BISKUPIN Przewodnik po rezerwacie archeologicznym
Tekst: Wiesław Zajączkowski Zdjęcia: Bożena i Leszek Okońscy, Tomasz Szarski, Archiwum PMA
ZAMIAST WSTĘPU Na terenie liczącego około 23 ha rezerwatu archeologicznego w Biskupinie odkryto ślady bytowania człowieka od starszej epoki kamienia aż po wczesne średniowiecze. Najstarszymi są pozostałości obozowiska łowców reniferów sprzed 10-12 tys. lat, neolityczny dom pierwszych rolników oraz położone w pobliżu pochówki szkieletowe. Z wczesnej epoki brązu pochodzi tzw. kraal - duży obiekt osadniczy lub kultowy, otoczony systemem rowów. Najbardziej znaną jest położona na terenie rezerwatu osada kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza. Odsłonięty w czasie badań archeologicznych system umocnień obronnych, drogi, zabudowa wnętrza osady oraz stan zachowania drewna, były już przed drugą wojną światową sensacją naukową na skalę euroRezerwat biskupiński pejską. Biskupin skupiał wtedy uwagę całej elity inte- lotu ptaka lektualnej Polski. W okresie wczesnego średniowiecza, na terenie obecnego rezerwatu istniało szereg obiektów, do których należy zaliczyć grodek obronny położony u nasady półwyspu wraz z przyległą do niego osadą, osady otwarte typu wiejskiego i zespół jam wędzarskich. Miejscem, gdzie występują znaleziska ze wszystkich epok, jest źródło krynicznej wody, użytkowane od neolitu aż po średniowiecze.
ZWIEDZANIE
Po zakupieniu biletów w kasie, przechodzimy obok chaty pałuckiej, a następnie, mijając znaki o symbolice kultowej, dochodzimy do przystani statku „Diabeł Wenecki".
Biskupin położony jest w południowo-wschodniej części historyczno-etnograficznej krainy zwanej Pałukami. Łacińska nazwa Pałuk, „terra Pałucacensis", pojawia się w dokumentach z XIV i XV wieku. Także Jan Długosz opisuje Pałuki położone między Wielkopolską i Kujawami. Obszar Pałuk jest ukształtowany głównie przez lodowiec skandynawski. Wyżłobił on w czasie ostatnich zlodowaceń liczne doliny, w których znajduje się obecnie około 130 jezior połączonych przeważnie ciekami wodnymi. Od północy naturalną granicę Pałuk stanowiła Puszcza Notecka, południową zas' rzeka Wełna. Najważniejszymi ośrodkami Pałuk były Kcynia, Szubin, Wągrowiec oraz Żnin. Zachód Słońca nad Jeziorem Biskupińskim
Chata pałucka Chata pałucka. zrekonstruowana w rezerwacie, została przeniesiona ze wsi Biskupin i stanowi przykład tradycyjnego budownictwa z drugiej połowy XVIII w. Składa się ona z izby głównej, przedsionka oraz kuchni. W kuchni, której podłogę stanowiło gliniane klepisko, był duży piec z okapem. W przedsionku znajdował się piec do wypieku chleba. Izba główna pełniła rolę sypialni. Obok chaty znajduje się rekonChata pałucka strukcja studni z żurawiem i tradycyjna pasieka ze zrekonstruowanymi ulami. Znaki o tematyce kultowej Wejs'cia na teren wykopalisk początkowo strzegły dwa Swiatowidy. Po wojnie bramy ozdobiono znakami o symbolice kultowej. Znak po lewej stronie - koło ze znakiem krzyża w środku - jest symbolem słońca, a jednocześnie wszechświata. Symbol ten został zaczerpnięty ze znaków na ceramice. Znak po prawej stronie poświęcony jest kultowi płód-
PÓŁWYSEP
Po wejściu na półwysep, widzimy rekonstrukcję prehistorycznego osiedla kultury łużyckiej, a także fragmenty wykopalisk. Osiedle Osiedle obronne kultury łużyckiej zbudowane zostało na podmokłej wyspie o powierzchni około 2 hektarów. Cała wyspa miała charakter torfiastej łąki, która w części północnej wznosiła się około 80 cm, a w południowej około 120 cm ponad wody otaczającego ją Jeziora Biskupińskiego. Statek „Diabeł Wenecki" w biskupińskiw rezerwacie
ności. W tym kształcie wykonywane były przez ludność kultury łużyckiej ozdoby brązowe.
Przystań statku Półwysep Biskupiński oblewają wody polodowcowego jeziora o tej samej nazwie. Powierzchnia jeziora wynosi około 100 ha, zaś" głębokość sięga 13 metrów. Po jeziorze można odbyć wycieczkę statkiem „Diabeł Wenecki". Jego przystań znajduje się u nasady półwyspu. Nazwa statku pochodzi od przydomku właściciela zamku w Wenecji, Mikołaja Nałęcza. Statek zabiera na pokład 28 osób dorosłych lub podwójną ilość dzieci, zaś rejsy odbywają się co pół godziny.
Falochron Półwysep o wymiarach 190 x 125 metrów otaczał szeroki od 3 do 8 metrów falochron, zbudowany z dębowych i sosnowych pali, wbitych pod kątem 45 stopni w brzeg i dno jeziora. Pale o średnicy 20-30 cm i długości około 2,5-3,5 m były zaostrzone na
Rekonstrukcja wału i falochronu
Rekonstrukcja wału
końcach. Ułatwiało to wbijanie ich w podłoże za pomocą urządzenia przypominającego współcześnie używane kafary. Zewnętrzny obwód falochronu, składającego się z trzech do dziewięciu rzędów pali, wynosił 512 m. Dla wykonania falochronu, zbudowanego z 18-20 tysięcy pali, wyrąbano w okolicznych lasach około 4 tysiące drzew. Falochron zabezpieczał brzegi przed podmywaniem i utrudniał dostęp do osiedla.
Wał od strony wewnętrznej wzmocniony był pionowymi i pochylonymi na zewnątrz słupami dębowymi. Ściana wewnętrzna przynajmniej jednej fazy wału pochylona była na zewnątrz, co pomagało we wchodzeniu na niego od strony osiedla. Wspinanie umożliwiały również pochylone belki z zaciosami, pełniące rolę drabiny czy też schodów. U podstawy wału, co kilka metrów, zgromadzono pryzmy kamieni, które służyły obrońcom jako pociski. Do grodu można było dostać się tylko od strony południowo-zachodniej przez bramę o szerokości około 3 m.
Widok na wieże
Wejście do grodu — rekonstrukcja
Wał obronny Wokół osady, tuż za ostatnim rzędem pali, wzniesiono wał obronny. Tworzyły go trzy rzędy dębowych skrzyń łączonych ,,na zrąb". Skrzynie wypełnione były gliną, piaskiem i ziemią. Podstawę wału stanowiły dębowe, łupane na połowy bale, układane w czworoboki. Wał miał długość około 460 m, średnią szerokość 3,5 m i wysokość około 6 m. Na jego szczycie znajdowało się przedpiersie, za którym mogli chronić się obrońcy. Belki konstrukcyjne poszczególnych skrzyń, wystające na zewnątrz, były krótko ucięte przy licu wału. co uniemożliwiało wspinanie się po nich ewentualnych napastników. Płaszcz gliniany zabezpieczał jednocześnie wypełnienie wału przed pożarem i wymywaniem.
z wnętrza grodu
Pomost Nie wyjaśniona do tej pory została kwestia pomostu, który od strony północno-wschodniej przylegał do falochronu. Być może był on używany przez biskupińskich rybaków do cumowania, suszenia sieci i do innych prac gospodarczych. Z pomostu do wnętrza grodu musiało istnieć „sekretne", znane tylko mieszkańcom Biskupina przejście. Brama Bramę zamykały dwuskrzydłowe wrota, osadzone na drewnianych czopach, wpuszczonych w próg i belkę nadproża. Dostępu do bramy broniła drewniana wieża, która górowała nad wałami i całym osiedlem oraz stanowiła dogodny punkt obserwacyjny. Po obydwu stronach wjazdu znajdowały się dwa wysokie rzędy pali, które dodatkowo ograniczały dostęp do wrót. Zwężony wjazd do grodu uniemożliwiał prowadzenie ataku przez większą liczbę napastników jednocześnie. Ponadto pomost prowadzący do grodu był tak usytuowany, że każdy, kto chciał wejść lub wjechać do środka, musiał przedRekonstmkcja domów
tem minąć kilkunastometrowy odcinek, mając wał po prawej stronie. Nie mógł więc zasłaniać się tarczą, trzymaną w lewej ręce. Od bramy do brzegu jeziora prowadził drewniany most o szerokości 3 m. Jego konstrukcję wspierały masywne słupy, zakończone czworokątnymi czopami, na które nałożone były poprzeczne bierwiona z odpowiednimi wycięciami. Przypuszczalnie przy budowie mostu wykorzystano naturalne płycizny jeziora i skierowano go od bramy grodu w kierunku południowym, a następnie na zachód. Most miał 250 m długości. Plac Wewnątrz grodu, przy bramie, znajdował się niewielki plac, wyłożony faszyną i przysypany gliną zmieszaną z piaskiem. Był on przypuszczalnym miejscem zebrań i wieców mieszkańców oraz miał znaczenie komunikacyjne, gdyż na wąskich uliczkach nie mogły się wyminąć ani zawracać wozy. Znaleziska osi wozów wskazują, że miały one 1,8 m szerokości. Używano wozów o kołach tarczowych z ruchomą osią, znanych w Europie już w okresie epoki brązu, co potwierdzają znaleziska w Mercurago we Włoszech. Domy Wzdłuż ulic poprzecznych stało trzynaście rzędów domów. Szkielet domu budowano z pionowych słupów - łątek, które miały wyżłobione pionowe rowki. W rowkach tych umieszczano końce poziomych, dokładnie do siebie dopasowanych bierwion - sumików. tworzących ściany. Okrągłe łątki narożne i wejściowe wykonane były z sosny, śródścienne prostokątne z dębu. Łątki narożne, wchodzące na około 1 m w ziemię, były płasko ścięte aby
Narożna łątka i swniki - rekonstrukcja
nie grzęzły. Dodatkowo zabezpieczano je jeszcze wieńcem kołków. Prostokątne, dębowe łątki, utrzymujące konstrukcję dachu, chroniono przed grzęźnięciem tzw. przetyczkami. Były to kotki przechodzące przez otwór przy podstawie słupa i opierające się o poprzecznie ułożone bierwiona. Domy stojące w jednym rzędzie miały najczęs'ciej wspólne s'ciany szczytowe. Średnia powierzchnia domu wynosiła 70-90 nr. Chaty miały kształt prostokątny, czasami trapezowy, dopasowany do przebiegu ulic. Dachy najprawdopodobniej kryte były trzciną. Konstrukcja dachów opierała się na s'cianach oraz pionowych, rozwidlonych u góry słupach, stojących wewnątrz chat. O masywną belkę biegnącą szczytem Wnętrze domu wspierały się idące ukośnie w dół żerdzie, pełniące rolę krokwi. Do krokwi mocowane były łaty, podtrzymujące poszycie dachu. Od strony północnej, dachy domów były bardziej spadziste, co miało znaczenie w okresie wiosennych roztopów. Każdy dom składał się z dwóch części: przedsionka i izby. Wnętrza chat wyłożone były belkami dębowymi, sosnowymi i brzozowymi. Przedsionek zajmował około 25% powierzchni domu. Nie odkryto w Biskupinie osobnych budynków gospodarczych, dlatego też można przypuszczać, że w zimie, w przedsionkach, trzymano zwierzęta. W tej części domów przechowywano również sprzęt rolniczy, opał oraz mielono zboże na dużych, kamiennych żarnach. W izbie, na lewo od wejścia, znajdowało się łoże - nary, na któ-
rym spała cała rodzina. Brak podłogi pod narami może wskazywać na to, że trzymano tam mniejsze zwierzęta. Nad łożem znajdowało się podstrzesze, gdzie przechowywano zapasy żywności, zboże, siano, opał itp. Na prawo od wejścia, bliżej środka izby, mieściło się kamienne palenisko wylepione gliną. Paleniska miały najczęściej kształt okrągły lub owalny o średnicy około 2 m. Wejścia do chat usytuowane były zawsze od strony południowej. Pozwalało to na korzystanie ze światła dziennego oraz ciepła słonecznego. Wejścia zastawiano furtami plecionymi z gałęzi. W okresie chłodów uszczelniano je skórami. W każdym domu mieszkała jedna rodzina, składająca się z 7-10 osób. Można przyjąć, że około 100 domów w Biskupinie zamieszkiwała społeczność licząca od 700 do 1000 osób. Budowa O znakomitej organizacji budowniczych osiedla w Biskupinie i o ogromnym wysiłku włożonym w jego budowę świadczy fakt, że zużyto do tego celu kilka tysięcy metrów sześciennych drewna. Do wypełnienia samej konstrukcji skrzyniowej wału zużyto ponad 1000 nr' ziemi, gliny i piasku, które trzeba było przetransportować na półwysep. Najnowsze badania potwierdziły poGórna część przednie przypuszczenie, że osiedle starsze w Biskuwału obronnego pinie zbudowane zostało w ciągu kilku lat. Co więcej.
większość drewna dębowego uzyskano w ciągu jednej zimy, ścinając tysiące drzew. Większość robót ciesielskich przeprowadzano na lądzie stałym, a przygotowane elementy transportowano po lodzie na wyspę. Tutaj jedynie dopasowywano „znormalizowane" sumiki i łątki i montowano z nich chaty. Wspólnota Jednakowe rozmiary domów i ich podobne wyposażenie wskazują na to, że grupa zamieszkująca osiedle była mało zróżnicowana. Swoją organizację opierała na wspólnocie rodowej. O ważniejszych sprawach decydował wiec, czyli zgromadzenie wszystkich dorosłych mieszkańców osady. Przebudowa W czasie badań osiedla obronnego kultury łużyckiej w Biskupinie, odkryto co najmniej trzy fazy jego wykopaliskowych przed istnienia. Podany powyżej opis należy odnieść do II wojną światową osiedla starszego. Wyróżniono trzy kolejne wały obronne, dwie zabudowy wnętrza osiedla obronnego oraz młodszą osadę otwartą, wykorzystującą wyspę jedynie jako miejsce z natury obronne, bez otaczania jej wałami. Młodsze osiedle było mniejsze, zbudowane głównie z drewna sosnowego. Mniejsze były domy liczące średnio 40-60 nr, a zbudowany równolegle do rozwaliska poprzedniego wał miał szerokość niewiele ponad 2 m. W części północnej wał dochodził jedynie do bocznych ścian ostatniego rzędu domów. Dlatego też ulica okrężna przebiegała w tej części przed ostatnim rzędem domów. Ślady licznych napraw i rozbiórek P ńh\ocno-w schodnia część półwyspu w trakcie prac
wskazują na to, że pomiędzy poszczególnymi chatami, stojącymi jak w starszym osiedlu, mogły istnieć przejścia. Zaczęto też stawiać wewnątrz budynki gospodarcze. Zmieniono dojazd do grodu, prowadząc go wzdłuż falochronu, a następnie na południowy wschód ku suchej, piaszczystej kępie. Od strony zewnętrznej dojazd ten zabezpieczono podwójnym rzędem słupów - palisadą. Konserwacja Po opuszczeniu wyspy przez jej mieszkańców, cały teren został zalany i zamulony. Znaczny ciężar budowli powodował, że grzęzły one w podmokłym gruncie. Konserwujące właściwości namułów i brak dostępu powietrza sprawiły, że drewniane konstrukcje zachowały się w znakomitym stanie do czasów wspól-
Prace wykopaliskowe w latach 30-tych (jot. arch. PMA)
czesnych, lecz odsłonięte w czasie wykopalisk, narażone są na destrukcyjne działanie czynników zewnętrznych. Drewno biskupińskie, które przetrwało pod warstwą torfu około 2700 lat, po odsłonięciu narażone jest na zmiany temperatury i wilgotności, zwłaszcza zimą, gdy zamarzające w szparach drobiny lodu rozsadzają kawałki drewna. Próby konserwacji drewna prowadzone są od początku trwania wykopalisk w Biskupinie. Część wykopów z najlepiej zachowanymi konstrukcjami została zatopiona i nie jest oglądana przez zwiedzających. W końcu lat siedemdziesiątych odcinek wału, bramę i ulicę okrężną poddano konserwacji żywicami fenolowymi. Część ta udostępniona jest dla zwiedzających. Prace proUlica okrężna wadzące do znalezienia odpowiedniej metody - rekonstrukcja konserwacji drewna „in situ" prowadzone są nadal.
Rekonstrukcje Na półwyspie zrekonstruowano jedynie fragmenty osiedla. Najbardziej charakterystycznym z nich jest brama. Po jej obu stronach znajdują się dwa odcinki wału oraz falochron. Plany odkrytych w czasie wykopalisk konstrukcji pozwalają na wierną rekonstrukcję przyziemnych części wszystkich obiektów do wysokości 1 m. Wyższe partie zrekonstruowano na podstawie niektórych pośrednich danych. Nie wiemy jaki kształt miało np. przedpiersie wału, za którym kryli się obrońcy. Domniemanym jest też kształt i wysokość wieży obronnej. Wiernie natomiast zostały odtworzone wrota grodu, odnalezione w czasie wykopalisk. W 1999 roku zbudowano pełną rekonstrukcję wału z drewna dębowego. We wnętrzu wału znajdują się schody i zwiedzający mogą wejść na jego koronę. Naprzeciw bramy zbudowano ulicę poprzeczną z dwoma rzędami Rekonstrukcja domów. W każdym rzędzie, liczącym osiem dobrum\ mów, znajduje się jedna pełna rekonstrukcja wnętrza. Wysokość wejścia do chat zrekonstruowano na podstawie zachowanych, wyplatanych z gałęzi furtek. Także wysokość domów odtworzona została na podstawie łątek, pochodzących z osiedla starszego, a użytych wtórnie do wyłożenia podłóg w chatach. Nie wiadomo, czym kryto dachy w łużyckim Biskupinie. Najbliższa okolica obfitowała w trzcinę i sitowie, dlatego też użycie tych materiałów wydaje się najbardziej prawdopodobne. Nie wiemy, jak wyglądały dokładnie dachy. Rozstaw słupów we wnętrzu
chat wskazuje jednak, że konstrukcja dachów opierała się na sochach i belce biegnącej w najwyższym punkcie dachu, zwanej siemieniem. Zbudowane w latach 70-tych rekonstrukcje wymagają stałych zabiegów konserwatorskich. Nowe rekonstrukcje, jakie są planowane na półwyspie, będą zbudowane z drewna zakonserwowanego w nasycalni ośrodka badawczego, powstającego przy parkingu od strony Gąsawy.
Rekonstrukcja zabudowy
ODKRYCIE I BADANIA
W 1933 roku, w czasie wycieczki na półwysep Jeziora Biskupińskiego, Walenty Szwajcer, młody nauczyciel miejscowej szkoły, zainteresował się wystającymi z wody i brzegu jeziora palami. Uznał je za szczyty zatopionych domów i odkryciem tym starał się zainteresować różne instytucje. Ze starostwa, kuratorium i policji został odprawiony z kwitkiem. W końcu natknął się na adres Działu Przedhistorycznego Muzeum Wielkopolskiego. Jesienią 1933 r. do Biskupina przyjechał, sławny już wtedy, profesor Józef Kostrzewski. Zapoznał się on z odkryciem i podjął decyzję o szybkim rozpoczęciu badań. Profesor Kostrzewski kierował pracami ekspedycji archeologicznej do wybuchu drugiej wojny s'wiatowej. Mającego liczne obowiązki profesora, często zastępował na miejscu w Biskupinie jego asystent - mgr Zdzisław Adam Rajewski. Po wojnie, do 1974 r., wykopaliskami kierował już samodzielnie dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie - profesor Zdzisław A. Rajewski. Według koncepcji i planów profesora Rajewskiego, rozbudowano w latach siedemdziesiątych rezerwat w Biskupinie, nadając mu obecny kształt. W ostatnich latach
Jedno z domostw w trakcie wykopalisk (Jot. PMA)
powstało szereg obiektów związanych z archeologią doświadczalną. Rozpoczęte w 1934 roku wykopaliska, początkowo niewielkie, szybko rozrosły się do rozmiarów nie spotykanych w dziejach polskiej archeologii. Liczne artykuły w czasopismach krajowych i zagranicznych oraz stałe komunikaty Polskiej Agencji Telegraficznej o sensacyjnych odkryciach sprawiły, że Biskupin stał się sławny w całym ówczesnym świecie. Gościł też wiele znakomitych osobistości. W 1936 r. Biskupin odwiedził ksiądz Kardynał - Prymas Hlond, Marszałek Polski - Edward Rydz Śmigły i Inspektor Armii - gen. Tadeusz Piskor, a w październiku Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej - profesor Ignacy Mościcki.
Balon fotograficzny (fot. PMA)
Badania w Biskupinie stały się poligonem doświadczalnym dla wielu dziedzin pokrewnych archeologii. Stosowano nowo-
czesne środki techniczne, jak zdjęcia fotograficzne z balonu na uwięzi oraz badania podwodne. Po wojnie odbywały się w Biskupinie szkoleniowe obozy archeologiczne dla studentów i młodych naukowców ze wszystkich ośrodków akademickich w Polsce. Rozpoczęto też kompleksowe badania całych zespołów osadniczych w pobliżu grodu łużyckiego.
Ochrona środowiska Obecnie działania archeologów i konserwatorów polegają głównie na ochronie i konserwacji pozostałych konstrukcji. Obniżenie poziomu wód gruntowych grozi utlenieniem i zniszczeniem pozostających pod ziemią konstrukcji. Aby temu zapobiec, wiosną 1992 roku zbudowano na Gąsawce stopień wodny, który 0 30 cm podnosi i stabilizuje poziom wody w Jeziorze Jezioro Biskupińskie Biskupińskim. Zanieczyszczenie środowiska, odprowadzanie ścieków do jezior oraz intensywna gospodarka rolna stwarza duże zagrożenie dla Biskupina i reliktów innych obiektów odkrytych wokół niego. Strefą ochrony archeologiczno-przyrodniczej zostanie objęte w najbliższym czasie jezioro Biskupińskie 1 tereny bezpośrednio przyległe do niego. Wysiłki archeologów i przyrodników będą miały jednak bardzo ograniczony skutek jeśli nie zostanie rozwiązany problem ścieków komunalnych w Gąsawie i w sąsiadujących z ciągiem jezior wsiach. Po obejrzeniu rekonstrukcji osiedla przez pozostawione w wale przejście, udajemy się do pawilonu muzealnego.
MUZEUM Zwiedzanie wystawy poświęconej Biskupinowi i jego okolicy rozpoczynamy od nowej ekspozycji „Świt historii nad Jeziorem Biskupińskim".
Pawilon muzealny
W epoce myśliwych, zbieraczy i rybaków W czasie wykopalisk na terenie obecnego rezerwatu archeologicznego w Biskupinie natrafiono na s'lady pobytu człowieka już w schyłkowej fazie
paleolitu. Było to czasowe obozowisko łowców reniObozowisko myśliwych ferów. ze starej epoki kamienia Zmiany klimatyczne i ocieplenie spowodowały, że grupy ludności polujące na renifery podążyły wraz z cofającym się lodowcem na północ. Pałuki usiane licznymi jeziorami, porośnięte zostają przez zwarte kompleksy leśne. Zamieszkująca okolice Biskupina ludność poluje na zwierzęta, łowi ryby i zbiera runo leśne. Rewolucja rolnicza Pierwsze grupy neolityczne osiedlające się na Pałukach przyniosły ze sobą umiejętności, które zmieniły dotychczasowy tryb życia ludzi. Najważniejszymi zdobyczami „rewolucji neolitycznej" była umiejętność uprawy zbóż i hodowli zwierząt domowych.
Osiadły tryb życia związany z rolnictwem sprzyjał budowie domostw. Obok odkrytego domu, natrafiono na trzy groby kobiet, z których jeden zachował się w znakomitym stanie. Pochowana w nim kobieta w wieku 35-40 lat miała około 145 cm wzrostu. Na szyi zmarłej znajdował się naszyjnik z muszli, a na ramionach bogato ornamentowane naramienniki, wskazujące na przynależność do kultury lendzielskiej. Rekonstrukcja „długiego domu" pierwszych rolników - model
Do osiągnięć ludnos'ci neolitycznej należy również zaliczyć umiejętność lepienia i wypalania naczyń, umiejętność gładzenia narzędzi wykonanych z krzemienia lub kamienia oraz wiercenie w nich otworów. Korzystano z krzemienia narzutowego, przyniesionego przez lądolód.
Epoka brązu Między 1800 a 1700 r. p.n.e. rozpoczyna się nowy okres w dziejach naszych ziem, zwany epoką brązu. Pod wpływem impulsów z południa tworzy się na Pałukach i Kujawach nowa kultura, zwana iweńską. Na terenie rezerwatu archeologicznego w Biskupinie znajduje się najbardziej znany obiekt tej kultury, zagadkowy system rowów otaczających obszar ok. 0,5 ha. W rowach odkryto fragmenty glinianych naczyń, kości zwierząt, narzędzia kamienne i gliniane, ciężarki tkackie. Na początku epoki, przedmioty brązowe przywożono z południa. Stosunkowo szybko opanowano techniki odlewnicze, a jedynie surowce do wyrobu
narzędzi i ozdób importowano szlakiem wiodącym przez Bramę Morawską z terenu Siedmiogrodu. W czasie wykopalisk w Biskupinie natrafiono na liczne ślady rozwiniętego odlewnictwa brązowego. Stosowano metodę na wosk tracony oraz kamienne formy muszlowe. Metoda na wosk tracony polegała na tym, że z wosku wykonywano model przedmiotu, a następnie oblepiano go gliną i wypalano. Wosk wsiąkał w ścianki tak wykonanej jednorazowej formy, do której wlewano następnie roztopiony brąz. Brąz, stygnąc, przybierał kształt modelu woskowego. Po wystygnięciu, formę rozbijano i otrzymywano gotowy wyrób, którego powierzchnię należało jedynie wyszlifować.
Formy odlewnicze - rekonstrukcja
Dwudzielne formy kamienne, wykonywane z piaskowca, można było stosować wielokrotnie. Dla otrzymania większej temperatury przy topieniu brązu, stosowano gliniane dysze, którymi za pomocą skórzanych miechów tłoczono powietrze. Nowe wierzenia Pod wpływem impulsów z kręgu halsztackiego oraz Grecji i Bliskiego Wschodu, pojawiły się pierwsze panteony bóstw, zastępujące pierwotną wiarę w siły przyrody. Upowszechnia się zwyczaj ciałopalenia. Powstają wielkie cmentarzyska popielnicowe, liczące czasami ponad tysiąc grobów. Ludnos'ć kultury łużyckiej zamieszkująca tereny współczesnej Polski liczy ponad 1 milion. Duże osady otwarte pod koniec okresu epoki brązu na Pałukach
zastępują osiedla obronne w Sobiejuchach, Biskupinie, Izdebnie, Smuszewie i Jankowie. Osady obronne Przyczyny powstania osiedli typu biskupińskiego nie są w pełni wyjaśnione. Grupy ludności, mieszkające w sprzyjających warunkach naturalnych, miały możność szybszego rozwoju i osiągnięcia wyższego stopnia zamożności. Zabezpieczały się więc, budując w miejscach z natury Naczynie ze sceną obronnych starannie rozplanowane osady z systemem polowania umocnień. Ufortyfikowane osady łatwiej mogły odpierać wrogów w zatargach i wojnach lokalnych, jak i przeciwstawiać się pustoszącym południowe ziemie polskie plemionom koczowników. Idea budowy grodów typu biskupińskiego przywędrowała na tereny polskie najprawdopodobniej z południa lub południowego zachodu. Budownictwo Urządzenia obronne osady w Biskupinie budowano przypuszczalnie w zimie, kiedy budulec oraz ziemię można było transportować po lodzie, a zmrożone podłoże było stabilne. Umiejętności ciesielskie mieszkańców, a zarazem budowniczych Biskupina, są jednymi z najlepiej poznanych. Zdumiewające jest zestawienie ogromnych prac ciesielskich, wykonanych w Biskupinie ze skromnymi narzędziami, jakimi się przy tym posługiwano. Używano siekierek brązowych i żelaznych, nie rezygnując z siekier i toporów kamiennych. Mieszkańcy Biskupina znali doskonale gatunki drewna i ich przydatność do budowy i wykonania sprzętów domowych. Do konstrukcji chat używano, ze względu na wytrzymałość, trudnego do obróbki twardego dębu, a odkryta drewniana niecka wykonana była z najlepiej do tego nadającego się drewna lipowego.
Życie codzienne mieszkańców grodu Otoczenie jeziora biskupińskiego stwarzało dogodne warunki dla rolnictwa i hodowli. Wyrąb lasów, porastających stoki doliny rzeki Gąsawki łączącej jeziora, umożliwiał uprawę na znacznych terenach. Mieszkańcy Biskupina uprawiali pola systemem żarowym oraz przemiennoodłogowym. Uprawa przemiennoodłogowa polegała na tym, że większy areał gruntów ornych dzielono na kilka części, z których jedną uprawiano, a pozostałe ugorowały. W lasach otaczających pola uprawne i ugory, mieszkańcy Biskupina stosowali tradycyjną technikę żarową uprawy ziemi. Polegało to na tym, że wycinano na określonym obszarze lasu krzewy i mniejsze drzewa. Po wyschnięciu, palono je. Początkowo tak przygotowane pola, użytkowano przez dwa lub trzy lata i po wyjałowieniu gleby porzucano na co najmniej kilka lat. W warstwie popiołu i przepalonej Budowa grodu - model ściółki leśnej z łatwością radlono bruzdy, w które siano ziarno.
Wiele czasu i energii zajmowała mieszkańcom Biskupina ochrona pól i zasiewów przed dzikimi zwierzętami i ptactwem. Od wczesnej wiosny do późnej jesieni większos'ć mieszkańców Biskupina przebywała poza osiedlem obronnym. Wiązało się to z uprawą ziemi, ochroną pól oraz hodowlą zwierząt domowych. Wokół Biskupina powstało szereg sezonowych osad otwartych. Grupa ludności licząca 700-1000 osób zamieszkująca Biskupin i osady satelitarne użytkowała obszar około 25 km2, z czego gospodarką intensywną obejmowano nie więcej niż 1500 hektarów. Rokrocznie obsiewano pola o powierzchni 150-200 hektarów. Ziemię uprawiano sprzężajnie, jak i metodą kopienniczą. Znamy z Biskupina dwa rodzaje radeł: krzywogrządzielowe oraz rylcowe. Były one wykoBudowa trzech chat nane z drewna. Do radeł krzywogrządzielowych - model zaprzęgano woły lub krowy. Radio rylcowe służyło do wykonania bruzd w ziemi przed siewem ziarna
i byto przypuszczalnie ciągnięte przez ludzi za pomocą zaczepionego o nie sznura lub rzemienia. Większość pól obsiewano pszenicą. Mieszkańcy Biskupina znali aż cztery jej gatunki: plaskórkę, orkisz, pszenicę zwyczajną i drobnoziarnistą. Uprawiany był również jęczmień wielorzędowy i zwyczajny oraz proso. Proso mogło być uprawiane na poletkach przy osiedlu metodą „ogrodową". Zboże mielono na dużych, przeważnie wykonanych z granitu żarnach za pomocą kamiennych rozcieraczy. W pobliżu osiedla uprawiano rośliny strączkowe, oleiste oraz len. Do uprawy używano motyk drewnianych i rogowych, wykonanych z poroża jelenia. Hodowla zwierząt Bardzo istotną rolę w gospodarce ludności zamieszkującej Biskupin pełniła hodowla zwierząt. Wśród kości odkrytych w czasie badań aż 90% stanowiły szczątki zwierząt hodowla-
Koniki polskie - tzw. tarpany
LEGENDA
1. statek „Diabeł Wenecki"; 2. przystań; 3. wykopaliska; 4. rekonstrukcja bramy; 5. rekonstrukcja domów; 6. wał obronny - rekonstrukcja; 7. pomost; 8. znaki kultowe; 9. pracownia konserwacji drewna 10. stodoła; 11. owczarnia; 12. bróg; 13. stajnia;
14. kraal; 15. piece garncarskie; 16. piec chlebowy; 17. groby skrzynkowe; 18. pawilon muzealny; 19. pasieka; 20. chata pałucka; 21. kasa, 22. stacja kolei wąskotorowej; 23. pracownie konserwatorskie i zaplecze techniczne; 24. przystanek PKS; 25. pamiątki
nych. Łużyczanie hodowali bydło, owce, kozy, świnie, konie, a także psy. Bydło było wykorzystywane najwszechstronniej. Dostarczało mięsa, mleka, jak również siły pociągowej oraz nawozu, wykorzystywanego przy uprawie ziemi. Hodowlane bydło należało do ras krótkorogich i było niezbyt wysokie - wzrost liczony w kłębie wynosił nieco ponad 100 cm. Owce hodowane przez mieszkańców Biskupina przypominały współczesne owce wrzosówki, hodowane do dziś na terenie północno-wschodniej Polski. Jest to rasa bardzo odporna na złe warunki bytowe. Biskupińskie owce miały około 60 cm w kłębie. Były one hodowane głównie ze względu na kożuchy i mięso, ale dostarczały również mleka i wełny. Hodowane kozy bardzo przypominały współczesne. Zwierzęta te nie zmieniły się w ciągu całego, liczącego tysiące lat, okresu ich udomowienia. Świnie hodowane w Biskupinie były bardzo duże, a ich wzrost w kłębie dochodził do 90 cm. Przypominały bardziej dziki niż współczesne świnie. Wypasane były na otwartych przestrzeniach i w lasach bukowo-dębowych. Bydło rasy
czerwonej
Koni używano głównie do jazdy wierzchem oraz jako zwierząt jucznych. Były to tarpany, wielkością i wyglądem przypominające współczesnego konika polskiego. Na jednej z odkrytych w Biskupinie mis, wyryto scenę przedstawiającą jeźdźców polujących na jelenie. Konie hodowano stosunkowo długo, a ich mięso także spożywano.
W pilnowaniu stada zwierząt domowych pomagały psy. Były one średniej wielkości. Na wielu znalezionych w Biskupinie kościach zachowały się ślady psich zębów. Łowiectwo Najczęściej polowano na jelenie i sarny. Zwierzęta te dostarczały mięsa, futer i poroża, wykorzystywanego do produkcji narzędzi. Polowano również na dziki, niedźwiedzie, wilki, lisy, zające, borsuki, rysie, wydry i bobry. Do polowania na zwierzęta używano oszczepów oraz łuków. Groty oszczepów wykonane były z rogu i kości, rzadziej z brązu. Przy polowaniu z nagonką, zwierzynę zapędzano na tereny podmokłe, gdzie unieruchomioną łatwo było zabić. Korzystano też z różnego rodzaju dołów i pułapek kopanych na ścieżkach prowadzących do wodopojów, a także stosowano sidła. Rybołówstwo Jezioro Biskupińskie, jak i jeziora sąsiednie oraz rzeczka Gąsawka obfitowały w różne gatunki ryb. Łowiono je za pomocą wędek, ościeni oraz sieci. W czasie wykopalisk odkryto duże haczyki do wędek wykonane z brązu. Jako haczyki mogły służyć również niektóre igły kościane. Wiele odkrytych pławików oraz ciężarków świadczy o powszechnym używaniu sieci do ło-
Sieci- stanowisko rybackie w czasie festynu
wienia ryb. Pławiki do sieci miały kształt kolisty lub prostokątny i były wykonane z kory sosnowej, rzadziej brzozowej i topolowej. Sieci rozstawiano za pomocą łodzi-dłubanek. Z Biskupina znana jest łódź -dłubanka, która po częściowym zniszczeniu została użyta do budowy falochronu. W czasie wykopalisk odkryto również niewielkie wiosła, wykonane z jednego kawałka drewna. Niektóre z odkrytych grotów kościanych mogły Obróbka kości i rogu być używane jako ościenie. Ościeni używano do -festyn archeologiczny kłucia ryb dennych, na przykład węgorzy, jak i do połowu, szczególnie zimą w przeręblach. Najczęściej łowiono leszcze, płocie, karpie, okonie, szczupaki oraz sumy. Zachowane kręgi szczupaków oraz sumów wskazują, iż były to okazy ważące od kilku do kilkudziesięciu kilogramów. Zbieractwo Pożywienie uzupełniano zbieraniem roślin dziko rosnących. Komosę, lebiodę, barszcz, szczaw oraz młodą pokrzywę używano do gotowania zup. Zbierano orzechy laskowe, jeżyny, maliny, głóg, tarninę oraz czarny bez. Żołędzie i buczyna były pokarmem dla świń, jednak w okresach nieurodzajnych i na „przednówku" mogły być także mielone na żarnach i jedzone przez ludzi. Lasy dostarczały grzybów, poziomek i czarnych jagód. Dzikim pszczołom podbierano miód. Zioła, takie jak: skrzyp, dziurawiec, mięta i inne wyko-
rzystywano do leczenia. Niektóre z dziko rosnących roślin dostarczały naturalnych barwników. Obróbka skóry Wiele czasu mieszkańcy Biskupina poświęcali obróbce skór. Do ich wyprawienia używano między innymi popiołu oraz kory dębowej. Zachowały się liczne narzędzia służące do obróbki: skrobacze z żeber, gładziki kościane i kamienne, szydła kościane i brązowe, oprawiane w kościane rękojeści. Do cięcia skór używano brązowych i żelaznych noży oraz krzemiennych odłupków o ostrych brzegach. Z wyprawionych skór zwierząt futerkowych szyto odzież na zimę. Skórami moszczono łoża i przykrywano się nimi. Służyły one również w okresie zimy do uszczelnienia plecionkowych zastaw drzwiowych. Grube skóry cięto na mocne rzemienie, a być może szyto z nich również obuwie zimowe. W lecie chodzono w łapciach z lipowego łyka lub boso. Obróbka kości i rogu Ponad połowa narzędzi odkryta w Biskupinie wykonana była z rogu oraz kości dzikich zwierząt. Dla zmiękczenia rogu i kości, przed ich obróbką stosowano naturalne kwasy, które powodowały, że twarde surowce stawały się plastyczne. Przypuszczalnie róg i kości przed obróbką moczono przez kilka tygodni w zsiadłym mleku lub zakopywano w dole z liśćmi szczawiu. Z surowców tych wykonywano różnego kształtu motyki, młoty i kliny, skrobacze i gładziki, szydła i igły, groty strzał i oszczepów. Przędzenie wełny -festyn archeologiczny
pochodzących z jednego warsztatu. Z utkanych materiałów szyto za pomocą brązowych i kościanych igieł proste stroje. Podobną technikę do tkackiej powszechnie stosowano w plecionkarstwie. Przypuszczalnie ze słomy i sitowia tkano różnego rodzaju maty oraz pojemniki, między innymi na zboże. Również z wikliny i niektórych korzeni wyplatano kobiałki i kosze.
Pionowy warsztat tkacki - pokazy technik tkackich
Obróbka włókna, tkactwo i plecionkarstwo Obecnie trudno odtworzyć sposób obróbki włókna lnianego. Możemy przypuszczać, że len był moczony, a następnie za pomocą tak zwanego miecza tkackiego „międlony".
Wełnę owczą do tkania otrzymywano przez wyskubywanie runa. Do strzyżenia owiec mieszkańcy Biskupina mogli używać również brązowych i żelaznych noży. W ten sposób uzyskana wełna, po czesaniu, była gotowa do przędzenia. Przędzono za pomocą wrzecion drewnianych, obciążonych glinianymi przęslikami. Liczne znaleziska przęślików z obszaru całej osady s'wiadczą o tym, że niemal wszystkie mieszkanki łużyckiego Biskupina potrafiły prząs'ć. Tkaniny lniane i wełniane wykonywano na pionowych warsztatach tkackich, których osnowę obciążano 10-16 ciężarkami tkackimi. W trakcie badań wykopaliskowych odkryto drewnianą podstawę warsztatu oraz 9 ciężarków tkackich,
Garncarstwo Glina była jednym z podstawowych, powszechnie stosowanych surowców. Duże pokłady gliny znajdowały się na wzniesieniach przylegających od strony zachodniej do Jeziora Biskupińskiego (około 1 km od osiedla). W zależności od potrzeb, stosowano glinę bez domieszek, wydobytą z rodzimego złoża lub dodawano różne domieszki piasku i tłucznia, albo materiałów organicznych, takich jak: trawa, słoma czy też włosie. Naczynia wykonywane z gliny były bardzo kruche i przy przenoszeniu, czy też w zetknięciu z ogniem często pękały. Dlatego domowy „serwis" trzeba było uzupełniać. Fragmenty ceramiki są najliczniejszym materiałem zabytkowym w Biskupinie. Do wyrobu małych, cienkościennych naczyń, wygniatanych z jednego kawałka gliny, stosowano surowiec „tłusty" i bez domieszek. Znacznie większych umiejętności wymagało wykonanie naczyń dużych, zasobowych i kuchennych. Lepiono je z kolejno spiralnie przyklejanych wałków. Następnie powierzchnię nowych na-
Toczenie naczyń -festyn archeologiczny
Kontakty handlowe O zamożności mieszkańców Biskupina świadczą liczne kontakty handlowe. Sprowadzano ozdoby z terenu Włoch i środkowych Niemiec. Szczególnie ożywione kontakty z kręgiem kultur środkowoalpejskich spowodowały przejęcie przez ludność łużycką m.in. wierzeń i stylu w ornamentowaniu ceramiki. Stąd też wczesny okres żelaza nazywany jest w Polsce okresem halsztackim (od miejscowości Hallstatt w Austrii). Drogą wymiany dotarło do Biskupina także scytyjskie okucie rzędu końskiego i kilku grodków oraz egipskie paciorki z niebieskiego szkliwa. Za importowane przedmioty mieszkańcy Biskupina oferowali skóry zwierząt futerkowych, wosk, a być może także surowiec i wyroby z bursztynu. Przedmiotem lokalnego handlu mogła być także sól waEkspozycja w muzeum - „Życie codzienne rzona ze słonych źródeł wody na pobliskich Kujamieszkańców grodu " wach.
czyń wygładzano. Znajdujące się przeważnie w górnej części garnka ucha osadzano w ściance na czop. Duże naczynia miały przeważnie chropowatą powierzchnię. Mniejsze, o gładkiej powierzchni, były często bogato ornamentowane. Niekiedy powierzchnie naczyń były malowane. Bardziej powszechne w Biskupinie było zdobienie ceramiki głęboko rytym ornamentem, wypełnionym białą, wapienną masą. W ten sposób była inkrustowana m.in. misa ze sceną polowania na jelenie. Naczynia wypalano w paleniskach otwartych i piecach, gdzie temperatura dochodziła do 700°C. Przed wypalaniem naczynia były suszone w chłodnym, przewiewnym miejscu. W zależności od wielkości naczynia i pogody, suszenie trwało od kilku do kilkunastu dni. Piec chlebowy — rekonstrukcja
Garncarstwo ludności kultury łużyckiej osiągnęło bardzo wysoki poziom. Niektóre sposoby i techniki stosowane w tej dziedzinie wytwórczości stanowią nadal tajemnicę garncarzy epoki żelaza.
Szlaki komunikacyjne we wczesnej epoce żelaza nie przypominały współczesnych dróg. Stosunkowo najłatwiej można było poruszać się wykorzystując wody rzek i jezior. Przy transporcie wodnym posługiwano się tratwami oraz dłubankami wykonanymi z jednego pnia drzewa. W transporcie lądowym używano dwuu Biskupinie - model i czterokołowych wozów. Oprócz wozów wykorzystywano do transportu towarów i do podróży również konie bez zaprzęgu. Rekonstrukcja grodu 1
Strój i ozdoby Zbiory biskupińskich wykopalisk bogate są w różnorodne ozdoby, wykonane z brązu, żelaza i szkła. Najpopularniejszym surowcem był brąz, stosowany do wyrobu szpil, zapinek, bransolet i pierścionków. Ozdobnymi szpilami spinano proste szaty. Przepasywano się sznurem, rzemieniem lub pasem z klamrą. Na rękawach i ramionach noszono brązowe i żelazne bransolety oraz naramienniki. Jednym z częs'ciej spotykanych wyrobów zdobniczych był sznur paciorków z ciemnego, niebieskiego szkliwa. Noszono też naszyjniki z kłów i kości dzikich zwierząt, którym przypisywano własnos'ci magiczne. Wierzenia Próby rekonstrukcji wierzeń mieszkańców Biskupina wiążą się z wieloma trudnościami. Zachowane ślady materialne bardzo fragmentarycznie odsłaniają tajemniczy świat duchów, demonów i królujących wtedy sił przyrody. Na znalezionej ceramice można
Rekonstrukcja grobu mieszkańców Biskupina - ekspozycja w muzeum
w Biskupinie, położone na wysoczyźnie po północno-zachodniej stronie jeziora, zostało przebadane jedynie fragmentarycznie. Odkryto tylko osiem grobów i sto kilkanaście na cmentarzysku w Gąsawie, lecz nadal, mimo licznych badań poszukiwawczych, tajemnicą pozostaje miejsce, w którym mieszkańcy Biskupina chowali zmarłych. Zmarłych zazwyczaj palono na stosie. Przepalone kos'ci zmarłego zbierano do przygotowanego naczynia-popielnicy. Popielnicę przykrywano odwróconą do góry dnem misą. Wśród kości ludzkich znajdowane są czasem w popielnicach kości zwierzęce oraz Grób „podkloszowy " przepalone i stopione przedmioty brązowe i żelazne. - ekspozycja w muzeum Znaleziska te wskazują na zwyczaj wyposażania zmarłego na drogę w zaświaty w jedzenie oraz przedmioty, których używał za życia.
natrafić na symbole obrazujące słońce. Znak krzyża oraz litery ,,X" obwiedziony kołem, był symbolem -festyn archeologiczny słońca i wszechświata z jego czterema podstawowymi kierunkami. Znalezisko glinianego, czteroszprychowego koła, wskazuje na korzystanie w obrzędach kultowych ze słonecznego wózka. Z kultem tym wiązały się wyobrażenia ptaków, których gliniane figurki zostały znalezione w czasie wykopalisk. Co do niektórych przedmiotów nie ma pewności, czy były one stosowane wyłącznie w obrzędach kultowych, czy też stanowiły zabawki dla dzieci. S tos pogrzebowy
Taką podwójną funkcję pełniły chociażby gliniane grzechotki, które używane częstokroć do bawienia dzieci odstraszały jednocześnie złe moce. Kultowy charakter miało też ludożerstwo. Chociaż materiał kostny nie potwierdza w pełni praktyk kanibalistycznych, to znaleziska z innych obiektów wzniesionych przez ludność kultury łużyckiej wskazują na to jednoznacznie. Rozpowszechniona była wiara w życie pozagrobowe. Obrazują to wielkie, liczące niekiedy tysiące grobów cmentarzyska z tego okresu. Cmentarzysko
Obserwacja wszystkich materialnych oznak kultu zmarłych pozwala jedynie na częściową rekonstrukcję wierzeń i zwyczajów z tym związanych. Upadek grodu Niewyjaśnioną w pełni zagadką pozostaje kwestia przyczyn, które spowodowały, iż przypominające miasta grody typu biskupińskiego, u szczytu swego rozwoju, upadły niemal równocześnie. W VI i na początku V wieku p.n.e. nastąpiły zmiany klimatyczne na ziemiach polskich
i w całej Europie (przełom okresu subborealnego i subatlantyckiego). Klimat stał się chłodniejszy i bardziej wilgotny. Intensywna działalność człowieka, głównie wyrąb lasów, doprowadziła do tego, iż każdy dłuższy okres opadów deszczu powodował podniesienie się poziomu wód w jeziorach i zatapianie niżej położonych części osad. Świadczą o tym odkryte podczas wykopalisk w Biskupinie, kolejno układane na sobie, warstwy drewnianych podłóg i ulic. Degradacja środowiska naturalnego, spowodowana działalnością mieszkańców osiedla, utrudniała uzyskanie przez nich odpowiedniej ilości pożywienia. Szczególnie duże spustoszenia czyniły, wypasane w pobliżu osiedla, stada zwierząt domowych. Żywność trzeba było transportować z coraz odleglejszych pól i lasów. Można przypuszczać, że splot wymienionych przyczyn doprowadził do rozpadu większych wspólnot na mniejsze grupy, bardziej dostosowane do nowych warunków. Znajduje to odbicie także w zaniku wielkich cmentarzysk ludności kultury łużyckiej. Na skutek nowych idei i wierzeń płynących z Pomorza, zaczęto chować zmarłych w grobach typu Grzebień kościany rodzinnego, zbudowanych z kamiennych płyt. Wewz piem'szvch nątrz tych grobowców, zwanych grobami skrzynwieków naszej ery kowymi, umieszczano popielnice z prochami zmarłych. Jeden z takich grobowców, zawierający około 30 popielnic, został odkryty w Nowej Wsi Pałuckiej. W okresie tym, chowano także zmarłych w popielnicach, przykrytych naczyniem tzw. kloszem. Ludność mieszkała w rozproszeniu, w niewielkich, liczących 50-60 osób (rody, wielkie rodziny) osadach.
Wpływy kultury celtyckiej Ek(spozycja w muzeum Na ziemiach polskich Celtowie zamieszkiwali na Śląsku, w okolicach Krakowa oraz na Kujawach. Na Pałuki, w okolice Biskupina, wpływy celtyckie dotarły w II w. p.n.e. W tym czasie, w okolicach Jeziora Biskupińskiego, powstało kilka małych osad. Natrafiono też na szkieletowe pochówki wojowników, pochowanych według rytuału przyjętego od Celtów. Dzięki wpływom celtyckim, rozwinęła się uprawa ziemi, udoskonalono wytop żelaza, rozwinął się transport i handel. Wprowadzono żarna obrotowe i koło garncarskie. W kręgu wpływów Imperium Rzymskiego W II-1V w. n.e. na półwyspie Jeziora Biskupińskiego powstała osada bez umocnień. Mieszkańcy jej zajmowali się rolnictwem, zaczęto na większą skalę uprawiać żyto. Z osady tej pochodzą, odkryte w czasie badań, fragmenty
ceramiki, sprowadzane z południa paciorki szklane oraz fibule - zapinki do spinania szat. Intensywne osadnictwo w tym okresie rozwijało się także na południowym brzegu Jeziora Gąsawskiego. Wczesne średniowiecze Bujny rozwój osadnictwa w okolicach Biskupina zaznacza się w okresie wczesnego średniowiecza. Już w VII wieku powstaje osada otwarta na półwyspie Jeziora Biskupińskiego, a później osady na suchych, piaszczystych kępach w pobliżu. Na piaszczystym wzniesieniu, na południe od półwyspu, odkryto osiedle typu wiejskiego z dookolną zabudową i placem wewnątrz. Najwięcej zabytków odkryto w czasie wykopalisk w osadzie i w grodku możnowładczym. Z wykonanych z rogu i kości przedmiotów, na uwagę zasługują pięknie zdobione grzebienie i oprawki, a z metalowych - żelazny cyrkiel, świdry, fragmenty piły do cięcia drewna, raki do chodzenia po lodzie, ościenie do łowienia ryb oraz szereg ozdób. Do najcenniejszych zabytków odkrytych na tym stanowisku należy kaptorga (niewielkie pudełko noszone na szyi, służące do przechowywania relikwii), wykonana z cienkiej, srebrnej blachy, z bogatym ornamentem zoomorficznym. Bulla papieża Innocentego II z 1136 r. wymienia w pisowni łacińskiej dużą ilość miejscowości należących do Archidiecezji Gnieźnieńskiej. Szereg nazw, w tym również Biskupin, udało się zidentyfikować z nazwami miejscowości położonych na Pałukach. Wczesnośredniowieczną osadę, w okolicach źródła krynicznej wody, można łączyć z wymienioną w bulli wsią Stari Biskupici. Nazwa ta oznacza, że wieś zamieszkiwana była przez ludzi dawno należących do biskupa. W 1325 roku arcybiskup gnieźnieński, Janisław, przenosi wieś w miejsce, gdzie istnieje ona do dzisiaj. Jedną ze specjalizacji mieszkańców Biskupina była produkcja dziegciu i smoły, o czym świadczą głębokie jamy w kształcie leja, zakończone zagłębieniem na Rekonstrukcje naczynie, zbierające produkty suchej destylacji kory wczesnośredniowiecznej Z.abudow\ - model brzozowej lub smolnych korzeni.
ARCHEOLOGIA DOŚWIADCZALNA
Zamek w Wenecji W końcu XIV wieku, Mikołaj Nałęcz, zwany przez przeciwników „Krwawym Diabłem" wznosi warowny zamek na przesmyku między Jeziorami Biskupińskim i Weneckim. Po śmierci Mikołaja Nałęcza, zamek wchodzi w skład systemu obronnego Archidiecezji Gnieźnieńskiej i zostaje rozbudowany i dostosowany do obrony artyleryjskiej. Po wojnie trzynastoletniej, zakończonej pokojem w Toruniu w 1466 r., zamek traci swoje znaczenie i zostaje częściowo rozebrany. Ruiny zamku w Wenecji
W częs'ci rezerwatu, która położona jest za pawilonem muzealnym, prowadzone są prace z zakresu archeologii doświadczalnej. Mają one za zadanie rekonstrukcję różnych przejawów działalności dawnych grup ludzkich. Prawie od początku trwania wykopalisk w Biskupinie, prowadzone były prace związane z rekonstrukcją chat, wypalaniem naczyń, a w okresie powojennym zajmowano się wytopem brązu, wędzeniem ryb, lepieniem ceramiki, wytwarzaniem narzędzi krzemiennych oraz produkcją dziegciu. Hodowla i uprawy Od wielu lat w Biskupinie hodowane są koniki polskie, spokrewnione z leśnymi tarpanami. W 1984 roku poszerzono hodowlę w rezerwacie o owce wrzosówki oraz kozy. Owce wrzosówki są spokrewnione z muflonem europejskim, należą do grupy owiec północnych, krótkoogoniastych. Są one bardzo odporne na złe warunki s'rodowiskowe i niedostatki pożywienia.
A rcheologia doświadczalna - hodowla
Najmniej zmieniły się kozy, hodowane we wczesnej epoce żelaza. Wymiarami oraz cechami zewnętrznymi niewiele się różnią od współcześnie występujących. Od kilku lat hodowane jest także bydło czerwone, rasy polskiej nizinnej. Budynki gospodarcze w rezerwacie, obecnie stajnia i owczarnia, są rekonstrukcjami obiektów zamieszkiwanych pierwotnie przez łużyczan w osadach otwartych. Zrekonstruowano także stodołę o konstrukcji słupowej oraz bróg. Wszystkie budynki zostały wzniesione przy użyciu tradycyjnych materiałów i prostych narzędzi współczesnych. W chwili obecnej, uprawiane są na terenie rezerwatu cztery gatunki pszenicy, które znane były mieszkańcom łużyckiego Biskupina. Rekonstrukcja Pszenice te należą do gatunków archaicznych, silnie drmarki krzewiących się. Kłosy niektórych z nich mają ościste wyrostki, broniące ziarno przed wydziobywaniem go przez ptaki. W pobliżu zagród dla zwierząt i budynków znajduje się jedynie poletko pokazowe dla zwiedzających. Włas'ciwe eksperymenty na powierzchni około 15 arów prowadzi się w częs'ci rezerwatu niedostępnej dla turystów. Obecnie na mniejszych poletkach uprawia się także
proso, soczewicę, lniankę oraz bób celtycki.
Starożytne techniki produkcyjne W zrekonstruowanym, wczesnośredniowiecznym piecu można wypiekać chleb z pszenicy uprawianej w rezerwacie i mielonej na kamiennych żarnach. Zrekonstruowano również trzy piece garncarskie. Jeden z nich ma kształt zagłębionej w ziemi niecki, Rekonstrukcja wyłożonej kamieniami i wylepionej gliną, z dwoma owczarni otworami. Drugi piec, kopułkowy, odtworzony na podstawie wykopalisk w pobliskich Sobiejuchach, pochodzi z tego samego okresu, co osada w Biskupinie. W piecu tym przeprowadzono eksperyment z wypalaniem naczyń, a jego wyniki z pomiarem temperatur, czasu, nakładu pracy oraz potrzebnych materiałów opublikowane w literaturze, wzbudziły duże zainteresowanie. Trzeci piec, największy, został zrekonstruowany na podstawie wykopalisk z Jankowa. Można w nim jednocześnie wypalać kilkaset średniej wielkości naczyń. Rokrocznie, według starożytnych sposobów i receptur, w rezerwacie produkuje się dziegieć i smołę drzewną. Do produkcji dziegciu używa się kory brzozowej, a smołę otrzymuje się z przesyconych żywicą korzeni. Pokazy starożytnych technik produkcyjnych, prowadzone także w maju i czerwcu, wzbudzają wielkie zainteresowanie zwiedzających, a eksperymenty naukowe poszerzają wiedzę archeologów, zajmujących się rekonstrukcją żvcia codziennego w Biskupinie.
Rekonstrukcja pieca garncarskiego
FESTYN ARCHEOLOGICZNY
Pradziejowi wojownicy-festyn archeologiczny
Rokrocznie, w trzecim tygodniu września, odbywa się w Biskupinie jeden z największych w Europie festyn archeologiczny. W ciągu dziewięciu dni, na terenie całego rezerwatu, prezentowane są najróżniejsze przejawy życia ludzi od najdawniejszych czasów. Festynowi towarzyszy muzyka i taniec, walki wczesnośredniowiecznych wojów i obrzędy,
strzelanie z łuku i kuszy, bicie monet, pokazy archeologicznych badań podwodnych i wiele innych. W miejsce muzealnych gablot, ciszy, alarmów i zakazów dotykania, proponujemy udział w archeologicznych eksperymentach, licznych konkursach i zabawie. Organizatorzy festynów, w których od początku uczestniczy Uniwersytet Warszawski, przyjęli zasadę, aby ucząc bawić i bawiąc uczyć. Każdy kolejny festyn ma inny temat. Tytuły festynów - „Człowiek i środowisko w przeszłości", „Między nami barbarzyńcami". „Kobieta i mężczyzna", „Miecz, berło i sakiewka", „W poszukiwaniu minionego czasu", „Wielkie odkrycia i wynalazki", „W cieniu piramid" - najlepiej określają ich zakres Walka gladiatorów i tematykę. Imprezy te stały się dla wielu dorosłych i dzieci okazją do podróży w czasie. Zachęcamy wszystkich do udziału w festynach, do zdobywania wiedzy o życiu naszych przodków, ich największych osiągnięciach, jak i o codziennym życiu. Pokazy starożytnych technik produkcyjnych, a także lekcje muzealne trwają przez cały sezon turystyczny, tj. od połowy kwietnia do połowy listopada. Dużym powodzeniem cieszą się zajęcia z lepienia naczyń z gliny, paciorków z modeliny, przędzenia i tkania na „bardku".
DATOWANIE BISKUPINA
Do początku lat osiemdziesiątych, tradycyjne datowanie Biskupina opierało się na analizie porównawczej odkrytych w czasie wykopalisk zabytków. Niektóre zabytki z żelaza, a także tzw. styl halsztacki, skłaniał archeologów do datowania osiedla na wczesną epokę żelaza. Większość jednak przedmiotów brązowych, szczególnie szpile, należała typologicznie do V, a nawet IV okresu epoki brązu. Naczynia mieszkańców grodu
Współpraca z laboratoriami radiowęglowymi w Gliwicach i Kijowie przyniosła ponad sto dat C'\ Metoda C 14 polega na pomiarze ilości pobieranego przez rośliny radioaktywnego węgla i porównywaniu z czasem rozpadu. Daty absolutne uzyskane tą metodą obarczone są jednak pewnym błędem. W większości wskazywały one na wcześniejsze datowanie Biskupina, co wzbudzało naukowe kontrowersje. Rozstrzygające dla Biskupina stało się uzyskanie dat dendrologicznych. Metoda ta polega na analizie sekwencji przyrostu słojów drzew od czasów współczesnych i cofaniu się w pradzieje. Prowadzone przez dr T. Waż-
nego prace doprowadziły do powstania kalendarza Kwatera archelogii względnego dla osiedla biskupińskiego. Później, podoświadczalnej równując uzyskaną sekwencję z pełnym kalendarzem dendrochronologicznym z Niemiec Środkowych, uzyskano daty absolutne. Drewno dębowe na budowę zostało ścięte w latach 747-722 p.n.e., z tym, że ponad połowę budulca uzyskano w czasie zimy z 738/737 r. p.n.e. Prowadzone nadal prace otwierają przed archeologami nowe, ogromne perspektywy badawcze.
OKOLICE BISKUPINA
Pałuki są malowniczą krainą, położoną między Wielkopolską, Pomorzem i Kujawami. Urozmaicona rzeźba terenu, lasy i jeziora oraz liczne zabytki położone na Pałukach przyciągają co roku rzesze turystów. Przez południowo-wschodnią część Pałuk przebiega Szlak Piastowski, łączący Żnin, Wenecję, Biskupin i Gąsawę. Odcinek tego szlaku można zwiedzać kolejką wąskotorową, zwaną popularnie „ciuchcią". Ze stacji w Żninie do Gąsawy (12 km) podróż trwa około 45 min. Miasto Żnin ma ponad 700-letnią historię. Znajdowała się tu rezydencja często zamieszkiwana Ratusz ir Żninie przez najbardziej znanych w historii Polski arcybi- Muzeum Ziemi skupów. Naprzeciw kos'cioła św. Floriana z XV w. Pałuckiej znajduje się sufragania. zbudowana ok. 1795 r. Obecnie w sufraganii mieści się Muzeum Kos'cielne z ekspozycją sztuki sakralnej (tel. 052/30-28-344). Muzeum Ziemi Pałuckiej (tel. 052/30-20-293) mieści się w budynku dawnego magistratu oraz w gotyckiej wieży ratuszowej na żnińskim rynku. Najbardziej znanym budynkiem Żnina jest ratusz, zbudowany w drugiej połowie XV w.
W Wenecji pociąg zatrzymuje się między ruinami Muzeum Kolei zamku z XIV w., a Muzeum Kolei Wąskotorowej, Wąskotorowej li' Wenecji które jest oddziałem Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie (tel. 052/30-25-150). W chwili obecnej można tam zobaczyć kilkanaście parowozów różnych typów, wagony z ekspozycją sprzętu i umundurowania kolejarskiego oraz biletów. Kolejnym przystankiem jest rezerwat archeologiczny w Biskupinie, widoczny z daleka z okien kolejki. Kolejka kończy swoją trasę w Gąsawie. Najciekawszym zabytkiem, jaki można podziwiać w Gąsawie, jest zbudowany z modrzewia w końcu XVII w. kościół pod wezwaniem św. Mikołaja. W pobliskim Marcinkowie warto zobaczyć pomnik księcia krakowskiego - Leszka Białego.
INFORMACJE DLA TURYSTÓW
Muzeum w Biskupinie można zwiedzać przez cały rok, w godzinach od 8°° do 18°° (w okresie zimowym do zmroku). Czas zwiedzania wynosi około 2 godzin. Sezon turystyczny trwa od kwietnia do 15 listopada. Poza sezonem, obsługą turystyczną rezerwatu zajmuje się także Oddział PTTK w Żninie - tel. 052/30-20-702. Tylko wycieczki uprzednio zgłoszone mają zapewnionych przewodników. Zgłoszenia wycieczek i informacje telefoniczne: Rezerwat - Biskupin, tel./fax 052/30-25-025, 30-25-055. Sekretariat festynu tel. 052/30-25-420. Informacje o noclegach i gastronomii - Gminny Ośrodek Informacji Turystycznej w Gąsawie, tel./fax 052/30-25-052. Komunikacja Biskupin położony jest 5 km na wschód od międzynarodowej drogi E5, biegnącej przez Poznań, Gniezno, Żnin i Bydgoszcz do Gdańska, 10 km na południe od Żnina. PKS. Częs'ć autobusów PKS między Żninem, Gąsawą, przejeżdża przez Biskupin-Wykopaliska. Kolejka wąskotorowa. Od maja do września pomiędzy Żninem a Gąsawą, przez Wenecję i Biskupin, kursuje (pięć razy dziennie) kolejka wąskotorowa. Podróż ze Żnina do Biskupina trwa około 40 minut (tel. 052/30-20-491). Statek. Na terenie rezerwatu, u nasady półwyspu znajduje się przystań statku „Diabeł Wenecki". Spacer po Jeziorze Biskupińskim w godz. od 9 0 0 do 17 0 0 trwa około 30 minut. Statek kursuje codziennie oprócz poniedziałków.
Muzeum w Biskupinie Biskupin 17 88-410 Gąsawą tel./fax. (48)52 30-25-420 lub (48)52 30-25-055 e-mail;
[email protected] Internet; www.biskupin.pl
Siatek wycieczkowy „ Diabeł Wenecki "na Jeziorze Biskupińskim
© Wydawnictwo ZET® Wrocław 2001 Wszelkie prawa zastrzeżone tel.: (071) 332 37 47; (071) 783 28 64; fax: (071) 332 39 93 e-mail:
[email protected] ISBN: 83-88759-43-4
