, õî÷ òàêà ëåãêîâ³éíà, Äåñü ó âåðõ³â’¿ çíèêàº ëèöå, é ëèøå áëèñê çîñòàºòüñÿ. Â Ôåáà æ íå ãàñíå ëþáîâ: íà ñòîâáóð ïîêëàâøè ïðàâèöþ, ×óº, ÿê ñåðöå æèâå ùå ï³ä òåïëîþ á’ºòüñÿ êîðîþ. Ãîðíåòüñÿ â³í äî ã³ëîê, ìîâ äî ò³ëà ãíó÷êîãî, ö³ëóº Äåðåâî, òóò æå âîíî â³äõèëÿºòüñÿ â³ä ïîö³ëóíê³â. “Äåðåâîì áóäåø âîâ³êè ìî¿ì! Ó ìîºìó âîëîññ³ Ëàâðîì çàâ’ºøñÿ, ê³ôàðó ìîþ é ñàãàéäàê ì³é ïðèêðàñèø. Áóäåø â³í÷àòè ëàòèíñüêèõ âîæä³â, ÿê ëèøå Êàï³òîë³é Îêëèê ïî÷óº ãó÷íèé ³ ïîáà÷èòü ïîõ³ä òð³óìôàëüíèé. Íà Ïàëàòèí³, äå Àâãóñò æèâå, îõîðîííèöÿ â³ðíà, Ñòàíåø ïîá³÷ äâåðåé, äå ïèøàºòüñÿ äóá òåìíîëèñòèé. ßê ìîþ ìîëîä³ñòü â³÷íó ïðèêðàøóþòü êó÷åð³ áóéí³, Òàê îò ³ çåëåíü òâîÿ íå ïðèâ’ÿíå ïîâ³ê, íå ïîáëÿêíå!” Çìîâê íà ò³ì ñëîâ³ Ïåàí, ³ ñõèòíóëîñü âåðõ³â’ÿ çåëåíå, Ìîâ ãîëîâîþ ï³äòàêíóâøè, é â³òè ùîñü íà÷å øåïíóëè. Ïåðåêëàä À.Ñîäîìîðè

ÑÌÅÐÒÜ ÔÀÅÒÎÍÒÀ (II, â. 1–328) Ñîíöÿ âèñîêèé ïàëàö íà ã³íêèõ ï³ä³éìàâñÿ êîëîíàõ, Çîëîòîì âåñü ìåðåõò³â, ïîëóì’ÿíèì ì³íèâñÿ ï³ðîïîì. Ãðåá³íü áëèñêó÷èé ñëîíîâî¿ êîñò³ á³ë³â íà ïîêð³âë³. Ñð³áí³, âàæê³ ïðîìåí³ëè çäàëåêà äâ³é÷àñò³ â í³ì äâåð³, Òà íàéäèâí³øå – áóëà ¿õ ðîáîòà. Ñàì áàòüêî Ìóëüö³áåð Âèð³çüáèâ ìîðå íà íèõ, îìèò³ â ìîðÿõ ñóõîäîëè ² íàä çåìëåþ âñ³ºþ ïðîñòåëåíå íåáî øèðîêå. Â õâèëÿõ âèäí³ëèñü – ð³çüáëåíèé Òðèòîí ³ç ïîêðó÷åíèì ðîãîì. Â³÷íî ì³íëèâèé Ïðîòåé, ç êèòîì ó ðóêàõ, íåçäîëàííèé Âåëåò ìîðñüêèé Åãåîí ³ Äîð³äà ç ñâî¿ìè äî÷êàìè, Ãàðí³ âñ³ âíóêè Íåðåÿ: îäí³ âèêèäàþòüñÿ â õâèë³, Äðóã³ íà áåðåç³ ñ³ëè ³ ñóøàòü âîëîññÿ çåëåíå, Òðåò³ íà ðèáàõ ïëèâóòü. ² îáëè÷÷ÿ ó íèõ íå ò³ ñàì³, Àëå ïîä³áí³ íà âèãëÿä, ÿê öå ì³æ ð³äíåþ áóâàº. Ïî ñóõîäîëàõ êðàñóþòüñÿ ñåëà, çâ³ð³ òà ä³áðîâè,

804

Публій Овідій Назон Ð³êè ³ í³ìôè äæåðåë, ï³âáîãè ðîçìà¿ò³ ñ³ëüñüê³¿, Ïîíàä çåìëåþ âãîð³ ðîçïðîñòåðòî áëàêèòü íåîñÿæíó, Â í³é æå äâàíàäöÿòü ñóç³ð’¿â, ø³ñòü çë³âà ³ ñò³ëüêè æ ïðàâîðó÷. Ñêîðî, Êë³ìåíèíà ïàðîñòü, ïðèéøîâ Ôàåòîíò äî ïàëàöó, Ñêîðî âñòóïèâ äî ïîêî¿â ñâîãî ï³äñóìí³âíîãî áàòüêà, Òî, íå íàñì³ëèâøèñü ñòàòè â³÷-íà-â³÷ ç îòöåì íàéÿñí³øèì, Â³í çóïèíèâñü îääàë³ê. Ï³ä³éòè íå äàëî éîìó áëèæ÷å Ñâ³òëî, ùî áèëî â³ä áîãà. Â óáðàíí³ áàãðÿí³ì íà òðîí³, Â³ä ³çìàðàãä³â áëèñêó÷îìó, Ôåá çàñ³äàâ ñâ³òëîñÿéíèé. Ççàäó, îá³ðó÷ â³ä íüîãî, ò³ñíèëèñü Ñòîë³òòÿ ³ Ðîêè, Ì³ñÿö³, Äí³ ³ íà â³äñòàíÿõ ð³âíèõ òðèìàëèñü Ãîäèíè. Òóò ó êâ³ò÷àñò³ì â³íêó ð³çíîáàðâíà Âåñíà âèñòóïàëà, Ë³òî ñòîÿëî òàì ãîëå é ã³ðëÿíäó ç êîëîññÿ òðèìàëî, Îñ³íü, ñêðèâàâëåíà ñîêîì ïîäóøåíèõ ãðîí âèíîãðàäíèõ, ² ëüîäîâèòà Çèìà ç ðîçêóéîâäæåíèì ñèâèì âîëîññÿì. Ñîíÿ÷íèé áîã, ³ç-çà ïî÷òó ñâîéîãî ïîãëÿíóâøè ãîñòðî Îêîì, ùî ñâ³ò îá³éìàº, ïîáà÷èâ, çäèâîâàíèé, ñèíà: “Ùî òî çà ñïðàâà, – ïèòàº, – òåáå ïðèâåëà äî ïàëàöó, Ñèíó ì³é ëþáèé, ÿêîãî ïîâ³ê íå çðå÷óñü, Ôàåòîíòå?” “Áàòüêó, – ñêàçàâ Ôàåòîíò, – òè, ëàìïàäî ÿñíà ñâ³òîòâîðó, Áàòüêî ì³é Ôåáå, êîëè òàê íàçâàòè ñåáå äîçâîëÿºø, Äàé çàïîðóêó ìåí³, ùî ïðàâäèâî ÿ çâàâñÿ ³ çâóñÿ Ñèíîì òâî¿ì, ³ ñóìí³âó íàïàä ðîçâ³é ìåí³ òåìíèé”. Òàê â³äïîâ³â â³í, ³ áàòüêî, â³íåöü ïðîìåíèñòèé çëîæèâøè, Ñèíîâ³ áëèæ÷å êàçàâ ïðèñòóïèòè ³, í³æíî îáíÿâøè, Ìîâèâ éîìó: “Òàê, òè ì³é... ² ãîäåí ìî¿ì óçèâàòèñü; Ìàòè òâîÿ ³ òâ³é ð³ä íåëóêàâî, ³ áàòüêà â³äêðèëà. À ùîáè òè íå âàãàâñÿ, ïðîñè â ìåíå âñå, ùî çàõî÷åø, Âñå òîá³ äàì ÿ. Õàé âîäè ñò³ã³éñüê³, äîâ³êó íå çíàí³, Ñâ³äêîì ìîº¿ êëÿòüáè, äî ê³íöÿ íåïîðóøíî¿, áóäóòü”. Ùå é íå ñê³í÷èâ ñâî¿õ ñë³â, ÿê þíàê íåðîçâàæíèé áëàãàº Äàòè éîìó êîë³ñíèöþ ³ êîíåé ïðóäêèõ, êðèëîíîãèõ. Êàºòüñÿ Ôåá, ùî ïðèñÿãñÿ, ïîõèòóº Ôåá ãîëîâîþ. “Ñèíó ì³é, – êàæå, – òîá³ íåîáà÷íå äàâ ñëîâî. Êîëè á òî Ì³ã ÿ ñâîº¿ çðåêòèñü îá³òíèö³. ß âñå òîá³ äàâ áè, Ò³ëüêè íå öå. Íåáåçïåêè, çàãèáåë³ ïðîñèø òè, ñèíó. ßê ÿ òåáå îäõèëþ â³ä íàì³ðó òâîãî ñòðàøíîãî? Âàæêî òîá³, Ôàåòîíòå, íåñèëà óïðàâèòèñü áóäå Ç ê³íüìè ìî¿ìè òà ùå ç êîë³ñíèöåþ, òè æ íåðîçñóäíèé. Ñìåðòíîãî äîëþ ä³ñòàâøè, íåëþäñüêîãî ïðàãíåø òè ÷èíó ², íåòÿìóùèé, áåðåøñÿ çà òå, ÷îãî ³ áåçñìåðòíèì Íå âèïàäàº òîðêàòèñü. Áåðè ñîá³ âñå, ùî çàõî÷åø, – Òà ïàì’ÿòàé, ùî í³õòî íà ìî¿é îãíÿí³é êîë³ñíèö³ Ùå íå íàâàæóâàâñü ñòàòè, ³ ñàì îë³ìï³éñüêèé Ïðàâèòåëü, Ùî ç ãðîìîâî¿ äåñíèö³ âîãí³ áëèñêàâîê ðîçêèäàº,

805

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ê³íüìè ìî¿ìè íå ïðàâèâ. À õòî ó íàñ äóæ÷èé â³ä íüîãî? Ïóòü ìîÿ ñïåðøó áåðåòüñÿ íà êðó÷ó, – íåçìîðåíèì êîíÿì Òÿæêî íà íå¿ çäîáóòèñü. Ñåðåäèíà øëÿõó ãîðîþ Éäå ïî âèñîòàõ íàéâèùèõ. Ïîãëÿíóâøè çâ³äòè íà çåìëþ, Â ìåíå ñàìîãî íå ðàç ïðèçâè÷àºíå ñåðöå çàá’ºòüñÿ. Ðåøòà äîðîãè – ç ãîðè, ³ êîíåé òóò ëåäâå òðèìàºø. Íàâ³òü áåçñìåðòíà Òåò³äà, ìåíå äîæèäàþ÷è â ìîð³, ×àñîì ñòðàøèòüñÿ, ùîá ÿ ñòð³ìãîëîâ íå óïàâ äî áåçîäåíü. Ùå æ ïðèãàäàé: íåáåñà îáåðòàþòüñÿ, ðóõîì íåâïèííèì Çîð³ ç ñîáîþ óñ³ ïîðèâàþ÷è. ß íå ââàæàþ ² ïðîòè ðóõó âñåñâ³òíüîãî êîíåé ñêåðîâóþ. Ñèë³, Ùî ïîêîðÿº óñ³õ, íå êîðþñÿ – ñàìîòí³é ³ äóæèé. Íó, à òåïåð óÿâè: ÿ â³ääàâ òîá³ êîí³, ì³é ñèíó, – ×è òè çäîëàºø óñòîÿòè ïðîòè òîãî îáåðòàííÿ? Ìîæå, ãàäàºø, ùî ïóòü ìîÿ éäå ïîâç ì³ñòà òà ä³áðîâè ² íåñìåðòåëüíèõ áîã³â îáäàðîâàí³ ùåäðî ñâÿòèí³? Ïóòü íåïðèâ³òíà ìîÿ éäå ïîâç äèê³ çâ³ð³ é íåáåçïåêè. Õàé äîòðèìàºø òè íàïðÿìêó, õàé íå ç³á’ºøñÿ ç äîðîãè, Ìóñèø ìèíàòè, ïðîòå, íàñòàâëåí³ ðîãè Òåëüöåâ³, ² ôåñàë³éöÿ Ñòð³ëüöÿ, ³ Ëåâ’ÿ÷ó ïàùó íåñèòó. Òóò Ñêîðï³îí ïðîñòÿãàòèìå êëåøí³ êðèâ³ òà æàõëèâ³, Ðàê ï³ä³éìàòèìå êëåøí³, ï³âêîëîì ç³ãíóò³, íà òåáå. Òà íå ãàäàé, ùî ³ ç ê³íüìè òàê ëåãêî äàñè ñîá³ ðàäó. Ïîëóì’ÿ ìàþòü ó ãðóäÿõ, êð³çü í³çäð³ éîãî âèäèõàþòü. Ëåäâå é ñàìîìó ìåí³ ïîêîðÿþòüñÿ, ÿê ðîçá³æàòüñÿ, ² ãîðäîâèò³ ¿õ øè¿ íå õòÿòü óæå ñëóõàòèñü â³æîê. Ñèíó, ìîëþ, ñòåðåæèñü, ùîá äàð ì³é íå ñòàâ òîá³ çãóáíèì! Ïîêè ùå ìîæíà, îáëèø áåçóìíå ñâîº òè áàæàííÿ! Äîêàçó ïðîñèø ó ìåíå, ùî ð³ä ì³é ºñè ³ íàùàäîê, Äîçâîëó ïðîñèø íà êîíåé. Äàþ, àëå òÿæêî áîþñÿ. Áàòüê³âñüêèé ñòðàõ ì³é – îò äîêàç òîá³, ùî ÿ áàòüêî òâ³é ñïðàâä³. Ãëÿíü íà îáëè÷÷ÿ ìåí³! Î, êîëè á òâî¿ î÷³ ñÿãíóëè Â ñåðöå ìîº, – âîíè á òàì ïðî÷èòàëè òðèâîãó çà ñèíà! Ãëÿíü-îçèðíèñÿ íà ñâ³ò! Âñå, ùî ì³ñòèòü òîé ñâ³ò øèðî÷åííèé, Âñå, ùî òàÿòü ó ñîá³ ñêàðáíèö³ çåìë³ é îêåàíè, ß òîá³ äàòè ëàäåí, – íå ïî÷óºø ³ ñëîâà â³äìîâè! Ëèø íå ïðîñè êîë³ñíèö³! Ïîâ³ð æå: íå ÷åñòü, íå ïîøàíà – Êàðà òî áóäå òâîÿ... ×îìó æ òàê äîìàãàºøñÿ êàðè, Ùî ìåí³ øèþ ç áëàãàííÿì òàêèì îá³éìàºø, áåçòÿìíèé? Òè çàæàäàâ ³ ä³ñòàíåø: ÿ Ñò³êñîì ñòðàøíèì ïðèñÿãàâñÿ. Àëå ÷îìó íå ïðîñèâ òè ÷îãî ðîçóìí³øîãî, ëþáèé?” Áàòüêî ñê³í÷èâ ñâîþ ìîâó, òà ñèí Ôàåòîíò íå ââàæàº: Ïðîñèòü, çàòÿòèé, ñîá³ êîë³ñíèö³ ³ ñîíÿ÷íèõ êîíåé. Îò âæå ïîäîëàíèé áîã ï³äâîäèòü, çíåì³ãøèñÿ, ñèíà Äî ïîäàðóíêà Âóëêàíà, äî êîë³ñíèö³ ëåãêî¿.

806

Публій Овідій Назон Ùèðîãî çîëîòà â³ñü, ³ äèøåëü ³ç çëîòà, ³ îá³ä, À â çîëîòèõ îáîäàõ ³ç ñð³áëà áëèñêó÷îãî ñïèö³. Â çáðó¿ ðÿäîê õðèçîë³ò³â ³ ïåðë³â ðÿäîê ìíîãîö³ííèé Ôåáîâèì ñâ³òëîì ãîðÿòü ³ ïðîì³íü éîãî â³äáèâàþòü. Ùå ìîëîäèé Ôàåòîíò ðîçãëÿäàº òó äèâíóþ óïðÿæ, À íåâñèïó÷à Àâðîðà íà æîâòî-ðîæåâîìó ñõîä³ Âæå â³ä÷èíÿº ïðèñ³íêè, ³ öâ³òîì ÷åðâîíèì òðîÿíäè Ïðèáðàíèé àòð³é. Ðîçá³ãëèñÿ çîð³, ³ Ëþö³ôåð çáë³äëèé, ¯õ ðîçãëÿäàþ÷è, ñõîäèòü ç íåáåñíî¿ âàðòè îñòàíí³é. Ò³ëüêè ïîáà÷èâ òèòàí, ùî çåìëÿ ïî÷èíàº øàð³òè ² ùî ð³æêè ó ùåðáàòîãî ì³ñÿöÿ çáë³äë³ ùåçàþòü, Áèñòðèì íàêàçóº Ãîðàì, ùîá êîíåé âîíè çàïðÿãàëè. Ãîðè ç íàêàçó âëàäèêè ³ç ñòàºíü âèñîêèõ âèâîäÿòü, Ñîêîì àìáðîç³¿ ñèòèõ, ñòðàøíèõ ïîëóì’ÿíèì äèõàííÿì, Ôåáîâèõ êîíåé ³ óïðÿæ íà íèõ äîðîãó íàêèäàþòü. Ìàñòèòü ÷óäåñíèì áàëüçàìîì ñâî¿ì ñâ³òëîñÿéíèé äåðæàâåöü Ñèíîâå í³æíå îáëè÷÷ÿ – â³ä ñïåêè éîãî çàõèùàº, Ïðîì³íü êëàäå íà ÷îëî ³ ãîëîñîì, ñïîâíåíèì ñìóòêó, Ïåðåä÷óâàþ÷è ñåðöåì çàãèí íåìèíó÷èé, ãîâîðèòü: “Õëîï÷å óïåðòèé, ïîñëóõàéñÿ ðàäè ïðèíàéìí³ â îäíîìó: Íå êîðèñòóéñÿ áè÷åì ³ ì³öí³ø íàòÿãàé îö³ â³æêè. Ç âëàñíî¿ âîë³ á³æàòü ìî¿ êîí³, òðèìàé ¿õ ùîñèëè. Òà íå çàáóäü, ùî íå òðåáà òîá³ ï’ÿòüîìà ïîÿñàìè Ãíàòè âñ³ìà íàâïðîñòåöü. Ïàì’ÿòàé, ùî ñïðàâæíÿ äîðîãà Âïðàâî çâåðòàº ïîâîë³ ³ äàë³ á³æèòü êðèâèíîþ, Òðè ëèøå çíàþ÷è ñìóãè íåáåñí³, à ïîëþñ ï³âäåííèé Òà ç Àêâ³ëîíîì ñóñ³äíþ Âåäìåäèöþ ãåòü îáìèíàº: Òàê ³ ïî¿äåø, ïèëüíóþ÷è ìîãî âèðàçíîãî ñë³äó, Æàðîì îäíàêîâèì ãð³þ÷è íåáî ³ çåìëþ. Ðîçâàæóé, Íå íàìàãàéñÿ óãîðó â íàéòîíøèé åòåð ï³ä³éìàòèñü, Ùîá íå ñïàëèòè íåáåñíèõ ÷åðòîã³â, ³ âíèç íå ñïóñêàéñÿ, Ùîá íå çãîð³ëà çåìëÿ. Òðèìàéñÿ ñåðåäèíè, ñèíó, Òà é íå ñõèëÿéñÿ ïðàâîðó÷, äå Çì³é ì³æ ñóç³ð ðîçâåðíóâñÿ, ² ñòåðåæèñÿ, ùîá â³ç òâ³é íå âçÿâ äî Æåðòîâíèêà âë³âî. Òè ïîì³æ íèìè êåðóé. À âò³ì, ÿ çäàþñÿ íà Äîëþ. Õàé âîíà äáàº ïðî òåáå, ÿê ñàì òè ïðî ñåáå íå äáàºø. Îí óæå é Í³÷, ïîäèâèñü, ïîêè ìè ðîçìîâëÿëè ç òîáîþ, Âîãêèì ÷îëîì äîòîðêíóëàñü Ãåñïåðñüêèõ ñòîâï³â. Ïîñï³øàé-íî, Íàñ óæå æäóòü. Îí Àâðîðà ãîðèòü, ðîçãàíÿþ÷è ò³í³. Â³æêè äåðæè ó ðóêàõ. ² ÿê íàìèñåë òâ³é ³çì³íèâñÿ, – Ðàäè ìîº¿ ïîñëóõàé ³ êîíåé ìî¿õ íå òîðêàéñÿ. Ïîêè ùå çìîãà òâîÿ ³ ïîêè ùå òè íà òâåðäîìó, Ïîêè, íà ãîðå ñâîº, íå ñòóïèâ òè íà â³ñü íåáåçïå÷íó, – Ì³é îáîâ’ÿçîê ëèøè íà ìåí³... Íå øóêàé ñîá³ çãóáè...”. Àëå äàðåìí³ íàìîâè: óæå Ôàåòîíò â êîë³ñíèö³

807

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Â³æêè çáèðàº äî ðóê; ãîðäîâèòèé ³ ðàäèé, ñ³ÿº; Áàòüêîâ³ äÿêóº ùèðî çà ëàñêó ³ äîçâ³ë. Òèì ÷àñîì Ñîíÿ÷í³ êîí³ Åòîí, ³ Åîé, ³ Ôëåãîíò ç Ï³ðîåíòîì Ðæóòü íåòåðïëÿ÷å, äèõàííÿì îãíèñòèì ïîâ³òðÿ ñïîâíÿþòü, Á’þòü êîïèòàìè â âîðîòà ³ ðâóòüñÿ âïåðåä çà ãîðîæó. Îò âæå áîãèíÿ Òåò³äà, íå çíàþ÷è, õòî â êîë³ñíèö³, Çàñóâè âñ³ îäñóâàº, ó ñâ³ò âèïóñêàþ÷è âíóêà. Ðèíóëèñü êîí³ ùîñèëè, ïîâ³òðÿ â øìàòêè ðîçðèâàþòü, Õìàð ðîçòèíàþòü çàñëîíè. Íà êðèëàõ çä³éìàþ÷èñü äóæèõ, Ãåòü çàëèøàþòü ïîçàäó íà ñõîä³ ïîðîäæåí³ Åâðè. Àëå âàãà íåâåëèêà ³ äèøåëü ëåãêèé íåçâè÷àéíî Ôåáîâèõ êîíåé âðàæàþòü – áî ùî ¿ì òÿãàð òîé þíàöüêèé? ßê íà ìîðÿõ êîðàáë³ áåçâàíòàæí³, õèñòê³ ³ íåïåâí³, Ì÷àòü ³ ãîéäàþòüñÿ, â³òðîâ³ é õâèëÿì ñêîðÿþ÷èñü áóéíèì, Òàê ³ ëåãêà êîë³ñíèöÿ áåç áîãà-êåðìàíè÷à ñêà÷å, ² ï³äêèäàº â³çíèöþ, ³ íåáîì ãðèìèòü, ÿê ïîðîæíÿ. Îò óæå øëÿõ óòîðîâàíèé, áèòèé ïîêèíóëè êîí³ ², ïåðåïëóòàâøèñü, çáèâøèñü, íàîñë³ï ëåòÿòü ó áåçëàää³. Æàõîì ïîéíÿâñü Ôàåòîíò: äå êîë³ÿ ñïðàâæíÿ – íå áà÷èòü; Òà êîëè á â³í ³ ïîáà÷èâ, – ÷è ìîæå óïðàâèòèñü ç ê³íüìè? Êàæóòü, óïåðøå òîä³ ðîçïåêëèñü íà ïðîì³íí³ Òð³îíè ² çàáàæàëè ñêóïàòèñü â íàâ³ê çàáîðîíåí³ì ìîð³. Êàæóòü, âåëèêèé Äðàêîí, ùî ðîçë³ãñÿ â ïîëÿðíîìó êðà¿, Ìëÿâèé â³ä õîëîäó äîòè, Äðàêîí, íå ñòðàøíèé àí³êîìó, Íèí³, ç³ãð³âøèñü â³ä æàðó, íåçíàíî¿ ëþò³ íàáðàâñÿ. Íàâ³òü ³ òè, Âîëîïàñå, çàâæäè çàáàðíèé òà ïîâ³ëüíèé, Ç ì³ñöÿ ç³ðâàâñÿ òðèâîæíî, ³ â³ç òâ³é äàðìà òîá³ âëàñíèé. À ÿê ç âåðõ³â’¿â íåáåñíèõ ïîãëÿíóâ þíàê íåùàñëèâèé Íà ðîçïðîñòåðòóþ çåìëþ, äåñü äîë³, äàëåêî-äàëåêî, – Çáë³ä, ³ êîë³íà éîìó çàòðåìò³ëè â³ä æàõó í³ìîãî, Òüìà éîìó ñòàëà â î÷àõ â³ä òîãî íåîñÿæíîãî ñÿéâà. Íèí³ âîë³â áè ïîâ³ê íå òîðêàòèñÿ áàòüê³âñüêèõ êîíåé, Ïðèêðî éîìó, ùî ïðî ð³ä ä³çíàâàâñÿ ³ äîêàçó ïðàãíóâ, Ñèíîì Ìåðîïîâèì çâàâñÿ á îõî÷å. Òàê ãíàíèé Áîðåºì ² ïåðåìîæåíèé âæå êîðàáåëü ãåòü ïî õâèëÿõ íåñåòüñÿ, Ïðîâ³ä âòåðÿâøè êåðìàíè÷à, â³ääàíèé áóð³ íà âîëþ. Ùî éîìó ä³ÿòè? Ñê³ëüêè âæå íåáà çà íèì ïîëèøèëîñü, Ñò³ëüêè ³ùå ïåðåä íèì... Â³í ì³ðÿº îêîì ïðîñòîðè: Òî ïîãëÿäàº íà çàõ³ä, ÿêîãî éîìó íå ä³ñòàòèñü, Òî îçèðíåòüñÿ íà ñõ³ä; ³ â³æîê ïóñòèòè íå õî÷å, ² óòðèìàòè íå ìîæå, ³ êîíåé íå çíàº íà éìåííÿ. Òóò éîìó â ð³çíèõ ä³ëüíèöÿõ íåáåñíèõ çä³éìàþòüñÿ äèâí³, Ñòðàõîì ïðîéìàþ÷è ñåðöå, âåëèê³ ³ äèê³ ïîòâîðè. ªñòü ó ïðîñòîðàõ íåáåñíèõ ì³ñöåâ³ñòü, äå, âèãíóâøè êëåøí³ – Äâ³ âåëè÷åçí³ äóãè – ³ õâ³ñò îáåðíóâøè ï³âêîëîì, Ò³ëîì ñâî¿ì Ñêîðï³îí àæ íà äâà ïðîñòåëèâñÿ ñóç³ð’ÿ.

808

Публій Овідій Назон Ò³ëüêè ïîáà÷èâ þíàê, ÿê, îòðóòîþ ÷îðíîþ âêðèòèé, Â³í ïðîñòÿãàº æàëî ³ ïîãðîæóº ïåâíîþ ñìåðòþ, – Ç îñòðàõó âåñü ïîõîëîâ ³ â³æêè ïóñòèâ, íåïðèòîìíèé. ßê æå ò³ â³æêè íà ñïèíàõ â³ä÷óëè ðîçáóðõàí³ êîí³, Êèäàòèñü ñòàëè òóäè ³ ñþäè. Îò, íå ÷óþ÷è âïèíó, Ì÷àòü þíàêà íà ïðîñòîðàõ íåçíàíèõ... ¯õ äèêà ñâàâîëÿ Ãîíèòü ëåãêó êîë³ñíèöþ áåç íàïðÿìó é ñòåæêè... Íà çîð³, Â íåá³ âèñîê³ì ïðèáèò³, âîíè íàë³òàþòü... Òî âãîðó Çëèíóòü íàðàç â íåáåñà, òî êðóòî óíèç çàáèðàþòü ² íàä çåìëåþ íà â³äñòàí³ ëèíóòü, ùîðàç, òî êîðîòø³é. Ôåáà íà áðàòí³õ äèâóºòüñÿ êîíåé, ùî íèæ÷å â³ä íå¿ (Ïðîòè çâè÷àþ) á³æàòü. Îáïàëåí³ êóðÿòüñÿ õìàðè. Ïîëóì’ÿì ñêð³çü, ïî âèñîêèõ ì³ñöÿõ, ïîéíÿëèñü ñóõîäîëè; Ïîðîçñ³äàëàñü çåìëÿ, çáóâàºòüñÿ ñîê³â ³ ñîõíå; Ëóêè çåëåí³ ãîðÿòü, çâèâàºòüñÿ ëèñò íà äåðåâàõ; Íèâè, ïîïàëåí³ âêðàé, îãíåâ³ ï³øëè íà ïîæèâó. Àëå íå äîñèòü òîãî: çàéíÿëèñÿ ì³ñòà ìíîãîëþäí³; Ö³ë³ êðà¿íè, ç óñ³ì ¿õ äîñòàòêîì ³ ëþäí³ñòþ âñåþ, Â ïîï³ë íàðàç îáåðòàþòüñÿ; ãîðè, óêðèò³ ë³ñàìè, – Òàâð Ê³ë³ê³éñüêèé, ³ Òìîë, ³ Ãåðàêëîâà Åòà, – ïàëàþòü; Ñîõíå êîëèñü ïëîäîíîñíà, äæåðåëàìè âñëàâëåíà ²äà, Ñåëèùå ìóç Ãåë³êîí ³ Ãåì, ùå òîä³ íå Åàãðà, Ìå÷å ñâîº â âèñî÷³íü ïîäâîºíå ïîëóì’ÿ Åòíà, Åð³êñ â îãí³ ³ Ïàðíàñ äâîãîëîâèé, Ì³êàëà ³ Îòð³é, Ö³íò ³ Ì³ìàíò, ³ Ðîäîïà ïðèìóøåíà ñêèíóòè êðèãó, Ä³íä³ìà ³ Ê³ôåðîí, ñåðåäîâèùå Âàêõîâèõ îðã³é... Ñê³ô³¿ õîëîä ¿¿ í³ äî ÷îãî; Êàâêàç âåëåòåíñüêèé, Îññà ³ Ï³íä çàéíÿëèñÿ, çàéíÿâñÿ Îë³ìï âåëè÷àâèé, Àëüï³â õðåáåò ñí³ãîíîñíèé ³ ç íèì Àïåíí³í-õìàðîäåðæåöü. Áà÷èòü þíàê íåùàñëèâèé, ÿê ñâ³ò çàãîð³âñÿ çóñþäè; ×óº, ùî ñêîðî ³ ñàì â³í íå âèòåðïèòü âëàñíîãî æàðó: Í³áè ç âåëèêî¿ ïå÷³, ïàøèòü òîé îãîíü íåñòåðïó÷èé ² âæå ðîçòîïèòü íåáàâîì éîãî çîëîòó êîë³ñíèöþ; ²ñêðè ëåòþ÷³ ³ ïîï³ë ãàðÿ÷èé éîãî äîøêóëÿþòü. Âåñü îïîâèòèé, çàòÿãíåíèé ïàðîþ ñêâàðíîþ é äèìîì, Õìàðîþ âêðèòèé ãóñòîþ, íå çíàº âæå â³í ³ íå áà÷èòü, Äå â³í ëåòèòü ³ êóäè, íà âîëþ â³ääàâøèñÿ êîíÿì. Êàæóòü, ùî ñàìå òîä³ åô³îïè â³ä ñïåêè ñòðàøíî¿ Âðàç ïî÷îðí³ëè (çàïå÷åíà êðîâ ïîòåìíèëà ¿ì øê³ðó), Ë³á³ÿ, êàæóòü, òîä³ ïóñòèíåþ ãîëîþ ñòàëà; Í³ìôè äæåðåë òà ïîòîê³â, âîëîññÿ ãóñòå ðîçïóñòèâøè, Ã³ðêî çàïëàêàëè. Ìàðíî Ä³ðêå¿ ðîçøóêóþòü Ô³âè, Àðãîñ – äæåðåë Àì³ìîíè, Åô³ðà – ï³ðåíñüêî¿ õâèë³. Íàâ³òü âåëèê³ ð³÷êè íå óíèêëè òîä³ íåáåçïåêè, Ð³êè, ùî ìàëè äëÿ ñåáå çàâæäè áåðåãè øèðî÷åíí³: Çàïàðóâàâ Òàíà¿ñ ³ Ïåíåé, òîé ä³ä ôåññàë³éñüêèé,

809

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ² òåâòðàíòåéñüêèé Êà¿ê ðàçîì ç Åð³ìàíòîì ïñîô³éñüêèì, ² ñëàâíîçâ³ñíèé ²ñìåí, ³ Ñêàìàíäð, ùî ïîò³ì ñóäèëîñü Âäðóãå éîìó çàêèï³òè, ³ æîâòèé Ë³êîðì åòîë³éñêèé, ² òåíàð³éñüêèé Åâðîò, ³ äàëüí³é Ìåëàí ì³ãäîí³éñüêèé, Ïîëóì’ÿì âçÿâñÿ ªâôðàò âàâ³ëîíñüêèé, Îðîíò çàãîð³âñÿ, ² Òåðìîäîíò, ³ Ãàíã ìíîãîâîäíèé, òåæ ²ñòåð ³ Ôàñ³ñ. Áóéíî Àëôåé çàêèï³â, áåðåãè çàéíÿëèñÿ Ñïåðõåÿ; Òàã çëîòîíîñíèé, äàëåêèé ðîçòîïëåíèì ïëèíå ìåòàëîì, Ñï³â ëåáåäèíèé çàìîâê ó ñëàâåòí³ì êðàþ Ìåîí³éñüê³ì: Çãðà¿ ñï³âó÷³ çàãèíóëè âñ³ ó Êà¿ñòðîâèõ âîäàõ. Í³ë ïåðåëÿêàíèé âò³ê, òàê äàëåêî êðàé ñâ³òó ñõîâàâøèñü, Ùî âåðõîð³÷÷³â éîãî ³ äîñ³ í³õòî ùå íå çíàº; Ãèðëà æ éîãî – óñ³ ñ³ì – áåçâîäíèìè ñòàëè ÿðàìè. Ãåáð ³ Ñòð³ìîí ³ñìàð³éñüê³ ñï³òêàëà îäíàêîâà äîëÿ. Âèñîõëè Ðîäàí, ³ Ðåéí, ³ Ïàä, ãåñïåð³éñüê³ âñ³ ð³êè ² äî âñåñâ³òíüî¿ âëàäè ïðèçíà÷åíèé Ò³áð æîâòîâîäèé. Ãëèáøå ðîçñ³ëàñü çåìëÿ, ³ ñâ³òëî äåííå êð³çü ù³ëèíè Â ñóòåìíèé Òàðòàð ïðîéøëî, íàñòðàøèâøè ïîäðóææÿ ï³äçåìíå. Ìîðå ì³ë³º ³ ñîõíå. Äå õâèë³ áóéí³ âèãðàâàëè, Íèí³ ï³ñêè ïðîñòÿãëèñÿ. Ïðèõîâàí³ äîñ³ â áåçîäíÿõ, Ãîðè âèõîäÿòü íà ñâ³ò; íà ïîâåðõíþ ìîðÿ ãàðÿ÷ó, Çâèêë³ íàâåðõ âèêèäàòèñü, íå âàæàòüñÿ íàâ³òü äåëüô³íè. Ìåðòâ³ òþëåí³ ç ãëèáèí òóò ³ òàì âèïëèâàþòü ãîð³ëèöü. Êàæóòü, ùî íàâ³òü Íåðåé, ³ Äîð³äà, ³ âñ³ íåðå¿äè Äåñü ó ïå÷åðàõ ï³äâîäíèõ, óæå òåïëóâàòèõ, õîâàëèñü. Òðè÷³ âëàäèêà Íåïòóí âèðèíàâ ³ â áåçìîâíîìó ãí³â³ Ðóêè â ïîâ³òðÿ çä³éìàâ, òà íå ñòåðï³â âåëèêîãî æàðó; Îò óæå ìàòè Çåìëÿ, îáòÿæåíà âîäàìè ñâ³òó – Âîäàìè ñèí³õ ìîð³â, äæåðåë òà ñòðóìèñòèõ ïîòîê³â, Ùî ïîõîâàëèñü â³ä ñïåêè â ¿¿ çàò³íåí³ì ëîí³, – Ëàã³äíå é ñâ³òëå ëèöå ç ìîëèòâîþ âãîðó ï³äíÿâøè, Âèä ñâ³é õîâàº â äîëîíÿõ ³ çíîâ, ó òðåìò³íí³ âåëèê³ì, Âñå, ùî íà í³é, ïîòðÿñàº ³, â âîãêó áåçîäíþ îñ³âøè Ãëèáøå, í³æ äîñ³ áóëà, òàê ñâÿòèìè ãîâîðèòü óñòàìè: “Áîæå íàéâèùèé, ÿê âîëÿ òâîÿ, ÿê ÿ çàñëóæèëà, – Õàé æå òâ³é ãð³ì çàãðèìèòü, óïàäóòü áëèñêàâèö³... ÿê ìàþ Ãèíóòè ÿ â³ä îãíþ, òî ñìåðòü â³ä ïåðóíà íàéëåãøà. Ãëÿíü, ÿê â³ä ñïåêè ñòðàøíî¿ ÿ ëåäâå óñòà ðîçí³ìàþ; Ïàðà ì³é â³ääèõ òàìóº, ³ êó÷åð³ ãèíóòü çåëåí³. Ïîï³ë ñë³ïèòü ìåí³ î÷³, ³ ïîï³ë íàë³ã íà îáëè÷÷ÿ. Îò íàãîðîäà ìåí³, îò â³äïëàòà çà òðóä ì³é ³ ìóêè. Îò ìåí³ äÿêà çà òå, ùî, ðàëîì ïîðàíåíà òÿæêî, Â³ä õë³áîðîá³â ùîðîêó òåðïëþ ÿ æàõè òà çíóùàííÿ, Îò ìåí³ äÿêà çà òå, ùî òðàâè äàðóþ õóäîá³, Ëþäñüêîìó ïëåìåí³ – õë³á, ³ áîãàì – çàïàøí³ ô³ì³àìè... Àëå íåõàé óæå ÿ çàñëóæèëà òó êàðó. Ïîâ³äàé,

810

Публій Овідій Назон Ùî çàâèíèâ òîá³ áðàò? ×îìó éîãî ìîðå ñîëîíå – Óä³ë éîãî ñïîêîíâ³÷íèé – ìàë³º ³ â ä³ë îïàäàº? ßê æå äî áðàòà é äî ìåíå íåìà â òîá³ ³ñêðè ëþáîâ³, Çãëÿíüñÿ íà âëàñíó äåðæàâó, íà ïîëþñè ãëÿíü ëüîäîâèò³! Ãëÿíü, ÿê ïàðóþòü; êîëè æ ¿õ îãîíü óñåñâ³òí³é îõîïèòü, – Íåáî âèñîêå âïàäå. Àòëàíò – ÿê â³í âèòåðïèòü, äóæèé? Ëåäâå ³ òàê âæå òðèìàº íà ïëå÷àõ ðîçïå÷åíó â³ñü â³í, À ÿê çàãèíóòü ìîðÿ, é ñóõîäîëè, é ÷åðòîãè íåáåñí³, – Âñ³ ìè ó äàâí³é îáåðíåìîñü õàîñ. Òîæ âèðâè ç ïîæàðó Âñå, ùî çîñòàëîñü äîíèí³, ³ ñâ³ò óðÿòóé â³ä çàãóáè”. Òàê îò ñêàçàëà Çåìëÿ, àëå, íåñïðîìîæíà òåðï³òè Äîâøå òîé æàð ïàðîâèé, íå ïðîìîâèëà á³ëüøå í³÷îãî, Âëàñíå ëèöå çàõîâàëà ó áëèæ÷èõ äî Ìàí³â ïå÷åðàõ. Òóò óæå âëàäàð íåáåñíèé ïîêëèêàâ âñåâèøí³õ ³ Ôåáà ², ñïîâ³ñòèâøè, ùî õàîñ íàñòàíå, ÿê â³í íå âòðóòèòüñÿ, Ñòàâ íà íåáåñí³ì øïèë³, ùî çâ³äòè íà çåìëþ é íà ìîðå Õìàðè çñèëà äîùîâ³, ðîçêèäà áëèñêàâèö³ òðåìòþ÷³ Òà ãóðêîòëèâ³ ãðîìè. Àëå âæå íå ìàº ìîãóòí³é Àí³ òóìàíó, ùîá çåìëþ ðîçïå÷åíó õìàðàìè âêðèòè, Àí³ äîù³â çàëèâíèõ, ùîá ³ç íåáà âîãí³ âòèõîìèðèòü. Ãðîìîì îçâàâñü: ðîçìàõíóâñÿ, ìåòíóâ ñìåðòîíîñíèì ïåðóíîì Íà Ôàåòîíòà, – óïàâ Ôàåòîíò íåæèâèé ç êîë³ñíèö³; Ïîëóì’ÿì áîã âãàìóâàâ ïîæåæ³ âîãîíü ðîçáóÿëèé. Âðîçò³÷ ìåòíóëèñÿ êîí³, ïîðâàëè – ñïîëîõàí³ – óïðÿæ; Íàð³çíî ì÷àòü áåç äîðîãè ³ ïîðâàí³ â³æêè ëèøàþòü. Òóò ãíóçäå÷êà ëåæèòü, òàì îñ³ ïîòðîùåí³, äèøåëü, Òàì â³ä ïîáèòèõ êîë³ñ ïîðîçêèäàí³ øèðîêî ñïèö³, – Äå íå ïîãëÿíåø, óñþäè ñë³äè ðóéíóâàííÿ ³ æàõó. Ñàì æå â³çíèöÿ, îïàëåíèé ãðîìîì, ç âîëîññÿì ÷åðâîíèì Ñòð³ìãîëîâ ïàäàº âíèç, çàëèøàþ÷è ñòåæêó âîãíèñòó; ×àñîì îòàê, ÿê çîðÿ íà áåçõìàðíîìó íåá³ í³÷íîìó, Õî÷ ³ íå ïàäàº çîâñ³ì, òà ìîæå ïàäó÷îþ çäàòèñü. Ò³ëî þíàöüêå, ïîáèòå, ó êðà¿ ÷óæ³ì òà íåçíàí³ì Äàëüí³é óçÿâ Åð³äîí ³ ïàëàþ÷å âèìèâ îáëè÷÷ÿ, À ãåñïåð³éñüê³ íàÿäè íàä ãðîìîì çàïàëåíèì ò³ëîì Âèâåëè ãîðá íàäìîãèëüíèé ³ ïàì’ÿòíèé íàïèñ çðîáèëè: “Òóò ëåæèòü Ôàåòîíò, ùî íà Ôåáîâ³é ñòàâ êîë³ñíèö³; Õî÷ ³ íå âïðàâèâñÿ ç íåþ, ó ïîðèâ³ ñì³ë³ì çàãèíóâ”. Ïåðåêëàä Ì.Çåðîâà

ÍÀÐÊ²Ñ (III, â.339–510) Â ñëàâ³ íàéâèù³é ñâî¿é ïî ì³ñòàõ àîí³éñüêèõ Ò³ðåñ³é Ëþäÿì, êîëè õòîñü çâåðíóâñü, íåïîìèëüíî ïðîðî÷èâ ìàéáóòíº. Ñë³â éîãî â³ùèõ âàãó ³ ïðàâäèâ³ñòü ñóäèëîñÿ âïåðøå Ë³ð³îïå¿ áëàêèòí³é ï³çíàòü: òå÷³ºþ âèòêîþ

811

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Í³ìôó Êåô³ñ îá³éíÿâ, ³ ÿê ò³ëüêè ç³ìêíóëèñÿ õâèë³, – ×åñò³ ïîçáàâèâ ¿¿. Çàâàã³òí³âøè, í³ìôà ïðåêðàñíà Ñèíà â ñâ³é ÷àñ ïîâèëà, ùî é òîä³ âæå áóâ ã³äíèé ëþáîâ³. Í³æíå äàëà éîìó éìåííÿ – Íàðê³ñ. Ïðî äîëþ õëîï÷èíè – ×è äîâãîë³òòÿ ñóäèëîñü éîìó – â³ùóíà çàïèòàëè. Äîë³ ïðîâèäåöü íà òå: “ßêùî ñàì ñåáå íå ïîáà÷èòü”. Äîâãî ñëîâà ö³ çäàâàëèñü áåçãëóçäÿì; òà îñü ïðîÿñíèëîñü Õîäîì ïîä³é – íåáóâàëîþ ïðèñòðàñòþ é ñìåðòþ Íàðê³ñà. Òðè ï’ÿòèë³òòÿ ñâî¿ ïðèìíîæèâøè ùå îäíèì ðîêîì, Ì³ã âèäàâàòèñÿ â³í þíàêîì ³ õëîï’ÿì îäíî÷àñíî. Ñê³ëüêè â òó ïîðó ä³â÷àò, ñê³ëüêè õëîïö³â çà íèì óïàäàëî! Ãîðä³ñòü íåçëàìíà, ïðîòå, çàõîâàëàñü ï³ä âèãëÿäîì í³æíèì: Æîäíà â òó ïîðó ç ä³â÷àò, æîäåí õëîïåöü éîãî íå òîðêíóëèñü. Ðàç ÿêîñü í³ìôà éîãî çàïðèì³òèëà: â ñ³ò³ ëÿêëèâèõ Îëåí³â â³í çàãàíÿâ – ãîì³íëèâà Åõî, ùî ëóíîþ Êîæåí ïîâòîðþº çâóê, õî÷à ïåðøîþ ñëîâà íå çðîíèòü. Ìàëà ùå ò³ëî òîä³, íå ñàìèé ëèø íåâèäèìèé ãîëîñ; Òà ãîâ³ðëèâ³ óñòà ³ òîä³ ¿é äëÿ òîãî ñëóæèëè, Ùîá ³ç ï³äõîïëåíèõ ñë³â ëèø îñòàííº âåñü ÷àñ ïîâòîðÿòè. Òàê áàëàêëèâó ñêàðàëà Þíîíà, áî òàê çàâàæàëà Â ãîðàõ âèëîâëþâàòü í³ìô, ùî ç Þï³òåðîì òàì çàáàâëÿëèñü: Ïîêè ñëîâàìè âîëîäàðêó ãàÿëà, í³ìôè-ïóñòóíêè Ëåãêî ÷êóðíóòè ìîãëè. Ðîçãàäàëà Ñàòóðí³ÿ õèòð³ñòü: “ß âêîðî÷ó, – ïðèãðîçèëà, – ÿçèê òâ³é çóõâàëèé, ùî äîñ³ Ââîäèâ â îìàíó ìåíå, áóäå êóöèì â³äíèí³ òâ³é ãîëîñ!” Ä³ëî ñêð³ïëÿº ãð³çüáó: ò³ëüêè òå, ùî çàê³í÷óº ìîâó, Ñëîâî ïîäâîþº í³ìôà òåïåð, ëèø ïî÷óòå ïîâòîðèòü. Îòæå, Íàðê³ñà, ùî â ò³é ãëóøèí³ ïîëþâàâ, ñïîñòåð³ãøè, Âìèòü çàïàëàëà Åõî. Íåïîì³òíî ñòóïàº çà õëîïöåì. Ñê³ëüêè íå éäå çà íèì – æàð óñå áëèæ÷èé êðàñóíþ ä³éìàº. Çìî÷åíèé â ñ³ðö³ ïàëê³é ñìîëîñêèïà âåðøå÷îê òàê ñàìî, Ùå é íå ïðèòóëèø éîãî äî âîãíþ, ñïàëàõíå ïóðïóðîâî. ßê ¿é õîò³ëîñÿ ñëîâîì ëàñêàâèì éîãî ïåðåñòð³òè, Âèëèòè ïðîñüáó ñâîþ! Òà ÿêáè æ òî íå âïåðòà ïðèðîäà: Ïåðø³é ïðîìîâèòè ñëîâà íå äàñòü, ³ âè÷³êóº í³ìôà, Ïîêè ïî÷óº êîãîñü, ùîá îäðàçó é ñîá³ îäãóêíóòèñü. Íà ïîëþâàíí³ òèì ÷àñîì Íàðê³ñ, â³äëó÷èâøèñü â³ä äðóç³â, “Ãåé, ÷è òóò º õòîñü?” – ãóêàº ¿ì. “ª õòîñü!” – Åõî â³äãóêíóëàñü. Òîé îñòîâï³â ³, äîâê³ë îçèðíóâøèñü: “Ñþäè!” – ùî ìàâ ñèëè, Êðèêíóâ ³ùå ðàç: “Ñþäè!” – çàëóíàâ çà òèì çàêëèêîì çàêëèê. Çíîâó îãëÿíóâñü – í³êîãî í³äå. “Òî ÷îãî æ óò³êàºø?” – Ç äèâà íå ñõîäèòü. Òà ñê³ëüêè ïèòàâ, ñò³ëüêè é ÷óâ òå ïèòàííÿ. Âñå æ íà ñâîºìó ñòî¿òü ³, ï³ääàâøèñü îìàí³ â³äëóííÿ, “Òóò îñü ç³éä³ìîñü!” – ãóêíóâ. Í³÷îãî òàê ðàä³ñíî äîñ³ Íå ïîâòîðÿëà Åõî, ÿê îöå äîâãîæäàíå: “Ç³éä³ìîñü!”

812

Публій Овідій Назон Äî òîãî ñëîâà ñàìà äîñëóõàþ÷èñü, ë³ñ ïîêèäàº, Éäå, ùîá ðóêàìè îáâèòü þíàêà ÷àð³âëèâîãî øèþ. Òîé, óò³êàþ÷è, êèíóâ ¿é: “Ãåòü! Çàáåðè ñâî¿ ðóêè! Êðàùå ïîìðó, òà íå áóäó òåáå çâåñåëÿòè ñîáîþ!” Öÿ æ â³ä³çâàëàñÿ: “Áóäó òåáå çâåñåëÿòè ñîáîþ!” Ñîðîì îáï³ê ¿¿. Â äèêîìó ë³ñ³ çíåâàæåíà í³ìôà Êðèº îáëè÷÷ÿ ñâîº, ó â³äëþäíèõ ïå÷åðàõ íî÷óº. Ò³ëî ïðîíèêëå ï³äòî÷óº òóãà ¿äêà, íåâñèïóùà. Ñîõíå ³ øê³ðà íà í³é, ñîêîâèòèé ðóì’ÿíåöü íåíà÷å Ç â³òðîì êóäèñü îäëåò³â, çàëèøèëèñü ê³ñòêè ò³ëüêè é ãîëîñ. Ãîëîñ æèâå, à ê³ñòêè, ïåðåêàçóþòü, ñòàëè êàì³ííÿì. Ùåçëà â ë³ñàõ, ³ í³õòî ñåðåä ã³ð óæå í³ìôè íå áà÷èòü, ×óþòü óñ³: çáåð³ãñÿ é æèâå ó í³é çâóê áåçò³ëåñíèé. Òàê îò íàä íåþ é íàä áàãàòüìà ð³÷êîâèìè é ã³ðñüêèìè Í³ìôàìè â³í íàñì³ÿâñü, ÿê ðàí³øå – íàä ÷îëîâ³êàìè. Õòîñü ³ç ïîêðèâäæåíèõ, ðóêè äî íåáà ï³äíÿâøè íàðåøò³, – “Ñàì õàé ïîëþáèòü, òà õàé äîòÿãòèñü äî ëþáîâ³ íå çìîæå!” – Ìîâèâ, – ³ öå ñïðàâåäëèâå ïðîõàííÿ Ðàìíóñ³ÿ â÷óëà. ×èñòî¿ õâèë³ ñòðóìîê òå÷³ºþ ñð³áëÿñòîþ âèâñÿ. Íå äîáèðàâñÿ ïàñòóõ òóäè, ç ã³ð íå ñïóñêàëèñÿ êîçè, Æîäíà òâàðèíà, æîäåí õèæàê, æîäåí ïòàõ íå òîðêàâñÿ, Íå êàëàìóòèâ éîãî, íå êðóæëÿâ íàä íèì ëèñò îáëåò³ëèé. Òðàâè ì’ÿê³, ùî äîâê³ë çåëåí³ëè, æèâèâ òîé ñòðóìî÷îê. Ò³íÿâèé ë³ñ îõîðîíîþ áóâ îä ïåêó÷îãî ñîíöÿ. Â ïîëóäåíü ñïå÷íèé, ïî ëîâàõ, ó òó ìàëüîâíè÷ó ì³ñöèíó, Çà òå÷³ºþ ïîäàâøèñü, þíàê çàáð³äàº. Ïðèë³ãøè, Õî÷å çãàñèòè æàãó, òà í³ÿê ¿¿, ñïðàãëèé, íå çãàñèòü. Ïîêè õèëèâñü íàä ñòðóìêîì, ïîáà÷èâ ñåáå – é çàêîõàâñÿ Â ìð³þ áåç ò³ëà; ãàäàº, ùî ò³ëîì º õâèëÿ õîëîäíà. Îñü â³í íàä íåþ çàâìåð, íà÷å ð³çüáëåíèé ìàðìóð ïàðîñüêèé, Çîðîì õîëîäíèì êðàñó ñâîþ ï’º, òà íàïèòèñü íå ìîæå. Î÷³ ñâî¿, äâ³ çîð³, é âîëîññÿ, ÿêèì íå ãîðäèâ áè Âàêõ, àáî é ñàì Àïîëëîí, ëåæà÷è íàä âîäîþ, â³í áà÷èòü: Ëèöÿ, ïîðîñë³ ïóøêîì, íà÷å ç êîñò³ ñëîíîâî¿ øèþ, Í³æí³ âóñòà é âèøíåâèé ðîçëèâ íà ëèö³ á³ëîñí³æí³ì. Âñå öå äèâóº éîãî, áî é ñïðàâä³ â³í ïîäèâó ã³äíèé. Ïðàãíå, áåçòÿìíèé, ñåáå; â³í ³ õâàëèòü, ³ õâàëåíèé – â³í æå. Ðâåòüñÿ äî ñåáå æ òàêè: ñàì çàïàëþº, ñàì æå – ïàëàº. Ñê³ëüêè ðàç³â ö³ëóâàâ, íåðîçâàæíèé, õâèëþ çðàäëèâó! Ñê³ëüêè ðàç³â, ïîðèâàþ÷èñü øèþ òî÷åíó îáíÿòè, Âîäó ðóêàìè ãîðíóâ, òà ñåáå íå çíàõîäèâ ï³ä íåþ! Ùî òàì ïîáà÷èâ – íå çíàº; íåçíàíèì ãîðèòü â³í, îäíà÷å. Òå, ùî îáìàíþº ç³ð, âîäíî÷àñ éîãî é âàáèòü äî ñåáå. Ùî æ, íåðîçóìíèé, íà õâèë³ ïëèâê³é â³äîáðàæåííÿ ëîâèø? Öå æ áî – ìàðà: â³äâåðíèñü – ³ çíèêàº òå, ùî êîõàºø!

813

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Áà÷èø îáëè÷÷ÿ ñâîº, ùî â³äáèëîñü ó õâèë³. Áåç òåáå Ò³íü öÿ – í³ùî, áî ïðèõîäèòü âîíà é çîñòàºòüñÿ ç òîáîþ, É ï³äå ç òîáîþ, ÿêùî êóäè-íåáóäü ï³òè çâ³äñè ìîæåø. Òà â³äò³ëÿ â³ä³éòè éîìó ãîä³: í³ ¿æà íå âàáèòü, Í³ â³äïî÷èíîê; ëåæèòü íà òðàâ³ â õîëîäêó ³ æàäëèâî Ï’º áåçò³ëåñíó êðàñó, â íåçâîðóøíó çàäèâëåíèé âîäó. Ãèíå â³ä âëàñíèõ î÷åé. Àëå âðåøò³ ï³äâ³âñÿ íàñèëó É æàë³ñíî âèãóêíóâ, ðóêè ïðîñòÿãòè äî ë³ñó í³ìîãî: “Õòî, â³êîïîìí³ ë³ñè, íåùàñëèâ³øèì áóâ ó êîõàíí³? Âè æ íå îäíó òà é íå ðàç ïðèõèùàëè çàêîõàíèõ ïàðó. Ñê³ëüêè íàä âàìè ìàéíóëî â³ê³â, à õòî, ïðèãàäàéòå, Òàê ïîáèâàâñÿ, ÿê ÿ? Õòî ñîõíóâ àæ òàê â³ä ëþáîâ³? Áà÷ó îñü ìð³þ ñâîþ, àëå ùî ìåí³ ç òîãî: äî íå¿ Íå äîòÿãíóñÿ – îñü òàê îáìàíóòèñü çàêîõàíèé ìîæå! Ïðèêðî ùå é òå, ùî íå áåçêðàé ìîð³â, íå äîðîãè äàëåê³, Íå âåðõîã³ð’ÿ, íå ìóðè ì³ñüê³ ïðîëÿãëè ïîì³æ íàìè – Ñìóæêà âîäè! Òà é ñàì â³í, áà÷èòüñÿ, ïðàãíå ëþáîâ³: Ñê³ëüêè ðàç³â ÿ âóñòàìè òîðêàâñÿ ïðîçîðî¿ õâèë³, Ñò³ëüêè æ, íàçóñòð³÷ ìåí³, ç ãëèáèíè íàáëèæàâ â³í îáëè÷÷ÿ. Âæå é íà÷å ñìóæêè ò³º¿ íåìà, ùî çàêîõàíèõ ä³ëèòü. Âèï³ðíè, õòî á òè íå áóâ, íå ââîäü ìåíå, ìèëèé, â îìàíó! Õëîï÷å, êóäè òè, êóäè? Íå òàêèé ÿ íà â³ê ³ íà âðîäó, Ùîá óíèêàòè ìåíå: ïðîïàäàëè æ áî í³ìôè é çà ìíîþ! Ùèðó âçàºìí³ñòü ëèöå òâîº í³æíå ìåí³ îá³öÿº: Îñü ÿ äî òåáå òÿãíóñü – ïðîñòÿãàºø ³ òè ìåí³ ðóêè, ß óñì³õíóâñü – óñì³õàºøñÿ é òè; à çàïëà÷ó – é ó òåáå, Áà÷ó, ñëüîçà âæå áðèíèòü. Íà êèâîê ì³é – êèâêîì îäìîâëÿºø. Âèäíî é ç ïîðóõó âóñò ïðåõîðîøèõ, ùî òè ìåí³ é ñëîâî Ìîâèø â îäâ³ò, òà éîãî ç-ï³ä âîäè ÿ íå ìîæó âëîâèòè. Â³í – öå ÿ ñàì! ß çáàãíóâ. Ì³é îáðàç ìåíå íå îáäóðèòü! Ïàëîì äî ñåáå ïðîéíÿâñü ÿ; âîãîíü ³ íîøó, é ðîçäóâàþ. Ùî æ òóò? Áëàãàòü, à ÷è æäàòè áëàãàíü? Òà é ÷îãî æ òóò áëàãàòè? Òå, ÷îãî ïðàãíó, – ÿ ñàì. Îä áàãàòñòâà ÿ âáîãèì çðîáèâñÿ. Î, êîëè á âèéòè ÿ ì³ã ïîçà ìåæ³ ñâîãî æ òàêè ò³ëà! Äèâíî – ëþáèòè é áàæàòè ðîçëó÷åííÿ ç òèì, êîãî ëþáèø! Ñèë ìî¿õ ðåøòêè âæå á³ëü çàáèðàº. Íåäîâãî íà ñâ³ò³ Æèòè ëèøèëîñü ìåí³; íå ðîçâèâøèñü ³ùå, çàñèõàþ. Ñìåðòü íå ñòðàøíà ìåí³: âìåðøè, îä áîëþ çâ³ëüíþñÿ; îäíà÷å Òîé, êîãî ÿ ïîëþáèâ, õàé ùå äîâãî æèâå ï³ñëÿ ìåíå. Íèí³ æ îáîì íàì â îäí³é òðåáà âìåðòè äóø³ íàø³é ñï³ëüí³é”. Ìîâèâøè, çíîâ ó ñâîº â³äîáðàæåííÿ âòóïèâñü î÷èìà. Ðîíèòü ó âîäó ñëüîçó. Ïîòóðáîâàíèé îáðàç, õèòíóâøèñü, Íà÷å ïî õâèë³ êîâçíóâ. “Áåçñåðäå÷íèé, êóäè òè? – â ðîçïóö³ Çîéêíóâ þíàê.– Çóïèíèñü! Íå ëèøàé òóò òîãî ñàìîòîþ. Õòî ïîêîõàâ! ² ÿêùî òâî¿õ óñò ÿ òîðêíóòèñü íå ìîæó, –

814

Публій Овідій Назон Äàé õî÷ äèâèòèñü íà íèõ, ùîáè ëþòèé âîãîíü ìàâ ïîæèâó!” Îäÿã òîä³ ðîçñòåáíóâ ³ â îãîëåí³ ãðóäè ðàç ïî ðàç Á³ëèìè, íà÷å òîé ìàðìóð, ïî÷àâ óäàðÿòè ðóêàìè. É òàì, äå âäàðÿëè äîëîí³, ïðîãëÿíóëà í³æíà ðîæåâ³ñòü. Òàê îäíèì áîêîì ðóì’ÿíèòüñÿ ÿáëóêî, äðóãèì – ùå ñâ³òëå; Òàê îò áàãðÿíöåì òîíêèì íåïîì³òíî áåðóòüñÿ ï³ä îñ³íü ßãîäè, ùå íåäîçð³ë³, áë³ä³ â âèíîãðàäíîìó ãðîí³. Ò³ëüêè-íî òå â³í ïîì³òèâ, êîëè çàñïîêî¿ëàñü õâèëÿ, Á³ëüøå òåðï³òè íå ì³ã: ÿê íà ïîëóì’¿ òèõîìó òàíå Æîâòèé â³ñê àáî âðàí³øíÿ ïàìîðîçü á³ëà, ÿê ò³ëüêè Ñîíöå ïðèãð³º, òàê â³í, îä ëþáîâ³ íà ñê³ïî÷êó çâ³âøèñü, Âåñü íåïîì³òíèì îõîïëåíèé ïîëóì’ÿì íèêíå ïîâ³ëüíî. Âæå íå öâ³òå, ÿê ðàí³ø, “íà ëèö³ á³ëîñí³æí³ì ðóì’ÿíåöü; Ñèëè, ñíàãè âæå íåìà, ïîùåçàëè ïðèíàäè íåäàâí³. Äàë³ – âæå é ò³ëî, ùî á³äíó Åõî ïîëîíèëà, çíèêàº. Ìóêè ö³ áà÷èòü Åõî ³ õî÷à ïàì’ÿòàº çíåâàãó, Áîëÿ÷å ¿é, ³ ñê³ëüêè ðàç³â á³äîëàøíèé “Î ãîðå!” Âèãóêíå, ñò³ëüêè ðàç³â ³ âîíà â³äãóêíåòüñÿ “Î ãîðå!” Âäàðèòü ó â³ä÷à¿ â³í ñåáå â ãðóäè – ³ âæå ñï³â÷óòëèâî Á’º ñåáå â ãðóäè Åõî, îä³çâàâøèñü òàêèì æå ç³òõàííÿì. Âñå ùå çàäèâëåíèé â âîäó: “Ëþáîâå ìîÿ íåùàñëèâà!” – Ìîâèâ îñòàíí³ ñëîâà. “Íåùàñëèâà!” – äîëèíóëî ç ë³ñó. “Õëîï÷å êîõàíèé, ïðîùàé!” – ² “Ïðîùàé!” Åõî ïîâòîðèëà. Îñü íà çåëåíó òðàâó â³í ïîíèê ãîëîâîþ, ³ ìåðêíóòü Î÷³, ùî íèìè â ñâîþ æ òàêè âðîäó òàê ïèëüíî âäèâëÿâñÿ. Íàâ³òü ó òåìí³ì æèòë³, â ïîï³äçåìí³é Ñò³êñîâ³é õâèë³, Âñå â³í ñåáå ñïîãëÿäàâ. Íàÿäè çà íèì ãîëîñèëè, – Ñåñòðè, é áðàòîâ³ â äàð âîëîññÿ çð³çàíå ñêëàëè. Ïëàêàëè é í³ìôè ë³ñ³â, ³ âòîðèëà Åõî ¿ì ëóíîþ. Ïðî ñìîëîñêèïè ïîäáàëè, ïðî âîãíèùå, íîø³ ñïë³òàëè, Ò³ëà æ í³äå íå çíàéøëè íàòîì³ñòü – øàôðàííî¿ áàðâè Êâ³òêó, â ÿêî¿ äîâê³ë ïåëþñòêè, ìîâ ñí³æèíêè, á³ë³ëè. Ïåðåêëàä À.Ñîäîìîðè

Ï²ÐAM ² Ò²ÑÁÀ (IV, â. 55–166) Ò³ñáà é Ï³ðàì, òîé – âðîäîþ ïåðøèé ïîì³æ þíàöòâà, Òà – íàé÷àð³âí³øà ñåðåä ä³â÷àò, ùî ¿õ Ñõ³ä êîëèñü áà÷èâ, Ä³ì ïîá³÷ äîìó æèëè, äå ìóðîì âèñîêèì ³ç öåãëè Ì³ñòî äîâê³ë îáâåëà, çà ïåðåêàçîì, Ñåì³ðàì³äà. Îòæå, ñóñ³äñòâî áëèçüêå çàçíàéîìèëî ¿õ ³ çð³äíèëî. Äàë³ – çì³öí³ëà ëþáîâ; ä³éøëî á äî âåñ³ëëÿ ïî ïðàâó, Ò³ëüêè íå çãîäí³ áàòüêè. Íà îäíå ëèø íåìà çàáîðîíè: Ïàëêî ëþáèëèñü âîíè, ïåðåéíÿâøèñü ÷óòòÿì îáîï³ëüíèì. Ñâ³äê³â íåìà â íèõ: òî çíàêàìè ìîâó âåäóòü, òî êèâêàìè. Ïëîì³íü æå, õî÷ ïðèõîâàé, ðîçãîðèòüñÿ, ïðèõîâàíèé, äóæ÷å.

815

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Çäàâíà ù³ëèíêà áóëà ó ñò³í³, äëÿ äîì³â ¿õí³õ ñï³ëüí³é, Ìàáóòü, ³ùå â³äòîä³, ÿê áóäèíêè ö³ äâà ïîñòàâàëè, Õèáè ò³º¿ í³õòî, õî÷ ìèíàëè â³êè, íå ïîì³òèâ. Îêî æ â ëþáîâ³ ìåòêå: âè æ áî ïåðø³, ¿¿ ñïîñòåð³ãøè, Ñòàëè ðîçìîâó êð³çü íå¿ âåñòè; ÷åðåç îòâ³ð âóçåíüêèé Ñê³ëüêè òî ëàã³äíèõ ñë³â òóäè é ñþäè ïðîëåò³ëî! Ñòàíóòü, áóâàëî, Ò³ñáà é Ï³ðàì: öÿ çâ³äñè, òîé – çâ³äòè, É ò³ëüêè-íî ïîäèõ ïàëêèé ç-çà ñò³íè ïåðåëîâëÿòü îáîº – “Çàçäð³ñíà, – øåï÷óòü, – ñò³íî! ×îìó çàâàæàºø êîõàííþ? Íàì ïîºäíàòèñü äîçâîëü! À êîëè çàâåëèêîãî ïðîñèì – Äëÿ ïîö³ëóíêó õî÷à á – íåâåëèêèé öå òðóä – ðîçñòóïèñÿ. Âò³ì, ìè òâî¿ áîðæíèêè: áî æ òîá³ çàâäÿ÷óâàòü ìóñèì Òå, ùî ìîæåìî òóò îáì³íÿòèñü õî÷ ñëîâîì ñåðäå÷íèì”. Òàê îò, â³í òóò, âîíà òàì, ñò³í³ ãëóõ³é ïîæàë³âøèñü, Íà í³÷ ñêàçàëè: “Ïðîùàé!”, äî ù³ëèíêè ïðèïàëè âóñòàìè, Òà ïîö³ëóíîê íå ì³ã, íà÷å ñëîâî, ïðîéòè ÷åðåç íå¿. Îò, çâ³ñòóþ÷è äåíü, âæå ç³ðêè ïðîãàíÿº Àâðîðà; Çðèíóëî ñîíöå ñòð³ìêå, îñóøèëî çàðîøåí³ òðàâè. Â çâè÷íîìó ì³ñö³ ç³éøëèñü. Ïîøåïòàëèñÿ, òèõî ñïëàêíóëè, Ïîò³ì ð³øèëè ï³ä í³÷, êîëè âñå ïîñòèõàº äîâêîëà, Ïîòàéêè âèéòè íà äâ³ð, ï³äìàíóâøè ñòîðîæó, à äàë³, – Õàé ëèøå âäàñòüñÿ ïîêèíóòè ä³ì ³ ì³ñüê³ çàáóäîâè. Ùîá íàâìàííÿ ïî øèðîêîìó ïîëþ îáîì íå áëóêàòè, – Á³ëÿ ìîãèëè Í³íà ç³éòèñü ³ ñõîâàòèñü ï³ä ò³ííþ Äåðåâà. Äåðåâî òå – á³ëîñí³æíèìè âêðèòà ïëîäàìè Ñìîêâà ñòðóíêà; íåäàëåêî â³ä íå¿ ñòðóìîê áóâ õîëîäíèé. Íàì³ð ñïîäîáàâñÿ ¿ì. Ïîâ³ëüí³øå â âîäè, çäàâàëîñü, Äåíü çàïàäàâ, íåêâàïëèâî é í³÷ ³ç ãëèáèíè âèðèíàëà. Âðåøò³, íå ðèïíóâøè íàâ³òü äâåðèìà, ïðîâîðíî ï³ðíóëà Â òåìðÿâó Ò³ñáà. Ñâî¿õ ï³äìàíóëà é, çàêðèâøè îáëè÷÷ÿ, Äî ãðîá³âöÿ ï³ä³éøëà é ï³ä óìîâëåíå äåðåâî ñ³ëà. Äóõó ëþáîâ äîäàëà. Òà îñü ïî êðèâàâ³é âå÷åð³ Ñóíå ëåâèöÿ ñòðàøíà ç áè÷à÷îþ êðîâ’þ íà ïàù³ Ïðÿìî äî òîãî ñòðóìêà, ùîá äîêó÷ëèâó ñïðàãó çãàñèòè. Ò³ëüêè-íî Ò³ñáà ¿¿ çàïðèì³òèëà â ì³ñÿ÷í³ì ñÿéâ³, Â òåìíó ïå÷åðó á³æèòü, îìë³âàþ÷è âñÿ, é ïî äîðîç³ Ãóáèòü íàêèäêó ëåãêó, ùî ç ïëå÷åé, íà÷å ïòèöÿ, çìåòíóëàñü. Îò, íàõëåïòàâøèñü âîäè, çàâåðòàº äî ë³ñó ëåâèöÿ, Òà íà ñâîºìó øëÿõó, íàñòóïèâøè íà òå ïîêðèâàëî, Ðâå íà øìàòî÷êè êðèâàâîþ ïàùåþ í³æíó òêàíèíó. Âèéøîâøè äåùî ï³çí³øå, Ï³ðàì íåçàáàðîì ïîáà÷èâ Çâ³ðà ãëèáîê³ ñë³äè íà ï³ñêó – é ñïîëîòí³â íà îáëè÷÷³. Äàë³ é íàêèäêó òîíêó çàïðèì³òèâøè â ïëÿìàõ êðèâàâèõ, Êàæå: “Îäíà ò³ëüêè í³÷, à çàêîõàíèõ äâîº â í³é çãèíå, Ç íèõ æå âîíà, ëèø âîíà çàñëóæèëà íàéäîâøîãî â³êó.

816

Публій Овідій Назон ß ïðîâèíèâñÿ òóò! ß òåáå çâ³â, íåùàñëèâà, ç³ ñâ³òó! Áî æ ó ì³ñöÿ íåáåçïå÷í³ òåáå ñêåðóâàâ, òà ðàí³øå ß ñþäè ñàì íå ïðèéøîâ. Ìîº æ òåïåð ò³ëî íà êóñí³ Ðâ³òü, ïî-õèæàöüêîìó ðâ³òü ³ íóòðî ïî¿äàéòå çëî÷èííå, Âñ³ âè, ùî âîäèòåñü òóò, ó ñêåëÿñòèõ óùåëèíàõ, ëåâè! Ñìåðò³, îäíàê, áîÿãóç ò³ëüêè æäàòèìå!” Ç òèì, íàõèëèâøèñü, Ò³ñáè íàêèäêó áåðå ³ â³äíîñèòü ï³ä ò³íÿâó ñìîêâó. Òàì, îðîñèâøè òêàíèíó ñë³çüìè òà ö³ëóíêàìè âêðèâøè, Êàæå: “É ìîº¿ êðîâ³ êîâòîê íå â³äìîâñÿ ïðèéíÿòè!” Ìîâèâ – ³ ìå÷, ùî ïðè ïîÿñ³ áóâ, óñòðîìèâ ñîá³ â ãðóäè É òóò æå éîãî âèðèâàº, ï³âìåðòâèé, ç ïåêó÷î¿ ðàíè. Òàê â³í ãîð³ëèöü çàâìåð íà çåìë³. Ò³ëüêè êðîâ íåâãàìîâíà Âèñîêî á’º. Òàê îò òðóáêà íå ðàç, äå ñâèíåöü íàä³òðåòüñÿ, Òð³ñêàº âìèòü ³ õëüîñòêîþ òîíåíüêîþ ö³âêîþ ç íå¿ Ðâåòüñÿ íàçîâí³ âîäà, ðîçòèíàþ÷è ç ñâèñòîì ïîâ³òðÿ. Êðîâ’þ çàáðèçêàí³ ñìîêâè ïëîäè, ùî, ìîâ ñí³ã, áóëè á³ë³, Òåìíèìè ðàïòîì ñòàþòü. ² â³ä êîðåíÿ, ñèòîãî êðîâ’þ, Íà÷å áàãðÿíöåì ãóñòèì íàëèâàþòüñÿ ÿãîäè çâèñë³. Âñå ùå òàìóþ÷è ñòðàõ, ùîá êîõàíèé, áóâà, íå çàæäàâñÿ, Ò³ñáà ñï³øèòü; þíàêà âèãëÿäàº î÷èìà òà ñåðöåì, – Õî÷å ïîõâàñòàòè, ÿê âäàëîñü ¿é óíèêíóòè ñìåðò³. Îò ³ òå ì³ñöå. Ïðèãàäóº é äåðåâà îáðèñ, ¿é çíàíèé; Áàðâà ïëîä³â ëèø äèâóº. “×è öå?” – çóïèíèëàñü íåïåâíà. É òóò ¿¿ êèíóëî â äðîæ: íà ï³ñêó çàêðèâàâëåí³ì áà÷èòü, Áîë³ñíî êîð÷èòüñÿ õòîñü. Â³äñàõíóâøèñü, ïîáë³äëà ñìåðòåëüíî, Íà÷å ñàìøèò, ³ çäðèãíóëàñü íàðàç. Òàê ïî òèõîìó ìîðþ ×àñîì â³òðåöü ïðîìàéíå: ñõâèëþâàâøèñü, âîíî ïîòåìí³º. Âðåøò³, êîõàíîãî â ò³ì ñêðèâàâëåí³ì ò³ë³ âï³çíàâøè, Ãðóäè íåâèíí³ ñâî¿ íåâãàìîâíèì ïëà÷åì íàäðèâàº, Â òóç³ âîëîññÿ ðîçïëåòåíå ðâå; äî Ï³ðàìà ïðèïàëà, Ñïîâíþº ðàíó ãëèáîêó ñë³çüìè, ¿õ ³ç êðîâ’þ ãóñòîþ Çì³øóº, êðèº ö³ëóíêàìè ìåðòâå, õîëîäíå îáëè÷÷ÿ. “Îé, ùî öå ñòàëîñÿ! – çîéêíóëà.– Õòî ðîçëó÷èâ íàñ, Ï³ðàìå? Î, â³äãóêíèñü, â³äãóêíèñü! Òâîÿ Ò³ñáà, òâîÿ íàéäîðîæ÷à Êëè÷å òåáå. Íå ìîâ÷è æ, ïîâåðíèñÿ îáëè÷÷ÿì äî ìåíå!” ×óþ÷è Ò³ñáè ³ì’ÿ, ï³äí³ìàº îáòÿæåí³ ñìåðòþ Î÷³ Ï³ðàì, òà, ïîáà÷èâøè ìèëó, ç³ìêíóâ ¿õ íàâ³êè. Ðàïòîì íàêèäêó ñâîþ ñïîñòåð³ãøè, îìî÷åíó êðîâ’þ, É ï³õâè ñàì³, áåç ìå÷à, – “Ðóêà òâîÿ, – êàæå, – é êîõàííÿ, Î, íåùàñëèâèé, çãóáèëè òåáå! Òà íàä³éí³ é ó ìåíå ª ³ ïðàâèöÿ, é ëþáîâ: íàíåñòè ñîá³ é ÿ çìîæó ðàíó! Âñë³ä çà òîáîþ, ñóïóòíèöÿ é ñìåðò³ òâîº¿ ïðè÷èíà, ß, áåçòàëàííà, ï³äó. Òåáå æ, êîãî âçÿòè â³ä ìåíå Ñìåðòü ëèø ñïðîìîæíà áóëà, – íåñïðîìîæíà é âîíà â³ä³ðâàòè! Âñå æ ìè îáîº ñüîãîäí³ øëåìî íàøå ñï³ëüíå ïðîõàííÿ

817

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âàì, î áàòüêè, – ìî¿ ³ éîãî, íåùàñëèâ³ ñòîêðàòíî: Òèì, êîãî ùèðà ëþáîâ ïîºäíàëà é îñòàííÿ ãîäèíà, Äàéòå çìîãó â îäí³é ïîá³÷ ñåáå ëåæàòè ìîãèë³! Òè æ, î ðîçëîãà ñìîêîâíèöå, òè, ùî ã³ëëÿ ñâîº õèëèø Ò³ëüêè íàä íèì, à ñêîðî âæå äâîõ óêðèâàòèìåø ñóìíî, Êðîâ³ ðîçëèòî¿ ñë³ä áåðåæè, çàëèøàéñÿ â æàëîá³: Â òåìíèõ ïîñò³éíî ïëîäàõ íà çíàê äâîºäèíî¿ ñìåðò³!” Ìîâèëà – é, â³ñòðÿ ï³ä ãðóäè, äî ñàìîãî ñåðöÿ ïðèêëàâøè, Âïàëà ç ðîçãîíó íà ãîñòðå çàë³çî, ùå òåïëå â³ä êðîâ³. Â÷óëè, îäíà÷å, áîãè, ä³éøëî äî áàòüê³â òå ïðîõàííÿ: Áî æ ³ ñìîêîâíèö³ ïë³ä, êîëè ðîáèòüñÿ çð³ëèì, òåìí³º, ² ñïî÷èâàþòü îñòàíêè ¿õ – ïîï³ë – â îäí³é äîìîâèí³. Ïåðåêëàä À.Ñîäîìîðè

Í²ÎÁÀ (VI, â. 146–312) Ë³ä³ÿ âñÿ àæ ãóäå. Ïðî ïîä³þ íå÷óâàíó â³ñòêà Éäå ïî ôðèã³éñüêèõ ì³ñòàõ, ïåðåïîâíþº âñå äîîêîëà. Çíàëà Àðàõíó é Í³îáà êîëèñü, çà ñâîãî ä³âóâàííÿ, Ùå â ò³ ÷àñè, êîëè äîìà æèëà – â ìåîí³éñüê³ì Ñèï³ë³. Äîëÿ çåìëÿ÷êè ñóìíà íå ï³øëà ¿é íà êîðèñòü, îäíà÷å: Ñêðîìíîþ áóòè â ñëîâàõ, ïîñòóïàòèñü áîãàì íå íàâ÷èëàñü. Äîñèòü äëÿ ãîðäîñò³ ìàëà ïðè÷èí, òà í³ ìóæà ìèñòåöòâîì, Í³ âèñîòîþ ¿õ äàâí³õ ðîä³â, í³ ìîãóòí³ñòþ öàðñòâà Òàê íå âò³øàëàñü, – õî÷à é ïîõâàëÿëàñü óñ³ì öèì, – ÿê ä³òüìè, Ñëàâíèì ïîòîìñòâîì ñâî¿ì. Çà çðàçîê ìàòåðèíñüêîãî ùàñòÿ Ìàëè á ¿¿, ÿêáè ò³ëüêè ñàìà ñåáå íèì íå ââàæàëà. Â³ùà Òåðåñ³ÿ äîíüêà, Ìàíòî, ÿêîñü ðàç îáá³ãàëà Âóëèö³ ì³ñòà âñüîãî. Ïîêîðèâøèñü áîæåñòâåíí³é ñèë³, Òàê çàêëèêàëà æ³íîê: “Ïîñï³øàéòå ãóðòîì, ²ñìåí³äè! Ñëàâòå Ëàòîíó é òèõ äâîõ, ùî íà ñâ³ò ïðèâåëà ¿õ Ëàòîíà! Ëàäàí ïàë³òü ¿ì, áëàãàéòå ¿õ, ëàâð ó âîëîññÿ çàïë³âøè! Öå æ áî âåëþ âàì íå ÿ, à Ëàòîíà ìî¿ìè óñòàìè”. Â³ðÿòü ¿é æèòåëüêè Ô³â ³, âïë³òàþ÷è çåëåíü ó ñêðîí³, Ëàäàí êëàäóòü ó ñâÿùåííèé âîãîíü ³ Ëàòîíó âñëàâëÿþòü. Îñü ³ Í³îáà, ïèøàþ÷èñü, â ïî÷ò³ æ³íîê âèñòóïàº, Ùå çâ³ääàë³ê óáðàííÿì âèð³çíÿºòüñÿ çîëîòîòêàíèì, Íàâ³òü ó ãí³â³ ïðåêðàñíà. Êðóòíóâøè íàðàç ãîëîâîþ, Òàê, ùî âîëîññÿ â’þíêå ïî îáîõ çàñòðóì³ëî ðàìåíàõ, Ñòàíóëà é, çì³ðÿâøè âñ³õ äîîê³ë çíåâàæëèâèì îêîì, – “Íó, ÷è íå øàë, – ïî÷àëà, – ùîá áîãàì, ïðî ÿêèõ ò³ëüêè ÷óëè, Øàíó ñêëàäàòü, à çàíåäáóâàòü – ÿâíèõ? ×îìó îñü ñüîãîäí³ Âñþäè Ëàòîí³ äèìëÿòü â³âòàð³, íå ìåí³, õî÷ ì³é áàòüêî, Òàíòàë, – ºäèíèé, õòî ì³ã ³ç âñåâèøí³ìè ñ³ñòè äî ñòîëó. Ìàòè – Ïëåÿä ìåðåõòëèâèõ ñåñòðà. Àòëàíò âåëåòåíñüêèé – Ä³ä ì³é, ùî â³ñü ñâ³òîâó íà ìîãóòí³é ï³äòðèìóº øè¿.

818

Публій Овідій Назон Äðóãèé ì³é ä³ä – ñàì Þï³òåð, òà íèì ùå é ÿê çÿòåì ïèøàþñü. Ôðèã³ÿ ïåðåä³ ìíîþ òðåìòèòü. Ï³ä ìîºþ ðóêîþ – Êàäìîâå öàðñòâî; òâåðäèíÿ, ùî çâ³â ¿¿ ìóæ ì³é äçâ³íêèìè Ñòðóíàìè, ç ëþäîì ¿¿ – ó ìîºìó é éîãî âîëîä³íí³. Äîìà æ, êóäè íå ñêåðóþ ñâ³é ç³ð, íà êîæíîìó êðîö³ – Ãîðè êîøòîâíèõ ðå÷åé. À êîëè âðàõóâàòè, êð³ì òîãî, Ã³äíå áîãèí³ îáëè÷÷ÿ ìîº òà ùå ñåìåðî äî÷îê, Ñò³ëüêè æ ñèí³â ³ ñò³ëüêè æ ìàéáóòí³õ çÿò³â ³ íåâ³ñòîê, Òî ÷è íå ìàþ ï³äñòàâ, ðîçñóä³òü, áóòè ãîðäîþ íèí³? ßê æå íàñì³ëèëèñü âè ïåðåâàãó íàäàòè Ëàòîí³, Êåÿ –òèòàíà äî÷ö³? ×è çàáóëè, ùî é ì³ñöÿ ìàëîãî, Ùîá íàðîäèòè ìîãëà, íå äàëà ¿é Çåìëÿ íåîñÿæíà? Íå ïðèéíÿëè ¿¿ í³ ñóõîä³ë, í³ ïîâ³òðÿ, í³ âîäè, – Íå ïðèõèñòèâ ¿¿ ñâ³ò, íàä áëóêà÷êîþ çãëÿíóâñÿ Äåëîñ. “Òè ñóõîäîëîì, – ¿é êàæå, – áëóêàºø, à ÿ îñü – ìîðÿìè”, – É äàâ ¿é ïðèòóëîê õèñòêèé. Îñü òàì âîíà, âðåøò³, é ðîäèëà Äâîº ä³òåé: öå – ïîòîìñòâà ìîãî ò³ëüêè ñüîìà ÷àñòèíà. Òàê, ÿ ùàñëèâà! ×è õòî ñóìí³âàâñÿ á? Ùàñëèâîþ é áóäó, Õòî á ñóìí³âàâñÿ á ó ò³ì? Ìîÿ ïåâí³ñòü – ïîòîìñòâî ÷èñëåííå. ß – íà òàê³é âèñîò³, êóäè é Äîëÿ ñÿãíóòè íå ìîæå: Õàé â³äíÿëà á âîíà ùîñü, à çàëèøèòüñÿ âñå-òàêè á³ëüøå. Ùåäð³ íàáóòêè ìî¿ ïîçà ìåæàìè ñòðàõó: ñêàæ³ìî, Âèõîïèòü Äîëÿ ó ìåíå êîãîñü ³ç ðÿñíîãî ïîòîìñòâà – Íå ïîãðàáóº àæ òàê, ùîá ä³òåé ìî¿õ ê³ëüê³ñòü óð³çàòü, ßê ó Ëàòîíè, äî äâîõ. À âîíà – ìàëî ùî íå áåçä³òíà. Ãîä³, ðîçõîäüòåñü óñ³! Ïîçí³ìàéòå-íî ëàâð ³ çàáóäüòå Øàë öåé!” Çí³ìàþòü â³íêè é, íåçàâåðøåíå êèíóâøè ñâÿòî, Øåïîòîì ò³ëüêè, ùîá ÷óòü íå áóëî, âåëè÷àþòü Ëàòîíó. Òó æ – îïàëèâ óæå ãí³â. Íà øïèë³ ùîíàéâèùîìó Ê³íòà Ñòàëà é ñëîâîì òàêèì äî Ä³àíè çâåðíóëàñü ³ Ôåáà: “Îñü ÿ – ãîðäà, ùî âàñ íàðîäèëà, ùî ÿ – âàøà ìàòè, Âèùà çà êîæíó ç áîãèíü, êð³ì Þíîíè õ³áà, òà ñüîãîäí³ Çàñóìí³âàëàñü ³ â ò³ì, ùî áîãèíÿ ÿ: ñëàâëåí³ â³÷íî Âòðà÷ó ñâî¿ â³âòàð³, ÿêùî âè íå çàñòóïèòåñü, ä³òè! Òà íå îäíå öå áîëèòü: êð³ì çóõâàëüñòâà, ùå é íàãëóìèëàñü Òàíòàëà äîíüêà: ä³òåé ñâî¿õ ñìåðòíèõ, íåã³äíèöÿ, ñòàâèòü Âèùå, í³æ âàñ, à ìåíå (õàé öå òðàïèòüñÿ ç íåþ) íàçâàëà Ìàéæå áåçä³òíîþ – âèäíî çëîáëèâèé ÿçèê ¿¿ áàòüêà!” Ìàëà é ïðîõàòè ùå ¿õ, àëå Ôåá îá³ðâàâ íà ï³âñëîâ³: “Äîñèòü! – ñêàçàâ, – íàð³êàííÿ òâî¿ ëèø çàòÿãóþòü êàðó”. “Äîñèòü! – ïðîìîâèëà é Ôåáà. Ìàéíóâøè ïîâ³òðÿì, îáîº, Â õìàðó ïîâèò³, ñïóñòèëèñü íàä ì³ñòîì óêð³ïëåíèì Êàäìà. Ïîëå øèðîêå é ð³âíèííå áóëî á³ëÿ ñò³í òîãî ì³ñòà. Êîí³ òàì áðàëè ðîçã³í, ïðîë³òàëè ñòð³ìê³ êîë³ñíèö³; Äå ÿêà áðèëà áóëà – ï³ä êîïèòîì äðîáèëàñü ó ïîðîõ.

819

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ñòàðø³ ç ñåìè Àìô³îíà ñèí³â òàì âèñêàêóþòü ìàõîì Íà ðèñàê³â ³ çà ìèòü – óæå âñ³ íà ïîïîíàõ áàãðÿíèõ Ãîðäî ñèäÿòü ³ âàæêèìè îä çîëîòà â³æêàìè äçâîíÿòü. Ðàïòîì îäèí ç íèõ, ²ñìåí, êîãî ïåðøèì íîñèëà Í³îáà Â ëîí³ ñâîºìó êîëèñü, – çàâåðòàþ÷è êðóòî ïî êîëó, Òàê, ùî ï³ä íèì àæ çàï³íèâñÿ ê³íü, çàêóñèâøè âóäèëà, Ñêðèêóº: “Ãîðå ìåí³!” – é ç³ ñòð³ëîþ ï³ä ñåðöåì ùå ¿äå Äåÿêèé ÷àñ, òà ç ðóêè, ÿêà ñëàáíå, âèñêîâçóþòü â³æêè. Îñü â³í ïîâîë³ ñïîâçàº ç ñ³äëà, íàõèëèâøèñü óïðàâî. Áëèæ÷èé äî íüîãî, Ñ³ï³ë, êîëè â÷óâ, ÿê ïîäçâîíþþòü ñòð³ëè Â ñàãàéäàêó, – çà ïîâ³ääÿ ñ³ïíóâ. Òàê îáà÷íèé êåðìàíè÷, Õìàðó ïîì³òèâøè, â³ñíèöþ áóð³, ïîâèñë³ â³òðèëà Âæå íàïèíàº ìåðù³é, ùîá ëîâèòè â íèõ ïîäóâ íàéìåíøèé. Ùîéíî êîíÿ ï³ä³ãíàâ – à çà íèì íàâçäîã³í íåâ³äõèëüíà, Ñâèñíóâøè, ëèíå ñòð³ëà é çà õâèëèíó éîìó ïðîáèâàº Øèþ ³ â³ñòðÿì òîíêèì âèñòóïàº, ñêðèâàâëåíà, ç ãîðëà. Â³í, ÿê íàõèëåíèé áóâ, òàê ³ çñóíóâñÿ âíèç ïî ãðèâàñò³é Øè¿ êîíÿ – ³ ãàðÿ÷îþ êðîâ’þ çåìëÿ âæå ïàðóº. Îñü íåùàñëèâèé Ôåä³ì ³ òîé, ùî ìàâ ä³äîâå éìåííÿ – Òàíòàë – ¿çäó âåðõîâó çàê³í÷èâøè, âçÿëèñü, ÿê çâè÷àéíî, Äî áîðîòüáè (öå æ áî ä³ëî þíàöüêå) â áëèñêó÷³é ïàëåñòð³. Ùîéíî ç÷åïèëèñü âîíè ³ ïðèòèñíóëèñü, íà÷å â îá³éìàõ, Ù³ëüíî ãðóäüìè äî ãðóäåé, – ÿê ñòð³ëà, òÿòèâîþ ï³äáèòà, Íàñêð³çü îáîõ âîäíî÷àñ, ÿê áóëè âîíè âêóï³, ïðîøèëà. Çîéêíóëè ðàçîì âîíè, é, îä ðàïòîâîãî áîëþ ñêðóòèâøèñü, Ðàçîì íà çåìëþ ëÿãëè, é î÷èìà, ùî âæå ïðèãàñàëè, Ðàçîì áëóêàëè ùå, ðàçîì óòðàòèëè é äóøó, ç³òõíóâøè. Ãëÿíóâ íà òå Àëôåíîð ³, äî êðîâ³ á’þ÷è ñåáå â ãðóäè, Êèíóâñü äî íèõ, íàõèëèâñü, ï³äí³ìàº ò³ëà ïîõîëîë³ – É òóò òàêè ñàì ïðè áðàòàõ ñâî¿õ ïàäàº: ãîðäèé Äåë³ºöü Ãëèáîêî â ãðóäè éîìó ñìåðòîíîñíó ñòð³ëó çàãàíÿº. Òîé ¿¿ âèðâàòè âñòèã, àëå ç â³ñòðÿì ³ êóñíèê ëåãåí³ Âèðâàâñü – ³ áðèçíóëà ç êðîâ’þ äóøà â íåîçîðå ïîâ³òðÿ. Òà æ íå â³ä ïðîñòî¿ âïàâ ï³ñëÿ íüîãî é õëîï÷àê Äàìàñ³õòîí Ðàíè: ñòð³ëà áëèñêàâè÷íà ââ³ãíàëàñü ó ñàì ï³äêîë³íîê, Äå ïî÷èíàºòüñÿ ëèòêà ³ ì’ÿêî ñïë³òàþòüñÿ æèëè. Ïîêè ðóêîþ äîáóòü íàìàãàºòüñÿ çãóáíå çàë³çî, Äðóãà, ñìåðòåëüíà, ñòð³ëà éîìó âáèëàñÿ â ãîðëî ïî ï³ð’ÿ. Âèøòîâõíóâ êðîâ³ ïîò³ê òó ñòð³ëó, é, çàáëèùàâøè, çëåò³ëà Âèñîêî â íåáî âîíà, ãîëóáèé ïðîøèâàþ÷è ïðîñò³ð. ²ë³îíåé æå, îñòàíí³é ç ñåìè, íàäàðåìíî ï³äíÿâøè Ðóêè äî íåáà, – “Âñåâèøí³ áîãè, î âñ³ âè ñóêóïíî! – Ìîâèâ, áî çíàòè íå ì³ã, ùî íå âñ³õ éîìó òðåáà áëàãàòè, – Çãëÿíüòåñü!” Ïî÷óâ éîãî ëó÷íèê ÿñíèé, òà ñòð³ëó ïîâåðíóòè, Õî÷ ³ ðîç÷óëèâñü, íå ì³ã. Ò³ëüêè âêëàâ þíàêà íåçíà÷íîþ

820

Публій Овідій Назон Ðàíîþ: ñåðöÿ éîãî ëèøå ê³í÷èêîì â³ñòðÿ òîðêíóâñÿ. ×óòêà æàõëèâà, ñêîðáîòà ëþäåé ³ äîìàøí³õ ðèäàííÿ Âæå é äî Í³îáè ä³éøëè, âæå é âîíà ñâîº ëèõî íåæäàíå Áà÷èòü ³ â³ðè ùå é äîñ³ íå éìå: ÷è íàñò³ëüêè âåëèêà Âëàäà áîã³â íàä ëþäüìè, ùî é òàêå çàïîä³ÿòè â ñèë³? Âæå é Àìô³îí, êîëè â÷óâ ïðî ñèí³â, óñòðîìèâ ñîá³ â ãðóäè Ìå÷, ³ íå ò³ëüêè æèòòÿ, à é ñòðàæäàííÿ ïîçáóâñü îäíî÷àñíî. ßê òà Í³îáà òåïåð â³ä ò³º¿ ð³çíèëàñü Í³îáè, Ùî ðîçãàíÿëà æ³íîê, ÿê³ øàíó Ëàòîí³ ñêëàäàëè, É ì³ñòîì ³øëà ñàìîâïåâíåíî òàê, âèêëèêàþ÷è çàçäð³ñòü Íàâ³òü ó êîë³ ñâî¿õ, íèí³ – é âîðîã íàä íåþ á çàïëàêàâ. Íèöü íà õîëîäíèõ ïðîñòåðëàñü ò³ëàõ ³ êâàïëèâî ö³ëóº Êîæíîãî ç ìåðòâèõ ñèí³â ³ äî êîæíîãî ç íèõ ïðèïàäàº. Âðåøò³, îçâàëàñü, äî íåáà çí³ìàþ÷è ðóêè çáîë³ë³: “Ãîðåì ìî¿ì, î æîðñòîêà Ëàòîíî, ñüîãîäí³ íàñè÷óéñü! Ãîðåì íàñè÷óéñü ìî¿ì, óïèâàéñÿ æóðáîþ ìîºþ, Ñåðöå çâ³ðèíå âò³øàé! Ñèí³â ñâî¿õ ñ³ì ñõîðîíèâøè, ß ³ ñåáå ñõîðîíþ. Òîæ ðàä³é, ïåðåìîæíèöå âðàæà! Ùî ÿ êàæó? Ïåðåìîæíèöÿ? Òè, õàé ùàñëèâà, òà ä³òüìè Íå äîð³âíÿºø ìåí³, ï³ñëÿ âñ³õ ñìåðòåé – ïåðåìîæí³é!” Ò³ëüêè ïðîìîâèëà òå – é òÿòèâà çàäçâåí³ëà íàïíóòà, É ò³, õòî ëèø áóâ òàì, çäðèãíóëèñü, îêð³ì îäí³º¿ Í³îáè: Â ãîð³ çàáóëà é ïðî ñòðàõ. Îäÿãíåí³ â òåìíå, ñòîÿëè Ïåðåä ò³ëàìè áðàò³â, ðîçïóñòèâøè âîëîññÿ, ¿õ ñåñòðè. Ðàïòîì îäíà ç íèõ, âèéìàþ÷è â³ñòðÿ ç-ï³ä ñåðöÿ, ïðèïàëà Çáë³äëèì äî áðàòà ëèöåì – ³ ç³â’ÿëà, çàâìåðëà íà íüîìó. Äðóãà, áàæàþ÷è ÿêîñü ðîçðàäèòè ìàò³ð íåùàñíó, Çìîâêëà íàðàç ³, ç³ãíóâøèñü, êîíàº â³ä ðàíè ñë³ïî¿. Ùå é íå ñòóëèëèñü óñòà, ÿê äóøà ðîçïðîùàëàñÿ ç ò³ëîì. Öÿ, íàäàðåìíî ò³êàþ÷è, ïàäàº. ²íøà ïîíèêëà, Âæå íåæèâà, íà ñåñòðó. Òà òðåìòèòü, à öÿ – ñõîâêó øóêàº. Âðåøò³, ïî-ð³çíîìó âðàæåí³, ø³ñòü ¿¿ äî÷îê óïàëî; Ñüîìà ëèøèëàñü, ¿¿ ïðèêðèâàº ñîáîþ Í³îáà , Â îäÿã îêóòóº ñâ³é. “Õî÷ îöþ íàéìîëîäøó, íàéìåíøó Ç-ïîì³æ óñ³õ çàëèøè ìåí³, öþ íàéäð³áí³øó, ºäèíó!” Ãèíå æ ³ öÿ, çà êîòðó âîíà ïðîñèòü òàê... Ñ³ëà ñàìîòíÿ Ñåðåä ñèí³â, ñåðåä äî÷îê í³ìèõ, êîëî ìóæà – é îä ãîðÿ Çàö³ïåí³ëà íàðàç: íå õâèëþº íà â³òð³ âîëîññÿ, Áë³ä³ñòþ ùîêè âçÿëèñü, íà ñêîðáîòíî çàñòèãë³ì îáëè÷÷³ – Î÷³ çàñòèãë³ òàê³ æ – ìåðòâîòè é íåïîðóøíîñò³ îáðàç. Íàâ³òü ÿçèê, çàïàäàþ÷è, äî ï³äíåá³ííÿ òâåðäîãî Ìîâáè ïðèìåðç, òåïëîòó, ÿê ³ ïðóæí³ñòü, óòðàòèëè æèëè. Íå ïîâåðòàþòüñÿ øèéí³ õðåáö³, íå çãèíàþòüñÿ ðóêè, Êðîêó íå çðîáèòü íîãà, ñêàì’ÿí³ëè é íóòðîù³ â íå¿. Âñå âîíà ïëà÷å, îäíàê. Ï³äõîïèâ ¿¿ âèõîð ìîãóòí³é

821

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ² íà â³ò÷èçíó çàí³ñ. Íà âåðøèí³ âîíà òàì ñïëèâàº Ñë³çüìè: ç õîëîäíîãî ìàðìóðó òî÷àòüñÿ ñëüîçè é ñüîãîäí³. Ïåðåêëàä À.Ñîäîìîðè

ÄÅÄÀË ÒÀ ²ÊÀÐ (VIII, â. 183–234) Äîâãå âèãíàííÿ ³ Êðèò çíåíàâèä³â Äåäàë îñòàòî÷íî. Ñïîìèí ïðî ð³äí³ ì³ñöÿ ñïîâèâà éîìó òóãîþ äóøó. Ìîðå æ êðóãîì íå ïóñêà, ³ ñêàçàâ â³í: “Õî÷ çåìë³ ³ âîäè Øëÿõ çàêðèâàþòü, òà íåáî â³äêðèòå: òóäè é ï³äåìî ìè. Âñ³ì âîëîä³º Ì³íîñ, òà ïîâ³òðÿ éîìó íå ñêîðèòè”. Òàê â³í ñêàçàâ ³ ïîðèíóâ äóìêàìè â íåçíàíå ìèñòåöòâî. Ââîäèòü â ïðèðîäó íîâå. Çà ïîðÿäêîì ñêëàäàº â³í ïåðà: Ñïåðøó ìàëåíüê³, à ïîò³ì ç ìàëèõ âèðîñòàþòü âñå äîâø³, Í³áè ðîñòóòü íà ãîðáî÷êó. Êîëèñü ïàñòóøîê òàêèì ÷èíîì Äóäêó ñîá³ óêëàäàâ ç î÷åðåòÿíèõ ñòåáåë íåð³âíèõ. Çâ’ÿçóº ï³ð’ÿ íèòêàìè, îñíîâó æ ¿õ çì³öíþº âîñêîì, Ñêëàäåí³ òàê âèãèíàº, äî ëóêà ïîä³áíèìè ðîáèòü, Ñïðàâæí³ìè êðèëà çäàþòüñÿ. ²êàð æå, ñèíîê, ñòî¿òü ïîðó÷ Â³í òî íå çíàº, íåùàñíèé, ùî çãóáó ñâîþ áåðå â ðóêè. Ç ðàä³ñòþ ëîâèòü â³í ï³ð’ÿ, ï³äíÿòå ëåãåñåíüêèì â³òðîì, Â ðóêè áåðå æîâòèé â³ñê é ðîçìèíà éîãî ïàëüöåì âåëèêèì, ²ãðè éîãî – ïåðåøêîäà ó áàòüêîâ³é äèâí³é ðîáîò³. Âðåøò³ ðîáîòà ãîòîâà. Çàê³í÷åíî âñå îñòàòî÷íî. Ìàéñòåð óçÿâ äâà êðèëà ³ çâîðóøèâøè íèìè ïîâ³òðÿ, Ëåãêî ï³äíÿâñÿ íà íèõ ³ ïîâèñ, íåìîâ ïòàõ, íàä çåìëåþ. Ñèíà ïîâ÷àþ÷è, ìîâèòü: “Ëåòè ïîñåðåäèí³, ñèíó; Êðèëà îáòÿæèòü âîäà, ÿêùî íàäòî ëåò³òèìåø íèçüêî. Âèñîêî òåæ íå ëåòè, áî ïîïàëèòü âîãîíü òâî¿ êðèëà; Øëÿõîì ñåðåäí³ì ëåòè. Íå äèâèñü íà Áîîòà òè çîâñ³ì. Òåæ îìèíàé ³ Ãåë³êó é îãîëåíèé ìå÷ Îð³îíà; Ò³ëüêè çà ìíîþ ëåòè!” Îäíî÷àñíî ç ïîâ÷àííÿìè öèìè Êðèëà éîìó äî ïëå÷åé ïîïðèêð³ïëþâàâ â³í íåçâè÷àéí³. Ïðàöÿ ³ âñ³ ö³ ïîâ÷àííÿ çâîëîæèëè ùîêè ñòàðå÷³, Ðóêè ó áàòüêà òðåìòÿòü. Ïîö³ëóíêàìè í³æèòü â³í ñèíà, Ñàì íåñâ³äîìèé òîãî, ùî âîñòàííº äèòÿ â³í ö³ëóº. Âãîðó íà êðèëàõ ï³äíÿâñü, ëåòèòü ïåðøèé, áî¿òüñÿ çà ñèíà, Òàê, í³áè ïòàøêà, ùî âïåðøå ç ãí³çäà ïîâèâîäèëà ä³òîê; Ïðîñèòü ëåò³òè çà íèì ³ ïîÿñíþº çãóáíå ìèñòåöòâî. Êðèëàìè ðóõàº ñàì é áåçóïèííî ñë³äêóº çà ñèíîì. Äèâèòüñÿ âñë³ä ¿ì ðèáàëêà, ç äðèæà÷îþ âóäêîþ ñ³âøè, Áà÷èòü ïàñòóõ ³ îðà÷, ùî ñïî÷èòü çóïèíèâñü á³ëÿ ïëóãà – Ç äèâà í³ì³þòü âîíè, ¿ì çäàºòüñÿ, ùî áà÷àòü â ïîâ³òð³ Ñïðàâæí³õ âñåñèëüíèõ áîã³â. À òèì ÷àñîì âæå áàòüêî ³ç ñèíîì Çë³âà çàëèøèëè Ñàìîñ ³ Äåëîñ, ³ Ïàðîñ ìèíóëè, Ñïðàâà ëèøèëèñü Ëåá³íò ³ áàãàòà ìåäàìè Êàë³ìíà.

822

Публій Овідій Назон Õëîïåöü ²êàð çàõîïèâñÿ ÷óäîâèì, ñì³ëèâèì ïîëüîòîì, Âàáèòü éîãî âèñîòà, ³ ïðèòÿãóº íåáî ïðîñòîðå, Øëÿõ ñâ³é ó ãîðó âåäå, çàáóâàþ÷è çîâñ³ì ïðî áàòüêà. Ïðîìåí³ æ ñîíöÿ ãàðÿ÷³ ðîçòîïëþþòü â³ñê àðîìàòíèé, Â³ñê, ÿêèé ñêð³ïëþâàâ êðèëà; ç ïëå÷åé îïàäàþòü âñ³ ïåðà, Ðóêè ïîçáàâëåí³ êðèë, íå çàõîïëþþòü á³ëüøå ïîâ³òðÿ; Áàòüêà â³í êëè÷å â ðîçïóö³ ³ ïàäàº â ìîðå áëàêèòíå. Ìîðå, ùî ñêðèëî ²êàðà, ²êàðîâèì íèí³ âæå çâåòüñÿ. Áàòüêî æ íåùàñíèé, ùî âæå ïåðåñòàâ íàçèâàòèñÿ áàòüêîì, “²êàðå, – êëè÷å, – îçâèñü! Äå øóêàòè òåïåð òåáå ìàþ? ²êàðå, äå òè?” Àæ áà÷èòü, ùî ïëàâàº ï³ð’ÿ íà õâèëÿõ. Òóò-òî ìèñòåöòâî ñâîº ïðîêëèíà â³í ³ ñèíà õîðîíèòü Â çåìëþ, ÿêà ç òîãî ÷àñó ³ìåííÿ çàãèáëîãî íîñèòü. Ïåðåêëàä Þ.Êóçüìè

Ô²ËÅÌÎÍ ² ÁÀÂÊ²ÄÀ (VIII, â. 611–724) Òàê çàê³í÷èâ Àõåëîé. Òå, ùî â³í ðîçïîâ³â, íàäçâè÷àéíî Âñ³õ çäèâóâàëî. Îäèí ëèø íàâàæèâñü ñì³ÿòèñÿ ç öüîãî, Âïåðòèé îòîé áîãîáîðåöü, ²êñ³îíà ñèí íåâãàìîâíèé: “Âèãàäêè, ùî ðîçïîâ³â Àõåëîé: âæå íàäòî ìîãó÷³ Â òåáå áîãè îë³ìï³éñüê³, ÿê ìîæóòü âñ³ ðå÷³ çì³íÿòè”. Âñ³ îñòîâï³ëè, é í³õòî ç íèõ ïðîìîâè íå ì³ã óõâàëèòè. Ïåðøèé Ëåëåã ñåðåä âñ³õ, íàðåøò³, ìîâ÷àííÿ ïîðóøèâ, Ðîçóìîì çð³ëèé ³ â³êîì: “Áåçì³ðíà íåáåñíàÿ âëàäà, Êðàþ íåìà ³ ê³íöÿ ¿é; ñõîò³ëè áåçñìåðòí³ – ³ ñòàëîñü. Ñóìí³â òâ³é òóò íå äî ðå÷³. Îñü ñëóõàé. Íà ãîðàõ Ôð³ã³éñüêèõ Ïîðó÷ ³ç äóáîì ñòî¿òü ñò³íîþ îáâåäåíà ëèïà; Áà÷èâ öå ì³ñöå ÿ ñàì, áî Ï³òòåé ïîñèëàâ ìåíå â êðàé òîé Äàëüí³é, íà íèâè Ïåëîïà, êîëèñü éîãî ðîäó ï³äâëàäí³, – Íèí³ áîëîòî; äå êðàé áóâ çàëþäíåíèé – ïòèö³ ëèøèëèñü. Â ëþäñüêîìó îáðàç³ ðàç çàâ³òàâ ñþäè ç ñèíîì Þï³òåð, Ç Àòëàíò³àäîì, ñâî¿ì æåçëîíîñöåì íåáåñíèì íà êðèëàõ. Ñîòí³ îñåëü îá³éøëè îë³ìï³éö³ – áëàãàëè ñïî÷èíêó, Â ñîòíÿõ îñåëü îë³ìï³éö³â íå ïóùåíî. Ðàäî çóñòð³ëè ¿õ ëèø ïåíàòè îäí³, î÷åðåòîì áîëîòÿíèì âêðèò³. Æèâ òàì ñòàðèé Ô³ëåìîí ³ ïîáîæíà ñòàðà ç íèì Áàâê³äà. Òàì îñåëèëèñü âîíè, ùå çà ë³ò ìîëîäèõ ïîºäíàâøèñü, Òàì ³ ïîñòàð³ëèñü, â ò³é ñàì³é õàò³. Æèëè-á³äóâàëè, Àëå íà òå íå ââàæàëè, ³ âáîæåñòâî ¿õ íå ãí³òèëî. Ñëóã áè òè â íèõ íå çíàéøîâ; ¿õ äâîº æèëî íà ãîñïîä³, Õàçÿéíóâàëè ñàì³ ³ ñàì³ æ ñîá³ â³ðíî ñëóæèëè. Ëåäâå áåçñìåðòí³ áîãè çàâ³òàëè äî âáîãèõ ïåíàò³â, Ãîëîâè íèçüêî ñõèëèâøè, â ò³ñíåíüê³ ïðîñóíóëèñü äâåð³, – Òóò Ô³ëåìîí ¿õ çàïðîøóº ïîðó÷ ñ³äàòü íà îñëîí³, À ïðàöüîâèòà Áàâê³äà ðÿäíîì òîé îñë³í ïîêðèâàº.

823

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ïîò³ì äî îãíèùà éäå ³ â ïîïåë³ ùå íå õîëîäí³ì Æàð âèãð³áàº, êîðè äîêèäàº ³ ëèñòó ñóõîãî, Òðóäíî ³ ïèëüíî ñòàðå÷èì äèõàííÿì îãîíü çäîáóâàº, Çíîñèòü ç ãîðè ï³ñëÿ òîãî òð³ñîê òà âñ³ëÿêîãî õìèçó. Äð³áíî ëàìàº éîãî, ï³ä êàçàí ì³äÿíèé ï³äêëàäàº É òó, ùî ç ãðÿäîê ïîïðèíîñèâ ãîñïîäàð, ãîðîäèíó ÷èñòèòü. À Ô³ëåìîí áåðå âèëà äâîçóá³ òèì ÷àñîì ó ðóêè É çàðàç õðåáòèíó çàäèìëåíó ç ÷îðíîãî áàëêà çä³éìàº. Ç òî¿ ñâèíèíè, ùî äîâãî ïðî ñâÿòà äåðæàëè ï³ä äàõîì, Â³í íåâåëè÷êèé øìàòîê â³äðèâàº ³ âàðèòü â îêðîï³. Ùîá íå çíóäèëèñÿ ãîñò³, ùîá ÷àñ ¿ì ìèíàâ âåñåë³øå, Ðîçïî÷èíàþòü ñòàðåíüê³ ðîçìîâó. Ïðèï’ÿò³ çà âóøêî, Âèñ³ëè â õàò³ íî÷îâêè; ìåðù³é íàëèâàþòü âîäîþ, Âèøí³ì áîãàì ïðèñóâàþòü – îáìèòè íàòîìëåí³ íîãè. Ë³æêî áóëî â íèõ ñòàðå, ç âåðáîâîãî äåðåâà çáèòå, Áóâ ³ ñ³ííèê ç îñîêè, íà âåðáîâ³é ïðîñòåëåíèé ðàì³. Êîâäðîþ âêðèëà ñ³ííèê ãîñïîäèíÿ, – òàê ò³ëüêè ó ñâÿòà Ë³æêî âîíà çàñòèëàëà, õî÷ êîâäðà, ñòàðà ³ äåøåâà, Ò³ëüêè é ïðèäàòíà íà òå, ùîáè ë³æêî âåðáîâå âêðèâàòè. Îò ïðèëÿãëè îë³ìï³éö³. Ïðèíîñèòü òîä³ ãîñïîäèíÿ Ñò³ë, àëå ñò³ë øêóòèëüãàº íà íîãó; ìàëèé ÷åðåïî÷îê Âèð³âíÿâ íîãó ñòàðîìó ñëóæàö³, à ì’ÿòà çåëåíà Çâåðõó ñòàðàííî éîãî äëÿ ïî÷åñíî¿ ó÷òè íàòåðëà. Ñòàâèòü òîä³ ãîñïîäèíÿ äâîêîëüîðîâ³ ìàñëèíè, Òåðåí îñ³íí³é ñìà÷íèé, ïðîçîðèì íàëèòèé ðîçñîëîì, Ðåäüêó, öèêîð³é ³ ñèð, à ç ñèðîì îäö³äæåíèì ïîðÿä – ßéöÿ, ùî â ïîïåë³ çëåãêà ñïåêëà äëÿ ãîñòåé ïîäîðîæí³õ. Âñå òå íà ãëèíÿí³é ÷èñò³é ïîñóä³. Âèíî ðîçì³øàëè Â ãëèíÿí³ì ÷èñò³ì êðàòåð³, ïîñòàâèëè áóêîâ³ êóáêè, Ïèëüíî, óâàæíî íàòåðò³ ïàõó÷èì çñåðåäèíè âîñêîì. Õóòêî ïîòîìó íà ñò³ë ³ ãàðÿ÷à ç’ÿâèëàñÿ ñòðàâà, Ç íåþ é âèíî ìîëîäå... Òðîõè çãîäîì âñå òå îäñóâàþòü, Ùîá ïåðåì³íó íîâó íà ò³ñíîìó ñòîë³ ðîçì³ñòèòè. Òóò ³ ãîð³õè, ³ ô³ãè, ³ ô³í³êè ñóøåí³ â çìîðøêàõ, Ñëèâè ñîëîäê³, ïàõó÷³, ó êîøèêó ÿáëóêà ñòèãë³, À ïîñåðåäèí³ ìåäó ñò³ëüíèê. ² ìèë³ø³ â³ä ñòðàâè – Ùèðà ³ ùåäðà ãîñòèíí³ñòü òà ÿñí³ îáëè÷÷ÿ ñòàðå÷³. Îò ïðèì³÷àþòü ñòàð³, ùî, ÿê ñòàíå êðàòåð ïîðîæí³òè, Òî âæå é íå çíàþòü, â³äê³ëü ñàìîõ³òòþ âèíî ïðèáóâàº. Âðàæåí³ äèâîì òàêèì, çàòðåìò³ëè ñòàð³ áîãîá³éí³, Ïðîñÿòü ÷óäåñíèõ ãîñòåé ïðîáà÷èòü çà ñòðàâó óáîãó... Áóâ íà ãîñïîä³ ó íèõ ùå é ãóñàê, ùî çà ñòîðîæà ïðàâèâ, – Ñòîðîæà òîãî âîíè é ïðèð³êàþòü íà æåðòâó áåçñìåðòíèì. Äîâãî â³í êðèëàìè áèâ, âñå ç-ï³ä ðóê âèðèâàâñÿ ñòàðå÷èõ, Ïîêè íå âäàâñü äî ãîñòåé òà é ï³ä íîãè äî íèõ íå çàáèâñÿ.

824

Публій Овідій Назон Ãîñò³ éîìó âðÿòóâàëè æèòòÿ ³, ï³äâ³âøèñü ç-çà ñòîëó: “Òàê, ìè áåçñìåðòí³ áîãè, – ïðîðåêëè.– Ìè éäåìî ïîêàðàòè Ñåëèùå âàøå çà ãð³õ ³ áëþçí³ðñòâî. Òà âè íå ñòðàø³òüñÿ: Êàðà íà âàñ íå âïàäå. Îòæå, âàøó îñåëþ ëèø³òå É ðàçîì ç íàìè ³ä³òü íà øïèë³ é ïîëîíèíè íàã³ðí³”. Áîæîìó ñëîâó êîðÿòüñÿ ñòàð³ ³, ùîñèëè îáïåðøèñü Íà ïîäîðîæí³ ö³ïêè, ïîìàëåíüêó çáèðàþòüñÿ âãîðó. Âæå íåäàëåêî áóëè é â³ä âåðøèíè ã³ðñüêî¿, – òàê, ïåâíå, Ïóùåíà ç ëóêó ñòð³ëà äîëåò³ëà á, – îãëÿíóëèñü – ãîðå! Âñå, ùî â äîëèí³ áóëî, çàòÿãëîñÿ áîëîòîì, ³ ò³ëüêè ¯õíÿ õàòèíà çîñòàëàñü. Òà ïîêè äèâóþòüñÿ äèâó, Ïîêè íåäîëþ ñóñ³äñüêó îïëàêóþòü, âèäêî ñòàðåíüêèì, ßê òà õàòèíà ìàëà, ùî é äëÿ íèõ çàò³ñíîþ çäàâàëàñü, Õðàìîì âåëè÷íèì ñòàº: çàì³ñòü ñîõ ï³äíåñëèñÿ êîëîíè, Çàì³ñòü ãíèëî¿ ñîëîìè áëèùèòü íåï³äðîáëåíå çëîòî, Ð³çüáëåí³ äâåð³ âàæê³ ³ ìàðìóðîì âèñëàíèé ´àíîê. ×óþòü ëàñêàâ³ ñëîâà – ñèí Ñàòóðíà äî íèõ ïðîìîâëÿº: “Ïðàâåäíèé ñòàð÷å, ³ òè, äîñòîéíà òà ïðàâåäíà æîíî! Ùî á âè õîò³ëè â³ä íàñ?” Ïîñïèòàâøèñÿ ðàäè â äðóæèíè, Ñï³ëüíå áàæàííÿ òîä³ Ô³ëåìîí îäêðèâàº áåçñìåðòíèì: “Õî÷åìî áóòè æåðöÿìè ³ õðàìó ñâÿòîãî ãëÿä³òè; Òà ÿê ó çãîä³ ä³éøëè äî ê³íöÿ ñâîãî â³êó çåìíîãî, Äàéòå ³ âìåðòè îäðàçó îáîì, ùîá ìåí³ íå ïðèéøëîñÿ Áà÷èòü äðóæèíè â îãí³, òà ³ ¿é ùîá ìåíå íå õîâàòè”. Òàê ïî ¿õ âîë³ ³ ñòàëîñü. ² õðàìó âîíè äîãëÿäàëè, Ïîêè òî÷èëîñü æèòòÿ. Ðàç, çíåìîæåí³ â³êîì ³ êâîë³, Âèéøëè ³ç õðàìó íà ´àíîê âîíè; îáñòóïèëè ¿ì ïàì’ÿòü Äàâí³ ïîä³¿; ñòîÿòü, ðîçìîâëÿþòü; àæ áà÷èòü Áàâê³äà: Çàçåëåí³â Ô³ëåìîí; ïðèäèâèâñÿ ñòàðèé: éîãî æ³íêà Êðèºòüñÿ ëèñòîì – ³ îò âæå øóìèòü âåðõîâ³òòÿ íàä íèìè. Ïîêè ùå ìîæíà áóëî, ðîçìîâëÿëè îáîº, à ïîò³ì: “Äðóæå, ïðîùàé”, – ïðîêàçàëè, ³ âæå îäíî÷àñíî êîðîþ ¯õí³ óñòà ïîðîñëè. ² äîñ³ ùå ëþäè òàìòåøí³ Âêàçóþòü äâîº äåðåâ, ùî ñòàðå çàñòóïèëè ïîäðóææÿ. Òàê ïîâ³äàëè ìåí³ ñòàð³ òà øàíîâàí³ ëþäè. Ïðàâäó ñâÿòó ãîâîðèëè. ß áà÷èâ â³íêè òàì íà â³òò³, ², íà÷³ïëÿþ÷è ñâ³æó ñâîþ ïëåòåíèöþ, ïðîìîâèâ: “Ëþäè, øàíóéòå áîã³â, òî é âàì òîä³ øàíà äîâ³êó”. Ïåðåêëàä Ì.Çåðîâà

Ï²ÃÌÀË²ÎÍ (X, â.243–297) Ï³ãìàë³îí, ÿê ïîáà÷èâ ãàíåáíå æèòòÿ Ïðîïåò³ä âñ³õ, ², ðîçï³çíàâøè ïîðîêè, ÿêèìè ïðèðîäà òàê ùåäðî Âäà÷ó æ³íîê íàä³ëèëà, â ñàìîòíîñò³ æèâ, áåç äðóæèíè, É ëîæå ó ñïàëüí³ éîãî äîæèäàëî íà ïîäðóãó äîâãî,

825

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì À ïîì³æ òèì â³í çàéìàâñü çàëþáêè ñâî¿ì äèâíèì ìèñòåöòâîì. Âèð³çüáèâ ç êîñò³ ñëîíà á³ëîñí³æíó â³í ïîñòàòü æ³íî÷ó. Ñâ³ò ùå òàêî¿ íå çíàâ, ³ ñâîº ïîêîõàâ â³í òâîð³ííÿ. Ä³â÷èíè ëè÷êî ó íå¿, ïîãëÿíåø – çäàºòüñÿ æèâîþ, Í³áè ³òè âîíà õî÷å, òà ò³ëüêè çàòðèìóº ñîðîì. Îñü ÿê ìèñòåöòâî ïðèêðèëîñü ìèñòåöòâîì! Ó ïîäèâ³ ñêóëüïòîð, Çàõâàòîì ñïîâíþþòü ñåðöå ò³ ôîðìè, ùî í³áè âæå äèøóòü. ×àñòî äî òâîðó ñâîãî ïðîñòÿãàº â³í ðóêó äëÿ ïðîáè: Ò³ëî, ÷è ê³ñòü ïåðåä íèì? ² íå õî÷å ïðèçíàòèñü, ùî ê³ñòü öå. Í³æíî ö³ëóº, çäàºòüñÿ, âçàºìíî, äî íå¿ ãîâîðèòü, Â ðóêè áåðå, ïðè ò³ì â³ðèòü, ùî ïàëüö³ íàòèñêóþòü ò³ëî, Íàâ³òü áî¿òüñÿ, ùîá ÷àñîì ñèíÿê íå ç’ÿâèâñÿ íà øê³ð³. Òî ¿¿ ïåñòèòü, òî çíîâó äàðóº ïðèºìí³ ä³â÷àòàì Ðå÷³: òî ðàêîâèí ¿é ïðèíåñå, òî êàì³í÷èê³â ãëàäêèõ, ×àñîì ìàëåíüêèõ ïòàøîê ³ êâ³òîê ð³çíîáàðâíèõ áóêåòè, Ë³ë³é, áàðâèñòèõ ì’ÿ÷³â ÷è ÿíòàðíèõ ñëüîçèíîê, ùî âïàëè Ç äåðåâà ä³â Ãåë³ÿä. ¯¿ øàòàìè òåæ ïðèêðàøàº, Ïåðñí³ íà ïàëüö³ äàº ¿é ³ äîâãå íàìèñòî íà øèþ. Â âóõàõ ëåãåíüê³ ñåðåæêè, íà ãðóäÿõ ïîâ’ÿçêà çâèñàº. Âñå öå ¿é ëè÷èòü, îäíà÷å áåç øàò âîíà òàêîæ ïðåêðàñíà. Íà êèëèìàõ ïóðïóðîâèõ â³í í³æíî ¿¿ óêëàäàº, Íàçâó äðóæèíè äàº ³ ïîõèëåíó øèþ ãîëóáèòü Íà ïóõîâèõ ïîäóøêàõ, í³áè ìîæå âîíà öå â³ä÷óòè. Ñâÿòî Âåíåðè íàñòàëî íà âñüîìó ñâÿòêîâàíå Ê³ïð³, Ïàäàëè â æåðòâó ïðèíåñåí³ òóò òåëè÷êè çëîòîðîã³, Ðàíåí³ â øèþ á³ëåíüêó ³ ëàäàí êóðèâñÿ äîâêîëà. Æåðòâó ïðèí³ñ ³ íàø ñêóëüïòîð ³ á³ëÿ æåðòîâíèêà ïîò³ì Ñòàíóâøè, ïðîñèòü íåñì³ëî: “ßêùî âè, áîãè, âñåìîãóòí³, Äàéòå äðóæèíó ìåí³ (íå íàâàæèâñü òó ç êîñò³ íàçâàòè), Ùîá õî÷ ïîä³áíà áóëà äî ìîº¿ ç ñëîíîâî¿ êîñò³”. Äîáðå éîãî çðîçóì³ëà ïðèñóòíÿ íà ñâÿò³ Âåíåðà, Çíàº, ÷îãî â³í áàæà é ïîñèëàº ïðèõèëüíå ïðîðîöòâî: Òðè÷³ âîãîíü çàïàëàâ, ï³ä³éìàþ÷è ïîëóì’ÿ âãîðó. Â ä³ì ïîâåðíóâøèñü, á³æèòü â³í äî ëþáî¿ ñòàòó¿ çðàçó, Õèëèòü íà ëîæå, ö³ëóº ³ – òåïëîþ ïîñòàòü çäàºòüñÿ. Çíîâó ö³ëóº ¿¿, äîòîðêàºòüñÿ ãðóä³ ðóêàìè, ×óº – â³ä äîòèêó ê³ñòü ñòàº ì’ÿêøà ³ òâåðä³ñòü çíèêàº, Ïàëüöÿì éîãî ï³ääàºòüñÿ, ïîä³áíî ÿê â³ñê ã³ìåòò³éñüêèé Ì’ÿêíå â³ä ïðîìåí³â ñîíöÿ é ðîçäàâëåíèé ïàëüöåì âåëèêèì Â ð³çí³ çãèíàºòüñÿ ôîðìè, ïðèäàòíèé äëÿ âñÿêîãî âæèòêó. Â ïîäèâ³ é ñóìí³â³ â³í, ³ ðàä³º, é áî¿òüñÿ îáìàíó, Çíîâó ³ çíîâó êîõàíó ñâîþ îá³éìàº ðóêàìè, Ò³ëî æèâå îá³éìàº, ï³ä ïàëüöÿìè æèâ÷èêè á’þòüñÿ! Òóò-òî ãåðîé íàø ïàôîñüêèé ïîâíèìè æàðó ñëîâàìè Äÿêóº ùèðî Âåíåð³ ³ ïàëêî ö³ëóº íàðåøò³

826

Публій Овідій Назон Ãóáêè íå ç êîñò³, à ñïðàâæí³, ³ ä³â÷èíà öå â³ä÷óâàº. Âñÿ ÷åðâîí³º é, íåñì³ëî ï³äíÿâøè óãîðó î÷èö³, Íåáî ïîáà÷èëà âðàç ³ êîõàíîãî ïîðó÷ ç ñîáîþ. Òóò ³ Âåíåðà ïðèñóòíÿ íà ñòâîðåí³ì íåþ âåñ³ëë³. Ï³ñëÿ æ òîãî, êîëè äåâ’ÿòü ðàç ì³ñÿöü ó ïîâí³ ç’ÿâèâñÿ, Ïàôîñ ñèíîê â íèõ ðîäèâñÿ, â³ä íüîãî ³ îñòð³â òàê çâåòüñÿ. Ïåðåêëàä Þ.Êóçüìè

ÀÏÎÔÅÎÇ ÖÅÇÀÐß (XV, â. 746–879) Öåçàð ó âëàñíîìó ì³ñò³ ñòàâ áîãîì. Âåëèêèé ó òîç³, Áóâ ³ ïðè çáðî¿ âåëèêèé. Àëå íå áî¿ ïåðåìîæí³, Íå ãîðîæàíñüê³ ä³ëà, íå ïîäâèã³â ãîì³í ëåòþ÷èé Ïåðåòâîðèëè éîãî íà ñâ³òèëî íîâå, íà êîìåòó, – Ñëàâåí ïîðîäæåííÿì ñòàâ â³í ñâî¿ì: ³ç ä³ÿíü âñ³õ âåëèêèõ Íàéãîëîñí³øå áóëî, ùî òàêîãî îáðàâ ñîá³ ñèíà. Ñïðàâä³: íåâæå âàæëèâ³øå ìîðñüêèõ âòèõîìèðèòè áðèòò³â, ×è ñ³ìîìà òå÷³ÿìè ïàï³ðóñîðîäíîãî Í³ëó Íà ïåðåìîæíèõ ïðîéòè êîðàáëÿõ, ÷è òî íóì³ä³éö³â Òà Ö³í³ô³éñüêîãî Þáó ³ Ïîíò, Ì³òð³äàòàìè ãîðäèé, Ïî íåáåçïå÷í³é â³éí³ ïðèºäíàòè äî ëþäó Êâ³ð³íà, Ñèëó òð³óìô³â çäîáóâøè ³ ñïðàâèâøè ñèëó òð³óìô³â, – Í³æ ïîðîäèòè òàêîãî âëàäèêó, ùî ïðàâèòü â³í ñâ³òîì, ² áëàãîäàòòþ ñâîºþ íàñ íàä³ëèòè, áåçñìåðòí³? Îòæå, ùîá ñåé íå â³ä ëþäñüêîãî ñ³ì’ÿ íà ñâ³ò íàðîäèâñÿ, Òîé áóâ ïîâèíåí çðîáèòèñÿ áîãîì. Òà ò³ëüêè ïðîçð³ëà Ìàòè Åíåºâà ñìåðòü íàéñóìí³øó, ÿêîþ çàãèíóòü Ìàº Ïîíò³ô³ê; ÿê ò³ëüêè êðèâàâó ïîáà÷èëà çìîâó, – Çáë³äëà ³ âñ³ì îë³ìï³éöÿì, ÿê ñòð³íåòüñÿ õòî, ãîâîðèëà: “Ãëÿíü, ÿê çóñþäè íà ìåíå âçÿëèñÿ Çëîáà, òà Ï³äñòóïñòâî, ßê íåíàâèñíî ³ ëþòî íà ãîëîâó âàæàòü ºäèíó, Ùî â³ä äàðäàíöÿ ²óëà ó ëþäó ìîãî çàëèøèëàñü! ×è òî ºäèíà ç áîã³â òóðáóâàòèñÿ ìàþ äîâ³êó? Òî Ä³îìåä ìåíå ðàíèòü ó áèòâ³ ñïèñîì êàë³äîíñüêèì, Òî íåïîêîÿòü òðîÿíñüêîãî ìóðó ëèõ³ îáîðîíö³, Òî ÿ ïîâèííà äèâèòèñü, ÿê ÷àäî ìîº íàéäîðîæ÷å Â ìîð³ áëóêàº, òåðïèòü, äî êðàþ ï³äçåìíîãî ñõîäèòü, Ç Òóðíîì çìàãàòèñÿ ìóñèòü àáî æ (ãîâîð³ìî ïî ïðàâä³!) Çâîäèòü ç Þíîíîþ á³é... Òà ùî ìåí³ çãàäóâàòü äàâíº Ðîäó ìîãî ëèõîë³òòÿ? ß é íèí³ ñòðàøóñÿ, ³ ñòðàõ ì³é Çàñòóº ãîðå êîëèøíº. Çëî÷èíí³ ìå÷³ ïðîòè ìåíå, Áà÷èòå, ÿê íàñòàëèëè? Ìîëþ, îäâåðí³òå çëî÷èíñòâî. Çðàäíèöüêèì âáèâñòâîì æåðöÿ íå çãàñ³òå ïîëóì’ÿ Âåñòè”. Â òóç³ íåñâ³òñüê³é ïî íåáó âñüîìó ò³ ñëîâà ðîçêèäàëà Ìàòè Âåíåðà, ³ âèøí³ áîãè çàñìóòèëèñü; òà ò³ëüêè Ñèëè íå ìàþòü òèõ ñåñòåð ñòàðèõ ïîñòàíîâó çëàìàòè.

827

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ïðîâ³ñòü âîíè ïîäàþòü, íåìèíó÷îãî ãîðÿ îçíàêè: Áðÿçêîòîì çáðî¿ â ò³ äí³ â³ùóâàëè íàñóïëåí³ õìàðè Á³äè íåçíàí³; ðîçêàçóþòü: ñóðìè é ð³æê³â çàâèâàííÿ Â íåá³ âèñîê³ì ëóíàëè, ³ ñîíöå çàòåìíåíèì äèñêîì Òüìÿíåº ñâ³òëî æîâòàâå ïðèíèøêë³é çåìë³ ïîäàâàëî. ×àñòî ó çîðÿí³ì íåá³ ç’ÿâëÿëèñü ãð³çí³ ñìîëîñêèïè, ×àñòî ó ñìóãàõ äîùó êðèâàâ³ ç’ÿâëÿëèñÿ êðàïë³; Ëþö³ôåð ñõîäèâ, ³ ñèíº îáëè÷÷ÿ áóâàëî óêðèòå Òåìíîþ ðæåþ, ³ ì³ñÿöü â êðèâàâ³é ñòîÿâ êîë³ñíèö³. Â òèñÿ÷àõ ì³ñöü íàêëèêàâ á³äóâàííÿ íàñòèðëèâèé ïóãà÷, Â òèñÿ÷àõ õðàì³â êóìèðè ñë³çüìè îáëèâàëèñü ³, êàæóòü, Ñï³âè é ïðîêëüîíè ãð³çí³ ïî ñâÿùåííèõ ãàÿõ ðîçëÿãàëèñü. Æåðòâà íåìèëà áóëà; ïðî çàêîëîò ëþòèé çëîâ³ñí³ Ñâ³ä÷èëè æèëè, ³ ïîòðóõ îô³ð â³ùóâàâ ïðî çëî÷èíñòâî. Êàæóòü, íà Ðèíêó, äîâêîëà äîì³â ³ øàíîâàíèõ õðàì³â, Ñêèãëèëè ïñè óíî÷³ ³ ò³í³ ïîìåðëèõ áëóêàëè; Ì³ñòî âåëèêå, ñõâèëüîâàíå, áë³äëî, òðåìò³ëî â³ä æàõó. Òà íå çìîãëè îäâåðíóòü íåìèíó÷îãî âñ³ áåçïåðå÷í³ Ïåðåñòîðîãè áîã³â, ³ ó õðàì³ ìå÷³ çàáëèùàëè; Êóð³ÿ çìîâ³ êðèâàâ³é ïðèïàëà îäíà äî âïîäîáè Â ö³ëîìó Ðèì³, ùîá òàì äîâåðøèòè íàìèñëåíèé çëî÷èí. Òóò Ö³òåðåÿ íàðàç, îáîìà ñïëåñíóâøè ðóêàìè, Âäàðèëà â ãðóäè ³ õìàðîþ âêðèòè õîò³ëà íàùàäêà, Òàê, ÿê Ïàð³ñà êîëèñü ïðèõîâàëà â³ä ëþò³ Àòð³äà, ßê â³ä ìå÷³â Ä³îìåäîâèõ áàòüêî Åíåé âðÿòóâàâñÿ. Ìîâèâ, ïîáà÷èâøè, áàòüêî ¿¿: “×è íå äóìàºø, äî÷êî, Äîëþ íåçì³ííó çì³íèòè? Ââ³éäè ëèøåíü òè äî ãîñïîäè Ñåñòåð, òðüîõ ïàðîê. Ó íèõ ó ïðîñòîð³é ïàëàò³ ïîáà÷èø Òè íåç÷èñëåíí³ ïîä³¿ íà ð³çüáëåíèõ ì³äíèõ òàáëèöÿõ, Ùî íå áîÿòüñÿ í³ íåáà çäðèãàíí³â, í³ ãðîìó ãð³çíîãî, Í³ êàòàñòðîô ñâ³òîâèõ, ³ òðèâàòèìóòü â³ê íåïîðóøí³. Çíàéäåø òè òàì ó ïèñüì³ íåâèòðàâí³ì çàçíà÷åíó äîëþ Âëàñíîãî ðîäó. ×èòàâ ÿ ïðî íüîãî ³ äîáðå çàòÿìèâ. Âçíàé æå ³ òè, Ö³òåðåº, ìàéáóòíº ñâîãî ïîêîë³ííÿ: Òîé ³ç íàùàäê³â òâî¿õ, ùî òåáå òàê òðèâîæèòü ñüîãîäí³, Âèâåðøèâ âñ³ óæå äí³, ÿê³ âçÿâ äëÿ ïðîæèòêó çåìíîãî; Òè ³ íàùàäîê éîãî â³ä÷èíèòå áðàìè íåáåñí³, Õðàìè éîìó ïîáóäóºòå ñëàâí³. Éîãî æ ñïàäêîºìåöü Â³çüìå òÿãàð éîãî ³ìåí³. Ìåñíèêîì ñòàíå çà áàòüêà Â³í ïåðåìîæåíîãî ³ íàñ êîëî ñåáå çãðîìàäèòü. Ùàñòÿ éîãî ïðèâ³òàº. Îáëîæåí³ Ìóò³íè ìóðè Ìèðó áëàãàòèìóòü â íüîãî. Ôàðñàë éîãî ñèëó â³ä÷óº, ² ìàêåäîíñüê³ Ô³ë³ïïè â³ä áðàòíüî¿ êðîâ³ çìîêð³þòü. Â âîäàõ Ñ³êóëüñüêîãî ìîðÿ óìàëèòüñÿ ñëàâíå íàéìåííÿ; Çâ³ðèâøèñü ìàðíî íà øëþá ³ç ðèìñüêèì âîæäåì ëåãêîâàæíèì,

828

Публій Овідій Назон Çãèíå ºãèïòÿíêà âëàäíà. Ðîçâ³þòüñÿ ÷îðí³ ïîãðîçè, Í³áè Êàíîïîâ³ íàø Êàï³òîë³é ñêîðèòèñÿ ìàº. ×è æ íàçèâàòè òîá³ âñ³õ òèõ âàðâàð³â, âñ³ ò³ íàðîäè, Ò³, ùî îáàá³÷ æèâóòü Îêåàíó? Çàëþäíåí³ çåìë³ Âñ³ éîìó ìàþòü ñëóæèòè, à ç íèìè ³ ìîðå øèðîêå, Ìèð â³í çåìë³ ïîäàðóº, à ïîò³ì, äî ïðàâ ãðîìàäÿíñüêèõ Äóõîì ñõèëèâøèñü ñâî¿ì, çàáåçïå÷èòü óñ³ì ñïðàâåäëèâ³ñòü. Ïðèêëàäîì âëàñíèì ïîë³ïøèòü çâè÷à¿ ³ îêîì ïðîðî÷èì, Ðîêè ìàéáóòí³ ïîéíÿâøè ³ âñ³õ ïîë³÷èâøè íàùàäê³â, Ñèíîâ³ áëàãîñëîâåííî¿ íåáîì äðóæèíè ñâîº¿ Âëàñíå íàéìåííÿ ñâîº ïåðåäàñòü ³ òóðáîòó äåðæàâíó. À ÿê ³ç Íåñòîðîì äàâí³ì çð³âíÿºòüñÿ â³êîì ïîâàæíèì, Òî äî âñåâèøí³õ çëåòèòü â³í ó íåáî, äî ð³äíèõ ñóç³ð’¿â... Öþ æ ³ç óáèòîãî ò³ëà â³çüìè íåïîõèòíóþ äóøó, Ïåðåòâîðè ¿¿ â ñÿéâî, ùîá ç íåáà âèñîò ïîâñÿê÷àñíî Íà Êàï³òîë³é ìîãóòí³é äèâèâñÿ áîæåñòâåííèé Þë³é”. Ò³ëüêè ñê³í÷èâ â³í, ÿê, çâèñîêà ìàòè Âåíåðà çëåò³âøè, Ñòàëà ïîñåðåä Ñåíàòó, í³êîìó íå çðèìà, ³ äóøó Öåçàðÿ, ëåäâå çëåò³ëà âîíà ³ç ñìåðòåëüíîãî ò³ëà, Ùîá íå ðîçòàëà â ïîâ³òð³, âçÿëà ³ ïîëèíóëà â íåáî; ² ÿê â³ä÷óëà, ùî ïîëóì’ÿì ÿñíèì âîíà ðîçãîð³ëàñü, Ç ëîíà ñâîãî â³äïóñòèëà ¿¿. Ï³ä ì³ñÿ÷íå ñÿéâî Òà ï³äëåò³ëà ³, äîâãèé ëèøàþ÷è ñë³ä çà ñîáîþ, Çàìåðåõò³ëà çîðåþ. ² áà÷èâøè ñèíîâ³ â÷èíêè, Âèùèìè ¿õ óâàæàº, ðàä³º éîãî ïåðåâàç³. Ïðàâäà, ùî ñèí íå âåëèòü ïðîñëàâëÿòè ñåáå ïîíàä áàòüêà, Òà ïîãîëîñêà ³äå, – íå ñêîðÿºòüñÿ æîäíèì âåë³ííÿì ² ï³ä³éìàº éîãî ïîíàä áàòüê³âñüê³ â÷èíêè ñëàâåòí³: Òàê Àãàìåìíîíîâ³ ïîñòóïèâñÿ Àòðåé, éîãî áàòüêî; Òàê îò Åãåÿ – Òåñåé, òàê Ïåëåÿ Àõ³ëë ïåðåâàæèâ; Òàê (íàîñòàíêó â³çüìó ÿ íàëåæí³øå ¿ì ïîð³âíÿííÿ), Òàê ³ Ñàòóðí â³ä Þï³òåðà ìåíøèé. Âëàäàº Þï³òåð Òâåðäþ âñ³ºþ íåáåñ ³ âñåñâ³òó öàðñòâîì ïîòð³éíèì, Àâãóñò êåðóº çåìëåþ: îáèäâà – áàòüêè ³ âëàäèêè. Âè, îõîðîíö³ Åíåºâ³, ùî îäâåðíóëè â³ä íüîãî Ìå÷ ³ âîãîíü! Âè, òóá³ëüí³ áîãè, ³ Êâ³ð³íå, îñàä÷èé Íàøîãî ì³ñòà, ³ òè, íåçäîëàííîãî Ðîìóëà áàòüêó, Ñèëüíèé Ãðàä³âå, ³ Âåñòî, øàíîâàíà â öåçàðñüê³ì äîì³, Òè, Àïîëëîíå äîìîâèé, øàíîâàíèé ç Âåñòîþ ðàçîì! Òè, ùî æèâåø ó òàðïåéñüêîìó õðàì³, Þï³òåðå ðèìñüêèé! Âñ³, êîãî ñåðöåì ïîáîæíèì íàëåæèòü ïîåòîâ³ çíàòè, – Õàé çàáàðèòüñÿ òîé äåíü ³ íàñ íå çàñòàíå æèâèìè, ßê íàø âåëèòåëü ïîêèíå öåé ñâ³ò, éîãî âëàä³ ï³äëåãëèé, Ùîá, â³ä³éøîâøè äî ç³ð, ï³êëóâàòèñÿ íàìè çäàëåêà. Òàê äîâåðøèâ ÿ ñâ³é òðóä. Í³ Þï³òåðà ãí³â ãðîìîíîñíèé,

829

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Í³ íåâáëàãàííå çàë³çî, í³ äàâí³ñòü éîãî íå çðóéíóþòü. Õî÷ ³ íàä³éäå òîé äåíü, ùî ò³ëüêè íàä ò³ëîì âëàäàº, ² ïîêëàäå íåïîì³òíîìó êðàé ³ñíóâàííþ ìîºìó, – Êðàùèì ïðèðîäè ìîº¿ ïåðâ³ñòêîì íàä çîð³ ïîëèíó, Òóò æå íàéìåííÿ ñâîº çàëèøó íåçàáóòíº. ² âñþäè, Äå íåîãëÿäíà çåìëÿ ïîêîðÿºòüñÿ Ðèìñüê³é äåðæàâ³, Æèòèìó ÿ ó ëþäåé íà óñòàõ ³, êîëè íåïîìèëüíå Ïåðåä÷óâàííÿ ñï³âöÿ, – ó áåçñìåðòí³é çðîñòàòèìó ñëàâ³. Ïåðåêëàä Ì.Çåðîâà

ÑÊÎÐÁÎÒÍ² ÅËÅÃ²¯ Â ÄÎÐÎÇ² ÍÀ ÇÀÑËÀÍÍß (², 12) Ë³òåðà êîæíà, ÿêó ó ö³é êíèæå÷ö³ òè ïðî÷èòàºø, Â ÷àñ íàðîäèëàñü ñóìíèé øëÿõó ìîãî ñåðåä áóð, ² Àäð³àòèêè áà÷èëè âîäè, ÿê â ëþò³ ìîðîçè Ñåðåä ðîçáóðõàíèõ õâèëü ÿ, äðèæà÷è, ¿õ ïèñàâ. Òàêîæ òîä³, êîëè ²ñòì, ùî ìîðÿ ðîçä³ëèâ, ïðîìèíóëè ² íà âèãíàííÿ ìåíå ³íøèé âæå â³ç êîðàáåëü, ß óñå â³ðø³ òâîðèâ ñåðåä äèêîãî ðåâó ìîðñüêîãî, Äóìàþ, ùî ³ Ê³êëàä ïåâíå òîä³ çäèâóâàâ, Çàðàç äèâóþñü ³ ñàì, ÿê òàëàíò ì³é òîä³ íå çàãèíóâ Â òèõ õâèëþâàííÿõ äóø³, â ò³é ñêàæåí³ëîñò³ õâèëü. ×è ç îòóï³ííÿ âèõîäèëî òå, ÷è ç áåçóìñòâà; íå çíàþ, Ò³ëüêè öÿ òâîð÷³ñòü ìîÿ ï³ëüãó íåñëà äëÿ äóø³. ×àñòî òðóñèâñü ÿ íåïåâíèé ïîñåðåä äîùó ³ òóìàíó, ×àñòî ïîãðîæóâàâ Ïîíò, òàì, äå Ñòåðîïè çîðÿ. Äåíü ïåðåòâîðþâàâ â í³÷ íàì Áîîò – âàðòîâèé Âåäìåäèö³, Òî çíîâó Àâñòåð ëèõèé õâèë³ äî ç³ð ï³ä³éìàâ. ×àñòî íàø ÷îâåí âîäà çàëèâàëà òà ïàëüö³ òðåìòÿ÷³ Íàâ³òü òîä³ ñïðîìîãëèñü â³ðø³ ïèñàòè ÿê³ñü. Îñü çàñêðèï³ëè êàíàòè, íàòÿãíåí³ â³òðîì ï³âí³÷íèì, Õâèëÿ, íåíà÷å êóðãàí, ç âèãíóòèì âñòàëà õðåáòîì. Ñàì æå êåðìàíè÷ ï³äíÿâ äî ç³ðîê ñâî¿ ðóêè ç áëàãàííÿì ², ïîçàáóâøè êåðìî, íåáó ñêëàäàº îá³ò. Âñþäè, êóäè íå ïîãëÿíó, ëèø ñìåðò³ ïðèìàðó ÿ áà÷ó. Ñòðàõîì ñêóâàëî äóìêè, ñòðàõîì îáíÿòèé ìîëþñü. Ìîæå, äî ïîðòó ïðè÷àëþ, àëå ÿ áîþñÿ ³ ïîðòó, Ñóøà òà¿òü íåáåçïåê á³ëüøå ñòîêðàò, í³æ âîäà. Ï³äñòóï ëóêàâèõ ëþäåé òàê æå ñàìî ëÿêàº, ÿê ìîðå, Çäâîþþòü ñòðàõ ì³é òåïåð ìå÷ ³ ìîðñüêà ãëèáèíà. ß áîþñÿ, ùî ìå÷ ïðàãíå êðîâ³ ìîº¿ íàïèòèñü.

830

Публій Овідій Назон Ìîðå æ ó ñìåðò³ ìî¿é ñëàâó çàõî÷å çäîáóòü. Çë³âà – òàì âàðâàðè äèê³, ùî â³ê âåñü â ðîçáîÿõ ïðîâîäÿòü, Çàâæäè íà áåðåç³ ò³ì â³éíè, óáèâñòâà ³ êðîâ. Â ÷àñ, êîëè ìîðå õâèëþþòü áóð³ â çèìîâó íåãîäó, Ïðèñòðàñò³ â ¿õí³õ ñåðöÿõ äóæ÷å áóøóþòü, í³æ Ïîíò. Òè âæå ïîâèíåí ïðîñòèòè ìåí³, ì³é ñòðîãèé ÷èòà÷ó, Òå, ùî ì³é â³ðø, òàê ÿê º, íèæ÷å òâî¿õ ñïîä³âàíü. ß æ íå ïèñàâ éîãî â ïàðêó ìî¿ì, ÿê ðàí³øå áóâàëî, Í³ íå ñèä³â, ÿê êîëèñü çâèê, íà äèâàí³ ì’ÿê³ì. Êèäàþòü ìíîþ ðîçãíóçäàí³ õâèë³ â öþ äíèíó çèìîâó, Ùî íà ëèñòêó íàïèñàâ, ñõîïëþº ñèçà âîäà. Ëþòî òàê çëèòüñÿ çèìà ³ îáóðåíà, ÿê ÿ íàâàæèâñü Â³ðø³ ïèñàòè ï³ä çâóê äèêèõ óäàð³â, ïîãðîç. Õàé âæå çèìà ïåðåìîæå ëþäèíó! Àëå îäíî÷àñíî ß ïåðåñòàíó ïèñàòü, áóðþ õàé ñïèíèòü âîíà. Ïåðåêëàä Þ.Êóçüìè

(²²², 9) Çíà÷èòü, ³ òóò º ì³ñòà – õòî ïîâ³ðèòè á ì³ã – ³ òî ãðåöüê³, Õî÷ íà çåìë³ ò³é äîâê³ë âàðâàðñüêà ìîâà çâó÷èòü. Íàâ³òü ñþäè çàáðåëè ó ñâ³é ÷àñ ïîñåëåíö³ ç Ì³ëåòà É òóò, ñåðåä ãåòñüêèõ îñåëü, ãðåöüê³ çàêëàëè äîìè. Íàçâà ì³ñöåâîñò³ âñå æ îä ñàìèõ çàáóä³âåëü äàâí³øà: Òóò áóâ óáèòèé Àáñ³ðò – â³äñè é òà íàçâà ï³øëà. Íà êîðàáë³, ùî çëàäíàëà éîãî âîéîâíè÷à Ì³íåðâà, ×åðåç ëèñêó÷ó ãëàä³íü äîñ³ íåòîðêíóòèõ âîä, Êèíóâøè áàòüêà ñâîãî, ïðèáóëà ñþäè, êàæóòü, Ìåäåÿ – Çãóáíèöÿ – òèõèé çàòîí ïîòóðáóâàëî âåñëî. Ç ïàãîðáà êðèêíóâ òîä³ âàðòîâèé, ñïîñòåð³ãøè ïîãîíþ: “Îñü â³í ïëèâå! ß çäàëÿ ïàðóñ êîëõ³äñüêèé ï³çíàâ”. Ïîêè ì³í³éö³ â ñòðàõó â³ä ïðè÷àëó â³äâ’ÿçóþòü ñóäíà, Ïîêè ãðèìëÿòü ÿêîð³, âïðàâíèì ïîñëóøí³ ðóêàì, Á’º, ñïîõâàòèâøèñü, âîíà ñåáå â ãðóäè, ñâ³äîìà ïðîâèíè, – Á’º ñåáå – òà, ùî ï³øëà é ï³äå íà â÷èíêè ñòðàøí³. Õî÷ íå âòðà÷àº âîíà ³ â òó ìèòü îä÷àéäóøíî¿ çâàãè, Âñå æ íà òó â³ñòêó ³ ¿é áë³ä³ñòþ ëèöÿ âçÿëèñü; Ãëÿíóâøè ëÿ÷íî é ñàìà íà áëèçüêå âæå â³òðèëî: “Ê³íåöü íàì, – Ìîâèëà, – áàòüêà áóäü-ùî òðåáà çàòðèìàòè òóò!” Ïîêè, ñòðèâîæåíà âêðàé, îçèðàºòüñÿ, ùî òóò ðîáèòè, ßêîñü íà î÷³ ¿é áðàò ñàìå òîä³ íàâèíóâñü. Ùîéíî íà íüîãî ïîãëÿíóâøè, ñêðèêíóëà: “Íàì ïîùàñòèëî! Îñü æå â³í, òîé, ÷èÿ ñìåðòü áóäå ðÿòóíêîì ìî¿ì!” Òóò íåïîâèííîìó â á³ê âîíà ëåçî ñìåðòåëüíå âñòðîìëÿº; Â³í – ³ æàõíóòèñü íå âñòèã, áî é íå ÷åêàâ íà òàêå. Ïîò³ì ìå÷åì éîãî òíå é ðîçêèäàº ïî êóñíÿõ äîâêîëà

831

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òàê, ùîá ³ òóò, ³ äåñü òàì ìîæíà áóëî ¿õ íàéòè. Ùå é íà âåðøå÷êó ãîðè, ùîá á³ë³ëè, êëàäå éîãî ðóêè É ãîëîâó ñòÿòó, â êðîâ³, – áàòüêîâ³ äîðîãîâêàç. Ùîá ó íåæäàíí³é æóðá³, ï³äáèðàþ÷è çàëèøêè ñèíà, Áàòüêî ïîâ³ëüíî âåðñòàâ öþ íàéñêîðáîòí³øó ïóòü. Îñü ÷îìó, êàæå ïåðåêàç, òîé êðàé ³ìåíîâàíî “Òîìè”; Ð³äíîãî áðàòà ñâîãî òóò ïîðóáàëà ñåñòðà. Ïåðåêëàä À.Ñîäîìîðè

ÇÈÌÀ ÍÀ ×ÓÆÈÍ² (III, 10) Ìîæå, ³ äîñ³ ùå õòî ïàì’ÿòàº âèãíàíöÿ Íàçîíà, Â Ì³ñò³ çîñòàëîñü ³ùå, ìîæå, ³ì’ÿ ïî ìåí³, – Çíàéòå æ – ï³ä çîðÿìè, ùî íå ñïóñêàþòüñÿ â ìîðå í³êîëè, Â äàëüí³é êðà¿í³ òåïåð ÿ ì³æ ÷óæèíö³â æèâó: Ñêð³çü äèêóí³â – ñàâðîìàò³â, ³ áåññ³â, ³ ãåò³â ïëåìåíà – Íàâ³òü íå ã³äí³ ìåíå ¿õí³ ñàì³ ³ìåíà! Ïîêè ùå òåïëå ïîâ³òðÿ – òèì ÷àñîì íàì ²ñòð îáîðîíà: Õâèëÿìè ïëèííèìè â³í çàïîá³ãàº â³éí³. Ò³ëüêè æ íàä³éäå ïîíóðà Çèìà ³ âåñü áåðåã çàøåðõíå, ² â³ä ìîðîçó ñòàº á³ëà, ìîâ ìàðìóð, çåìëÿ, – Òóò ³ Áîðåé, ³ ñí³ãè çàâàæàþòü íàì æèòè ï³ä Àðêòîì, Íåáî òðåìòÿ÷å, ³ òå í³áè òóò ãíîáèòü ëþäåé. Ïàäàº ñí³ã ³ ëåæèòü, ï³ä äîùåì ³ ï³ä ñîíöåì íå òàíå, Òâåðäíå: ñóâîðèé Áîðåé ðîáèòü äîâ³÷íèì éîãî. Îòæå, ³ ïåðøèé ³ùå íå ðîçòàíå, ÿê âèïàäå äðóãèé, Ó áàãàòüîõ â³í ì³ñöÿõ ÷àñòî äâîð³÷íèé ëåæèòü. ² â Àêâ³ëîíó áóðõëèâîãî ñèëà òàêà, ùî âèñîê³ Áàøòè ç çåìëåþ ð³âíÿ, ðâå íà áóä³âëÿõ äàõè. Øêóðè íà òåïë³ øòàíè â³ä õîëîäó çëîãî ðÿòóþòü, Ç ò³ëà óñüîãî ñàìå ò³ëüêè â³äêðèòå ëèöå. ×àñòî â³ä ðóõó äçâåíèòü ëüîäèíêàìè âêðèòå âîëîññÿ, ² íà ìîðîç³ áëèùèòü, á³ëà óñÿ, áîðîäà. Íå ðîçïàäàþòüñÿ âèéíÿò³, ïîñóäó ôîðìó çáåð³ãøè, Âèíà, ³ âæå íå ÷åðïàòü òðåáà, à ¿ñòè øìàòêè. Ùî âæå êàçàòü, ÿê ñòðóìêè, ïåðåìîæåí³ õîëîäîì, òâåðäíóòü, ×è ÿê íà îçåð³ òóò âîäó êîïàþòü êðèõêó? Íàâ³òü ³ ñàì, çà ð³êó ïàï³ðóñîäàéíó íå âóæ÷èé, Òîé, ùî â ñîá³ çâ³äóñ³ëü ñò³ëüêè ïîºäíóº õâèëü – ²ñòð – íàâ³òü â³í, â³ä æîðñòîêîãî â³òðó ³çâåðõó çàñòèãøè, Ïîòàé ó ìîðå íåñå âîäè áëàêèòí³ ñâî¿. Òàì îí, äå ñóäíà ïëèâëè, íèí³ íîãè ñòóïàþòü; ïî õâèë³, Õîëîäîì ñêóò³é, òåïåð ê³íñüê³ êîïèòà äçâåíÿòü; Íèí³ ìîñòàìè íîâèìè, ùî âèðîñëè íàä òå÷³ºþ, Òÿãíóòü ñàðìàòñüê³ âîëè âàðâàðñüêèõ áåçë³÷ âîç³â. Â³ðè ìåí³ íå ï³éìóòü; òà æ íåìà çà áðåõíþ íàãîðîäè,

832

Публій Овідій Назон Îòæå, çäàºòüñÿ ìåí³, â³ðèòè ñâ³äêîâ³ ñë³ä: Áà÷èâ ÿ ìîðå áåçêðàº, ùî òåæ â³ä ìîðîçó çàñòèãëî, Âîäè íåäâèæí³ ñëèçüêà âêðèëà é áëèñêó÷à êîðà. Òóò ³ íå äîñèòü öå áà÷èòè: éøîâ ÿ ïî õâèë³ çàòâåðäë³é, ² íå çìî÷èëà âîäà çîâñ³ì ìîº¿ íîãè. Íàâ³òü, Ëåàíäðå, ÿêáè â ö³é ïðîòîö³ ïëèâòè äîâåëîñÿ, Ïåâíî á âîíà íå áóëà âèííà ó ñìåðò³ òâî¿é. Íàâ³òü äåëüô³íè íå ìîæóòü ³ç õâèëü äî ïîâ³òðÿ ï³äíÿòèñü, Áî íàâ³ñíî¿ çèìè ¿õ íå ïóñêàº ïîêðîâ. Ìàáóòü, êîëè, ìàõíóâøè êðèëîì, Áîðåé çàøóì³â áè, Õâèëü áè íå çáèâ ³ òîä³ íà ïîëîíåí³é âîä³. Íå âîðóõíóëèñü áè ñóäíà, ìîâ ìàðìóðîì, ñòèñíóò³ ëüîäîì, ² ðîçòèíàòè á âåñëî ñêîâàíèõ âîä íå ìîãëî. Áà÷èâ ÿ ðèá, ùî â ëüîäó çàâèñëè, ïðèâ’ÿçàí³ ì³öíî – Äåÿê³ ç íèõ íàâ³òü òàì ùå çáåð³ãàëè æèòòÿ. Îòæå, ÿê ò³ëüêè íàäì³ðíà Áîðåºâà ñèëà ïîâ³º ×è íàä ïðîñòîðîì ìîðñüêèì, ÷è íàä ðîçëèâîì ð³êè, Òî ÷åðåç ²ñòðó ð³âíèíó, ñóõèì Àêâ³ëîíîì çàêóòó, Âàðâàð óðàç íàë³òà, âîðîã íà áèñòð³ì êîí³ – Âîðîã íà áèñòð³ì êîí³, ñòð³ëîþ êðèëàòîþ ãð³çíèé, Äèêèé ðóéíóþ÷è êðàé, íèùà÷è ëþä íàâêðóãè. Õòî óò³êàº, ëèøàþ÷è ä³ì: íà ïîëÿõ áåççàõèñíèõ Íåîáîðîíåíå ñêð³çü âîðîã äîáðî çàáèðà, Ñ³ë íóæäåííå äîáðî – ³ ðèïó÷³ âîçè, ³ õóäîáó, Âñ³ ò³ äîñòàòêè, ÿê³ ìàº çëèäàð-ñåëÿíèí; Òèõ ïîëîíåíèõ æåíóòü, ñêðóòèâøè ¿ì ðóêè çà ñïèíó; Áà÷àòü âîñòàííº âîíè ð³äí³ îñåë³ é ëàíè; Ïàäàþòü ³íø³, áåç æàëþ çóá÷àñòèìè ñòð³ëàìè âáèò³: Áî æ òó îòðóòó ñòðàøíó áèñòðå çàë³çî íåñå. Òå, ùî íåñèëà óçÿòè ç ñîáîþ, – â äîðîç³ ëèøàþòü, ² áåçíåâèíí³ õàòêè ïàëèòü âîðîæèé âîãîíü. Ìèð íàñòàº, òî é òîä³ ñòðàõ³òòÿ â³éíè âñ³õ ëÿêàº, ² íå âåäå áîðîçíè ðàòàé, íàë³ãøè íà ïëóã; Òóò êîëè âîðîãà áà÷àòü, àáî ³ íå áà÷àòü – áîÿòüñÿ; Òîæ íåîáðîáëåíà ñêð³çü, äèêà, ìîâ ïóñòêà, çåìëÿ. Òàêîæ ñîëîäê³ â ò³í³ íå õîâàþòüñÿ òóò âèíîãðîíà ² íå øóìóº â ä³æêàõ, ï³íó çä³éìàþ÷è, ìóñò. ßáëóê íåìà â ö³é êðà¿í³. Íå ìàâ áè Àêîíò³é íà ÷îìó Ñë³â íàïèñàòè ñâî¿é ïàí³ é ï³äêèíóòè ¿é. Âèäíî íàâêîëî ïîëÿ áåç äåðåâ ³ áåç çåëåí³, ãîë³. Ãîðå ìîº! Íå çàõîäü æîäåí ùàñëèâèé ñþäè. Ñâ³ò òàê áåçìåæíî-âåëèêèé øèðîêî òóò ðîç³ñëàâñÿ, Íàùî æ íà ìóêè ìåí³ êðàé öåé â³äêðèòî ñóìíèé? Ïåðåêëàä Ã.Êî÷óðà

833

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

(²²², 11) Òè, ùî â íåùàñò³ ìî¿ì íàä³ ìíîþ ïîñò³éíî ãëóìèøñÿ É ñê³ëüêè á ìåíå íå ÷îðíèâ, – ìàëî âñå, ï³äëèé, òîá³ – Ñêåëÿ çðîäèëà òåáå, ìîëîêîì ãîäóâàëà òèãðèöÿ, Ñåðöå òâîº, ïðèñÿãíó, êàìåíåì ñòàëî äàâíî. Äå òâî¿é çëîá³ ìåæà? ×è, ãàäàºø, íå âñ³ ùå íåùàñòÿ Çâ³äàòü ñóäèëîñü ìåí³ – õî÷åø ïîìíîæèòè ¿õ? Ïîíò ìåíå áà÷èòü õìóðíèé, Âåäìåäèö³ àðêàäñüêî¿ çîð³, Ãîëà ÷óæèííà çåìëÿ é â³òåð – Áîðåé íàë³òíèé. Ç âàðâàðñüêèì ëþäîì ÿ òóò ïåðåêèíóòèñü ñëîâîì íå ìîæó, Âñå, êóäè îêîì íå êèíü, æàõîì íàïîâíåíå òóò. Íà÷å òîé îëåíü ïðóäêèé, ùî ïîòðàïèâ ó ëàïè âåäìåäÿ, Íà÷å â³âöÿ ì³æ âîâê³â, ùî íàëåò³ëè ³ç ã³ð. ß, íåùàñëèâèé, òðåì÷ó ïîñåðåä âîéîâíè÷îãî ëþäó, Ìîâáè ïîñò³éíî â ì³é á³ê ìå÷ äóøîãóáíèé âïèðàâñü. Õàé â òîìó êàðà ìàëà, ùî âòðàòèâ êîõàíó äðóæèíó, Êðàé ñâ³é ³ äðóç³â áëèçüêèõ – õàé öüîãî ìàëî ìåí³, – Âñå æ, êîëè á Öåçàðÿ ãí³â áóâ ºäèíèì ìî¿ì ïîêàðàííÿì – ×è çàìàëà öå á³äà – çâ³äàòè Öåçàðÿ ãí³â? ª, ïðîòå, â Ðèì³ òàêèé, õòî æèâó ìîþ ðàíó âðàæàº, Áðóäîì, ìåòêèé íà ÿçèê, ùåäðî çëèâàº ìåíå. Âñÿê ìîæå â ñïðàâ³ ëåãê³é ñïðîìîãòèñü íà òàêå êðàñíîìîâñòâî; Âæå êîëè òð³ùèíà º, âàæêî õ³áà ðîçêîëîòü? Ìóæíîñò³ òðåáà íà òå, ùîá ì³öíó ùå òâåðäèíþ çäîáóòè, À íà ðó¿íó õèñòêó ï³äå é ëÿêëèâèé áîºöü. ß âæå íå òîé, ùî êîëèñü, òî ÷îìó æ ìîþ ò³íü òè ñüîãîäí³ Òîï÷åø? Ó ïîðîõ í³ìèé êàìåíåì ì³òèø – ÷îìó? Ãåêòîðîì áóâ, – õòî áîðîâñü; êîãî æ êîí³ ãåìîíñüê³ â ïèëþö³ Ìåðòâîãî ïîò³ì òÿãëè, – Ãåêòîðîì òîé âæå íå áóâ. Òàê îò ³ ÿ – âæå íå òîé, êîãî çíàâ òè êîëèñü – ïàì’ÿòàé æå! – Ç òîãî, ùî çíàâ òè êîëèñü, – íèí³ ëèøèëàñÿ ò³íü. Ùî æ òè íà ïðèâèä, íà ò³íü ïîñÿãàºø îòðóéëèâèì ñëîâîì, Çë³ñíèêó? Ãîä³, ìîëþ, êðèâäèòè ìàíè ìî¿! Â ÷³ì âèíóâàòÿòü ìåíå, òå çà ïðàâäó ïðèéìàé, òà íå êâàïñÿ Â ïîõèáö³ êîæí³é ìî¿é áà÷èòè çëî÷èí âàæêèé. Îñü ÿ ðîçïëà÷óþñü òóò (íàñèòè ñâîþ çëîáó!) ïîäâ³éíî: Ìó÷èòü âèãíàííÿ ìåíå é ì³ñöå âèãíàííÿ òîãî. É êàò áè, íàïåâíî, çäðèãíóâñÿ, íà äîëþ ìîþ ïîçèðíóâøè, Òè ëèø îäèí çàïîâçÿâñü ãîðÿ äîäàòè ìåí³. Â òåáå é Áóñ³ð³ä ïîâ÷èòèñÿ á ì³ã, ÿê ³ òîé, õòî ïîâ³ëüíî Ì³ðíèì âîãíåì ðîçï³êàâ ÷åðåâî ì³äíå áèêà. Òîé, õòî òàêîãî áèêà ñèöèë³éñüêîìó âëàäàðþ çëàäèâ, Êàæóòü, ùå é òàê ïîÿñíèâ âèòâîðó ñâîãî êîðèñòü: “Òå, ùî òè áà÷èø, – ïîòð³áíà öå ð³÷, íå ñóäè íàäòî ñòðîãî,

834

Публій Овідій Назон ß äëÿ óæèòêó ¿¿ – íå äëÿ îêðàñè ðîáèâ. Áà÷èø, îí òàì ó áèêà íà ïðàâîìó áîö³ äâåðöÿòà? Õî÷åø çëî÷èíöÿ ñêàðàòü – òàì éîãî òè é çà÷èíè, É òóò æå âîãîíü ðîçïàëè, òà íå áóéíèé, à òàê, ùîáè æåâð³âñü, – Îò ³ ïî÷óºø, ÿê áèê, ìîâáè æèâèé, çàðåâå. Òî æ íå ñêóïèñÿ, ïðîøó, é çà äàðóíîê â³ääÿ÷ñÿ äàðóíêîì, Ùåäðó çà âèíàõ³ä öåé ïëàòó ìåí³ íàçíà÷è”. Ìîâèâ íà òå Ôàëàð³ä: “Âèíàõ³äíèêó äèâíî¿ êàðè! Âàðòî, ùîá òè òàêè ñàì õèñò ñâ³é ÿê ñë³ä îö³íèâ”. Äîâãî íå äóìàëè, âìèòü, ÿê ïîâ÷èâ â³í, ï³äñèïàëè æàðó – Áèê òîé òàêè çàðåâ³â... ãîëîñîì ìàéñòðà ñâîãî. Ïðî ñèöèë³éö³â ðîçâ³âñÿ ÿ òóò, ñåðåä ãåò³â, ñàðìàò³â, – Ñëóõàé æå çíîâó ìåíå, êðèâäíèêó, õòî á òè íå áóâ. Æîâ÷ ðîç’ÿð³ëó ñâîþ ïðèãàñèâøè êðîâ’þ ìîºþ, ßê ò³ëüêè ìîæåø òåïåð ãîðåì ìî¿ì óò³øàéñü! Ãîðÿ, ùîïðàâäà, òîãî íà çåìë³ é íà âîä³ ÿ âæå çâ³äàâ Ñò³ëüêè, ùî é òè á ïîäîáð³â, ò³ëüêè ïî÷óâ áè ïðî âñå. Îò õî÷ Óë³ññà ç³ ìíîþ çð³âíÿé, ³ ïîáà÷èø: âåëèêèé Ãí³â áóâ Íåïòóíà, òà âñå æ – á³ëüøèé Þï³òåðà ãí³â. Õòî á òè, îòæå, íå áóâ, – ìî¿õ áîë³ñíèõ ðàí íå ðîç’ÿòðþé, Ç âèðàçîê ñâ³æèõ, ìîëþ, ðóêè æîðñòîê³ çí³ìè. Ùîá íå ðîñëà ç äíÿ íà äåíü ïðî âèíó ìîþ ÷óòêà çëîâò³øíà, – Äàé æå ò³é ñïðàâ³ ìî¿é, âðåøò³, ðóáöåì çàòÿãòèñü. Ùî òàêå äîëÿ, çãàäàé: òî ï³äí³ìå, òî êèíå ëþäèíó. Ïðî ïåðåì³íè òàê³ ñë³ä áè é òîá³ ïàì’ÿòàòü. Ñàìå òîìó, ùî çàçíàâ ÿ òàêå, ùî é íå ñíèëîñü í³êîìó, Òàê çàïîâçÿòëèâî òè âçÿâñÿ çà ñïðàâó ìîþ. Ùî æ, ïîùàñòèëî òîá³ – ìî¿é äîë³ í³õòî íå ïîçàçäðèòü: Ëèõî íå éäå îäèíöåì, íàäòî æ – Öåçàðÿ ãí³â. Ùîá ïåðåñâ³ä÷èâñü òè ñàì, ùî âæå íå âèäóìêè âñå öå, à ïðàâäà. ß ïîáàæàþ é òîá³ çâ³äàòè êàðó ìîþ.

(III, 13) Çíîâ, íåäîðå÷íî òåïåð, – íåõàé íå áóëî á éîãî çîâñ³ì! – Ç á³ãîì ÷àñó íàñòàâ äåíü òîé, êîëè ÿ íàðîäèâñü. Íàùî âèãíàíöåâ³ òè, áåçñåðäå÷íèé, ïðèìíîæóºø ãîðå, – Êðàùå ïîêëàâ áè éîìó âðàç ³ç æèòòÿì ìî¿ì êðàé. Ìàâ áè òè ñîðîì ÿêèéñü, òóðáóâàâñÿ á õî÷ äåùî ïðî ìåíå, – Ç Ðèìó íà òó ÷óæèíó, ïåâíî á, çà ìíîþ íå éøîâ. Òàì, äå òè âïåðøå ïîáà÷èâ ìåíå, ùå â äèòÿ÷³é êîëèñö³, Òàì ³ âîñòàííº ìåí³ òè á óñì³õíóòèñÿ ì³ã. Ì³ã áè â òó ïîðó âàæêó, êîëè Ðèì ÿ ïîêèíóòè ìóñèâ, Òè, ÿê ³ äðóç³ ìî¿, ñóìíî ñêàçàòè: “Ïðîùàé!” Â Ïîíò³ – íå ì³ñöå òîá³; ÷è ñþäè, ó êðà¿ ùîíàéäàëüø³, Ëüîäîì îêóò³, é òåáå Öåçàðÿ ãí³â ñêåðóâàâ?

835

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ïî÷åñòåé çâè÷íèõ ³ òóò, íà âèãíàíí³, æäåø, íåðîçóìíèé, – Ùîá ³ç ïëå÷åé, ÿê áóëî, á³ëèé ì³é îäÿã ñïàäàâ? Ùîá ó áàðâèñòèõ â³íêàõ ïî-ñâÿòêîâîìó â³âòàð äèìèâñÿ? Ùîá ó âðî÷èñò³ì âîãí³ ëàäàí ï’ÿíêèé òð³ñêîò³â? Ùîá çàïàøíèì êàëà÷åì çóñòð³÷àâ ÿ ïðèõ³ä òâ³é ÷åðãîâèé? Ùîá øàíîáëèâî áîãàì ñëàâ ÿ ïàëê³ ìîëèòâè? – ²íø³ íàñòàëè ÷àñè, íå òàê³ ìî¿ ñïðàâè, ùîá ì³ã ÿ Ðàäî â³òàòè òåáå, ÿê òî áóâàëî êîëèñü. Ïðî ïîõîðîííèé âîãîíü ìåí³ äáàòè á, à íå ïðî ñâÿòêîâèé, Â³âòàð íå êâ³òîì â³í÷àòü, à êèïàðèñîì ñóìíèì. Ëàäàí ïàëèòè äàðìà: íèì áîã³â ÿ ³ òàê íå âáëàãàþ; Â ãîð³ òàêîìó ïóñò³ íàâ³òü ìîëèòâè ñëîâà. Òà êîëè òè âæå ïðèéøîâ, – ºäèíå äî òåáå ïðîõàííÿ: Â ò³ ëèõîâ³ñí³ ì³ñöÿ á³ëüøå, ìîëþ, íå ïðèõîäü, – Ïîêè ÿ ìó÷óñÿ òóò, äå ñâ³òó íàéäàëüøèé îêðàºöü – Ïîíò, ÿêèé íîñèòü ³ì’ÿ íåâ³äïîâ³äíå: Åâêñ³í.

(²²², 14) Ðàäîñòå â÷åíèõ ìóæ³â, áëàãîä³éíèêó ¿õ, îï³êóíå, Òè, õòî äëÿ õèñòó é ìîãî äðóãîì, ïîðàäíèêîì áóâ! ßê ðîçõâàëÿâ òè ìåíå, ïîêè ùàñåí ÿ áóâ, – ÷è òàê íèí³ Äáàºø, ùîá ÿ, õàé íå âåñü, – ÷àñòêîþ áóâ ñåðåä âàñ? Âñå ùå òâîð³ííÿ çáèðàºø ìî¿, êð³ì “Ìèñòåöòâà”, çâè÷àéíî, Áî é äëÿ ñàìîãî ìèòöÿ çãóáîþ ñòàëî âîíî. Òè ïîñòàðàéñÿ, ïðîøó, âèõîâàòåëþ þíèõ ïîåò³â, Ùîá õî÷à éìåííÿ ìîº â Ðèì³ ïðèòóëîê íàéøëî. Áî æ íå ìî¿ì êíèæå÷êàì, à ìåí³ ïðèñóäèëè âèãíàííÿ, Äîë³ òàêî¿ í³÷èì íå çàñëóæèëè âîíè. ×àñòî â äàëåêèõ êðàÿõ, íà âèãíàíí³ äåñü, áàòüêî áëóêàº, Ä³òÿì âèãíàíöÿ, ïðîòå, â Ðèì³ äîçâîëåíî æèòü. ßê ³ Ïàëëàäà êîëèñü: íå â³ä ìàòåð³, ò³ëüêè â³ä áàòüêà, É â³ðø³ çðîäèëèñü ìî¿ – êðîâ ìîÿ, ïë³ä ì³é æèâèé, ¯õ äîâ³ðÿþ òîá³, à ùî é áàòüêà íåìà â íèõ ñüîãîäí³, – Çíà÷èòü, òèì âàæ÷èé ñòàº òâ³é, îï³êóíå, òÿãàð. ×èì çàïëÿìîâàíèé ÿ, – öå ëèø òðüîõ ìî¿õ ä³òîê òîðêíóëîñü, Îòæå, ïðî ³íøèõ óñ³õ – ÿâíî, áåçïå÷íî ï³êëóéñü. ª ùå â äîðîáêó ìî¿ì ï’ÿòíàäöÿòü êíèã “Ïåðåâò³ëåíü”, Ùî â ïîõîðîííèé ì³é äåíü âèõîïèâ õòîñü ³ç âîãíþ. Ì³ã áè é öåé òâ³ð, ÿêáè ñàì ÿ, íà æàëü, íå çàãèíóâ ðàí³øå, Áëèñêó ñâîãî äîñÿãòè ï³ä ùîíàéòîíøèì ð³çöåì. Òà ì³æ ëþäåé â³í ³äå ³ çâó÷èòü íà óñòàõ, íåäîëàäíèé; Âò³ì, ÷è íàñïðàâä³ çâó÷èòü ñåðåä ëþäåé ùîñü ìîº?.. É öþ ùå äîäàé äî òèõ êíèã, ÿêà á íå áóëà âîíà, ï³ñíþ, Òà ÷è ñóäèëîñÿ ¿é â Ðèì ³ç êðà¿â òèõ ä³éòè? Õòî ¿¿ â³çüìå äî ðóê (òà ÷è â³çüìå?), õàé çâàæèòü ðàí³øå,

836

Публій Овідій Назон Äå é çà ÿêèõ ÿ óìîâ ï³ñíþ ñóìíó öþ ñíóâàâ. Õàé ïîì³ðêóº íàä òèì, ùî â ÷óæîìó êðàþ, íà âèãíàíí³, ß óêëàäàâ ò³ ðÿäêè – é áóäå ëàñêàâèé äî íèõ. Ùå é ïîäèâóºòüñÿ: ÿê öå ÿ çì³ã ó òàê³é îòî ñêðóò³, Ó íåâ³äñòóïí³é æóðá³ ñòèëîñ óçÿòè äî ðóê? Õèñò ó á³ä³ íàäëîìèâñü. Â³í, ùîïðàâäà, é êîëèñü íå ïîòóæíèì Áèâ äæåðåëîì, à ëèø òàê, ëåäâå ïîì³òíî, ñòðóìèâñü. Äàë³, ìàðí³þ÷è, â³í áåç óæèòêó, áåç äîãëÿäó ñîõíóâ, Ïîêè, çàíåäáàíèé ãåòü, çîâñ³ì òàêè íå çàíèê. Òóò íåìà êíèã, ùîá íàòõíåííÿ ìåí³ òà ïîæèâó äàâàëè, Òóò çàì³ñòü ãîëîñó êíèã – ëóê òÿòèâîþ äçâåíèòü. Í³êîìó é â³ðø³ ÷èòàòü, à ÿêùî á ³ íàäóìàâ ÷èòàòè, – Ìàðíî: ç ÷èòàííÿ ìîãî é ñëîâà íå âòÿìèòü ñëóõà÷. Òà é ñàìîòîþ òóò í³äå ïîáóòü: íà çàïîð³ âîðîòà; À êðóãîì ì³ñòà á³æèòü – çàõèñò â³ä ãåò³â – ñò³íà. Ñëîâà øóêàþ, áóâà, ÷è òî éìåííÿ ÿêîãîñü, ÷è íàçâè, – Ïîðó÷ í³êîãî íåìà, õòî á ìåí³ òå ï³äêàçàâ. ²íîä³ ìîâó ïðî ùîñü ïîâåäó – é ðàïòîì (ñîðîì êàçàòè!) Ñëîâà áðàêóº ìåí³ – ÷è é ðîçìîâëÿòü ðîç³â÷èâñü? Ñê³ôñüêà é ôðàê³éñüêà ùîäåííî çâó÷èòü ó âóõàõ ìî¿õ ìîâà; Ìàáóòü, ïî-ãåòñüêîìó ÿ ñêîðî é ïèñàòè ïî÷íó. Îò ³ áîþñÿ, ïîâ³ð, ùîá âèïàäêîì ïîíò³éñüêîãî ñëîâà Ñåðåä ëàòèíñüêèõ íå ñòð³â òè é ïîì³æ öèõ îò ðÿäê³â. Ñòðîãî, ïðîòå, íå ñóäè, ³ íà êíèæå÷êó öþ íåïðèì³òíó, Çíàþ÷è äîëþ ìîþ, îêîì ëàñêàâèì ïîãëÿíü.

(IV, 1) Ìîæå, íà ïîõèáêó òè (é íå îäíó) â êíèæå÷êàõ òèõ íàòðàïèø, – Ëþáèé ÷èòà÷ó, äàðóé, çâàæèâøè, äå ÿ ïèñàâ. Íå çàäëÿ ñëàâè ñòàðàâñü – íà âèãíàíí³ ðîçðàäè øóêàâ ÿ, Ùîá îä óñ³õ á³äóâàíü ÿêîñü äóìêè â³äâåðíóòü. Òàê îò ³ êàòîðæíèê òîé, ó êàéäàíàõ êîïàþ÷è çåìëþ, Õî÷ ³ íåâì³ëî, ïðîòå, ñï³âîì ïîëåãøóº òðóä. Ï³ñíþ é ÷îâíÿð çàâåäå, êîëè ÷îâåí ïëèâå ïðîòè õâèë³, Ò³ëî ïîäàâøè âïåðåä, òÿãíå ïî ìóë³ â’ÿçê³ì. Òàê ³ âåñëÿð, äî ãðóäåé ðàç ó ðàç íàáëèæàþ÷è âåñëà, Õâèëþ, ùî éäå íà ñóäíî, ì³ðíî, ñï³âàþ÷è, á’º. Òàê ³ ïàñòóõ, òî íà ïîñîõ îïåðøèñü, òî ñ³âøè íà êàì³íü, Ï³ñëÿ ñïåêîòíîãî äíÿ äóäêîþ ò³øèòü îâåöü. Òàê ³ ñëóæíèöÿ âèñíîâóº ç íèòêîþ ï³ñíþ òÿãó÷ó, Òàê âîíà äåíü ïðè äí³ ïðàöþ ñêðàøàº ñâîþ. Êàæóòü, ùî é ìóæí³é Àõ³ëë, ÿê çàáðàëè éîìó Áð³ñå¿äó, Ãí³â ñâ³é ³ òóãó ñâîþ ãîìîíîì ñòðóí ãàìóâàâ. Òàê ³ ñï³âó÷èé Îðôåé, êîëè âäðóãå óòðàòèâ äðóæèíó, Âðàæåíèé ãîðåì âàæêèì, çðóøóâàâ ñêåë³ é ë³ñè.

837

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ìóçà ðÿòóº é ìåíå: íà øëÿõó ïîêàðàííÿ, äî Ïîíòó, Ç ïðîãíàíèì ò³ëüêè âîíà, â³ðíà ñóïóòíèöÿ, éøëà, ¯é ëèø îäí³é íå ñòðàøí³ àí³ âáèâö³ ðóêà, í³ âîðîæèé Ìå÷, í³ â³òðè, í³ ìîðÿ, í³ íàéäèê³ø³ êðà¿. Çíàº, ùî ÿ ïîñêîâçíóâñü, ùî íå â÷èíîê çëîâìèñíèé ç³ ñâ³òó Çâ³â ïåðåä÷àñíî ìåíå – ïîõèáêà ïðèêðà ìîÿ. Ìóçà ëàñêàâà òåïåð âæå õî÷à á ÷åðåç òå, ùî ðàí³øå Ðàçîì ç³ ìíîþ é ñàìà íàøó ä³ëèëà âèíó. Íàùî, íà çãóáó ñîá³, ÿ ïðàâèöþ ïîäàâ Ï³åð³éñüêèì Ñåñòðàì! Íàâ³ùî ï³çíàâ ¿õíº ìèñòåöòâî ñâÿòå! ßê ìåí³ áóòè òåïåð? ß ùå é äîñ³ ìîãóòí³ì êîðþñÿ: Âðàæåíèé ï³ñí³ æàëîì, äàë³ äî ï³ñí³ ãîðíóñü, Òàê äóë³õ³éö³â, áóëî, âàáèâ ëîòîñ, ¿ì äîñ³ íå çíàíèé, Õî÷ ³ äî çãóáè ¿õ â³â, òà ñìàêóâàëè éîãî. Õòî çàêîõàâñü, – ÷óº ñàì, äå á³äà éîãî, é ñàì æå äî íå¿ Ðâåòüñÿ, íàîñë³ï ëåòèòü ïðîñòî íà çãóáó ñâîþ. Òàê îò ³ äî êíèæîê, äî ñâîãî æ òàêè ãîðÿ ãîðíóñÿ; Â³ñòðÿ, â ìî¿é æå êðîâ³, ÿ ùå é äî ñåðöÿ òóëþ. Öå çàïîâçÿòòÿ ìîº áîæåâ³ëëÿì ãîäèòüñÿ íàçâàòè, Òå áîæåâ³ëëÿ, îäíàê, äåùî êîðèñíå ìåí³: Â³ä ñïîãëÿäàííÿ á³äè â³äâåðòàº ìåíå â³ðøóâàííÿ ² ç-ïåðåä çîðó ìîãî òåìíó ðîçâ³þþ ìëó. Òàê ³ âàêõàíêà íå ðàç ó ñâÿùåííîìó øàë³ ãàñàº Ïî åäîí³éñüêèõ âåðõàõ, íå â³ä÷óâàþ÷è ðàí. Õàé ëèøå ãðóäè ìî¿ êîëèõíóòüñÿ ï³ä òèðñîì çåëåíèì – Ïîíàä íåùàñòÿ ëþäñüê³ äóõîì ³ ÿ ï³äí³ìóñü, Ùî òå âèãíàííÿ òîä³, ùî òîé áåðåã ïîõìóðîãî Ïîíòà, Ùî òå ãí³âíå áîæåñòâî?– Âèùå ë³òàº ì³é äóõ. Íà÷å ëåòåéñüêèé íàï³é, ùîá çàñíóòè, íàäïèâ ÿ ³ç êóõëÿ, Òàê óñ³ á³äè ñâî¿ áà÷ó íåíà÷å êð³çü ìëó. Òèì-òî âøàíîâóþ ¿õ, ãåë³êîíñüêèõ ñåñòðèöü, ùî ç³ ìíîþ Éäóòü íà âèãíàííÿ ñóìíå, ëèø áè ïðèñïàòè ì³é á³ëü. Íà ñóõîäîë³ é ìîðÿõ íå ãîðäèëè âèãíàíöåì – áóëè ç íèì ² íà äîðîç³ êóðí³é, ³ íà ïîìîñò³ ñóäíà. Ïîðÿä áóëè á ëèø âîíè, áî âñ³ ³íø³ áîãè ç âåëè÷àâèì Öåçàðåì, âñ³ ÿê îäèí, – ãîðÿ áàæàþòü ìåí³. É ñò³ëüêè ïîñëàëè âæå ëèõ, ñê³ëüêè º îêðàé ìîðÿ ï³ùèíîê, Ñê³ëüêè ó ìîð³ º ðèá, ñê³ëüêè – äð³áíî¿ ³êðè. Ëåãøå êâ³òêè íàâåñí³, ó æíèâà – êîëîñêè âðàõóâàòè, Ñï³ë³ ïëîäè – âîñåíè, âçèìêó – ñí³æèíêè ëåãê³, Í³æ óñå òå, ùî ÿ çí³ñ, íàáëóêàâøèñü ïî ö³ëîìó ñâ³òó, Ïîêè òîé áåðåã ìåíå – ë³âèé, Åâêñ³íñüêèé, ïðèéíÿâ. Òà íå çàçíàâ ÿ äîáðà, íå ïîìåíøàëî é òóò ìîãî ãîðÿ, Íàâ³òü ñþäè çàáðåëà äîëÿ ëèõà ìåí³ âñë³ä. Áà÷ó âèðàçíî òåïåð, ÿêà íèòêà ñíóºòüñÿ äëÿ ìåíå

838

Публій Овідій Назон Ç äíÿ, êîëè ÿ íàðîäèâñü: òåìíî¿ ïðÿæ³ âîíà. Ùî òóò ëþäèí³ ãðîçèòü, – øêîäà ñë³â, áî õî÷ ÿ ïðî ò³ ðå÷³ Ìîâèâ áè ïðàâäó ñâÿòó, – â³ðè íå éíÿâ áè í³õòî. Âàæêî, îé, âàæêî òîìó, õòî íå ñõîäèâ ³ç óñò âñüîãî Ðèìà, Ì³æ ÷óæàêàìè òåïåð – áåññàìè é ãåòàìè æèòü! Òà ÷è æèòòÿ öå, ñêàæ³òü, – ïðè çà÷èíåí³é áðàì³, çà ìóðîì, Äå é îáîðîíí³ âàëè – íå çàïîðóêà æèòòÿ? Ùå â ìîëîäå÷³ ðîêè ÿ öóðàâñÿ óáèâ÷î¿ çáðî¿, Â ðóêó âàæêîãî ìå÷à áðàâ ÿ õ³áà ùî íà æàðò. Íèí³, õî÷à âæå õèëþñü ³ ïðèõîâóþ ñèâ³íü øîëîìîì, Ìå÷ ÿ ïðè áîö³ íîøó, â ë³â³é ðóö³ – ìàþ ùèò. Õàé ëèø òðèâîãó çâ³ñòèòü, íà ãîðá³ ïðè÷à¿âøèñü, äîçîðåöü, – Òóò æå òðåìòëèâî äî ðóê ñâ³é îáëàäóíîê áåðó. Âîðîã, òðèìàþ÷è ëóê ³ îòðóéíó ñòð³ëó íàãîòîâ³, Âæå ïîïðè ìóð òàéêîìà ì÷èòü íà õðèïëèâ³ì êîí³. Ìîâ êðîâîæåðëèâèé âîâê, ùî êð³çü çàðîñò³, ÷åðåç ïîñ³âè Òÿãíå ó òåìðÿâèé ë³ñ íåîáåðåæíó â³âöþ, Òàê ³ òîãî, çà êèì áðàìó ì³ñüêó íå çà÷èíåíî â÷àñíî, Âîðîã-äèêóí íà êîí³, â ïîë³ ñï³éìàâøè, æåíå. Éäå ïîëîíåíèê òîä³, â³ä÷óâàþ÷è çàøìîðã íà øè¿, Éäå àáî òóò æå éîãî êîñèòü òð³éëèâà ñòð³ëà. Òàê ÿ ó äèê³ì êðàþ, éîãî æèòåëü íîâèé, ïðîæèâàþ, – É òàê ìåí³ òÿãíåòüñÿ ÷àñ, íà÷åáòî â³ê òóò æèâó. ² çà òàêèõ îò óìîâ ìåíå çíîâó äî ñâÿòîù³â äàâí³õ Ìóçà-âèãíàíêà âåäå – â³ðø³ ñíóâàòè âåëèòü. Ò³ëüêè êîìó ¿õ ÷èòàòü?! Ïåðåä êèì âèëèâàòè ñêîðáîòó? Õòî ðîçóì³òèìå òóò ìîâè ëàòèíñüêî¿ ïëèí? Òîæ õî÷-íå-õî÷ ñàì ñîá³ ³ ïèøó ÿ òó ï³ñíþ, é ÷èòàþ, Òèì-òî ¿¿ íå ñòðàøèòü íàäòî ñóâîðèé ñóääÿ. ×àñòî ñåáå æ ÿ ïèòàâ: “Òî äëÿ êîãî òåïåð ò³ ñòàðàííÿ? Ìîæå, òó ï³ñíþ ñàðìàò â³çüìå äî ðóê, ìîæå, ãåò?” ×àñòî ðîíèâ ÿ ñëüîçó íà îòå ñóìîâèòå ïèñàííÿ, ² â³ä ðèäàííÿ íå ðàç âîãêèì ðîáèâñÿ ñóâ³é. Ñåðöåì ÿ ðàíè ñòàð³, ìîâáè ùîéíî íàíåñåí³, ÷óþ – Îò ³ ïî ãðóäÿõ ñòðóìèòü ñë³ç íåíàñòàííèé ïîò³ê. Ïîêè ïðèãàäóþ âñå – êèì ÿ áóâ êîëèñü, õòî ÿ ñüîãîäí³, ßê îïèíèâñÿ àæ òóò, â³äêè ïðèáóâ ÿ ñþäè, ×àñòî, âïàäàþ÷è â øàë, ñàì ñåáå êëåíó÷è é ò³ ñòàðàííÿ, Êèäàâ óñ³ ò³ ï³ñí³, çãð³áøè ¿õ, ïðÿìî â îãîíü. Òîæ ³ç ïèñàííÿ âñüîãî õî÷ íà ò³, ùî çîñòàëèñÿ, êðèõòè Îêîì ïðèâ³òíèì ñêèíü, õòî á òè, ÷èòà÷ó, íå áóâ. Çãëÿíüñÿ íà òâ³ð öåé ³ òè, êîãî âòðàòèâ íàâ³ê ÿ âæå, Ðèìå, – Òâ³ð, ùî íåñå íà ñîá³ áàðâó âèãíàííÿ ñóìíó. Ïåðåêëàä À.Ñîäîìîðè

839

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ÆÈÒÒß ÏÎÅÒÀ (IV, 10) Ëþáîù³â í³æíèé ñï³âåöü, ÿê ñâ³é øëÿõ æèòòüîâèé ïåðåéøîâ ÿ, – Äðóæå-íàùàäêó, òîá³ ïîâ³ñòü ðîçêàæå ìîÿ. Ìèëà â³ò÷èçíà ìîÿ – Ñóëüìîí, íà äæåðåëà áàãàòèé; Äåâ’ÿòäåñÿò òóäè ìèëü òðåáà â³ä Ðèìà ïðîéòè. Òàì ÿ íà ñâ³ò íàðîäèâñü, à ùîá äîáðå òè ð³ê òîé çàòÿìèâ, Çíàé, ùî îäíàêîâà ñìåðòü êîíñóë³â ñòð³ëà òîä³. Ç ä³äà ³ ïðàä³äà ð³ä íàø ïîâàæíèé ³ç âåðøíèê³â ðèìñüêèõ, Íå âèïàäêîâ³ñòü, íå ãð³ø â ëþäè âèâîäèëè íàñ. Ïàðîñòü íå ïåðøà â ñ³ì’¿, – êîëè ÿ íà ñâ³ò ïîÿâèâñÿ, Áóâ óæå áðàò ó áàòüê³â, ñòàðøèé â³ä ìåíå íà ð³ê; Çíàéòå, ç³ðíèöÿ îäíà ïðèâ³òàëà íàðîäæåííÿ íàø³, Äåíü ñâÿòêóâàííÿ îäèí, ò³ëüêè íà äâà ïèð³æêè. Áóâ òî îäèí ³ç ï’ÿòè, çáðîºíîñí³é Ì³íåðâ³ â³ääàíèõ Äí³â, êîëè ïåðø³ áî¿ â öèðêó êðèâàâëÿòü ï³ñîê. Â ðàíí³õ çåëåíèõ ë³òàõ íàñ âèõîâóþòü ïèëüíî é äáàéëèâî: Â Ðèì äî íàéêðàùèõ çíàâö³â áàòüêî îáîõ íàñ ïîñëàâ. Áðàò ì³é â³ä ë³ò ìîëîäèõ â³íåöü êðàñíîìîâñòâà âïîäîáàâ, Ôîðóìà ñâàðêè ãó÷í³ âàáèëè ñåðöå éîãî. Ñåðöþ æ ìîºìó ç äèòèíñòâà ïîäîáàëèñü ñâÿòîù³ íåáà, Ìóçà äî òèõèõ ï³ñåíü êëèêàëà äóøó ìîþ. ×àñòî ì³é áàòüêî ìîâëÿâ: “Íå çà õë³áíå òè ä³ëî áåðåøñÿ, Ñëàâíèé Ãîìåð, àëå é â³í òàê ³ ïîìåð íóæäàðåì”. Áàòüêîâå ñëîâî óçÿâ äî äóø³ ÿ ³, Ìóç ïðèçàáóâøè, Ñïðîáóâàâ ïðîçó ïèñàòü, êèíóâ ÿ ìåòðè äçâ³íê³, – Ò³ëüêè æ ïèñàííÿ ìîº ñàìîõ³òü îêðèëÿëîñÿ ðèòìîì, Ùîá íå ïî÷àâ ÿ ïèñàòü, â³ðø³ ñêëàäàëèñü ñàì³. Ðîêè òèì ÷àñîì ìèíàëè – íå÷óòíîþ ïåðøå õîäîþ, Â³ëüíî¿ òîãè íàñòàâ äåíü äëÿ îáîõ þíàê³â, Òóí³êè íàø³ ïðèêðàñèâ øèðîêèé ðóáåöü ïóðïóðîâèé, Íàõèëè ñåðöÿ, ïðîòå, íå â³äì³íèëèñÿ â íàñ. Áðàò ì³é ïîäâî¿òè âñòèã ó æèòò³ ñâî¿ì äåñÿòü ëèø ðîê³â, – Âìåð, ³ ÿ ìàâ ïî÷óòòÿ, í³áè ÿ âòðàòèâ ñåáå. Ïîò³ì ïîñàäó ïðèéíÿâ ÿ, çåëåíèì ë³òàì â³äïîâ³äíó, ×ëåíîì êîëåã³¿ òðüîõ äåÿêèé ÷àñ ÿ ïðîáóâ. Êóð³ÿ äàë³ ÷åêàëà; òà çâóçèâ ÿ ðóá÷èê ÷åðâîíèé, Íå äî ñíàãè áî ìåí³ áóâ òîé ïî÷åñíèé òÿãàð: Ò³ëî íåçâè÷íå áóëî, òà é äóøà íå ëåæàëà äî ïðàö³, À ÷åñòîëþáñòâî ìåí³ çàâæäè îãèäíå áóëî; Ñåñòðè äî òîãî æ àîíñüê³ øåïòàëè ïðî òâîð÷å äîçâ³ëëÿ, Ùî óÿâëÿëîñü ³ òàê äàðîì íàéêðàùèì ìåí³. ßê øàíóâàâ, ÿê ëþáèâ ÿ ïðîñëàâëåíèõ Ðèìîì ïîåò³â! Â êîæí³ì óëþáëåíö³ ìóç áîãà ÿ ñåðöåì â÷óâàâ. Ñëóõàâ ÿ Ìàêðà ñòàðîãî ÷èòàííÿ – ïðî “Ïòàõ³â” ïîåìó

840

Публій Овідій Назон Òà ïðî îòðóòíèõ ãàäþê, òà ïðî ö³ëþùå çåëî. ×àñòî Ïðîïåðö³é ìåí³ äîâ³ðÿâ ñâîþ ñïîâ³äü âîãíåííó: Ùèðà é ïðàâäèâà ïðèÿçíü íàñ ñïîëó÷àëà îáîõ. Áàññ, ñëàâíîçâ³ñíèé ñàòèðîþ, ñëàâíèé ãåêçàìåòðîì Ïîíò³ê – Ñï³ëüíèêè ëþá³ áóëè òèõ òîâàðèñüêèõ ç³áðàíü, ² íåçð³âíÿíèé Ãîðàö³é âò³øàâ íàñ áàãàòñòâîì ìåëîä³é, Ï³ñí³ õèìåðíî-òîíê³é ð³äíó íàâ÷èâøè ñòðóíó. Ò³ëüêè íà îáðàç Âåðã³ë³ÿ çíàâ ÿ, ³ ñìåðòü ïåðåä÷àñíà Âèðâàëà ðàïòîì ç æèòòÿ ïðèÿçíü, Ò³áóëëå, òâîþ. Ãàëëå, â³í òâ³é ñïàäêîºìåöü, éîãî ñïàäêîºìåöü – Ïðîïåðö³é, ß â òîìó êîë³ ç’ÿâèâñü âæå ÿê ÷åòâåðòèé ñï³âåöü. ßê ÿ ñòàð³øèõ êîëèñü, òàê ìåíå ïðèâ³òàëè ìîëîäø³; Õóòêî Òàë³ÿ ìîÿ ñòàëà â³äîìîþ âñ³ì. À âèñòóïàâ ÿ ç ÷èòàííÿì ïåðåä ãðîìàäîþ â Ðèì³, – Ëåäâå ÷è é ðàç ïîãîëèòü áîðîäó âïðàâèâñÿ ÿ. Õèñò ì³é ñï³âåöüêèé çáóäèëà ïðîñëàâëåíà â ì³ñò³ Êîð³ííà, Òàê íåïðàâäèâèì ³ì’ÿì âëàäàðêó çíàâ ÿ ñâîþ. Äîñèòü òîä³ íàïèñàâ ÿ, òà âñå, ùî ââàæàâ íåãîäÿùèì, Ñàì ÿ – ñóâîðèé ñï³âåöü, – êèäàâ â îãîíü áåç æàëþ... Ïðàâäà, òîä³ ÿê ÿ éøîâ íà âèãíàííÿ, áàãàòî ñïàëèâ ÿ Íàâ³òü äîñòîéíèõ ï³ñåíü, â ãí³â³ íà Ìóçó ñâîþ. Ñåðöå áóëî â ìåíå ÷óëå, ïîê³ðíå Êðîòîâ³ ñåðöå; ×àñòî ç íàéìåíøèõ ïðè÷èí ïîëîìåí³ëî âîíî. Õî÷ ÿ âðîäèâñÿ òàêèì, ùî çàéìàâñü îä íàéìåíøî¿ ³ñêðè, Òà íà ³ìåíí³ ìî¿ì ïëÿì ³ ÷óòîê íå áóëî. Ìàëî íå õëîïöåì ìåíå îäðóæèëè; íåìèëà òà æ³íêà Äóæå íåäîâãî æèëà øëþáíèì çî ìíîþ æèòòÿì. Äðóãà ¿¿ çàñòóïèëà; íå ñì³þ äîãàíè ¿é ñêëàñòè, Òà ³ íåäîâãî âîíà ëîæå ä³ëèëà ìîº. Òðåòÿ é îñòàííÿ ä³æäàëà çî ìíîþ ïîâàæíîãî â³êó, Òà é íà çàñëàííÿ ìåíå âèïàëî ¿é âèðÿäæàòü. Ìàâ ³ äî÷êó ÿ ºäèíó, ³ âíóê³â â³ä íå¿ ä³æäàâñÿ Äâîõ âîíà ìàëà ä³òåé, ïðàâäà, ³ øëþá íå îäèí. Îò óæå øëÿõ ñâ³é ïðîì³ðÿâøè, áàòüêî ïîìåð ì³é ñïîê³éíî, Äåâ’ÿòü äåñÿòê³â ïðîæèâ â³í íà ñâîºìó â³êó. Ã³ðêî ÿ ïëàêàâ çà íèì, òàê îïëàêóâàâ ñèíà ñâîãî á â³í. Ìàòåð³ ñêîðî ñâî¿é øàíó îñòàííþ ÿ ñêëàâ. Ùàñòÿ ¿ì âèïàëî, ùî ìîãî ãîðÿ âîíè íå ä³æäàëè, Ùî ìîãî âèñëàííÿ äåíü ¿õ â äîìîâèí³ çàñòàâ. Ùàñòÿ é ìîº, ùî íåäîëÿ ìåíå íå ïðè íèõ ïåðåñòð³ëà, Íå äîâåëîñÿ ñòàðèì ã³ðêî çà ìíîþ òóæèòü. Òà ÿê â³ä ìåðòâèõ íå ò³ëüêè ³ì’ÿ íà çåìë³ çîñòàºòüñÿ, ² â³ä âèñîêèõ êîñòð³â ò³íü îäë³òàº ëåãêà, ² ÿê ïðî ãîðå ìîº ïðèëèíå äî íàñ ïîãîëîñêà, ² ïîíàä Ñò³êñîì ìóòíèì áóäóòü ñóäèòè ìåíå, –

841

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Çíàéòå, êîõàí³, òîä³, ùî ïðè÷èíà ìîéîãî âèãíàííÿ – Â÷èíîê íåçâàæåíèé ì³é, à íå çëî÷èíñòâî ÿêå. Ìåðòâèì íàëåæíå â³ääàâ ÿ; äëÿ òåáå, ÷èòà÷ó ñåðäå÷íèé, Çíîâó ïðîäîâæóþ ÿ ïîâ³ñòü ñêîðáîòíó ñâîþ. Ðîêè íàéêðàù³ ìèíóëè; ïðèéøëà ñèâèíà íåçàáàðîì, Â êó÷åð³ ÷îðí³ ìî¿ ïîçàïë³òàëàñÿ ñêð³çü, ² ïåðåìîæíèé ¿çäåöü íà ìîºìó â³êó îë³ìï³éñüêèé Äåñÿòü âæå âçÿâ íàãîðîä ³ çàêâ³ò÷àâñÿ â³íêîì, – ßê íåñïîä³âàíèé Öåçàðÿ ãí³â ìåíå âèñëàâ ó Òîìè, Äå ÷îðíîìîðñüêèé áóðóí â çàõ³äí³ á’º áåðåãè. Êàðè ìîº¿ ïðè÷èíà ³ òàê àæ çàíàäòî â³äîìà, Òà îñü ïðî âëàñíó á³äó ñâ³ä÷èòü íå â³ëüíî ìåí³. Çðàäà ñóïóòíèê³â, ïðèêðîñò³ ñëóã – ùî ÿ çãàäóâàòü ìàþ? Ëèõî òå òÿæ÷å áóëî, í³æ öå çàñëàííÿ ã³ðêå. Ò³ëüêè æ äóõ ì³é íå ñòèõ, íå ñêîðèâñÿ ëèõ³é ÿ íåãîä³, Ñêóï÷èâ âñ³ ñèëè ñâî¿ – ïåðåòåðï³òè á³äó. Á³ä æå íà ìåíå çâàëèëîñÿ ñò³ëüêè íà ñóø³ é íà ìîð³, Ñê³ëüêè ç³ðîê çîëîòèõ â íåá³ âèñîê³ì ãîðèòü. Äàâíº äîçâ³ëëÿ, ñîëîäêå æèòòÿ äîâåëîñÿ çàáóòè ² â íåïðèâè÷í³é ðóö³ çáðîþ íàëåæíó ï³äíÿòü. Áåðåã ñàðìàòñüêèé, ñóì³æíèé ³ç ïëåìåíåì ãåò³â ñòð³ëåöüêèì, Çðåøòîþ íàñ ïðèâ³òàâ ï³ñëÿ íàáðèäëèõ áëóêàíü. Çáðîÿ äçâåíèòü òóò äîâêîëà, òà ÿ, ùîá íåäîëþ çàáóòè, Íà ñàìîòèí³ ñâîþ ï³ñíþ ñêëàäàþ ñóìíó. ² õî÷ í³êîãî íåìà, õòî á ¿¿ ïðèâ³òàâ áëàãîäóøíî, ×àñ çàáèðàº âîíà: äíèíà êîðîòøà ñòàº. Äÿêà, î Ìóçî, òîá³, ùî æèâó ÿ, ñòðàæäàííÿ ÿ çíîøó, ² ùî âàæêå öå æèòòÿ íå ï³äëîìèëî ìåíå. Òè-áî ïîò³õó äàºø, òè ïðèõîäèø äî ìåíå, ÿê ë³êè, ² çàñïîêîþºø òè ñåðöå òóðáîòíå ìîº. Âîæäü ³ ñóïóòíèê ºñè: ïîðèâàºø ìåíå â³ä Äóíàþ, Íà Ãåë³êîí³ ìåí³ ì³ñöå ïî÷åñíå äàºø; Òè – öå íå ÷àñòî áóâàº – ìåí³ çà æèòòÿ ùå ç’ºäíàëà Ñëàâó é ïîòóæíå ³ì’ÿ, øàíó ïîñìåðòíó ñï³âö³â. Çàçäð³ñòü, ùî âñå ñüîãî÷àñíå ïðèíèæóº çàâæäè ³ ãàíèòü, Â ïàù³ íåñèò³ ìî¿õ íå ïîãëèíóëà ï³ñåíü. ² õî÷à íàøà äîáà ïîðîäèëà âåëèêèõ ïîåò³â, Âñå æ ³ ïðèõèëüí³ áóëè ëþäñüê³ é äî ìåíå óñòà. ² õî÷ íà äóìêó ìîþ º áàãàöüêî ñï³âö³â ïîâàæí³øèõ, Ïîðó÷ ³ç íèìè é ìåíå ñòàâèòü ëàñêàâèé ÷èòà÷. Ïåðåä÷óâàííÿ æ ñï³âåöüêå ãîâîðèòü ìåí³ – òà ÷è ïðàâäà? – Ùî ³ ïî ñìåðò³ íå âåñü áóäó ÿ, çåìëå, òâî¿ì. ×è òî ì³é õèñò, ÷è òî ëàñêà òâîÿ îöþ ñëàâó ç’ºäíàëè, – Äÿêóþ êðàñíî òîá³, ëþáèé ÷èòàëüíèêó ì³é. Ïåðåêëàä Ì.Çåðîâà

842

Публій Овідій Назон

ÏÎÍÒ²ÉÑÜÊ² ÏÎÑËÀÍÍß ÄÐÓÆÈÍ² (², 4) Âæå ìåí³ ðîêè òÿæê³ ïðèïîðîøóþòü ³íåºì ñêðîí³, Âæå é íà îáëè÷÷ÿ ìîº áîðîçíè çìîðùîê ëÿãëè, Ñëàáøàþòü ñèëè ³ â’ÿíå ñíàãà ó çàìó÷åí³ì ò³ë³, Íå âåñåëÿòü âæå ìåíå ðàäîù³ þíèõ ðîê³â. Ïåâíî, ïîáà÷èâøè ðàïòîì ìåíå, íå çìîãëà á òè âï³çíàòè, Òàê çðóéíóâàâ ìåíå ÷àñ, ïîñòàòü çì³íèâøè ìîþ. ß ïðèçíàþ, ùî öå ðîêè, àëå º ùå ³íøà ïðè÷èíà: Â³÷íèé íåñïîê³é äóø³, ïðàöÿ íåâïèííà ìîÿ. Ìîæå, õòî ãîðå ìîº ïîä³ëèâ áè íà ðîêè ÷èñëåíí³, Â³ð ìåí³, ñòàâ áè òîä³ ñòàðøèì çà Íåñòîðà ÿ. Ùî º ñèëüí³øå âîë³â? À ïîãëÿíü, ÿê íà ïîë³ òâåðäîìó ¯õí³ ìîãóòí³ ò³ëà ïðàöÿ ëàìàº âàæêà. Íèâà, ÿêà íå äàðìóº é íå çâèêëà îáëîãîì ëåæàòè, Ìó÷èòüñÿ, ñòàð³ñòü íåñå ¿é áåçóïèííèé âðîæàé. Ê³íü, ÿêèé ó÷àñòü ïðèéìàº ïîñò³éíî ó öèðêó â çìàãàííÿõ, Òàêîæ íàðåøò³ âïàäå é á³ëüøå íå âèéäå íà êðóã. ×îâåí, ùî âñå ó âîä³ ³ í³êîëè ñóõèì íå áóâàº, Õî÷ ç íàéì³öí³øèõ äîùîê, ìîðå ðîç³á’º éîãî. Ìó÷èòü òàêîæ ³ ìåíå ö³ëà íèçêà íåùàñòü íåâèìîâíèõ ² ïåðåä÷àñíî ñòàðèì ðîáëÿòü ö³ ìóêè ìåíå. Ñïîêîºì æèâèòüñÿ ò³ëî ³ äóõ ìàº êîðì ó äîçâ³ëë³, Ïðàöÿ íàäì³ðíî âàæêà âèñíàæèòü ò³ëî ³ äóõ. Òè ïîäèâèñü, ñèí Åñîíà òàêîæ ãîñòþâàâ â ö³é êðà¿í³, Ñëàâó ÿêó â³í çà òå ïîò³ì â íàùàäê³â çäîáóâ. Õî÷, â ïîð³âíÿíí³ ç³ ìíîþ òðóäèâñÿ â³í ìåíøå ³ ëåãøå (Ïðàâäó ãîâîðÿòü õ³áà ñëàâíèõ ëþäåé ³ìåíà). Â³í æå äî Ïîíòó ïîäàâñÿ, áî òàê ïîâåë³â éîìó Ïåë³é, Òîé, ùî ³ìåííÿì ñâî¿ì ëèø ôåññàë³éö³â ñòðàøèòü. Öåçàð æå âèãíàâ ìåíå, à â³ä ñõîäó é äî çàõîäó ñîíöÿ Ïåðåä ³ìåííÿì éîãî çåìë³ îáèäâ³ òðåìòÿòü. Çë³âà Ãåìîí³ÿ á³ëüøå, í³æ Ðèì ïîºäíàëàñÿ ç Ïîíòîì, Îòæå, òîìó éîãî øëÿõ çíà÷íî êîðîòøèé, í³æ ì³é. Â³í ìàâ ñóïóòíèê³â ñëàâíèõ – íàéïåðøèõ àõåéñüêèõ ãåðî¿â, À íà ìîºìó øëÿõó âñ³ â³äöóðàëèñü ìåíå. Ìè ó êðèõêîìó ÷îâí³ ìîðñüê³ áîðîçíèëè ïðîñòîðè, À Åñîí³äà ïîí³ñ â ìîðå ñâÿòèé êîðàáåëü. Â íàñ í³ êåðìàíè÷åì Òèô³ñ íå áóâ, àí³ ñèí Àãåíîðà, Ùîá íàó÷èâ, ÿê ñâ³é øëÿõ â ìîð³ íàéêðàùå âåñòè. Íèì ï³êëóâàëàñü â äîðîç³ Ïàëëàäà é öàðèöÿ Þíîíà, Á³äíà æ ìîÿ ãîëîâà íå çàõèùàëàñü í³êèì. Äîïîìàãàëî éîìó ïîòàéíå Êóï³äîíà ìèñòåöòâî,

843

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Êðàùå á ó ìåíå òèõ øòóê íå íàó÷èâñÿ Àìóð. Â³í ïîâåðíóâñÿ äîäîìó, à ÿ ó ñòåïàõ öèõ çàãèíó, Áî ðîçëþòîâàíèé áîã, ïåâíî, ó ãí³â³ é òåïåð. Îòæå, æîðñòîê³øà äîëÿ ìîÿ, íàéâ³ðí³øà äðóæèíî, Âàæ÷èé òÿãàð ì³é, í³æ òîé, ùî Åñîí³äà ãí³òèâ. Ïåâíî, ³ òè ïîñòàð³ëà, ïðèãíîáëåíà íàøèì íåùàñòÿì, Õî÷ ìîëîäîþ áóëà â ÷àñ, ÿê ÿ Ðèì çàëèøèâ. Î, õàé äîçâîëÿòü áîãè, ùîá òàêîþ òåáå ÿ ïîáà÷èâ! Ùîá ö³ëóâàòè ÿ ì³ã çìîðøêè íà ìèëèõ ùîêàõ! Ùîá îá³éíÿâ ÿ ðóêàìè ò³ëî òâîº ïîìàðí³ëå É ìîâèâ: “Ïðî ìåíå æóðáà òàê ³çâ’ÿëèëà ¿¿”. Ïëàêàëè á ðàçîì, êîëè ïðî íåäîëþ ñâîþ ïîâ³äàâ áè, Áåñ³äà ìèëà ïëèëà á, õî÷ âæå íàä³é íå áóëî. Öåçàðþ é æ³íö³ éîãî ÿ ïðèíîñèâ áè æåðòâè íàëåæí³, Ëàäàí ëàñêàâèì áîãàì âäÿ÷íà êóðèëà á ðóêà. Î, ùîá Ìåìíîíîâà ìàòè çìîãëà óáëàãàòè Àâãóñòà É ãóáêè ðîæåâ³ ¿¿ äåíü öåé ïðèáëèçèëè íàì.

ÀÒÒÈÊÎÂ² (II, 4) Àòòèêó, äðóæå ì³é â³ðíèé, ïðèéìè öå ïîñëàííÿ Íàçîíà, Øëå â³í éîãî ç áåðåã³â äàëüíüîãî ²ñòðó òîá³. ×è ïàì’ÿòàºø òè äîñ³ ïðî ìåíå – íåùàñíîãî äðóãà, ×è çáàéäóæ³â ÿ òîá³ ³ ïîçàáóâ òè ìåíå? Í³, íå òàê³ âæå æîðñòîê³ äëÿ ìåíå áîãè, ùîá ïîâ³ðèâ Â òå, ùî, ì³é Àòòèêó, òè äðóãà ñïðîìîæíèé çàáóòü. Ïåðåä î÷èìà ìî¿ìè ñòî¿òü òâîÿ ïîñòàòü íåçì³ííî, Ìèëå îáëè÷÷ÿ òâîº áà÷ó â äóìêàõ ÿ ñâî¿õ. Çãàäóþ, ñê³ëüêè âàæëèâèõ íàñ ñïðàâ ïîâñÿêäåííî ºäíàëî Òà íà âåñåëîù³ òåæ ÷àñó ÷èìàëî çíàéøëîñü. ×àñòî ãîäèíè øâèäê³ ïðîìèíàëè ó äîâãèõ ðîçìîâàõ, ×àñòî ïîò³ê ìî¿õ ñë³â äîâøèì áóâàâ, àí³æ äåíü. ×àñòî äî ñëóõó òâîãî ùîéíî ñêëàäåíèé â³ðø ì³é äîõîäèâ ² ïðî òâîð³ííÿ íîâå äóìêè òâîº¿ ïèòàâ. Çíàâ, òå, ùî òè ïîõâàëèâ, òå é ³íøèì ïîäîáàëîñü çàâæäè, Öå íàãîðîäà áóëà ïðàö³ é ñòàðàííÿì íîâèì. Â³ðø, ùîá ãëàäåñåíüêèé áóâ, â³äøë³ôîâàíèé äðóãà íàïèëêîì, Ìóñèâ ñïðàâëÿòè íå ðàç âñå, ùî ï³äêàçóâàâ òè. Ïëîù³ ³ ïîðòèêè âñ³ íàñ îáîõ óñå áà÷èëè â ïàð³ ² ó òåàòð³ é â ïóò³ – âñþäè ìè ðàçîì áóëè. Çàâæäè ëþáîâ íàñ òàêà, íàéäîðîæ÷èé ì³é äðóæå, ºäíàëà, ßê â Åàê³äà êîëèñü ç Íåñòîðà ñèíîì áóëà. Íàâ³òü ÿê âèõèëèø ÷àøó, íàïîâíåíó âîäàìè Ëåòè, ß íå ïîâ³ðþ, ùî òè çìîæåø çàáóòè ïðî öå. Øâèäøå, íàïåâíî, âæå äåíü ñòàíå äîâãèé óçèìêó, à íî÷³ Áóäóòü â³ëüí³øå ïëèâòè â ñïåêó, í³æ â ëþòèé ìîðîç.

844

Публій Овідій Назон Ñïåêè íå ñòàíå ðàí³ø â Âàâèëîí³, ìîðîç³â ó Ïîíò³, É ïàõíóòè êðàùå òðîÿíä áóäóòü ðîìàøêè ìàë³, Í³æ ïîçàáóäåø ìåíå ³ ó Ëåòó ä³ëà íàø³ êàíóòü. Î, ùå ó äîë³ ìî¿é º ÿêèéñü ïðîì³íü ÿñíèé! Òè ñòåðåæèñü, ùîá äîâ³ð’ÿ ìîº íå áóëî ëèø ïðèìàðíèì ² ùîá äàðåìíîþ õòîñü â³ðó ìîþ íå íàçâàâ. Îáåð³ãàé óæå ñò³éêî òè â³ðí³ñòü äðóçÿö³ ñòàðîìó Ñò³ëüêè, ÿê ëè÷èòü, ³ òàê, ùîá òÿãàðåì ÿ íå ñòàâ.

ÄÐÓÇßÌ (III, 7) Íå âèñòà÷àº âæå ñë³â ïðî òå ñàìå òàê ÷àñòî ïðîñèòè, Ñîðîì, ùî ïðîñüáàì ìî¿ì ìàðíèì íåìàº ê³íöÿ. Äóìàþ, òàêîæ ³ âàì íàáðèäàº îäíà ³ òà æ ï³ñíÿ, Êîæíèé áî âæå íàïåðåä çíàº, ïðî ùî ÿ ïðîøó. Âñ³ì âàì â³äîìî, ùî êîæíèé ì³é ëèñò ç³ ñîáîþ ïðèíîñèòü Íàâ³òü ðàí³øå, í³æ õòîñü âñòèã ðîçãîðíóòè éîãî. Îòæå, íàðåøò³, õàé çì³íèòüñÿ òåìà ìîéîãî ïîñëàííÿ, Áî íåìîæëèâî, ùîá ÿ ïëèâ áåç ê³íöÿ ïðîòè õâèëü. Âèáà÷òå, äðóç³, ìåí³, ùî íà âàñ ïîêëàäàâ ÿ íàä³¿, Î, âæå ïîìèëîê òàêèõ ÿ íå ðîáèòèìó á³ëüø. Í³ äîð³êàòè äðóæèí³ íå ñòàíó, ÿêà, î÷åâèäíî, Â³ðíà, àëå áîÿçêà é ìàëî ïðèêëàëà çóñèëü. ßêîñü ³ òå ïåðåòåðïèø, Íàçîíå, áî æ ã³ðøå òè ñòåðï³â, Æîäíîãî âæå òÿãàðó òè íå â³ä÷óºø òåïåð. Ïëóãà öóðàºòüñÿ â³ë, ÿêîãî çàáðàëè ç³ ñòàäà, Øèþ âèéìàº ñâîþ â³í ³ç òâåðäîãî ÿðìà. ß æ äî æîðñòîêîñò³ äîë³ óæå ïðèçâè÷à¿âñÿ äîáðå ² íå çäèâóº ìåíå ãîðå í³ÿêå òåïåð. Ðàç âæå äî ãåò³â ïðèáóâ, òî íåõàé ³ ïîìðó â ¿õ êðà¿í³! É Ïàðêà õàé íèòêó æèòòÿ, ÿê ïî÷àëà, îá³ðâå! Ëþáî ïëåêàòè íàä³þ, õî÷ ÷àñòî âîíà íàñ ï³äâîäèòü, É äóìàòè: çä³éñíèòüñÿ òå, ùî òè ñîá³ çàáàæàâ. Ëåãêî ïðîéíÿòèñÿ ³íøèì – çíåâ³ðèòèñü ó ïîðÿòóíêó, Çíàòè íàïåâíå, ùî òè ðàç ³ íàçàâæäè ïðîïàâ. Áà÷èìî, ùî ë³êóâàííÿì ðîç’ÿòðþºì äåÿê³ ðàíè, Êðàùå áóëî á, ÿêáè ¿õ çîâñ³ì í³õòî íå òîðêàâñü. Ëåãøå óòîïèòüñÿ òîé, êîãî ðàïòîì ó âîäó øòîâõíóëè, Ã³ðøå òîìó, õòî ïë³÷ìè áîðåòüñÿ ç âàëîì ìîðñüêèì. ßê ÿ íàä³ÿòèñü ñì³â, ùî ïîêèíó êîëèñü ñê³ôñüê³ íèâè ² ó æàäàí³é çåìë³ çìîæó æèòòÿ ïðîâåñòè? ×îì ñïîä³âàâñÿ, ùî äîëÿ êîëèñü óñì³õíåòüñÿ äî ìåíå, ×è òî ñóäèëîñü ìåí³ ùàñòÿ òàêå íà â³êó? Âàæ÷å ÿ ìó÷óñü, êîëè êðàñîòó ð³äíèõ ì³ñöü ïðèãàäàþ, Ñïîìèí â³äíîâëþº ëèø ñìóòîê âèãíàííÿ ìîãî. Êðàùå, ùî ð³äí³ ìî¿ ïðèïèíèëè óñÿê³ ñòàðàííÿ,

845

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Í³æ ìàëè á ìàðíèìè áóòü ïðîñüáè, ÿê³ ïîäàëè á. Ñïðàâà âàæëèâà áóëà, òà ñì³ëèâîñò³ ìàëî â âàñ, äðóç³, Áî, ÿêáè õòîñü ïîïðîñèâ, õòîñü áè ³ âèñëóõàâ òå. Ò³ëüêè ùîá Öåçàð ó ãí³â³ öüîãî íå â³äìîâèâ, òåïåð æå Ñò³éêî çóñòð³íó âæå ñìåðòü á³ëÿ Åâêñ³íñüêèõ ÿ âîä. Ïåðåêëàä Þ.Êóçüìè

ÍÅÂ²ÐÍÎÌÓ ÄÐÓÃÎÂ² (IV, 3) Ìàþ æàë³òèñü, ÷è êðàùå ìîâ÷àòè, òâ³é ãð³õ íå íàçâàâøè, ×è âèÿâëÿòè õ³áà ñâ³òó âñüîìó, õòî òè º? Í³, íå íàçâó òâîãî éìåííÿ, ùîá æàëü ì³é íå áóâ òîá³ ÷åñòþ, Ùîá ìîÿ ï³ñíÿ ñóìíà ñëàâè òîá³ íå äàëà. Äîêè ñóäíî ìîº, ì³öíî çáóäîâàíå, â³ëüíî ãóëÿëî, Òè ïîðó÷ ìåíå ãóëÿòü ïåðøèé ïîñò³éíî áàæàâ; Íèí³, êîëè â³äâåðíóëà ôîðòóíà ëèöå ñâîº, âò³ê òè, Çíàâøè, ÿê äóæå òâîÿ ïîì³÷ ïîòð³áíà ìåí³. Íàâ³òü âäàºø, ùî ³ çíàòè íå çíàâ òè ìåíå çðîäó-â³êó, Â÷óâøè ³ì’ÿ ìîº, òè “õòî öå, – ïèòàºø, – Íàçîí?” Î, ÿ òîé ñàìèé, õî÷ ÷óòè íå õî÷åø, òâ³é ïðèÿòåëü äàâí³é, Ìàéæå ç äèòÿ÷èõ ³ùå ë³ò ìè âæå äðóç³ áóëè! Òîé ÿ, ùî ïåðøîìó òè ïîâ³ðÿâ ñâî¿ äóìè é áàæàííÿ! Ïåðøèé ç òîáîþ íà âñ³ ãðèùà é çàáàâè õîäèâ! Òîé ÿ ñï³âìåøêàíåöü òâ³é ³ ã³ñòü ó ðîäèí³ ùîäåííèé, Òîé, ùî, ìîâ Ìóçà, òîá³ êîæíèé ï³äø³ïòóâàâ ñóä. Î, ÿ òîé ñàìèé, ïðî êîãî, çðàäëèâèé, òè çíàòè íå õî÷åø, ² ïðî ÿêîãî õî÷ ðàç íå ïîáàæàâ òè ñïèòàòü! ×è íå ëþáèâ òè í³êîëè ìåíå? Çíà÷èòü, òè ëèöåì³ðèâ! ×è áóâ òè ùèðèé êîëèñü? Çíà÷èòü, òàê ëåãêî çì³íèâñü! Ìîæå – ñêàæè! – ïðîãí³âèâ ÿ òåáå ³ öþ âèêëèêàâ çì³íó? Áî, ÿê íåñëóøíèé òâ³é ãí³â, òî ñïðàâåäëèâèé ì³é æàëü! ×èì ïðîâèíèâñü ÿ, ùî òàê íå ïîä³áíèì äî äàâíüîãî ñòàâ òè? ×è, ìîæå, òå º ì³é ãð³õ, ùî ÿ â íåùàñòÿ ïîïàâ? Òîæ ÿê íå ëàñêà òâîÿ ïîìîãòè ìåí³ ä³ëîì ÷è ãð³øìè, Õî÷ áè ëèñòîê òè ïðèñëàâ, âñüîãî òðè ñëîâà ìåí³! Íàâ³òü ïîâ³ðèòè òÿæêî, – ãîâîðÿòü, ùî íà÷å á ìåíå òè Â çëèäíÿõ ³ ãîð³ ãàíüáèø, ðîáèø äîêîðè ã³ðê³! Ùî òè, áåçóìíèé, â÷èíÿºø? ×îìó â ðàç³ âëàñíîãî ëèõà Òè ïîçáàâëÿºø ñåáå ñë³ç ñï³â÷óòòÿ ó ëþäåé? Çíàºø, ùî ùàñòÿ áîãèíÿ ëåãåíüêà íà êîëåñ³ áèñòð³ì Íîãó íåïåâíó ñâîþ ñïåðëà ÿêðàç óãîð³! Ëåãøà çà ëèñòèê âîíà ³ çà õâèëþ, ðóõëèâ³øà â³òðó; Çì³íí³ñòþ, çðàäíèêó, ¿é, ð³âíèé õ³áà òè îäèí! Âèñèòü íà íèòö³ òîíåíüê³é ïîñò³éíî-áî äîëÿ âñÿ ëþäñüêà: Ùî íèí³ ì³öíî ñòî¿òü, âàëèòüñÿ çàâòðà íàðàç! Õòî íå ÷óâàâ ïðî áåçì³ðíèé äîáðîáóò áàãàòîãî Êðåçà?

846

Публій Овідій Назон À ÿê â íåâîëþ ïîïàâ, ÷óòü íå ïîçáóâñÿ æèòòÿ! À Ä³îí³ñ³é, ÿêîãî ñòðàøèëèñü óñ³ â Ñ³ðàêóçàõ, Ëåäâå ñîá³ ðåìåñëîì õë³áà øìàòîê çàðîáëÿâ! Õòî çà Ïîìïåÿ Âåëèêîãî á³ëüøèé? À âñå æ â³í ó âòå÷³ Ìóñèâ êë³ºíòà ñâîãî ãîëîñîì ñêðîìíèì áëàãàòü. Òîé, õòî Þãóðòó ïîáèâ ³ íàä ê³ìâðàìè âñëàâèâñü òð³óìôîì, Êîíñóëîì áóâøè, íàø Ðèì â³â ïåðåìîæíî íå ðàç, – Ìàð³é õ³áà íå ëåæàâ ó áîëîò³, ïîì³æ î÷åðåòó Êðèþ÷èñü? Ñòèäó çàçíàâ, ìóæ ïðåâåëèêèé, ³ â³í! ²ãðàøêó ðîáèòü ñîá³ ïðîâèä³ííÿ ³ç ëþäñüêî¿ äîë³; Íàâ³òü ãîäèí³, ùî º, â³ðèòè ìîæíà íå ñêð³çü. Íàâ³òü ÿêáè ãîâîðèâ õòîñü: “Ïî¿äåø íà ×îðíåº ìîðå, Áóäåø áîÿòèñü, ùîá ëóê ãåòà íå âñòðåëèâ òåáå”, – ß á â³äêàçàâ éîìó: “Éäè òà íàïèéñü íà ïðî÷èùåííÿ ë³ê³â Òèõ, ùî òàê ðÿñíî ðîñòóòü ïî Àíò³ê³ðè ãîðàõ!” Âñå öå ÿ çàðàç òåðïëþ! Òà õî÷ ëþäñüêèõ ÿ ñòð³ë óñòåð³ãñÿ, Ì³ã áè áîÿòèñü, ïðîòå, áîãà íàéâèùîãî ñòð³ë. Îòæå, ñòðàøèñÿ ³ òè, ³ ùî âò³øíèì òîá³ âèäàºòüñÿ, Ïîêè ãîâîðèø, – çâàæàé! – ìîæå çì³íèòèñü íà ñóì! Ïåðåêëàä ².Ôðàíêà Âèêëàäåíî çà âèäàííÿìè: Çåðîâ Ì.Ê. Òâîðè: Â 2 ò. – Ê.: Äí³ïðî 1990. – Ò.1: Ïîåç³¿. Ïåðåêëàäè. – 843 ñ.; Äàâíÿ ðèìñüêà ïîåç³ÿ â óêðà¿íñüêèõ ïåðåêëàäàõ ³ ïåðåñï³âàõ: Õðåñòîìàò³ÿ. – Ëüâ³â, 2000. – 326 ñ.

847

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ЛУЦІЙ АННЕЙ СЕНЕКА (áë. 4 ð. äî í.å. – 65 ð. í. å.) Îäèí ç íàéÿñêðàâ³øèõ ðèìñüêèõ ïèñüìåííèê³â ³ ô³ëîñîô³â, ñèí â³äîìîãî ðèòîðà Ñåíåêè Ñòàðøîãî, ç ïî÷àòêó 30-õ ðîê³â ïî÷àâ ïîë³òè÷íó ä³ÿëüí³ñòü ³ ñòàâ ÷ëåíîì ñåíàòó. Äðóæèíà ³ìïåðàòîðà Êëàâä³ÿ Àãð³ïï³íà çðîáèëà Ñåíåêó âèõîâàòåëåì ñâîãî ñèíà, ìàéáóòíüîãî ³ìïåðàòîðà Íåðîíà. Ï³ñëÿ ñìåðò³ Êëàâä³ÿ (54 ð.) äî âëàäè ïðèéøîâ Íåðîí, àëå ôàêòè÷íî ³ìïåð³ºþ êåðóâàâ Ñåíåêà. Ïîñòóïîâî éîãî âïëèâ íà Íåðîíà çìåíøóâàâñÿ ï³ñëÿ 62 ð. Ñåíåêà â³ä³éøîâ â³ä ïîë³òè÷íî¿ ä³ÿëüíîñò³º., Â³í ðîçäàâ ÷àñòèíó ñâî¿õ êàçêîâèõ áàãàòñòâ (áë. 300 ìëí. ñåñòåðö³¿â) ³ çàéìàâñÿ âèêëþ÷íî ë³òåðàòóðîþ ³ ô³ëîñîô³ºþ. Â 65 ð. éîãî áóëî çâèíóâà÷åíî â îðãàí³çàö³¿ çìîâè ïðîòè ³ìïåðàòîðà ³ çàñóäæåíî äî ñàìîãóáñòâà. Ñåíåêà áóâ ïîñë³äîâíèêîì øêîëè ñòî¿ê³â, ö³êàâèâñÿ ïðîáëåìàìè ìîðàëüíîãî âäîñêîíàëåííÿ, ïðèáîðêàííÿ ïðèñòðàñòåé, ôîðìóâàííÿ ïðåçèðëèâîãî ñòàâëåííÿ äî áàãàòñòâà ³ ñìåðò³. Éîãî áàãàòî÷èñåëüí³ ô³ëîñîôñüê³ òðàêòàìè – “Ïðî áëàæåííå æèòòÿ”, “Ïðî ñïîê³é äóø³”, “Ïðî áèñòðîïëèíí³ñòü æèòòÿ”, âåëèêà êíèãà “Ìîðàëüí³ ëèñòè äî Ëóö³ë³ÿ” òà ³í. – ïðèñâÿ÷åí³ ïåðø çà âñå ïèòàííÿì ïðàêòè÷íî¿ ìîðàë³. Ñåíåêà íàïèñàâ 9 òðàãåä³é, çàäóìàíèõ ÿê äðàìè äëÿ ÷èòàííÿ. Ñòâîðåí³ çà ñþæåòàìè äàâíüîãðåöüêî¿ ì³ôîëîã³¿ – “Ìåäåÿ”, “Åä³ï”, “Ôåäðà”, “Àãàìåìíîí”, “Òðîÿíêè” òà ³í., – ï’ºñè Ñåíåêè ³ëþñòðóþòü ïîëîæåííÿ éîãî ô³ëîñîôñüêèõ òðàêòàò³â. Ñöåíè êðèâàâèõ âáèâñòâ ³ æîðñòîêèõ çëî÷èí³â Ñåíåêà âèêîðèñòîâóº ÿê ïðèâ³ä äëÿ ðîçìèñë³â ïðî ïðè÷èíè êîíôë³êò³â ³ äîëþ ãåðî¿â, ôîðìóþ÷è ìîðàëüíèé óðîê ó êîðîòêèõ âëó÷íèõ ôðàçàõ – ñåíòåíö³ÿõ: “Äîëÿ áî¿òüñÿ õîðîáðèõ, ðîç÷àâëþº áîÿãóç³â”; “Ïîãàíî æèâå òîé, õòî íå âì³º ãàðíî ïîìåðòè”.

ÔÅÄÐÀ Ä³éîâ³ îñîáè: ²ïïîë³ò. Ôåäðà. Ãîäóâàëüíèöÿ Ôåäðè. Òåçåé. Â³ñíèê. Õîð àô³íÿí. Ä³ÿ â³äáóâàºòüñÿ â Àô³íàõ.

848

Луцій Анней Сенека Àìàçîíêà Àíò³îïà íàðîäèëà Òåçåþ ²ïïîë³òà, ÿêèé çàÿâèâ, ùî âåñòèìå öíîòëèâå æèòòÿ, áî, â³ääàíèé ïîëþâàííþ, øàíóº Ä³àíó ³ öóðàºòüñÿ Âåíåðè. Ôåäðà, ìà÷óõà ²ïïîë³òà, çâàáëåíà éîãî êðàñîþ, áîæåâîë³º â³ä êîõàííÿ. Ïîêè ¿¿ ÷îëîâ³ê Òåçåé ïåðåáóâàº â ï³äçåìíîìó öàðñòâ³, âîíà íàìàãàºòüñÿ ñïîêóñèòè öíîòëèâîãî þíàêà âìîâëÿííÿìè ³ ëåñòîùàìè, àëå ²ïïîë³ò ãàíüáèòü áåçñîðîìíó ìà÷óõó. Òîä³, â³ä ðîçïà÷ó ³ íåíàâèñò³, Ôåäðà îáìîâëÿº ²ïïîë³òà ïåðåä Òåçåºì, êàæó÷è, ùî ïàñåðá õîò³â ¿¿ çáåç÷åñòèòè. ²ïïîë³ò ò³êàº ç ìåðçåííîãî äîìó, àëå äîðîãó íà ÷óæèíó éîìó çàñòóïàº ìîðñüêèé áèê, ÿêîãî, çà ìîëèòâîþ Òåçåÿ, íàñëàâ Íåïòóí. Íàæàõàí³ ìîðñüêèì áèêîì êîí³, íå ñëóõàþ÷è â³æîê, ïîíåñëèñü ³ ïåðåêèíóëè êîë³ñíèöþ ðàçîì ç þíàêîì, ò³ëî ÿêîãî âîëî÷èëîñÿ ïî êàìåíÿõ ³ òåðí³. Ä³çíàâøèñü ïðî ñìåðòü ²ïïîë³òà, Ôåäðà â³äêðèâàº ÷îëîâ³êîâ³ âñþ ïðàâäó ³ âáèâàº ñåáå ìå÷åì íàä ò³ëîì ²ïïîë³òà. Òåçåé îïëàêóº çàãèáåëü áåçâèííîãî ñèíà, ñòðàæäàþ÷è ÷åðåç íåñòðèìíèé ñâ³é ãí³â ³ æîðñòîêèé âèðîê. Â³í çáèðàº ïîøìàòîâàí³ îñòàíêè ³ íàìàãàºòüñÿ ¿õ ç’ºäíàòè. Ðàíî-âðàíö³. Ïåðåä ïàëàöîì ç’ÿâëÿºòüñÿ ²ïïîë³ò ó ñóïðîâîä³ ìèñëèâö³â. ²ïïîë³ò Ïî êðóòèõ õðåáòàõ, ïî ò³íèñòèõ ë³ñàõ Ðîç³éä³òüñÿ ñêîð³øå, Êåêðîïà ñèíè! Øâèäêîþ õîäîþ îá³éä³òü íàâêðóãè Ì³ñöÿ, äå Ïàðíåò íàä äîëîì íàâèñ Êðÿæåì ñêåëÿñòèì, äå áóðõëèâèé ïîò³ê Á’ºòüñÿ îá áåðåã Òð³àñ³éñüêèõ äîëèí Øâèäêîïëèííîþ õâèëåþ; äî âåðøèí ïàãîðá³â Ç³éä³òü, ñèâèõ â³ä ðèôåéñüêèõ ñí³ã³â, À ³íø³ – òóäè, äå âèñîêî¿ â³ëüõè Âåðõ³âêè ñïëåëèñü, äå ïåñòèòü ëóêè Ðîñÿíèé Çåô³ð, éîãî ïîäèõ âåëèòü Âåñíÿí³é òðàâ³ ïðîðîñòàòè ç çåìë³, 13 Äå ëåäà÷èé ²ë³ñ ñåðåä óáîãèõ ïîë³â Ïëèíå íåêâàïíî ³ ñòðóìåíåì çëèì Ïðèòèñêàºòüñÿ òàì äî áåçïë³äíèõ ï³ñê³â. Âè – ë³âîðó÷, òóäè, äå äîðîãó â ë³ñè 17 Â³äêðèâ Ìàðàôîí, äå â³âö³ âåäóòü Îòàðè ÿãíÿò çà ñîáîþ äî Ïàñîâèù í³÷íèõ; âè – òóäè, äå Àâñòð 20 Ïîì’ÿêøóº õîëîä ñóâîðèõ Àõàðí Ïîäèõîì òåïëèì. Íåõàé îäèí ç âàñ – íà ñîëîäêèé Ã³ìåò, Äî Àô³äí ìàëîëþäíèõ ³íøèé ³äå, Äàâíî ìè òîãî íå òðèâîæèëè êðàþ, Äóãîþ äå âèãíóâñÿ áåðåã ìîðñüêèé, Ìèñ òàì Ñóí³éñüêèé. ² Ôë³¿ êëè÷óòü Óñ³õ, ë³ñîâî³ ñëàâè ÷èÿ äóøà ïðàãíå: Òàì âåïð æèâå – õë³áîðîá³â ãðîçà, Ùî áåçë³÷÷þ ðàí â³äîìèé äàâíî.

849

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì À âè ïîâ³äêè ìîâ÷àçíèõ ñîáàê 31 Â³äïóñò³òü â³ëüí³ø, àëå ìîëîñ³â íåõàé Øàëåíèõ òðèìàº ðåì³íü, õàé íàòÿãíóòü ñèëüí³ø Ñòåðòîþ øèºþ ïðèâ’ÿçü ïñè êðèòñüê³, Ãîòîâ³ äî áîþ. À ñïàðòàíñüêèì ïñàì (ð³ä íåïðèáîðêàíèé, Äî äè÷èíè îõî÷èé) âóçëîì ì³öíèì Çàâ’ÿæ³òü ïîâ³äêè. Êîëè ÷àñ ïðèéäå, Ì³æ ëóíêèõ ñêåëü ãàâê³ò ¿õ çâó÷èòü; Äî ò³º¿ æ ïîðè õàé ÷óòëèâèé ¿õ í³ñ Âëîâëþº âñ³ â³òåðö³ é, íèçüêî ñõèëÿþ÷èñü, Íîðè øóêàº, äîêè òüìÿíèé ùå ñâ³òàíîê ² ëàï óñ³õ â³äáèòêè ðîñÿíà Çáåð³ãàº çåìëÿ. Õàé îäèí íåñå âàíòàæ ð³äêèõ òåíåò Íà ïëå÷àõ, à ³íøèé – êðó÷åí³ ñ³ëüöÿ, 46 Õàé äîâãà íèòêà ïåðîì áàãðÿíèì Êêðóã ë³ñ³â ìàéîðèòü, çâ³ðàì ïåðåïèíèòü Íàìàðíèì ëÿêîì ïóòü. Òè ëåãêîãî äðîòèêà ç ðîçìàõîì êèäàé, Òè, òðèìàþ÷è ðóêàìè îáîìà âàæêå ðàòèùå, Ñïðÿìîâóé ç øèðîêèì â³ñòðÿì ñïèñà, Òè, ó çàñ³äö³ çàñ³âøè, êðèêîì ãîëîñíèì æåíè Ñïîëîõàíîãî çâ³ðà, à òîá³ – ï³ñëÿ ëîâó Çäîáè÷ êðèâèì íîæåì á³ëóâàòè. Î áîãèíå, òåáå, ä³âî-ëó÷íèöå, ÷åêàþ, Êîìó â³ääàíà âñÿ â çàïîâ³äíèõ êðàÿõ Íàä ïóñòåëÿìè âëàäà, òè âëó÷íîþ ñòð³ëîþ Óðàæàºø çâ³ð³â, ùî ñòóäåíèé ñòðóì³íü Àðàêñó ï’þòü ÷è áàâëÿòüñÿ âçèìêó Íà êðèç³ äóíàéñüê³é, ïåðåñë³äóºø òè ² íà Êðèò³ ëàíü, ³ â Ãåòóë³¿ ëåâà Äåñíèöåþ ñâîºþ ÷è, ëåãêó âçÿâøè Çáðîþ, âðàæàºø ñàðí ïðóäêîíîãèõ. Òèãð ñìóãàñòèé òîá³ ï³äñòàâëÿº ãðóäè, ² çàøèéîê ñâ³é – âîëîõàòèé çóáð, ² á³æèòü äî òåáå êðóòîðîãèé òóð, Óñ³ì çâ³ðàì, ùî æèâóòü ó ïóñòåëüíèõ êðàÿõ, Òàì, äå çðèòü ¿õ àðàá ì³æ áåçö³ííèõ äåðåâ, ×è â óáîãèõ ñâî¿õ ïîëÿõ – ãàðàìàíò, ×è â áåçëþäíèõ ñòåïàõ – êî÷îâèé ñàðìàò, ×è äèêèé õîâàº ¿õ Ï³ðåíåéñüêèé õðåáåò, ×è Ãèðêàíñüê³ ¿õ õîâàþòü õàù³. Ñòðàøíèé ëóê òóãèé, î Ä³àíî, òâ³é. Ç òèì, õòî òåáå øàíóº ïîäÿ÷íî,

850

Луцій Анней Сенека Ñèëà òâîÿ ïðåáóäå â ë³ñàõ, Íå ðîç³ðâå êàïêàíà ÷è ñ³ëåöü Ðîçñòàâëåíèõ çâ³ð; ³ âîçè çàñêðèïëÿòü Ï³ä âàãîþ òóø, ³ ñèòèì ñîáàêàì Êðîâ ÷åðâîíèì çàáàðâèòü íîñè, ² äî õàëóï ñâî¿õ, òð³óìôóþ÷è, ï³äå Þðáà ïîñåëÿí. Î, áîãèíå, òè òóò: ìåí³ çíàê ïîäàþòü Ãîëîñèñò³ ñîáàêè. Íåòð³ êëè÷óòü ìåíå. Ñþäè, ñþäè ìè ï³äåìî, äå ñòåæêà Íàì øëÿõ ñêîðîòèòü. Ìèñëèâö³ éäóòü. Ç ïàëàöó ç’ÿâëÿºòüñÿ Ôåäðà, çà íåþ – Ãîäóâàëüíèöÿ. Ôåäðà Êðèòå âåëèêèé, áåçêðàéí³õ âëàäàðþ ìîð³â, ×è¿ êîðàáë³ íåçë³÷åíí³ ïðè÷àëåí³ 88 Äî âñ³õ áåðåã³â ³ øëÿõàìè Íåðåÿ Áåçîäí³ áîðîçíÿòü àæ äî Àññèð³¿, Íàùî òè â íåíàâèñíèé ä³ì çàðó÷íèöåþ Ìåíå â³äïðàâèâ, çà æ³íêó äàâ âîðîãó, ùîá ÿ Ó ñëüîçàõ ³ á³äàõ ìàðí³ëà? Ìóæ äàëåêî ì³é: ßê óñ³ì ñâî¿ì ïîäðóãàì, â³ðíèé Òåçåé ³ ìåí³. Â ìîðîö³, çà îçåðîì íåçäîëàíèì, – 95 Òàì áëóêàº âî¿í íàðå÷åíîãî ïèõàòîãî, Âèêðàäà÷à âëàäàðêè öàðñòâà òåìíîãî, Ñëóãó÷è áåçóìñòâó äðóãà; í³ ñòðàõ. í³ ñîðîì Éîãî íå ñïèíÿòü: ëîæå ðîçïóñíå Çà Ñò³êñ çàìàíèòü áàòüêà ²ïïîë³òîâîãî. Òà á³ëü ïîíàä óñå ãí³òèòü òåïåð ïå÷àëüíó. Í³ ñîí ãëèáîêèé, í³ í³÷íèé ñïîê³é ìåíå Íå ðÿòóþòü â³ä êëîïîòó: íåäóãà çð³º, Ïå÷å çñåðåäèíè âîíà, íåìîâ ãàðÿ÷à ïàðà 104 Â ïå÷åðàõ Åòíè. Ðåìåñëî Ïàëàäè ÿ Ïîëèøèëà, ç ðóê ðîáîòà ïàäàº. Íå ëþáî í³ äàðàìè øàíóâàòü ñâÿòèëèùà, Í³ íåñòè ñåðåä äðóæèí àòò³÷íèõ Ñìîëîñêèïè – áåçñë³âíèõ ñâ³äê³â òà¿íñòâ, Í³ øàíóâàòü áëàãàííÿìè é îáðÿäàìè Çàñòóïíèöþ êðà¿íè, ñóäîì ¿é â³ääàó, – Õî÷ó çâ³ð³â ïåðåñë³äóâàòü íàïîëîõàíèõ, ² ì³öíîãî äðîòà ìåòàòè ðóêîþ çí³æåíîþ. Íàùî â ë³ñ òè ðâåøñÿ, äóøà áîæåâ³ëüíà? 114 Îñü âîíà, ìàòåðèíñüêà ôàòàëüíà íåäóãà! Ó ë³ñè êëè÷å âåñü ð³ä íàø ïðèñòðàñòü çëî÷èííà. Òåáå òåïåð æàë³þ, ìàìî: íåäóãîþ çëîþ Îõîïëåíà, ëþòîãî âîæàÿ ñòàä

851

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òè çóõâàëî ïîëþáèëà; ñïîêóñíèê òâ³é Áóâ äèêèé ³ íå òåðï³â ÿðìà, òà âñå æ Â³í çíàâ ëþáîâ. ßê³ áîãè ìåí³ òåïåð Ïîãàìóâàòè âîãîíü ïîìîæóòü ÷è ÿêèé Äåäàë? 122 Íåõàé â³í, ìîãóòí³é óì³ííÿìè Ìîïñîï³¿ ×óäîâèñüê çàòî÷èâ ó ä³ì áåç âèõîäó, Ïîâåðíåòüñÿ, ïîì³÷ îá³öÿþ÷è, – ùî ìåí³ ç òîãî? Âåíåðà ðîäó Ñîíöÿ íåíàâèñíîìó Äàâíî çà ïóòà ìñòèòü ñâî¿ òà Ìàðñîâ³, Íàùàäê³â Ôåáà íàä³ëÿþ÷è ìåðçåííèìè Ïîðîêàìè. Ç Ì³íî¿ä³â ùå æîäåí Êîõàííÿ ëåãêîãî íå çâ³äàâ: ãð³õ âàáèòü ¿õ óñ³õ. Ãîäóâàëüíèöÿ Î òè, Òåçåºâà äðóæèíî, êðîâ Þï³òåðà, Øâèäøå æåíè ïðèñòðàñòü ç ñåðöÿ ÷èñòîãî! Âãàìóé âîãîíü áåçóìíèé ³ íå ñëóõàéñÿ Íàä³¿ íèöî¿. Õòî îïèðàºòüñÿ ëþáîâ³ Â³ä ïî÷àòêó – òîé âèéäå ïåðåìîæöåì. À ñîëîäêó âèãîäóºø õâîð³ñòü ïîòóðàííÿìè, ßðìî òîä³ âæå çàï³çíî ñêèäàòè. ß çíàþ, íå çâèêëà ïèõà öàðñüêà äî ïðàâäè, Íà â³ðíó ïóòü ³ç âëàñíî¿ îõîòè íå çâåðíå âîíà. Òà âèõ³ä, ùî íàì âèïàäîê äàðóº, ÿ ïðèéìó: Ñâîáîäà áëèçüêî – òî é ñòàð³ õîðîáð³. Ç ïóòòÿ íå ç³éòè, ³ áàæàòè ëèø ÷åñíîãî – Îñü – ïåðøå; à äðóãå – ì³ðó çíàòè â ãð³õàõ. Êóäè òè? ×îãî çíîâ áåçñëàâíèé ð³ä ãàíüáèø? Ìàò³ð õî÷åø ïåðåâåðøèòè? ×óäîâèñüêà ãð³õ ã³ðøå: Òàì äîë³ ëèø âèíà, â ãð³õàõ – òâîÿ òî âäà÷à. Òè â³ðèø: ÿêùî ñâ³òëà äíÿ íå áà÷èòü ìóæ, Ïðîâèíà ñõîâàíà, áîÿòèñÿ íåìà ÷îãî? Îáëèø! Õàé ó Ëºòåéñüê³é áåçîäí³ çãèíóâ â³í ×è òå÷³ºþ Ñò³êñà â³÷íîþ â³äíåñåíèé, – Õ³áà æ òîé, õòî íàä ìîðÿìè âëàäàðþº, Îòåöü, ùî ÷èíèòü ñóä íàä ñîòíÿìè íàðîä³â, Ïîòåðïèòü, ùîáè çëî çîñòàëîñü òàºìíèöåþ? Áàòüêè-áî ïèëüí³! Õàé ïîâ³ðèìî, ùî Âêðèºìî ìåðçåííèé ãð³õ ëóêàâñòâîì é õèòð³ñòþ, – À ìàòåð³ îòåöü, ùî îñÿâàº Âñå íà çåìë³? À òîé, õòî ïîòðÿñàº ñâ³ò, ×è¿ äîëîí³ ñèïëþòü áëèñêàâêó åòí³éñüêó, Áàòüêî áîã³â? ×è, ìîæå, òè ãàäàºø, Ùî â³ä ä³ä³â ñõîâàëàñü âñåâèäþ÷èõ? Òà õàé íå áà÷àòü áîãè ïîáëàæëèâ³ Îá³éì³â ãð³øíèõ, áëóä õàé ìàº

852

Луцій Анней Сенека Ñïîê³é, ÿêîãî çë³ ä³ëà íå â³äàþòü, – À ñòðàõ äóø³, ùî çíà âèíó ñâîþ ² ñàì ñåáå áî¿òüñÿ, – ÷è öå íå êàðà? Íå áóäå áåçïå÷íîþ áåçêàðí³ñòü! Ëþáîâ³ çëî÷èííî¿ âîãîíü çãàñè, áëàãàþ, Çàáóäü ñâ³é ãð³õ, ÿêîãî é âàðâàðè Íå çíàëè í³ íà Òàâð³ íåïðèâ³òíîìó, Í³ ñåðåä ñê³ô³â, ïî ñòåïó ðîçâ³ÿíèõ. Î÷èñòè äóõ ñâ³é â³ä çëî÷èííèõ çàäóì³â ², çãàäàâøè ìàò³ð, ñòðàøèñÿ ïåðåëþáó! Ä³ëèòè ç áàòüêîì é ñèíîì ëîæå õî÷åø òè, Ïðèéíÿòè ¿õíº ñ³ì’ÿ â ëîíî íå÷åñòèâå? Ùî æ, í³âå÷è ïðèðîäó ïðèñòðàñòþ ìåðçîòíîþ! ßê ñèðîò³òè áåç ÷óäîâèñüê äîìó áðàòîâîìó? ×è çàâæäè ñâ³ò ÷óòèìå ïðî íå÷óâàíå, ×è çàâæäè ºñòâî çàêîí çàáóäå ñâ³é, Êîëè êðèòÿíêà ëþáèòü? Ôåäðà Ãîäóâàëüíèöå, Âñå ïðàâäà, çíàþ. Òà áåçóìñòâî äî ã³ðøîãî Øòîâõàº, äî áåçîäí³ äóõ æåíå âñå çíàþ÷è, Äàðåìíî âîëàþ÷è äî ïîìèñë³â ðÿò³âíèõ. Òàê, ÿê ñóïðîòè õâèëü ÷îâíà âàæêîãî Ñïðÿìóâàâ âåñëÿð, äàðåìíèé ïðîïàäàº òðóä: Âàëè â³äíîñÿòü ñóäíî ïåðåìîæåíå. Ùî ìîæå ðîçóì? Öàðþº, ïåðåìîæíà ïðèñòðàñòü, ² âñÿ äóøà ó âëàä³ áîãà ñèëüíîãî. Êðèëàòèé, óñ³ºþ çåìëåþ ïðàâèòü â³í, Øàëåíèì ñïàëþº âîãíåì Þï³òåðà, Çâ³äàâ æàð éîãî Ãðàäèâ âîéîâíè÷èé, Çâ³äàâ ³ êîâàëü òðèçóáî¿ áëèñêàâèö³: Â³í, õòî ï³ä Åòíîþ â ãîðíèëàõ â³÷íî ïàëàþ÷èõ Çäèìàº ïîëóì’ÿ, ìàëèì îáïàëåíèé âîãíåì. ² íàâ³òü Ôåáà, ñòð³ëàìè ðàçþ÷îãî, Ïðîéíÿâ õëîï÷èê ñòð³ëîþ, âëó÷íî ïóùåíîþ. ² íåáó ³ çåìë³ ïîë³ò éîãî – òÿãàð. Ãîäóâàëüíèöÿ Òàê, ùîá âèâ³ëüíèòü ïîðîê ãèäêèé, Ëþáîâ íàçâàëà áîãîì ñëàñòîëþáñòâî, Äîäàâøè áåçóìñòâó ãàäàíó áîæåñòâåíí³ñòü. Òîæ, âèõîäèòü, ñèíà ïî çåìë³ áëóêàòè 200 Øëå Åð³öèíà, ùîáè ç ï³äíåáåññÿ â³í Ðóêîþ í³æíîþ ñèïàâ ñòð³ëè çóõâàë³, ² íàéìåíøèé ñåðåä áîã³â – íàéñèëüí³øèé áîã! Âñ³, âñ³ áåçóìíèõ äóø íàìàðí³ ïîìèñëè:

853

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ëóê ñèí³â, ì³öü ìàòåð³ áîæåñòâåííà. Õòî, â ðîçêîøàõ êóïàþ÷èñü, âò³øàºòüñÿ Íàäì³ðíèì ùàñòÿì, õî÷å íåçâè÷àéíîãî, ² òóò, ôîðòóíè ñóïóòíèöÿ ïðîêëÿòà, Ïðèõîäèòü õòèâ³ñòü, ³ òîä³ íå â ðàä³ñòü Í³ ïðîñòèé äàõ, í³ ¿æà ïîâñÿêäåííà. Òî ùî, òóäè, äå á³äíèé Ëàð, òà çãóáà Çàõîäèòü ð³äøå, í³æ äî ïîêî¿â ïèøíî âáðàíèõ? À ÷è ñâÿòà Âåíåðà â á³äíèõ õàòàõ º ñâÿòîþ, Ïðîñòèé íàðîä ïëåêàº ïî÷óòòÿ çäîðîâ³ ² çíàº ì³ðó? Âëàäí³ ³ áàãàò³ Ì³æ òèì áàæàþòü á³ëüøå, í³æ äîçâîëåíî Ìîãòè âñå ïðàãíå òîé, õòî ³ áàãàòî ìîæå. ßê æèòü öàðèö³ ëè÷èòü, çíàºø òè. Ñòðàøèñÿ æ: áî âåðíåòüñÿ ÷îëîâ³ê òâ³é öàðñòâåíèé. Ôåäðà Í³, íàä³ ìíîþ êîõàííÿ ëèø îäíå ïàíóº! Éîãî âåðòàííÿ íå ñòðàøèòü ìåíå: ï³ä ñâ³òëå íåáî Í³õòî íàçàä íå âèéøîâ ç òèõ, õòî ñõîäèâ Â îáèòåëü â³÷íó íî÷³ ³ ìîâ÷àííÿ. Ãîäóâàëüíèöÿ Íå â³ð Ïëóòîíó. Öàðñòâî õàé çàìêíå ñâîº, 224 Äî âîð³ò ïðèñòàâèòü ñòðàæåì ïñà ñòèã³éñüêîãî, – Îäèí Òåçåé â³äíàéäå çàïîâ³äíèé øëÿõ. Ôåäðà Òîä³ ïðîñòèòü, ìàáóòü, â³í ³ ëþáîâ ìîþ. Ãîäóâàëüíèöÿ Äî â³ðíî¿ äðóæèíè áóâ áåçæàë³ñíèé: Ñï³çíàëà Àíò³îïà ðóêó ãí³âíó. Õàé íàâ³òü ìóæà ëþòîãî ðîç÷óëèø òè, – Éîìó ðîç÷óëèòè ÿê äóøó íåïîõèòíóþ? Â³í íàâ³òü ñëîâîì “æ³íêà” ãðåáóº, Â öíîò³ ñóâîð³é þí³ñòü ïðîâîäÿ÷è, Óíèêà îá³éì³â: âèäíî àìàçîíêè âäà÷ó. Ôåäðà Äî íüîãî, òóäè, íà ò³ âåðøèíè ñí³ãîâ³, ×åðåç ë³ñè ³ ãîðè ñë³äîì çà íèì ëåò³òè, Ùî õîäîþ ëåãêîþ øëÿõ êðåìåíèñòèé ïðîêëàäàº! Ãîäóâàëüíèöÿ ² â³í çóïèíèòüñÿ ³ äàñòü ñõèëèòü ñåáå, Â³í äëÿ ëþáîâ³ íå÷èñòî¿ ÷èñòó äóøó çðàäèòü? Äî òåáå çàáóäå íåíàâèñòü, ùî äèêîãî Çíåíàâèä³òè âñ³õ æ³íîê ïðèìóñèëà? Ôåäðà Óì³ºìî äèêèõ ëþáîâ’þ ïðèáîðêóâàòü ìè.

854

Луцій Анней Сенека Ãîäóâàëüíèöÿ Â³í óòå÷å. Ôåäðà ² â ìîðå ïîá³æó çà íèì. Ãîäóâàëüíèöÿ Áàòüêà ïðèãàäàé! Ôåäðà Ïàì’ÿòàþ é ïðî ìàò³ð. Ãîäóâàëüíèöÿ Ò³êàº â³ä æ³íîê â³í. Ôåäðà Ñóïåðíèöü íå ñòðàøóñü. Ãîäóâàëüíèöÿ Òâ³é ìóæ ïîâåðíåòüñÿ. Ôåäðà Ïèð³ôîþ ñëóæà÷è? Ãîäóâàëüíèöÿ Áàòüêî... Ôåäðà Áàòüêî áóâ ëàã³äíèé äî Àð³àäíè. Ãîäóâàëüíèöÿ Ìîºþ êîñîþ, ïîñð³áëåíîþ ñòàð³ñòþ, Ãðóääþ, ùî òåáå âèãîäóâàëà, ñåðöåì çàæóðåíèì ß çàêëèíàþ: äîïîìîæè ñàìà ñîá³! Áàæàííÿ çö³ëèòèñü – äî çö³ëåííÿ êðîê. Ôåäðà Ñîðîì íå çàëèøèâ äóøó øëÿõåòíó. ß êîðþñÿ. Íàïðàâëÿòè ëþáîâ íå ìîæíà. Àëå ìîæíà ïåðåìîãòè. Íå çàïëÿìóþ ÿ Òåáå, î ñëàâî. Âèõ³ä º ç íåùàñòü: ï³äó Çà ÷îëîâ³êîì. Ñìåðòü ïîðÿòóº â³ä áåç÷åñòÿ. Ãîäóâàëüíèöÿ Âãàìóé äóø³ ïîðèâè çøàëåí³ë³, Âïîêîðü ñåáå. Äîñòîéíà òè æèòòÿ õî÷ ÷åðåç òå, Ùî ñòðàòè âèçíàºø ñåáå äîñòîéíîþ. Ôåäðà Ñìåðòü – îñü âèõ³ä. Ëèø ñïîñ³á ñìåðò³ ÿ ùå íå îáðàëà: Çàê³í÷èòè â ïåòë³ æèòòÿ? ×è íà ìå÷à óïàñòè? 265 ×è ç êðó÷ òâåðäèí³ êèíóòèñü Ïàëàäèíî¿? Ðóêà îçáðîºíà âðÿòóº ÷èñòîòó ìîþ. Ãîäóâàëüíèöÿ Òà ÷è æ ìîÿ äîïóñòèòü ñòàð³ñòü, ùîá òè çàãèíóëà Äî ÷àñó? Âãàìóé çàïàë áåçóìíèé! Òîãî, õòî âìåð, â æèòòÿ íåëåãêî ïîâåðíóòè. Ôåäðà Í³ùî íå ïåðåøêîäèòü òîìó âìåðòè,

855

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ñìåðòü ÷èÿ – îáîâ’ÿçîê ³ ð³øåííÿ òâåðäå. Ãîäóâàëüíèöÿ Î âîëîäàðêî, ìîº¿ ñòàðîñò³ ðîçðàäî, Êîëè âæå äóõ çíåì³ã â³ä áåçóìó íåùàäíîãî, Çíåõòóé ïîãîëîñîì! Éîìó íåìàº ä³ëà äî ³ñòèíè, Âèäàþòüñÿ çà êðàùèõ ã³ðø³, à êðàù³ – Çà ã³ðøèõ. Äóøó âèïðîáóºìî ñïîõìóðí³ëó Ìèñëèâöÿ â³äëþäêóâàòîãî ³ äèêîãî: Ì³é öå êëîï³ò – ñåðöå ïðèáîðêàòè éîãî. ²äå ñë³äîì çà Ôåäðîþ. Õîð 280 Î áîãèíå, ïë³ä õâèëü áóðõëèâèõ, Äâî¿ñòèé òîáîþ Êóï³äîí íàðîäæåíèé, Âîãíåì ñìîëîñêèïà ³ ñòð³ëàìè ãð³çíèé, Ó ñÿºâ³ êðàñè ïóñòîòëèâèé õëîï÷èê, Î, ÿê âëó÷íî â³í íàïðàâëÿº ñòð³ëè! Äî ìîçêó ê³ñòîê ïðîêðàäåòüñÿ ïàëêèé Ïîòàºìíèé âîãîíü, âèñóøóþ÷è æèëè. Õî÷ óðàæàº ñòð³ëà íåøèðîêîþ ðàíîþ, Äî îñòàíí³õ æèë ò³ëî á³ëü ïðîéìàº. Õëîï÷èê ñïîêîþ íå çíàº: ñâ³òîì Â³í âèõîðîì ì÷èòü, ðîçñèïàþ÷è ñòð³ëè; ×è ó òèõ êðà¿íàõ, ùî áà÷àòü íàðîäæåííÿ ñîíöÿ, 292 ×è ó òèõ, ùî ïîáëèçó Ãåñïåð³éñüêî¿ ì³òêè, ×è òàì, äå Ðàê ïåêó÷èé âèñóøóº çåìëþ, ×è ó òèõ, äå íà í³ìôè ïàððàñ³éñüêî¿ ñÿéâî Ç³ ñòåï³â ëüîäîâèòèõ êî÷³âíèê çàäèâëÿºòüñÿ, Çíàþòü öåé æàð: â³í ëèõèì îá³éìàº Âîãíåì þíàê³â ³ âòîìëåíèì ñòàðöÿì Ïîâåðòàº çàïàëüí³ñòü, âæå çãàñëó äàâíî, Ä³âàì ó äóøó ëëº ïëîì³íü íåâ³äîìèé ² âåëèòü áîãàì, çàëèøèâøè íåáî, Ó çì³íåíèõ æèòè íà çåìë³ ïîäîáàõ. 302 Ôåá ãàíÿâ êîð³â ó Ôåññàë³éñüêèõ äîëèíàõ, Ð³çíîì³ðíîþ ¿õ ñêëèêàâ ñîï³ëêîþ, Â³äêëàâøè ñâîãî ïëåêòðà çàðàäè ñòàä ðîãàòèõ. Ñàì ãîíèòåëü õìàð ³ íåáåñ òâîðåöü ×àñòî ïðèáèðàâ âèãëÿä ìàëî¿ òâàð³: Êðèëàìè ïëåñêîòàâ, ùî á³ë³ø³ â³ä ñí³ãó, Ñîëîäøå ñï³âàâ çà ëåáåäÿ ïåðåä ñìåðòþ, ×è, îáåðíóâøèñü íà áèêà êðóòîðîãîãî, æâàâîãî, Ä³â³ ãðàéëèâî õðåáåò ñâ³é ï³äñòàâèâ, Ç íåþ âòîðãñÿ ðàïòîâî ó áðàòîâ³ âîëîä³ííÿ ² êîïèòîì ãð³á, ìîâ âåñëîì ïðóæíèì, Âïîêîðåíèé Ïîíò ðîçòèíàþ÷è ãðóäüìè,

856

Луцій Анней Сенека Äóøåþ âáîë³âàþ÷è çà ñâîþ çäîáè÷. 315 Òà, ùî òåìíèé ñâ³ò îñÿâàº ñâ³òëîì, Çíàëà çëó ïðèñòðàñòü: ïðî íî÷³ çàáóëà, Â³ääàëà ñâîþ êîë³ñíèöþ áðàòó. Íàâ÷èâñÿ â³í óïðàâëÿòè çàïðÿæêîþ Òåìíîþ ³ øëÿõ âèáèðàòè êîðîòøèé. Ïî÷àëè íî÷³ ñòðîê ïîðóøóâàòè çâè÷íèé, Ï³çíî ñòàâ ñõîäèòè äåíü, êîëè ï³ä òÿæêîþ Êîë³ñíèöåþ ò³ºþ çäðèãàëîñÿ íåáî. ² Àëêìåíè ñèí â³äêëàâ ñàãàéäàê ñâ³é, Ç ãð³çíîþ øê³ðîþ ëåâà Ãåðêóëåñ ðîçñòàâñÿ, Äàâ ñîá³ íàäÿãòè ç³ ñìàðàãäîì ïåðñí³, Âîëîññÿ ï³äêîðèâ â³í çàêîíó ãðåáåíÿ, Çîëîòèì ðåìåíåì îáâ’ÿçàâøè ãîì³ëêó, Íà íîãó íàäÿã ÷åðåâè÷îê øàôðàííèé, Óçÿâ âåðåòåíî, ïðÿâ ðóêîþ, ùî çâèêëà Ïàëèöþ òðèìàòè ³ âðàæàòè ÷óäîâèñüê. Ë³ä³ÿ, êðàé íàéáàãàòøèõ öàð³â, ² Ïåðñèäà áà÷àòü: ëþòîãî ëåâà Øê³ðà ñêèíóòà ç ïëå÷åé, Ùî âèñîêèõ íåáåñ òðèìàëè ñêëåï³ííÿ, ² íàéòîíøå âáðàííÿ ç ò³ð³éñüêèõ êðîñåí Âêðèâàº ¿õ. Âîãîíü öåé ñâÿòèé, ïðàâäó ò³ êàæóòü, Õòî çíàâ éîãî ì³öü. Äå íàâêðóã âñ³õ êðà¿í Á³æèòü Îêåàí, äå åô³ðíèì øëÿõîì Ñâ³òèëà ëåòÿòü, á³ëèì æàðîì ïëîìåí³þ÷è, Òàì ïðîñòÿãëàñÿ âëàäà ñòð³ëüöÿ íåùàäíîãî. ×è¿õ ñòð³ë ãîñòðîòó ï³ä ãëèáîêîþ õâèëåþ 343 Áëàêèòíèõ ñîíì â³ä÷óâàâ Íåðå¿ä, ² âñ³ âîäè ìîð³â íå çàëèëè âîãíþ. Öåé æàð â³ä÷óâ ³ ïåðíàòèõ ð³ä, ², Âåíåðîþ âðàæåíèé, áèê ìîëîäèé Áèòèñÿ ãîòîâèé, – ùîá ÷åðåäîþ âîëîä³òè, ² áîÿçêèé îëåíü, êîëè éîãî ëþáîâ³ Ñóïåðíèê çàãðîæóº, – ðîãàìè âðàæàº. Ãó÷íèì ðåâ³ííÿì ïðèñòðàñòü, â äóø³ çàðîäæóþ÷èñü, Çíàòè äàº ïðî ñåáå. Çàñìàãëèì òîä³ ²íä³éöÿì ñòðàøí³øèé ñìóãàñòèé òèãð, ² òî÷èòü ãîñòð³ø ñìåðòîíîñíå ñâîº ³êëî Êàáàí, ³ ïàùà éîãî âêðèòà ï³íîþ âñÿ. Ïèøíîþ ãðèâîþ òðóñÿòü ïóí³éñüê³ ëåâè, Êîëè ä³º Ëþáîâ. Ëþòå ðèêàííÿ íàïîâíþº âåñü ë³ñ, Ëþáèòü ó áóéíèõ õâèëÿõ çâ³ð äèâîâèæíèé

857

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 359

² ëóêàíñüêèé áèê: óñþ ïðèðîäó ñîá³ Ñêîðÿº Ëþáîâ; íåï³äâëàäíèõ íåìàº ¿é. Çà íàêàçîì ¿¿ âîðîæíå÷à âùóõàº, Ïåðåä ¿¿ âîãíåì â³äñòóïàº ãí³â, – ×è º á³ëüøèé ïðèêëàä? Íàâ³òü ìà÷óõ çë³ñòü Äîëàº âîíà. Âõîäèòü Ãîäóâàëüíèöÿ. Ç ÷èì òè ïðèéøëà, ãîäóâàëüíèöå? ² äå òåïåð Öàðèöÿ? ×è º ìåæà ïðèñòðàñò³ ïîëóì’ÿí³é? Ãîäóâàëüíèöÿ Íàä³¿ íåìàº çìåíøèòè çëó íåäóãó ¿¿, Ê³íöÿ íå áóäå ïîëóì’þ áîæåâ³ëüíîìó; ¯¿ ç’¿äàº òàºìíèé ïëîì³íü, ÿêèé ïðèõîâàòè Ìàðíî: çðàäæóº îáëè÷÷ÿ ñóì’ÿòòÿ, Â î÷àõ âîãîíü, íà ñâ³ò ç³íèö³ âòîìëåí³ Íå äèâëÿòüñÿ. Ùîìèò³ – áàæàííÿ íîâå, Òî âñòàòè, òî ëÿãòè âåëèòü ¿é á³ëü íåÿñíèé. Éäå – â íå¿ êîë³íà ï³äãèíàþòüñÿ ² ãîëîâà, íåíà÷å ïåðåä ñìåðòþ, õèëèòüñÿ, À ëÿæå ñïî÷èâàòè – ï³âíî÷³ â ñêàðãàõ, Çàáóâøè ñîí, ïðîâîäèòü. Òî ï³äíÿòè ñåáå, Òî óêëàñòè íàêàæå, òî çà÷åñàòè, Òî ðîçïóñòèòè ¿é êó÷åð³. Ñòàëà ÿðìîì, á³äíà, Ñàìà ñîá³, â³ä öüîãî ³ êèäàºòüñÿ. Ïðî ¿æó, ïðî çäîðîâ’ÿ ³ íå äóìàº, Õèòàþ÷èñü, áëóêàº. Äå ñèëà êîëèøíÿ, ² ïóðïóð, ùî ¿é ëèöå ðóì’ÿíöåì ïðèêðàøàâ. Òóãà ãðèçå ¿é ê³ñòêè. Íîãè ñëàáê³ Íå äåðæàòü, êðàñà çíèêëà í³æíà, Ñÿéâî â î÷àõ – îçíàêà ðîäó Ôåáîâîãî – Âæå íå âèñâ³÷óº: áëèñê çãàñ ðîäîâèé. Ç î÷åé âñå ëëþòüñÿ ñëüîçè áåçóïèíí³ ² ùîêè çðîøóþòü: òàê íà Òàâð³ ñí³ã Ï³ä ñòðóìåíåì òåïëîãî äîùó ñòàº âîëîãèì. Òà îñü ïàëàöó âîðîòà â³ä÷èíÿþòüñÿ. Â³äêèíóâøèñü íà ëîæ³ çîëî÷åíîìó, Ïîêðîâ áàæàº ñêèíóòè ñâ³é ó áåçïàì’ÿòñòâ³. Ôåäðà (íà ëîæ³ â ãëèáèí³ ñöåíè) Çí³ì³òü ïëàòòÿ, çàòêàíå çîëîòîì, Ç ìåíå, ñëóæíèö³! Ãåòü ñ³ê ç òèðñüêî¿ ìóøë³ ² íèòêè, ùî ç ã³ëîê ñåð³éöåì ç³áðàí³. Íåõàé ïåðåâ’ÿçü ñòèñíå ìåí³ ãðóäè â³äêðèò³. Â³çüì³òü íàìèñòî! Êàì³íü òüìÿíèé Ç âóõ çí³ìàéòå – ìîðÿ äàðóíîê ²íä³éñüêîãî.

858

Луцій Анней Сенека Íå ïîòð³áí³ àðîìàòè àññ³ð³éñüê³: Õàé â³ëüíî íàâêîëî øè¿ âîëîññÿ âïàäå Äî ñàìèõ ïëå÷åé, ùîá â³ä á³ãó øâèäêîãî Âèëèñÿ ïàñìà ï³ä â³òðîì. Ë³âîþ òóë ðóêîþ Â³çüìó, à ïðàâîþ – äðîòèê ëåãêèé ôåññàë³éñüêèé. Áóëà òàêîþ òà, ùî ïàñåðáà ðîäèëà, Êîëè â³ä Ïîíòà çåìëåþ Àòò³÷íîþ Âåëà âîíà çàãîíè ìåîò³éñüê³ ×è òàíà¿ñüê³, ³ ó âóçîë âîëîññÿ 409 Çáèðàëà, ïðèêðèâàþ÷è á³ê ùèòîì êðèâèì, ßê ì³ñÿöü; òàêîþ ïîëå÷ó ³ ÿ â ë³ñè. Õîð Íå ðåìñòâóé: ñêîðáîòà â íåùàñò³ íå ïîì³÷. Áîãèíþ-ä³âó òè áëàãàé ïðî ìèë³ñòü. Ãîäóâàëüíèöÿ (ìîëèòüñÿ á³ëÿ â³âòàðÿ Ä³àíè) Öàðèöå ãàþ, âèñîêèõ ã³ð ïóñòåëüíèöå, Ó âåðõ³â’ÿõ ã³ð áåçëþäíèõ îäíà ëèøåíü øàíîâàíà, Ïðèêìåòè â³äâåðíè â³ä íàñ çàãðîçëèâ³! Áîãèíå, ó ë³ñîâèõ óðî÷èùàõ âëàäíà, Í³÷íèõ íåáåñ êðàñî, ñâ³òèëî ñëàâíå, ×è¿ìè çì³íàìè îñÿÿíèé âåñü ñâ³ò, Òðèëèêà Ãåêàòî, çãëÿíüñÿ íà áëàãàííÿ. ²ïïîë³òà çàâçÿòîãî é ïîõìóðîãî âëàñêàâ äóõ, – Õàé âèñëóõàº íàñ, õàé ñàì íàâ÷èòüñÿ Ëþáèòè, õàé çàéìåòüñÿ ñåðöå äèêå. Îáñíóé éîãî: õàé ïîõìóðèé, ëþòèé Âèçíàº âëàäó Âåíåðè. Çàðàäè öüîãî Óñ³õ çóñèëü äîêëàäè – ³ õàé çàñâ³òèòüñÿ Òâ³é ÿñêðàâ³øå ëèê, õàé õìàðó ðîç³òíóòü ðîãè, ² õàé êîíåé òâî¿õ ç³ øëÿõó åô³ðíîãî 428 Íå ç³á’þòü çàêëÿòòÿ ôåññàë³éñüê³; Õàé æîäåí ïàñòóõ íå ïîõâàëÿºòüñÿ Òâîºþ ëþáîâ’þ. Ïî÷óé, äî áëàãàíü áóäü ïîáëàæëèâà! Ç’ÿâëÿºòüñÿ ²ïïîë³ò. Îñü â³í ïðèéøîâ óøàíóâàòè â³âòàð îáðÿäàìè ² ïîðó÷ í³êîãî. ×îãî æ âàãàòèñÿ? Âñå äàâ ìåí³ âèïàäîê – äî õèòðîñò³ ëèø âäàéñÿ. Òðåìòèø? Çëå äîðó÷åííÿ âèêîíàòè Íåïðîñòî, àëå êîëè íàêàçó öàðñüêîãî Âî³ñòèíó áî¿øñÿ – ÷åñòü ³ç ñåðöÿ ãåòü: Âåë³íü öàðñüêèõ íàéã³ðøèé âèêîíàâåöü – ñîðîì. ²ïïîë³ò Íàâ³ùî ñþäè õîäîþ âòîìëåíîþ, ñòàðå÷îþ Ïðèéøëà òè? ×îãî ÷îëî íàñóïëåíå,

859

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ïîãëÿä ñóìíèé? Áàòüêî çäîðîâèé ì³é, â³ðþ ÿ; ×è çäîðîâà Ôåäðà ³ ñèíè ¿¿? Ãîäóâàëüíèöÿ Íå á³éñÿ: öàðñòâî íàøå áëàãîäåíñòâóº ² ä³ì öâ³òå, äîëåþ ùàñëèâî îáäàðîâàíèé. Ëàã³äí³øèì áóäü, ðîçä³ëè áëàæåíñòâî ñï³ëüíå! Ëèøå çà òåáå òóðáóþñÿ ³ òðèâîæóñÿ: Íàâ³ùî ñåáå óïîêîðþºø ìóêîþ òÿæêîþ? Êîëè òî äîë³ ñèëà, íåùàñëèâèì áóòè íå ãð³õ. À õòî ç âëàñíî¿ âîë³ ñòðàæäàº, Çàñëóãîâóº áëàãà âòðàòèòè, ÿêèìè 450 Íå êîðèñòóºòüñÿ. Çãàäàé, ñê³ëüêè ðîê³â òîá³, Äàé âîëþ ñåðöþ! Ñìîëîñêèïà í³÷÷þ ñâÿòêîâîþ Â³çüìè: Âàêõ çö³ëèòü òóðáîòè òÿæê³. Äí³ øâèäêîïëèíí³: íàñîëîäæóéñÿ þí³ñòþ. Òåïåð ëåãêî íà ñåðö³, ëèø òåïåð ìèëà Âåíåðà. ×îãî æ â ñàìîòèí³ íà ëîæ³ òè? Êîõàííþ âîëþ äàé, æåíè ñóìîâèòó þí³ñòü, Ïîïóñòè â³æêè, æèòòÿ äí³â íàéêðàùèõ Íå ìàðíóé. Ñâîº êîæí³é ïîð³ Âèçíà÷èâ áîã, íàø â³ê âåäó÷è ñõîäèíàìè: Âåñåëîù³ – þíèì, ïîãëÿä ñóâîðèé – ñòàðèì. Íàâ³ùî ñèëîþ ºñòâî ñâîº ïðèáîðêóâàòè? Òà íèâà á³ëüøå îðà÷åâ³ äàñòü ïðèáóòêó, Äå áóéíî çåëåí³ëè ñõîäè ïèøí³; Òå äåðåâî íàéâèùå â ãàþ âèðîñòå, Ùî íå ï³äòÿòå ðóêîþ çëîñòèâîþ. Ï³äíåñåíèé äóõîì áëèæ÷å äî ñëàâíèõ ïîäâèã³â, Êîëè ñâîáîäîþ æèâîþ éîãî âäà÷à íàðîäæåíà. Íåäîñâ³ä÷åíèé ó æèòò³, äèêèé, ïîõìóðèé, Âåíåð³ ÷óæèé òè ìàðíóºø ìîëîä³ñòü. Òè ãàäàºø, ÷îëîâ³êàì ëèøåíü òðóäíîù³ Âèçíà÷åí³ äîëåþ: íåïîê³ðëèâèõ îá’¿æäæàòè êîíåé, Áîðîòèñÿ â áèòâàõ Ìàðñà êðîâîæåðíîãî? Ëåäü óçð³âøè ðóêè Äîë³ õèæ³, Áàòüêî âñåñâ³òó îäðàçó ï³êëóâàòèñü ñòàâ, Ùîá ïîïîâíþâàëèñü âòðàòè íîâîíàðîäæåíèìè. Ùîéíî ð³ä ëþäñüêèé ðîçëó÷èòüñÿ ç Âåíåðîþ, Ùî éîãî â³ä çãàñàííÿ ðÿòóº, – Ñâ³ò ñòàíå ïóñòåëåþ âáîãîþ: Âñå ìîðå ñïóñò³º, ðèá ïîçáàâëåíå, 480 Çâ³ð³â ó ë³ñ³ íå áóäå, ó ï³äíåáåññ³ – ïòàõ³â. Ñàìèõ â³òð³â ïðîëÿæå øëÿõ ïîâ³òðÿì. Ñìåðòíîìó ëþäó áàãàòî º âèä³â ïîãèáåë³: Íàñ ãóáëÿòü ìîðå, ï³äñòóïí³ñòü ³ çáðîÿ.

860

Луцій Анней Сенека Òà ÿê ¿õ íå áóäå – äî Ñò³êñó ïîõìóðîãî Ïîñï³øàºìî ìè ñàì³. ßêùî æèòòÿ áåçøëþáíå Ñõâàëèòü þí³ñòü – â³êîì ëþäñüêèì Îäì³ðèâøè æèòòÿ, âè÷åðïàºòüñÿ ð³ä ëþäñüêèé. Æèâè ³ òè, ïðèðîäó âçÿâøè çà íàñòàâíèêà: Áóâàé ÷àñò³øå ñåðåä ãðîìàäÿí ó ì³ñò³. ²ïïîë³ò Òà æ ò³ æèâóòü â³ëüí³øå é áåçïîðî÷í³øå ² êðàùå øàíóþòü îáðÿäè ñòàðîäàâí³, Õòî ïîëþáèâ ë³ñè, óò³ê ³ç ì³ñòà. Òîé æàä³áíèì íå çàãîðèòüñÿ áîæåâ³ëëÿì, Õòî â³ääàíèé ãîðàì äóøåþ ÷èñòîþ, Í³ ïîì³æ ÷åðí³, äî êðàùèõ ï³äîçð³ëî¿, Íå øóêàº ñëàâè, í³ öàðÿì íå ñëóæèòü â³í. Íå æàäàº öàðñòâà, ³ áàãàòñòâ, ³ ïî÷åñòåé, Ïîçáàâëåíèé íàä³¿ é ñòðàõó, íå áî¿òüñÿ â³í Äîøêóëüíîãî óêóñó ÷îðíî¿ çàçäðîñò³, Ëèõîä³éñòâ, ùî çðîñëè â âåëåëþäíèõ ì³ñòàõ, Íå çíàº ³, âèííèé, íå ëÿêàºòüñÿ Ïåðøîãî æ ãàëàñó: áðåõëèâèõ íå âåäå ðîçìîâ, Éîìó íå áàéäóæ³ òèñÿ÷îêîëîíí³ Ïàëàöè, áàëêè ïèøíî çîëî÷åí³, Â³âòàð â³í êðîâ’þ íå êðîïèòü ðÿñíîþ, 506 Îáñèïàâøè ñòî áèê³â áîðîøíîì ñâÿùåííèì. Æèâå áåçãð³øíî ïðîñòî íåáà â³í, Ëèø ïóñòèùàì õàçÿ¿í; ïàñòêè õèòð³ Çâ³ðàì ëèøå ëàøòóº; â³ä ïðàö³ âòîìëåíå Â ²ë³ññ³ í³æèòü ò³ëî, ó êðèæàíîìó ñòðóìåí³. Òî áåðåãîì ³äå Àëôåÿ øâèäêîãî. Òî êð³çü ë³ñîâó õàùó ïðîáèâàºòüñÿ, Äå ïðîçîðèé ñòðóì³íü õîëîäîê Ëåðíà ëëº. Êî÷óº òàì, äå ïòàõ³â ÷óºòüñÿ ñòîã³í, Äå âåðáè ï³ä â³òðàìè õèëèòàþòüñÿ, Äå áóêè ñòàð³. Á³ëÿ ð³÷êè-ìàíäð³âíèö³ Íà ãîëîìó äåðí³ ñîëîäêà äð³ìîòà ëåãêà, ×è òàì, äå ç äæåðåëà øâèäê³ Á³æàòü ïîòîêè, ÷è òàì, äå, ñåðåä êâ³ò³â Âåñíÿíèõ çâèâàþ÷èñü, âîäè ñòðóìêà äçþð÷àòü. Ïëîäè ë³ñîâ³, ùîéíî ç ã³ëêè ç³ðâàí³, ² ñóíèöÿ â òðàâ’ÿíèñòèõ çàðîñòÿõ Ëåãêî âãàìóþòü ãîëîä. Öàðñüêèõ ðîçêîø³â Óíèêàº â³í; õàé ³ç çîëîòà òðèâîæíîãî Ãîðäîâèòèé ï’º, à âîäó äæåðåëüíó Âò³øíî íàáèðàòè ïðèãîðùåþ; òîé ì³öí³øå âèñïèòüñÿ, Õòî ñïèòü íà òâåðäîìó, àëå ó áåçïåö³.

861

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Éîìó äëÿ ñïðàâ áåç÷åñíèõ ëîæå òàºìíå Ê êóòêó íå ïîòð³áíî â³ääàëåí³ì; ñòðàõ íå ïðèõîâóº â³í Çà ñò³íàìè; â³ëüíå ñâ³òëî éîìó Ìèëå; áà÷èòü íåáî âñ³ éîãî ñïðàâè. Òàê, ïåâíî, æèëè â³ä áîã³â íàðîäæåí³ Ó òîé ïåðøèé â³ê, êîëè í³ æàãè äî çîëîòà Íå çíàëè, í³ ñóääåþ ì³æ íàðîäàìè 535 Íå áóâ ñâÿùåííèé êàì³íü, ùî ðîçä³ëèâ ïîëÿ, ² õâèëü íå ðîçòèíàâ êîðàáåëü äîâ³ðëèâèé, – Ñâîº ëèø ìîðå êîæíèé çíàâ. Çà íàñèïîì, Çà ðÿäàìè âåæ ì³ñòà íå êðèëèñÿ; Íå áðàâñÿ âî¿í çà çáðîþ ãð³çíó, Âàæêèé êàì³íü, ç áàë³ñòè ïóùåíèé, Âîð³ò íå ðîçáèâàâ; çåìëÿ õàçÿ¿íà Íå çíàëà ³ âîëàì ðàáèíåþ íå áóëà. Ñàìà òîä³ ëþäåé íåâèáàãëèâèõ Ãîäóâàëà ð³ëëÿ, ¿æó ë³ñ ïðèðîäíó Äàâàâ, ³ ãðîò – ïðèðîäíèé ïðèòóëîê. Ñîþç çðóéíóâàëè ïîæàäëèâ³ñòü íå÷åñòèâà, Ãí³â íåòåðïëÿ÷èé ³ õòèâ³ñòü ïàëêà, Ùî ñïàëþº äóøó; âëàñòîëþáñòâî Ç’ÿâèëîñÿ, ñëàáêèé ñòàâ çäîáè÷÷þ ñèëüíîãî, À ñèëà – ïðàâîì. Òîä³ ãîë³ðó÷ Áîðîòèñÿ ñòàëè, òîä³ çáðîºþ ñòàëè Ëîìàêè, êàì³ííÿ. Ðàòèùå äðîòà ëåãêîãî Çàë³çîì íå óâ³í÷óâàëîñÿ, ³ äî ïîÿñó Íå ÷³ïëÿëè ìå÷³â, ³ ãðèâàñòîãî Íå çíàëè øîëîìà. Ãí³â òâîðèâ çáðîþ. Ïðèäóìàâ Ìàðñ âîéîâíè÷³ õèòðîù³ ² ñîòí³ âèä³â ñìåðò³. Óñÿ çåìëÿ áóëà Çàëèòà êðîâ’þ, ìîðå ÷åðâîíèì çðîáèëîñÿ. Â óñ³ äîì³âêè ëèõîä³éñòâî áåçêàðíî Óâ³éøëî; ìåæ íå çíàâ çëî÷èí: Áðàò óáèâàº áðàòà, ñèí ð³äíèé – áàòüêà, ×îëîâ³ê â³ä ìå÷à äðóæèíè áåç÷åñíî¿ ïàäàº, Ä³òåé ñâî¿õ æå âèíèùóþòü ìàòåð³. À ìà÷óõà? Çà çâ³ð³â âîíà æîðñòîê³øà! Óñ³õ íåùàñòü äæåðåëî – æ³íêà; âîíà äóøåþ Çàâîëîä³âàº, êðóò³éêà. Áëóä ¿¿ – Ïðè÷èíà âîºí, ïîæåæ, íèùåííÿ, Çàãèáåë³ öàðñòâ, ïëåìåí ïîíåâîëåííÿ, 569 Äîñèòü íàçâàòè õî÷ áè äðóæèíó Åãåÿ, Ìåäåþ, ùîá ìåðçåííèìè ñòàëè æ³íêè. Ãîäóâàëüíèöÿ Íàùî ãð³õè íåáàãàòüîõ ñòàâèòè âñ³ì ó ïðîâèíó?

862

Луцій Анней Сенека ²ïïîë³ò Âñ³õ íåíàâèäæó, âñ³õ êëÿíó, âñ³õ óíèêàþ. Òî ðîçóì, ÷è ïðèðîäà, ÷è áåçóìñòâî, – Òà íåíàâèä³òè ñîëîäêî. Ñêîð³øå çàïàëàº ë³ä, Ï³äñòóïíèé Ñ³ðò õâèëåþ ãîñòèííîþ Ñóäíà ïî÷íå ñòð³÷àòè, íà Çàõîä³ äàëåêîìó Ç õâèëü Òåô³¿ ïîñòàíå äåíü áëèñêîòëèâèé ² âîâ÷³ ïàù³ í³æí³ áóäóòü ç ëàíÿìè, Í³æ äóõ óïîêîðèòüñÿ, æ³íêîþ ïåðåìîæåíèé. Ãîäóâàëüíèöÿ Óïåðòèõ Êóï³äîí ÷àñòåíüêî çàãíóçäóâàâ ² íåíàâèñòü ãàñèâ. Íà öàðñòâî ìàòåðèíå Ãëÿíü: ³ òàì íåñóòü ÿðìî Âåíåðèíå, 583 Ñâ³äîê – òè, ºäèíèé ñèí ó ïëåìåí³. ²ïïîë³ò ß óò³øàþñÿ ïî ñìåðò³ ìàòåð³ Îäíèì: óñ³õ æ³íîê ÿ ìîæó íåíàâèä³òè. Ãîäóâàëüíèöÿ (óá³ê ) ßê ñêåë³, çâ³äóñ³ëü íåçäîëàí³, Ïðèáîþ îïèðàþòüñÿ, âîëîãó çóõâàëó Çíåâàæàþ÷è, òàê íåõòóº ñëîâàìè â³í ìî¿ìè. Âõîäèòü Ôåäðà Îñü Ôåäðà äî íàñ ïîñï³øàº íåòåðïëÿ÷à. Íà ùî øòîâõíå áåçóìñòâî? Ùî äîëÿ â³ùóº? Ïîáà÷èâøè ²ïïîë³òà, Ôåäðà íåïðèòîìí³º. Óïàëà ðàïòîì íà çåìëþ áåçäèõàííà, ² ùîêè çàëèëà áë³ä³ñòü ñìåðòåëüíà. ²ïïîë³ò ï³äí³ìàº Ôåäðó. Îïàì’ÿòàéñÿ, çàãîâîðè ñêîð³øå, äèòèíî! Îñü – ²ïïîë³ò òâ³é òðèìàº íà ðóêàõ òåáå. Ôåäðà Õòî íà ìóêè ïîâåðíóâ ìåíå, ñóì’ÿòòÿì Íàïîâíèâøè äóøó? Òàê ñîëîäêî ñåáå çàáóòè. ²ïïîë³ò ×îì â³äâåðòàºøñÿ â³ä ñâ³òëà, ùî çíîâó áà÷èø òè? Ôåäðà Íàñì³ëüñÿ, äóøå! Ñïðîáóé! Äî ê³íöÿ éäè! Ó áåçñòðàøíîìó ñëîâ³ – ñèëà. Áîÿçêèì ïðîõàííÿì Â³äìîâëÿòè ìè â÷èìî. Çëî÷èí Ìàéæå çä³éñíèâñÿ, ³ ñîðîìèòèñü ï³çíî ìåí³. Çëî ñòàëîñÿ, êîëè ïîëþáèëà; éäè æ äàë³, Ìîæå, ãð³õ ñïîêóòóþ øëþáíèì ñìîëîñêèïîì. Áî óñï³õ ðîáèòü ÷åñíèì ³ áåç÷åñíå. Ïî÷íè, äóøà!

863

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì (²ïïîë³òîâ³) Áëàãàþ, ìåíå òè âèñëóõàé Â³÷-íà-â³÷. Íåõàé â³ä³éäóòü óñ³ ñóïóòíèêè. ²ïïîë³ò Îñü ì³ñöå, äå íå ìàòèìåìî ñâ³äê³â. Ôåäðà Âóñòà, ïî÷àâøè, íå áàæàþòü ìîâèòè. Ìîâà ³ç ñèëîþ ðâåòüñÿ, àëå ñèëüí³øà ïåðåøêîäà. Áîãè ìåí³ çà ñâ³äê³â: íå õî÷ó òîãî, ×îãî õî÷ó. ²ïïîë³ò Äóøà ñêàçàòè áàæàº – ³ ñêàçàòè íå â ñèë³? Ôåäðà Âåëèêå ãîðå í³ìîòíå, ò³ëüêè ìàëå Ãîâ³ðêå. ²ïïîë³ò Ìàìî, ïðî ãîðå ñâîº ïîâ³äàé ìåí³. Ôåäðà Ìîãóòíº ³ ïî÷åñíå ìàòåð³ ³ì’ÿ. Ñêðîìí³øå ñë³ä íàçâàòè ïî÷óòòÿ ìî¿, Íàçâè ìåíå ñåñòðîþ ÷è ñëóæíèöåþ, Ñëóæíèöåþ êðàùå: ðàáñòâî ÿ ëåãêî ñòåðïëþ. Éòè íàêàæåø ñí³ãîâèìè âåðøèíàìè, – ² Ï³íäó ëüîäîâèêè íå çóïèíÿòü ìåíå. Çâåëè ïðîéòè êð³çü ïîëóì’ÿ, êð³çü ðÿäè âîðîã³â – Ãðóäè ï³ä ìå÷³ ï³äñòàâëþ, íå âàãàþ÷è Îñü æåçë, ùî ìåí³ äîðó÷åíèé: òè â³çüìè éîãî: Öàðåì òè ìàºø áóòè, ÿ – ñëóæíèöåþ. Íå ñïðàâà æ³íêè – ì³ñòîì âîëîä³òè; Òè, ìóæí³é, ó ðîçêâ³ò³ þíèõ ë³ò, Çà áàòüêîì ñë³äîì íàä ãîðîäÿíàìè âëàäó â³çüìè ² áëàãàþ÷ó âäîâèöþ-ðàáèíþ îá³éìè ² ïðèãîðíè äî ñâî¿õ ãðóäåé. ²ïïîë³ò 631Íå äîâåäè ïðèêìåò³ ö³é çä³éñíèòèñÿ! Ñþäè ïîâåðíåòüñÿ ö³ëèì ³ íåóøêîäæåíèì áàòüêî. Ôåäðà Ñêóïîãî öàðñòâà öàð øëÿõó çâîðîòíîãî Íå â³äêðèâàâ â³ä Ñò³êñà ìîâ÷àçíîãî, – Òî âèêðàäà÷à äðóæèíè â³í â³äïóñòèòü? ×è, ìîæå, ñàì Ïëóòîí äî ëþáëÿ÷èõ ïîáëàæëèâèé? ²ïïîë³ò Ïîâåðíóòü Òåçåÿ áîãè ñïðàâåäëèâ³, Äîïîêè æ íå âèêàçàâ ð³øåííÿ Ä³ò, ß áðàò³â îòî÷ó ëþáîâ’þ íàëåæíîþ

864

Луцій Анней Сенека ², ùîá ñåáå âäîâîþ íå ââàæàëà òè, Òîá³ â óñüîìó çàì³íþ ÿ áàòüêà. Ôåäðà (óá³ê ) Îé òè, êîõàííÿ ñïîä³âàííÿ ëåãêîâ³ðíå! ×è äîñèòü â³í ñêàçàâ? Ìîâó ïî÷íó â³äâåðòó. (²ïïîë³òîâ³) Ïî÷óé äóø³ ç³çíàííÿ ìîâ÷àçíå! Ñêàçàòè õî÷ó – ³ áîþñü. ²ïïîë³ò Ùî æ çà á³äà ó òåáå? Ôåäðà ² íå ïîâ³ðèø, ùî ìîæëèâî ìà÷óñ³ Ïîòðàïèòè â á³äó òàêó. ²ïïîë³ò Êàæè ÿñí³øå: Íåÿñí³ ñëîâà òâî¿. Ôåäðà Ìåí³ ñåðöå æàð Áîæåâ³ëüíèé âèñíàæèâ. Ñïîïåëÿº òàºìíà Ïðèñòðàñòü ìåíå: ó ãëèáîêèõ æèëàõ òà¿òüñÿ, Óòðîáó, ê³ñòêè ìî¿ çñåðåäèíè ñïàëþº, – Óæå ïîêð³âëþ äîìó ïîëóì’ÿ ëèæå ëåãêå. ²ïïîë³ò Äî Òåçåÿ òè ãîðèø ëþáîâ’þ ÷èñòîþ? Ôåäðà Òàê, ²ïïîë³òå: ëþáëþ îáëè÷÷ÿ Òåçåºâå, Òå, êîëèøíº, êîëè âïåðøå, þíîìó, Ïóøîê ïîçíà÷èâ í³æíèé ùîêè ÷èñò³; 660 Òàêèì éîãî ïîáà÷èâ ä³ì ÷óäîâèñüêà, Ç ëàá³ðèíò³â ÿêîãî áóâ â³í íèòêîþ âèâåäåíèé. ßê â³í ñÿÿâ! Îïîâèò³ êó÷åð³ æåðòîâíîþ Ïîâ’ÿçêîþ, æàð ñîðîìëèâèé íà îáëè÷÷³ ãîðèòü, ² íà ïëå÷àõ ë³ëåéíèõ – ì’ÿçè ìîãóòí³. Îáëè÷÷ÿì – ùî òâîÿ Ä³àíà, ÷è ì³é Ôåá, – ÷è í³: Îáëè÷÷ÿì ÿê òè. Òàêèì â³í áóâ, òàêèì, êîëè Íèì âîðîã ïîëîíèâñÿ. Òàê òðèìàâ â³í ãîëîâó. Í³, ÿñêðàâ³øèé áëèñê òâîº¿ âðîäè íåïðèáðàíî¿: Òè âåñü ó áàòüêà, ³ âñå æ â³ä äèêî¿ ìàòåð³ ×àñòêà êðàñè òîá³ ä³ñòàëàñÿ. ª â ãðåöüêîìó îáëè÷÷³ ñóâîð³ñòü ñê³ôñüêà. Êîëè á óâ³éøîâ ç áàòüêîì òè â áóõòó Êðèòñüêó, Òîá³ á – íå Òåçåþ ñïðÿëà íèòêó ñåñòðà. Ïðèéäè, ñåñòðî, íà ÿê³é áè ÷àñòèí³ íåáà òè Ç³ðêîþ íå ñÿÿëà: ó ìåíå òå ñàìå ëèõî.

865

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Îäí³ºþ ðîäèíîþ ìè – äâ³ ñåñòðè – çàõîïèëèñÿ: Áàòüêîì – òè, ñèíîì – ÿ. ² îò ðîçïðîñòåðëîñÿ Á³ëÿ í³ã éîãî ç ìîëüáîþ ÷àäî öàðñüêå. Ëèøå äëÿ òåáå, áåçãð³øíà ³ ÷èñòà, ß çì³íèëàñÿ, äî áëàãàííÿ ïðèíèçèëàñü. Ê³íåöü ñüîãîäí³ ìóêàì – ÷è ìåí³ ñàì³é. Íàä ëþáëÿ÷îþ çãëÿíüñÿ! ²ïïîë³ò Öàðþ áîã³â, ÷îìó Òàê áàðèøñÿ òè ÷óòè ³ ïîáà÷èòè çëî? Êîëè êèíåø ðóêîþ ãí³âíîþ áëèñêàâêó, Çàðàç, êîëè íåáî ÿñíå? Íåõàé âïàäå Åô³ð ³ â ÷îðíèõ õìàðàõ äåíü ñõîâàºòüñÿ! Ñâ³òèëà, çì³í³òü íåïðÿìèé ñâ³é øëÿõ ² íàçàä ïîâåðòàéòå. Òè, ñâ³òèëî ïåðøå, Òèòàíå, ÿê ìîæåø òè íà íå÷åñòèâå Äèâèòèñÿ ïîòîìñòâî? Ñõîâàé æå ñâ³òëî, ç³éäè â ï³òüìó! ×îìó, áîã³â âîëîäàðþ, äîëîíÿ ïîðîæíÿ òâîÿ ² íåáî íå âèáëèñíå òðèçóáîþ áëèñêàâêîþ? Ìåíå óðàæàé, ìåíå øâèäêîïëèííèì ïîëóì’ÿì Ñïîïåëè: ÿ ãð³øíèé, çàñëóæèâ ÿ ñìåðòü. ß ìà÷óõó çâàáèâ. (Ôåäð³) Òè áëóäó ìåðçåííîãî Ìåíå ã³äíèì ââàæàºø ³ çëîä³ÿííÿ Ïðåäìåòîì ëåãêèì? Çàñëóæèâ ÿ ñòðîã³ñòþ Ëèøå íà öå? Ç-ïîì³æ óñ³õ æ³íîê òè íàéçëî÷èíí³øà, Áåçñîðîìí³ñòþ çàòüìàðþºø ìàò³ð, ùî íàðîäèëà ×óäîâèñüêî: ðîçïóñòîþ çàïëÿìóâàëà òà Ñåáå îäíó, àëå çëî÷èí òàºìíèé Äâîâèäíèé äîêàç çíàéøîâ: Íåìîâëÿ-íàï³âçâ³ð ðîçêðèëî ïðîâèíó ¿¿. Òè âèíîøåíà ò³ºþ æ óòðîáîþ! Î, äâ³÷³, òðè÷³ âàøà çàãèáåëü ùàñëèâà, Âè âñ³, êîãî ï³äñòóïíèöòâî ÷è íåíàâèñòü Óáèëè! ß òîá³, áàòüêó ì³é, çàçäðþ: 710 Ìîÿ – ñòðàøí³øà çà òâîþ êîëõ³äñüêó ìà÷óõó. Ôåäðà Ñàìà ÿ çíàþ äîëþ ðîäó íàøîãî: Çàáîðîíåíîãî ïðàãíóòè. Àëå çà òîáîþ ñë³äîì Ï³äó êð³çü ïîëóì’ÿ, ñîá³ íå âëàäíà, ×åðåç ìîðÿ, ñòð³ì÷àêè, ð³êè øâèäê³. Êóäè ï³äåø, òóäè ³ ÿ, áîæåâ³ëüíà. Ãîðäèé! Äî òâî¿õ í³ã çíîâó ïðèïàëà ÿ. ²ïïîë³ò

866

Луцій Анней Сенека Íå ñì³é áåçñîðîìíî ò³ëà íåïîðî÷íîãî Òîðêàòèñÿ! Ùî? Çíîâó â îá³éìè ïàäàº? Âèéíÿòè ìå÷: õàé ïî çàñëóç³ ä³ñòàíå ñòðàòó. Òàê! Çà âîëîññÿ âõîïèâøè, ãîëîâó áåçñîðîìíó ¯é çàêèíó. Ä³âî-ëóêîäåðæèöå, Íå çíàâ â³âòàð òâ³é æåðòâè ñïðàâåäëèâ³øî¿. Ôåäðà Î, òè âèêîíàòè õî÷åø óñ³ áëàãàííÿ ìî¿, Áåçóìñòâî çö³ëèòè. Áëàãàòè íå ïîñì³ëà ÿ ïîãèáåë³ â³ä ðóê òâî¿õ, ùîá âìåðòè ÷èñòîþ. ²ïïîë³ò Í³, ó ìåíå òè ³ ñìåðò³ íå âèìîëèø! Ìå÷ îïîãàíåíèé ãåòü â³ä ò³ëà ÷èñòîãî! ßêèé òåïåð î÷èñòèòü Òàíà¿ñ ìåíå ×è Ìåîòèäà, ùî õâèë³ äî Ïîíòó ñïðÿìîâóº? 730 Íå âèñòà÷èòü Îêåàíà, ä³äà ìîãóòíüîãî, Ùîá ñêâåðíó çìèòè. Î çâ³ð³, î ë³ñè ìî¿! Ò³êàº. Ãîäóâàëüíèöÿ Ïðîâèíà ðîçêðèòà. Î äóøà, ÷îãî áàðèøñÿ òè? Éîìó ïðèïèøåìî ìè ëþáîâ íå÷èñòó. Ëèõîä³éñòâîì íîâèì ïðèêðèòè ëèõîä³éñòâî ñë³ä, Ó íåáåçïåö³ íàä³éí³øà çáðîÿ – íàñòóï. Çâàæèëèñü ìè ÷è ñàì³ ñòàëè æåðòâàìè, Õòî áóäå çíàòè, êîëè íåìà ïðîâèí³ ñâ³äê³â? Êðè÷èòü. Àô³íÿíè, ñþäè! Âè, ñëóãè â³ðí³, Íà äîïîìîãó! ²ïïîë³ò ó áîæåâ³ëüí³é ïîõîò³ Íàïàâ, ò³ñíèòü ³ ñìåðòþ ãîñïîäèí³ çàãðîæóº! Ìå÷åì ëÿêàº ÷èñòó! Îí, ãåòü á³æèòü, Ëèø êèíóâ ìå÷, â³ä æàõó â áåçïàì’ÿòñòâ³. Ó íàñ º äîêàç. Äî òÿìè ïðèâåä³òü âè Ñåðäåøíó ñïåðøó. Âîëîññÿ ðîçòåðçàíîãî Íå òîðêàéòåñÿ: ëèõîä³ÿ âèêðèº âîíî. Íåñ³òü ó ì³ñòî. Âîëîäàðêî, îïðèòîìí³é ñêîð³øå! ×îìó â ãðóäÿõ á³ëü ïåêó÷èé, ÷îìó â î÷³ íå äèâèøñÿ òè? Íå âèïàäîê íàñ, à âëàñíà âäà÷à ãàíüáèòü. Õîð Íåìîâ áåçóìíèé âèõîð, â³í á³æèòü çâ³äñè, Ì÷èòü, íåíà÷å Êîð, ùî æåíå õìàðè, Ì÷èòü, íåìîâ ç³ðêà ïîðèâîì â³òðó Ç³ðâàíà ç íåáåñ ³ â ëåò³ òîìó ñë³ä Ñâ³òëèé çàëèøàº. Êîëèøí³õ äí³â êðàñó õàé ïîð³âíÿº ç òâîºþ Ñëàâà, ùî îäí³é äàâíèí³ ÷óäóºòüñÿ, –

867

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ßñêðàâ³øà òè ó ñÿéâ³ êðàñè ñâ³òëî¿: Òàê áëèùèòü ì³ñÿöü ïîâíîâèäèé Ó í³÷, êîëè, çàòêàâøè ì³æ ðîã³â ïðîñò³ð Çîëîòèì âîãíåì, êîë³ñíèöåþ Ôåáà Ïðàâèòü ³ çåìë³ ðîçïàø³ë³é ÿâëÿº Ëèê, ìåíøèõ ñâ³òèë òüìàðÿ÷è ïëîì³íü; Òàê ãîðèòü, ñõîäÿ÷è, ïåðåäâ³ñíèê íî÷³, Êîëè â³í, óìèòèé â Îêåàí³, Âåñïåð, 764 Ñóò³íêè âåäå, êîëè æåíå ìîðîê, ²ì’ÿ çì³íèâøè. Â³ä òèðñîíîñíèõ ³íä³â äî íàñ ÿâèâñÿ, Â³÷íèé îòðîê, ç íå çð³çàíèìè êó÷åðÿìè äîâãèìè, Âèíîãðàäíèì ñïèñîì òèãð³â ëÿêàþ÷è, Âàêõ ³ç ðîãàòèì ÷îëîì, ìèòðîþ ïîâ’ÿçàíèì, – ²ïïîë³òîâèõ êó÷åð³â íå ïåðåìîæåø ³ òè! Ë³áåðå, íå ïèøàéñÿ äàðåìíî í³æíîþ âðîäîþ îáëè÷÷ÿ: Óñ³ì íàðîäàì çåìë³ â³äîìà ðîçïîâ³äü ïðî òîãî, Êîìó (íå òîá³!) íàäàëà ïåðåâàãó Ôåäðè ñåñòðà. Ò³ëüêè ñìåðòíèì êðàñà ÷è íà áëàãî? Äàðóíîê ñêîðîìèíóùèé, äàðóíîê êîðîòêî÷àñíèé, ßê ïîñï³øàºø òè äîðîãîþ çàíåïàäó! Øâèäêî ñòðîêàòå âáðàííÿ ç âåñíÿíèõ ëóã³â ñêèíóëà Ë³òà çàäóøëèâà ñïåêà ó ïîðó, êîëè ïàëèòü Âîãîíü ïåêó÷èõ ïðîìåí³â ñîíöåñòîÿííÿ ² êîðîòêèì øëÿõîì ì÷èòü êîë³ñíèöåþ í³÷; Øâèäêî â’ÿíóòü êâ³òè ë³ëå¿ á³ë³, Òà ð³äøàº øâèäêî ìèëèõ êó÷åð³â õâèëÿ, ² íà í³æíèõ ùîêàõ ãàñíå ðóì’ÿíèé áëèñê: Íå áóâàº ³ äíÿ, ìèò³ òàêî¿ íåìàº, Ùîá â³í êðàñè ÷àñòêó íå çàáðàâ ³ç ñîáîþ. Êîðîòêèé â³ê êðàñè. ×è ìóäðèé ïîâ³ðèòü Ó òë³íí³ áëàãà ¿¿? Êîðèñòàéñÿ òèì, ùî º! Ìîâ÷êè ÷àñ ïðîòè òåáå âåäå ï³äêîï, Áóäå çàâòðàøí³é äåíü ã³ðøèì â³ä íèí³øíüîãî. ×îìó òè â íåòð³ á³æèø? Ìîæå, ìåíøå íåáåçïåê Òàì çàãðîæóº êðàñ³? Ó õàù³ ãëóõèõ ë³ñ³â, Î ïîð³, êîëè ï³ä âîðîãîþ íåáà ïðîéäå Òèòàí, Ð³é ðîçïóñíèõ íàÿä ðàïòîì îòî÷èòü òåáå, 794 ² ïîëîíÿ÷è êðàñåí³â, âîíè âãëèá äæåðåë ¿õ âåäóòü. ²ç çàñ³äêè òâ³é ñîí ï³äñòåðåæóòü çàâæäè Ñîíìè æâàâèõ äð³àä ë³ñîâèõ, Ùî çà ïàíàìè ã³ðñüêèìè ñë³äîì æåíóòüñÿ. ×è ³ç çîðÿíèõ íåáåñ ïîãëÿä çâåðíå äî òåáå Òå ñâ³òèëî, ÷èé ð³ä ñòàðøèé çà àðêàäÿí, – ² ç çàïðÿæêîþ êîíåé á³ëèõ íå âïîðàºòüñÿ.

868

Луцій Анней Сенека Ìèíóëîþ íî÷³ ¿¿ ëèê çà÷åðâîí³âñÿ, Õî÷ éîãî æîäíà õìàðèíêà íå çàñòóïèëà; Ìè, áîãèí³ ïåðåëÿê ïîáà÷èâøè, ñòðèâîæèëèñÿ ², âèð³øèâøè, ùî âèíîþ âëàäà ôåññàë³éñüêèõ ÷àð, Ñòàëè ì³ääþ ãðèì³òè. Òà ëèøåíü òè îäèí Óñüîìó ïðè÷èíîþ áóâ: íî÷³ áîãèíÿ ïóòü Çàòðèìàëà, ùîá íà òåáå äèâèòèñÿ. ßêáè ìåíøå ìîðîç öüîìó îáëè÷÷þ äîøêóëÿâ, ßêáè ð³äøå éîãî ñîíÿ÷íèé ïðîì³íü ïàëèâ, 810 Áëèñê çàòüìàðèëî á âîíî êàìåíþ ïàðîñüêîãî. ßê ïðåêðàñíà éîãî ïîõìóðà ìóæí³ñòü! ßê íàâèñëè áð³â äóãè âàæê³! Ò³ëüêè ç Ôåáîâîþ ïîð³âíÿþ øèþ ë³ëåéíó. Áîãà áóéíèì êó÷åðÿì ÿðìî íåçíàíå, Â³ëüíî ëëþòüñÿ âîíè ïî ïëå÷àõ ñòðóíêèõ; Òè ìèë³øèé, êîëè ïàñìà êîðîòê³ Áåçëàäíî ëåæàòü. Íàâ³òü âîéîâíè÷èõ ² ñóâîðèõ áîã³â ðîñòîì ³ ñèëîþ Òè çâàæèøñÿ ïåðåâåðøèòè: ëèøå Ãåðêóëåñ îäèí Ì³ã áè çìàãàòèñÿ ç òîáîþ ì³öí³ñòþ þíèõ ì’ÿç³â. Ãðóäüìè øèðøèé òè â³ä ãð³çíîãî âî¿íà Ìàðñà. ßêáè òè êîíÿ îñ³äëàâ ïðóäêîíîãî ² ëåãêîþ ðóêîþ ãíó÷êó âçÿâ óçäó, 824 Ëåãøå â³ä Êàñòîðà òè ïðàâèâ áè Ê³ëëàðîì. Ïàëüö³ ìîãóòíüî¿ ðóêè â ïåòëþ ñïèñà ïðîñóíü ² ç ðîçìàõó ìåòíè âäàëèíó ùîñèëè éîãî, – Õ³áà çìîæå ïîñëàòè òàê äàëåêî ñòð³ëó Êðèòñüêèé ëó÷íèê, â³äîìèé äàëåêèì ³ âëó÷íèì óäàðîì? Êîëè ñòð³ëó çà ñòð³ëîþ òè, íà ïàðôÿíñüêèé ëàä, Áóäåø ó íåáî êèäàòè, æîäíà ç íèõ Íå âåðíåòüñÿ íàìàðíå: ïòàøèí³ ïðîñòðîìèâøè ãðóäè, Ç-çà õìàð ïðèíåñå äè÷èíó òîá³ êîæíà. Âñ³ ñòîë³òòÿ çãàäàé: ÷è áàãàòî çíàéäåø ìóæ³â, ßê³ á âðîäîþ ñâîºþ íå íàêëèêàëè íà ñåáå ëèõà? Õàé æå áóäå äî òåáå ìèëîñòèâèì áîã ³ õàé Ò³ëüêè ñòàð³ñòü òåáå ÷óäîâî¿ çáàâèòü âðîäè. Íà ùî íå â³äâàæèòüñÿ ëþòü æ³íêè? Íåâèííîìó ãîòóº çâèíóâà÷åííÿ Æàõëèâ³ Ôåäðà, ³ ñâ³ä÷åííÿì Ðîçïàòëàíîãî âîëîññÿ ³ ù³ê çàïëàêàíèõ Çìóñèòü ïîâ³ðèòè æ³íî÷îìó ï³äñòóïó çãóáíîìó. Õòî öå? Áëèùèòü êðàñîþ öàðñòâåíîþ Îáëè÷÷ÿ, ³ ãîëîâà âèñîêî ï³äíÿòà. 844 Î, ÿê â³í áóâ áè íà Ï³òôåÿ þíîãî Ñõîæèé, êîëè á íå ö³ ùîêè áë³ä³,

869

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ² ðîçêóéîâäæåíå âîëîññÿ. Òåçåé, Òåçåé íà çåìëþ ïîâåðòàºòüñÿ! Òåçåé Òàê, ÿ ï³øîâ ³ç êðàþ ò³í³ â³÷íî¿, Òåìíèö³ ìàí³â, ç-ï³ä íåáà ÷îðíîãî. ßê âàæêî îêó ñâ³òëî æàäàíå ñòåðï³òè! Òðèìàþ÷è Öåðåðèí äàðóíîê åëåâñèíñüêèé, ÷îòèðè ðàçè, ×îòèðè ðàçè çð³âíÿëè í³÷ ³ äåíü Òåðåçè, Äîïîêè, áðàíåöü äâî¿ñòîãî æåðåáà, Òåðï³â óñ³ ìóêè æèòòÿ, ìóêè ñìåðò³ ÿ, Îäíå ëèø â³ä æèòòÿ çàãàñëîãî çáåð³ãøè: 856 Óñâ³äîìëåííÿ íåùàñòü. Àëê³ä ìåí³ áóâ ïîðÿòóíêîì: Êîëè â³í ñèëîþ ïñà âèâåðãíóâ ³ç Òàðòàðó, Òîä³ äî ñâ³òëà ï³äíåáåñíîãî âåðíóâ ìåíå. Òà ñèëè âòðàòèëà çâèòÿãà âòîìëåíà, Ì³é êðîê íåïåâíèé. Î, ÿê âàæêî áóëî ìåí³ Âåñü øëÿõ â³ä Ôëåãåòîíó äî ìåæ³ äíÿ Ò³êàòü â³ä ñìåðò³, çà Àëê³äîì ïîñï³øàþ÷è. Àëå ùî çà ãîëîñ ñóìíèé îöå ÷óòè? Çâ³äêè ñêîðáîòà, ³ ïëà÷, ³ ñòîã³í, ïîâ³äàéòå, ² íà ïîðîç³ æèòòÿ – êðèêè ðîçïà÷ëèâ³? Ã³äíà çóñòð³÷ ãîñòÿ ç ï³äçåìíèõ êðà¿í. Ãîäóâàëüíèöÿ Âïåðòî Ôåäðà æàäàº çãóáèòè ñåáå, Íàø ïëà÷ çíåâàæàº, ïðàãíå áëèçüêî¿ çàãèáåë³. Òåçåé Àëå ùî âåëèòü ¿é ñìåðòþ çóñòð³òè ìîº ïîâåðíåííÿ? Ãîäóâàëüíèöÿ Ïîâåðíåííÿ ÷îëîâ³êà âåëèòü âìåðòè ñêîð³øå. Òåçåé Ñëîâà òâî¿ íåÿñí³ ³ õîâàþòü ëèõî. Ñêàæè ìåí³ ïðÿìî, ùî çà ñêîðáîòà ãí³òèòü ¿¿. Ãîäóâàëüíèöÿ Íå â³äêðèâàº òàºìíèö³ í³êîìó âîíà, Ó ìîãèë³ õî÷å ñõîâàòè ïðè÷èíó çàãèáåë³. Éäè, ìîëþ, éäè: ïîñï³øàòè íàì òðåáà. Òåçåé Ñêîð³øå â³ä÷èíÿéòå äâåð³ öàðñüê³! Äâåð³ ðîçêðèâàþòüñÿ. Çà íèìè – Ôåäðà ç ìå÷åì ó ðóö³. Ïîäðóãà ëîæà, ÷îëîâ³êà äîâãîæäàíîãî Òàê òÒè çóñòð³÷àºø? ×îìó òè íåãàéíî æ Íå âèïóñòèø ìå÷à ç ðóê ³ äóøó ìåí³ Íå çàñïîêî¿ø, íå â³äêðèºø, ùî òåáå Ï³òè ç æèòòÿ ïðèìóøóº?

870

Луцій Анней Сенека Ôåäðà Î âåëèêîäóøíèé ì³é Òåçåþ, òâî¿ì ïîâåðíåííÿì çàêëèíàþ ÿ, Ä³òüìè, ïðåñòîëîì, ïðàõîì Ôåäðè ïîìåðëî¿, – Äîçâîëü ìåí³ ïðèéíÿòè ñìåðòü. Òåçåé Ïîâ³äàé õî÷à á ïðè÷èíó ìåí³. Ôåäðà Íàçâàâøè ïðè÷èíó, ñìåðòü çðîáëþ äàðåìíîþ. Òåçåé Òà ò³ëüêè ÿ ïî÷óþ òå, ùî ñêàæåø òè. Ôåäðà Îäèí ò³ëüêè ÷îëîâ³ê ñîðîìëèâ³é ñòðàøíèé äðóæèí³. Òåçåé ß â ñåðöå â³ðíîìó òàºìíèöþ çáåðåæó òâîþ. Ôåäðà Òîé, õòî ìîâ÷àííÿ õî÷å, õàé ³ ñàì ìîâ÷èòü. Òåçåé Òîá³ íå äàì ÿ âîë³ óáèâàòü ñåáå. Ôåäðà Õòî õî÷å ñìåðò³, òîé ñêð³çü çíàéäå ¿¿. Òåçåé ßêèé çëî÷èí æàäàºø ñìåðòþ çìèòè? Ôåäðà Òå. ùî æèâó ÿ. Òåçåé Òî íå îáõîäÿòü òåáå ³ ñëüîçè ìî¿? Ôåäðà Íàéêðàùà ñìåðòü, ùî ñëüîçè áëèçüêèõ âèêëèêàº. Òåçåé Âîíà ìîâ÷èòü. Àëå ó ïóòàõ, ï³ä óäàðàìè Ìåí³ ðîçêðèº òàºìíèöþ ñòàðà ãîäóâàëüíèöÿ. Ðàáèíþ çàêóéòå ëàíöþãàìè. Âèðâå áè÷ íåþ Ïðèõîâàíå. Ôåäðà Çóïèíèñü, ÿ âñå ñêàæó. Òåçåé Íàùî îáëè÷÷ÿ òè â³äâåðòàºø ñêîðáîòíå, Ïðèêðèâøè ïëàòòÿì ñëüîçè, ùî ñòðóìóþòü? Ôåäðà Òåáå, òâîðåöü áîã³â, êëè÷ó ó ñâ³äêè, Òåáå, âîãîíü, ùî â åô³ð³ ÿñêðàâî ïðîìåí³ºø, Ïî÷àòîê ïîêëàâøè ðîäó íàøîìó! Íà áëàãàííÿ ÿ íå ñõèëèëàñÿ, ïåðåä ìå÷åì ì³é äóõ Áóâ òâåðäèé, – àëå ò³ëî çàçíàëî íàðóãè,

871

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ² çìèþ êðîâ’þ ïëÿìó ÿ ãàíåáíó. Òåçåé Õòî, õòî áóâ íàøî¿ ÷åñò³ îñêâåðíèòåëåì? Ôåäðà Òîé, êîãî óñ³õ ìåíøå çàï³äîçðèø. Òåçåé Õòî, ÿ ÷åêàþ. Ôåäðà Íåõàé ñêàæå ìå÷, ïîêèíóòèé ´âàëò³âíèêîì, Êîëè ç³áðàííÿ ãðîìàäÿí çëÿêàâñÿ â³í. Òåçåé Î ãîðå, ùî ÿ áà÷ó? ×è º çëî ñòðàõ³òí³øå? Îñü çíàêè, âð³çàí³ â ê³ñòêó ñëîíîâó 918 Íà ðóê³â’¿ ðîäó ÷åñòü àêòåéñüêîãî. À ñàì êóäè ïîá³ã â³í? Ôåäðà Ñëóãè áà÷èëè, ßê, òðåìòÿ÷è â³ä ñòðàõó, â³í ïîì÷àâñÿ ãåòü. Òåçåé Òè, Áëàãî÷åñòÿ! Òè, íåáà âëàäèêî! 922 Òè, ùî ó öàðñòâ³ ó äðóãîìó âàëè çä³éìàºø! Ó ðîäó â³äê³ëÿ íàøîìó âèðàçêà ìåðçåííà? Íå ñê³ôñüêèì Òàâðîì, íå êîëõ³äñüêèì Ôàçèñîì, Òà æ Ãðåö³ºþ â³í âèãîäóâàíèé? Ïîêîë³ííÿ íàçàä ²äóòü, êðîâ ä³ä³â ä³ñòàºòüñÿ âèðîäêàì. Îñü äèêà âäà÷à âîéîâíè÷îãî ïëåìåí³: Âåíåðó äîâãî çíåâàæàòè ³ ÷èñòå Óñ³ì ò³ëî çðàä³ äàòü. Ïîð³ääÿ ìåðçåííå, Çàêîíîì êðàùèõ êðà¿í íå çäîëàíå. Ó ëþáîâ³ ãð³õà áî¿òüñÿ íàâ³òü òâàðèíà, Äîòðèìóºòüñÿ çàêîí³â ðîäó íåðîçóìíèé ñîðîì. Äå ñóâîðèé ïîãëÿä? Äå îìàíè âåëè÷? Äå äî ñòàðèçíè õìóðíî¿ ïðèõèëüí³ñòü, Ñóâîð³ñòü çâè÷à¿â, ñòàðèõ ã³äíà? Î æèòòÿ îáëóäíèêà! Ãëèáîêî ïî÷óòòÿ çàõîâàí³, Ãàíåáíà âäà÷à êðèºòüñÿ ï³ä ìàøêàðîþ áëàãîñò³, Ñîðîì’ÿçëèâ³ñòþ áåçñîðîìí³ñòü ïðèêðèâàºòüñÿ, Ãð³õ – áëàãî÷åñòÿì, çóõâàë³ñòü – ìèðîëþáñòâîì, Íåïðàâäà – ³ñòèíîþ, ñóâîð³ñòþ – çí³æåí³ñòü. Òè, æèòåëü õàù, äèêóí, ïóñòåëüíèê, íåçàéìàíèé, Ï³êñÿ ïðî öíîòó íà ãîðå ìåí³? Ìóæ÷èíîþ ñòàòè Âèð³øèâ òè, ëîæå îïîãàíèâøè áàòüêîâå? Öàðþ áîã³â ÿ ìóøó âäÿ÷íèì áóòè Çà òå, ùî Àíò³îïà â³ä ðóêè ìîº¿ Çàãèíóëà, ùî ç òîáîþ íå ëèøèëàñü ìàòè,

872

Луцій Анней Сенека Êîëè ÿ äî Ñò³êñó éøîâ. Ñòóïàé âèãíàíöåì Äî íàðîä³â äàëåêèì; ñõîâàéñÿ õî÷ íà êðàþ çåìë³, Ó ïðîñòîðàõ, îêåàíîì â³ää³ëåíèõ. Ó ñâ³ò³, ùî ñòîïàìè äî íàøèõ çâåðíåíèé ñòîï; Â íàéäàëüø³é äàëå÷³ çíàéäè ïðèòóëîê, Ïðîéäè êðà¿íó ï³ä â³ññþ íåáà ïîõìóðîãî, Ñí³ãè ñèâ³, çèìè íåñê³í÷åíí³ ² êðèæàíèõ â³òð³â ïîãðîçè ãó÷í³, – Òè âñå ð³âíî êàðè íå óíèêíåø ìîº¿! Ï³äó çà âò³êà÷åì â óñ³ ñõîâàíêè, Äàëåê³, ãëóõ³, áåçäîðîæí³, Ïåðåøêîä íå áóäå: çíàºø ñàì, çâ³äê³ëü ÿ Ïîâåðíóâñÿ. À êóäè íå äîëåòèòü ñòð³ëà, Òóäè áëàãàííÿ äîì÷èòü: òðè áàæàííÿ Ìåí³ îá³öÿâ âèêîíàòè, íà ïðîõàííÿ ìîº, Áàòüêî ìîðñüêèé, çàïðèñÿãøèñü Ñò³êñîâèìè âîäàìè. Áåçîäí³ öàðþ, äàðóíîê äîâåðøè ñâ³é çãóáíèé! Õàé ²ïïîë³ò çàëèøèòü ñâ³ò ³ þíàêîì Äî ò³íåé, ùî ÿ ïðîãí³âèâ, ç³éäå! Æàõëèâó ñëóæáó â³äñëóæè, ì³é áàòüêó! ß äàðó á îñòàííüîãî íå âèìàãàâ, Íå ïðèãí³÷åíèé ëèõàìè âåëèêèìè; Â ìîðîö³ Ä³òà, ó ñòðàøí³é áåçîäí³ Òàðòàðó, Êîëè ïîáëèçó çàãðîæóâàâ ìåí³ ïåêëà öàð, Áëàãàííÿ çáåð³ã ÿ. Íèí³ êëÿòâó ñïîâíè! Áàòüêó, ÷îìó áàðèøñÿ? Õâèë³ ÷îìó ìîâ÷àòü? Çâåëè, ùîá â³òðè ãíàëè õìàðè ÷îðí³, Ñâ³òèëà ñõîâàé ³ íåáî ï³òüìîþ âèòêàíîþ, Ñêàëàìóòü áåçîäíþ ³ ïðèêëè÷ ìîðñüêó ÷åðíü, Áóðóíè ç ãëèáèí Îêåàíó âèêëèêàé! Õîð Î Ïðèðîäî, áîã³â âåëèêà ìàòè! Öàð âîãíåíîñíîãî Îë³ìïó, òè Íàïðàâëÿºø øëÿõè çîëîòèõ ñâ³òèë ² áëóêàþ÷èõ ç³ðîê; òè îáåðòàºø, Áàòüêó, Íåáåñíèé çâ³ä íà øâèäê³é îñ³, – Àëå íàùî, íàùî òàê ï³êëóºøñÿ òè Ïðî â³÷í³ øëÿõè â åô³ð³ íåáåñ, Ùîá ó ñòðîê õîëîä ïîäèõîì ñèâèì Îãîëþâàâ ë³ñè, ùîá çíîâó ò³íèñòèì Ñòàâ ÷àãàðíèê ó ñâ³é ÷àñ, ùîá ë³òà Ëåâ Æàðêîþ ñïåêîþ ñïàëþâàâ Öåðåðèí³ ïëîäè, Ùîá ñèëè ñâî¿ ó âèçíà÷åíèé ÷àñ Ð³ê çìåíøóâàâ çíîâó? ßê, äåðæàâîþ òàêîþ êåðóþ÷è, äå âñ³

873

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Áðèëè òÿæêèõ ñâ³òèë ó ïðîñòîð³ íåáåñ, Ð³âíîâàãó çáåð³ãàþ÷è, ëåòÿòü ïî êîëàõ, Òè çàëèøèâ ëþäåé, çàíàäòî â³ðÿ÷è ¿ì, Íå ï³êëóþ÷èñü ïðî òå, ùîá çëî êàðàòè, À äîáðî íàãîðîäæóâàòè? Ëàä çíèê ³ç ñïðàâ ëþäñüêèõ; ¯õíÿ ôîðòóíà âåðøèòü: íàîñë³ï ðóêîþ Ðîçñèïàº äàðóíêè, ïðèõèëüíà äî çëèõ. Íàä òèìè, õòî ÷èñòèé, õòèâ³ñòü ãîðó áåðå, Ó âèñîêèõ ïàëàöàõ ï³äñòóïí³ñòü öàðþº, 1000 ² ôàñö³¿ ðàäèé áåçñîðîìíèì âðó÷èòè Íàðîä, ùî îäíèõ íåíàâèäèòü ³ øàíóº. À äîáëåñòü ³ ÷åñòü íåïðàâåäíî çàâæäè Íàãîðîäæóº äîëÿ: áî ÷èñòèõ äóøåþ Çëà á³äí³ñòü ìëî¿òü, à, ïîðîêîì ìîãóòí³é, Ðîçïóñíèê ïàíóº. Î, ÷åñòü îìàíëèâà! Î, ñîðîìó íàìàðí³ñòü! Àæ îñü ï³äõîäèòü Â³ñíèê. ×îìó ïîñï³øàº â³í òàê? Â î÷àõ ñêîðáîòà, ñëüîçàìè ùîêè çàëèò³. Âõîäèòü Â³ñíèê Â³ñíèê Î, ã³ðêèé æåðåá, çëà äîëÿ ðàáñüêà! Íàâ³ùî íåñòè âåëèø ìåí³ çâ³ñòêè ñòðàøí³? Òåçåé Íå á³éñÿ ïðî áóäü-ÿê³ ïîâ³äàòè íåùàñòÿ: Çàâæäè ãîòîâå ñåðöå çóñòð³òè á³äè. Â³ñíèê Âóñòà ñëîâàìè ãîðþ íå ñëóæèòè õî÷óòü. Òåçåé Ñêàæè, ÿêîãî óäàðó äîë³ ÷åêàòè äîìó, ùî ðóéíóºòüñÿ? Â³ñíèê Î ãîðå! Æàõëèâîþ ñìåðòþ ²ïïîë³ò çàãèíóâ. Òåçåé Ùî ñèí çàãèíóâ ì³é, ðàí³ø ÿ, áàòüêî, çíàâ. Òåïåð çàãèíóâ ´âàëò³âíèê. Óñå ìåí³ ïîâ³äàé. Â³ñíèê Êîëè òðèâîæíèì êðîêîì ãåòü ³ç ì³ñòà Ï³øîâ âèãíàíåöü, øâèäêèé ïðèñêîðþþ÷è êðîê, Òî ñêàêóí³â çàïðÿã ó ÿðìî âèñîêå, ¯õ óòèõîìèðèâøè êîðîòêîþ âóçäîþ; Ì³æ òèì, äî ñåáå ëèøå çâåðòàþ÷èñü, ïðîêëÿâ â³í Ð³äíó çåìëþ ³ íå ðàç ïðèêëèêàâ áàòüêà. Îñü, â³äïóñòèâøè â³æêè, â³í áè÷åì çìàõíóâ – Òà ðàïòîì ï³äíåñëàñÿ â ìîð³ ç ãîëîñíèì ãóðêîòîì Äî ç³ðîê õâèëÿ, õî÷ â³òåð ³ ìîâ÷àâ

874

Луцій Анней Сенека ² íå ãðèì³ëî â íåáåñàõ áåçõìàðíèõ: Ñàìà ñêèï³ëà áóðåþ ãëàä³íü ñïîê³éíà. Òàêî¿ õâèë³ í³ Àâñòð íå ãíàâ äî Ñèöèë³¿, Í³ Êîð, ó çàòîö³ ²îí³éñüê³é öàðþþ÷è, Òàêèõ áóðóí³â íà ñêåë³ íå êèäàâ, 1032 Âäàðÿþ÷èñü îá ìèñ Ëåâêàäñüêèé ï³íîþ ñèâîþ,. Õâèëÿ ñò³íîþ ³ âøèð ³ âãîðó çäèìàºòüñÿ, Á³æèòü äî çåìë³, ÷åðåâàòà ÷óäîâèñüêîì, Íå ò³ëüêè êîðàáëÿì çàãðîæóþ÷è ïîãèáåëëþ, Àëå ³ çåìë³. Íàêàòîì òÿæêèì äî áåðåãà Íåñåòüñÿ âàë, ³ ùî íåñå, íåâ³äîìî, Ó íåïóñòîìó ëîí³. ×è ï³äí³ìå ãîëîâó Ç âîäè çåìëÿ, ³ íîâèé îñòð³â ïîñòàíå? 1040 Ñõîâàëèñü ñêåë³ áîãà åï³äàâðñüêîãî, Ñê³ðîíà êàìåí³, ñëàâí³ ëèõîä³éñòâàìè, Çåìëÿ, äâîìà ìîðÿìè ñòèñíóòà. Ïîêè äèâóâàëèñÿ ìè, âðàæåí³, Çàðåâ³ëî ìîðå, ëóíà çàëóíàëà ì³æ ñêåëÿìè; Âèâåðãàºòüñÿ âàë âîëîãè, ùî ñ³ëëþ áðèçêàº, Á’þòü âãîðó ³ çíèêàþòü ñòðóìåí³ ï³íÿâ³, – Òàê íåîñÿæíèé â Îêåàí³ êèò ïëèâå, Ç ïàù³ âèâåðãàþ÷è ñòðóìåí³ áóðõëèâ³. Óæå íàâèñëà âîäè ãîðà òðåìòëèâà, Ðîçñèïàëàñÿ ³ âèíåñëà ÷óäîâèñüêî Ñòðàøí³øå â³ä óñ³õ ñòðàõ³â, ³ ñàìà óñë³ä çà íèì Íà áåðåã óâ³ðâàëàñÿ. Â³ä æàõó çàö³ïåí³â ÿçèê: Áóâ ãð³çíèé ³ âåëè÷åçíèé çâ³ð íåáà÷åíèé – Âèñîêèé áèê ³ç êðóòîþ øèºþ áëàêèòíîþ, ² ç ãðèâîþ íàä ÷îëîì çåëåíàâîþ, Ç âîëîõàòèìè âóõàìè; à î÷³ äâîìà Êîëüîðàìè â³äëèâàþòü: ÷åðâîíèì ïîëóì’ÿì, ßê ó âëàäèêè ñòàäà çäè÷àâ³ëîãî, ² ñèíÿâîþ ìîðÿ, äå â³í áóâ ïîðîäæåíèé. Ãðàþòü íà çàøèéêó ì’ÿçè òâåðä³, Âáèðàþ÷è ïîâ³òðÿ, í³çäð³ ðîçäóâàþòüñÿ, Ï³äãðóääÿ çåëåíå, òâàííþ îáë³ïëåíå, Áîêè ïîêðèò³ ïëÿìàìè ïóðïóðíèìè. À ççàäó ò³ëî çâ³ðà âóæ÷àº ³ ñõîäèòüñÿ, Âîëî÷èòüñÿ, ëóñêîþ ïîêðèòå, Âåëè÷åçíå. Òàê³ â ìîð³ çàõ³äíîìó Êèòè ñóäíà êîâòàþòü àáî òðîùàòü íà òð³ñêè. Çåìëÿ çàêîëèâàëàñÿ; õóäîáà çëÿêàíà Êèíóëàñÿ âðîçò³÷, ³ çàáóâñÿ ïàñòóõ Ïîá³ãòè çà ÷åðåäîþ. Çâ³ð³ ì÷àòü ç ë³ñó; Çàö³ïåí³âøè â³ä ñòðàõó êðèæàíîãî,

875

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âñòàº ìèñëèâåöü. Ò³ëüêè ²ïïîë³ò îäèí Íå çíàº ñòðàõó, ïðîáóº êîíåé ñòðèìàòè Âóçäîþ ³ çâóêîì ãîëîñó çíàéîìîãî. Òàì, äå ïàãîðáè íàä ìîðåì îáðèâàþòüñÿ, Äîðîãà º íàä êðó÷åþ. ×óäîâèñüêî ¯¿ çàãîðîäèëî, ëþòèì ãí³âîì ñïîâíþþ÷èñü. Êîëè æ, òàê é òàê ïðèãîòóâàâøèñü, Ðîçëþòèëîñÿ íàäì³ðó, – êèíóëîñÿ âïåðåä áëèñêàâèöåþ, Çåìë³ ëåäü òîðêàþ÷èñü, ³, æàõëèâå, Ïåðåä óïðÿææþ çàâìåðëî òðåìòþ÷îþ. Òâ³é ñèí íàçóñòð³÷ ï³äíÿâñÿ ç ïîãðîçîþ, Â ëèö³ íå çì³íèâøèñü, ³ âèêðèêíóâ òàê: 1084 “Ì³é äóõ íå çëîìèòü ìàðíèé ñòðàõ: óðàæàòè áèê³â Ó ðîä³ Òåçåÿ, ïåâíî, ïðàöÿ ñïàäêîºìíà!” Òà êîí³ ïîíåñëèñÿ, â³æîê íå ñëóõàþ÷è, Ç äîðîãè ãåòü ìåòíóëèñÿ, êîë³ñíèöþ ì÷àòü; Êóäè íåñå áîæåâ³ëüíèé ñòðàõ ñêàæåíèõ, Òóäè ëåòÿòü ÷åðåç ñòð³ì÷àêè ãîñòð³. À â³í, ÿê êåðìàíè÷ ñåðåä âîä áóðõëèâèõ, Á³ã ñóäíà çìåíøóº é óì³ííÿì Îáìàíþº õâèë³, ùîá íå áèëè â áîðò, Êîíÿìè ïðàâèòü: òî òåðçàº ãóáè ¿ì, Íàòÿãàþ÷è â³æêè, òî êðó÷åíèì áè÷åì Ïî ñïèíàõ õëüîñêàº. Íåâ³äñòóïíèì ñóïóòíèêîì Íåñåòüñÿ áèê: ç óñ³õ áîê³â ëÿêàº â³í Êîíåé, òî óð³âåíü ì÷èòü, òî îáãàíÿº ¿õ. Íå óòåêòè: ñêð³çü ñòèð÷àòü ïåðåøêîäîþ Íàçóñòð³÷ ¿ì ðîãè ìîðñüêîãî ÷óäîâèñüêà, – ², îõîïëåí³ ñòðàõîì, ñêàêóíè íå ñëóõàþòü Íàêàç³â: âîë³þòü âèðâàòèñü ç óïðÿæ³, Øïóðëÿþ÷è êîë³ñíèöþ, äèáêè âñòàþòü. Íèöü óïàâ òâ³é ñèí – ³ ïåòë³ ÷³ïê³ Îáïëóòàëè éîãî. ×èì á³ëüøå á’ºòüñÿ â³í, Òèì òóã³øèìè ãíó÷ê³ âóçëè ñòàþòü. À ñêàêóíè, çà÷óâøè çëîä³ÿííÿ, Ì÷àòü â³ëüíî êîë³ñíèöþ ëåãêó: Òàê, âàíòàæ íåçíàéîìèé â³ä÷óâøè ³ ãí³âàþ÷èñü, Ùî ñâ³òëî äåííå äîâ³ðåíå ñîíöþ íåñïðàâæíüîìó, Ñêèíóëè Ôàåòîíà êîí³ Ôåáîâ³. Ó êðîâ³ óñå ïîëå. Ãîëîâà ðîçáèòà Ï³äñêàêóº íà êàìåíÿõ. Òåðíèííÿ Ðâå âîëîññÿ, êðåìåí³ ãîñòð³ ïå÷óòü Îáëè÷÷ÿ ³ íèùàòü ðàíàìè âðîäó éîãî. Ëåòÿòü êîëåñà, ìóêè ïðîäîâæóþ÷è ïåðåäñìåðòí³. Àëå ðàïòîì óñòðîìèâñÿ ãîñòðèé îáãîð³ëèé ñóê

876

Луцій Анней Сенека Ãëèáîêî â ïàõ – ³ ò³ëî íàñòðîìëåíå Â³çíèêà ñêàêóí³â ñòðèìàëî ïðóäêîíîãèõ. Íà ìèòü çóïèíèëèñÿ – ³ ïåðåøêîäó, Ðâîíóâøè, ðîç³ðâàëè. Ó ïëîòü âïèíàþòüñÿ Íàï³âæèâó âñ³ øèïè òåðíîâ³, Íà âñ³õ êóùàõ âèñÿòü êëàïò³ êðèâàâ³. Áëóêàþòü ñëóãè ïîëÿìè ïîãèáåëüíèìè, Ñêð³çü, äå øëÿõ ñâ³é ²ïïîë³ò ðîçòåðçàíèé Ïîçíà÷èâ ÷åðâîíîþ ñìóãîþ øèðîêîþ, Ñîáàêè ç âèòòÿì øóêàþòü ïëîòü õàçÿ¿íà. Òà ïðàöÿ ñòàðàííà íå äîïîìîãëà óñå ò³ëî íàì Ç³áðàòè. ×è òàêèé æåðåá êðàñè ëþäñüêî¿? Ñïàäêîºìöÿ, ùî ç áàòüêîì ïðåñòîëà ä³ëèâ, Ùî ñÿÿâ ÿñêðàâ³øå â³ä óñ³õ, ÿê ç³ðêà ñåðåä íî÷³, Ìè äëÿ áàãàòòÿ çáèðàºìî ïîõîâàëüíîãî Óñþäè ÷àñòèíàìè. Òåçåé Î, òè ñèëüí³øå çà âñ³õ, Íàñ êðîâíèìè çâ’ÿçóºø ïóòàìè Ïðèðîäà! Ìè òåáå ³ ïðîòè âîë³ øàíóºìî: Çãóáèòè õîò³â – ³ çà çàãèáëèì ïëà÷ó ÿ. Â³ñíèê Áåç÷åñíî ïëàêàòè, êîëè çì³ã, ùî õîò³â. Òåçåé Êîëè ñâîºþ âëàäîþ âèïàäîê çðîáèòü Áàæàíå ïðîêëÿòèì, ã³ðøîãî íåìàº ëèõà. Â³ñíèê Íàâ³ùî ïëàêàòè, êîëè íå çãàñëà íåíàâèñòü? Òåçåé Íå çà óáèòèì, à çà òèì, õòî âáèâ, ïëà÷ó ÿ. Õîð Î ëþäñüêà äîëå, âèïàäîê – òâ³é ïàí; Òà ìåíøå ãí³òèòü òèõ, õòî ìåíøèé, äîëÿ ×èÿ ëåãøà, òèõ áîãè ëåãøå ðàçÿòü. Íàì íåâ³äîìèé ñïîê³é áåçòóðáîòí³ñòü äàðóº, ² â õàëóïàõ íàì áåçïå÷íî ñòàð³òè. Íà ÷âàíëèâå ãí³çäî, ï³äíåñåíå â åô³ð, 1147 Íàë³òàº ³ Åâð, íàë³òàº ³ Íîò, ¯ì áåçóìíèé ïîãðîæóº Áîðåé, Êîð ¿õ ñ³÷å äîùàìè. Ð³äêî ñòðàõàº ãðîìîâèé óäàð Âîëîãó äîëèíó: Àëå òðåìòÿòü çàâæäè, æàõàþ÷èñü Ãðîìîâåðæöÿ âîãí³â, Âèñîêèé Êàâêàç ³ Ôðèã³éñüêèé ë³ñ –

877

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ê³áåëèí ïðèòóëîê: àäæå Þï³òåð ïîö³ëþº Âñå, ùî áëèæ÷å – íà ïîñòðàõ éîìó – äî íåáåñ. Àëå íå çíàº âåëèêèõ ïîòðÿñ³íü ³ áóð Ïîê³ðíèé äàõ ïëåáåéñüêèõ õàòèí. Ãð³ì õèòàº ïàëàöè. Íà êðèëàõ ëåòèòü íåíàä³éíèõ ÷àñ, ² ëåãêà íàì íå áóâàº â³ðíîþ Ôîðòóíà í³êîëè. ² â³í, òîé, õòî çíîâó ïîáà÷èâ íàä ñîáîþ Áëèñê íåáåñíèõ ñâ³òèë ³ ñÿéâî äíÿ, Õòî çàëèøèâ ìîðîê, îïëàêàâ òåïåð Ñâîº ñóìíå ïîâåðíåííÿ, òîìó ùî ã³ðøèé ïðèòóëîê, Í³æ òîé, ùî íàäàâ Àâåðí, ï³äãîòóâàâ éîìó Ð³äíèé éîãî êðàé. Î Ïàëëàäî, òè, â Àô³íàõ øàíîâàíà, ßêùî òâ³é Òåçåé íåáîñõèë ïîáà÷èâ, ßêùî â³í á³ã â³ä áîë³ò ñòèã³éñüêèõ, Ïëóòîíó òè íå áîðæíèê çà öå: Àäæå çàëèøèâñÿ ðàõóíîê ó ïåêë³ äàâí³é. Àëå ùî çà êðèêè ç ïàëàöó ëóíàþòü? Íàâ³ùî ñõîïèëà Ôåäðà ìå÷ ó â³ä÷à¿? Âíîñÿòü ò³ëî ²ïïîë³òà. Âá³ãàº Ôåäðà ç ìå÷åì ó ðóêàõ. Òåçåé ßêèé á³ëü óðàæàº òåáå áîæåâ³ëëÿì? Íàâ³ùî òóò ìå÷? ² ÷îìó ðèäàºø òè, Á’ºø ó ãðóäè ñåáå íàä ò³ëîì íåíàâèñíîãî? Ôåäðà Ìåíå, ìåíå, æîðñòîêèé âëàäàðþ áåçîäåíü, Ïåðåñë³äóé, íà ìåíå ç âîä ëàçóðîâèõ Óñ³õ ÷óäîâèñüê íàöüêóé, ñê³ëüêè ¿õ ãëèáîêå Ðîäèòü Òåô³¿ ëîíî, ñê³ëüêè õîâàº ¿õ Äàëåêèé Îêåàí ó õâèëÿõ ðîçãîíèñòèõ. Òåçåþ, æîäíîãî ðàçó íå áóëî áåçêàðíèì 1184 Äëÿ áëèçüêèõ òâîº ïîâåðíåííÿ: áàòüêà ³ ñèíà âîíî Óáèëî; ëþáèø ÷è íåíàâèäèø äðóæèí ñâî¿õ, Òè ä³ì ³ ð³ä ñâ³é ãóáèø îäíàêîâî. Î ²ïïîë³òå, òàêèì ÿ áà÷ó çíîâó òåáå, ×åðåç ìåíå òàêèì òè ñòàâ? ßêèé Ïðîêðóñò ×è Ñèí³ä ò³ëî ðîç³ðâàâ? ×è, ìîæå, Äâîâèäèé êðèòñüêèé áèê, ñâî¿ì ìóêàííÿì Äåäàë³â ä³ì íàïîâíèâøè, ìó÷èâ òåáå? Î ãîðå, äå êðàñà òâîÿ êâ³òó÷à, Äå íàø³ ç³ðêè – î÷³? Áåçäèõàííèé òè! Ïðèéäè íà ìèòü, ìî¿ ñëîâà ëèøå âèñëóõàé:

878

Луцій Анней Сенека Ãàíåáíîãî â íèõ íåìàº. Ñàìà çà ñìåðòü òâîþ Ñåáå êàðàþ÷è, Ôåäðà ãðóäè çëî÷èíí³ Ïðîñòðîìèòü, æèòòÿ ³ ãð³õà ïîçáóäåòüñÿ ² ñë³äîì çà òîáîþ çà Ñò³êñ, çà äðàãîâèíè Òàðòàðó, Çà âîãíåííèé ïîò³ê ï³äå áîæåâ³ëüíà. Óìèëîñòèâèìî ìàí³â: ïàñìî ïðèéìè ìîº, Ùî ÿ ç ÷îëà ðîçäåðòîãî çð³çàëà. Ç’ºäíàòè ñåðöÿ íàì íå ñóäèëîñÿ – Ç’ºäíàºìî æ äîë³. Òè, ÷èñòà, óìðè Çàðàäè ÷îëîâ³êà; à ïåðåëþáíèöÿ íåõàé Óìðå çàðàäè ïðèñòðàñò³. Íå âèñòà÷àëî ëèøå, Êóïèâøè òàêîþ ö³íîþ ñëàâó äîáðó, Ç³éòè íà ëîæå ÷îëîâ³êà îïîãàíåíå. Î ñìåðòü ëàñêàâà, òè îäíà ïðèñòðàñòü çàñïîêî¿ø. Î ñìåðòü ñâÿòà, òè îäíà ìåí³ ÷åñòü ïîâåðíåø. Ïðàãíó òåáå: óêðèé ìåíå â îá³éìàõ. Ñëóõàéòå ìåíå, Àô³íè! Ìåíå ñëóõàé, áàòüêó, Ùî çë³øèé áóâ â³ä çãóáíèö³-ìà÷óõè: ß çáðåõàëà. Ó õâîð³é ïîðîäæåíèé äóø³ ìî¿é Òîé ìèñëåíèé ãð³õ, ùî òè êàðàâ, Òåçåþ. Ïîãóáëåíèé ÷èñòèé íàêëåïîì íå÷èñòî¿, Ñîðîì’ÿçíèé, öíîòëèâèé. – Òâîþ âäà÷ó òîá³ Ïîâåðíó ÿ. Ãðóäè â³äêðèò³, ñïðàâåäëèâèé êëèíîê, Êðîâ ëëºòüñÿ â æåðòâó ïðàõó áåçãð³øíîìó. Ïðîñòðîìëþº ñîá³ ãðóäè. Ùî ÷èíèòè, êîëè ñèí óáèòèé, – ó ìà÷óõè Â÷èñÿ, áàòüêó. Ç³éäè â êðà¿ ñòèã³éñüê³. Âìèðàº. Òåçåé 1222 Æåðëà áë³äîãî Àâåðíà ³ Òåíàðà òåìíèé âõ³ä, Ðîçðàäà íåùàñëèâèõ – òèõèé ñòðóì Ëºòåéñüêèõ âîä, Íå÷åñòèâöÿ ïîãëèíüòå äëÿ íåçë³÷åííèõ â³÷íèõ ìóê! Âè, ÷óäîâèñüêà ìîðñüê³, óñ³ ñþäè ç óñ³õ ìîð³â, Äå á âàñ Ïðîòåé íå õîâàâ ó òåìíèõ ãëèáèíàõ áåçîäí³, ² òîãî, õòî â çàõâàò³ â³ä óáèâñòâà, ïîòÿãí³òü ó áåçîäíþ õâèëü! Òè, áàòüêó, çàâæäè ãîòîâèé ïîä³ëÿòè ñèí³â ãí³â, Ñòàâøè ñèíîâáèâöåþ, ñìåðò³ ëåãêî¿ íå çàñëóãîâóþ ÿ, Õòî ðîçäåðòå ò³ëî ðîçìåòàâ ïî âñ³õ ïîëÿõ, Õòî âî³ñòèíó çëî÷èíåöü, áî óÿâíèé ãð³õ êàðàâ. Óñå íàïîâíåíå ìî¿ì ëèõîä³éñòâîì: ç³ðêè, ìàíè, Îêåàí. 1233 Íåìàº ÷åòâåðòîãî ñâ³òó; òðüîì â³äîìèé öàðñòâàì ÿ. ×è äëÿ òîãî ÿ ïîâåðíóâñÿ, äî íåáà øëÿõ â³äêðèâøè, Ùîá íàä äâîìà óáèòèìè ïîäâ³éíèé îáðÿä Óä³âöåì áåçä³òíèì ñïðàâèòè, çàïàëèòè áàãàòòÿ, ßêèé ñèíà ³ äðóæèíó ñïàëèòü ìî¿õ?

879

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Àëê³äå, ìåí³ ã³ðêå ñâ³òëî äåííå ïîâåðíóâøè, Â³ääàé Ïëóòîíó äàðóíîê éîãî, äî ò³íåé ìåíå Â³äïðàâ çíàéîìèõ. Í³, êëè÷ó äàðåìíî ÿ Ïîêèíóòó ñìåðòü. Òè, ìàéñòåðí³ñòü ÿâèâøè Â óáèâñòâàõ, ñòðàøíèõ çàäóì³â ìàéñòåð, Äî ã³äíî¿ ñòðàòè ñàì çàñóäè ñåáå. ×è íàõèëèòè ñîñíè äî çåìë³ âåðøèíàìè, Ùîá, ðîçïðÿìèâøèñü, ðîç³ðâàëè íàäâîº Ìåíå âîíè? Ç³ ñêåëü Ñêèðîíó êèíóòèñü? ß áà÷èâ ìóêè ã³ðø³, êîòð³ Ãîòóº Ôëåãåòîí ïàëàþ÷èé óâ’ÿçíåíèì: ß çíàþ ì³ñöå, çíàþ ñòðàòó, ùî ÷åêàº íà ìåíå. 1250 Ëèõîä³éí³ ò³í³, ãåòü! Íåõàé êàì³íü íà ïëå÷³ Ìåí³ ëÿæå – â³÷íîãî ñòàðöÿ Åîë³äà ïðàöÿ – ² ðóêè ìåí³ îáòÿæèòü óòîìëåí³; Ìåíå íåõàé ìàíèòü âîëîãà ³ â³ä âóñò ò³êàº, Äî ìåíå íåõàé øóë³êà ïðèëåòèòü â³ä Ò³ò³ÿ Ìîºþ ãîäóâàòèñÿ ïå÷³íêîþ, ùî çíîâó â³äðîñòàº; Ñïî÷èâàé, Ïèð³ôîÿ ìîãî áàòüêî: Íåõàé êîëåñà îáåðòè áåçïåðåñòàíí³ Ìîº ì÷àòü ò³ëî ïî êîëàõ ìó÷åíèöüêèõ. Çåìëå, ðîçâåðçíèñü! Õàîñå, ïîãëèíü ìåíå! Ñüîãîäí³ ç á³ëüøèì ïðàâîì â³ä³éäó äî ò³íåé: Çà ñèíîì ñë³äîì. Ó â³÷íèé ä³ì ïðèéìè ìåíå, Ïëóòîíå, áåç ñòðàõó: ç ÷èñòèì íàì³ðîì ïðèáóâ ÿ ² íå ï³äó. Íà ãîðå, íå ñëóõàþòü áîãè ìåíå, Ëèøå çëèõ áëàãàíü íåãàéíî äîñëóõàòèñü ðàä³. Õîð Òåçåþ, äëÿ ñêàðã ÷àñ º áåçê³íå÷íèé, Çàðàç â³ääàé îñòàíí³é ²ïïîë³òîâ³ áîðã: Ïîøìàòîâàíå ò³ëî ñõîðîíè ñêîð³øå. Òåçåé Ñþäè, ñþäè îñòàíêè ò³ëà ìèëîãî Íåñ³òü! ×ëåíè áåçëàäíî ñêëàäåí³... Íåâæå öå ²ïïîë³ò? Ïðîâèíó ìîþ ß âèçíàþ. Òà ùîá íå íà ìåí³ îäíîìó 1272 ² íå îäíà áóëà ïðîâèíà, – áàòüêà Ïðèêëèêàâ ÿ. Îñü â³í, îòöÿ äàðóíîê, îñü ïë³ä éîãî! Î, ãîðå ë³ò ïîõèëèõ, ñàìîòà! Íåùàñíèé, íà ãðóäÿõ ç³ãð³é â îá³éìàõ Òå, ùî â³ä ñèíà òâîãî çîñòàëîñÿ. Õîð Ðîçäåðòîãî ò³ëà ÷àñòêè æàëþã³äí³ Ñêëàäè ÿê ñë³ä ³ ïîâåðíè íà ì³ñöå ¿õ. Ñþäè – äåñíèöþ ìîãóòíþ; îñü ë³âå

880

Луцій Анней Сенека Ïëå÷å âçíàòè ìîæëèâî; ïðèêëàäè äî íüîãî Äîëîíþ, ùî âóçäîþ çâèêëà âòèõîìèðþâàòè êîíåé. Î ãîðå! Íå âñå îïëàêàòè ò³ëî ìîæåìî ìè. Òåçåé Ñóìíó ïðàöþ òåðïè, ðóêà òðåìòÿ÷à! Íåõàé íå ñòðóìåí³þòü ñëüîçè ïî ñóõèõ ùîêàõ, Ïîêè âñ³ ÷ëåíè íå ïåðåðàõóâàâ áàòüêî ² ò³ëà íå ñêëàâ. Ùî îòóò, ïîçáàâëåíå Îáëè÷÷ÿ, ïîêàë³÷åíå ðàíàìè? ßêà ÷àñòèíà – íå çíàþ, àëå òâîÿ âîíà. Ñþäè êëàäè, äå ì³ñöå º â³ëüíå. ² öå – êðàñà, ùî ç³ðêîþ ñâ³òèëà, Âîðîã³â â³äâîäèòè ïîãëÿäè çìóøóâàëà? Ïðîêëÿòà äîëÿ, áåçñìåðòíèõ ìèë³ñòü ãð³çíà! Òàêèì ì³é ñèí âåðíóâñÿ – íà áëàãàííÿ áàòüêà! Ïðèéìè äàðóíêè áàòüêîâ³ îñòàíí³, Î áàãàòîðàçîâî ïîõîâàíèé! Íåõàé áàãàòòÿ Ñïàëèòü îñòàíêè. Ñêîðáîòíèé â³ä³ìêí³òå ä³ì! Õàé êëè÷ ñóìíèé ëóíàº ó Ìîïñîï³¿! Âè äî öàðñüêîãî áàãàòòÿ íåñ³òü ñìîëîñêèïè, Âè â ïîë³ çáèðàéòå òðóï ïîøìàòîâàíèé, – À ö³é ÿìó âèðèéòå ãëèáîêó: Õàé ãîëîâó çåìëÿ ãí³òèòü çëî÷èííó.

ÏÐÈÌ²ÒÊÈ 2 ...Ðîç³éä³òüñÿ ñêîð³øå, Êåêðîïà ñèíè! – ²ïïîë³ò ðîçñèëàº ñâî¿õ ìèñëèâö³â (àô³íÿíè, íàùàäêè ëåãåíäàðíîãî Êåêðîïà) ïî óñ³é Àòò³ö³. Ïàðíåò – ãîðè íà ï³âíî÷³ Àòò³êè. 6 Á’ºòüñÿ îá áåðåã Òð³àñ³éñüêèõ äîëèí – ðîäþ÷à ð³âíèíà ïîáëèçó Åëåâñèíà. 8 ... ñèâèõ â³ä ðèôåéñüêèõ ñí³ã³â – éäåòüñÿ ïðî çàñí³æåí³ Ê³ôåðîíñüê³ ãîðè, ñõîæ³ íà êàçêîâèé ï³âí³÷íèé Ðèôåé. 13 ²ë³ñ – íåãëèáîêà ð³÷êà ïîáëèçó Àô³í. 17 Ìàðàôîí – íåâåëèêå ì³ñòî íà óçáåðåææ³ Àòò³êè, ì³ñöå ìàéáóòíüî¿ ïåðåìîãè ãðåê³â íàä ïåðñàìè. 20 Àõàðíè – íåâåëèêå ì³ñòå÷êî ó Àòò³ö³. 22 Ã³ìåò – ìåäîíîñíà ãîðà íà ï³âäí³ Àòò³êè. 23 Àô³äíè – ì³ñòå÷êî íà ñõîä³ Àòò³êè. 26 Ñóí³éñüêèé ìèñ – ï³âäåííà ÷àñòèíà Àòò³êè. Ôë³¿ – ïîñåëåííÿ ó ã³ðñüê³é ÷àñòèí³ Àòò³êè. 31 Ìîëîñè – âåëèê³ ìèñëèâñüê³ ñîáàêè ç Åï³ðó. 46 ... ïåðîì áàãðÿíèì... – Â äàâíèíó ÷åðâîíå ï³ð’ÿ âèêîíóâàëî ôóíêö³þ ÷åðâîíèõ ïðàïîðö³â ï³ä ÷àñ îáëàâè íà õèæàê³â. 55–72 Ä³âà-ëó÷íèöÿ – Ä³àíà. 88 ... øëÿõàìè Íåðåÿ... – ìîðñüêèìè øëÿõàìè. Íåðåé – ìîðñüêå áîæåñòâî, ÷àñòî âèñòóïàº ÿê ïåðñîí³ô³êîâàíèé îáðàç ìîðÿ.

881

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 90... çàðó÷íèöåþ... – Ôåäðà çãàäóº ïðî âîðîæíå÷ó ì³æ Òåçåºì ³ Ì³íîñîì, â³ä÷óâàþ÷è ñåáå ó Àô³íàõ ïîëîíÿíêîþ. 95–97 ... áëóêàº âî¿í íàðå÷åíîãî ïèõàòîãî... – Òåçåé çíàõîäèâñÿ ó ï³äçåìíîìó öàðñòâ³, äîïîìàãàþ÷è ñâîºìó äðóãîâ³, öàðþ ëàï³ô³â Ïèð³ôîþ, â³ä³áðàòè ó Ä³òà Ïðîçåðï³íó. 104 Ðåìåñëî Ïàëàäè – òêàöüêà ñïðàâà, ïîêðîâèòåëüêîþ ÿêî¿ áóëà Àô³íà Ïàëàäà (ðèì. – Ì³íåðâà). 108 ....áåçñë³âíèõ ñâ³äê³â òà¿íñòâ ... – Åëåâñèíñüê³ ì³ñòåð³¿. 110 Çàñòóïíèöþ êðà¿íè, ñóäîì ¿é â³ääàíó, – Ì³íåðâó, ïîêðîâèòåëüêó ðåìåñëà ³ ìèñòåöòâà, ÿêà ñïåðå÷àëàñÿ ç Íåïòóíîì çà âëàäó íàä Àòò³êîþ. Â ñóïåðå÷ö³ âîíà ïåðåìîãëà, îñê³ëüêè ïîäàðóâàëà àô³íÿíàì ìàñëèíîâå äåðåâî, òîä³ ÿê Íåïòóí ëèøå ñîëîíå äæåðåëî. 114... ìàòåðèíñüêà ôàòàëüíà íåäóãà... – Éäåòüñÿ ïðî ïðèñòðàñòü Ïàñèôà¿, ìàòåð³ Ôåäðè, äî áèêà. 122 Ìîïñîï³ÿ – äàâíÿ íàçâà Àòò³êè. 126–129 Äàâíî çà ïóòà ìñòèòü ñâî¿ òà Ìàðñîâ³ – Ïðî çâ’ÿçîê Âåíåðè ç Ìàðñîì ¿¿ ÷îëîâ³ê Âóëêàí äîâ³äàâñÿ â³ä Ñîíöÿ. Âóëêàí âèêóâàâ ì³öí³ ïóòà é îïîâèâ íèìè êîõàíö³â. Çà çðàäó ïîïëàòèëàñÿ Ïàñèôàÿ, äî÷êà Ñîíöÿ, ³ ¿¿ ç Ì³íîñîì äî÷êè – Ôåäðà é Àð³àäíà. 130 ...êðîâ Þï³òåðà... – Þï³òåð áóâ áàòüêîì Ì³íîñà é ä³äîì Ôåäðè. 148 Ëºòåéñüêà áåçîäíÿ – ï³äçåìíå öàðñòâî, äå ïðîò³êàº ð³÷êà çàáóòòÿ Ëºòà. 157...áëèñêàâêó åòí³éñüêó – Þï³òåð îçáðîºíèé ïåðóíîì, ÿêèé âèêóâàëè öèêëîïè ó êóçí³ Åòíè. 175...äîìó áðàòîâîìó... – Ëàá³ðèíò, ïîìåøêàííÿ Ì³íîòàâðà, áðàòà Ôåäðà ïî ìàòåðèíñüê³é ë³í³¿, ÿêîãî âáè Òåçåé. 186-193 ... áîãà ìîãóòíüîãî – Àìóðà (ãð. – Åðîò), â³ä ñòð³ë ÿêîãî çàïàëþâàëèñÿ ïðèñòðàñòþ Þï³òåð, Ìàðñ, Âóëêàí, Àïîëëîí. 200 Åð³öèíà – ïð³çâèñüêî Âåíåðè â³äïîâ³äíî äî õðàìó ó ñèö³ë³éñüêîìó Åð³êñ³. 210 Ëàð – áîã äîìàøíüîãî âîãíèùà. 224 ...ïñà ñòèã³éñüêîãî... – Êåðáåðà, òðèãîëîâîãî é çì³ºõâîñòîãî ïñà, ÿêèé îõîðîíÿâ âõ³ä äî ï³äçåìíîãî öàðñòâà. 228 Àíò³îïà – ìàòè ²ïïîë³òà; çà îäíèì ïåðåêàçîì, âîíà áóëà ïðèíåñåíà Òåçåºì â æåðòâó áîãàì, çà ³íøèì – ñàìà î÷îëèëà íàñòóï àìàçîíîê ³ áóëà âáèòà ó áîþ. 265 ...òâåðäèí³ ...Ïàëàäèíî¿ – ç³ ñêåë³ Àêðîïîëÿ, äå çíàõîäèâñÿ õðàì Ì³íåðâè. 280 Î áîãèíå... – çâåðíåííÿ äî Âåíåðè, äî÷êè ìîðñüêî¿ áîãèí³ Ä³îíè. 281 Äâî¿ñòèé ... Êóï³äîí... – ïðî äâî¿ñòó ïðèðîäó Åðîòà (Àìóðà, Êóï³äîíà) ïèñàâ Ïëàòîí. Òðàäèö³éíî çîáðàæóºòüñÿ ïóñòîòëèâèì õëîï÷èêîì, ñèíîì Âåíåðè, õî÷à, çà âåðñ³ºþ Ãåñ³îäà, â³í âèíèê ðàí³øå â³ä ³íøèõ áîã³â, òèì ñàìèì ðîçïî÷àâøè ïåðåòâîðåííÿ õàîñó. 292 ... ïîáëèçó â³ä Ãåñïåð³éñüêî¿ ì³òêè... – íà Çàõîä³, á³ëÿ Ãåðêóëåñîâèõ ñòîâï³â. 294 ... í³ìôè ïàððàñ³éñüêî¿ ñÿéâî... – Âåëèêà Âåäìåäèöÿ, íà ÿêó îáåðíóëàñÿ àðêàäñüêà (ïàððàñ³éñüêà) í³ìôà Êàëë³ñòî. 302 Ôåá ãàíÿâ êîð³â ... – Àïîëëîí ïàñ ÷åðåäó Àäìåòà, ôåññàë³éñüêîãî öàðÿ, çà ðîçïîâñþäæåíèì ì³ôîì – ÿê ïîêàðàííÿ çà âáèâñòâî öèêëîï³â. 304 Ïëåêòð – áðÿöàëî, êîòðèì ãðàëè íà ë³ð³. 305–314 ...ãîíèòåëü õìàð... – Þï³òåð; ó âèãëÿä³ ëåáåäÿ â³í ïîºäíàâñÿ ç Ëºäîþ, à îáåðíóâøèñü íà áèêà, âèêðàâ ªâðîïó. 315 Òà, ùî òåìíèé ñâ³ò îñ³íÿº ñÿéâîì... – êîõàííÿ áîãèí³ ì³ñÿ÷íîãî ñÿéâà äî ïðåêðàñíîãî ïàñòóõà Åíä³ì³îíà. 323 Àëêìåíè ñèí – Ãåðêóëåñ, çàêîõàâøèñü ó ë³ä³éñüêó öàðèöþ Îìôàëó, ñëóæèâ ¿é, ïåðåâäÿãíóòèé ó æ³íî÷å âáðàííÿ; á³ëüø òðàäèö³éíà âåðñ³ÿ – ñïîêóòà çà âáèâñòâî ²ô³òà, ñèíà öàðÿ Åâð³òà ³ áðàòà ²îëè. 332 Ïåðñèäà – ãîëîâíà ïðîâ³íö³ÿ Ïåðñüêîãî öàðñòâà; ó äàíîìó âèïàäêó – Ïåðñ³ÿ. 335...âáðàííÿ ç ò³ð³éñüêèõ êðîñåí... – îäÿã ç ì’ÿêî¿ ÷åðâîíî¿ òêàíèíè, ÿêèé âèðîáëÿëè ô³í³ê³éö³. 343 Íåðå¿äè – ìîðñüê³ í³ìôè, äî÷êè Íåðåÿ.

882

Луцій Анней Сенека 359 Ëóêàíñüêèé áèê – ñëîí, ðèìëÿíè âïåðøå ïîáà÷èëè öèõ òâàðèí ó Ëóêàí³¿ (íà ï³âäí³ ²òàë³¿) íà ïî÷. ²²² ñò.äî í.å., ï³ä ÷àñ â³éíè ïðîòè Ï³ððà Åì³ðñüêîãî, ó êîòðîãî íà îçáðîºíí³ áóëè áîéîâ³ ñëîíè. 395 ...ñ³ê ç òèðñüêî¿ ìóøë³... – ïóðïóð. 396 ...íèòêè, ùî ç ã³ëîê ñåð³éöåì ç³áðàí³. – êèòàéñüêèé (ñåð³éñüêèé) øîâê. 403 Òóë – ñàãàéäàê. 406 Â³ä Ïîíòà çåìëåþ Àòò³÷íîþ... – â³ä Òàíà¿ñà (Äîíó) äî Ìåîò³äè (Àçîâñüêîãî ìîðÿ) éøëè àìàçîíêè, î÷îëþâàí³ Àíò³îïîþ. 409–410...ùèòîì êðèâèì, ÿê ì³ñÿöü... – àìàçîíêè çîáðàæóâàëèñÿ ç ïåëüòîþ – ì³äíèì ùèòîì, ÿêèé çà ôîðìîþ íàãàäóâàâ ï³âì³ñÿöü. 428 ...çàêëÿòòÿ ôåññàë³éñüê³... – äóæå ñèëüí³, îñê³ëüêè Ôåññàë³ÿ áóëà â³äîìà ñâî¿ìè ÷àêëóíêàìè. 506 Îáñèïàâøè ñòî áèê³â áîðîøíîì ñâÿùåííèì... – Ðèòóàëüíà ÷àñòèíà âåëèêîãî æåðòâîïðèíîøåííÿ (òàê çâàíî¿ “ãåêàòîìáè”). 511 Àëôåé – íàéá³ëüøà ð³÷êà â Ïåëîïîííåñ³, ÿêà âïàäàº â ²îí³éñüêå ìîðå. 513 Ëåðíà – äæåðåëî íåïîäàë³ê Êîð³íôó. 535 Íå áóâ ñâÿùåííèé êàì³íü... – Íóìà, ñïàäêîºìåöü Ðîìóëà, çàïðîâàäèâ êóëüò ðèìñüêîãî áîãà êîðäîíó Òåðì³íà, ÿêîãî âøàíîâóâàëè ó âèãëÿä³ ìåæîâîãî êàìåíÿ. 569 ...äðóæèíó Åãåÿ Ìåäåþ... – Ìåäåÿ ñòàëà äðóæèíîþ Åãåÿ ï³ñëÿ âòå÷³ ç Êîð³íôó äî Àô³í. 573 Ñ³ðò – â³äëþäíà ì³ëèíà íà óçáåðåææ³ Àôðèêè. 583 ...ºäèíèé ñèí ó ïëåìåí³ – àìàçîíêè âáèâàëè íåìîâëÿò ÷îëîâ³÷î¿ ñòàò³, òîìó ñàìå ³ñíóâàííÿ ²ïïîë³òà ïîðóøóâàëî çàêîíè ìàòåðèíñüêîãî ïëåìåí³. 631 Íå äîâåäè ïðèêìåò³ ö³é çä³éñíèòèñÿ! – öàðñüêèé æåçë, çàïðîïîíîâàíèé ²ïïîë³òó, áóâ äëÿ Òåçåÿ ïîãàíîþ ïðèêìåòîþ, ïðîòå ñèí ñëîâàìè â³äâåðòàº çíàìåííÿ. 660 Ä³ì ÷óäîâèñüêà – ëàá³ðèíò, ïîìåøêàííÿ Ì³íîòàâðà. 662–663 Îïîâèò³ êó÷åð³ æåðòîâíîþ ïîâ’ÿçêîþ... – Òåçåÿ áóëî ïîñëàíî â Ëàá³ðèíò ÿê æåðòâó ëþäîæåðîâ³ Ì³íîòàâðó (æåðòîâíèõ òâàðèí óâ³í÷óâàëè ñâÿùåííîþ ïîâ’ÿçêîþ). 667 ...íèì âîðîã ïîëîíèâñÿ – íàòÿê íà äî÷êó âîðîæîãî àô³íÿíàì Ì³íîñà Àð³àäíó, òàêîæ “âîðîãà”. Äàë³ Ôåäðà çâåðòàºòüñÿ äî ñâîº¿ ñåñòðè-áîãèí³ (ñò.674–682). 673 Ñåñòðà – Àð³àäíà, çà äîïîìîãîþ íèòêè, ÿêó âîíà äàëà, Òåçåé âèéøîâ ç Ëàá³ðèíòó. 710 Êîëõ³äñüêà ìà÷óõà – Ìåäåÿ, äðóæèíà Åãåÿ, áàòüêà Òåçåÿ. 730 ...Îêåàíà, ä³äà ìîãóòíüîãî... – òîáòî Íåïòóíà; çà îäíèì ç âàð³àíò³â ì³ôó, Òåçåé – ñèí Íåïòóíà. 763–764 ...Âåñïåð...æåíå ìîðîê, ³ì’ÿ çì³íèâøè – Òóò ²ïïîë³ò ïîð³âíþºòüñÿ ç³ ñâ³òèëîì Âåíåðîþ, ÿêó íàçèâàëè Âåñïåðîì óâå÷åð³ ³ Ëþöèôåðîì (“ñâ³òëîíîñåöü”) âðàíö³. 766–767 Â³ä...³íä³â... ÿâèâñÿ â³÷íèé îòðîê... – Âàêõ, ÿêèé çàâæäè çîáðàæóâàâñÿ þíèì. Ì³ô ïðî çàâîþâàííÿ Âàêõîì (Ë³áåðîì) ²íä³¿ áóâ øèðîêî ðîçïîâñþäæåíèé àíòè÷íîþ òðàäèö³ºþ. 768 Âèíîãðàäíèì ñïèñîì – òèðñ, (îïîâèòå ëîçîþ áåðëî ç øèøàêîì íà ê³íö³, àòðèáóò âàêõàíîê). 773 Êîìó (íå òîá³!) íàäàëà ïåðåâàãó Ôåäðè ñåñòðà. – ìîâà éäå ïðî Òåçåÿ, ÿêîãî Àð³àäíà êîõàëà äî Âàêõà, òîìó çãàäêà ïðî ñóïåðíèöòâî ï³äòâåðäæóº ïåðåâàãó Òåçåÿ. 794 ² ïîëîíÿ÷è êðàñåí³â, âîíè âãëèá äæåðåë ¿õ ìàíÿòü. – Íàòÿê íà äîëþ Ã³ëàñà, óëþáëåíöÿ ³ çáðîºíîñöÿ Ãåðêóëåñà, âèêðàäåíîãî íàÿäàìè. 797 Ïàí – áîã ë³ñ³â ³ ãà¿â. 799 Òå ñâ³òèëî, ÷èé ð³ä ñòàðøèé â³ä àðêàäÿí... – Ñåëåíà, áîãèíÿ ì³ñÿöÿ, àðêàäÿíè ââàæàëè ñåáå íàéäàâí³øèì (“äîì³ñÿ÷íèì”) íàñåëåííÿì Åëëàäè. 810 Áëèñê çàòüìàðèëî á âîíî êàìåíþ ïàðîñüêîãî – ìàðìóð, íàéêðàù³ ñîðòè ÿêîãî äîáóâàëè íà îñòðîâ³ Ïàðîñ. 824 Êàñòîð – ñèí Þï³òåðà (ó ãðåê³â – Çåâñà), îäèí ç Ä³îñêóð³â, áóâ ê³ííîòíèêîì. Ê³ëëàð – ÷óäåñíèé ê³íü Êàñòîðà, äàðóíîê Íåïòóíà. 844 Ï³òôåé – ä³ä Òåçåÿ ïî ìàòåð³, òðåçåíñüêèé öàð. 856 Àëê³ä – ³ì’ÿ Ãåðêóëåñà, îòðèìàíå íèì ïðè íàðîäæåíí³.

883

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 861 Ôëåãåòîí – âîãíÿíà ð³÷êà ó ï³äçåìíîìó öàðñòâ³. 918 ...ðîäó... àêòåéñüêîãî – àòò³÷íîãî (Àêòåÿ – Àòò³êà). 922 Òè, ùî ó öàðñòâ³ äðóãîìó... – çâåðíåííÿ äî Íåïòóíà. 1000 ...ôàñö³¿ ðàäèé ... âðó÷èòè... – ó Ðèì³ ôàñö³¿ áóëè çíàêîì âèêîíàâ÷î¿ âëàäè; ïó÷îê ð³çîê, îïîâèòèõ ðåìåíåì ³ç ñîêèðîþ óñåðåäèí³. “Âðó÷èòè ôàñö³¿” îçíà÷àº îáðàòè íà îäíó ç äåðæàâíèõ ïîñàä. Ïîä³áíèõ çâè÷à¿â ó ãðåê³â íå áóëî. 1032 Ëåâêàäà – ñêåëÿñòèé ï³âîñòð³â ó çàõ³äí³é Ãðåö³¿. 1040 .... áîãà åï³äàâðñüêîãî...– Åï³äàâð áóâ ãîëîâíèì öåíòðîì êóëüòó áîãà ë³êàðñüêî¿ ñïðàâè Åñêóëàïà. 1041 ...Ñê³ðîíà êàìåí³... – ðîçá³éíèê Ñê³ðîí ïîáëèçó Ìåãàðè (ì³æ Àô³íàìè é Êîð³íôîì) óáèâàâ ïåðåõîæèõ, ñêèäàþ÷è ¿õ ç³ ñêåë³ ó ìîðå, äå ¿õ ïîæèðàëà æàõëèâà ÷åðåïàõà. 1042 ... Çåìëÿ, äâîìà ìîðÿìè ñòèñíóòà – Êîð³íôñüêèé ïåðåøèéîê (²ñòì). 1084 ...óðàæàòè áèê³â... – Ó þíîñò³ Òåçåé âáèâ ñòðàøíîãî Ìàðàôîíñüêîãî áèêà, ïðèâåçåíîãî Ãåðêóëåñîì ç Êðèòó, ï³çí³øå çà äîïîìîãîþ Àð³àäíè – êðèòñüêîãî Ì³íîòàâðà. 1147 Åâð – ñõ³äíèé â³òåð. 1154–1155 ...ôðèã³éñüêèé ë³ñ – Ê³áåëèí ïðèòóëîê... – Ê³áåëà – ôðèã³éñüêà áîãèíÿ, îòîòîæíþâàëàñÿ ç ìàò³ð’þ áîã³â Ðåºþ. 1166 Àâåðí – îçåðî â ³òàë³éñüê³é Êàìïàí³¿, ÿêå ðèìëÿíè ââàæàëè âîðîòàìè ó ï³äçåìíå öàðñòâî. 1184–1185 ...áàòüêà ³ ñèíà âîíî óáèëî... – Òåçåé áóâ âèíóâàòöåì çàãèáåë³ âëàñíîãî çåìíîãî áàòüêà Åãåÿ, òîìó ùî, ïîâåðòàþ÷èñü ç Êðèòó ï³ñëÿ âáèâñòâà Ì³íîòàâðà, íå çàì³íèâ ÷îðíå æàëîáíå â³òðèëî íà á³ëå. Åãåé, âèð³øèâøè, ùî éîãî ñèí çàãèíóâ, êèíóâñÿ â ìîðå, íàçâàíå íà éîãî ÷åñòü Åãåéñüêèì. 1188 Ïðîêðóñò (òîé, ùî âèòÿãóº) – ïð³çâèñüêî ðîçá³éíèêà Äàìàñòà, ÿêèé ï³äãàíÿâ ïîäîðîæí³õ â³äïîâ³äíî äî ðîçì³ð³â ëîæà (ïðîêðóñòîâå ëîæå), âêîðî÷óþ÷è ¿õ àáî âèòÿãóþ÷è çà äîïîìîãîþ ñîêèðè ³ ìîëîòêà. Áóâ óáèòèé Òåçåºì ó òàêèé ñàìèé ñïîñ³á. 1189 Ñèí³ä – ðîçá³éíèê, ÿêèé æèâ íà Êîð³íôñüêîìó ïåðåøèéêó: ðîçðèâàâ ñâî¿õ áðàíö³â íàâï³ë, ïðèâ’ÿçóþ÷è ì³æ äâîõ ç³ãíóòèõ ñîñåí. Óáèòèé Òåçåºì ó òàêèé ñàìèé ñïîñ³á. 1190 Äâîâèäèé êðèòñüêèé áèê – Ì³íîòàâð, íàï³âáèê-íàï³âëþäèíà. 1191 Äåäàë³â ä³ì – ëàá³ðèíò, ïîáóäîâàíèé Äåäàëîì äëÿ Ì³íîòàâðà. 1222 Òåíàð – ìèñ íà ï³âäí³ Ïåëîïîííåñó, âîðîòà äî ï³äçåìíîãî öàðñòâà, çà â³ðóâàííÿìè ãðåê³â. 1226 Ïðîòåé – ìîðñüêå áîæåñòâî, çäàòíå çì³íþâàòè çîâí³øí³ñòü. 1233 Íåìàº ÷åòâåðòîãî ñâ³òó... – òîáòî ñâ³ò ïîä³ëåíèé ì³æ Þï³òåðîì, Íåïòóíîì ³ Ä³òîì. 1250 Ëèõîä³éí³ ò³í³...– Òåçåé ïåðåðàõîâóº ãð³øíèê³â, ÿê³ òåðïëÿòü ó ï³äçåìíîìó öàðñòâ³ ÷èñëåíí³ ìóêè. 1251 ...ñòàðöÿ Åîë³äà...– êîð³íôñüêîãî öàðÿ Ñèç³ôà, ñèíà Åîëà, ì³ô³÷íîãî ðîäîíà÷àëüíèêà ãðåöüêîãî ïëåìåí³ åîë³éö³â. 1253 ... íåõàé ìàíèòü âîëîãà ³ â³ä âóñò ò³êàº... – Ãåðîé îäíîãî ç ïîïóëÿðíèõ ì³ô³â Òàíòàë ñòîÿâ ó ï³äçåìíîìó öàðñòâ³ ïî øèþ ó âîä³, íàä éîãî ãîëîâîþ çâèñàëè ç äåðåâ ïëîäè; â³í ñòðàæäàâ â³ä ñïðàãè ³ ãîëîäó, ïðîòå êîëè çáèðàâñÿ çðîáèòè êîâòîê, âîäà â³äñòóïàëà, êîëè òÿãíóâñÿ äî ã³ëêè, âîíà ï³äíîñèëàñÿ âãîðó. 1254 Ò³ò³é – âåëåòåíü, ÿêèé íàìàãàâñÿ ñèëîþ îâîëîä³òè áîãèíåþ Ëîòîíîþ (Ëºòî). Â ï³äçåìíîìó öàðñòâ³ ëåæàâ ðîçïðîñòåðòèé íà çåìë³ ³ äâà êîðøàêè ïîñò³éíî òåðçàëè éîãî ïå÷³íêó. 1256 Ïèð³ôîÿ... áàòüêî – ²êñ³îí, öàð ëàï³ô³â, ÿêèé çàç³õíóâ íà ÷åñòü Þíîíè ³ áóâ ïîêàðàíèé: ó ï³äçåìíîìó öàðñòâ³ éîãî ïðèêóâàëè äî âîãíåííîãî êîëåñà, ÿêå ïîñò³éíî îáåðòàëîñÿ. 1272–1273 ...áàòüêà ïðèêëèêàâ ÿ – Íåïòóíà, ÿêèé ó òàêèé ñïîñ³á çãóáèâ ñâîãî îíóêà ²ïïîë³òà.

Âèêëàäåíî çà âèäàííÿì: Ñåíåêà. Òðàãåäèè. – Ì.: Èñêóññòâî, 1991. – 496 ñ. (Àíòè÷. äðàìàòóðãèÿ. Ðèì). Ïåð. ç ðîñ. óïîðÿäíèê³â.

884

Федр

ÔÅÄÐ (áë. 15 ð. äî í.å. – áë. 70 ð. í. å.) Ðèìñüêèé áàéêàð, êîëèøí³é ðàá, ÿêîãî Àâãóñò â³äïóñòèâ íà âîëþ. Ë³òåðàòóðíó ä³ÿëüí³ñòü ðîçïî÷àâ ïåðåêàçóâàííÿì ëàòèíîþ áàéîê Åçîïà, çàâäÿêè ÷îìó áàéêà, ÿê ñàìîñò³éíèé æàíð, ïî÷àëà ôóíêö³îíóâàòè â ðèìñüê³é ë³òåðàòóð³. Çáåðåãëîñÿ 134 áàéêè Ôåäðà, ùî óêëàëè ï'ÿòü êíèæîê "Åçîïîâèõ áàéîê". Ïî÷àâøè ç àäàïòàö³¿ Åçîïîâèõ áàéîê, Ôåäð ïåðåéøîâ äî ñòâîðåííÿ âëàñíèõ îðèã³íàëüíèõ òâîð³â, â ÿêèõ àêöåíòóâàëîñü ìîðàë³ñòè÷íå íà÷àëî. Òâîð÷³ñòü Ôåäðà ìàëà ñèëüíèé âïëèâ íà ä³ÿëüí³ñòü áàéêàð³â íîâîãî ÷àñó: Ëàôîíòåíà, Ãåëëåðòà, Ëåññ³íãà. Â Óêðà¿í³ äî ñþæåò³â éîãî áàéîê çâåðòàëèñü Ã.Ñêîâîðîäà, ª.Ãðåá³íêà, Ë.Ãë³áîâ, ².Ôðàíêî.

ÁÀÉÊÈ ÊÍÈÃÀ ÏÅÐØÀ Ïðîëîã Ïîåò Åçîï áàéêè ö³ ïîâèãàäóâàâ, À ÿ ëèøå ó øåñòèñòîïí³ â³ðø³ âêëàâ. Ïîäâ³éíà êîðèñòü ç êíèæêè: ³ ñì³øèòü âîíà, ² ó÷èòü æèòè ìóäðîþ ïîðàäîþ. Êîëè æ çàõî÷å õòîñü ìåí³ çàêèíóòè, Ùî çâ³ð³ ³ äåðåâà ðîçìîâëÿþòü òóò, Õàé çíàº, ùî áåç æàðòó íå áóâà áàéîê.

2. Ïðî Æàá, ùî ïðîñèëè ñîá³ öàðÿ Êîëè â Àô³íàõ êâ³òëà äåìîêðàò³ÿ, Ëþäåé áåçìåæíà âîëÿ ç ðîçóìó çâåëà ² äàâíÿ ñòðèìàí³ñòü áóëà çàíåäáàíà. Óçäð³âøè ÷âàðè ïîì³æ ãðîìàäÿíàìè, Çàáðàâ ó ì³ñò³ âëàäó Ï³ç³ñòðàò, òèðàí. À ÿê àô³íö³ ñòàëè äîëþ ïðîêëèíàòü ² íà íåâîëþ ñêàðæèòèñü (õî÷ áóâ òèðàí Íå çëèé, òà âñå íåçâè÷íå – çàâñ³ãäè òÿæêå!), Òàêó ¿ì áàéêó ðîçïîâ³â ïîåò Åçîï: Îäíîãî ðàçó Æàáè ó Þï³òåðà Ïðîñèëè ãàëàñëèâî ³ ñîá³ öàðÿ, ßêèé çóì³â áè ¿õ ïðèáîðêàòü ñèëîþ.

885

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ² Ãðîìîâåðæåöü æàðòîìà ïîæáóðèâ ¿ì Îöóïîê äåðåâà, ùî, â òâàíü øóáîâñíóâøè, Òàê áîÿçêèõ ïåðåëÿêàâ, ùî çíèêëè âðàç. Òà îñü îäíà ç íèõ ãîëîâó âèñîâóº Òèõåíüêî ³ç áàãíà ³ êëè÷å ³íøèõ Æàá ²òè öàðÿ õóò÷³øå ðîçäèâëÿòèñÿ. Äå é ñòðàõ ïîä³âñÿ â ïîëîõëèâèõ Æàá: ãóðòîì Ïëèâóòü ³ ë³çóòü íà êîëîäó ñì³ëèâî. À ÿê ñïàñêóäèëè éîãî, âçÿëèñÿ çíîâ Ïðîñèòè ³íøîãî öàðÿ â Þï³òåðà, Áî äàíèé ¿ì ðàí³øå – äîâáíÿ äîâáíåþ. ² áîã æîðñòîêó Ã³äðó íåòÿìêèì ïîñëàâ, ßêà ¿õ ïîîäèíö³ ñòàëà íèùèòè. Áëàãàòè ñë³çíî Æàáè ïî÷àëè òîä³ Þï³òåðà, ùîá ó íåùàñò³ ïîì³÷ äàâ – Íå ïîçáàâëÿâ ïðèíàéìí³ ¿õ æèòòÿ. À â³í: “Çà òå, ùî íå ñõîò³ëè äîáðîãî öàðÿ, Âè çëîãî ìàºòå!” Íàóêà, ëþäè, âàì: Òåðï³òü öå çëî, áî ïðèéäå ã³ðøå ó ñòî êðàò!

4. Ïðî ñîáà÷ó çàæåðëèâ³ñòü ßêîñü Ñîáàêà ç ì’ÿñîì ÷åðåç ð³÷êó ïëèâ ² ðàïòîì îäñâ³ò ó âîä³ ïîáà÷èâ ñâ³é, Àëå ïîäóìàâ, ùî òî ³íøèé Ïåñ ïëèâå, ² çäîáè÷ â íüîãî âèð³øèâ çàáðàòü. Ïðîòå Â³äêðèâøè ðîòà, âìèòü ïîçáóâñÿ â³í ñâîãî ² áàæàíîãî îñÿãíóòè òåæ íå ì³ã. Õòî çàç³õàº íà ÷óæå, ñâîº âòðà÷à.

7. Ëèñèöÿ ³ òðàãåä³éíà ìàñêà Ëèñèöÿ ìîâèòü, ìàñêó ðîçãëÿäàþ÷è: “Òàêà êðàñóíÿ, à áðàêóº ìîçêó ¿é!” Öå ñêàçàíî äëÿ òèõ, êîìó ³ ñëàâó, é ÷åñòü Äàðóº äîëÿ, – íå äàº ëèø ðîçóìó.

8. Âîâê òà Æóðàâåëü Õòî âäÿ÷íîñò³ ÷åêàº â³ä íåã³äíèêà, Òîé äâ³÷³ õèáèòü: ïîòóðàº çëîìó – ðàç, Ïî-äðóãå – òðàòèòü ÷àñ ³ ìàðíî òðóäèòüñÿ. Çàñòðÿãëà ê³ñòêà â ïàù³ âîâ÷³é; â³í, Â³ä áîëþ âèþ÷è, ñòàâ êîæíîãî áëàãàòü, Àáè çà ùåäðó íàãîðîäó âèòÿã õòîñü. Íàðåøò³ âçÿâñÿ çà öþ ñïðàâó Æóðàâåëü.

886

Федр Â ñòðàøíó ïàùåêó ãîëîâó çàñóíóâøè, Â³í ê³ñòêó, ùî ñòèð÷àëà â ãîðë³, âèòÿãíóâ ² âèìàãàòè äÿêè ñòàâ ó Ñ³ðîãî. À òîé: “Æèâèì ç ìîº¿ ïàù³ âèáðàâñÿ, Òà ùå é ïëàòíþ äàâàé òîá³, íåâäÿ÷íîìó?!”

14. Øâåöü-ë³êàð Íåâì³ëèé øâåöü, â³ä çëèäí³â óò³êàþ÷è, Íà ÷óæèíó ïîäàâñÿ ³ ñòàâ ë³êàðåì. Ïðîäàþ÷è âñ³ëÿê³ òðàâè, í³áèòî Ïðîòèîòðóéíå ç³ëëÿ, â³í ïðîñëàâèâñÿ. Òàì ÷àñîì òÿæêî çàíåäóæàâ ñèí öàðÿ, ² äî ïàëàöó ë³êàðÿ ïîêëèêàíî. Öàð õî÷å éîãî âïðàâí³ñòü ïåðåâ³ðèòè É âîäè ó êåëèõ íàëèâàº, âäàþ÷è, Ùî çì³øóº îòðóòó ç ÷óäî-ë³êàìè, À ïîò³ì ïðîïîíóº âñå öå âèïèòè. Øàõðàé, çëÿêàâøèñü ñìåðò³ íåìèíó÷î¿, Ç³çíàâñÿ, ùî ó ë³êàõ íåòÿìóùèé â³í, À âñëàâèâñÿ ëèø ÷åðåç ãëóïîòó ëþäñüêó. Òîä³, ç³áðàâøè âñ³õ íà çáîðè, öàð ñêàçàâ: “ßê³ æ âè, ãðîìàäÿíè, íåðîçâàæëèâ³, Âè äîâ³ðÿëè ñâî¿ ãîëîâè òîìó, Êîìó ðàí³øå é í³ã íå äîâ³ðÿâ í³õòî!” Ñòîñóºòüñÿ óñå öå íåîáà÷íèõ òèõ, Êîãî íåã³äíèêè âèêîðèñòîâóþòü.

15. Îñåë äî ñòàðîãî Ïàñòóõà Õòî º ïðè âëàä³, á³äíîìó îäíàêîâî; Ì³íÿºòüñÿ ñàìå ³ì’ÿ ãîñïîäàðÿ, À ³íøå âñå áåç çì³íè çàëèøàºòüñÿ. Îñëà íà ìîð³æêó ïàñ ïîëîõëèâèé ä³ä. Íåæäàíèì êðèêîì çëîä³¿â íàëÿêàíèé, Â³í ñòàâ Îñëîâ³ ðàäèòè âò³êàòü ìåðù³é. Íà öå ëåäà÷èé: “Òè, íàïåâíî, äóìàºø, Ùî ò³ íà ìåíå á³ëüø³ ïîêëàäóòü ñàêâè?” Ïàñòóõ: “Òà í³!” – “Äëÿ ìåíå, îòæå, áàéäóæå, Êîìó ñëóæèòè, äîêè ÿ âàíòàæ íåñó”.

26. Ëèñ òà Ëåëåêà Í³êîìó çëà íå òðåáà ó÷èíÿòè, áî, ßê ìîâèòü áàéêà, ïî çàñëóç³ ìàòèìåø. Ëåëåêó ïåðøèì, êàæóòü, çàïðîñèâ ó ä³ì Äî ñåáå Ëèñ-îáëóäíèê, é ãîñòåâ³ ïîäàâ

887

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ð³äêî¿ þøêè íà òàð³ëö³ ç ìàðìóðó. Òà ñêóøòóâàòè ã³ñòü ¿¿ í³ÿê íå çì³ã. Òîä³ ïîêëèêàâ Ëèñà ïòàõ, ³ â ãëå÷èêó Íà¿äîê äàâ. Ëþáåíüêî ñàì ñìàêóþ÷è, Âæå â³í äðàæíèâ òåïåð Ðóäîãî ¿æåþ. Óçäð³âøè çäàëåêó, ÿê ñëèíó Ëèñ êîâòà, Ïòàõ ïåðåë³òíèé ìîâèâ (ùîá ïî÷óëè é ìè): “Õàé ïîòåðïàº é òîé, õòî ïðèêëàä ïîäàº”.

30. Æàáè, íàëÿêàí³ á³éêîþ Áóãà¿â Á³äà ïðîñòîëþäó, ÿê ìîæí³ ÷óáëÿòüñÿ. Ñêàçàëà Æàáà, âçäð³âøè á³éêó Áóãà¿â: “Îé ëèøåíüêî, ïðîïàëè æ ìè, íåùàñí³¿!” À äðóãà çàïèòàëà: “×îì òè òàê êðè÷èø? – Àäæå ò³ Áóãà¿ çà ïåðø³ñòü â ÷åðåä³ Çìàãàþòüñÿ é äàëåêî â³ä áîë³ò æèâóòü. Äî íàñ íåìà ¿ì ä³ëà, â íèõ ñâîº æèòòÿ!” “Àëå æ, – çíîâ ïåðøà, – ïåðåìîæåíèé âò³êà ²ç ÷åðåäè ñþäè, ó ãëóøèíó áîë³ò, ² ãðóáèìè íîãàìè íàñ ðîç÷àâëþº. Òîé øàë íåñå á³äó é íà íàø³ ãîëîâè!..” Ïåðåêëàä Â.Ëèòâèíîâà

ÊÍÈÃÀ ÄÐÓÃÀ Ïðîëîã (1) Áàéêàðñüêå ïëåì’ÿ ïîëþáëÿº ïðèêëàäè. ªäèíà â áàéêè º ìåòà é ïðèçíà÷åííÿ – Ïîãàí³ ñìåðòíèõ âèïðàâëÿòè çâè÷à¿ ² çàêëèêàòè ëþä äî ñïðàâåäëèâîñò³. Õî÷à íåð³äêî é æàðòîìà òóò ìîâèòüñÿ, Ïðîòå ñåðéîçíà äóìêà â æàðò³ ñõîâàíà, ² öå íàéá³ëüøå óñ³ìà ö³íóºòüñÿ. ß íåîäì³ííî çáåðåæó Åçîï³â äóõ, À ùîñü êîëè â³ä ñåáå ³ äîäàì íàðàç, Òàê öå äëÿ òîãî, ùîá áóëî ö³êàâ³øå. Ïðèéìè é ìîº, ÷èòà÷ó, äîáðîçè÷ëèâî – ² â íàãîðîäó ñòèñë³ñòü äóìêè ìàòèìåø. Áàãàòîñë³âíà ïîõâàëà òîãî íå çíà, ×îìó íàñòèðëèâèõ â³äãîíÿòü ëþäè ãåòü, Â³ääàâøè íàãîðîäó íàéñêðîìí³øîìó. Ïåðåêëàä Â.Ëèòâèíîâà

888

Федр

(2) Â Åçîïà â÷³òüñÿ äîáð³ ëþäè Äëÿ òîãî áàéêà øòðèêà ï³ä ðåáðî. Ùîá âèïðàâëÿòü ëþäñüê³ çàáëóäè ² ïîõâàëÿòü êðàñó é äîáðî. Õî÷ ðîçïîâ³äü êîðîòêà é æàðò³âëèâà, Ìåòà ¿¿ ÿñíà é ïðàâäèâà. Âàæëèâèé çì³ñò, íå ïð³çâèùå ìèòöÿ. Åçîï³â äóõ ÿ â áàéö³ çáåð³ãàþ, Êîëè é äîäàì ñâîº– ãð³õà íå ìàþ: Æèòòÿ íå âèêðèâëÿ ïåðî òâîðöÿ. Ïðèéìè ëàñêàâèì ñåðöåì íàñ, ÷èòà÷ó! Êîðîòê³ñòþ òîá³ â³ääÿ÷ó. Ïåðåñï³â Ì.Ãîäîâàíöÿ

2. Ïðî ÷îëîâ³êà òà äâîõ éîãî êîõàíîê ×îëîâ³ê³â ñâî¿õ ÷è ïîëþáîâíèê³â Æ³íêè äåðóòü îäíàêîâî. Îñü ïðèêëàä âàì: Ïîâîäæåííÿì äîëàäíèì â³ê õîâàþ÷è, Ñòàðà ìóæ÷èíó ïîêîõàëà. À éîìó Çàïîëîíèëà ñåðöå þíà ä³â÷èíà. Æ³íêè, àáè õî÷ âèäîì ç íèì çð³âíÿòèñÿ, Ïî âîëîñèí³ ðâàëè â íüîãî ðàç ó ðàç. Òàê, ïåñòîùàì îáîõ æ³íîê äîâ³ðèâøèñü, Íàðåøò³ ãîëîìîçèì ñòàâ, áî ä³â÷èíà Âñå ñèâå âèñêóáëà, à ñòàðøà – ÷îðíå âñå.

3. Åçîï ïðî íåã³äíèê³â Ðàç íåçíàéîìåöü, ëþòèì Ïñîì ïîêóñàíèé, Ùå é õë³áà êèíóâ éîìó øìàò, âìî÷èâøè â êðîâ, Áî ÷óâ, – öå ïîìàãàº çàæèâàííþ ðàí. Éîìó Åçîï: “Îé, íå ðîáè òàê íà âèäó Ó ³íøèõ Ïñ³â, áî ïîæåðóòü íàñ âñ³õ æèâöåì, Óçäð³âøè, ÿê âèíàãîðîäæóºòüñÿ çëî!” Â³ä óñï³õó çëî÷èíö³ ëèø çóõâàë³ø³!

ÊÍÈÃÀ ÒÐÅÒß Ïðîëîã ßêùî, Åâò³õå, ïðî÷èòàòü íàäóìàºø Ìî¿ áàéêè, òî ïåðøå íàá³ê â³äêëàäè Óñ³ ä³ëà, ùîá ñèëó â³ðøà çì³ã â³ä÷óòü.

889

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Òè ñêàæåø: “Ùî ìåí³ òàëàíò òâ³é òà áàéêè! Äàðåìíî ò³ëüêè çãàþ ÷àñ, ÷èòàþ÷è”. Â òàêîìó âèïàäêó ³ â ðóêè íå áåðè Òîãî, íà ùî íå õî÷åø íàâ³òü ãëÿíóòè. À, ìîæå, ñêàæåø: “Íàä³éäóòü ñâÿòêîâ³ äí³ – Äîçâ³ëëÿ ñïîíóêóº ïî÷èòàòè ¿õ”... Òà ùî äëÿ òåáå, ìàáóòü, â³ðøèêè ìî¿?! Òè êðàùå ïî õàçÿéñòâó ïîòóðáóºøñÿ, Ïîãîìîíèø ³ç äðóçÿìè, ç äðóæèíîþ ² ò³ëó, ³ äóø³ äàñè ñïî÷èíóòè, Ùîá ñèë íîâèõ íàáðàòèñÿ íà äàëüø³ äí³. À ÿê äî Ìóç ó õðàì ñòóïèòü íàâàæèøñÿ, Òî çâè÷íèé ÷èí æèòòÿ òîä³ çì³íè! Ðîäèâñÿ ÿ íà ñõèëàõ Ï³åð³éñüêèõ ã³ð, Äå Ìíåìîç³íà âëàäíîìó Þï³òåðó Çðîäèëà ö³ëèé õîð ³ç äåâ’ÿòè ìèñòåöòâ. Íàðîäæåíèé ñëèâå ó øêîë³, çàâæäè ÿ Ó ãëèáèí³ äóø³ áàãàòñòâîì íåõòóâàâ; ß íà âèçíàííÿ âñå ñâîº æèòòÿ ÷åêàâ, Ïðîòå ïðàâäèâîãî ³ äîñ³ íå çäîáóâ. Íó ÿê, ïîâ³äàé, äîãîäèòü áàãàòîìó, Êîòðèé íàáóòîê ëþáèòü ëèø ïðèìíîæóâàòü, ßêîìó ãðîø³ é çîëîòî – ïîíàä óñå?! “Õàé áóäå òå, ùî áóäå!” – ÿê êàçàâ Ñ³íîí, Äî Äàðäàí³éñüêîãî öàðÿ ïðèâåäåíèé; Ïî÷íó ÿ òðåòþ êíèãó íà Åçîï³â ëàä, Íà çíàê ïîâàãè ïðèñâÿòèâøè âñþ òîá³. ßê ïðî÷èòàºø – áóäó ðàäèé, à ÿê í³ – Ïðèíàéìí³ õàé íàùàäêè íåþ ò³øàòüñÿ. À íèí³ ðîçïîâ³ì, çâ³äê³ëü áàéêè âçÿëèñü: Ðàáè, ùî íå ìîãëè í³ÿê íàâàæèòèñü Â³äâåðòî ãîâîðèòè òå, ùî äóìàþòü, Ïðèõîâóâàëè âëàñí³ ïî÷óòòÿ â áàéêàõ, Âèñì³þþ÷è â íèõ ñâî¿õ ãíîáèòåë³â. ß öþ ñòåæèíó òðîõè äàë³ ïðîòîïòàâ, Äîäàâøè ³ ñâîãî äî òîãî, ùî áóëî, Áî é ñàì äîâîë³ ãîðÿ ó æèòò³ ñüîðáíóâ. ßêáè áóâ ³íøèé çâèíóâà÷, à íå Ñåÿí, ² ñâ³äîê ³íøèé áóâ, ³ ³íøèé áóâ ñóääÿ, Òî, ìîæå á, ³ çìèðèâñÿ ÿ ç ïîêàðîþ, ² íå òóæèâ áè òàê, ÿê íèí³ öå ðîáëþ!.. Íó, à ÿêùî çàíàäòî ï³äîçð³ëèé õòîñü Óñ³ ò³ âàäè ÿê ñâî¿ ñïðèéìàòèìå, Â³í öèì ëèøå íå÷èñòó ñîâ³ñòü âèÿâèòü. Òà íàâ³òü ³ éîãî ïðîøó ïðîáà÷èòè,

890

Федр Áî ÿ çîñ³áíà âèêðèâàòü íå äóìàþ – Ëþäñüêó ÿ âäà÷ó âçàãàë³ ïîêàçóþ. “Âàæêèé òÿãàð íà ñåáå âçÿâ òè!” – ñêàæå õòîñü. Àëå æ Åçîï-ôðèã³ºöü é Àíàõàðñ³ñ-ñê³ô Çìîãëè íàâ³êè ñâ³é íàðîä óñëàâèòè! Íåâæå-òî ÿ, ñèí Ãðåö³¿ ó÷åíî¿, ² îñîðîìëþ ë³íîùàìè ð³äíèé êðàé?! Íåìàëî íàðîäèëà é Ôðàê³ÿ ìèòö³â: Ñèí Ôåáà Ë³í ³ âèõîâàíåöü Ìóç Îðôåé, Ùî ñï³âîì ðóõàâ ñêåë³, çâ³ð³â ïðèñèïëÿâ ² íàâ³òü ãàìóâàâ áóðõëèâèé Ãåáðà ïëèí. Òàê ãåòü æå, Çàçäð³ñòü, â³äñòóïè, ñè÷èø äàðìà! Àäæå ÿ ñëàâè çàæèâó îäíàêîâî. ß äî ÷èòàííÿ ñïîíóêàâ òåáå? Íó ùî æ, Áëàãàþ ³ íàäàë³ ëàñêè ùèðî¿.

6. Ìóõà òà Îñåë Íà äèøåëü Ìóõà ñ³ëà é ìîâèòü äî Îñëà: “×îãî òè ïëåíòàºøñÿ òàê! Àíó, õóò÷³é! Äèâèñü, àáè çà øèþ íå óæàëèëà!..” Îñåë: “Äëÿ ìåíå íå ñòðàøí³ òâî¿ ñëîâà. Áîþñÿ á³ëüøå ÿ ïîãîíè÷à, êîòðèé Íåð³äêî áàòîãîì ïî ñïèí³ ÷óõàº Òà é â³æêè íàòÿãàº íàé÷àñò³øå òàê, Ùî ãóáè òð³ñêàþòü! Êèíü ìàðíî ÷âàíèòèñü! ß çíàþ ñàì, äå øâèäêî, äå ïîâ³ëüíî éòè!..” Òóò âèñì³ÿíèé òîé ïî ñïðàâåäëèâîñò³, Õòî íåì³÷íèé, à ñèëüíîìó ïîãðîæóº.

7. Âîâê òà Ñîáàêà Ïðî òå, ùî âîëÿ íàä óñå, – ïîâ³äàþ. ßêîñü õóäèé òà ïîìàðí³ëèé Âîâê ïðèéøîâ Äî Ïñà ãëàäêîãî. Ðîçìîâëÿþòü. Ìîâèâ Âîâê: “Â³ä ÷îãî, Ïåñå, òè òàêèé ãëàäêèé çðîáèâñü, ² øåðñòü òâîÿ â³ä æèðó àæ âèëèñêóº, Òîä³ ÿê ÿ, ñèëüí³øèé, ãèíó ç ãîëîäó?” À Ïåñ: “Çàõî÷åø, ìàòèìåø ³ òè âñå öå, – Õàçÿ¿íîâ³ â³ðíî ëèø ñëóæè, ÿê ÿ. Áóäü â³ðíèì ïñîì ³ ñòåðåæè ïîð³ã éîãî, Òà â³äãàíÿé âíî÷³ â³ä äîìó çëîä³¿â”. Âîâê: “Çãîäà! Ùî-òî çà æèòòÿ ìîº, êîëè ² â äîù, ³ â ñí³ã ãàñàþ ïî ë³ñàõ, ïîëÿõ! Íàñê³ëüêè ëåãøå áóäå ó òåïë³ ïðîæèòü, Íàñè÷óþ÷èñü ïðåñïîê³éíî ¿æåþ”.

891

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì “Òîä³ õîä³ì!” ² Âîâê óæå ïî÷àâ ³òè, Àæ òóò ïîáà÷èâ øåðñòü íà øè¿ âèòåðòó Ó Ïñà ³ çàïèòàâ: “Â³ä ÷îãî öå? – “Òà... òàê, Äóðíèö³!” – “Íó, à âñå æ?” – “Íà äåíü ïðèâ’ÿçóþòü. Â öåé ÷àñ â³äïî÷èâàþ, à íå ñïëþ âíî÷³; Ñìåðêîì ÿ â³ëüíèé, á³ãàþ äå õî÷åòüñÿ. Ùå é õë³áà êèäàþòü. Ç³ ñâîãî ñòîëó âñ³ Ê³ñòêè õàçÿ¿í â³ääàº, ³ ÷åëÿäü òåæ... Ìî¿ì ñòàº ³ òå, ÷èì ³íøèé ãðåáóº. Òàê áåç òðóäà ñâ³é øëóíîê ³ íàïîâíþþ”. “×óäîâî!.. À ÷è ìîæíà â³äëó÷àòèñü?” – “Í³!” Òîä³ íå õî÷ó æèòè ïî-ñîáà÷îìó: Áåç âîë³ – ùî çà æèòòÿ, õî÷ ³ â öàðÿ!” Ïåðåêëàä Â.Ëèòâèíîâà

9. Ñîêðàò ïðî äðóç³â Ñîêðàò ñîá³ õàòèíó áóäóâàâ. Ñóñ³ä Ñîêðàòà çàïèòàâ: – ×è äî ëèöÿ âåëèêîìó ìàëåíüêà õàòà? Êîëè á ò³ñíà äëÿ äðóç³â íå áóëà? – Ñîêðàò: – Âîíî-òî õàòà ìàëóâàòà, Àëå äëÿ â³ðíèõ äðóç³â íå ìàëà!

18. Ïàâè÷ ³ Þíîíà Ïîêðèâäèëè ìåíå! – Ïàâè÷ ñêàçàâ Þíîí³.– ×èì ã³ðøèé ÿ Â³ä ñîëîâ’ÿ, Ùî îí ñï³âà â ãàÿõ Ñâî¿ ï³ñí³? ×îìó ñï³âàòü ìåí³, ßê ò³é áðèäê³é Âîðîí³? Þíîíà: – Âñ³õ äîëÿ âäàëî íàä³ëèëà, Äàëà ÷èì äèâóâàòè ñâ³ò: Ñï³â – Ñîëîâ’þ, Îðëó – ìîãóòí³ êðèëà, Òîá³ – ïèøíîòó, Ëàñò³âö³ – ïîë³ò... Òàëàíò ñâ³é ñë³ä ëþáèòè ² çíàòè, ùî ³ç íèì ðîáèòè. Ïåðåñï³â Ì.Ãîäîâàíöÿ

892

Федр

ÊÍÈÃÀ ×ÅÒÂÅÐÒÀ 1. Ïðî îñëÿ÷ó äîëþ Õòî íåùàñëèâèì óðîäèâñü, òîé ³ ïîìðå Á³äóþ÷è; áà íàâ³òü ï³ñëÿ ñìåðò³ òåæ Éîãî ñóâîðà äîëÿ ïåðåñë³äóº. Æåðö³ Ê³áåëè, ïîâñÿêäåíü áëóêàþ÷è, Ç ñîáîþ âîäÿòü çàâøå â’þ÷àêà-Îñëà. ² îñü, ÿê â³ä ðîáîòè òà áèòòÿ â³í çäîõ, ²ç éîãî øê³ðè áóáíè áóëî çðîáëåíî. Êîëè æ õòîñü çàïèòàâ ó íèõ, ùî ñòàëîñÿ ²ç ìèëîâàíöåì ¿õí³ì, â³äêàçàëè òàê: “Â³í äóìàâ – õî÷ ïî ñìåðò³ ñïîê³é ìàòèìå, À ìè éîãî ³ äàë³ âñå ëóïöþºìî”.

10. Ïðî ëþäñüê³ âàäè Ïî äâ³ òîðáèíè íàì óñ³ì Þï³òåð äàâ: Îäíó çà ñïèíó – ç³ ñâî¿ìè âàäàìè, À äðóãó, äå ÷óæ³, – ïîâ³ñèâ ñïåðåäó. Òîìó é íå áà÷èìî ìè ïîõèáîê ñâî¿õ, Õî÷ âàäè ³íøèõ çàëþáêè ðàõóºìî.

23. Ñ³ìîí³ä

Ïåðåêëàä Â.Ëèòâèíîâà

Ïîåò, ñï³âåöü, ó÷åíèé, Ñ³ìîí³ä, Ùîá ïîäîëàòè çëèäí³ é ãîðå, Ïîäàâñü â äàëåêèé ñâ³ò. Ïðîáóâ òàì ê³ëüêà ë³ò, Äîäîìó ïîâåðòàâñÿ ìîðåì. Òà ðîçãóëÿëèñü õâèë³, äóõè çë³, Âòîïèëè êîðàáë³; Áàãàòñòâà, ùî âåçëè, Íà äíî ëÿãëè. Âðÿòîâàí³, ó ÷³ì áóëè, Íà áåðåç³ ñóøèòèñÿ ëÿãëè. – Íó, Ñ³ìîí³äå! Ñêàæè, ó÷åíà ãîëîâà, Õòî ç ÷èì â ñâ³é êðàé ïî¿äå? ×è íå çàãèíåø òóò, áóâà? Çàð³áîê òâ³é ï³øîâ íà äíî êóïàòèñü! – Íå âàì ³ç ìåíå íàñì³õàòèñü! Áî âàøå âñå ëèøèëîñÿ íà äí³; Ìîº äîáðî – ìî¿ ï³ñí³ – Ëèøèëîñü ïðè ìåí³! Ïåðåñï³â Ì.Ãîäîâàíöÿ

893

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ÊÍÈÃÀ Ï’ßÒÀ Ïðîëîã Êîëè çãàäàþ äåñü ³ì’ÿ Åçîïîâå, – Õî÷à éîìó íàëåæíå âñå äàâíî â³ääàâ, – Òî çíàé: ðîáëþ öå ò³ëüêè äëÿ ñòàòå÷íîñò³: Òàê ëþáëÿòü ó íàø ÷àñ ðîáèòè âñ³ ìèòö³, Êîòð³, àáè äîðîæ÷å çáóòè âèðîáè, “Ïðàêñèòåëü” – ïèøóòü íà ñêóëüïòóðàõ ç ìàðìóðó, Ëèòâî – Ìèðîíîì, à êàðòèíè – Çåâêñèäîì Ï³äïèñóþòü. Áî çàâøå äëÿ çàâèñíèêà Ñòàðå é â³äîìå êðàùå çà íîâå äîáðî. Çà ïðèêëàäîì äàëåêî íå ïðèéäåòüñÿ éòè.

1. Äåìåòð³é òà ïîåò Ìåíàíäð Êîëè Äåìåòð³ºâ³ Ôàëåðåéñüêîìó Âäàëîñü Àô³íè çàõîïèòè ñèëîþ, Þðáà ãîëîòè âàëîì ïîâàëèëà âñë³ä, Âèãóêóþ÷è: “Ñëàâà!” Âæå é àðõîíòè òåæ Ç’ÿâèëèñü ðóêó ö³ëóâàòü òèðàíîâ³, Ç³òõàþ÷è é íà äîëþ íàð³êàþ÷è. Ïëåëèñÿ òåæ íåðîáè ç âîëîöþãàìè, ßê³ áîÿëèñÿ íå áóòü ïðè çóñòð³÷³. Áóâ ñåðåä ³íøèõ ³ Ìåíàíäð óñëàâëåíèé (Êîìåä³¿ ÿêîãî ðàäî òàê òèðàí ×èòàâ, ñàìîãî ó ëèöå íå çíàþ÷è). ²øîâ â³í ïèøíî âáðàíèé ³ íàïàõ÷åíèé, Õîäîþ ïëàâíîþ, ç ï³äíåñåíèì ÷îëîì. Òàêèì éîãî óçäð³âøè, çàïèòàâ òèðàí: “Ùî òî çà õëþñò íàâàæèâñÿ ç’ÿâèòèñÿ Ìåí³ íà î÷³?” Ðàäíèêè ó â³äïîâ³äü: “Ìåíàíäð, ïîåò!” ² òîé íåãàéíî âèïðàâèâñü: “Òàêîãî êðàñåíÿ íå áà÷èâ çðîäó ÿ!” Ïåðåêëàä Â.Ëèòâèíîâà

3. Ëèñèé òà Ìóõà Õëîï! Õëîï! Ïî ëèñèí³ ñåáå óï³ê. Çëåò³ëà Ìóõà ³ ñì³ºòüñÿ: – Õà-õà! Îò äóðåíü ÷îëîâ³ê, – Â³ä íüîãî ëèñèí³ çàâñ³äè ä³ñòàºòüñÿ. ß ïðèìîñòèëàñÿ ñÿê-òàê, À ´óëÿ, ãëÿíüòå, ÿê êóëàê!

894

Федр Ëèñèé: – Íåõàé çàòåðïíó ÿ â³ä áîëþ, Íà ãîëîâó ñ³äàòè íå äîçâîëþ! Âè ÷óëè ïðèïîâ³äêó, áðàòòÿ: Ïî âîðîãó ïîâèííî áèòü çàâçÿòòÿ?!

6. Ëèñèé òà Ãîëîìîçèé ßêîñü-òî Ëèñèé ïî øëÿõó ³øîâ ² äèâíå ùîñü çíàéøîâ: Áëèùèòü, ÿê ñð³áíà. Óïàâ íà çíàõ³äêó, Çíàòü, ùîñü ïîòð³áíå. Àæ Ãîëîìîçèé òåæ ïðèéøîâ: – ×óð! ×óð! Òâîº – ìîº! – Ñì³ºòüñÿ Ëèñèé, óñòàº ²... ãðåá³íåöü êîëåç³ â³ääàº. Ïåðåñï³â Ì.Ãîäîâàíöÿ

ÄÎÄÀÒÎÊ Â³ä àâòîðà (Ïðî Àïîëëîíîâîãî îðàêóëà) Ñêàæè, î Ôåáå, ìåøêàíöþ Ïàðíàñó é Äåëüô, Ùî ó æèòò³ äëÿ ñìåðòíèõ íàéêîðèñí³øå? Âîëîññÿ ðàïòîì ó â³ùóíêè ñòîð÷ ñòàº, Òðèí³æîê ñêà÷å, ëàâð òðåìòèòü, ³ íàâ³òü äåíü Àæ òüìàðèòüñÿ, – òî áîã ïðî ñåáå â³ñòü ïîäàâ. Ï³ôîí íåâäîâç³ ïðîð³êàº â³äïîâ³äü: “Íàùàäêè Äåë³ÿ, âàì áîã äîðàäæóº: Øàíóéòå ñâÿòîù³ ³ íåáîæèòåë³â; Â³ò÷èçíó áîðîí³òü îðóæíî ³ ñâî¿õ Áàòüê³â, äðóæèí, ä³òåé; ãðîì³òå íåäðóã³â; Äîïîìàãàéòå äðóçÿì; á³äàê³â ùàä³òü; Ñïðèÿéòå äîáðèì; âèêðèâàéòå êðóò³¿â; Êàðàéòå çà ïðîâèíè; íå òåðï³òü ãàíüáè; Ïîìùàéòåñü òèì, õòî îñêâåðíèòü áåç÷åñòÿì ä³ì; Ëèõèõ öóðàéòåñü; â³ðó éì³òü íå êîæíîìó”. Ñê³í÷èâøè ìîâó, ä³âà, øàëîì ñïîâíåíà, Áåçòÿìíî âïàëà, âèñíàæåíà âêðàé.

895

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

7. Åçîï òà ïîåò Òâîð³ííÿ âëàñí³ ïðî÷èòàâ Åçîïîâ³ Ïîåò. Ñåáå íàä ì³ðó âèõâàëÿâ ó íèõ. Ñïèòàâ, ùîá äóìêó ñëóõà÷à äîâ³äàòèñü: “Íó ÿê, ÷è ÿ íå ïåðåá³ëüøèâ òóò ÷îãîñü? ×è íå äàðåìíî äóìàþ, ùî ãåí³é ÿ?!” Åçîï äî íüîãî, âðàæåíèé íåçäàðí³ñòþ: “Òè äîáðå ðîáèø, õëîï÷å, òàê õèçóþ÷èñü; Áî á³ëüøå äóðíÿ íå çíàéäåø, ùîá ñòàâ õâàëèòü”.

ÅÏ²ËÎÃ ßêèìè á íå áóëè, î Ìóçî, ö³ áàéêè, ² ÷åñíèé, ³ íåã³äíèê ¿õ õâàëèòèìå: Â³äâåðòî – ïåðøèé, äðóãèé – ç ëþòòþ ó äóø³. Ïåðåêëàä Â.Ëèòâèíîâà Âèêëàäåíî ó ïåðåêëàä³ çà âèäàííÿì: Äàâíÿ ðèìñüêà ïîåç³ÿ â óêðà¿íñüêèõ ïåðåêëàäàõ ³ ïåðåñï³âàõ: Õðåñòîìàò³ÿ. – Ëüâ³â, 2000. – 326 ñ.

896

Марк Валерій Марціал

МАРК ВАЛЕРІЙ МАРЦІАЛ (áë. 40 ð. – áë. 104 ð.) Òàëàíîâèòèé åï³ãðàìàòèñò, ñëàâà ÿêîãî ïîâ'ÿçàíà ç äîòåïíèì ³ ó¿äëèâèì çîáðàæåííÿì ðèìñüêî¿ ä³éñíîñò³. 12 êíèã åï³ãðàì Ìàðö³àëà ñïèðàþòüñÿ íà ïîä³¿ ðåàëüíîãî æèòòÿ, îñê³ëüêè éîãî ìåòà - ùîá "æèòòÿ âï³çíàëî ñâî¿ çâè÷à¿". Êîðîòêà äîòåïíà ³ìïðîâ³çàö³ÿ, ãîñòðå äîøêóëüíå ñë³âöå, òî÷íî â³äíàéäåíà äåòàëü ó òàâðóâàíí³ ëèöåì³ðñòâà, æàä³áíîñò³, ãëóïîòè ÷è ìîðàëüíî¿ ðîçáåùåíîñò³ çàáåçïå÷èëè óñï³õ åï³ãðàì Ìàðö³àëà. Ç äîáè Â³äðîäæåííÿ ïî÷èíàºòüñÿ âïëèâ Ìàðö³àëà íà ë³òåðàòóðíó åï³ãðàìó Ëåññ³íãà, Ø³ëëåðà, Ãåòå, Ïóøê³íà.

ÅÏ²ÃÐÀÌÈ Äî Êîòòè (², 9) Õî÷åø, î Êîòòî, ùîá ìèëèì ââàæàëè òåáå òà âåëèêèì; Çíàé æå, ùî ìèë³ óñ³ ëþäè í³ê÷åìí³, ïóñò³! Ïåð. Â.Ìàñëþêà

Äî Ô³äåíòèíà (², 29) Êàæóòü, ùî òè, Ô³äåíòèíå, ìî¿ åï³ãðàìè ÷èòàºø Òàê, íåíà÷å òè ñàì ¿õ íàïèñàâ, à íå ÿ. ßê ¿õ ìî¿ìè òè çâåø, ïîäàðóþ òîá³ ¿õ áåçïëàòíî, ßê çà ñâî¿ âèäàºø, òî çàïëàòè-íî ìåí³!

Ãåë³ÿ íà ñàìîò³ (², 33) Í³, íå îïëàêóº Ãåë³ÿ áàòüêîâó ñìåðòü íàîäèíö³, Ëèø ÿê õòîñü ïðèéäå, òîä³ ðåâíèìè ïëà÷å ñë³çüìè. Çíàé, õòî øóêàº ïîõâàë çà ïå÷àëü, òîé ïå÷àë³ íå çíàº, Ãåë³º, òóæèòü ëèø òîé, ñâ³äê³â íå òðåáà êîìó.

Äî çàçäð³ñíèêà (², 40) ×îì æå òè êðèâèø ëèöå ³ ÷èòàºø îöå íåîõî÷å, Çàçäð³ñíèé? Çàçäðè óñ³ì, æîäåí íå áóäå òîá³!

897

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

Ïðî Ä³àâëà-ë³êàðÿ (², 47) Ë³êàðåì áóâ îñü íåäàâíî Ä³àâë, à ìîãèëüíèêîì íèí³. Òå, ùî â³í ðîáèòü òåïåð, òå ³ ðàí³øå ðîáèâ. Ïåð. Ì.Áîðåöüêîãî

Íà æàä³áíîãî Êàëåíà (², 99) Â òåáå é äâîõ ùå íå áóëî ì³ëüéîí³â, Ùåäðèé áóâ òè òîä³, Êàëåíå, é ðîçê³ø Òè ëþáèâ, ìàðíîòðàòèâ òàê, ùî äåñÿòü Âæå ì³ëüéîí³â òîá³ áàæàëè äðóç³. Áîã ïî÷óâ îö³ ìîëèòâè é ïðîõàííÿ, É ñóìó öþ ïðèíåñëè òîá³, ãàäàþ, Ùå äî âîñüìèõ êàëåíä ÷îòèðè ñìåðò³. É òóò íåìîâ íå îäåðæàâ òè ñïàäêó, À óñ³õ òèõ ì³ëüéîí³â âìèòü ïîçáóâñÿ, ² òàêó ãîëîäîâêó ââ³â, íåùàñíèé, Ùî òåïåð íà áåíêåò ñâ³é áàãàòþùèé Òðàòèø ì³äí³ ãðîø³, ïîçåëåí³ë³, Òàê ùî ñ³ì òâî¿õ äàâí³õ äðóç³â íèí³ Âæå îáõîäÿòüñÿ ëèø ñâèíöþ ï³âôóíòà. Òîæ çà ùåäð³ñòü òàêó ÷îãî áàæàºø? Çè÷èì ñòî ùå ì³ëüéîí³â; ÿê îäåðæèø ¯õ, òî ç ãîëîäó çäîõíåø òè, Êàëåíå.

Íà Âåëîêñà (², 110) Âåëîêñå, òè äîêîðÿºø, ùî äîâã³ ìî¿ åï³ãðàìè, Ñàì æå íå ïèøåø; õ³áà æ ìîæíà êîðîòøå óæå! Ïåð. Â.Ìàñëþêà

Íà Ëóïåðêà (², 117) ßê çóñòð³íó òåáå ÿ, ì³é Ëóïåðêó, Âñå òå ñàìå: “Äîçâîëü ïðèñëàòè õëîïöÿ, Äàé äëÿ ìåíå ñâî¿õ òè êíèãó â³ðø³â, Ïåðåãëÿíó – ³ çàðàç ïîâåðíó ÿ”. “Í³, Ëóïåðêó, äàðìà òè ìó÷èø õëîïöÿ; Éòè äî ìåíå äàëåêî, ãåí çà ì³ñòî, Ùå é ïî ñõîäàõ êðóòèõ çä³éìàòèñÿ òðåáà. Ìîæíà â³ðø³ ìî¿ çíàéòè ³ ëåãøå. Òè æ áóâàºø, ëèáîíü, íà Àðã³ëåò³, Òàì êðàé ïëîù³ Öåçàðÿ º êíèãàðíÿ; Íà îäâ³ðêàõ ó í³é ³ ð³âíî, é íàâñê³ñ Âèïèñàíî íàéìåííÿ âñ³õ ïîåò³â. Òàì ïðî ìåíå ñïèòàºø òè â Àòðåêòà –

898

Марк Валерій Марціал Òàê ãîñïîäàðÿ çâàòè! – ² íåãàéíî Â³í ç ïîëè÷êè òîá³, â îïðàâ³ äîáð³é, Ãëàäêî ïåìçîþ ÷èùåíîãî, ÷åìíî Ìàðö³àëà ïîäàñòü çà ï’ÿòü äèíàð³â”. “Ùî æ òî? Ìàþ ïëàòèòè?” – “Òàê, ïëàòèòè!” “Òè íå âàðòèé ï’ÿòüîõ!” – “Òîá³ âèäí³øå!” Ïåð. Ì.Çåðîâà

Íà Ïàâëà (II, 20) Â³ðø³ êóïóº Ïàâëî ³ ñâî¿ìè â³í ¿õ íàçèâàº. Ä³éñíî: îòå, ùî êóïèâ, ìîæåø íàçâàòè ñâî¿ì!

Äî Öåö³ë³àíà (II, 780) Öåö³ë³àíå, íå çíàºø, äå ðèáó ñõîâàòè óë³òêó? – Ìîæåø ñïîê³éíî ¿¿ â òåðìàõ ñâî¿õ áåðåãòè!

Äî Íàç³êè (II, 79) ßê ëèø ïîêëè÷ó ãîñòåé, òè, Íàç³êî, çîâåø ìåíå â ãîñò³. Âèáà÷ ñüîãîäí³ ìåí³: âäîìà îá³äàþ ÿ. Ïåð. Ì.Áîðåöüêîãî

Íà Ãàâðà (II, 89) Ùî çà âèíîì òè âîë³ºø ÷àñòåíüêî âèñèäæóâàòü íî÷³, Ãàâðå, òî ùå íå á³äà: ãð³øíèé òèì áóâ ³ Êàòîí. Ùî òè ñêëàäàºø ïîåìè íà çëî Àïîëëîíîâ³ é Ìóçàì, Òå íàâ³òü ã³äíå õâàëè: òàê â³ðøóâàâ Ö³öåðîí. Ùî òè áëþºø ÿê Àíòîí³é, ¿ñè ÿê Àï³ö³é – ÿ â³ðþ, Òà îñü ìåðçîòí³ñòü ñâîþ – äå òè òàêó ðîçøóêàâ? Ïåð. Ì.Çåðîâà

Äî Êâ³íò³ë³àíà (II, 90) Êâ³íò³ë³àíå, äîñòîéíèé íàñòàâíèêó þí³ õèñòêî¿, Êâ³íò³ë³àíå, õâàëî Ðèìà ³ òîãè éîãî! Âèáà÷, ùî êâàïëþñü ïîæèòè, õî÷ á³äíèé ÿ ³ íå ñòàðèé ùå: ßê áè òàì õòî íå ñï³øèâ – ìàëî öüîãî äëÿ æèòòÿ, Õàé íå ñï³øèòü, õòî áàòüê³â ïåðåâåðøèòè õî÷å áàãàòñòâîì, Ìàñêàìè ïðåäê³â õòî âùåðòü àòð³é íàïîâíþº ñâ³é. Âîãíèùå ìèëå ìåí³ ³, õàé â ê³ïòÿâ³ ÷îðí³é, õàòèíà, Ìèëå æèâå äæåðåëî, ìèëà ëåâàäà ïðîñòà, ×åëÿäü ùîá ñèòà áóëà, ùîá íå äóæå òî â÷åíà äðóæèíà, Í³÷ ùîá ç³ ñíîì ³ ùîá äåíü áåç òÿãàíèíè â ñóäàõ. Ïåð. Ä.Ãàíäç³ÿ

899

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Íà Êâ³íòà (III, 8) “Êâ³íò çàêîõàâñÿ â Òà¿äó”.– “Â ÿêó æ áî Òà¿äó?” – “Â áåçîêó!” Îêî â Òà¿äè îäíå, Êâ³íò íà îáèäâà îñë³ï! Ïåð. Ì.Áîðåöüêîãî

Íà Ñåêñòà (III, 38) “Ñåêñòå, ÿê³ ñïîä³âàííÿ òîá³ óñì³õàþòüñÿ â Ðèì³, Ìàºø íàä³¿ ÿê³ñü? ×è òîá³ ìð³ºòüñÿ ùîñü?” “Ñïðàâè â ñóäàõ ïîâåäó ÿ, ÿê ñàì Ö³öåðîí âåëåìîâíèé, Âæå æ ÿ íà íàø³ì òîðãó âñ³õ ïðàâíèê³â ïåðåì³ã”. Òàê ãîâîðèâ Àòåñò³í, âèõâàëÿâñÿ òèì ñàìèì ³ Ö³â³é, Ùî æ? Àí³ æîäåí íå çì³ã íàâ³òü æèòëà îïëàòèòü! “Íå ïîâåäåòüñÿ â ñóä³ – çà ïîåìè â³çüìóñÿ íàòõíåíí³, – Ñêàæåø, íàïåâíå, òè ñàì: “Îò äå Âåðã³ë³ÿ õèñò!” – “Òè çáîæåâîë³â, ìàëèé! Îí ó äðàíèõ ïëàùàõ ïîõîäæàþòü, Âñå òî Ìàðîíè òâî¿, âñå òî Íàçîíè ñàì³!” – “Ñòàíó êë³ºíòîì âåëüìîæíîãî äîìó”.– “² öå íåðîçâàæíî. Áà÷èø: ãîëîäíà þðáà – â³òåð ìîòàº ¿¿”.– “Ùî æ ìåí³ ä³ÿòü? ß õî÷ó äî Ðèìà”.– “ßê òè íå çëî÷èíåöü, – Çíàé – âèïàäêîâî ëèøåíü ìîæåø ó Ðèì³ ïðîæèòü”.

Íà Ë³ãóð³íà (III, 44) Ë³ãóð³íå, ÷îìó òîá³ íå ðàä³þòü, Ë³ãóð³íå, ÷îìó â³ä òåáå âò³êàþòü, À ÿê ç’ÿâèøñÿ äå, ïóñòèíÿ êðóã òåáå? Çíàºø, íàäòî âæå òè – ïîåò, Ë³ãóð³íå! Òî âåëèêà á³äà, ñòðàøíà íåáåçïåêà: Í³ òèãðèö³, ÿê ä³òè ¿é ïîâáèâàþòü, Í³ ãàäþêè, ÿê ë³òíºº ñîíöå ïðèãð³º, Ñêîðï³îíà ñòðàøíîãî òàê íå áîÿòüñÿ. Òè ïîãëÿíü, ðîçì³ðêóé: òî æ ìóêà íåñòåðïíà. ß ñòîþ – òè ÷èòàºø, ÿ ñÿäó – ÷èòàºø, Âèéäó äåñü ó ïîòðåá³ – âñå äåêëàìóºø, Õî÷ó â òåðìè óêðèòèñü – äçâîíèø ó âóõà, Äî áàñåéíó ï³äó ÿ – ïëàâàòü áîðîíèø, Íà áåíêåò ïîñï³øó – õàïàºø çà ïîëè, Íà áåíêåò³ ëåæó ÿ – ç ïîäóøêè òÿãíåø, ß âòîìëþñÿ, çàñíó – òè ñîííîãî áóäèø. Ñê³ëüêè ëèõà â³ä òåáå! ×åñíèé, ïðàâäèâèé ×îëîâ³ê – ³, ïðîòå, ÿêà òè ïîòâîðà! Ïåð. Ì.Çåðîâà

900

Марк Валерій Марціал

Äî Ë³ãóð³íà (III, 50) Îñü ÿêà òóò, Ë³ãóð³íå, ïðè÷èíà – é íå ³íøà – ùî â ãîñò³ Êëè÷åø ìåíå; ùîá ìåí³ â³ðø³ ÷èòàòè ñâî¿. Ç í³ã ëèø ñàíäàë³ ÿ çíÿâ, ÿê òóò æå ç ñàëàòîì ³ ñîóñîì Êíèãó òîâñòåííó ÿêóñü ïðÿìî äî ñòîëó íåñóòü. Ïåðøèõ ùå ñòðàâ íå ïðèáðàëè, à êíèãó âæå äðóãó ïðèíîñÿòü, Òðåòþ ùå... äðóãèõ æå ñòðàâ ÿê íå áóëî, òàê íåìà. Âæå òè ÷åòâåðòó ÷èòàºø ³ ï’ÿòó íàðåøò³ ùå “ñòðàâó”... Íàâ³òü ïñóºòüñÿ êàáàí, ïîäàíèé ñò³ëüêè ðàç³â. Ñêóìáð³ÿì âñ³ ö³ ïîåìè òðèêëÿò³ ÿêùî òè íå êèíåø, Ñâ³é, Ë³ãóð³íå, îá³ä ¿ñòèìåø äîìà îäèí. Ïåð. Ä.Ãàíäç³ÿ

Íà Ë³êîð³äó (IV, 24) Ïîäðóã óñ³õ ïîãðåáëà, Ôàá³àíå, òâîÿ Ë³êîð³äà: Îò ÿêáè æ³íêó ìîþ ç íåþ çäðóæèòè òåïåð!

Íà Ãàðã³ë³àíà (IV, 56) Õî÷åø òè, Ãàðã³ë³àíå, ùîá ÿ íàçèâàâ òåáå ùåäðèì Çà ïîäàðóíêè, ÿê³ âäîâàì äàºø ³ ä³äàì? Âàæêî ùîñü ã³ðøå çíàéòè ³ â³ä òåáå ã³ðøèìè çâàòè Òèõ, õòî ñ³ò³ ñâî¿ õèòðî äàðóíêàìè çâå. Òàê îñü ï³äñòóïíèé ãà÷îê îáäóðþº æàä³áíó ðèáó, Òàê íåðîçóìíèõ òâàðèí âàáèòü ïðèíàäà ñìà÷íà. ßê áóòè ùåäðèì, òåáå, ÿê íå çíàºø, íàâ÷ó ÿ îõî÷å: Ùåäðèì òè ñòàíåø òîä³, ÿê îáäàðóºø ìåíå!

Íà Êâ³íòà (IV, 72) Òè âèìàãàºø, î Êâ³íòå, â³ä ìåíå êíèæîê â ïîäàðóíîê. ¯õ âæå ó ìåíå íåìà – êíèãè Òðèôîí ïðîäàº. “Ãðîø³, – òè êàæåø, – íà â³òåð ïóñêàòè? Õ³áà ÿ áåçóìåöü? Äóðíåì íå ñòàâ ÿ ³ùå!” Òàêîæ íå äóðåíü ³ ÿ.

(IV, 76) Ø³ñòü ëèøå òèñÿ÷ ïðèñëàâ òè, à ÿ æ ïîïðîñèâ ¿õ äâàíàäöÿòü. Ùîá òè äâàíàäöÿòü ïðèñëàâ, äâàäöÿòü ÷îòèðè ïðîøó. Ïåð. Ì.Áîðåöüêîãî

Äî Ðåãóëà (V, 10) Â ÷îìó ïðè÷èíà, ñêàæè, ùî æèâèì â³äìîâëÿþòü ó ñëàâ³, ² íåîõî÷å ÷èòà÷ õâàëèòü ñó÷àñíèõ ìèòö³â? Öå, áåçïåðå÷íî, Ðåãóëå, â³ä çàçäðîù³â çâè÷àé òàêèé â íàñ,

901

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ùîá ïåðåâàãó â³ääàòü äàâí³ì, ìèíóëèì ÷àñàì. Âàáèòü íåâäÿ÷íèõ íàñ òèøà ñàä³â ñòàðîâèííèõ Ïîìïåÿ, Êàòóëà õðàìè âàæê³ çâèêëè ìè âñ³ âèõâàëÿòü, Åíí³ÿ ò³ëüêè ÷èòàþòü ó Ðèì³, äå º âæå Âåðã³ë³é, Íàâ³òü Ãîìåðà êîëèñü ñì³õîì ñó÷àñíèê çóñòð³â. Äóæå íå÷àñòî â òåàòð³ àïëîäóâàëè Ìåíàíäðó, Òà é Íàçîíà í³õòî, îïð³÷ Êîð³ííè, íå çíàâ. Îòæå, ìî¿ êíèæå÷êè, óïîâ³ëüí³òü õîäó, ïîñòðèâàéòå: ßê ï³ñëÿ ñìåðò³ ìîÿ ñëàâà, òî ÿ íå ñï³øó. Ïåð. Ô.Ëóöüêî¿

Äî Þë³ÿ Ìàðö³àëà (V, 20) Àõ, êîëè á æå òî íàì, Ìàðö³àëå ëþáèé, Äîâåëîñÿ ä³æäàòü õî÷ íà ñòàð³ñòü ùàñòÿ: Ïî âïîäîá³ ñâî¿é óêëàäàòü äîçâ³ëëÿ. Ó ïðàâäèâèõ òîíóòü æèòòºâèõ âèãîäàõ, – Ìè á íå çíàëè òîä³ í³ âåëüìîæíèõ ´àíê³â, Í³ ðîçïðàâ ñóäîâèõ, í³ øóìëèâèõ ðèíê³â, Í³ òåæ ñòàòóé ïðåïèøíèõ â äîìàõ áàãàòèõ. Íàøå ä³ëî áóëî á: ïðîãóëÿíêè, êíèãè, Ïîëå, òåðìè, ãà¿ òà äæåðåëà äàëüí³. Îòî á ðàä³ñòü áóëà, áåçòóðáîòíà âò³õà... Òà í³õòî íå æèâå â íàø³ äí³ äëÿ ñåáå: Âñ³ ìàðíóºì ìè ÷àñ, à ãîäèíè ïëèíóòü, Ïëèíóòü êðàù³ ë³òà ³ íàçàä íå ïðèéäóòü... Õòî – óì³þ÷è æèòü – íå ñõîò³â áè æèòè? (Ïåð. Ì.Çåðîâà)

Äðóç³ – âåëèêèé ñêàðá (V, 42) Ñêðèíþ çëàìàâøè, ïîöóïèòü çëîäþãà âñ³ ãðîø³ ó òåáå, Çíèùèòü áåçáîæíèé âîãîíü áàòüê³âñüêó õàòó òîá³, ² çàïåðå÷èòü áîðæíèê âñ³ ïðîöåíòè ³ ïîçèêó ðàçîì, Íèâà ï³ñíà íå â³ääàñòü òèõ, ùî ïîñ³ÿâ, çåðíèí. Ñïðèòíà â áðåõí³ ïîãðàáóº ïîäðóæêà òîá³ åêîíîìà, Õâèëÿ ïîòîïèòü òâî¿ ïîâí³ äîáðà êîðàáë³. Â ïîâí³é áåçïåö³ áóâàº ëèø òå, ùî äàºø ñâî¿ì äðóçÿì, Ò³ ëèø áàãàòñòâà, ùî òè äðóçÿì äàñè, çáåðåæåø. Ïåð. Ì.Áîðåöüêîãî

Äî Ïîñòóìà (V, 58) Ïîñòóìå, çàâæäè òè êàæåø, ùî æèòè ïî÷íåø ò³ëüêè çàâòðà. Òîæ ïîÿñíè íàì, êîëè “çàâòðà” íàñòàíå îöå. ßê æå äàëåêî âîíî ³ çâ³äêè éîãî âèãëÿäàòè? Â Ïàðô³¿ ÷è ó â³ðìåí “çàâòðà” ñõîâàëîñü òâîº?

902

Марк Валерій Марціал Ìàáóòü, âîíî âæå ñòàð³øå â³ä Íåñòîðà ³ â³ä Ïð³àìà, – Îòæå, ÿêà ìîæå áóòü “çàâòðà” òàêîìó ö³íà? Æèòèìåø çàâòðà? Äèâàê! Ñüîãîäí³, áà÷, æèòè âæå ï³çíî. Òîé ëèøå ñïðàâæí³é ìóäðåöü, â÷îðà õòî âò³øèâñü æèòòÿì! Ïåð.Ô.Ëóöüêî¿

Ïðî þíèõ Ïîìïå¿â (V, 74) Þíèõ Ïîìïå¿â ªâðîïà ³ Àç³ÿ ïîõîðîíèëà, Ñàì â³í â Ë³â³éñüê³é çåìë³, ò³ëüêè ÿêùî òàì ëåæèòü. Òîæ íå äèâóéñÿ, ùî ïðàõ ¿õ ðîçñ³ÿíèé âñþäè ïî ñâ³òó: Ïðàõó òàêîãî âì³ñòèòü ì³ñöå îäíå íå çìîãëî á. Ïåð. Â.Ìàñëþêà

Íà Ö³ííó (V, 76) ×àñòî îòðóòó ï’þ÷è, Ì³òð³äàò ñîá³ êîðèñòü ïðèíîñèòü: Ëþòà îòðóòà éîìó øêîäè çàâäàòü íå ìîãëà. Òè æ áî ñåáå áåðåæåø ïðåïîãàíèìè ñòðàâàìè, Ö³ííî, Îòæå, â³ä ãîëîäó òè, äðóæå, í³êîëè íå âìðåø!

Íà Åì³ë³àíà (V, 81) Åì³ë³àíå, òè á³äíèé ³ çàâæäè çàëèøèøñÿ á³äíèì: Ãðîø³ ñüîãîäí³ ³äóòü ëèø äî áàãàòèõ ëþäåé.

Íà Àíäðàãîðà (VI, 53) Â ëàçíþ â³í ç íàìè õîäèâ, âåñåëèâñÿ, îá³äàâ ³ç íàìè – Ìåðòâèì ðàíåíüêî ïðèòüìîì ìè Àíäðàãîðà çíàéøëè. Ïðîñèø, Ôàâñòèíå, â³äêðèòè ïðè÷èíó íàãàëüíî¿ ñìåðò³: Ë³êàð éîìó Ãåðìîêðàò íèí³ ïðèñíèâñÿ âíî÷³! Ïåð. Ì.Áîðåöüêîãî

Íà Ìàðêà (VI, 11) Ìàðêó, äèâóºøñÿ òè, ùî íåìàº Ï³ëàäà ç Îðåñòîì Â íàø³ ÷àñè, òà Ï³ëàä ïèâ çàâæäè òå, ùî é Îðåñò. Êðàùîãî õë³áà é äðîçä³â íå äàâàëè í³êîëè Îðåñòó, À íàêðèâàëè äëÿ íèõ çàâæäè îäíàêîâèé ñò³ë. Âóñòðèöü ëóêðèíñüêèõ æåðåø òè, ÿ æ ðàâëèê³â ¿ì âîäÿíèñòèõ, Õî÷ ³ ãîðëÿíêà ìîÿ, ìîæå, øëÿõåòíà íå ìåíø. Êàäì³â òåïåð îäÿãàº îñü Òèð, ìåíå æ Ãàëë³ÿ äèêà, Õî÷åø, ùîá â á³äí³ì ïëàù³ ïóðïóð ÿ òâ³é ïîëþáèâ? Ùîá ÿ Ï³ëàäîì çðîáèâñü, íåõàé õòîñü ìî¿ì ñòàíå Îðåñòîì, ² íå ëèøå íà ñëîâàõ; ùîá áóòü ëþáèìèì, ëþáè!

903

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

Ïðî ñâî¿ êíèæêè (VI, 61) Ëþáèòü êíèæêè ìî¿ Ðèì, äåêëàìóº, öèòóº ³ õâàëèòü, Íîñèòü ó ïàçóñ³ ¿õ, íå âèïóñêàº ³ç ðóê. Îñü ÷åðâîí³º îäèí, äðóãèé çáë³ä, õòîñü ðîçñåðäèâñü, òîé ëàº, – Öüîãî é õîò³â ÿ: òåïåð ëþá³ ö³ â³ðø³ é ìåí³! Ïåð. Ô.Ëóöüêî¿

Äî Ðåãóëà (VII, 16) Âæå í³ êîï³éêè ó ìåíå, õ³áà ùî òâî¿ ïîäàðóíêè Ìîæó, Ðåãóëå, ïðîäàòü. ×è íå êóïèâ áè òè ¿õ? Ïåð. Ì.Áîðåöüêîãî

Óëàìîê â³ä “Àðãî” (VII, 19) Íå íàçèâàé æå éîãî áåçóæèòíèì, í³ê÷åìíèì óëàìêîì: Ïåðøèé òî áóâ êîðàáåëü ó íåâ³äîìèõ ìîðÿõ. Íå ïîäîëàëè éîãî í³ õèæàöòâî ñòðàøíå Ñ³ìïëåãàä³â, Í³ òåæ ï³âí³÷íèõ ìîð³â ñï³íåíèé ÷îðíèé áóðóí. Ðîêè éîãî çðóéíóâàëè. Òà â³í ³ îñòàíêàìè ñëàâåí: Äîøêà ºäèíà éîãî ö³ëîãî âàðò êîðàáëÿ.

Äî Ìóçè (VIII, Ç) Äîñèòü áóëî á ³ ï’ÿòè: ø³ñòü êíèæîê ÷è òàì ñ³ì – çàáàãàòî. Ìóçî! Íåâæå æ öå òîá³ ùå íå îñòèëî ñï³âàòü? Ãîä³! Âñòèäàéìîñü, ìîâ÷³ì! Ïðî ñëàâó òó ëþäñüêó íå äáàéìî: Äîñèòü òîãî, ùî ³ òàê ñêð³çü ïåðå÷èòóþòü íàñ. Îí â³ä íàãðîáêó Ìåññàëè ðîçêèäàíèé êàì³íü ëèøèòüñÿ, Ïîðîõîì ñòàíå ñèïêèì Ìàðìóð Ë³ö³íà òâåðäèé, À íåçðàäëèâèé ÷èòà÷ íå çàáóäå ìåíå, ³ ìàíäð³âíèê, ¯äó÷è ç Ðèìà, ìåíå â³çüìå â ñâ³é ð³äíèé êóòîê. Òàê ÿ ïðîìîâèâ, ìîâ÷ó. À, â îäåæ³ ñõèëèâøèñü ïàõó÷³é, Ç ñåñòåð äåâ’ÿòà, ïî÷óâ, â³äïîâ³äàº ìåí³: “Òàê? Òè ïîêèíåø, íåâäÿ÷íèé, ñêëàäàòü ñâî¿ â³ðø³ âåñåë³? Áóäåø áåç ä³ëà ñèä³òü, ñâ³ò ³ ëþäåé ïðîêëèíàòü? ×è òè âîë³ºø íà ñöåíó – ç âèñîêèõ êîòóðí³â â³ùàòè, ×è â ãåðî¿÷íèõ ðÿäêàõ ñëàâèòè â³éíè òà êðîâ, Ùîá âåëåìîâíèé ó÷èòåëü âèñï³âóâàâ òâ³ð òâ³é ó øêîë³ É ãîëîñîì õðèïëèì äóøèâ õëîïö³â ³ ÷åìíèõ ä³â÷àò? Í³! Õàé ïðî â³éíè ãðèìëÿòü ò³ ïîâàæí³ òà ñëàâí³ ïèñàêè, Ùî äî ï³âíî÷³ ñèäÿòü òà ïåðåâîäÿòü ñâ³÷êè, Òè æ ñâî¿ æàðòè ñêëàäàé òà ðèìñüêîþ ñ³ëëþ ïðèñîëþé, Õàé â îòèõ æàðòàõ æèòòÿ âäà÷ó ï³çíàº ñâîþ. Ïåð. Ì.Çåðîâà

904

Марк Валерій Марціал

Äî Ãàðã³ë³àíà (VIII, 13) Äóðíåì ââàæàëè éîãî. Òîæ êóïèâ ÿ çà äâàäöÿòü àæ òèñÿ÷; Ãàðã³ë³àíå, â³ääàé ãðîø³, áî ìàº â³í óì. Ïåð. Ì.Áîðåöüêîãî

Äî äðóãà (VIII, 14) Ùîá ê³ë³ê³éñüêèé òâ³é ñàä íå áîÿâñÿ çèìè é íå çàâ’ÿíóâ, Ëþòèé ìîðîç ùîá íå áèâ ïàðîñò³ í³æí³ äåðåâ, Âçèìêó â³ä â³õîëè ¿õ çàõèùàºø òè ñêëîì, ùî âïóñêàº ×èñòå ëèø ñâ³òëî òóäè é ñîíöÿ ïðîì³ííÿ ÿñíå. ß æ ó õàëóï³ æèâó, äå ç³ÿþòü ù³ëèíàìè â³êíà, Íàâ³òü Áîðåé-õóãîâ³é æèòè á ó í³é íå õîò³â. Òàê îòî, íåëþäå, æèòè ïðèìóñèâ òè äàâíüîãî äðóãà? Òà ó êóùàõ ÿ òâî¿õ êðàùèé ïðèòóëîê çíàéäó!

Ïðî Ôàá³ÿ ³ Õðåñò³ëëó (VIII, 43) Ôàá³é õîðîíèòü äðóæèíè, à Õðåñò³ëëà – ñâî¿õ ÷îëîâ³ê³â, ² ç ïîõîðîííèì âîãíåì â øëþáè âñòóïàþòü âîíè. Òè âæå, Âåíåðî, ç’ºäíàé ïåðåìîæö³â, íåõàé Ë³á³ò³íà Äàñòü ¿ì òîé ñàìèé ê³íåöü, ùî âæå ÷åêàº íà íèõ.

Ïåð. Ä.Ãàíäç³ÿ

Åï³òàô³ÿ Ô³ëåí³ (IX, 29) Íåñòîðà øëÿõ æèòòºâèé ïåðåì³ðÿëà òè î, Ô³ëåíî, Ïîêè äî òåìðÿâèõ õâèëü â öàðñòâî Ïëóòîíà ç³éøëà, – À íå çð³âíÿëàñü, ïðîòå, ç ïðàñòàðîþ Ñ³á³ëëîþ â³êîì: Ì³ñÿö³â çî òðè âîíà äîâøå òîïòàëà ñâ³é ðÿñò. Â áîç³ ÿçèê ñïî÷èâà, òîé ÿçèê, ùî éîãî íå çäîëàëè á Í³ ÿðìàðêîâà þðáà, í³ Ñåðàï³ñà æåðö³, Í³ æóðàâëèí³ êëþ÷³, íàä Ñòð³ìîíîì êóðëè÷ó÷è äàëüí³ì, Í³ ãîëîñíà ä³òâîðà, âðàíö³ äî øê³ë ³äó÷è. Õòî æ òåïåð çìîæå, ÿê òè, äî çåìë³ ïðè÷àðîâóâàòü ì³ñÿöü? Õòî æ òåïåð çìîæå, ÿê òè, çâîäíèöòâîì ñëàâó çäîáóòü? Áóäå õàé ïóõîì çåìëÿ, íå òóæàâ³º ãðóíò íàä òîáîþ, Ùîáè íå òÿæêî áóëî ïñàì îäêîïàòè òåáå.

Ñàá³íîâ³, ïîñèëàþ÷è â³íîê ç òðîÿíä (IX, 60) Çâ³äêè á âè íå áóëè: ÷è çðîñòàëè â ðîçê³øí³ì Ò³áóð³, ×è ÷åðâîí³ëè, ÿê êðîâ, â ïåñòóìñüêèõ âè êâ³òíèêàõ, ×è â ïðåíåñò³éñüêèõ ñàäàõ ñàä³âíèöÿ âàñ ïîçð³çàëà, À ÷è êðàñîþ áóÿâ âàø ïî Êàìïàí³¿ öâ³ò, – Ñêàæåì: “Òðîÿíäè îö³ çàâ³òàëè ç ìîãî Íîìåíòàíó...”. Äðóãó Ñàá³íó òîä³ âèäàñòüñÿ êðàùèì â³íîê. Ïåð. Ì.Çåðîâà

905

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

Íà â÷èòåëÿ (IX, 68) Ùî òîá³ òðåáà â³ä íàñ, íå÷åñòèâèé ó÷èòåëþ øêîëè, Çëèé, îñîðóæíèé ãëàâî õëîïö³â óñ³õ ³ ä³â÷àò? Íå ïåðåðâàëè ùå ï³âí³ ÷óáàò³ íàäðàí³øíþ òèøó, – Òè âæå ñåðäèòî êðè÷èø, ñâèùóòü æîðñòîê³ ð³çêè. Òàê íà êóâàäë³ äçâåíèòü áðÿçêîòëèâî ãàðÿ÷å çàë³çî Â ÷àñ, ÿê ï³äêîâóº ìóæ äëÿ àäâîêàòà êîíÿ. Íàâ³òü ó àìô³òåàòð³ á³ëüø ñòðèìàíî êðèêè ëóíàþòü, Ùèò ïåðåìîæöÿ êîëè ðàäî â³òàº þðáà. Ñíó ìè, ñóñ³äè òâî¿, ñíó áëàãàºì – óæå íå íà âñþ í³÷: Ëåãêî ùå º íåäîñïàòü, âàæêî æ íå ñïàòè âñþ í³÷. Òîæ â³äïóñòè øêîëÿð³â. ×è îòðèìàòè õî÷åø, áàç³êî, Ñò³ëüêè, ùîá çìîâêíóòè ì³ã, ñê³ëüêè áåðåø òè çà êðèê?

Íà Ãàëëó (IX, 78) Ñ³ì ÷îëîâ³ê³â âæå Ãàëëà ïîñëàëà â À¿ä, Ï³öåíò³íå, É âèéøëà çà òåáå: ìàáóòü, õî÷å ó ãîñò³ äî íèõ! Ïåð. Ì.Áîðåöüêîãî

Àâëîâ³ (IX, 31) Àâëå, òè çíàºø: ÷èòà÷ ìåíå õâàëèòü, ñëóõà÷ ïîâàæàº, Ãóäÿòü ïîåòè ëèøå: íåîïðàöüîâàíèé â³ðø! ß íå çâàæàþ íà òå. ßê ñïðàâëÿþ áåíêåò, òî âîë³þ, Ùîá äîãîäèòè ãîñòÿì. Ùî ìåí³ ñìàê êóõàð³â? Ïåð. Ì.Çåðîâà

Äî Þë³ÿ (IX, 97) Çàçäð³ñòü êîãîñü òàê ãðèçå, ì³é Þë³þ ìèëèé, ùî â Ðèì³ Â³ðø³ ÷èòàþòü ìî¿, – çàçäð³ñòü êîãîñü òàê ãðèçå! Çàçäð³ñòü êîãîñü òàê ãðèçå, ùî ïîêàçóþòü çàâæäè íà ìåíå Ïàëüöåì ó êîæí³ì ãóðò³, – çàçäð³ñòü êîãîñü òàê ãðèçå! Çàçäð³ñòü êîãîñü òàê ãðèçå, ùî Öåçàð³ äâà äàðóâàëè Ïðàâî ìåí³ òðüîõ ñèí³â, – çàçäð³ñòü êîãîñü òàê ãðèçå! Çàçäð³ñòü êîãîñü òàê ãðèçå, ùî ìèëèé ÿ ìàþ ï³ä Ðèìîì Õóò³ð ³ â Ðèì³ ùå ä³ì, – çàçäð³ñòü êîãîñü òàê ãðèçå! Çàçäð³ñòü êîãîñü òàê ãðèçå, ùî ëþáèé ÿ äðóçÿì ³ ÷àñòî Êëè÷óòü ó ãîñò³ ìåíå, – çàçäð³ñòü êîãîñü òàê ãðèçå! Çàçäð³ñòü êîãîñü òàê ãðèçå, ùî ëþáëÿòü ìåíå ³ øàíóþòü; Õàé æå ³ ëóñíå îòîé, çàçäð³ñòü êîãî òàê ãðèçå! Ïåð. Ä.Ãàíäç³ÿ

906

Марк Валерій Марціал

Äî Ìàìóððà (X, 4) Îñü òè ÷èòàºø ïðî Ëàÿ é ñëàáîãî íà î÷³ Ò³ºñòà, Ñê³ëëó, Ìåäåþ, – õ³áà ã³ðøå ïîòâîðè ñàì³? Ùî òîá³ âòîïëèé Ã³ëàñ, ùî Àòò³ñ ³ç Ïàðôåíîïåºì, Ùî òîá³ Åíä³ì³îí ñïëÿ÷èé êîðèñíîãî äàñòü, ×è òî ïîçáàâëåíèé ï³ð’ÿ þíàê, ñèí Äåäàëà, ÷è, ìîæå, Ãîðäèé íåíàâèñíèê í³ìô ïðèñòðàñò³ – Ãåðìàôðîä³ò? Ùî òåáå âàáëÿòü í³ê÷åìí³ çëîùàñíî¿ õàðò³¿ Ôðàøêè? Îñü ïðî÷èòàé-íî, ïðî ùî ñêàæå æèòòÿ: “Öå ìîº!” Âæå íå ñï³òêàºø êåíòàâð³â îòóò, í³ ãîðãîí àáî ãàðï³é: Òõíå-áî ëþäèíîþ ñêð³çü êîæíà ñòîð³íêà ó íàñ. Òà íå áàæàºø, Ìàìóððî, ÷èòàòè ïðî âëàñíó íàòóðó, – Çíàòè íå õî÷åø ñåáå; òîæ Êàëë³ìàõà ÷èòàé! Ïåð. Â.Äåðæàâ³íà

Äî Àíòîí³ÿ (X, 23) Ïð³ì Àíòîí³é ïðîéøîâ áåç òóðáîòè ñâ³é øëÿõ ìíîãîäåííèé Ñ³ìäåñÿò ðîê³â ïðîæèâ, âîñüìèé äåñÿòîê ïî÷àâ. Â ðîêàõ ìèíóëèõ, ó äíÿõ ïåðåæèòèõ â³í äóìîþ òîíå, ² – íåäàëåêà óæå! – Ëåòà éîìó íå ñòðàøíà; Òîíå â ìèíóëîìó â³í ³ ïðîïàùîãî äíÿ íå çíàõîäèòü, Ïðèêðèõ íå çíàº ãîäèí... Âñå á â³í õîò³â ïðèãàäàòü. Ïðàâåäíà, ÷èñòà äóøà ³ñíóâàííÿ ïîøèðþº ãðàí³: Âò³õó ç ìèíóëîãî ï’º – âäâîº æèâå íà çåìë³. Ïåð. Ì.Çåðîâà

Íà Êàëë³îäîðà (X, 31) Êàëë³îäîðå, çà òèñÿ÷ó äâ³ñò³ ñåñòåðö³é ïðîäàâ òè Â÷îðà ðàáà, áî õîò³â ñïðàâèòè äîáðèé îá³ä! Áóâ òâ³é ïîãàíèì îá³ä: ò³ëüêè ðèáó êóïèâ òè âàãîþ Ôóíòè â ÷îòèðè, âîíà òâ³é ïðèêðàøàëà îá³ä. Õî÷åòüñÿ êðèêíóòü: “Íå ðèáà îöå, à ëþäèíà, ïîãàíöþ; Êàëë³îäîðå, à òè ñàì ¿¿ ç’¿â – ëþäî¿ä! Ïåð. Ì.Áîðåöüêîãî

Ïðî Ñêîðïà (X, 53) Òóò ÿ ïîêîþñÿ – Ñêîðï, ãîì³íëèâîãî öèðêó îêðàñà, Îïëåñêè, Ðèìå, òâî¿, çàõâàò íå÷óâàíèé òâ³é. Ðàíî òêàíèíó ìîþ îáòÿëà çàâèäëèâà Ïàðêà: ßê ïî÷èñëèëà â³íêè, âèäàâñÿ ÿ ¿é ñòàðèì.

907

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

Ðèìîâ³ (X, 74) Î Ðèìå, â³äïî÷èòü õî÷ íà õâèëèíó äàé! Êë³ºíò óòðóäæåíèé â³òàííÿìè óêðàé. Çà ñîòíþ ì³äÿê³â âåñü äåíü â ïåðåäïîêîþ Ì³æ òîãîíîñíîþ âèñòîþâàòü þðáîþ (À ïåðåìîæåöü Ñêîðï ³ç öèðêîâèõ ðÿä³â Òÿãàº çîëîòî äåñÿòêàìè ì³øê³â) – ßê ã³ðêî òå ìåí³! Êîëè á ÿ ì³ã çàïðàâèòü Ùîñü çà ñâî¿ êíèæêè, ÿ íå õîò³â áè íàâ³òü Ñòåï³â Àïóë³¿, í³ ñèöèë³éñüêèõ áäæ³ë, Í³ çîëîòèõ ëàí³â, ùî çàëèâàº Í³ë, Í³ Ñåò³é, äå âèíîì êðàñóº ä³ë áàãàòèé... ß á îäíîãî õîò³â – óäîñâ³òà ïîñïàòè.

Íà Õåðåìîíà (XI, 56) Ùî, ì³é Õåðåìîíå-ñòî¿êó, ñìåðòü âèõâàëÿºø íàäì³ðó? Õî÷åø ìåí³ ïîêàçàòü âäà÷ó ³ äóõ ìóäðåöÿ? Çíàþ, ÷åñíîòó òâîþ ïîðîäèëè – òâ³é êóõîëü íàäáèòèé, Òà áåçíàä³éíå òâîº îãíèùå ìåðçëå é ñìóòíå, Òà ïðîä³ðÿâëåíà êîâäðà, òà ë³æêî òâåðäå, òà áëîùèö³, Òàêîæ îäíàêà é ëåãêà òîãà óäåíü ³ âíî÷³. Ñïðàâä³, òè äóõîì âåëèêèé: â³ä ÷îðíîãî õë³áà, ñîëîìè Òà â³ä òåðïêîãî âèíà õî÷åø íàâ³ê îä³éòè! Í³, õàé ïåðèíó òîá³ ïîêëàäóòü ³ç ëåâêîíîñíî¿ âîâíè, Êîâäðà áàãðÿíà íåõàé ëîæå óêðèº òâîº, Õàé ïðè òîá³ çàëèøèòüñÿ òîé õëîï÷èê, ùî âèíà äîá³ðí³ Â ÷àø³ íåäàâíî ì³øàâ ³ íåïîêî¿â ãîñòåé, – Áóâ áè òè ðàäèé ïîòðî¿òè Íåñòîðà äàâíüîãî ðîêè Òà é í³ ºäèíîãî äíÿ íå çìàðíóâàòü äëÿ ðîçâàã. Ëåãêî æèòòÿ çíåâàæàòè ó á³äíîñò³, â òóç³ çëèäåíí³é. Ìóæí³ñòü ïîêàçóº òîé, õòî ³ â íåñòàòêàõ æèâå. Ïåð. Ì.Çåðîâà

(XII, 46) Òè æ ³ âàæêèé, ³ ëåãêèé, ³ ïðèºìíèé, ³ òàêîæ íåñòåðïíèé. Âàæêî ç òîáîþ ìåí³, âàæêî é áåç òåáå òåæ æèòü. Ïåð. Â.Ìàñëþêà

Äî Òóêêè (XII, 94) Åïîñ ñêëàäàâ ÿ; ³ òè âæå íàä åïîñîì ñîõíåø: ÿ êèíóâ, Ùîáè íàòõíåííÿì ñâî¿ì â òåáå õâàëè íå â³äáèòü. Îò íà êîòóðíè òðàã³÷í³ ìîÿ ïåðåíîñèòüñÿ ìóçà, Òà ó òðàã³÷í³ì ïëàù³ âæå ïîõîäæàºø ³ òè.

908

Марк Валерій Марціал Ë³ðíó ñòðóíó êîëèõíóâ ÿ, êàìåíàì Àïóë³¿ ëþáó, – Çíîâó õâèëþºøñÿ òè, ïëåêòð ïåðåõîïëþºø ì³é. Ñàòóðè ñïðîáóâàâ ÿ, îñü ³ òè âæå íàä íèìè ïðàöþºø, Äèñòèõ³â ñïðîáóâàâ ÿ, òè âæå é åëåã³êîì ñòàâ. Ùî º íàéìåíøîãî, âçÿâ ÿ – ïî÷àâ åï³ãðàìè ñêëàäàòè, Òà îñü ³ òóò ì³é ïî÷èí äèõàòü òîá³ íå äàº. Çðåøòîþ, Òóêêî, ñêàæè, ÷îãî òè íå õî÷åø ïèñàòè ² ùî íåìèëå òîá³, òå õî÷ äëÿ ìåíå çîñòàâ. Ïåð. Ì.Çåðîâà

Íà Þíîíó Ïîë³êëåòà (X, 890) Öå, Ïîë³êëåòå, Þíîíà òâîÿ, òâîÿ ïðàöÿ ³ ñëàâà; Íàâ³òü ñàì Ô³ä³é-ìèòåöü ì³ã áè ïîçàçäðèòè ¿é. Ïåðåìîãëà á ³ íà ²ä³ áîãèíü ³ êðàñîþ, ³ ÷àðîì, Ïåðøîñò³ ïàëüìó ñóääÿ ¿é áè â³ääàâ áåç âàãàíü, ² êîëè á ñàì áðàò Þï³òåð ñâîþ íå êîõàâ òàê Þíîíó, Òî, Ïîë³êëåòå, òîä³ â³í çàêîõàâñÿ á â òâîþ! Ïåð. Â.Ìàñëþêà

Ëèñòîâèé ïàï³ð (XIV, 11) Ùèðîìó äðóãîâ³ ïèøåø, ÷è òðîõè çíàéîìîìó ïèøåø – Òî äîðîãèìè óñ³õ öåé íàçèâàº ïàï³ð.

Ã³ìíàñòè÷í³ ãèð³ (XIV, 49) Ñèëè ÷îìó áåç ìåòè íà äóðí³ âèòðà÷àºø òè ãèð³? Êðàùå â ñàäó ïðîêîïàé îá³÷ äåðåâ ð³â÷à÷îê.

Ñð³áíà Ì³íåðâà (XIV, 179) ª â òåáå ñïèñ ³ øîëîì, âîéîâíè÷à áîãèíå, îäíà÷å Â òåáå íåìàº ùèòà.– “Â³í çàòå â Öåçàðÿ º”.

Ãîìåð ó ìàëîìó ñóâî¿ (XIV, 184) Îñü “²ë³àäà” ³ç âîðîãîì öàðñòâà Ïð³àìà Óë³ññîì Ðàçîì ñõîâàëèñÿ òóò, â öüîìó ñóâî¿ ìàë³ì.

Âåðã³ë³é ó ñóâî¿ (XIV, 186) Âåñü íåîñÿæíèé Ìàðîí ó ìàëåíüêîìó öüîìó ñóâî¿, Äèâèòüñÿ ñïåðåäó íàì â î÷³ îáëè÷÷ÿ éîãî.

Ö³öåðîí ó ñóâî¿ (XIV, 188) Âçÿâøè ñîá³ öåé ñóâ³é çà ñóïóòíèêà, ìîæåø ââàæàòè, Ùî ç Ö³öåðîíîì ñàìèì äîâãèé âåðñòàºø òè øëÿõ.

909

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

Ïðî Ïðîïåðö³ÿ (XIV, 189) Ê³íò³ÿ – öÿ êðàñíîìîâíà Ïðîïåðö³ÿ ï³ñíÿ þíà÷à – Ñëàâó éîìó ïðèíåñëà, â³í æå íå ìåíøó ³ ¿é.

Ò³ò Ë³â³é ó ñóâî¿, XIV, 190 Ãåòü ó ìàëåíüêèé ïåðãàìåíò âåëèêîãî Ë³â³ÿ âáãàíî, Òîãî, ùî âë³çòè íå ì³ã â á³áë³îòåêó ìîþ.

Ãàé Ñàëëþñò³é Êð³ñï (XIV, 191) Â÷åí³ ìóæ³ â³ä÷óâàþòü, ùî çàâæäè â ³ñòîð³¿ Ðèìó Ïåðøèì çãàäàþòü ³ì’ÿ öüîãî ³ñòîðèêà – Êð³ñï.

Ëóêàí (XIV, 194) Öå – íå ïîåò, òàê ïðî ìåíå õòîñü êàæå, îäíàê ÿ ñïîê³éíèé: Òàê íå ââàæàº êíèãàð – òîé, ùî ìåíå ïðîäàº. Ïåð. Ò.Ëó÷óêà

Ïðî Âåðã³ë³ÿ (XIV, 1950 Ñê³ëüêè Êàòóëë äàâ Âåðîí³, âåëèêîìó ì³ñòó ñâîºìó, Ñò³ëüêè Âåðã³ë³é ñâî¿é Ìàíòó¿ ð³äí³é, ìàë³é! Ïåð. Â.Ìàñëþêà Âèêëàäåíî çà âèäàííÿì: Äàâíÿ ðèìñüêà ïîåç³ÿ â óêðà¿íñüêèõ ïåðåêëàäàõ ³ ïåðåñï³âàõ: Õðåñòîìàò³ÿ. – Ëüâ³â, 2000. – 326 ñ.

910

Децім Юній Ювенал

ДЕЦІМ ЮНІЙ ЮВЕНАЛ (áë. 80 – áë. 140 ð.) Â³äîìèé ðèìñüêèé ñàòèðèê, ÿêèé íàïèñàâ 16 ñàòèð ó ï'ÿòè êíèãàõ. Þâåíàë ñàðêàñòè÷íî ³ ãí³âíî âèêðèâàâ âëàäó ãðîøåé, ãëèáèííó ïîðî÷í³ñòü ðèìñüêîãî ñóñï³ëüñòâà, áåçñîðîìíîãî ó ñâî¿é ïèõàòîñò³ é ðîçêîøàõ, àìîðàëüíîãî ó âñ³õ ñâî¿õ âåðñòâàõ. Ñàòèðà Þâåíàëà íå çíàº âèíÿòê³â, â³í òàâðóº âñ³ ïðîøàðêè ðèìñüêîãî ñóñï³ëüñòâà, í³äå íå çíàõîäÿ÷è ðîçðàäè. Ðèòîðè÷íî-äåêëàìàö³éíèé ñòèëü Þâåíàëà, ÿñêðàâ³ñòü îáðàç³â òà ³íòåíñèâí³ñòü ïî÷óòòÿ îáóìîâèëè éîãî âïëèâ íà ë³òåðàòóðó íîâîãî ÷àñó. Ñåíòåíö³¿ Þâåíàëà ñòàëè êðèëàòèìè: "Â çäîðîâîìó ò³ë³ - çäîðîâèé äóõ", "Õë³áà ³ âèäîâèù", ³í.

ÑÀÒÈÐÈ ÊÍÈÃÀ ÏÅÐØÀ 1 Äîâãî ùå áóòè ìåí³ ñëóõà÷åì? Êîëè æ â³äîìùó ÿ Êîðäó îõðèïëîìó, ëåäâå æèâèé â³ä éîãî “Òåñå¿äè”? Äîêè áåçêàðíî ìåí³ òîé åëåã³¿ áóäå ÷èòàòè, ²íøèé – òîãàòè? Ñïëèâå ö³ëèé äåíü îä ñâ³òàíêó é äî íî÷³ Çà áåçêîíå÷íèì “Òåëåôîì”, ÷è òî çà “Îðåñòîì”, ùî ãóñòî Â êíèç³ òîâñòåíí³é çàñ³ÿâ ðÿäî÷êàìè êîæíó ñòîð³íêó. Äîìó ñâîãî òàê íå çíàº í³õòî, ÿê ÿ íèí³ çíàþ Ìàðñîâèé ãàé ÷è ïå÷åðó Âóëêàíà êðàé ñêåë³ Åîëà. Ùî ïîðîáëÿþòü â³òðè, ÿê³ ò³í³ Åàê òàì êàðàº, Çâ³äêè âèâîçÿòü óêðàäåíå ðóíî, ùî çîëîòîì ñÿº; ßê ÿñåíàìè ìîãóòí³ìè Ìîí³õ æáóðëÿº â ëàï³ò³â. Îñü ïðî ùî ãîìîíÿòü ïëàòàíè Ôðîíòîíà é õèñòêèé âæå Ìàðìóð ³ íàâ³òü êîëîíè, ïîòð³ñêàí³ â³ä äåêëàìàö³é. Òàê âèÿâëÿþòü ñâ³é õèñò íåâ³äîì³ é â³äîì³ ïîåòè. Òàê îòî é ìè çàáèðàëè ç-ï³ä ðåìåíÿ ðóêó, ñàì³ æ áî Ðàäèëè Ñóëë³, ùîá ñïàâ áåç òóðáîò ÿê ïðèâàòíà îñîáà; Âæå æ, êîëè ñò³ëüêè ïîåò³â êðóãîì – òåðïåëèâ³ñòü òóò çàéâà, Ñì³øíî ùàäèòè é ïàï³ð, áî æ ³ òàê, íåòðèâêèé, â³í çîòë³º. Íó, à ÷îìó ïîëþáèâ ÿ òå ïîëå, ùî íèì, áóëî, âïðàâíî

911

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Ãíàâ ñâî¿õ êîíåé áàñêèõ âèõîâàíåöü Àâðóíêè – Ëóö³ë³é, Âèÿñíþ òóò, ÿêùî ñëóõàòè ìàºòå ÷àñ ³ áàæàííÿ. Õòî á òóò ñàòèð íå ïèñàâ, êîëè ºâíóõ âåñ³ëëÿ ñïðàâëÿº, Ìåâ³ÿ, ãðóäè ñâî¿ îãîëèâøè, ó á³ê êàáàíîâ³ Ñïèñà âñòðîìëÿº, êîëè çà ïàòðèö³¿â íèí³ áåðåòüñÿ Òîé, õòî ãîëèâ ìåí³, õëîïöåâ³, áîðîäó âæå æîðñòêóâàòó. ²íøèé îí, ðàá ³ç Êàíîïà, ç-íàä Í³ëó ïðîéäèñâ³ò, Êð³ñï³í òîé, Âïðàâíî ïëå÷åì âîðóõíóâ ³ ñâ³é ïëàù ïóðïóðîâèé òèð³éñüêèé Âñå ïîïðàâëÿº é íà ïàëüö³ ï³òí³ì âåðòèòü çîëîòèé ñâ³é Ïåðñòåíü, íåìîâáè â æàðó â³í çàíàäòî îáòÿæóâàâ ðóêó. Âàæêî ñàòèð íå ïèñàòü: õòî á íàñò³ëüêè ì³ã áóòè áàéäóæèì Äî ç³ïñóòòÿ â íàø³ì Ðèì³, íàñò³ëüêè çàë³çíèì, ùîá ãí³âîì Íå ñïàëàõíóòü, êîëè ñòð³íå Ìàòîíà, þðèñòà, ùî â íîøàõ Ëåäü ïîì³ñòèâñü, à çà íèì – íà íàéáëèæ÷îãî äðóãà äîíîùèê; Òàê â³í ³ ëîâèòü ò³ êðèõòè óñ³, ùî ëèøèëèñü â³ä êðàõó Çíàòíèõ ëþäåé; éîãî Ìàññà áî¿òüñÿ, éîãî çàäîáðÿþòü Êàð ³ òðåìòëèâèé Ëàòèí, ï³äñèëàþ÷è íà í³÷ Ò³ìåëó. Òóò òåáå ç øëÿõó çìåòóòü óñ³ ò³, õòî îòðèìóº ñïàäîê Ïðîòÿãîì íî÷³, õàé çíàº, ÿêèì º íàéêðàùèé ñüîãîäí³ Øëÿõ, ùî âåäå äî ç³ðîê, – ï³ääîáðèòèñü áàãàò³é áàáóñ³: Âæå Ïðîêóëåé ìàº óíö³éêó; àæ îäèíàäöÿòü ó Ã³ëëà, – Â êîæíîãî ïëàòà òàêà, íà ÿêó, ÿê ìóæ÷èíà, ñïðîì³ãñÿ. Õàé áåðå ïëàòó é çà êðîâ – ³ õàé áë³äíå, ìîâ òîé, õòî áîñîí³æ Ðàïòîì íà ëþòó çì³þ íàñòóïèâ, ÷è ïðîìîâåöü, ùî ìóñèòü Ìîâó âðî÷èñòó âåñòè ïðè â³âòàð³ ëóãóäóíñüê³ì. Ùî òàì êàçàòè ïðî òå, ÿê ïå÷³íêà, ïàëàþ÷è ãí³âîì, Ñîõíå, êîëè ÷åðåç ëþäí³ ì³ñöÿ ïðîðèâàºòüñÿ ç ïî÷òîì Òîé, õòî õëîï÷à îá³êðàâ, ç³ïñóâàâøè, êîãî íàäàðåìíî Ñóä íàø îñêàðæèâ: ÿêà æ òî ãàíüáà ïðè íàÿâíîñò³ ãðîøåé? Ìàð³é-âèãíàíåöü âæå çðàíêó ãîäèòü ñîá³ – ï’º, âåñåëèòüñÿ, Õî÷ ³ áîã³â ïðîãí³âèâ: ïåðåìîæíà ïðîâ³íö³ÿ – ñòîãíå. Ìîæå, òàêå ÿ íåã³äíèì íàçâó âåíóñ³éñüêî¿ ëàìïè, ×è çà òàêå íå â³çüìóñü? Ìîæå, º äåñü âàæëèâ³ø³ ñïðàâè? Ìîæå, Ãåðàêë – Ä³îìåä? Ìîæå, ãð³øíèé ðåâ Ëàá³ðèíòà? Ìîæå, êðèëàòèé Äåäàë ÷è ²êàð, ùî çàãèíóâ ó ìîð³? Çâ³äíèê ìàéíî ó ðîçïóñíèêà âçÿâ, ÿê íå ìàº äðóæèíà Ïðàâà íà ñïàäîê, îòîæ ³ íàâ÷èâñü â³í äèâèòèñü ó ñòåëþ É ïðÿìî íàä êåëèõîì íîñîì ñâî¿ì íåâñèïóùèì õðîï³òè. Îí íà êîãîðòó íàö³ëèâñü, íåíà÷å á ³ ìàâ íà öå ïðàâî Òîé, õòî ìàéíî íà êîíþøí³ ïðîòðèíüêàâ, õòî ñïàäîê ðîäèííèé Ç â³òðîì ïóñòèâ, êîëè ïîâîçîì ì÷àâ ïî äîðîç³ Ôëàì³íñüê³é, Íà÷å òîé Àâòîìåäîíò ìîëîäèé, áî æ ³ ê³íüìè â³í ïðàâèâ Ñàì, ùîá îä³òà â ëàöåðíó ä³âèöÿ éîãî îö³íèëà. ßê òóò ñàòèð íå ïèñàòè â³äðàçó æ íà ò³ì ðîçäîð³ææ³, Äå âæå àæ ø³ñòü íîñ³¿â, ïîõèëèâøè íàòðóäæåí³ øè¿,

912

Децім Юній Ювенал Íîñÿòü ñüîãîäí³ â óñ³õ íà âèäó, íà â³äêðèòîìó êð³ñë³ Ìóæà, ùî ìëÿâî, ìîâ ñàì Ìåöåíàò, ó ò³ì êð³ñë³ ðîçñ³âñÿ. Ï³äïèñ éîãî – íà ÷èñëåííèõ ï³äðîáêàõ; âîëîãà ïå÷àòêà – Íà çàïîâ³òàõ; îñü òèì ³ çàæèâ ñîá³ ñëàâè é áàãàòñòâà. Òàì îñü ìàòðîíà âåëüìîæíà, ãîòîâà äëÿ ìóæà â êàëåíñüêå Í³æíå âèíî ï³äì³øàòè ñìåðòåëüíó îòðóòó ³ç æàáè. Êðàùå âîíà, í³æ Ëóêóñòà, æ³íîê, íåîá³çíàíèõ â òîìó, Â÷èòü, ùå é íà ñëàâó ñîá³, ÿê ç÷îðí³ëèõ ìóæ³â õîðîíèòè. Õî÷åø ïðîñëàâèòü ñåáå? Òîä³ ñë³ä ñïðîìîãòèñÿ íà â÷èíîê, Ã³äíèé Ã³àð ³ òþðìè; íó à ÷åñí³ñòü – õî÷ â ñëàâ³, òà â ñêðóò³. Ëèø ÷åðåç çëî÷èíè ìîæíà ä³éòè äî ñàä³â òà ïàëàö³â, Ñòðàâ òà ñòàðîãî íà÷èííÿ ³ç ñð³áëà òà êóõë³â ç êîçëàìè. Âñÿêîìó ñîí ç³ïñóº ñêóïî¿ íåâ³ñòêè ñïîêóñíèê, Íàñêð³çü ç³ïñóò³ æ³íêè òà ðîçïóñíèê ó òîç³ õëîï’ÿ÷³é. Õàé â òåáå õèñòó íåìà – òàê ç îáóðåííÿ âèçð³þòü â³ðø³, Áåç îñîáëèâèõ çóñèëü – ÷è öå ì³é â³ðø, ÷è òî Êëóâ³ºíà. Ùå â³ä ïîòîïó, êîëè ï³ä äîùàìè ìîðÿ ðîçëèëèñÿ É Äåâêàë³îí ³ç ñóäíîì îïèíèâñü íà ãîð³ é ïðî ìàéáóòíþ Äîëþ ïèòàâ ³ ï³ä ïîäèõîì êàìåí³ çì’ÿêë³ ç³ãð³ëèñü, ² ïîêàçàëà ìóæàì ä³â÷àò îãîëåíèõ Ï³ððà, – Â÷èíêè âñ³ëÿê³ ëþäñüê³ – ïîáàæàííÿ, ñòðàõè, íàñîëîäè, Ðàäîù³, ÷âàðè òà ãí³â, – âñå öå íà÷èíêà äîáðà äëÿ êíèãè. Íó, à êîëè ùå ðÿñí³â òàê ïîðîê? Êîëè ùå çàõëàíí³ñòü Ïàçóõó øèðèëà òàê, ³ êîëè íà òàêó àæ çóõâàë³ñòü Ãðà ñïðîìîãòèñÿ ìîãëà, áî æ ñüîãîäí³, ùîá ãðàòè ó êîñò³, Íå ç ãàìàíöÿìè ³äóòü – ö³ëó ñêðèíþ âæå ñòàâëÿòü íà äîøêó. Ùî çà áî¿ òàì ³äóòü, äå ñêàðáíèê – ÿê òîé çáðîºíîñåöü. ×è íå íàéá³ëüøèé öå øàë – ñòî òèñÿ÷ ñåñòåðö³é òàê îò Ç â³òðîì ïóñòèòü ³ ëèøèòè ðàáà íà ìîðîç³ ï³âãîëèì? Õòî ç íàøèõ ïðåäê³â êîëèñü ñò³ëüêè â³ëë âèáóäîâóâàâ, õòî ç íèõ Ñ³ì ð³çíèõ ñòðàâ çà îá³äîì ç’¿äàâ? À òåïåð íà ïîðîç³ Ñòàâëÿòü ïîäà÷êó, – ïîæèâó þðá³, ÿêà â òîãè çîä³òà. Ïåðøå, í³æ â³çüìåø – çàãëÿíóòü â îáëè÷÷ÿ òîá³: ÷è ïîäà÷êó Òè ï³ä ³ìåííÿì ÷óæèì, çàì³ñòü ³íøîãî, âçÿòü íå íàì³ðèâñü. Íó, à âï³çíàëè – îòðèìóé; îêëè÷íèê ïîñëóøíî ñêëèêàº Íàâ³òü ïîòîìê³â òðîÿí, áî é âîíè îááèâàþòü ïîð³ã òîé Ðàçîì ³ç íàìè. “Îñü ïðåòîðó äàé, à öå îñü – òðèáóíó”. Â³ëüíîâ³äïóùåíèê – ïåðøèé, îäíàê: “ß ùå ç íî÷³ òóò, – êàæå, – Òî æ íå áîÿòèìóñü ÿ é çáåðåæó ñâîº ì³ñöå, õî÷ ðîäîì ß ç-ï³ä ªâôðàòó, é ó âóõàõ ìî¿õ (ùî òóò êðèòèñü?) – æ³íî÷³ Âèäíî ä³ðêè, òà çà òå ÷îòèðèñòà òèñÿ÷ ïðèáóòêó Ï’ÿòü êðàìíèöü ìî¿õ äàñòü. ² íàâ³ùî ìåí³ òîé øèðîêèé Ïóðïóð, ÿêùî íà ïîëÿõ ëàâðåíò³éñüêèõ Êîðâ³í âèïàñàº Íàéìàíå ñòàäî îâåöü, à â ìåíå ìàºòíîñòåé á³ëüøå, Í³æ ó Ïàëëàíòà é Ë³ö³íà? Õàé æèâóòü òåðïåëèâî òðèáóíè,

913

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Âåðõ íåõàé ãðîø³ áåðóòü. Óñòóïàòü íå ïîâèíåí í³êîìó Â øàí³ ñâÿùåíí³é, õòî â Ðèì ëèø ó÷îðà ïðèáóâ, õî÷ ³ íîãè Á³ëèì íàìàçàí³ ìàâ, – ÿêùî ãðîø³ íàéâèùà â íàñ ñâÿò³ñòü. Çãóáí³ ò³ ãðîø³, ùîïðàâäà, ñüîãîäí³ íå ìàþòü ùå ì³ñöÿ Â õðàìàõ; æåðòîâíèê³â ¿ì íå áóäóºìî ùå é íå øàíóºì ¯õ, ÿê øàíóºìî Â³ðí³ñòü ³ Ìèð, ³ ×åñíîòè, é Çâèòÿãó, É çãîäó, ùî äçüîáîì êàëàòàº íàì ³ç ãí³çäà, ÿê ëåëåêà. Õàé ëèø ïîâàæíèé ïàòðîí ï³äñóìóº ç çàê³í÷åííÿì ðîêó, Ñê³ëüêè ïîäà÷îê çáåð³ã ³ íàñê³ëüêè ïîá³ëüøèâ ïðèáóòêè, Ùî â³í êë³ºíòàì îääàâ, ÿêó òîãó é âçóòòÿ ìàþòü çâ³äñè, É õë³áà øìàòîê; ³ äîìàøí³é âîãîíü; çà êâàäðàíòàìè òèìè – Òÿãíóòüñÿ íîø³, æ³íêè ïðîâîäæàþòü ñâî¿õ ÷îëîâ³ê³â: Íåì³÷íà öÿ, òà – âàã³òíà; îäí³ ëèø æ³íêè ò³ äîâêîëà. Ìóæ, ùî â ìèñòåöòâ³ ò³ì ðóêó íàáèâ, äëÿ â³äñóòíüî¿ ïðîñèòü Æ³íêè, à òóò çàì³ñòü íå¿ – ëèø êð³ñëî ïîðîæíº, ïðèêðèòå: “Öå – ìîÿ Ãàëëà, äðóæèíà, ñêîð³ø â³äïóñòè, íå çàòÿãóé!” “Ãàëëî, ëèöå ïîêàæè!” – “Ñïî÷èâàº âîíà, – íå òóðáóéòå!” Äåíü æå ñïëèâàº ì³æ òèì çà òàêèì áåçäîãàííèì ïîðÿäêîì: Çðàíêó ïîäà÷êà, òàì ôîðóì, òîä³ – Àïîëëîí-þðèñêîíñóëüò, Òàì – òð³óìôàòîð³â ñòàòó¿ é òóò æå, ì³æ íèìè, çóõâàëèé Íàïèñ ÿêîãîñü ïðèáëóäè ç ªãèïòó, ÷è òî àðàáàðõà, Ïåðåä ÿêèìè êîðòèòü ïðèíàéìí³ ì³õóð ñïîðîæíèòè. Ç ñ³íåé âèõîäÿòü ì³æ òèì, íàòîìèâøèñü, ñòàð³ âæå êë³ºíòè: Ñê³ëüêè íå æäàëè âîíè, òà ç ïîðîæí³ìè øëóíêàìè, âðåøò³, Éòè â³ä âîð³ò äîâåëîñü ³ ïðî äðîâà é êàïóñòó ïîäáàòè. Íó, à ïàòðîí ïîæèðàòèìå ñàì íà ïðîñòîðîìó ëîæ³ Âñå, ùî íàéêðàùîãî ëþäÿì ë³ñè ïîñèëàþòü ³ ìîðå. Çà ñò³ëüêîìà òèìè ïèøíèìè é äàâí³ìè äèâî-ñòîëàìè Òàê îñü çàðàç ïî¿äàþòü óâåñü íàãðîìàäæåíèé ñïàäîê. À íå áóëî á ïàðàñèò³â, òî õòî ïåðåí³ñ áè æàäëèâ³ñòü Òèõ íåîñÿæíèõ áàãàòñòâ? ßêî¿ æ òî òðåáà ãîðëÿíêè, Ùîá ïðîêîâòíóòü êàáàíà, ùî ðîäèâñü äëÿ áåíêåòíîãî ñòîëó, Êàðè, îäíàê, íå ìèíåø, êîëè, ïàâè÷à ïðîêîâòíóâøè, Ãåòü îä íà¿äê³â ðîçäóòèé, òè â ëàçí³ çí³ìàòèìåø îäÿã. Çâ³äñè – é ñìåðòü íåñïîä³âàíà, é ñòàð³ñòü áåç çàïîâ³ò³â, Çâ³äñè – é íîâèíà, ùî æîäíèõ îá³ä³â, ïðîòå, íå çàòüìàðèòü: Ò³ëî íåñóòü ñåðåä äðóç³â ïîõìóðèõ ï³ä îïëåñêè ëþäó. Ùî äî òàêèõ îòî çâè÷à¿â ìîæå äîäàòè ïîòîìñòâî? Òå é íàø³ âíóêè ðîáèòèìóòü, áóäóòü ³ â íèõ òàê³ ìð³¿. Áëóä âæå äî êðàþ ä³éøîâ. Ï³äñòàâëÿé æå íà â³òåð â³òðèëî, Âñå ïîëîòíèùå ðîçïðàâ. Ìîæëèâî, òè òóò çàïèòàºø: “Äå äëÿ òàêîãî ïðåäìåòà º õèñò? ² çâ³äêè ó äàâí³õ Ùèð³ñòü, ç ÿêîþ ïèñàëè ïðî âñå, ùî íà äóìêó ¿ì ñïàëî Çãàðÿ÷ó?” ß æ íå íàâàæóñÿ éìåííÿ ÿêîãîñü íàçâàòè! Âèáà÷èòü Ìóö³é ìåí³ çà òîé íàòÿê, ÷è í³ – íå òóðáóþñü.

914

Децім Юній Ювенал Íàì Ò³ãåëë³íà ïîäàé – ³ ñòîÿ÷è òè çàïàëàºø Ôàêåëîì ÿñíî é ç ãðóäüìè ïðîøèòèìè áóäåø äèì³òè, Ùå é áîðîçíó ïðîâåäåø ñâî¿ì ò³ëîì ïîñåðåä àðåíè. Çíà÷èòü, õòî äàâ àêîí³ò, òðüîì äÿäüêàì ñâî¿ì, – çâèñîêà ìîæå Íàñ îãëÿäàòè, â ì’ÿêèõ ïîäóøêàõ ïîòîíóâøè íà íîøàõ. Ò³ëüêè-íî ñòð³íåøñÿ ç íèì – òî òðèìàé ÿçèêà çà çóáàìè: Òóò æå é äîíîùèê äåñü º, ùî â³äðàçó øåïíå éîìó: “Îñü â³í”. Çâîäèòè ìîæíà ñïîê³éíî Åíåÿ ç Ðóòóëîì ãð³çíèì, Ñìóòêó í³êîìó Àõ³ëë íå çàâäàñòü, âîéîâíèê áåçòàëàííèé, Í³ íåùàñëèâåöü òîé Ã³ëë, ÿêèé ç óðíîþ êàíóâ ó âîäó. Õàé, ïðîòå, ãí³âíèé Ëóö³ë³é ìå÷à ñâîãî âèõîïèòü ç ï³õîâ, – Âæå ïåðåä íèì ÷åðâîí³º ³ òîé, õòî äàâíî ñòàâ õîëîäíèé Ñåðöåì îä çëî÷èí³â, ï³ò îáëèâàº ëóêàâó ëþäèíó, Çâ³äñè ò³ ñëüîçè é òîé ãí³â. Òîæ ÿê ñë³ä ïîì³ðêóé íàîäèíö³, Ïîò³ì áåðèñü çà òðóáó; â³äñòóïàòè â øîëîì³ – âæå ï³çíî. Ñïðîáóþ é ÿ, ùî äîçâîëåíî íàì ïðîòè òèõ, ùî ¿õ ïîï³ë Äåñü ïðè ôëàì³íñüê³ì àáî ïðè ëàòèíñüê³ì øëÿõó ñïî÷èâàº.

3 ÍÅÂÈÃÎÄÈ ÑÒÎËÈ×Í² Õî÷ ³ íåìèëî ìåí³ ðîçëó÷àòèñÿ ç äðóãîì ñòàðèííèì, Äóìêà õîðîøà, îäíà÷å, – äî çàòèøíèõ Êóì ïåðåáðàòèñü ² ãðîìàäÿíèíîì çàéâèì ïîò³øèòè äðåâíþ Ñ³á³ëëó. Òàì âîðîòà äî Áà¿â, òàì áåðåã, ùî íàäèòü ñïîêîºì, – Ïðîõ³òà íàâ³òü ìàëà ìèë³øà ìåí³ çà Ñóáóðó. Õàé òàì óáîãî ³ ïóñòî, – çàòå íå áî¿øñÿ ïðèíàéìí³ Ðèìñüêèõ ïîæåæ íåíàñòàííèõ, ñïîâçàííÿ äàõ³â, àí³ ³íøèõ Òèñÿ÷³ òèñÿ÷ ñòîëè÷íèõ íåùàñòü, ³, ñêàçàòè ïî ïðàâä³, Â ì³ñÿö³ ñåðïí³ òàì â³ðø³â ñâî¿õ íå ÷èòàþòü ïîåòè. Ïîêè âñå õàòíº ìàéíî íà îäí³é ïàêóâàëè ï³äâîä³, Ïðèÿòåëü ì³é çóïèíèâñü ïîáëèçó Êàïåíñüêî¿ áðàìè. Òàì êîëèñü Íóìà âíî÷³ äî í³ìôè ñòàâàâ íà ïîðàäó, – Íèí³ æ ³ ãàé, ³ ñâÿòå äæåðåëî â³ääàþòüñÿ â îðåíäó Âáîãèì þäåÿì, ùî â’ÿçàíêà ñ³íà – ¿õ ñòàòîê õàçÿéñüêèé. (Ñêîðî ìè êîæíå ìàëå äåðåâöå îáêëàäåìî ïîäàòêîì. Ñêîðî âæå, çáóâøè êàìåí, ñòàðöþâàòèìóòü íàø³ ä³áðîâè). Òàê ïîìàëåíüêó ç³éøëè ìè â äîëèíó. Ñëàâåòíà ïå÷åðà Âòðàòèëà íèí³ ñâ³é âèãëÿä ïðèðîäíèé, õî÷, ïðàâäó ñêàçàòè, Êðàùå áóëî á, ÿêáè âîäè ñâÿò³ ïî÷èíàëè ó òðàâàõ ² ñàìîâïåâíåíèé ìàðìóð íå òèñíóâ òóá³ëüíîãî òóôó. Òóò ì³é Óìáð³ö³é ïî÷àâ: “ßê äëÿ ÷åñíî¿, – êàæå, – ëþäèíè Â Ðèì³ íåìàº í³ øàíè, í³ ì³ñöÿ, àí³ çàðîá³òêó, ßê ì³é äîñòàòîê íåâïèííî ùîäíÿ, ùîãîäèíè ìàë³º, – Òî ÷è íå êðàùå ìåí³ ïîäàòèñü äî òèõîãî ì³ñöÿ,

915

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Äå ñòàðîâèííèé Äåäàë çãîðíóâ íàòîìëåí³ êðèëà? Ùå ïîæèâó ÿ, êîëè ìîãî ïðÿäèâà äîñèòü ó Ïàðîê. ² ñèâèíà ùå íåäàâíÿ, ³ ñòàí íå ç³ãíóâñÿ, à íîãè Õîäÿòü ïî ñâ³òó áàäüîðî ³ êîñòóðà â ïîì³÷ íå ïðîñÿòü, – Ç ð³äíîãî ì³ñòà ò³êàþ. Íåõàé òàì ëèøàòüñÿ Àðòîð³é, Êàòóëë ³ âñ³ ò³ ëþäö³, ùî é ÷îðíå íà á³ëå îáåðíóòü, Âñ³ ò³, êîìó äî äóø³ â³äêóïëÿòè ð³÷êè òà áóäèíêè, Óïîðÿäæàòè êëîàêè, íà îãíèùà òðóïè íîñèòè ×è òî, íàáðàâøèñü îðåíä, íàä ñîáîþ ñïèñà âèñòàâëÿòè; Õàé çàëèøàþòüñÿ òàì ñóðìà÷³, ò³ ïîäâèæíèêè ñëàâí³ Ìóí³öèïàëüíèõ àðåí, ò³ ðîòè, âñ³é ëþäíîñò³ çíàí³, Ùî óëàøòîâóþòü íèí³ çàáàâè ³, ÷åðí³ íà âò³õó, Ìîæóòü óáèòè, íà êîãî ïîêàçóº ïàëüöåì, à ïîò³ì, Ç ³ãîð âåðíóâøèñü, íà íóæíèêè âàæàòü ïîæèòí³. À ÿê æå? Âñå òî ïåñòóí÷èêè ùàñòÿ. Â³ä ñàìîãî äíà íà âåðøèíè Äîëÿ ¿õ çíîñèòü, ÿê õî÷å ³ç êîãî ÷àñîì ïîñì³ÿòèñü. Òàê... àëå ÿ, ùî ÿ ìàþ ðîáèòè? Áðåõàòè – íå âì³þ, Êíèæêó õâàëèòü íåäîëàäíó – íå ìîæó. Ïðî çîð³ íåáåñí³ Ñëîâà íå òÿìëþ ñêàçàòè. Ïðî áàòüêîâó ñìåðòü âîðîæèòè – Õèñòó íåìà ³... îõîòè. Äîñë³äæóâàòü æàá’ÿ÷èé ïîòðóõ – Çíàéäóòüñÿ ³íø³ ìèòö³. Ëèñòè äî êîõàíîê íîñèòè – Çíàéäóòüñÿ òåæ ïðîì³òí³ø³ ïîñëàíö³... Òà é çëîä³þ ïîì³÷ Ç ìåíå í³ÿêà, ëèáîíü, ³, í³êîìó â ïðèãîä³ íå ñòàâøè, ß òóò, íåìîâáè êàë³êà, ñë³ïèé, ñóõîðóêèé ³ çàéâèé. Õòî-áî â ïîøàí³ òåïåð? Ò³ëüêè ñï³ëüíèê ó çëî÷èí³, ò³ëüêè Òåìíà äóøà, ùî ãîðèòü â³ä óêðèòîãî â í³é ëèõîä³éñòâà. Ïðèÿçí³ òîé íå øóêàòèìå â òåáå äàðóíêàìè é ãð³øìè, Õòî òîá³ äîáð³ äîâ³ðèâ ñâî¿ ïî÷óòòÿ òà ó÷èíêè. Òîé ëèø Âåððåñîâ³ ëþáèé, òîìó ëèø Âåððåñ äîãîäæàº, Õòî éîãî ìîæå âñÿêäåíü ïîòÿãíóòè äî ñóäó... Ãàäàþ: Çîëîòî âñå, ùî çàò³íåíèé Òàã ó ìîðå âèíîñèòü, Íå ñïîêóñèòü òåáå ñòàòè òàêèì ñï³âó÷àñíèêîì äîáðèì, Ùî âèìàãàº äàð³â ³ âèçèñêóº âëàñíîãî äðóãà. Õòî æ íàéëþá³øèé òåïåð âåëüìîæíîìó íàøîìó ëþäó, Õòî ìåíå ãîíèòü ³ç ì³ñòà íàéäóæ÷å, ñêàæó òîá³ çàðàç – ×è òî ñîðîìèòèñü ìàþ? – Íå ìîæó ÿ çíåñòè, êâ³ðèòè, Ðèìñüêî¿ òî¿ ãðå÷èçíè... Õî÷ ãðåêè ó íàñ íå íàéã³ðøå. Ç òîãî ÷àñó, ÿê ñèð³éñüêèé Îðîíò äîëó÷èâñÿ äî Òèáðó, Äîñèòü ç’ÿâèëîñÿ â íàñ òàìòåøí³õ çâè÷à¿â, ³ ìîâè, ² êîñîñòðóííèõ ñàìá³ê, ãàëàñëèâèõ òèìïàí³â, à ç íèìè ² áåçñîðîìíèõ ä³â÷àò, ùî âèñòîþþòü í³÷ êîëî öèðêó: Ïðîñèì ñåðäå÷íî óñ³õ, õòî íà âàðâàðñüê³ ïîâ’ÿçêè ëàñèé... Ðîìóëå! Òâ³é ñåëÿíèí ëèçîáëþäîì óæå ïîõîäæàº; Çíàêè ïîä³áí³ íà øè¿, íàòåðò³é îë³ºþ, íîñèòü... Òóò æå é ãðå÷èñüêî îäèí Ñ³ê³îíñüê³ âèñîòè ïîêèíóâ,

916

Децім Юній Ювенал Äðóãèé – Àì³äîí, òîé – Òðàëëè, à òîé – Àëàáàíäó... Ìîñòÿòüñÿ íà Åñêâ³ë³í òà íà ãîðá, Â³ì³íàëüñüêèì ùî çâåòüñÿ, Â äóø³ ãîñïîäàðÿì ë³çóòü, ùîá ïîò³ì ñàìèì ïàíóâàòè. Ðîçóìîì áèñòðèé, ó â÷èíêàõ çóõâàëèé ³ ìîâîþ ñïðèòíèé, Ìîâáè ²ñåé-êðàñíîìîâåöü, – çà êîãî, ñêàæè, óâàæàºø Òè îòàêîãî ìèòöÿ? Â³í çà òèñÿ÷íèé ëþä òîá³ ïðàâèòü. Ðèòîð, ãðàìàòèê, ð³çüáÿð, çåìëåì³ð, öèðêîâèé òàíöþðèñòà, Ë³êàð, êóïàëüíèé ïðèñëóæíèê ³ ìàã – â³í òÿìèòü íà âñüîìó; À ÿê ãîëîäíèé, – íà íåáî ïîøëè – â³í ïîë³çå íà íåáî... Òî æ íå âèïàäîê, ìàáóòü, ùî íàéïåðøèé ë³òóí-êðèëîðîáåöü, Áóâ íå ôðàê³ºöü, íå ñê³ô, à ãðå÷èñüêî ç Àô³í íàéìåòê³øèõ? ßê æå ìåí³ íå âò³êàòè â³ä ¿õíüîãî ïóðïóðó, â ðàç³ Áóäå â³ä ìåíå ïèñàòèñÿ âèùå ³ âèùå ñèä³òè Òîé, êîãî â³òåð ïðèãíàâ ³ç îëèâàìè é ô³ãàìè ðàçîì?.. ×è òî íåìàº âàãè, ùî çìàëêó ïèëè ìè ïîâ³òðÿ Ðèìñüêèõ ñâÿùåííèõ ãîðá³â òà ñàá³íñüêèõ ìàñëèí óæèâàëè? Ùî æ òóò ïîä³ºø, ÿê ëþä öåé ëåñòèâèé ëàäåí âèõâàëÿòè Ìîâó íåâ³ãëàñà, é ñòèëü, ³ îáëè÷÷ÿ, ³ ïîñòàòü ïî÷âàðè, Íåì³÷íó øèþ êàë³êè ð³âíÿòè äî øè¿ Ãåðàêëà, Ùî çàäóøèâ êîëèñü âåëåòíÿ, âãîðó ï³äíÿâøè, Àíòåÿ; Ñëàâèòè ãîäåí ð³äêèé ãîëîñîê ó ñï³âó÷îãî äðóãà, Ùî íàâ³òü ï³âíåâ³ òîé äîð³âíÿòèñÿ ñï³âîì íå ìîæå. Ìîæåì ³ ìè ïîõâàëèòè òå ñàìå, òà íàì íå ïîâ³ðÿòü. Ìè íå çóì³ºìî òàê, áî òî æ ³ ìèòö³ óäàâàòè ×è òî Òà¿äó, ÷è ã³äíó ìàòðîíó, ÷è íàâ³òü Äîð³äó, Ùî áåç îäåæ³ âèõîäèòü íà ñöåíó... Î, ¿õ íå çäèâóþòü Í³ Àíò³îõ, í³ Ñòðàòîêë, í³ Äåìåòð³é ç óëþáëåíèì Ãåìîì. Òàì âåñü íàðîä – ëèöåä³é. Òè ñì³ºøñÿ – â³í äóøèòüñÿ ñì³õîì, Ñëüîçè ïîáà÷èòü â î÷àõ, – ÿê ïðèÿòåëü äîáðèé, çàïëà÷å; Òè ïðî ìîðîç ñïîãàäàºø óçèìêó – â³í âçÿâ ñèäðîì³äó; Ñêàæåø éîìó: “ßê æå äóøíî!” – â³í õóñòêîþ ï³ò óòèðàº. ßê æå ìåí³, ÿê æå íàì, íåòÿìóùèì, ð³âíÿòèñÿ ç íèìè? ¯õ ñåðåä íî÷³ çáóäè ³, ÷óæó íàëîæèâøè ëè÷èíó, Âæå âèõâàëÿþòü âîíè, âæå ãîòîâ³ áåç êðàþ ïëåñêàòè, Ùî á íå çðîáèâ, ùî á íå âèãàäàâ, ïðèÿòåëü áóäå íàéêðàùèé. Òàê ³ âïîâçàþòü âîíè ó âñ³ òàºìíèö³ ðîäèíí³. À ÿê Ä³ô³ë, ÷è Ãåðìàðõ, ÷è òàêèé Ïðîòîãåí çàïàíóþòü Â ðèìñüêîìó äîì³, òî ðèìëÿíàì òóò óæå õîäó íåìàº. Õòî ç íèõ äîçâîëèòü – âåñü ð³ä ¿õ òàêèé, – ùîá ³íø³ êë³ºíòè Ëàñêè õî÷ òðîõè ñîá³ çáåðåãëè?.. Ïàòðîíîâ³ â óõî Âïóñòèòü â³í òðîõè îòðóòè, çâè÷àéíî¿ â ¿õíüîìó ðîä³, ² âæå çàìêíóëèñÿ äâåð³, âñÿ ñëóæáà ìåí³ í³ äî ÷îãî, – Áî ùå í³êîëè íå âàæèâ òàê ìàëî êë³ºíò ñòàðîäàâí³é... Äå óæå íàì, çëèäàðÿì, íåçä³éñíåíí³ ïëåêàòè íàä³¿

917

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ×èìñü ïðèñëóæèòèñü, íà ùîñü çàñëóæèòè! Ó òîç³ äàðåìíî Òè óñþ í³÷ ïðîõîäè – íå çàðîáèø. Áî, âäîñâ³òà âñòàâøè, Ïðåòîð âåëüìîæíèé ïîãíàâ óæå ñëóã äî âäîâèöü íåâñèïóùèõ; Ùîá õòîñü ³íøèé íå âñòèã ó òèõ ïàíü äîñòóïèòèñÿ ëàñêè. Îí â òîâàðèñòâ³ ðàáà ãðîøîâèòîãî – ïàðîñòü âåëüìîæíèõ, Äîáðîãî ðîäó áàòüê³â, – áî ðàá òîé ÿê³éñü Êàò³ºí³ Ñò³ëüêè çàïëàòèòü, ùî â â³éñüêó òðèáóí ³ çà ð³ê íå ä³ñòàíå. Ñâ³äêîì ïîñòàâ òè ó íàñ íàéã³äí³øó ëþäèíó, ÿê òîé, ùî Ïîñòàòü ²äåéñüêî¿ ìàòåð³ â ä³ì ñâ³é ïðèéíÿâ, àáî Íóìà, ×è òî Ìåòåëë, ùî Ì³íåðâó êîëèñü âðÿòóâàâ ³ç ïîæåæ³!.. ×è ¿õ ÷åñíîòà ùî âàæèòü? Ïðî öåíç ìè ïèòàºì íàéïåðøå: Ñê³ëüêè ó êîãî ðàá³â? Ñê³ëüêè þãåð³â ëóãó ³ ïîëÿ? Ñê³ëüêè ïîòðàâ çà îá³äîì ³ ñê³ëüêè ÿêîãî íà÷èííÿ? Â Ðèì³ ó íàñ, – ñê³ëüêè ñð³áëà ïî êîâàíèõ ñêðèíÿõ õîâàºø – Ñò³ëüêè æ ³ â³ðè òîá³. Õî÷ æåðòîâíèêàìè ïðèñÿãàéñÿ– Ñàìîôðàê³éñüêèìè é íàøèìè, – â³ðè òîá³ àí³ êðèõòè! Ùî çëèäàðåâà êëÿòüáà? ×èì âàæèòü çëèäàð, êëåíó÷èñÿ? Ùî éîìó áëèñêàâêà é ãð³ì, ùî â³çüìóòü ç òàêîãî âñåâèøí³? Ùî îòóò â³ðè ïèòàòè?.. Ïëàùà òóò ïîäåðòîãî äîñèòü, Äîñèòü íåñâ³æî¿ òîãè, àáî ÷åðåâèê³â ç ä³ðêàìè, ×è òåæ â³äì³ííî¿ ëàòêè íà íîøåí³é äîâãî îäåæ³, Ùîá ï³äõîïèëè òåáå íà óñÿêå äóðíå ãëóçóâàííÿ. Âáîæåñòâî òèì ³ ñòðàøíå, ùî íà ïîñì³õ ëþäåé îáåðòàº, Êïèíàìè ¿õ äîï³êàþ÷è... “Õàé æå, – ãîâîðÿòü äîâêîëà, – Âñòàíå ³ éäå ñîá³ ãåòü â³ä âåðøíèöüêèõ ì³ñöü ó òåàòð³ Òîé, ùî äîñòàòêè éîãî íå äîõîäÿòü çàêîííî¿ ì³ðè”. Ùî æ, òî íåõàé çàñ³äàþòü òàì çâîäíèê³â ïåùåí³ ä³òè, Õàé òàì ïëåñêàþòü â äîëîí³ ïîòîìêè ïîêëèêà÷³â, õàé òàì Ç ä³òüìè áîðö³â öèðêîâèõ ãëàä³àòîðñüê³ ó÷í³ êðàñóþòü!.. Îò ÿê äîìèñëèâñÿ íàñ ÷âàíëèâèé Îòîí ïîð³çíèòè! ßê òåïåð ìàº ïîäîáàòèñü çÿòü, ùî íå ìîæå ìàºòêîì Ç ïèøíèì äîáðîì ìîëîäî¿ ð³âíÿòèñü? Êîãî ç á³äîëàøíèõ Ó çàïîâ³ò³ çãàäàþòü? Äî ðàäè åäèë³â ïîêëè÷óòü? ×àñ ³ ïîðà ãðîìàäÿíàì á³äí³øèì çâ³äñ³ëü âèáèðàòèñü. Ïðàâäà, ³ â ³íøèõ ì³ñòàõ íåëåãêî òîìó âèïëèâàòè, Õòî ó íåñòàòêàõ äîìóº... Òà ùî óñå òå ïðîòè Ðèìà? Êîøòóº âñå òóò íàäì³ðó: æèòëî (íåâèã³äíå òà âîãêå), Øëóíîê ðàáà ³ âëàñíèé îá³ä... Äî òîãî ùå ñîðîì ¯ñòè ëèøå ç ÷åðåï’ÿíîãî ïîñóäó. “Ùî çà äóðíèöÿ?” – Ñêàæåø, íàïåâíå, òè ñàì, çà ñòîëîì îïèíèâøèñÿ ç ìàðñ³â, Ñåðåä ëþäåé, ùî ðàä³þòü ³ ñ³ð³é ç â³äëîãîþ ñâèò³... Ïðàâäó ñêàçàòè, â ²òàë³¿ äîñèòü êóòê³â ñòàðîñâ³òñüêèõ, Äå ëèøå ìåðòâîãî â òîãó âáèðàþòü. Äå íàâ³òü ó ñâÿòî, ßê ó òåàòð³ íåìóäð³ì ³äå óðî÷èñòà âèñòàâà

918

Децім Юній Ювенал ² íà ïîìîñò³ ç’ÿâëÿºòüñÿ çäàâíà â³äîìèé åêñîä³é, À ïåðåñòðàøåíå ìàñêîþ – ÷îðíèì ðîççÿâëåíèì ðîòîì – Ïëà÷å ñ³ëüñüêå äèòèí÷à, äî ìàòåð³ òèñíó÷èñü áëèæ÷å, – Íàâ³òü íà òîé ÷àñ óñ³ îäíàêîâå ìàþòü óáðàííÿ, Ëþäè é îðõåñòðà, ³ íàâ³òü ñàìèì ùîíàéâèùèì åäèëàì Äîñèòü áóâàº çâè÷àéíî¿ òóí³êè... Òóò æå, ó Ðèì³, Âñÿê íàìàãàºòüñÿ ïîíàä äîñòàòêè ñâî¿ ÷åïóðèòèñü, À íåäîñòà÷ó ç ÷óæî¿ íå ðàç íàäîëóæóº ñêðèí³. Õèáà âëàñòèâà óñ³ì. Âñ³ ìè òóò æèâåìî â ÷åñòîëþáí³é Á³äíîñò³ òà ãðîøîõâàòñòâ³. Óñå òóò êóïóºòüñÿ â Ðèì³, Âñå ïðîäàºòüñÿ... ×è õî÷åø äî Êîññà íà î÷³ ç’ÿâèòèñü, ×è òî óâàãó çâåðíóòü Âåºòîíà, òî ìàºø ïëàòèòè. Áîðîäó ãîëèòü îäèí, äðóãèé êó÷åð³ çíÿâ âèõîâàíöþ, – Ïîâåí âåñü ä³ì ïèð³æê³â ïðèâ³òàëüíèõ... Ïîãëÿíü íà äàðóíêè, Òà ³ ïîäóìàé ïðî ñåáå: “Òî æ íàøà äàíèíà êë³ºíòñüêà, Âñå òå â ðàá³â ìè êóïóºì, ï³äíîñèìî ¿õ çàðîá³òêè”. Òà ùå íà ò³ì íå ê³íåöü... Õòî áîÿâñÿ êîëè ó Ïðåíåñò³ ×è ó Âîëüñ³í³ÿõ, ë³ñîì ëÿìîâàíèõ, Ãàá³ÿõ ÷åñíèõ, ×è íà ïîêîòèñòèõ Ò³áóðà ãîðàõ – äîì³â ðóéíóâàííÿ? Òóò æå ìè âñ³ æèâåìî ó äîìèùàõ, òè÷êàìè ï³äïåðòèõ, Áî ëèø ï³äïîðàìè òèìè ñòîëè÷íèé ãàäà óïðàâèòåëü Óðÿòóâàòè áóäèíîê ³, øïàðó çàìàçàâøè äàâíþ, Ðàäèòü ñâî¿ì ïîæèëüöÿì áåçïå÷íî â ðóéíîâèù³ ñïàòè. Ãîä³! ßê æèòè, òî òàì, äå íåìàº ïîæåæ³, í³ æàõó – Ðèìñüêîãî æàõó ùîíî÷³!.. “Âîäè”, – çàêðè÷àâ êîëî òåáå Óêàëåãîí ³ ëàõì³òòÿ âèíîñèòü; âæå òðåò³é çàéíÿâñÿ Ïîâåðõ ó òåáå, à òè – àí³ ãàäêè: ÿê ñõîïèòüñÿ çíèçó, Òî âæå îñòàíí³ì ä³çíàºòüñÿ òîé, ùî â³ä íåáà ³ çëèâè Ï³ä ÷åðåïèöþ ñõîâàâñÿ ³ òàì ç ãîëóáàìè òóðêî÷å. Ë³æêî ó Êîäðà áóëî, ò³ñíå ³ äëÿ Ïðîêóëè ë³æêî, Øåñòåðî êóõëèê³â ñò³ë ïðèêðàøàëî; à äàë³, êðàé ñòîëó, Êîâøèê îçäîáëåíèé ïîðÿä ç êåíòàâðîì ëåæà÷èì Õ³ðîíîì; Ñêðèíüêà, óæå íå íîâà, ì³ñòèëà ïîåò³â Åëëàäè, ² íåîñâ³÷åí³ ìèø³ òî÷èëè âèñîêå íàòõíåííÿ... Êîäð àí³÷îãî íå ìàâ – õòî ñêàæå, ùî ìàâ? – ² îäíà÷å Âñå òå “í³÷îãî” çãóáèâ á³äîëàõà! À ùî íàéïðèêð³øå, Ùî º âåðøîê áåçãîëîâ’ÿ, – í³õòî éîãî, ãîëîãî, â çëèäíÿõ, Ùî ïîòðåáóº îêðàé÷èêà õë³áà, íå ïðèéìå äî ñåáå... Îò õàé â Àñòóð³êà çàéìåòüñÿ ä³ì – âñå æ³íîöòâî ç³òõàº, Âñ³ ìîæíîâëàäí³ â æàëîá³, ³ ïðåòîð ñâ³é ñóä ïåðåíîñèòü, Ëåìåíò óñþäè ñòî¿òü, óñ³ ìè îãîíü ïðîêëèíàºì. Ùå íå ñê³í÷èâñÿ ïîæàð, ÿê îäèí íàâ’ÿçóº ìàðìóð, Äðóãèé íåñå â³äøêîäîâàííÿ ãð³øìè; òîé ñòàòó¿ á³ë³, Òîé ñëàâíîçâ³ñíó êàðòèíó Åâôðàíîðà ÷è Ïîë³êëåòà. Öåé ñòàðîâèíí³ îçäîáè äàðóº, áîã³â àç³àòñüêèõ,

919

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Öåé êíèãîçá³ðíþ, ïîëèöþ ³ ðàçîì – ïîãðóääÿ Ì³íåðâè, Òðåò³é â³äáóäåòüñÿ ì³ðêîþ ñð³áëà. Íå äèâî, ùî Ïåðñ³ê Ï³ñëÿ ïîæåæ³ ùå êðàùèé ìóðóº ïàëàö, – òà é íåäàðìà Êàæóòü ïðî íüîãî, ùî ñàì â³í ñîá³ çàïîä³ÿâ íåùàñòÿ. Í³, êîëè ìîæåø â³äêèíóòèñü ðèìñüêèõ âèäîâèù, òî êðàùå Òèõèé êóïè ñîá³ äîìèê ó Ñîð³ àáî Ôðóç³íîí³. Ñòàíå óñå òå òîá³ íå äîðîæ÷å, ÿê òóòà íàéíÿòè Òåìíå ³ âáîãå æèòëî. À òàì òîá³ ñàä ³ êðèíèöÿ, Äå íàâ³òü ä³æîê íå òðåáà, ùîá îâî÷ ³ êâ³òè ïîëëÿòè. Òàì ç ðèñêàëåì ïðàöüîâèòèì ó ñàä³, äîãëÿíóò³ì ïèëüíî, Ìîæåø ïðåïèøíîþ ó÷òîþ ñòî Ï³ôàãîðîâèõ ó÷í³â Ïîøàíóâàòè, ÿê ñõî÷åø. Ùî çíà÷èòü – â ÿêîìóñü êóòî÷êó Áóòè ãîñïîäàðåì ñïðàâæí³ì, õî÷à á ³ ò³ñíåíüêîãî ãðóíòó! Òà ³ îöå ùå íå âñå... À ñê³ëüêè ëþäåé óìèðàº Òóò â³ä áåçñîííÿ í³÷íîãî! Íåïåðåòðàâëåíà ñòðàâà Â øëóíêó áóíòóº, ³ ñïàòè íåñèëà. Ó íàéìàí³é õàò³, Ïåâíî æ, í³õòî íå çàñíå, – òîæ ³ ñîí-òàêè êîøòóº ãðîøåé, Ùå é íåìàëèõ. Òîðîõò³ííÿ âîç³â ïî ò³ñíèõ ïåðåâóëêàõ, Ëàéêà ïîãîíè÷³â, ðåâèùå ãíàíî¿ çâ³äêèñü õóäîáè Ìîæóòü ðîçâ³ÿòè ñîí íàâ³òü Äðóçîâ³, íàâ³òü âåäìåäÿì. Äîáðå áàãàòîìó: â³í, ïðè ïîòðåá³, ³ â íàòîâï³ ïðîéäå, Â íîøàõ éîãî ÷åðåç ãîëîâè ì÷àòü âåëåòåíñüê³ ë³áóðíè, Â³í æå òèì ÷àñîì âñåðåäèí³ ìîæå ÷èòàòè, ïèñàòè, Íàâ³òü çàñíóòè âèã³äíî, ô³ðàíêîþ â³êíà ïðèêðèâøè. ß íå âñòèãàþ çà íèì. ß ñï³øó, à ìåí³ íà çàâàä³ Ëàâà íàðîäó ñòàº. Âåëè÷åçíîþ õâèëåþ êîòèòü Ççàäó çà ìíîþ þðáà íåçë³÷åííà. Òîé ë³êòåì øòîâõàº, Äîøêîþ òîé çà÷³ïàº; îäèí ïîïèõàº ïîë³íîì, Äðóãèé – öåáðîì âåëè÷åçíèì, ³ âñ³ íàñòóïàþòü íà íîãè, À â³ä öâÿõ³â íà ñîëäàòñüêèõ ÷îáîòÿõ êðèâàâëÿòüñÿ ïàëüö³. Äàë³, îí òàì (÷è òè áà÷èø?) ñïðàâëÿºòüñÿ ó÷òà âåñåëà, Ñîòí³ ëþäåé ïîñï³øàþòü; çà êîæíèì äèìóº æàðîâíÿ. Ñàì Êîðáóëîí íå ï³äí³ñ áè òàêîãî ïðèïàñó é íà÷èííÿ, Ñê³ëüêè çà êîæíèì íåñå íà ñòðóäæåíèõ ïëå÷àõ ïîê³ðíî Ðàá-á³äîëàõà, ùî ìàº ùå é æàð íà õîäó ðîçäèìàòè. Ëàòàíà ðâåòüñÿ ñîðî÷êà... À îí, íà ðîçâîðåí³é õóð³ Â³òòÿì òðåìòèòü âåëè÷åçíà ñîñíà, à íà äðóã³é ÿëèíà Òåìíèì êèâàº âåðøêîì, ãðîçèòü ïåðåõîæîìó ëþäó; Äàë³ êàì³ííÿ âåçóòü ë³ãóð³éñüêå. Îò-îò ïåðåòë³º Â³ñü íåíàä³éíà, ³ êàì³íü ãîðîþ ïîñóíå ó íàòîâï. Ùî òàì ëèøèòüñÿ â³ä ëþäó? Â³ä í³ã, â³ä ðàìåí – àí³ ê³ñòêè, Ìîâ îä ëåãêî¿ äóø³, íå çîñòàíåòüñÿ é ñë³äó â³ä òðóïà: Çãèíå ëþäèíà, ÿê ñîí... Òàì, äîìà, ¿¿ äîæèäàþòü, Íàãîòîâëÿþòü îá³ä, ïîëóìèñêè âåñåëî ìèþòü;

920

Децім Юній Ювенал Äìóòü, ðîçäèìàþòü âîãîíü, áðÿçêîòÿòü òóï³ÿìè; îë³þ ² ðóøíèêè äëÿ ìèòòÿ âæå ãîòóþòü, õàïàþòüñÿ ñëóãè... Òàê! Ãîñïîäàð òèì ÷àñîì íà áåðåç³ Ñò³êñó, ñàìîòí³é, Ñóìíî ñèäèòü, ïåðåâ³çíèêà ëþòî ñòðàøèòüñÿ, áî íàâ³òü ² ì³äÿêîì íå çàïàññÿ çà ñâ³é ïåðåâ³ç çàïëàòèòè. Ùå æ íà ³íø³ ïîãëÿíüìî í³÷í³ íåáåçïåêè. Ïîãëÿíüìî, ×è íå íàä íàìè äàõè âèñî÷åíí³, ùî êîæíî¿ õâèë³ Ìîæóòü íà òîé ñâ³ò ïîñëàòè?.. À â³êíà, ç ÿêèõ âèêèäàþòü Ïîñóä ïîáèòèé – âàæê³ ÷åðåïêè, ùî ñë³ä çàëèøàþòü Íàâ³òü íà áðóêó... Òè ñïðàâä³, ì³é äðóæå, ÿêèéñü íåðîçâàæíèé, Íåïåðåäáà÷ëèâèé òè, ùî éäåø íà áåíêåò òîâàðèñüêèé Áåç çàïîâ³òó â êèøåí³. Áî æ ñê³ëüêè òîá³ ïî äîðîç³ Ñâ³òèòüñÿ â³êîí áåçñîííèõ, òî âñå òâîÿ ñìåðòü âèãëÿäàº. Òîæ ïåðåõîäü ïî çàâóëêàõ ç îïàñêîþ, ðåâíî ìîëèñÿ, Ùîá îêîøèëîñÿ âñå íà âèëèòèõ ç â³êîí ïîìèÿõ. Ùå íå çàáóäü ³ òîãî, ùî ãóëüòÿé, ÿê êîãî íå çà÷åïèòü Òà íå íàá’º óíî÷³, ñìóòêóº íåçã³ðø â³ä Àõ³ëëà; Òî â³í íèöüìà íà ë³æêó âïàäå, òî ïîâåðíåòüñÿ íàá³ê... Ùî æ òî íå ñïèòüñÿ éîìó?.. Âèäíî, ³íøîìó ñîí íàâ³âàþòü Ò³ëüêè áåøêåòè í³÷í³. Àëå íàâ³òü ãóëüâ³ñà çóõâàëèé, Âêðàé ïåðåïèâøèñü, ìèíàº òîãî, ùî ³äå â áàãðÿíèö³, Ùå é ïðîâîæàòèõ âåäå çà ñîáîþ çàã³í äîâæåëåçíèé – Àðì³þ áðîíçîâèõ ëàìï, ë³õòàð³â òà ÷àäíèõ ñìîëîñêèï³â... Â³í ïîïàäàº íà ìåíå, à ÿ ëèø íåäîãàðîê ìàþ ² ðàç ó ðàç êîðèñòóþñÿ ì³ñÿ÷íèì, çîðÿíèì ñâ³òëîì, Áåðåæíî òðàòÿ÷è ãí³ò... Ïî÷èíàºòüñÿ ñâàðêà, – ÿê ò³ëüêè Ñâàðêîþ çâåòüñÿ, ÿê êðèâäÿòü ìåíå, à ÿ áåçíåâèííî Êðèâäó òåðïëþ, á³äîëàõà... Îò õòîñü ïðîòè ìåíå ñïèíèâñÿ... Êàæå ñòàâàòè. Ñòàþ. Ùî ìàþ ðîáèòè? Òàì ñèëà... Äîñâ³ä äî òîãî ³ õèñò... “Òè çâ³äêè? – ïèòàº.– ßêèì òè Îöòîì ìåðçåííèì íàïèâñÿ, ÿêèìè áîáàìè íàæåðñÿ, Äå ³ â ÿêîãî øåâöÿ áàðàíÿ÷ó ãîëîâó ¿â òè? Ùî æ òè ìîâ÷èø, ÿê ïèòàþòü? ×è, ìîæå, ñõîò³â ïðî÷óõàíà?.. Äå òè æèâåø? ß áà÷ó: òè, ïåâíå, ç ñèð³éñüêîãî êîäëà?” ×è òè íàâàæèøñÿ ùî â³äïîâ³ñòè, ÷è áóäåø ò³êàòè, – Áèòèìóòü, çíàé, âñå îäíî. À ïîò³ì ïî÷íóòü ïîçèâàòè, Ãí³âàòèñü áóäóòü... Ùîïðàâäà, ³ á³äíèé ó íàñ íå áåç ïðàâà: Ìîæå, íàïðèêëàä, áëàãàòè, ùîá çóáè éîìó ïîëèøèëè. Òà ÷è ñàìèõ æå áîÿòèñü çóõâàëüö³â?.. ª äîñèòü ³ ³íøèõ, Ùî ïîãðàáóþòü òåáå óíî÷³, ÿê çàìêíóòî äâåð³ ² íà ïðîãîíè÷³ âçÿòî êðàìíèö³ óñ³ ³ òàâåðíè. Ö³ òåáå ìîæóòü çóñòð³òè ³ ãîñòðèì íîæåì ðîçáèøàöüêèì. Òîæ, ÿê íàøëþòü âîÿê³â ó Ïîíò³íè, íà á³ð Ãàëë³íàðñüêèé, – Âñå ðîçáèøàöòâî ó Ðèì³ çáèðàºòüñÿ – ïîâíèì çâ³ðèíöåì...

921

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Äå ó íàñ ãîðíî, êîâàäëî òàêå, ùî íå ðîáëÿòü êàéäàí³â? Ñò³ëüêè çàë³çà ³äå íà çëî÷èíö³â, ùî ñêîðî – áîþñÿ – Ñàïêè íå çíàòèìåì, ïëóãà íå ìàòèìåì ç ÷îãî çðîáèòè... ßê òóò íå ñêàæåø: ùàñëèâ³ áóëè ò³ ïðàä³äí³ ðîêè, Ùî çà òðèáóí³â â³éñüêîâèõ ìèíàëè áåçïå÷íî, ³ äîñèòü Äëÿ ñåìèãîðáîãî Ðèìà áóëî îäí³º¿ â’ÿçíèö³. Ìîæíà á äîäàòè áóëî ùå áàãàòî ñþäè ì³ðêóâàíí³â, Òà îñü... ï³äâîäà íå æäå, ³ ñîíöå çàõîäèòü... Ðóøàþ. Âæå ³ ïîãîíè÷ íå ðàç áàò³æêîì ïîäàâàâ ìåí³ ãàñëî. Íó, ïðîùàâàé! Òà, ãëÿäè, íå çàáóäü. Íà¿æäæàþ÷è ç Ðèìà Äî áëàãîäàòíîãî òîãî Àêâ³íó íà òèõèé ñïî÷èíîê, Â Êóìè ìåí³ íàïèøè. Äî âàøèõ Ä³àíè é Öåðåðè Ïî çàõîëîëèõ ëàíàõ ÿ â âèñîêèõ ïðèéäó ÷åðåâèêàõ... Ùå ³ ïîæèâè ÿêî¿ñü òîá³ ïðèíåñó äëÿ ñàòèðè... Ïåð. Â.Âîëîùóêà

ÏÐÈÌ²ÒÊÈ Àëàáàíäà – ì³ñòî â Êàð³¿ (Ìàëà Àç³ÿ). Àì³äîí – ì³ñòî â Ìàêåäîí³¿. Àðòåð³é ³ Êàòóë – ðèìñüê³ øàõðà¿, ï³äëåñíèêè ÷àñ³â Þâåíàëà. Àñòóð³ê, Ïåðñ³ê – ðèìñüê³ áàãàò³¿, ñó÷àñíèêè Þâåíàëà. Âàððîí. Ïóáë³é Òåðåíö³é Âàððîí Àòàöèíñüêèé (116-27 ðð.äî í.å.) – ðèìñüêèé ³ñòîðèê ³ ãðàìàòèê, àâòîð ïðàöü: “Ïðî ñ³ëüñüêå ãîñïîäàðñòâî”, “Ïðî ëàòèíñüêó ìîâó”, ³í. Ïåðåêëàâ ëàòèíñüêîþ ìîâîþ ïîåìó Àïîëëîí³ÿ Ðîäîñüêîãî “Àðãîíàâòèêà”. Äðóç. Òèáåð³é Êëàâä³é Äðóç Íåðîí Ãåðìàí³ê – ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð (41-54). Ñòðàòîêë, Äåìåòð³é, Ãåì – â³äîì³ ðèìñüê³ òåàòðàëüí³ àêòîðè. Ñóëëà Ëóö³é Êîðíåë³é (138–78 ðð. äî í.å.) – ïðîâ³äíèê àðèñòîêðàòè÷íî¿ ïàðò³¿, äèêòàòîð ó 82–79 ðð. äî í.å. Òðàÿí – ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð 98–117 ðð., çàâîéîâíèê Äàê³¿, Íàáàò³éñüêîãî öàðñòâà â Àðàâ³¿ òà Ïàðô³¿.

Âèêëàäåíî çà âèäàííÿì: Äàâíÿ ðèìñüêà ïîåç³ÿ â óêðà¿íñüêèõ ïåðåêëàäàõ ³ ïåðåñï³âàõ: Õðåñòîìàò³ÿ. – Ëüâ³â, 2000. – 326 ñ.

922

Луцій Апулей

ЛУЦІЙ АПУЛЕЙ (áë. 125 – áë. 180 ð.) Îäèí ç íàéâ³äîì³øèõ ðèìñüêèõ ïèñüìåííèê³â, àäâîêàò, ô³ëîñîô. Ëþäèíà âèñîêî¿ îñâ³òè, ùî â³ëüíî ñï³ëêóâàëàñü ãðåöüêîþ ³ ëàòèíñüêîþ ìîâàìè, Àïóëåé âèêëèêàâ çàõîïëåííÿ ñó÷àñíèê³â, ÿê³ íàçèâàëè éîãî ìàãîì. Çíà÷íèé òâîð÷èé äîðîáîê Àïóëåÿ ñêëàäàþòü ã³ìíè ³ ïàíåã³ðèêè, ô³ëîñîôñüê³ òðàêòàòè ³ íàóêîâ³ ïðàö³ ç ìåäèöèíè, ìàòåìàòèêè, àñòðîíîì³¿, ìóçèêè òîùî. Ñëàâó Àïóëåºâ³ ïðèí³ñ ðîìàí "Ìåòàìîðôîçè", â³äîìèé òàêîæ ï³ä íàçâîþ "Çîëîòèé îñåë". 11 êíèã ðîìàíó îïèñóþòü ïðèãîäè Ëóö³ÿ, ÿêèé ÷åðåç ñâîþ ö³êàâ³ñòü ³ ñëàñòîëþáñòâî çà äîïîìîãîþ ÷àêëóíñòâà ïåðåòâîðèâñÿ íà îñëà, àëå çóì³â ïîâåðíóòè ñîá³ ëþäñüêèé âèãëÿä, ïðîéøîâøè ÷åðåç ñòðàæäàííÿ ³ äîëó÷èâøèñü äî êóëüòó áîãèí³ ²ç³äè. Ïðèìõëèâà ðîìàííà êîìïîçèö³ÿ âêëþ÷àº âñòàâí³ åï³çîäè, 12 îêðåìèõ îïîâ³äåé-íîâåë, ñåðåä ÿêèõ ºäèíà àíòè÷íà êàçêà "Àìóð ³ Ïñ³õåÿ". Çà äîáè Ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ ³ â åïîõó Ðåíåñàíñó ðîìàí Àïóëåÿ âèêîðèñòîâóâàâñÿ ÿê ë³òåðàòóðíå äæåðåëî, à ³ñòîð³ÿ êîõàííÿ Àìóðà òà Ïñ³õå¿ âèêëèêàëà íèçêó íàñë³äóâàíü ("Äåêàìåðîí" Äæ.Áîêà÷÷î). Óêðà¿íñüêîþ öþ ³ñòîð³þ âèêëàâ ².Ôðàíêî

ÀÌÓÐ ² ÏÑ²ÕÅß Êíèãà IV 28. Áóëè â îäí³ì êðàþ öàð ³ öàðèöÿ. Áóëî â íèõ òðè äî÷êè äèâíî¿ êðàñè. Ïðîòå äâ³ ñòàðø³, õî÷ ÿê³ ïðèºìí³ íà âèãëÿä, âñå æ òàêè çäàâàëèñü ã³äíèìè ïîõâàë ñàìå â ìåæàõ ëþäñüêî¿ ñëàâè, à êðàñà íàéìåíøî¿ ä³â÷èíè áóëà òàêà ïðåñâ³òëà é ïðåñëàâíà, ùî íå áóëî ò³º¿ ñèëè â ëþäñüê³é ìîâ³, ùîá îïèñàòè àáî íàâ³òü äîñòàòíüî âèõâàëèòè ¿¿. Îòîæ áàãàòî ãîðîäÿí ³ ÷èñëåíí³ çàõîæ³, ÿêèõ áåç ë³êó ïðèòÿãàëà ö³êàâ³ñòü äî öüîãî íàäçâè÷àéíîãî âèäîâèùà, ñòîâï³ëè â³ä ïîäèâó ïåðåä íåäîñÿæíîþ êðàñîþ ³, ïðèêëàäàþ÷è ïðàâó ðóêó äî óñò òà ïîêëàâøè âêàç³âíèé ïàëåöü íà âèïðîñòóâàíèé âåëèêèé, â³ääàâàëè ¿é ðåë³ã³éí³ ïî÷åñò³, ÿê ñàì³é áîãèí³ Âåíåð³. ² âæå ïî áëèæ÷èõ ì³ñòàõ ³ ñóì³æíèõ êðàÿõ ï³øëà ñëàâà, ùî áîãèíÿ, ÿêó ïîðîäèëà ñèíÿ ãëèáèíà ìîðÿ, à âèêîõàëà ðîñà ñï³íåíèõ õâèëü, ïåðåáóâàº òåïåð ó ÿâëåí³é âñ³ì áîæåñòâåííîñò³ ñâî¿é ïîì³æ çáîðèù ëþäñüêèõ; àáî æ ç íîâèõ êðàïåëü íåáåñíîãî ñ³ì’ÿ âæå íå ìîðå, à çåìëÿ íàðîäèëà äðóãó Âåíåðó, â ïèøí³ì ðîçêâ³ò³ ä³âî÷î¿ êðàñè. 29. Îòàê äåíü êð³çü äåíü áåçì³ðíî øèðèòüñÿ ÷óòêà, ñëàâà âæå äîõîäèòü äî áëèçüêèõ îñòðîâ³â ³ äàë³ – äî ñóõîäîëó òà äî ÷èñëåííèõ îêðóã. Áàãàòî ëþäåé íå çâàæàëî íà äîâãó äîðîãó é íàéãëèáø³ ìîðñüê³ ïóò³, ïîñï³øàþ÷è äî íàéñëàâí³øîãî âèäîâèùà ñâîº¿ äîáè. Í³õòî âæå íå ïëèâ í³ äî Ïàôîñà, í³ äî Êí³äîñà, í³ íàâ³òü äî Ê³ôåðè, äèâèòèñü íà áîãèíþ Âåíåðó, ¿¿ ñâÿòà – çàíåäáàíî, õðàìè – â çàíåïàä³, ë³æíèö³ – çàëèøåí³, â³äïðàâè – çíåâàæåí³; ñòàòó¿ áîãèí³ ñòîÿòü íå óâ³í÷àí³, à îâäîâ³ë³ æåðòîâíèêè çáåç÷åùåí³ õîëîäíèì ïîïåëîì. Âñ³ ìîëÿòüñÿ ä³â÷èí³, â ¿¿ ëþäñüê³é ïîñòàò³ øàíóþòü âåëèêó áîãèíþ; êîëè âîíà âðàíö³ âèõîäèòü ³ç äî-

923

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ìó, æåðòâàìè é áåíêåòàìè âëàñêàâëþþòü âëàäó â³äñóòíüî¿ Âåíåðè; êîëè æ âîíà éäå âóëèöåþ, êóïè íàðîäó ïîêëîíÿþòüñÿ ¿é, êèäàþ÷è ïåðåä íåþ â³íêè é êâ³òêè. Òàêå íàäì³ðíå ïåðåíåñåííÿ íåáåñíèõ ïî÷åñòåé íà ñìåðòíó ä³â÷èíó ëþòî ðîçïàëþº ñåðöå ñïðàâæíüî¿ Âåíåðè; íå ñòåðï³âøè îáóðåííÿ, âñÿ òðåìòÿ÷è ³ ïîòðÿñàþ÷è ãîëîâîþ, âîíà ìîâèòü ñàìà äî ñåáå: 30. – Îöå æ ÿ, äàâíÿ ðîäèòåëüêà âñ³º¿ ïðèðîäè, ÿ, ñòèõ³é ïåðâîïî÷èí, äëÿ ö³ëîãî ñâ³òó æèâëþùà Âåíåðà, ìàþ ä³ëèòèñÿ âåëè÷÷ÿì ³ ÷åñòþ ³ç ñìåðòíîþ ä³â÷èíîþ! Îöåé çåìíèé áðóä ìàº ïîãàíèòè ìîº ³ì’ÿ, îñâÿ÷åíå â íåá³! Òîæ çíîñèòèìó ïðè æåðòâàõ çëî÷èí öüîãî çàãàëüíîãî óáîæåñòâëåííÿ ³ ïåðåíåñåíîãî íà íå¿ ïî÷èòàííÿ! Ñìåðòíà ä³â÷èíà íîñèòèìå ì³é îáðàç! Äàðåìíî òîé ïàñòóõ, ÷èþ ñïðàâåäëèâ³ñòü ³ â³ðíèé ñóä óõâàëèâ ñàì âåëèêèé Þï³òåð, âèçíàâ çà ìíîþ ïåðø³ñòü êðàñè ïåðåä ³íøèìè âåëèêèìè áîãèíÿìè! Òà õòî á âîíà ñîá³ íå áóëà, – íå äóæå âîíà áóäå ò³øèòèñü ïðèñâîºíèìè ñîá³ ìî¿ìè ïî÷åñòÿìè. Âæå íåçàáàðîì áóäå âîíà ñàìà íàð³êàòè íà öþ ñâîþ áåççàêîííó êðàñó! ² çàðàç êëè÷å âîíà ñâîãî êðèëàòîãî é äîñèòü òàêè çóõâàëîãî ñèíêà, ùî, ÷åðåç ïîãàí³ ñâî¿ çâè÷êè, íåõòóþ÷è ãðîìàäñüêèì ïîðÿäêîì, îçáðîºíèé ïîëóì’ÿì ³ ñòð³ëàìè, á³ãàº âíî÷³ ïî ÷óæèõ äîìàõ ³, ðîçáèâàþ÷è âñ³ ïîäðóææÿ, áåçêàðíî ÷èíèòü ñò³ëüêè ãàíåáíîãî, à íå ðîáèòü àæ í³÷îãî äîáðîãî. Îò éîãî, âæå ïðèðîäæåíèì ñâàâ³ëüñòâîì ç³ïñîâàíîãî õëîïöÿ, ï³äìîâëÿº âîíà ùå é ñëîâàìè ³ âåäå äî òîãî ì³ñòà, ³ ïîêàçóº éîìó ïðè âñ³õ Ïñ³õåþ (áî òàêèì ³ì’ÿì íàçèâàëàñü òà ä³â÷èíà). 31. Ðîçïîâ³âøè éîìó âñþ ³ñòîð³þ ïðî çìàãàííÿ â êðàñ³, ç³òõàþ÷è é òðÿñó÷èñü ç îáóðåííÿ, âîíà ìîâèòü: – Ïðîøó òåáå, ðàäè çàïîðóê ìîº¿ ìàòåðíüî¿ ëþáîâ³, ðàäè ñîëîäêèõ ðàí â³ä òâî¿õ ñòð³ë, ðàäè ìåäîâèõ îï³ê³â â³ä òâî¿õ âîãí³â, äàé ìàòåð³ òâî¿é ïîìñòó, íàéïîâí³øó é ñóâîðó ïîìñòó íàä îö³ºþ çóõâàëîþ êðàñîþ! Ñàìå ò³ëüêè öå ³ öå ºäèíå çðîáè ìåí³: õàé öÿ ä³â÷èíà çàïàëàº íàéçàâçÿò³øîþ ëþáîâ’þ äî ÷îëîâ³êà íàéíèæ÷îãî, ñàìîþ äîëåþ ïîçáàâëåíîãî âñÿêî¿ ÷åñò³, ìàºòêó ³ íàâ³òü áåçïå÷íîñò³, äî òàêîãî, ùîá íå çíàéøîâñÿ éîìó íà âñ³ì ñâ³ò³ äðóãèé òàêèé æå íóæäåííèé! Ñêàçàâøè öå, âîíà ãàðÿ÷èìè ïîö³ëóíêàìè äîâãî é ïðèñòðàñíî ïåñòèòü ñâîãî ñèíà, à ïîò³ì ïîäàºòüñÿ äî áëèçüêîãî ìîðñüêîãî áåðåãà, ³ ëåäâå íàñòóïèëà ñâî¿ìè ðîæåâèìè ï³äîøâàìè íà ìîðñüê³ õâèë³, ÿê îñü óæå ñèäèòü íà âîãêîìó ãðåáåí³ ãëèáîêîãî ìîðÿ; ³ íà îäíå ¿¿ áàæàííÿ â³äðàçó ñï³øèòü äî íå¿ ìîðñüêèé ¿¿ ïî÷åò, íåìîâáè âîíà ïåðåä òèì óæå íàêàçàëà öå. Òàì ³ äî÷êè Íåðåÿ, ùî ñï³âàþòü õîðîì, ³ Ïîðòóí ç ðîçêóéîâäæåíîþ ñèíüîþ áîðîäîþ, ³ Ñàëàö³ÿ ç ïåëåíîþ, ïîâíîþ ðèá, ³ ìàëåíüêèé Ïàëåìîí, ùî ¿çäèòü íà äåëüô³í³. Òóò ³ òàì ³ç ìîðñüêèõ õâèëü ï³äñêàêóþòü ëàâè Òð³òîí³â, îäèí ³ç íèõ ëåãåíüêî òðóáèòü ó äçâ³íêó ÷åðåïàøêó, äðóãèé çàñëîíÿº ¿¿ øîâêîâèì ïîêðèâàëîì â³ä ïàëàþ÷îãî ïðîì³ííÿ âîðîæîãî ñîíöÿ, òðåò³é ï³äñòàâëÿº ¿é ïåðåä î÷³ äçåðêàëî, à ùå ³íø³ ïîðèíàþòü, ïëàâàþ÷è, ï³ä ¿¿ äâîóïðÿæíó êîë³ñíèöþ. Îò òàêèé ïî÷åò ñóïðîâîäèòü Âåíåðó â ¿¿ ïëàâá³ äî Îêåàíó. 32. Òèì ÷àñîì Ïñ³õåÿ ç óñ³ºþ ñâîºþ ïèøíîþ êðàñîþ íå ìàº ñîá³ í³ÿêî¿ âò³õè ç âëàñíî¿ âðîäè. Âñ³ íà íå¿ äèâëÿòüñÿ, âñ³ ¿¿ õâàëÿòü òà íå ç’ÿâëÿºòüñÿ í³õòî – í³ öàð, í³ öàðåäâîðåöü, í³ íàâ³òü ïðîñòà ëþäèíà, õòî á õîò³â îäðóæèòèñÿ ç íåþ. Âñ³ çàõîïëþþòüñÿ áîæåñòâåííîþ âðîäîþ, àëå çàõîïëþþòüñÿ òàê, ÿê ñòàòóºþ ìàéñòåðíîãî âèðîáó. Äâ³ ñòàðø³ ñåñòðè, ÷èº¿ ïîì³ðíî¿ êðàñè íå ðîçñëàâëÿëè íàðîäè, äàâíî ïîâèõîäèëè çàì³æ çà öàð³â ³ âæå áóëè ùàñëèâèìè æ³íêàìè; Ïñ³õåÿ æ, íå òî âäîâà, íå òî ä³â÷èíà, ñèäÿ÷è äîìà, îïëàêóº ñâîþ áåçëþäíó ñàìîòí³ñòü, õâîð³º, íóäüãóº ³ ñàìà íåíàâèäèòü ñâîþ êðàñó, õî÷ âîíà é äî âïîäîáè ö³ëèì ïëåìåíàì. Òèì-òî áàòüêî ¿¿, íåùàñëèâèé íåùàñòÿì ñâîº¿ äî÷êè, âáà÷àþ÷è â íüîìó çíàê íåáåñíîãî ãí³âó é áîÿ÷èñü áîæî¿ íåëàñêè, çâåðòàºòüñÿ äî ñòàðîäàâíüîãî îðàêóëà

924

Луцій Апулей ì³ëåòñüêîãî áîãà ³, óìèëîñòèâèâøè öå âåëèêå áîæåñòâî ìîëèòâàìè òà æåðòâàìè, áëàãàº äëÿ áåçäîëüíî¿ ä³â÷èíè âåñ³ëëÿ é ÷îëîâ³êà. À Àïîëëîí, õî÷ ñàì ãðåê ³ ³îí³ºöü, çàðàäè çàñíîâíèêà Ì³ëåòà, â³äïîâ³â ïî-ëàòèíñüêîìó òàê: 33. Ä³â÷èíó, öàðþ, ïîñòàâ íà âåðõó âèñî÷åçíî¿ ñêåë³, Â ïèøí³é îäåæ³, íåìîâ íà ïîõîðîííèé ñâ³é øëþá, ² íå íàä³éñÿ íà çÿòÿ, ùî âèéøîâ ³ç ñìåðòíîãî ðîäó, – Ò³ëüêè íà çëîãî, ìîâ çì³é, ³ íà ëèõîãî, ìîâ çâ³ð. Â³í ó ïîâ³òð³, íà êðèëàõ ë³òàþ÷è, êîæíîãî ìó÷èòü, Ïîëóì’ÿì íàäòî é âîãíåì ñëàá³ñòü íàâîäèòü íà âñ³õ; Ñàì ïåðåä íèì ³ Þï³òåð òðåìòèòü, ³ áîãè âñ³ òðÿñóòüñÿ, Ñòðàõ ³ ï³äçåìíèõ áåðå, Ñò³êñó æàõàºòüñÿ òüìà. Öàð, êîëèñü ùàñëèâèé, ïî÷óâøè âèñë³â ñâÿùåííîãî îðàêóëà, ç âàæêèì ñìóòêîì ïîäàºòüñÿ äîäîìó ³ â³äêðèâàº ñâî¿é äðóæí³ íàêàçè çëîâ³ñíîãî â³ùóâàííÿ. ²äóòü äîâã³ äí³ ñêîðáîòè, ïëà÷ó é ãîëîñ³ííÿ. Òà âæå ïîñï³øàº ñóìíå âèêîíàííÿ æàõíîãî ïðîðîöòâà; ñêëèêàíî âæå ïî÷åò íåùàñíî¿ ä³â÷èíè íà ¿¿ ïîõîðîííå âåñ³ëëÿ; âæå òüìÿíèòüñÿ â ïîïåë³ ÷îðíî¿ ñàæ³ ñâ³òëî ôàêåëà, à ãîëîñ øëþáíî¿ ôëåéòè ïåðåõîäèòü ó æàëîáíó ë³ä³éñüêó ìåëîä³þ; ï³ñíÿ âåñåëîãî Ã³ìåíåÿ ê³í÷àºòüñÿ ïîõìóðèì çàâèâàííÿì, ³ ìîëîäà îáòèðàº âëàñí³ ñëüîçè ñâî¿ì ÷åðâîíèì ïîêðèâàëîì. Óñå ì³ñòî îïëàêóâàëî ñóìíó äîëþ áåçùàñíîãî äîìó, ³ âñ³ ãðîìàäñüê³ ñïðàâè â³äðàçó ïðèïèíÿº ñóñï³ëüíà æàëîáà. 34. Ïðîòå äîêîíå÷íèé ïîñëóõ íåáåñíîìó íàêàçîâ³ ãíàâ íåùàñíó Ïñ³õåþ íà ïðèçíà÷åíå ¿é ì³ñöå êàðè. Îòîæ, â³äïðàâèâøè ç íàéá³ëüøèì ñìóòêîì îáðÿä ïîãðåáíîãî øëþáó, âåñü íàðîä â óðî÷èñòîìó ïîõîä³ ïðîâîäèòü ¿¿ æèâöåì íà ïîõîðîí, ³ çàïëàêàíà Ïñ³õåÿ éäå íå äî âåñ³ëëÿ, à äî âëàñíî¿ ìîãèëè. Êîëè ñóìí³ áàòüêè, çíåñèëåí³ òàêèì íåùàñòÿì, âàãàþòüñÿ âèêîíàòè öå íå÷åñòèâå ä³ëî, ñàìà äî÷êà ïðîìîâëÿº äî íèõ: – ×îãî æ ìó÷èòå âè âëàñíó ñòàð³ñòü äîâãèì ïëà÷åì? ×îãî ñòîìëþºòå ñâ³é, à âëàñíå ì³é, – ïîäèõ ÷àñòèì ðèäàííÿì? ×îãî çíåâàæàºòå ïî÷åñí³ äëÿ ìåíå îáëè÷÷ÿ âàø³ ìàðíèìè ñë³çüìè? ×îãî òåìíèòå, âêóï³ ç ñâî¿ìè î÷èìà, ³ ì³é ç³ð? ×îãî âèðèâàºòå ñîá³ ñèâå âîëîññÿ? ×îãî á’ºòå ñîá³ ãðóäè é ñâÿò³ äëÿ ìåíå ïåðñè? Öå æ äëÿ âàñ âåëèêà íàãîðîäà çà ìîþ ïðåñëàâíó êðàñó! Çàï³çíî ïî÷óâàºòå âè ñìåðòåëüíó ðàíó ëèõî¿ çàçäðîñò³! Êîëè ïëåìåíà é íàðîäè âåëè÷àëè ìåíå áîæåñòâåííèìè ïî÷åñòÿìè, êîëè îäíîäóøíî íàçèâàëè ìåíå íîâîþ Âåíåðîþ, – òîä³ áóëî á âàì áîë³òè, òîä³ ïëàêàòè, òîä³ ðèäàòè çà ìíîþ, ÿê çà ïîìåðëîþ. Òåïåð ÿ ÷óþ, òåïåð áà÷ó, ùî ÿ çàãèíóëà çà ñàìå ëèøå ³ì’ÿ Âåíåðè! Âåä³òü ìåíå ³ ïîñòàâòå íà ò³é ñêåë³, ÿêó ïðèçíà÷èëà ìåí³ äîëÿ! Ïîñï³øàþ äî öüîãî ùàñëèâîãî øëþáó, ïîñï³øàþ ïîáà÷èòè öþ ðîäîâèòó äðóæèíó ìîþ! ×îãî æ ÿ ãàþñü, ÷îãî æ âàãàþñü ïåðåä éîãî ïðèõîäîì, êîëè â³í óðîäèâñÿ íà çãóáó ö³ëîìó ñâ³òîâ³? 35. Îòàê ïðîìîâèâøè, ä³â÷èíà çàìîâêëà ³ âñòóïèëà âæå òâåðäîþ õîäîþ â ñåðåäèíó âñåíàðîäíèõ ïðîâîä³â. ²äóòü âîíè äî íàçíà÷åíîãî âåðõó êðóòî¿ ãîðè; ïîñòàâèâøè ä³â÷èíó íà ¿¿ íàéâèùîìó øïèë³, çàëèøàþòü ¿¿ òàì, ïîãàñèâøè âëàñíèìè ñë³çüìè âåñ³ëüí³ ôàêåëè, ÿêèìè âîíè îñâ³÷óâàëè ñîá³ äîðîãó ³, ïîêèäàâøè ¿õ êîëî íå¿, ðîçõîäÿòüñÿ ç ïîõèëåíèìè ãîëîâàìè äîäîìó. À íåùàñí³ ¿¿ áàòüêè, ïðèãí³÷åí³ òàêèì ãîðåì, çàìêíóëèñÿ â ñâîºìó äîì³ â íåïðîãëÿäíó òåìðÿâó. Ïñ³õåÿ æ ñòîÿëà, áîÿ÷èñü, òðåìòÿ÷è é ïëà÷ó÷è ç ñòðàõó, íà ñàìîìó øïèë³ ãîðè, êîëè òèõèé ïîäèõ ëàã³äíîãî Çåô³ðà, ðîçäóâàþ÷è ñþäè é òóäè ¿¿ ïîëè ³ íàäèìàþ÷è ïåëåíó, ëåãåñåíüêî ï³äíÿâ ¿¿ íà ñâî¿õ ñïîê³éíèõ êðèëàõ, çâ³ëüíà ïîí³ñ ¿¿ íàä óðâèùåì âèñîêî¿ ñêåë³ äî ïðîñòåðòî¿ âíèçó äîëèíè ³ ëàã³äíî ïîêëàâ ¿¿ íà âêðèòó êâ³òêàìè ìóðàâó.

925

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

Êíèãà V 1. Í³æíî ïîêëàäåíà íà ì’ÿê³é ìóðàâ³, ñàìå íà ëîæ³ ç ðîñèñòî¿ òðàâè, Ïñ³õåÿ, â³äðàçó ïîçáóâøèñü óñ³º¿ òÿæêî¿ òóðáîòè, çàñíóëà ñîëîäêî. Ï³äêð³ïèâøèñü äîñòàòí³ì ñíîì, âîíà ïðîêèíóëàñü óæå â ñïîê³éíîìó íàñòðî¿. Âîíà áà÷èòü ñåáå â ãàþ âèñîêèõ ³ ðîçëîãèõ äåðåâ, áà÷èòü äæåðåëî, ùî âèáëèñêóº ñêëÿíèì äçåðêàëîì. Ñàìå ïîñåðåäèí³ ãàþ, â çàòèøíîìó ïðèòóëêó, íåäàëåêî â³ä äæåðåëà, ñòî¿òü ïàëàö, çáóäîâàíèé íå ëþäñüêèìè ðóêàìè, à áîæåñüêèìè ìèñòåöòâàìè. Òàê ³ âèäíî âæå â³ä ïåðøîãî âõîäó, ùî öå ÿêîãîñü áîãà ÿñíèé ³ ïðèºìíèé çàòèøîê. Âèñîêå-áî ñêëåï³ííÿ ñòàðàííî îçäîáëåíå ð³çüáàìè ç êåäðà é ñëîíîâî¿ ê³ñòêè, ï³äïåðòå çîëîòèìè êîëîíàìè; âñ³ ñò³íè âêðèò³ ñð³áíèì êàðáîì, íà ÿêîìó çâ³ð³ òà âåëè÷åçí³ òâàðèíè, ìîâ æèâ³, íàáëèæàþòüñÿ äî î÷åé ïðèõîæîãî. Ñïðàâä³, ÿêèéñü äèâíèé ÷óäîä³é, ìîæå, ï³âáîã, çóì³â ç íàéòîíøèì ìèñòåöòâîì ïåðåòâîðèòè ñò³ëüêè ñð³áëà â çâ³ðà! Ñàìà ï³äëîãà äðîáèòüñÿ íà ðîçìà¿ò³ ìàëþíêè, âèêîíàí³ ç äîðîãèõ, äð³áíî ïîâèêðîþâàíèõ êàì³íö³â. ßê³ äâ³÷³ ùàñëèâ³ é ïðåùàñëèâ³ ò³, õòî õîäèòü ïî ñàìîöâ³òàõ ³ êîøòîâíîñòÿõ! Òà é ³íø³ ÷àñòèíè ïðîñòîðî é øèðîêî ðîçòàøîâàíîãî ïàëàöó – íåîö³íåííî äîðîãîö³íí³, ³ âñ³ ñò³íè ãîðÿòü âëàñíèì ñâ³òëîì â³ä ìàñè ùèðîãî çîëîòà, íåìîâáè ä³ì öåé, íåõòóþ÷è ñîíöåì, ñàì ñîá³ òâîðèâ äåíü. Òàê³ æ ³ ïîêî¿, òàê³ æ ³ ãàëåðå¿, òàê³ æ ñàì³ é áëèñêó÷³ êóïàëüí³; íå ìåíø ³ âñÿ ³íøà îçäîáà â³äïîâ³äàº ïèøíîñò³ ö³ëîãî äîìó, òàê ùî îò-îò çäàºòüñÿ, ùî öå âåëèêèé Þï³òåð çáóäóâàâ íåáåñíèé ïàëàö äëÿ ñâî¿õ çíîñèí ç ëþäüìè. 2. Çâàáëåíà òàêîþ ðîçê³øøþ öüîãî ì³ñöÿ, Ïñ³õåÿ ï³ä³éøëà áëèæ÷å ³, òðîõè ïîñì³ë³âøè, âæå ïåðåñòóïàº ïîð³ã. Îñü âîíà ïèëüíî ³ ç íàñîëîäîþ â³ääàºòüñÿ ïðåãàðíîìó âèäîâèùó ³ ïðèäèâëÿºòüñÿ äî ïîîäèíîêèõ ïðåäìåò³â, à ïîçà áóäèíêîì áà÷èòü ÿêíàéìàéñòåðí³øå çáóäîâàíå êàçíîñõîâèùå, ïîâíå âåëèêèõ ñêàðá³â ³ íåìàº í³÷îãî â ñâ³ò³, ÷îãî òàì íå áóëî á! Ïðîòå ïîíàä óâåñü ïîäèâ ïåðåä òàêèì âåëèêèì áàãàòñòâîì, íàéäèâí³øå áóëî òå, ùî öÿ âñåñâ³òíÿ ñêàðáíèöÿ íå ìàëà í³ÿêîãî çàìêà, í³ÿêîãî çàñóâà, í³ÿêîãî ñòîðîæà. Êîëè âîíà îòàê ç íàéâèùîþ âò³õîþ ïðèäèâëÿºòüñÿ äî âñüîãî, äîë³òàº äî íå¿ ÿêèéñü áåçò³ëåñíèé ãîëîñ ³ êàæå: – ×îãî, âëàäàðêî, äèâóºøñÿ òè öèì ïèøíîòàì? Âñå öå – òâîº! ²äè æ äî ïîêîþ ³ ñïî÷èíü íà ë³æêó â³ä óòîìè, à ÿê ò³ëüêè òîá³ ñõî÷åòüñÿ, íàêàæè ïðèãîòîâèòè êóïàííÿ. Ìè, ÷è¿ ãîëîñè òè ÷óºø, òâî¿ ñëóæíèö³, ³ áóäåìî òîá³ ïèëüíî ïðèñëóãîâóâàòè; à ï³ñëÿ òóàëåòó ÷åêàòèìå òåáå öàðñüêèé ñò³ë, 3. Ïñ³õåÿ, ïî÷óâøè, ùî ÿêåñü áîæåñòâî äáàº ïðî íå¿, ³, îùàñëèâëåíà òèìè âêàç³âêàìè â³ä áåçôîðìíèõ ãîëîñ³â, íàñàìïåðåä çàñèïàº, à ïîò³ì êóïàííÿì çìèâàº ç ñåáå âòîìó; à ïîáà÷èâøè á³ëÿ ñåáå ï³âêðóãëèé ñò³ë, ðîçóì³º, ùî ïîñóä íà íüîìó ïîñòàâëåíî ñàìå äëÿ íå¿, ³ îõî÷å ñ³äàº îá³äàòè. ² â³äðàçó æ ç’ÿâëÿþòüñÿ ñîëîäê³ âèíà é ÷èñëåíí³ áëþäà ç ð³çíèìè ñòðàâàìè; í³õòî íå ïðèñëóæóº, à âñå ïîäàºòüñÿ íåìîâ ÿêèìñü ïîäèõîì. ² í³êîãî íå ìîãëà âîíà áà÷èòè, à ò³ëüêè ÷óëà ñëîâà â ïîâ³òð³, ñàì³ ëèøå ãîëîñè áóëè ¿¿ ñëóæíèöÿìè. Ïî ïèøíîìó îá³ä³ ââ³éøîâ õòîñü íåâèäèìèé ³ çàñï³âàâ, à äðóãèé áðÿçêàâ íà ê³ôàð³, òàêîæ íåçðèìî. Ïîò³ì äî ¿¿ ñëóõó äîíîñèòüñÿ ñï³ëüíèé ñï³â ÷èñëåííèõ ãîëîñ³â, ³ õî÷ í³õòî íå ç’ÿâëÿºòüñÿ, âèðàçíî ÷óòè ö³ëèé õîð. 4. Íàäâå÷³ð çàê³í÷èëàñü öÿ âò³õà, ³ Ïñ³õåÿ ï³øëà äî ë³æêà. Âæå áóëà ï³çíÿ í³÷, êîëè äî ¿¿ ñëóõó ä³éøîâ ÿêèéñü ëàã³äíèé çâóê. Ïîáîþþ÷èñü ó òàê³é ñàìîò³ çà ñâîþ íåâèíí³ñòü, âîíà ñòðàøèòüñÿ é æàõàºòüñÿ, ³ âñÿêîãî ëèõà áî¿òüñÿ òèì á³ëüøå, ùî ñàìà íå çíàº, ÷îãî áî¿òüñÿ. Òà âæå íàáëèçèëàñü íåï³çíàííà äðóæèíà ³ ç³éøëà íà ë³æêî, ³ çðîáèëà Ïñ³õåþ ñâîºþ æ³íêîþ, à ïåðåä ñõîäîì ñîíöÿ çíèêëà ïîñï³øíî. Çàðàç ïîò³ì ãîëîñè, ïðèñòàâëåí³ äî ïîêîþ, ïî÷èíà-

926

Луцій Апулей þòü ï³êëóâàòèñü ïðî âòðà÷åíó íåâèíí³ñòü ìîëîäî¿. Îòàê âîíî ïîâåëîñü ³ íàäàë³; ³, ÿê öå âåëèòü ïðèðîäà, íîâèçíà íàáðàëà äëÿ íå¿ ïðèºìíîñò³ ÷åðåç ïîñò³éíó çâè÷êó, à çâóê íåâ³äîìîãî ãîëîñó âò³øàâ ¿¿ â ö³é ñàìîò³. Òèì ÷àñîì áàòüêè ¿¿ ñòàð³ëèñÿ â íåâ³äñòóïí³é òóç³ é æóðá³, à ÷óòêà ïðî öþ ïîä³þ ðîç³éøëàñü øèðîêî. Ñòàðø³ ¿¿ ñåñòðè, ïî÷óâøè âñå öå, ïîñï³øíî ïîêèíóëè, ñóìí³ é çàïëàêàí³, ñâî¿ ïåíàòè ³ ïîäàëèñü îäíà çà îäíîþ äî ñâî¿õ áàòüê³â, ùîá ïîáà÷èòèñü ³ ïîãîâîðèòè ç íèìè. 5. Ò³º¿ íî÷³ ç’ÿâèëàñü äî Ïñ³õå¿ ¿¿ äðóæèíà (áî, íåçàëåæíî â³ä çîðó, âîíà â³ä÷óâàëà ¿¿ é ðóêàìè é óøèìà). Âîíà ïðîìîâèëà äî Ïñ³õå¿: – Ïñ³õåº, íàéñîëîäøà é äîðîãà ìîÿ æ³íêî, ëèõà äîëÿ ãðîçèòü òîá³ íàéñòðàøí³øîþ íåáåçïåêîþ, ïðî ÿêó ìåí³ ñë³ä ïîïåðåäèòè òåáå ÿêíàéïèëüí³øå. Òâî¿ ñåñòðè, ñòóðáîâàí³ çâ³ñòêîþ ïðî òâîþ ñìåðòü, áóäóòü øóêàòè òâîãî ñë³äó ³ íåçàáàðîì âèéäóòü íà òó ñêåëþ. Êîëè ïî÷óºø, ìîæå, ¿õ ãîëîñ³ííÿ, – íå â³äïîâ³äàé í³÷îãî ³ íàâ³òü íå äèâèñü ó òîé á³ê, áî ³íàêøå çàâäàñè ìåí³ íàéòÿæ÷îãî áîëþ, à ñîá³ íàéïðèêð³øî¿ çãóáè. Ïñ³õåÿ îá³öÿëà é ïîêëÿëàñü, ùî çðîáèòü òàê, ÿê ¿é íàêàçàëà äðóæèíà. Òà êîëè ìèíóëà í³÷, ³ äðóæèíà äî ñõ³ä ñîíöÿ çíèêëà, âîíà, íåùàñíà, ïëàêàëà é ðèäàëà âåñü äåíü, ïîâòîðþþ÷è ðàç ó ðàç, ùî òåïåð ïðîïàëà îñòàòî÷íî, áî, â îö³é áàãàò³é â’ÿçíèö³ çàìêíåíà ³ ëþäñüêîãî òîâàðèñòâà òà ðîçìîâè ïîçáàâëåíà, íå ìîæå í³ ñâî¿ì ñåñòðàì, ùî ïëà÷óòü çà íåþ, ïîäàòè í³ÿêî¿ äîïîìîãè, í³ íàâ³òü ïîáà÷èòè ¿õ. ² âæå íå ïðèéìàëà âîíà í³ êóïàííÿ, í³ ñòðàâè ³ íå ìàëà ñïîêîþ âåñü äåíü, ³, ïëà÷ó÷è ðåâíî, ïîêëàëàñü äî ñíó. 6. Íåçàáàðîì, òðîõè ðàí³øå, í³æ çâè÷àéíî, ç’ÿâèëàñü ¿¿ äðóæèíà ³, ïðèë³ãøè á³ëÿ Ïñ³õå¿ íà ë³æêó, îáíÿëà ¿¿, âñå ùå çàïëàêàíó, ³ ñõâèëüîâàíî ïðîìîâèëà äî íå¿: – Õ³áà æ òè íå îá³öÿëà ìåí³, ìîÿ Ïñ³õåº? ×îãî æ ìåí³, òâîºìó ÷îëîâ³êîâ³, ñïîä³âàòèñü â³ä òåáå, ÷îãî íàä³ÿòèñü? Àäæå òè é äåíü ³ í³÷ îòàê, íàâ³òü â îá³éìàõ ñâîãî ÷îëîâ³êà, íå êèäàºø ìó÷èòè ñåáå! Òà ðîáè âæå, ÿê õî÷åø, ³ éäè çà ñâîºþ äóìêîþ, ùî ìàº âèéòè òîá³ æ íà øêîäó! Çãàäàé ëèøå ïðî ìîþ ïèëüíó ïîðàäó, êîëè ïî÷óºø çàï³çí³é æàëü! Òîä³ âîíà ïðîñüáàìè ³ íàâ³òü ïîãðîçîþ, ùî ïîìðå, âèìàãàº â³ä ÷îëîâ³êà çãîäè íà ¿¿ áàæàííÿ ïîáà÷èòèñÿ ç ñâî¿ìè ñåñòðàìè, âò³øèòè é ïîö³ëóâàòè ¿õ. Îòîæ â³í ïðèñòàâ íà ïðîñüáè ñâîº¿ ìîëîäî¿ ³ äîçâîëèâ ¿é íàâ³òü îáäàðóâàòè ¿õ ÿêèìè ñõî÷å çîëîòèìè ðå÷àìè ÷è êîøòîâíîñòÿìè; ëèø îäíîãî íå âåë³â ¿é ³ íàâ³òü ïîâòîðíî ïðèãðîçèâ, – ùîá íå ï³ääàâàëàñü âîíà çãóáí³é ðàä³ ñåñòåð ³ íå ïèòàëàñü ïðî âèãëÿä ñâîãî ÷îëîâ³êà, ùîá çà òàêó íå÷åñòèâó ö³êàâ³ñòü íå âïàñòè ç âåðøèíè òåïåð³øíüîãî ùàñòÿ ó âåëèêå íåùàñòÿ ³ íå ïîçáàâèòèñü íàäàë³ éîãî îá³éì³â. Âîíà æ ïîäÿêóâàëà äðóæèí³ ³ âæå é ïîâåñåë³ëà. – Òà ÿ, – ìîâèòü âîíà, – ñòî ðàç âîë³ëà âìåðòè, í³æ ïîçáàâèòè ñåáå òâîãî ïðåñîëîäêîãî ïîäðóææÿ. Ëþáëþ áî òåáå ³, õî÷ íå çíàþ, õòî òè, ïàëêî êîõàþ òåáå, ÿê ñâîþ äóøó, ³ êðàùèé òè äëÿ ìåíå çà ñàìîãî Êóï³äîíà. Îäíî ùå ò³ëüêè ïðîøó òåáå: íàêàæè îòîìó òâîºìó ñëóæíèêîâ³ Çåô³ðó, ùîá â³í ò³ºþ ñàìîþ äîðîãîþ ïðèñòàâèâ ìåí³ ñþäè ìî¿õ ñåñòåð. ² ïîêðèâàþ÷è éîãî óñòà ïåðåêîíëèâèìè ïîö³ëóíêàìè, ³ äîäàþ÷è íàéëàñêàâ³øèõ ñë³â, ³ ïðèëÿãàþ÷è äî íüîãî âñ³ìà ñâî¿ìè ïðèñòðàñíèìè ÷ëåíàìè, äî öèõ ïåñòîù³â äîäàº âîíà ùå òàê³ ñëîâà: – Ì³é ìåäî÷êó, ì³é äðóæî÷êó, ñîëîäåíüêà äóøêî òâîº¿ Ïñ³õå¿! Ñåðåä òàêèõ ëþáîâíèõ ïåñòîù³â ³ ñîëîäêîãî øåïòàííÿ ïîñòóïèâñÿ ¿é ÷îëîâ³ê, îá³öÿâøè âèêîíàòè âñå, ³ àæ óäîñâ³òà çíèê ³ç îá³éì³â ñâîº¿ æ³íêè. 7. Ñåñòðè ¿¿, ðîçâ³äàâøè âñå, ïîñï³øèëè âèéòè íà òó ñêåëþ, äå áóëî ïîêèíåíî Ïñ³õåþ, ³ òàì ïî÷àëè ïëàêàòè é áèòè ñåáå â ãðóäè, òàê ùî â³ä ¿õ áåçíàñòàííîãî ãîëîñ³ííÿ àæ ëóíà éøëà ïî ñêåëÿõ ³ êðó÷àõ. Êëèêàëè âîíè íà éìåííÿ ñâîþ íåùàñíó ñåñòðó, äîêè âîíà, çâîðó-

927

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì øåíà òèìè æàë³áíèìè é óðàçëèâèìè ãîëîñàìè, ùî äîõîäèëè àæ äîíèçó, áåç ïàì’ÿò³ é òðåìòÿ÷è, âèá³ãëà ç äîìó ³ êðèêíóëà: – ×îãî æ âè òàê ïîáèâàºòåñü äàðåìíî ðèäàííÿìè? Îñü ÿ – òà, çà ÿêîþ âè ïëà÷åòå! Ãîä³ âæå òîãî òóæ³ííÿ, îñóø³òü íàðåøò³ ïîâ³êè, ïîëèâàí³ äîâãî÷àñíèìè ñë³çüìè, áî âæå ìîæíà âàì îáíÿòèñÿ ç ò³ºþ, çà ÿêîþ âè òàê ãîëîñèëè! ², ïîêëèêàâøè Çåô³ðà, âîíà ïåðåäàº éîìó íàêàç ñâîãî ÷îëîâ³êà. ² íåçàáàðîì â³í, ïîñëóøíèé âåë³ííþ, ïðèíîñèòü ¿õ íàéëàã³äí³øèì øëÿõîì íà ñâîºìó ëåãåíüêîìó ïîäèõó. Îñü óæå âîíè îá³éìàþòüñÿ é ò³øàòüñÿ ïîñï³øíèìè ïîö³ëóíêàìè, à ¿õ âèñõë³ ñëüîçè çíîâó íàâåðòàþòüñÿ ç íàäçâè÷àéíî¿ ðàäîñò³. – Õîä³òü óæå âåñåëåíüêî äîäîìó, – ïðîìîâèëà Ïñ³õåÿ, – äî íàøèõ ïåíàò³â ³ ïîò³øòå çî ìíîþ ñâî¿ çàñìó÷åí³ äóø³! 8. Ïðîìîâèâøè öå, ïîêàçóº âîíà ¿ì óñ³ áàãàòñòâà ñâîãî çîëîòîãî äîìó ³ âñþ ÷èñëåííó ÷åëÿäü ïðèñëóæëèâèõ ãîëîñ³â, ³ ïðåêðàñíèì êóïàííÿì òà íàäëþäñüêîãî ñòîëó ðîçêîøàìè ÷àñòóº ¿õ ïèøíî, òàê ùî âîíè, âæå ïåðåñè÷åí³ íàäì³ðîì öüîãî áîæåñòâåííîãî áàãàòñòâà, ïî÷àëè â³ä÷óâàòè â ãëèáèí³ ñåðöÿ çàçäð³ñòü. Íàðåøò³ îäíà ç íèõ ïî÷èíàº ñòàðàííî é ö³êàâî ðîçïèòóâàòè, õòî æ ãîñïîäàð îöèõ íåáåñíèõ ðå÷åé, õòî ³ ÿêèé ¿¿ ÷îëîâ³ê. Òà Ïñ³õåÿ í³ÿêèì ñïîñîáîì íå íàâàæóºòüñÿ ïåðåñòóïèòè íàêàç ñâîãî ÷îëîâ³êà ³ íå âèäàº òàºìíèö³ ñâîãî ñåðöÿ, à òàê ñîá³, íàâãàä, êàæå, ùî öå ÿêèéñü ïðåêðàñíèé ìîëîäèé þíàê, â ÿêîãî ëèöå ò³ëüêè ùî ïîêðèâàºòüñÿ âîâíèñòîþ áîð³äêîþ, à çàéìàºòüñÿ â³í çäåá³ëüøîãî ïîëþâàííÿì ïî ïîëÿõ òà ãîðàõ. Òà áîÿ÷èñü, ùîá íå çðàäèòè ñåáå äå÷èì ó äàëüø³é ðîçìîâ³, âîíà îáäàðîâóº ¿õ çîëîòîì ³ êîøòîâíîñòÿìè ³, çàðàç ïîêëèêàâøè Çåô³ðà, äîðó÷àº éîìó â³äíåñòè ¿õ íàçàä. 9. Öå áóëî âèêîíàíî øâèäêî. Òà ÷åñí³ ñåñòðèö³, âåðòàþ÷è äîäîìó, âæå ðîçïàëåí³ çàçäð³ñòþ, ÷èìàëî òîðîõò³ëè ì³æ ñîáîþ. Îäíà, íàðåøò³, ïî÷àëà òàê: – Îò ³ùå ñë³ïå, íåìèëîñåðäíå é íåñïðàâåäëèâå ùàñòÿ! Íåâæå éîìó âïîäîáàëîñü, ùîá ìè, çðîäæåí³ â³ä òèõ ñàìèõ áàòüê³â, ìàëè òàêó íåîäíàêîâó äîëþ? Òà ìè æ, ùî ñòàðø³, ó ñâî¿õ ³íîçåìíèõ ÷îëîâ³ê³â, ÿê ñëóãè, ³ òåïåð, âèãíàí³ ç äîìó ³ ç âëàñíî¿ â³ò÷èçíè, ÿê çàñëàíö³, æèâåìî äàëåêî â³ä áàòüê³â, À öÿ, íàéìîëîäøà, öåé âèñêðåáîê ïåðåñè÷åíî¿ ðîä³ííÿì ïðèðîäè, äîñêî÷èëà òàêîãî áàãàòñòâà, òàêîãî áîæåñòâåííîãî ÷îëîâ³êà ³ íàâ³òü íå âì³º êîðèñòóâàòèñü ÿê ñë³ä òàêèì äîáðîì! ×è æ íå áà÷èëà òè, ñåñòðî, ñê³ëüêè òàì ó äîì³ äîðîãîö³ííîñòåé, òà ÿêèõ, ùî çà ïðåïèøí³ âáðàííÿ, ÿê³ áëèñêó÷³ ñàìîöâ³òè ³ ñê³ëüêè ñêð³çü ïîðîçêèäàíî çîëîòà! À êîëè ùå ¿¿ ÷îëîâ³ê òàêèé ãàðíèé, ÿê âîíà êàæå, òî íåìà â ñâ³ò³ ùàñëèâ³øî¿ æ³íêè! Òà õòî çíàº, ÷è, çæèâøèñÿ ç íåþ ³ ùå á³ëüøå çàêîõàâøèñü ó í³é, ¿¿ áîæåñòâåííèé ÷îëîâ³ê íå çðîáèòü ¿¿ òåæ áîãèíåþ? Êëÿíóñü Ãåðêóëåñîì – òàê âîíî ³ º, ³ âæå é òåïåð âîíà îòàê ïîâîäèëàñü! Âæå é òåïåð ïðèäèâëÿºòüñÿ äî íåáà é ñêèäàºòüñÿ íà áîãèíþ, öÿ æ³íêà, ùî ìàº ãîëîñè çà ñëóã ³ ñàìèì â³òðîì ïîâåë³âàº! À ÿ, íåùàñíà, ä³ñòàëà ìóæà, ïî-ïåðøå, ñòàð³øîãî â³ä ìîãî áàòüêà, äàë³ – ëèñ³øîãî çà ãàðáóç ³ ñëàáøîãî çà âñÿêîãî õëîï÷èêà, à â äîì³ éîãî âñå ïîçà÷èíÿíî é ïîçàìèêàíî íà çàìêè! 10. – À ÿ, – ìîâèëà äðóãà, – ä³ñòàëà äðóæèíó õâîðó íà ïîäàãðó, ñêàðëþ÷åíîãî, ³ ÷åðåç öå ìàëî êîëè ìîæó ïîò³øàòèñü ëþáîâíèìè ðàäîùàìè, à çàòå ÷àñòî ìóøó íàòèðàòè éîãî ïîêðó÷åí³ ³, ìîâ êàì³íö³, çàòâåðäë³ ïàëüö³ òà ïîãàíèòè îö³ í³æí³ ðóêè ñìåðäþ÷èìè ïðèïàðêàìè, áðóäíèìè ãàí÷³ðêàìè é âîíþ÷èìè êîìïðåñàìè. Íå äðóæèíà ÿ äëÿ íüîãî ïîñëóæëèâà, à ñèä³ëêà ÿêàñü òåðïëÿ÷à! À òè, ñåñòðî, íåâæå æ òè çìîæåø òàê òåðïëÿ÷å, ÷è ðàäøå – òàê ïî-ðàáñüêîìó, êàæó÷è òîá³ îäâåðòî, çíîñèòè ñâîþ äîëþ? Ùîäî ìåíå, òî ÿ íå ìîæó äîâøå òåðï³òè, ùîá òàêå ùàñòÿ çâàëèëîñü íà íåã³äíó. Ïðèãàäàé ò³ëüêè, ÿê ãîðäî ³ ÿê çóõâàëî âîíà íàì âñå ïîêàçóâàëà, ñàì³ õâàñòîù³ ¿¿ äîâîäèëè öå ¿¿ ÷âàíñòâî.

928

Луцій Апулей ²ç òàêèõ âåëèêèõ ñêàðá³â íåðàäî ÿêîñü êèíóëà âîíà íàì íåâåëè÷ê³ øìàòî÷êè ³ çàðàç æå, âòîìèâøèñü â³ä íàøî¿ ïðèñóòíîñò³, âåë³ëà íàñ âèãíàòè, âèäìóõàòè, âèäóòè! Òà íå áóäó æ ÿ í³ÿêà æ³íêà, ³ íå äàé ìåí³ áîæå äèõàòè, êîëè íå ñêèíó ¿¿ äîäîëó ç òîãî áàãàòñòâà! À êîëè é òîá³, ÿê ³ ñë³ä áóëî á, äîêó÷èëà öÿ çíåâàãà, – ñêëàä³ìîñü îáèäâ³ íà ÿêóñü ð³øó÷ó äóìêó! À òîãî, ùî ìè ä³ñòàëè, íå ïîêàæåìî í³ áàòüêàì íàøèì, í³ êîìó ³íøîìó, òà é ïîãîò³â íå ñêàæåìî í³÷îãî ïðî ¿¿ ïîðÿòóíîê. Äîñèòü òîãî, ùî ìè ñàì³ áà÷èëè òàêå, ùî áà÷èòè áóëî íåïðèºìíî; îòîæ í³ áàòüêàì, í³ âñ³ì íàðîäàì íå áëàãîâ³ñòèìî ïðî òàê³ ¿¿ ðîçêîø³! Òà é íåùàñëèâ³ ò³, ÷è¿õ áàãàòñòâ í³õòî íå çíàº! Íåõàé âîíà çíàº, ùî ìè ¿é íå ñëóæíèö³, à ñòàðø³ ñåñòðè! À òåïåð õîä³ì äî ñâî¿õ ÷îëîâ³ê³â ³ âåðòàéìîñü äî íàøèõ óáîãèõ, ïðîòå ñêðîìíèõ ïåíàò³â, à ïîò³ì, íàáðàâøèñü çà äîâãèé ÷àñ ð³øó÷³øèõ çàìèñë³â, ïîâåðíåìîñü çíîâó äî íå¿, ùîá ïîêàðàòè ¿¿ ãîðäîù³. 11. Ñïîäîáàëàñü ëèõà ðàäà öèì äâîì çëþêàì ³, ïîõîâàâøè âñ³ ò³ äîðîãîö³íí³ ïîäàðóíêè, ðîçïàòëàâøè âîëîññÿ òà äðÿïàþ÷è ñîá³ ùîêè (íåìîâáè ïî çàñëóç³), âîíè ðîçëèâàþòüñÿ çíîâó óäàâàíèì ïëà÷åì. Ïîò³ì, ïîêèíóâøè â³äðàçó áàòüê³â ³ ðîç’ÿòðèâøè çíîâó ¿õ á³ëü, ïîâí³ îòðóéíèõ íàì³ð³â, ³äóòü âîíè äî ñâî¿õ äîì³â, îáì³ðêîâóþ÷è çëî÷èííèé ï³äñòóï, à ïî ñóò³ – ñìåðòîâáèâñòâî íåâèííî¿ ñåñòðè. Òèì ÷àñîì Ïñ³õåþ íåçíàíèé ¿¿ ÷îëîâ³ê â í³÷íèõ òèõ ðîçìîâàõ òàê óìîâëÿº: – ×è íå áà÷èø, ÿêîþ íåáåçïåêîþ ãðîçèòü òîá³ çäàëåêà âîðîæà Ôîðòóíà? À êîëè íå áóäåø çàçäàëåã³äü ïèëüíî áåðåãòè ñåáå, òî âîíà øâèäêî çàñòóêàº òåáå â³÷-íà-â³÷. Çðàäëèâ³ ò³ âîâ÷èö³ ç âåëèêèì çóñèëëÿì ãîòóþòü òîá³ çëî÷èíí³ ï³äñòóïè, ³ öå çâîäèòüñÿ äî òîãî, ùîá íàìîâèòè òåáå âèÿâèòè ìîº îáëè÷÷ÿ; à ÿêùî òè éîãî ïîáà÷èø, òî, ÿê ÿ òîá³ íå ðàç êàçàâ, âæå á³ëüøå íå áà÷èòèìåø. Îòîæ, êîëè ö³ ïîãàí³ â³äüìè ïðèéäóòü äî òåáå, îçáðî¿âøèñü øê³äíèöüêèìè äóìêàìè (à çíàþ, ùî ïðèéäóòü), òî íå ãîâîðè äî íèõ çîâñ³ì í³÷îãî, à ÿêùî, ÷åðåç ïðèðîäæåíó òîá³ ïðîñòîäóøí³ñòü ³ í³æí³ñòü òâîº¿ äóø³, íå çìîæåø ìîâ÷àòè, òî ïðèíàéìí³ ïðî ÷îëîâ³êà ñâîãî íå ñëóõàé ³ íå â³äïîâ³äàé í³÷îãî. Àäæå é ðîäèíà íàøà ñêîðî çá³ëüøèòüñÿ, ³ îöå äîñ³ äèòÿ÷å ÷åðåâî ì³ñòèòü óæå ³íøó äèòèíó – áîæåñòâåííó, êîëè ìîâ÷àòèìåø, ïðîòå ñìåðòíó, êîëè ïðîãîâîðèøñÿ. 12. Ðàäà ö³é íîâèí³, Ïñ³õåÿ ò³øèëàñü íàä³ºþ íà áîæåñòâåííå ïîòîìñòâî ³ ïèøàëàñü ñëàâîþ ìàéáóòíüîãî ïëîäó, ³ âåëè÷àëàñü ã³äí³ñòþ ìàòåðèíñòâà. Òðèâîæíî ë³÷èòü âîíà äí³ çà äíÿìè é ì³ñÿö³ çà ì³ñÿöÿìè ³, íåäîñâ³ä÷åíà, ç ïîäèâîì ñòåæèòü çà çðîñòàííÿì ìàëåñåíüêîãî ïàðîñòêà, ùî ç äð³áíî¿ òî÷êè ÷èìðàç á³ëüøàº, çàïîâíþþ÷è ¿¿ ïë³äíå ÷åðåâî. Òà âæå îáèäâ³ ò³ ïðåïîãàí³ ôóð³¿, äèõàþ÷è ãàäþ÷îþ îòðóòîþ ³ ãíàí³ íå÷åñòèâèì ïîñï³õîì, ïëèëè äî íå¿ íà êîðàáëÿõ. Òîä³ ñêîðîìèíóùà äðóæèíà òà îòàê íàïó÷óº ñâîþ Ïñ³õåþ: – Îñòàíí³é äåíü ³ êðàéíÿ íåáåçïåêà! Âîðîæ³ ò³ æ³íêè é íåïðèÿçíà êðîâ óæå îçáðî¿ëèñü ³ ðóøèëè â ïîõ³ä, ðÿäè âèñòðî¿ëè ³ çàòðóáèëè äî áîþ. Âæå òâî¿ çëî÷èíí³ ñåñòðè ïîâèéìàëè ç ï³õîâ íîæ³ ³ íàö³ëèëèñü íà òâîþ øèþ! Íàéñîëîäøà ìîÿ Ïñ³õåº, ÿêà ñòðàøíà çàãèáåëü çàãðîæóº íàì! Çìèëóéñÿ ñàìà íàä ñîáîþ ³ íàäî ìíîþ ³ íàéñâÿò³øèì ìîâ÷àííÿì çâ³ëüíè íàø ä³ì, ñâîþ äðóæèíó ³ ñåáå, ³ îöå íàøå ìàëåíüêå â³ä íåìèíó÷îãî çàãèíó! Íå áàæàé í³ áà÷èòè, í³ ñëóõàòè òèõ çëî÷èííèõ æ³íîê, ÿêèõ, ÷åðåç óáèâ÷ó ¿õ íåíàâèñòü ³ ïîòîïòàíèé íèìè êðåâíèé çâ’ÿçîê, òîá³ âæå íå â³ëüíî íàâ³òü íàçèâàòè ñåñòðàìè; àäæå âîíè, íåìîâ ò³ Ñ³ðåíè, ñòèð÷àòèìóòü íà øïèë³ ñêåë³ ³ çëîâ³ñíèìè ãîëîñàìè ñï³âàòèìóòü ïîíàä öèìè êðó÷àìè. 13. Ïñ³õåÿ, ïåðåðèâàþ÷è ñâîþ ïðîìîâó ñóäîðîæíèì õëèïàííÿì, â³äïîâ³äàº: – Ñê³ëüêè çíàþ, òè âæå ìàâ äîñèòü äîêàç³â ìîº¿ â³ðíîñò³ é ìîâ÷àçíîñò³, ³ íå ìåíøå òîãî ðó÷óñü òîá³ é òåïåð çà ñâîþ ì³öíó âäà÷ó. Ò³ëüêè òè çíîâ íàêàæè Çåô³ðîâ³, ùîá â³í âèêîíàâ ñâ³é îáîâ’ÿçîê ³, çàì³ñòü çàáîðîíåíîãî ìåí³ ñâÿùåííîãî òâîãî îáëè÷÷ÿ, äîçâîëü ìåí³ ïðèíàéìí³ áà÷èòè ñâî¿õ ñåñòåð! Çàêëèíàþ òåáå öèìè òâî¿ìè àðîìàòíèìè êó÷åðÿìè, ùî ñïàäàþòü

929

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ç óñ³õ áîê³â, òâî¿ìè í³æíèìè, îêðóãëèìè ³ äî ìî¿õ òàêèìè ïîä³áíèìè ùîêàìè, òâî¿ìè ãðóäüìè, êèïó÷èìè íå çíàòè ÿêîþ æàãîþ, – ùîá ÿ õî÷ ó öüîìó íåìîâëÿò³ ï³çíàëà òâîº îáëè÷÷ÿ! Ïðèõèëèñü äî ñêðîìíîãî áëàãàííÿ ïåðåëÿêàíî¿ ïðîñèòåëüêè, äîçâîëü ìåí³ îáíÿòè òèõ ìî¿õ ð³äíèõ ³ íàï³é ðàäîùàìè äóøó ùèðî â³ääàíî¿ òîá³ Ïñ³õå¿. Íå áóäó âæå øóêàòè í³÷îãî á³ëüøå â òâîºìó îáëè÷÷³, íå çàïîä³º ìåí³ í³÷îãî é í³÷íà òåìðÿâà, êîëè ìàþ òåáå, ìîº ñâ³òëî! Çà÷àðîâàíèé öèìè ñëîâàìè òà í³æíèìè îá³éìàìè, ÷îëîâ³ê âèòåð ¿¿ ñëüîçè ñâî¿ìè êó÷åðÿìè, çãîäèâñÿ â÷èíèòè ¿¿ âîëþ ³ çíèê, ÿê ò³ëüêè ïî÷àëî çîð³òè. 14. Îáèäâ³ ñåñòðè, çìîâèâøèñü ³ íàâ³òü íå îäâ³äàâøè áàòüê³â, ïðîñòî ç êîðàáë³â ïîäàþòüñÿ ç íàéá³ëüøèì ïîñï³õîì äî ò³º¿ ñêåë³ ³, íå ÷åêàþ÷è òîãî, ùîá ç’ÿâèâñÿ é ïåðåí³ñ ¿õ â³òåð, ç çóõâàëîþ â³äâàãîþ ñòðèáàþòü óíèç. Òà Çåô³ð, ïàì’ÿòàþ÷è íàêàç ñâîãî âîëîäàðÿ, õî÷ ³ íåðàäî, ï³äõîïèâ ¿õ íà ëîí³ ïîâ³òðÿíîãî ïîäèõó ³ ïîñòàâèâ íà çåìëþ. À âîíè íåãàéíî, â³äðàçó æ, ïðèñï³øåíèìè êðîêàìè ââ³õîäÿòü ó ä³ì, îá³éìàþòü ñâîþ æåðòâó, îáëóäíî íàçèâàþòü ¿¿ ëþáîþ ñåñòðè÷êîþ, ³ õîâàþ÷è âñåðåäèí³, ï³ä ðàä³ñíèì îáëè÷÷ÿì, íåìîâ ÿêèéñü ñêàðá óêðèòîãî ï³äñòóïó, òàê ï³äëåùóþòüñÿ. – Ïñ³õåº, òà ÿê æå òè âèðîñëà çà öåé ÷àñ! ² òè ñàìà âæå – ìàòè! ×è çíàºø òè, ñê³ëüêè äîáðà îá³öÿº íàì îöÿ òâîÿ òîðáèíî÷êà? ßêà æ òî âò³õà áóäå äëÿ âñüîãî íàøîãî ðîäó! ßê³ æ ìè ùàñëèâ³ ³ ÿêà íàì áóäå ðàä³ñòü ïëåêàòè òâîº çîëîòå äèòÿòêî! Òà êîëè âîíî, ÿê ñë³ä ñïîä³âàòèñü, äîð³âíÿº êðàñîþ âëàñíèì áàòüêàì, òî öå íàðîäèòüñÿ ñàì Êóï³äîí! 15. Îòàê óäàâàíîþ ïðèõèëüí³ñòþ ïîìàëåíüêó çàïîëîíÿþòü âîíè ñåðöå Ïñ³õå¿. Â³äïî÷èâøè â³ä óòîìè ñâîº¿ ïîäîðîæ³ ³ îñâ³æèâøèñü ó ïàðîâèõ äæåðåëàõ ëàçí³, âîíè çàïðîøåí³ Ïñ³õåºþ ï³äæèâèòèñü ó ïðåãàðí³é ¿äàëüí³ äèâíèìè òèìè é ðîçê³øíèìè çàêóñêàìè òà ñòðàâàìè. Ç ¿õ íàêàçó ïðîìîâëÿº ê³ôàðà, çâó÷àòü ôëåéòè, ñï³âàþòü õîðè. Âñå öå ïðè ïîâí³é â³äñóòíîñò³ îñ³á óëàñêàâëþâàëî ñëóõ íàéñîëîäøèìè ÷àðàìè. Òà íàâ³òü ö³ ìåäîâ³ ñï³âè íå çì’ÿêøèëè ³ íå âò³øèëè ñîëîäîùàìè çëîáó çëî÷èííèõ æ³íîê; ïîâåðòàþ÷è ðîçìîâó íà ïðèçíà÷åíó ï³äñòóïíó ïàñòêó, ïî÷èíàþòü âîíè íåïîì³òíî âèâ³äóâàòè â³ä íå¿, õòî æ òàêèé ¿¿ ÷îëîâ³ê, çâ³äêè â³í ðîäîì ³ ç ÿêîãî êîëà. Âîíà, ç íàäçâè÷àéíî¿ ïðîñòîäóøíîñò³, çàáóâøè ïîïåðåäí³ ñâî¿ îïîâ³äàííÿ, âèãàäóº íîâó áðåõíþ ³ êàæå, ùî ¿¿ äðóæèíà – ç áëèçüêî¿ îêðóãè, ùî â³í – ïðåáàãàòèé êóïåöü, óæå ñåðåäí³õ ë³ò, ç âîëîññÿì, ïðèïîðîøåíèì ñèâèíîþ. Íà öüîìó âîíà é óðâàëà â³äðàçó ðîçìîâó, çíîâ îáäàðóâàëà ñåñòåð ðîçê³øíèìè ïîäàðóíêàìè ³ âèðÿäèëà ¿õ â³òðîâèìè øëÿõàìè. 16. Ï³äíåñåí³ ëàã³äíèì ïîäóâîì Çåô³ðà ³ âåðòàþ÷èñü äîäîìó, âîíè ïî÷àëè ðîçìîâëÿòè ì³æ ñîáîþ: – Ùî ñêàçàòè, ñåñòðî, ïðî òàêó ñòðàøåííó áðåõíþ ö³º¿ äóðêè? Òî öå áóâ ìîëîäèé ïàðóáîê, â ÿêîãî ò³ëüêè ùî çàñ³âàëàñü áîðîäà êâ³òó÷èì ïóõîì, à òåïåð öå âæå ìóæ ó ë³òàõ, ç áëèñêó÷îþ ñèâèíîþ! Ùî æ öå çà ÷îëîâ³ê, ùî òàê øâèäêî ì³ã ïîñòàð³òè çà êîðîòêèé ÷àñ? Íå ùî ³íøå, ñåñòðèöå, ÿê òå, ùî öÿ íåã³äíà æ³íêà àáî áðåøå, àáî æ çîâñ³ì íå çíàº, ÿêà ¿¿ äðóæèíà. ×è ñÿê, ÷è òàê – òðåáà ÿêíàéøâèäøå âèãíàòè ¿¿ ç òèõ ðîçêîø³â. Êîëè âîíà íå çíàº îáëè÷÷ÿ ñâîãî ÷îëîâ³êà, òî âèäíî, ùî öå ÿêèéñü áîã, ³ ùî áîãà íîñèòü âîíà ï³ä ñåðöåì. Òà êîëè á – íå äàé áîæå! – ñòàëà âîíà çâàòèñü ìàò³ð’þ òîãî áîæåñòâåííîãî õëîï÷èêà, òî ÿ ëàäíà çàðàç æå ïîâ³ñèòèñü ó ïåòë³. Îòæå, âåðòàéìîñü ïîêè ùî äî áàòüê³â ³ âèãàäàéìî ÿêíàéñïðèòí³ø³ ï³äñòóïè äëÿ ïî÷àòêó íàñòóïíî¿ ðîçìîâè. 17. Òàê ðîçïàëèâøèñü, âîíè ëèøå íåäáàëî ðîçìîâëÿþòü ³ç ñâî¿ìè áàòüêàìè ³ ïåðåáóâàþòü í³÷ áåç ñíó, à âðàíö³ ùîäóõó íåñóòüñÿ äî ñêåë³; çâ³äñè âîíè, ç çâè÷íîþ äîïîìîãîþ â³òðó, ðàïòîâî çë³òàþòü óíèç ³, âèòèñêàþ÷è ñëüîçè ç-ï³ä íàòåðòèõ ïîâ³ê, õèòðî ïðîìîâëÿþòü äî ä³â÷èíè:

930

Луцій Апулей – ßêà æ òè ùàñëèâà! Â ñâî¿é áëàæåíí³é íåîá³çíàíîñò³ ñèäèø òóò áåçòóðáîòíî, íå çíàþ÷è ñâîãî âåëèêîãî ëèõà ³ íå çíàþ÷è ïðî íåáåçïåêó! À ìè, áåçñîíí³ ç òóðáîòè çà òâîº ùàñòÿ, òÿæêî ìó÷èìîñü òâî¿ì ãîðåì. Ìè ä³çíàëèñü óæå íàïåâíå ³ íå ìîæåìî, ÿê ó÷àñíèö³ òâîãî ñòðàæäàííÿ é íåùàñòÿ, çàòà¿òè ïåðåä òîáîþ, ùî öå âåëè÷åçíèé çì³é, âåñü ó ïîêðó÷åíèõ çâèâàõ, ç êðèâàâîþ â³ä çãóáíî¿ îòðóòè øèºþ, ç øèðîêî ðîççÿâëåíîþ òà ãëèáîêîþ ïàùåþ, ïîòàéíî ñïèòü ç òîáîþ âíî÷³. Ïðèãàäàé òåïåð ïðîðîöòâî îðàêóëà, ùî â³ùóâàëî òîá³ øëþá ç ãð³çíèì çâ³ðîì! ×èñëåíí³ ñåëÿíè ³ ìèñëèâö³ ç îêîëèö³, ³ ÷èìàëî òóòåøí³õ æèòåë³â áà÷èëè éîãî, ÿê â³í óâå÷åð³ ïîâåðòàâñÿ ç ñâîãî æèðóâàííÿ ³ êóïàâñÿ ïî ì³ëèíàõ áëèçüêî¿ ð³÷êè. 18. Âñ³ êàæóòü, ùî íåçàáàðîì ï³äãîäóâàâøè òåáå ñìà÷íèìè ñòðàâàìè, êîëè òâîÿ âàã³òí³ñòü ä³éäå ïîâíî¿ çð³ëîñò³, â³í ç’¿ñòü òåáå, íàä³ëåíó íàéæèðí³øèì ïëîäîì. Òåïåð óæå òâîÿ ñïðàâà, ÷è ñõî÷åø çãîäèòèñÿ ç ñâî¿ìè ñåñòðàìè, ùî äáàþòü ïðî òâ³é äîðîãèé íàì ðÿòóíîê, ³, óõèëèâøèñü â³ä ñìåðò³, æèòè ç íàìè äàëåêî â³ä íåáåçïåêè, à ÷è áóòè ïîõîâàíîþ â ÷åðåâ³ íàéëþò³øîãî çâ³ðà. À ÿêùî òåáå ò³øèòü ãîëîñèñòà ñàìîòà öüîãî ñ³ëüñüêîãî æèòòÿ é ïîòàéí³, áðèäê³ é íåáåçïå÷í³ ëþáîù³ òà îòðóéí³ îá³éìè çì³ÿ, – òî ìè, ÿê â³ðí³ ñåñòðè, ïî ùèðîñò³ âæå çðîáèëè íàëåæíå. Íåùàñíà Ïñ³õåÿ ç ñâîºþ ïðîñòîäóøí³ñòþ òà íåäîóìñòâîì ñòðàøåííî ïåðåëÿêàíà òàêèìè ãð³çíèìè ñëîâàìè. Ñòðàòèâøè âñÿêó ðîçâàãó, ðàïòîì âèêèíóëà âîíà ç ïàì’ÿò³ âñ³ ïîðàäè ñâîãî ÷îëîâ³êà ³ âñ³ ñâî¿ îá³öÿíêè ³ ñàìà ñåáå êèíóëà â ãëèá ëèõà. Áë³äà é áåç êðîâèíêè, òðåìòÿ÷è é çàäèõàþ÷èñü, âîíà ëåäâå-ëåäâå óðèâàíèì ãîëîñîì ïðîìîâëÿº äî íèõ: 19. – Ñåñòðè ìî¿ íàéäîðîæ÷³, âè æ ìåí³ äàºòå äîêàç ñâîº¿ íåïîõèòíî¿ â³ðíîñò³. ² ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî ò³, õòî îïîâ³äàº âàì ïðî âñå òå, íå âèãàäóþòü áðåõí³. ß æ áî í³êîëè íå áà÷èëà îáëè÷÷ÿ ìîãî ÷îëîâ³êà ³ âçàãàë³ íå çíàþ, õòî â³í ³ çâ³äêè, à ò³ëüêè â³ä÷óâàþ â í³÷íèõ ðîçìîâàõ äðóæèíó íåïåâíî¿ ïîñòàò³ ³ âêðàé ñâ³òëîáîÿçêîãî; ìîæå, é ïðàâäà âàøà, ùî öå ÿêèéñü çâ³ð. Â³í çàâæäè ùîñèëè â³äñòðàøóº ìåíå, ùîá ÿ íå äîïèòóâàëàñü ïðî éîãî âèãëÿä, à â ðàç³ ö³êàâîñò³ äî éîãî îáëè÷÷ÿ, ïîãðîæóº ìåí³ âåëè÷åçíèì íåùàñòÿì. Êîëè ìîæåòå ïîäàòè ÿêó ñïàñåííó äîïîìîãó ñâî¿é ñåñòð³ â íåáåçïåö³, òî ïîìîæ³òü ìåí³ ñàìå òåïåð; áî æ äàëüøà áåçòóðáîòí³ñòü ïñóº âñ³ äîáð³ íàñë³äêè ïîïåðåäíüîãî ï³êëóâàííÿ. Òîä³, çäîáóâøè âæå ðîç÷èíåí³ äâåð³ ñåñòðèíîãî áåçîáîðîííîãî ñåðöÿ, çëî÷èíí³ æ³íêè êèäàþòü ïðèêðèòòÿ ñâî¿õ îáëîãîâèõ ñïîðóä ³ ç ãîëèìè ìå÷àìè ï³äñòóïó âäàðÿþòü íà ñòðèâîæåí³ äóìêè ïðîñòîäóøíî¿ ä³â÷èíè. 20. Îäíà ç íèõ êàæå ¿é íàðåøò³: – Òà âæå êîëè ìè òîá³ ð³äí³ ³ ìóñèìî ðàäè òâîº¿ áåçïå÷íîñò³ íå çâàæàòè í³ íà ÿêó íåáåçïåêó, òî ïîêàæåìî òîá³ ºäèíó äîðîãó çäàâíà ïðîäóìàíîãî ðÿòóíêó. Ïîêëàäè ïîòàéíî ùîíàéãîñòð³øèé íîæèê, ùå é íàòî÷åíèé ì’ÿêèì äîòèêîì äîëîí³, â òîìó êóòêó ë³æêà, äå òè çâè÷àéíî ñïî÷èâàºø, ³ ïîñòàâ ìàëåíüêèé ñâ³òèëüíèê, ïîâíèé îëèâè, ïðèêðèâøè éîãî òîâñòîþ ïîêðèøêîþ, ïðîòå íå ïîãàñèâøè ÿñíîãî ñâ³òëà, ³ çàõîâàé óñå öå ïðèëàääÿ ÿêíàéñòàðàíí³øå. Êîëè æ â³í ïðèïîâçå çâèâàþ÷èñü ³ âñóíåòüñÿ â çâè÷íå äëÿ ñåáå ë³æêî, ³ âæå ïðîñòÿãíåòüñÿ, ³, ïåðåìîæåíèé ïåðøèì ñíîì, ïî÷íå ãó÷íî õðîïòè, – òè âñòàíü ç ë³æêà ³ áîñîí³æ, íà ïàëüöÿõ, ïîìàëó ïðîêðàäüñÿ ëåãåíüêî, âèçâîëü ñâ³òèëüíèê ç-ï³ä ñë³ïî¿ òüìè ³ ïîêîðèñòóéñÿ éîãî ñâ³òëîì äëÿ ñâîãî ïðåñëàâíîãî ä³ëà. Âèñîêî ï³äíÿòîþ ïðàâîþ ðóêîþ âäàð ùîíàéñèëüí³øå ³ ñì³ëèâî ïåðåð³æ ò³ºþ äâîãîñòðîþ çáðîºþ òå ç÷ëåíîâàííÿ, ùî ç’ºäíóº ó çãóáíîãî çì³ÿ øèþ ç ãîëîâîþ. ² íå áðàêóâàòèìå òîá³ íàøî¿ äîïîìîãè, áî, ÿê ò³ëüêè òè, çàáèâøè éîãî, çàáåçïå÷èø òèì ñâ³é ðÿòóíîê, – ìè, áóâøè íàïîãîòîâ³, øâèäåíüêî, ðàçîì ç òîáîþ, ïîçàáèðàºìî âñå òóòåøíº äîáðî ³ â³ääàìî òåáå, ëþäèíó, áàæàíèì øëþáîì çà ëþäèíó æ.

931

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 21. Òàêèìè âîãíåííèìè ñëîâàìè ðîçïàëåíà, äóøà ñåñòðè ¿õ òàê ³ ãîðèòü; à âîíè â³äðàçó æ ïîêèäàþòü ¿¿ ç ïðåâåëèêîãî ñòðàõó, ùîá íå áóòè ïîáëèçó òàêî¿ íåáåçïåêè, ³, çëåò³âøè íà çâè÷íèõ äëÿ íèõ â³òðîâèõ êðèëàõ íà øïèëü ãîðè, ñòð³ìãîëîâ óò³êàþòü çâ³äòè, ñõîäÿòü íà êîðàáë³ ³ íåãàéíî â³äïëèâàþòü. Ïñ³õåÿ æ, ëèøèâøèñü ñàìà, à ïðîòå ãíàíà ëþòèìè ôóð³ÿìè, ñàìà íå ñâîÿ, õâèëþºòüñÿ òóãîþ, ïîä³áíîþ äî áðèæ ìîðñüêèõ. Òî âîíà, òâåðäî çâàæèâøèñü, óïåðòî äîäåðæóºòüñÿ íàì³ðó, à òî, âæå ãîòóþ÷èñü äî çëî÷èíó, çíîâ íåïåâíà â öüîìó íàì³ð³ ³ õèòàºòüñÿ ï³ä âëàäîþ ÷èñëåííèõ ïîðèâ³â ñâîãî ãîðÿ. Òî êâàïèòüñÿ, òî áàðèòüñÿ; òî íàñì³ëþºòüñÿ, òî òðåìòèòü; òî çíåâ³ðÿºòüñÿ, òî ãí³âàºòüñÿ; ³ íàðåøò³ â îäíîìó ò³ë³ íåíàâèäèòü çâ³ðà é ëþáèòü äðóæèíó. Àæ óâå÷åð³, êîëè âæå ñõèëÿëîñÿ íà í³÷, ç ãàðÿ÷êîâèì ïîñï³õîì ïðèãîòóâàëà âîíà âñå äëÿ íå÷åñòèâîãî â÷èíêó. Íàñòàëà í³÷, ïîÿâèâñÿ ÷îëîâ³ê ³ ïî ëþáîâíèõ çìàãàííÿõ â³äðàçó æ çàñíóâ ì³öíèì ñíîì. 22. Òîä³ Ïñ³õåÿ, äîñ³ íåì³÷íà ò³ëîì ³ äóõîì, çà äîïîìîãîþ ëþòî¿ äîë³ ñâîº¿, ïî÷óâàº â ñîá³ ñèëó, ï³äíîñèòü ñâ³òèëüíèê, õàïàº íîæèê ³ â ïîðèâ³ çàâçÿòòÿ íåìîâ ì³íÿº ñòàòü. Òà ÿê ò³ëüêè ïðîì³íü ñâ³òëà ðîçêðèâ òàéíèêè ëîæà, áà÷èòü âîíà ç óñ³õ äèêèõ òâàðèí íàéí³æí³øó ³ íàéñîëîäøîãî çâ³ðà – ñàìîãî Àìóðà, ïðåêðàñíîãî áîãà, ïðåêðàñíî ïðîñòåðòîãî. Óçäð³âøè éîãî, ñàì ñâ³òèëüíèê ðàäî çàïàëàâ æèâ³øèì ñâ³òëîì, ³ íîæèê âèáëèñíóâ ñâî¿ì áëþçí³ðñüêèì ëåçîì; Ïñ³õåÿ æ, ïåðåëÿêàíà öèì âèäîì ³ çíåñèëåíà äî äíà äóø³, ïîáë³äëà, ÿê òðóï, ³, òðåìòÿ÷è, ïðèïàëà íà êîë³íà, ñèëêóþ÷èñü çàõîâàòè çàë³çî âæå ó âëàñíèõ ãðóäÿõ. Òàê âîíà íàïåâíå ³ çðîáèëà á, ÿêáè çàë³çî òå, ç ïåðåñòðàõó ïåðåä òàêèì çëî÷èíîì, íå âèñëèçíóëî ³ íå âïàëî ç ¿¿ ðóê. Âñÿ ñòîìëåíà, çíåâ³ðåíà â ðÿòóíêó, ïðèäèâëÿºòüñÿ âîíà ðàç ó ðàç äî êðàñè áîæåñòâåííîãî ëèêó ³ â³äõîäèòü äóõîì. Áà÷èòü âîíà çîëîòó òó ãîëîâó ç ¿¿ ñâÿùåííèì âîëîññÿì, ï’ÿíêèì â³ä àìáðîç³¿, áà÷èòü ìîëî÷íó øèéêó é ïóðïóðí³ ùîêè, ïî ÿêèõ êó÷åð³ ñïàäàþòü ïðåãàðíèìè êëóáêàìè ³ çàêðóòêàìè ³ ñïåðåäó ³ ççàäó; à â³ä ¿õ íàäì³ðíîãî áëèñêó òà ñÿéâà àæ ìåðåõò³ëî ñàìî ñâ³òëî ñâ³òèëüíèêà. Íà ïëå÷àõ ëåòþ÷îãî áîãà ìåðåõòÿòü ðîñÿí³ êðèëà ç êâ³ò÷àíèìè ïîáëèñêàìè; ³ õî÷ êðèëà ëåæàòü ñïîê³éíî, ïðîòå ê³í÷èêè ïðåòîíêèõ ³ í³æíèõ ï³ð’¿íîê òðåìòÿòü ³ ï³äñêàêóþòü ó íåâãàìîâí³é ãð³. Ðåøòà ò³ëà – òàêà ãëàäåíüêà ³ ÿñíà, ùî é ñàìà Âåíåðà íå ðîçêàºòüñÿ, ùî ïîðîäèëà éîãî. Ïåðåä ë³æêîì ëåæàâ ëóê, ñàãàéäàê ³ ñòð³ëè – ëàñêàâà çáðîÿ âåëèêîãî áîãà. 23. Íåíàñèòíà ö³êàâ³ñòü ïðèìóñèëà Ïñ³õåþ ðîçäèâëÿòèñü ³ ïåðåãëÿäàòè âñå öå, çàõîïëþþ÷èñü çáðîºþ ñâîº¿ äðóæèíè. Áåðå âîíà îäíó ñòð³ëó ç ñàãàéäàêà òà é ïðèòêíóëà ¿¿ â³ñòðÿ äî ê³í÷èêà ñâîãî ïàëüöÿ, ïðîáóþ÷è ¿¿ ãîñòðîòó; àëå òðåìòÿ÷îþ ùå é äîñ³ ðóêîþ âîíà âêîëîëà ñåáå òðîõè ãëèáøå, ³ êð³çü òîíåíüêó øê³ðêó çàðîñèëèñü äð³áíåíüê³ êðàïë³ ðîæåâî¿ êðîâ³. Îòàê, íå çíàþ÷è ñàìà ïðî öå, Ïñ³õåÿ ñàìîõ³òü çàïàëàëà ëþáîâ’þ äî áîãà ëþáîâ³. Ðîçãîðÿþ÷èñü ÷èìðàç á³ëüøîþ æàãîþ äî áîãà æàãè, ñõèëèâøèñü íàä íèì, ïðèñòðàñíî äèøó÷è ðîçòóëåíèìè é íåñòðèìàíèìè óñòàìè, âïèâàëàñü âîíà â íüîãî ïîñï³øíî ïîö³ëóíêàìè, áîÿ÷èñü, ùîá â³í íå íàäòî ñêîðî çáóäèâñÿ. Òà êîëè, çàõîïëåíà òàêèì ùàñòÿì, õâèëþâàëàñü âîíà â íåñòÿì³, òîé ñâ³òèëüíèê, ÷è òî ç ïîãàíî¿ çðàäëèâîñò³, ÷è òî ç í³ê÷åìíî¿ çàçäðîñò³, ÷è òî áàæàþ÷è é ñàì äîòîðêíóòèñü, íåìîâ ïîö³ëóíêîì, äî òàêîãî ò³ëà, âèáóëüêíóâ ³ç ñàìîãî ñâîãî ïîëóì’ÿ êðàïëþ êèï’ÿ÷î¿ îëèâè íà ïðàâå ïëå÷å áîãà. Ãîðå òîá³, çóõâàëèé ³ áåçñîðîìíèé ñâ³òèëüíèêó, íåã³äíèé ïðèñëóæíèêó ëþáîâ³! Îï³êàºø òè ñàìîãî âîëîäàðÿ âñÿêîãî âîãíþ! Àäæå òåáå, íàïåâíå, âèíàéøîâ óïåðøå ÿêèéñü êîõàíåöü, ùîá ³ âíî÷³ äîâøå ò³øèòè ñâîº áàæàííÿ! Îïå÷åíèé òàêèì ÷èíîì, áîã ç³ðâàâñÿ ç ì³ñöÿ ³, áà÷à÷è áðóäíèé äîêàç çëàìàíî¿ â³ðíîñò³, ìîâ÷êè â³äðàçó æ çëåò³â ³ çíèê áóâ ç î÷åé òà ðóê íàéáåçùàñí³øî¿ äðóæèíè. 24. Ïðîòå, êîëè â³í ç³ðâàâñÿ, Ïñ³õåÿ â³äðàçó âõîïèëà éîãî îáîìà ðóêàìè çà ïðàâå ñòåãíî; æàëþã³äíèé ïðè÷³ïîê äî éîãî âèñîêîãî çëüîòó, âîíà íåñëàñü çà íèì ïî õìàðíèõ âè-

932

Луцій Апулей ñîêîñòÿõ âèñÿ÷îþ ñóïóòíèöåþ ³, íàðåøò³, çíåñèëåíà, âïàëà íà çåìëþ. Çàêîõàíèé áîã íå çàëèøàº ¿¿, ïðîñòåðòó äîë³, à çë³òàº íà íàéáëèæ÷èé êèïàðèñ ³, ãëèáîêî çâîðóøåíèé, òàê ìîâèòü äî íå¿ ç éîãî âèñîêîãî âåðøêà: – ß æ, ëåãêîäóìíà Ïñ³õåº, çàáóâøè íàêàçè ìîº¿ ìàòåð³ Âåíåðè, ùî âåë³ëà ìåí³ âèäàòè òåáå íàéì³çåðí³øå çàì³æ, çâ’ÿçàíó æàãîþ äî íóæäåííîãî é íàéí³ê÷åìí³øîãî ÷îëîâ³êà, çâîë³â ñàì ïðèëåò³òè äî òåáå ÿê êîõàíåöü! Çíàþ, ùî çðîáèâ ÿ öå íåðîçâàæíî, ³ ñàì, ïðåñëàâíèé ñòð³ëåöü, ðàíèâ ñåáå âëàñíîþ ñòð³ëîþ, ³ çðîáèâ òåáå ñâîºþ äðóæèíîþ: ÷è íå äëÿ òîãî, ùîá òè ïðèéíÿëà ìåíå çà çâ³ðà ³ õîò³ëà çàë³çîì â³äòÿòè ìåí³ ãîëîâó, ÷è¿ î÷³ òàê ëþáîâíî äèâèëèñü íà òåáå! Ñàìå ïðî öå ÿ òîá³ ñêð³çü ðàç ó ðàç ãîâîðèâ, ùîá òè îñòåð³ãàëàñü! Ñàìå öå ÿ òîá³ ëàñêàâî â³äðàäæóâàâ! Àëå ò³ òâî¿ ÷óäîâ³ äîðàäíèö³ íåçàáàðîì çàçíàþòü â³ä ìåíå êàðè çà òàêó çãóáíó ïîñëóãó; à òåáå ÿ ïîêàðàþ ëèøå òèì, ùî ïîêèíó òåáå! Ïî öèõ ñëîâàõ â³í â³äëåò³â íà êðèëàõ ó âèñî÷³íü. Ïîáà÷èâøè, ÿê â³äëåò³â ¿¿ ÷îëîâ³ê, Ïñ³õåÿ âäàºòüñÿ â ðîçïóêó ³ âæå õî÷å âòîïèòèñÿ, àëå ð³êà íå ïðèéìàº ¿¿. Íàðåøò³ Ïñ³õåÿ ðóøàº â ïóòü øóêàòè Êóï³äîíà, à äîðîãîþ çàõîäèòü äî ñâî¿õ ñåñòåð, ÿêèì ðîçïîâ³äàº ïðî ñâîº ãîðå é äîäàº, ùî, â³äë³òàþ÷è, Êóï³äîí í³áèòî âèñëîâëþâàâ áàæàííÿ îäðóæèòèñÿ òî ç îäí³ºþ, òî ç äðóãîþ. Ñåñòðè, ïîéíÿâøè â³ðè, êèäàþòüñÿ ³ç ñêåë³, ãàäàþ÷è ïîòðàïèòè â îá³éìè Êóï³äîíà, àëå ðîçáèâàþòüñÿ îá êàì³ííÿ. Òèì ÷àñîì ìàðòèí ñïîâ³ùàº Âåíåðó, ÿêà ïåðåáóâàëà íà äí³ Îêåàíó, ïðî íåïðèºìí³ñòü, ùî ñòàëàñÿ ç ¿¿ ñèíîì. Ðîçãí³âàíà Âåíåðà ïîñï³øàº äî ñâîãî ïàëàöó íà Îë³ìï³, äå ëåæèòü õâîðèé Êóï³äîí, à Ïñ³õåÿ, äîâ³äàâøèñü ïðî ¿¿ ãí³â, äàðåìíî øóêàº çàõèñòó â Öåðåðè òà Þíîíè. Âåíåðà ïîñèëàº Ìåðêóð³ÿ íà çåìëþ, ùîá â³í ïðèâ³â ¿é Ïñ³õåþ, ÿêó ïðèñëóæíèöÿ Âåíåðè, Çâè÷êà, çàòÿãàº, íàðåøò³, â ïàëàö áîãèí³, äå íà íåùàñíó íàêèäàºòüñÿ ç ëàéêàìè ðîçëþ÷åíà Âåíåðà (êíèãà V, ðîçä. 25 – 31; êíèãà VI, ðîçä. 1–9).

Êíèãà VI 10. Ïî öèõ ñëîâàõ Âåíåðà íàë³òàº íà íå¿, ñêð³çü äåðå íà í³é îäåæó ³, ðîçïàòëàâøè ¿é âîëîññÿ, ÷óáèòü ¿¿, òðÿñå çà ãîëîâó ³ á’º áîëÿ÷å, à ïîò³ì, íàáðàâøè ïøåíèö³, ÿ÷ìåíþ, ïðîñà, ìàêó, ãîðîõó, ñî÷åâèö³ é áîá³â ³ ïåðåì³øàâøè âñå, ìîâèòü äî íå¿ òàê: – Çäàºòüñÿ ìåí³, ùî òàêà íåâðîäëèâà ñëóæíèöÿ, ÿê òè, çäàòíà çàïîá³ãàòè ëàñêè ó ñâî¿õ êîõàíö³â õ³áà ùî ñâîºþ ïèëüí³ñòþ; îòîæ, ³ ÿ âèïðîáóþ çàðàç òâîþ ïðàöüîâèò³ñòü. Ïåðåáåðè çì³øàíó êóïó öüîãî íàñ³ííÿ ³, ïîêëàâøè êîæíó çåðíèíêó â³äïîâ³äíî äî ñîðòó é ïîîäèíö³, ïîêàæè ìåí³ ãîòîâó ðîáîòó íàäâå÷³ð. Îòàê, ïðèçíà÷èâøè ¿é òàêó ñèëó íàñ³ííÿ, ñàìà âîíà âèðÿäèëàñü íà ÷èéñü âåñ³ëüíèé áåíêåò. Ïñ³õåÿ àí³ ðóêîþ íå ðóøèòü äî ò³º¿ ïåðåì³øàíî¿ ³ íåðîçá³ðíî¿ êóïè, à, îñòîâï³ëà ç áåçì³ðíîñò³ òàêîãî çàâäàííÿ, ñòî¿òü ìîâ÷êè. Òîä³ ìàëåíüêà ñåëÿíî÷êà-ìóðàøêà, áà÷à÷è òðóäí³ñòü ò³º¿ ïðàö³ ³ çìèëóâàâøèñü íàä ïîäðóãîþ âåëèêîãî áîãà òà, æàõíóâøèñü ñóâîðîñò³ ¿¿ ñâåêðóõè, á³æèòü ùîäóõó ³ ñêëèêàº òà áëàãàº âñå ïëåì’ÿ ñóñ³äí³õ ìóðàøîê: – Çìèëóéòåñü, ìîòîðí³ âèõîâàíêè âñåïëîäþ÷î¿ çåìë³, çìèëóéòåñü! Äîïîìîæ³òü ÿêíàéøâèäøå æ³íö³ Àìóðà, ïðåãàðí³é ä³â÷èí³, ùî çàðàç ó íåáåçïåö³! Íàá³ãàþòü îäí³ çà îäíèìè õâèë³ øåñòèíîãèõ íàðîä³â ³ ç ïèëüíèì ïîñï³õîì ðîçáèðàþòü ïî çåðíèí³ âñþ êóïó ³, â³ää³ëèâøè òà ïîêëàâøè îêðåìî êîæíèé ñîðò, øâèäåíüêî çíèêàþòü ç î÷åé. 11. Íà ïî÷àòêó íî÷³ Âåíåðà, ï³äïîºíà âèíîì ³ îáâ³ÿíà ïàõîùàìè, âåðòàºòüñÿ ç âåñ³ëüíîãî áåíêåòó, ìàþ÷è âñþ ïîñòàòü îáâèòó áëèñêó÷èìè òðîÿíäàìè. Ïîáà÷èâøè ñòàðàííå âèêîíàííÿ äèâíî¿ ïðàö³, âîíà êàæå:

933

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì – Íå òâîÿ öå ïðàöÿ, íåã³äíèöå, ³ íå òâî¿õ ðóê, à òîãî, êîìó òè, íà ñâîº òà é íà éîãî ëèõî, ñïîäîáàëàñü. ², êèíóâøè ¿é øìàòîê ïðîñòîãî õë³áà, êëàäåòüñÿ ñïàòè. Òèì ÷àñîì Àìóð, ñàì îäèí çàìêíåíèé ï³ä ñòîðîæåþ ó âíóòð³øí³é ÷àñòèí³ äîìó, â ñàìîòí³é ñïàëüí³, áóâ ï³ä ïèëüíèì íàãëÿäîì, – ïî÷àñòè, ùîá íå ïîã³ðøèòè ñòàíó íåçàãîºíî¿ ðàíè æâàâèì ïóñòóâàííÿì, à ïî÷àñòè, ùîá íå ì³ã â³í ç³éòèñÿ ç ñâîºþ óëþáëåíîþ. Îòàê ïðîìèíóëà ïîõìóðà í³÷ äëÿ îáîõ çàêîõàíèõ, ðîçëó÷åíèõ ³ â³äîêðåìëåíèõ ï³ä îäíèì äàõîì. Òà ëåäâå ç’ÿâèëèñü êîí³ Àâðîðè, Âåíåðà êëè÷å äî ñåáå Ïñ³õåþ ³ êàæå ¿é: – Áà÷èø îöåé ãàé, ïðîñòåðòèé ïîíàä äîâãèìè áåðåãàìè ð³÷êè, ÷è¿ ïðåãëèáîê³ ïó÷èíè âèò³êàþòü ³ç áëèçüêîãî äæåðåëà? Òàì áëóêàþòü â³âö³ áëèñêó÷³, âêðèò³ çîëîòîþ âîâíîþ, ïàñó÷èñü áåç ñòîðîæ³. Íàêàçóþ òîá³, – ÿêèì õî÷ ñïîñîáîì ïðèíåñòè ìåí³ æìóò âîâíè ç òîãî äîðîãîö³ííîãî ðóíà! 12. Ðàäî ïîäàºòüñÿ Ïñ³õåÿ â äîðîãó – íå òàê, ùîá âèêîíàòè íàêàç, ÿêñêîð³øå, ùîá â³äïî÷èòè â³ä ñâî¿õ çëèãîäí³â, êèíóâøèñÿ ç âèñîêîãî áåðåãà â ð³÷êó. Àëå ç ð³÷êè â³ùàº äî íå¿ ëåãêèì øåëåñòîì í³æíîãî ïîâ³òðÿ íàòõíåííà çãîðè ñîëîäêà êîðìèòåëüêà ìóçèêè, çåëåíà î÷åðåòèíêà: – Ïñ³õåº, òè, ùî çàçíàëà òàêèõ ìóê, íå ñêâåðíè ìî¿õ ñâÿòèõ âîä ñâîºþ íåùàñíîþ ñìåðòþ ³ íå ïðèñòóïàéñÿ â öþ ãîäèíó äî òèõ ñòðàøåííèõ îâåöü, áî âîíè, íàáèðàþ÷è ñîá³ ðîçïàëó â³ä ñîíÿ÷íî¿ ñïåêè, âïàäàþòü çâè÷àéíî â äèêèé øàë ³ ãîñòðèì ðîãîì, êàì’ÿíèì ëîáîì, à ³íîä³ íàâ³òü îòðóéíèì êóñàííÿì ëþòóþòü, ñìåðòíèì íà çãóáó. Òà êîëè ï³âäåíü óãàìóº æàð ñîíöÿ ³ â³âö³ ç³éäóòüñÿ ïî÷èâàòè â õîëîäêó íàä ð³÷êîþ, òè çìîæåø çàõîâàòèñü ï³ä âèñîêèì ïëàòàíîì, ùî ðàçîì çî ìíîþ ï’º òó ñàìó ñòðóìèíó, à êîëè â³âö³ çàñïîêîÿòüñÿ, ïîçáàâèâøèñü øàëó, òè, ãîéäàþ÷è â³òòÿ îöüîãî ãàþ, íàçáèðàºø çîëîòî¿ âîâíè, ùî òóò ³ òàì çâèñàº íà ïåðåïëåòåíîìó ãàëóçç³. 13. Îòàê ïðîñòà é ëþäÿíà î÷åðåòèíà ïîäàâàëà çíåâ³ðåí³é Ïñ³õå¿ ñïàñåííó ïîðàäó. Âèñëóõàâøè ¿¿ ïèëüíî, Ïñ³õåÿ íå ìàëà ÷îãî ðîçêàþâàòèñü ó ñâî¿é ñëóõíÿíîñò³: äîäåðæóþ÷èñü öüîãî âñüîãî, âîíà êðàäüêîìà, áåç âåëèêèõ òðóäíîù³â, çáèðàº ì’ÿêó âîâíó ç æîâòîãî çîëîòà ³ ïðèíîñèòü ïîâíó ïàçóõó Âåíåð³. Òà õî÷ ÿêà íåáåçïå÷íà áóëà öÿ äðóãà ðîáîòà, âîíà íå çíàéøëà í³ÿêîãî âèçíàííÿ ó Âåíåðè, ùî, íàñóïèâøè áðîâè ³ ã³ðêî âñì³õàþ÷èñü, ìîâèòü äî íå¿: – ² çíîâó áà÷ó, ùî òîé îøóêàíåöü äîïîì³ã òîá³ â ö³é ñïðàâ³! Àëå òåïåð ÿ âæå ïèëüíî âèïðîáóþ, ÷è ñïðàâä³ º â òåáå â³äâàãà ³ íàäçâè÷àéíèé ðîçóì. Ïîãëÿíü íà îòó âèñîêó ãîðó ³ íà ñòð³ìêó ñêåëþ íà ¿¿ âåðõó, ç ÿêî¿ âèò³êàþòü õâèë³ òåìíî¿ âîäè ç ÷îðíîãî äæåðåëà ³, âïàäàþ÷è â áëèçüêå ïðîâàëëÿ, çðîøóþòü ñò³ã³éñüê³ áîëîòà òà âëèâàþòüñÿ â õðèïê³ ïîòîêè Êîö³òó. Ñàìå çâ³äòè, ç íàéãëèáøîãî äæåðåëà òà âíóòð³øíüîãî âèðó, çà÷åðïíè ëüîäÿíî¿ âîëîãè ³ ïðèíåñè ìåí³ íåãàéíî â îöüîìó ãëå÷èêó! Ïðè öèõ ñëîâàõ ³ ïðè ñòðàøåííèõ çàãðîçàõ ïîäàëà âîíà ¿é âèòåñàíó ç êðèøòàëþ ïîñóäèíêó. 14. Ïèëüíî ïðèøâèäøóþ÷è õîäó, Ïñ³õåÿ á³æèòü äî íàéâèùîãî øïèëÿ ãîðè, ïåâíà, ùî òàì ïðèíàéìí³ çíàéäå âîíà ê³íåöü ñâîãî íåùàñíîãî æèòòÿ. Òà êîëè âîíà ä³éøëà äî ï³äîøâè ò³º¿ ãîðè, òî ïîáà÷èëà ñìåðòåëüíó íåáåçïåêó ö³º¿ íåïåâíî¿ ñïðàâè. Ïåðåä íåþ áóëà áåçì³ðíî âèñîêà ñêåëÿ, ñòð³ìêà òà íåïðèñòóïíà, ³ ñëèçüêà êðó÷à; æàõí³ äæåðåëà âèáóõàëè ïðîñòî ç êàì’ÿíèõ ïàù ³ â³äðàçó ç ðîçêîëèí ïðÿìîâèñíî¿ ñò³íè ñïàäàëè êðóòî âíèç, à ïîò³ì, óêðèò³ â âèáèòîìó ð³÷èù³ âóçüêîãî âîäîñòîêó, íåïîì³òíî âïàäàëè â ñóñ³äíþ äîëèíó. Ñïðàâà é çë³âà ç âèùåðáëåíèõ ù³ëèí âèïîâçàþòü ëþò³ äðàêîíè, âèñóâàþ÷è äîâã³ øè¿; âîíè íå

934

Луцій Апулей ñïëÿòü í³êîëè, ³ ¿õ ç³íèö³ ïðèçíà÷åí³ äëÿ â³÷íîãî ñâ³òëà. Òà é ñàì³ ãîëîñèñò³ âîäè äîñèòü îáåð³ãàëè ñåáå; áî ðàç ó ðàç âèãóêóâàëè âîíè: “Íàçàä!” – “Ùî ðîáèø? Çâàæ!” – “Ùî ÷èíèø? Áåðåæèñü!” – “Ò³êàé!” – “Çàãèíåø!” Îòàê ñàìîþ íåìîæëèâ³ñòþ íåìîâ çàêàì’ÿíåíà Ïñ³õåÿ, õî÷ ³ ïðèñóòíÿ ò³ëîì, ñòîÿëà, ìîâ áåçòÿìíà, ³, çîâñ³ì ðîçäàâëåíà âàãîþ íåìèíó÷î¿ íåáåçïåêè, íå ìàëà íàâ³òü îñòàííüî¿ âò³õè – ñë³ç. 15. Àëå öÿ òðèâîãà íåâèííî¿ äóø³ íå ëèøèëàñü ñêðèòîþ â³ä âèñîêèõ î÷åé äîáðîãî ïðîâèä³ííÿ; áî òîé öàðñüêèé ïòàõ âñåáëàãîãî Þï³òåðà ç’ÿâèâñÿ ðàïòîì ç ïðîñòåðòèìè êðèëàìè – òîé õèæèé îðåë, ùî ïàì’ÿòàâ ïðî äàâíþ ñâîþ ñëóæáó, êîëè â³í ï³ä ïðîâîäîì Êóï³äîíà ïðèí³ñ Þï³òåðîâ³ ôð³ã³éñüêîãî âèíî÷åðï³ÿ; òåïåð â³í, íåñó÷è â÷àñíó äîïîìîãó ³ øàíóþ÷è áîæåñòâî òîãî ñàìîãî áîãà â ñòðàæäàííÿõ éîãî æ³íêè, êèäàº âèñî÷èíè Þï³òåðîâèõ øëÿõ³â ³, ïðèëåò³âøè ïåðåä îáëè÷÷ÿ Ïñ³õå¿, ìîâèòü: – À òè, çðåøòîþ, ïðîñòîäóøíà ³ íåîá³çíàíà â òàêèõ ðå÷àõ ä³â÷èíà, ñïîä³âàºøñÿ, ùî çìîæåø óêðàñòè àáî õî÷ îäåðæàòè ºäèíó êðàïëþ ç öüîãî íàéñâÿùåíí³øîãî ³ íå ìåíø ëþòîãî äæåðåëà? ×è æ íå çíàºø òè, õî÷ ç ÷óæèõ ñë³â, ùî ö³ ñò³ã³éñüê³ âîäè ñòðàøí³ íàâ³òü äëÿ áîã³â ³ äëÿ ñàìîãî Þï³òåðà? ² ùî òàê, ÿê âè ïðèñÿãàºòåñü ïðîìèñëîì áîã³â, – òàê áîãè çâè÷àéíî ïðèñÿãàþòüñÿ âåëè÷÷ÿì Ñò³êñó? Ïðîòå äàé ìåí³ ñâ³é ãëå÷èê! ², â³äðàçó âõîïèâøè éîãî, ñï³øèòü íàïîâíèòè âîäîþ: íàäàâøè ðóõó ãðîìàääþ ðîçïðîñòåðòèõ êðèë, ïðîáèðàþ÷èñü ïîì³æ ëþòèìè, ïîâíèìè çóá³â ùåëåïàìè ³ òðèæàëèìè ÿçèêàìè äðàêîí³â, ïîâåðòàþ÷èñü íàïðàâî é íàë³âî, íàáèðàº â³í æàäàíî¿ âîäè, ùî çàãðîæóº éîìó ³ ðàäèòü ò³êàòè ãåòü ö³ëèì. Àëå â³í âèãàäóº, í³áè ïîòðåáóº ¿¿ ç íàêàçó Âåíåðè, ÿê³é â³í, ìîâëÿâ, ñëóæèòü; ³ öå òðîõè ïîëåãøèëî éîìó äîñòóï. 16. Îòàê, ä³ñòàâøè ç ðàä³ñòþ ïîâíèé ãëå÷èê, Ïñ³õåÿ ïîñï³øíî ïðèíåñëà éîãî Âåíåð³. Òà é òîä³ íå çìîãëà âîíà óáëàãàòè âîë³ ðîçãí³âàíî¿ áîãèí³. Áî òà, çàãðîæóþ÷è ¿é ùå á³ëüøèìè é ã³ðøèìè êàðàìè ³ çãóáíî âñì³õàþ÷èñü, êàæå: – ßê áà÷ó, òè âåëèêà ³ äóæå ñïðèòíà ÷àð³âíèöÿ, ùî òàê ìî¿ äîðó÷åííÿ âèêîíàëà ñóìë³ííî. Àëå é îöå ùå, ìîÿ ëÿëå÷êî, ìóñèø ñïîâíèòè. Â³çüìè öþ áàíî÷êó, – ³ òóò æå äàëà ¿é, – ³ â³äðàçó ñïóñòèñü ó öàðñòâî ìåðòâèõ ³ äî çàìîãèëüíèõ ïåíàò³â ñàìîãî Îðêà. Òàì ïîäàé öþ áàíî÷êó Ïðîçåðï³í³ ³ ñêàæè: “Ïðîñèòü òåáå Âåíåðà, íàä³øëè ¿é òðîõè òâîº¿ êðàñè, ùîá âèñòà÷èëî õî÷ íà îäèí äåíüîê, áî òå, ùî âîíà ìàëà, – ïîòðàòèëà é çóæèëà âæå âñå, ë³êóþ÷è õâîðîãî ñèíà”. Àëå âåðòàéñÿ ÿêíàéøâèäøå, áî ìåí³ êîí÷å òðåáà íàìàñòèòèñÿ çâ³äòè, ùîá îäâ³äàòè òåàòð áîã³â. 17. Òîä³ Ïñ³õåÿ âæå ñïðàâä³ â³ä÷óëà, ùî íàñòàº ¿¿ îñòàííÿ ãîäèíà, ³ ïîáà÷èëà ÿñíî, ùî áåç óñÿêîãî ïîêðèâó øëþòü ¿¿ íà íåãàéíó çàãèáåëü. Òà é ñïðàâä³, êîëè âëàñíèìè íîãàìè ïðèìóøóþòü ¿¿ éòè ñàìå â Òàðòàð ³ öàðñòâî ò³íåé? Íå ãàþ÷èñü äîâøå, éäå âîíà äî îäí³º¿ ïðåâèñîêî¿ áàøòè, ùîá ç íå¿ êèíóòèñÿ âíèç ãîëîâîþ, áî äóìàëà, ùî öèì ñïîñîáîì íàéøâèäøå é íàéêðàùå çìîæå âîíà ç³éòè â ï³äçåìíèé ñâ³ò. Àëå áàøòà çíåíàöüêà ïîäàº ãîëîñ ³ êàæå: – ×îãî òè, íåùàñíà, õî÷åø ñàìà ñåáå âáèòè, êèäàþ÷èñÿ ç ìåíå? ×îãî òàê íåðîçâàæíî ï³ääàºøñÿ ö³é îñòàíí³é íåáåçïåö³, çíåâ³ðåíà ó âèêîíàíí³ ñâîãî çàâäàííÿ? Áî, êîëè æèòòÿ òâîº ðàç â³ää³ëèòüñÿ â³ä ò³ëà, òî òè ñïðàâä³ ï³äåø ó ãëèá Òàðòàðà, ïðîòå çâ³äòè âæå íå âåðíåøñÿ í³ÿêèì ñïîñîáîì. Ìåíå ïîñëóõàé! 18. Íåäàëåêî çâ³äñè – Ëàêåäåìîí, ñëàâíå ì³ñòî Àõàé¿. Â éîãî ñóñ³äñòâ³ ïîøóêàé, ³äó÷è â³äëþäíèìè ñòåæêàìè, ãîðó Òåíàð. Òàì ì³ñòèòüñÿ îòâ³ð À¿äà, ³ êð³çü ðîç÷èíåíó áðàìó âåäå íåòîïòàíà ñòåæêà. Íåþ ïåðåéøîâøè ìåæó, âæå ïðÿìèì øëÿõîì ³òèìåø àæ äî ñàìîãî ïàëàöó Îðêà. Àëå íå ñì³é ³òè ãîë³ðó÷ êð³çü ò³ ñóò³íêè, à íåñè â êîæí³é ðóö³ ÿ÷ì³ííèé êîðæ,

935

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì çàì³øåíèé íà ìåäó ç âèíîì, à â ñàìèõ óñòàõ – äâ³ ìîíåòè. Ïðîéøîâøè ÷èìàëó ÷àñòèíó ñìåðòîíîñíî¿ äîðîãè, íàòðàïèø íà êóëüãàâîãî îñëà ç äðîâàìè ³ ç êóëüãàâèì ïîãîíè÷åì; òîé ïîïðîñèòü òåáå ï³äíÿòè éîìó ê³ëüêà ïîë³í, ùî âèïàëè ç â’ÿçàíêè, àëå òè, íå ïîäàþ÷è ãîëîñó, îáìèíè éîãî ìîâ÷êè. Íåçàáàðîì ïðèéäåø òè äî ð³êè ìåðòâèõ. Ïðèñòàâëåíèé äî íå¿ Õàðîí, ùî ïåðåâîçèòü ïðèõîæèõ íà äðóãèé áåðåã ñïëåòåíèì ç î÷åðåòó ÷îâíîì, â³äðàçó çàæàäàº â³ä òåáå ïåðåâ³çíî¿ ïëàòè. Îòîæ ³ ì³æ ïîìåðëèìè æèâå êîðèñëèâ³ñòü; í³ öåé Õàðîí, í³ ñàì À¿ä, òàêèé âåëèêèé áîã, í³÷îãî íå ðîáëÿòü äàðîì, ³ âìèðóùèé á³äíÿê ïîâèíåí øóêàòè ãðîøåé íà äîðîãó, à êîëè, ìîæå, íå ìàº ìîíåòè íàïîõâàò³, òî í³õòî íå äîçâîëèòü éîìó ñêîíàòè. Öüîìó íåîõàéíîìó ä³äîâ³ äàñè çà ïåðåâ³ç îäíó ç òèõ äâîõ ìîíåò, ùî íåñòèìåø, ïðîòå òàê, ùîá â³í ñàì óçÿâ ¿¿ ðóêîþ ç òâîãî ðîòà. Êîëè æ òè ïîò³ì ïåðåïëèâàòèìåø ë³íèâèé ïîò³ê, âèïëèâå çà âàìè òðóï ñòàðîãî ä³äà ³, ï³ä³éìàþ÷è ãíèëó ðóêó, ïðîñèòèìå, ùîá òè âòÿãëà éîãî â ÷îâåí; òà òè íå ñì³é ï³ääàâàòèñü íåäîçâîëåííîìó ìèëîñåðäþ. 19. Êîëè ïåðåïëèâåø ð³÷êó ³ ïðîéäåø äåùî äàë³, ïîïðîñÿòü òåáå ñòàð³ òêàë³, ùî ñèäÿòü çà òêàöüêèìè âåðñòàòàìè, ùîá òè äîïîìîãëà ¿ì òðîøêè; òà é òàì íåâ³ëüíî òîá³ í³÷îãî òîðêàòèñü. Áî âñå öå ³ áàãàòî ÷îãî ³íøîãî áóäå òîá³ ñïîêóñîþ â³ä Âåíåðè, ùîá òè âèïóñòèëà ç ðóê õî÷ îäèí ³ç êîðæ³â. ² íå äóìàé, ùî âòðàòà òîãî í³ê÷åìíîãî ò³ñòà áóëà á äð³áíîþ øêîäîþ – ïîçáóâøèñü îäíîãî ç êîðæ³â, òè âæå íå ïîáà÷èø á³ëüøå äåííîãî ñâ³òëà. Áî âåëè÷åçíèé ïåñ ç ïîòð³éíîþ çäîðîâåííîþ ãîëîâîþ, ëþòèé ³ ãð³çíèé, ãàâêàþ÷è ãðîìîâîþ ïàùåþ, äàðåìíî ëÿêàþ÷è ìåðö³â, ÿêèì â³í óæå í³÷îãî çëîãî íå ìîæå çðîáèòè, ëåæèòü ÿêðàç ïåðåä ñàìèì ïîðîãîì ³ ÷îðíèìè ïîêîÿìè Ïðîçåðï³íè ³ ñòåðåæå ïîðîæíþ äîì³âêó À¿äà. Òè îáäóðèø éîãî, äàâøè éîìó îäèí ³ç êîðæ³â, ³ òîä³ ëåãêî ìèíåø éîãî ³ â³äðàçó ââ³éäåø äî ñàìî¿ Ïðîçåðï³íè. Âîíà ïðèéìå òåáå ëàñêàâî é ïðèõèëüíî, òàê ùî íàâ³òü çàïðîïîíóº òîá³ ñ³ñòè íà ì’ÿêîìó ³ äîáðå ïî÷àñòóâàòèñü. Àëå òè ñÿäü äîë³ ³ ïîïðîñè òà ç’¿æ ò³ëüêè ïðîñòîãî õë³áà, à ïîò³ì ñêàæè, ÷îãî òè ïðèéøëà; à îäåðæàâøè, ùî òîá³ äàäóòü, ³ âåðòàþ÷èñü íàçàä, óãàìóé ëþòü ïñà äðóãèì êîðæåì, à ïîò³ì êîðèñëèâîìó ïåðåâ³çíèêîâ³ äàé äðóãó ìîíåòó, ÿêà â òåáå ëèøèòüñÿ. Ïåðåïëèâøè éîãî ð³÷êó ³ ñòóïàþ÷è ïî òèõ ñàìèõ ñë³äàõ, ÿêèìè òè éøëà òóäè, âåðíåøñÿ äî îöüîãî õîðîâîäó íåáåñíèõ ñâ³òèë. Òà ïîíàä óñå îñîáëèâî ðàäæó òîá³ ïèëüíóâàòè, ùîá òè íå ñì³ëà â³ä÷èíÿòè áàíî÷êè, ùî íåñòèìåø, íå çàãëÿäàëà, ùî â í³é º, ³ âçàãàë³ íå ö³êàâèëàñü çàõîâàíèì ñêàðáîì áîæåñòâåííî¿ êðàñè. 20. Îòàê â³ùóâàëà ïðîçîðëèâà áàøòà. Íå ãàþ÷èñü, Ïñ³õåÿ ïîäàºòüñÿ äî Òåíàðà ³, âçÿâøè íàêàçàí³ ìîíåòè òà êîðæ³, ïðÿìóº ï³äçåìíèì øëÿõîì. Îáìèíóâøè ìîâ÷êè êâîëîãî ïîãîíè÷à ç îñëîì, äàâøè ïåðåâ³çíèêîâ³ ìîíåòó íà îïëàòó, íå çâåðíóâøè óâàãè íà áëàãàííÿ ïëèâó÷îãî òðóïà, çíåõòóâàâøè ï³äñòóïíèìè ïðîñüáàìè òêàëü, âòèøèâøè êîðæåì ãð³çíó ëþòü ïñà, óâ³õîäèòü âîíà â ä³ì Ïðîçåðï³íè. Íå ñïîêóñèâøèñü í³ ì’ÿêèì ñèä³ííÿì, çàïðîïîíîâàíèì ãîñïîäèíåþ, í³ áëàæåííîþ ñòðàâîþ, à ñêðîìíî ñ³âøè á³ëÿ ¿¿ í³ã ³ çàäîâîëüíèâøèñü ïðîñòèì õë³áîì, ïåðåäàëà âîíà ¿é äîðó÷åííÿ Âåíåðè. Ìåðù³é ñõîâàëà íàïîâíåíó é çàòêíåíó áàíî÷êó ³, ïðèïèíèâøè äðóãèì êîðæåì ãàâêàííÿ ïñà òà â³ääàâøè äðóãó ìîíåòó ïåðåâ³çíèêîâ³, äàëåêî æâàâ³øå âèá³ãàº ç ï³äçåìåëëÿ. Ä³ñòàâøèñü äî ÿñíîãî äåííîãî ñâ³òëà ³ ïðèâ³òàâøè éîãî, âîíà, õî÷ ³ êâàïèòüñÿ ñïîâíèòè äîðó÷åííÿ, ðàïòîì çàõîïëþºòüñÿ â äóìö³ çóõâàëîþ ö³êàâ³ñòþ. – Îöå, êàæå âîíà ñîá³, – äóðíà ÿ, ùî íåñó áîæåñòâåííó êðàñó ³ íå â³äùèïíó ç íå¿ í³ êðèõ³òêè äëÿ ñåáå. Ìîæå, ïðèïîäîáëþñü íåþ ìîºìó ãàðíîìó êîõàíöåâ³. Ñêàçàâøè öå, â³ä÷èíÿº áàíî÷êó. 21. Òà íåìàº â í³é í³÷îãî, í³ÿêî¿ êðàñè, à ñàìèé ìåðòâèé, ñïðàâä³ ñò³ã³éñüêèé ñîí, ùî â³äðàçó æ, âèðâàâøèñü ç-ï³ä ïîêðèøêè, îõîïëþº ¿¿, ðîçëèâàºòüñÿ ïî âñ³õ ¿¿ ÷ëåíàõ ãóñòîþ çà-

936

Луцій Апулей ìîðîêîþ ³ âîëîä³º íåþ, çâàëèâøè ¿¿ äîë³ íà ò³é ñàì³é ñòåæö³, äå âîíà ñòîÿëà. Îòàê âîíà ëåæàëà, íåðóõîìà, íà÷å ñìåðòåëüíèì ñïîêîºì ïîéíÿòà. Ïðîòå Êóï³äîí, îäóæàâøè âæå â³ä ñâîº¿ ðàíè ³ íå òåðïëÿ÷è äîâøî¿ â³äñóòíîñò³ ñâîº¿ Ïñ³õå¿, âèñêî÷èâ ó íàéâèùå â³êíî òîãî ïîêîþ, äå éîãî ñòåðåãëè, ³ íà êðèëàõ, ùî âíàñë³äîê ïîïåðåäíüîãî â³äïî÷èíêó çì³öí³ëè, äàëåêî øâèäøèì ëüîòîì ä³ñòàºòüñÿ äî ñâîº¿ Ïñ³õå¿. Ñòàðàííî ñòåðøè ç íå¿ ñîí ³ ïîêëàâøè éîãî, ÿê ïîïåðåä, ó áàíî÷êó, â³í áóäèòü Ïñ³õåþ íåøê³äëèâèì óêîëîì ñâîº¿ ñòð³ëè ³ ìîâèòü: – Îöå òè çíîâ, íåùàñíà, ÷åðåç ïîä³áíó æ ö³êàâ³ñòü ìàëî íå çàãèíóëà! Òà ïîêè ùî ïèëüíî âèêîíàé çàâäàííÿ, äîðó÷åíå òîá³ ìîºþ ìàò³ð’þ, à ïðî ðåøòó ïîäáàþ ÿ ñàì. Ñêàçàâøè öå, ëåãêèé êîõàíåöü â³äëåò³â íà ñâî¿õ êðèëàõ, à Ïñ³õåÿ, íå ãàþ÷èñü, ïîíåñëà Âåíåð³ äàð Ïðîçåðï³íè. 22. Òèì ÷àñîì Àìóð, ðîçïàëåíèé íàäì³ðíîþ ëþáîâ’þ ³ ç êèñëèì ëèöåì ïåðåëÿêàíèé íåñïîä³âàíîþ ñóâîð³ñòþ ñâîº¿ ìàòåð³, ñòóïàº çíîâó íà ñëèçüêå ³, ä³ñòàâøèñü íà ïðóäêèõ ñâî¿õ êðèëàõ äî íàéâèùî¿ âåðøèíè íåáà, âäàºòüñÿ ç áëàãàííÿì äî âåëèêîãî Þï³òåðà ³ âèêëàäàº ñâîþ ñïðàâó. Òîä³ Þï³òåð, óõîïèâøè Àìóðà çà ù³÷êó ³ íàáëèçèâøè ¿¿ äî ñâî¿õ óñò, ö³ëóº éîãî ³ ìîâèòü: – Õî÷ òè, øàíîâíèé ñèíó, í³êîëè íå â³ääàâàâ ìåí³ ÷åñò³, âèçíàíî¿ âñ³ìà áîãàìè, ³ îö³ ìî¿ ãðóäè, ùî ïîâåë³âàþòü ñòèõ³ÿì ïðèðîäè ³ ÷åðãóâàííþ ñâ³òèë, ðàíèâ ïîñò³éíèìè ñòð³ëàìè òà ïîãàíèâ ÷àñòèìè íàïàäàìè çåìíî¿ ïîõîò³ ³, âñóïåðå÷ çàêîíàì ³ íàâ³òü Þë³ºâîìó1, âñóïåðå÷ ãðîìàäñüê³é ìîðàë³, øêîäèâ ãàíåáíèìè ïåðåëþáêàìè ìîºìó àâòîðèòåòîâ³ é ðåïóòàö³¿, ïàñêóäíî ïåðåòâîðþþ÷è ÿñíèé ì³é ëèê íà çì³é, âîãí³, çâ³ð³â, ïòàõ³â ³ õóäîáó, – òà âñå æ òàêè, ïàì’ÿòàþ÷è ïðî ñâîþ ïîì³ðí³ñòü ³ ïðî òå, ùî òè çð³ñ íà îöèõ ìî¿õ ðóêàõ, âñå çðîáëþ äëÿ òåáå, ÿêùî ò³ëüêè çóì³ºø íàäàë³ ñòåðåãòèñü ñâî¿õ ñóïåðíèê³â; à êîëè º çàðàç íà çåìë³ ÿêà-íåáóäü ä³â÷èíà âèêëþ÷íî¿ êðàñè, òî, çà îöå ìîº äîáðîä³éñòâî, ïîâèíåí òè â³ääÿ÷èòè ìåí³ íåþ. 23. Ñêàçàâøè öå, âåëèòü â³í Ìåðêóð³ºâ³ â³äðàçó ñêëèêàòè âñ³õ áîã³â íà çáîðè ³ îãîëîñèòè, ùî õòî íå ç’ÿâèòüñÿ, òîé çàïëàòèòü äåñÿòü òèñÿ÷ íóì³â ïåí³. Ï³ä òàêîþ çàãðîçîþ îäðàçó íàïîâíèëîñü ì³ñöå íåáåñíèõ çáîð³â, ³ âåëè÷íèé Þï³òåð, âèñîêî òðîíóþ÷è, âèãîëîøóº òàêå: – Áîãè, çàïèñàí³ â ðåºñòð³ Ìóç, âè íàïåâíå âñ³ çíàºòå, ùî îöüîãî þíàêà ÿ âèïåñòèâ ñâî¿ìè ðóêàìè; òåïåð íàäóìàâ ÿ íàêëàñòè ïåâíó âóçäó íà ðîçïàëåí³ ïîðèâè éîãî ïåðøî¿ ìîëîäîñò³. Äîñèòü óæå òîãî, ùî çàïëÿìîâàíèé â³í ùîäåííèìè ÷óòêàìè ïðî ïåðåëþáêè òà âñ³ëÿê³ ñêâåðíè. Â³äáåð³ìî â íüîãî âñÿêó íàãîäó ³ çâ’ÿæ³ìî éîãî õëîï’ÿ÷ó õ³òü øëþáíèìè ïóòàìè! Â³í ñàì âèáðàâ ñîá³ ä³â÷èíó ³ ïîçáàâèâ ¿¿ íåâèííîñò³; íåõàé æå òåïåð âîëîä³º íåþ ³ ìàº ¿¿ çà æ³íêó, íåõàé îá³éìàº Ïñ³õåþ ³ çàâæäè ò³øèòüñÿ ñâî¿ì êîõàííÿì! À îáåðíóâøè ëèöå äî Âåíåðè, ìîâèòü: – À òè, äîíþ, íå ñóìóé çîâñ³ì ³ íå ñòðàøèñü çà âèñîêèé ñâ³é ð³ä ³ ñòàí ÷åðåç ïîäðóææÿ ³ç ñìåðòíîþ. Çàðàç çðîáëþ öåé øëþá íå íåð³âíèì, à çàêîííèì ³ çã³äíèì ç öèâ³ëüíèì ïðàâîì. ² íåãàéíî âåëèòü Ìåðêóð³ºâ³ âçÿòè Ïñ³õåþ é ïðèñòàâèòè ¿¿ íà íåáî; ïîäàþ÷è ¿é ÷àøó àìáðîñ³¿, ìîâèòü: – Ïðèéìè, Ïñ³õåº, áóäü áåçñìåðòíà, ³ Êóï³äîí í³êîëè íå ïîðóøèòü çâ’ÿçêó ç òîáîþ, îöå âàøå ïîäðóææÿ áóäå äîâ³÷íèì. 1 Íàòÿê íà çàêîí öåçàðÿ Àâãóñòà ïðî ïåðåëþáñòâà (Lex Julia de adulteriis), çã³äíî ç ÿêèì âèíóâàòåöü ïîçáàâëÿâñÿ ÷àñòèíè ìàéíà é ìóñèâ ³òè ó âèãíàííÿ.

937

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì 24. Íåãàéíî çà öèì ïî÷àâñÿ ïèøíèé âåñ³ëüíèé áåíêåò. Ëåæàâ íà âèñîêîìó ëîæ³ ìîëîäèé, òóëÿ÷è Ïñ³õåþ äî ñâî¿õ ãðóäåé; òàê ñàìî é Þï³òåð ç ñâîºþ Þíîíîþ, ³ äàë³ ïî ïîðÿäêó âñ³ áîãè. Òîä³ Þï³òåðîâ³ ïîäàâàâ ÷àøó ç íåêòàðîì, ç òèì âèíîì áîã³â, éîãî âëàñíèé âèíî÷åðï³é, òîé ñ³ëüñüêèé õëîïåöü, à ³íøèì – Âàêõ. Çà êóõàðÿ áóâ Âóëêàí; Îðè çàáàðâëþâàëè âñå â ïóðïóð òðîÿíäàìè òà ³íøèìè êâ³òêàìè; Ãðàö³¿ êðîïèëè àðîìàòàìè; Ìóçè ñï³âàëè çâó÷íèì ãîëîñîì. Àïîëëîí ïðîñï³âàâ ï³ä ê³ôàðó; Âåíåðà ï³ä ñîëîäêó ìóçèêó ãàðíî ïîòàíöþâàëà, ç òàêèì ñóïðîâîäîì, ùî Ìóçè ñï³âàëè õîðîì, Ñàòèð äóâ ó ôëåéòó, à ìàëåíüêèé Ïàí ãðàâ íà ö³âíèö³. Îòàê Ïñ³õåÿ, ïî çàâåäåíîìó çâè÷àþ, ïîáðàëàñÿ ç Êóï³äîíîì, ³ â íàëåæíèé ÷àñ íàðîäèëàñÿ â íèõ äî÷êà, ÿêó çâåìî Íàñîëîäà. Âèêëàäåíî ó ïåðåêëàä³ ².Ôðàíêà çà âèäàííÿì: Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà: Õðåñòîìàò³ÿ / Óïîð. Î.².Á³ëåöüêèé. – Ê.: Ðàä.øêîëà, 1968. – 611 ñ.

938

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ЗМІСТ ÃÐÅÖ²ß ÑËÎÂÎ ÄÎ ×ÈÒÀ×À . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3

Ì²ÔÎËÎÃ²ß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 ÏÎÕÎÄÆÅÍÍß ÑÂ²ÒÓ ² ÁÎÃ²Â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 Çåâñ. Íàðîäæåííÿ Çåâñà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Çåâñ ñêèäàº Êðîíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Áîðîòüáà áîã³â-îë³ìï³éö³â ç òèòàíàìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Áîðîòüáà Çåâñà ç Ò³ôîíîì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Îë³ìï . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 Ïîñåéäîí ³ áîæåñòâà ìîðÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 Öàðñòâî ïîõìóðîãî À¿äà (Ïëóòîíà) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 Ãåðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 ²î . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 Àïîëëîí. Íàðîäæåííÿ Àïîëëîíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Áîðîòüáà Àïîëëîíà ç Ï³ôîíîì ³ çàñíóâàííÿ Äåëüô³éñüêîãî îðàêóëà . . . . . . .10 Äàôíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Àïîëëîí ó Àäìåòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Àïîëëîí ³ ìóçè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 Ñèíè Àëîåÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 Ìàðñ³é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Àñêëåï³é (Åñêóëàï) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Àðòåì²äà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Àêòåîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 Àô³íà-Ïàëëàäà. Íàðîäæåííÿ Àô³íè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 Àðàõíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 Ãåðìåñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Ãåðìåñ âèêðàäàº êîð³â Àïîëëîíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Àðåñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 Àôðîä³òà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 Ï³ãìàë³îí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Íàðö³ññ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Àäîí³ñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Åðîò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Ã³ìåíåé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 Ãåôåñò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 Äåìåòðà ³ Ïåðñåôîíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Âèêðàäåííÿ Ïåðñåôîíè À¿äîì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Òð³ïòîëåì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 Åð³ñ³õòîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26

939

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Í³÷, Ì³ñÿöü, Çîðÿ ³ Ñîíöå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Ôàåòîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 Ä³îí³ñ. Íàðîäæåííÿ ³ âèõîâàííÿ Ä³îí³ñà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 Äî÷êè Ì³í³ÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Ò³ððåíñüê³ ìîðñüê³ ðîçá³éíèêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 ²êàð³é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 Ì³äàñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 Ïàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 Ïàí ³ Ñ³ð³íãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 Çìàãàííÿ Ïàíà ç Àïîëëîíîì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 Ï’ÿòü â³ê³â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 Äåâêàë³îí ³ Ï³ððà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 Ïðîìåòåé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 Ïàíäîðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 Åàê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 Äàíà¿äè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 Ïåðñåé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 Íàðîäæåííÿ Ïåðñåÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 Ïåðñåé óáèâàº ãîðãîíó Ìåäóçó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 Ïåðñåé ³ Àòëàñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Ïåðñåé âðÿòîâóº Àíäðîìåäó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Âåñ³ëëÿ Ïåðñåÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 Ïîâåðíåííÿ Ïåðñåÿ íà Ñåð³ô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Ïåðñåé â Àðãîñ³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Ñ³ç³ô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Òàíòàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 Ïåëîïñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 ªâðîïà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 Êàäì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 Í³îáà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 Íàðîäæåííÿ ³ âèõîâàííÿ Ãåðàêëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56 Ãåðàêë ó Ô³âàõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 Ãåðàêë íà ñëóæá³ â Åâð³ñôåÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 Íåìåéñüêèé ëåâ (ïåðøèé ïîäâèã) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 Ëåðíåéñüêà ã³äðà (äðóãèé ïîäâèã) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 Êåð³íåéñüêà ëàíü (÷åòâåðòèé ïîäâèã) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 Åð³ìàíôñüêèé êàáàí ³ áèòâà ç êåíòàâðàìè (ï’ÿòèé ïîäâèã) . . . . . . . . . . . . . . . .60 Ñêîòíèé äâ³ð öàðÿ Àâã³ÿ (øîñòèé ïîäâèã) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60 Êð³òñüêèé áèê (ñüîìèé ïîäâèã) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 Êîí³ Ä³îìåäà (âîñüìèé ïîäâèã) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 Ãåðàêë â Àäìåòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 Ïîÿñ ²ïïîë³òè (äåâ’ÿòèé ïîäâèã) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 Ãåðàêë ðÿòóº Ãåñ³îíó, äî÷êó Ëàîìåäîíòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 Êîðîâè Ãåð³îíà (äåñÿòèé ïîäâèã) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 Êåðáåð (îäèíàäöÿòèé ïîäâèã) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66 ßáëóêà Ãåñïåð³ä (äâàíàäöÿòèé ïîäâèã) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67

940

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ÃÎÌÅÐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70 ²Ë²ÀÄÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70 Ï²ñíÿ ïåðøà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70 Ï²ñíÿ äðóãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Ï²ñíÿ òðåòÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78 Ï²ñíÿ øîñòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79 Ï²ñíÿ ø²ñòíàäöÿòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 Ï²ñíÿ â²ñ²ìíàäÿòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87 Ï²ñíÿ äâàäöÿòü äðóãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88 Ï²ñíÿ äâàäöÿòü ÷åòâåðòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94 ÎÄ²ÑÑÅß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 Ï²ñíÿ ïåðøà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 Äðóãà ï²ñíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 Ï²ñíÿ ï’ÿòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102 Ï²ñíÿ ñüîìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104 Ï²ñíÿ âîñüìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104 Ï²ñíÿ äåâ’ÿòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 Ï²ñíÿ ø²ñòíàäöÿòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111 Ï²ñíÿ äåâ’ÿòíàäöÿòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112 Ï²ñíÿ äâàäöÿòü òðåòÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 Ï²ñíÿ äâàäöÿòü ÷åòâåðòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117

ÃÅÑ²ÎÄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 ÐÎÁÎÒÈ ² ÄÍ² . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 ². Ïàíäîðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 ²². Ï’ÿòü ïîêîë³íü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122 Ë³òî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124 Ïîðàäè ìîðåïëàâöåâ³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125 Ïîðàäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125 Õë³áîðîáñüêà ðîáîòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 Çèìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128 Âèá³ð æ³íêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129

Ò²ÐÒÅÉ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130 ÑÎËÎÍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132 Ì²ÌÍÅÐÌ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133 ÒÅÎÃÍ²Ä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134 ÀÐÕ²ËÎÕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135 ÀËÊÅÉ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136 Äî Ñàïôî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138 Â³äïîâ³äü Ñàïôî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138

941

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ÑÀÏÔÎ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139 ÀÍÀÊÐÅÎÍÒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 ÅÇÎÏ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 Âîðîí ³ ëèñèöÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 Ìóðàøêè é Öèêàäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 Ëèñèöÿ ³ Òåðåí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 Õë³áîðîá ³ éîãî ä³òè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 Õë³áîðîáîâ³ ä³òè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 Õë³áîðîá ³ Çì³ÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145 Ïîäîðîæí³ ³ Âåäì³äü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145 Ñîáàêà ç øìàòêîì ì’ÿñà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145 Âîâê ³ ×àïëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145

ÅÑÕ²Ë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146 ÏÐÎÌÅÒÅÉ ÇÀÊÓÒÈÉ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146

ÑÎÔÎÊË . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174 ÀÍÒ²ÃÎÍÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174 Åï³ñîä³é ïåðøèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .178 Åï³ñîä³é äðóãèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184 Åï³ñîä³é òðåò³é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190 Åï³ñîä³é ÷åòâåðòèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195 Åï³ñîä³é ï’ÿòèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199 Åêñîä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203

ÅÂÐ²Ï²Ä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209 ÌÅÄÅß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209 Ïðîëîã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209 Åï³ñîä³é ïåðøèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215 Åï³ñîä³é äðóãèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220 Åï³ñîä³é òðåò³é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225 Åï³ñîä³é ÷åòâåðòèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .230 Åï³ñîä³é ï’ÿòèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .234 Åï³ñîä³é øîñòèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237 Åêñîä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .241

ÀÐ²ÑÒÎÔÀÍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .245 ÕÌÀÐÈ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .245 Ïðîëîã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .245 Åï²ñîä²é ïåðøèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .267 Åï²ñîä²é äðóãèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .271 Åï²ñîä²é òðåò²é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .274

942

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Åï²ñîä²é Åï²ñîä²é Åï²ñîä²é Åï²ñîä²é Åï²ñîä²é

÷åòâåðòèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .277 ï’ÿòèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .285 øîñòèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .288 ñüîìèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .290 âîñüìèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .292

ÀÐ²ÑÒÎÒÅËÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .299 ÏÎÅÒÈÊÀ

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .299

ÌÅÍÀÍÄÐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .301 Â²ÄËÞÄÍÈÊ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .301 Ä³ÿ ² . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .301 Ä³ÿ II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .304 Ä³ÿ ²²² . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .307 Ä³ÿ IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .307

ÒÅÎÊÐ²Ò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .311 Ò²ðñ²ñ, àáî Ï²ñíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .311 ×àð²âíèöÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .314 Ôàë²ñ²¯ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .317 Ñ²ðàêóçÿíêè, àáî ñâÿòî Àäîí²ñà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .317

ÏËÓÒÀÐÕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320 ÏÎÐ²ÂÍßËÜÍ² ÆÈÒÒªÏÈÑÈ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320 Ïåð³êë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320 Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñüêèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .327

ËÓÊ²ÀÍ

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .336 ÐÎÇÌÎÂÈ ÁÎÃ²Â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .336 Ãåôåñò ² Çåâñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .336 ÐÎÇÌÎÂÈ Â ÖÀÐÑÒÂ² ÌÅÐÒÂÈÕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .337 Ãåðìåñ ² Õàðîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .337

ËÎÍÃ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .338 ÄÀÔÍ²Ñ ² ÕËÎß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .338 Êíèãà ² . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .338 Êíèãà II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .345 Êíèãà ²²² . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .352 Êíèãà IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .359 ÑËÎÂÍÈÊ ²ÌÅÍ ² ÍÀÇÂ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .367

943

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ÐÈÌ ÑËÎÂÎ ÄÎ ×ÈÒÀ×À . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .371

ÁÎÃÈ ² ÃÅÐÎ¯ ÑÒÀÐÎÄÀÂÍÜÎÃÎ ÐÈÌÓ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .372 ÁÎÃÈ. ÄÐÅÂÍ² ²ÒÀË²ÉÑÜÊ² ÁÎÆÅÑÒÂÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .372 Þï³òåð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .372 ßíóñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .373 Ìàðñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .374 Þíîíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .374 Ì³íåðâà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .375 Ä³àíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .376 Âåíåðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .376 Ôëîðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .377 Òåëëóðà (Òåëëóñ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .377 Öåðåðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .378 Áàõóñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .378 Âåðòóìí ³ Ïîìîíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .378 Ôàâí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .379 Ôàâíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .380 Âåñòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .380 Âóëêàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .382 Ïåíàòè, ëàðè, ìàíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .382 Ãåí³¿ ³ þíîíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .383 ÃÅÐÎ¯ ² ËÅÃÅÍÄÈ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .384 Åíåé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .384 Ðîìóë ³ Ðåì. Çàñíóâàííÿ Ðèìó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .385 ñ²Ì ÖÀÐ²Â ÄÐÅÂÍÜÎÃÎ ðÈÌÓ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .388 Ðîìóë ³ Ò³ò Òàö³é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .388 Íóìà Ïîìï³ë³é ³ í³ìôà Åãåð³ÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .390 Òóëë Ãîñò³ë³é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .392 Àíê Ìàðö³é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .395 Òàðêâ³í³é Äðåâí³é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .396 Òàðêâ³í³é Ãîðäèé ³ ïàä³ííÿ öàðñüêî¿ âëàäè â Ðèì³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .400

Ò²Ò ÌÀÊÖ²É (ÌÀÊÊ) ÏËÀÂÒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .407 ÑÊÀÐÁ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .407 Ïðîëîã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .407 Ä³ÿ ïåðøà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .408 Ä³ÿ äðóãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .411 Ä³ÿ òðåòÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .424 Ä³ÿ ÷åòâåðòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .430 Ä³ÿ ï’ÿòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .441 Êîìåíòàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .443

944

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

Ò²Ò ËÓÊÐÅÖ²É ÊÀÐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .445 ÏÐÎ ÏÐÈÐÎÄÓ ÐÅ×ÅÉ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .445 Êíèãà ïåðøà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .445 Êíèãà äðóãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .455 Êíèãà òðåòÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .468 Êíèãà ÷åòâåðòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .493 Êíèãà ï’ÿòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .503 Êíèãà øîñòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .526 Ïðèì³òêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .536

ÃÀÉ ÂÀËÅÐ²É ÊÀÒÓËË . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .541 Ë²ÐÈ×Í² ÏÎÅÇ²¯ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .541 “Ïëà÷, Âåíåðî! Ïëà÷òå, êóï³äîíè!”(3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .541 Äî Ëåñá³¿ (5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .541 Äî Ëåñá³¿ (7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .542 Ïîåò ïðî ñåáå (8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .542 Äî Ôóð³ÿ òà Àâðåë³ÿ (12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .543 “Íàø ä³ì ïîñòàâëåíèé â êóòî÷êó çàòèøíîìó...”(26) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .543 “Õëîï÷èñüêó-ñëóãî! Äàâíüîãî ôàëåðíà...”(27) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .543 Äî Àëüôåíà (30) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .544 Ã³ìí Ä³àí³ (34) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .544 Äî Êîðí³ô³ö³ÿ (38) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .545 Ïëà÷ Àð³àäíè (64) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .545 “Çíîâó âåñíà, îæèâàº çåìëÿ...” (46) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .547 Äî Ö³öåðîíà (49) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .547 Ïðî Ëåñá³þ (70) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .548 “×àñòî òè ìîâèëà...” (72) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .548 “Ìàðíî çà äîáð³ ä³ëà...” (73) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .548 Äî ñåáå ñàìîãî (76) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .548 Ëåñá³ÿ (83) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .549 Ïðî ñâîº êîõàííÿ (85) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .549 “Êâ³íò³ÿ, êàæóòü, – êðàñóíÿ...” (86) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .549 “Ãàðÿ÷å òàê íå êîõàëè...” (87) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .549 Äî áðàòà (101) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .550 Äî Ëåñá³¿ (109) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .550

ÌÀÐÊ ÒÓËË²É Ö²ÖÅÐÎÍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .551 ÏÐÎ ÎÐÀÒÎÐÀ

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .551

ÃÀÉ ÞË²É ÖÅÇÀÐ

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .556 ÃÀËËÜÑÜÊÀ Â²ÉÍÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .556 Êíèãà ïåðøà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .556 Êíèãà øîñòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .557 Êíèãà ñüîìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .560

945

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì

ÏÓÁË²É ÂÅÐÃ²Ë²É ÌÀÐÎÍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .564 ÁÓÊÎË²ÊÈ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .564 Ïåðøà åêëîãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .565 ×åòâåðòà åêëîãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .567 ÃÅÎÐÃ²ÊÈ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .568 Íà êîñòÿõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .569 Ïîõâàëà ²òàë³¿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .569 Æèòòÿ õë³áîðîá³â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .570 Îðôåé ³ Åâð³ä³êà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .572 ÅÍÅ¯ÄÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .574 Êíèãà ïåðøà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .574 Êíèãà äðóãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .592 Êíèãà òðåòÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .592 Êíèãà ÷åòâåðòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .592 Êíèãà ï’ÿòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .609 Êíèãà øîñòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .609 Êíèãà ñüîìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .629 Êíèãà âîñüìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .648 Êíèãà äåâ’ÿòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .665 Êíèãà äåñÿòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .684 Êíèãà îäèíàäöÿòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .684 Êíèãà äâàíàäöÿòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .705 Ïðèì³òêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .727

ÊÂ²ÍÒ ÃÎÐÀÖ²É ÔËÀÊÊ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .737 ÎÄÈ. ÊÍÈÃÀ ÏÅÐØÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .738 Äî Ìåöåíàòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .738 Äî Àâãóñòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .738 Äî ðåñïóáë³êè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .740 Äî Ïàð³ñà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .740 Äî ìóçè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .741 Äî äðóç³â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .741 Äî Àïîëëîíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .742 Äî ë³ðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .743 Äî ñåáå ñàìîãî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .743 ÊÍÈÃÀ ÄÐÓÃÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .743 Äî Àç³í³ÿ Ïîëë³îíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .744 Äî Äåëë³ÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .745 Äî Ë³ö³í³ÿ Ìóðåíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .745 Äî Ìåöåíàòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .746 Äî Ïîñòóìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .747 Ïðî ðèìñüêó ðîçê³ø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .747 Äî Ìåöåíàòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .748 Äî çàõëàííîãî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .749 Äî Ìåöåíàòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .750

946

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ÊÍÈÃÀ ÒÐÅÒß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .750 Äî õîðó þíàê³â ³ ä³â÷àò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .751 Äî ðèìñüêîãî þíàöòâà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .752 Äî Àâãóñòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .752 ÄÎ ÊÀËË²ÎÏÈ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .754 Äî ðèìëÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .756 Äî ðèìñüêîãî íàðîäó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .757 Äî Ìåëüïîìåíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .758 ÊÍÈÃÀ ×ÅÒÂÅÐÒÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .759 Äî Ìåëüïîìåíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .759 Äî Ëîëë³ÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .759 ÅÏÎÄÈ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .760 Äî íàêëåïíèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .761 Äî ðèìëÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .761 Äî ðèìñüêîãî íàðîäó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .761 ÑÀÒÈÐÈ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .763 Êíèãà ïåðøà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .763 Êíèãà äðóãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .766 ÏÎÑËÀÍÍß. ÊÍÈÃÀ ÏÅÐØÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .774 Äî Ìåöåíàòà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .774 Äî Íóì³ö³ÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .776 Äî ñâîº¿ êíèãè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .778 ÏÐÎ ÏÎÅÒÈ×ÍÅ ÌÈÑÒÅÖÒÂÎ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .778 Äî Ï³ñîí³â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .779 Ïðèì³òêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .789

ÏÓÁË²É ÎÂ²Ä²É ÍÀÇÎÍ

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .796 ÔÀÑÒÈ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .796 Ê³íåöü Àð³àäíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .796 ÌÅÒÀÌÎÐÔÎÇÈ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .798 Ñòâîðåííÿ ñâ³òó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .798 ×îòèðè ïîêîë³ííÿ ëþäñüê³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .800 Ã³ãàíòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .801 Äàôíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .801 Ñìåðòü Ôàåòîíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .804 Íàðê³ñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .811 Ï³ðàì ³ Ò³ñáà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .815 Í³îáà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .818 Äåäàë òà ²êàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .822 Ô³ëåìîí ³ Áàâê³äà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .823 Ï³ãìàë³îí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .825 Àïîôåîç Öåçàðÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .827 ÑÊÎÐÁÎÒÍ² ÅËÅÃ²¯ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .830 Â äîðîç³ íà çàñëàííÿ (1, 12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .830

947

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì (²²², 9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .831 Çèìà íà ÷óæèí³ (III, 10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .832 (²²², 11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .833 (III, 13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .835 (²²², 14) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .836 (IV, 1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .837 Æèòòÿ ïîåòà (IV, 10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .839 ÏÎÍÒ²ÉÑÜÊ² ÏÎÑËÀÍÍß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .842 Äðóæèí³ (², 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .843 Àòòèêîâ³ (II, 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .844 Äðóçÿì (III, 7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .845 Íåâ³ðíîìó äðóãîâ³ (IV, 3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .846

ËÓÖ²É ÀÍÍÅÉ ÑÅÍÅÊÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .848 ÔÅÄÐÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .848 Ïðèì³òêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .881

ÔÅÄÐ

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .885 ÁÀÉÊÈ. ÊÍÈÃÀ ÏÅÐØÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .885 Ïðîëîã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .885 2. Ïðî Æàá, ùî ïðîñèëè ñîá³ öàðÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .885 4. Ïðî ñîáà÷ó çàæåðëèâ³ñòü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .886 7. Ëèñèöÿ ³ òðàãåä³éíà ìàñêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .886 8. Âîâê òà Æóðàâåëü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .886 14. Øâåöü-ë³êàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .887 15. Îñåë äî ñòàðîãî Ïàñòóõà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .887 26. Ëèñ òà Ëåëåêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .887 30. Æàáè, íàëÿêàí³ á³éêîþ Áóãà¿â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .888 ÊÍÈÃÀ ÄÐÓÃÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .888 Ïðîëîã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .888 (1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .888 (2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .888 2. Ïðî ÷îëîâ³êà òà äâîõ éîãî êîõàíîê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .889 3. Åçîï ïðî íåã³äíèê³â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .889 ÊÍÈÃÀ ÒÐÅÒß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .889 Ïðîëîã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .889 6. Ìóõà òà Îñåë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .891 7. Âîâê òà Ñîáàêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .891 9. Ñîêðàò ïðî äðóç³â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .892 18. Ïàâè÷ ³ Þíîíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .892 ÊÍÈÃÀ ×ÅÒÂÅÐÒÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .892 1. Ïðî îñëÿ÷ó äîëþ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .893 10. Ïðî ëþäñüê³ âàäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .893 23. Ñ³ìîí³ä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .893

948

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì ÊÍÈÃÀ Ï’ßÒÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .893 Ïðîëîã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .894 1. Äåìåòð³é òà ïîåò Ìåíàíäð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .894 3. Ëèñèé òà Ìóõà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .894 6. Ëèñèé òà Ãîëîìîçèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .895 ÄÎÄÀÒÎÊ. Â³ä àâòîðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .895 7. Åçîï òà ïîåò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .895 ÅÏ²ËÎÃ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .896

ÌÀÐÊ ÂÀËÅÐ²É ÌÀÐÖ²ÀË

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .897 ÅÏ²ÃÐÀÌÈ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .897 Äî Êîòòè (², 9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .897 Äî Ô³äåíòèíà (², 29) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .897 Ãåë³ÿ íà ñàìîò³ (², 33) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .897 Äî çàçäð³ñíèêà (², 40) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .897 Ïðî Ä³àâëà-ë³êàðÿ (², 47) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .897 Íà æàä³áíîãî Êàëåíà (², 99) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .898 Íà Âåëîêñà (², 110) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .898 Íà Ëóïåðêà (², 117) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .898 Íà Ïàâëà (II, 20) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .899 Äî Öåö³ë³àíà (II, 780) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .899 Äî Íàç³êè (II, 79) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .899 Íà Ãàâðà (II, 89) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .899 Äî Êâ³íò³ë³àíà (II, 90) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .899 Íà Ñåêñòà (III, 38) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .900 Íà Ë³ãóð³íà (III, 44) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .900 Äî Ë³ãóð³íà (III, 50) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .900 Íà Ë³êîð³äó (IV, 24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .901 Íà Ãàðã³ë³àíà (IV, 56) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .901 Íà Êâ³íòà (IV, 72) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .901 (IV, 76) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .901 Äî Ðåãóëà (V, 10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .901 Äî Þë³ÿ Ìàðö³àëà (V, 20) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .902 Äðóç³ – âåëèêèé ñêàðá (V, 42) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .902 Äî Ïîñòóìà (V, 58) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .902 Ïðî þíèõ Ïîìïå¿â (V, 74) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .903 Íà Ö³ííó (V, 76) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .903 Íà Åì³ë³àíà (V, 81) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .903 Íà Àíäðàãîðà (VI, 53) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .903 Íà Ìàðêà (VI, 11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .903 Ïðî ñâî¿ êíèæêè (VI, 61) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .903 Äî Ðåãóëà (VII, 16) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .904 Óëàìîê â³ä “Àðãî” (VII, 19) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .904 Äî Ìóçè (VIII, Ç) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .904

949

Àíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Ãðåö³ÿ. Ðèì Äî Ãàðã³ë³àíà (VIII, 13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .904 Äî äðóãà (VIII, 14) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .905 Ïðî Ôàá³ÿ ³ Õðåñò³ëëó (VIII, 43) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .905 Åï³òàô³ÿ Ô³ëåí³ (IX, 29) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .905 Ñàá³íîâ³, ïîñèëàþ÷è â³íîê ç òðîÿíä (IX, 60) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .905 Íà â÷èòåëÿ (IX, 68) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .905 Íà Ãàëëó (IX, 78) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .906 Àâëîâ³ (IX, 31) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .906 Äî Þë³ÿ (IX, 97) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .906 Äî Ìàìóððà (X, 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .906 Äî Àíòîí³ÿ (X, 23) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .907 Íà Êàëë³îäîðà (X, 31) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .907 Ïðî Ñêîðïà (X, 53) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .907 Ðèìîâ³ (X, 74) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .907 Íà Õåðåìîíà (XI, 56) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .908 (XII, 46) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .908 Äî Òóêêè (XII, 94) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .908 Íà Þíîíó Ïîë³êëåòà (X, 890) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .909 Ëèñòîâèé ïàï³ð (XIV, 11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .909 Ã³ìíàñòè÷í³ ãèð³ (XIV, 49) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .909 Ñð³áíà Ì³íåðâà (XIV, 179) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .909 Ãîìåð ó ìàëîìó ñóâî¿ (XIV, 184) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .909 Âåðã³ë³é ó ñóâî¿ (XIV, 186) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .909 Ö³öåðîí ó ñóâî¿ (XIV, 188) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .909 Ïðî Ïðîïåðö³ÿ (XIV, 189) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .909 Ò³ò Ë³â³é ó ñóâî¿, XIV, 190 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .910 Ãàé Ñàëëþñò³é Êð³ñï (XIV, 191) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .910 Ëóêàí (XIV, 194) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .910 Ïðî Âåðã³ë³ÿ (XIV, 1950 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .910

ÄÅÖ²Ì ÞÍ²É ÞÂÅÍÀË

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .911 ÑÀÒÈÐÈ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .911 Êíèãà ïåðøà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .911 Ïðèì³òêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .922

ËÓÖ²É ÀÏÓËÅÉ

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .923 ÀÌÓÐ ² ÏÑ²ÕÅß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .923 Êíèãà IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .923 Êíèãà V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .925 Êíèãà VI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .933

950

Антична література. Греція. Рим. Навчальний посібник

Recommend Documents