.
.L
BABÍL'DEN
DRAGOMANLARA Bernard
Lewis
Çeviren:Ebru
K1hç
\ I
I
I
Kapi Yaymlan 154 Aragtirma-inceleme
38
BABIL'DEN DRAGOMANLARA From Babei To Dragomans Bernard Lewis
Çeviren· Ebru
Kihç
'
-
1. Basim: Ocak 2008 ISBN: 978 9944-486-63-7 Kapak Tasanmi: Utku LomIu Dirgi: Bahar Kuru © 1967, Bernard Lewís © 2008; bu kitabm Türkçe yaym haklan
Kap1 Yaymlan'na
alttir.
Kapa Yaymlan Ticarethane Sokak No- 53 Cagaloglu / Ìstanbul Tel: (212) 513 3420-2 I Faks: (212) 512 3376 e-posta:
[email protected] www.kaplyayinlari.com
..
Bokt Melisa
ve Cilt Matbaacilik
Çiftehavuzlar Yolu Acar Sanayi Sitesi No- 8 Bayrampaµ Tel: (212) 674 9723 Fax· (212) 674 9729 Genel Daguirn Alfa Basan Yayun Dagiton Ltd. Sti. Ticarethane Sokak No: 53 Cagaloglu / Istanbul Tel: (212) 511 5303 Faks: (212) 519 3300
.. i
.
1-
I
/ Îstanbul
ÍÇÍNDEKÍLER
Girig
1
1. Bölüm:
Ïslama Ozgü
2. Bölüm: Babil'den
Dragomanlara
3. Bölüm: Ortadogu
Ziyafetleri
4. Bölüm: Tarihte
20
Bir Cami
25 50
Ïran 68
5. Bölüm: Yahudi Tarihinin
Palimpsestleri
85
.
iktidar 6. Bölüm: Ortaça'g Îslarn'nda Toprak, Para ve Bazi Notlar 98
7. Bölüm:
Fatimilenn
Tari.hine Dair Bir Yorum
Öncesi Dönemlerde Bir Ön Sunflandirma
9. Bölüm: Ortadogu'da
Mona ei 152
10. Bölü.m: Ortadogu'da
Din ve Cinayet
11. Bölüm:
Mogollar ve Osmanhlar
12. Bölüm:
Avrupa ve Türkler Osmanh 190 Medenlyeti .
.:
107
Ortadogn'da
8. Bölüm: Modern
Üzerine
Propaganda
129 . 165
178
Împaratorlugu'.nun
V I,
13. Bölüm: Avrupa ve Íslam 200 14. Bölüm: XVI. Yüzytlda
Soguk Savag ve Yumugama
15. Bõlüm: Hac11ardan Turistlere Bir Aragtirma I
16 Bölüm: Tarihsel
Ortadogulu
17. Bölüm: Pan-Arabizm
Filistin'de
19. Bölüm: 27 Mayis 1971 Tarihli
20. Bölüm: Grup Nefretinin
22. Bölüm: Kendine 23. Bölum:
Bati
Kaynaklari
Cumhuriıeti 319
Üzerinè
Batililagmi§
Dünya Meselelerinde
25. Bölüm: Kahire'ye
Dönüg
26. Bölüm: Ortadogu
ibadette
Ortadogu
Ortadogu
369
387
400
412
27. Bölüm:
Birlegmig Milletler'de
28. Bölüm:
Anti-Siyonist
Siiler
Arap
Notlar
332
24. Bölüm: Dostlar ve Dügmanlar
30. Bõlüm:
256
347
Ragmen
29. Bölüm: Lübnan'da
Mandasi
307
Sovyet-Birlegik
Bir Smiflandirma
Îslam ve
Britanya
Üzerine Oryantalist
Antlagmasi
21. Bölüm:
Dair
263
Ïsrail'in Doguçu
18. Bölüm: Modern
Seyyaha
'
230
Perspektiften
226
Karar
442
449 457
Sag ve Sol 475
485
31. Böll.im: Îslam Devrimi 32. Bölüm: Tann'mn
499
Dügmanlan
523
--
-
33. Bõlüm: Müslümanlann
Ïsyamnm Kökleri
34. Bölüm: Diger Ortadogu
Sorunlan
35. Bälüm:
533
556
mi Dediniz? Tercihier 575 Zayifhk ve Güç,
Amerikan
Emperyalizmi
590
36. Bölüm: Ìslam Hukuku
Herkes Nefret Etmiyor
37. Bölüm. Saddam'dan
Artik Emperyal 38. Bölüm: Ortadogu Devletleri 598 Degil Piyonlan 39. Bölüm: Saddam Ne Ekti 40. Bölüm:
594 Oyunun
602
"Hasta Adami" Evin Yakmlannda
Bugünün
608
Aksinyor
Paradoksuna
41. Bölüm: Modern Turkiye'nin Yeniden Bakmak 42. Bölüm:
Net Olmahy1z
43. Bölüm:
Usame ve Kötücül
44. Bölüm:
Bir Nefret Tarihinin
45. Bölüm:
Devirne
46. Bölüm:
Tarihi
612
616
Çagnsi 619 Hedeff Olmak
Zamam
629
Savunmak
634
Birinci Elden Anlatilar
47. Bölüm: Ortadogu'da
48. Bölüm: Islami Tarih Yazimi 49. Bölüm:
Ortadogu'da
Osmanh
50. Bölüm: Türkiye'de
Argivleri
623
657
Üzerine Dügünceler
Avrupa Tarihi
Ïçin Bir
Tarih Yazimi ve Ulusal Uyang
51. Bölüm: Oksidentalizm
ve
-
672 Kaynak
687
697
Oryantalizm Üzerine 713 vii I
I
2
r.
L
I
GÍRÍS
.
I
- .. L
incelemeler ve sunumlarm 3u kitapta toplanmig makaleler, Londra :ogu, Ünivermeslek hayatimm 1949 sonbaharmda, bagh Doku ve Afrika incelemeleri Okulu'nda (Scho>l of Oriental and African Studies) yeni kurulmuy Yakm ve baglayan dõnemine 3rtadogu Tarihi kursüsüne atanmamla .itesi'ne
tittir.
olarak adim attim. kez 1933'te lisans ögrencisi yabancisi saOrtadogu aragtirmalarmm 3aha o zamandan, rilmazdim çok erken yaglara dayamyordu, pek. Tampkhgim >ek oldugum dögüç, kadim bir metni ogrenmek zorunda 1emlere. Levililer Kitabi'nda 26. bölümün bir kismmi õ grenBar gerekiyordu. On bir ya da on iki yaglarmdaydim, nem -modern devirWitzvah tõrenine, Yahudi erkek çocuklann yetigkin üyeleri da- resmen cemiyetin erde kiz çocuklarm almaya adim attigt sinagog törenine hazirhk amaciyla ÏbraOkula
ilk
1
esaslarma O zamanlarda, bu dair egitim ahyordum. ögrenilmesi, melodilerin egitim normalde yalmzca alfabenin ezberlenmesi ve Îbranice yazihga metni okuyup tekrarlayacak kadar hakim olunmasi anlamma geliyordu, okuduguanlamamiz ögrencilerden Normalde gerekmiyordu. muzu bundan fazlasini göstermeleri beklenmiyordu, ögretmenler nicenin
zaten. Ama benim için bagka de daha fazlasmi vermiyordu bir dil, hele hele bagka bir yazi yeni bir heyecan demekti; kullamlan, papaböylece Îbranicenin dualar ve ritüellerde gibi ezberlenip tekrarlanacak gifre sisteminden bir tür gan ibaret olmadigmi keyfettim zevkle, gevkle. Grameri olan bir oldugum Latince ya da dildi bir kere, okulda ögrenmekte ögrenilebilen gibi Fransizca bir grameri vardi -ya onun da da belki ikisine birden benziyordu- çünkü Îbranice hem Latince gibi klasik, hem de Fransizca gibi modern bir dildi. Tabir öglihliydim, bu çocuksu hevesime kargihk verebilecek vardi, sonraki kariyerime uzanan iki yoldan birinretmenim de, egzotik dillere duydugum hayranhkta, yönumü bulmama yardim eden de o oldu. îbBar Mitzvah töreninden sonra da, onun gözetiminde olsa gerek, sürdürmem üniversiteye çahymay1 dogal ranice geldiginde gitme zamamm epeyce Ibranice okumus, derinlegmistim. Bütün bunlar, daha fazlasma duydugum iytahi kabartti nihayetinde. ibraniceyi daha ciddi bir biçimde çahymam, kaçmumaz olarak Aramice çahgmaya baglamama, ardmdan daha maceraperest bir atihmla Arapçaya geçmeme açtL ilerleme Aramicede pek yol kaydedemesem de, Arapçabagladigimda ya daha büyük bir ilgi duydum, üniversiteye firsati da bu ilgimle daha verimli bir biçimde ugraçabilme zamanh olarak yakaladim. Hatta bir dönem, eg Latince, YuEski Ahit Îbranicesi ve Klasik Arapça çahemaya konanca, yuldum, için epeyce agir bir ölü diller bir lisans ögrencisi
I
I
lisansa bagladi.gimda Arapça çahymaFarsça ve Türkçeyi de listeme ekledim rimi geniëlettim, Fakat asil ilgi alamm tarihti. Tarihe her zaman büyük bir i duymustum, daha çocukken bile öteki tarafin tarihini de hep. Îngiltere'de ilkokula derenmeye can atar olmustum Siralarda, tarih temelde Ïngiliz tarihi anlamma Lm ettigim ögretildigi kadanyla da bu tarih egitiliyordu, o seviyede Fransizlarla yai, uzunca bir sure boyunca, büyük ölçüde Buradan tariögrenilmesi Fransiz demekti. lan savaglarm uyandi bende, babamdan bana bir ne kargi bir merak Îngilizce yazilmig bir tarihi kitabi almasmi istedim, ogram1ydi.
Yüksek
cansa rih kitabi tabii. Babam
da getirdi, böylece Îngiliz-Fransiz tvaglarmin tarihini iki tarafm da bakig açis1yla degerlendirte firsatim oldu. Hem besleyici hem de kafa açici bir deneEm olarak hatirhyorum bu okumalanmi. Haçh SeferKisa bir süre sonra, tarih dersi kitaplanmm, de bende ilgili bölümleri konularla ri ve Dogu Sorunu.gibi Burada da Bar Mitzvah törenim sorular uyandirdi. enzer ir dönüm noktast olmustu. Bar Mitzvah törenine katilan digelmiger erkek çocuklarm çogu gibi bana da birkaç hediye özetleyen bir kitapti, bunlardan bir'i de Yahudi tarihini pek bilmedigim bir konuydu bu. Hevesle heaha önceden Kordoba'1en bu kitabi okumaya daldigimda Magribilerin Bagdat, Osmanh istanbul'u gibi t, Halifeler dönemindeki Ortanyüleyici, egzotik mekânlarda buluverdim kendimi. adimlarimilk yolda .ogu tarihçisi olarak kariyerime giden bunlar kugkusuz. O dönemde Londra Gniversitesi'ndeki derece yap1s1 sayeonur (yani uzinde, Ortadogu'ya özel atifla tarih alanmda tian) derecesi alarak mezun oldum. Bu da dilsel maceralaritarihçi olarak gerçek na devam etmemi, aym zamanda bir neslegimi bulmami sagladi. Bildigim kadanyla o dönemde ,
.1
"i
.
bâgka hiçbir üniversitede Ben de bu yüzden bu
benzer bir hsans program1 yoktu. bu ders program1m seçmigtim, gönülden gükrettigim tercihler, firsatlar oldu burlar. Londra Üniversitesi,Dogu (daha sonra Afrika") Aragtirmalan Okulu'nda birkaç yil Ortadogu tarihi ve dilleri çahytim, bir gün hocam müteveffa Sir Hamilton Gibb beni bir kegidip oralan nara çekip "Dört ylldir Ortadogu çahålyorsun, görmenin zamam gelmedi·mi sence?" diye sordu. Hocama kulak verdim, onun tavsiyesi üzerine Royal Asiatic Society'nin verdigt bir seyahat bursu sayesinde hocama kulak verip 193738 akademik ydmda Ortadogu'ya ilk seyahatime çiktim. Îlk duragim Misir'di. Port Said'e vardigimda (deniz yoluyla tabii), ingiliz Arap uzmani Edward Lane'in, diliyle, kültürüyle kendisini büyüleyen bu bölgeye ilk geligini nasil betimledigi geldi akhma. Onun dedigi gibi ben de hayatimm gelini, ilk kez dügünden songeri kalan kismim geçirecegim ra görecek olan ve o am bekleyen Müslüman bir damat gibiydim. Bagta konuqup anlagmak pek kolay olmadi. Devam ettigim program, aldigim dersl.er modern tarihi içerse de, ben aslen Ortadogu tarihinin Avrupa tarihinde Ortaçag'a tekabül eden dönemiyle ilgilenmigtim, Arap ve Îslam uygarhšmm o muhtegem zamanlanna Ortaçag demek pek uygun dügmüda aym çizgide ilerlemigti. M1sir'a ilk yor. Dil çahgmalarm geldigimde bildigim tek Arapça, klasik Arapçaydi; Çiçero'nun Latincesi bugünün Napoli'sinde konugup anlagmakta benim Arapçamm ne kadar ige yarayacaksa, da bana faydasi o kadardi. Ama sokak Arapçasmi biraz kapabildim ve Kaolarak girdím. Ögrenciler hire Üniversitesi'ne normalde ne yaparsa ben de onu yaptim, derslere ve toplantuara katildim, kitaplar, gazeteler okudum, konugtum, daha da önemlisi-dinledim, hatta bir keresinde bir ögrenci gösteüniversiteyi,
"ve
T
"okutman"
4
katildim, ama gimdi gösterinin sebebini hatirlamiyoLübnan ve Türkim bile. Misir'dan sonra Filistin, Suriye, re'de epey gezdim, sonra da 1938 baharmda Londra'ya dönkoyuldum. O dönemde asil igim, füm. Ciddi çahëmalara ziyade okumakti. Iragtirma yapmaktan Yine de tezim için ilerleme kaydetmigtoparlamakta biraz gerekli malzemeyi :im, Ïngiltere'ye döndükten sonra da tezimi tamamladim. asis1938'de Londra Üniversitesi bana Islam Tarihi'nde ilk verdigim 1938'de derönerdi. pozisyonu tan okutmanhk de üçü Hatirbiri Ïranhyd1. ögrenci katilmisti, Arap, se dört ivorum, babam Londra Üniversitesi'nin neden bana Araplaisine
için maag verdigini sormustu mera Arap tarihi ögretmem çok biçimlerde degigik kipiden aybirçok de cakla. Bagka az ögrenögrencilerin tarihlerini kendi ru soruyu aldim. Arap Enek soranlar .da oldu, ögiçin neden Îngiltere'ye geldigini farkh cevaplar aldilar. Her ne rencilerden ve ögretmenlerden sebepten olursa olsun, Araplar gelmeye devam ettiler, Îngil-
kariyerimin geri kalan kismmda lisans ögsayilan degigen bir bölümünü, yüksek lisans rencilerimin hep Arap ülkeleögrencilerimin de genellikle çogunlugunu rinden gelen Araplar olugturdu. Atanmamdan bir yll sonra savag .patlak verdi, bagka herkes gibi ben de orduya katildim. Bagta Kraliyet Zirhh Tugay1'na atanmigtun, ama sonra ya dillere duydugum hevesten, ötürü Îstihbarat'a hiç hazzetmememden ya da tanklardan transfer edildim. Oradan da Digigleri Bakanhgi'nm Ortadobakan bir bõlümüne baglandim, . 1941-45 gu meselelerine yillarmda bu böläme bagh çahytim. Savag bittiginde Kahire'deydim, hizlandinlmig bir terhis süreci sayesinde de 1 Eydöndum. lül 1945'te üniversiteye ugragarak iglerle geçen alti yllhk bir aradan Çok farkh pek kolay olmadi. Savag sürdüimek sonra akademik kariyeri tere'deki
õgretim
zamanmda üstlendigim görevler günkü durumun bazi veçhelerine
derece retmen
özel
durumlara
ve aragtirmac1
özgü
olarak
sayesinde Ortadogu'da o dair yakmdan, yogun, son bilgiler edinmigtim, ama bir ögmeslegimi
yeniden
ögrenmem
gerekiyordu.
1949'da, 33 yagimdayken, yas olarak genç, faumulur sagduyu kat hayat tecrabesi, bakimindan olgunki lagmig bir kugagm bir mensubu olarak Yakm ve Ortadogu Aragtirmalari Bölümü'nde yeni kurulan kürsüye atandim. Savagm bitimini izleyen dönem, kariyerlerine yeni baglayan için elverigli bir döya da yeniden baglayan akademisyenler nemdi, üniversitelerde çaph degigimler yagamhizh ve genig yordu. O dänemde üniversiteleri zorlayan iki mesele vardi: Bir yanda liseden sonra dogruca silahh kuvvetlere katilmig
ögrenciler olup gimdi egitimlerini sürdürmek isteyen ve onlarm bu beg yilhk egitim açigi vardi, bir yandaysa yeni bir çagm gereklerini kargilamak için derhal geniglemeye ve gegerek ligmeye duyan iskelet halinde bir akademik aygit duruyordu. Yeni çagm gereklerini kargilamak için üniversitelecevaplardan ihmal edilmig alanlarrin verdigi biri, önceden Bölüda, açik bir deyiële Dogu ve Afrika Aragtirmalari mü'nde yeni ögretim pozisyonlari olugturnak oldu.
Üniversite
akilhea
izni" bir kararla, görevime denen geyle baglamami uygun buldu; tarihine ulagmam, tarihini gereken bölgeyle tamgikhgimi yenileyip aragtirmam "çahyma
geniëletecektim.
1949 sonbaharmda, belgeye üçüncü seyaçiktigimda, Ortadogu'da durum tamnamayacak ka-
hatime dar degigmisti. 1948'deki Arap-Israil savaglari sonrasmda ülkelerine Arap hukümetleri Yahudilerin girigine kati kisitlamalar getirmigti, bu durum gidebilecegim ve inceleyebilecemekânlann ölçüde saythr azaltti. O tarihgim sayisim hatiri ten bu yana, bu kural Arap ulkelerinin hepsinde degil ama bir kismmda gevgetildi, Arap doguyla tamgikhš1m1 yenileyip
oldu böylece. Ama 1949'da Ortadomümkün erletmem bölgede sadece- üç u'yla ilgilenen Yahudi akademisyenlere Dolayis1yla lkenin kapist aç1kti: Türkiye, Íran ve Ìsrail. gekil949-50 akademik yihm bu üç ülkede geçirebilecegim çogunu da Türkiye ile Íran'da ge.e düzenledim, zamammm içinde buirdim. yeni bir deneyimdi, daha sonra y1llar
Îran
Türkiye'de ise daha önedecektim. ayi pek çok kez ziyaret bir ögrenci olarak baharmda eki dogrudan deneyimim 1938 smirh olmu tu. aptigim kisa süreli bir ziyaretle
Istanbul oldu, kütüphanelerinin
ve arçeken kendine tarihçisini ivlerinin zenginligiyle Ortadogu klasik irçok cazibesi vardi bu gehrin. Asil ilgi alamm hâlâ slam uygarhgiydi, ama bu ilgi artik Osmanh ÎmparatorluBaylang1ç
noktam
altm çagmi da kapsiyordu. Türk kütüphanelerindeki koleksiyonIgrmi da kulkrapça ve baska Îslami elyazmalari ümidim olmasa da, OsPek dügünüyordum. anabilecetimi nanh Împaratorluk argivlerini kullanmak için de izin bagvusunda bulundum. ÇegitliTürk akademisyenler, bu aryivleçogunluayrica yillar içinde bazi belgeler de i tammlamisti, yaymlanmigti; dergilerde olmak üzere u Türkçe akademik arihçinin istahmi kabartmaya yetiyordu bunlar, doyurmaya legil. Dampman olarak getirilen çok az say1da uzman argivBatih olmamigti hiç. ei digmda bu argivlere kabul edilen bir kapsayan Bunlar Osmanh Împaratorlugu'nun yüzyillari milmektup, cilt kayit ve On binlerce rnerkezi argivleriydi. argivlerin bir zabiliniyordu. Bu yonlarca belge içerdikleri olmuy bütün bir Osmanh Împaratorlugu'nun manlar parçasi vazgeçilmez kaybir topraklarm tarihleri içtn kiymetli, hatta ilnak oldugu, Iran gibi pu veya bu gekilde Osmanhlarla bir da degerli oltarihleri açismdan gisi olmuy bagka ülkelerin akademisyendugu açikti. Ama o zamana dek yalmzca Türk u'nun
lere bu argivlere
girme
izni
verilmisti. 7
Öyle ahim gahim bir yönüm oldugundan degil, tümüyle talihim yaver gittiginden olsa gerek, tam da argivlerin sahipleri biraz daha liberal bir politika izlemeye karar verdigi siralarda bagvuruda bulunmustum, bu yüzden smirh bir izin verildigini görmek beni hem papirtti, hem sevindirdi. Oyuncak dükkânmda kendinden geçen bir çocuk gibi ya da daha dogrusu Ali Baba'nm magarasma girmig biri gibi ben de-nereden baglayacagimi bilemiyordum. Yaymlar elbette ki akademik bir kariyerin aynlmaz parçasidir, hem kendini ifade aracidir hem de ilerleme yönünde bir merdivendir. Îlk yaymlanm meslegimdeki genel kahuygundu. ba Önce birtakim makalelerim çikti, seminer notlanmdan geligtirdigim, hocalarimm destegiyle saglam dergiyaymlanan makaleler. 1erde Îkinci ve kitap formatmda ilk yaymim ise doktora tezim oldu. Tezimi sabag baglamadan hemen önce bitirmistim, Londra Üniversitesi de bana tezimi gerçek, yaymlannug bir kitaba dönügtürme firsati sundugunda bunu hevesle kabul etmistim. O siralarda gelecek hayli sorunlu görünüyordu, arkamda bir geyler birakmak istiyordum. Geriye dönüp baktigimda bunun çok da iyi bir fikir olmadigmi görüyorum, tezim yayma hazir degildi çünkü. alelacele Ufukta görü.nen savas yüzünden tamamlanmigti, sonra da 1940'ta The Origins of Ismailism (ÏsmailiMezhebinin Kökenleri) baghglyla 500 kopya basildi. Kuzey Afrika'da 909'da iktidara gelen ve 969'da Misir'1 fetheden hanedanhgm, Fatimi halifeIerinin tarihsel ve dinsel kõkeniyle ilgili bir kitapt1. Bu ilk basimm tümüyle tükenmesi için en az bir on yil geçmesi gerekti. Yine de 1947de Bagdat'ta kitabm Arapça bir çevirisinin yayimlanmasi koltuklarrm kabartmigti. Ilk kez bir kitabim Arapçaya (daha sonra Farsça ve Türkçeye de) tercüme edilmigti. Bu kitap için yaymcdar gerçekten iznimi almi.glar, ben de gönülden izin vermigtim, sonra gönlü-
nü okgamak için bana birkaç kopya göndermigler, ben de duymustum. aundan büyük memnuniyet The Ufak tefek geyler diginda bundan sonraki yaymimsa, trabs in History (Tarihte Araplar) admda küçük bir kitap Sir aldu. Londra'da bir yaymevi seçkin ortaçag tarihçisi editörlügünde bir kisa kitaplar dizisi hakisa Powicke baghgi verdi ve benden Araplarin ro1ü tarihteki hakkmda yorumbir tarihini degil, Araplarm Layici bir deneme yazmami istedi. Bu fikir çok hoguma git-
Maurice Powicke arhyordu.
bir tarihçinin benden böyle bir kitap yazmakabartmigti. Hatta yaymcilar de koltuklanmi rm istemesi bana para bile verdiler, küçük bir avans aldim, o zamanlar bu benim için yeni bir deneyimdi. Daha uzun zamana yayilan daha genig kapsamh bir konuya dalma yönünde bu ilk üstelik ciddi girigimimdi, de bunu sadece birkaç akademik rakibime rneslektagima velveya hitap eder tarzda degil, ön ceden bilinmeyen bir türe, genel okura hitap eder tarzda t.i, aynca
ünlü
yapacaktim. Ortadogu'yla
ilgilenen
bir
ögrenci
olarak
ilgilerim
ve egi-
çok, tarihle olmustu, benakranlarimm birçogu gibi. den ve çirakhk alanmda döneda kisa bir Ama filoloji ve edebiyat gimdi böyle oldugu olmugtu, rnim derinden memnunum yeterligine dair ilk ve en temel smav, kayiçin. Bir tarihçinin okuyabilmesidir, bu da her zaman kolay degildir, naklarmi gereken dil klasik Arapçaysa sõzgelimi okumamz ya da bir yazislyla karkargi burgacik kargacik Osmanh bürokratmm timim
filoloji ve
öncekileriny
edebiyattan
ilgili
hocalanmm
glyaysamz iginiz zordur. Hepsi bundan da ibaret degildir. Bir bölgenin, bir dönehatta .bir konunun tarihçisi grubunun, min, bir insanlar onun kültilrel baglamma dair de bir seyler bilmelidir, bunun Talihliydim vazgeçilmez ki bir rehberdir. için de edebiyat
çabgmalanmm,
sonralan
özellikle
aragtirmalarm
yapt1gim
keyif aldigim bir parçasmi da edebiyat olusturuyordu. Çocukken, gençligimde de bir süre edebi bir kariyerin hayalleda deneme rini kurmustum, önce kendimi bir gair, ardindan içinde, çok olarak Zaman hayal etmigtim. pigmanaz yazari terk sahip oldugum edebi hkla bu hayallerimi beceettim ve rileri bir tarihçi adadun, bunlan
olarak
yaptigim
tercümelerimle
çabgmalarm
destekliyor,
sunumuna bir anlamda
renklendiriyordum.
Insamn
bagka bir dildeki bir metni anlaylp anlamadigru
en iyi yolu, o metni dir. Însan bir metnin anlammi debilir, sonra çeviri sürecinde
kendi diline tercüme etmesigerçekten kavradigim zannebir de bakar ki anlayigi gedik-
görmenin
lerle, hatta kusurlarla
dolu. Ortaokul
çaglankda,
sonra
üni-
elbette ögrenmekte geldigimde, oldugum dillerden versiteye tercüme etmem gerekmigti; bazi metinleri o dönemdeki In-
gilizce
.I
elbette. Bu dillere yaptig1m tercümeler genelde tam bir felaket oluyordu, ama kugkusuz egitsel bir amaca da hizmet ediyordu. Fakat bu dillerden Îngilizceye çeviri yapmak, kafa açici, zorlayici, hatta heyecan vericiydi, egitsel bir zorunluluk olmaktän çiktiktan çok sonsürdürdüm. Yaymlanmig çaligmalançeviri da ra yapmay1 sayihr bir bölümü metin tercümelerinden olugur; mm hatiri genelde modern devirlerden çegitli Ortadogu dillerinõncesi den yapilmig tercümelerdir bunlar. Bu çahymalarm çogun-
kullamma
da amacim
uygun
ögrenciye
olarak
ya da diger okurlara
Ortadogu
tarihi-
nasil gorundugunu gozlennden mn Ortadogulunun gostermek olmuytur. Yer yer, Ïngilizceden okuyanlara, Ortadogu
edebiyatmm
tadmi, tadmdan biraz bir geyler yitirmig çahytigim da olmustur. hissettirmeye sa
de ol-
'
1974'te
Londra'dan
kisisel hayatimda
Princeton'a
mesleki ve tagmmamla yeni bir dönem açildi. Bu durum bana hiç 10
kazandirdi. avantajlar Ïlki daha fazla atilmayacak Üniversites.i"ile olmasiydi. Atamam Princeton op zamamm ortak bir atama olduarasmda Enstitüsü teri Aragtirmalar geri zamammm ders veriyordum, u için yilda tek sömestr yokilgili sorumlulugum hiçbir vermekle alaninda ögretim ögrencilerinin gözetimi diyüksek lisans hazirlayan a; tez sorumluluk inda duygusu tagiyan kary tabii. Ogrencilerine yd içinboyunbu görevlisi için -yani çogumuz ir ögretim abana
kendisinden çahymalarmi, ögrencinin yillar tamamlamasmdan eklenenleri sonra da deresmen eski ögrenprofesör olmuy am eden bir istir. Birçogu artik akademik en meslegin sundugu iligkilerimi, ilerimle
a süren,
genellikle
bu
esleyici
iligkiler
sayarim.
diger bir avantaji, baska bir ülkePrinceton'a atanmamm zamanh çale henüz yeni oldugum, her iki kurumda da yan tytigim
için
içinde
Ìngiltere'de yillar
üst
üste
yüklendigim
bürokratik çetrefilden kurtu1mus olmamdi. Beni en ·ahatlatan da bu olmustu. itiraf etmem gerekir ki, idari soumluluklardan hiç hazzetmedim. Böyle bir gey istemig olatihrdim dydim, gerçekten para kazanayim diye 14 hayatma iktidar peginde olsaydim hüküta da ne bileyiru gerçekten da gerçek olparamn da iktidann nete girmeye çahgirdim, kalmay1 tercih etmezdim. Akademik hanadigi üniversitede dari
fatm
ve
getirdigi
Son
olarak
tatminin
karakteri çok farkhdir.
Princeton'da
ingiliz
üniversitelerinin
gücü-
örnegin kütüphaneaun yetmedigi bir altyapi sunuldu bana, çah§malann kaygetirecek, hazirladigun den kitap bulup elzem 0.akçalarmi alan ama kontrol edip yorucu, zaman vardi. Buraögrencilerim edecek iglere asistan yardim alan ediliyordu. tasarruf muazzam da zamandan
da
Önemlibir degigiklik daha
vardi: Yaglamyordum,
dan fiziksel olarak yaglamyordum, 11
en azm-
dolay1slyla açtigim dosya-
lan kapatmanm
vaktinin
geldigine karar verdim. Bir aragtirgõrevlisi, ama belki de çogunlukla bir okur olarak çahgmalanm sirasmda özel olarak ilgimi çeken konularda bir dizi dosya açmigtim. Îlgili bir geye rastgeldigimde, bunu not abr, ilgili dosyaya koyardim. Princeton'a geldikten sonra yapt1gim gey, bu yillar içinde olugmuy malzeme birikimini ahp organize etmek, gerektiginde daba fazla aragtirma yaparak bu birikimi artirmak, yayma hazirlamak oldu. Onceden daha uzun bir zaman diliminde nispeten daha az ürün çikarmig olmama bakthrsa, daha kisa bir sürede daha faz1a mac1,
ürün
bir
ögretim
çikarmig
olmamm
açiklamasi
budur igte. kitaplar çikti, bu konulan
Bu dosyalarm bazilarmdan ceden bazi dagmik makalelerde
ele almigtim,
sonralari
ön-
da
makaleler devam etti: Îslam'm siyasal dili, Jtideo.-Îslamgeleirk negi, Ortadogu'da Türkiye'nin doguve kölelik, modern Avrupa'yl Müslümanlann u, kegfi bu konu baghklanndan-
dir. Saydigim son baghklar, daha derin bir ilgi duydugum, daha genig kapsamh bir konunun parçasiydi. Îslam Ortadogu ile Hiristiyan ve Hiristiyanlik sonrasi Bati arasmdaki iligkilere hep ilgi duymugtum; Îslam'm önce güneybatidan, sonAvrupa'mn içlerine dogru ilerlemesi ra güneydogudan ve Hiristiyanlann buna kargihk düzenledigi fetihler, saldmlar, ge-
rek Bat1hlann
eylemlerinin
gerek Bati uygarhšmm Ortadoetkisi; Ortadogu'nun bu etkiye verdigi, birbirini izleyen dönemlere yayilrug kargihklar; iki tarafm birbirlerine dair algisi ve incelemeleri ya da inceleme eksikligi, bunlar hep ilgimi çekmisti. Geçen yanm asir içinde, din, ulus ve toplum alanlarmda degigiklikler oldu, gerek eski gelenekuzun soluklu, önemli lere dönme gerek yeni fikirlerin peginden gitme konusunda baçanlar da yagandi, bagarisizhklar da. Çahymalarm bu de-
gu halklan
igiklikleri
ve toplumlan
de kapsiyordu.
üzerindeki
Hem
12
ulusal ·
hem kipisel düzeyde
Szgür1üge
dair yeni
algilar,
özgür1üge
ulagma
girigimleri;
baglarimn içerigi ve önemindeEi degigim; dinsel ve cemaate dayah kimliklerin baghhklarm Bu süreçleri incelerken diriligi, bu konularla ilgilenmistim. anlan hem küresel hem de bölgesel bir baglama oturtmaya pahymigtim; bir yanda bölgesel ve küresel güçler arasmda ve legigen etkilegim, diger yanda da Onadogu ekonomileri degigiklikler baglamisoluklu toplumlarmm geçirdigi uzun çahgmigtim. Bu konularm birçogu kaçunlmaz na oturtmaya olarak son derece tartigmahyd1, hem bölgede, hem yurtdigoda gerek akademik çevrelerde gerek bagka çevrelerde hararetli tartigmalarm konusuydu. Birkaç yll önce bir söylegi sirasmda göyle bir soruyla kargilagmigtim: "Neden hep hassas konularla ugragiyorsunuz?" bu soruyu: "Somnuzun cevabi kullanSöyle cevaplarmgtim Bedenin hassas noktasi, fiziksel ya metaforda gizli. digmiz da sosyal anlamda, bir eylerin ters gittigi noktadir. Hassasiyet bedenin bize gönderdigi bir sinyaldir, bir geylerin dikdair bir igarettir, ben de bunu vermeye çakat gerektirdigine hviyorum. Sorunuzun örtük olarak ifade ettigi üzere, bazi katilmivorum." konularm tabu oldugu görügüne tabu olan birçok konu vardir. Elbette, bagka toplumlarda da, hatta daha özele inecek olursak Bizim toplumumuzda akademik camiada da bazilan, benzer smirlamalar getirmeve dinleryi ïsterler, özellikle de Bati digmdaki medeniyetler le ilgili tartigmalarda, Bat111 olmayan günümüz liderleri ve hareketlerine iligkin tartigmalarda böyle lositlamalar dayatalusal
ve vatansever
sadakat
maya çahgirlar. Bugün yaygm olan bu yaklaç1m, kimi zaman uygulamr--
özellikle
üniversiteler
I
.
.
ve rnedyada --hatta
savunulur okkamn genellikle kariyerleri de ve altma girmeyecek olanlar tarahndan sansŒr ya da dogruculuk" olarak yaftalarnr ya da alaya ahnir. Bati'daki hassastyet
adma
"siyaseten
13 I
i
akademisyenleri hil olmak üzere,
elegtirenlerin Ortadogulu
bazilan,
bazi Batihlar
olmayanlarm
Ortadogu
da daya da
Îslam tarihi hakkmda
aragtirma, verme yazma-ya da ögretim hakkmi dahi sorgular. Daha ileri gidenler de vardir, bunlar da böyle dwarhkh olanlan gizli bir gündeme sahip olup bu gizli gündeme hizmet edecek özel yöntemler geligtirip kullanmakla suçlarlar. Bana ba-zen benim ve meslektaglanmm yönne tür temler" kullandigumza dair sorular yöneltilmigtir. Îslam ya kullamlan, bagka bir da Ortadogu tarihinin incelenmesinde tarihin incelenmesinde kullamlandan farkh, özel bir yöntem oldugunu sanmiyorum. Tarih tarihtir; saiklerimiz farkh olaolabilir, kesinlikle bilir, amaçlanmiz farkh konumuz farkh "özel
olabilir,
ama yöntem
temelde
aymdir.
Kendi farihimizi
ince-
lerken bir yönteme bagvurup bagkalarrun tarihini incelerolur. Kendiniken bagka bir yönteme bagvurmak riyakârhk
a
zin tarihi olsun, bir baskasmm tarihi olsun ciddi bir tarih incelemesi asli kaynaklara -dayanmak zorundadir, bu kaynakincelenmelidir, tercümelerin, uyarlamalaorijinali larm da süzgecinden geçmig halleri degil. rm ya da özetlemelerin çahymalarm hepsi siyasi, idegeçmig süzgeçten bu Çünkü edecek olojik ya da bagka amaçlara hizmet bir hale sokulabilir kolayca. Bunlar kaçmilmaz olarak süzen kipinin algilaBöyle bir çahema için bir dil ögrenmek nm yansitacaktir. çianlamma gelmez. Daha çok saygidan, karci bir mütecavizlik entelektüel bir meraktan kaynaklanan bir girigimdir. Tarihçi ne yapmaya çahgir? Öncelikle en temel düzeyde, bulup çikarmaya çahgir. Sonra biraz daha sone oldugunu fistike bir düzeyde nasil oldugunu bulmaya çahvir. Ve entelektüel hevesleri, hirslan güçlüyse neden oldugunu bulmaya gerçekten çahgir. Geçmigi anlamanm de ilginç yam budur hiç kugkusuz. I4
tarihçinin karyitarih çahymalan de Belgelerin özel sorunlar parçah, çikarir. genellikÏe ma güçlük bir olmasmdan kaynaklanan bariz kincil nitelikte öz konusudur. Tarihçinin kendi dönemindeki olaylara dair
Yakm döriem
ve güncel
Bu durum bagka bir deneyimi de elinin altmdadir. beraberinde getirir, tarihçinin pahsi ilgileri ve bagihklan de dahil, hepimiz kenigin içine girebilir. Tarihçiler ü1ke, irk, toplumçocuklany1z, mekâmmizm 11devrimizin, sosyal ve kültürel geçekonomik, sal einsiyet, din, ideoloji, tendi.
ehlikeyi
nigimizin niz var. :arïhçinin
belirledigi baghhklanmiz, Bazdan, tam bir tarafsizhk
böyle bir girigimbirakmasi, samimiyetle kendini davasimn sunmasi gerektigini savunur. Bu görüge bakidavasi hakhysa, anlattigt tarih de o derece Ama eger davasi haksizsa, anlattigi tarih de olacak, bu yüzden de bir kenara birakilmasi
sahte ve ikiyüzlüce
bulunmayi vandagiolarak [1rsa, tarihçinin -le
sahici olacaktir. eksik, kusurlu erekecektir.
egilimlerien azmdan imkânsiz oldugundan,
olacagi
için
Ben bagka bir görügü benimsiyorum. Tarihçini°n kendisiborç1u oldugu bir gey vardir, o da yeteneklene ve okurlarma nesnel olmaya, en azmdan adil olmaya çahgn elverdigince bilincinde olma, bunlan hemak; baghhklarmm ve ilgilerinin olmak; bir soçabasmda düzeltme saba katma, gerektiginde okurunun farkh yönlerini, bir tartigmanm farkh taraflanm, izin verecek ge¯ run kendi bagimsiz yargismi olugturmasma de ötesinde taahp geyin kilde ele sunmaya çahymaktir. Her önyargiyla yaklagrnamah, konulan keyfi bir rihçi meselelere
kamtlan keyfi bir biçimde derleyerek sobelirlememelidir, nuçlan ayrica duygusalhk yüklü bir dil kullanmaktan kaçmmahdir. Ünlü bir ya da önyargih dedigi gibi, "Tam bir hijyen imbir zamanlar ekonomistin kânsizdir, ama hal bõyle diye de lagimda ameliyat yapdmaz."
biçimde tammlayip önceden
15
.-1-
Yillar
içinde
antiseptik önletedbirlerimin enfeksiyonu okurlanm karar verecekne derece baçanh olduguna tir. Yakm dönem ve güncel tarih üzerine kitaplanmdan birinin gõrdügü kabul bana biraz güven veriyor. Israil Savunma Bakanhgi'nm Ibraniceye, Müslüman tarafmdan yaymevi Kardepler tarafmdan da Arapçaya çevrildi. Arapça versiyonda kitabm çevirmeni sunug yazismdå kitabm yazarimn ya samimi bir dost ya da perefli bir dügman oldugu, ama hangisi olursa olsun gerçegi çarpitmadigi ya da silip atmadiş gözleminde bulunmus. Bu yargiya uymaktan memnunum. mekte
etrafimizda
Bugün
olup bitenlere
deneyimlere dair bilgiyle dair çahämalar da etrafimizda
geçmig rihe
mizle aydmlamr.
Fakat
dair
anlaylg1miz
nasil
zenginlegiyorsa,
geçmig taolup bittigini gördükleri-
tabii
bu, bugünkü bir amaca hizmet gerektigi ya da bugeçmig tarihin çarpitilmasi pigmanhklanmizin geçmige dair kavrayisimizi çarpitizm gerektigi anlamma rnasma vermemiz gelmiyor. Özgür bir toplumda, farkh tarihçiler aym olaylan ve aym kamtlari tartigirken dahi tema ve vurgu farkhliklar yüzünden farkh görügler ortaya koyarlar. Bir dönem, dinin insan iligkilerinde' önemli bir genel kabul gördüunsur oldugunun iligkilerinin siralarda, Bat1'yla Ortadogu Ortadogu'nun ve gü tarihi ü.zerine çahgan akademisyenlerle bu konuda yazan etmek günkü
için
bagka
insanlar
konulanm neredeyse tümüyle Îslam ile Hirisdinsel anlamda gerçeklegen kargilagmalapenceresinden görmekteydi, Yahudilik de aralarda bir nn yerde kahyordu bu pencereden bakildigmda. XIX. yüzyilda milliyetçilik ve etnik farkindahgm yükseligiyle birlikte, tarihçiler bir kez daha geçmige, içinde bulunduklari zamandan ile Hiristiyan1arm baktilar ve Müslümanlar yam sira, Araplagördüler. Daha Persleri, yakm Türkleri dönemlere geldigin, mizde, ekonomik ve sosyal tarihçilerin Ortadogu toplumlari tiyanhk
arasmda
16
gerek yakm gerek uzak geçmigteki yapilagårüma yeni bir farkmdahk, yeni bir titizlikle yaklagtigim tarihçileri Toruz. de Din tarihçileri gibi, etnisite ve toplum vurgularken kaçmakta noktalari. :aman bazi agiriya zaman uçludur, ama bu algilama biçimlerini modern Bati'dan oraçaglarm Ortadogu'suna tagiyarak gerek geçmigteki, gerek ekonomilerinin
re
iligkilere dayaganan dinsel, etnik ve sosyo-ekonomik zenginleptirmemizi saglamiglard.ir. r anlay141mizi Ortadogu'nun BaÎlk çahymalanmda esasen, Müslüman :1'dan etkilendigi, birçok baBati'dan oldugu, en az en farkh ilgilenmigtim. ötesinde oldugu dönemle omdan Bati'mn çok gelErken dönem Îslam tarihine kargi ilgimi hiç yitirmedim, 1949'da, çikti. ilgi alamm olmaktan gelelim bu konu baghca >ugün
dek kapah tutulmug Osmanh argivlerine girme firsaduyulacak kadar güzel bir firsatti, bana da zaten ilgi duydugum bir konuya egilme gansi sundu: Oslerinden ranh imparatorlugu'nun tarihine daldim. O tarihten bu yaortaçaga çahymalann çogu, Ortadogu'nun aa yaymlanmig yönetimindeki Osmanh dönemine Senk dügen dönemlerine, bir bilegkesidir. ve modern dönemlerine yayihr ya da üçünun -bir Süryaçahyan hiçbir üzerine uzman Ama Ortadogu olaylan tüai bilimcisi ya da bir Misir bilimeisi dahi- güncel gelemez. Savag yillarmdaki görevim sayernüyle gğrmezden bazi yönlegündelik siyasetin Ortadogu'da hayatm ve sinde bilgi sahibi oldum. Ortadogu ülkelerine rine dair yakmdan Ortadogulu krallar ya da bagka yöneticiyaptigim ziyaretler, meslektaglanmla yaptibiçimde lerle, daha da kapsamh bir önemlisi Ortadogulu oggim görügmeler, belki Ëepsindende gündelik hayatta olup bitenlerle birlikteliklerirn rencilerle Ortadogu'da sagladi. Zaman zaman, yagatemasta kalmarn söylemenin geyler bir olaylar kamuoyuna hakkmda kimi nan teslim oldugum da oldu, genellikle de pu veya bu cazibesine >
tarihe
:1,
özlemi
17
.
I
I
dergiye, ara sira da gazetelere
söylegiler
verdim,
makaleler
yazdim. Amerika'ya geldigimden beri, yakm dönemdeki ya güncel olaylar hakkmda daha fazla gey yazdim. da uygarhgm soyunanlar, geligimini incelemeye Bir zaman içinde, aragtirmalannm digmda, inceledaha özel nesneleri dikleri konunun daha genig kapsamh ve genel veçhelerini dügünmeye de zaman ay1rmahdir. Tarth yazarlan ya da õgretmenleri, ilgili tarihi sui-ecin daha genig soluklu içerimlezihinlerinde rini en azmdan zaman zaman dügünmelidir. Daha siradan bir düzeyde, profesyonel bir akademisyenin, ihtiyaçlanalanm çahytigi durumunu, zaman zaman durup özellikle gerekir, de bugün oldugu gibi o m degerlendirmesi oldusaldin altmda alanm, hatta bizatihi akademisyenligin
gu zamanlarda.
Bu
mi de bulacaksmiz. Izleyen sayfalarda
kitapta bu meselelerle
ilaili
dügünceleri-
kargunza çikacak makaleler yanm asçok çegitli n açan bir zaman diliminde kaleme almmigtir, uzmanlara hitap eden dergilerden tukonulan kapsar. Çogu, gün1ük gazetelere dek da gu ya da bu süreli yaymda yatun yimlanmigtir, konulan da buna mukabil erken dönem ortasorunlanndan dünün mangetlerine, çag tarihçiliginin yanzorluklanna alanlara Bazilan çegitli çok dagilmigtir. nm konferans metnidir. Bazdan ise çegitli yerlerde düzenlenmig sempozyumlar ya da kolokyumlarda yapilmig sunumlardir, ilk olarak da bu toplantilar sonrasmda çikan sunum derleyayimlanmiglardir. melerinde Bu toplantilann birkaçi yasunumlar oldugundan, dy; ab anci diller de banci ülkelerde yaymlanmigtir. Bu sunumlann bendeki Îngilizce orijinalleri ilk kez burada yayimlamyor. Bazi sunumlarsa daha önce herhangi bir biçimde yayimlanmamistir. Birkaç küçük degigiklige gitmekle birlikte, bu denemeleri ilk basildiklan halleriyle korudum. Bazi yerlerde örtügmeler
tekrarlardan kaçmmak için, zaman zaman da artik. ilgi çekmeyen bir meseleyi ç1karmak için bazi kesintiler yaptim. belirtilmigtir. Birkaç yerde Bu tür kesintiler, olagan usulde de parantez içinde kisa bir açiklaylei not koydum. Genel olarak, dogrudan birincil kaynaklara dayanan, uzbu manlara hitap eden, dipnotlarla dolu teknik çahymalan ve
erigebilecegi uzmanlann uzkitaba almadim. Bu makaleler, pek genel okura yaymlanmigtir, hitap manhk dergilerinde
etmezler.
hepsi pu ya da bu biçimde tarihGeçmig Makaleleri baghca üç gmpta topluyorum: le tarih hakkmdaki matarih hakkmdaki makaleler, bugünkü Açikçast makaleler. hakkmdaki olarak genel tarih kaleler ve söylenebilir en azmdan. birinci ve ikinci grubun örtugtügü Ben, ikinci kategoriyi, güncel tarihi yani, olaylar ya da süreçler gerçekte olup biterken devam eden tartigmalarla smirh tutmaya çahétim. Üçüncü makaleler grubunda, tariÙ hakise tarihçinin igleri ve görevleri degerkmdaki makalelerde lendirilmektedir, özellikle de hem bölgenin içinden, hem de Ortadogu'nun tarihini yazmaya digmdan olanlai açismdan Bu kitaptaki
makalelerin
ilgilidir.
özgü
sorunlar
ele almmaktadir.
I
I,
19
il
1. BÖLÜM ÍSLAMA
I
ÖZGÜBÍR CAMÍ
. .
El
Süleymaniye Camii'nin yap1m1 1550'de baglatamamlanmigtir. Süleymaniye, Mimar Sinan'm Osmanh'mn genel büyük mimakamya göre en (1489-1588), Avrupa'nm görkemli Muhbiridir. bagyapitlarmdan rmm en Sultan admi tagir. Sütegem diye bildigi Sultan Süleyman'm Istanbul'daki mig, 1556'da
leyman'm saltanati peryal
ihtigammm
(1520-66),genel zirvesi
olarak
Osmanh'nm
em-
addedilir.
înçasma Türklerin îstanbul'u fethinden neredeyse bir yuzy11 sonra baglanan Süleymaniye'nin yapisi ve dekorasyoõnceki geleneklerden beslenip zennu, hem Islam'm daha ginlegmesini hem de Ïslam'a ait dinsel ve estetik eserlerin özundeki kendine hashş yansitir. Camide Pers ve Bizans etahenkli kileri belirgin olsa da, minarelerin ve kubbenin kontrastmda, kubbenin kullamhymdaki dokunusun hafifliOsmanh'ya has, ayrikginde, içinin ferahhginda, zarafetinde si
bir gey vardir. 20
Îslam, teslim
gelen Arapça bir sözcükolmak anlamma ifade eder; müteslimiyetini -Müslümanmlin peygamber Hz. Muhammed'in aç1kladigi biçimiyle TanL'nm teslim olmustur. inayetine Îslam aym zamanda, VIL Lizyilm bagnda Hz. Muhammed'in Arabistan'm batismda urdugu tek tannh dinin adidir; bu dinin kanatlan altmda ir;
müminin
eligen, kendine has siyasi ve hukuki, sosyal ve kültürel kaplara sahip karmagik uygarhgi anlatmak için de kullanihr. baktigimizda, kau bakimdan Bati'da kullamlan terimlere
dini (Christianity) hem de Hiristiyan kargihgidir. (Christendom) sözcüklerinin farkh kokenKlasik dönemin Îslam dini ve toplumunda, Yahudi izleri görülebilir: Hiristiyan, rden birçok unsurun vahiy fikirleri; Persler ve e Dogu kõkenli eski peygamberlik Bizans'm Helenistik bikavray1plari; hükümet devlet ve e õnceki Fakat devirlerden gelen bu etm, felsefe ve mimari. ilerin kaheihima, nüfuzuna kargo, Îslam uyg'arhgi õnceki ültürlerin diriligi de degildir taklidi de; bütün bu unsurlain kaynagip yeni ve ayriksi bir geye dönügtügü, ulagtigi bu oktada her yönden kendine hashgi tanmip teslim edilebilir aca hem Hiristiyan
ledeniyeti
bir eserdir. . Islam'm birçok farkh yerel gelenegi,
epyeni
.
onlara Ìslami hayat Islami kültürel kahplarm yamlg1ya meydan vermetrzmm, nasil degigtirdigi, ecek kadar belirgin damgasim vurarak asil yeniden gekillendirdigi en açik biçimde sanat ve mima[de görülebilir.
Camii'nin en çarpict yõnü olan, ortadaki kubbenin, Helenizm, H1ristiyanhk ve eski Asya Ayasofya örnegine eleneklerinin kaynagmasmi yansitan ok gey borçlu oldugu agikårdir. Ne var ki Osmanh rnimar, irkaç önemli degigiklige gitmistir. Asirlar önce Müslüman Arabistan'dan Yakmdogu'ya, .rap fatihler yeni inançlanm Süleymaniye
iuhtegem
21
Hiristiyan kiliseAfrika'ya, Îspanya'ya tagidiklannda lerini baghca modeller olarak ahp burlan Müslümanlarm geregiyle kargi kargiya uyarlama farkh ibadet ihtiyaçlarma Kuzey
kalmiglar, nihayetinde Îslami yeni bir dinsel mimari üslubun bagyapitlan olan muhtegem camileri, Sam, Keyrevan ve çikarmiglardi. Aym sorunla tekcamilerini ortaya Kordoba Türkleri, hem kendi geleneklerine, rar kargilagan Osmanh topraklarm ve halklann geleneklerine hem hükmettikleri uyan yeni bir çözüm buldular. Camii'nde Süleymaniye orta kubbenin yine iki yanm kubbe arasma sikigtigmi görürüz, fakat artik bu kubbeler oldugu gibi büyük yan dairevi niëlerle destekAyasofya'da 1enmemektedir. Sinan, orta kubbeyi güç1endirip dengeleme farkh bir çözüm getirerek kubbenin altmdaki mesorununa kâmn sütunlar ve diger engellerle dolmasirim önüne geçmig, gerek duyulan genig alabõylece Müslümanlann ibadetinde m yaratabilmigtir.
halinde yan yana dizilirler, yüzleri Mekke'yi gösteren Kible duvanna hareketlerine kati suretle uymalan dönük olur. Baglarmda, vardir, sagmön sirada, tercihen imamin gereken bir imam da durmanm da özel bir önemi vardir. Bu yüzden kilisede oldugunun tersine camiler kible duvanna paralel neflerin bulundugu genig mekânlar olarak tasarlamr. Erken dönemlere ait Arap camilerinde ve Akdeniz'in baggenellikle camilerde büyük yerlerindeki orta minbere açika soguk ikhTürkiye'nin lan genig bir salon bulunurdu. Fakat bir mekâna ihtiyaç vardi. minde kapah ve daha korunakh bagka çõzümlerin yam sira, sekizgen bir Osmanh mimarlan, plan uyarmca duvarlarla desteklerien genig bir orta kubbe Cuma
inga
etme
namazlarmda
çözümünü
daki desteklerin
ibadet
edenler,
geligtirdiler.
kaldinlmasi,
ibadet
uzun
siralar
Geniglik özelligi ve ortaedenlerin uzun siralar
ve kibleyi arada hiçbir engel olmak¯° mümkün kihyordu. Süleymaniye'nin iç kismi sade ve yahndir. Sunak yoktur, Jarmak yoktur, çünkü Îslam'da dinsel ayin yoktur, hiyerarpik >ir din adamhgi yoktur. Imam rahibe özgü iglevlere sahip defildir,yalmzca namazlan yönetir. Dualari ve ritüeli bilen bir Jüsluman kendi bagma da kilabilir, gerçi pratikte namazi egkil etmelerini, imami açikça görmelerini azm
mamhk
daimi bir meslek halini almistir. Cemaat cuma günü õgle saatlerinde kihmr, esasen
genellikle
ialinde
namaz, Jüslümanlarm
vahyedildigi göre Hz. Muhammed'e inamlan içerdigine Kuran'dan ahnkelammi varmalar niteligindeki secdeye ve formüllermy dualan, farz Müslümanlarm len olugur. Cuma namazmm günyam sira ögleyin, günbatiminda ögleden logumunda, ve aksonra, >içimiyle
inancma
Tann
olmak üzere günde beg kez namaz kilmasi gerekir. önemli iki yer vardir: minber ve iç kisomda Caminin vaiz yüksege kürsüsüdür, daha nihrap. Îlki taginmig bir tür >üynk camilerde kullamhr. Eskiden, camicuma namazmda iin olmamn yam sira siyasi ve sosyal cemaatin dini merkezi amlan
nerkez :isi
oldutu
õnemli
dönemlerde, cemaat
duyurulan
minberden
yöneticisi ya da temsilMinber bugün yapardi.
kullamhr. bir parçasi olan vaazlarda le, cuma namazmm olan Mekke Mihrap ise peygamberin yönünü dogum yeri österen, kible duvarmda yer alan bir nigtir, Müslümanlann sirasmda kibleye dönmesi gerekir. Mihrap genellikle tamaz able duvarmm ortasmda bulunur ve binano simetri eksenili belirler. Müslümanlann cemåat halinde kddigi namaz, insanlann teslim Tann'ya faradan'a, Tek Olan'a, uzak ve gayrimaddi >ldugu disiplinli bir cemaat edimidir. Dramaya, gizeme yer voktur, dini müziklere, flahilere yer yoktur, temsili resimlebunlar putpee ve heykellere de. Müslüman geleneginde 23
sanatç1lar restlige varan bir girk olarak görülür. Müslüman desenler kullanmiglar, bunlarm yenne soyut ve geometrik bir biçimde dekoratif planlanm yazmm yogun ve sistematik isimleri, Tann'mn dayandirmiglardir. kullamlmasma peyilk halifelerin isimleri, "La ilahe illallah, Hz. Mugamberin, (Allah'tan bagka Allah yoktur, Hz. hammeden resullullah" geklindeki elçisidir) Muhammed dini akide, Kuran'dan onun ayetler, hatta sureler, Süleymaniye'nin duvarlarmi, tavamm süslemekte kullamlmigtir. Metin ilahi metindir, onu okuPek çok yazi stimak, yazmak bile bagh bagma bir ibadettir. elinde derin li kullamlmistir, hat sanati, büyük üstatlanmn anlamh bir güzellik kazanmigtir, Bati medeniyetinde yetigbir güzelliktir bu. mi§ birinin esasma kolayca inemeyecegi Müslümanlarm dindarhgmm ilahileri, Bu dekoratif metinler ikonlandir, hem de Müslühem Müslüman imamm fügleri, man estetigini
anlamamn
anahtarlandir.
en tamdik, en karakterisgenellikle camilerde ayn.bir yapi unsutik yönü minaresidir, ibadete inançhlan tepesinden müezzin, ru olan minarenin dünyamn hem birliginin hem de çagirir. Minare, Müslüman çegitliliginin sembolüdür. Her yerde aym dini ve sosyal amaüstünde ve pazarlann ca hizmet eder, kalabahk caddelerin uyandir. Ama, Îsyükselen minare, müminlere bir igaret, bir lam'm buyuk bõlgelerinde, o bölgeye has, genellikle her za-
Süleymaniye'nin
dig cephesinin
dinsel olmasa da, daha önceki bir yapmin hatirda kalçizgilennm korundugu bir mmare uslubu gõze çarpar; mig bazilannda Babil'in merdivenli kulelerinden, bazilannda Surive'nin kilise kulelerinden, bazilannda Misir'm deniz fener1erinden izler görülür. Bu Türk minaresinin narin güzelliginde ise, Îslami olmayan, dinsel olmayan bir geçmigin bütün hatiralanm silmig gibi gõrünen semavi bir nitelik vardir; Süadanleymaniye'nin etrafmda toplanmig tagtan parmaklar, man
mighk
ve
teslimiyet yansitan
bir jestle semaya 24
igaret
eder.
2. BÖLÜM DRAGOMANLARA BABIL'DEN -
Ve Rab dedi: I;te bir kavimdirler ve onlann hepsinin bir dili var... ve pimdi yapma.ya niyet ettiklerinden hichir gey onlara men edilmeyecektir. Gelin inelim ve birbirinin dilini anlamasmlar diye onlartn dilini ora.da karrµrraltm. Tekvin 11: 6-7
bu meghur pasaj, eski dünyamn antik medenietlerinin yagadigi äbür iki bölgeyle karydagtirddi.gmda Orkabulüadogu bõlgesinde göze çarpan aynksi bir özelligin tek dili, bir tek klasik yaz11.ü ifade ediyor. Çin'in esasen bir ufak da Hindistan'da olmustur; kadim medeniyeti tek a, bir efek farkhhklarla benzer bir durum söz konusudur. Fakat birçok )rtadogu'da birbiriyle alakasiz birçok medeniyet, arkh dil varolmug, bu da õteden beri bir iletigim sorunu yada henüz çözüatmigtir. Bu sorun Yeni Ahit zamanlannda Babil Kulesi'nin olacak ki, orada da ne kavugturulmarng ekvin'deki
25
|-
i
gerektiginde H1ristiyanlarm deyigiyle mucizesi" denilerek çözülüveren duruma yapilan atiflarla kargila"Ve nasil biz kendi anadilimz. Bir pasaj daha aktarayim: mizi igitiyomz? Partlar, Medler, Biz Elamblar ve Mezopotamya'da, Yahudiye'de, Kapadokya'da, Pontus'ta vs. oturan"diller
yarattigi,
lar... kendi dillerimizde
,
Allah'm büyük iglerini söyledikleri(Resullerin igitiyoruz." ni Îçleri 2: 8-11). Bir tane daha: "Su alametler iman edenlerle-birlikte gidecektir: benim ismimle cinler çikaracaklar, söyleyecekler.." yeni dillerle (Markos 16: 17). Bir tane daha: "Eger bilinmeyen bir dille söyleyen bir kimse olursa, iki ya da en çok kisi olsun ve sira ile olsun ve biri tercüme etsin." (I. Korintoslulara 14: 27) Açikça görülüyor ki. o tarihlere gelindiginde tercümamn görevi ve iglevi gayet iyi anlagilmisti. Tercüman, yani bir dilden. digerine tercüme yapan kipi, arasmda iletigimi farkh diller konugan farkh insanlar mümkün kilan kigi çok erken tarih1erde sahneye çikar. Yine Tekvin'e dõnüyorum, Yusuf'un, üst d·üzey Misirh bir görevli olarak Kenan'dan yeni gelen kardegleriyle konugtugunu, kardeglerinin, onun kendi aralannda anladokonugmalan geçen gmdan bihaber oldugunu ögreniriz: "Ve Yusuf'un kendilerini anladigru bilmediler, çünkü aralarinda tercüman vardi." (Tekvin 42: 23). Burada tercumam ifade eden Ibranice sözvardir, cük melitz'dir. çogunlukla Melitz'in birkaç anlaan da avukat, hatta elçi anlamma gelir. Ama burada ilginçaraci, tir, gözden geçirilip onaylanmig versiyonda tercüman olarak çevrilmig (belli ki Misir dilinden Îbraniceye tercüme yapiyor), Ibranice metni Aramiceye aktaran ilk tercümelere baktigimizda ise melitz sözcügünün meturgeman haline geldigini görüyoruz. Burada daha sonra Ïngilizcede dragoman denecek geyin ilk biçimi kargimiza çikiyor. Meturgeman .tercüeski sözcüktür demektir; bir man bu, kökleri Süryaniceye '
26
Süryanice ragamu konugmak anlamma gelir, vigmu taf'el biçimine almmy halt de se sözcük demektir, bunun letigimi kolaylagtiran kigi anlamma gelir. turgeman sözcügü Aramiaym zamanda Bu meturgeman, Lzamr,
:eden :aya,
Îtalyancaya, Fransiz-. bagka birçok dile geçmigtir. Îtalyancada
Ibraniceye, Arapçaya,
Ïngilizceyeve
Türkçeye,
kullamlmayan turcimanno biçiminde kargimiza olmus, Ingilizcede de dragoFransizcada turchement almigtir. Ibranice Targum sözcugü nan ve drogman hallerini le aym kõkten gelir. dair ilk tartigmalar, Targum, yani Eski Ahit'in Tercümeye kramice tercümesi gibi kutsal metinlerin tercümeleri baglaKitaph dinlerin bu sorun kargismda bemnda yaganmigttr. ilginç arasmda bir farkhhk gözlenir. tavirlar Yahudiler erken tarihlerde kutsal metnin tercüme edilmesikarar vernis, Kutsal Kitap'm ÎbraniJe izin verilebilecegine özellikle :eden Aramiceye, sonra Yunanca ve bagka dillere, olarak bilinen JuJudeo-Pers ve tabii Yiddig de Judeo-Arap, >ugün
artik
:1kar.
-1imsedikleri
dillerine tercümesi yapilmigtir. kalmgelince, tercümeye izin verilmekle Hiristiyanlara tercümeler bimamig, tercüme' gerekli görülmüg, hatta bazi zatihi kutsal mètin statüsü almigtir. Latince tercüme Vulgagibi örnete, Suryanice tercüme, Etiyopya dilindeki tercüme Kral Jagin, bunlara Luther'in Almanca Kutsal Kitap'i ve Hatta Yunanmes'in Ingilizce Kutsal Kitap'1 da eklenebilir. muhtedildeki, bir ca Yeni Ahit'in bazi bölümlerinin, baska ileri sürülmelen Aramice orijinal metinden tercüme oldugu iddiadir bu. mügtür, ki bir parça akla yatkm bir olarak epey ilgili bu meseleyle Öte yandan Müslümanlar farkli bir pozisyon benimsemiglerdir; Kuran'in tercüme edilalenen mesini tegvik etmek göyle dursun, böyle bir girigim insan edilemezdir, yasaklanmigtir. Metin kutsaldir, taklit deo-Germen
27
elinden çikmamistir dolayislyla onu tercüme etve ebedidir, mek haddini bilmezlik, inançsizlik taylyan bir eylem olacakelbette Ama etmiglerdir. Bugünlerde ki tercüme Müslütir. menlann çogu, Arapçayi anlamaz, içerigin bir gekilde onlagerekir, ama bu yorum olarak sunulur, tercüra aktanlmasi me olarak detil. Elbette ki Kuran'm Vulgate'm da Septuagint'in
degildir.
ya statüsündq· bir tercümesi mevcut aslen Kuran'm birkaç yerinde, metnin
ya da Targum'un
Îlginçtir
Arapça oldugu belirtilir, oysa örnegin Îbranice Kutsal Kitap'ta metnin orijinalinin Ïbranice oldugu belirtilmez. Etnik bir kokeni belirten anlami digmda bir dili ifade eden lbrani sözcügü, Eski Ahit'te geçmez, kadim Îsraillilerin kullandigi sözcügüyle dil (II. Krallar I 8: 26 kargilagtinmz; Nehemya 36: 13: 24; H. Tarihler 32-: 18) ya da Sefat 1.1, Îçaya Kena'an (Kenan dili) olarak ifade edilir (Iga a 19: 18). Asil üzerinde durmak istedigim konu kutsal metinlerin tercümelerinden çok, daha pratik amaçlarla, yönetim, diplomasi, ticaret, savag ve benzeri amaçlarla yapilan tercümeler. Burada da çok erk'en tarihlere ait ömeklerle kargilagiyoruz. Ester Kitabi'ndaki bir pasajda, Pers imparatorlugunda bir "yehudit"
naiplerine, talimatm Hintten Habey iline kadar yüz yirvalilerine ve reislerine, mi yedi vilayetin kendi yazisma göre her vilayete ve kendi diline göre her kavme ve kendi díllerine yazilanna göre" (Ester 8: 9) yaz1hp gönderildigi.anlatihr. Habegistan'a Împaratorun bir talimatmi, Hindistan'dan kaimparatorlugun anlagilsm dar bütün eyaletlerinde diye muhtemelen 127 dile tercüme etmek epey hatiri sayihr bir 14. Peki tercümeleri kim yaplyordu? Tercüme nasil yapihanlam1yla yordu? Kelimenin elimizde saglam kanitlar tam yöneticilerinin bulunuyor; çokuluslu imparatorluklarm feranlasm manlarmi, talimatlanm herkes diye hazirlattigi ta; yazitlar bunlar; iki dilli, üç dilli yazitlar var, en ünlüleri de "kral
.ve
28
elbette
Îran'daki Behigtun
ile
Museum'da bukesimlerinfarkh
bugün British
tagt Bu yazitlarda, nüfusun dillerde verilmig. diye aym metin-farkh gerektirir. Birinin bir metni kayTercüme bir tercüman edebilmesi iak için iki dili dilde anlay1p hedef dilde ifade >irden bilmesi gerekir. Romah yazar Plinius (Dogal Tarih vi. öyle ki 5), Kafkas halklarmm çok farkh diller konustugunu, cafkaskrallari ve prensleri ile görügebilmek için-Romahlaihtiyaç duydugunu anlatir, Pers imm 130 ayri tercümana 3aratorlugunda oldugundan bile fazla yani. Bagka bir klasik yazar, Plutarkhos ise Kleopatra'nm bagmüdigmda aym zamanda ca birçok vasfa sahip olmanm sanki "Dili, birçok oldugunu anlatir: üstadi temmel bir dil gibiydi, istedigi dile hemen geçiverirteli olan bir enstrüman naditercümana li, öyle ki barbarlarla yaptigi gõrügmelerde Troglodit, ister Îbrani Habey, ihtiyaç ya ister duyar, ister ren :la Arap, Süryani, Med ya da Part, çoguyla kendi bagma, unan Rosetta :e anlagilabilsin
konuqurdu."I kimsenin yardimun almadan dair elimizde meveut Ortaçaglarda diplomatik iletigime Llk degerlendirmelerden biri Arap tarihçi Evhadt'ye ait. Evhadi, Frenk kraliçesi Lothar'm kizi Bertha ile gürekasmm Hicri 293 yihnda (906) bir heAbbasi Halifesi el-Muktafi'ye birlikte anlatir. Bunlarla gönderdigini mektup diye ve bir iletilecek bir bagka dogrudan halifeye mektuba yazilmamig, beyaz ipek Arap tarihçi mektubun mesaj daha gönderilir. bir yaz1ydüz daha üzerine "Yunan yazisma benzeyen, ama la" (muhtemelen Latin yazisidir bu: Ïtalya'daki kraliçe açik
ki Latin yazisi kullannug olsa gerek) yazilrug oldugunu anlatir. Mesajm ise halifeyle evlilik ve dostluk.ricasi oldugunu 1
Plütark, Classical
Lives, Library
IX, Anthony,
27: 4. duzenleyen
Bernadette
ve çeviren ¯'
(1920), s. 197.
29
Perrin,
Loeb
I.
l
-
söyler; tuhaf bir siralama dognisu, bir tercüme hatasi mi var acaba diye dügünüyor insan ister istemez.2 Latince yazilmig bu mesaji nasil okudular? X. yüzyilm Bagdat'mda Latince yazilmig bir mektubu okuyabilecek kim vardi acaba? Evhadi cevaplar: Mektubu tercüme edecek biinsanlarm rini aramiglar, kumag çida yazismi okuyabilecek" Frenk bir köle bulmuglardir. Kele hahfenin huzuruna getirilir, mektubu yazidan Latince Yunanca yaziya aktanr. meghur Sonra bilimsel tercüman Ishak ibn Huneyn'i getirirYunancadan Arapçaya çevirir. ler, o da mektubu öyle ki bu elçilikten görünüyor Sagirtici degil gerçi, ama ne evlilik, ne de dostluk yoluyla pek bir sonuç elde edilememig. Yine de hakkmda epey igittigimiz bir yöntemin ilginç ilk ikili örnegini Bir ara bir ter ümedir: sunuyor. Bu yöntem dil yardumyla tercüme. Ortaçaglarm sonunda, modern dänemin bagmda hayli yaygmlagmig bir yöntemdir bu. Bu tarihlerde bir dilin tabir-i caizse diplomatik ve ticari lingua -olarak kabul edildigini görürüz. Ortaçaglarm sonlafranca rmda Akdeniz'de Îtalyanca bu amaca hizmet ediyordu; Îtalyanca XIX. yüzyilm baglarma dek bölgede en fazla konuqulan Avrupa dili oldu. Sözgelimi Îngilizler ile Türkler arasmgerçeklegiyordu. Bir Îngilida iletigim Îtalyanca üzerinden önce-bunu, söyleyecegi bir gey varsa, zin Türk bir yetkiliye Italyancaya tercüme edecek birine söylüyor, sonra baska biTürkçeye tercüme ediyordu. Cevap da aym ri Italyancadan "bu
yolu izliyordu. iki b üyük Bu sunumda, garhgi ile Îslam uygarhgi
manIar 2
üzerinden
M. Hamid.ullah Baghdad
293/906"
arasmda
gerçeklegen
(haz ),
"Ernbassy
içinde,
Joumal
uygarhgi,
Akdeniz
tercümanlar
iletigim
of Queen of Pakistan
30
Hiristiyan
hertha
üzerinde
uy-
ve dragoduimak isti-
billah in to Caliph al-Muktafi Historical Sociery, 1 (1953), 272-300.
l
vorum. Öncelikle, bu
iki
arasmda,
kültür
konuyla
ilgili
bir
farkhhga dikkat çekmek yararh olabilir. Hiristiyan taraEma baktigimizda dil õgrenme konusunda gayet yerlegik bir Lki
egitimli addediHiristiyanlarm görüyoruz. lebilmeleri için, hangi yöresel dili konugurlarsa konugsunlar gerekiyordu: Latince ve Yunanen az iki klasik dili bilmeleri için iki okuyabilmek orijinal dillerinde ca. Kutsal metinleri gerekiyordu. dil daha, ibranice ile Aramiceyi de ögrenmeleri oldugunu
ihtiyaç
Bunlar digmda, konugulan dillerin sayisi çok fazlaydi. XIV. yüzyilda yagamig Pers tarihçi Ragid el-Din hayretle "Frenkyirmi beg dil konuguyor, kimse de digeler kendi aralannda
dilini anlamiyor," diye belirtir Bagka bazi olaylar yüzünden de gayet iyi bilinen bir tarih olan 1492'de, Îspanyol hümanist Antonio de Nebrija Kastil-' yaymladi. Benim bildigim kadanyya dilinin bir gramerini la, bu, birinin bir konugma diline ciddiyetle yaklagmas1mn ilk örnegidir. Nebrija kurallar koymaya çahgti ve Kastilya lehçesinin ispanyol dili olmasma giden süreci baglatti. Bun-
rinin
dan çok kisa bir sure sonra, Italyanca, Fransizca, Ingilizce, Almanca ve Avrupa'daki diger bütün konugma dilleri kuralgramerleri lan, nihayetinde diller olarak tanmir oldu.
ve
hatta sözlükleri
-olan
yazih
tümüyle farkh bir durum söz konusudur. Kadim devirlere ait birçok dil ya kaybolup ancak kutsal metingitmig ya da siline siline önemsizlegmig, kalmiglardir, olarak o da kallerde ve ri.tüellerde, yazih diller õnemli olan tek dilarsa tabii. Îslam'm yayilmasi sonrasmda bir dil vardi: Arapça. Arapça kutsal metnin, klasiklerin, tica-
Îslam uygarhgi
3
cephesinde
ise
hazirlayan ve çeviren K. Jahn (.Leiden, 195 I), Farsça metnin "Tek ortak noktametnin 24. sayfasi. Pers bir yaz.ar gunu da eklemigtir: lari, harfler ve rakamlar."
Hismire 11
,
des Franks,
çeviri
31
I
I
I
retin, yönetimin ve bilimin diliydi. Bati'da Latince açismdan da birkaç konugma dili söz konusu oldugu gibi, Arapçadan geligtiyse de, burlar Fransizca, Îspanyolca,Îtalyanca ve Portekizce gibi özerk diller haline gelmediler. Konugna dili olarak elbette özerklegtiler, ama bu geligme hiçbir zaman resTek men tanmmadi ya da kayitlara geçirilmedi. ihtiyaçlan kargihyordu, bu yüzden de-bagka bir ye gerek yoktu.
bir dil bütün dil ögrenme-
konugan birinin, imparatorluk smirlarrun ötesinde kalan kâfirlerin ve vahgilerin barbar deyiglezahmetine rini ögrenme girmesine ne gerek vardi ki? Arapihtiyaçlarim kargihyordu, onunla konugmak isteça bütün gidip biri ögrenirdi. Bugün Ïngilizce konuArapça varsa yen ulan dünyanm bazi kesimlerinde de benzer bir tavirla karlagiyoruz. Kisa eklendi.
.
T L.
Arapça
bir süre sonra, Arapçaya
Farsça sonra Türkçe Islami Ortadogu ve Kuzey Afrika'da bagka dil yoktu. Digerleri yöresel lehçeler olmaktan öteye geçemiyordu. Ortaçaglardan (muhtemelen X. yüzyildan) bir Arap yazar göy-. le bir izahatta bulunur: "Mükemmel lisan, Araplarm lisamõnce
dir, zarafetin mükemmelligi de Araplarm konugmasmda gödigerlerinin hepsi kusurludur. Arap lisanmm lisanlar içindeki yeri, begerin hayvanat içindeki yerine benzer. Tipki begeriyetin hayvanat arasmda nihai gekil olarak husul olmasi gibi, Arap lisam da beger lisanmm ve hat sanatmm mükemmellige erigtigi nihai noktadir, arkasmdan baska bir li-
rülür,
Daha sonraki asirlarm evrim-kavrayisim san gelmemigtir."* haber veren dikkat çekici bir açiklama. iletisiYine de ticarette, savasta, bagka bazi meselelerde özellikle gerek Erken tarihte, duyuluyordu. bir de Haçh me Seferleri sirasmda ve sonrasmda, Arapçada tercüman olarak 4
Rasa'il
ihvan el-Safå,
III, (Kahire,
1928), s. 152.
çogunlukla da profesyonel çevirmenlee birçok atifla kargilagriz. Peki kimdi bu tercümanlar? Însan neden yabanci bir dili, genellikle çok karmagik agka bir halkm dilini ögrenmeye, kalkar? Bir Eadeleri anlay1p çevirecek kadar iyi ögrenmeye kabul gören gerekçesi, o dilin lil ögrenmenin en yaygm,'en efendilerinizin dilini bilmeniolmasidir, fendilerinizin dili "Efenolmasidir. gerekli :in akdhca, ige yarar, faydah ya da Bir köle -kullamyorum: üç farkh anlamda Li" sözcügünü ilinen-çevirmenlere,
¯°
igini yapabilmek, yani sahibinin dilini ögrenir, )ndan hayatta kalabilmek için buna ihtiyaç emir alabilmek, kullandigimizda da ayluyar. Efendiyi, yönetici anlammda dilini ögrenmesi geren gey geçerlidir: Tebamn yöneticinin döneminde, Hintliler Eir. yönetimi Hindistan'da Britanya dilngilizce ögrenmigtir, ama pek az Îngiliz Hindistan'daki
fendisinin,
de çogunlukla pek iyi ögre1ememiglerdir. Kuzey Afrika'da Fransiz yönetimi döneminda çok bençikmig bagka birçok irnparatorlukta le ve ortaya Asyah Rusça Pek çok Orta· cer bir durumla kargilagiyoruz. Jilir, Ruslann ama Orta Asya'da dahi buranm dillerini bilen eri õgrenmistir,
ögrendiklerinde
savisi pek azdir: kulEfendiyi üçüncü bir anlamda, ögretmen anlammda daha õnceki bir medeniyeti, Landigimizda da, ögrencinin söyleyebiligördügünü statüsünde bagka bir kültüru klasik örnek teykil eder. ciz. Yunanhlar ve Romahlar her ikisine de Romahlar klasik dilleri oldugu için, bilimin, felsefe ve yük-
dili oldugu
sek edebiyatm
için
Yunanca
ögrenmiglerdir.
Yunan topraklanm ise, Romahlar mhayetinde Latmce ogrenmiglerdir. gi içm faydah ve münasip Bir dil ögrenmeyi uanhlar
mültecilerdir:
grup ise taçaglarda
ve
modern
Yu-
fethedip yönetti-
bulan baska bir Bir dünyadan digerine kaçanlar. Ordönemin bagmda Hiristiyan Avru33
pa'dan
Îslam topraklarma
çok sayida mülteci göç etti, aksi göç edenlerin gisayis1 ise pek azdi. Avrupa'dan den bu gõçmenler arasmda pek çok Yahudi de vardi, 1492'de Îspanya'dan sürülmüg Yahudilerdi burlar..Bazilari Türkçe ögrendi ve çegitli biçimlerde Osmanh imparatorluguna yararhhk gösterdiler. Bu yeni gelenler arasmda ayri bir grup vardi ki, dinlerini istikamette
.
oluguyordu, degistirip yeni bir meslege atilanlardan HiristiTann'nm yolunu ise Müslümanlarm dogru dönme, insanlardi anlammda bulmug kigi dedigi bunlar. Avrupa'mn çegitli bölgelerinden çok sayida Hiristiyan -yokdemeliyiz?mi Müslüman topraklara göç sa maceraperest etti, ige yarar becerilerini de -askeri, ticari, teknik ve de dilsel- beraberlerinde getirdiler ve geldikleri bu-yeni topraklarda bu beceriler için hazir bir piyasa bulabildiler. Bütün bu gruplar -köleler, mülteciler, dönmeler- digaridan gelmiglerdi. Diganya gidenler de vardi; mesela savag esirleri vardi, sayilan çok degildi ama, Müslüman topraklardan gelen, gu veya bu Hiristiyan devlet tarafmdan esir edilmig, fidyesi ödenip dönmeden evya da kaçip memleketine ülkesinde insanlar vel bir Hiristiyan oldugunu yagamig bazi Pek biliyoruz. Bunlar, epeyce hayal kirikhgi yaratir insanda. memleketlerine geyler deneyimlerine dair bir yazmigtir, azi döndükten sonra herhangi bir rol oynamig görünenlerin say1si daha da azdir. Bir de ülke digma çikip memleketlerine dõnen tacirler vardir, norrnalde göründügü kadanyla bunlar gayrimüslimdir, Müslüman devletlerin Hiristiyan ve Yahudi tebasma mensuplardir ve geride pek az kayit birakmiglardir. Denizcileri Sultan IL Mehmed'in de unutmayahm. kardegi Sehzade Cem'in Avrupa'ya kaçtigi, çe.gitli Avrupah yöneticilerin misafiri olarak burada bir müddet agirlandigi dönemde, Osmanli yönetimi dogal olarak onun neler yaptigmi, yanlarm
"mühtedi"
34
dügmanlanyla birlikte ne kumpaslar kurdukaygisma dügmügtü. Sürgündeki gehzatfeyi unu ägrenme Eleyip faaliyetlerini rapor etsin diye Îtalya ve Fransa'ya cakim olabilirdi, Italgönderdiler. Peki ama gönderdikleri us ellerinde? vardi Bir kapve Fransa'da dolagabilecek kim Avrupah simrlan bir Avrupa'da bulunmug, an gönderdiler, ;ibi geçmesine yetecek kadar degil ama, kendi bayragi altmla bir denizci olarak yelken açip dolagmasma, konusup ¯rayetecek kadar dil becerisine sahip bir kaptanlor geçmesine li bu.3 Venedikli Peder Toderini, XVIII. yüzyil sonlannda ürk bahriye okulunu ziyaret ettiginde hemen hemen butün gretmenlerin yabanel, Türkçe ögrenmig Avrupahlar oldurnparatorlugun
-a
ama Îtalyanca ögrenmig, ona yardim edebiunu görmügtü, ecek bir tek Müslüman bulmustu okulda, o da Cezayirli bir lenizciydi.6 Cezayirli denizeiler büyük bir grup degillerdi, ödünç almmig kelitma Osmanh Türkçesinde Avrupa'dan izlerini biraktilar. XIX. yüzyihn baglanna dek, yeni ikirler ve nesnelerle, onlan ifade eden kelimelerin dile kitlegelmig el olarak girdikleri tarihe dek, Türkçede Avrupa'dan terimdenizeilik özcüklerin pek azdi, çogu Îtalyanca sayisi nelerde
eliydi.
Diganya gidip de geri dönenler arasmda en önemli grup varhkh Hiristtyan -I1ristiyanlardi. XVIL yüzyildan itibaren tileler ogullanm (kizlanm degil tabii) üniversite egitimi albagdiye Avrupa'ya, özellikle de italya'ya göndermeye sahiciddi bilgi dair gençler adi. Bu en az bir Avrupa diline >i olmus, bunun yam sira genellikle bagka yararh beceriler Sonralan giderek dönüyorlardi. olarak geri le kazanmig ,mlar
>nemli
i i
roller
üstlendiler.
Secret Agent V. L. Menage, "The Mission of an Ottoman nal of the Royal Asiatic Society (1965) içinde, s. 112-32, 1787), cilt·1, (Venedik, G. Toderini, Lerremru.ra rurchesa
35
in France s 177.
in 1480", Jour-
giderek Yahudilerin Bu geligmeler olurken, Hr-istiyanlar özellikle aldi. Yahudiler yüzyilda, XIV. de XV. yüzy1lyerini da ve XVI. yüzyilm baglannda Avrupa'dan gelmislerdi. Dillebir süre de çok büdair bilgi sahibi insanlardi, re, ü1kelere yük yararhhk gösterdiler. Fakat zamanla bu yararhhklarmi yitirdiler: Artik yeni Yahudi gelmiyordu, Türkiye'de dogmuy ikinci
-
Avrupa'dan getirdigi becerilekugaksa ebeveynlerinin yerlerini diganya gire ve bilgiye sahip degildi. Yahudilerin dip dönmüg Rumlar, o kadar olmasa da Ermeniler aldi; Yaeskiden üstlenmig oldugu hudilerin Osmanh topraklarmda üstlendi. rollerin bir o unu bu insanlar Neydi bu roller? Tercümanlan kim ige ahyordu? Elimizdeki bilgiler hayli dagmik, tercumanlarin alt-mevkiler de dahil çeyitli mevkilerde görev yaptigm1 gösteriyor bu bilgiler. Bir kere yöresel düzeyde tercümanlara ihtiyaç vardi. Vergigibi pratik sebeplerlerin toplanmasi, düzenin saglanmasi den dolay1, imparatorluk yönetiminin yöre lisamm bilen insanlara ihtiyac1 oluyordu. Bunun için de genenikle yöre halkmdan yararlamhyordu. Yahudiler õzellikle, Avrupa dilleri ile Avrupa'daki kogullara dair bilgilerinin yararh oldugu gümrük idaresinde hizAvrupa'dan gelenler Îspanyolca, genellikle met veriyordu.
Îtalyanca da konugabiliyorlardi. Örnegin de çok sayida Îbranice yazilung gümrük Gümrük makbuzu, alan kigi, bagka diye verilir, diger gümrük göstersin eger, makbuzu Îbranice yazmak iyi argivlerinde, Osmanh hizmetindeki Venedikli tüccarlara verdigi kutular zu
Venedik makbuzu
argivlerinvardir.
bir gümrük görevlisine görevlisi de Yahudiyse bir etki birakir. Venedik Seferad
Yahudilerinin gümrük makbudolusu
bulunur.
Daha önemli tercümanlar, hükümet düzeyinde gõrev yapan, Osmanh hükümeti ile çegitli Avrupa elçilikleri arasm36
l
hizmet veren tercümanlardir burlar. Ye aki görügmelerde elçilikle^rin oldugu, yani yerlegik i bir geylerin geligmekte yürüttükleri bir dönemdir bu. Avrupah irekli diplomasi
Fransizlar, Cenevizliler, Îngilizler evletlerin --Venedikliler, özelönemli meseleleri, Osmanh hükümetiyle e digerleriamactyla Istankle de ticari meseleleri müzakere edebilme dönemdi. bir ul'da peg pege elçilikler açtigi Peki hükümetle elçililikler birbirleriyle nasil konuguyorÎngilizce, Frans1zca, Îtalyanca ya ardi? Osmanh yetkilileri,
bilmiyorla Hiristiyan Avrupa'da konugulan bagka bir dili da hiç Türkçe bilmiyordu. Îletigim önce ardi, bu Batihlar yürütülmügtü. Bir iki grup araci üzerinden >ir grup, sonra Babiâli'nin
ettigi aracibir yanda elçiliklerin istihdam tutuyordu. ardi bunlar, taraflar kendi tercümanlanm haklarmda bilgi sahibi ilk dragomanlanndan Babiâli'nin Müslümanalduklarmuz öyle görünüyor ki, dönmeler, ya da imparatorlugenellikle de .arm bakig açistyla mühtedilerdir, Macarlar, aralarmda gelmiglerdir, gun çevre bölgelerinden Lehler, Almanlar ve Îtalyanlar vardir. Onlann yerini yavag alimstir, dragoman Rumlar tabii ki Osmanh yavag Rumlar vardi, ama önemli kotebasma mensuptu. Birkaç Yahudi de Yürüttükleri iglerin çogunda, aumlarda yer almiyorlardi. Patrikligi'ne mensup Yahudilerin yerini Ístanbul'daki Rum aldi yavag yavag. Rumsmifm bati egitimi gõrmüg kesimleri yagadigi diye bilinirdi, bu isim birçogunun lar Feneryotlar bulundugu Fener semtinden gehyordu. Bu ve patrikhanenin gönderdi, Italkesim kugaklar boyunca, ogullanm Îtalya'ya kapsamh bir üniversitelerinden mezun olan bu gençler, yan vaziyeti iyice ögrenItalyanca bilgisi edinmig, Avrupa'daki Rumlar degigmig olarak memlekete dõnüyorlardi, böylece etkih dikkate gayan bir sadakatle kugaklar boyu Bavanda
mez,
ve
blâli'ye hizmet
verdiler.
Büyük Dragoman 37
unvanun
ilk alan,
bu makama
hamisi Köprülü Ahmet Papa tarahndan 1661'de Nicosias oldu. Onu Doktor Aleksanatanan Rum Panayotis izledi, der Mavrokordato .Mavrokordato büyük dragoman sülalelerinden birinin de kurucusuydu. Peki elçilikler
kimlerle çahgiyordu? Geleneksel olarak Ledenilmig, bir parça farkh bir grupla çahylyorlardi. Levanten sözcügü Îtalyancadan gelfr, Îtalyanca gündogumu demektir; dogudan gelen insanlara kibarca gelenler", levantini denirdi. Levanten sözcügü zamanla hakaretamiz bir terim olup çikti; Avrupai olan. aslmda Avrupah olmayan, Avrupai tarza dair az buçuk ama bilgisi gorgusu olup biraz Avrupai bir egitim almig, ama aslmda memleketin insani olan, gelgelelim gerçek yerel kültüolmayan anlamina de geliyordu. Türkler Levantensahip re lere tathsu frengi diyordu, gerçek Avrupahlar tuzlu vanten
"levante"
"gündogumundan
-su
Frenkleriydi.
Levantenler ri itibariyla
ezici
konuguyorIardi.
birkaç yüzyil boyunca serpilip çogunlugu
geIigti. Dinle-
Katolik'ti; çogunlukla
Italyanca
Öyle görünüyor
ki çogu Îtalyan kökenliydi, de Katolik Rumlarla- evlenmekte
özellikle erçi Rumlarla, serbestlerdi, sadece bagkentte degil tagradaki kentlerde de az çok içe kapah, özerk bir toplum olugturmuglardi, zira dragomanlara sadece e1çiliklerde degil, konsolosluklarda, tivb. yerlerde de ihtiyaç caret noktalarmda duyuluyordu. Elçi-
likler de konsolosluklar tenlerden
da bu iglerde
büyük
ölçüde
Levan-
yararlamyordu.
Avrupali güçlerin diplomatik belgelerine baktigimizda, neredeyse sürekli gikâyet en bagmdan beri Levantenlerden edildigini görürüz. Kimi zaman tercümanlar yetkin olmamakla, Türkçeyi biliyor havalanna girip ashnda bilmiyor olmakla suçlanir. Genele bakildigmda bu biraz haksiz bir gikâiglerini yet gibi görünüyor. Aralannda geregi gibi yapama-
I
mlar çikrns olabilir, ama genele bakildigmda hayli yetkin lduklari görülüyor. Kendi çikarlanDaha ciddi bir gikâyetse sadakatsizliktir: verirse ona hizmet etm peginden kogmakla, en fazla kim kendi iekle,_ sadakat göstermeyen hiç kimseye gerçekten oluggrubu :ine kapah, bütünlüklü bir Levanten dragoman Irmakla gizli bilgilerini digerine suç1amrlar. Bir elçiligin meslektaglanyla gizli bilgi ahyverigi yapan draatan ya da omanlara dair, elçilerin anlattiti çok sayida hikâye de var Levantenlerin çogu birbiriyle akrabaydt, bu. Dragoman elçiliginin dragomam pekâla agka bir deyiële Britanya Ingilizdragomanm kuzeni olabilirdi. ransa elçiligindeki bu dudönemde, süreklilik bir ettigi rekabetinin arz ransiz dügüimkânlar dogurabilecegini ikisi için de ilginç umun iebihriz.
ve kamtlarm da kesinlikle desteklekorkuligi bir bagka suçlama ise Levanten dragomanlarm yapamayacak kaFor olmasidir, hem de iglerini geregi gibi olsa içinde olmasidir. de Ïngiliz, Ne 1.ar büyük bir korku 2ransiz degillerdi; Türkiye'de yagayan, ya da Avusturyah insanlardi. Modern anlamda yurttag ahalisinden nemleket dönemde sözcügün böyle bir anlami yoktu),
Çok sils dile
legillerdi (o tma kendileri
getirilen
Sultam'nm tebasma ve aileleri Osmanh insafma kalmlylardi. Diplomatik
menstatüuptu, onun yükselig devrinde te sahip degillerdi (Osmanh hakimiyetinin 3smanhlar genelde saygi gösterseler de, diplomatik statüyü dragomanFakat Levanten > kadar da umursamiyorlardi). olamadi, aynca Türk .ar, epeyce geç devirlere dek diplomat m.akamlarmdan tatsiz bir mesaji onlara dürüstçe aktaramaneredeyse da elçiliklerin korktuklarmda çok yacak kadar Fransa ya da Avusbepsi de hemfikirdir. Mesela Britanya, istediginde, sertlik vermek turya büyüke1çisi sert bir mesaj tümüyle
39
neredeyse
tümüyle silinip gidiyordu. Dragomanm reis efendiye ya da kargismdaki Osmanh yetkiliye aktardigi mesaj alçakgönüllü bir rica olup çikiyordu. Dragomanlann tarzma bir õrnek vereyim. Halep'teki Bridragomam olan, Levant Sirketi ve tanya konsoloslugunun konsolosluk için çahgan George Aide -admdan Süryani Hiristiyan oldugunu dügünebilirizçok da açik olmayan sebeplerden bagmi derde sokar ve kalede zindana atihr. Britanya elçisinden kendisine yardim etmesini ister. Elçi ricasiAide serbest birakihr. Fakat na kargihk verir, nihayetinde dragomammiz, zindana dügtügünde tedbir olsun diye kaleden ülkenin Yeniçeri Agaen üst düzey askeri yetkilisine, si'na da bir dilekçe göndermigtir. Bu tür belgelerin nasil bir hava tagidigmi yansitmak için bir tek pasaj yetecektir. Bu dragomamn dileiçesidir: Bagm11 Yeniçeri Agasi'na teslimiyetle egmig, ben köleniz almmi tam bir tevazu, sefalet kudretli, hapmetli, lutufkâr, gefkatli, merhave acz içinde, metli
velinimetimin,
cömertler
cömerti,
altmdaki
ayagmm
eli açik efendimin
mukaddes toza sürmüg, egi menendi buher geye kadir, rahman ve rahim olandan, zat-i alinize en büyük hayirlari bahgetmesi, velinimetimi zamamn getirdigi felaketler ve istiraplardan konimasi, ömrünün günlerini, kudretini ve ihti.yammi merhametinin artirmasi, insafimn gölgesini bendeniz kölenizin üzerine dügürmesi ve için dua ediyorum.' Bu dilekçe bu minval üzre biraz daha devam edip gidiyor. Bir dragoman, üst düzey bir Osmanh yetkilisine bu gekilde hitap ediyorsa, Avrupah diplomatlarm kelimelerinin -yazih ya da sözlü-- Osmanh muhataplarma ne biçimde aktarildigiolmalari anlagilabilir. dair bir kayg1ya kapilmig na
lunmayan,
7
Kamu
Kayitlan
Bürosu'nda
belge, S.P. 102/62.
40
I
E1çi Sir James Porter, XVIIL yüzyd da, :1rlan
üzüntüyle
su sa-
yazmi
yetkiE1çiler dügüncelerini ve duygulano bu bilinmeyen diye bagka adamlara güvenmek mecburiyeilere aktarsmlar tinde; daha da kötüsü, yaziya bagvurmaya meebur kahyorhiç celar, ola ki Türk bakanhk konuyu begenmedi, o zaman elçiler aç1smBundan ötürü mutaassip vermeyebiliyor. vap
çünkü sirlarmi az dan büyük bir zihin kangkhgi doguyor, oryantal lükse ahymig bir maagla genig aileler geçindiren, gelen ederlerse eger, bagkalarmdan emanet tercümanlara Jacazibesi, bu insanlara guç bela dayanacaktir (Sir paranm getirmig), herbunu böyle dile mes çok dügünceli bir tavirla olduklanm hangi bir kazanç dügüncesi bir kenara, onemli kegfetmenin edilen sirn için kendilerine emanet göstermek genellikle bu insanlan dahi kibri (açiklamak kastediliyor) heyecanlandinr? gelmig, üsBu durum çok ciddi bir endige kaynagi hahne Zamangeligtirilmisti. tesinden gelmek için de çegitli yollar Levantenlerla sistem her iki tarafta da çoktü, Elçiliklerin sistemi farkh biden, Babiâli'nin Rumlardan yararlanmasi çimlerde,
farkh sebeplerden
sona erdi.
artik daAvrupah güçlerin çogu, er ya da geç bu bu sorunu çözmenin tek yoluha faz1a güvenemeyecekleri, egitmek oldutu karanna vardi. Bõyleinsanlanm nun kendi ve Fransizlara, genç Avusturyahlara ce genç Ingiliz1ere, genç dili bunlardi-ilgili baghca dört güç genç Ruslara -meseleyle girigimlerde buhinuldugunun, verildi. Ne tür ögrenme görevi ilnihayetinde bir ölçüde nasil baçan saglandigunn uzun, Fransizlar jeunes des langues" ginç bir hikâyesi vardir. insanlara
"les
8
Obsenations
on the Rengion,
Law, Govemment and Manners
of the Turks
(1771),
s. 211
41 i
(genç dilciler) dedikleri sistemle bagladi; jeune de langue, bir tür dil õ¿rencisiydi. Fransa'da bir Ortadogu dilinde bir ön egitim aldiktan sonra Türkiye'ye gönderiliyor, busamnm günkü deyigimizle stajyer olarak Fransiz elçiligine baglamyorlardi. Hatta Avusturyahlar bir dänem elçilerinin de Türk-
01rnuglardi. israrc1 çe konugmasi gerektiginde Britanya'nm en lyi gözlemcilerinden Adolphus Slade'in ifadesine göre Ruslarm daha basit bir yöntemi vard1. Bir gey istediklerinde, "Yap punu, yoksa savag ilan ederim," diyorlardi ve görünüge bakihrsa bu normalde etkili oluyordu? XIX. yüzyda geliridiginde, eski sistem ölmeye yüz tut-
gerçi bu yüzyilda
da epey devam etti, genç Îngilizler bir dönem yan yana hizmet verdi, dogal olarak aralan pek iyi degildi. Osmanh tarafmda.sonun baglangici Yunan bagimsizhk savagiyla geldi. Ruri büyük dragomanlarm sonuncusu Stavraki Aristarchi 1821'de, isyancilarla igbirligi yapt1g1 güphesi üzerine asildi. Bu güphe hakh sebeplere dayamyor muydu, dayanmiyor muydu, bir fikrim yok, ama dayanmadigi dügüncesine meylediyorum. Feneryot bürokrat aileler, isyancdara pek öyle sempati göstermiyorlardi; Osmanh devletine liyakatleri uzun bir sicile dayamyordu, bu olaylardan sonra da sürmügtü. Hatta bagrasizhgini kazanmig Atina'ya 1840 gibi çok sonraki bir tarihte gönderilen ilk Osmanh temsilcisi Feneryot Rumu Kostaki olmustu, Musurus Musurus daha sonra Londra'ya Osmanh muytu,
ve Levantenler
elçisi olarak
atanacakti.
Gelgelelim, yeni yeni õnem kazanmaya baglamig dig politika alanmda kritik hale gelmig bir mevkiyi gayrimüslimlere emanet etmek artik emniyetli görülmüyordu. Esas degigiklik, Osmanh imparatorlugu ile Bati dünyasi arasmdaki ilig9
Adolphus
Slade,
Records of Travels in Turkey, Greece etc. (1833), cilt 2, s. 192.
42
I
-
Yeni güç dengesi içinde, Osmanhlar Avruk'argi barbar halklarma ve onlarm saçma lehçelerine tepeden olduklan aenimsemig o rahatça hor gören tavn, o Dil õgrenmek zokaldiramiyordu. art1k aakan kay1tsizhgi dragotarihçileri, bag Türk unlu. bir hal almigti. Dönemin büyük dragomano asilmasi sonrasmda m.an Aristarchi'nin anlatir; kâofisinde tam bir kargaçanm hüküm sürdügünü okuyabilecek kimse gitlar derdest edilmigtir, ama onlan cilerde olmuytu. Ja'nm
bahriye okulunun bag ögretim gõrevdin degigtirip ÎsÌam'a geçmig bu Yahudi biryürütmügtür. kaç Avrupa dili bildiginden bir süre bu görevi iligkilerin giderek önem kazanmasi neAvrupa ülkeleriyle çikmig, olmaktan denlyle bagtercüman artik bagtercüman badigigleri aslma bakihrsa daha fazlasi olmaya baglamigti; yazlyordu, mektuplan yürütüyor, kam olmustu, politikalan Daha kalmlyordu. sonra Osmanhlar bir sadece çevirmekle içinde XIX. ve tercüme bürosu kurdular ve burasi kisa süre iktidara siyasetinde uzanan XX. yüzyillarda Türk bürokratik iki da, taraf her deyigle, Bagka bir baghca yol haline geldi. elçilikler yabanci yanda arbir yanda Osmahh hükümeti, bir egilimindeydi. yararlanma tik daha çok kendi insanlarmdan basit yanhplar ya tercümedir, Önemli bir mesele de hatah degil, sisteda dikkatsizlikten kaynaklanan hatah tercüme örnekleri ilginç matik, kasti hatah tercümeler. Bunun da Osmanh hükumetiBir süre önce XVL yüzyilda, mevouttur. sonrasmda Londra 11e nin ingiltere'de ilk elçiliginin açilmasi inceleme Ersatim Istanbul arasmda gerçeklegen yazismalan yazilmig Kraliçesi'ne Îngiltere oldu: Osmanh Sultanlarmdan yoktur. Bunun lisi getirilmig,
üzerine
Vezir-i cevaplan, verdigi aynca Kraliçenin inyazigmalan yetkililerle yapilan Azam ve diger üst düzey Türkçe; Ingilizlerin Sultan'm beyanlan elbette ki celedim. gekilde o dönem italyancaya tercüme edilmig, anlayabilecegi
mektuplan,
43
cevap Îngilizce kaleme ahnm1§, Îtalyanca gõnderilmig ve muhtemelen Türkçeye tercüme edilmig. Îngiltere Kraliçesi'nin yazdigi mektuplarm, Sultan'a ulagmig Türkçe hali elimizde yok; Ïngilizce orijinalleri ve Îtalyanca tercümeleri ama
nihai
var,
halleri yok. Sultan dan Kraliçe'ye giden mektup-
larm Türkçeleri, Îtalyancalan ve Îngilizcelerimevcut ve bunlarm hepsinde de sistematik hatah tereüme görülüyor. Osmanh'nm bakig açisma göre, Osmanli Sultani dünyanm hakimiydi, digarida dügman ya da vassal yoktu, Osmanli protokolü de digaridaki bu yöneticilerin kendilerine biçtikullanmaya pek yanagmiyordu. Dolayislyla gi unvanlan Kraliçe Elizabeth'e yazilmig mektuplarda -nazik, dostane mektuplar-"Îngiltere vilayetinin kraliçesi" hitabi kullanilmigti. Viyaria'daki Kutsal Roma Împaratoru'na da "Viyana Krah" deniyordu. Türkçedeki kral ve kraliçe sözcükleri Avnipa kökenlidir, Türkçe ya da Ïslami kökenli degildir. Avmpa'daki Osmanhlar, Hindistan'daki Britanyalilar gibi yerli yöneticilere, yerel unvanlarla hitap edlyordu. Mektuplarda da benzer bir yaklagim gözlenir, öyle ki Sultan'm Îngiltere Kraliçesi'ne yazdigi bir mektupta söylediklerinin özü, onu da imparatorluk tacmm vassallarma eklemekten memnuniyet duydugu, resmi tabirle ve sadakat yoluna saglam basmaya devam edecegi"ni umdugudur. Gelgelelim Íngiliz elçisi için Îtalyanca hazirlanrug ve elçinin de Londra'ya Ingilizce ilettigi tercümede bunlann hiçbiri yoktur. Bunlarda hükümranlar arasmda egit seviyede özgü bir dil kullamlmigtir. III Murat'm geçen müzakerelere Kraliçe Elizabeth'e bahyettigi, Îngiliz tüccarlara Osmanli topraklarmda ticaret yapma izni verildigini belirten beratta mesela, Îngiltere Kraliçesi'nin gösterdive sadakatini ilan kullugunu baghhémi ettiginden" ve ginden, (izhar-i ubudiyet ve ihlas ve is'har-i nkkiyet ve ihtisas) bahsedilir. O "liyakat
.
"itaat
44
"sin-
Ítalyancaya yapilan tercümede -bütün bunlar dostluk) deyigine dönügmügtür. era amicizia" (samimi az otoriÖyle görünüyor ki dili gizlice degigtirmek, dahapratigiydi. önemde
dragomanlarm genel er, daha kibar hale getirmek rahatça dügünebiliyaptiklanm de kym geyi aksi istikamette Kraliçe Sultan'a lyi niyetlerini ve dostlugunu bil1.z, ömegin Sultan'a ulagan Türkçe versiliren bir mektup yazdigmda, alçakgönüllü itaat haline geliyordu. tonda bunlar sadakat ve uygunsuzluklardan haberi elçiliklerin bu ilk zamanlarda elSonralan yoktu. yolu da bir yoktu, haberdar olmalarmm sistematik metinleri ettigi tercümanlann ;iliklerin istihdam her gealarak yanhg sundugu giderek fark edildi. Bu durum endi-bir getirilen sik sik dile gen gün daha büyük bir sorun, bir kaynag1 haline geldi. Bir digigleri bakamyla gorügen se bilmesi gerekir, söylenenin bir mikelçinin ne söylendigini hoggörülür, ama is hatah tercümetar derlenip toplanmasi arasmdaki havamn yamItici bir meeraya döye, iki hükümet erken dönemkülmesine geldi mi bu kabul edilemez. Hayli evveline uzan(bundan da lerde, XVIII. yüzy11a gelindiginde ki diyebiliriz kesinlikle vardir) iddialar .búzi digi yönünde olçeker sikmti yana epey diplomatlar tercümanlanndan sebebi de gagäremiyoruz, tarafmda Osmanh mugtu. Bunu olduklarmi biliyormuhatap yet makul Osmanhlar kimlerle çahylyordu, onlar için tebalanydi,
kendi onlara baghydi. hayatlan geçimleri, hatta bir biçimidir; diplomatik belgelerin Bu hatah tercümenin buhatah tercümesi; bunun modern zamanlarda da, hatta yönánde kugkulanm var. ikinci belki de gün bile sürdügü du; tercümanlan
10
Bürosu'nda belge, S.P. 102/61 ve devamt. Bu belgelerin bazilariyKamu Kayitlan Wdliam Harborne and rhe Trade içi.n bakimz S.A_ Skilliter, la ilgili bir incel.eme relanons of rhe study first Anglo-Ottoman with Turkey 1578-1582: a documentarv
(1977).
45
daha tehlikeli- hatah tercüme biçimi ise antlagmalarm tercümesinde kargumza çikar. Bir antlagma en az iki taraf arasmda hazirlamr; genellikle ayrmtih bir biçimde müzakere edilir,
bu
üzerinde
metni
uzlaglmig
imzalar.
Peki
metin üzerinde
nedir?
ortaya çikar ve iki taraf da uzlagilmig metin tam olarak
Iki örnek vermem yeterli olacaktir ilki, sanlyorum. 1774'te Rusya'nm galip çiktgi bir savag sonrasinda Rusya ile imzalanan Osmanh arasinda AntlagmaKüçük Kaynarca si'dir. Antlagma, o dönem hâlâ ana diplomatik dil olan Ital-
yancada
hazirlanmigtir. Antlaymanm son maddesinde (madiki versiyon de XXVIII), antlagmamn olarak imzalamp mü1 3rlenecegi belirtilir; bili Îtalyanca ve Rusça, öbürü italyanca ve Türkçe olacaktir, bäylece imzaci taraflarda antlagmabulunacaktir. Her iki vernm kendi dillerinde bir versivonu siyonda da aym olan Îtalyanca metin, elbette ki baglayici metindir. Gelgelelim Ruslar Rusça versiyonu, Türkler de Türkçe versiyonu kullanmiglardir ve sözde aym Ïtalyanca metne iki metin arasmda dayanan hayli dikkat çekici ,bu
uyumsuz1uklar
görülmektedir.
Îkinci örnek
ise 1971'de Sovyetler Birligi ile Birlegik Arap arasmda imzalanan dostluk antlagmasidir. Antlagma metnine göre belge aym ölçüde geçerlilige sahip iki dilde, Rusça ve Arapça haz1rlanmigtir. Ba,yka birçok antlagmada oldugunun üzerinde uzlagilmig tersine, bu antlagmanm ortak yoktur. Moskova da Kahire de kendi Îngilizce bir versiyonu
Cumhuriyeti
versiyonlarmi
yaymlamiglardir, fakat bu tercümeler de birbiçekici dikkat derecede farkhdir. Antlagmanm hangi dilde mü.zakere ediIdigini, uzlagmanm hangi dilde saglandigirinden
m bilmiyoruz. Rusça da olabilir, Arapça da, müzakereler sirasmda tercümanlara yogun bir biçimde bagvurulmuy olabilir. Ama bu dil îngilizce olamaz, zira Moskova'da hazirlanmig
46 I
Kahire'de hazirtercüme kokr-nakmmig Îngilizcemetinse önemli birkaç farkhhk vardir. adir. Îki metin arasmda hizla geBugün dragomanm yerini genig çeperli ve hâlâ profesyonel egitimli ligleyen bir meslege mensup son derece almistir. Baghca birkaç dil yaygm olarak kullamercüman bugün hiç olmadigi kaolsa da, tercümanlara ip anlaphyor ngilizce
metin
açikça
Rusçadan
tercüme, aç1kça Arapçadan
duyuluyor. Birlegmi§ Milletler ve Avrupa Birligi ibi õrgütlerde konugmalar ve belgelerin bütün resmi dillere ülevrilmesi gerekiyor. Birden fazla resmi dilin bulundugu ilgili meselelerle koiçi tümüyle-ülke c¯elerde ise kimi lar ihtiyaç
zaman
augmalann
ve
belgelerin de çevrilmesi
gerekiyor.
yoktur. hiçbir önemi için, zarafetin çevirmen Onemli olan dogruluktur. Ama bugün bile zaman zaman gadogabiliyor. Örnegin BM Güvenlik prtici uyumsuzluklar Konseyi'nin 22 Kasun 1967 tarihli 242 sayih kararimn (i) iggal çatigmalarda hkrasi "Ïsrail silahh kuvvetlerinin son çekilmesi"ni ("withdrawal of Israeli aredilen topraklardan occupied in the recent conflict") Resmi
med forces from territories "Territories" sözcügünden önce belgili harfi tarif gerektirir. genellikle söz kullamlmamig olmasi, gerekli geri çekilmenin, mutlaka tamam1yla degil, bir kismiyla ilkonusu topraklann yorumlamr. Bu ince ama önemli aygili oldugu anlammda versiyonlarda kaybolmustur. Frannm Fransizca ve Rusça gerektirdiginden belgiöyle sizca metinde Fransizca gramer metinde ise, o dilde harfi li harfi tarif kullamlmigtir. Rusça Arapça metinde kullamlmamigttr. tarif bulunmadigmdan, gerekçelerle kullamlmistir, ama hem Àiyasi ise hem üslupsal dilleri arasmda degildi. o siralarda Arapça BM'nin resmi estetik begeni uyanResmi belgelerin tercümesinde amaç dogru bir biçimde dirmak degil, orijinal metindeki anlamm bazi durumlarda da güpheye yer birakdegil -hepsinde
ama
47
.
mayacak biçimde- aktanlmasidir. Bu tür tercümelerde nular, edebi ya da dilsel degil, siyasi, hatta askeridir. Bir yerden bir yere gitmenin hizlanmasi, iletigimin
lagmasi çevirmenin
ko-
kolay-
yapt1gi igin gerek çapmi, gerek erimini müthig artirmy, çevirmenlik hizmetine duyulan gereksinim büyümügtür. Bu yeni yöntemler ve f1rsatlann etkisi bürokratik tercümenin yam sira edebi tercümede de görülebilir. Bu yüzy11 içinde edebiyat çevirmeninin zanaati hiç olmadigi ka-
dar serpilmig, geligmigtir. Bugün artik tarihte hiç olmadigi kadar fazla sayida, fazla türde metin, fazla sayida dilden bagka _dillere çevriliyor. Çevirisien fazla yapilan kitap statüsüne hâlâ kolayca yerleptirebilecegimiz Kutsal Kitap sürekli yeni dillerde yeni okurlarla buluguyor, öyle ki bu dillerin bazilarmda Kutsal Kitap ilk yazih metindir. Okuryazarhäm artmageligmesiyle birlikte edebi çahymalar artik hizla si, iletigimin dogduklari yerin digmda, çok uzak yerlerde de tammp biliniyor, kitaplar artik giderek genigleyen bir dil yelpazesinde tercüme çahgmalarma konu oluyor. Pek bilinmeyen dillerin kullamIdigi ülkelerde, kitabevlerinde satiça sunulan kitaplann çogunlugunu bagka dillerden yap11an tercümeler olusturuyor. Baghca dünya dillerinden birinin kullamldigi ülkelerde bile yeni yaymlann önemli bir bölümünü önceden az bilinen diller de dahil bagka dillerden yapilan tercümeler olugturuyor. Bu geligmelerden tur. Norveç1i Henrik markah
Îskandinavlar olmugIbsen, Îsveçli August Strindberg, Daniilk yararlananlar
Hans Andersen ve Soren Kierkegaard gibi XIX. yüzyd yazarlan tercümeler sayesinde dünya çapmda üne kavugCografi, dilsel ve kültürel bakimdan Îskandinavlar mustur. kadar erigilebilir olmayan diger yazarlarm ünlenmesi ise bidaha fazla zaman almytir, ama sadece biraz. XX. yüzyil, Çek Karel Çapek,daha yakm zamanda ise Arnavut Ïsmail Kadare gibi gizli kalmig yetenekleri dün.ya sahnesine tagidi. raz
48
niteligiyle ilgili olarak birligi ise genel itibanyla
Tercümenin
nug görüg (VII. yüzyil
gibi erken
bir tarihte,
edebi çevrelerde olugkaramsarhk yansitir.
Îngiliz yazar
James
Ho-
.
"Türk hahsimn arka yüzü1e benzedigi"ni söylemigtir örnegin. XIX. yüzyilda George ifadeyle üzüntülü bir 3orrow en fazla bir yanadan ibaret oldugu"na dikkat çekmistir. Siirin özünün ne >ldugu gey," cevabmi kaybolan veren "Tercümede sorusuna herhalde. Bir ihmet Hagim de aym hisleri paylagiyordu hammlara benzetilir: de tercümeler, Fransiz özdeyisinde güzeldir, bazilari sadiktir, hem güzel hem sadik 'Bazilan alan pek azdir." Klasiklegmig bir Italyan deyigi ise hepsini Szetliyor: traditore", "Traduttore yani "Çevirmenhaindir."i t vell, bazilarma
göre tercamenin
"tercümenin
i
i
I i
1.
11
Bu konferansin Supplemenita
kisaltilm4
bir versiyonu.,
23 Nisan
1999
tarihli
Times
.
Luerary
yaymlanmqtu
49
I
3. BOLUM ZIYAFETLERI
ORTADOGU
I
I.
1 Vaat Edilmig Topraklar
da temel gidalanmn lar." Büyük Dua'da
önce
bolluguyla: önce
tammlamr, sonra "Süt ve bal hgkiran toprak-
simrlanyla
hakikatlerden
ebedi
bahsedilir,
he-
gündelik bir rica gelir: "Günlük nzkimiz." Pamen ardmdan ölümsüzlerin Dagi'ndaki Olimpos gan olan antik Yunanhlar içeceklerini ederken yiyeceklerini, de hayatim tahayyül unutmamiglardir; Tannlann yiyecegi ambrosia ve içecegi nektar. yeniGida tarihine iligkin sistematik çahymalar nispeten ilerleme etkileyici gimdiden tarihçiler kaydetbir fakat dir, miglerdir. Bu tarih türü, bagka tarih türleri gibi kamt gerektarihin bildigi en antik medeniyete tirir ve Ortadogu'da, ev sahipligi yapmig bu bölgede kamtlar da gükürler olsun ki 50
pey boldur.12 Baglica tarihsel bilgi kaynaklarmdan biri, yebelirtmek için kullamlan sözculder, liklerimizi, içtiklerimizi .simlerdir. geyde oldugu gibi, burada da dil, zaBagka her aydmlatici, asli bilnan zaman yaniltici olsa da, genelde çok yetersizliklerikanitlarin degerini kaynagimizdir. Sözel ve ;i 1i göstermeye birkaç -örnek yeter de artar. Biri gayet iyi bilifade portakal. Îngilizcede portakah ligimiz bir meyvedir: bu Ispanyolca Fransizca den anja"dan, bu da Arapça o da Farsça baglantihdir, o eng"den gelir, bu da tabii Ibranice ifade eden, çegelir. Turanç bitkisini Farsça a Ortadogu kökenli ilginç itli biçimlerde izini sürebildigimiz, bir terim. . Gelgelelim çok papirtici bir geyle karplagiriz. Avrupa diliçin Farsça kökenli bir lerinin çogunda bu meyveyi anlatmak kelime kullamhrken, Ortadogu dillerinde, Türkçede, Farsçadenir. Peki neden BaJa, Arapçada bu meyveye isimle andigimiz bu meyve Ortati'da Ortadogu käkenli bir ismiyle (Portekiz, orijinal dogu'da bir Bati Avrupa ülkesinin amhyor? adlyla Portugal) Ne iyi ki bu soruyu cevaplamak öyle çok da zor degil. "Nareng", konservelerde kullamlan, koku, lezzet vermek için bagvurulan,-bazen parfüm yapimmkullanilan küçük, aci portakaldir. Tatda ve tibbi amaçlarla li portakal Çin'den gelmigtir. Portekizli tüccarlar getirene kadar da Ortadogu'da bilinen bir. meyve degildi. Uzakdo"na-
"orange"dan,
"orange",
"na-
"narenc"den,
"etrog"la
"turunc"dan
"portakal"
12
aragtinnalar, ilgili yararb bibliyografik ayrmtilarla çegitli veçheleriyle of Isbirlikte iki büyük bagvuru ka.ynagmda, Encyclopedia Tranica ile Encyclopedia ürünleri vs. Ilkinde ve bahkçihk", lam'da bul inabilir. of Islam, ingilizce bagvuru bilgileri bulunabilir. Encyclopedia konulu makalelerde çogualukla Arapça baghklar altmda yaymlanmigtir, fakat makaleler ve Fransizca Konunun
"pigirme",
"deniz
"meyveler"
(gida), içecekler (megrabar) ve pigirme (murbah) ile ilgil.i mayer alir. Yiyecekler kaleler özellikle degerlidir. Kahve, parap, hamur ve çay gibi daha smirh ve ozel babulunmaktadir. zi konularda da degerli makaleler
51
.
-
gu'dan
bunu
bu meyveyi alan Portekizliler, Ümit Burnu'nu ülkelerine
getirmigler, sonra
Bati Avrupa'dan
Almanlar bu meyveye "Apfelsin", yaderken meseleyi yakalamiglardir. Fransizca Seftaliye gelince: Îngilizce ismi he"den gelir, o da italyanca o da Yunanca sica"dan. "Persica", Pers meyvesi demektir. Yunanca bu keFazla zorluk olarak girmigtir. lime Îbraniceye de çekmeden izi sürülebilecek bir sözel rotadir bu da. Fakat kimi zaman isimler, yolumuzu kaybetmemize neTürkiye'de devlet aryivlerinden olabilir. 1949 sonbaharmda siralarda ABD ile Türkiye arasmda, çahylyordum. Tam de o girmesiyle zirveye ulaTürkiye'nin NATO'ya birkaç yll sonra O yd SükranGünü'nde gacak yeni bir iligki boy vermekteydi. damimanlarmm Bagkan Truman, hiç kuskusuz uzman tavCumhurbagkam'na Türkiye bir hindi sunmasiyesi üzerine, dügündü. Îstanbul'da bunm nazik ve hog bir jest olacagim gözleyebiliyordum. genel. gaskmhgi lundugum o siralarda, anlar. Bugünlerde TürAma o siralarda tabii herkes hemen ABD hakkmda pek bir gey bilmiyorlardi, kiye'deki insanlar yapihyordu. Dostane bir jestte buepeyce de mistifikasyon agikâr oldugunu görüyor, bunu takdirle lunma niyetinin Cumhurbagkanhgi Kögkargihyorlardi, ama Çankaya'ya, ölü ozel kocaman bir kup gönbir diplomatik kuryeyle kü'ne derilmesi onlan hayrete dügürmügtü. denen bu kuga, Bu gizemin sebebi, Îngilizcede Amerika käkenli Türkçede yani Hintli denmesiydi. bir kugtu bu, Amerika kitalarmm keyfinden önce dogu yanbu kuga, egzotik bir isim, kürede bilinmiyordu. Avrupahlar vermek istiyorlardi, sonunda düahgilmadik, farkh bir isim zonmda isimle ünebildikleri yetinmek kaldilar en egzotik dediler, (dTnde) deniyordu, Fransizca Hintkuçu ve
gu'ya ihraç
etmiglerdi,
ni Çin elmasi
"peach",
"afarsek"
"turkey"
"hindi",
Jr
-..J
"pec-
"per-
"pesca"dan,
.
dolagip Ortado-
"dinde"
Zaman i.çinde bu kup Burada Arapça, habegi" ya da_'adik Aslmda kup Halumi" dendi, Habegku§u ya da Yunankupu. Türk, Hint de degildi. Bütün bu sözcükJeg degildi, Yunan, er sadece uzak ve bilinmeyen diyarlardan gelen tuhaf, egzo-
Uger dillerde benzer kargihklari ¯)rtadogu'ya
vardi.
"dik
ulagti.
bir geyi ifade ediyordu. Aym gey, misirm da bagma gelmigtir. Amerika'ya özgü bir iububat keyifler oncesinde olan misir da (Îngilizce ilk ÎngiAmerika'daki yankürede bilinmiyordu. Kuzey fogu .iz yerlegimciler bu bitkiye "Indian corn" dediler. Tabii Ingilizcede bugday anlamma geliyordu, Îngiltere'de aâlâ da aym anlama "Indian corn" denigelir. Amerika'da tordu. Zamanla "Indian" sözcügünü tekrarlamaya gerek duolmamaya baglandi, böylece corn sozcugu maize le (In:ik
"maize")
'corn"
Da'da :o"
ifade
Îngilizcesinde misir) aym geyi
giltere
eder oldu. Avru-
Ítalyanlar
bu bitkinin farkh isimleri vardir. der, Turk tahih yani; Türkiye'de
"misir"
gamiyye",
"dura
.se
hizmet
imaca
Suriye
eder,
Bütün
sorgumu.
bir geyin yabanci
"gran
tur-
denir, Misir'da bu isimler aym oldugunu
ve egzotik
Delirtir.
Etimolojinin yamltic1 ya da ögretici olabildigi bagka du_ sözcügü ekmek da vardir. Ornejtin, Îbranice mlamma gelir, Arapça sözcügü ise et. Her ikisinin de lym sözcükten türedigi agikârdir, ikisi de temel bir gida "lehem"
TLmlar
"lehm"
naddesini mlamma reytinyagi.
ifade
eder. Keza Arapça
"samn",
armdirilmig
Ibranice aym kökenden Söyle bir duçününce aradaki bu farki gelen
gelir,
"gemen"
yag ise
açiklayabi-
temel sözcükler et ve yagdir, taugragan Ibraniler içinse ekmek ve yag. Îkinci büyük kaynak grubu ise yazm eserleridir, yazmi açikça aurada genig anlamda kullamyorurh. Bazi çahymalar ilgilidir. içecekle Bu konuda ne kadar çok kitap riyecek ve .iriz:
Pastoral Araplar
için
-imla
53 I
devirlere dek uzandigiinsam gagirtir. Ornegin antik Süryani çiviyazislyla kaleme ahnmig yemek kitaplari vardir, klasik Arapçada, sonraki yazilarda da epey genig bir mutfak literatürü kargiAym malmiza çikar. Önemli konulardan biri baharatlardir. parfüm zemeler genellikle ve ilaç dönüp dolapp baharat, olarak kullamhr, bu ozellikleriyle de hatin sayihr çapta bir bunlara Ibn Meymun'un bilimsel yazma konu olmuglardir, kaleme aldigi bir kitap da dahildir. temel yüMüslüman inancmm Gezi yazun da ilginçtir. Müslümanlarm habiri de hacdir, bütün kümlülüklerinden gehirlerini yatlannda en az bir kez kutsal Mekke ve Medine ziyaret etmesi gerekir. Bu yüzden de her yll, Ïslam dininin katehacilar uzun'mesafeler oldugu topraklardan uzanrug modern derek buralara gelirlerdi. Gonüllü, kisisel seyahatin ncesi devirlerde en enemli örnegi bu olsa gerek. Hacilann gittikleri yerleri, tamstiklan birçogu yolculuklari sirasmda -burasi insanlari konumuzla daha ilgili- gördükleri, tüve notlar anlattiklari tutmuglardir. yiyecekleri kettikleri Ortaçag tarihçilerinin önemli bir katkisi da, kimi zaman listesini için vergilerin ve harçlann kendilerinden istendigi çikarmak olmustur. Bu listelerin birçogu cinse göre düzenmiktarlarm ve fiyatlarm bir lenmigtir, yerlerin, ürünlerin, bir siralanmig olmasi da son derece bilgilendirici olabilir. iirler Daha dar, kati anlamiyla yazindan, yani,hikâyeler, ögrenilebilecek vardir. XIV. çok gey da ve anekdotlardan yüzyilda yagamig Iranh bir yazann aktardig1 tipik bir anekilgilidir. denen bu bitÎngilizcede dot pathcanla isimden de diye bilinir, bu ki, Farsça isimler diger kullamlan türemigtir: dillerinde Avrupa ve Bir gün Sultan Mahmut (998-1010arasmda hüküm sürmügtü) açti, õnüne bir tabak pathcan yemegi koydular. Ye-
oldugunu, m görrnek
bu tür çahgmalarm
antik
"eggplant"
"aubergine"
"badincan"
54 .I
megi çok begenen sultan "Pathcan muhtegem bir sebzeymig," dedi. Bir dalkavuk, büyük bir zarafetle pathcam örmeye koyuldu. Sultan yemekten bikmca "Su pathcan da bayagi zararh bir yemekmig," dedi. Bu sefer dalkavuk yüksekten zararlarmdan atarak pathcamn bahsetmeye baçIadi. "Omürsün be adam," dedi sultan, biraz önce pathcana övgü"daha
ler düzen sen degil miydin?". "Evet," dedi dalkavuk, pathcamn ben sizin dalkavugunuzum, degil." adru anmadan geçmek olmaz: Ebu Ïranh bir gair var ki Ïshak, genellikle kisa adiyla Büshak diye ambr, Büshak-i at'iBüshak'i diye bilinir, çünkü neredeyse rna, yani yiyeceklerin bütün edebi faaliyetini, yiyecekler hakkmda piirler yazmaya adamigtir. Konunun XIV. ve XV. onu büyüledigi agikârdir. yüzyillarda önemli sevilmigtir. çahämaEn Siraz'da tammp "ama
Destan-t Muza'fer u si Kanz el-Ï¿tiha,yani Îçtah Hazinesi'dir. Bukra, yani Safranh Pilavh Et Kapamanm Destam diye bir destanla, Macera-i Berenc u Bukra, Pirinçle Kapamanm Maceralan baghkh bir manzume almig, kaleme hatta bir de Ferbeng-i Divan-t at'ima, Yiyecek Bilimi admda, esasen yemek terimlerinin mizahi tammlarmm yer aldigi bir de mutfak terimleri sözIügü hazirlamistir. Bagka bölgelerde bu kadar degildir herhalde ama, bu bölönemli gede özellikle bir bagka yazm kategorisi ise, dinsel ve idli
yazilardir,
.ip içilmeyeceti
bu yazilarda
nelerin
genellikle
yenip yenmeyecegi,
içi-
hayli kapsamh bir biçimde ele ilmmig, yiyecekler ve içeceklerle ilgili kurallar ve kisitlamaBu kaynaklar aslen Yahudi ve Müslüman ar belirtilmigtir. caynaklardir. Hiristiyanlar her geyi yiyip içebilir. antik Bu yazm türü dinsel metinlerle baglamis, modern lönemlere degin de devam etmistir. Yiyeceklerin, fiyatlanuygunluguyla ilgili dagitimlanmn kurallara birçok un ve mkuki idari belge mevcuttur. ve 55
biri parapla ilTekrar tekrar kargimiza çikan sorunlardan gayrimüslimlere yasaktir, ama gilidir; garap Müslümanlara ile Hiristiyanlarm Yahudiler grubun, gayasak degildir. îki Müslüman serbestken, çogunrap yapmasi, satmasi, içmesi zorluklar olarak olmasi yasakh kaçmilmaz konuda lugun bu
Müslümanlara nasil tutun da, parap ikarap satmasimn Müslüman ram edilen Yahudi ve H1ristiyan dügünlerinde ele sorunlarm dek bu tür konuklann nasil agirlanacagma almdigi çok sayida kararname ve düzenleme meveuttur. Üçüncü bir kamt kaynagi ise belgelerdir, yazm çahgmalaGerek merkezi, gerek tagri degil, gerçek belgesel metinler. milyonlarca belge vardir. raya ait Osmanh argivlerinde böyle Bu belgelet vergi kalemlerinin ayrmtih listelerinde kargimisürecinden, saray mutfagina, ordu mutfag1za çikan üretim dair deyemek dagitilan agevi zincirlerine na ve muhtaç1ara erlendirmelerde gördügümüz hazirlama ve tüketim sürecine dek bütün bir gida sürecini kapsar. elimizde: MÖ 8 84 ile eski belgeler de vardir -Biraz daha 859 yillan arasmda Asur Krah II. Asur Nasirpal taht salonunun girigine yakm bir yere diktirdigi kocaman bir yazitta, lyi olacagmi dügünverdigi bir davetin de betimlenmesinin söylegunlan yazitlarmm olagan amac1 müg. Bu tür kraliyet güçlüyüm, mekti: Bakm ben ne kadar büyügüm, bakm ne de bako neler bagardim. Normal kahpsa guydu: Çok topraklar fethettim, çok halklar köle ettim. Ama II. Asur Nasirpal daha iyi huylu biriydi, biraktigi yaçekicidir-kadm 69.574 davetlive zitta da erkek ve -dikkat
dogurmustur.
Yahudiler
ile
Hiristiyanlann
önleneceginden
10 gün süren bir ziyafet çok ayrmtih olarak anlatilolarak anlatihp bir bir samig. Sunulan yiyecekler ayrmtih ördek, ceylan, geyik, inek, kuzu, Birçok koyun, sigir, ydmig: sebze, ekmek, güvercin ve bagka kuglar, bahk, yumurta,
verilen,
I I
56
10.000 fiçi birayla, aeyve, ceviz, çegni, baharat, aynca (Tekvin Firavun'un Kutsal da Kitap'ta 0.000 tulum parap. (EsAhasuerus'un (L Krallar 3: 15) ve 0: 20), Süleyman'm ziyafetlerine 9:17-22) verdigi kraliyet er 1: 3-5, 2: 18, 8:17, vardir, irkaç atif fakat Asur Nasirpal'in verdigi ziyafet öyle ilk ziyafettir. orünüyor ki ayrmtih olarak betimlenen ozellikle de buBagka bir kanit kategorisi ise arkeoloji, Pennsylvania alandir. y11 önce 44 denilen ün Orta Anadolu'daki bir grubun Gordion'da, jniversitesi'nden intik Frig gehrinde yaptigi kazida bir kral için, belki de megkahntdari bulunMidas için verilmig iur cenaze yemeginin "arkeo-kimya"
âdetleri mekâmn nugtu. Kral ölmüg, sonra da zamanin ve Bel1yarmca kendisi için büyük bir veda yemegi verilmigti. âdetler geregi özensizlikten, belki de ci sarhogluktan, belki kalanlarla birlik>ulayik ziyafetten Kral yikanmamigti. falan barkirli tabaklar, çanaklar, yikanmamig :e gömülmügtu, Jaklar ve artiklarla birlikte. kalmtilan açtigmda, çürüAnlatildigma göre, arkeologlar O dödiregi sizlamisti. m.üg et kokusundan burunlarmm zamandan ama o nemde kazida daha ileri gidememiglerdi, için yeni tekanalizi kimyasal kalmtilarm bu yana organik Bu sayede artik Türkiye'de 2700 yll önce nikler geligtirildi.
ne yenip içildigine nlmig bulunuyor.
dair son derece ilginç
veriler
ortaya
çika-
kullamhyordu? hangi malzemeler Peki kadim mutfaklarda çok temel bir gidadir; Süt baghyoruz. Elbette ki süt ve balla degigik edilmig halde, bagka biçimtath, kesilmig, pastörize medeniyetler üç gezegendeki bu Bir tüketilir. bakima lerde süteksi bölgesi ve süt Tath aynlabilir: süt bölgesi, bölgeye 57
süz bölge. Tath süt bölgesi Avrupa ve Amerika kitalandir, ekgi süt bõlgesi ise Îslam topraklan ile Hindistan'dir, sütsüz geleneksel bölge ise Çin ile Japonya'dir, de ne içerler, ne mutfaklarinda kullamrlar, süt de yoktur, peynir de, yag da.
Bal da önemlidir. Seker nispeten yakm dönemlerde bilinir oldu, ondan önce asil tatlandinci baldi. Alkollä içki yap1mmda da kullamhyordu. Tahillar da epey eskiye dayamr: Bugday, Öyle görünüyor ki pirinç Hindisarpa, sorgum. gelmistir. Pirincin Îslam'm yayllmasmdan hemen muhtemelen pek õnceleri degil, Îran ve Irak'ta ama üretildigine dair bazi kamtlar meveuttur. Pirinç Greko-Ro-
tan'dan önce,
men dünyada bilinmiyordu. Epey eski tarihli bir Arap kaynakta, VIL yüzyildaki Arap ilk kargilasmalarma fetihleri sirasmda, Araplarm pirinçle dair ilginç bir hikâye anlatihr. Bir Arap bir.liginin batakhk
kiyisoda
iki sepet bidügürdüge Persler arkalannda rakarak kaçarlar: Birinde hurma, õbüründe daha sonradan ögrenecekleri uzere kabuklu pirinç vardir. Arap komutan adamlanna hurmalan yemelerini, ama öbür geye dokunmamalanm, dügmamn onlar için hazirladigi bir zehir olabilecegini sayler. Adamlar da hurmalan yerler, ama öbür sepeGelgelelim hurmalan yerlerken, atlarmdan te yanagmazlar. biri ipini kopanr ve pirinci yemeye baglar. Ati kesmeye hazirlamrlar,
pusuya
böylece zehirlenmeden
etini
yiyebileceklerdir,
ama atm sahibi beklemelerini, geregini yapacagm1 söyler. Ertesi sabah, atm hâlâ sapasaglam oldugunu görünce, piríncin altmda bir ateg yakip kabuklardan kurtulurlar. Komutanlan pöyle dedi: "Allah'in admi amp yiyin. Yediler ve çok lezzetli bir yiyecek oldugunu gördüler." Ekmek de tabii çok eski tarih1erden gelir, hatta bir tür
kutsalhk kazanmistir. I 11l'de ölen Müslüman din bilgini elGazali'den bir pasaj sunayim. Sofra görgüsüyle, yerken nasil
davramlacagiyla
ilgili
punlan söyler: kismmdan yenmelidir.
bir denemede el-Gazali
Ekmek az degilse, somunun yuvarlak Biçakla kesEkmek biçakla kesilmemeli, elle kopardmahdir. söyledigi gunlan Peygamberin mek ekmete saygisizhktir. de aktanhr: Ekmegi diginizle koparm. Ekmegin üstüne yiyecekten bagka bir gey, tabak çanak, bagka hiçbir gey konmaz. Ekmege saygi gösterin, her geye kadir Allah, onu size cenElinizi ekmekle silmeyin. netten bir lütuf olarak gänderdi. ekmek Agzmizdaki lokmasmi dügürecek olursamz, alm, üstündeki pisligi temizleyin ve onu geytana birakmaym. Ekme-
tür saygi bölgenin sürdürmektedir.
ge kargi bir varhgini
bazi kesimlerinde
bugün de
Et, antik dõnemin büyük bölümünde, az bulunan degeryiyecegi degildi. Fakat li bir yiyecekti, stradan insanlarm olhangi kuglar ile hayvanlarm tüketildigini ve yasaklanmig Öyle ki bazi tarihçiler dutunu gösteren bilgiler mevcuttur. smirlarim çizdigini domuz yasagmm Íslam'm yayilmasmo Arabistan digma çikdahi savunur. Islam dini VIL yüzyilda mig, doguya, batiya, kuzeye ve güneye hiz1a yayilmig, gelgelelim Ïspanya'da, Balkanlar ve Çin'de durmustur, bu üç bõIdayanan bölgege de agirhkh olarak domuz yetigtiriciligine 1erdir. simrlarmi, nereBir bagka teori ise Îslam'm yayilmasmm mutfagmm temel dayanagi olan deyse tümüyle Ortadogu üretimiyle açikzeytin yetigtiriciligi ve zeytinyagi ileri görünüyor, teorisinden gitmig de lar. Bu fikir domuz hatta zeytizeytin yetigtirilmeyen, çünkü Îslam nihayetinde yay1lmigt1r. hizla bölgelerde de nin bilinmedigi Incir, hurma, üzüm, geftali dahil meyveler ve sebzelere
zeytinle,
bölge mesela pathcanm atifla kargdagiyoruz; da Elma mutfagmm görüyoruz. oldugunu temel diregi o kasebzeler için bir tür dar temel bir meyveymig ki, meyveler ve çok say1da
I
59 I I
cins isim olarak kullamlmig, insanlar bilmedikleri, yabancibir geyle karydagtiklarmda onu hemen bir tür elsi olduklan ma olarak_ tammlarng. Italyan bir haci 1384'te Misir'da muzla ilk karplagmasim elmasi" tabirini betimlerken, gelen bir yenilik olan patates ilk ortakullamr. Amerika'dan Fransizlar bu sebzeye hemen pomrne de terre ya çiktigmda demigler (toprak elmasi). Modern Israil de, portakal ve pata"cennet
tes için Ïbranice sozcüklere ihtiyaç duydugunda (Kutsal Kitap'ta ve dini tõrenlerde kullamlan Ibranicede bunlari ifade ikisini eden sõzcükler içermiyordu), de bir tür elma olarak betimlemeyi tercih etmigtir: "Alto elma" ve elmasi". ilk Domates geldiginde de Ítalya'ya elma" ismini alnihayetinde mistir, pomodoro yani, pomodoro banadura ve "toprak
"altm
bandura biçiminde Arapçaya girmigtir. Garnitürler, çegniler, tatlandiricilarla, aha yemegin .bir parças1 olmayan, ama çegitli biçimlerde ona lezzet kazandirmak için kullanilan yeylerle ilgili de birkaç gey söyleyelim. Hepimizin bildigi kuru sogan, taze sogan, sanmsak gibi çeynilerin hepsi antik devirlerden beri kullamhyor. Seker ise ilginç bir ilave malzeme, Hindistan'dan gelÎran üzerinden uygarhšmda mig, antik Greko-Romen bilinmiyormug ya ya da pek az biliniyormug. Zaman zaman atifta bulunulan, geker olabilecek bir malzeme var, ama purasi kesin ki normalilk. ortaya çiktigmda de mutfakta kullamlmiyormug, tibbi amaçlarla kullamhyormug. Islam fetihleri sonrasmda geker hizla yayilmig, önce kullammi, sonra üretimi: Pers topraklarmdan
Misir'a,
Kuzey Afrika'ya,
Îspanya'ya, Îspanya'dan At-
lantik adalanna Yeni Dünya'dan ve Yeni Dünya'ya. Ortadokendi ülgu'ya geri dönmüg. Avrupah güçler sömürgelerinde kelerinde oldugundan daha ucuza, verimli bir biçimde geker sahip olmug. Aym gey kisa bir süre sonra üretme imkânma kahve için de söz konusu olmug. I
.
60
önde gelen tabii. Ortaçaglann Mes'udi, yirmi beg farkh baharat sayar. krap yazarlarmdan Euhaftir, en fazla kullamlan baharat türü olan, bir bagka razara göre 700 çegidi bulunan bíberi bunlara dahil etmez. 3aharatlar baska bir bakimdan da önemlidir, o da Ortadoile Avrupa ve Güneydogu ticarete konu olAsya arasmda malandir. Temel bir içecek olarak sütten bahsetmigtik. Antik devirerde, admdan sikça söz edilen bir diger içecekse, ya fermenüretilen yoluyla (bira) asyon (garap yani) ya da mayalama çikarma daha sonözünü epitli alkollü içkilerdir. Damitma, ilgili tarihiyle olarak epey kapa gerçeklegecektir. Sarabm amh edebi, arkeolojik ve hatta dilsel kamtlara sahibiz. olmalarma karBütün alkollü içkiler açikça yasaklanmig Türkçe Farsça, olarak Arapça, kullamhyorlardi, m, yaygm ve bagka islam dillerinde garap hakkmda yazilmig giirlerden alugan bir külliyatla kargilaginz. Sarabi, mistik olarak kenSinden geçmeyi ifade eden bir metafor olarak açiklama yöc1ündeki sofuca girigimler her zaman ikna edici olamamigtir. Peki içmeye riereye gidiyorlardi? Ïslam topraklannda tayoktu tabii. Hiristiyanlarm parap saticilari verna ya da garap
Baharatlar
da çok
önemli
'u
L
gimdi olmanastirlan Hristiyan izin veriliyordu, yapmasma gibi oralarda oldugu yerlerde gibi da, bagka lugu o zaman uzmanlagmiglardi. üretiminde Dolayila genellikle iyi parap nyla gerek Arapça, gerek Farsça klasik dönem ve ortaçag gitrlerinde manastir, yani der hemen hemen taverna anlamm-
da kargimiza çikar. 16ecekler çok sonralan ortaya çikmigSagirticidir, sicak isitihyor olabilir, gerçi bu tir. Meyve sulan ya da kangimlari, içecekler, Fakat bildigimiz sicak çay, kahbile tartigmahdir. Akdeniz'de Ortaçaglarda antik ve devirlerde kakao, ve, ve Arap seyahatnameçevre bölgelerde kesinlikle bilinmiyorda. 61
.'.
I:
,I
l I
I
kaynatildigi yönunlerinde yer yer, Çin'de çay yapraklarmm de atiflarla kargilaglyoru.z. Fakat bunu hayretle, bir tür tikpek de ahp memleketlerine götürmeye sintiyle anlatiyorlar, yüzyilda, Mogollarm XIII. hevesli görünmüyorlar. Îran't fetgetirdikleri tiryakiligini de beraberlerinde hi sirasmda çay pek tutyönünde kamtlar var, ama o dönemde bu ahykanhk çok sonralan, Avrupahlar tarafmdan çay mamig. Çay içme, getirildiginde yeniden Ortadogu'ya tiryakilik halini almig. Çaym Kuzey Çin'den kara yoluyla getírildigi de olmug, Güde. Çay için Kuzey ney Çin'den deniz yoluyla getirildigi Güney kullamlan kelime Çin'de kullamlan keÇin'de ise lime Çince aym karakterlerle yazilan sözcük iki ayri lehçede, iki farkh gekilde telaffuz edilmektedir. Kahve hakkmdaki belgelerin sayisi daha.fazladir. Kahvemuhtemelen adun Kaffa vilayeniri kökeni Habegistan'dir, tinden almistir, burada yabani kahve yetigir. Kahve çekirdedehasi ginden nasil kahve yapilacagim kegfeden insan1arm Temel. edemiyor yiyeinsan. kargismda hayrete kapilmadan cekler ve içeceklerin birçogunun hazirlampi hayli basittir, Kaffa'da yabani olarak yetigen fakat, kahve çekirdeginden, içilebihr için kivamda kahve elde edebilmek bu bitkiden bir igleme bagvurulmuy olsa gerektir. Fakat uzun ve aynntih gerçeklestirilmigtir, hepimiz için de hayirh olmuytur. bu Kahve Habegistan'dan Yemen'e, Yemen'den XVI. yüzy11Misir ve Suriye'ye, sonra Türkiye'ye, da Arabistan üzerinden Avrupa'ya ithal edilmistir. Türkiye'den Çay Ortadogu'ya Avrupa'dan, oraya da Çin'dengelreigtir. Kahve baglarda Avrupahlar arasmda hayret uyandiran bir içecekti, hatta bazilari kahveden bir tür tiksintiyle bahsediyorlardi. Îngilizce menhur bir kitapta, Robert Burton'm 1621'de "chai",
"tey"dir.
.
yazdigi I
Anatomy
of Melancholy
ver ahr: 62
adh eserde
göyle
bir yomm
Türklerde kahve diye bir içecek var (parap kullanmadikiçin), kapkara, aci mi aci kuçük taneli bir yemig var, içiyorlar, yakacanlanm nun da adi aym... Yudum yudum çok zaman ak kadar sicak pigiriyorlar. Bu kahvehanelerde tavernalara benda eçiriyorlar, biraz bizim birahanelere ya in
orada oturup laflayarak, kahve içerek vakit geçiriyorki bu geçu.nkü deneyimleriyle gğrmügler tr, egleniyorlar, ilde kullamlan bu içecek sindirimi kolaylagt1rlyor, insana lyor,
anhhk veriyor. Avrupahlar, gekeri götürdükleri gibi, kahveyi de Bati Hint . Asya'daki somürgelerine tagimig. ve Güneydogu kahve de geker de Avrupa'dan NIIL yüzyila gelindiginde )rtadogu'ya ithal edilen kalemler arasmda yer ahyordu. .dalan
"içilir":
esama Arapçada iki bitki daha tadhi Ortadogu kökenlidir elbette, Esrar tütün. ve ar ve ithal .zun tütün ise Amerika'dan uzamr; zaman öncesine çok saglam dilmig bagka bir kalemdir. Bu konuda elirnizde elgeler bulunuyor. Tütün XVII yüzyil baglannda Îngiliz Amerikan sömürgelerinaccarlar tarafmdan muhtemelen
Îngilizoededegil
bölgede hizla yayilmistir. Kahve ve tütünle ildair uzun ili olarak geriata göre yasak olup olmadiklarma içmek yasaklanir tartigma yaganmigtir. Bir dönem tütün akla kalmamig, içenler idam cezasiyla cezalandmlmistir. ahhabiler tütün içmeyi hâlâ yasaklar. ve müridleri,
.en
getirilmig,
I
-.
ki, bunlan antik devirlerden Biri finndir, tennur denir, Asur-Babil dönemine dek Lzanan bir kelimedir bu. Firm ekmek pigirmek, çörek yapmak mustavkad diye bilinen in kullamhrdi. Digeri ise Arapçada yapmak, kiöminedir, tzgara haglamak, burada kaynatmak, emeklerin
pigirildigi
iki yer var
iliyoruz.
63
I:L
,
da kizartmak için bir ates yakihrdi; yag maliyeti yüksek oldugundan kugkusuz, kizartma ici nispeten az yapihrdi gerçi. Kullamlan kap kacakla ilgili de elimizde epey bilgi korunmuy halde. mevcut, hatta bu kap kacagm bir miktari Yiyecekler elbette ki önemli bir ticaret kalemini olugturuyedigi geylerin büyük bölümü koyordu. Agikâr ki insanlarm nitelikte, lay bozulabilir tagimasi zord-u ama ucuzdu, bu yüzden de uzak yerlerle yapilan ticarete konu olmaya uygun deFakat tada ilgisini çekmiyordu. gildi, bu igle ugraganlarm ilgisini cirlerin çeken epeyce bir gey vardi yine de. Baharatyeker, zeytinyagi, alkollü içkiler de öyle. lar çok önemliydi; Kuruyemig, kurutulmuy meyveler, bal, çay, kahve ve bakliticareti yapilan kalemler arayat da (fasulye ve mercimek) mi
zaman
smda yer ahyordu. Bat1h seyyahlar, soylu ve varhkh kesimler dipinda pek az kimsenin evlerinde yemek pigirdigi konusunda genel bir fikir birligi içinde göri.inmektedir. Ïnsanlar yemeklerini pazar agevlerinde yerlerinde, son derece büyük bir çegitlilik gösteaççuardan 1638'de Sultan satm ahyorlardi. ren profesyonel talimatiyla hazirlanmig, Îstanbul'a iligkin bir IV. Murad'm yazarlarmdan Evliya Çelebi, ilgili siralar. Yiyecekle olugturmakolanlar arasmda ilk grubu, yiyecek yetistirenler tadir. Basta fmncdarbagmm yer aldigi ikinci grupta ise finncilar, tuzcular, peksimetçiler, hamur igi yapanlar yer ahr, tacirleri, elek bunlan degirmenciler, un misir temizleyiciler,
degerlendirmede
kentteki
dönemin
"loncalar
ve
meslekleri"
yapimcilari, sepetçiler, kurabiye yapimnigasta yapimcilari, cilan iz1er. Onlann ardmdan Evliya Çelebi'nin "Misirh tacirler" dedigi kesim gelir. Bunlar pirinç, kahve ve geker ithalaOnlan da pirinç ve bakliyat, geker ve tath, tiyla ugragirlar. gerbet ve kahve saticilari izler, aç yüz adam ve dükkân, hepsi de Rum, hepsi de zengin diye anlatir Evliya Çelebi. 64
-mezbahac11ar, dana Bir sonraki grupta kasaplar vardir: baktmi, hayvan casaplan, Yahudi kasaplar, koyun kasaplari;
11gili Sonra süt ürünleriyle cesimi ve satigiyla ugraganlar. neslekler gelir, bunlar da inek sütü ve koyun sütü saticilari, kaymakçilar, yag saticilan, yogurt saticilan olpeynirciler, ayrihr. Onlari da aççilar ile kamusal meüzere gruplara izler. Evliya lânlarda satilmak üzere yiyecek hazirlayanlar de bir listesisattigi farkh yiyeceklerin bu insanlarm -nak
Çelebi
igkembe, turrii sunar: Kurutulmuy et ve salamura et, ciger, çegitli yemek pigiren için Yoksullar ve gu, sarimsak parçalama igiyle ugragan ayn bir gruplann kesme, yam sira dükkânda en az bir çeënici grup vardir. Yemek satilan her bulunur, çeënici yemegi konugun önüne koyup bismillah (Allah'm adiyla) diyerek bir iki lokma aldiktan sonra konugu muhtemelen o ylyecegin yemeye davet eder. Bunda maksat Bunlardan bagka rosto yagöstermektir. zehirli olmadigmi yemegi pathcan yapanpilav, dolma, yapanlar, yahni panlar, gerbet ve çok hardal, sogan, gurup, lar, yaprak hazirlayanlar, vardir. çegitli türlerde bahk hazirlayanlar yoktu. IX. yüzGörünüge bakihrsa Ortadogu'da restoran Rafi'el-TahRifa'a geyh, Misirh bir el-Ezher'den ·sogan.
yd baymda tavi Paris'i ziyaret
gizemli Bati'daki deneyimlerini ve gözlemlerini büyüleyici bir dille kaleme almigti. Paris'te dikbiri restoran denilen yer olmugkatini çeken tuhafhklardan sözcügünü Arapça yaz1yla kaletu. El-Tahtavi etmig,
"restaurant"
da açiklamigti. me almig, ne oldugunu Yemek yenilen yerde masa, sandalye bulunur, otururuz, yemegimiz le kabul ederiz. Sandalyeye
bunu böyde masabir tahiçbir biçimde bu Ama üstünde önümüze konur. nm Ordevirlerde antik biat kanunu degildir. Öyle _görünüyor ki ortaçaglarda tadogu'da masa, sandalye kullamhyordu, ama dönemde bunlar ortadan kaybolmugtur. ve erken modern 65
I
Odunun
az bulundugu ve degerli oldugu, yün ve derinin de bol bulundugu bir toplumda oturup yemek yemek farkh biçimlerde düzenlenmistir. ucuz
ve
Peki yiyeceklerini
neyle yiyorlardi? Bu noktada da dünyayi üç bälgeye ayirabiliriz: Bati'da çatal biçak bölgesi, doguda çubuk bölgesi ve ortada parmak bölgesi. Oyle görünüyor ki çubuklar Uzakdogu'nun çok eski bir icadlydi. Çatal-biçak ise Bati'da yenidir. B1çak elbette gereklidir, ama yemek için gerekli bir alet degildir. Asil yeme aleti çataldir ve görunüge bakihrsa Bizans'm icadidir, Îngiltere'yeXVII. yüzyilm basinda getirilmigtir. Îngiliz seyyahlar çatah Italya'da görmügler gördüklerinden çok etkilenmiglerdir. ve Îngilizce söz"fork"
-
cügü, Îtalyanca forchetta'dangelmektedir. Italyanlarm biraz titiz oldugu, peçetelerinin kirlenmesine ya da parmaklanmn oldugu sinir not dügülmüg. Bu yeni alete, Ben Jonson'm (ö. 1637) oyunlarmda da birkaç kez atifta bulunuldu-
Úatala
gunu görürüz. re'ye
Shakespeare'in
zamanmda
daha çatal
gelmemigti.
Îngilte-
Dogu'da verilen ziyafetlere dair Batih seyyahlara, Bati'da verilen ziyafetlere Dogulu dair seyyahlara ait birkaç degerlendirme vardir elimizde. Farkh geyler dikkatlerini çekmig, farkh geyler hayrete dügürmüg. Bati'ya giden Dogulu seyyah-
lan hayrete
dügüren
geylerden
biri erkekler
ve
kadmlarm kadm-
birlikte yemek yemesi. Antik devirlerde Ortadogu'da
lar ve erkekler birlikte yemek yiyordu, fakat Îslami devirlerde bu âdet olmaktan çikti, o kadar ki Avrupa'ya giden Ortadogulular hayrete düger -hatta goka girer- oldu. Içlerinden biri, Osrnanh'nm Fransa Büyükelçisi Vahid Efendi, 1806 ya da 1807'de qu satirlan kaleme almig: "Avrupa'da verilen ziyafetlere birçok kadm da katihyor. Kadmlar masaya oturukadmlar yerken onlar aç yor, erkekler de onlarm arkasma, hayvanlar misali kadmlari seyrediyor. Kadmlar aciyacak 66
lurlarsa, yesinler, diye bir iki lokma bir gey veriyorlar, ac1nazlarsa adamlar aç kahyor." katildigmi bilmiyohangi ziyafetlere Vahid Efendi'nin Bati'daki ziyaVahid Efendi'nin m, ama gunu söyleyeyim: Ortadogu seyyahlarm iligkin Batih degerlendirmesi, etlere iayatma daha fantastik degil. dair degerlendirmelerinden Fakat bu yommlar bizi bagka bir alana, yiyecek ve mutfak sosyal ve kültürel tarih alanina götürüyor, tarihi alanindan, kelimenin tam anlamtyla yemekten ahyor sofraya oturtuyor. Ama bu bambaska bir hikâye.
I
I.
67
I
4. BÖLÜM TARÍHTE ÌRAN I
-l
L
Îran'm
tarihteki.yerine
dair bir perspektife varmaya çahgirken, baglangiç noktam, kammca olmasi gerektigi üzere VII. yüzyildaki Arap fetihleridir, Islam'm doguçu sonrasmdaki o çigir açic1 olaylar dizisi; Peygamber Hz. Muhammed'in misArabistan'm dogusundaki ve batismdaki yonu, mesajmm topraklara Atlantik tagmmasi, Hint ve. Çin ve Pireneler'den daha ötesine da sunrma, genig topraklarm .yeni uzanan imparatorluguna katilmast. Bu olaylar Îran'da Arap-Îslam çegitli biçimlerde degerlendirilmigtir. Kimileri. bir inayet, gerçek inancm doguçu, cehalet ve kâfirlik çagmm son bulugu olarak görmüg, kimileriyse apagilay1ci bir ulusal yeni1gi, ülkenin yabanci iggalcilerce fethedilip huküm altma almmaElbette kipinin bakig açisma bagh olasi olarak görmügtür. rak, her iki algilama biçimi de dogruluk payi tagir. Ben, VII. ve VIII. yüzyilda Araplar tarafmdan fethedilip Îslam halifeligine katilan diger Ortadogu ve Kuzey Afrika ül68
kelerinde
bitenlerle iran'da olup. bitenler arasmdaki hatta çarpici farkhhklan dikkatinize sunmak istiyoolup
önemli, rum öncelikle.
ü.lkeler, Irak, ev sahipligi yapan bu Suriye, Misir, Kuzey Afrika dikkat çekici ölçüde kisa bir sürede Ïslamlagtive Araplagt1. Eski dinler ya tümüyle terk edildini olup eriyip gitti, eski diller di ya da küçük azinhklarm ilahilerde neredeyse tamamen silindi. Bazilan yazitlarda ve
Antik medeniyetlere
bazdan hâlâ birkaç ücra köyde konuqulur, fakat önceki diller unutuldu, bu dillerçogu yerde, çogu toplumda ifadelerine de ifade edilen kimlikler yerlerini bagka kimlik korundu,
biraktilar, Irak, Suriye ve Misir yerlerini bugün bizim Arap dünyasi dedigimiz geye biraktilar. Persler, Îran da Íslamlagtinldi, fakat Araplagtinlmadi. suskunluktan arahk sonra, Islam Pers olarak kaldt Ïran bir yeniden dogdu, olarak aynksi içinde bir farkh, unsur ayn, ekledi. Iran'm Islam medeniyetine yaptigt bu katki, kültürel, siyasal ve en kayda deçahygeri dinsel açidan muazzam bir önem tagir. Îranhlann malan Arap giiri de dahil bütün kültürel alanlarda görülebilir, piirlerini Arapça kaleme alan Îran kökenli çairler Arap giBir anlamda irine çok õnemli katkilarda bulunmuglardir. Îran Îslami, Îslam'm ikinci bir kere doguçu olmugtur, kimi zaYeni man Îslam-1Acem diye nitelenen yeni bir Ïslam'dir bu. bölgelere, yeni halklara, önce Orta Asya'daki Türklere, sonra
hatta bizatihi Islam'a yeni bir
unsur
denilecek ülkede yagayan Türklere ve tabii Hindistan'a tagman da orijinal Arap Îslami degil igte bu Pers Ïslann olmuytur. Osmanh Türkleri, Iran medeniyetinin bir biçimini Viyana kapilanna tagimiglardir. Bir giden bir Türk seyyah, ViyaViyana'ya heyetinde Osmanh bozulmuy bir versiyonu olna'da konuqulan dilin Farsçamn dugunu not dügmügtür hayretle. Seyyahimizm gözlemledigi Ortadogu'da
sonradan
Türkiye
69
.
I.
elbette mensup
ki Farsça
ile Almanca
olmalanndan
arasmda Hint-Avrupa dillerine ileri gelen temel akrabahk olmug; "ol-
mak" fiilinin pimdiki zamanda üçüncü tekil kisi için çekimiist, Farsçada nin Almanca'da est olmasi dikkatini çekmigtir. XIIL yüzyildaki büyük Mogol istilalarma geldigimizde,
Iran Islami Ïslam'm önemli bir bileseni Îslam'm içinde baskm bir unsur
mig,
ohnanm
haline
ötesine
gelmigti.
geç-
Is-
Jam'm gücü ile medeniyetinin bashca merkezleri birkaç yüzyil boyunca, Îranh degilse bile Îran medentyetinin damgasim vurdugu
ülkelerde
bulundu.
Bu üstünlük bir süre, Arap dünyasmm son güç merkezi, Misir'daki Memluk Sultanhgi'nm tehdidi altmda oldu. Misir fatihinin kim olacagi konusunda Iran ile Osmanhlar arasmda yaganan rekabet ve Osmanhlarm eleme ön devresi diyebilecegimiz süreçteki bagaardmdan, bu son kale dahi ortadan kaybolup gitti. nsmm Arap egemenligi altmda Arap islami sadece Arabistan'da ve Fas gibi uç bölgelerde varhgmi korudu. Îslam dünyasmm merkezi, Ir'an kültürü tarafmdan. gekillendirilmig olan Türk ve Pers devletlerinin egemenligi altmdaydi. Ortaçaglarm son dönemlerinde ve erken modern devirlerde Islam'm baghca merkezleri, Hindistan, Orta Asya, Îran, Türkiye gibi siyasi ve kültürel iktidar merkezled, hepsi de bu Îran rnedeniyetinin
bir parças1ydi.
Bunlarm büyük bölümünde yerel dillerin yaTürkçenin çegitli biçimleri konugulsa da, klasik ve kültürel dilleri Farsçayd1. Yazi ve hukuk dili tabii ki Arapçaydi, fakat piir ve edebiyat dili Farsçaydi. ni sira
Íran istisnasi Peki bu farkhhgin sebebi nedir? Irak, Suriye ve Misir gibi antik medeniyetler giderken, neden Îran meçöküp, unutulup deniyeti ayakta kaldi ve farkh bir biçimde yeniden dogdu? 70
I I
i
Bu sonlya
farkh cevaplar
verilmigtir.
Öne sürülen tezler-
.-
Filistin den biri dil farkhhgi üzerinde durur. Irak, Suriye ve çegitli biçimlerini konuquyorlardi. Arahalklan Aramicenin baglantih Semitik bir dildir, Aramiceden mice Arapçayla dili olan Farsçadan ArapçaArapçaya geçig, bir Hint-Avrupa olmus olsa gerektir. Bu argümanda ya geçigten daha kolay konugulan bir parça hakhhk pay1 vardir. Ne var ki M1sir'da ArapMisir'm Kopt dili de Semitik bir dil degildir, ama bu Hiristiyanlar Kopt dili bir süre lagmasmi engellememigtir. arasmda varhšmi korumug, fakat sonra onlar arasmda dahi kaybolup gitmig, sadece Kopt Kilisesi'nin rituellerinde kullamlan dini
bir dil olarak
sürdürmügtür.
varhšmi
Bazilarma göreyse bu farkhhäm sebebi Perslerin daha üsdügük bir tün bir kultüre sahip olmasidir. Yüksek bir kültür, Ünlü Latin deyigi hatirlatihr buna paralel kültürü özümser. olarak: "Fethedilmig Yunan, zorlu fatihlerini fetheder"; bagCazip, ka bir deyigle Romahlar Yunan kültürünü benimser. Romahlann Yufakat ikna gücü olmayan bir paralelliktir bu. Araplar da gibi, oldugu yönetmesinde nanistan'i fethedip
Ïran'i fethedip ıönetmislerdir, fakat
Romahlar
Yunanca
ög-
takdir etmig, Yunanca kitaplar renmig, Yunan, medeniyetini Araplar okumus, tercüme etmig, bunlan taklit etmigtir. Oysa Farsögrenmigtir. Aynca Persler Arapça Farsça ögrenmemig, dogrudan etkisi çok küçüktür ve o çamn Arapça üzerindeki ¯ din degigtirmesi yoluyla gerçekle§migtir. fetheNormanlar tarafmdan 1066'da Anglo-Saksonlarm sonrasmda Ïngiltere'de yagananlarla, Anglo-Sakson dilmesi izcasiyla birlikte bugün Îngilizce dedidi1inin Norman Fran olmas1yla Îran arasmda daha yakm bir gimiz geye dönügmüg ile paralellik kurulabilir belki. Normanlarm Îngiltere'yi fethi
da Perslerin
vardir: EsAraplarm Îran'i fethi arasmda ilginç paralellikler yeni bir dil ortaya ki dilin kinlmasi ve basitlestirilmesiyle 71
L
çikmig, fethedenlerin dilinden muazzam bir sözcük dagarcigi almmigtir; hem fatihleri hem fethedilenleri kapsayan yeni, bütünlüklü bir kimlik ortaya çikmigtir. Ingiltere'de, okul stralarmda küçük bir çocukken Norman fetihlerini ögrendigünleri, bu fetihlerin yarattigi yeni bir megnliyetle gim her iki tarafla da özdeplegmeyi ögrendigimi hatirhyorum.
Íngil-
tere degil tabii, ama Îran örneginde bu megruiyet yeni bir vahye dayanan yeni bir dinle de pekigtirilmisti. Irak, Suriye ve Misir'daki halklarm çogu da Arap çöllerinden gelen göçebe iggalcilerin getirdiginden daha yüksek medeniyetlere sahipti. Fakat bu halklar yutuldular, oysa Persler için böyle bir durum sõz konusu olmadi. Dolayisiyla soruyu bir parça degigtirmig ya da. yeniden fornüle etmig olabihriz, fakat henüz cevaplamadik. Belki daha akla yatkm . olan bagka bir açiklama ise siyasal farkhhktn, iktidar ve bel-· lek unsurlaridir. Araplann fethett.igin bu diger devletler -Irak, Suriye, Misir ve digerleri- bagka yerde bulunan imparatorluklara bagh eyaletler olmuglardi uzun zamandir. Tekrar tekrar fethedilmiglerdi, Araplar daha oralara varmadan uzun zaman evvel askeri, daha sonra siyasi, sonra kültürel, sonra dinsel dönügümler geçirmiglerdi. fetihleri Arap-Îslam buralarda, efendilerin bir kez daha degismesi, ögretmenlerin bir kez daha degigmesi anlamma geliyordu. Ïran'da ise durum bövle degildi. Ïran da Iskender tarafmdan fethedilmig, Heler Ïmparatorlugu'nun bir parçasi olmugtu, ama bu çok kisa sürmügtü. Îran Roma tarafmdan fethedilmemigti hiç, dolayislyla Helen medeniyetinin Ïran'daki kültürel etkisi, bu etkinin Roma'nm emperyal iktidari dolayimiyla pekigtirildigi, korundugu ve bir anlamda dayatildigi Levant, Mioldugu kadar güçlü degildi. sir ve Kuzey Afrika ülkelerinde ardmdan gelen Ískender ve hemen halefleri döneminde Îran üzerinde hiç kugkusuz hatm sayihr bir Helen etkisi rnevcut72
I
.
oldugu. kadar derin, kahci tu, fakat Akdeniz topraklarmda bir etki degildi bu, aynca da aym anda hem ulusal, hern siyasi, hem dinsel bir nitelik tagiyan bir isyanla, önce Partlar, olugumun sonra Sasaniler yönetiminde Îranh yeni bir siyasi yeniden dogmasiyla da son buldu. iran'da Roma ve daha aym tarihlerde yagayan sonra da Bizans imparatorluklariyla
bu dogdu. ve
imparatorluklara
olan
rakip
yeni bir
imparatorluk
Bu durum, Arap fetihleri sirasmda ve hemen sonrasmda, Perslerin Bati'daki kompularmm tersine yakm dönemin, hatta diyebiliriz ki o dõnemin güç ve zafer hatiralarlyla ayakta durdugu anlamma geliyordu. Eski zaferleri yâd eden, sahip olunan kimlikten gurur duyuldugunu yansitan bu duyyazdarda, yani Arap yazislyla, gu, Ïslami döneme ait Farsça sõzcük dagaragiyla Îslami Arapça sõzcükler içeren genig bir çok açikça gõzümüze Farsçayla kaleme almmig yazilarda çarpar.' Aradaki farkhhgi birkaç yönden tespit edebiliriz:
Irak, Suriye ya da Misir'da, yani bu yerlerin hiçbirinde bir ulusal bir epik giirin doguçunda ve paraleline rastlanmayan gerebiliriz. Bereketli Hilal ile batise.çiminde kipilerin isim isimler çogunlukla verilen smda kalan bölgelerde çocuklara Kuran'dan ahnmig isimler ya da pagan Arabistan'dan gelen Ahmed vs. gibi. Bu isimler Iran'isimlerdi: Ali, Muhammed, Fakat da kullamhyordu. Persler arasmda da, Müslüman bunlarm yam sira Pers kökenli isimler de kullamhyordu: Hüsrev,
Sapur,
Mihyar
gibi
Perslerin
geçmisinden
gelen
bunlar, yakm geçmisten, Sasani dönemindendi, faNebukadnezar kat yine de Persti. Ïrak'ta kimse çocuklarma Misir'da da Tukeza gibi isimler koymaz, ya da Sennaherip veril.mez isimleri çocuklara. Bu tankamon ya da Amonhatep Perslerin gerçekten de ölmüg ve unutulmugtur. medeniyetler hatirlanan bir tarihe dayangurur duygusu korunmuy isimlerdi
've
73
çünkü
onlarm
tarihi de en yakm dönemlere iligkin tahariç kaybolup, unutulup tipki Misir ve Bagitmigtir, bil'in kadim zaferleri gibi. Ellerinde ne var ne yok hepsi mitlerden, destanlardan ibarettir; Îran'm Ïslam öncesi tarihinin sadece son dönemlerine ait, daha önceki dönemlerin esamisinin okunmadigi bulamk bir hatirat yani. Islam'm tarihe bakivi, bu durumùn açiklamasi olabilir, neden insan tarihi inceler ki, tarihin önemi nedir? Tarih Tann'mn insanhga biçtigi amacm nasil gerçekleptiginin kayözellikle Müslümanm, didir, bir de Sünni bir Müslüman'm bakig açisma göreyse tarih, dogru hukuk ve davramp kahplarmi belirlemig olan peygamberi, ehlibeyti ve Islam'm ilk dönemlerdeki öncüller kilavuzlanmig" yöneticilerini olarak tesis etmek açismdan özel bir öneme.sahiptir. Bu da tabii ki, önemli olan tek tarihin Müslüman tArihioldugu, ücra yerlerdeki pitoresk barbarlarm tarihinin, hatta atalar arasmda yer alan pitoresk barbarlarm tarihinin dahi ahlaki ya da dini deger tagunadigi, dolayisiyla kommaya deger olmadigi anlamma gelir. Íslam fetihleri sonrasmda Persler seslerini yeniden geri kazandiklarmda, hafizalarmi kaybetmig bulunuyorlardi, gerçi birazdan görecegimiz gibi tumüyle, asla geri gelmeyecek gekilde de yitirmig deginerdi. Îslam'm geliginin hemen öncesinde hüküm sürmekte olan Sasaniler'den önceki kadim Iran'm tarihi, peg pege yapilan degigikliklerle silinip gitmigtir. Kadim dilin yerini Müslüman Farsça almigt1r, kadim yazi biçimi unutulmug, fonetik ihtiyaç1armi kargilayacak bionun yerini Farsçanm çimde degigtirilmig Arap yazisi almistir. Eski dil ile yazi, Zerdügt dinine sadik kalmig, eriyip gitmekte olan bir azmhk arasmda varhgim korumugtur, fakat bu azinhk da pek önemli bir azmhk degildir. En yakm dönemlerde kullamlanisimler lar hariç, biraz evvel degindigim unutulup bile gitmaz,
rih
"dogru
74
devirlerde kadim Pers krallanmn biri olarak sunulan Keyhüsrev'in adi u'nuhatirhyorlardi, fakat Keyulup gitmigtir. Persler Iskender'i iüsrev'i hatirlamiyorlardi. Îskender, savagtigi Pers krallarmnigtir.
Omegin, modern
n bü.yüklerinden
lan daha fazla hatirlaniyordu. Eran, Yunanhlar,
Yahudiler
-
.
£adim Îran hakkmda geriye kalan pek az bilgi, Yahudiler ile kadim Ortadogu'da belleklerini, sesfunanhlar tarafmdan, tarafmdan kayde_erini ve dillerini koruyabilmig bu iki halk da Yahudiler de Keyhüsrev'i filmig bilgilerdir. Yunanhlar Kadim Ïran hakhatirlamiyordu. Perslerse aatirhyorlardi; olduklan biçimiyle sunan tek anda bu tür bilgileri meveut ve modern devirlere dek sadece Yunanhlar kaynak nispeten dagan Ormodern devirlerde bu bilgi olmustur, Yahudiler kadim yaz1Vantalistler, yani kadim metinleri kurtannamn, arkeologlar Batih yolunu ve filologbulan bir çözmenin [an lar tarafmdan epeyce genigletilmigtir. Kutsal Kitap'-ta ve Yunan klasiklerinde korundugu biçitniyle, korudugu biçimiyle ve Yunanhlann yani Yahudiler bakigma, tahmin Yunanhlarm iran'm ïma ma bir bakahm. baglagibi, Perslerin Yunanistan'i iggalinden edebileceginiz salbüyük kargi liderligindeki Yunanhlann Îskender'in yan, savaglar mücadeleler, hakimdinsmda zirveye ulagan uzun dir. Kadim Yunan tarih yaziminm baghca büyük temalanndan biridir bu; Yunan demokrasisi ile Pers otokrasisi arasmdaki tezat da Yunan siyasi yazmmm önemli bir temasitarihi olsa da, dir. Fakat bu~ tarih, genelde çatigmalarm çogunlukla yazilari hakkmdaki saygiYunan kadim Persler õzellikle Pers de savagi gah, hatta kimi zaman gefkatlidir, zilerinden
Aeschylus'un
Persler
75
adh oyununda,
yenilgiye
ug-
6
N I
ramig Pers dügmana oluruz.
kargi gerçek bir sevgi besledigine
tamk
Kutsal Kitap'ta da Iran'a dair egi bulunmaz olumlu bir kargilaginz, üstelik de normalde yabancilarla, birakm yabancilari kendi halkiyla dahi pek yakmdan ilgilenmeismi ilk olarak Ezekiel'de Payen bir kitapta. Pers ülkesinin ras biçiminde karymuza ç1kar, Paras-, bilinen dünyanm simrlanm belirtmek amaciyla adlan siralanan diger egzotik yabanci yerlerden ve biridir. Paras, Batih kullammda ulthiönemine benzer bir öneme sahiptir. Belshazma thule'nin zar'in verdigi ziyafette, duvann üstündeki yazmm anlatildigi hikâyede daha dramatik bir biçimde yine kargimiza çikar. Duvardaki "Mene mene, tekel upharsin" yazisi, bahtsiz Babil kralma, defterinin dürüldügünü, toprakla min Medler ile Persler arasmda paylagtirilacagmi haber vermektedir. Ve tabii sonra da Keyhüsrev kargimiza çikar, özellikle de Îçaya'mn son bölümlerinde, Kutsal Kitap eleptirmenlerinin Deutero-Ïyayadedigi, Babil'e esaretten sonra kaleme ahnmig anlatirken bõlümde. Keyhüsrev'i kullamlan dile gagirtici ileri dersek pek gitmig olmayiz. Bu Îbranice metinde Keyhüsrev'den Tanri'mn seçtigi kisi, mesih olarak bahsedilir, Yahudi olmayan hiçbir yonetici kargismda benimsenmemig büyük bir sayglyla, sanki Yahudi bir yöneticiymiççesine adi tabldyla
anihr.
Kaçmilmaz olarak göyle bir soruyla kargilagiriz: Neden? Kutsal Kitap bu kâfir hukümdari neden böyle görkemli bir dille anlatir? Bunun bariz bir cevabi vardir elbette, o da derim yerindeyse Keyhüsrev'in devrinin Balfour'u olmasidir. Yahudilerin topraklanna dönmesine izin veren, siyasi-varhklarmi yeniden tamyan bir ferman yaymlamigtir. Fakat bu ashnda sonunuzu cevaplamaz, soruyu sadece yeniden kurar. Keyhüsrev neden yapmigtir bunu? Bir dizi fetih sonucu, .
76
kullandigimiz deyiple birçok etnik grup Pers yönetibiri için höyriine .girmigti. Keyhüsrev neden bu gruplardan Meseleyi sadece Yahudi tarafmdan bia bir adim atrustir? ne lyoruz, Pers tarafmdan bir bilgi yok elimizde, gerekçenin >lduguna dair ancak bir tahminde bulunabiliriz. Ben, dort >ir taraftan çok tannh dinlere tapan cahiller ve putperestleriugün
çevrilmig bu iki etik, tek tannh din arasmda alg11anan bir öne sürüyorum. Bu yakmhk Eski Ahit'in oldugunu görülebilir. izleyen Yahudi yazilarmda on kitaplannda, onu rastlayabiliriz, bunlann bir brani dilinde Farsça kelimelere
:e
rakmhk
Kitap'a girmigtir, Kutsal Kitap sonrasi da birçok Farsça kelimeye rastlamr. Îran dini ile Yahudi dininin bu kargilagmasi dünya tarihi 1çisindan, sonuçlar dogurmuy bir geligmedir. çok önemli H1ristiyanhšm geliYahudiligin, dolayisiyla Sürgün sonrasi gerek maddi bakimdan Perslerin piminde gerek entelektüel biçimde tespit etkisinin izlerini yamlgiya yer vermeyecek dünyasinBizans edebilinz, dönemde ve geç Greko-Romen çoktan Kutsal tahudi edebiyatmda osmi '
Avrupa'da bu etkiyi görebiliriz. la, dolayislyla nihayetinde Önceliklegündelik hayattan birkaç örnek vereyim. Erken :iönem Perslerin ata binmek için yeni Arap kaynaklardan, üzengi denilen yeni bir ögreniriz, bir alet geligtirdiklerini iletigimde bir devrim yaraUlagimda, savasta alettir bu. ve göründügünü etkileyici kolaytan bu aletin neden bu kadar Zirhh bir atm üstüne binmig zirhh, mizraküzengi kunamyorsa eger daha büyük bir hasar
ca anlayabiliriz.
h bir
asker,
kullanmadigi durumda her an dügme tehlikesiyle kargi kargiya olurdu.Bu yeni ve hasar verici savag ath, zirhh süvarinin ortaya çikigma dair özellikle aygitimn, Bizansh yazarlar çok canh hikâyeler anlatir. de katkiÜzengi, Perslerin posta sistemini geligtirmesine sistem bu takdirle Yunanhlann bahsettigi da bulunmustur. verebilirdi,
çünkü
77
ve bütün ülkeye dagilmig posta istasyonlarmdan oluguyordu. Arapça barid olarak biliniyordu, bu da anlamina gelen, borden sõzcugunden tabii Farsça tagmak deniyordu ki bu da Algeliyordu. Posta atma paraveredos
bir kurye agmdan
geliyordu. Eldeki kamtlar çeligik olsa da, bir baska bulug da degirmendir, enerji üretiÎran'a minde rüzgâr ve suyun kullammidir. Insan ve hayvanlarm kas gücu dignda kullamlan ilk enerji kaynag1 bu olmug, asirlar boyunca da bu durum degismemistir. Perslere çegitli buluglarm atfedildigi bir diger alansa, tahta oyunlaridir, ozellikle de hâlâ Farsça bir terminolojinin kullamldigi satranç ile trik-trak, geg-beg ya da tavla gibi çel gitli isimlerle tamnan oyun Pers icadi olarak bilinir. Kitabm, yani kodeks biçimindeki kitabm icadmi Perslere atfederken daha saglam kamtlara dayamyoruz, igte burada dünyasmda yine kültür tarihine dönüyoruz. Greko-Romen Ortadogu'nun da, kadim büyük bölumünde de tomar, yani iki ucundaki saplara sanlmig papirüsler kullamhyordu. Bi-zim bugün kitap diye bildigimiz ilk biçim, yani kenarlannciltlenmig kodeks, göründügü dan tutturularak kadanyla ilk kez Îran'da ortaya çikmigtir. Böyle bir icadm kültürel açidan bir etki yarattigi agikârdir. muazzam Fakat simdi izninizle en önemli temaya, fikirlerin etkisimanca
Pferd'den
atfedilen
ne
dönmek
istiyorum.
Îran'dan, Îran
dininden,
neredeyse
güçler olan iyi ile kötü arasmda birbirine kozmik bir mücadele oldugu dügüncesi çikmigtir. Seytan, bugünlerde yerlegik sayilsa da, burada kendisine bir Bati yankürede olsa da, bildiginiz gibi dokumu itibanyla isim verilmig Îran.egit
hdir. Kargit ve neredeyse epit, kötücül bir güç bulundugu fikri, kadim Pers dininin karakteristik bir özelligidir: Seytan'm, Mefisto'nun ne dersek diyelim bu gucun ya da artik ismine Yargilama fikri, cennet atasi Ahriman'dir. ve cezalandirma 78
fikri de bununla baglantihdir, bu noktada cenve cehennem anlamma gelen paradise sözcügünün de Farsça bit söznet cük oldugunu hatirlatayim: Para, Yunanca peri ile aynt anlama gelir, peridesos kadim Farsçada surlarla çevrelenmig bälge anlamma gelir. Öyle görünüyor ki Mesihgiligin önculleri de Pers dininde, Zerdügt'ün binnin sonunda kutsal tohumundan zamamn yeniden olan kuracagi iyi her geyi dogacagi, yeryüzünde Mesihçi duçüncenin, Babil'den doktrininde bulunmaktadir. dek, yani Yahudilerin Pers etkisine girmedönüg sonrasma dek Kutsal Kitap'ta karpmiza çikmamasi sinden sonrasma gelenekte mesihçiliönemsiz degildir hiç. Judeo-Hiristiyan Dinsel aç1ktir. bayrahibin, Mobedmüessese, önemi bir gin yetkesine üstün Rahibi'nin bagh Rahipler han Mobed'in, olugan bir hiyerargi fikri ve mevki sahibi din adamlarmdan uygulamasi da bununla baglantihdir. Bu arada bu unvan biçiminin, Rahipler Rahibi, Krallar Krah ve benzeri unvanlabelirtelim. Antik devirlerde rm da iran kökenli oldugunu Arapçaya da uyarlanbiçirndeydi, bu Iran'da birçok unvan el-Kudat, Kadilar Kadz Emirler Emiri; migti: Emir el-Umera, Kadist gibi. Roma'daki Papa'nm unvam bile belki buradan Hizmetkarlanmn Hizmetkan -Servus geliyordur: Tann'nm etkisine baglanabilir. Servorum Dei-- unvam da dolayh Îran degil, üst bir bir ibadet mekâm anlammda Bina anlammda, Zerdügtilik altmda fikri de hiyerarsi bir bagkano yönetimi örnegine çok gey borçlu olabilir. Îran'm kadim dini ayakta kalmigtir. Zerdügtilik hälâ, Hindistan'da, Pakistaxi'da ve bir ölçüde Îran'da küçük, erisay11mayan azmhklann diyip gitmekte olan, ama önemsiz nidir. Bu azmhklar, kadim harflerle yazilmig kadim yazilaAvrupakadim dile dair bilgi sahibidirler, n korumuglardir, ögrenmelerini, dilini Orta dönem Îran h ilk Oryantalistlerin
I
79·
i
Îran'daki daha kadim dilleri bu dili kullanmalanm
gün
saglayan
igigma
da bu
çikarabilmek için yazilar, bu bilgiler äl-
mustur.
Íran
ve
Siilik
Îran en azmdan bir asir boyunca Îslam'la, son yüzyillarda Bazilanna ise Sii Îslam'la iligkilendirilmigtir. göre Sii Îslam, Pers dehasom Îslami bir kisvede yeniden dogmuy handir. gibi XIX. asrm AvAryanizminin, Isgerektigörülmesi Semitizmine olarak kargi direnigi lam'm iddia etmiglerdir. Bugünlerde bu fikirlere pek itibar gini edilmiyor, bugün de gerçi bir zamanlar popüler olmuglardi,
Bazilan daha da ileri gitmigtir; Gobineau rupah yazarlan, Siiligin zaferini, Iran'm
hâlâ yandaylan vardir. Bu tür teorilerde kargumza çikan güçlük, Siiligin, bizatihi Islam gibi Iran'a Araplar tarafmdan getirilmig olmasmda yatmaktadir. Iran'daki ilk Siiler Araplardi, uzunca bir süre boyunca da bu dmmm devam etti. Îran Siiliginin kalesi ve merkezi olan Kum kentini Araplar kunnuglardi, Kum'un ilk (Hatirlanm sakin1eri de Araplardi. bana Kum çevresini gezdiren Îranh bir arkadagim, gehrin etrafmdaki çölleri göstererek "Bir Araptan bagka kim gelir de burada bir gehir kurar?" yeniden demigti.) Siilik asirlar sonra Safeviler tarafmdan onlar da Türktü. canlandirildt ve dayatildi, ama hatirlatino Sünni bir ülke olmuytu. O zamana dek Îran büyük ölçüde Fakat kugkusuz Sii Safevi devletinin kuniluguyla birlikte yeni bir dönem bagladi, ayriksi bir Íranh Sii karakteri tagiyordu bu dönem. Safevilerin yönetime geçmesi Pers tarihinde yeni bir döilk kez birlegik bir hanedanhk nemin baglangidir, asirlardir devleti kuruluyordu. Safeviler beraberlerinde yeni ve önem80
Biri daha önce sözunü ettigim biri bazi çizgiler getirdiler. Iran'm tamami tek'bir iktir. îlk Arap fetihleri zamanmda Bagdat'ta bulusonra Sam'da, sonra rönetime, Medine'de,
Fakat halifeligin yõnetimine bagh olmustu. parçalanmasiyla birlikte, iran da çegitli bölgelere aynldi, her vardi. SafeJölgenin gu ya da bu biçimde ayri bir yöneticisi Viler sahip birlegik bir ilk kez, az çok bugünkü smirlarma digerleri gibi farkh tran bölgesi yarattilar; Pers, Horasan ve tek bir bölgeden bagh, bölgelerden detil, tek bir yöneticiye dek o ülkeye damBu zamanlara olugan bir ülke yarattdar. bu sietnik çegitlilige ragmen, olan muazzam gasun vurmuy bölgelerde Mesela smir beri öylece kaldi. rnrlar o zamandan kuzeybatidan baglayarak gidelim, kuzeybatida Türkçe konugüneylerinde Kürtler vardir, onlarm gan Azeriler bulunur, Türkler, yani Kagkaylar, onlann güneyinde Kugüneyinde Beluciler ve sonra da Türkzistan'da Araplar, güneydoguda Bütün bunlar, merkezi saran çevre bölgeleri menler vardir. Yine olusturur, hepsinde de Farsça digmda diller konuqulur. Safevide Pers dili kültürü ve Îslam'm ayriksi Sii versiyonu, ayakta kalbirligin korudugu 1erin dayattigi ve haleflerinin ian
halifelik
masmi
saglam14tir.
çizgi daha getirmigfarkhlagmasidir. hepsinden kompularmm tir, o da ülkenin, ülkeleÎran, batida Osmanhlardan, kuzeydoguda Orta Asya devletlerden daha Hint-Müslüman güneydoguda rinden, Dogru, bu üç devletlerdir. farkhdir. Bunlarm hepsi de Sünni kompu da, Osmanhlar da, Orta - Asyahlar da, Hintli1er de Farsçayi klasik bir dil bir edebiyat dili, hatta zaman zaman diplomatik bir dil olarak kullanmiglardir. Fakat Sünni ve Sii bölgeler arasmda önemli bir farkhhk kalmistir. özellikle geç SafeDönemin bir bagka ilginç geligmesi de, döneminde Iran nosvi hanedanhgi ve sonraki hanedanhklar
Siilik beraberinde
ikinci
-önemli-bir
81
ortaya çikmasidir. Ülkedenve insanlanndan derken yakm bir zaman öncesine dek Bati dillerinde
yonunun
dugu
üzere
Pers ülkesi
bahseâdet ol-
PersIer terimlerini kullanmigimdir. Iran kadimdir, fakat bugünkü kullammi moderndir. Bu sõzcügü ilk olarak kadim Pers dilindeki yazitlarda görüyoruz. Örnegin kadim Pers dilinde yazilmig olan Daryug'un ya-zitmda, Daryug kendini Aryanlann Krah olarak tammhyor. Ïran, Aryan'la aym anlama gelen bir sözcaktür, kadim Ïran anlamma gelir. Aryanum cins isve Hint dillerinde min çogul halidir, dolayisiyla da Kral Aryanlarm Krahdir. Îran sözcügü, erken ortaçag dönemine ait mitler ve destanlarda, Sahname'de,Iran ile Turan arasmdaki büyük mücadeleye iligkin hikâyelerde de kargumza çikar. XIX. yüzyila gelindiginde resmi kullammdan ziyade gündelik kullammda ülkenin adi olarak yeniden belirir. Resmi kullamma çok sonve
ismi
"soylu"
ralan,
muhtemelen
Üçüncü Reich'm
etkisi altmda
girnigtir.
Alman hükümeti, Îran'm çegitli kolayhklar göstermesini, çegitli biçimlerde kendisine yardunc1 olmasim istediginden, bu ülkenin insanlarma Iranh, yani Aryan olduklan, bu yüzden de Nüremberg Yasalan'mn onlar için geçerli olmayacagi güvencesini vermeye çahymigttr. Ülkenín ismi tam da içte bu siralarda gerek yabanci dillerde gerek Farsçada resmen Îran olarak degigtirilmistir. Tarihteki bagka bir dönüm noktasma, Islam Devämi'ne, Devrim'in yarattigi Îslam Cumhuriyeti'ne bakahm gimdi de. Bu gerçekten de bir devrimdi. Devrim sözcügü modern devírlerde Ortadogu'da darbeleri, saray isyanlanm, suikastleri, Dönemin
iç savaglan
benzeri olaylan
ifade
etmek
için çok fazla kullamlmigtir. Îran'da olan gey, egrisiyle dogrusuyla gerçek .bir
devrimdi,
ve
Fransiz Devrimi ve Rus Devrimi'nin gerçek devanlammda. olmalan Tipki bu devrimler gibi Iran Devrimi'nin de ortak bir söylem evrenini, bagka bir deyigle
rimler
islam âlemini
paylagtigi
bütün
ülkelerde
muazzam
bir
etki-
Sl OIC.U.
Kendisinden önceki devrimlerde oldugu gibi, Îran'daki Islam Devrimi de birbirine ters dügen gorüntüler verir. Birinde, Iran ismini, hatta Îslam ismini, ülke içinde zorbahkla, hem ülke içinde hem de digmda terörle ayakta tutulan bir rejimi, kana susamig yobazlann rejimini temsil eder hale getiren eylemler ve beyanatlar görürüz. Bir digerinde, genellikle kendibölgenin hastahk1erinin sunmayi tercih ettigi görüntüdeyse, teghis acilara alternatif bir karsi ve alternatif lanna, çektigi bir tedavi, yani uzun zamandir hakim olmuy yabanci ve kâfirce çözümlere bir altematif ve otantiklige dönüg görürüz. Bugünlerde, digardan yönetimin sona ermesi, dig etkiletamdik birlikte Ortadogu'da rin bile hizla eriyip gitmesiyle Bugörüyoruz. bagladigmi yeniden gablonun belirmeye bir CumhuTürkiye gün bölgede yine iki büyük güç var, bu kez ülkelerriyeti ile Îran Ìslam Cumhuriyeti. XVI. yüzyilda aym temsil eden Osde iki rakip güç, Îslam'm Sünni versiyonunu temsil eden Safevi Sahi Îsmanh Sultam ile Sii versiyonunu lam dünyasmm liderligi için savagmigt1. yine rakip iki Bin yil önce, VL yüzyilda aym topraklarda rakip medeile îran'daki Sasaniler, güç, Bizans imparatorlan temsil ediyordu. Sasaniler niyetleri, rakip dünya görüglerini tarafmdan fethedilip ezildi. Osmanh de Bizanshlar da Íslam digmdaki, Sultan1ari da Safevi Sahlan da gerek topraklarmm
bir kenara itildi. de devrimle kurulmus, Bugünse aym topraklarda temsil eden birbirine rakip iki ikisi de belli temel ideolojileri laik demokrasi, Îran'da teokrarejim görüyoruz: Türkiye'de büyük seçimlerde serbest dinci partilerin si. Türkiye'de önemli ve giderek de oranlarda oy aldigim, ulusal siyasette kaç kigi laik oynadigim Iran'da rol görüyoruz. büyüyen bir gerek içindeki
yeni güç1er tarafmdan ikisi
I
I I
tercih ederdi bilmiyoruz, çünkü Îslami bir teokifade etme gansma sahip degiller..Fatercih1erini bu kat çegitli emarelere bakarak sayilannm hiç de küçümsenir boyutlarda olmadigmi söyleyebiliriz.
demokrasiyi raside
.
Bu iki ülke içinde ve bagka yerlerde, bir medeniyetin aym kökenden gelen iki farkli versiyonu arasindaki mücadele suniyor. Sonucun ne olacagş ise kesinlik kazanmaktan çok uzak.
I
84
5. BÖLÜM PALÍMPSESTLERf
YAHUDÍTARÌHÍNÍN
kadim devirler ile modern devirler arasmda o uzun dönemde, yani ba.ykahalklann çogunun tariheri gibi Yahudi tarihinin de bir gekilde bir yer ve bir devleoldugu o iki devir arasmda :e odaklanmig kalan dõnemde Yahudi tarihinin fahudi tarihinin dogasi, belgelenmesi ve ;on hakolarak da Yahudi tarihinin yazmu ve ögretilmesi cmda bazi genel gözlemler sunmayi amaçhyorum. Bu iki dekalan dönemde, kadim Yahudi uluslar birligivir arasmda iin son bulmasi ile modern Yahudi uluslar birliginin kun11öyle görünüyor ki, Yahudilik, nasi arasmda kalan.dönemde, Yahidi fahudi hayati ve kültürü sadece Hiristiyanlann ya altmda serpilip geligmigtir. la Müslümanlarm yönetimi ·)ünyada bagka olasihklar da vardi. Asya'da uçsuz bucaksiz >ölgeler gibi, Çin gibi, bunlar Müsbulunuyordu, Hirdistan üman da degildi, Hiristiyan da, ama Yahudilik buralara hiç £onugmamda, calan
85
. I
- ...
Yahudiler buralara yerlesti, fakat gerek Hirisyönetimler altmda Yahudilerin hatiyan, gerek Müslüman olan bazi dezavantajlarla buyatim olumsuz yönde etkilemig ralarda kargilagmadilarsa da Yahudilik buralarda geligemedi. Zar zor ayakta kaldi, ama daha ziyade atalete gömüldü.
kök salamadi.
Öylegõrünüyor ki Yahudilik ancak, kardes dinler diyebilecegim bu iki dinin kanatlan altinda geltynae, yaydma, yagama,
serpilme, baglangiçtaki dinsel ve külturel hayati sürdürme imkâm buldu. Bunun sebebini görmek çok güç degildir. Bu dinlerin ikiuzantuariydi ve si de bir anlamda Yahudi dinsel geleneginin hem birbirleriyle, hem de Yahudilikle kayda deger bir yakmerken modern devirde Hiristiyanhklan vardi. Ortaçaglarda, girighk ve Íslam, Gibbon'm deyisiyle "Büyük Tartigma"ya ilan etmiglerdi, yaparken, fakat bunu birbirlerini kâfir mig, olduklarmi as1mda tek yaptiklari ortaya koyesasen akraba mak olmustu. Yahudilerse, tipki hikâyedeki rabbi gibi, takHepsi oltik bir hareketle, her iki dine de hak vermiglerdi. gelen Yahudi kayda dekültüründen masa da büyük bölümü vardi bu iki dinin, hatta Hiristiyanhk ortak miraslari bir ger ile Îslam'm ortak mirasmin Yahudi kökenli olmayan yönlekahntuarmri, Helen kültüründen ve kadim Ortadogu'nun paylagihyordu. dan gelen yönleri de Yahudilerce rnedeniyetleri YaBir anlamda Hiristiyan ve Müslüman _ögrencisiydi, sadece tarihsel ve metafohudi medeniyetinin rik bir anlamda kipidegil, kelimesi kelimesine aldigimizda, anlamda Müslüman alimler, sel hatta din dahi. Hiristiyan ve Yahudi bilgelerin rehberligine bilginleri, bazi meselelerde bagvuruyordu. Kimi zaman bu yüzden kwamyorlardi, ama tavirlarmi korudular. Jerome Tevrat'm Ibraniyine de israrh dogal ceden Latinceye hazirlamaya girigtiginde çevirisini olarak
Yahudi
alimlerin
yardimmi
istemisti,
verdigi
emek
ilzünden
de Yahudi
sempatizam diye kmanm14t1. Ortaçag, yardidöneminde de Yahudilerin tönesans, Reformasyon üniversitelerinde edildi, bagvurmaya devam Hiristiyan ama nodern Ibrani aragtirmalari baglatilana dek bu bõyle sürdü.
Islam dünyasi :adar
te,
iki din arasmdaki açismdan, baglanti bu Hiristiyanlarm dogrudan degildir. Müslümanlar tersiTevrat'i kutsal metinlerin bir parçasi olarak korumadilar,
agilmig addettiler. Hiristiyanlara göre Eski Ahit onlarm Müslümanlara lini düzeniyle tamamlamyorken, göre Eski chit'in yerini bagka bir gey almigti, tamamen farkh bir durum öz konusuydu yani. Dolayislyla Müslümanlar Îbrani diliyle ilgilenmediler, metinle da ibranice a ama hal böyleyken dai Yahudi alimlerin Kuran'da adi geçen bazi kipilere, bazi dö.emlere tamamlayici dair saglayabildikleri bilgilere hatin saihr ilgi Yahudilerin duyuluyordu. Kimi zaman sagladig·i bir Yahudi kaybir tür güpheyle yaklagilmigtir; u malzemeye .aklardan elde edilen bilgi anlamma gelen Israiliyyat terimi anlammda kullanilmistir. Faaman zaman batil saçmahklar yazilarmda Yahudilerin at buna kargm Müslümanlann sagidigi malzemeler. epey fazladir, özellikle Kuran'da de yer aliklari biçimiyle Ëski Ahit'teki kipilerle ilgili olarak. i'le H1ristiyanhk Islam'm Yahudilere kare tavrinda tabu i temel bir farkhhk söz konusudur; hoggörülerinin çapinda, içiminde ve ortaya konuqunda oldugu gibi. Her iki din de sahip. olma iddiasmdadir, bu tinya çapmda bir misyona ü.zden de aralarmda sürekli bir mücadele, cihad ile haçh se:rleri Kendilerinden önce geldigi için Yahudiyaganmigtir. k, her iki inancm marttigina göre de, smirh da olsa bir ölade hoggörüye layiktir. Üç din arasindaki iligkilerde stralala kilit önemdedir. Evrensel dinler, kendilerinden once geevrensel gösterebilir, müsamaha bir dine n ama kendilenden evrensel bir dine asla. Hiristiyanlar da sonra gelen inu
87
I
-
I:-
da Tanri'nm insana sunduou kelami tagidiklarma siki sikiya inanmiglardir. Müslümanlar
eksiksiz ve nihai Hiristiyanlara
kendilerininki geçen yilm modeli vardir, eder. Müslümanlara idare göre Hiriskadar iyi degildir, ama tiyanlar ve Yahudiler aym konumdadir. Elbette nasil ki Müslümanlara gõre Bahailik gibi Îslam sonrasi dinler kabul edigöre de, _islam Hiristiyanhktan lebilir degilse, Hiristiyanlara sonra geldigi için kabul edilebilir degildir. degildir, siraGelgelelim bahsettigim farkhhk siralamada Yahudilik lamaya göre Hiristiyanlann ve· Müslümanlarm karpsmdaki konumlarmda 'esasen bir farkhhk yoktur. Fa-
göre Yahudilerde
kat, bu iki buyük dinin kurulug mitleri arasmda -bu sözcükleri kullanarak saygisizhk etmek gibi bir niyetim yok- muazYahudizam bir farkhhk vardir. Her iki dinin de kuruculan çatigrnada biri kaybe1erle çatigma içine girmigler, fakat bu derken, digeri kazanmigtir. Bu da, bu iki dinin kutsal tariholusturan öz farkmdahklarmi lerinde, dinsel cemaatlerin temel taçlandinlmig hatiralarda bir farkhhkutsal yazilarda girdigi çatigYahudilerle yol Muhammed Hz. açmigtir. ga madan galip ayrilmistir, bu yüzden de haleflerinin Yahudilere karsi daha rahat bir tavir benimsedigini söyleyebiliriz. arasmda da bir fark vardir. HiristiBu iki dinin iddialari yanhgm dinsel dùzeni kendisinin, Yahudilere verilen vaatlegerçeklegmig hali oldugu iddirin, Yahudi kehanetlerinin asmdadir. Çok yakm bir zaman öncesine dek resmen savudek yer yer resmen nulan, daha da yakm bir zaman õncesine Yayeniden gündeme getirilen bir görüge göre, Hiristiyanhk hudilerle yapilan sözlegmeyi devralmigtir, tabiri caizse Israil'in yerini de verus Israel, gerçek Îsrail, yani Kilise almistir. meveudiyetlerini korumasi, hâlâ Bu yüzden de Yahudilerin gekilde etmeleri itiraz bir H1ristiyan degigtirmeye daha din bir güphe uyandiran sahiciligi hakkmda dinsel düzeninin 88
halefleri boyle bir iddin degigtirip degigtiriada 1emesiyle Bu farkhhk polemik de pek ilgilenmemiglerdir. Ortaçaglarm, açik seçik görülebilir. iteligi tapyan eserlerde devirlerin Hr-istiyanhšl, Hiristiyan din alimleatta modern nin kaleme aldigi, Yahudileri Hiristiyan dinsel düzeninin polemik niteliginde ikna ogmluguna etmeyi amaçlayan uzaktan yakmdan buna benzer etinlerle doludur. Îslam'da Yahudilige kargi polemikler kaleme alan ir gey göremeyiz. olmu§ /Iüslümanlann sayisi pek azdir, çogu da Müslüman Yahudilige yazmmda Bunlarm digmda Islam ek ilgi gösterildigini görmeyiz, aynea Yahudilerin inançlasüregelen konusunda Hiristiyanlarm im degigtirmemest :aygdarma, ihtiyaç1arma benzer bir duruYahudiligt agma Hz. Muhammed bulunmadigmdan Yahudilerin
sy olarak
görülür.
ve
'ahudilerdir.
na
Islam'da rastlamayiz. Ögretideki bu farkhhšm
iki durum arasmda önemli pratik bir farkhhk da vardir. Modern çaglarm gelen HiristiAvnipa anlamma afagma dek esas itibariyla Yahudiler azmhkti, medeniyetinde tek Yahudiler dini ran yam
sira,
layli
irksal
hëmda Hiristiya.n medeniyeti dinsel, büyük õlçüde de >larak Islam dünyasi ise tersine homojen, bir toplumdu. duslararast, hatta diyebiliriz ki kitalararasi bir nitelige saiipti, Asya, Afrika ve Avrupa halklanm kucakhyordu; çogulbir topluluk olugturan bu halklar :u ve çegitlilik gösteren trasmda biriydi yaln1zca ve Yahudiler birkaç azmliktan azmhk olmagözünde çogu kez en önemli Wüslümanlarm görülmüyorlardi olarak azinhk da hklan gibi, en tehlikeli cesinlikle. ve zorlu bir mesele olan etki meseHiristiyanhk Yahudilerin getirir. ve Ïslam esini gündeme .lzerindeki etkileri gayet iyi bilinir, özellikle de XIX. yüzyllkadar faz1a doktora tezinla kaleme ahnmig sayilamayacak
Bu durum da hassas
89
de bu konu epeyce tartigilmigtir. Fakat etki kargihkh gerçeklegir. 1970'lerin bagmda Londra'da bir Islam Festivali düzenlenmigti; büyük bir kültürel organizasyondu, birçok Müslüigbirligiyle, sagladigt fonlarla, kiraladigi man hükümetin malzemelerle ranslar,
gerçekleptirilmigti. yaymlar, sergiler vb --
Îslam Festivali'nin
-konfe-
baghca kurallarmdan birini sponsorlar §öyle belirlemisti: Íslam etkiler, etkilenmez. Islam üzerindeki olast etkilere dair tartigmalardan kaçimlmigti. Biraz benzer bir bakig açismm Ïsrail'de bazi çevrelerde hakimiyet kazandigi demeyeyim ama güçlendigi yönünde yanhg tehlikeli bir rahatsizhäim Bu var. bir durum. Yahuve diler neredeyse iki bin yildir, genig, geligmekte olan ve nispetoplumda azmhk konumunda buten ileri bir medeniyette, üstelik iki etkinin lunuyor, yönde de igledigini tespit etmek için allame-i cihan olmak gerekmiyor. Bu k'onuda pek aynngibi yok, girmek bir niyetim t1ya ama bir iki ärnek sunmak istiyorum. Evlilik gibi mahrem ve kipisel bir konuda bile, islam dünyasmdaki Yahudilerin evlilikle ilgili olarak Îslam dünyasmda benimsenen usullere kabaca uygun usuller benimsedigini
görüyoruz.
Özellikle cariyeligin
konusunda
yasaklanmasi
bazi farkhhklar vardir, fakat çokeglilik kurah korunmugtur. Öte yandan Hiristiyan dünyasma baktigunizda ise, Yahudiler arasmda geçerlilik tagiyan, çokegliligi yasaklaH1ristiyanlardan esinle tekeglilik kurahm getiren ylp su megtakana hur y1 goruruz. Yahudilerin dini yasalan, evlilik gibi merkezi önemde bir meselede bile, dina de-malkhuta dina, yani devletin yasasi dinin yasasidir gibi kati bir kural uyarmca baskm kültür tarafmdan belirlenebiliyorsa, bagka bazi benzerlikler kargismda hayrete kap11mamahyiz. Örnegin Hiristiyan âlerninde rabbilerin, hiyerargiye bagh din adamlan oldugunu gõrtrüz, Bazen Bati oysa Îslam dünyasmda ulema konumundadirlar. 90
çikarlar, ama bu aydünyasinda da kargumza ulema mimaride, etkilenmeyi Benzer bir kültürel ri bir meseledir. hatta daha çarpici bir biçimde teolojide görürüz. Yaha'dilik Theology of the olan ve The Systematic konusunda uzman Anglikan bir alim Synagogue baghkh bir kitap yaymlamig hakkmda anlatilan bir hikâye vardir. Bir rabbi kitabi inceler incelemeye baglarken gunlan söyler: "Bir kere "Sive daha nagog"" diye bir gey yok, olsaydi bile bir teolojisi olmazdi, diyelim oldu, o da sistematik olmazdi." Yine de nispeten geç vardir; bütünü itibabir tarihte geligmig bir Yahudi teolojisi teolojinin geligriyla bir parça sistematiktir ve bu sistematik dig etkiler açikça görülebilir niteliktedir. mesi üzerindeki Iki diasporadan, Hiristiyan âlemindeki ve Îslam âleminbunlari karplagtirmaya, bahsettim, deki diasporalardan benzerliklere ve farkhhklara igaret etmeye çaaralarmdaki hytim. Bir de üçüncü bir diaspora vardir, laik diaspora. Bubelirtarasmda bir fark oldugunu rada laiklikle çogulculuk çogulcudur. ÇogulLaik toplumlar genelde mek önemlidir. Bir sõylenemez. oldugu rnutlaka grulaik ise cu toplumlarm grubun baskm etnik-dinsel bun, bir dinin, genellikle de bir kabul edilmesi koguluyla oldugu, fakat bazi smirlamalarm digerlerinin ke_ndini sürdürmesine, hatta serpilip geligmesibirçok örnek verilebilir. çogulcu toplumlara ne izin veren _ Isbakildigmda, Yahudiler ortaçaglardaki Genel itibariyla Osmanh Ortadogu'da altmda, yönetimi lam halifelerinin Ímparatorlugu ya da Orta Avrupa'da Habsburg Împaratorlurahat etmislerdir. gu gibi bu tür çogulcu toplumlarda daha çapi ve etkisi döBu toplumlarda iyi dönemlerde Yahudiler, farkhlik sayihr gösteren, kübir nemlere yere göre hatiri 'olarak
ve
13
Kitabm
adinda
"the"
harfi
sinde
oldugu
gibi_ Rabbinin
için, herhangi bir sinagog degil, sinakastedilmederken Katohk Kuisesi'nin itiraz ettigi de budur
tarifi
gog kurumu kastedilmektedir,
kullanildgi
tipki
Kilise
91
-
çük rahatsizhklardan büyük engellemelere dek uzanan bir yelpazede belli kisitlamalara tâbi tutulan, müsamaha gõsterilen bir azmhk konumunda olmuglardir. Resmen bir dini olmayan, devletin dine, dinin de devlete kargmadigi
laik devlette ise Yahudilik teoride baska dinlerle aym statüye sahiptir. Dünyada bäyle birçok laik devlet vardir. Bati Avrupa'daki ülkelerin çogunda bir devlet kilisesi vardir, fakat bugünlerde bunun pek anlami yoktur. Dogu Avrupa'daki komünist devletlerse prensip itibanyla laiktir, fakat gerçekte
laikligin etkisi pek azdir. Ateisttirler,
ama tannsiz degillerdir. Teolojileri yoktur, ama imanlari vardir. Dinleri yoktur, yazitlan, ama kesinlikle bir kiliseleri vardir, dogmalan, papazlan ve hiyerargisi, ortodoks uygulamalan, sapkmhk saydigi durumlar ve her yeyden de öte bir engizisyonu olan bir kilisedir bu. Tesadüfe bakm ki bu kilisenin de kurucusu Yahudi kökenli biridir. Hatta Yahudilerin kehanetçi vizyonu ve mesihçiliginden onun da bir olçüde etkilendigi savunulabilir. Talihe bakm ki, kendinden önce gelenlerin tersine o Yahudi dindaylanyla çatigmaya girmemigtir, bu yüzden de Yahudiler, H1ristiyan tarihinde, o kadar olmamakla birlikte tarihinde Müslüman kendiIerine biçilen hasmane role Marksist kutsal tarihte büründürülmemiglerdir. Modern laik dinin, kurucusunun Spinoza oldu gu iddiasmda bulunmamasi belki de hay1rh olmuytur. Bu laik dinde hoggörüye pek yer yoktur, H1ristiyanhkta ya da Islam'da oldugu kadar bile; uzun vadede meveudiyeti komma gansi pek azdir. Hiristiyanhktan da Islam'dan da daha talepkâr bir dindir ya da yakm zamana dek öyleydi; muhalefete, sapmalara ya da inançsizhga karsi da daha hoggö-
rüsüzdür.
Gerçek laiklik, yani kilise ile devletin aynlmasi, devletin resmen her tür dinsel baghhgi terk etmesi, epey modern de-
I
teorik olarak XVIL yüzyilda, anayasal olarak Ameridevrimleriyle birlikte baglamtytir. Prensipte Fransiz can ve öncelikle epitlik firsati saglamistir, aynhk Yahudilere saau lece hukuki epitlik degil, tam bir üyelik ve katihma dayah da, ;erçek bir epitlik. Îngiliz filozof John Locke, "Paganlann rirlerde,
dininden olanlann da, Yahudilerin de dinleri birakdzünden ulusa ait yurttaghk haklarmdan mahrum concerning gerekir," Letter bulundugu gözleminde namasi roleration'1bundan sadece üç yüzyll önce yayimlam14ti. GeYahudi ise Rhode Island'da Newport'taki arge Washington :emaatinin mektupta hoggöfikrini yazdigi hoggörü liderine insanm dügsüz bularak göyle diyecekti: "Sanki bir grup Lünlügü sayesinde bir bagka grup dogustan gelen dogal hakanm kullamyormuy gibi." Bunlar soy1u duygulardir. Zamacumizda giderek güç1enen bir gerçegi ifade etmektedirler. bir parçasi Bu modern toplumlar Yahudilerin toplumun gerçek göstermelerine mevcudiyet alarak ayn bir biçimde bir imkân tamr; ihanet etmeksizin ya da en azmdan ihanet asimile olma yõnünde geretme duygusuna kapilmaksizm olasimile elbette daha fazla ek bir imkan sunar. Burada da bahseEnug, ama o kadar hoggörü görmeyen bir toplumdan içinde kölelik" diye Ahad tammHa'am'm derken bazi meçhul Kartezyenlerin de incogniladigi, Amerika'daki tehlikeler mevouttur. to ergo sum felsefesi olarak özetledigi belgelenmesine ve Yahudi taribinin Artik son konuma, Böyle' bir çahyma için gerekli dillerin yazimma geçiyorum. çegitliligi, sirf bu bile, Yahudi tarihi ile Israil'de genel tarih -daha önceden bilmedigim bir terimdi bu- demeyi ögrendigim gey arasmdaki temel baglantly1 göstermeye yetecektir. Ïbranice digmda Yahudi tarihi açismdan önemli olan bagka Yahudi olmasalar da bir anlamda Yadiller, köken itibanyla hudi dili haline gelmig diller vardir: ilki Talmud'da ve bagka Wuhammed'in
"özgürlük
I
birçok yazida kullamlrug olan Aramice; artik bir Yahudi dili olmasa da Josephus ile Philo'nun kullandigi Yunanca; her bakimdan silinip gitmigse de, geride biz1ere Ibn MeymuSaadya ve bagka birçoklarmm mirasmi birakmig zengin bir Judeo-Arap kültürünün-iletigim araböyle bir statüci olan Arapça. Belki Almanca, bir süreligine yaklagmigti, belki de bugünlerde Ïngilizce böyle bir statüye degil olabilir; yaklagiyor bilerniyorum, ama bu imkânsiz ye ögretilmesiyincelenmesi Yahudi tarihinin yazilmasi, ve le ilgili olarak bütün bunlar ne anlama geliyor? Yahudilerin ni'nin,
Yehuda
Halevi,
tarihi hakh olarak uzun ve ganh bir tarih olarak betimlenebihr, fakat Yahudi tarihi yazimi için bu sifatlardan herhangi birinin kullamlmasmi hakh göstermek zor olacaktir. Kisa 'olur. Yahudi tabelki de daha utanç demek verici ve uygun çok ümitvar rihi yazimmm bir baglangici olmustu. Tevrat'ta muhtegem bir örneyer alan tarih kitaplan, tarih yazimmm ulubüyük gini sunar; samimi, dürüst, özelestireldirler, en günahlasal ve dini liderleri dahi bütün hatalariyla, bütün çahymazlar. saklamaya Bu bakimdan Tevnyla gösterirler, ilk dörat'taki tarih kitaplan Hiristiyan tarihi yazimmm tarihi nemlerine, yazimma öro kadar olmasa da Müslüman nek teykil etmistir, fakat tuhaftir, Yahudi tarihi yazimma örnek olamamiglardir, nihayetinde Yahudi tarihi yazimi, Babil'den dönüg sonrasmda cernaat içinde neredeyse son bulgelmig, nispeten modern devirlerde yeniden ma noktasma sürdürülmügtür.
buBu uzun dönemi anlatan bir Yahudi tarihi yazimmm lunmamasi. bir baçansizhk degil, bir ret, bir inkar olarak göTarihçiler rülmelidir. degillerdir, mesele tayetistirememig Maccabees'in olmalandir. kirihçileri de tarihi de istememig ancak tercameçikanlmig, taplari kutsa1 kitaplar arasmdan leri korunmugtur. Antik dönemin en büyük tarihçilerinden
Josephus yabanci bir dilde, yabanci okurlar için yazan döntarih çahsmalarmm'hiçme bir Yahudiydi. Îbn Meymuni ise bir ahlaki ve entelektüel deger tagmadigmi, zaman kaybi oldugunu iddia edecek kadar ileri gitmigti. merakm baglangiAntik dönemden, modern entelektüel uzun' d.önem boyunca, Yanudilerin libu cma dek uzanan cemaat içinde saygmhgi olan, iktidar derleri ve sözcülerinin, sahibi bu kipilerin dayanagi, yetkenin devredilmesi esasiydi. Yetkenin devredilmesi esasma dayanan kipiler, genellikle bu tâbi tutulmasmdan devir sürecinin eleptirel bir incelemeye ve güç1endirrneyi amaçkaçimrlar. Yetkeyi megrulagtirmayi layan resmi tarih yazimi diyebilecegimiz geyle kimi zaman bilerek isteyerek, kimi zaman hiç bilmeden yetkenin baltalanmasi etkisi yaratan eleg tirel tarih yazimi arasmda bir fark vardir;
ihtlyaci yazimmm bir sponsora bir taht, bir kilise ya da bir kente. Îslam ve Hiristiyan.âlemtariliçilere bir iglev velerinde tarih yazimmi finanse ederek Yahudiler olmuglardir. arasaglayan bunlar rip geçimlerini smda bu tür finansörler çikmadig1 gibi, tam tersine iddia etçahytiklan gemeye çahytigmr üzere, tarihçilere ve yapmaya
vardir.
Resmi
tarih
ye kargi da bir,güphe olmugtur hep. dahi tek bir gerçek örnegine Yahudi tarihsel yazmmm çegitlilikte yüzyillardan, tarastlamadigimiz muazzam bu ancak veriler bile rihsel veriler kalmig tir yine de. Fakat bu ilgili simrh olarak dönemlerle Diger belli dönemleri kapsar. tarih entelektüel ve dagunk verilerle karplayinz, kimi zaman fakat argiv niteliti tapyan her bakimmdan çok zengindirler, zayif olduklan gõrülür. Ashnda açismdân çok belgeleme
tür bir
ziyade kocaman bir atik kâgit ylgun olan Genibazi dagunk parçalarm argivlerini yapza hazinesi, sundugu göstermektedir. çok mamakla gey kaybettigimizi ne kadar Tarih yazum ince bir tabaka halindedir ve çok dagimktir. argivden
95
ITM.
Avrupa'da Yahudi tarih yazimmm Rönesansla birlikte yeni bir baglang1ç yaptigim görürüz çünkü tarih yazimi esasen Avrupa'ya özgü bir olgudur. Aym entelektüel merak, aym filolojik yaklagim Ibranice kaleme almung olsa da, Avrupa tarda esin kaynagi olmustur. Oszi ilk Yahudi tarih yazimma manh Imparatorlugu'na dair ilk Yahudi tarih1erinin Osmanh Împaratorlugu'nda degil de, Bati Avrupa'da ya da o zamanlar Venedik'e ait olan Girit'te kaleme almmig olmasi bir tesaduf degildir. O zamandan baglayarak Yahudi tarih çahymalan birkaç ilerlemistir. Yahudi tarih çahymalanmn farkh yönde göze özelliklerinden itibaren yüzyildan XIX. giderek biri, çarpan profesyonellegmeleridir.
Bu profesyonellegmenin agamalananarak siralaya.biliriz: Graetz, m da üç kipinin isimlerini Dubnov ve Baron. Baron'dan sonra ise çok sayida uzman tarafmdan kaleme almmig, Yahudi tarihini genel akademik pratikle uyumlu hale getiren kolektif tarihler kargimiza çikar.
Ísrail devletinin kurulugu
yeni bir dunim yaratmigtir, Yahudi tarihi ilk kez, devlet içinde bir kurumun ya da devletin otoritesine bagh olarak okullarda genç kugaga zorunlu olarak ögretilmeye baglanmigtir. Bu da yeni bir güçlük, yeni sorunlar, cüretkarhgimi bagiglaym ama, yeni tehlikeler yaratmaktadir. Okulda çocuklara tarih ögretmenin nedir? Bölgeye göyle bir göz attigimizda bunun biramact çok ömegini Ortadogu'da. görürüz Bir ülkede, dini inanct güç1endiimek, devletin dini hiyerarginin üst düzey üyelerinamac1yla okullarda tarih ce denetlenmesini saglamlagtirmak ögretilir. Elbette ki Îran'dan bahsediyorum. Bir bagka ülkede egitim bakanligmm yayimladigi bir genelgeye göre, tarih çünkü
amaci ulusal gururu güç1endirmek ve vatanseBahsettigim ver sadakati pekigtirmektir. bu ülke Suriye'dir. niteligiyle ilgili olarak rehberligine Tarih ögretiminin bagögretmenin
I-
ülkeler bun1ar midir? Ben vurmak, örnek almak istedigimiz kipiyi gerek kipisel, gere-k' cedaha ziyade, tarih ögretiminin eleptirel tarihine dair ve dogru öz bilgiye, äz farrnaatinin gerektigi kanaamaç1amasi bilince ulagtirmay1 kmdahga, bir bilmeyen yeri bastigi çünkü olmazsa bunlar atindeyim, Yahudilerin dini belleksizler ordusu oluruz. Yahudi tarihini,
her yönü bakunmdan bir da dahil, hayatlanmn anlamak pek mümanlamadan toplumlari parçasi olduklari gereken gey de tek tarafkün degildir. Bunu yapabilmek için h bir gözlük yerine çift tarafh bir gözlük takmaktir. Çünkü yüzlegmeye hageçmigimizle gu konuda yam1glya yer yok ki, gibi, olmayacag1 mümkün gimdiyi anlamamiz ir olmazsak, gelecekle yüzlegmeye de hazirhksiz oluruz. hayatlari
I.
97
6. BÖLÜM ÍSLAMI'NDA TOPRAK, PARA VE ORTAÇAÜ ÍKTÍDAR ÜZERÍNE BAZI NOTLAR
I
1
Îslam'm VII.
yüzyilda arasmda
ortaya ç1k141 ile XIIL yüzyilda MogolOrtadogu tarihinde smirlari iki iggal, büyük fetih ve hakimiyet arasmda kalan dõnemde- bu topraklarda, Islami diye nitelemeyi âdet haline getirdigimiz sosyal siyasi, ve ekonomik bir düzen ortaya çikmigti. Bu düzenin göze çarpan özelliklerinden biri, topragm kullamm hakki, vergilendirilmesi ve kiralanmasi, hizmet ve tazminat, yetke ve baghhk arasmda bazi baglantilara dayanan bir dizi hukuki, mali ve idari düzenleme içeriyor olmasiyd1. Bu. düzenlemeleri diye betimlemenin, son yillarda tarihçiarasmda ler görüyoruz. yaygin bir hal aldigmi Feodalizm terimi, kati bir tammlamaya gidecek olursak, içinde dogdugu Bati Avrupa baglamiyla ilgilidir. Feodalizm sözcügünün ve onunla baglantih bagka terimlerin (fief,derebeylik arazisi haline getirme, vassal vs.) bagka dönemler ve lar'm gelisi
-yani
"feodal"
98
analoji kurmak de kullamlmasi en iyi ihtimalle Gelgelelim olabilir. bu terim yamltici alur, ciddi biçimde de ilk kez kullanan Batih tasadece onu Ortadogu baglammda ihçiler arasmda degil, Arap dünyasmda da yaygmhk kazanIngtir. Arap dünyasmda bu terim, ödünç almmig bir tercüme sözcügüyle -bir tür iki katmanh bir analojiylealan iktai'iyya karplamr. Ïkta'iyya terimi eski ve begenilmeyen bir düzenin Dolayistyla ifadesidir. [deolojik Ortaçag Îslam devletlerinde bu düzenin igleyigi ve bugün Arapçada feodalizmin kargihgi olan bu kelirtienin türetildigi kat' fiilinin geçirdigi anlam de(erler
için
gigiklikleriyle ilgili birkaç gey söylemek yararh olabilir. Ayriksi bir nitelik tagiyan Îslami sosyal ve ekonomik dûgibi bir fethetme ve zen, bagka toplumlarm çogunda oldugu Peygamberin hayatkurma süreciyle bagladi. bir egemenlik
yanmadasiyla ta oldugu dönemlerde fetih esasen Arabistan Hiristiyanlar haYahudiler sunrh kaldi, fethedilenler de ve Kendilerine iki olarak gõrülüyordu. riç, sapkm ve putperest Ya din degigtireceklerdi, ya öleceklerseçenek sunulmustu: di. îslam'i kabul edenler topraklanm korudu -ve bu kabulle haline geldiler. birlikte Îslami yônetimin mensuplan söylenebilir sayisal olarak önemsiz olduklan Gelgelelim,
büda vardi. Medine'nin kuzeyük önem taç1yan bazi istisnalar yerlegik Yahudiler bizatihi yindeki Hayber ile Vadi'l-Kura'da Hz. Muhammed tarafmdan fethedildi. Vahyedilmig bir dinin takipçileri ve Îslam'm kutsal bir kitap olarak tamdig1 bir sürdürmelerine, daha sahipleri olarak inançlanm metnin ürünleolduklah ekip biçmelerine, topraklan önceden sahip izin vermeleri karghšmda Muhammed'e Hz. rinin yansim Hiristiyanlar güneyindeki Nacran'daki verildi. Arabistan'm
belki aina, gelecekteki geligmeye
örnek
olma
açismdan
olduklarmi boyun egme arzusunda da bir elçi gändererek bildirdi. Peygamber onlara da hem dinlerini hem topraklan99
bir pey ödemeleri koguluyla korumalarma izin veren bir anlagma sundu. Sonralari Müslümanlarm, güney bõlgeleri digmda Arabistan'daki gayrimüslimleri tüm sünne kararlyla feshedilmig 01salar Müslüman da bu anlagmalar, devlet ile fethedilmig ya da teslim almnny halklar arasmda iligkilerin yürütülme biçiminin, bizatihi peygamberin yetkesi tarafmolugttirur. dan desteklenen ilk örneklerini ölümünden Peygamberin hemen sonra, Ïslami düzen Arabistan'm ötesine Ortadogu ve Kuzey Afrika'nm uzamp kadim medeniyetlerini de kucakladigmda, bu ülkelerde yerlegik gayrimüslimlere topraklanm igleme izni verildi, fakat Müslümanlarm gerekiyorharaç dedigi bir vergi ödemeleri du. Haraç terimi Bizans döneminde de kullamlan bir terimdi. Bu terim ilk olarak genel anlamda, gayrimüslim tebanm Müslüman devlete ödedigi vergi veya pey aAlaminda kullaruldi; daha sonralari Müslümanlarm teknik lügatinde özel bir anlam kazanarak Hayber'deki yüzde sünnet uyarmca m,
elliye varan miktanm sini ifade eder oldu.
gaynmüslimlerin
Bu vergi
oram
ödedigi
arazinin
arazi
vergi-
vasiflarma
ve
durumuna göre degigebiliyordu. Arazinin mülkiyeti el degigtirme ya da din degigtirme yoluyla Müslümanlara geçerse, topragm Müslüman sahibi sadece ögür ödemek zomndaydi. Müslüman devletin devraldigi, eski devlete ait topraklar ve kilise arazileri, bunlarm yam sira eski sahiplerin ölmesi ya da kaçoasi yüzünden terk edilmig araziler fey'diye smiflandinhyordu; fey'ganimet anlamma geliyordu, ama daha özelde kafirlerden savagmaksizm alman gey demekti. Bu kategoriye topraklar", yani eski (Bizansh ya da Pers) sahiplerinin terk ettigi ama köylülerin kaldigi iglenmemig araziler büyük gayrimenkuHer de dahildi. ve Fey arazileri, deyim yerindeyse halifenin vesayetindeki "ölü
Müslüman
cemaatin
mülkü
olarak 100
görülüyordu.
Prensip
iti-
I
bu arazileri sabariyla halife, cemaatin mülkü oldugundan tarak ya da hediye ederek bir bagkasma devredemiyordu. Asbirço[mda bu pratik geligirken, bir yandan da bu arazilerin aile bireylerine ve Arap fetihlerinin yaratt1gu peygamberin aristokrasinin yeni onde gelen bagka kipilerine ödül olagi kati'a (çogulkata't) deniyorrak bahgediliyordu. Bu ödüllere gelen Arapça bir du, bu sözcük parça ya da dilim anlamina çünkü deyim yerindeyse ait isimden türetilmisti, cemaate ahnmiglardi. mukta' Kati'a denisahibine arazilerden kesilip yordu. yagadigi dönemde peygamberin Bazi gelenekler uyannea güphelidir, olmugtu. fakat bu tur Bu de kata'i bahgedilenler ilk olarak halifeler döneminde yaygmhk kazanrngt1, õdüller örneginden, emphyteusis Bizans'taki ödüllerin gibi bu geyler tagidigi söyÏran'daki benzer düzenlemelerden de bir lenebilir belki. Ilk dönemlerdeki kati'a, sonralari ikta denilen düzenleme ile aym gey degildi, ikta da Arapçada aym kökenden geliyordu, fakat gündelik hayatta çok farkh bir anlarn vardi. Ka.igti'a'ya layik gönilenler, araziyi part ko§ulan süre zarfmda õdemekle yükümlüydü. Gayrilemekle, hüküniete de vergi devramüslim kiracilar ve arazi sahipleri önceki rejimlerden oranlavergi hnip yeni Îslami yönetimin haracma birakilmig öderken, mukta, hieretin ilk Arap Müslüman rmm tamamru
Bir yandan digmdaki topraklarm Arap Müslümanlar tarafmdiger yandan Arap olmayan arazi sahipdan satm ahnmasi, 1erinin Ïslam'a geçmesi sonucu, hazine ciddi bir gelir kaybiögüre bagarazilerin na ugradt ve bu yüzden de haraca bagh geldi. Bundan dönügtürühnesi durma noktasma h arazilere sahibinden arazinin itibaren vergi de hukuki bir kurguyla
yüzyihnda Arabistan
sadece
degil, araziden
ögür
ödemekle
kaynaklamyor
yükümlüydu.
sayildi, sahibinin 101
ya da igleye-
I-
.
dinine bakilmaksizm haraç ödebütün haraç arazileri mükellef kihndt Müslümanm geri kalan tek ayricahödedigi gayrimüslimlerin bütün denilen seçim hakcizye gi õdemekten muaf olmastydi. kl.vergisini Kati'a özünde, devlete ait topraklarm bahyedilmesiydi. nin
mekle
GündeliÍthayatta
viiras birakilabihr bir da uygulamada serbest mulk haline geldi. Mukta, serbest arazi sahibinin haklarma sahipti, ama bagka da bir hakki yoktu. Avrupa'daki derebeyinin tersine mali ve hukuki muaflyetleri yoktu, kiracilari üzerinde de yargi yetkisine sahip degildi. Normalde kaimparatorluk ta'i'sinde yagamlyor, ya da eyalet bagkentinde arazisini de yerli kiracuar va da ya'n köle iççilere oturuyor, ektirip biçtiriyordu. Bagka buyuk bir farklihk da, muktamn kendisine bahyedilen arazinin bir kismmi õdül olarak tahsis edememesi, aym ya da benzer kogullarla kendi adamlarma bahgedememesiydi. Islami düzende bütün õdüller dogrudan alt feodallegme uygulamayöneticiden gelir, bu da-Bati'daki araziydi,
I
.-
I.F
elden
dolayislyla
çikarilabilir,
hukuken olmasa
sma hiç benzemez. Say11ari nispeten az olan büyük yurtluklar digmda, kata'i genelde küçüktü; öyle görünüyor ki normal büyüklügü bir aileyi bir fetihçi aristokrasisine uygun düzeyde geçindirmesayismdaki yetecek Dolayisiyla artig, ögür kadardt kata'i ye ödeyen Müslüman toprak sahipleri smift gibi bir geyin dogyol Teoride ögür arazisi ile haraç arazisi yan yaaçti. masma da, na bulunsalar bu topraklan igleyenler açismdan pek fark etmiyordu, mukta, çünkü genelde arazisinde kiyagamayan racilarmdan haraç ya da egdegeri bir ödenti topluyordu. Habu durum VIIL ve dondumlmasi sonrasmda raç arazilerinin ädülün dogmasma yol açtt IX. yüzyillarda yeni bir tar Buna göre mukta'ya toprak bahgediliharaç arazisinden haraç topluyordu, or, o.da bu topraktan ama bu haraç üze102
Ogur ile haraç arasadece ögür ödüyordu. olugturuyordu, mukta da böylece devlet mdaki vergi kârru arasmda araci haline geldi. le toprag1 igleyen insanlar ile devlet arasmda bagka bir vergi mükellefi Bir agamada vergilerini bölgenin fazla traci ortaya çikti: Bir ya da daha Sikhkla kata'i saoplama hakkmi satm alan vergi tahsildan. degil, kompu arazilerin de tipleri sadece kendi topraklarmm vergi haline geldi; mukta ile vergi tahsildari tahsildarlan vergi tahsildan da pratiktrasmdaki ayrim bulamklagrken, genigletebildi. Genig yurtluklarm arazileri e sahip oldugu Avrupa'da >lugumu yaganana yönündeki bu egilime, Bati emniyetsizlik katkida.bulundu; ve mali de bir süreç aenzer aaski dönemlerinde küçük toprak sahipleri büyük toprak sainden
hükümete
koruma hakki himaye) büyük bir arazi sahibine fiilen kamu yönetimi tabirlikte devrediliyordu ki, bu karafmdan polis yetkileriyle dek ordu olmustur. Fakat bu dum.u yönetimi de bu zamana rumda, Îslami anlamda bir yargi yetkisi, yani Seriat yasaladevredilmig olmuyorrim uygulamak için kadi atama yetkisi valide kahyor, yönetici evlilik ve clu. Bu hak yöneticide veya baskm olarak uyguboganma, miras gibi Seriat yasalarmn Fakat tutuyordu. elinde landigi meselelerde yargi yetkisini polis yetkileri devrediliyordu ki, bunlara Ortaçag Islam devletlerinde yaygm olan uygulama geregi cezai yargi yetkisi de dahildi. önemli ödüllerle õnceki birkaç X. yüzyila gelindigiride, aiplerine
sigunyordu
(telci'e). Kimi
zaman
biçimi ortaya çikfarkhlagan yeni bir ödüllendirme kargm, hükümet genel ticari refah ortamma ti. Dönemin kronik bir mali kriz içindeydi. Müsrif bir yargi, kibirli, gigkin parah askerler ordusu eyalet arave yoz bir bürokrasi ve bir kaptmlmasi, sonralari da altm zilerinin yerel hanedanlara lyice tüketilmesi ya da iggalcilerin ve gümüs madenlerinin
yönden
103
&
L
eline
geçmesi sonucu zaten azalmakta olan kaynaklardan fahig taleplerde bulunuyordu. Devlet gelirlerinin devredilmesi yaygm bir uygulama haUne gelmigti, hükümet de kisa süre içinde nakit sikmtisma tehlikeli bir çözüm buldu ve devlet gelirlerini subaylara ve üst düzey yetkililere ödenti karghgi kiralamaya baglad1. Önceki devirlerdeki kata'i'den farkh olarak bu ödüller devlet arazilerinin mülkiyet hakkim degil, devlet arazilen digmda kalan haraç ödeyen topraklardan vergi toplama hakkini içeriyordu, bu da yukanda bahsettigimiz ikinci tür kata'i'nin daha da geligmesi anlamma geliyordu. Böyle bir ödülun önceki bahgedildigi kigi, dönemlerdeki mukta ve vergi tahsildanmn tersine devlete herhangi bir para ödemek zorunda degildi. Toprak sahibi degildi, ikta'smda kalmiyordu, buradan bir kahya aracihgiyla gelir topluyordu. Vergi tahsildarlan iglevlerini sürdürüyordu, fakat artik büyük, bagiglanmig arazi sahiplerinden vergi ahyorlardi. Devletin gelirleri bagig sahiplerine devredilmigti, küçük arazi sahibi çiftçiler ise silinip gitmigti. Bütün ödüller devlet eliyle dagitildigi için henüz bir alt feodallegme söz konusu degildi. Çok geçmeden, vilayet yöneticiIerine yönettikleri vilayetlerin vergilerini toplama yetkisi verildi, vilayet güçlerinin ve masraflanm yönetiminin kargiladiktan sonra kararlagtinlan merkezi bir meblagi hazineye vermekle yükümlüydüler yalçiftçi-yöneticiler iktidarm Bu merkezi böylece vassalmzca. lari ya da sorumlu-kiracilan haline geldiler; kisa süre içinde de imparatorlugun gerçek yöneticileri olup ç1ktdar, iktalar vahlikler, is için gerekli bu ve güç ve otoriteye tek bagma saolan askeri simfm imtiyazi hip haline gelmisti. Sivil ve bürokratik hükümetin çökügü, yerini yabanci muhafiz güçlerinden olugan bir tür yönetici smifm almasi,-askeri iktidarm yam sira mali iktidarm
ve polislik
104
yetkilerinin
eyalet yöneti-
cilerinin
çikigma
elinde
da yansimigtir.
ve mali yetkiler ti. IX. yüzyildan itibaren
de
kahbmm ortaya eyalétlerdönemlerde, Daha õnceki arasmda keskin bir aynma gidilmigeyalet yöneticileri genellikle eyalet-
toplandigi
idari
yeni bir otorite
kuvvetlerin yam sira gelirlerin de kontro1ühatta õyle ki ikta kelimesi sikhkla valilige tevdi edilmesini, baglanmasmi ifade etbir
1erindeki silahh nü ellerinde
tutmuglardi,
gelirlerin mek için kullamhrdi. line gelmigler, valiler
Valilikler, de askeri
egemen devletler haödüller görevlilerine sivil ve feodalizm sõzcügünün Îslami esasen
bahgetmislerdi. Bu noktada, yakmhk alt feodallegme pratigine kullammi, Avrupa'daki smirhdtr. iki dek Bu zamana düzeyle gösterir, gerçi yine de ödüller bu tür fief demekte yamlg1ya dügmeyebilecegimiz kendileri için askeri ve sivil igler bahgedilmesi, yöneticilerin kargihšmi odemesinin gerçekleptiren kipilere emeklerinin normal yolu haline gelmigtir. Bir dönem tarihçilerin Selçuklulara atfettigi yeniliklerin birçogu, ashnda Buyiler döneminde baglamig görünmektesistematiklestirseleflerinin uygulamalarmi dir. Selçuklular Zamanla birkaç yenilige daha gittiler, mig ¯ve genigletynigti. dikkat çekici hir yenilik büyük ikta, yani bir kent, bölge ya bir valilik ya da bir hanedan üyesine mülk olada vilayetin rak bahgedilmesiydi. Oyle görünüyor ki yeni bir ikta türü de, kogullaemniyetsiz ilk olarak simr bölgelerinde ve steplerde, bagladi. Büyük ölçünn bir dayatmas1 sonucu uygulanmaya de, Türk agiretlerin göçleri sonucu bu emniyetsiz ortam Selçuklu topraklarma yayildikça bu.iktamn kullammi da genellepti. Bu düzene göre muktamn görev suresi ve kogullari daha siki, takdir yetkisi daha fazlaydi. Teoride ikta, vergi topsimrh bir süre için bahgedilen, lama hakkmi da içeriyordu, bir mükâfatti. Ashna bakarsamz bu, ilk Selgeri almabilecek çuklu sultanlari döneminde böyleydi. Fakat daha sonra ikta
-
051 I
daimi
bir nitelik kazanmaya, hatta babadan ogula geçmeye bagladt Devlet gelirden çok askeri hizmetle ilgileniyordu, bu yeni ikta biçimi de artik mali degeriyle degil, sundutu askeri hizmetle, yani sagladigt asker say1s1yla tammlamyordu. Selçuklulann ikta artik bir son dönemlerine gelindiginde, vergi kiralama sistemi degil, muktanm toprak sahipligi yetkilerini icra ettigi, kargihšmda askeri- hizmet sundugu ve belli sayida asker besledigi, miras olma niteligine sahip bir fief arazisiydi. Askerler gerçekten de muktanm adamlan oluyordu; ona sorumluluk ve sadakatle baghydilar, mukta da onlara ya para ödüyor ya da kendi iktasmdan ikta bahgediyordu. Islami feodalizmin Bati Avrupa'da gözlenen kahba en yakin dügtügü nokta tam da burasidir. Dolayislyla degigmez iglevlere sahip, sonraki nesilden nesile aktarimm söz konuoldugu bir feodal smif olugturma egilimi bu gekilde varsu hk gõstermistir, fakat Osmanh devrine dek hiçbir rejim ipgallerden, yönetim degigikliklerinden azade olamadi, dolayisiyla da bu süreç tamamma eremedi. Bu türü Selçuklular tarafmdan Anadolu'nun içlerine tagmmig, burada da nihayetinde bagimsiz bir geligOsmanh'mn aynksi sistemine evrilmigti. Aynme göstererek Eyyul tiler ca Selçuklular ve Zengiler tarafmdan Suriye'ye, tarafmdan da Misir'a tagmmig, buralarda da yerel ve özel koullar sonucu bagka bir geligme izleyerek Memluk sisteminde olgunluga erigmigti. Fakat bu siralarda Mogol fetihleri köklü degigikliklere neden olmus, bagka geylerin yam sira yalmzca bir süre Mogol yönetimine tâbi olan topraklarda degil, Misir gibi Mogollarm hiç iggal etmedigi, fakat onlann örneginden derinden etkilenen topraklarda da yeni örgütlen-yol açmigti. me kahplarmm ortaya çikmasma "feodalizm"
106
L
I.
7. BÖLÜM DAÍR BÍR YORUM TARÌHÍNE .
FATIMÍLERÍN
-
I¯
Misir'a geldiginRivayet olunur ki Fatuni Halifesi el-Mu'izz geceresini, çekip d.e, egrafin ileri gelenleri onu karydanna çikanp delillerini sormtig, o da kiheim kmmdan yan yanya "Delilim "Îçte gecerem," demig, sonra da üstlerine altin saçip eklemig.I de bunlardir," diye agikâr. Dramatik, eglenceli bir hikâye, ama asilsiz oldugu olarak resmetHikâyenin maksadi, el-Muizz'i bir maceraci iktidan da yozolmus, mek, kuvvet kullanarak iktidar sahibi gösternek. lukla elinde tutmuy vicdansiz bir türedi olarak 14
1.215, 11, 326-27, karplagttrmiz, age., ii, 77. 1352/1933, el-zâhire, Kahlre iv, El-Nücûm Taghribirdi, ibn 1.35; Ebu'l El-Muizz'i Hallikân, sorguaktaran el-mankaziyye'den ibn Hikäyeyi Kitab el-Düvel el-Muizz Mistr'a varAbdullah ibn Zabãzabâ'mn, ladigi söylenen ileri gelenlerden Efsaneye dalr bir reddeder. hikâyeyi gerekçesiyle bu digmda çoktan ölmüy oldugu the Origins of the Fatimi CaPolemics Mamour, on P. H. için bak.miz tartigma liphs, Londra, 1934, 180-83.
Ïbn Hallikân, Kirab Vefeyar «La'ydn, Bulaq Mahasin
107
LL
I
mi-
L
Fakat
.
I
-
.
r
.-I
el-Muizz
hiç de böyle biri degildi, üstelik böyle utanmazca, arsizca, kendisini sahtekârm biri ilan etmesi kadar da ondan beklenmeyecek bir gey olamaz. El-Muizz'e methiyeler yazmig Endülüslü gair Ibn Hani'nin piirlerinden, bu Fatimi halifesinin, takipçileri tarafindan göruldügü, yeni tebasma yansitildigi biçimiyle imajl.na dair daha fazla dogruluk payina sahip fikirlèr edinebiliriz." Orta_ çaglarm Ïslam saraylarmda pair, genellikle önemh bir kamusal igleve sahipti. Methiyeci olarak hamisini över, hicivci olarak da dügmanlanyla alay ederdi. Okuryazar olan, sofistike, fakat kitle iletigim araçlarmdan yoksun bir toplumda pair bir ölçüde bunlarm yerini alabiliyordu; duyulsun, yayilsm diye, olaylann renkli, hatirda kalacak, fakat çarpitilmig versiyonlakipilikleri yeni bagtan çiziy.ordu. Sair hünm geligtinyor, kümdann propagandacisiydi ya da bugün kullanabilecegimiz bir deyigle halkla iligkiler görevlisi, imaj yapimeisiydt, dolayisiyla onun çizdigi kompozisyonlar, hükümdarlann politikalan ve niyetled, hatta bazen de yönetilenlerin bunlara cevaplan hakkmda epeyce bir yey anlatabilir bizlere. Fatimi halifesinin imaji, methiyeci çairleri taranndan tammlandigt biçimiyle sadece baçanh bir askeri ya da siyasetçiyi yansitmakla kalmaz, hem ruhani hem de imparatorluk sahibi büyük bir dünya liderinin portresi çizer. Hanedanhk sahibi muzaffer bir hükümdar olarak, solugu tükenmig, yozlag tersine genç, taze ve kuvvetli yeni bir iktimig muhaliflennin darm doguçunu temsil eder. Fakat hepsi bundan ibaret degildir. Fatimi devleti, hirsh bir vali ya da isyanci bir askerin Abbasi imparatorlugu'ndan yonttugu beyliklerden biri degildi. I.5
Bir degerlendirme propagande," 156-93.
-
Aynca
için bakmiz M. Canard, Annales de lTascitut d'Etudes
baktmz Encyclopedia
of Islam,
F. Dacharoui).
108
"L'imperialisme Orientales ikinci
des Fatimides (Cezayir),
basrn,
s.v.
et leur
(1942-1947), "Îbn Hani" (yazan vi
girismek yaygmhk kazanmisti; fakat Fati3u tür maceralara miler yeniydi, ortaya çikiglan da Misir tarihi, hatta bütun Is.am tarihi açismdan yeni bir dönemin baglangici olmuytu. Islam'in ilk dõrt yüzyih boyunca Misir, her biri bagkente lamgasim vuran üç õnemli devreden geçti. Ïlkinde, Arap fe:ihleri iki yüzylh askm bir süre boyunca Misir, sonrasmda
bir aaskenti bagka bir yerde bulunan bir imparatorlugun eyaletiydi. Îdari merkez Fustat'ti. Burasi tagrada, fetihçilerin kurdugu bir kigla kentiydi, onlann arzusuna uygun dügecek iletigim hatlarim olugturan biçimde hem memleketleriyle çöle hem de öneeki imparatorluktan miras kalan bürokratik Vöneticileri valiydi, Dogu'daki kadrolara yakmdi. Misir'm ve ona kargi sorumluydular; halife tarafmdan imparatorluk ulkenin tahih Arabistan't besliyor, gelirleri de
atamyorlarÀi
hazinesine
akiyordu.
Ikinci devre Ahmed ibn Tulun'un Mistr'a geligiyle hieri takvimle 254 (868) yilmda bagladi. Bagta yetkileri kesin bí-
üstlerinin yetkesine tâbi olan Bagdat'taki ibn Tulun birkaç yll içinde neredeyse bagimsiz bir devlet yaMisir'da bu bir ilkti. Dogu'ya bagardi Müslüman ratmayi gelir akigmi azáltip tanm ve ticareti tegvik eden ibn Tulun
çimde smirlanmig,
böylece büyük bir servet yaratti; bu servetle de Fustat'm yerinde yeni bir bagkent, kalesiyle, saraylyla el-Kata'i kentini inga
etti.
Tuluni Devleti'nin kurulugu, sonra gelen hükümdarlar taortaçagyeniden diriltilmesi ve devam ettirilmesi, rafmdan larm Misir tarihinde enemli bir degigiklige igaret eder. Ibn kipisel ya Tulun, Ikyid, Kafur, hepsi de Misir'm yabancis1ydi; niyetlegüdüyorlardi, da en fazla hanedanhkla ilgili amaçlar itibanyla smirri gerek topraklarm çapi gerek siyasal içerik Îslam liderligindeki halife olarak, hydi. Sünni Müslümanlar dünyasmdan çekilmek gibi bir arzulan yoktu, halifelik için 109
I
Abbasiler'e meydan okumak gibi bir niyetleri hele hiç yoktu. Amaçlan münasip bir biçimde bu topraklara eklenecek bagka ülkelerle birlikte Misir'i yönetmekti, bunu da mümkunse halifenin onay1yla ve onun gözetimi altinda gerçeklegtirmek istiyorlardi.
Sanatlari himayeleri altma alm14ve edebiyati larsa da, yönetimleri Îran'da benzer beyliklerin ortaya çikisi sirasinda oldugu gibi bir ul.usal ya da kültürel rönesans bag-
latmamigti. Gelgelelim Tuluniler ve
bütun bunlara ve bagka smirlamalara ragmen tarih Misir'a Îkyidiler Islami dair ayn bir baglattilar, fark edilir derecede Misir'a ozgü politikalar izlediler, Misirhlardan da güçlü bir sadakat ve destek gördüler. Onlaaltmda Nil Vadisi, Ptolemeus'tan beri ilk kez, rm yönetimi meselelerde nufuzu giderek artan, butua bölgeyi ilgilendiren bagimsiz bir siyasi, askeri ve ekonomik gücün merkezi haline geldi yine. Hicri takvimle
358'de (969) Fatimilerin ortaya çikipiyla Misir'in birlikte Íslam dünyasmdaki rolü çok büyük bir önem kazandi ve tümüyle farkhlagti. Misir'm yeni efendileri kipisel ya da hanedanhkla ilgili hirslardan daha fazlasiyla hareket ediyorlardi. Islam'm tümüyle dönügüp degismesinden daha azina razi gelmeyen büyük bir dini hareketin liderligini yaplyorlardi. Ïsmaili Siiler olarak Abbasi halifelerine göstermelik itaat onlan bir bir reddedlyorlardi, göstermeyi söylüyorlardi: kmiyor, yasadigi ve gaspçi olduklanm Gerçek imamlar sadece ve sadece kendileriydi, bütün Islam cemada Allah'm seçimi itiatinin tek hakh lideri soylari itibanyla banyla da onlardi. Dolayisiyla halifelik onlann hakkiydi, Abaldlysa, onlar da Abbasiler nasil ki halifeligi Emevilerden basiler'den alacaklardi. Fatimiler bu planlarmi Abbasilerin uygularken, koydugu ilk dänemkahbi _çok yakmdan izlediler. Tipki Abbasilerin 110
yanhy bir yo1 gibi, onlar da Ïslam cemaatinin ancak ederek ve an'cak uttugunu dügünen herkese müracaat evinden çikmig bir imamm Islam'i dogru yola eygamberin savundular. Yine Abbasiler gibi onlar da daokabilecegini gibi alanm vazetmek, bu davaya baglananlan õrgütlemek doizli bir misyon yaratti. Abbasiler bagta, imparatorlugun yerlesmiglereyalet olan Horasan'a u smirlarmda ücra bir kullanarak misyonerlik faalitaktikleri li. Fat.1miler de aym retlerini bagta Yemen'de, sonra Kuzey ve siyasal çabalanm Abbasiler savagmay1 seven Horaafrika'da yogunlagtirdilar. erde yaptigt
anhlardan
kendi amaçIari íçin yararlanmiglardi,
Fatimiler
batiya etti. seferber se Berberileri logru yürüyüp kendilerine yeni merkez olarak Irak'i seçmig, Bagdat'ta yeni bir bagkent kurmuglardi. Fatimiler de dogumerkezlerini Misir'a, Fustat ve elfa, Tunus'a dogru ilerleyip kiglalar ve ordugâhlarm yakmina tagiyarak büKata'i'deki Abbasiler
Horasan'dan
merkezi, Kahire kentini kurbir imparatorluk Jular. Sair ibn Hani, el-Muizz'in Misir'daki zaferlerine metneler yeler düzerken sonra neler olacagim, nihai agamamn iggal edileIrak gairáne bir hayalle anlatm14tir; getirecegini üzerincek, Bagdat zaptedilecek ve oradan da kadim yollar
Nk yepyeni
de Dogu'ya
ilerlenecektir
Gelgelelim bu noktada Fatimiler ile Abbasiler arasmdaki benzerlikler son bulur, çünku ibn Hani'nin bu hayali gerçekFatimilerinlegmemigtir. Abbasilerin zaferi tam bir zaferdir, eyaleti digmda, büki ise losmi. Uzaktaki yahtilmig Îspanya tün Islam topraklan Abbasilere boyun egmigtir, hatta Ispanya'da ayakta kalan Emóviler de halifelige ciddi ciddi meydan okumaya kalkmamistir. Fatimiler büyük zaferler kazanmiglardir, o siralarda bütün Ïslam dünyasmi yutuvereceklermig 16
Ibn Hani, Dwan,
haz. Zahid Ah, Kahire
1356, 408; karplagmmz
111
Canard,
185.
gibi bir manzara çizmig olsalar gerek. Ne var ki bunu yapamamiglardir. Ismaili olmasa da Sii saray yöneticileri hanezay1f altmda yenilmig ve danmm hakimiyeti dügmüg Abbasiellerinde ler, buna ragmen eski bagkentlerinin yönetimini tutmayi bagarmislar ve Sünni islam'm bütün güçlerini seferber etme çabasma girmíçlerdir. Sonraki yüzyilda bu güçler, Selçuklu Türklerinin ortaya çikisi ve Dogu'da yeni, güçlü bir askeri imparatorlugun, Büyük Se1çuklu Sultanhgi'nin doguile Bu güçlendirici bir biçimde güçlenecektir. u muazzam takviye siyasi oldugu kadar dini bir nitelik de tagiyordu. Selçuklu sultanlan dindar Sunnilerdi. Halifeligi hakimiyet altifakat yerlerini aldiklari Sii Buyilerin tersine, na almiglardir, Sünni Îslam'm en yüksek otoritesi olarak halifelere saygida ve hürmette kusur etmemiglerdir, Selçuklulann ortaya çikiAbbasi bir hayli artirmiggi, saraymm prestijini ve nüfuzunu sadece askeri kontrol altma almmasi tir. Fatimi tehlikesinin yollarla saglanmamigtir, siyasi bunlar ve gerçi temel önemdeydi, büyük ölçüde de baçanh olmuglardir. Medreselerle birlikte, Sünni Îslam dini birlik mücadelesinde yeni ve kritik änemde Dogu'nun her yerine yayilan bu bir silah yaratmisti. büyük okullarda Sünni alimler ve din bilginleri Îsmaililerin entelektüel meydan okumasma kargi Sünniligin ortodoks cevabmi geligtirip ögretmislerdir. Abbasiler de Fatimiler de zafer saati gelip çattigmda, er kargisma dikilen ikilemle kargi geç bütün bagarth isyanlann ile onlan iktikargiya kalmiglardi: iktidann sorumluluklan dara tagiy anlarm beklentileri arasmdaki çatigmaydi bu ikilem. Abbasiler, halifeligin kendilerine geçmesinin gerçekten de vaat edilen bin vih detirmig oldu una bütün. Müslüman-
lan ikna etme girigiminde bulunmugsalar da, bu kisa süreli istikrar bir girigim olmug, sonrasmda yolunu ve ortodoksluk seçmislerdi. Radikal doktrinler unutulmug, radikal liderler 112
haline olmagtu; kaftam ;elmig, kara isyan bayraklan >agta devrim ve degigimi ifade eden devle sõzeugü bile hanegelir olmustu.12 lanhk, sonra da devlet anlamma Fatimilerin de karpsma çikti, fakat Aym sonm muzaffer çünkü Fatimiler zafe>u kez daha karmagik bir hal almisti, tam bir zafer de kazanamaruplare daha yavag ulagmiglar, h. Fatimi Halifeligi Tunus'ta kurulup da Misir'a uzanmcaya lek aradan altmig yil geçmig, üç baçansiz girigimde bulu1ulmuytu. Daha ileri gidilip Îslami Dogu'nun fethedilmesi Isla eremedi. Fatimi halifeleri de ilk Abbasi halitamamma görügleri ve arzularmm devletin iheleri gibi misyonerlerin :iyaçlanna her zaman uygun dügmedigini gördü, aynca zagerek Misir agamasmagamasmda man zaman, gerek Tunus dahi anlaymazhk konusunda içinde taht cemaati Ja Îsmaili Abbasilerin Fakat emareleri çikti. tersine Faortaya ze baski çüntümüyle kopmayi kaldiramazlardi, t1miler, misyondan vardi azmdan igler önemli hâlâ. En yapacagi kü misyonun al-Mustengir dek Fatimilerin amac1, Abbasi Hayönetimine Lifeligi'ni devirmek ve yerine geçmek, kendi Îmamhklarmi kurmak, Ismailisinancmi bütün Îslam dünyasina yaymak olbu yönetimin ülke Fatimi yönetiminin, rnustur. Kahlre'deki faaliyetleri bir yüzylh askm Eçindeki ve digmdaki ajanlarmm bir süre boyunca bunu hedeflemigtir. Bu faaliyetler her zaman aym hevesle, kuvvetle sürdürülinemigtir. Fatimilerin bagka sorunlarla -eyaletlerde isyan, Ak>1dürülmustü.
Mesihçi
sifatlar,
saltanat hanedanhk
unvanlari
deniz ya da Bizans cephesinde sorun- ugragmak bir modus vivendi'ye digi, Dogu'daki rakipleriyle
zorunda vannayi
.
kalbir
"The regnal titles of tarafmdan), B.Lewis, El s. v. "Dawla" (F. Rosenthal Volume içinde, Yeni DelPresenm.tion Caliphs". Dr Zakir Husain the first 'Abbasid of Revolu.tíon". P.J. Vatikiotis (haz.), Rehi, 1968, 13-22; idem, "Islamic Concepts volution in the Middle Ëast içinde, Totowa, NJ, 1972, 30-40.
1.7 Bakimz
I
113
gördügü zamanlar oldu. Fakat nihai hedefleri tabii ki hâlâ evrensel bir Îsmaili Imamhgi'um kumlmastydi. Bu yüzdendir ki Fatimi Halifeligi tarihte yeni fakat benolmayan bir olguyu temsil eder; hem e^mperyal hem zersiz devrimci bir nitelik tagiyan bir rejimdir. Fatimi halifesi kenüzerinde egemendi; geleneksel askeri ve siyasi di topraklan çare olarak
I
yollara
bagvurarak genigletmeye
çahgtigi Halifeligin
koskoca bir
impa-
merkezi Misir'di; en üst yöneticisiydi. çiktigt Kuzey Afrika,- Sinoktasma topraklan dõnemde zirve sahilleri, Yemen cilya, Filistin, Suriye, Afrika'nm Kizddeniz Hicaz özellikle ile özel bir önem tagiyan Hicaz'i içeriyordu. önemliydi, çünkü burasi kendisine sahip olan Müslüman büyük bir saygmhk kazandiriyor ve onun güçlü yöneticiye bir silah olan hacci kendi lehine kullanmas.ma imkân tamratorlugun
yordu. Bagkent Kahire, bu uçsuz bucaksiz topraklarm serpilip geligmekte olan merkeziydi. Împaratorlugun geliri artik Miakiyordu, sir'a Misir digma degil Ülkenin maddi zenginligi, geligen bir tanm ve genig kapsamh bir ticaretle ayakta tutuluyordu; Kahire'deki firsatlar Fatimi topraklarmdan ve öteçekiyordu. Politika ile kosinden yetenekli, hirsh insanlari gullar birlegmig, entelektüel ve sanatsal hayatm muhtegem
bir biçimde yegermesini tegvik ediyordu. Halife sadece imparator unvam tag1yan bir egemen olmakla kalmiyordu. Aym zamanda kendisi Îsmaili Imami'ydi, neredeyseler inananlarm ruhani hden, Tann'nm her tüm kilavuzlugunun eismani haliydi. ve yeryüzündeki amacimn Böyle oldugu için de Dogu'daki mevcut düzenin kararh bir isteyenlerin ümidi ve sigmaglydi. Abdügmam, onu devirmek basi topraklarmo tamamma yayilmig, titizlikle ve gizlilikle Kahire'deki üst yönetime, Bag Misyoner'e (Dai'l du'at) bagh takipçiler ve ajanolarak orgütlenmig büyük bir misyonerler, 114
Önemli bir nokta vardir: O da neredeyse hiç gagmaz bir biçimde, MisBa§ Misyoner'in sahip bir Dogulu olmasidir. Örneyon'da hizmet deneyimine olan Mu'ayyed gin Bag Misyoner'lerin en büyüklerinden biri Irak'ta siyasi fi'l-Din el-Sinazi Ïran'da bir Fatimi misyoneri, anlatan bümaceralanni olarak elçi, Kahire'de Bag Misyoner lar ordusuna
komuta ediyordu.
çalisma birakmigtir. yüleyici bir otobiyografik Geleneksel Îslami devletlerde, hükümet igleri biri kihç erdigeri kalem erbabi (erbab el-eklâm) babi (erbab el-suyûf), Kiolarak bilinen iki temel gn.1p tarafindan yürlitülüyordu. erbabi sivil bürokratise erbabi silahh kalem kuvvetler, hç
birbirlerine kiyasla ne ölçüde önemli ve olduklari nüfuzlu rejirnin tipine göre degigiyordu, bu iki Fatimiler iki sütundu. tagrup birlikte devleti ayakta tutan eklemiglerdi: üçüncüsünü Misyon. rihte ilk kez bunlara bir din adamlan devletten ayri bir Sünni halifelikte, profesyonel vermig ne de yönelimini devlete hizmet yerde durmuytu, ne iglevleri, adamlanni, yapisi, hikabul etmigti. Fatimiler din yerargisi olan, Bag Misyoner ile Îmam yetkisine sahip halifebagh üçüncü bir devlet kolu olarak örnin nihai otoritesine gütlediler. bu yeni iligkinin, iktidarDin ile devlet arasmdaki gören sonraki bazi yöneticiler larini kuvvetle pekigtirdigini alacakti. örnek de Fatimiler'i faaliyetin birçok farkh yönü vardi. Misyonun yürüttügü zengin Bu faaliyet dava olarak biliniyordu, klasik Arapçada lardi. Bu gruplarm
18
Sirat
el-Mu'eyyed
timilerin organization
fi'l-Din...,
Kamil Hüseyin, Kahire, 1949. Fa"The op_ cit.; W. Ivanow, aynca bkz. M. Canard, of the Bombay Branch of the RoJoumal propaganda", Nasir-i Idiosrov i IsmaI-35- A. E. Bertels,
(haz.) Muhammed
davastyla Ugili olarak of the
FatimiÃ
Sociery içinde, xv (1939), tercüme. flizm, Moskova, 1959 (Farsça 1967; Hasan el-Baga, El-Fünun Londra,
yal Astaric
Tahran,
1968);
el-Islamiyye...,
tarahndan) s. vv. "Da'i" (M.G.S, Hodgson ralarda baska atiflarda da bulunuluyor.
115
ve "Da'wa"
B. Lewis,
ii, Kahire, (M, Canard
The Assassins, 1966, 507-11; tarahndan),
El
bu-
çagripmlan
olan bu kelime misyonun
ye yeter herhalde. Davamn farkh riler ve terminolojiyle biraz ayrmtih h olabilir.
faaliyetini betimlememodern katego-
iglevlenni
olarak
aktarmak
yarar-
Bu iglevlerden
biri bugün ideoloji dedigimiz geydi; bir hareket ya da rejim tarafmdan benimsenip yayllan örgütlü ve Genel anlamda, diglayici fikirler sistemi. Îslami rejimlerin Îslam digmda bir ideolojisi olmamisti; en kapsamh ve hoggörülü tamm itibariyla Müslübäyle oldugunu söyleyebiliriz. entelektüel ortodokslugu daman hükümetler herhangi bir hatta desteklememeye, makul simrlar çerçeveyatmamaya, sinde farkh görüglerin bir arada varolmasmi saglamaya rah"Ihtilafu ummeti özen göstermigti. Sik sik tekrarlanan me", yani "Cemaatim içindeki görüg farkhhgi Tann inayetinin bir parçasidir," deyisi geleneksel Îslami·'tavri ve pratigi gelebilmek için radikal bir dini yansitir. Abbasiler, iktidara ideolojiye ahr almaz da hizla bagvurmuglardi, fakat iktidan bu ideolojiyi terk etmiglerdi. Íslam camiasma resmi bir inanç dayatma yönündeki tek girigimleri de topyekûn bagarisizhkla sonuç1anmigtir, destekledikleri Mutezili doktriniiçinde Islam tümüyle silinip gitmig birkaç büyük dini nin de egilimden biri olmasi da önemlidir. Fatimiler ise ayriksi õgretilerini bir kenara birakmadilar, sistemlerinde merkezi bir bu õgretilere tam tersine siyasi önem verdiler. Ïsmaili teolojisi, Fatimilerin halifelik üzerinAbbasilerin deki hak iddialarmi, halifelikte hakki olmadigi iddialanm temeli olusturuyordu. Abbasiler dayandirdiklari ayakta kaldigi sürece Fatimiler dini, yani ideolojik bir çativ içinde ögreti çatigmada onlarm oldu bu da ve ma en güçlü silahlarmdan biriydi. Bir anlamda bir kisirdöngüye girdiler. Bagta Îslam'm tamammi için, kazanmay1 bagaramadiklan ideolojik
isyanlanm
ayakta
tutmakla 116
yükümlüydüler;
fakat
yaparken de kendilerini Îslam'in merkezi yahtlyorlar, böylece de nihai yenilgilerini,
>unu
konsensü-
anden
silinigieri-
ai hazirhyorlardi. Gelgelelim yenilgi
bundan bir süre änce görünürlük kainançlannm anmigti. Mü.cadele devam ederken, Fatimiler ormüle edilip aynntih bir biçimde ortaya konmasina asli
atfetmislerdi. Önce Kuzey Afrika'da, ardmdan Mibir dizi seçkin teolog, Îsmaili literatürünün klasik çaigmalari haline gelecek eserler kaleme aldi. Bu yazarlarm :ogu misyonda hizmet vermigti; Hamid el-Din el-Kirmani ve 1-Muayyed fi'l-Din el-Sinazi gibi bazilan Bay Misyoner olir önem
ir'da
nuptu. Bu süreçte igi'nin
zorluklar
daha hak
iddia
Halifeolarak
eden kimse olarak farkli olduihtiyaçlari Hükümetin bazi yaklagim farkhgerektiriyordu, modern bir Ïsmaili alimin deyisiyle "O
mamm, ;u görülmügtü. iklan
degildi. Fatimi yaganmamig Afrika'da Kuzey yönetici
baginda
imamdan
lönem mevcut Islam kurumlanna kargi daha agir, daha mutafazakâr bir tavnn"2° benimsenmesini gerektiriyordu. Misiçinde
radikallerle açiklayanlarla
muhafazakârlar
arasmda, ezoterik arasmda anlagmazhklar -ardi. Bazen bu Anlagmazliklar meslektaglar arasmdaki tarLymalardan ayr11malara, öteye. geçmiyordu, bazen de bölün"onun
,izemleri
tielere,
9
hatta çatigmalara
Bu literatürle vey, ikinci
]
koruyanlar
ilgili olarak
yol açi.yordu.
bkz.W_
basim, Tahran,
Ivanow,
diye bihnir. Alinaki Monzavi tarafmdan Ismalli "Some unknown
H. Hamdant,
R.oyal Asia ric Society
bkz. S. M. Stern, School
of Oriental
"Das Imamat
içinde
Ismailism
African
in der frühen
Drerature,
hazirlanmistir, authors
and
(1933), 365. Ïsmaililik·
"Heterodox and
Ismaili
Studies
a bibliographical surFihrist el-Mecdü
îsmaili bibliyografyasi,
1963. Baghca
43-135.
117
Lehre",
1966.
works",
içindeki
at the time içinde, xvii
ismaiUtischen
Tahran, their
of al-Mu'izz",
(1955), Der Islam
Journal
of the
çatx§malar 10-33; içinde,
için aynca Bullerin of the
W. Madelung, xxvii
(1961)
bir ayrilma
olFatuni Halifesadik kaldi. si'ne ve resmen desteklenen Ismaili inancma yeterli etmek degildi, salt onu yaymak formüle Ideolojiyi ölümüne dek çok önemli El-Mustansir'in madi, Îsmaililer'in ana cemaati yönetimdeki
gibi daha pratik bir is de vardi. Bu bakimdan misyon, modayanarak egitim dern bir gözlemcinin, gözlem noktasma birçok is gerolarak sunflandirabilecegi ya da propaganda çekleptirdi.
Fatimiler bütün burlarla
Kahire'de
bilyük kütü.phaneler
ve
geylerden biri amaç1anan okullar kurdular; egitmek, onlarm egiçikmadan önce sahaya misyonerleri de tilsin diye gönderdigi din degistirmig kipileri de tedrisata tâbirçok hevesli Dokudaki Sünni topraklarmdan tutmakti. bi için yudumlayabilmek insan, kaynagm bagmdan bilgelik Kahire'ye re, Fatimi
geldi, sonra
da
Ismaili1erinmesajmi
davasma hizmet
eden insanlar
yaymak
olarak
üze-
ülkelerine
biri de Pers gair ve filozof Nasir-i Hüsdöndüler. rev'di. Îsmaililigi benimseyen Hüsrev hieri takvimle 439'da Bunlardan
üzere Íran bu inanci vazetmek izleyici saythr kitbir burada hatiri ve Orta Asya'ya dönmüg, lesi kazanm1§ti. Bir bagkasi ise Haghagin tarikatmm kurucuHasan Sabbah'ti. Iran'da bir Fatisu, ismi korku uyandiran benimseyen Sabbah, mi ajam sayesinde Îsmaili inancim hieri takvimle 471'de (1078) Misir'a gitmig, burada üç yll
(1047) Misir'a
gitmig,
sonra
kalmigti. açismbirçok farkh unsuru dan büyük bir cazibeye sahipti. Ïslam dünyasmda büyük altüst oluglarm yagandigi bir dõnemdi, ekonomik degigim, siyasi huzursuzluk ve entelektüel gevgeklik dönemiydi. Emeviyollerin son dönemlerinde oldugu gibi, Îslam cemaatinin dan çiktigmi, onu dogru yola sokacak yení bir mesaj·i olan duyuldugunu dügünenler çoktu. Mevyeni bir lidere ihtiyaç cut düzene artik riza gõsterilmiyordu, o zamana dek kabul
Îsmaililerin
mesaji,
nüfusun
edilmig
cevaplara
Halifeligi, onunla
Ïslam'i
gibiydi;
ve
belirmigti. Abbasi kary bir güvensizlik birlikte Sünni mezhebi parçalamyormug yikimdan Müslümanlan kurtaracak yeni
.
ilkesi ve otorite gerekiyordu. Birçoklarma göre Ismaililer böyle bir ilke sunabillyordu; Ïmam yönetiminde yeni ve adil bir dünya düzeni tasanlan
bir birlik
ÏnananIara gõre de, kuskulu ve hognutsuzluk içinde herkesin ihtlyaçlarma göre de Îsmaili misyonerler Sofucevap verecek bir rahathk ve umut mesaji taglyorlardi: takipçilerinin çilesi feda etmekendilerini Îmamlarm ve ya, dayanan derin, ruhani bir inanç; entelektüele si örneklerine vardi.
olanlara
vahiy
ile
felsefenin, bilim
ile mistisizmin
verilerinin
sentez-
lendigi kapsamh bir evren açiklamasi; isyanc1ya da uzaktaki destekledigi, bastan çikarici bir zengin ve güç1ü yöneticinin radikal degigim ihtimali yaygm bir sunan iyi örgütlenmig, önemli iglevlehareket ortaya koyuyorlardi. Misyonerlerin oldugunda elverigli ylkim rinden biri de kogullar bugün diyebilecetimiz
geye girismekti. tabiati geregi, yikim gibi gizli faaliyetlerden, hepek az iz le de baçanya ul'agtilarsa, tarihçiye inceleyebilecegi 141k faaliyetine kahr. Gelgelelim, Fatimi elçilerinin tutan, Bunlari bilgiler bir bazi meveuttur. oray.a buraya dagilmig Egyanm
Misbaska kamtlarla kargilagtirdigimizda, kendisinin faaliyetlerinin merkezden yönetildigini ve de nihayetinde Sünni Halifeligi y1kip yerine Fatimi Ímamhgi'm geçirmeyi hedefleyen büyük bir stratejinin bir parçasi
araya yon'un
getirip
o dl ugunu
L
V
w..r, goruyoruz. Bu büyük stratejiyi
Fat1mi devletinin emperyal amaçlari ile Îsmaili inancmm evrensel amaçlannm bulugup kaynastigörebilmek mümkündür. seçmek, Fatibir bölgede genig gi yöneticilemi devlet adamlari ve askerleri Sünni dünyasmm sürekli taciz ediyordu; Ísmaili yazarlar rini ve topraklarim
119
|
saldinyordu. Bir ekonomik stratejistlerin yandan da Kahire, modern savas dedigi geyin bir biçimini baglatmisti; Misirh ya da Tunuslu ve
misyonerler
Sünni tebarun sadakatine
tüccar, Îsmaili misyoner ve Fatimi diplomat bu savasta farkh fakat birbiriyle iligkili roller oynuyordu. Ortadogu'nun dogu yansi ile bata yansma, yani Akdeniz'e hakim olan güçler arasmda yaganan rekabet, kadim bir reçok önce baglamis, çekigmesinden kabettir, Fatimi-Abbasi Bati'daki onlardan güce Misirh, Hitit, da sürmagtür. sonra Memluk Romah, Bizansh, Fatimi, Yunan, ya da Osmanh denebilir, Dogudakine de Asurlu, Babilli, Pers, Abbasi, Selçuklu, Mogol ya da Safevi denebilir. Bu rakip güçlerin isimleri, cisimleri, karakterleri hatta yerleri büyük farkhhk gösterir; rekabetin kogullari ve sonuçlari da öyle. Yine de bu çegitlilige bakarak bazi cografi sabitleri seçebiliriz. Bunlardan biri daha doguya uzanan iki ticaret rotasi, Midoguya uzanan yol lle sir'dan baglaylp Kizildeniz üzerinden doguya Irak ve Îran'dan baglayip Basra Korfezi üzerinden rekabettir. giden yol arasmdaki Her biri farkh bölgelere hizölçüde yol ettiginden iki birbirlerini tamamlamigbir bu met genellikle iktidar çatigmasi dönemlerinde, tir. Fakat büyük alternatif firsatlan temsil etmig, birbirine kargit ihtiraslar rakip güçler bunlarm en azmuyandirmigtir. Ortadogu'daki ikisini birden kontrol etmeyi, kontrol dan birini, tercihen edemediklerini uygun de bloke etmeyi açikça çikarlarma bulmugtur. Kahire'deki Fatimi yöneticiler bu meselelerin äneminden geligtirmig politikalar gayet haberdar ve bunlarla ugrapacak iligFatimilerin stratejisine Bilindigi dogu kadarlyla gibidir. açik bir kamt yoktur. Elimizdeki kamtkin dogrudan ya da fakat ikna edici kamtlardir. Bu kamtlar dolayh, çikanmsal, Kizildeniz'deki faaliyetine igaret lar bir yönüyle Fatimilerin 120
genig kapsamh der: Kizildeniz'e hakirn olmak Fatimilerin lanlari açismdan hayati bir önem tagiyordu. Amaçlan açikhem de güney çikigmi a hem Afrika, hem Arap sahillerini .ontrol etmekti, bunda da bir süre büyük ölçude basanh olbüyük Aydhab limanim geligtirdiular. Afrika sahillerinde, ile Ubulla liar, buray1 doguyla ticaretin merkezi ve Basra sahillerinde ise Yen_anlannm rakibi haline getirdiler. Arap ilk büyük bagarisim kazandigi ülke nen, Fatimi davasunn ildu, bu bölge Fatimilerin baghca kaygilarmdan biri olma izelligini korudu, ciddi dinsel ve siyasi çabalara sahne oldu. olan iki sürdürmekte 3ugün.bile, Arap dünyasmda varhgim Suriye'de. ise smaili cemaatinden biri Yemen'dedir, digeri ideolojik meseleler Yemen'de güttügü çikarlar, Eyyubiler halefleri M1sir'daki Sünni ve lahil olmaksizm, tarafmdan da kugkusuz benzer bazi gerekçelerle Tatimilerin
vlemluklar
21
,ürdürüldü.
gönHalife el-Mustensir, Yemen'in Îsmaili yöneticisine Arabistan'daki faaliMisyon'un güney lerdigi mektuplarda, doguya getirir ve dile memnuniyeti retlerinden duydugu tavsiyesinde bulunur. Umman dikkate delogru ilerlemesi
el-Ahsa'da da davamn temsileileri faBu bölgeye duyulan ilgi yeni degilFatimi yandagi seyyahlar Îbn Havkal ile Nali. Karmatiler, burada meghur cumhuriyetlerini or i Hüsrev'in betimledigi
gerbir bölgeydi,-
zaten yürütüyordu.22
iliyetler
21
Hasan
hareke 12
Yemen'deki faanyetleriyle ilgili olarak bkz. Hüseyin el-Hamdani'nin velSu.leyman Mahmud el-Cuhani ile birlikte hazirladigi El-güleyhiyyun
Fatunilerin
el-Fatimiyye
fi'l-Yenten
(268-625). Kabire,
tarih
yok
(önsözdeki
tarih
haz. Abd-ü.1 Mu'nim Mecid, Kahlre. 1954. 168, 176"The letters of degerlendir-mesi için bkz H. F. El-Hamdani. 79, 205. bu belgelerin. bi'11äh", Bulletin of the School of Oriental Studies içinde, vii (1934) el-Mustangir bi'l307-24; idem, El-Süleyhiyynn; Abd--¯¯l Mu'nim Mecid, El-Îmam el-Mustengir
El-Sicilliyat
lah el-Fatzmi,
el-Mustenyiriyye,
Kahire,
1961,
äzellikle
de 101 ve devami.
121 L
kurmuglardi.23 Ibn Havkal bagka bir pasajda da Sijistan steplerini ve Fars sinirlanm" man yollarmi, "bütün
ze eden
güney
Horasan'm
teröriBeluci egkiyalarin misyon-bölgesi olarak Fatimi misyonundan oldukla-
Iran'daki
bir parçasi
anlatir.24
Kir-
Arabistan'daki Karmatiler Irak'm Arakara iletigimini bistan ve Suriye taciz ediyordu; Kirman egkiyalar ve haydutlar da Irak'tan ve Beluci sahillerindeki Hindistan'a uzanan hem kara hem deniz yolunu taciz ediyordu. Buradan hareketle Fatimilerin doguyla Kizildeniz üzerinden iletigimlerini korurken, dogudaki rakiplerinin nm
Dogu
ile
iletigimine
sekte vurma
mak zordur. Fatimilerin
çabasinda
oldugu
sonucuna
varma-
ilgisi
Hindistan'a giden yollarla suurh degilda uzamyordu. Ísmaili misyonerleri itibaren Ortadogu'dan Hindistan'a yolun karadan ve denizden iki ana girig noktasmda, uzanan kuzeybati simrlannda ve bati sahillerindeki limanlarda etkin olmuglardi. iç Sind sahillerinde Multan bölgelerdeki ve gehrinde büyük çabalar göstermisler, zamanlar hatta bazi iktidar sahibi olmayi bagarmiglardi. Hicri takvimle 375'te (985-6)Multan'1 ziyaret eden seyyah el-Mukaddesi, hayir dudi, bizatihi Hindistan'a çok erken tarthlerden
.
23
Íbu
Hevkal,
yeni
basim, fürat el-art,
ve7-memalik, haz. M. J. de Goeje. Leiden, 1873, 21-22; Leiden, 1938, 25-27; Fransizca haz. J. H. Kramers, tercüme J. H. Kramers de la terre, i, París, 1964, 24-26. Nave G. Wiet, Configuratfort fr-i Herrev, Sefer Nameh (Sefemame), tercümeyle Fransizca birlikte hazirlayan Ch. Schefer, Paris, 1881, metin 82-85, tercüme 225-33; Kaviani basimi, Berlin, 184 1, 123-27. Karnatilerin ve Îsmaili.lerin bu bólgedeld faaliyetleri için bkz. M.J. de Goeje, Memoire sur les Carmathes du Bahrain er les Fattmides, ikinci basim, Leiden, 1886; B Lewis, The origins of Isma'ilism, Cambridge, 1940; W. Madelung, "Fatimiden el-Hamdani,
24
El-Mesalik
Mesalik,
und Bahrainqarmaten",
da hafif bir farklilik vardLE, Lewis,
Der Islam
içinde,
El-Süleyhiyyun..., 22 I ve devami. . 221; Sûrat el-arz, ii, 310; Fransizca tercilme,
Assassins,
ÌSmalblerin
cezire terimini
48-49.
122
xxxiv
(1958), 34-88;
ii, 304.
Hüseyin
Îki versiyon
kullammlan
hakkmda
arasm-
bkz.
Halifesi adina yapildigini, gehirlilerin inanç ve talimatlanna meselelerde Fatimi Halifesi'nin kanunla ulaklar Misir'a düzenli olarak uydugunu, ve armaganlar anlatir.25 Pakistan'in Kuzeybati eyaletinde, gönderildigini Afganistan'da, Ïran'in dogusunda trans-Asya yolu boyunca hâlâ rastlanir. Gucerat sahilküçük Ismaili cemaatlerine lerinde Fatimilerin ticari faaliyetlerine kuvvetli bir dini propaganda eglik ediyor, zamanla Hindistan'daki büyük Ismaili atiliyordu. Bu cemaati haline gelecek toplulugun tohumlari Îsmaililerin hâlâ Buhra diye, Gucerat dilinde tüccar anlamiönemlidir herhalde. Bu da na gelen bu kelimeyle bilinmesi hem kendi konumlanni güçlendirne, hem yine, Fatimilerin de rakiplerinin konumunu zaylflatip hakimiyet altma alma kaygisi güttügü çikarimim destekleyen güçlü bir noktadir.26 Elbette ki bütün bunlar Fatimi devletinin dogrudan ticaörgütü22 dretle ugragtigi ya da davanm bizatihi bir ticaret ideolojik gelmiyor; misyon ile f.icaret, ve ekodugu anlamina baglanti nadiren bu denli açiktir. nomik sokulma arasindaki asimn
Fatimi
ilgili
25
Hinjkinci basim, M. J. de Goeje, Leiden 1906, 485. Fatimilerin The beginnings of the faaliyetleri hakkmda bkz. Abbas H. el-Hamdani, Isma'ili da'wa in orthern India, Kabire 1956, bu kaynakta bagka kaynaldar ve çalymalara da atillar bulunrnaktadir. hakkmda bkz. B. Lewis, "The Fatimids Fanmilerin dogu ve batidaki pohtikalan de l'Univerand the route to India", Revue de la Faculte des Sciences Economiques considerations "Some Abbas 50-54, on the Ha'mdani, site d7stanbul, xi (1949-50), power". Atti del III Congresso di Studi AraFatimid Caliphate as a Mediterrenean
Ìhsan
el-taksim,
distan'dakt
26
satirlar yazadigmda (Ravello 1966), Napoli 1967, 385-96. Yukandaki el-FattCemaleddin Surûr, Siyaset yoktu: Muhammed erigimim gu çahymalara Kahire, 1967; Abd-ül Mu'nim Mecid. Zuhûr hilafet el-Fattmiyyin el-hariciyye, miyyin ve-sukûruha fi Misr, Kahire, 1968 Zülkad.r 481/ Qubat 1089 tarihli bir Sicil'inde, Umman'daFakat el-Mustangir'in
bi e Islamici
27
ki bir da'i'nin görevlerini
ihmal
edip
14 Için seyahat
etmekle
suçlandigi
(el-tahal2f
el-Mustanginot dügülebilir (El-Sicilliyat fi makul düzeyde, fakat apriya kaçmadan riyye, 168). Bu sözler, bir da'i'nin ticaretle oldugu an1amma geliyormuy gibi gorünmektedir. ilgilenmesine izin verilebilir
fi7-Hizmer
ve-l-:eka.d
taleb el-ticaret)
123
--1
Fakat Fatimilerin bu baglantmm farkmda olmasi ve çegitli çahgmig olmasi ihtimal dibiçimlerde bundan yararlanmaya iki Burada olgudan degildir. bahsedilebilir; dogulu tüccarp ile tüccarlann lar arasmda Dogu Afrikahlann öne çikmasi olarak kadilann rolü.26 resmen tanmmig temsileileri Fatimilerin yayilmasi hieri takvimle 448-51 (1057-59)ylllarinda doruk noktasma çikti; bu tariblerde Irak'ta bulunan Arslan el-Basasiri admdaki bir Türk general Fatimilerin tarafma geçti ve önce Musul'un sonra da Bagdat'in Fatimi Halifeligi'ne baghhämi ilan etti; fakat bu bir yil sürdü. Bay Misyonerligin çabalarma ragmen Fatimi hükümeti etkili bir destek veremedi, kuvvetle Sünni olan Selçuklular da el-Basasiri'yi Bagdat'tan çikard11ar. Doguda Gazne hükümdari da güçlenmesine konumunun hayli katkida bulunacak olan Sünniligi seçmig bulunuyordu. Multan'daki Ismaililer ezildi, îran ve Irak'takiler de hem baskilara hem de kargi propagandaya maruz kaldi. izledigi Fatimiler, Abbasilerin tagradan merkeze, isyanimparatorluga dan yolu sonuna dek izleyedogru ilerleyen izledigi medi. Fakat Abbasilerin yikima giden yolu, daha hizh bir biçimde katettiler. Abbasi Halifeligi bütun sorunlanna ragmen beg yüzyil sürmügtü; Fatimi Halifeligi ise bu sürenin yarisi kadar bile yagayamadan Selahaddin tarafmdan sona erdirildi. 28
Hindistan'la
ticaret
Mediterranean Africa
hakkmda Genize kanitlan için bkz. S D. Goitein "Frotm the documents on the trade to India. South Arabia and East and twelfth centuries", Speculum içinde, xxix (1954), 181and documents on the India trade in medieval times", Islamic
to India; from the eleventh
97; idem, "Letters Culture içinde, xxvii (1963), 188-205: communities
Economic Hindistan
idem,
A Mediterrenean
of the Arab world
Society- the Jewish
in the documents of Cairo as portrayed foundations,Berkeley ve Los Angeles 1967. Kuzey Afrikah
ticaretine
hakimiyeti ve kaddann
200 ve 202.
124
roller·i hakkmda
Geniza,
i,
tacirlerin
bkz. "Letters...",
199-
'
raymdan çikmisti? Bugün elimizde o.lan bu soruya mütereddit bazi kargihklardan öteye gemümkün degil. Împaratorluklann çök:en bir cevap vermek ideolojilerin nesi, baçansizhga ugramasi son derece karmaik meselelerdir, tarihçi kendini riske atarak karmagik, birbi-lyle etkilegim içindeki bir nedenler, belirtiler ve etkiler agini
Peki,
igler nerede
>ilgilerle,
girigir. Yine de Fatimilerin
:özmeye
liderlik ve iktidar bazi fenomenlerin
baçansizhga ugramasmda, lan daha öte bir biçimde tanimlanamaz1ar-ismm
etkili
iddi-bun-
oldugu
öylenebilir.
Bunlardan biri Fatimilerin, Sünni Müslümanlann esasen kabul edilemez buldugu bir oldugu ve nihayetinde lini sistemi desteklemesi ve korumasidir. Îsmaili inanci, Fa:1mi teologlann aynntlyla ortaya koydugu biçimiyle çok yükek bir entelektüel ve ruhani geligim düzeyini temsil ediyorlu, fakat genel geçer hale gelmig Îslam inanci ve dügüncesinlen uzakti, Sünniligin XI. ve XII. yüzyildaki diriligiyle birliknihai reddi de kesin bir hal aldi. Bu ret, e Ïsmaili inancmm tyrilmaz bir biçimde ona bagh olan rejim için de geçerliydi. birçok baçan kaFatimiler ülke digmdaki maceralannda önemdeki andilar. bõlgelerden birinde, Gelgelelim kritik Burada, ugradilar. Suriye'de tekrar tekrar feci yenilgilere güçlüklerle kargiegiklerinin :am karvi dibinde büyük da en ölçüde azimsanmayacak ra kaldilar, nihai çöküglerini hiç de etkileyen güçlüklerle. bazi kesimleri Sii Suriye nüfusunun Suriye'ye hiçyanhsi olsa Fatimiler da, vanhsi, hatta Ismaili rabancist
Buair zaman gerçekten saglam bir biçimde yerlegemediler. atmalanyla Mibagladi; adim sorunlan da birlikte aya Filistin'deki ur'dan Suriye'ye ilerleyen Fat1mi kuvvetlerinin gelen Karmati yagmaArabistan'dan 3edevi mütecavizlerle, :11arla, 2assas
Alptekin'le, kuzeyde maceraperest Hamdanilerle bag etmesi gerebulunan
Sam'da bulunan
bir konumda
125
hep, kiyordu. Suriye'de asayigi geçici olarak saglayabildiler baça çikmakta sorunlari hep tekrarlandi. Yerel muhaliflerle bir de digardan gelen büyük tehditlerle zaten zorlamrken Türkler ve nihayetinde kargi kargiya kaldilar: Bizanshlar, Dogu'ya dogru büyük yürüyügü SuriFat1rnilerin Haçhlar. onlari yikacak ve askiya almdi, -nihayetinde ¯ dondu. yeni güç de yine Sunye'de Misir'daki hükümranhklanmn dünyanm diger bölgelerinde gerçeklegen büyük degigimlerle çakiprnasi Fatimilerin canlanmasina talihsizligiydi: Bir yanda Hiristiyan gücünün saldirilarmda, tanik olunuyordu, Bizanshlarm Îspanya'nm ile yeniden Sicilya'nm fethinde, Haçhlarm büyük bõlümü gõrülüyordu Dogu'ya ilerleyiginde bu; diger yanda ise step halklarmm göçü vardi, Türkler Irak'a, sovra da Suriye'ye ye'de
ertelendi
gelmigler, güneybati Asya'da yeni bir iktidar, yeni bir düzen gönikurmuglardi. Îslam ile Hiristiyanhk arasmda ufukta mezhep bölünçatigmada tarafmda bir Müslümanlarm nen simesine yer yoktu. Fatimiler dügüge geçmiç1erdi, inançlari liniyordu. Türkler -ye onlara bagh olanlar Îslam'm yeni büdiriligi yeni moral kaynag1ydi. Büyük gücüydü, Sünniligin gelen Müslüman halklara Bati'dan tün bunlarm arasmda Haçhlara kargi koyma, onlan püskürtme gücü ve Dogu'da Mogollarm daha da beter bir iggalden sag çikma yagatacagi metaneti verdiler. . ülke kugkusuz Fatimilerin digmdaki bu talihsizlikleri ülkelerinde sorunlari giderek büyüyen katmerlenMisir'da, ülke yönetimini bir isyan ve zorbadirdi. Hizip çatigmalari sikmtilar ekonomik sokarken, feci kithk kisir döngüsüne insanlar vakanüvislere kedi göre hklara neden oldu, bazi hieri takvimle köpek yiyecek hallere dügtü. Nihayetinde ·
466'da
bir
(1073) basiretli bir
ölçüde
refahi
yeniden
asker, Bedr el-Cemali du.zeni ve tesis eden otoriter bir rejim kur126
I
u. El-Cemali Emir el-Cuyug, ordular stlendi.
kumandam
unvanmi
.
el-Cemali'nin ve aym unvam alan haIeflerinin sürhabu rejim Fat1mi devletinin çõkügünü önleyerek edanligin son bulmasmi bir asir kadar erteledi. Yeni düzen ve Fatimi Halifeliai'nin evrensel iddialanm k zamanlarda Bedr elmaçlarim korumug, hatta yeniden canlandirmigti. emali'yle ilgili yazilarda kendisi askeri ve siyasi unvanlankadilarmm bekçisi (Kafil kum yam sira, Müslümanlarm id el-Müslimin) (Hadi Müminlerin da'i'lerinin rehberi ve askeri olarak büroku'at el-Mu'minin) sunulur, emirin, ve itik üzerindeki denedini müessese müessesenin stra yam sifatlar. kitabisembolüdür bir bu Hatta Îsmaili minin de m yazarhgi da ona atfedilir.29 El-Cemali, Dogu'da Selçuklu güç1üge cevaben Suriye'de, Arabistan'da ücünün yarattigi yerlerde hem dini hem dünyevi silahlari kullanarak e bagka izledi. tal bir politika El-Mustensir'in çogu bu döneme ait AraSiciller'i, bu politikanm, Fatimilerin lan yayrnlanmig merkezi haline faaliyetlerinin istan, hatta Hindistan'daki eÏmigolan Yemen'de nasil uygulandigun gesterir. Fakat dava kaybedilmistir. Fatimi ordulari Suriye'de üst etkiugramiglardir; yenilgilere Arabistan'da Fatimilerin ste el-Efdal [ nihayetinde son bulmustur. Bedr'in oglu ve halefi slmda Fatimi Halifeligi'nin Îslam'm evrensel liderligi üzeindeki hak iddialarmdan vazgeçmigti. El-Mustensir'in hieri ikvimle 525'te (1130) ölümü üzerine, Emir el-Cuyug'un haliderliginde yeni bir Sabbah tarihlerde Hasan f seçimi, o Bedr ärdügü
d'epigraphie arabe 49; Repetoire chronologiqu.« 210, 238, 248, 259 vs.; kargila tinn Max van arabicarum, i. Misar, fasc i, Matertaux pour un Corpus Inscriptionum bkz. Hasan elParis, 1894, 54 ve devami. Bu baghklann õnemi.hakkinda
à W. Ivanow, içindeki Berchem, Iz·Caire, Basa,
Ismaili
yazitlar,
El-Funûn
Literature...,
vii. Kabire.
1936,
,
el-Íslamiyye,
ii, 940-42
127
·
ismaililer tarafindevrimci atege kapilmig olan Dogu'daki El-Emir'in hieri takvimle 525'teki (1130) dan reddedilmisti. ölümü sonrasmda, bagta Yemen olmak üzere Kahire Halifeligi'ne sadik kalan Îsmaililer dahi onun halefini tammayi itibaren ilk dönemlerinden reddetti. Fatimilerin yüzünü gösile arasindaki olan devlet devrim termeye baglamig ayrim arSünni yönetime tik tamamma ermisti. Misir hükürîdan, bagh topraklarda bulunan militan Ismailileri belki de kasten uzaklagtirmig, Mistr'daki devletin çikarlarmi ve politikalanögretileri ayirve terörist eylemlerinden m onlarm radikal vakitleri Fatimilerin vardi daha, hüküm sürecek m14ti. yapacak çok geyleri de vardi; fakat hrsatlan, heyecanlan ve agir bedeliyle bu büyük macera artik sona ermigi. ,I
J I I
I
128 T
I
-.
8. BÖLÜM MODERN ONCESI DONEMLERDE ORTADOÜU'DA PROPAGANDA BÍR ÖN SINIFLANDIRMA
-
I
Propaganda Görü.ndügü Kilisesi'nin
kehmesi
birçok anlam
kadariyla ortaya inanci
yaymaya
çikigi çahyan
degigikligi geçirmigtir. 1622'ye, Roma Katolik deyabanci misyonlarm
sorumlu bir kardinaller komitesi atanetimi ve gõzet,imi dini ya da degil, digi tarihe uzanir; XIX. yüzyila gelindiginde belli bir õgretiyi ya da pratigi tegvik etme yönündeki çabalaedinmigti. ri ifade eden daha genel bir anlam ideolojik hem diktatoryal belli bir devlet Aym .anda hem tipinin doguçu ve iletigim teknolojisinin genig bir yayilma faaliyeti de yeni bir boyut göstermesiyle birlikte propaganda iki devlet, Nazi Almanyasi ile ve yogunluk kazandi. Özellikle gerek özel devSovyet Rusya gerek genel dünya görüglerini bir aygit yarattL yaymak için muazzam let politikalarmi ile
Reich'm "propaganda"
Propaganda
teriminin
Bakanhgi
ile Sovyetler'in
admi kötüye çikardilar, 129
Agitprop'u
gimdi de bu
çogunlukla
olumsuz, hatta küçümseyici bir anlamda kullamlmaktadir. keÇogu ülkede ve çevrede limesi, bagka dillerdeki eganlamh terimler muhaliflerin ortaise ya koydugu geyleri ifade eder; bizim.sundugumuz ve benzeridir. Nispeten yeni bir terim olan halkile reklam la iligkiler propaganda arasmdaki smir bölgede ikna ile dolamr ve pazarlama sanatlanni, tekniklerini kapsar: bir fikrin ya da programm, bir kisinin ya da partinin, bir malm ya da hizmetin pazarlanmasi. Bugün, genelde PR olarak lusaltilan halkla iligkiler terimi bile olumsuz çagrigimlar edinmeye baglamistir, bir ifadeyi propaganda olarak nitelemekse onun asdsiz oldugunu söylemek demektir artik. Paralel bir geligme Arapçada da gözlenebilir. Modern Arapçada propaganda kargihgi di aya'dir, teriminin ganda" gibi o da olumsuz bir tmi tapr. Onun da dini bir käkeni vardir, dua etmek, çagirmak, davet etmek, müracaat etmek gibi anlamlarm yam sira, dini bakimdan birinin inanciçahymak degigtirmeye anlamma gelen da'a fiilinden türem mistir. Kuran'da peygamber da'i Allah, Allah'a davet eden olarak tammlamr (46: 31-32); bagka bir pasajda ise gerçek davanm, davet el-hakk'm (13: 14) tek gerçek Tanri'ya davet ya da dua oldugu sõylenir. Ïslami cihadm ilk dönemlerinde, dava terimi genellikle Müslüman savaççilarm kâfirlerle mücadelesini,· onlan Îslam'1kabul edip cizye ödemeye ya da saDaha sonralan özelvagmaya davet edigini ifade ediyordu. likle Sii çevrelerde, fakat sadece bu çevrelerle de smirh kalmayan bir biçimde da'i terimi misyonerle, misyonun davasiyla eganlami hale geldi. Bu terimler olumlu bir tru tagiyorlardi, bazi çevrelerde hâlâ böyle olumlu anlamda kullambrlar. Fakat ayn1 kökten türemig olumsuz terimler de vardir, palavrac1 ve sahtekar anlamma gelen da'i, genellikle asilsiz bir ifade ileri sürmek anlamma gelen idda'a bunlarm en öne terim
"propaganda"
"bilgi",
"rehberlik"
"propa-
130
.
Di'aya modern bir terimdir, bugün artik sadece Bu yüzden de bu teriLumsuz anlamda kullamlmaktadir. Ayiin bugün Bati'da karghgi kullamlan terimler, bir olumlu nötr ani faaliyeti ifade eden nispeten gelen, daha rehberlik anlamma ahbar ile bilgi. ve tmi olan Ekanlandir.
"propaganda"dir.
bir tmi tapyan irgad'dir. Müslümanlar, Hiristiyanlar ve Yahudilerin yagadigt bir gerek bu inançlarm kenölgede, gerek bu halklar arasmda, progaganda varken, geçmigte apaç1k farkhhklar i içlerinde ihmin biçigibi genellikle dini propaganda edebileceginiz çik olumlu
gorünürdeki Propagandaemm amaainde gerçeklegiyordu. ilerletmek, heinançlanm farkh, ettigi tarafm dini i temsil inanç1an ve davalan gözden düdini tarikatlan, a muhalif saflarma katmakti. Bu yandaglanni kendi urmek, onlarm iktidar sahibi olla çok sik olarak, iktidar sahibi olan ya da
koymak için naya çahyan birini desteklemek ya da ona kargi geliyordu. anlamma H1ristiyankullanmak lini argümanlan Lgm tersine Ïslam geçmigte, örgü.tlü bir kiliseye ya da hiyesahip degildi, Müslümanlar arasmda dini ·argik
bir
kunima
faaliyetleri geline dayanarak formüle edilmig propaganda imk inisiyamezhepsel 1el itibanyla olma, kipisel ya da da Fakat bu. durum artik geçeriflere dayanma egilimindeydi. Birkaç Müslüman ülkede, bir ilik tagimamaktadir. >iskoposlugun ögretisel olmasa da iglevsel egdegeri li
hiyerargiler ortaya çikmistir. Gelgelelim, Hiristiyanhktaki
Jagandanm,
ortaçaglann
orijinal
Ortadogusunda
kilise
ve
olan
di-
dini anlamiyla
pro-
Îslam'da da kisKahire'deki Ísmaili
men bir egdegeri oldugunu göruyoruz. yayilmasma büyük önem veriFatimi halifeleri ögretilerinin verilmigti, bu örörgüte bir forlardi. Bu 14 da.va diye bilinen kendi tebalarma egretilerini vazetgüt Fatimi topraklarmda ötesinde de Sünni Abbasi Halifeligi'nin ternekle, smirlarm 131
|-
|R
.·
.I
balanm kazanmakla gärevli da'i denilen e1çilerden olugan bir ag kurmustu. Unutulmamasi gerekir ki Kahire'deki halifeler, Abbasi iktidarinm gerileyigi sirasinda birçok yerde oldugu üzere bir tür yerel özerklik ya da bag1msizlik kazanmayöneticiler ya çaligan isyankar degillerdi yalmzca. Abbasi halifelerinin sadece süzerenligine degil, megruiyetlerine de ediyorlardl.
itiraz
da yozdu.
Onlara
Ismaili ögretisine
gerçek
göre Abbasßer gaspçiyd1, Îslamlan göre Fatimiler peygamber soyu-
temsilcileriydi, Ismaili ögretisi de gerçek Islam'di. Böylece X. ve XL yüzyillarda Ortadogu'da Îslam dünyasi üze11nde kontrolün saglanmasi konusunda, Îslam dininin iki rakip versiyonunu temsil eden birbirine rakip iki din arasmda büyük bir mücadeleye tanik olundu. Kimi zaman bu çatigma askeri bir nitelik kazandi. Siklikla da ekonomik savag, özellikle de propaganda savagi yoluyli yürttüldü. Fatimilerin propagandasi çok ayrmtihydi ve iyi örgütlenmisti.3° Ortadogu devletlerinde geleneksel olan askeri ve mali müesseselerin yamnda neredeyse devletin üçüncü bir kolu haline gelmigti; bir tür propaganda bakanhgiydi, hatta diyenun
biliriz ki neredeyse
bir tür kiliseydi. Fatimilerin davasi ayriaynntih bir egitim, maliye hiyerarsi ca sistemine sahipti. ve Bagkam, da'i el-du'at, yani bag da'i Fatimi devletinin en yüksek mevkideki, en nüfuzlu yetkililerinden biriydi. Ismaililere
belgelerde kendisi genellikle
ait
pist
(bab el-ahvab)
unvaniyla
Fat1mi propagandasimn 30
Kapi
(bab) ya da Kapilar KaIran'da surdürülen
an11migtir.
liderleri arasinda
yer alan el-Muey-
Bu. konuyla ilgih klasik çahymalar gunlardir: W. Ivanow, "The Organization of the Fatimid Propaganda", Joumal of the Bombay Branch of rhe Royal Asiatic Society içinde, 15 (1.939); 1.-35 ve Marius "L'irnperialisme Canard, des Fatimides et leur propagande' Annales de l'Institur de'Erudes des Or¯emales de la .
d'Alger
5
Ferhad
Defteri.
(1939-194I.)
içinde:
The Isma'ilis:
151-93.
Daha yakm tarihteki Their History and Doctrines.
132
Faculte bir inceleme
Cambridge,
uttres
için bkr. 1.990.
Kahimaceralan, ed'in otobiyografisinde, onun Iran'daki son'raki e'deki merkeze seyahati ve dava'nm bagkam olarak 1045 yih civarmda Kahiaaliyetleri betimlenir. El-Mueyyed e'ye geldiginde hizmet ettigi, büyük umutlar bagladigi mis-
hantal ve sationun kötü bir durumda oldugunu, iligkiler imajlannm gördü, modern halkla amaz" oldugunu likkat çekici bir habercisi diyebiliriz bu betimlemeye.-3 iki yönlü bir meyBir yönüyle siyasi, bir yönüyle ögretisel ile SünHalifeligi dan okumayla kargi karplya kalan Abbasi bagka bir seçenegi yoktu, kargihk vermekten ni ulemanm kurumu, onlar da kargihk verdiler. Islami yüksek ögrenim yaygmlagtinldi medrese, igte bu dönemde hizla geligtirilip zamandan beri de bu konumerkezi bir konuma geldi, "ürünün
o
ve
medresenin
zamanlarda munu korumaktadir. Îlk propagandaydi, gereken is kargi yapmasi
derhal
Ismaili ögretileri-
kargi bir cevap meydan okumasma nin ve Fatimi iktidarmin gösterdigi kakay1tlann Tarihsel yaymakti. geligtirip bunu oldu. ikisinde de bagarih dariyla medrese her Fatimilemücadelesi içindeki propaganda Islam dünyasi .
rin yükseligiyle
onlarm Ëaglamamigti,
la da sona ermedi. Ilk dönemlerde
ortadan kaybolmasiy-
Îslam cemaati
içinde yapropaganda
çegitli biçimlerde taraflari iç savaglann faaliyetleri yürütmüglerdi, en dikkat çekeni de Horasan ve Emevilerin yürüttügü, Abbasi elçilerinin bagka yerlerdeki
ganan
hedef alan propaganda faaliyetleriydi. Bu promegruiyetini Emevilerin dü.yügünü, yerlerini Abbasipaganda Bir cihad baglatmak lerin ahgmi õnemli ölç.üde etkilemigti?
faaliyetÍeri
31 32
fi'l-Din, Sira, kasida"dir. El-Mueyyed Kulland gi Arapça deyip "El-bida'a ba'ira haz. Mu.hammed Kamil Hiiseyin. Kabire, 1949, s. 79. ilgili olarak özellikle bkz. Mo§e $aron, Black Ba.rmers from Abbasi propagandastyla .the
East, Kudüs-Leiden,
mog: an Inquiry
1983: Jacob
Lassner,
into the Art of Abbasid
Ishmic
Apolegerics,
133
Revolution
New Haven,
and Historical
Connecticut,
Me-
1986.
-l
ve beraberinde gönüllü savagçuar seferber etmek, saflara dahil edilmesi olasi insanlari hedefleyen yogun bir propaganday1 da gerektiriyordu. örneklerine Cihad propagandasmm
hadislerde;
bölgelerde, äzellikle Bizanshlara kary1 sürdüsavaglara dair kahramanhk anlatilarmda; kargi Haçh Seferi düzenlenmesi çagnsmda ve Osmanh gazi literatürünuç
rülen
de rastlanabilir.
33
-
Propaganda kuHammmin, propagandanm birçok karakteristik temasi ve yönteminin antik kökleri dönemlere gõtürülebilir; Hiristiyanlar ve Yahudilere, Romahlar ve Yunanhlara, onlarm da ötesinde ilk kulbölgede yazi ve imgelerin lammma götürülebilir. Devletler, agiretler ve sülaleler; gehirler, mahalleler ve eyaletler; dinler ve tarikatlar; yöneticiler ile iktidarda hak iddia edenler; hizipler ile birçok farkh dava arasmda her zaman çatigmalar, rekabet olen azmdan Müslümanhk muytur. dipindaki dinlere kargi propaganda enderdir, faaliyeti yürütülmesi yürütüldügünde de bu özel, genellikle de siyasi ve ekonomik kogullardan kaynaklannny-
gruplar arasinda tir. Müslüman dini propaganda faaliyeti yürütülmesi daha yaygmdir. Bu tür faaliyetler Abbasiler ile Fatimiler arasmda ya da daha sonraki dönemlerde Osmanile Safeviler hlar arasmda oldugu gibi hükümetler araSii smda gerçekleptirilebilir. Genellikle bu tür faaliyetler mevcut düzene karsi radikal bir meydan okumadan dogmuglardir. Hariciler, Îsmaililer, Almohadler, Vahhabiler bariz örneklerdir. Propaganda kimi zarnan dagpropagandacinm ya da bagh oldugu kipilerin karsi oldugu belli agiretleri, etnik ya da di33
Emmanuel musadm.anes Construct¯on
Sivan, L'Islam a.ux Cmisades, of the Ottoman
et la Croisade: Paris, State,
ideologie
1968; Cemal Berkeley-Los
ve devami.
134
dan les reactions er propagande Kafadar, Betiveen Two Worlds: the Angeles, 1995, ozellikle de s. 62
hedef almigttr. Halifeligin ikinci yüzyilmda, ai gruplan õzellikle de Persler arasmdaki ile Arap olmayanlar, kaplar propaganda 11rekabet hem nesir hem de manzum eserlerle bu eserlerde propadogmasma yol - açmytir; teratürünün faziletlerini göklere çikanp uggandacilar kendi taraflannm haksizhklari dile getirirken kargitlarma hakaretler radiklan yagdirmig
alay etmiglerdir. baska etnik, irksal
ya da. onlarla
farkh bölgelerindeki lar da benzer bir sözlü propagandanm lardir.
Islam dünyasmm
bälgesel çatigmadoguguna yol açmigve
temalarmm bir ön sisözlü yapmak yararh olabilir. Propaganda mflandirmasim de, yani görsel olabilir. Modern olabilecegi gibi, olmayabilir olarak kullam1masi dönemde müziäin propaganda öncesi bekleyen bir konudur. Sözlü propaganda hälâ aragtinlmayi gekyazth ya da konu§ma ya da ikisinin bir bilegimi tarihi, yazmm icalinde olabilir. K.aydedilmig propaganda diyla baglar, hatta elimize ulagmig metinlerin buyük bölümü bunlar hükümdarlarm smiflandirilabilir, bu baghk altmda bulundugu ya da dini vaizlerin ögrebüyüklük iddialannda Alfab enin icadi ve. ka dim metilerini açikladigi metinlerdir. sistemlerinin yazisi, hiyedeniyetlerin kullampsiz yazi Propaganda
yöntemleri
araçlan,
ve
.geklinde
-çivi
Alfabenin roglif vb.-- yerini almasi büyük bir adim olmustur. sadece küçük bir rahipler ve ortaya çikig1yla birlikte, yazi da hattalar smifmea bilinen, uzmanhk isteyen bir zanaat ya Daha änceki yazi sistemlerinin çikmistir. gizem olmaktan ögretilebillyor, yazida kolayca ustalagilabili-
tersine kolayca
alfabe sayesinde yazih metnin mesaji daha genig bir ulagilmasi Genel bir okuryazarhga çevreye ulagabiliyordu. olanlara kiyasla bühâlâ çok uzakti, fakat alfabe daha önce igini propagandacilarm her türden geligmeydi yük
yordu,
bir
önemli
ölçüde
ve kolaylagtirmisti.
.
135
|
-.
L.¯
Yazih propaganda kelimenin tam anlamiyIa saglam kadayanmaktadir: yazdrmy, hütag ve metal üzerine kümdarm admi, samm, otoutesini, baçanlanm ve liyakatini ortaya koyan yazilardir bunlar. Erken tarihlerden beri, bu unvanlar ve liyakat, kamusal alan1arda herkesin aç1kça gõrebilecegi yazitlarda, elden ele dolagan madeni paraIarda, bunlarm yam sira mektuplarda ve bagka belgelerde ortaya mtlara
konmuytu.
Îslam âleminde nümüze anshyiz.
çok farkh dönemler ve mekânlardan çok sayida madeni para bulundugu Madeni¯para (sikke) basma hakki egemenligin
ulagan
güiçin iki
büyük ayncahgmdan biriydi, digeriyse daha sonra ortaya çikacak olan hutbeydi. Madeni paralarm üzerindeki yazilar egemenligi -iddia etmenin ya da tammamn, aynca bagka bir yerdeki bagka bir üstün yöneticinin süzerenligini kabul ya da reddetmenin standart yolu haline gelmigti. Bir yerel yönetici ya da eyalet yöneticisi, yani vali kendi adma para bastirdigmda daha õnce o eyalette hüküm sürmüg halife ya da sultanm isminin basilmamasi, tipki hutbede bu ismin zikredilmemesinde oldugu gibi, açik bir bagimsizhk ilamydi. Metalin vasfi ve agirhgi da bir mesaj verebiliyordu. Emevi Halifesi Abdülmelik, Bizans imparatorlannm saltanat taci ile haç igaretinin yerine Islam inancim geçirerek üstünde Arapyazilar bulunan ça yeni bir altm sikke bastirdigmda --madeni para basmak o zamana dek Roma ve Bizans'm ayncaligt olmugtu- amac1 gayet aç1kti. Konstantinapol'deki imparator da .bunu hemen anlamis, bir savag sebebi olarak görmüg ve cevabi vermigti. uygun Madeni paralar ve üzerlerindeki yazilar, isyancilann isyanlanm duyurmasmm, hatta iddialarda bulunmasom da bir yoluydu. Abdullah ve Mus'ab b. el-Zubeyr kardegler Emevilere karg1 halifelik üzerinde hak iddiasmda bulunarak kendi adlanna sikke bastirmisti. Karmeti136
I'-
da kendi ler, Zene ve Haghagin1er gibi bagka Isyanci.gruplar adlanna para bastirmiglardir.34 Madeni paralar ve yazitlar, ortaçag dõneminden elimize kalmig tek saglam kamtlardir; yani, pratikte geride saglam bir argiv birakmamig, sadece dagimk bireysel belgelerin zamamkalan tek gerçek miza ulagtigi bir däneme dair o dönemden kayitlardir. Papirüsler ve Geniza hazinesi, argiv olmasalar da enemli sayida bu tür belge içerir, fakat bunlar zaman, mekân(her ikisi de Misir'dadir) ve içerik aç1smdan simrhdir. Yade madeni paralarm üstündeki yazilann gezilarm, özellikle oldugu, tekrarlar içerdigi görülür. Yine de bunnelde-tekdüze özellikle çegmede camilerde, kapdarda, pazaryerlennde, lar, mekânlarda bulunan, bagka lerde ve kamunun yararlandigi tavsiye üzerine kullareklammi kelimeyi sahibinin hayir (bu kazanmaya yönelik destek myorum) yapmaya, hayir duasi ve Bu tür yazitlar, hay1rh ipyazilar önemli bilgiler sunmaktadir. kisinin ismini duyurmasina, yetkesinin çapim ler vesilesiyle yarayabiliyordu. ve vergiden muaf tutulmasma göstermesine Ortaçaglardaki Ïslam hükümetlerinin tekrar tekrar kargismda yani yasadigi çikan sorunlardan biri yaygm deyigle mukus, onaylanmamig tarafmdan vergiler vergiler olmugtu; bu Seriat konuanlammda yasadipydi. ¶eriat vergilendirme olmalan düzenlemektedir. ayrmtih, açik çok biçimde bir sunu çok Gelgelelim Seriat'm düzenledigi vergiler hükümetin ihtiyaçIaidari kararlarla, örfi hurma zar zor yetiyordu. Bu yüzden de kararnameleriyle ve bagka yöntemlerle kukla, yöneticilerin 34
Coin of the Zanj", IRAS (1933) içinde: 651-55; içinde 11 de Perse", Revue Numismatique Zendj (264/877-8)",RN des chef idem, "Monnaie du 343-52, XI, 3e ser¯e s(1893), 11 (1893) içinde, 3e serie XI, s. 510-16; Antonio Prieto y Vives, "Numismatica Qarbirkaç koleksiyonda içinde, (1933),s. 301-5 Karman sikkeleri mata", Al-Andalus of Muslim Numismancs 2, Bibliograph.y Mayer, AL. çtkar, bkr. örnegin kargumza Londra, 1954, kalemler 986, 1276. 1277, 1373, 1383.
Örnegin bkz. John Walker Paul€asanova,
"Monnaie
="A Rare
des Assassins
137
L
bir dizi vergi uygulamyordu. Sofu bir yöneticinin dindarhgibetimIenmesinde olan geylerden mn biri de yasadigi yaygm vergileri kald1rmaslyd1. Bu yazitlardan çikarilabildigi kadanyla aym yasadig vergiIer defalarca kaldinlmigtir, tekrar yürürlüge konduklarma dair belgesel bir kamt da yoktur. Yazitlar kimi zaman da memleket sakinleri ve ziyaretçileamaciyla zaferleri anlatmakta ri aydmlatmak kullamhyordu. Selahaddin'in
Kudüs'te
el-Aksa
camiinin
minberinde
bulu-
kentin Haçhlardan geri ahmgan anlatan yaziti dikkat çekici bir örnektir. Bu tür duyurulann, o dönemin yaygm deyigiyle bir zafer mektubuyla, bir yöneticinin meslektaglanna ve bagka insanlara gönderdigi, zaferini ilan eden mektupla yapilmasi daha yaygmdi. Bu zafer bir dügmanm savasta ye.nilgiye ugrat11gibi, bir topragm geri kazamlmasi ya da masi olabilecegi baska askeri bagarilar da olabilirdi. Gerek Abbasi, gerek Fatimi halifeleri, diger Müslüman hanedanhklarm çogu bu tür mektuplara bagvurmuglardir. Kalkegendi, bürokratik kullamma yönelik olarak hazirladigi ansiklopedide, koca bir bölümü bu tür belgelere ayirmigtir. Bazi alimler bu tür belgeleri Romahlarm Litterae Laureatae'sinin bir devami olarak göri.ir, bunlari eskiden Araplarda kargimiza çikan mcghaagiretlerin, zi'yle, yani Arap sonra da peygamber ve ehlibeytin, haleflerinin yigitliklerine dair kahranianhk anlatilariyla iligkilendiren alimler de vardir. Zaman içinde zafer bagka mektubu bir sanat haline gelmig, neredeyse bir tür kahranan,
manhk
anlatisi olup çikmigtir. Kadim gelenege göre, Araplarm en fazla takdir ettigi ve mükemmellige ulagtigi iki sanat dahndan biri piir, digeri hi35
Kalkapandi,
Subh
el-eghad,
Kabire,
1334-1915,
7, s. 366).
.I
-
-
138
c¯lt 8, s. 274-290
(karsilastirm
clt
l
ibetti;
ililki kismen, ikincisi ise tümüyle ikna kabiliyetiyle özelde de tarih Genelde klasik Arap edebiyatmda, gairler ile hatiplerin becerilerini icra ettigi yariglar 'ya-
iliydi. iminda,
modern gözlemci birçok örnegi mevcuttur, olarak görebilir unlan derhal bir propaganda ilginç ve Modern öncesi devirlerde siir birçok bakimdan en Gazeteciler araçlanndan biriydi. propaganda n ele geçmez evvel gairler, çikmadan uzmanlari ortaya e halkla iligkiler iligkiler .giretler, reisler, yöneticiler için gazeteciler ve halkla tzmanlanmn yaptigi igleri yap1yordu. Omegin Roma imparamaiyetinde, genel olarak imparatororu Augustus, Roma'da için halkla iligkiler faaliyeti yüuk için, özelde de imparator e galibiyetlerin
muhtegem pairler bulunduruyordu. Hatta Virgilius'un imparatorluk kurma fikri Roma'nm bir spik giiri Aeneid'in, savunulabilir. dahi iligkiler yürüttügü faaliyeti çin bir halk1a ögrencileri, piirin kadim ArabisBütün Arap edebiyati an'da sahip oldugu propaganda iglevine aginadir. Geleneküten
el giir smiflandirmasmda,
õnemli
bir propaganda unsuru Sairinkendi adma
görülür:
en az üç grup bulundugu propaganda yaptigi fahr, yani övünme; ta da agireti adma metih ya da methiye; haföneticisini ya da hamisini ovdügü kargi olumsuz propaganum ya da rakip grup ya da kipilere la yaptigi hiciv" yani satir. Arap edebiyati tarihçilerinin beçeren
36
37
au Moyen Age: Islam, ßyzanet propagande 1983'te düzenlenen Predication daha glir ve özellikle de vaazlar bakkmda Occident kolokyumun caporu baghkh ce, Pedersen, "The rolleri hakkinda bakimz Johannes fazlasmi içerir. Çegitlivaizierin qag", Ignace Goldzther Memorial Volume içinIslamic Preacher: wa'iz, mudliakkir, Taler", ReligionArabiske og Muhammedanske de, 1948, s. 226-51 ve idem, "Den Edvard Lehmann, den 19 Aug içinde, 1927. s. 152-64 historiska Studier tillagn.ade Palis'te
Lica' (hiev) keSiirde büyülu bir unsur da vardir; satirin kargiligt olarak kullandan gelen h-g-hly köküanlamina yani büyü yapma büyüculük, ibranice'de hmesinin önemlidir kesinlikle (kargilagtinn Ïçaya 8:19). Satir yalmzca hmzirne benzemesi, anlamma gelir, gelmez, pratik bir amaçla hmzirLk yapmak hk anlamLaa
139
_
-..
i
timledigi biçimiyle ilk ve en basit biçimiyle fahr, dugman askerlerinin moralini çökertirken, kendi saflannm moralini .bir savag meydam güçlendirmeyi amaçlayan propagandasi teknigidir. Daha banççi bir propaganda biçimi de mufahara'dir, muhafara gairler ve hatiplerin kenfarkh agiretlerden di meziyetlerini, rakiplerini övüp bagarilanm küçülttügü bir tür dostane yarigtir. Öyle görünüyor li, Ïslam tarihinin ilk dõnemlerindeki bazi savaglar ve çatigmalarda pairler su ya da bu birey ya da hizip adma propaganda yaparak faal, hatta önemli bir rol oynamigtir. Peygamberin biyografisine gödestekçileri muhalifleri arasmda re, farkh gairlerin yer alve digi dönemler olmustur. Anlati açikça ortaya koymaktadir ki, gerek peygamberin saflarmda gerek kargi saflarda bu gairlerin yürüttügü propaganda faaliyetleri önemli bulunmus, hatta tehlikeli addedilmigtir." Emevi halifelerinin, sonrasmda neredeyse bütün Müslümaiyetinde pairler bulunmustur. Reklam man yöneticilerin ve halkla iligkiler için pairlen görevlendiren daha önemsiz kiilikler de mevcuttu. pairlik, Böylece bazdan için bir tür ip haline gelmigtir, ücretlendirme ilgili olaoram gibi meselelerle rak da elimizde aynntih venler buluumaktadir. Ücretlendirrne açikça haminin haline vaktine ve pairin becerisine dayamyordu. Bagka propaganda alanlannda oldugu gibi, . aym malzeme tekrar kullamlabiliyordu. Bir yöneticiyi öven bir giir, gerekli birkaç ufak tefek düzeltme sonrasmda bagka birine 38
Bedir
almmasi sonrasmdaki savagi ve Mekke'nin olaylar için bkz. Ïbn Higam, Sirat Resu: Alla.h, haz. F. Wüstenfeld, Göttingen, 1858-60, s. 8 1.9-20, 994-96. Modern akademisyenlerin bunlara ters dagen tartigmalan için bkz. W. Montgomery Watt, Muhammad 1956, s. 15, 68 ve Maxime Rodinson, at Medina, Oxford, Mo-
hammed
.
Rügdt
bazdan
(Íngilizcetercume),
olay1 sirasmda, tarafmdan
Londra,
bu sayfalarda suikastle
infazm
1961,
s. 1.57-58, 171-72, 261-62. gair ve parkici cinayederi
betimlenen
peygamberin
140
sözleriyle
tasdiki
olarak
Salman
îran'da almtt-
bir beyin hizmetinden bir ligerinin hizmetine geçen, zaman zaman da aym giirleri- kulyüzyildaki Suriye beanan gairlerin hikâyeleriyle doludur. X. vardi, ordusu bir anlamda bu gairler el-Devle'nin bir vi Seyf zira yeterince uyamk airler bugün de ona hizmet etmektedir, >lmayan çizgisini benimsetarihçileri yamltarak propaganda halifelerinin de olmuglardir. Fatimi neden Îsmaili nelenne Edebiyat
atilabiliyordu.
:ahmin
edebileceginiz
tarih1eri,
gibi
pairleri vardi. Misir fatiAbbasilere Hani, Fatimilerin
ideolojik
saray gairi Ibn kargi davasmi gayet maharetli bir biçimde ortaya koyar. Nasu ki madeni paralar ve yazitlar herkes tarafmdan götekrarlamyor, piirler de ezberlenebiliyor, rülebiliyorsaa, ulagabiliyordu. akunuyor, bõylece çok genig kitlelere vakanüvislerinden bazilari, resmi sairlerinbir Dönemin Fatimilerin Kalkagendi argiv dairesine bagh Listesini sunar. anlatir: Sünnilik methiettigini olarak iki grup gair istihdam veren Sünni gairler ile Ïsmayesinin daha saygm örneklenni çok daha olarak ililerin Îmam'i metihlerinde, bir yönetici giden Îsmaili gairler. agiri noktalara edenler sadece yöneticiiçin gair istihdam iligkiler Halkla ler degildi. Îsyancilar ve hizipçi liderler de isyana tegvik eden ai el-Mu'izz'in
propaganda faaliyetlerinin yayilmasi için, hatta kimi zaman Siir, sadece kipisel amaçlari için gairlerden yararlamyordu. bugün sosyal meseleler köpesi dedigimiz geyin yerine de geölümler, evlilikler ve benzeri bagka olayçiyordu, dogumlar, larm duyurulmasi için de kullamhyordu. varhk gösteSiir yazth oldugu gibi, sözlü bir biçimde de riyordu, hatta ezberde^n okuma, piirin asli yaymlanma biçibuna ek olarak geligmiydi, yazih metin ise köken itibariyla tirilmigti. 39
Kalkaµndi,
Subh
el gha.d,
cilt 3. s. 497.
141
I
Îslam'm iletigim
ortaya
ve ikna
ç1kipiyla,
araci
yeni ve son derece önemli bir yani camide cuma Hutbede ismin geçmesi, yetke-
da dogdu: Hutbe,
namazlarmda
verilen vaaz.'° sembollerinden biriydi, kökeni Îslam'm çok erbaghca ken donemlenne uzaniyordu; egemenhgm en yaygin biçimde, genel olarak kabul gören iki standart simgesinden biriy-
nin
di. Hutbede ismin geçmesi, bir hükümdarm egemenligini ya da hüktïrnranhgim kabul edip ona boyun egmenin yolu olarak, hutbede ismin zikredilmemesi ise hükümdardan bagimsizhti ilan etmenin yolu olarak görülüyordu. Daha ortaçag zamanlannda hutbe, hükümdarm yönetilerle iletigim kurmasmm bashca araclydi. Hükümdarm tahta çikipimo ya da tahttan indiriliginin, bir veliahtm tayin ediliginin duyurulmasi, daha da genel anlamda hükilmdarlarm gerek baçanlannm gerek niyetlerinin bildirilm'esi konusunda kabul gören bir yõntemdi. Ayrica, bir savagm ilam ya da son bulmasi gibi, õzellikle de bir zafer kazamlmasi gibi büyük geligmelerin uygun biçimde duyurulmasmm da bir yoluydu. Bayka bir hitabet biçimi ise, Arapçada vaaz ya da maviza kelimeleriyle ifade edilir, bu kelimeler Ibranice dampman anlamma gelen yo'es ile damsmanhk ya da konsey anlamma gelen esa terimlerinden Arapçada kilavuzluk ya da türemistir. tembih gibi anlamlar tagiyan vaaz, Kuran'da özellikle vahiy ve peygamberlige
attfla
sik sik geçer. Ay-ye'ye iftira
ilgi-
atanlarla
li Sura suresinin 24: 14 ayetleri ömeginde oldugu gibi kimi ziyade azarlama anlamma daha gelir. Vaat kelimesi, zaman airler, alimler ve digerlerinin, ömegin Eski Ahit'teki peygamberlerin onlann zamamndaki dünya hükümdarlanna hitaben açikça dile getirdigi ihtarlar da ifade edebihr. ve uyanlan 40
Bakm:z recht mischer
-I
El s. vv. "Khatib",
(J. Pedersen)
ve "Khutba",
Noth,
(A J. Wensinck),
Quedenkritische Studien zu Themen, Formen Geschichtsaberhefemng, Bonn, 1.973, s. 81-90.
r.
142
und Tendenzen
aynca
Alb-
frühisla-
Kassâs, hikâye ya da kissa anlaticisi ikna sanatlyla daha dogrudan ilgilidir. Sikhkla vaiz ya da hatip gibi genel bir' anbir dinleyici lamda kullamlsa da, kassâs kelimesi özellikle, uyandirmak geçmigteki büyük baçanlaiçin kitlesinde gipta atifta bulunur. Kassâs ra dair hikâyeler anlafma pratigine güçlendirmek morallerini sokakta konugabilir; camide ya da edebilir. Vaiz. ile kassas hitap için savaga gidecek askerlere propagandanm ötesine geçen toplumsal olmuglardir. Fakat propagandanm bir role sahip
Îslam toplumunda ve ahlaki etkisi,
özellikle
de
ilk
dönemlerde
hiç de küçümsenmeyecek
boyutlarda olmuytur. biçok önemli olmuy bir propaganda Bütün zamanlarda çimi de hep bir ag1zdan haykinlan sloganlar ya da savag çighklaridir. Modern devirlerde oldugu gibi eski devirlerde de çok etbu sloganlar destek toplamakta, heyecan yaratmakta
kili olabilir. Tarih
zaman
propaganda ile da bizatihi bir propaganda yazimi,
ilgili
bilgiler sunar, zaman aracidir. Sunni tarih yaSünni dügünme biçimi-
çok ölçülüdür. zimi genel itibanyla olup bitenler önemlidir, çünkü bunlar Tann'mn inne gõre, temsil eder, bu sanhk için amaçladigi geyin gerçeklegmesini yüzden de tarih, teoloji ve hukuk konusunda bir rehberlik kaynagidir Sünnet'in somut bir ifadesi, hayata geçmig halive oglunun da dir. Siiler ise tersine, Hz. Ali'nin öldürülmesi sonrasmda tarihin tabir-i caizse yanhy bir yola teslimiyeti
..
girdigi, Hz. Ali'ye bagh olmayan bütün rejimlerin gayri megbir anlamda günah ru oldugu, meveut bütün toplumlarm Dolayisiyla benimsemiglerdir. içinde ya§adigt görügünü önemli tarih savunulmasi Sünni yazimmm meveut duzenin temalarmdan biridir. Îlk yazilarda bunun etkisi epeyce hissedilir; o dönemlerde sülaleler, arasmda yaganan çatigmalann
agiretler, hizipler ve bölgeler etkisi de öyle. Bütün bunlar
143 I,•
-
klasik Arap tarihçilerin titizlikle saklamig oldugu farkh, kimi yansitilmigtir. zaman birbiriyle çeligen anlatilarda Ortaçag ki görünüyor Öyle Islam âleminin tarihçileri, bameslektaglannm tersine baski ortammdan dikkat zi modern çekici ölçüde azade olmug, kendilerini hayret verici bir samimiyetle ifade edebilmiglerdir. Fakat kimi zaman da bagka devirlerdeki, bagka yerlerdeki tarihçiler gibi olaylari, birtakim fikirleri, kendilerine ait ya da toplumda baskm olan bazi fikirleri destekleyecek gekilde yorumlamiglardir. Çegitli anlatilari en titiz biçimde toplamig olan Taberi bile, çirkin ya da utanç verici olduklari için bazi hikâyeleri bastirdigma kabul eder.* Daha özel bazi durumlarda ise, tarihçilerin bir hükümdara ya da hamiye ya da daha gevgek bir biçimde bir hizbe, mezhebe, agirete hizmet etmek için anlattiklarmi çarpittigi gönilür. Böyle birçok grup vardir, hei birinin de kendilerine özel propagandaci bir tarih yazimi vardir. Hükümdann kendi amaçlanna hizmet etmesi için dogrudan destekledigi tarih yazmn biçimi, Islam âleminde, Hiristiyan â1eminde oldugu kadar yaygm degildir. Gelgelelim, Fatimiler döneminde, daha da sikhkla Ïran ve Türk hanedanhklarmda karpmiza çikar.'2 Osmanh Împaratorlugu'nda vatarihçisiyle resmiyet kazanmigtir. kanüvisle, imparatorluk Egyano tabiati geregi, sözlü propagandadan farkh olarak görsel propagandano kullammi ve etkisine dair kamtlar toplayabilmek daha güçtür. Islam Musevilikte oldugu gibi, Hiristiyanhkta oldugunun tersine imge kullammim yasaklamig, sembollerin smith ancak de bir biçimde kullammma izin ver41
Balumz örnegin
42
Bir hükümdarm
Taberi,
Tarth., i, s. 2862,
2965,
2980.
bizmetinde olan tarthya da hükümdar benzeri birinin dogrudan çiler arasinda Utbi (Gazneli Mahmud). Revandi (Se1çuklular). Imadeddin ve Bahaaddin (Selahaddin), Cuveyni (Mogollar), Tursun (IL Mehmed), Nizameddin Sami
(TimurÌenk) yer
almaktadir.
144
Ortadogu gõrsel imgelere, görsel uyandinlmaya tçidan Hiristiyan ülkeler kadar açik degiTdir. varhklara da dafine de imgeler ve sembollerin yam sira canh uyandirmak, destek kazanranan görsel propaganda sempati sik sik kullanilmistir. amactyla yansämak iktidan nak da nigtir. Bu gelenekten
ya Dini ve siyasi cemli gösterilerin,
ötürü,
gösterigin, görkullamlmatören alaylanmn ve törenlerin Abbasilenn yaygmdir. a bölgede antik dönemlerden bu yana biridir. Avrupa'da bin yll kara bayraklari klasik örneklerden gibi, kara bayrak da bagta sonra ortaya çikacak kizil bayrak iktidardaki rejimin :levrime çagn olarak ortaya çikmig, sonra döneminde çegitli sembo1üne dönügmügtür. Abbasiler mesajlar
vermek
amac1yla
bir
kullammi yaygmdi, Fatimiler döneminde daha aslen dinsel niteve semboller da yaygmdi." Bazi amblemler ilgiliydi, iktidarla kullamllik tagiyordu, digerleri ise özellikle salmay1, yaygmlagmalan korku saygi malan, gösterilmeleri, amaçhyordu. kaKisa azmdan etkilemeyi uyandirmayi, en hatip sözgehmi biçimlerde, çegitli çok malar da kihçlar amblemlerin
ya okumaya h.utbe
kullamyordu. Kug resimleri, avlaEriha'daki Emevi Sarayl'nm monan yirtici hayvan resimleri, zaikleri ve fresklerinde- gõrebilecegimiz gibi bir geyigi parçaatilmig layan bir panter ya da kaplan resmi, bir kupun üzerine çiktigmda
otorite, gaddarhk imaji yansitir. Altgahin resmi bir iktidar, eger, taki mesaj gayet açiktir: Dogru dürüst davranmazsan edersen bagma gelecek budur. Gehükumdara sadakatsizlik görüldügerek bugünün Bagdat'mda rek Abbasi döneminin, edebilir.' hizmet üzere mimari bile propagandaya
gü 43
Bkz. Pau.la Sanders,
Ritual,
Politics
and the City in Fanmid
44
Cairo, New York,
de 4. ve 6. bolü.mler. . Rule, Pr¯nceton, Ïlki için bk.z. Jacob Lassner, The Shaping of Abbasid Art, Vulgarity The Monument: el-Halil. ikincisi için, Samir ve devarni; 1.99 L Angeles, sibility in Iraq, Berkeley--Los özellikle
145
I 994,
1980, s. 163 and Respon-
I.
1444'teki Varna savagmin ardmdan paganda örnegi yagandi: Osmanhlarla
ilginç
bir görsel pro-
savagmak
üzere
gön-
derilen bir Haçh ordusu yenilgiye ugratildi ve Osmanh Sultam IL Murat bir grup Frenk gövalyesini esir aldi, hepsine muhtegem elbíseler giydirildi, sonra da Sultan gövalyeleri Ortadogu'ya, Afganistan'a gidip gefi dönecekleri bir yolculugönderdi. Propagandano amact açikti: "Bakm ne yaptim!", "Bakm elimde kim var!" Frenk gövalyeleri savag elbiseleri içinde hayli etkileyiciydiler mutlaka, ama Afganistan'a üstleri ulagtiklannda baglan dökülür hale gelmigti rauhte-
ga
melen. Ortaçag propagandacismm dem haleflerinin yäntemleri
yöntemleri ve teknikleri, moile payrtici teknikleri ve bir benzerlik gösterir. Temelde propagandasi yapilano davasun ilerletmek, olasi rakipler küçük dügürmek· ya da muhalifleri amaçlamyordu. Karpt davalarm propagandac11anmn aym temalan ve olgulan çok farkh yollarla ele aldigim, seçicilik, bastirma, gölgeleme ve uygun oldugunda dogrudan yenilik gibi tamdik aygitlara bagvurdugunu söyleyebiliriz. Bütün zamanlarda propagandacilarm ve mekânlarda en gözde numaralarmdan biri, kötü ya da gülünç nitelikler at-
federek, genellikle
de kötü niyet atfederek bir karptm itibaBu tür niteliklerin birçogu stereotiplerden nm sarsmaktir. kaynaklamr ya da stereotiplere yol açar. Bu stereotipler özellikle de dinsel, etnik ya da bölgesel karptlara saldinrken ige yarar. Bu tür propagandalarda standart bir hal almi küçük dügürücü sifatlardan, ilençlerden yararlamhr; epeyce sikhkla da tekerleme ve cmgil biçiminde kargimiza çikarlar. Yalanlar muhtemelen konugna kadar eskidir ve yazidan kesinlikle daha eskidir. Kadim metinlerin önemli bir bölüpropaganda mü bir faaliyetinin bir parçasi olarak aldatma amac1yla kaleme ahnmig yalanlardan olugur. Kadim dönem146
I
-
olagandigi degildi. Kimilerinin suçlamalan lerde sahtekarhk tarihçi Hero"Tarihin Babasi" olarak gõrdügü büyük Yunan çoktan "Yalantarafmdan dot bile antik dönemde bagkalan Kadim ahlakm yam sira kalarm Babasi" diye nitelenmigti. dim dinin de tehlikenin farkmda oldugu görülür. On Emir'in yasaklar -orijinal yere tamkhk" etmeyi dokuzuncusu, budenir. Persepolis'te Ïbranice metinde basitçe ülkesini büyük üç Ahuramazda'ya Daryug lunan yazitmda dügmandan korumasi için dua eder: Dügmanlar, kithk ve "yalan
"yalanlar"
sahtekarhktir bunlar.63 adiSahtekarhgm en basit biçiminde, yazar sadece kendi sahtekarhk biDaha karmapk ve sinsi bir na yalanlar söyler. itibarlanm uydurup bunlan ve etkiçimi ige, yazih ifadeler teknik atfetrnektir. Aym ya1erini artirmak için bagkalarma atarak da olmadan, zih metinler basitçe ortaya bir söylenti II Flusterpropaganda, yani fisilti gazetesi, uygulanabilir. bay da tarafmdan, sonra IIL Reich Dünya Savagi sirasmda Sovyetler kullamlmigti. biçimde bir yogun kalan tarafmdan Birligi'nde yalan haber imalati ve yayilmasi KGB'nin bir bö"dezenformas-
lümüne havale edilmig, bir de bu. faaaliyete yon" diye yeni-bir isim takilnugt1. akan kaynaklardan Modern kullammda ise uygunsuz propaganda" ve propagandayi ifade etmek için propaganda" düg"Kara kullamhr. propaganda" terimleri propaganda" ise yay11an propaganday1, man saflarmdan karythga dahil olmayan, dolayislyla muhtemelen digandaki ifade eder. Bu tepropagandayi tarafsiz kipilerce üretilmig tabii, ama kara propagandanm rimlerle ifade edilmemistir da uzun bir tarihi vardir. da gri propagandanm "gri
"kara
"gri
45
Mary
Boyce,
Textual
sources for the
Stu.dy of Zoroastrianism,
105.
147
Chicago,
1984,
-
s.
I
Yazitlarda dahi sahtekarhga bagvurulabilir. Meghur õrneklerden biri, Kudüs'te Kubbet-üs Sahra'da bulunan, mabedin inga sürecini anlatan yazittir. Gayet iyi bilindigi gibi, bu muhtegem mabed hicri takvimle 72 yilinda, MS 691-692 civarmda Emevi halifesi Abdülmelik tarafmdan yaptirilmigtir. Camide bulunan bir yazitta inga.süreci, ingaat tarihi ve mabedi yaptiran hükümdarm adi yaz1hdir. Hükümdarm isolarak verilmig, fakat sigamayacag1 mi Abdullah el-Ma'mun
kadar dar bir alana sikig tepig yaz1lmigtir. Ne olup bittigini kolayca tahmin edebiliriz. Sonraki tarihlerde Abbasi propagandasmdan sorumlu olanlar, devirdikleri ve yerlerini aldiklan bir hanedanhšm böyle mükemmel bir biçimde reklam edilmesi fikrinden rahatsiz oImuglardir. Dolayislyla bir sahtekarhga bagvurulmug, yazit degigtirilmig, mabedin inçasi Emevi Halifesi Abdülmelik'e degil, Abbasi H'alifesi Abdullah el-Ma'mun'a atfedilmigtir. Gelgelelim bu igi yapan, pek de iyi bir 14 çikarmamistir. Yazidaki farkhhktan ismin degigtirildigi agikârdir; igleri.daha da berbat eden bagka bir geyse tarihi degigtirmenin ya unutulmug ya da gerekli bulunmamig olmasidir, böylece mabedin asil inga tarihi öylece kalnnytir. Tagtan daha kolay biçim alabilen malzemelerle çahyan birigler çok sahtecinin daha iyi çikardig1 görülmektedir. Uydurmalar genellikle iki tiptir. Îlkinde, Kubbet-üs. Sahra'da oldugu gibi sahteci mevout bir metni ahp amacma uygun dügecek gekilde degistirir. Ïkincisinde ise, metni bütünüyle kendisi yaratip kendisinin seçtigi ya da uydurdugu gerçek ya da hayali bir yazara atfeder. Islam'm ilk asirlarmda bir davayl, görügü ya da hizbi tegvik etmenin peygamberin münasip bir eylemini ya da ifadesini, tek kelimeyle söyleyecek olursak hadisini zikretmek kadar iyi bir yolu yoktu. Îslam tarihinin ilk dönemlerinde birçok çatigma olarak kaçuulmaz propaganda yaganmasi, 148
I
"acak
yol açti, hiç de azimsanmave icatlara üstelik. alimler gizli bir arnaca Müslüman
çarpitmalara
emaçh
boyutlarda etmek üzere
tizmet
uydurulmug
ya da degigtirilmig sahte ya tehlikelerini çok erken tarih-
hadislerin la kugku uyandinci erde fark etmiglerdi. Bu tehlikeye titiz bir hadis elestirisi bikargihk verdiler. Dikkat çekicidir, Emi geligtirip uygulayarak >irtakim siyasi amaç1ara hizmet etmek üzere yeni hadisler Kudüs'te çikan igi zamammiza asarlanmasi dek sürmügtür. 1990'da yayimlanmig, bugün yaygm oldugu" belirtilen bir görüge göre, peygamber Yunanlar ve Frenkler çõlde Sadim adh bir adama kargi Migazetesinde
el-Nahar
ü.nlük
15 Arahk
hiçbiri geri dönmeyecek," tahmininde Bu yay1mn Kärfez Savagi öncesinde koalisyon açiktir. Gelatifta bulunuldugu üçlerinin toparlanmasma elelim 1990 õncesinde bu gõrüge yapilmig bir atif bulunanarngtir, bu hadisin ne zaman, nerede, hangi amaçla icat dildigini tahmin etmek zor degildir." gözde tekbelli olan hadis, sahtecinin Bu uydunddugu ar'la
birlegecekler,
>ulunmugtur.
Once dikkat çekici birinin tipik bir ömegidir. baglar, tahminin dogruluk lerecede geçerli bir edilen olaylar sonraashnda çünkü yüksektir, tahmin ay1 mda kaleme ahnm14tir, sahteci böylece dinleyicinin güvenigeylere dair bir ii kazandiktan sonra henüz gerçeklegmemig ahminle devam eder. Ikinci, yani gerçek tahmin, burada da ördügümüz gibi genellikle yanhg çikar. biçiminde, malaBu tür tahminler bagka bir propaganda malume?) dair yazilarbilinen kiyamete diye zim (malhama merkezi bir önem tagir. Bu tür yazila, eskatolojik ç1kigmdan önce de sonra da Yahudiler ve ar Îslam'm ortaya iiklerinden
"tahmin"le
yazilardÄ
6
Aktaran
Michael
Cook, "Eschatology
pers in Near Easrem
Studies
I içinde
and the Dating
(1992): 25-6.
149
of Traditions",
Princeton
Pa--
arasmda Hiristiyanlar dolagiyordu. Eski Ahit'te de Yeni tahAhit'te de bunun örnekleri Müslümanlarm meveuttur. minleri genelde özel bir siyasi gündeme sahiptir. Bu tahminmücadele lyi ile kötü arasmdaki sonunda lerde zamamn ve adaletsizlik ve baski ile dolu olan dünyayi adalet ve epitlik ile dolduracak" bir mesih figürünün nihai zaferinin "bugün
betimlenmeye çahg1hr. Bu tahminler, mevout düzene karp dinsel bir hognutsuzluk ve protesto ifade eden bir mesaj aktanyor, bir isyancmm Îslam camiasmm liderligi üzérindeki iddialanm destekliyordu. Bu tür iddialarda bulunanlar, o donemde geçerli olan kehanetlere uymak ve kendilerini, beklenen kurtarici rolünde gõstermek için büyük bir çaba harciyorlardi. Bunun anlami açikti: Meveut rejim kötüydü, isyanadil bir toplum kuracakt Bu tür iddialar ci lider gerçekten vaatler Abbasilerin, Fatimilenn, Almohadlerin ve ve dev. rimci hareketlerden dogmuy bagka bazi rejimlerin yürüttügü .
propagandalarm
temel niteligiydi.
Gerek Abbasi,
ilk halifeleri mesihçi hanedanhklanmn kraliyet unvanlan seçmislerdi, kugku yok ki kümdarm gerçekten de yeryüzünde Tann'nm mi
-
i
gerek Fati-
tmilar amaç
tayyan
tebayi, hü-
kraliyetini kur-
mesihçi misyonu tagidigma ikna etmekti.42 ma yönündeki Her iki hanedanhkta da ilk halifelerin ardmdan bu iddialar giderek hafifledi, sonraki halifelerin benimsedigi unvan-
lar o kadar
iddiah
olmayan
formülasyonlara
dayamyordu.
Propaganda temalan, dört ana baghk halinde toplanabilir: aslen kipisel ve hanedanla ilgili olan siyasi propaganda; Araplarm kendi iç1erinde ve Araplarla bagka gruplar arasmda o dönem yaganan rakip
47
vilayetler,
rekabetleri
yansitan etnik propaganda; arasmda karghkh sarf
kentler ve mahalleler
B. Lewis,
"The Regnal
sentation
Volume
içinde.
Titles
of the Fi.rst 'Abbasid
Yeni Delhi,
1968, s. 13-22.
150
Caliphs',
Dr. Zakir
Husain
Pre-
dilmig kötü sözler ile kimi zaman sadece hog bir mizah propagan'da. olugan.yerel luygusunu yansitan atigmalardan farkh bir ifadesi de yaygin déyigle feza'iledebiyatiunun lir*B, bu eserlerde belli yerlerin meziyetleri övülür, yerel guurla turistik propagandanm bir kangimi kargimiza çikar. ile mezarlan unlarla ilgili bagka bir grup eserse, azizle1in avka kutsal yerlere yapilan gezileri anlatan, hac ticareti için bagka asarlanm1§ ziyaret kitaplaridir.** Feza'il kitaplannm sirasinda ir biçimi de Haçh Seferleri ortaya çikmigtir ve suriye-Filistin bölgesinde gerçeklegmig bazi toprak kayiplalyla ilgilidir. temasi açiktir. Ve Yine burada da propaganda biçimi on olarak, birçok bakundan en önemli propaganda uygulamaögretiler Lini propagandadir, dini propaganda ve iktidar tartigmalardan gelmez liderlik hakkmda ar, sonu ve logmugtur. --matbaa Modern iletigim teknolojilerinin ve gazete, telgaf ve telefon, radyo ve televizyon, faks ve intemetinortaya yaylmim muazzam ölçüde arirmig Gelgelelim bu yeni teknolojiler ve hizlandirmigtir. >ropagandamn pek katkida temalarma ana ve amaçlanna :1kigi,
propaganda
imalati
ve
)ulunmamigtir.
I .I
El s.v. "Fadila", (R. Sellheim). akademisyen Ignaz Goldhizer olmuµur: Bu literatu.re dikkat çeken ilk modem Studien iç¯nde, Halle. 1.890, ciIt 2, s. 318. Daha yaktn tarihli Muh.ammeda.nische Guide des lieux de pelerinage Sourdel-Thomine, için bkz. Janine (elbir araµtrma
B Bakiniz 9
Haravi'nin
t.ercümesi).
Sam,
¯
1957, s xxx-xxxv
151
I
9. BÖLÜM ORTADOÖU'DA
MONARSÍ
-I
I
Monargi kelimesi iki farkli anlamda kullamlmlyti, günümüzde de zaman zaman hâlâ bu biçimde kullam1maktadir. Ïlki etimolojisinde de görülür: monargi kelimesi Yunanca iki kelimeden olugur, ilki bagma" anlamma.gelir, ya da ikincisi ise Bu anlamda monargi, kadim devirler ile ortaçag döneminde aristokrasi ve oligarginin ya da motek adam dern zamanlarda demokrasinin tersine yönetimi _ -bir anlamma gelir. Terim genellikle bir bireyin yönetimiifade keyfi yönetim timsi da tagir. Bu anlamiyla monargiyi istibdad etmek için kullamlan Arapça terim istibdad'dir, genellikle keyfi yönetim trusiyla kullamlan bir kelimedir ve pira ile mepveret (dampma) terimlerinin tersi bir anlam tair. Îstibdad bir yöneticinin kendi kipisel arzusuna ve kaprislerine göre, dampmasmm uygun dügecegi kipilere dampmak"tek"
"tek
"yönetim".
152
yönetmesi
izm
fikrini
erek devlet adamlarmm
Geleneksel islami literatür, danigma'nhgerek din adamlarmm
aktarir.6°
büyük vurgu yapar. "Monargi" teriminin diger anlarn
ma
retkenin
bir egemen ilgilidir. edinilmesiyle Bu yetkenin o yönetim bagh hanedanhga kahtsal, yani ise yüksek
f erasiyla.degil,
onlamda
monargi
gelir, bu yönetim biçimine göre- devletin liderligi bir üyesinden digerine aktanhr. Meyrulyet katym ailenin Sandiran o,lmaktir, yani seiefin ölügey bu allenin mensubu yüksek egemen indirilmesi sonrasmda nü ya da tahttan asli dayananevkiye çikan her kimse onun alacagi unvanm anlamda monarginin olmaktir. mensubu Bu bu ailenin inlamma
ti
:ersi
cumhuriyettir.
Monarginin bu iki anlaru zaman zaman degildir. Bazi dönemlerde ve bazi yerlerde
ortügse de, özellikle
aym
de son
lönemde bu iki anlam gõrünurde birbiriyle çeligebilir bile. anayaMesela Avmpa'da ayakta kalan monargiler istisnasiz zamandir böyledir, aym sal demokrasilerdir. Çogu uzun igaretleri verirler. ilerleyecekleri de yönünde bütün yolda k1sa ve çogunun Dysa tersine demokratik cumhuriyetlerin dünyada ayakta inigli çikish bir tarihi olmu tur. Modern birkaç istisna dig mda monargi degil. cumkalmig tiranhklar huriyettirler. .iki anlamuu da aktarArapca malik terimi, Enak Îngilizoe-Arapça kullanilmigtir. iç ya da Arapça-Îngisözlüklen kaleme alansözlüge bagvurdugunuzda, bir lizce mahkle lann kestirme bir kesinlikle malik'i yamlticidir. Bu Elbette ki bu egleytirdigini görürsünüz. "monark"in
"kral"la,
50
"kral"i
Terms", Roger Notes on Some Islamic Political Studia Islamica. Islamikos.in honoLogus Ag-:us A. (haz.). M_ Savory ve Dionisius Georgii Michãelis Wickens, Papers in Medieval Studies 6 (Toronto- Papalik Or-
B. Lewis,
rem
taçag
"Usurpen
Aragtirmalari
and Tyrants.
Enstitüsü,
1.984), s- 259-267.
153
.
denklemin dogru olabilecegi zamanlar ve yerler mevcuttur. Fakat bu terimlerin anlamlan, aym gekilde çegitli dillerdeki egdeger bagka terimlerin anlamlan kayda deger bir farkhhk gösterir çogu kez. Araplar arasmda bahsederken, genelde
kraliyet
unvanlarmm
kullammmdan
yamlabilen beger hafizasma dayanan sõzel kamtlara dayanmak zorunda degiliz yalmzca. Kraliyet unvanlanmn geligimini, çegitli kollara ayrilmasmi izlerken yararlanabilecegimiz elimizde; saglam kamtlar bulunuyor birçogu bir tarih tagiyan madeni paralar ve yazitlar. Bu unvamn ilk kullammlanmn genelde olumlu tmilar taidigim
görüyoruz. Kinda ve Hira krallan vardi, bu krallar sõzlü gelenekten biliniyordu. Arap dilinde yazilmig, günüulagan eski bulunmug, yaklagik muze yazit Namara'da en 328'den (CE) kalma bir yazittir, yazitta Araplann sal"bütun
tanat onun
taci takan krah (malik)... Bu zamana sahip oldugu geylere sahip olamadi,""
dek hiç kimse
Ïs-
deniyordu.
lam'm doguçu
oncesindeMisir ve Suriye topraklannda hüHeraklius, küm sürmus son Bizans imparatoru kâfir Persleözellikle zaferini kargi Hiristiyanlann kutlamak, de Kutre sal Topraklar ve Kutsal Kudüs Kenti'nin kurtarilmasim kutlamak amactyla olagan Bizans unvam otokrator'un yam sira kral unvam basileus'u da almigt1. Basileus terimi, Kutsal Kitap'ta övülen kadim Israil krallannm yam sira kral Îsa'yi da
yank1hyordu.
Fakat kadim Araplar arasmda kralhšm genellikle olumsuz bir anlami vardi. Diger göçebe halklar gibi Bedeviler de merkezi bir otoriteden hazzetmezler. Arapça lika terimit olarak açiklamr. krala boyun egmeyenler" Bir de Îslam önibn el-Abras'a atfedilen, gairin kendi agicesi Arap gair Abid "bir
-
51
RCEA (Reperoire
Chronologique
d'Epigraphie
154
"i
arabe),
I (Kahire,
1931), n. I.
retini
bir giir vardir: "Krallara hizmet etmeyi reddethiçbir zaman da bir kral tarahndan yönetilmediler.
övdügü
tiler ve Ama savasta
bet
yardima
da memnuniyetle
çagrildiklarmda
ica-
ettiler."
belirgin Îslami atiflar çogu özellikle de Sakez olumsuzdur ve Ibranice Kutsal Kitap'ta, sorunlu bir biçimde domuel'de çizilen, Ïsrail monargisinin tabloya olaylara büyük benzerlik gösdair yol açan guçuna malik hadislerde kelimesi kimi zaman de terir. Kuran'da da, ilahi bir sifat olarak kullam1mistir, elbette ki bu iki yerde de geçmektedir. Ölümlülere atfen kullamldiolumlu anlamda gmdaysa genellikle haddini bilmezlik, cüret, hatta paganhk anlami tapr." Davud da Süleyman da Kuran'da kargimiza çikar ve her ikisi de olumlu bir biçimde resmedilmigtir. Fakraliyet debdebesi içinde reskat her ikisi de peygamberdir, medilmig olsalar da malik kelimesiyle tammlanmaz1ar. Kuran'da kadim Îsrail krallarmdan açikça bu gekilde tammlanolarak geçer mig olan tek kral Saul'dür, Kuran'da ismi Talut imajiyla hemen hemen ve Kuran'daki imaji da Samuel'deki Krallar
ve
kralliga yapilan
ilk
aymdir.54
Islam'm ilk asirlarmda kral ve krallik sõzcükleri bu olumterimleriysuz truyi taç1yordu, özellikle de halife ve halifelik ilk dönemlere ait Taberi'nin aktardigi le kargilagtmldigmda. ile Pers geçmig anlatilardan Islam'a birinde, halife Omer Salman arasmda göyle bir konusma geçtigi kayit dügülmügtür: "Salman'm dedigine göre Ömer ona göyle dedi: 'Ben kral 52
53
Abid b. el-Abras ve Emir b et-Tufeyl'in 1913). s. 64; Charles Lyall (Leiden, mütevellileri Memorial"in XJ.W.Gibb
Örnegin bkz. Kuran
için
ve soylularru
hazirlayan
s. 8 I
(Londra,
basilmigttrJ
eden Sir ve tercüme tarafmdan Luzac
karydagfiravun için kulanilmátir; göyle der: "Krallar bir kente girdiksefil hale koyarlar. Krallar böyle yapar."
12, burada melik, genelde Seba melikesi Süleyman'a
tirm 27, 34, burada lerinde oray1 yagmalarlar 54
divanlan, metin
Kuran 2, 247 ve devami
155
halife
miyim?'
Salman
gu cevabi verdi: 'Eger Müs1ütopraklanndan bir dirhem ya da daha fazla veya daha eksik vergi ahp da bunu yasadig amaçlarla kullandiysan o zaman hahfe degil kralsm.' Ve Ömer agladi."66 Kralhk ile halifelik arasmdaki aç1kça gõsteriltezat bu anekdotta mektedir. Temel farkhhk, yönetimin seçimle mi yoksa hanemiyim
manlarm
dan
ailesinde
kipiden kipiye geçerek
mi el degigtirdigi soruhanedanhk çercevapta yatmaz, zira yönetimin çevesinde el degigtirmesi kisa süre içinde halifelikte de kural haline gelmigtir, temel farkhhk esasen keyfi yönetim ile ilayatmaktadir. hi adalete uygun yönetim arasmda Dolayislyla malik terimi, Îslam'm ilk asirlarmda dini yöneticilerden ziyade aslen askeri ve siyasi -ya da diyebiliriz- otoriteye sahip olan, adil ve d-ini bir yönetimden ziyade keyfi ve çahsi bir yönetim tarzmi benirusemig yöneticileri ifade etmek üzere kullamlmistir. Fakat yönetimin bir ciddi bir meydan hanedan içinde el degigtirmesi ilkesine okuma gelmemis, bu ilke de en aginya varan tarzda Siiler tarafmdan savunulmustur; Siilere göre tek megni hanedanhk, peygamberin gelenlerin hanedanhg1ydi. Bir kralisoyundan çok trusmdan emperyal bir tru tagiyan daha övgü dolu yet unvanlar kral (malik) unvanmm yerini almak yerine, .onun çikmiglar dir. Bunlar sultan gibi Arap, pah ya da padiüstüne pah gibi Pers, hakan ya da han gibi Türk ve Mogol unvanlasuna verilen
"laik"
n olabilir. Müslüman
hanedanhklarda kullammi dabu unvanlarm ha yaygm bir hal ahrken, kral unvam bagka, daha farkli bir olumsuz anlam kazanmigtir: Tabiyet, boyun egme anlamma gelir olmustur. Halifelik içinde bagunsiz beyliklerin yükseliiyle birlikte, bu unvan az çok yeni beylerin birçogu tarafm55
Taberi,
Tarih
el-Resul
ve7-Melik,
I s. 2754. ,
156
.I
dan kullamhr olmuytu. Unvanlan, artik bir egemenlik unvaaçikça ortaya koyuyordu. Kral, malik, h'alife m olmadigmi ortaya koyarken gerisindedir ile sultanm ve kendi otoritesini otoritesini tamr yine de. Bayka daha yüksek bir egemenin bir ayinci özellik de, bu dönemde krahn herhangi bir yerin iddia etmiyor olugudur. Unvam basitya da halkm kralhšmi "Muhtegem", "Mükemmel" çe el-malik'tir, genellikle de bunu
gibi bir sifat izler. Uzerinde kralhk iddia ya da icra edilen halklar ve topraklann say11masiyla birlikte kral unvam ilk kez esasen yabanci Biiçin kullamlmigtir. Bunlar arasmda ve käfir yöneticiler el-kuffâr mulûk olarak Nubye krah ve toplu zans imparatoru, (kafirlerin krallan), hatta mpdûk el- kufi- (imansizhäm krallan) diye bilinen çegitli Hiristiyan Avrupa krallan vardir. TabeNikeforus ile halife Harun el-Regid ri, Bizans imparatoru arasmda diplomatik mesaj ahyverigine dair aydmlatici bir hi-
halifeye "Araplann krah Harun" diye Imparatorun bakig açismdan bu kugkusuz dogru kullanmakunvandir, çünku kendisi de kral (basil) unvamm krahchr. Harun'a, kendisinin kullandigi tadir ve Romahlarm sahip olma onurunu bahgetmigtir. Fakat unvanm aymsma komutam"na- gäre "Araplann krah" halifeye -"müminlerin diye am1mak bir hakarettir, hem de çifte hakarettir. Onun sadece bir kral, üstelik de sadece Araplann krah oldugunu
kâye anlatir. hitap eder.
ima
Nikeforus
etmektedir.
Öfkesini imparatora
I
cevap mekK.omutam'ndan, Nikefogönderdigi
tubunda "Harun'dan, Müminlerin rus'a, Romahlann Köpegine" (Mîn Harûn, emir el-müminin hitabiyla ifade etmigtir. ilâ Nikfûr, Kelb el-RûrÃ) Müslümanlann kullandigi asirlannda, Ortaçaglann son etnik undayah hem kraliyet unvanlan arasma hem topraga 56
Age., 3, s. 695-86
157
i
vanlar
dahil oldu. Bunlarm bir kismi biraz muglakti: Mesela da benimsedigi
Memlûklarm kullandigi, sonra Osmanhlarm Malik el-Barreyn ve'l-Bahreyn (ÎkiÜlkeninve
h) gibi. Mem1ûklara niz'di,
Osmanhlara
celeri
Selçuklulann
Îki Denizin Kragöre bu iki deniz Akdeniz ile Kizildegöreyse Akdeniz ile Karadeniz. Daha ön-
kullandigi bir baska unvan ise Malik elMayrik ve T-Magrip'ti (Dogu'nun ve Bati'mn Krah). Bu unvan iddiasini daha ziyade bir evrensel egemenlik andinyordu. Bagka bir ilginç unvan ise açikça Pers dilindeki Sahingah'm bir tercümesi da olan Malik el-mulûk'tu. Buyî hanedanhgi Malik el-Umam (Uluslar Krah), hatta Malik el-Devle (Devletin Krah) gibi unvanlar kullanmigti. Bazi unvanlar etnikmig gibi Mesela Memlûk sultanlan görünür. dizisinin bir unvanlar olarak Malik el-Arap ye7-Acem (Arapbir parçasi kendilerine lar ve Perslerin Krah) demiglerdir, herhalde bunu "Araplann olacakve bagka herkesin krah" diye tercüme etmek uygun tir." Osmanhlar zamanmda Arab ve'l-Acem bu unvan ve'l-Rum" (Araplar, Acemler ve Rumlar) haline gelmistir, ifade Rûm o dõnemde Osmanlilan ve Osrnanh topraklanm ediyordu. Bunlar etnik liderlik iddialan degildi, daha çok ev"el
rensel üstün Avnipa'da
iddiasi
egemenlik
olan,
anlamma
geliyorlardi.
dayah ya da ulusal bir yaygm kralhäi tammlayan unvanlar XX. yüzyila dek Îslam âleminde bilinmiyordu. Osmanli öncesi Anadolu'da, kugkusuz fethettikleri halklar arasmda yaygm olan kullammdan etkilenerek kimi zaman topraga dayah unvanlarm yer aldigi madeni paralar Fakat bastirmiglar ya da yazitlar hazirlatmiglardi. örneklerdi, atipiklerdi süreli bunlar nadir rastlanan kisa ve 57
El-Baya,
El-Elkab
497, 502-5; I
3739;
RCEA,
11, s. 3273,
el-îslamiyye
topraga
fi?-tarih vel-vata'ik
6, s. 2177, 7, s, 2377, 4308; 12, s. 4554.
158
2378,
2707,
ve7-ethar 2734,
2760;
(Kahire,
1957),
9, s. 3509;
s. 10. s.
ve izleyen asiralmuglardi. Ortaçaglarm sonraki asirlarmda egemenlikler ve küçük [arda, Ortaçag Islami'nda tipik olan gözden kaybolmuglardi. Ïslami Szerk beylikler büyük ölçüde bölümü Drtadogu'nun büyük az sayida büyük devlet arasmkraliyet unvanlacla bölünmü§tü, bu devletlerin yöneticileri r1ndan ziyade emperyal unvanlar kullamyordu. Malik terimi ve baglamda devam etmisti: Osmanh imparatorlanmn unvanlar geref sifatlari kullandigi ve bagka imparatorlann bir parçasi tamamlayici õzel bir önem tagimayan dizisinin ifade yöneticileri kâfir olarak ve bir de Avrupah ve bagka ikinci ziyade eden bir terim olarak. Terim ilk baglamdan egemenlik anlamma geliyordu ve belli bir baglam itibanyla iki
Türkçede yerle, belli bir halkla iligkili olarak kullamhyordu. ahamig bir Slav dilinden ya da Macarca'dan bu monarklara yäneticiler Arapçada ise bu terimle kral deniyordu. terimiyle ifade ediliyor, bazen de malik yerine açikça kwayitmilarmi tagiyan ci bir terim olup küstahhk ya da gaspçi terimi kullamhyordukiyye" ya da malik yüzyilda terimi hem yeniden popülerlik kaXX. äzellikzandi, hem de statüsü geligti. Bu degigim Bati'daki, yansimastydi ve le de Ingiltere'deki kullamm biçiminin bir imsaygmhgim o donem dunyanm en buyuk populerhgmi, paratorlugu olan egemen kurumdan ahyordu. Oyle görünüMüslüman yönetici ilk kullanan modern yor ki, bu unvam 1916'da kendini Hicaz krah ilan eden Serif Hüseyin'di. Onu oglu Faysal izledi, Faysal 1920'de Suriye'de bir Arap kralhardmgi ilan etti, bu maceramn hüsranla sonuçlanmasmm dan da 1921'de Irak kï ah oldu. Sonra 1922'de Misir yönetihanedan iz1edi ve Misir'da iktidardaki cisi, Faysal örnegini Muhammed Ali'nin sülalesi unvarum birkaç kez degigtirdi: Osmanh SultaOsmanh pagalar1 olarak iktidar olmustu. ilan için unvanlaetmek m'na bagh olarak bagimsizhklanm "inalik"
"ta-
"takût"
159
.
-Ir
sonra tam batimsizhkonce hidiv olarak degistirdiler, larim ílan etmek için de sultan unvanmi benimsediler, Osmanh Sultam'nm unvamydi bu. Aym gekilde kral unvanmi benimsemeleri de -Britanya hükümdarmm kullandigi unilan etmeleribagimsizhklarun van da buydu- Britanya'dan run
ne yaradi. Bunlan
I
bagkalart izledi. Îçlerinde-. en önemlisi 1926'da kendini Hicaz krah ve Necd sultam ilan eden Îbn Suud'du. 1932'de bu iki bolge birlesti ve yeni bir isim tagiyan bir kralhk ortaya çikti: Suudi Arabistan. Daha sonra Fas, Ürdün ve Libya'da kraliyet unvammn benimsenmesi, daha önce Miolduguna sir'da benzer bir amaca, açikçasi Avmpah egemen bir güce kargi bagimsizhk ilan etmeye hizmet etti. Bütun bu degisiklikler olurken, hanedanlik ilkesi ve iktidarm hanedan nyelerine geçmesi, Íslami Ortàdogu'da güçlü, derinlere kök salmig ve neredeyse genel bir uygulama haline geldi. Göçebe agiretlerde dahi, geyh normalde bir ailenin mensuplari arasmdan seçilir, bu ailenin agiret liderligi üzerinde soya geçen bir hak iddiasi oldugu genel kabul görür, çok sik olarak genel kabul gören bir bagka nokta ise bu aile-tabir-i nin kutsal bir yer ya da nesnenin caizse ahit sandigioldugudur. uygulamalara bekçisi Benzer mnÎranh ve Türk göçebeler arasmda da rastlamr. Îktidarm babadan dogrudan en büyük ogula geçmesi ilkesi Avrupa kaynakh bir fikirdir. Kadim Araplar arasmda kabul görmüg bir ilke degildir bu, Müslüman büyük hanedanhk imparatorluklarmda da derinlere kök salmig bir uygulama degildir. Tek kogul, kurucu ve iktidarm el degigerkekler arasmda yönetici hanedanlarda veliahtim tirmesidir. En yaygm uygulama, yöneticinin etmesi, amcalari, kardegleri, kuzenleri ve ogullarmdan
gisinin
en
hükümdar
uygun
olacagma
hanedanhk
içinde
vermesidir.
karar birden fazla 160
ismi
Kimi veliaht
tayin
hanzaman
olarak
:ayin
edebilir;
gerçi bu olagan olmadigi
legildir.
gibi, bir gereklilik
de
kisa bir süreligine dekonusunda acilen hilafet olümu ancak
Islam'm doguçu bu durumu
Peygamberin gigtirmigtir. gereken bir sorun oevaplanmasi :lugu Fakat için halefi olamazdi.
yaratmigti. peygamber
Peygamber
ol-
dini bir yaratmakla cemaat kalmamisti, bir devlet kurmustu ve bu hahne geliyordu, acilen bir egemedevlet hizla imparatorluk vardi. erken bir tarihte, Sünnilerle Siilerin ihtiyaci Çok ne yagandi: Siilerin gögörügleri arasmda pu meghur bölünme Onlara gõre ancak hanedanhk yanhsiydt ruçü samirniyetle gelenler onun halefieri olarak hüksoyundan peygamberin gelen bir ersoyundan metme hakkma sahipti. Peygamberin kek olmadigi için, kizi Fatma'nm soyundan gelenlerin lehine gidildi. Sünn'ilerin görügü ise tersine halifenin bir istisnaya Fakat bu sesavunuyordu. seçimle belirlenmesi gerektigini sadece
anlagilmamah. Jüçim, modern anlamda genel seçim olarak kühalefinin üzerine ristik seçim kavray141, halifenin olümu grubu tarafmdan seçilmesi anlamiçuk bir vasifh seçmenler na geliyordu. ilki, ölümünden Peygamberin sonra gelen dört halifenin
kahtsal bir hak idhiçbirinin de hilafet üzerinde gerçekten de seçildi. "Sediasmda bulunmamasi anlammda pragmatik bir soru yönelttiçim sistemi igledi mi peki?" gibi gimizde, bunun cevabi kesinlikle hayir olacaktir. Seçilen iki halife din kardegi dört halifeden üçü öldürilldü öldürüldübütün sistem çöktü ve Müslümanlar tarafmdan bagladi. Sonuçta hanedanhga dayah halifekanh bir iç adaylardan
-son
savag
likler ve sultanhklar
ortaya
ç1ktL
dayanmayan egemenlik Cumhuriyetçi, yani soy ilkesine biçimi Îslam âleminde bilinmiyor degildi. Ortaçaglarda italXVII. yüzyilda da Hollanda ve Ïngiltere ya cumhuriyetlerine, 161 I
cumhuriyetlerine dair yazilar kaleme alung Arap ve Türk yazarlarm betimlemeleri bulunuyor elimizde. Fakat bu yazilarda bu yönetim biçimine karp pek de büyük bir ilgi duyulmadigi görülüyor. Müslümanlarm dikkatini zorla çeken ilk Avolmuytu. Fransiz Fransiz cumhuriyeti rupa cumhuriyeti cumhuriyetine ilk tepkiler neredeyse tümüyle olumsuzdu. Osmanh tarihçisi Asim XIX. yüzyilm'bagmda Fransiz cum-
rültühuriyetinde siyaset sahnesini bir midenin lerine ve büzügmesine" benzetiyordu.33 Fakat sikhkl demokcumhurlyetçilik rasiyle kangtinlan giderek bir bü Ienme yüzyilda onunla da hiz1a g i yaratmaya ba.plamigti, XX. yönetim biçimleri de geligt k kurubirlikte cumhuriyetçi çökmüg Rus Müs1ülan cumhuriyetler, cumhuriyetlerdi,-191 d¢vrimleman topraklarmda kurulan rinin ardmdan bagkentin baskismm-geçici olarak F f'iflemesi. yerel bagimsizhk ve deneylerin yagandigt kisa bira ard dönemi mümkün kilmigt1. Mavis 1918'de ömrü kisa suren Transkafçözálmesini kasya Federasyonu'nun takiben Transkafkasya üyeleri Parlamentosu'nun Azerbaycanh Azerbaycan'm bagimsiz bir cumhuriyet oldugunu ilan ettiler; modern zamancumhuriyeti larm ilk Müslüman kurulmustu.. Azerbaycan oldu, 1920'de. Kizil Ordu ömrü Nisan Cumhuriyeti'nin kisa iggal edildi ve bir Sovyet cumhuriyeti olarak yenitarafmdan den kuruldu. Rusya Împaratorlugu'ndaki diger Türki ve Müslüman halklarm bagma da aym gey geldi, bu halklarm kurdubir bir almdi, SSCB'ye gu kisa ömürlü ulusal cumhuriyetler bagli Sovyet cumhuriyetleri bolgeler olarak yeniden kuda ya ruldu. Göründügü kadanyla Rusya Împaratorlugu topraklan Kasim 1918'de digmda kunilmuy ilk Müslüman cumhuriyeti ilan edilmig Trablus Cumhurlyeti'ydi. Trablus Cumhuriyeti "bulanan
imparatorluguritÏi
I.
. .-
L
-58
Ahmed
Asun,
Tarth
(Îstanbul,tarih
yok),
162
1, s. 78.
laha sonra Îtalyan sömürgesi olan. Libya'ya dahil edildi. olarak kalan ilk basunsiz Iem bagimsiz hem de cumhuriyet :umhuriyet 1923'te kurulan Türkiye Cumhuriyeise 29 Ekim altmda olan Suriye ve Lübi oldu. Fransizlar da mandalart kurumlar olugturdular. ian topraklannda cumhuriyetçi IL Dünya Savagi'm izleyen yillarda, bir zamanlar hakim gerileyip ABD ile Sovyetler Birligi'nin üç olan Britanya'nm üçlenip öne çikmasi kraliyetin gözden dügmesine, cumhuiyetlerin yeni bir popülerlik kazanmasma katkida bulundu. ardmdan darbeyle ya da digerinde monarklar 3ir ülkenin indirildi, özellikler gösiktidardan farkh yerlerine levrimle cumhuriyetlere bagkanhk eden devlet bagkanlan ve li:eren 1958'de lerler geçirildi: 1953'te Misir'da, 1956'da Sudan'da, Afga1973'te Yemen'de, 1962'de Tunus'ta, :rak'ta, 1959'da ristan'da, 1979'da Îran'da bu süreç yagandi. Bu devletlerin airçogunda cumhuriyet terimi ne îslam'da kabul gördügü aiçimiyle keyfi yönetimin tersi, ne de Bati'da kabul gördügü gelir. aiçimiyle hanedanhšm tersi anlamma kraliyet unvanlarmm Kraliyet kurumu, daha da özelde cullammi
saldirisi
çegitli,taraflarm
altmdadir:
Cumhuriyetçi
ve heveslerine daha ile debkraliyet unvanlari Müslüman köktenSebesini kmayan Ïslami gelenegi dirilten :iler; eski moda, cumhuridaha da genel olarak monaryinin retlerin modern ve ilerici oldugunu dügunenler. air yönetim 2ygun
biçimini kendi
Ortadogu'da akat hanedanhk imde
ideolojileri
gören liberaller ve soleular;
varhgim
am sonuncusu
monargilerin ilkesi
artik
azmhkta
oldugu
açiktir,
bugüne dek son derece güçlü bir bi-
kommûgtur. Büyük Islam ve en uzun
süreni,
Osmanh
imparatorluklan-
Împaratorlugu,
almigtir: ve kimligini kurucu ve yönetici hanedandan Arap'i ve Dsman'm evi. Aym gekilde, bõlgedeki devletlerin en admi Arabistan kimligini Suudi kuruda Islamisi ve olan an idru
163
.
-I
cu ve yönetici
hanedandan
bir noktaya gelelim: ve Irak rejimlerinde,
Modern,
almigtir. Daha laik oldugunu
da dikkat çekici
eden Suriye de Hafiz el-Esad'm
Hüseyin'in kendilerinden en azmdan sonra ogullarmm yönetime geçmesini saglamaya kararh gõrünmekraliyet.de demokrasi de kuvatma si çarpicidir. Ortadogu'da öyle altmdadir, fakat görünüyor ki hariedanhk yanhsi olmak sapasaglam ayaktadir.
da hanedanhk
Saddam
ilan
kurmaya,
-I
I
I
.-I
164
10. BOLUM ORTADOÖU'DA DÌN VE CÍNAYET
-
L
Suikast". Bu toplantmm temasi "Modern Devlet ve Siyasi mekânbakimmdan bazi boyutlar Konuya gerek zaman gerek Ortadoolarak amaçhyorum: konuyu bir bölge eklemeyi Kutsal azmdan gu'ya dogru çekmeyi, zamansal olarak da en geçerken Kitap devirlerine dek geriye gõtürmeyi istiyorum, açismdan amaçlarumz çeken, fakat dikkatimizi
korkarun
yeterli kadar da çekmeyen bir veçheyi da niyetliyim. Dini veçhe bu, dinin bir cinayet gösterilmesi. ti hakh çikaran bir gerekçe olarak olacak
vurgulamaya
saiki, cinaye-
halifenin, peygamberden kigiüçüncü Müslüman.camianm liderligini üstlenen sonra ölüçü baglayahm. Îlk dört halifeden nin öldürülmesinden Îkinci halife kritik önemdeydi. dürülmügtü, ama üçüncüsü öldürüliçindeki tarahndan kõle bir Omer hayal kmkhgi dolayisiyla yapmügtü, adam Müslüman da degildi, Arap da, '
656 ylhndan, Osman'm,
üçüncü
165
I
l•-L
tigi bu igin dini ya da siyasi bir önemi yoktu. Osman ise öldürüldü, öldürülmesi Müslüman Araplar tarafmdan yikici bir iç savagm habercisi oldu. Bu iç savagm sebebi basitçe ortaya konabilir belki. Osman'm öldürülmesi bazilarmm iddia ettigi gibi bir isyan eylemi miydi, igleyenlerin cezalandirilmasi gereken bir suç muydu? Yoksa bagkalarmm iddia etti-gi gibi bu cinayet bir adalet edimi miydi, bir cinayet degil de bir infaz miydi, bir zorba, daha da önemlisi bir gaspçi olan, dolay1slyla yerinden edilmesi her iyi Müslümanm görevi olan bir hükümda-
miydi? Iste Îslam içinde patlak veren ilk iç rm öldürülmesi konusu buydu, bir anlamda bugüne dek devam savagm eden bir savagt1 bu. Îlk bakig açismi, bununsbir cinayet oldugunu dügünenler Sünni MüslümanIar olarak bilinegelmigtir, kargit görügü bunun bir suça kesilmig bir ceza oldu-
gunu dügünenlerse
Siiler olarak bilinegelmistir. Bir süre Osman'm halefi Ali de öldürüldü, bu kez cinayeti igleyen Ali'nin cephesinde alan muhalifti, bir bu olay Oryer tadogu'da ikinci büyük temasma bir dini-siyasi cinayetlerin sonra
ornekti.
Dini kültlerin kurbanlara dayanmasi olagandigi bir dudegil de magdur rum degildir. Dini kültlerin kurbanlara edenlere dayanmasi ise, pek yaygm olmamakla birlikte hiç bilinmeyen; yabanci bir durum da degildir. Zorbanm, tirafikri yeni degildi. Ortadogu asirlardir Gremn öldürülmesi ko-Romen dünyamn bir parças1ydi ve tiramn õldürülmesi öldürerek de -tiram toplumu baskidan kurtarmakbildik bir temaydi. Meghur kurbanlar arasmda - Makedonyah II. Philip, Tiberius Gracchus yer ahyordu, meghuru ise Julien öldürülmesi Caesar'm us Caesar'di. Shakespeare'e övle bir tema sunmustu ki, ortaya kesinlikle dramatik bakimdan en lyi siyasi
su.ikast sunumu
çikt1.
166
Meselenin kadim dönemlerde Yahudilere uzanan bir ydHabtl'in 1ü 'de vardir. Tarihte kayda geçmig ilk cinayetin, iglenmig bir dini saiklerle abil tarafmdan öldürülmesinin çekmeye ikisinin Tann'nm dikkatini de zira uikast oldugu, ahytigi, kardeglerden birinin digerinin haksiz avantaj saglahgi dügüncesine kap11masi yüzünden suikast igledigi savubagka suikast hikâyeleaulabilir. Eski Ahit ve Apocrypha'da ile Judith gibi dikkat çekici suEhud ci de bulunmaktadir, Fakat Oldürülkastçilann hikäyeleri de bunlar arasmd.adir. Îsrail'i ezenler oldugu için farkh bir nitelenler, yabancilar, öldürüp yerine lik tagir. Büyük bir dini liderin elinden, krah algeçmesini söyleyen bir Tann mesaji alan, böyle bir mesaj digma inanan Jehu'nun bagmdan geçenler konumuzla daha ilgilidir. Modern dilimizde antik Yunan dramalarmdan aldi-
kompleksi diye bir terim var. Ìbranice Eski Ahit'ten almmig baska bir terim de benimseyebiliriz: Jehu kompleksi. Zealots ya da Scarii diye bilinen, kadim Yahudi de nifaal olmus, muhtemelen devletinin son agamalarmda korkunçluklanyla bilihayete ermesine katkida bulunmug, örgütlü suiltastçi gruplan güphesiz böyle bir kompleksin
gimiz Oidipus
nen etkisi altmdaydi.
Ïslami dönemin
yüzyildan itibaren kargilagilan bir tema olmustur, di-
ilk asirlannda,
VIII
tekrar tekrar olarak cinayet iglemesi bir dini yükümlülük ni tarikatlarm gibi ilginç bir olgu kargimiza çikar. Bununla ilgili olarak biriglekaç aynksi õzellik gözümüze çarpar, sözgelimicinayet uzmanlagmak burlardan birimenin bir tek yolu üzerinde vardir. Bir dir. Bunun bir ritüeli, heredeyse kutsal bir önemi öldürür, sikarak bogazlanm sadece grup katil, kurbanlanm Hint egklyalarmm tarziyla açik bir benzerlik, belki de bir baglanti söz konusudur. Bir bagka grupsa, ancak Mahger kurizin verilecegi inanclyla Günü'nde çelik kullanmalanna dini cinayet
167
banlarmi sopalarla döverek öldürmügtür. Suikastçilarm en meghurlan, Bati dillerinde suikastçmm kargihgi olan sin" teriminin türetildigi grup ise sadece kama kullamyordu. Zehir, firlatmah silahlar, bir hasmi ortadan kaldirmaya yönelik nispeten güvenli bagka yõntemlerden kaçmmig olmalaKatil ile kurban arasmda yakm kipisel temas n çarpicidir. "assas-
önemliydi,
kendi kendini feda etme unsum da õyle. iki ahnti suikastçmm Ortaçag kaynaklarmdan rolüne
ir iki
farkh alg11amaya.dair
da-
ömekler
sunuyor. baglarmda yagamig, Haghagin tarikatmi destekleyen, muhtemelen de tarikat üyesi olan bir Pers gairvakti geldiginde, bir kral, yüz den: "Kardepler," diyor, binden fazla atli askeri olsa da, yahnayak tek bir savaççmm saldigi korkuyla çarpilacak."* Bu ifadeler, siyasi suikastçinm ya da bugün kullandigumz deyigle teröristin kendine dair algismi renkli ve canh bir biçimde ortaya koyuyor. Îkinci ahnt1ysa bir Avrupa kaynagmdan. Haghasinler, yani bu ismin ilk kez atfedildigi Suriye'deki grup hem Haçhlari hem Müslüman beyleri terörize ederken, iki Hiristiyan
ilki XHL
yüzyil
"zafer
gövalye
cemaatine,
valyelere
Tapmak
dokunmamig,
Sävalyeleri ile
Hospitaler
Sö-
hatta bunlara haraç ödemigti. Ortaçaglarm Fransiz tarihçisi Joinvil.le bunun sebebini açikhyor. Joinville Haghagin tarikatmm liderinden bahsederken gunlari söylüyor: "Tapmakçilara haraç ve Hospitalerlere ödüyordu, çünku onlar Haghaginlerden korkmuyordu, çünkü Tapmak Efendisi ya da Hospital Efendisi'nin ölümüne sebep olmasi Haghaginlerin liderine bir gey kazandirmazdt: çünku birini öldürürse, yerini onun kadar iyi bagka birinin I
59
W. Ivanow,
"An Ismaili poem in praise of Fidawis", IBBRAS içinde, xiv (1938), 71; Bemard kary lagttriniz, Lewis, The AssassinsA Radical Sect ¯n Isla.m. Londra, 1967, yeni basim New York, 1987, s. 130
168
I--.--L
dacagmi
gayet
iyi
cazandirmayacak
biliyordu, bu yüzden bu
14 için
suikastçdarru
de ona hiçbir gey kaybetmek -i'ste-
niyordu."6°
de benzer bir avantaja sahip oldugu satoplumlarda etkilidir, hatta unulabilir. Suikast otokratik kural oldugu bir toplumda dogmustur. O zaman atokrasinin edilmesi çok la gimdi oldugu gibi, bir diktatörün yerinden liderleri, çetelerinin fakat suikast ey kazandirabiliyordu, kolayca yerinden edilebilir bir siyasetçi için suikastçi harcapekâlâ. Çogu kez demokrasilem.akta tereddüt edebiliyordu suikastçilann bu ikici hedef alan modern terörizm, belki de Demokrasilerin
cevaptir. Leme verdikleri Haghasinlerle ilgili Ortaçaga ait anlatdar genellikle kurbanlara odaklamr, tamnmig, bilinen kipilerdir bunlar, herkehaklanmiglardir. Bu anlatdar, suikastçilan sin gözü önünde gizemli lider hakkmda gönderen egitip õlümcül görevlerine hikâyeler de nakleder. Hiç yokda çogu kulaktan dolma bazi õldürüp kendi de sessizce õlup giden tan ortaya çikiveren, katilden pek bahsetmezler. Fakat bunlardan ortaya çikan birkaç nokta var. Ï1ki, nispeige adamig bir gönülten agikâr olam pu: Suikastçi kendini bu askerlerin yaptig1 lüdür; bu is mecburi askerlerin ya da parah üstlendigi misbir 14 degildir. Bir bagka nokta ise suikastçmm yondan sag ç1kma bek1entisi tagimiyor olmasidir, hatta böyle suikastbir arzusunun olmamasidir. Bazi anlatilara bakihrsa
olarak görülüyordu. çmin sag kurtulmasi utanç verici bir gey Kurbanma çok yaklagmasi ve kaçma girigiminde bulunmamaolmuyordu. Sag kursi gerekiyordu, zaten pek de kaçma gansi tulup kaçan bir suikastçi hakkmda anlatilan bir hikâyeye gö60
Joinville,
du moyen
Histoire
de Saint Louis, (haz_) A_ PaupMlet, Histoirens 1952, bölüm Ixxxix, s. 307.
age, Paris,
169
er Chroniqueurs
I
•
için yasa girmigtir. Ortaçaglann re, annesi oglundan utandigi Pers tarihçisi Hamdullah Mustavfi bu insanlann, hiç cinayet iglememig olmayi büyük bir günah olarak addettigini anlatir.6 Deyim yerindeyse intihar bombacisimn uzun bir tarihi vardir.
Tekrar tekrar kargimiza çikan bir bagka tema ise, suikastçiya hemen ebedi bir ödül olarak vadedilen cennet zevkleridir.62 Cerinetin zevkleri, daha Ortaçag- gibi erken bir tarihte
bölgeye gelen Avrupah seyyahlarin merakmi uyandirmigtir, bugün intihar bombacdari için de bashca motivasyon kaynagi olduklari söylenir. Gelgelelim o dönem ile bugün arasmda önemli farkhhklar vardir. Ortaçaglarm suikastçisi kendi kenelinden dini öldürmüyordu, gelecek ölümu dügmanlarrnn bekliyordu, hatta bunu hog kargihyordu. Bagka bir farkhhk ise Ortaçaglann Haghagininin kendi hayatuu tehlikeye atarak, hatta feda ederek titizlikle seçilip belirlenmig kurbamni öldürmesiydi.
mügter·11er, Marketteki otobüs yolculari, kafe okul servisleri gibi meseleyle hiç ilgisi olmayan kesimlerin rasgele öldürülmesi modern bir yeniliktir. Ortaçagda Hayhaginlerin kullandigi taktikler, megru bir
sahipleri,
biçimde devlet terörizmi diyebilecegimiz geyin ilk örnekleriydi muhtemelen. Haghaginler, yasadigi bir muhalefet örgüyalmzca. Toprak ahyor, kaleler ele getü gibi iglemiyorlardi çiriyor, kendilerine ait beylikler kuruyorlardi. Bunun uygun olmadigi durumlarda, bir kentin beyi, bir bölge valisi veya 6I.
Hamdullah s. 455-6-
62
Cennet Lewis,
Mustavfi,
Fransizca vaadiyle
Gileide, Charles
ilgili ortaçaga
The Assassins:
mi kaynaklarla
Tarih-i tercome
A Radical
ilg.ili incelemeler
(haz.) E G. Browne, Defremery,
alt bazi Bati Sect in Islam,
için bkz. Encyclopedia
son dönemde yaptigi el-cennet egnafübunna,
malehunna.
yok
tarib
170
Londra-Leiden.-1910, 4e serie,
xii
(1848), s.
kaynakh degerlendirmeler için bkz. Londra, 1967, s- 6 ve devamr. Ïsla-
ve "Hur". Müslümanlarm Ali Ebu'l-Abbas Nisa'ehl Kabire,
JA içinde,
of Islam,
tartigmalar
2, svv. "Djanna" için bkz. Muhammed
hüsnühunna,
evgafuhunna,
ce-
lenzeri
bir yerel yöneticimn
saglamayi
igbirhgim
bagariyor-
ve tabii ko'rukargihimda para yer almayan aynca kendi gündemlerinde na vadediyorlardi, gerçekleptiedebilecek suikastlar ipbirlikçilerine Ema hizmet muhtemelen de tarihte ilk ve ·iyorlardi. Bu yolu izleyerek kendilerine ait bir tür devlete sahip olmuglar:ez teröristler örgütlenme, hazirh, sonuçta da bu durumun sunabilecegi ödüyorlar
ardi. Bu isbirligi
-
erismiglerdi. anma, egitim duzeyine Tekrar tekrar karpmiza çikan bir bagka tema da titiz bir içinde alanlama ve hazirhktir. Bir suikastm uzun bir zaman 1azirlanan, özel egitirn, gizlilik, kihk degigtirme ve sizma gebirçok hikâye vardir. gösteren bir gey oldugunu Açikçasi bu durum izlenen yöntem ve hizmet ettigi amaçlar Jakimmdan bireysel cinayetin ötesine geçiyordu. -ektiren
bazi modern terõrist hareketvardir. Iran'da Eerarasmda biraz çarpici bir cografi benzerlik iki ülke ortabu yayilmiglardir, Suriye'ye ortaya çikmiglar, Fakat bu zamaçaglar boyunca temel üsleri olarak kalmigttr. Suriye misyonu, boyunca tun tamami degilse de çogu tâbi olmustur. fran'daki Haghagin karargâhmm yönetimine Hedefleri neydi? Butün bunlarm amaci neydi? Bu konuda Bati'ya ilk haberler Haçhlarla ulagnnytir, Haçhlar bu inArapça sanlar hakkmda tuhaf ve ilginç hikâyeler getirmistir, ha.phapiyye teriminden gelen haghagin (assassin) kehmesi de oldugu, bunlardan biridir? Haçhlar ana hedefin kendileri yok için etmek onlari Haghaginlerin onlarla savagmak ve _ dek varorada bulundugu kamsmdaydi. Modern zamanlara ile XHL yüzyil izlebim yanhytt. XL hayli hgmi sürdüren bu giden kurban kamalarma Haghaginlerin yüzyd arasinda Haçhlarm sayisi pek azdi. Haghaginlerin kurbanlarmm çogu Ortaçag'daki
63
Bu. terim
ve
Haghaginler
enemiyle
ilg¯li olarak
ile
bkr. Encyclopedia
171
of Islam,
2, s_v.
I
.
I
. I
I
?
I
Müslümanlardi: halifeler, sultanlar, emirler, generaller, yargiçlar ve yüksek devlet bakanlari. Bir Haçhnm öldürüldügü ender vakalarda da bu cinayetin kendilerinin savundugu gerekçelerden ziyade bir Müslüman müttefike hizmet etmek için
iglendigini
gösteren saglam kamtlar mevcuttur. Tabir-i caizse kendi dünyalarmm digmda olan Haçhlara kargi büyuk bir ilgi beslemiyorlardi. Amaçlari Islam topraklarmda süregiden mevcut düzeni· degigtirmek ve yerini almakti. Sünni Islam'i reddediyorlardi, onu ayakta tutan siyasi, askedini ri ve liderleri kmiyorlardi; devrimci bir muhalefeti bette ki bu terimi kullanmamiglardi, ama XXI. yüzyilm bamda biz kullanabiliriz- ve kendi bakig açilarma göre bir alternatifi, dogru islam'i ve dogru halifeligi temsil ediyorlardi. Modern dummla da bir paralellik tagir bu.' islami terörizmin asil hedefinin Israil oldugunu dügünürken biz de Haçlilar gibi yamhyor olmayahm? Bu megru bir sorudur ve cevaverilmig cevapla aym olabilir. Kõktencilebi da Ortaçafda Islami literatürü, rin dügmanlanyla, gerçekten Islami olmadigi gerekçesiyle kmadiklan, zorba ve gaspçi olarak gördükleri Müslüman hükümetlere yogunlagruptir. Gaspçihk zorönemlidir. bahktan daha Otoriter yönetimin kural oldugu bir bölgede zorbahgi tammlamak güçtür; gaspçihk aç1ktir, -el-
muglak
olmaktan
uzaktir.
198 l'de Misir Devlet Bagkam Enver Sedat'm öldürulmesözgelimi. Îsrail'de ve Bati dünyasmm büyük
sine bakahm
bölümünde
Sedat'm
ler tesis ettigi
Israil'le bang
yaptigi,
ABD ile iyi iligki-
öldürüldügü
için
varsayimi kabul gordü. Fakat mesela katillerinin sorgu tutanaklanm okudugunuzda bu izlenimi edinmezsiniz. Bu tutanaklarda, suçlananlarm mahkemede kullandigi bazi ifadelerde suikastçilarm Îsrail'le ba-
ng yapilmasmi,
ABD'yle
diklan, tam tersine
iligkilerin
lyilegmesini
bunlara kuvvetle kargi 172
çiktiklan
onaylamagörülür.
akat
onlara
göre
bunlar neden
degildir,
emarelerdir; Islagvetmig, pagan,
dönmüg, Ïslam'm kutsal yasasmi onunu açve uygulamalarm abanci, yani Batih mefhumlar olarak görettigi, neo-pagan baskanhk ny bir yöneticinin ükleri bir hükümetten bekledikleri geylerdir. Iran'da Sah'1, bagka yerlerhsir'da Sedat'i, Cezayir'de askeri yöneticileri, 11meselelerle iç aslen suçlamalar bagkalarmi hedef alan hedef almig, iktidara geçilidir. Bunlar kendi yõneticilerini yani yeniden canlandirmay1, neye çahyan, toplumu yeniden suçlamayönelttigi hareketlerin amaçlayan slamlagtirmay1 ardir. Tipki ayn1 yerde birkaç yüzyil önce Haçhlar için söz varhšmdan yakioldugu gibi Îsrailliler de, onlarm im'dan
.e
onusu etkilenenler
bölgeye digmda, tabir-i caizse anzidirler; eligleri daha derindeki, daha yay11maci bir kötülügün gerziyade bir sonucu olarak görülür. ek sebebinden biri kritik özelliklerinden Ortaçaglarm Ha§haginlerinin olmalaritopyekûn bir bagarisizhga ugramig le nihayetinde önem taglyan hr. Tek bir rejimi bile devirememiglerdir, geçirememiglerele Müslüman ulkelerin birinde bile iktidari sürdürmüglerdir, dir. Zaman zaman suikastlar düzenlemeyi soluya benzemekten çikip daha çok kiraEakat nihayetinde XIII. yüzy11da lik katile benzer bir hal almiglar, sonunda da silinip Ïran'da Mogollar, Suriye'de de Memlûklar tarafmdan ile modern haHaghaginleri gitmiglerdir. Açiktir ki, Ortaçag ien
gerekiyor, lefleri arasmda yakm bir paralellik kurmamamiz bulmafakat Haghagin girigiminin alçalti.ci bir biçimde son smdan almacak bir ders olabilir. belki de stratejisi modern zaHaghaginlerin taktikleri, atfettikleri manlarda yeniden ortaya çikmistir. Kendilerine bu demiyordu, "Haghagin" isim de öyle. Onlar kendilerine verdigi isimdi. Onlarsa hayatru hizonlara dügmanlarmm gelen fedaiterimet ettigi davaya adamaya hazir anlamma .173
I
kullamyorlardL
mini
Ortaçaglara özgü bu terim XIX. yüzy1ldaha da yaygm olarak XX. yüzyilda aym anlamiyla yeniden diriltildi ve kullamma sokuldu; gerçek Îslam'm gerçek davasi olduguna inandiklari için hayatlarmi geyi ilerletmek bir terör ve giddet eyleminde feda etmeye hazir olanlar anlaBildigim kadanyla bu terim modern mma geliyordu. biçiilk miyle kez 1859'da kullandi, küç-ük bir grup Osmanh da
ve
komplocu taranndan benimsenmigti. Daha sonra Iran'da Fedaiyun-u Îslam, Îslam Fedaileri hareketiyle birlikte ortaya çikti, 1943 ile 1955 arasmda Iran'da faaliyet göstermig dinci bir terörist gruptu bu, onlari da 1964'ten günümüze dek Filistin Kurtulug Örgütü izledi. Modern Ortadogu birçok cinayete tamk olmustur, krallar, bagbakanlar, bakanlar, entelektüeller, y zarlar öldürülmüg, çogu dini saiklerle iglenen cinayetlere kurban gitmistir. Sedat digmda en meghur kurbanlar, 1951'de Fedaiyun-u Îslam tarahndan öldürülen Îran Bagbakam Ali Razmara Ile 1948'de Müslüman Kardegler tarafmdan öldürülen Misir Bagbakam Mahmud Fehmi Nukragi olmugtur. Liste uzundur, daha da uzayabilir. Son olarak henüz gerçeklegmemig bir suikasta, tasarlanmig olan Salman Rügdi suikastma bakabiliriz. Meseleler gayet iyi biliniyor. Rügdi bir roman yayimlamigt1. Hiç Îngilizcebilmeyen, görünüge balohrsa romam da.okumamig olan Ayetullah Humeyni eseri kmadi ve yazanyla ilgili de bir fetva çikardi. Fetva ç1karmak, kimi zaman dügünüldügü gibi Amerika'da geanlagma çerli çikarma" teriminin Müslümanlardaki egdegeri degildir. Fetva húkuki bir hükümdür, Romahlardaki Responsa ya da Rabbilerin Teguvot'u gibi, fetva da hukuki bir konuyla ilgilt bir somya cevap verir. Bu fetvada Humeyni Salman Rügdi'yi öldürmenin caiz olacagmi söylüyor, bunun nedenini açikhyor ve bir ölçüde de nasil yapilacagim söylüyordu. "bir
174
yararh olabilir. Rügdi iki geyMüslüpeygambere hakaret etmekti. Biri e suçlamyordu. girk meseledir, nanlara göre bu tabii ki son derece ciddi bir :ogmaya egdeger bir mevzudur. Seriat hukuku peygambere Birkaç noktayi
hatirlatmak
ciddiligine, biçimikonusunda kogullara, 'hakaretin cezalar çegitli önbagh olarak degigen ie ve bagka faktärlere degilõlümdür, tek bu cezalardan fakat ceza biri örür. Bu lir. Gelgelelim şeygambere hakaret etme günahi ya da suçu iormalde Müslürian devlette Müslüman olmayan bir teba peygambere hakapaglammda tartigihrdi. Bir Müslümamn cid'did.ir, peygambere hakaret etçunkü etmesiyse daha nek dinden çikmak sayil'abilir, dinden çikmanm -yani Îsam'i.terk etmenin-- cezasi da hangi yoruma dayamhrsa daDolayisiyla Salman Rügdi'nin ölüm cezafamlsin ölümdür. Ïssebep olan suç dinden çikmak, sma- çarptmlmasma iakaret
lam'dan dönmekti.
ilSuç, yargi, ceza, bütün bunlar hüküm verme süreciyle doguruyor. O dönem M1sir Bagmüftügili agikâr sorular haBagmüftü peygambere sü'nün de görügleri sorulmustu.
büyük bir günah olduguna, Îslam'a dil uzatkatihyordu. Fakat baska manm ölüm cezasi gerektirdigine gibi oldugu Seriat'ta da herhangi bir hukuk sistemlerinde suçlamayla ilgili olarak bir mahkeme, bir yargilama, suçlayargiyanla suçlanan arasmda bir yüzlegme gerçeklegmesi, hükme varmasi ve uygunsa ceza vermn degerlendirmesi, karet etmenin
mesi gerekiyordu.
Salman
Rügdi'yle
ilgili olarak
ilan edilen
Siilerin ve Orta böyle bir usul izlenmemisti. peygambere Sünbi ettigi, azmhäm kabul Asya'da küçük bir atfedilen bir hadis vardir, buna göre peygamber göyle demigMüslüman tir: "Biri bana hakaret ederse, bunu duyan bir öldürmeliderhal imama ya da sultana dampmaksizm onu hakaret eden kipi yarg1 dir." Bagka bir deyigle peygambere idam
cezasmda
175
bagvurmaksizm öldürülmelidir. Bu ya da polis makamlarma biçimiyle bile gelenek, birinin peygambere hakaret apn edildigini fiilen duymasi durumundan bahsetmektedir. Uzakta bir yerde, okunmamig bir kitabm içinde bulundugu öne sürülen.bir hakaretle ilgili olarak bir öldürmenin tertip edilmesi gibi bir gey söylememektedir. Açiktir ki Humeyni de hukuku izlemek yerine hukuk yapimptir. Suçlama, hüküm ve böyle resmi yöntem izlenmeksizin
kesilen cezadan
bir soni kahyordu - bu ceza geriye önemli nasil Rügdi Îngiltere'de yaglyordu ve Britanya'da hiçbir mahkeme de onu dinden çikma suçlamasiyla ölüm cezasiyla yargilansm diye Îran'a iade etmeyecekti. DoRügdi'nin layisiyla Îran makamlan suikastla cezasmm gerçeklestirilmesine olan karar ve bunu gerçeklestirecek uygulanacakt1?
,verdi
ya da iki ödül cÏiyelim.Humeyni yaptigi aç1klamada kendine sayg1si olan Müslümanlan Îslam'm onurunu kurtarmak için Îngiltere'ye gidip bu adami öldürmeye davet ederek suikastçmm da ölmesi halinde ädül ebediyen olarak, cennetin zevklerinin onun olacag1 vaadinde
bir
ödül
ya da ihsan
vadetti;
Sofu bir Îslami yardim örgütü de bunun yeterince tegvik edici olmayacagt korkusuyla bir Ïranhnm bu suikasti gerçeklegtirmesi halinde kendisine 20 milyon tümen ödül verilecetini duyurdu (resmi rakamlarla o dönem bu meblag milyon dolara, gayri resmi rakamlarla 3 da 170 bin dolara denkti). Suikasti Iranh olmayan birinin gerçekleptinuesi halinde ise, bu kipiye ABD'nin para birimiyle 1 milyon dolar õdül verilecekti. 1989'dan bu yana ödül Fetvamn çikanldigi birkaç kez artmldi, fakat henüz alan olmadi. Herhalde bu meselenin en olagandigi yänü, digandan bakan birine parayla cinayet iglesin diye kirahk katil tutmak gibi görünebilecek bir geyin, Îslam açismdan savunulmasi amaclyla olmas1ydi. Îran'da bir tartigmanm baglamig Müslübulundu.
176
bir fikri ya da bir eylemi savunmamn
ianlarda
geleneksel
oldugunu göstermektir. sünneti Cumhuriyeti'nde de sonrasmda 1989 Îran Islam geleneklere göre aman zaman basmda, güvenilir biyografik ölmuhalifinin peygamberin bu durumda bu a veya su veya onayladigmi ürülmesine da yumdugunu, tegbunu göz ya yaymlandi ik ettigini öne süren bazi makaleler (ornegin Weekly, 23 Subat 1989, s. 12) Times, International peygamberi yeren bir giir yazmig bir gair ile bu gibir kismmi okuyarak suç iglemig olan parkici bir kiz onaylyla hatta buyruguygöre, peygamberin u geleneklere
olu, onun
peygamberin
lolayisiyla
.
'ehran
·özgelimi
-lerin
1
öldürülmüglerdi.
çogu için Digaridan bakan biri için, tabii Müslümanlann itibarmi olabilecek biçimde kötü peygamberin en e bu addedilecektir, Iran'da ise bu yaklar altma almak olarak Peygamberin cim tersi bir amaç1a gerçeklestirilmektedir.
iddia etmenin amaci, buyurdugunu peyadma kara çalmak degil, bizatihi onun da bunu amberin Uzun gõstererek cinayeti hakh çikarmaktir. egvik ettigini yol soriuçlara içerimleri yrkici bir argürimli olan, açan oandir bu. ayet
iglenmesini
I
I
I
177
I.-I
L
11. BÖLÜM MOÖOLLAR VE OSMANLILAR
sultanlan ile alt kitamn Müslüman yöneticileri aratarihi smdaki kayda geçmig ilk diplomatik misyonlann Bahmani krallan Mu1481-82 tarihine uzamr, bu tarihlerde Osmanh
Sah (1482--1512)ile Os(1451-81) ve II. Bayezid
hammed Sah (1463--82)ve Mahmud
Mehmet elçiler gidip gelmig, mektuplagmalar almip verilmigtir. yaganmig, armaganlar XVL yüzylhn ilk y11lannda, L Selim'in (1512-20) Iran ve Misir karg1smda kazandigi zaferler, bagka ülkelerin yam siMuzaffer Sulda büyük ilgi uyandirmisti. ra Hindistan'da manh
sultanlari IL arasmda (1481--1512)
biri de Gucerat krah Muzaffer Sah, Iran'da kazandigi zafer1erden ötüru sultam kutluyor, kendisinin de Mandu'yu Rajbahsediyordu. putlar'dan alma baçansi gösterdiginden Misir'da kurulmasi, arOsmanh yönetiminin 1516-1Tde aldigi birçok mektuptan Sah'tan (1511-22) gelmigti;
tan'm
178
Kizildeniz'in her iki kiyisma da Imdan Osmanh iktidannm rayllmasi Osmanhlarm Asya'daki meselelere daha yakm'dan lahil olmasmi beraberinde getirirken, onlari ilk kez Hindisdogmdan temasa soktu. Osan alt kitasi ve sorunlanyla ulagmalari, Portekizlilerin Okyanusu'na nanhlarm buHint içinde çakigmisti, Osmanhlar kisa süre ken·aya geligleriyle lilerini dogudaki sularda belirleyici bir güç mücadelesine ararhhkla hügirmig halde bukiular. Asya'daki Müslüman istemek ümranlar, olarak yardim Portekizlilere kargi dogal egemeni olan Osmanh sultaçin günün baghca Müslüman ettiler. Osmanhlar birkaç kez istenen yardimi una müracaat bulundu, bu girigimler içinde en änemlirerme girigiminde de 1537-38'de Hadim Süleyman Papa komutasinda düzenPaga'mn Misir, Cidde enen donanma seferiydi. (Süleyman yazdigi mektuplann bir kismi 1940'ta Türkire Aden'den re'de basilmistir.) Bu sefer belirleyici bir sonuca ulagmasa da, Osmanhlar elden birakmadi. Os3ogu'da bir geyler bagarma umudunu Hindistan'a Seydi Ali Reis'in 1553-56'da nanh amirali düOsmanhlann Sumatra'da iyi bilinir. Anledigi sefer gayet girigiminde \ceh'e yardim gönderme bulundugu ise pek o cadar bilinmez. 1563'te Aceh'in Müslüman krah Portekizlileistemek e1çi gönderdi. Osiçin kargi yardim Îstanbul'a bir Calicut ve Seylan'm kâfir nanhlar gelip onlari kurtarirlarsa, kral. Osröneticilerinin Îslam'i kabul edecegini söylüyordu nanhlar sefere hazirlandilar, ne var ki son büyük çaph bir lakikada, Yemen'deki isyanla baça çikabilmek için gemiler Böyte büyük çaph bir sefer yerine Aceh'e \den'e gönderildi. birçogu topçu ve top kurucu askeri le tedarik malzemesi, :eknisyenlerle dolu iki gemi gärlderildi. Osmanhlar gayet farkmmevzu bahis olan meselelerin seyahatlerini Ainpahlarm keyif ve Jaydi. 1580 civannda, ,i
-e
179
Yeni Dünya'yi betimleyen bir kitap kaleme almig bir Osmanticareh cografya yazari, sultam, keyiflerin Ïslam ülkelerinin tehlikeler kotine olumsuz etkileri ve Îslam topraklarmdaki "Akdeniz'den nusunda uyanp qu tavsiyede bulunmustur: Süveyg'e bir kanal açilsm, Süveyg limamnda da büyük bir dobundan sonra Hindistan ve Sind linanma bulundurulsun; almmasim manlarmm takiben kâfirl'eri buralardan kovmak, buralann degerli mallarmi bagkentimize getirmek kolaylagacaktir..." Aym ya da benzer fikirlere XVL yüzyilm sonlan yave XVIL yüzyilm baglannda bagka Osmanli yazarlannm mümkündür. Süveys kistagmdan geçecek bir kanal fikri ciddi bir degerlendirmeye tâbi tutulmug, 1568'de Sultan'dan Misir Valisi'ne gönderilen bir fermanda projeden balisedilmigti. Fakat agiböy1e bir kanahn ingasi, dönemin teknik Avrupahlann Osmanhlar, dogudaki üsyordu. Nihayetinde egitsiz mücadeleden tün donanma gücüne kargi girdikleri itibaren Osmanhlar Hinyüzyllm çekildiler. XVL sonundan zilarmda
da rastlamak
'kaynaklanm
L
distan'la sadece ticari ve diplomatik iligkiler yürüttü. Buraalt kitasma hakim güç olarak yerlegmig Moda, Hindistan gollarla Osmanhlar arasmdaki diplomatik iligkilere degineve belgelerincegiz, daha da õzelde Osmanh vakayinameleri ilgilenecegiz. iliskiler verilen bilgilerle hakkmda de bu ilk atif 1536 tarihini Osmanh kaynaklarmda Mogollar'a tagir, tarihçi Ferdi'ye göre Iskender Sah'm oglu, Lodi Prensi¯Burhan Bey bu tarihte Istanbul'a gelmigtir. Çagatay.ordukaçan Burhan Bey, Osmanh sarayma silanmn iggalinden elini öpme ayncahg1 taimparatorun "Kendisine gmmigtir. nmdi ve günlük 300 asper maag baglandi." Aym tarihlerde hem PorteGucerat krah Bahadir Sah da hem Humayun'un karsi yardim istemek üzere Istanbul'a kizlilerin ilerleyisine bir elçi gondermisti. 180
muhtemelen Gucerat krallanyla ittifaklannMogollarm yükseligine lan ötürü, biraz güpheyle yaklaç¯rmsEkOsmanh casuslannaan, ardi. 158 8'de, Hindistan'daki 2er'in Portekizlilerle birlikte bir komplo hazirhgi içinde ol-
Osmanhlar
limanlari vui mak üzere bir donanma selugu, Yemen'deki ahnmca raporlar bu g ü.pheler erine hazirlandigi yolunda laha da güç1endi. Osmanhlar bu fantastik hikâyeyi ciddiye dmiglar, sadece Yemen'e degil, Basra ve Süveyg limanlarina emri vermiglerdi. la takviye kuvvet ve tedarik gönderilmesi Sonraki rapor 1632 tarihini tagir. Osmanh tarihçisi NaMirtonmu Mogol prensi Baysunkur ma o .yil, Ekber'in
Împaratorluk Kapisi'na sürmek için" istanBaysunkur anlatir. Üsküdar semtine yerlegir. geldigini Vaima, Sah Cihan'm Mogol ailesini nasil katlettigini, Baysunkur'un Iran'a nasil kaçtigim biraz uzunca anlatir. Bayyoluna sunkur, Iran'da soguk kargilanmig, bunun üzerine ta'nm
"almm
Jul'a
levam edip
Îstanbul'a gelmig, Osmanh
Sultam
IV. Murat'm
etmigti. müracaat ve yardunma saraymda Türk Mogol kotü bir prensi Öyle görünüyor ki .zlenim birakmlytir. Naima'nm betimledigi üzere durmadan tendiyle övünem küstah ve nezaketsiz biridir. Kendi kraliyet oyuyla pek övünen Baysunkur, Osmanh saraymm âdetlericonukseverligine
densizliayak uyduramaz, hatta atasi Timur'la övünme gelip soyundan Sultade Osmanh Timur bulunur; akilhca pek de n'mn konugu olmuy biri için bir gey degildir için bir miktar kendisine Harcamalari yaptig1. para verilau arabacilara, ayrilmaz ayrihr bu liginde, huzurdan paray1 -le
inde
nidagitir. Bu $1ezaketsizdavramplar yüzünden, aayetinde Sultan, prens onu görmeye geldiginde oturdugu gerden kalkmamaya baglar, sonunda da onu hiç huzuruna tabul eftnez olur. Fakat Baysunkur, Sultan'dan bir ordu is:emeyi Sulsürdürür, tacmi kazandiracaktir. ona Hindistan
capicilara
181 I
tan
ilgilenmez.
Sah Cihan'la
iligkilerinin
gayet iyi oldugunu,
Ïmparatoru'nun kendisine hediyeler ve dostluk notlasöyler. Bu kadar uzak bir riyla birlikte iki elçi gönderdigini ülkeye bõyle bir sefer düzenlemek son derece zor olacakti, duzenlense bile bu nafile bir çaba olacakti. Baysunkur'un Mogol
-
yetkin olmadigi da gayet iyi biliniyordu, bir Osmanh ordusu kisa süreonu tahta çikarsa ·bile kendi budalahgi yüzünden Türklerin Baysunkur, desNihayetinde kaybederdi. de tacru eder: ülkeyi terk umudunu "Bagikesip tegini kazanmaktan "fakat
bana ne geldigi tam olarak bilinmiyor," der Naima, zilan dervig oldugunu söyler." Mir Naima 1638'de, Sah Cihan'm IV. Murat'a gönderdigi Elçi, Kizildeniz Zarif adh bir elçinin geldigini anlatir. azerinden seyahat etmig, Cidde'de karaya ç1kmig ve nihayetinde Musul'da Sultan'a ula.ymigt1. Getirdigi mulitegem hediyeler arasmda gergedan
15 bin piastre .degerinde bir kemer, postundan bir kalkan vardi. Elçinin
fil kulagi ilettigi
ve
mek-
verici degildi. Sah Cihan Mutupsa o kadar memnuniyet kargi yakm rat'a, iki Sünni hükümdarm Îran'daki sapkmlara Sulittifaka uyansmda Osmanh fakat bulunmug, girmesi bir isteksizligi eden ügengeç1igi bir yüzünden serzenig tam'na ve dil kullanmigti. Murat'in ne cevap verdigi kesin olarak bilingelen bir sonraki mektuba bakamiyor, fakat Hindistan'dan Sonraki mektupta Osmanh rak cevabmm tonu çikanlabilir: yoksun oldugu gikâyetinde bulunulutarafimn nezaketten nezaketsiz cevabmi Hindistan'a bulunan or. Osmanhlarm 1642'de Istanbul'a, Arslan Aga adinda bir elçi götürmügtü. yamlglya Cihan'm hognutsuzlugunu yer birakmayacak Sah emarelerle gekilde gösteren döndü. Împarator hiç hediye sadece Vezir'in gönderdigi gändermemis, hediye namma gelmigti. birkaç degersiz parça Sah Cihan, bu arada IV. MuSultan rat'tan sonra tahta geçen ibrahim'e mektup falan da 182
OsOnun yerine Mogol Sadrazami'ndan Osmanhlärm mektupta, gönderilen nanh Sadrazami'na nektubunda saygih olmayan hitaplar kullamldiyeterince öndermemisti.
imdan gikâyet edilmig,
Mogol
Ïmparatorlugu'nun
gücü ve gönderdigi
anlatilmisti.Osmanh Sadrazami'nm rakur ve sogukkanh yatistiracevap, Sah Cihan'm öfkesini nadi, bunu bir suskunluk dönemi izledi, öyle ki 1649'da Sultahta geçtigini bildiren, âdet üzerine gönan IV. Mehmet'in >üyüklügü
ierilmig mektup bile cevapsiz birakildi. elçi gelmedi, bu tarihte Seyyid 1652'ye dek Mogollardan med admda yeni bir elçi geldi Istanbul'a. Elçi, IV. MehHindistan'a götüren Osmanh elçisi Muhnet'in mektubunun ciddin'le birlikte gelmisti. Muhyiddin Hindistan'a sadece bu ·esmi görevle gitmemisti. Yeni sultamn tahta çiktigim duyurkendisine Özbeklerin Han'i için Mogollann nanm yam sira, ile oglu arasmda çikan anlagmazlestegini kazaamasi, Han igm taçözümü içig Mogollardan aract olmalanm istemesi Mogollann cevabmda Özbeklerle ilgili meönce halledildigi, ama Osmanli elçisinin gelmesinden ugradigi saldinsma -Ian'm isyancilarin ve saldm sonrasmda öldugu lemen belirtiliyordu. Öyle görünüyor ki, -Mogollari sürdürmeye iten etkenlerden 3smanh Sultam'yla iligkilerini verilmigti.
imati
lelenin
iri,
birkaç yil önce Dara §ikoh'tan Îstanbul'a özel bir e1çi
önderilmig
ir-i Azami'mn oleksiyonunda tmacma
dolla
Dara Sikoh'un yazdigi, Osmanh Veda ona cevaben gõnderdigi, Türklerin mektup mektuplarda saklanmig bu elçiligin gerçek
olmasiydi.
dair bir
rastlanmlyor, fakat Dara'um elçisi sözlü mesajdan bahsediliyor. Bu mesa-
ipucuna
Saki'nin ilettigi
dair ancak tahminde bulunabiliriz. elçiligi kisisel bir zaferdi. Naima onu Seyyid Ahmed'in >ilgili, çekici, zeki bir adam olarak betimler, o zamana dek liçbir elçinin böyle özenle karplanmadigmi, böyle gereflenm içerigine
183
anlatir. Getirdigi hediyeler de kugkusuz Seyyid dirilmedigini Ahmed'e gösterilen bu hog karplamayi daha da hoglagtirdegerindeki bu hediyeler arasmda 300.000 piastre m14tl. üzerinde Sultan'm taktigmdan daha büyük bir elmas buluvardL Elçi için ziyafetler verilnan bir türban süslemesi de memleketine düzenlendi, götürmesi eglenceler kendisine di,
degerli hediyeler sunuldu.
için
.
bir Türk elçisi ataigneleyici hem de eghem gelmigti. Nairna bu konuda maya lendiricidir. Eski âdetlere göre ulemadan biri ya da katipler arasmdan seçilmig biri vazifelendirilirdi veya egitimli, zarainsanlar gönderilirdi arasmdan sahibi der Naima. biri fet Ama bu gerekli kopullar gözardi edilmisti. Merhum Sadraiçin zam Salih Paga'nm kardegi Zulfikar Aga bu elçilik görevi cebimmasraflan kendi bagvurmug, "Ben harcirah istemem,
Simdi is,
iade-i
ziyarete
gönderilecek
demisti. Naima bu teklifin dayamlmaz deanlattp igneli bir ifadeyle "Ucuza bulundugunu cazip ilkesidogrultusunda, elçilige bu cakapatlan lyi ahbap olur hil Bognak atandi," der. Naima'ya göre Sultan Mogol elçisikendisini temsil nin zekasi ve bilgisinden çok etkilenmistir, kipinin de benzer vasifetmesi için Hindistan'a gönderecegi çünku "Elçiler krallarm gelara sahip olmasi arzusundadir, Sulmüftü, refidir." vezir ve diger danigmanlar Gelgelelim elçinin üstün mezikargilayacak bir tan'i kendi masraflarim yetlerine ikna eder, böylece de cahil, ama zengin Zülfikar elden
ödeyecegim,"
recede
çili e atamr. Simdi Zülfikar'a
ziyaret edip dügen, Hint meslektagmi Nadavet etmektir. düzenleyecegi bir eglenceye Zulima'nm komiktir. bütün bunlari betimleyigi son derece fikar'a "E1çinin evine git, sayg11arim sun, sonra da evinde bir kelam onun için bir parti ver... ama sessiz ol, agzindan güzel dinZülfikar Gelgelelim tavsiyeyi bu çikmasm," deair. evinde
184
rezil eder. ap talca, hödük davramylanyla kendini Mogol e1çisinin akh bagmda zirif [aima akgam yemegini, tvirlanm budalahgim anlatir. Aynhrken Zülve Zülfikâr'm süslü bir dilde konugtu, bense "Benimle kar adamlarma verdim," der. Naima, Hintlininse Türkçeyle karghk na saf yamndakilere "Allah ne büevinden aynhrken ülfikar'm :yecegine,
ük, insan _i
cisminde
bir
öküz
yaratlyor,"
dediginin
isitildigi-
anlatir.
Naima b atün bu olu P bitenlerin istanbul'da derin bir sibahseder. Talihsiz aksam yemegine kattmti yarattigmdan "Tarafsiz bir biri gunlan aktarmistir: m Türk misafirlerden incelik sahibi bu kaözle bakacak olursak, egitimli, kültürlü, saba inar çok insan varken, sirf paralari var diye böyle kaba mudur?" Naima, bunun uygun anlarm elçilige gönderilmesi Bagmüftti Bahai birçok kipinin de enel kanaati yansittigmi, fendi'nin buna nasd razi oldugunu merak ettigini söyler. Zülfikar, elçi olarak Hindistan yoluna dü.ger, seyahatinin eglik eder. Üç yll ir bölümünde Mogol elçisi ona gönülsüzce 1656'da, beraberinde 1çisiyle Türkiye' e döner.
onra
yeni bir Hint gönderdigi bu yeni
Kaim Bey adinda
Sah
Cihan'm
iade-i ziyaret için gerManzade Hüseyin Oselçilige atamr. yetenekli biri biridir, öyle görünanh Sarayi'mn bag mabeyincilerinden 1üyor sahip bir adamdir. Tesadüfe bakm ki ayriksi vasiflara edilmig olan, Lübiçin infaz çikardigi isyan d, 1635'te
lçi iyi karguarur, bu kez Hindistan'a
:ekten
ogludur. Dürzü Iider Fahreddioman'm Türkiye'ye 1659'da döner, dolayislyla Hüseyin Manzade patlak veren iktierdiginde ¯'pahCihan'm hükümdakhgi sona bulunbir kismi boyunca Hindistan'da lar mücadelesinin elibugün hakkmdaki Hindistan Maalesef raporu nugtur. bazi nizde bulunmuyor, gerçi Naima Tarihi'nde bu rapora itiflar Murat Manzade Hüseyin Hindistan'da mevcuttur. ian'daki
185
- ..
Bahy
tarafmdan
hediyeleri kabul
kargilanmigtir,
Murat
Bahy
mektuplan
ve
hükümdari sifatiyla bunlara Fakat bundan kisa vermigtir. süre sonra Murat Bahy'm cevap kardesi Orangzeb geçmigtir. Dolayis1yla Osmanh elçiyerine si yanhy ata oynamig duruma dügmügtür, belki de bu yüzden sirasmda bildigimiz kadariyla Orangzeb'in hükümdarhgi Hindistan'a bir tek heyet gõnderilmig, o da pek baçanh olamamL¶Ílr. 1690'da, dügmanlannm agir baskisi altmda kalari Osmanh Sultani IL Süleyman Mogollara destek isteyen bir mektup göndermistir. Hint kaynaklanna göre bir cevap gönderilmistir, fakat pimdiye dek Osmanh vakayinamelerinde ya da kayitlarmda bäyle bir mektuba rastlanmamistir. edip,
ülkenin
Delhi saraXVIIL yüzy11a ait Osmanh vakayinamelerinde y1 ile îstanbul sarayi arasmda gerçeklegmig, diplomatik mübadeleye birkaç atifta bulunuldugunu gõrü°rüz. Nitekim Ïmparatorluk
tarihçisi Rapid 1717 yihnm
olaylanm
anlatirken
bir Hint elçiliginin Îstanbul'da uzun süre kahp geri döndügünu belirtir. Olagan hediye ahy verigi digmda herhangi bir aynntiya yer vermemigtir. 1744'te taraflarm kargihkh- elçi gõndermeleri
biraz daha fazla gey ögreniriz. Mogol imparatoru ile Osmanh
Împaratorluk
hakkmda tarihçisi Ïzzet,
Sultam'nm uzun zamandir dost oldugunu anlatir. O yil Seyyid Ataullah admda Buharah bir elçi deniz yoluyla Basra'ya gelmig, oradan kara yoluyla Üsküdar'a, ardmdan Îstanbul'a ulagmigtir. Ízzi taraflarm metinlerini mektuplarm de aktarr, birbirine gönderdigi bagka belgelerle birlikte bu metinler, el'çiligin amacmi açikça ortaya koymaktadir. Mogol elçisi o stralarda Nadir Sah'la Nadir Sah'm barig girigimlesavag halinde olan Osmanhlari, gelmigtir. O sirakonusunda uyatmaya rine aldanmamalan da Türklerin dostlugunu anyor olsa da, Türkiye'ye karsi besbakimmdan, Mogollarm yöneledigi niyetlerin, hasmanelik 186
apagi· kahr Hindistan'a kargi besledigi niyetlerden edece.gine yoktu, kendisine gösterilen güvene ihanet ram olasi iki kurbam, cugku yoktu. Nadir Sah'm saldirganhšmm E1çi, Osmanh göstermeliydi. ma kargi birlegme akilhšmi Nadir Sah'm dügnakamlarma bizatihi sundugu raporda eden özel kamtlar niyetine nanhgim, lyi delalet Hindistan'm Nitekim Nadir Sah, gemi almalari içïn Hindis;österiyordu. :an'a bir heyet göndermigti, ama Türkiye'ye kargi kullamlaimindeki
:aklari
Vadir
ögrenildiginde,
Sah Osmanhlarla
Simdi satigi yasaklanmigt1. bangmaya çahgiyordu. Onunla ba-
gemilerin
yürüyecek, sonra da sizenginlegmig bakimmdan ah, asker, gemi, tedarik ve para alarak Osmanh topraklarmm nihai fethi için geri dönecekti. Dolayistyla Osmanhlar Nadir Sah'm aldatici tekliflerine kanigmay1
kabul ederlerse
Hindistan'a
m.amah, savasi surdünneliydi. cevaben gönderdigi heyetin bagmda ise maliye Sultan'm nezaretinden Selim Efendi diye biri vardi. Osmanh'mn teklifin genel anlamda tm harflerle yaziltmy" mektubunda kabul edildigi ifade ediliyor, mümkün olan bütün tedbirlerin Ashnda savag 174Tye dek sürdü, almacag1 sözü veriliyordu. "al-
bu tarihte belirleyici bir zafer kazanan Nadir Sah bir barig
ulagabildi. Kisa süre sonra da öldürüldu. anlagmasma Ïzzet, 1750'de Hindistan'dan yeni bir heyet geldigini anlaarasmdaki dostlugu iki imparatorluk tir. Heyetin amacinm, oldugunu söyler. Olagan hediye mübadelesi yenilemek ger-
betimlenmistir. çeklegmig, bu kez biraz ayrmtih gidip gelen e1çiler kuskusuz Delhi ile Ïstanbul arasmda bunlardan ibaret degildir. Osmanh kaynaklarmda, impara-
torluk kaynaklarmda betimlenmeyen bagka heyetlerden birkaç yerde bahsedilmistir. Sözgelimi 1769'da Sadrazam olan kendisinin HindisMehmet Emin Pa.ya'nm biyografisinde, oglu oldugu Yusuf Paga'mn Haci tan'a elçi olarak gönderilen 187
I
bizatihi eglik ettigi anlatihr. Osve babasma bu görevinde manh kaynaklan, özellikle de genië Osmanh argivleri daha ayrmtih biçimde tarandiginda bu e1çi mübadeleleri ve gerisindeki çegitli sebeplere dair daha fazla bilgiye ulagilacaktir kugkusuz. Genel itibanyla,
XVI. yüzyil sonrasmda
Osmanh'mn Hinbakihrsa kesintili ve nispeten önemsizdir. Kanuni Sultan Süleyman döneminde, OsmanhAsya'daki meselelerle larm güney faal olarak ilgilendigi bir devre olmustu. Fakat XVI. yüzyilm sonuna dogru, faal katihmdan ellerini eteklerini çekmisler, sonra da Hindistan'la baglan genelde ticari olmustu; hatta Batili güç1er doguya daha fazla yerlegip de Ortadogu üzerinden geçen yollardan yapilan ticaretin açik büyük bölümünü denize yönelttiginden, bu ticari iligkiler de zay1flamigti. Öyle görünüyor, ki, esasen seyyahlar üzerinden- iki ülke arasmda kültürel bir temas olmugtur. Nitekim genel kanaate olan Mimar Sinan'm göre Osmanh'nm en büyük miman Osmanh t ilmizlerinden Mimar Yusuf, miinari (1490--1578) Hindistan'a gidip Ekber'in hizmetine girmigtir. Agra ve Delhi'deki binalann yapimmda biraz payi oldugu söylenir. XVL yüzy11 ile XVHL yüzyil arasmda Osmanh Sultam Ile Mogol Împaratoru, Sünni Müslüman yöneticilerin en büyükleriydi. Gelgelelim rakip olarak da, müttefik olarak da birbirlerini ilgilendirmeyecek kadar uzaklardi birbirlerine. distan'la
iligkileri,
Osmanhlarm
gözleri
görünüge
Avrupa'ya
dönüktü;
önce
yayilacaklari
bir bölge olarak, sonra bir tehlike bölgesi olarak görmüglerdi Avrupa'yi; Osmanh sultanlarmm baghca kaygtsi kendileriAvmpa'ya karvi korumak olmustu. ni Mogollarsa Hindisgömülmüglerdi, tan'm iglerine genig imparatorluklarmm Mogollan birçok sorunu vardi. Osmanhlarla bir araya getivardi: imparatorlugunun her ikisinin ren bir tek gey Sii Îran 188
yakmlarmda le kargisma çikardigi tehdit. Türkler Bagdat :arpigrken yakinlarinda sava'girya da Mogollar Kandahar uzak köpesinde ikinkendilenne topraklanmn ten, dügman :i bir cephe açmay1 düg ü.nmeye baglarlardi, igte böyle zananlarda Osmanh ve Hint limanlari arasmda elçiler gidip gelmeye baglardi. XIX. yüzyilda Türkiye ile alt kitanm Müs1ümanÌan aradegismeye bagladi. Osmanh sulsmdaki iligkilerin örüntüsü arasmda resmi diplomatik :anlan ile Mogol imparatorlan aralannda dinsel, külkesildi, fakat zaten h.eyet mübadelesi türel, tarihsel birçok bag olan, gimdi de kendilerini modern .tebalan dünyanm meydan okumastyla karp karpya bulmug arasmda yeni bir yakmhk dogdu. I
.
I
189
i
L
12. BÖLÜM AVRUPA VE TÜRKLER
OSMANLI ÍMPARATORLUÖU'NUN
MEDENÍYETÍ I.
T I
L
I
bu yll (1953), Îstanbul'u fetihlerinin 500. yildönümü kutluyor. Yaklagik bir asir önce Avrupa'da hüküm sürmeye baglamiglardi, imparatorluk kentinin iggaliyle birlikte Türklere ait topraklar tamamma erip Ïstanbul byr kez daha büyük bir imparatorlugun bagkenti oldugu stralarda da Avrupa'ya Türkler
yerlegmislerdi. Avnipahlann çoguna göre, Istanbul'un kaybi büyük bir tarihi felaketti, Hiristiyanhšm asla telafi edemeyecegi bir yenilgiydi. Bugün Türkiye ile Bati'nm iligkisi dostane bir havaiyice
da sürse de, bu iligkide hâlâ güvensizlikten ileri gelen bir çekince, hatta zaman zaman esen hasmane bir rüzgâr vardir ki, kökleri Avrupa'nm Hiristiyan geçmiginde derinlere -uzaçoguna göre, "Türk" nir. Okumuy yazmig Bati Avrupahlarin ileve "Türkiye" kelimelerinin asirlar süren bir sürtügmeden ri gelen kannapk duygusal çagrigimlari vardir, Dogu Avru190
ulusal folklogöreyse geleneksel Türk zorba tablosu, gelmigtir. rün bir parçasi haline birkaç kaynagi vardir. BunlaBat1'daki bu Türk imajimn Avrupa'nm kalbine dogru ilerledigi, Hirisrm ilki, Türklerin göründügü eder varolugunu tehdit o uzun dönem tiyanhgm Elizaboyunca Batilmm zihnine kazmmig olan korkudur. Türklerden beth dönemi Türk tarihçisi Richard Knolles, Avrupa'mn bahsettiginde bugünkü teröni..." diye
pahlara
"dünyamn
duygularim ifade ediyordu. varolile islam arasmda Bu korku duygusu, Hiristiyanhk Afrika ve ispanya böp Suriye, Misir, Kuzey mug, Hiristiyan ilk Arapgelerini Bat1'dan ay1rip Islam âlemine dahil etmig fetihlerine dek uzamr. H1ristiyanlarm Bati AkdeMüslüman niz'e düzenledigi karsi saldin ve Haçh Seferleri ile Osmanh Avmpa'ya saldinsi taraflaTürkleri'nin, yani Müslümanlarm
Avrupa'nm Rönebir kez daha karsi kargiya getirmigtir. sekülerlegmesi dahi Islam'a kargi itibaren sans döneminden Dine bu dügmanhkta ciddi bir gerilemeye yol açmarngtir. ömürlüdaha genelde uzun dini inançtan dayah kötü niyet, Batih seyyahlar, Bati âleminin baghca dür. Türkiye'ye da birkaç istisna digmda bu bilgi kaynagi glan bu insanlar
n
-gelen
_
Bu seyyahlarm çogu, memlevasiflar Türkiketlerinden agina olduklan, takdir ettikleri iyi olduvasiflann meveut iyi farkh türde ye'de bulunmasa da, gücünden algi yetisi ve hayal gunu gönnelerini saglayacak yoksunlardi. Bunun, kendine özgü bir etige, kendine özgü oldugumedeniyet standardar ve degerlere sahip bagka bir Türklere Bati'nm Yakin dönemlerde de nu anlamiyorlardi. hayranlarmm hirsi.yla da uygarhgi Helen dügmanhgi karci Yunanistan'i hakh olarak överken, güçlenmigtir; bu kesimler önyarg1yi
güçlendirmiglerdir.
Türklere haksizhk etmig, onlari sadece Hellas'm ozgürlükleileri rini ayaklar altma alan zalimler olarak görrnüg, Bizans .
191
,
gelenlerinden
Lucas Notaras'm sarf ettigi "Bu kentte, Türk sangmm görmek Latin tacma yegdir," geklinde o gücünü meghur sözleri unutmuglardir. Bizim
zamammizda
bilgilenme kaynagi tadogu'ya yayilmasi
bütün bunlara
ise
eklendi.
Milliyetçiligin
bagka bir yanhy ve Or-
Balkanlar
Osmanh Împaratorlugu'nun sonucu, onu askm devlet dogmuytur, her birinin de kendine özgü bir ulusal kurtulug efsanesi, kendine özgü bir ulusal tarih yazimi vardir. Bagimsizhga ulagmig birçok halk gibi, Balkan, sonra da Arap devletleri toplumlarmdaki kusurenkazindan
lan ve eksiklikleri devrik imparatorlugun kötü yönetimine yükleme egiliminde olmustur. Türklere göre Bati açismdan kendilerini gözlemciyi
gerçekligine.
daha iyi ifade kendilerinin ikna
edebilen ileri
bu halklar,
sürdügü
tarih
çogu
Batih
versiyonunun
bagarrnglardir. Avrupa'da bilgilenme konusunda yaganan uyampm ve bilirosel tarih yaklagimmm geligmesinin daha tarafsiz bir bakig bir yaklagimm önünü açmig olmasi açismm, daha önyargisiz beklenebilir. Ama hiç de bäyle olmadi. Sikhkla oldugu üzere önyargilan cehalet güç1endirir. Fransiz Fransiz tarihinin kaynaklarma atifta bulunmaksizm yazilmamasi genel kabul görse de, Bati Avrupahlar Türk tarihini -yeni taktiklan Dogu Sorunu adi altmda-- Türklerin Türk tarihi hakkmda soylediklerine hiç bakmadan yazmayi sürdürnüglerdir. Oysa Türk kaynaklari çok genistir; çogu matbu olan vakayinameler, kayltlar, milyonlarca argiv belgesi. Türkiye'yi artik sadece rakipleri ve dügmanlarimn gözünden görmeye gerek yok. Türklere kargi bu olumsuz tavir, baskm olsa da, tek yaklaç1m degildir. Avrupa'da Türklere dair olumlu efsane diyebilecegimiz bir sey de vardir, burada'zaman zaman Avrupah güçlerin uzun bir kagikla da olsa, Türklerle birlikte aym çorbayi kagiklamalanna yol açan siyasi ve askeri degerlenetmeyi
192
Türklere dair romantik air efsane, bir kahramanhk efsanesi de vardir. Bu da farkh kaynaklara dayamr. Kimi zaman bu efsanenin kaynagmda Bati'nin vahgi" doktrinini görürüz, Türk hiç gagmaz bir biçimde bu role büründürülür. Türk kimi zaman da, tipki bagka egzotik halklarda söz konusu oldugu gibi, Bati'da toplumsal bir yorumun bir araci olarak kullamhr, kimi zaözelde Katoliklik karman da H1ristiyanhk kargiti, daha da giti bir tartigmano araci olarak kullamhr, XVL yüzyilda Türklerin polemikçilerin hoggörüsünü KatolikleProtestan oldugu gibi. Zaman zaman rin baskisiyla kargilagtirmasmda ulusal Bati'daki da ya da sosyal grubun Türklersu veya bu le bir yakmhk duygusunu deneyimledigini ya da hayal ettitehlikesine kargi bir Macar-Türk gini görürüz..Pan-slavizm ileri süraray14mda ittifaki olan bazi Macar entelektüellerin gibi. mitinde oldugu Îngiliz yönetici sidügü pan-turanizm Osmanh Müslümamm mfmda bazi unsurlarm resmen kabul Osmanh centilmeni, Hiristiyamm da hiedilmig kilisenin bir olarak gören tavnm da buna örnek verezipçi bir uyumsuz biliriz. Genis kaşsamh olarak bakacak olursak, Bati'daki efsifasanelerde iki tane Turk prototipi vardir: biri sifatiyla. Îkisinin de t1yla ifade edilir, digeriyse gerçek Türkiye'yle pek alakasi yoktur. Bunu söyledikten soninceleözel suç1amalan ra, Türklere karsi ileri sürülen bazi idvaroldugu meyi öneriyorum ya da daha ziyade Türklerde kamtlanmaya gerek duyulmayan önerdia edilen, varhklan bazi kusurlan incelemeler olarak õrtük biçande varsayilan bir gözle incelendiginde yelim ve bakahm kamtlar.tarafsiz ne derece geçerlilik tagiyorlar. biri, Türk'ün kültürsüz, zalim Yaygm varsayimlardan kökleri Fakat Osmanh Türkleri barbann biri oldutudur. Türk Asya'daki Dogu Orta yüzyila, hatta Türkiye'de XIIL lirmelerden
söz etmiyorum.
Bati'da
-
"soylu
.
"korkunç"
"centilmen"
193 I
halklan
arasmda
daha da eski tarihlere uzanan zengin bir lisahipti. Daha eski tarihlerdeki Îslam literatürü, yani Arapça ve Farsça literatür düzeyine erigmemig olsa da, bu literatür yerel degerin ötesinde bir degere sahipti, özellikle de o büyük, muhtegem tarih yazimi geleneginde bu görülebilir. Osmanh tarih yazimi sadece yllhklardan olugmaz, kimi zaman destansi bir vasfa ulagan gerçek tarihtir. Bu literatür Bati'da pek bilinmez, ama buna da Türklerin ha tasi demek teratüre
zordur. Osmanh sanati ve mimarisinin görkemli eserleri Batih ziyaretçiler için daha erigilebilir konumdadir: Türkiye'yi ardih diger devletleri taç1andiran muhtegem ve Osmanh'mn minyatürler, metal igleri, endüstriyel camiler, ve dekoratif ürünleri. Batih yanhg anladigi, ya da
sanat
ulagmig
gözlemcilerin fakat yüksek
yeterincesönemsemedigi bir sanatsal ifade düzeyi-
hat sanatom da Imnlardan apagi edilecegi üzere tekültürü tahmin kahr melde Ïslamidir, egitimli Osmanh Arapça ve Farsça klasikYunan ve Roma klasikleriyle i1gili 1erle, Batih çagdaglannm oldugu kadar ilgiliydi. Simrh da olsa, Bati medeniyetine karilgi de tümüyle yok degildi. Fatih Sultan Mehmet biraz gi bir Yunanca biliyordu ve Yunanca kitaplardan olugan bir kütüphanesi vardi. Maiyetinde Italyan hümanist Anconah Cirida bulunucao Pizzocolli ile Yunan hümanist Critoboulos yordu. Fatih Sultan Mehmet'in biyografisini kaleme almig olan Critoboulos Yunanlardan kalma eski eserlere ve kahntilara merakh oldugunu belirtir, onun Parthenon'a hayranh"Helen terimini.kullamr. betimlerken de dostu" Îstangmi Fatih Sultan Mehmet, muzaffer bul'un ahnmasi sonrasinda birliklerine onlan iggal edilmig kentte üç gün bagiboy birakkalmasma ragmen ma sözü vermig, bu sözü tutmak zorunda hem Yunan hem Batih yazarlarm belirttigine göre dördüncü korumak için öngün yazitlan, binalan ve kutsal emanetleri ne
karakteristik
yam yoktur.
Türk
194 . I
. es
Türklerin
emler alm14tir. Bazi akademisyenler, 1204'te düzenledigi ggalinin Bati'mn Vikici olmadigt görügündedir.
Îstanbul'u
Haçh Seferlen
kidar
Osmanh Împaratorlugu'nu betimlerken sik sik kullamlan Osmanh yönetiminin her zaman bir kelime de oldugu yönünde yaygin bir izvetersiz,rügvetçi ve beceriksiz [enim vardir. Fakat Istanbul argivlerinde bulunan sayilamaXVL yüzyila dek tiVacak kadar faz1a belge, imparatorlugun imparatorlugu yönetme igine tizlikle düzenlenmig, genig bir tarabüyük bir titizlikle yaklagan bürokratik bir örgütlenme "köhne"dir,
Emdan yönetildigini
Budapeste'den
gõstermektedir.
Bagdat'a
köylerini, bunlarm nügösteren 1000 cildi apan kayitlar mevouttur ve bunlar kayitlarm sadece bir dizisidir. Türkiye argiv dairesinde hâlâ komnan 50.000 kay1t defteri ve daha da fazbelge, Osmanh yönetiminin la say1da cilt kayit, milyonlarca imparatorlugun
Euslarmi
bütün kasabalanm,
ve gelirlerini
batalan her neyse, baglang1ç döneminde ve orta dönemde göstermektedir. bunlarm köhnelikle pek ilgisi olmadigru Türk yönetimine kars sik sik ileri südilen yikicihk suçlarnasiyla ilgili olarak da bazi kamtlardan bahsedilebilir. Kavitlar, fethedilen bölgelerin çogunun nüfusu ve refah düzeyiki seyyahlar da -hiç de dostane ain arttigim göstermektedir, Osmanh yönetialmayan tamklai-- bunu dogrulamaktadir. m.i, kendisinden önceki kabustan farki olmayan, kati Membang ve güvenlik Lukyönetiminden sonra Arap topraklanna õnceden getirmigtir. Osmanh yõnetimi, çatigma ve düzensizligin hakim oldugu Balkanlar'a da birlik ve güvenlik götürtoprak sahibi eski aristokrasinin büyük bölümü, peripan olmug, onlarm sahipsiz kalan topcaklan da Osmanh feodal sistemine dahil edilip Osmanh asEnügtür.
Fetih savaglarinda
kerlerine fief olarak sahibi
sadece
gelirle
verilmistir. ilgiliydi,
Osmanh düzenine göre fief haklarma sahip de-
senyörün 195
.
I -I
gildi. Dolayis1yla Osmanh hukukunun igleyigi toprak sahipliönlerginin hem parçalanmasm1 hem tek elde toplanmasmi ken, köylüler çiftliklerinde önceye nazaran daha büyük bir özgürlage Balkan halklarmm Bizans'm sahip olmuglardir. imparatorluk tacma duydugu eski sayg1yi devralan bir yöneonlaköylü timin tarimma verdigi bu güvenlik ve zenginlik, uzlagmasmi Osmanh yönetiminin sagbagka kusurlanyla nn lamig ve Bati'da milliyetçi fikirlerin patlak verdigi ydlara dek Balkanlar'da hüküm süren uzun sükûnet döneminin de büölçüde mimari yük olmuytur. Osmanhlarm fethi Îstanbul'a dahi yeni bir zenginlik getirmig, kent bir fosilken, büyük bir imparatorlugun canh bagkentine dönügmügtü. Bagka bir suçlama Kugkusuz da tiranhk suçlamasidir. Sultan demokrat degildi; ama nihayetinde, b.ildigimiz ve uyguladigimiz biçimiyle demokrasi de sadece 6irkaç yerde boy çogunda da yeniydi ve tehlikeliydi. Sultan gerçek vermisti, bir despot degildi, kendisinin de tâbi oldugu Tanri vergisi islam Seriati'nm yüksek bekçisiydi. Seriatm sultana neredeyse despotik yetkiler bahgettigi, sultana kargi uygulanmasmi güvence altma almadigi dogrudur. Fakat nihayetinde Seriat imparatorlugun sosyal ve siyasi yapismm temeli olarak kalhalklarm kaçmilmaz olarak ve Hiristiyan mig, Müslüman egemenligini hakh görüp saygi gösterdigi sultanlar tarafmdan desteklenmistir. Türklere atfedilen diger iki vasifsa fanatiklik ve hoggörüsüzlüktür. Osmanh Türkleri gerçekten de fanatik Müslümanlardi, kendilerini islam devletinin korunmasma ve yaadamiglardi. ydmasma Fakat hoggörü göreli bir meseledir. Modern demokrasilerin vazettigi ilkelere göre, hogg·örü aynmcihk olmamasi anlamma gelir. Bu anlamda Osmanhlar .hoggörulü degildi, çünkü gayrimüslimler yurttaghk ve sosyal mensuplanyla haklar bakimmdan baskm dinin aym konum196
L' .".,
tabiy.diler. Fakat bu la degildi, bazi hukuki engellemelere dahi yenidir ve henüz tam olatak ü.r bir hoggörü Avrupa'da dolayis1yla kalkip eskinin Osmanh ahnmamigtir, ¯üvenceye aramak pek mparatorlugu'nda var miydi yok muydu diye degil olmamasi te makul olmaz. Hoggörüyü, aynmcihšm I.e, zulmün olmamasi diye tammlarsak, bu konuda Osmansicile sahip L'mn XIX. yüzylhn sonlarma dek mükemmel bir >ldutu söylenebilir. Gayet iyi bilindigi üzere XV. yüzyilda Frenk yönetimi yerine Müslüman yönetimini (unanlann sebepsiz degildi. Hiristiyan âlemi ile Îslam ercih etmeleri kleminin kargi kargiya gelmesi kimi zaman Soguk Savag'a aenzetilir. Böyle bir kiyaslama birçok bakimdan geçerlidir, akat bu kiyaslamay1 yaparken XV. ve XVL yüzyilda mülteci ikigmin Avrupa'dan Türkiye'ye dogni oldutunu esasen Balkanlar'daki Osmanh yönetimi son bulanutmamahy1z. ulusal kültürleri Jugunda, Balkan halklan dinleri, dilleri ve sürdürdüler. Hiristibozulmamig olarak ulusal varhklanm MüslüSicilya'da yanlarm fethinden sonraysa Îspanya ya da da. man da kalmadi, Arapça konugan Osmanh kurumlaridiplomatlarm Avrupah seyyahlar ve güzel bir örnegi yanhy anlayip yanhy yorumlamalanmn m
çogunun takip ettigi kelimesidir. Batih tarihçilerin sigir anlamikelimesi Batih seyyahlarm çoguna göre, reaya kullamhiçin Hiristiyan tebaasi ve Babiâli'nin na geliyordu kelimeden yordu ki, yönetimin onlara kargi yirtici tavrmi bu XVIH. Osmanh kelimeyi bu Oysa de görmek mümkündü. imparatordek, dinden bagrnsiz olarak yüzyihn ortalarma atfen kullanmigti. Yani Müslüman nüfusunå lugun kõylü degildi. ama Hiristiyan kasabalar reaya kõylüler reayaydi, "reaya"
geliyordu, aslmKelimenin kökü, Arapça otlamak anlamma olur, da bu kökün sürü olarak tercüme edilmesi daha dogru lyi bilinen passürü Hiristiyanhk ve Îslam'm paylagtig1 gayet 197
.
toral hükümet idealini ifade eder. XVIII. yüzvihn ortalannda terimin Bati'daki yanh; yorumunun bizatihi Türklere aktarildigi, onlann da bunu hatah olan Batih anlamda kullanbazen de anlamaya-- bagladigi yönündeki yorum, maya Bati'nm Türkiye üzerindeki etkisinin izledigi ö111ntüye dair ilginç bir yorumdur. Osmanh Imparatorlugu'nun geriletnesiyle birlikte, Türklere yönelik geleneksel suçÌamalar kismen geçerli hale geldi. Osmanh kultürü eski modellerin tekrari ve taklidinden ibagelmisti. Osmanli yönetimi, imparatorluk ret hale gerçekten de köhne bir hal almcaya dek gerilemeyi sürdürdü. Yabancilarm iggali ve iç isyanlar kargismda giderek zay1f duruma sik sik dügülmesi, baskiya, zulme ve zorbahga yol açti. Süphe, nefret ve korku -zaman bunlara Bati'daki hoggözaman Türklerin rusüzlük örnegini de ekleyebiliriztebalan olan halklara kargi tutumlano degigtirmistir. Fakat her geyin üstüne, Türklerin Avrupa'da yabanci ve dügman bir unsur oldugu söylenecektir. Çok kisa süre öncesine dek bu tamm reddedilemeyecek derecede hakhhk payi taglyordu. Fakat mesele fazla da abartilmamah. Güneydogu Avrupa'yi iggal edenler Orta Asya steplerinden gelmig barbarlar degil, medeni Müs1üman bir halkti, Îslam'm da uzun birçok orzaman çatigma içinde olduysa da Hiristiyanlikla vardi. Îbranilerden gelen peygamberlik, tak noktasi vahiy, etik tek tanneilik ve ilahi yasa mirasmi paylagiyorlardi. He1enistik mirasi paylagiyorlardi da daha dogrusu bölügya müglerdi. Îslam felsefe ile bilimi, Bati ise edebiyat ile sanati almigtL Ïslam kültürel gelenekleri bakimmdan gerçek DoHindistan ve Çin'den ziyade Avnipa'ya benzer. Fakat gu'dan, Türkler daha yakm olma anlammda, daha maddi bir anlamda Avaipa'ya aginadirlar. XL yüzyildan itibaren Anadolu'da yagamiglar, yanmadamn kendilerine kadim irklanm katmig-ve
198
Îstanbul'u fetberi Avrupa'dadirlar. XIV. yüzyildan saglam1§, iyi uyum gayet Balkanlar'a ettikleri dönemde, durumdalardi. SaraySlav, Arnavut kamyla kangung agirhktaydi, yeniçeri dogumlular H1ristiyan a ve orduda Fatih Sultan özellikle bu kipilerden oluguyordu. irlikleri da Yunanistan'da da evindeydi. Birçok lehmet Yunancada
trdir;
·unan,
akimdan anci
Türkler
Îstanbul'a,
Batih
Hiristiyanlar
kadar ya-
de-ildi.
kaybedilmesi, kugkusuz hem Hiristiyanhk lemi hem de Avrupa için bir yenilgiydi, yine de bir zamanyenilgi degildi. Türklerin ar korkuldugu gibi topyekûn bir 500. ylldõnümünü Müslüman takugûn büyük zaferlerinin kutluyor olmalari hiç de imiyle degil, Gregoryen takvimiyle bagka ve hiç de gaydegil, nemsiz degildir. Bu barbarhäm zaferiydi. Aya Sofya'ya i medeni olmayan bir medeniyetin göre kutsa1häm bozulklenen dört minare Hiristiyanlara degildir. nasi olabilir. Fakat Aya Sofya bozulmuy
istanbul'un
I.
I.
199
-
.L
13. BÖLÜM AVRUPA VE ISLAM I -I
.
.I
Avrupa,
Avrupa kökenu bir fikirdir, Yunanistan'da dogmuy, Roma'da büyütülmüg ve Hiristiyanhk medeniyetinde geçirdigi sorunlu bir çocukluk ve ergenlik döneminin ardmdan imdi de, seküler, ulus üstü bir cemaatte olgunluk dänemi-
ne yaklagmaktadir. Asya ve Afrika
da Avrupa kökenli fikirlerdir, Öteki'ni betimlemenin Avrupa'ya özgü yollandir. Bütün insan topluluklari, topluluk, grup digmda kalani belirtmeye yönelik genelde alçaltici terimlere sahiptir. Bu terimlerin bazilari neredeyse genel bir anlarn kazanmigtir. Barbarlar, ashnda Yujentiller Yahudi olmayanlar, nan olmayanlardi, Asyah ve Afrikahlar Avrupah olmayanlardi ve cografi bir aynmla da dogu ve güney diye ayrdnuglardi. Barbarlar elbette ki kendilerine barbar demiyorlardi, jentiller de kendilerini jentil olarak görmüyorlardi; Helenlegme ve Hiristiyanlagma süreçle200
dek bu dugörmeyi ögreninceye çaglarda antik Helenlegmesi rum devam etti. Barbarlarm ise orta çaglarda. gerçeklesti, jentillerin Hiristiyanlagmasi arasmda, Avrupa'mn dayattigi bu Asyahlar ve Afrikahlar
riyle
kendilerini bu
igikta
kimliklerin bilincine varilmasi ise esasen modern ögretmenler ve vaizlerin da, Avmpah yöneticiler,
zamanlaronlara
bu
gerçeklepti.. Bugüne dek, Eski smiflandirmayi icat edildigi Dünya'nm üç kitasmm Yunanhlar tarafmdan genel kabul görmügtür. Çogu Avrupah kagifin ve cografyac1eklemigtir. nm girigimi ve dehasi burlara birkaç tane daha ilgileniyoryakmdan cografyayla Ortaçag Müslümanlari ögretmesiyle
da Türkçe zengin bir Fakat bu literatürde idari cografyada Asya ismi bilinmez, Afrika ise, ve yansittigi kullammmda olIfr iqiya biçiminde yer ahr ve Romahlarm dugu gibi Akdeniz sahillerinde yer alan, kabaca bugünku Tunus'a denk dügen bir eyaletin adidir. Avrupa ismi ise, Uruilk dõnemlerinde yapilm1§, Yunan fa biçiminde ortaçaglarm orijinallerden tercüme ya da uyarlama cografi çahymalarda kisaca kargi çiltar, sonra da kaybolur. ait cografi literatürde, dünyayi Íslam'm ilk -dönemlerine sistemi kullamlmigtir; bunlarayirmak için iki smiflandirma lardi, Arapça, Farsça ve daha sonralan cografi literatür ortaya çikarmiglardi.
ikve siyasidir. Fiziki aynm Yunanhlarde limlere göredir; iklim kelimesi de, bu sistem dinle, etnisiteyle, dan gelir. Tümüyle cografi bir aynmdir, hiçbir ilgisi yoktur. Yalmzca kültürle ve siyasi egemenlikle cografi yazilarda kargimiza çikar ve genelde bagka yerlerde
dan biri fizikidir, digeriyse dini
de bahsi geçmez.
.
taylyan aynm, dini-siyasi smifiçinde Müslümanlann yagalandirmadir; bu smiflandirma, tartigmalariiligkilerine dair ötekileriyle diklari dünyaya ve bazi çevrelerde bu hakimiyetini surdürna hakim olmugtur,
Çok daha büyük bir
önem
201
mektedir.
Müslümanlarm algisma geleneksel göre, dünya temel aynm, Dar-ül Îslam ile Dar-ül Harp arasmdaki aynmdir; yani Müs1üman bir hükümetin yönettigi, Müs1üman hukukunun hakim oldugu bölgelerle geri kalan aynodtr. bölgeler arasmdaki Dar-ül Islam'daki herkes Müsüzerindeki
lüman degildir. Hatta, geride Müslüman olmayan genig ve önemli topluluklar kalmytir; bu topluluklara suurlar dahilinde kendi dinlerini icra etine ve iglerini yürütme izni verilmigtir. Fakat bu hoggörunün temel kopullanndan biri, bu topluluklarm Îslam'm üstünlügünü önceve Müslümanlarm ligini kabul etmesidir.
Îslam
iktidarmm
ötesinde smirlarmm Dar-ül Harp uzayagadiş, bunun da ötesinde mr; buralar gayri Müslimlerin -daha yönetimde oldugu topraklardir. Îyi talihda önemlisilerini dünyanm geri kalaniyla paylagmak, Íann'mn nihai. vahyini mumkünse kendilerine saklamayip bang içinde, gerekirse savagla bütün insanhga götürmek için hiç durmaksimücadele etmek Müslumanlann ahlaki ve dini gõrevidir. zm Bu, Îslam inancmm temel yükümlülüklerinden biridir. Buna cihad denir; cihad kelimesi anlamma gelir we genellikle savag" diye tercüme edilir. "mücadele"
"kutsal
Ïnanmayanlarm hepsi bir degildi, hepsi rülmüyordu. Ïslam topraklanmn güneyinde
ipkta
de göve dogusunda, Müslümanlarm degil ama Avrupahlarm Asya ve Afrika dedigi topraklarda çoktannhlar yapyordu; birve putatapanlar ok tannlan vardi, Îslam tarafmdan kabul edilen kutsal bir kitaplan da yoktu. Bazilan ilkeldi, bazilan medeniydi, hatta yararh dersbelki de sanatlarda ve bilimlerde Müslümanlara Fakat Îslam'a. apk atacak bir dünya d:ini, ler verebilirlerdi. halifeye rakip çikacak bir dünya imparatorlugu yoktu. Bir istisna uzakti olarak gärülebilecek pek bilinmiyordu; ve Çin yakm kültürlerini, iktidarlarmi aynca Çinliler inançlarmi, 202
rim L
aym
tagimak için büyük bir çaba kompular d15mdaki topraklara Islam alemine göre, dogu ve günéyde da sarf etmiyorlardi. Müslüman devleti ve inancizamanla Îslam'a çevrilebilecek, egitilebilir ahnabilecek barbarlar yaylyordu. um hizmetine Gerçekten de Islam'm Asya ve Afrika'da tarihsel deneyimi
böyle olmustur.
takuzeybati suurmda, Müslümanlar bitarafindan diye Avrupa sakinleri rafmdan bazi degil ama kuzeyåe, çok Hemen farkhydt linen bölgelerdeyse durum Bizanshlar diye bilinen, çahymalarda akademik modern Müslüman kompulan taraama kendilerine Romah diyen, findan da böyle tamnan bir halk yay1yordu. Bir Sezarlar sodinini yayan bu antik yu tarafmdan yönetilen ve Hiristiyan kendilerininkine denk bir devMüslümanlai imparatorlukta Tann'mn nihai hakikatine sahip let, bir inanç ve bir misyou; evrensel olma ve bunu bütün dünyaya yayma konusundaki iktidamisyonda kendileriyle çatigma içinde olan rakip bir görmüglerdi. tuttugu rakip bir ilahi takdir rm ayakta Bir anlamda, ilk dönemlerde Îslam kendini Hiristivan Islam dininin ilk kargi tammlamigti. inanci ve iktidarma Sahra ile Sam'daki büyük Kudüs'teki Kubbet-üs amtlan, ile SuriEmevi Camii, Kudüs'teki Yeniden -Dogug Kilisesi ye'deki büyük Hiristiyan kiliselerine rakip olmalan kastiyla içindeki yazilar, altm Sahra'nm inga edilmi ti, Kubbet-üs yazilar, halifeler tarafmdan, o zamana sikkelerin ûzerindeki kasten meydan okuait olmuy bir ayncahga dek Romahlara Roma iktidarmm mak, yeni Ïslami düzenin tayyicilanmn günahlanna kargi çiktigmi üstünlügüne ve Hirisfiyanlarm Müslümanlann Ortaçaglara ait duyurmak için bastirilmigti. yazilarmda, Bizans Împaratorlugu, kendisine kargi nihai ve yürütülmesi gereken baghca "Dar-ül en buyük cihadin deHarp"tir. Bunlar egitilip hazmedilecek basit putperestler
Îslam topraklarmm
.203
.
gil, üstün
rakiplerdir;
bu mertebeye uygun dügen bir güpheykendilerine muamele edilir. ait Îslam yazilarmda Avrupa'nm geri kalan halklarma kargi pek güpheyle yaklaçamadigi gibi hiç saygi Bunlara dair bilgiler dagrukti, bu bilgileri da gösterilmez. çogaltma konusunda büyük bir heves ya da tegvik edici bir güç de yoktu. Avrupa'mn hiç bilinmeyen bolgelerine giden birkaç cesur seyyah olmustu, simrh bilgi hazinesinin buyük bir bölümünu de onlarm memleketlerine getirdigi tuhaf hikayeler olusturuyordu. Romahlarm batismda Frenkler deyagadigi, bir dönem kendilerine özgü bir tür nen insanlarm le
saygiylaOrtaçaglara
-ve
imparatorluk
kurduklan biliniyordu, ama bu
pek de önem
verilmiyordu.
üzerinden
zans paratorlugu
ulagmig için
basta Avrupa'mn
Müslümanlara
olan bu
isim,
bagta
imparatorlugu
nmhtemelen
Sarlman'm
Biim-
kullamlmig, sonra genel olafak Avrupahlar,
Katolik ülkeleri için, ama sonralan Protesiçin de kullamhr olmustu. Halifelik topraklan tan içindekiler de dahil olmak üzere Ortodoks H1ristiyanlar "Romahlar" (Rum) olarak biliniyordu, gerçi bazilarmm daha kuzeyde yagayan Sakaliba'yla (Slavlarla) baglantih olduguna inamhyordu. Daha da kuzeyde, Arapça yazdarda Majular, yani "Magiler" diye karyimiza çikan pagan halkIar yagiyordu; bu terim basta Îslam öncesinde Pers topraklanndaki Zerdügtiler için kullam1migti; fakat benzer sonra paganhšm inanciyla ettikleri bir biçimini icra Vikingler ve bagka kuzey halklan için de kullaruhr olmuytu. Avnipa cografyasma dair bilinen pek az gey Ptolemeus'un Geographike Hyphegesis adh kitabmm Arapça uyarlamasmdan geliyordu; tüccarlann, diplomatlarm ve ara sira geri dönen savag esirlerinin getirdigi bilgi parçaciklar da bunlara eklenmigti. Ortaçaglardaki Müslümanlara göre, Avnipa böylece çifte bir zorluk anlamma geliyordu. Bir yanda kargi çikihp yenilülkeleri
204
vardi, diger imparatorluk aesi gereken rakip bir Hiristiyan imparatorluk-kuandaysa kendilerinden önceki ve sonraki ötesindesmirlarmm da hissettigi, imparatorluk uculannm medenileptirme ve bu halklarm a barbar halklan fethetme, vardi. Linlerini degigtirme misyonu Bati tarihi ve miti, Charles Martel'in 732'de Tours et PoSaracenlere karvi kazandigi zaferi, Hiristitiers savagmda mücadelenin dönüm noktasi, vanhk ile Îslam arasmdaki noktalayip geri püskürten ve HiWüslümanlann ilerleyigini ayakta kalinasmi saglayan belirleyici zaAvrupa'nm istiyan yazilarmda bu savaya, Müslümanlann resmeder. er olarak Müslüsebebi verilir. Bunun pek az önem m iyi ihtimalle Müslümanlann bir yenilgiyi örtbas etmesi degildir - klasik genelde zaferlerin yam sira yenilgileri de kaym.an tarihçiler sebep farkh d.etmekte dikkat çekici bir dürüstlüge sahiptir tarihsel bakig bir algmm, daha uzun ve genig kapsamh bir daha dogru bir algimo söz konusu açistyla yaklagildigmda
olmasidir. Batih Hiristiyanlara
göre Hiristiyanhk
ki belirleyici savag buydu. Muslümanlara imparatorluk
sHurlanmn
ile
islam arasmda-
bu savag, yaban toprakküçük bir çatigmagöreyse
çok çok ötesindeki
lardaki bir grup akmcmm dahil oldugu paralel bir örnek, 19. dan ibaretti. Batihlarm dahil oldugu Hindistan'dan bir kesif koyüzydda Britanya yönetimindeki eline dügücra köpelerinde agiretlerin lunun, Afganistan'm Hiristiyanhga mesi olabilir. Ortaçaglardaki ilk Müslümanlar ilgili bu mücadeleyle kargi baglattiklan büyük mücadelenin, bilincindeydi. kazammlann meselelerin, ve kayiplann çok dinini degiptirme girigimleAvrupa'yi fethetme, Avrupa'nm da pekâlâ biliyorlard1. Fakat rinde yenilgiye ugradiklanm kargi saldinlarmda göre, Avrupa'ya onlarm algdamalarma yüzyihn gerçek donüm noktasi, yedinci yüzydda ve sekizinci 205
baglarmda
halifelik ordulari ve donanmalarmm Konstantitekrar tekrar bagarisiz olmasiydi. Bizans bagkenti hakh olarak Hiristiyanhšm kalesi olarak görülmügtü, buramn baçanh bir biçimde savunulmasi Avrupa'yi Îslamlagmaktan korumuytu. Konstantinopol'ün fethi girigiminden vazgeçildiginde de bu is gelecege ertelendi, dünyamn sonunu getirecek bir olay oldu, koca bir efsaneler dizisinin konusu haline geldi. Bütün bunlar, kentin nihayetinde peygamberin ismini taglyan bir Türk sultanma yenik dügmesinin dini önemini derecede artirdi. muazzam Avmpa'yi Müslümanlann fethetme girigimler·1 üç agamaAraplarm girigimleri, Tatarlarm giñ§imleri ve da izlenebilir; Türklerin girigimleri. Müslüman ordular yedinci yüzyilda Arabistan'm digina ç1ktiginda Levant, Misir ve Kuzey Afrika hepsi hâlâ Hiristiyan'di ve aslmda, ya da ilkesel olarak bir Hiristiyan imparatorlugunun parçaslydilar. Hatta Pers cografyaci Ibn Hurrededbih (846'da ölmügtür), Avrupa adim zikreden birkaç tarihçiden biri olarak Kuzey Afrika'yi da Avrupa'ya dahil etmigtir." Bu topraklari içine alan fetih dalgasi devarn etmig, Sicilya ve diger Akdeniz adalari, Ïber yanmadasmm neredeyse tamami bir süre boyunca, hatta güney Fransa'nm kimi bölümleri kisa bir süreligine Islam imparatorluguna dahil olmuglardir. Haçh Seferleri, kutsal bir savagta kaybedilmig olan Hiristiyan topraklan, kutsal bir savagla Dogu'dan geri alma yönündeki bu büyük girigim baçansizhkla sonuçlanmigtir. Fakat Sicilya, Îspanya ve Portekiz'í geri kazanmak için verilen daha uzun süreli mücadele bagarih ol1492'de Granada'nm, Bati Avrupa topraklanndaki muy ve son Müslüman kalesinin yeniden fethiyle tamamlanmigtir. nopol'ü
64
almakta
Ïbn Hurradadbeh,
Kitab
el-mesalik
ve'l-memalik,
1889), s. 155
206
(haz.) M.
J. de Goeje
(Leiden,
Îkinci dalga, Tatarlarm. fetih girigimleriyse Dogu AvruMüslüman yönetimi surehgme a nm buyuk bolumunu bir
büyük bälümünu fetheGüney Rusya'nm ltma sokmustur. degillerdi, ama zaashnda Müslüman en Kipçak Türkleri Rusya'yi fethetmig olan, yüzyilda geçtiler, rianla Îslam'a 13. da oyle. AltmorMogoRar nlardan daha güçlü konumdaki lu'nun Mogol Ham'nm Îslam'a geçmesiyle birlikte büyük bir düslüman askeri güç Dogu Avrupa'nm büyük bölumünü yöyöneticiler de dahil yerel Hi1etir hale geldi; Moskova'daki tabiydi. Avrubirçogu onun yönetimine prenslerin istiyan oldugu gibí dogusunda da bir dizi fea'mn güneybatisinda Ruslarm deyigiyle "Tatar boyunduniih savagi sonucunda, alemine katildi. u" nihayete erdi ve bu topraklar Hiristiyan uçlarmda, Avrugerek dogu, gerek güneybati Dolayisiyla ilerlekimligi önce Islam'm pa'mn simrlan ve bir anlamda yerlegik, çekilmesiyle oturmug hale gelmigti. ardmdan rnesi, en soAvrupa'ya yönelik saldmlarmm Müslümanlarm Se1çuk, õnce arbirçok bakimdan da en büyügü nuncusu, gerçeklegmig liderliginde hanedanhklan Osmanh dmdan Daha 11. yüzyilda Selçuklu Türkleri olan Türk saldirisiydi. Rum HirisBizanshlardan almiglar, yarimadayi Anadolu'yu dönügtürMüslüman bir topraga tiyan bir topraktan, Türk kolu, agip bogazlan Osmanh keyif müglerdi. 13. yüzyilda bir yaydgenig topraklara Avrupa'ya geçmig, Osmanh gücünün
dönügecek süreci baglatmigti Osmanh imparatorlualtmdaki egemenligi gu zirveye çiktigi dõnemde, Osmanh hmanlanm, K1nm Hanhgi'yla birlikte Karadeniz'in bütün Macaristan'm yansmi yanmadasmri ve tamammi Balkan doOsmanh kalkan bir kaphvordu. 1480'de Arnavutluk'tan aldi, Osmanh'um ilenanma seferi Îtalya'nm Otranto kentini baskolar düzenledi. Daha ri kollan da Venedik yakmlanna iki kez kugatma düzenleyebildiler. Viyana'ya da õnemlisi
rnasma
207
1683'teki
ikinci
kugatma ilk açik yenilgiydi, onu ilk bari izledi. 1699'daki Karlofça Antlagmasi Antlayma Osmanh sultamnm muzaffer H1ristiyan ordulanuyarmca boyun egmesi gerekmigti. nm iradesine O zamana dek Îslam, en azmdan kendi.algisi çerçevesinde muzaffer olmustu; inatçi Avrupah barbarlarm hazmedilmesi ertelenebilirdi, Dogru, Ispanya ve ama engellenemezdi. uzak gibi Rusya ve pek bilinmeyen bölgelerde bazi kay1plar olmugtu, hatta 1571'de Lepanto'da donanmanm yenilgiye gibi bir geri püskurtme ugramasi de yaganmigti, Avrupa'da büyük, fakat kisa süreli bir rahatlama yaratan bir savagti bu, güç dengesini de pek etkilememigti. Müslüman kuwetler, merkez bölgelerde baskm olmayi sürdürdügü müddetçe, güantlagmasi,
venle
silahIarmm üstünlügüne hayat tarzlave inançlarrnn, ustunlugune degigmez surdurmuglerdir. nnm manmay1 Osmanh'nm Hiristiyan Avnipa'ya dair farkmdahgi Ortaçag'daki Saracen seleflerinin farkmdahšmdan daha geligmigtir, fakat hâlâ çok smirhdir. Osmanh yetkililer, yönetimleri altmdaki Hiristiyan Avrupa halklarma dair gayet bilgiliydiler elbette, Istanbul'da Osmanh imparatorlugu argivlerinde saklanan belgeler de Osmanh makamlannm bu cemaatlerle her düzeyde gün be gün iligkilerini ayrmtih olarak ortaya koyar. Fakat bu belgeler Osmanh literatürüne, hatta tarih yazimma pek yansimamigtir. ötesindeki Osmanh smirlannm Hiristiyan Avrupa halklailgi pek hâlâ duyulmuyordu. Osmanhlarm Ornegin elinnna çok yakmmdaki deki topraklann bölgelerin dahil oldugu, dogmdan Osmanh'nm kayg11anyla ilgili olan Otuz Yll Savaglan gibi büyük olaylardan dönemin Osmanh yazmmda pek pek az bahsedilmigtir; o az bilginin dahi bazen yanha olduentelektüel hayatma dair neredeyse gu görülür. Avrupa'nm hiçbir gey bilinmemektedir. Sultanlann bazilari Avrupah sa208
portrelerini yaptirmiglardir, esasen tip ve cografayla ilgili az sayida bilimsel çahyma tercüme arasmdaki aanh yetkililerinin, Protestanlar ile Katolikler aücadelenia farkmda oldugu, zaman zaman biraz rastgele içimde bu mücadeleden çahytigi görülür. Fayararlanmaya tatçilara
edilmistir:Òs.
da Reform da ilgi ya da kayg1 uyandirmamigdegerlenr. 17. yüzyildan bir Osmanh alimin Hiristiyanhk ortaçaglardaki degerlendinneleri temel alii uiesi Arapça aktadir. Ilk kilise konseylerinin yagadigi dini tartigmalara üyük önem verilmig, fakat Osmanh okunm ilgisini daha çekebilecek azla olan Photios skizmasi ya da Luther'in sapilgili pek fazla bir gey söylenmemigtir. anhglyla degilTürkler Îspanya'nm yeniden fethiyle de ilgileniyor önemsiz olaylar nispeten ordi.'Îslam'm çevre bölgelerindeki ;örülüyordu. Asil önemli olan merkezdeki durumdu, mer:ezde gidiyordu. güçleri iyi de Islam gayet Avrupa, yani Hiristiyanhk bin yih askm bir süre boyun;a sürekli Islami saldirilar ve fetihlerin tehdidi altmda olbir Müslümanlar bir bölgede geri püskürtülürlerse, nugtu. >agka bölgede daha büyük bir güçle yeniden beliriyorlardi. zlanda kiliseleringibi uzak bölgelerde dahi, Hiristiyanlar için teröründen" korumasi Tann'ya kendilerini "Türk le hâlâ. Bu korkular temelsiz degildi, zira lua ediyorlardi Müslüman korsanlar sahil627'den beri Kuzey Afrika'dan Cezayir'de köle pazarmda erine baskmlar düzenlemisler, 17. yüzyilm atmak üzere dört yüz esir ahp götürnüglerdi. onlarmdaki olaylar; 1683'te Viyana kugatmasom baçansiz >lmasi, elli Türk 1686'da yüz yönettigi yddir bir pagasom Balkanlar'da Türklerin geri çekil3uda'nm kaybedilmesi, 1699'daki Karlofça Antlaymasi'yla nesi ve bu yenilginin nühürlenmesi yerel, hatta bölgesel önern tapyan olaylar olAvrupa Hiristiyanhgi ile Osmanh Ïslami nanm ötesindeydi. at Rönesans
,
209
arasmdaki edlyorlardi.
iligkilerde
õnemli
bir dönüm
noktasma
tekabül
içinde yamlsama imzalanmasi önHollanda elçilerinin müzakerelerde, Britanya cesmdeki ve Britanya ve Hollanda hüdestegini aramig ve saglamiglarde bunu agiri görüyor, kümetleri Avusturya'mn güçlendigini
Türkler degi.pimin boyutlan konusunda degillerdi. 1699'da Karlofça Antlagmasi'nm
sonrasmda Osbulup kayg11amyorlardi. Bang antlagmasi yenileyip modernleptirmeye, manh hükümeti ordularmi onçikacak ordulanmn hale getirmeye kargisina yölari Avnipa nelik uzun girigimler dizisinin ilkini baglatmisti. Demek oluyor ki, 18. yüzyihn baglannda Avrupa ile çatigolan önde gelen Islam devletlerinin yöneticileri ma. içinde hem diplomatik hem askeri yeni bir strateji baglatmiglardi. Gerek diplomatik gerek askeri olarak Avruıai yöntemler uyguluyorlardi. Her iki bakimdan da amaç1ari bunlari Avrupa'ya kargi kullanmakti. Avrupa tarzi diplomasinin benimsenmesi, Avrupa tarzi tatbikatlar ve silahlarm benimsenmeyetmedi si, Islam'm eriyip giden gücünü geri kazanmasma tükenip gitmeden evvel ama, Osmanh devletinin nihayetinde sagladi. uzun bir artçi savagi vermesini Türklerin geri çekilmesinden büyük BaOrta Avrupa'dan ortasmda yüzyilm Asya ve Afrigüçlerinin 20. Avrupa ti atakta iki buçuk.asir boyunca ka'dan çekilmesine dek geçen gõre HIdüzenleyen Avrupa, Müslümanlar'a olan, saldirilar çogu çogu, insanlannm alemi oldu, topraklarmm ¯ igi egemen l' .. gerçegm1 · ve d e -ya b anci, yam Hiristlyan uzerm tehlkesini yagayan ise Islam oldu. ilerleyip Hiristiyanlarm geBu iki agama, Müs1ümanlarm ilerleyip Müslümanile ilk Hiristiyanlarm ri çekildigi agama izlememig, daha zilarm geri çekildigi ikinci ag ama birbirini degigimi rol Viyana kugatõrtügmügtü. Bazi bölgelerde yade
ristiyanhk
"
.
210
Hievvel baglamisti. Daha Ortaçaglardan itibaren iggalcileri alemindeki Müslüman Hiristiyanhk
nasmdan istiyanlar,
eri püskürtüp çikarma, kaybettikleri topraklan geri kazanyüzyil gibi erken Dokuzuncu olmuglardi. na çabasi içinde
Ostia'yi ahp Tiber nehtarihte, bir Saracen¯donanmasi yoluna devam ederek Roma'yl yagmaladigmda, zamaprensleri Hr-istiyanhk aleminin krallanm ve Papasi un davet etmigti. Paiçin ordular göndermeye nanci savunmak >a'nm Hiristiyanlarm seleflerinin gücünü ipkullandigi, ve ;alcilere dil, hem Müslükargi seferber etmeyi amaçlayan nanlann cihad söylemini yankihyor, Hihem de sonralan veriyordu. seferi istiyanlann dilini haber kullanacagi haçh dili arasmda Elbette cihad söylemi ile haçh seferlerinin >nemli vardi. yazilarda Cihad, kutsal farkhhk bir yer alan, ge)ir
inde
dahil olan, bütün dünya Îslam'm igigma Haçh seferleri ise ecek kutsal bir misyondu.
iata
Hiristiyanlann bu yazilarda
imidir, aazilan
açilana
insanlann
dek sügiri-
-hatta kutsal yazilannda yer almaz söyler-- ve smirh bir yasaklandigmi
topraklanm savunmak ya da kaybedilOrtaçaglarda Haçhlar için giriglir. kaganmak geri Rusya'yi caybettikleri Îslam yönetiminden Îtalya, Îberya ve ilmay1 bagarmiglardi. Levant'ta baçansiz olmuglardi. Bir yerleki baçanlan, digerindeki baçansizhklan, Avrupa'nm kabul dilmig simrlan haline gelecek smirlan belirledi. Fakat o zamanlarda bu smirlar, yerlegik, kabul gören sigüneybatulaki nrlar degildi. Ne Ïspanyollar ve Portekizliler olusturaRuslar, ilerde ulusal topraklanni 1e de dogudaki için,
imaç
Hiristiyan
niplerse
ulagtiklarinda, yenilmig eski efendilerinin suurlara pemuzafferane takiplerine son vermek için bir sebep Asya'mn iç1erine örmüyorlardi. Doguda Ruslar, Tatarlan
:ak
in'deki
lek
izledi;
iplilerin
güneybatida Portekizliler içlerine Afrika'nm peginden 211
ve
dek
Îspanyollarsa Magilerleyip
Afrika'nm
.
çevresinden güney Asya'ya geçtiler. Daha 16. yüzyil gibi erken bir tarihte bazi Osmanh devlet adamlan Avrupa'nm dooldugunun yaklagmakta farkmdaygücü tehlikesinin nanma dL eklemig topraklarma olan SulOsmanh Suriye'yi Misir ve
tan L Selim (1512-20)bag damsmanma Frenklerin topraklaoldugunu sõylemig, dampmam da nm fethetmeye niyetli olan velinimeti bir kentte yaglyorsunuz, deniz "Sultamm siz olursa gemi gelmez, gemi gelmezse Îstandeniz emniyetsiz refahru yorumunda bulunmugtu. Birkaç yd kaybeder," bul Lütfü Papa Sadrazam'i sonra Kanuni Sultan Süleyman'm meseleyi getirip ona yöyle diyine hükümdarm gündemine yecekti: "Önceki sultanIarm birçogu karalara hükmetti, pek azi denizlere hükmetti. Deniz savaglarmda kafirler bizden
Onlan geçmemiz gerekiyor."65 Fakat Türkler deniz güçlerini agamadilar, daha sonra 16. yüzyilda da Avrupa'nm denizcilik ve ticari faaliyetlerinin Asiçlerine Ruslarm uzanmasmm, güneye ve doguya dogru ya ilerlemesinin Osmanhlar yarattig1 yeni ve Ïslam açismdan uyarilarda sesler tehlikelere yükselmebulunan bagka kargi yayilmasma Avrupahlarm karsi koybagladi. Osmanhlar ye üstünler.
ma yönünde
bulundular. 1569'da Sultan'm Volga nehrine bir kanal kazilma-
bazi girigimlerde
Don nehrinden Osmanh gemilerinin bu kanal üzerinden Karadeniz'den smi, geçirilmesini öngören bir plam degerlendirHazar Denizi'ne migti. Ama bunun ige yarar olmadigi ortaya çikti. Osmanh limanlara, limanlarmdan Kizildeniz ve Basra Körfezi'ndeki içindeki yardimsikmti dindaylara Hindistan ve Sumatra'da ci olmak üzere donanma seferleri düzenlendi, fakat bu seferlere katilan gemiler, denizlere hakim olan güç1erin Atlantik'e ikmak dolay1slyla daha agir bir silah ve üzere inga edilmig,
hükümeti,
65
Das Asafname
des Lutfi Pa.sh.a, (haz. ve çev-) R. Tschudi
212
(Berlin,
1910), s. 34.
l I.
hiçbir gensan yükü tagima kapasitesine sahip gemileriyle ilgilecilde agik atacak durumda detildi. Aslen Avrupa'yla iki almigOsmanhlar yönden de askiya 1en bu girigimi her akilhca stralarda daha bir yola yogunlaggörünen ar ve o mglardi: Dügmam tam kalbinden vurmak. darbe ertelendi ve Fakat dugmanm kalbine indirilecek
Îslam bir yöne çevrildi. 18. yüzyilda da Avnipa'mn saldinsi yönelik merkezde güç kazandi ve opraklanna karp uzla uçlara dogru ilerledi. 18. yüzyilm sonuna gelindiginde, ile Güneydogu Asya Avrupahlarm V1üslüman Hindistan emJeryal.egemenligi altmdaydi. Ortadogu'nun iki büyük hügayet cümram, Türkiye Sultam ile Pers Sahi bu tehlikelerin çünkü yoktu, yapabilecekleri Avrufakat bir yey Ja'nm ilerlemesinden kaynaklanan o kendi memleketlerinde logrudan tehditle karp kargiyaydilar. Ruslann 1786'da Kmm'i ilhak etmesi, bagka bir dönüm Toktasi Avruoldu. O zamana dek Osmanhlar güneydogu Ja'da kalmigti, birçok zengin eyaletten çekilmek zonmda Ima burlarm hepsi de agirhkh olarak Hiristiyan nüfusa saÁp fethedilmig topraklardi. Bu geri çekilme bagta Osmanh iskerleri etkilemig, geride nispeten küçük ve yöneticilerini Ortaçaglarazmhklar ;aph Müslüman kalmigt1. Fakat Kirim Jan beri Müslüman ve Türk topragi olmustu, kaybi da çok olmustu. Bunu Rus gücunun hizla Kinm'm doici bir darbe tusu ve güneyine, bir zamanlar Müslümanlarm egemenligindeolan Karadeniz'in kuzey sahille11ne yayllmasi iz1emigi Rus limam Odessa hatirlanacagi üzere 1796'da bir Tatar töyünün enkazi üzeririe kurulmustu. 18. yüzyilm sonunda le 19. yüzyilm bagmda yapilan bir dizi savag sonucu Rus gü:ü eski Pers dek uzanmisti. ve Osmanh topraklanna O zamana dek bu olaylar sadece Türkçe ve Farsça konuetkilemigti, bu halklarm kuzeyden gelen tehlihalklan ¿an >agka
=arkmdaydi,
213
I
.. .
bilinçleri modern zaman1ara dek canhhgi19. yüzyil boyunca Avrupa imparatorluklam korumugtur. daha önce etkilenmemis ilerleyigi, Arap dünyasmm rmm bölgelerinin büyük bölümüne önce dokundu, sonra da burade uç bälgelerde baglamisti, lari içine aldi. Bu ilerleyig Aden'e 1839'da Britanyahlar 1830'da Fransizlar Cezayir'e; bugirmisti, sonra bir asirdan kisa bir süre içinde neredeyse imparatorluklara tün Ïslam dünyasi çegitli derecelerde bu dahil oldu. algilari ve Avrupa'nm hakimiyetiyle birlikte, Avrupa'nm din da geldi. Misir Ögrenci Misyonu'nun smiflandirmalan olarak 1826-31 dönemini Paris'te geçiren, El-Ezögretmeni her Üniversitesi'nden Misirh Seyh Rifa'a Rafi' el-Tahtavi, bir dair ilk etkili Arapça degerl'endirmeyi kaleAvrupa ülkesine "Sunu bilmelisiniz ki Söyle der okurlarina: me almigtir. dünyayi kuzeyden güneye, doguFrenklerin cografyacilan bunlar Avrupa, Asya, bölmüglerdir, dan batiya beg parçaya çevreleyen Okyanus'un adalanAfrika, Amerika kitalan ve andir."* Sonra da Avrupa'nm fiziksel ve siyasi cografyasru gelehukuku, Fransizlarm yönetimi ve latmaya girigir, bunu keye dair tarihsel
açiklamalari izleyeiligkin tartigmasi, nek ve göreneklerine Müslüman El-Tahtavi'nin bu degerlendirmeleri, cektir. Avrupa'mn okurlan ve ögrencileri yeni, zorlayici ve göz korkutueu gücü hakkmda bilgilendiren Arapça, Farsça, Türkçe bulunan kapsamh bir asillari ve bagka dillerde tercümeleri
literatürün
baglangiç
adimlariydi.
Avrupa Îslam üzerinde tam bir zafer ile iç kisimArabistan'in kazanmig görünüyordu. Afganistan larmda, erigimin zor oldugu, hiçbir cazibesi bulunmayan 1920'ye gelindiginde
66
Tahlis ver
el-Ibrit
fitalhis
Lu.k.a (Kahire,
1958),
Baria
(haz.)
Mehdi
s. 69.
214
Allam,
Ahmed
Ahmed
Bedevi
ve En-
ikbölgelerde bagimsiz Müslüman yöneticiler eski usullerde Avrupa'dan ilman Bunlar tidarlanm konimuglardi. dipinda yöneticiler taklit edilen her yeni da ve yeni usuller ya eski Rus savagla parçalanmig iç olmuytu. Devrim hakim ve imparatorlugunda bile, Moskova, kisa bir süreugine bagimçarlara ait olan Müs1üman topraklar sizhäi yagamty, eskiden üzerinde denetimini yeniden sikilagtinyordu. büyük Osmanh Împaratorlugu yenilmig, Bir zamanlann i;gale vilayetleri Müslüman de galip gü.çleraraugramigti, smda paylagtirilmigti. Teknik olarak tarafsiz olsa da Iran kiikisini rakip, kimi zaman kimi zaman mi zaman müttefik, yönetilitarafmdan güçleri olan Rusya Britanya birden ve yordu. Müslüman dünyamn geri kalan kisimlari ise b.üyük birine dahil edilmigti. Oyle göAvrupa imparatorluklarmdan ile ninüyordu H1ristiyanhk, Îslam imparatorluklan ki Îslam ile Avrupa arasmda Bati'nm belirleyiuzun süren mücadele zafer bulmustu. kazanmastyla ci bir son Fakat bu zafer yamltici ve kisa süreli bir zaferdi. Bati Av'yerde
rupa
imparatorluklan
beraberlerinde getirip sömürge
teba-
lanna dayattiklan kultür, kurumlar ve hatta dillerin dogasi nihayetínde yüzünden uyumdemokrasi ile imparatorlugun bir oldugunu böylece hakimiyetlerini kötü gestermig, suz Tebalarma akibete Fransizca baglamislardi. Ingilizce, ve ögretmislerdir, çünkü ofislerinde, Hollandaca bürolarmda ihtlyaç memurlara duymuglardir. Fakat bu teba, tipki Bati hakimiyetindeki Asya ve Afrika'da giderek daha fazla Müslüsiman'in yaptig1 gibi bir Bati Avrupa dilinde ustalagtigmda, yasi
özgürlük,
ulusal
egemenlik
ve yönetilenlerin
bagh temsili yönetim gibi yeni ve tehlikeli önlerinde. yeni.bir dünya açihyordu
nzasma
fikirlerle dolu yep-
hem tebalarmi hem Bu fikirler, Bati imparatorluklarmm öyle ki biri eski guçlü bir biçimde etkilemigti, yõneticilerini 215
tarz otokratik hakimiyeti kabul etmeye, digeri de dayatmaya gönülsüz hale gelmigti. 19. yüzyilda bu fikirler Osmanh Împaratorlugu'nun Hiristiyan tebasmi isyan etme, bagimsizhklanm talep etme yönünde tegvik etmigtir. 20. yüzyilda aym Müslüman tebasi üzefikirler, Avrupa imparatorluklarmm yöneticileri rinde aym etkiyi yaratmig, bu kez imparatorluk kendilerine kargi kullam1digmi kendi ilkeleri ve ideallerinin kabul etmek zorunda kalmigttr. Bati yönetimine kargi girisilen isyan hareketlerinin bazilarma din esin kaynagi olmug, bu hareketler Îslam adma Falsat o dönem en etkili olan hareketlerin çarpigmiglardir. -fiilen bagimsizhk kazananlar-- bagmi Bati'ya kargi siyasi silahlanyla enteentelektüel çarpigan Bat1hlagmig Hatta kimi zaman Bati'ya kargi Balektüeller çekiyordu. Batih yandaylar ti'nm destegi ve tegvikiyle çarpigmiglardi; milliyetçiliklerin gelisiminde Türk, Arap, Hint ve bagka rol oynamiglardir. önemli unutulmuy bir kimi zaman ve Bati'nm
itibaren, 20. yüzyilm ortalarmdan gibi Îslam topraklarmda da Avrupa'mn
bagka yerlerde oldugu
etkinlik bakimmdan üstün oldugu dönemlerin son buldugu giderek açikhk kaMüslüman dünyada çogu ülke artik bagimsiz hüzanmistir. onlar üzerinde hâlâ kumetler tarafmdan yönetilmekteydi,
degil Sovyetetkisi olan dig güçler ve etkiler de Avrupa'dan geliyordu. Devletleri'nden Birlegik Bu ler Birligi ve Amerika Avrupah olülkelerin her ikisinin de kültürü köken itibanyla bir geye dönügmüg, bagta bazi yanhg sa da farkh ve aynksi
bu gerçek Îslam dünyasinin bügücü yük bölumünde gayet iyi bilinir olmugtu. Yabancilarm önemli meseleydi, ülkeye topraklarda hâlâ bir girmesi, bu ve için en hirsh Müsfakat artik Avrupah olarak görülmedikleri lumanlar bile Avrupa'yi daha dostane, en azmdan daha tarafsiz bir igikta görebiliyorlarde anlamalar
olsa da, sonralan
216.
yeni Avrupa ile Islam dünyasi arasmdaki Bir anlamda H1ristiyan dönügtü. ligki daha önceki bir agamaya, bir geri elemi ile Ïslam arasmda büyük çat1§malar yasandigi dönemOsmanh-doguda Haçh Seferleri, Avusturya'da erde
dahi
girigimi ve faaliesasen Avrupahlarm canh bir ticaret olmuytu. 1174'te, Haçh SeBagdat kahramam Selahaddin kargi saldinlarm sonrasmda damektup yazarak yeniden fetih
ar- iki alem
arasmda
sayesinde
retleri 2erleri'ne
-Iahfesi'ne bir 1i Avrupah Hiristiyan tacirlerin Levant limanlannda kalmaoldugunu bildirmistir. Selahaddin una izin verme karannda özellikle de si$u tüccarlann Batmm en seçkin ürünlerini, hizmet degerli bir getirerek ve bagka savag malzemeleri söylemistir." Pek gagirtici detil ama, Hiristiyan gördügünü Lah
özellik-
bu ticarete pek öyle iyi gözle bakmamig, kararnameleri çikanp aforoz cezaLede Papahk yasaklama Fakat çahgmigtir. sma bagvurarak bu ticareti durdurnaya bu kârh ticaret sürhiçbir faydast olmarny, bu çabalann ilerlermügtür, Osmanh ordulan Avrupa'nm kalbine dogru makamlan
gidermeye can atan Hiristiyan ken dahi onlann ihtiyaçlanm finanse etmek isteyen Hiristiyan bankertacirler, ahmlanm adamlanna geligmig ler bulunuyordu. Saddam Hüseyin ve vardir. tarihi girketlerin uzun bir silahlar saglayan modern israrla devam ve bu boyutlara ulagmasmm Bu ticaretin nispeten Avnipa'nm gerekçelerinden biri baghca etmesinin yoksul, Ïslam topraklannm nispeten zengin. olmasidir. Ortaçaglarda, hatta Osmanh'mn ilk dönemlerinde bu uyumsuzÎslam alemini yokluk çok açikti. Avrupa'yi zenginlegtiren degigimler dizisini besleyen aslen, Yeni Dünsullagtiran gelen altm ya'dan ve Avrupa'ya bagh bagka sömürgelerden 67
Ebu
Sama, El-Revdeteyn
Mustafa
Ziyade
(Kahire,
fiahhar el-devleteyn, 1962),
(haz.)
M. Hilmi,
M. Ahmed
ve M.
Illi, 621-23.
217
I
külçeleri ve bagka kaynaklar olmustur. Bir yanda 1945 sonrasmda Avrupa'nm tükenmesi, õte yanda Ortadogu'nun petrolden gelen muazzam eski iligkiyi zenginligi bir süreligine eline yeni, güçlü ekonotekrar tesis etti ve Müslümanlarm mik silahlar verdi. Fakat Müslümanlar o zamana dek bu siPetrol zenginligi Müslülahlan pek iyi kullanamamiglardi. ülkeler arasinda, ülkeler arasmda hatta petrol zengini man egit bir biçimde dagilmanligtá Fakat bir açidan bakikligmda petrol zenginligi Îslami tavirlan
faaliyetleri önemli ölçüde etkilemigtir; zira bazi Müslüman hükümetlerin ve giderek daha fazla sayida zenalemde, daha da önemlisi Avrupa'dagin bireyin Müslüman cemaatlerde çegitli türden Îslami faaliyetki yeni Müslüman Avrupah' Müslümanlar, saglamigtir. leri finanse etmesini ülkelerdeki õzel ilMüslüman radikal ve köktenci gruplann gisine mazhar olmuglardir; bu gruplar çogunlukla kendi ülserbestisi ve iletigim bir propaganda kelerinde görmedikleri yararlanmiglardir. Hatirlanacaktir, 1979'daki kolayhšmdan Neauphle-le-ChateÏran Îslam devrimi Paris yakmlarmdaki au'da tasarlamp buradan yönetilmigti. O siralarda liderlerinin örgütü bir Avrupa ya da Amerika kentinden yönetmeyi daha kolay buldugu, Bati'mn özgürlükleri ve rahathklanm, ülkel'erde. cemaatlerin genig Müslüman potansiyel o yagayan destegiyle birlestiren bagka hareketler de vardi. ve
Bu cemaatlerin
ortaya
ç1kisi Avrupa
iligkiyi
ile
islam
arasmdaki
Avrupa deneyimine dönügtürmüg, Müslümanlarm katmisti. Hristiyanlarm yeni bir unsu italya ve Iberya'y1 yeniden fethetmesini Islam'm bu ülkelerden kökünden kaB'alkanlar'daki izlemigti. Rusya'daki Türk Tatar, zmmasi küçük azmhklar birakmisti, bunlar agirdalgasi artlannda hkh olarak †Iiristlyan bir nüfus içinde yagiyorlardi. Fakat yerlegik, genelde beri o topraklarda bu azmhkla-r eskiden 218
kök1ere sahip, yörenin kültürüne epeyce sahip azmhkarde Gelgelelim bu yerel kültürü edinmig olmak, Türk-lerin Bosna'da atilmasmm, son dö[Comünist Bulgaristan'dan güçlü biçimde de trajedinin aemde ve bugünlerde yaganan kompulanyla yagagibi, hiçbir biçimde onlann gösterdigi gelmiyordu. Famuaf olmasi anlamma rian çatigmalardan Bosnahlann Avrupaesasen sorunlara ragmen kat.bütün bu li oldugu, Müslüman olmayan kompulariyla ortak noktalandindaglarma kiyasla daha fazla oldun_m Avrupah olmayan erli
gu aç1ktir.
gäçle olugmug yeni MüslüBu tür azmhklann için de tersi geçerlidir. man azmhklar algilarmda varhgi Müslümanlarm tavirlan ve çarpici bir deMüs1üman hukuku ve geleneginin igaret etmektedir.
Çogu Bati
Avrupa
gigime tarihi, Îslam'm
ülkesinde
Islam devleti ile inanemm oldugu yüzyillara sürecinde sürekli bir neredeyse hukukçular ve teuzanmaktadir. Bu yüzden de Müslüman olmayanologlar Müslüman bir devlette yagayan Müslüman edilmesi nasil muamele gerektigi larm durumuyla, onlara Müslüman olmayan bir etrafhca ilgilenmiglerdir. sorusuyla çok degil, sorunlanna Müslüman'm devlette yagayan bir ilk yüzyillarma,
yayilma
ama
biraz Hukuk
.
ilgi gestermiglerdir.
kitaplannda genellikle
cihad hakkmdaki
bölümde
kargimiza çikan bu konuyla ilgili bölümde, bõyle bir Müslüman'm Ïlki gönülsüz durumu üç baghk altmda inceleniyordu. ugramig ya da seyyahti, yani savasta esir dügme ganssizhgma
bagka bir sebeple yakalamp veya estr edilip bir Hiristiyan ülkeye getirilmig, burada baski altmda agayan Müslüman. topragmdaki kâfir"di; igig1 görüp Îslam'a Îkincisi arasmda bulmuy ve sanlmig, böylece kendinin inanmayanlar hisimlanndan ayn dügmügtür. Üçüncüsü ise, çogunlukla ÎsLevant'taki kipanya ve Sicilya'nm yeniden fethi, Haçhlar'm "kâfirlerin
.
219
|
memleketi baglammda tartiplan, Hiristiyanlar sa yönetimi tarahndan fethedilen, böylece kendini Hiristiyan yönetimin-
de bulan Müslüman'm
durumudur.
Hukukçular
görüg birliüçüne de, bulunduklan yerden aynhp Müslüman bir hükümetin yönettigi, Müslüman hukukun hakim oldugu bagka bir ülkeye gitmelerini gelip de Ïsiyi tavsiye eder. Tanri'nm igigi memleketlerine uzandigmda lam'm ya da geri dändügünde kendileri ya da torunlan geri dönebileceklerdir. Gelgelelim bu kuralm uygulanmasi konusunda görüg aynhklari vardir. Bazilarma, daha kati biçimde yommlayanlaayrilma yüküm1ülügü derhal, kora göre, bulunulan ülkeden ulsuz olarak yerine gefirilmesi gereken bir yükümlülüktür. için Müslüman Bu görüge göre bir Müslüman olmayan bir geriatin temel yükumyönetime altinda kalmak zmdikhktir, Daha hoggörülü dilülüklerinden birinin ihlal edilmesidir. ülkeden ayrilmay1 temel bir yüger hukukçular, bulunulan öyle birkaç kümlülük olarak tamsalar da, bu yükümlülüge vasif eklerler ki, sonunda Müslüman'a kafir hükümetin, dinini serbestçe icra etmesine izin vermesi koguluyla Müslüman'm kafir yönetim altmda kalmasma izin verilir. Tabii bu için da bir Müslüman serbestçe fera edilmesi"nin ne oldugu sorusunu beraberinde getirir, äzellikle. de bunun Se-
giyle
"kafir
topraklar"m
bu gõnülsür
sakinlerinin
-zamanlan
"dinin
riat'm
gözetilmesi
ve uygulanmasim
ne ölçüde
içerecegi
so-
rusunu. Müslüman olmayan gönüllü olarak giden topraklara Müslüman seyyahla da ilgili olarak kati ve hoggörülü hukuk yorumlari arasmda benzer bir görüy ayrihgi görülmektedir. tacirlerin Müslüman Asya ve Afrika'ya seyahatleri, hatta buputperestler ralardaki tanrihlar arasmda Müslüman çok ve cemaatler kurulmuy olmasi, öyle görünuyor ki pek az ilgi çekmig ya da hiç çekmemigtir. Fakat Müslümanlarm Hiris220
t.iyan topraklara, Islam'm ezeli rakibine gönül1ü olarak seEn kati hukuk yorumtanyahat etmesi bagka bir meseledir. Hiristiyan topraklara seyahat etna göre, bir Müslüman'm mesinin bir tek megru gerekçesi vardir, o da esirler için fidetmektir. Bu ya da esir degigimini müzakere ye ödenmesini gerekçe, elçilere verilen genel bir izni de kapsayacak gekilde gerekir ki Müslüman genigletilebilir. Gerçi unutmamak .18. yüzy1lm sonuna devletler Hiristiyan devletlerin tersine dek yurtdigmda yerlegik elçilikler kurmamiglar, 19. yüzyd olmugtu. Olasonuna kadar da kurulan elçilik sayisi pek az oldugunda bir elçi gönsöylenecek bir gey gan uygulama, de onu geri çagirdernek, elçi söylenecek geyi söylediginde gönderdigi raporlann e1çiliginin Avrupa'dan makti. Îlk Fas Ödenmesi Misyonuyla Îlgili Raçogu "Esirlerin Fidyesinin por" baghgiyla ya da bu anlama gelen kelimelerle olasi hukuki sorunlardan ya da onu gönderen yöneticinin muhtemelenkaleme kaçmmasi için bu yola gidilmigtir
..
-elçinin
ahnmigttr. amactyla seyahate de izin vermi ahmiygerekli malzemelerin fakat bunu kithk zamanlannda la simrh tutmuglardir. Daha hoggörülü hukukçular bunu genigletip. Müslüman tacirlerin Avrupa'ya seyahat etmesi yö_ Fakat pez az say1da tacir nünde genel bir izne çevirmiglerdir. Baz1 hukukçular
ticaret
bu hakka sahip çikiyor, ticaretin büyük bõ1ümü îslam topgelen Hiristiyanraklannda yagayan ya da buralan ziyarete yürütülüyordu. lar -daha az sayida da Yahudi- tarafmdan çünkü gibi dogmamigti, seyahat bir. sorun Ögrenim için ögrenecek bir digardaki o vahgetin içindeki cahil kâfirlerden Türk gey olmadigi açikti. 19. yüzyihn baglannda Misir Pagas1, ilk ögrenci heAvrupa'ya ardmdan Sultam ve Pers Sahi'mn temel amaçyetlerini gönderdi. Bu heyetleri göndermekteki modernlestirilmesiydi, bu dolayistyla silahh kuvvetlerin lan, 221
.
eylemleri daha õnceki ha etkili çarpigabilmek
hukukçularm, dügmandan onunla daiçin bir geyler ögrenmeye izin verilebilecegi yönündeki kararlyla hakh çikarilabiliyordu. ki bu tartigmalara dahil olanlarm akillaÖyle görünüyor tek baglarma nna hiç gelmemig tek olasihk, Müslümanlarm iradeleriyle gruplar özgür da halinde kendi Ïslam toprakya ölmayan ülkeye edip Müslüman gidip yerleylarim terk bir mesidir. Fakat
emperyalizm sonrasi dönemde çok sayida MüslüAvrupa'ya gidip yerlegmigtir. Birçogu eski sömürge topman raklarmdan çikip eski hükümranlarmm memleketlerine gitmigtir; Fransa'ya, Kuzey Afrikahlar güney Asyahlar Britanya'ya, Endonezyahlar Transkafkasyal11ar Houanda'ya, ve Orta Asyahlar Rusya'ya göç etmiglerdir. Fakat hepsi bunlardan ibaret ülkeyönetimle hiç tamsmamig degildir. Emperyalist
lerden gitmig birçok göçmen
de vardir;
özellikle
Türkiye'den ekonomik sebeplerle giden göçmenler, Îran'dan giden siyasi ve dini mülteciler. Simdiye dek çogu Bati Avrupa ülkesinin milyonlarca sakini.olmugtur, Müslüman bu ülkelerde dogup
büyüyenlerin oram gidèrek artmaktadir, dogumlarmm onlaegitimlerinin talep de etmeye hazirladigi ra hak tamdigi, beklentileri vardir. ugragma Avnipa'nm konusunda uzun bir dini azmhklarla ülkelerde Protestanlarla, Katolik Protestan tarihi olmuytur ülkelerde
Katoliklerle, gerek Katolik gerek Protestan ülkelerugragilmigtir. Îhtilaflar ve baskilar, zulüm ve
de Yahudilerle
damgasmi vurduzaman zaman da din savaglarmm Nazi yönetimi gu inigli ç1kigh bir tarihtir bu. Zamammizda nüfuzu altmda etkileyici sonrasmda, bir final çogu Avruve ülkesinde arada çogu insan çegitliligi ve bir pa yagamay1 kabul etmekte uzlagti, dini sebeplerle zulme ugramaktan hakh olarak gikayet edebilecek pek az insan bulunuyor. sürgün,
222
Fakat
loguruyor. Jakimmdan
Müslü.manlarm
Avrupa'daki
varhgi
göçmenlerin Bu kismen Müslüman Avrupahlardan farkh olmasmdan,
.
yeni sorular çogunurrirk irkçi
önyar-
büyük bölümünde hâlâ yapyor olmasmlan kaynaklamyor. Fakat sirf dinsel alanda dahi, bu duruma lahil olan önemli bir yeni unsur vardir. Islam sadece farkh dinin ne anlama geldigi -taair din degildir, ayni zamanda gerektirdigi geyler- konusunda farkumladigi, simrladigi ve Modern Avrupahlarm i bir kavrayigm somutlagmasidir. çoözgürlük ibadetle ilgilidir; dini aslen inanç ve tunagöre din plarm
Avrupa'nm
sahip olma, onlari
ifade
edip ögretme ve uygun düzenleme hakkma sahip olma, bütün badetler örgütleyip Junlan ayrimcihga yaparken de hayatm bagka alanlarmda Geleneksel gelir. Müslümanlara rnaruz kalmama anlamma ifade .ediyordaha bunlan hem fazlasim hem göreyse Ïslam au inançlara
cezai ve degil, medeni, lu. Ozelde sadece inanç ve ibadetle ilgilenen Szellikle de pahsi bir dizi meseleyle Îslam Seriati'na geliyordu. anlamma olarak hakki aygun yagama göBagka bütün halklar için oldugu gibi, Müslümanlara gekilleniyordu. re de beklentileri tarihleri ve gelenekleriyle Büyük Müslüman imparatorluklarda Ïslam'm baskm olduazmhklara hoggöruyle yaktarikatlarm gu, çegitli Hiristiyan cemaat olarak genig bir Lagtigi dönemlerde, bu azmhklar vardi, hatta devlebzerklige sahipti, kendi egitim sistemleri koguluyla kendi yasalanm tin temel yasalanyla çatigmamasi gerçek bir iktidar uygulayabiliyorlardi. Cemaat makamlan anlagmazhklarda hakemlik ediyordu, vergi toplama, icra iglerrig olanlara ceza verme yetkisine dahi yapma, hatta suç kendilerini azmhk konumunda sahipti. H1ristiyan ülkelerde MüslüMüslümanlann, bulan Hiristiyan bir hükumetten gösterdigi hoggõrüH1ris tiyan azmhklara rnan yönetimlerin yü aym düzeyde, daha da açikçasi aym gekilde görmeyi bek223
Genelde egitim, medeni lemeleri gayet anlagihr. hukuk konusunda epey temkinli ve muhafazakar
durum
ve
bir yakla-
yönetimler altmda, kendi Avrupah emperyalist yakm dönemde yagadiklart deneyimler de bu aksine dogrulamigtir. beklentiyi zay1flatmamig, armhk olarak hayatlaModern Avrupa demokrasilerínde Asyah ve Afrikah Müstümanlar, böylece istenm sürdüren im
gösteren
ülkelerinde
beklediklerinden diklerinden, ve kullanabileceklerinden özgürlüge sahip olduklano hem daha fazla hem daha az görmüglerdir. Yurttagm ve hatta daimi oturma iznine sahip haklara sahip olmasi dogal olarak hoy kargilatemel kisinin bir iyilegmeye mr, sikhkla da onlarm önceki durumlarmda yol açar. Fakat Batihlann dair algisi, kadmlarm statüsüne sorunlar Müslüman için derinden yaratan bir unsur birçok olmustur. geleneksel ofan ceMüslüman imparatorluklarda maatsel modern ve kültürel, hatta sosval ve hukuki özerklik özerkligi Avrupa'da mümkün tarafm kazandegildir, bir bu yolundaki çabasi yanhy anlamama, diger taraf1n vermeme lara ve bolunmelere yol açm14tir.
-
azmhklarm gelecegine Müslüman Bati Avrupa'daki dair Bir sonraki kugagm, dobirkaç olast senaryo çizilmektedir. gumlart ve egitimleri itibariyla Avrupah olanlarm Yahudilesavunanlar vardir; Yahudiler rin geçtigi yolu izleyecegini Avrupa'nm çikmig medeni gettolardan bir parçasi olmaya çahgrmglardi. Bazilan ise güçlü Avrupah kuvvetlerin kimi dikbu süreci engelledigine zaman ya da tersine çevirdigine fazbugün sayica Yahudilerden kat çekerek Müslümarilann
dahas-1 Yahudilerin tersine Avrupa digmda getarafmdan desteklenip ayakta tutuldugunig bir na igaret ediyor. Gelecekte kendilerini daha genig, daha hogiçinde görülü, daha açik bir Avrupa cemaati ayri kültürel ve içinde oldugu gibi, bizatihi görenler hatta sosyal bölgeler la olduguna,
Ïslam alemi
I
I
224
L
-
Dar-ül Ïslam'm bir parçasi olmaya nihayetinde vrupa'yi azgih görenler de var. apaçik olduiki gimdiden olsun, geyin olursa Gelecek ne Îlki, bugün artik Bati Avrupa'da genig, önemli u görtlüyor. edilemeyecek, dolayislyla da Avrupa'nm hayae yerinden varhgi Inda rol giderek daha fazla oynayan bir Müslüman memleketleriyle rievcut. Îkincisi bu cemaatler, baba ocagi :açuulmaz >ütün
inemli
bir olarak koruduklari binlerce bag üzerinden, üzerinde giderek geligimi olarak Müslüman dünyanm bir rol oynayacaklardir. I
I
225
I
14. BÖLÜM XVI. YÜZYILDA SOÖUK
SAVA
VE
YUMU AMA
gäzden dügtü, kurmak son zamanlarda atilmig bu da kismen son dönemlerde ortaya çarpici derecekaynaklamyor de yetersiz ve son derece yaygm örneklerden kugkusuz. 14 bagmdaki tarihçi, elindeki kanitlarm parçah, güvenilmez, tutarsiz ve sikhkla da çelisik olmasma, dolayiahgiktir. siyla insanm halini dogru bir biçimde yansitmasma entelektüel egitsel tarih yüzdendir disiplinlerin ki ve lyte bu karydagtirmah bir·1dir; tarihsel ifadelerin en deterlilerinden sosyal bilimlerde beklenilenden daha ele geçmez, daha varsavimsal olmasom sebebi de budur. Tarihçi malzemesinin oldugunu bilir; modeller inga eden kinlgan ve emniyetsiz sosyal bilimciler kendisinin gõnülsüzee sundugu tuglalarîçinde örerken yap11ar sadece hayret dan buyük ve tetikte o izler. bu mya sureemi Yaygm bir kiyaslama biçimi, modern olmayan ya da BaTarihsel
paralellikler
226
olmayan toplumlar hakkmda modern Bati'ya özgü ifa.elerin kullanilmasi, böylece bir döngü içinde tartigilmäsi.ir. Örnegin Haçh Seferleri'ni Ortadogu'da bugün yaganan Haçh Seferleri kargilagttriyor ve bunu yaparken _zerine çahyan Batih modern bir tarihçiye dayamyorsak, o arasmda deaman ashnda farkh tarihlerdeki iki olay dizisi il, biri Ortaçaglardaki, digeri bugünkü Ortadogu hakkirida demektir arasmda kiyaslama yapiyoruz modern görüg. ki olmasi kaçmilmazikinciden etkilenmig de e ilk gõrügün pek degeri yoktur, çünkü. benir. Bu tür bir kiyaslamano erlikler'olaylarda gedegil, gözlemcinin durumlarda ya da lh
llaylarla
ündedir.
Fakat
kimi zaman da bir döneme ait hakiki bir belge, bir içeren bir gekilde çarp1c1 paralellikler bugün ozgür dünya ve Sovyetler Birli-
turumu günümüzle esmeder. Genellikle ,i'nin
karsi karpya kalmasi
ile XVL yüzy11da Hiristiyan
âle-
kargi kargya Ïslam'm, Habsburglar ile Osmanhlar'm :almasi O zamanlararasmda bir kiyaslama yapilmaktadir. la da, bugün oldugu gibi kargi kargiya gelmig, bilinen düriefendisi oltnak için rekabet eden iki farkli dünya, iki ramn
ni ile
Türklearkh ideoloji, iki farkh hayat tarzi bulunmaktadir. zaylf, almig, hal böezici bir merkezi, disiplinli gücünün in olmahkûm ise aci bir sona ünmüg ve kararsiz Avrupa'mn dönemler olmugtu. Paralelligi tamamnug gibi göründügü ayan bir nokta da Türklerin doguda rakip bir bagka Îslami olücün, Sii Pers Ïmparatorlugu'nun varhglyla engellenmig Türklerin bütün nasiydi, Pers Împaratorlugu'nun- varhgi Avrupa'nm engelliyor, üçlerini Bati'da yogunlagtirmalarim 1560 Bütün bunlar .1 Haziran akima gitmesini erteliyordu. Habsburg elçisi Ogier Ghiselin arihli, Osmanh Sarayi'ndaki le Busbecq tarafindan istanbul'dan yazumig mektupta canBusbecq Türklerin sabnm, i bir biçimde tasvir ediliyordu.
227
akh bagmdahgim
lan söylüyordu:
ve
kati disiplinini betimliyor sonra da gun¯
Sefer sirasmda siradan yiyecekleri horgören lezzetli, dört yemekler bag mamur bekleyen bizim askerlerimizden ne kadar farkhlar. Bizim askerler bunlar tedarik edilmezse ayaklanma çikanp kendi yikimlanna sebep olurlar; bunlar tedarik edildiginde de yine. aym biçimde kendilerini mahvederler. Çünkü herkes kendi kendisinin en kötü dugmamdir, kendi sabirsizhgmdan daha ölümcül bir dügmam daha yoköldüöldürmekte tur, dügmam onu yavag kahrsa sabirsizhgi Türklerin sistemini bizimkiyle kiyaslaylp gelecek nerüverir. ler getirir diye dügündügümde titriyorum; bir ordunun galip gerekiyor, çürkü ikisi birden ç1kmasi, digerinin yenilmesi sahm tarafinda kurtulamaz. Onlarm kudretli bir imparasag torlugun kaynaklan var, bozulmamig bir güç, savas deneyimi ve pratigi, tecrübeli bir askerlik var, galibiyete ahgnuglar, sebat, birlik, düzen, disiplin, tutumluluk ve titizlik var. Biözel lükslere dügkünzim tarafimizda ise halkm yoksullugu, ruh, sabirsizhk lük, bozulmuy bir güç, kirik bir ve egitimsizlik var; askerler itaatsiz, subaylar paragöz; disiplin horgörüsarhogluk yaygin; en kötülüyor; bagbogluk, umursamazhk, Sonucun sü dügman zafere ahymig, bizse yenilgiye ahpgiz. Iie olacagma dair bir kugkurnuz olabilir mi? Lehimizdeki tek hazirlamrken gözü arkaey Îran; çünkü dügman saldinya smdaki bu tehdidin üzerinde olmah. Fakat Iran sadece akiTürkler Îran'la ankurtaramaz. betimizi geciktirebilir, bizi lagtigmda bütün Dogu'nun kudretiyle desteklenmig bir halçökecekler; ne kadar hazirhksiz oldugumuzu de girtlagimiza anlatacak kelime bulamiyortim! 6 68
Seymour Forester (çev.), The Turkish Letters becq (Oxford, Clarendon Press, 1927), s. 111-12. Edward
228
of Ogier
Ghiselin
de Bus-
.I
I-
göre Avrupa pekâlå felakete ugOsne kadar da yamlmiglardi.olduayakta zirvede kalsa da, o.anli'mn gücü bir süre daha çoktan geride kalmisti. Türkler esasen Iran'la u zamanlar enlaçamadi, savagXVIII. yüzyila dek savagmayi sürdürdü, olmaktan ciddi tehdit bir Türkiye de Íran da ar sonrasmda muhtegem devri kaakmiglardi. Dogu imparatorluklarimn Busbecq ve çagdaylanna Fakat amig görünüyordu.
aanmigti,
muhtegem
H1ristiyan Avnipa'mn
trtik.
229
devri baghyordu
-
15. BÖLÜM
HACILARDAN TURISTLERE
ORTADOÜULU
SEYYAHA
DAÍR
BÍR ARA TIRMA
Tamm niyetiyle bir iki söz sarf ederek baglayay1m. Seyahatle, bir bireyin ya kendi karanyla ya da belli bir amaçla onu seçip gönderen bagka bir bireyin karanyla gerçekleptirdigi kipisel yolculuklan kastediyorum. Göçebelerin göçlerini ya iggallerini da ordulann bu tamma dahil etmiyorum. Aç1ktir ki bunlar daha büyük bir tarihsel õnem tapr, fakat bugün bahsedecegim konu onlar degil, bugün bahsedecegim konu kipisel seyahatle ve elbette ki mecburen, kaçmilmaz olarak geride bir kayit birakmig seyahatlerle smirh. Hacilarla söze baghyomm, kronolojik olarak ilk örnek onlar oldugu için degil (bu arada ilk örnek de onlar degil), hacihk -daha da õzelde Müslüma'nlann Mekke ve Medine'ye insanhk gitmelerihacca tarihinde gerçekuzun mesafede legtirilmig baghca ilk gerçek kipisel seyahat sebebidir, uzunca bir süre de en önemli tek etken olarak kalmigtir. I
. ..
I
,.
2 30
Elbette Ïslam'm ortaya ç1kigmdan önce de hac1hk vardi; tac1hk bazi dogu dinlerinin yam sira Yahudiler ve Hiristineretarafmdan da icra ediliyordu. Fakat normalde, ifade edecek olurmodern dille biçimde, degigmez Leysehiç ak tercihe bagh bir ekstradir. Îslam'da ise tercihe bagh degildir. Bir Müslüman'm imamolarak imam, duasi, orucu ve zeun bey temel direginden biri dogducatiyla birlikte hayatmda en az bir kez, peygamberin yerleMedine'deki kutsal Mekke ve yürüttügü u, misyonunu hacihk döneminde, cemaatin e gitmesi, bunu yihn belli bir taptigi.kutsal ayda yapmasi gerekir. Hiristiyanlar ve Yahudigidebilirler. istedikleri zaman, uygun olduklarmda .er Kudüs'e istedikleri Wüslümanlar zaman hacca da Mekke ve Medine'ye olur. Büyük Umre küçük hac, gidebilirler, ama bu sefer bu _ Zültarihlerde, takviminde belirtilen EIac, her yll Müslüman takRicce olarak bilinen ayda gerçeklegir. Müslümanlann dini vimi tümüyle aylara dayandigmdan, hac ayi herhangi bir mevsimle tanimlanmaz, bir yuzyilda güneg ydmi üç kez dolamr. Bagmdan beri Hac, bütünÍslamdünyasmi (daha ortaçaglarda bir uçta Ïspanya ile Fas'tan diger uçta güneydogu Asya belli ortak riile Orta Asya'yal belli bir tarihte, bir mekânda, üzere bir araya tüelleri ve diger etkinlikleri gerçekleptirmek ranlar
Açikçasi bu Îslam dünyasmm kültürel ve sosyal getiriyordu. önem tagiyan bir etken olmustu. Her yll, tarihinde muazzam birçok irk ve toplumsal tabakadan çok saylbirçok ülkeden, genelda Müslüman memleketlerinden ayr1hp yollara düger, etkinligine likle çok uzak mesafeler aparak ortak bir ibadet
katihr. Antik ve ortaçag dõnemlerinde agina olunan kolektif dayah bireysel seyahatlerdir. göçlerin tersine gönüllûlüge Bu seyahatlerin her biri. kipisel bir edimdir, kipisel bir karar önemli bir kipigerçeklestirilir, genig bir yelpazede üzerine sel deneyimle sonuçlamr. 231
Modern
toplumlarda
bir benzeri bulunmayan bu fiziksel hareketliligin önemli toplumsal, entelektüel ve ekonomik sonuçIan vardir. Haci, eger varlikhysa kendisine kö1eleri eglik edebilir, bunlardan bazilarrn volda masraflarim kargilamak için satabilir.Tacirse, hac seyahatini bir ip gezisiyle birleptirip gezdigi gõrdügü yerlerde mal ahp satabilir, böylece birçok farkh ülkenin ürünlerini, piyasalarrn, tacir1erini, âdetlerini ve uygulamalanm ögrenebilir. Alimse eger, toplantilara katilma, meslektaglarlyla tampma, kitap alma, yayilmasma böylece fikirler ve bilginin dahil olup bu ahyveihtiyaçlaripte yer alma f1rsati edinebilir. Hac yolculugunun -hükümet gereklerini güçlendiren inanem ri ve ticaretin gerekleri- birbirinden uzak Müslüman topraklar arasmda bir iletigim agi kurulmasim saglar; hac deneyimi uzak yerler hakkmda bilgiler sunan ve daha genig bir bütüne ait olma bilincini yükselten zengin bir seyahat edebiyati yaratmigtir. Daha genig bir bütüne ait olma bilinci, Mekke ve Medine'dehac tärenlerine ki ortak ritüellere, katilmakla, baska ülkelerdeki Müslümanlarla ve bagka halklarla aym pratik içinde olmakla güçlenir. Önemli gruplann fiziksel hareketliligi bir sosyal ve kültürel hareketlilik ölçüsü ile kurumlarda buna denk dügen bir geligimi de beraberinde getirir. Ïslam tarihi haccin yol açtigi etkilerin çok sayida õrnegiyegitimli doludur; le ve kutlu insanlarm biyografileri, Kutsal Sehirler'de, buralara seyahat yolu ve buralardan dönüg yolu üzerinde yapilan olugturucu toplantilar ve çahymalara dair degerlendirmelerle doludur. Dolagan, gezen alim, ortaçag toplumlarmm agina oldugumuz Hac, gezen, bir özelligidir: dolagan insanlarm belli bir zaman ve mekânda bulugmasmi saglamigtir. Bir bütün olarak Îslam dunyasma bir merkez ve bir forum kazandirmigtir ki, bu merkez ile forum daha Ortaçaglarda bir Îslami görüy birliginin, hatta diyebiliriz ki bir öncesi
232
slami kamuoyunun ada bulunmugtur.
olugmasma ve korunmasma
büyük kat -
fìkirler ve kurumlar Hacem iletigim ve ticaret belki de hiç aragtirilmamigtir; etkisi yeterince ïzerindeki iragtinlamayacaktir, çünkü büyük bölümü iglerin tabiati gebüYine de bu kurumun -Avrupa'nm egi kaydedilmemigtir. gönül1ü kipisel ve en önemli k kepifler çagt öncesindeki geri yol geçtigi, boyunca geldigi, hacilarm areketliligin-y11 olmah. olmuy Her öndügü ülkeler üzerine köklü etkileri içinbu kadar genig çaph bir hareketlilik ok sayida insanm iletigim, tede olmasi, bütün Íslam dünyasim kapsayan bir gerektiriyordu. istasyonlan sistemi rnas, aktanm çaph haclar da vardir. Daha ence deküçük Bagka, daha gindiklerimizden biri umre, yani Mekke ve Medine'ye hac seyahatlerdönemi digmda bagka zamanlarda düzenlenen dir; Müslümanlarm ziyaret dedigi, kutsal mekânlara düzentürbeleri ve lenen bagka haclar da vardir; kutlu insanlarm ziyaretlerdir bunlar. Elbette düzenlenen benzeri mekânlara bu ziyaretlerin bengerek Musevilikte gerek Hiristiyanhkta üzerindeki,
zerlerine
rastlanabilir.
Müslüman deneyim arasmda göze çarpan, de külturel tarihiyle çok yakmdan ilgili her iki medeniyetin aç1smdan olan çok önemli bir farkhhk da Hiristiyanlar alönemli baghca kutsal mekânlar Mü.slümanlarm yönetimi hiçbirinin Müslümanlara ait kutsal mekânlarm tmdayken, olmamasidir. Hiristiyanlar, her altmda yönetimi Hiristiyan olmasa da, Hz. Isa'nm zorunluluk ne kadar kendileri için bir Hiristiyan
ve
ahlaki
etmenin yerleri ziyaret dogdugu, yagadigi ve dügünürler. oldugunu Bu yüzden ve dinsel bir yükümlülük de yüzyillardir, Hiristiyan âleminin farkh bölgelerinden HiToprakristiyan hacilar buralan ziyaret etmek için Kutsal onlar geçerlidir, için de Aym gey Yahudiler lar'a akmiglardir.
oldügü
233
.
da kendi kutsal mekânlanm raklar'a.gelmislerdir,
ziyaret etmek için Kutsal tipki Hiristiyanlar gibi onlar da
Top-
Îslam
dünyasimn sadece içinden degil, digmdan da gelmiglerdir. Müslümanlann MüsIüman dünyada yagayan Yahudileve âleminin rin, Hiristiyanhk topraklarm ziyaret etme konusunda, H1ristiyanlarm onlann topraklanni ziyaret ederken duyduguna benzer bir gereklilik duydugu säylenemez. Elbette Müslüman yönetimler altmda yagayan Hiristiyanlar da vardir, fakat bunlar çogunlukla Roma Kilisesi'ne bagh degildir, uzun zamandir da Roma'yi ziyaret konusunda onlari tegvik edecek
bir gey yoktur.
Hacilar digmda, dinsel esinlerle seyahat eden bagka seyyahlar da vardir. Açik örneklerden biri misyonerlerdir. Örgütlü misyonerlik faaliyetleri Hiristiyanlara aynksi bir Qzgü nitelik misyonlan Hiristiyan çok erken tarihlerden ititagir; âleminin smirlari içinde ve ötesinde baren Hiristiyanhk faal olmuglardir. Bu misyonerlik faaliyeti yüzy111arca Íslam topraklanm içermemigtir, gayet iyi bir sebebi vardir bunun: îslam hukukuna göre din degigtirmek ölüm cezasina layik bir suçtu, hem din degigtirenin hem de onun dinini degigtirmesine sebep olanm cam alunyordu. Bu durum Huistiyanlarm Müslümanlar arasmdaki misyonerlik faaliyetlerini biraz dizginlemelerine
..
yol
açmigtL
Fakat Avrupa'da Reformasyon dönemini izleyen din savaglari yeni bir gereksinim makamlarm yaratti, Müslüman Hiristiyanlann birbirinin dinini degigtirmesine itiraz etmemesi de yeni bir firsat sundu. Böylece Avrupah Hiristiyan misyonerler Dogu kiliseleríni protestan ya da katolik davaya baglamak için büyük bir çaba içine girdiler. Dogu'da tabir-i caizse hiçbir bagi bulunmayan genig bir Hiristiyan toplulugu bulunuyordu: Bu H1ristiyanlar Protestan da degillerdi, Katolik de, Bati Hiristiyan dünyasmda çatigmakta olan ta234
bir katki saglayabilirlerdi. Böylece Szellikle Roma'mn yogun bir faaliyet içine girdigini görüyokiliseleri Birlik yaratma konusunda, yani Kopt, ruz. Roma, aynhp Roma'ya Ermeni, Rum ve bagka dogu kiliselerinden lahil olan gruplar yara·tma konusunda bir ölçüde çabalari aflardan
birine yararh
baçanya ulagt1.
Bu süreçte Hiristiyan Avrupa ile Ortadogu arasmda yeni kuruldu. Birçok Avrupah -alimve önemli bir iletigim hatti ler, misyonerler, çegitli iglerle ugragan katipler- dogudaki
bagseyahat edip buralardaki Hiristiyan cemaatle bölgelerde evvel bu onlardan daha ediyorlardi, yalar tesis baglamigti. Avrupa'ya seyahat etmeye gayan Hiristiyanlar de Lübnanh Marukonugan Hiristiyanlar, özellikle ü.lkelere
Arapça niler, bunlarm
yam sira Roma'ya bagh Dogu kiliselerinden insanlar Ïtalya'ya, Fransa'ya, Almanya'ya, Îspanya'ya seyahat etmig, hatta birkaçi ingiltere'ye gitmig, bagka geylerin üniversitelerinde Arap ve Süryani aragtiryam sira, Avrupa bir parça malan bölümlerinin kurulmasi ve geligmesinde Örnegin XVIII. yüzyd önem tagiyan bir rol üstlenmislerdi. -ailenin ismi Asda, Maruni el-Semani ailesinin mensuplari
ile olarak I,talyanlagtinlmigt1-Vatikan kütüphanesi diger koleksiyonlarda bulunan doFloransa ve Venedik'teki yazmalarim el kataloglayip betimlemigti. Marukökenli
semani
gu
Michael Cassiri (Gaziri) Madrid'deki Eskuryal Kübir katüphane'de bulunan Arapça koleksiyonun muhtegem 1776-1790). cilt Irak'm halinde, talogunu yayimlam14tl (iki Keldani Kilisesi'ne bagh Musul kentinden, Roma Katolik Amerika'daki Îspanyol sö1668-1683 rahip d'öneminde bir Amerika da dahil mürgelerini ziyaret etmig, Güney ve Orta olmak uzere, Meksika kadar kuzeyde kalan bölgelere de Arapçada ilk oldugu kesin bir beuzanarak Yeni Dünya'mn
ni alim
timlemesini
kaleme
almigti.
Bu Arapça 235
degerlendirne,
ne-
.
redeyse yüzy11 önce yayimlanmigttr?
Müslümanlar
Beyrut'taki
Cizvit papazlari
tarafmdan
örgütlü
misyonerlik tabii ki inanci seyahat
faaliyetlerine girmebagka ü1kelere özellikle de doguda Orta Asya'ya, Hindistan'a ve tagiyan, bagka yerlere geturen Sufiler olmustu. Büyük din üstatlanyiçin uzun mesafeler kateden, la bagdag kurup oturabilmek gerek kutlu kipilerin gerek bilgili hocalann tilmizi olmug kiilerin Bazilan degerlendirmeleri de bulunuyor elimizde. kendi1erinden ders aldiklari hocalarm kisa biyografilerini de içeren kitaplar bile derlemiglerdir. Bu durum hayli ciddi bir hareketlilik yaratmig ve geride ilginç bir literatür birakmigtir. Bunlarm yam, sira bir görev üstlenmek gönderilmig üzere gu ya da bu türde din adamlaKatolik misyonlann1 n da vardi, Roma'dan ve Roma'ya bagcemaatlerini gönderilmig h dogu denetlemek üzere din adamlari, çegitli Avrupa ülkelerinden kimi zaman kiliseler, kimi zaman misyoner cemaatleri, kimi zaman ticari girketvardi, ler tarafindan gönderilmig din adamlan hükümetlegönderdigi adamlanmn din rin Levant sayisi da artlyordu. Sirketi'ndeki Îngiliz tacirlere rahiplik hizmeti vererek Halep'te birkaç yll geçirmig Edward Pococke (1604-1691)dikPococke Halep'te õnce Yahudi sonra kat çekici bir örnektir. 1636'de Îngilda Arap bir õšretmenden Arapça ögrenmigtir, tere'ye döndügünde Oxford Üniversitesi'nde yeni kurulmug Arapça kürsüsünun bagkanhgina atanmigtir. Bu dini seyyahlann arasmda Müslümanlar da benzerleri vardi; yani Müftü ya da Kadi olarak bir görevle atanan Müslümanlar miglerdi.
69
-
Fakat
RiMat Evvet
Sa'ih
J_. El-Mayrth
içinde
33, 1080-88,
1118-29.
Sarki
ile Amerika
(Bevrut),
ederek
(1688-1683), (har.)
c¯lt 8, 1905, s. 821-34,
236
Rahip
875-81,
Antun
931-42,
Rabbat,
974-83,
¯
S.
1.022-
bulunuyordu. Bu insan1ar genellikle yaz1h kayitlar birakolduklari n_amiglardir, fakat bazi kayitlar vardir, sayica az Yazdan da faaliyetleri de arçin olsa gerek çok ilginçtirler. da bunlara ekleyebi:eolojiyle arkeologlan smirh olmayan seyahat kayitlan birakmigi.riz. Arkeologlar da çok ilginç Ëa
kadar neredeyse sadece doguya giden Batih seyseyyahlar rahlardan bahsettim. Peki Bati'ya giden dogulu iakkmda önce de belirttigim gibi Bane söylenebilir? Daha :1'da Dogululann gidip görmeye deger bulacagi bir hac meryüzyila dek dusezi, hocalar ya da alimler yoktu, yani XIX. Sicilo dönemlerde Îspanya ve rum böyleydi. Ortaçaglarda Avüniversitelerine giden ya'da bulunan büyük Arap Ïslam Fakat bu durum son olmustu. rupah alimler ve ögrenciler artik hoca olmugAvrupahlar bulmug, eskiden ögrenci olan olmalan gerekiart1k ögrenci tu. Eskiden hoca olanlarmsa almisti. biraz zaman yordu, fakat bu gerçegi fark-etmeleri yüzylhn bagmanladiklarmda, XIX. bunu Nihayetinde ülkeleOrtadogu ögrenci sayida giderek artan dan itibaren rinden Bat1'ya gitti. Genellikle ögrenci heyetleri olarak gidiBuraya
yorlardi,
için görmeleri egitim Bati ülkelerinde OsPagasi, gönderiyordu. Misir gruplan
hükümetler
ögrenci manh Sultam, Îran Sahi hepsi de böyle ogrenci heyetleri gibi bu dugöndermiglerdi; hemen tahmin edebileceginiz sorunlar yaratmyti. Gönderilen bu insanrum hatin sayihr kendi tercihiyle kâfir bir ülkeye gitmesi lara gõre, insanm gayrianlagilamai bir durumdu. Müslümanlann neredeyse kötü ülkeye gitmesinin yönetilen bir müslimler tarafmdan arasmda otoriteleri bir gey oldugu geçmigte Î.slam'mhukuk böyle bir geyin kat'i suGenel kam, genel kabul görmügtü. gayrimüslim bir oldugu, Müslümanlarm retle yasaklanmg
buralara
237
I
ülkeye
gönüllü olarak gitmemesi gerektigi yönündeydi. Bazilari dar olarak tammlanmig belli kosunarda buna izin veriyordu: esirleri geri almak için, esirlerin serbest birakilmaetmek için ve kithk ya da ciddi kurakhk zasmi müzakere manlarmda malzeme almak için belki böyle seyahatlere izin veriliyordu.
Dogal olarak
bu durum zaman içinde degigti, özellikle de yönetiminin Müslüman dünyada genig bölgelere durumu degístirdi, zira kitlesel bir göç pek uygun bir çözüm degildi. XIX. yüzyihn bagmda Paris'e, sonra Londra'ya ve bagka ögrenci Avrupa gehirlerine heyetleri gönderilmigti. Bagta çogunlukla askeri ögrencilerdi, bunlar fakat heyetlerde bagka ögrenciler de bulunuyordu. Reform geçirroemig El-Ezher Üniversitesi'nden Misirh Seyh Rifa'a Rafi' el-Tahtavi'nin 1826'da bir ögrenci heyeti mensubu olarak degil, õgrencilerin ruhani huzurunu gözetme amaciyla görev yapacak bir din adami olarak gönderildigi Paris'e dair büyüleyici bir deHiristiyan yay1lmasi
gerlendirmesi
vardir.
Tahtavi
gärdüklerine,
yagadiklarma
dair büyüleyici bir degerlendirme kaleme almigtir.T° Bagka bazi misyonlann biraktigi kayitlar da vardir, fakat bunlar genel itibanyla verecek üzüntü kadar az sayidadir. Îkinci büyük kategoriyse savagla baglantih seyahatlerdir: Basta iggalleri, sürgünleri ve diger askeri hareketleri diganda biraktigimi sõyIemistim, fakat yine de savag ve sai1gili .bir miktar vag hazirhgiyla bireysel seyahat vardir. Prensipte Seriat'm ortaya koydugu biçimiyle Islam ile Hiristiyanhk arasmda daimi bir savag hali vardi elbette: biri Dar-ül Îslam'di, digeriyse Dar-ül Harp. Kuramsal olarak 70
Tahlis
el-1briz
ver Luka,
fitalhis
Kabire,
Barit
(haz.)
Mehdi
1958, ve diger basimlar.
238
Allam.
Ahmed
Ahmed
Bedevi
ve En-
.
ateykes olabiliyordu, ama daimi bir bang mümkün degildi. bazi Müsluman hü- . Aslmda bazi H1ristiyan hükümetlerle iligkiler kukümetler arasmda zaman zaman hayli bangçi rulmugtur. ilginç bir seyyah kategorisi de savag esirleridir. Ortaçagarasmda sülardan XIX. yüzyila dek Îslam ile Hiristiyanhk insan sayida çok iki taraftan ortammda her regiden savag karada ordular ya da baskmcilar, denizde ya esir almmistir; korsanlar çok sayida insam esir alnuglardir. da sahillerde Tatarlar Dogu ve Güneydogu cephesinden Müslümanlarm
kuzey Afrikah korsanlar yagmalamig, Britanya Bati Avrupa sahillerini ve gemilerini hatta zaman zaman uzanmig, adalari kadar uzak bölgelere Keza Madeira ve Izlanda gibi ücra köpelere dek gitmiglerdir. Akdeniz'deki Müslüman gemilere kargi kutsal bir savag süralan Hidüren, büyük boyutlarda ganimetin yant sira esirler
Avrupa'ya
baskolar
düzenlemig;
Esir dügmek tümüyle gönülristiyan tarikatlar da olmustur. oldugusüz bir geligmedir, o yüzden de gimdi konusmakta esirlerin Gelgelelim epey bübu muz konunun digmda kahr. yük bir bölümü ya kaçmig ya geri almmig, bazilan da mace-
kimlerle kargilagtiklanm, neler ralanm kaleme almiglardir; kendilerine neler yapildigun, neler gördüklerini yaptiklanm, yazmiglardir. Bunlarm bazilari kisa ve basit olmakla birlikte son.dereKorsanlar da çok sayida Avrupah Hirisce bilgilendiricidir. almig, bunlarm bazilan sonra serbest birakilmig
tiyani esir muameleye gördükleri dair degerlendirmeve korsanlardan En etkileyici degerlendirmelerden biler kaleme almiglardir ahnan Olufr ri, birkaç yüz kipiyle birlikte Îzlanda'dan esir kaleme almig oldugu Eigilsson admda Îzlandah bir rahibin Eigilsson sonunda kurtarilmig, memlekedegerlendirmedir. almigtir; dünyatine geri dönmuy ve deneyimlerini kaleme 239
öbür
ucundan
korsanlar ve davraniëlanna dair çok ilbu.71 esir dügüp de kurtanlmig ya da kaçmig Hiristiyanlann kaleme aldigi birçok degerlendirme bulunsa da, H1ristíyanlara kaleesir dügüp de geri dönen Müslümanlann me aldigi degerlendirmelerin sayisi pek azdir, bunun çarpic1 bir farkhhk oldugunu görürüz. Kaçan'ya da kurtanlan ya da takas edilen birçok Müslüman esir olmuytur, fakat bunlari iki olan sadece Biri Nisan 1597'de biliyorum. esir yazmig giderken yolda Kibns'ta bir göreve St. John gövalyeleri tarafmdan kaç1nhp Malta'ya götürülen bir Türk kadisidir. Îki yll dair kisa sonra serbest birakilmig ve talihsiz maceralanna almistir.22 Digeri ise Habsburg bir degerlendirme kaleme güçleri tarafindan esir almip bir süre esir tutulan Osmanh tercümam Osman Aga'dir; Osman Aga Almanca konugabiliyordu, dolayisiyla kendisini esir almig olanlarla iletigim kurabiliyordu. yerlere götürülmüg, da serbest biÇegitli sonra örnek olarak 1724-5 döneminde kâfirbir rakilmigti.-Îstisnai maceralarina ler arasmdaki dair iki degerlendirme kaleme almigti. Açiktir ki bunlar pek ilgi uyandirmamigti. Bu degerahnmig el yazmalannda lendirmeler ayn ayn kaleme buluikisi de Avrupa koleksiyortlanndadir, nur. El yazmalanmn göründügü kadanyla da Dogu'da hiç bilinmemektedir." Kanm
ginç bir yorumdur Müslümanlara
71
Bu anlatimn
Danca
deki orijinali
XIX.
bir versiyonu yüzythn
Îzlanda dDinsonra yayinlanmigtir; el yazmasindan Bakmiz hazirlanmig.ir.
dönüsünden
ortalannda
72
Oluf Eigilssen, En Kort Bereming onde Medfart og Omom de Tyrkiske Soroveres Lftil Saga urn berhla.up Tyrkjans arid 1641); Olafur Egilsson, gang-.. (Kopenhag, I852). Yazarm 1627 (Reykyavik, i.sminin Danca ve izlanda dilinde yazimi arasmMetnin Îngilizce bir çevirisi hazirlanmaktadir daki l'arkhhga dikkat edilmelidir. Kadmm tarahndan yaymlanmigtu"Bir Türk Kadisthattralari L Parmaksizoglu
73
Tanh nm Esaret Hatiral.an", Osman Aga'nm hatiralarmin lanmmtir:
bakamz
Dergisi
R. F. Kreutel
5
(1953): 77-84
her iki cildi de ilk olarak ve O. Spies,
240
Almanca
Leben und Abenteuer
tercümeyle
yaym-
des Dolrnerschers
için de aym ve maceralar di'nm kaleme aldigi. seyahatname birinde büyük bir n¯ierak ey geçerlidir. A.gikâr ki taraflarm söz konusuyken, diger tarafta benzer bir merak görülmemektedir. Ilgilenen biri olsaydi, esirler kesinlikle maceralanfakat öyle göninüyor ki iIgi duyup merak eden m anlatirdi,
biri çikmamigtir. ilgili·bagka bir seyyah gruSavag ve savag hazirhklanyla Egyanm tabiati geregi muhbirlik faaliyetbuysa casuslardir. ilgili olarak geride kalan belgeler dagmik ve muglakleriyle gayet tir. Gizli olmayan bir gizli servisin ige yaramayacagi igaretler, hatta kamt Birtakim konmustur. iyi ortaya parçalan vardir, bunlar bize bir tablo çizerler ama bu parçah bir gibi görünüp vermeyen bir tablodur, bir geyler verecekmig ile âlemi âlemi Müslüman Açiktir ki H1ristiyan tablodur. arasmda istihbarat faaliyetleri gerçeklegmistir. Bu faaliyetleyönünde yeçaph bir biçimde sürdürüldügü genig hayli rin elimizde, referans fakat bu faaliyetler bulunuyor terince hakkmdaki bilgimiz smirhdir. Suriye ve Irak'taki- H1ristiyan nüfus Daha Ortaçaglarda, . içinde, bununla smirh kalmasalar da genelde kilise kanallageçen Bizansh casuslar bulunuyordu. nm kullanarak'haber yönetilecegine dair Bizans'tan kalma nas11 Imparatorlugun ünlü raklan
bir eserde, De Administrando hakkmda belli ki istihbarat
ÌSlain
top-
tarafmdan
top-
Imperio'da74
servisleri
karydagmz. Bunun digmda ilginç dulanmig malzemelerle nimlar da çikar karguniza: Örnegin XV. ve XVI. yüzyularda ispanya'dan Osmanh imparatorluÎspanyol Yahudilerinin
74
(Graz, und Generalen Osman Aga (Bonn, 1954), ve R. F. Kreutel, Zwischen Paschas Kreutel.tarahndan Die hazu·1anmytir, Türkçe R. Ciltlerden metni F. 1966). birinin (Cambri.d.ge, 1980). Osman Aga aus Temeschvar Auchobiographie des Dolmetschers Commentary, Imperio, Porphyrogenitus, (haz.) De Administrando Constantine R.H.H.
Jenkins
vd., Londra,
1962,
241
|
I
gu'na sürülmesi
belki de her iki taraf açismdan bir casusluk firsati, kesinlikle bir casusluk güphesi yaratmistir... Îstihbaratm bir bilgi kaynagi olma niteligi modern zamanlarm tarihçisi açismdan daha fazladir. XIX. ve XX. yüzyilda istihbarat operasyonlannm çapi epeyce geniçIemig, argivlerin açilmasiyla birlikte bilgiye hemen olmasa da daha mümkün çabuk ulagmak hale gelmigtir. Savagla ilgili bagka bir seyyah kategorisi ise baghgi altmda toplanabilir. Çok el-ken bir tarihten itibaren Müslüman ordular Avrupa silahlanmn degerini fark etmigniyetli ler, bunlari getirip satmaya Hiristiyan tacirler de hep olmustur. Osmanh zamanmda Îngiliz Levant Sirketi ÏstanAvrubul'da Türklere seçilmig silahlar satarak Hiristiyan "uzmanlar"
pa'yi iggal
etmelerine yardunci
ti. Hiristiyan
olan silah migazalan
açmig-
ülkelerin
hepsi bu ticarete katihyordu. XVII-. yüzyildan itibaren silahlann da sunmaya yam sira uzmanhk maceraperestler baglamiglardi. Kimi zaman bu uzmanlar olarak geliyorlardi bu topraklara; kimi zamansa Hiristiyantabiriyle mühtedi, yalann tabiriyle dönme, Müslümanlarm ni dogru yolu bulmug kisi oluyorlardi; bu tabirler farkh bir perspektiften aym geyi ifade ediyordu tabii. XVIL ve XVIII yüzyil da birkaç Avrupah subay gidip Ortadogu'da çegitli or-
dularda hizmet bazilari geçmedi.
verdi,
bazilan
din degistirip
Îslam'a geçti,
itibaren yüzyilm sonlanndan hükümetlerinin Ortadogu'ya gelmeye onayi, hatta sikhkla da atamasiyla için Türkiye'ye gelen bagladilar. 1755'te Türkçe ögrenrnek Macar kökenli Fransiz bir subay, Baron de Tott, Türk kuvvetlerinde neyin yanhy oldugunu kaleme almig, sonra da 1755'ten 1773'e dek Türklerin ordularmi modernlestirme amaciyla Fransizlann destekledigi bir misyonu yürütmügtü. Baron de Tott, böyle bir çahymaya girecek birçok suba-
XVIII.
242
ym ilkiydi, getirdi.
maceralarmi
da heyecan verici bir kitap haline
Kisa bir süre sonia ortaya çikacak bir baska örnekse isimlerinden Helmut Prusya askeri tarihinin önemli von Moltke, 1835'te Moltke'ydi. henüz genç bir subayken Von õzel bir ziyaret için Türkiye'ye gitmig, burada Osmanh ordukatkida bulunmasi amactyla larmm yeniden örgütlenmesine
Sultan'm hizmetine almmigti. O da gördüklerine ve duyduklarma dair i1gi çekici bir degerlendirme kaleme almisti -yine Daha yakm tarihten bir bagka ömekse bir Alman-kuvvetlerine, sirasmda Alman bir sure Birinci Dünya Savagi de Osmanh kuvvetlerinin bir kismma komuta etmig olan Alman süvari generali Liman von Sanders'ti. Yazdigi kitap Birinci Dünya Savagi'mn Levant'ta verilen kismimn tarihine büyük bir katkidir.77 Fransa'dan, Ingiltere'den, Pnisya'dan, çok çegitli gerevler yayerlerden gelmig bagka italya'dan ve faalibulunuyordu. Bu insanlarm pan birçok bagka uzman yetleri sonucu hayli kapsamh bir literatür olugmustur. Bunlara bagka bir askeri kategori daha ekleyebiliriz, o da gelip de yönefetihçilerdir: Fethetmek, yönetmek için timin" bir parçasi olarak ortaya çikanlar. Fakat bunlan bipek. reysel seyahat olarak smiflandirarnay1z Seyahatin gerisindeki baghca saiklerden bir digeri de tiantik devirlere dek uzanan caretti. Ticaret muhtemelen en noktada Ortadoplu sebeplerinden eski seyahat biridir, bu Batihlar Ortadogu'ya gelrneden çok evvel Bat1'ya seyyahlarm gittiklerini kalay rnadenlegörüyoruz. Ömegin Fenikelilerin "yeni
75 76 77
1.785 de Tott sur les Turcs et les Tarrares, 4 cilt, Maestrícht, in der Turket aus den und Begebenheiten von, Briefe über Zustande Jahren 1835 bis 1839, 5. basim, Berlin, 1891 Fanf Jahre Türket, Berlin, 1920 (ingilizce tercüme Five Years Liman von Sanders, 1927) in Tu.rkey, Annapolis, Mernoires
du Baron
Molt.ke, Helmu.t
243
.-
Cornwall gibi uzak bölgelere ulagtigirine ilgileri yüzünden tabii ayrica Ïspanya, Marsilya ve bagka yerlere gittigini m, biliyoruz. Ticaret, bagka ekonomik faaliyetlerin tersine, ÎslaKuran'da tarafmdan mi gelenek kuvvetle onaylamyordu.
dürüst tüccar Müslüman gelenekte, özellikle de hadislerde, yani peygambere atfedilmig deyiglerde neredeyse idealleptirilmig bir figürdü. elimize bol bol malzeme kalmigtir. Ticari faaliyetlerden Îlk yü zyillarda Avrupa'nm sunacak pek bir geyi yoktu, insanahyverig lan mal namma pek az gey üretiyordu, yapmaya paile arasmdaki Ortadogu ticaralan yoktu, dolayislyla Avrupa ahc11ara sunabilecekleri ret son derece smirhydi. Müslüman tek agir mal, silahlar (daha önce de belirttigimiz gibi Avrupa silahlan erken tarihlerden beri begenilivord ) ile kölelerdi. Avrupah köleler farkh amaç1ar dogrultusunda epeyce bekimi zaman da geniliyordu. Kimi zaman esir ahmyorlar, kendi köylülerini degilse de, tabiri caizse satmaktan Avrupah girigimci tacirler tarafmdan utanmayan satihyorlardi. Burada köle diye Ingilizcede köle anlanuna gelen kelimesinin Slav'dan geldigini, zira Avrupa'da ilk kölelerin çogunun bu insanlaDogu Avrupah oldugunu, iki taranndan, Bati taraftan da kompulan ya da Orta nn her ile Türkler ve Tatarlar tarafmdan köle olarak saAvrupahlar tildigun hatirlayahm. Amerika'mn keyfedilmesi ve kaynaklarmm sõmürülmesi özellikle sonrasmda de basta Yeni Dünya'mn alto ve gümüg Avrupahlar madenlerinin birden tüketilmesi sonrasmda, geylere sahip satacak bir kendilerini harcayacak paraya ve ilginç mallar alhalde buldu. Böylece dogudan envai çegit çok biçimde kapsamh bir hizla Ticaret bagladilar. ve maya seyahatnameler sadece degil, daha da geligti; geride bize önemlisi ticaret girketleri argiv kayitlan birakti. Avrupah
methediliyordu,
onurlu,
"komgularmmkini"
"slave"
244
fabrika dedikleri yerler kurdular. imalat yapilan yerler degil, ti¿aret Bunlar modern merkezleriydi ve bunlardan geriye ekonomi tarihi hakkmda çok degerli bir bilgi kaynagi olan kapsamh kayitlar kaldi. YiBati'ya yapilan seyahatler da Ortadogu'dan ne bu noktada zamanlara simrh sayida kaldi. modern dek Seyahat literatürüyle ilgili bir bagka kategori de, e1çiliklerin ve elçiliklerde kalan ya da buralarda çahgan insanlarm sundugu bilgilerden olugur, gerçi bunlar uzun bir süre boDiplomatlar da bir tür seyyunca ticaretle ilgili olmuytur. yahtir, zaman zaman da diplomasi digmdaki konularda soyleyecek ilginç geyleri olmustur, özellikle de ilk dönemlerde. elçilerin arasmda gidip Elçiler gönderilmesi ya da iki taraf The Book of Prodek uzamr. gelmesi antik dönemlere verbs'de "Rezil bir haberci yamlgt getirir, sadik bir e1çiyse saghk," denir (xiii, 17). Eski Ahit'in ilk kitaplarmda bir ulkeden digerine gönderilen elçilere birkaç atif yap11mtytir. Eski gelen mal'akh (melek) kelimeAhit'te elçi için ulak anlamma bu kelime daha sonra özel bir sinin kullamlmasi ilginçtir, ulagi, melegi ifade eder hale ulagt, Tann'inn gönderdigi tür anlamma gelen. keligelecektir. Îngilizcede ulak angelos da türedigi de haYunanca kelimesi mesinin ya özel anlam kaberci anlamma gelir, daha sonra benzer bir birkaç Ortadogu
gehrinde anlamda,
"angel"
"melek"
zaamigtir. Îbranice mal'akh sözcügü ile Yunanca angelos sözcügünün ve Hiristiyanhk âlemi dillerindeki birçok türevievrimleri paralel bir rota izlemigtir. nin semantik Eski Ahit'in ilk Ulaklar, haberciler, heyetler gönderilmesi kitaplarmm anlattigi d'önemlerde gayet yerlegik bir faaliyetti ve klasik antik devirlerden sonra ortaçaglarda ve modern
bir yöneticinin da sürdü. Olagan uygulama, oldug·unda bir elçi gönbir geyi kompu yöneticiye söyleyecek Elçi söylenecek geyi söyler sonra da dermesi yönündeydi. zamanlarda
245
dönerdi. Bu son derece sagduyulu ve tasarrufOrtaçaglarm lu sonuna, modern devrin baglangistirdü; bu tarihlerde Avrupahlar yeni bir cma dek yüzyillarca uygulama geligtirdi, bu basta onlardan bagka kimsenin benimsemedigi yerlegik heyetler yoluyla sübir uygulamaydi: memleketine
uygulama
diplomatik temas saghyorlardi. Bizans ÎmparaBu yeni ve benzeri gärülmemig uygulama cemaatleriyle birhkte bagladi. torlugu'ndaki Italyan tüccar Ticaret amac1yla geldikleri bu topraklarda uzun süre kalmig, Venedik, Ceneviz kolonileri olugturmuy yerlegik cemaatler bulunuyordu, sonralan bunlara bagka Îtalyan tacirler de eklenmigti. Bizanshlar bu cemaatlere bazi ayncahklar tammigtemaslannda onlan hükümetle temlardi, bunlardan biri de Bu' bagkan için bir sil edecek bir bagkana sahip ohnalanydi. unvan aradilar ve Romahlann üst düzey keht yetkilileti için kullandigi eski bir unvam, konsül unvamm benimsediler. Konsül terimi, sonraki yillardaki ve bugünkü anlamim igte böyle kazanmaya bagladi. Konstantinopol'deki Venedik kontarahndan Venedik cemaatinin bagi sülü Bizans yönetimi kaçmilmaz olarak tammyordu, fakat Bizans'la temaslarmda olarak Venedik Cumhuriyeti de temsil ediyordu. yönetimini Bu baglangiçti; buradan hareketle, bagkentte yerlegik elçilikler, basta limanlar ve ticaret merkezleri olmak üzere diger kentlerde de yerlegik konsolosluklar bulundunna uygulamailgilensi geligti. Uzun bir süre boyunca bunlar aslen ticaretle ayakdiler, hatta hatin sayihr bir ölçüde tüccarlar tarahndan içindeki raporlan ülke Dolayisiyla yönetildiler. da ta tutulup kopullarla ilgilidir, genellikle de aynntih ve genig bir kavrayia dayanan betimlemeler içenr. XVIIL yüzyihn sonundan itibaren, aslen Devrirn ve Napolyon savaglannm bir sonucu olaraporlan da daha siki bir rak elçilikler daha profesyonellegti, ilgili meselelerle hale geldi. siyasi diplomatik biçimde ve rekli
246
Ilk Avrupah misyonlann
topraklara gidiginMüslüman . Müslüman hükümetler nihayétin-
den ancak yüzyillar sonra le Avrupa'da yerlegik elçilikler kurmaya karar verdi. XVIII. zyilm sonlarmda biraz tedirgin bir biçimde Avrupa ülkeerinde elçilikler kurmaya bagladilar, ancak XIX. yüzydm orsaglam bir biçimde yeralarmda gerçekten de bu ülkelere geldiler. .egmig hale elimizde epeyce elçilik rapotarafmdan, Müslümanlann bulunmaktadir. Memleketlerine dönen Osmanh heyetleri Sefaretenelde seyahatlerine dair e1çilik defteri anlammda kaleme almiglardir.78 NII. mame denilen degerlendirmeler
mzyÍmsonlarmdan
izledigi bunlann, Avrupa'nm daha standart bir hal aldigi görülür. Av;izgi dogrultusunda mpahlann raporlan elbette ki daha kapsamh ve hacimliydi. Londra'da Kamu Kayitlan Ofisi'nde bulunan, Digigile Íseri Bakanhg1 serisi 7, Londra'da Di§igleri Bakanhgi :anbul'daki Britanya elçiligi arasmda 1780-1905 dõneminde erçeklegmig yazigmalari içeren koleksiyon 5490 cilttir. Daa kisa bir süreyi kapsayan, 1807-1904 döneminde Îran'la ligkilerle ilgili D,igigleri Bakanlig1 serisi 60, 734 ciltten olugraktadir. Bunlar sadece elçilik dosyalandir. Bunlarm yam itibaren
Smegin
ve özel ura elbette ki konsolosluklarla yapilan yazigmalar conularla ilgili ayri dosyalar vardir. XIX. yüzyilda Britanya 1ükümetleri sadece burada degil ama özellikle Ortadogu'da töle ticaretinin bastinlmaslyla çok ilgili olmuglardi. Kõle ti:aretinin bastinlmaslyla ilgili belgeler 18 16'dan 1892'ye dek 1276 cilttir. Dolayislyla baska konularla, bagka seyahat biyakmsak ;imleriyle ilgili olarak belgelendirme eksikliginden ilgili malzemeyle yakmmalanmiz dönemle la,- bu ve bu tür :am
78
tersi yönde olacaktir. Bakmiz
Faik Regit
Unat,
Osmanh
Seffrieri ve Sefaretnameleri, Ankara,
247
1968.
doguya giden seyyahlar arasmda kronolojik sirasonra gelen lama bakunmdan tüccarlar ve diplomatlardan üçüncü büyük grup gazetecilerdir. Bir anlamda gazetecilik tamamlayicisi sonra degil, onlarm ticaret ve yönetimden Batidan
olarak ortaya çikmigtir. 1790'larda Îstanbul'daki Fransiz Büzamanla gazete yükelçiliti bir haber bülteni yayimhyordu, okuvabilenlere devhalini alacak olan bu bülten Fransizca General Bonaparte rim mesajmi tagmak için çikanhyordu. Misir'da da bir tür gazete kurmugtu, sonraki ylllarda misyove hükümetler önce yabanci dillerde, sonra da Ortadogu dillerinde gazeteler kurdular. Britanya ile Fransa'mn Rusya'ya kargi Osmanh Împaratorlugu'nun yanmda gelen yabandek Ortadogu'ya savag verdigi K1nm Savap'na sayisi fazla olmadig1 gibi, geçtikleri haberler ci gazetecilerin önemli içeren ayrmt11ar haberler degildi. Hem Bati ülkede lerinde önemli bir günlük basm müessesesi olugmustu, hem ayrmtih hade genig bir okur yelpazesi savag cephesinden tüccarlar
nerler,
berler almak istiyordu. Bu durum Ortadogu'ya iki önemlí ve Ísbirbiriyle baglantih yenilik getirdi. Ïlki Bati Avrupa'dan tanbul'a uzanan telgrafti, ikincisi, kaçunlmaz olarak telgrafi izleyen Eylül 1855'te Ïstanbul'dan Avyenilikse muhabirdi. rupa'ya gönderilen ilk mesajda "Müttefik kuvvetler Sivastopol'a girdiler," deniyordu. bu zamana, dünyamn dört bir köpesinden O zamandan gitti ve bulgulanm gazeteçok say1da gazeteci Ortadogu'ya nihayetinde kitaplarda yay1mtelevizyonda, radyoda, lerde,
ladt Bu gazetecilerin bazilan bölgede konugulan dilleri ogzahmetine de gerçekten girip kahrenme, kültürü inceleme aIdi. yazilar sahip kaleme ci degere gelindiginde gazeteci seyyahlar artik sadece Ortadogu olugmuyordu. Ortadogu'ya gelen yabancilardan geligtirdi; modern medyalarmi gazeteci, suhalklan kendi XX. yüzyila
T
,.
248
yam sira giderek onem kazanan kamusal faaliyetleri bölgenin Fakat gazetecilerin hâlâ baskm olan otoriter rejimler tarafmdan ogu ülkesinde muhaiddi biçimde baltalanmaktaydi. Aynca dig ülkelere smirhdir. orada tutabilen yaymlarm sayisi hâlâ ir gönderip ay ve siyasetçinin ir rol oynayacakti.
'
olduklan söylenemez. turistler var, bu terimi, seyahat derken eglenme, gezip tozma, bilgilenme, arkadaylanyla onugacak bir geyler yagama ve benzeri geyler yagamak dikastetmda fark edilir bir pratik amac1 olmayan insanlan
)olayislyla bu yüzden Son kategorimizde
nek :aman
için
kullamyorum.
önemsiz ise
ilk olarak ne Ortadogu'da ç1ktigm1 söylemek kolay degildir; bu
Turistin
ve nerede ortaya ölçüde bir tammlama
sorunudur, fakat Ingiltere'de birlikte 3üyük Tur diye bilinen geyin doguya götürülmesiyle >agladigun olmayacaktir, hatta söylemek çok da mantiksiz olabilir. erimin kökeni bile burasi hatta Büyük Tur diye, iyi ailelerden genç centilmenlerin, görmek, ve biraz dtinyayi sanat hanimlann air süre sonra genç zenginliklerin ögrenmek, kültürel nüzik hakkmda bir geyler :admi çikarmak için Fransa'yi, sonra da Akdeniz ülkelerini gegidip daha doguya Bir süre sonra rip dolagmasma Jsmanh topraklärmda dolaçacaklardi, hatta Osmanh toprakolacaktL da ötesine geçeceklerdi ama bu sonralan anmn Bu tür seyahatler edebi kipilikler arasmda çok popüler bir bal alrmgti, bazi ünlü yazarlar kariyerlerinin bir noktasmda >üyük
'deniyordu.
.
seyahatin çiktilar. Devir, Ortadogu'da bir dogu seyahatine fatehlikeli oldugu devirdi, bir genellikle zor, kimi zaman da giderek fazla daha sakat Avrupa'dan, sonra Amerika'dan da anlatilar gitti..Seyahatlerine kadair Ortadogu'ya gida yazar Thacleme alan yazarlar arasmda Melville, Chateaubriand, keray, Mark Twain, Gustave Flaubert, E. M. Forster ve daha da yakm tarihlerde George Duh.amel yer ahr; bunlar sadece 249
I
Îngilizce ve
.
.
Fransizca
yazanlardir.
Ortadogu
seyahatlerini
kaleme almig bagka birçok yazar vardir. Kimi zaman hirsh siyasetçilere de rastlariz bunlar arasmda: Örnegin 183031'de Ortadogu'ya seyahat eden Benjamin Disraeli bir ara Arnavutluk Savagi'nda gönüllü olarak Türk ordusuna katiltercih may1 bile dügünmügtür.79 Byron tabii Yunan tarafru etmigtir, fakat buna pek turizm denemez. Bazi seyyahlar muhtemelen doktordurlar, kendilerine doktor olarak bagka hiçbir Batihnm bulmay1 dügünerneyecegi firsatlara sahip olacaklan sõylendigi için Ortadogu'yu duyariz. R. R. Madden gezmeye giden doktorlar oldugunu admda büyüleyici bir Irlandah doktor 1824 ile 1827 arasmda Türkiye, Misir, Nübye ve Filistin'deki seyahatlerine dair iki ciltlik bir degerlendirme kaleme almigtir Bu seyahatleri strasmda sik sik haremleri de ziyaret ediyoròu; bagka erkeklerin hareme girmesi tümüyle yasakken, o bir doktor oldugu için girebiliyordu: Dr. Madden, erdemli oldugu yolunda ternin etmeye çahgir bizi hemen. Hammlarm nabzmi perdelerin. ardmdan dinlemigtir, fakat hareme dair en ilginç degerlendirmelerden bazilarrn aktarabilmistir yine de. Bagka bir turist kategorisi hareme daha rahat girebiliyordu, tabii ki hammlardi bunlar. Bu hamrnlarm en bilineni kendisine turist diyebilecegimiz Lady Mary Wortley Montagu'dür. Lady Montagu Britanya elçisinin egiydi, dolayis1yla hiçbir resmi gõrevi yoktu, resmi iglevi yoktu, bir turist gibi davramp bunun ona verdigi özgür1ük ve rahathktan yararlanabiliyordu.
Mektuplan
en iyi mektuplar
arasmda
yer ahr.
Kesinlikle okumaya deger bagka harnmlar de vardir. Epeyce yakm bir zaman öncesine dek, bunlann hepsi de Batih ha79
Bakmiz
W, F. Monypenny
Beaconsfield,
Londra,
1929,
ve G_ E. Buckle, cilt I, s. 162.
250
The Life of Benjamin
Disraeli,
Earl of
'
OrModernlegme sürecinin baglangici öncesinde hammlar Avrupa'ya ara sira bir diplomatm, tüncaaile ferdi olarak gitmigtir, fakat :m ya da bagka bir seyyahm edinme izlenim f1rsatma sahip olmamiglardir ;ogunlukla ya umlardt :adogulu
yoksun kipiifade edip kaydedecek egitimden ta da bunlari .erdir. Bu durum XX. yüzylhn baglarmda degigmeye baglaMüslüman kadmlar ilk kez okuryazar Ortadogu'dan nigtir, iletigim kurabilmig, yayaAvrupa'ya gidip burada insanlarla Fakat bunlarm almiglardir. izlenimlerini kaleme liklarmi ve az olmugtur. giden Batih turistlerin hem Bati'ya giHem Ortadogu'ya seyyahlarm Dogulu kargi kargiya kaldigi birkaç pratik den dil sorunuydu. XIX. sorun vardi. Açiktir ki bunlardan biri yüzyilm baglanna dek Bati'da hiç kimse Türkçe bilmiyordu,
sayisi da nispeten
Arapça bilen pek azdi; Ortadogu'da da kimse Îngilizce ya da Fransizca bilmiyordu. Bilinen tek Avrupa dili, Akdeniz'in hayaygm olarak kullamlan kim dili, Ortadogu topraklarmda yabanci tüccarlar ve yerel diplomatlar, Îtalyancaydi.Yabanci olan tercümanlarm çogu arasmda iletigime makamlar araci Îfalyanca kullarayor, genelde tercümeler iki agamah yapih-
dil sorunu daha XLX. yüz ihn baglarmdan itibaren modern dünyayla ilekolaylagt1. Türkler, soura da baskalan gerektigini tigirn kurabilmek için Bati dillerini ögrenmeleri Fransizca ve sonra da Ingifark ettiler; önce Îtalyanca, sonra yaygmhk kazandi. lizce bilgisi bu topraklarm tamammda topraklarmda genellikle yayOrtadogu Bir bagka sorunsa karantinaydi. kaynaklanan gm olan salgm korkusundan Hastahklann bulagma'tehlikesi Ortaçaglarda gayet iyi anlagiysilerden, gilmisti. Salgm hastahklarm temas yoluyla, bir
yordu.
bukasabadan digerine seyahat eden seyyahlar tarafmdan Ortaçag'dan kalma bahseden tehlikesinden lagtirilmasi Arapça metinler vardir elimizde. Salgmm dogasi ve tehlikeI
251
_••h
I
..i
-1
sinin farkmdaydilar, geligtirememiglerdi. Avrupa Müslüman
ise
fakat bununla baça çikacak
meghur
topraklardan
bir yöntem
"karantina"
yöntemini geligtirmigti, gelen insaniar bir süreligine, pren-
sipte kirk gün,
Îtalyancada
tecrit ediliyor, rakihyorlardt
güvenli
"lazaretto"
diye bilinen bir yerde serbest biolduklarma karar verilince Ortadogulularm Avruşa'ya girerken maruz kaldiklan apagilanmaya dair betimIemeler vardir elimizde, elçiler bile seyahatlerine izin verilinceye devam etmelerine dek bir kapatihyordu. Kirk gün kurah her zagözalti süresi bazen man kati bir biçimde uygulanm1yordu, daha uzun, bazen daha kisa olabiliyordu. Karantina seyahatin õnünde büyük bir engeldi, her iki taraftan seyyahlar arasmda sikça tartigilan bir engeldi. Modern zamanlarda seyahat kelimesi derhal kelimesini akla getirir. Simdiki haliyle pasaport, hayli yakm tarihli bir icattir. Fakat pasaportlar ve güvenlik kontrolleri Ortaçaglarda zaten uygulamyordu. Hem H1ristiyan hem de haci olduklari için iki kez güphe altmda kalan Hiristiyan hacilann, önce Misir'a, sonra Kudüs'e ve bagka kutsal mekânlara giderken geçmek zorunda olduklan güvenlik kontrollevardir elimizde. rine dair anlattiklan Tabii ki en Son bir sont Peki nasil seyahat ediliyordu? basit, esas seyahat yöntemi yürümekti. Hatta bu gekilde seyahat etmenin en iyisi oldugunu, hele hacca gidiyorlarsa en iyisinin bu oldugunu düsünenler de vardi. Hac kelimesi Ibranicede anlamma gelen bir kehmeyle kargilamyordu. Fakat diyelim ki Fas'tan Mekke'ye ya da Sumatra'dan Mekke'ye yapilacak bir hac seyahati için yürümek pek pratik degildi, zaman içinde bagka seyahat yöntemleri geligtirildi. Yürümekten sonraki adim binmekti. Peki neye biniliyordu? Ïnsanm aklma ilk gelen at oluyor, burada geçerken at "lazaretto"ya
"pasaport"
"yürümek"
252
baghca teknolojik gelignelerden Üzengi attan dügmeksizin hizh bahsedebilíriz. kilmig, bu da süvari gitmeyi mümkün ürmeyi ve uzaklara OrtadoAym zamanda, avagmda bir devrim yaratm1gtir. Yunanhlarm Perslerin, görülen ve u'ya ·üzengiyi getirdigi övgüyle betimledigi o dikkat çekici kurye ayka seyyahlann aghgi ve üzengi
gibi at binmedekt
ag1m kurmasm1 saglamigtir. tabii, genel olarak her yerde bulunabiEgek de popülerdi edilebilen,. zeminucuzdu iyordu, ve attan daha kolay idare fahayvandi, olabilen bir leki zorluklara daha kolay adapte e aktarma
istasyonu
için o kadar da iyi degildi. cat uzun mesafeli seyahatler olmustur, Ortadogu'daki en büyük teknolojik yenilik deve verimli kurtaran bir -leve dikkat çekici õlçüde ve mallyetten yükler taagir seyahat edebilir, mesafelerde dayvandir. Uzun
pyabilir, yiyecek ve suya çok az ihtiyaç duyar. Fakat deve de Ispanya'da, gerek Türklerin bir anlamda, gerek Magribilerin ilerlemesinin suurlanm belirlemigtir. Deve OrBalkanlar'da
bir hayvandi, fakat ve Kuzey Afrika için muhtegem olmamigtir. ikliminde verimli daha.rutubetli Avrupa'mn devreye girmesi beklenebilir, yokBir agamada, tagitlann çekicidir. Zaman zaman iki tekerlekli araluklan çok dikkat balardan bahsedildigini duyariz. Fakat XIV. yüzyilda yaga-Türk steplerine vardigmmig Fash büyük seyyah Îbn Batuta da hayretle burada rastladigt bir vasitayi anlatir: dört tekerlekli bir arabadir bu. Onun için yeni ve tuhaf bir araçtir bu, tadogu
çok
etkilenmigtir.B°
Dört tekerlekli araba Ortadogu için olagandigi olmay1 sürdürmügtür. Deve uzunca bir süre boyunca bagka bütün araç80 Îbn Battuta,
Rihla,
(haz.) C.
s. 36 L Îngil¯zce çeviri, 1962, s. 472--73.
1853-59, ve B. R. Sanguinetti, cilt 11, Paris The Tmvels of Ibn Battu.ta, cilt it, Cambridge.
Defremery
H_A.R. Gibb,
253
-4
lardan daha
masrafsiz
olmustur. Arabalar yol, yollar bakim sürülmesi gerekir, kaçmlmaya, gaspa tehlikeli derecede açikttrlar. Tekerlekli araçlar XIX. yüzyilm baglarma dek genel kullamma girmemigtir; bu tarihlerde Britanyahlar imparatorluklannm Hindistan'daki topraklanna ulagister;
arabalann
daha kestirne bir yolu clarak Akdeniz ile Asya'daki denizler arasmda Misir üzerinden karadan baglar kurmakla ilgilenmeye igte bu tarihlerde yollabaglamistir. Örtadogu'da üzerinde yollar görülmeye tagitlar baglamistir. ra ve Ortadogu üzerinden yani geçen seyyahlar, su yollanni, nehirleri, kara sularmi ve daha sonralan kanallan da epeyce kullanmistir. Atlantik'e çikmak için inga edilmig Bati Avrupa yapimi gemilerin gelmesi de y1kici bir etki yaratm14tir. Atlantik'in sert razgârlarma dayanacak gekilde inga edilmig gemilerin Akdeniz ya da Hint Okyanusu için inga edilmig olanla-böylece ra nazaran daha büyük ve güçlü olmasi gerekiyordu, daha fazla silah yüklenebiliyor, daha fazla yük tagiyabiliyor, daha uzun mesafede seyahat edebiliyorlardi. Portekiz gibi Osmanh sultanlan, küçük bir ülkenin, Iran pahlan, Hindistan'daki Mogollar gibi kudretli askeri güçlere meydan okuyarak Asya'da bir imparatorluk kurabilmig olmasmm sebebi Hindistan budur. XVIII. yüzyila gelindiginde, ve Endonezya'dan hacilann daha ucuz, hizh ve güvenli oldugundan AraPortekiz ya da Hollanda baybistan'a gidebilmek amaciyla, rag1 tagiyan Bati Avrupa gemilerinde yer aylrttigm1 görürüz. Tabii daha sonralan önce buhar motoru, sonra benzin uçaklar sayesinde, gimdilerde moton.1, ardmdan de elektronik aygitlann sundugu simrsiz zihinsel seyahat f1rsatlari sayesinde her gey degigti. Lady Mary Montagu'nün 1771'de yazdigi bir mektuptan bir almti yaparak bitireyim. Montagu bir dostunun mektubuna cevaben yazdigi satirlarda göyle demektedir: mamn
254 I
l
-
baymdan sonuna hatalarla dolu. Görüyorum fikirlerini degerli yazar Dumont'dair alo cmpsm, o da aym cehalet ve güvenle yazar. Burada (bu satirLevant'a yalan yazdigi sirada Istanbul'da bulunmaktadir) pilmig seyahatleri okumak benim için ayn bir zevk, hepsi de genelde hakikatten o kadar uzak, o kadar büyük saçmahkLarla dolu ki, çoktan onlardan ayn dügmüy bulunuyorum. kadmlan anRiç çagmaz bir biçimde kesinlikle gõrmedikleri adamlann edilmedikleri dehiç kabul latlyorlar, yanlanna h.asindan bahsediyorlar bilgiçlikle, genellikle de içine göyle camileri betimbir göz atmaya dahi tenezzül etmeyecekleri liyorlar." "Mektubun
Türkiye'yle
81
The Complete
ilgili
Letrers
of Lady Mary
Wortley
Montagu,
(haz.)
Robert
Halsband,
cut
1. Oxford, 1965, s. 368
255
I
16. BOLUM
TARIHSEL
FÍLÍSTÍN'DE
.41
I
PERSPEKTIFTEN BRÍTANYA MANDASI
i
Bilimsel
yontem, dolayislyla da akademik yöntem tümüyle kargilagttrmaya dayamr. Sag kolunuz agnyor diye doktora gittiginizde, doktor sol kolunuzu da tetkik eder. Aym ilke tarihte bir donemin incelenmesinde de yararhdir. ülkede bakista bu Îlk (îsrail) Britanya yönetimi dönemi, kendinden önceki 400 yllhk Osmanh yönetimi ile sonraki uzatmah Yahudi ve Arap yönetimleri arasmdaki kisa bir gegibi çig dönemi görunür. Yine de kammca son derece önemli bir donemdir ve bu dönemin·incelenmesi yalmzca bu ülkenin degil, bälgenin tarihini anlamak açisodan çok verimolacakur. li Daha önce de söylemig oldugum gibi akademik yontem tümüyle kargilagtirmaya dayamr; burada Britanya mandasmm
sicihni yalmzca ondan änce ve sonra gelenlerle -kompu topraklarda degil, olup bitenlerle, bagka imparatorluklarda, önceki ve sonraki húkümetler däneminde olanlar256
Britanya'ya ait olan diger topraklarda yaganana, eskiden arla kargilagtr-mak yararh olabilir. Öyle görünüyor ki Britanya bu ülkeye biraz gönulsüzee Basbakan Asquith elmigtir. 1914'te savag patlak verdiginde
3uildhall'da yaptigt bir konugmada, derin, bariz bir üzünüyle Osmanh Împaratorlugu'nun savaga diger tarafta gir-
duyurmugtu kendini dinleyenlere. neye karar verdigini korumanm bagka saldinlardan amana dek Ortadogu'yu olarak yolu Osmanh Împaratorlugu'nun yi "bagimsizhgi
izledigi
O en ve
politikehaneti
kollamak Britanya'mn bõlgede ilkesi olmugtu. Asquith bu dununda, baghca camn mdiran bulunarak Osmanh imparatorlubir öngörüde gu'nun bu kararla ashnda kendi ipini çektigini, kendi akibe:ini hazirladigim söylemigti. Ve bu sõzleri belirgin bir üzünOrtadogu hakkmda hükümetüyle sarf etmigti. Bagbakamn atadigi bakanhklar arasi bir kote tavsiyede bulunmasi için rnite, 1916 gibi geç bir tarihte, Osmanh îrnparatorlugu artik fügman bir güç olsa da, kargi tarafta savagiyor olsa da, BriJütünlügü"nü
'savastan. sonra OsÎmparatotlugu'nu korumak, bölgedeki yönetimini ve
tanya'nm rnanh
çikarlarma
en uygun
geyin,
àyakta tutmak oldugu tavsiyesinde bulunyargi yetkisini daha iyi oldugurnugtu. Bunun, diger olast alternatiflerden Însan acaba sonuçta hakhlar m1ydi diye au söylemiglerdi. rnerak ediyor. Gelgelelim bu politika terk edildi. Hayli farkli bir bakig açisi benimsendi ve farkh düzenlemelere gidildi.
gibi, Filistin'deki temkinli bir muhafaBritanya yönetimi de birçok bakimdan içindeydi, zakârhk özeilikle toplumsal ve kültürel meselelerdin alanmda, ki din Ortadogu'daki de, hepsinin de ötesinde koruyordu. eski düzeni büyük ölçüde en genig anlamlyla, Burada geçerken gunu da not dügeyim: Britanya yönetiminin son bulmasmm üzerinden yarim yüzylh agkm bir zaman
Çogu imparatorluk
yönetiminde
257
oldugu
.
I.
geçmig olsa da, Ísrail hükümetleri rak aym temkinli muhafazakârhk
dini kurumlarla ilgili olapolitikasmi benimsemiglerdir, sonuçta bugun Osmanh mirasmm Israil'de Türkiülkelerde ye'de oldugundan, oldudahasi bõlgedeki diger gundan kesinlikle daha mükemmel bir biçimde korunmuy giysilerinDini yetkililerin halde durdugunu söyleyebilirim. görülür giysiler de bile sembolik olarak XIX. bu miras; bu yüzyilm ortalarmdaki orta düzey Osmanh bürokratlarmin giysilerini andirmaktadir. Samnm belirtmem gereken bir nokta daha var: Britanya õnceki ve sonraki duruma bakarak konugtum, mandasmdan kammca dürüst bir tarihçi olarak bunu yapmaya vasifh olup açiklamahy1m. olmadiguni Profesyonel bir «Osmanh tarihi ögrencisi olarak Britanya mandasi õncesíne· dair bir geyler söyleyebilecegimi dügúnüyorum. Geçen yarim as1r içinde Israil'i sik sik ziyaret eden ve yakmdan gözlemleyen biri olarak da burada gimdi neler olduguna dair bir geyler söyleyemandasiyla ilgili olaraksa Britanya bilecegim kamsmdayim. zayif vasiflara maalesef daha sahibim. Manda altmdaki Fi-
listin'i
iki
ety'nin
verdigi
kez ziyaret ettim;
ilki
1938'de
Royal
Asiatic Socioldugum sirada bursuyla ikincisi gerçeklepti, ise Îkinci Dünya Savagi sirasmda Majesteleri'nin hizmetindeyken yaptigim çok kisa süreli bir ziyaretti. Samrim bu da bana neler olup bittigine dair bir tür his kazandirmig olabilir. Bu ülkede Britanya mirasmm farkl1 yönleriyle ilgili çok ey zi
bir seyahat
söylendi, biraz noktalardan
Kubbet-üs mirasa
dair
önce özellikle
Sahra'nm noktalar
yormuy gibi gärünen ze sunmak istiyorum.
ögrenci
izledigimiz
çok
filmin dikkat çektigi babelirtmeliyim,
etkilendigimi
kullammi ve benzeri g ibi g örünürdeki äzellikle. Fakat bana kritik önem tagiüç degigiklik var ki, bunlan dikkatini258
öncesinde de bu nosyonu. Açiktir ki manda Filistin dentnedevletler olmustur, fakat bunlara nigtir; bu bõ1gede daha onceleri Filistin denen bölgeler olnuptur, ama onlar da devlet degillerdir. Küçük bir hatirlatantik devirFilistin adi Greko-Romen na yapayim izninizle: onaylanmig Eski Ahit'in incelenip erde ortaya çikmistir. versiyonunda Filistin adi üç kez geçer. Gözden geçirilmi.y çünkü Filistiyye rersiyonda bunlann üçü de çikanlmigtir, Filistinliler ÜlPeleshet- sözcügünün, Philistia) yanhy konusöz gelen bu sözcügün tercümesi cesi anlamma udur; Filistin degil Filistiyye. Bu sözcük Yeni Ahit'te hiç bir Roma Împaratorlugu'nun son dönemlerinde eçmez. dogru yaletin, sonra iki eyaletin, sonra da son dönemlere
Biri Filistin
>ölgede
-ibranice
olarak ortaya çikm14tir. Bu isim Arap Ïmpailk dönemlerinde kisa bir süre .varhgun korubu ülkeye Kutsal nug, sonra kaybolup gitmigtir. Haçhlar Topraklar, kendi kurduklan devlete de Kudüs Kralhgi diyorLardi. Antik Yahudi devletinin son bulmasi sonrasmda, Filis1ç eyaletin
ismi
atorlugu'nun
tin denilen idari bõlgelerin- bagkenti Kudüs degil ba.yka yerler olmuytu; Caesarea, Ramleh, Lydda ve bagka yerler bagkent olmustu. Kadim ve modern Yahudi devletleri arasmda geçen dönemde, Kudüs'ün bagkent .oldugu tek devir Haçh Kralhät devriydi; Haçh devletine Kudüs. Latin Kralhgi deniyordu. Bu da nispeten kisa bir dönemdi. Filistinli sifati bile nispeten yenidir. Üstüne basa basa haderinlegerekir ki, burasi kadim medeniyetlerin, tirlatmam bulundugu re kök salmig, genellikle de karma.gik kimliklerin bir bölgedir. Fakat Filfstin bunlardan biri degildir. Insanlar çegitli amaçlarla kendilerini bir dinle, bir soyla ya da belli bir devlete, yöneticiye, kimi zaman da bir yerellige baghhkkurduklaBöyle yerel bir özdeglik lanyla tammlayabilirler. bälgeyle ya nnda genellikle ya kentle, ya da yakmlarmdaki 259
da vilayetle özdeglik fahlar vb. olmuglar, geçen
Süryani
kurnuglar, dolayislyla Kudüslüler, Yakendilerini klasik Arapçada Sam olarak vilayetiyle tammlamig, Süryani demiglerdir
kendilerine. Filistin
denilen siyasi olugumun kurulmasi ya da oluguFilistinli denilen bir milliyetin ortaya çikmasma bunun mu, Kudüs'ün yol açmasi, bagkent olarak yeniden ingasi, bana çok önemli mandasom görünüyor, zira bunlarm Britanya kahci yenilikleri oldugu anlagihyor. Osmanh döneminde bile Kudüs, Kudüs bölgesinin bagkentiydi, fakat Safed, Nablus ve Gazze gibi bagka kentlerden yönetilen ayn bölgeler vardi. Bunlarm hepsi de, farkh zamanlarda Sam'dan, Sayda'dan ya vilayetlerin alt bölgeleda Beyrut'tan yönetilen daha büyük riydi. getirdigi ikinci büyhk yenilik, merBritanya mandasmm kezi Kudüs olmak üzere bir sivil hizmet tegkilatmm kurulsivil olmuytu. teriminde Britanya'ya özgü, Bu hizmet masi aynksi bir yön var -sivil hizmet (civil service), sivil hizmetli (civil servant). Bir otorite kavrayigmi ve bu otoritenin nasil gerektigine iera edilmesi dair bir kavrayly1 somutlagtmyor
ki, bunda
özellikle
meliyim,
Îngiliz bir tmi dememek
Britanya'ya
bir tim oldugunu söylekendimi zor tutuyobir hizmetlidir Sivil hizmetli, ve sifatm birkaç farkh rum. anlammda birden sivildir. Avrupa'da dahi fonctionnaire'den, Beamte'den ya da Chinovnik'ten farkhdir, bu bölgede daha önce gönilmüg geylerden kesinlikle farkhdir. Sanirim da farkli kalmigtir. Bri.tanya Imparatorlugu'nun bagka birçok bölgesinde de uygulamaya konmustur, emperyalizm sonrasi bölgelerde sivil hizmetlilerin ve örgütlü bu farkh ülkelerde, sivil hizmetin kötü yönlerini kargilagtirmak da ilginç sonuçgurada burada birtakim kaylar verir. îsrail'deki izlenimim, iglevmalar olsa da sivil hizmetli nosyonunun, görevlerinin, özgü
260
için
bir bütün olarak Manda günlerinde tesis edildigi ha.. .iyle kaldigi yönünde. ilginç çok bir Osmanh dönemine ait Küçük bir ek yapip elçinin gönderilen belgeden bahsedeyím. 1795'te Prusya'ya ziyaret ettigi Elçi geri döndügünde, ömegin. caporundan almig, sonuçta da Prusya Kralhgi'na dair bir rapor kaleme takPrusya'da görmüg oldugu, Osmanh imparatorlugu'nun bulunlit etmeyi dügünebilecegi geylerle ilgili tavsiyelerde Prusya'daki memuriyetti, son derece Bunlardan biri rnuptu. normalilginç bir gey dikkatini çekmigti; burada memurlar usulüyle atanmide oldugu gibi hamilik ya da kayirmacihk yetkinliklerine göalan ya da konudaki yordu, ilgilendikleri yetersizliklerine aynca yetkinliklerine ya da re atamyorlardi, Bu devrimci bir azlediliyorlardi. gõre terfi ettiriliyor ya da modern devlette de yenikavrayisti, kimi zaman eski kahbm .erinin
emareler göri.lyorum. yenilik ise, Manda yöüçüncü Dikkat çekmek özellikle de sivil hizmetin kanatlari altmda, bunetiminin, kapildigimiz getoplum" deme ahykanhšma günlerde antik bir teyin ortaya çikmasidir. Bu hatiri sayihr derecede rimdir, kokeni _Ortaçaglara kadar uzamr, fakat modern anetkilegim lamda, epeyce özel bir anlam kazanmig, birbiriyle Geleifade olmuytur. eder agru içinde olan gönüllü örgütler dogumuyneksel toplumda iki tür birlik vardi: Biri insanm gönülmahallesine duydugu la gelen, agiretine, mezhebine, ise yönetilülüge dayanmayan fakat güç1ü baghhkti, digeri yoktu. fark arasmda pek ciye karsi zorunlu baghhkti. Ikisi programla, çikarla, ortak bir ortak bir
den ortaya çiktigma dair sikmti
verici
istedigim
"sivil
Sivil toplum tercihle, toplulukhatta ortak bir hobiyle birbirine baglanmig insan õnemli bir sivil parçatoplumun lari agidir. Spor kulüpleri ba§1antoplumun sidir. Osmanh'mn son dönemlerinde sivil vardir, fakat bana öyle görünüyor gicina dair bazi emareler 261
'
ki, bu da BEitanya Mandasi'na atfedilebilecek büyük yeniliklerden biriydi. Dünyano büyük bir bölümünde, özellikle de Ortadoiki kavram epeyce iki kelime, birbirine kangtinhyor: gu'da özgürlük Bölgenin birçok yerinde bu iki keve bagimsizhk. lime sanki ey anlamhymig gibi kulamhyor. Eg anlamh degil1erdir oysa. Farkh geyleri ifade ederler. Dünyanm büyük bir bölümü de çok acilar çekerek ögrendi ki, biri olmadan digerine sahip olunamamasmm dipinda, bu ikisi birçok durumda birbirini diglar görünüyor. Bazi imparatorluklar tebalananlammda, üzerinde enkazlan kurulan na, bireysel haklar bagimsiz devletlerin tamdigmdan daha genig özgürlükler tammiglardir. Bugünlerde bazilan bagimsizhgi aci bir biçimde göyle tammhyor: Bir yabancmin gelip kafana vurmasmdansa, bir yoldagm gözünü çikarmasi hakki Bu anlamda özgür kurumlar nadiren rastlanan geyler hagelmiglerdir. Ortadogu'da line gördügümüz gerçekten özgür, meselelerin özgürce hükümetin açikça ve açikça tartigildigi, ilk basm orgam, Britanya eleptirilebildigi iggali altmdaki Misir'da 1880'ler sonrasmda ortaya çikmigti. Emperyalist hakimiyet altmdaki bu ülke yine de, söyleyecek bir geyi olan ve bunu söylemekte özgür olmay1 isteyen, bolgenin dört bir köesindeki insanlann sigmagt olmuytu. Bu da bana Britanya Mandasi'mn biraktigi mirasm önemli bir parçasi olarak göBu ifade
özgürlügü,
özgürlügü, görüg ahyverigi örgelenegi manda dönemi sirasmda gayet iyi tesis edilmig, ondan sonra da epey saglam biçimde ayakOzgürlük, bagimsizhk, sivil toplum, dernekta durnuptur.
rünüyor. gütlenme
özgürlügü
legme özgür1ügü ve hepsinin de özgürlügünü güvence altina alan sivil hizmet, bana kahrsa bunlar kötü bir sicil degildir.
262
17. BÖLÜM
PAN-ARABÍZM
Bir siyasi doktrin ve bir siyasi hareket olarak Pan-Arabizm, XIX. yüzyildaki· ulus kavray16mm Arapça konuAvrupa'am insan irki tegan halklara uyg lanmasidir. Bu kavraylya göre melde uluslara bolünmektedir; ulusun farkh fakat fark edilebilir karakteristiklerle tanimlandigi, belli bütünsel siyasi tahaklarla donatildigi duçünulür; nihayevirlarla, amaçlarla, ulus, devletin tek hakh temeli tinde bu gekilde tammlanmig
gõrülür. Bu doktri.ne göre uluslugunu devletlikte ifade edememig buna kargihk bir ulus haklarmdan mahnimdur; gayrimegmdur. bir ulusa dayanmayan.bir devlet de yanhy ve XX. yüzy1hn baglarmda Arapça konugan halklar, tipki çogunlugu Bati Avrupa'da bulunan çok küçük bir kisim hariç degildi. insanhšm geri kalam gibi, bu gekilde örgütlenmig açik büyük ara en önemli ve Arapça konugan halklarm en itaatle Osmanh imparatorlugu'na dakismi az çok etkin bir olarak
263
hil bulunuyordu. Arabistan'm ücra kögelerinde birkaç halk, iktidar konusunda gõzle görülür düzeyde olmasa da ciddi ölçüde bagimsizhga sahipti hâlâ. Geri kalanlar Avrupa imparatorluklarmm altma girmigti: Güney yönetimi ya da nüfuzu Dogti Afrika ve Arabistan Britanya, Kuzey Fransiz ve 191112 döneminde de Libya Îtalyan yönetimi altmda olmustu. Büyük oranda doguda bulunan kügük Hiristiyan azmhkIarla, onlardan da küçük Yahudi azmhklar digmda, Arapça konugan halklarm ezici çogunlugu Müslümandi, kendilerini gerek sosyal gerek siyasi bakimdan Îslam'a baghhklan üzerinden tammhyorlardi. Elbette Arap kimligine dair bir farkmdahk mevcuttu ve daha önceki zamanlarda bir öneme de sahip olmuytu;. fakat bu dogrudan siyasi olmaktan ziyade daha çok sosyal ve kültürel bir önemdi. Ne var ki bu farkmdahk her geyi açan Íslami sadakatin gerisinde kalmisti, aynca Îslam topraklarmda bin yilhk bir geçmig boyunca baskm Araplar halk degil Türkler olmustu. Fakat soylanyla ve kültürleriyle gurur duyan Araplar, tipki Dante'nin Kutsal Roma Împaratorlugu'nda Almanlarm egemen olmasmi kabul et.mesinde oldugu gibi, evrensel Îslam cemaatine Türklerin haAraplarin kim olmasma kabul gösternigti. kültürel öz farkmdahgi Osmanh yönetimi sirasmda da devam etmitti, fagerek sosyal gerek siyasi düzeniyle tam bir kat Osmanh'nm özdeplegme devletinin megru lideri olarak Osmanh Isl.am ve Sultam'na sadakatle birlegmigti bu öz farkmdahk. Siyasi kimlik ve baghhk temelde hâlâ üç degerlendirneyle belirleniyordu. Ilki dinsel, daha dogrusu .cemaat kimligi baghhkti, yani evrensel Îslam ailesinin ve cemaate bir mensubu olmakti. Bu digerlerine kiyasla aç1k ara en önemli ve etkili degerlendirmeydi. Ikinci düzey¿le ise belli bir devlete ya da hanedanhga baghhk yer ahyordu; devlet ve hanedanhk aym anlama geliyordu daha çok. Bereketli Hilal bölgesin264
Araplara göre bu devlet ya da hanedanhk Osiçin Osmanh egemenhgine Misir'dakiler Sarayi'ydi; rnanh içinyagayanlar yarimadasmda Arabistan bagh hidiv sarayi; alt düzeyde kimse birkaç farkh yerel yonetici. Üçüncü ve en lik etnik ya da yereldi, fakat bu kimligin en kaba biçimiydi, aileye, klana, en fazla agirete duyulan baghhktr- Bir yöneticiye siyaseten bagh olmanm temeli olarak ba.yta Arap yarikorudu. Momadasmda ve smir bõlgelerde rsrarla varhgun ifade etmek için kullamlan kavdern Arapçada milliyetçiligi (Kavmiyet) .ormiyye teriminin, Arapçada degil ilk Türkçede hizipçilik anlataya ç1kmig olmasi, bölücu agiretçilik ya da olmasi ilginçtir. mma. gelen bir takdir degil tekdir terimi milliyetçilik fikri siki etnik Siyasi kimligin temeli olarak ile sonlan ait bir fikirdir, XVIII. yüzyilm sikiya Avrupa'ya
de yagayan
baglarmm Fransiz devrimi, Napolyon SavaglaÎslam âlehareketle baglantili bir ürünüdür. n ve romantik
-
XIX. yüzyilm
bagh olmus, bir yabanci esinlenmelere boyunca Ìslam ülkelesüre de bõyle kalmigtir. Uzun bir süre
mindeki rinde
ilk ifadeleri
milliyetçilik
de Hiristiyanlar
azmhklar, sadece gayrimüslim arasmda kargihk bulmugtur.
özellikle
Haberciler ilk agamasi 1875'te ve geli§mesinin Birinci Dünya Savagi'mn. patlak vermesiyle hareketinde SuriyelilePan-Arabizm son bulur. Bu dõnemde ait rin ezici bir agirhgi vardr hatta bir tarihçi, bu döneme dahi Arap kelibelgelerde, bu dönemle ilgili arayttrmalarda söyleyecek kadar ileri geldigini Suriyeli anlamma mesinin
Pan-Arabizmin baglar, 1914'te
yükseligi
olarak gizli derneklerde ifadesini agirhkh Hareket bulmuy ve 1913'te Paris'te ilk Arap kongresinin toplanmasigider.
na õncüluk
etmigtir. 265
-
-I-
.L.
Pan-Arabizmin bu ilk geligim döneminde birkaç etkenin ip bagmda oldugu görülür. Bunlann ilki dig etkiler, yani Avrupa'mn etkisidir. Avrupa'nm etkisi birkaç farkh biçimde kargimiza çikar. Bu biçimlerden biri, Avrupa kökenli fikirlerin,
özellikle
tanseverlik
de XIX. yüzyilda geligtigi biçimiyle liberal vafikirlerinin etkisidir. Bu fikirler ve milliyetçilik
Fransa, gelmig, tercümeler, Îtalya ve Britanya'dati uyarlamalar sözlü aktanm yoluyla tamnmigtir. ve Arapçaya Avrupa kökenIi fikirlerin etkisinden olan daha da önemli nüfuzudur Almanlar ki, bu noktada, ey, Avrupa örneginin önceden çogu fazla önemli olmayan küçük ve Italyanlann, devletlerden olugmuy bir mozaik varken, onun yerine bir tek
basta
güçlü devlet kurarak sunduklari modeller kopumuzla özellikle ilgilidir. Almanya ve Îtalya örnekleri Müs.lüman ve Arap halklar arasmda bu tür hareketler için güçlü bir uyanc1 01; muy ve öyle de kalmistir. Aynca bölgede daha genig bir birligin yaratilmasmda Prusya'nm oynadiya da Piemonte'nin role eksik olmamistir. talip devletler hiç Bagta tek olas1 gi aday Osmanh Ìmparatorlugu'ydu, önerilen daha genig kapsamh birlikse ulusal bir birlik degil, Îslami bir birlikti, yani pan-Arap ya da pan-Türk bir program degil pan-Îslamik bir Sonra Misir, sonra da bagka devletler program önerilmigti. bu role talip oldu. Önemli bir bagka etkense Avrupa'nm çikarlanydi. Avrupa güçlerinin bazilan, Araplar arasmda milliyetçi fikirleri tegvik etmekte bir yarar görmügler, Fransa, Britanya, Almanya, Îtalya ve Rusya çegitli dönemlerde bu tür hareketleri etkilemek, finanse etmek, hatta örgütlemek gibi roller oynamiglardt Son olarak Araplan yeniden keyfedip onlarm uzak, ganh geçmigine kargi bir 11giyi canlandiran Bati romantisizminin nüfuzuyla ilgili de birkaç gey söylenebilir. Disraeli, Washinggibi yazarlarm ton Irving ve Lamartine Arap ülkelerinde et266
yazdan bir äsi pek azdi ya da belki hiç etkileri yoktu, fakat romantik ftkirtkilenmeler zinciri baglatti, zamanla bu tür Türk hberal geçti. Araplara bizatihi er Türklere, sonra da arasmda zaman zaman, daha çok Avrupah ravatanseverler
dikaller ve devrimcilerin önce antik dönemlere, sonra Ortatakmtismi andiran bir tür-romantik Arap aglara odaklanan görülur. Bu, Osmanh Sultam halifelerin gaspç1 yandaghgi gerektigiyerlerine Arap bir halifenin geçirilmesi oldugunu, sesi belli belirsiz duyuni söyleyen, XIX. yüzyihn sonlannda ifade de lan doktrinde oldugu gibi zaman zaman siyasi bir bulmustur.
Fakat buna daha sonra daha
aynntih
girecegim.
etkilerin yam sira, önemli yerel, daha dogruUluslararasi konusuydu. Araplann ait oldugu su bölgesel etkenler de söz BulOsmanh âlemi içinde baska halklar, Yunanhlar, Sirplar, kazanmiglar, garlar ve Rumenler peg pege bagimsizhklanm bu halkladevletler, Bu modern ulus devletler kurmuglardi. kalmly vilayetve Osmanh yönetiminde nn eski statüleriyle lerin süregiden statüleriyle kiyaslandigmda iyiye gidiyormuy verive refah igaretleri gibi görünüyor, en azmdan ilerleme milliefendileri bile Bizatihi Türkler, Imparatorlugun
yordu. kapmiglar, Osmanh-islam'a dayah bir bagyetçilik virüsünü hhk yerine Türklüge dayah bir baghhktan söz etmeye baglamiglardi. Genig Rus Împaratorlugu'nun Türkçe konugan teegilibalarmdan Türkiye'ye gelen göçmenler ve sürgünler bu Rusya'da kargi kargiya kalBu insanlar mi güçlendirmigti. kendilerine özgü bir Pan-Türkizmle diklan Pan-Slavizme Pan-Türkizm doktrininin onlara biçtitepki vermig, Türkleri umuduyla siyasi liderl.ik rolünü benimsemeye tegvik etme
gi
Osmanh Imparatorlubu doktrini Türkiye'ye getirniëlerdi. vilayetlerinde yeni Türk ideolojilegu'nun Arapça konugulan sahip Araplar arasmda bir hognutsuzluk ri dini bir zihniyete uyandirmigti, ama ciddi bir direnig pek görulmemigti. 267
-
I•
-
I
Osmanh topraklarmdaki muhalefet.hareketleri basta, genelde Avrupa'dan ödünç almmig milliyetçi bir dilde ifade ediliyor olsalar da, milliyetçi olmaktan çok aynhkçiyddar. Bu
hareketlerin açik arayla
en önemlisi Misir hidivlerinin hareketti. Misir 1914'e dek gõrünürde Osmanh Împaratorlugu'nun bir parçasi olarak kaldi, Osmanh ege-
destekledigi
menligine
bagh oldu. Fakat ashnda
ülkenin
1882'de
Britan-
görevde kalan, hatta ondan ya tarafmdan iogali sirasmda sonra da bu görevi sürdüren neredeyse bagimsiz bir hanedanhk tarafmdan yönetiliyordu. Hidivlerin siyasi hevesleri, ziyade Misir vatanseverliginin Arap milliyetçiliginden tegvik edilmesine yol açti; o stralarda neredeyse milliyetçilik kadar yabanci olduklari, fakat amaç1arma daha uygun bir fikirdi
-
bu. Fakat o dönemde hâlâ Osmanh yönetiniine tâbi olan topraklarm da destegini talep etmekte yarar gördüler; Osmanh yönetimindeki Suriye ve Lübnan'dan, hidiv yönetimiondan nin ve da fazla Butanya iggali altmdaki Misir'm sundugu gõreli özgürlükler ve firsatlara kogan, sayilan giderek artmakta olan göçmenler de bu igte hidivlerin en büyük yardimcilan oldu. Çok daha küçük çapta olsa da, Osmanh yönetimindeki Suriye'de de bunan paralel bir hareket dogdu. Öyle görünüyor ki, bu hareketin ana üssü, bugün Lübnan cumhuriyeti smirlari içinde yagayan, Arapça konuyan bölge Hiristiyanlariydi. Avrupa fikirlerinin etkisine Müslüman yoldaslanndan dogal olarak daha açik olan bu insanlar, Osmanh Împaratorlugu içinde ayn bir Suriye ya da Lübnan devleti kurmaMisir'da oldugu gibi, geyi dügünmüg gibi görünmektedir. rekli olan idari yapi ve ayri bir kimlik duygusu zaten mevcuttu. Fakat fikirleri tümüyle yereldi; Hiristiyan cemaati içinde pek az destek gördü, cemaat dipindaysa hiç destek görmedi. 268
de kati bir biçimde bölgesel, yani tek milsmirh hareketlerdi. Avrupa'dan ithal edilmig_ air ülkeyle da, daha ziyade ona benzer, fatiyetçilik fikrini yansitsalar vatanseverlik fikri biçiminde ifade kat farkh bir fikir olan kimlikte, ediliyorlardi, yani ulustan ziyade ülkeye dayah bir ülkeyi yöneten soyut bir olugum olarak devletten ziyade o buluyorlardi. devlete sadakatte ifadelerini fikrinin doguçuna ve geligiiki de Arap fikir Yine de, her katkida bulundu. Îlki, bazi Türk radimine farkh bi imlerde Arap hakal çevrelerde geçerlilik kazannug gibi görünen bir bu biraz belirsiz mefhumda ifadesini lifeligi mefhumunda, Osmanh halifeliginin devrilmesi ve yerine yeni bir haBu hareketlerin
ikisi
bulur.
eder. Bu yeni lifeligin geçirilmesi önerisi biçiminde tezahür halifelik Mekke Serifi'ne ait olacaktir. Mekke Serifi'nin, Iseski bülam'm Araplann hakimiyetindeki ilk dõnemlerdeki yüklügü
ve ganmi
geri getirecegine
inamhyordu
romantik
Imparatorlubir biçimde. Bu kavray1pm farkh bir biçimi de, sahip olmayip bir tür gun Serifin gerçek bir siyasi otoriteye dönügtürülebilecegi manevi otorite olacagi bir cumhuriyete çevrelerde kargimiTürk olarak fikriydi. Bu fikirler agirhkh Araplarm da bunlardan etkilendigine za çikar, gerçi bazi kugku yoktur. Araplara geçirilmesi gerektigi fikHalifeligin Türklerden ilk kuPan-Arabizmin rinin ilk aç1k ifadesi, bununla birlikte ideramsal ifadesi, bugünlerde genel olarak pan-Arabizmin
el-Kavakibi'nin Abdülrahman addedilen (?I 849-1902) çahymasidir. Halep'te seçkin bir gerifler ailesinde dogmug, Kawakibi olarak çahybir sure hem hükümet görevlisi hem gazetect ki, otoriteyle bagi derde girmig, bir süm14ti. Öylegörünüyor 1898'de birçok Suriyeli gibi o da faaliyetre hapis yatmigttr. Milerini daha geni§ bir ölçege tagimasi için bir firsat sunan
olojik
öncüsü
269
,1
sir'a tagmdi.
Göründügü
kadariyla bir
noktada
hidivin hiz-
girdi ve hidivin namma Afrika'da ve Asya'nm içlerine dogru kapsamh bir seyahat gerçekleptirdi. Aslen iki kitablyla hatirlamr, ikisi de genelde Osmanh Sultanhgi'm, özelde de tahttaki Sultan'a, II. Abdülhamid'i hedef alan saldirilardir. Bu iki kitabin da hidivin, egemenine karp destekledigi iyi örgütlenmig bir kampanyanm bir, parçasi oldugu iddia metine
.
edilir ki, bunda dogruluk The Characteristics ölçüde de Vittorio
ilki pay1 yok degildir. Kitaplarin of Tyranny 1900'de yaymlanmigttr, büyük Alfieri'nin ilk 1800'de yayinlanmig olan
ünlü denemesi Della Tirannide'ye dayanmaktadir. 1898'de Della Tirannide'nin Cenevre'de Türkçe bir tercümesi yaymlanmisti. Umm ül-Kura (Sehirlerin Anasi, yani Mekke) baghkh ikinci kitap ise Nisan 1902 ile Subat 1903 arasmda elManar dergisinde bir makaleler dizisi olarak yaymlanmigtir ilk kez. Kitap geklinde yaymlanmasi Kavakibi'nin ölümünden sonra olmustur. Kisa sure önce kitap biçimindeki basimm hieri takvimle 1316 (yani 1898-99) tarihli bir kopyasi çikti, basim yerinin Port Said oldugu belirtilmig. gün igigina Bu muhtemelen Osmanh Împaratorlugu'nda gizlice dagitilöngörülen smirh sayida gerçekleptirilmig bir basimdi. masi Kavakibi'nin bu çahamasmm digerinden daha orijinal olduölçüde söylenemez, buyük ingiliz romantik Wilfred Scagu Blunt'm bir Arap halifeligi kurulmasi fikrini ileri sürdüwen gü The Future of Islam adh kitabmda kaleme aldigi görüglerin bir yansimasidir. Kavakibi bu kitablyla, Türklere kargi Araplar için bir siyasi olugum kurulmasun açikça ileri süren ilk Arap yazar olmugtur. Kitabm temasi, o dönem kaleme alman bagka birçok kitapta oldugu gibi, Islam'm zayifhgi ve- geriligi ile bunun na-
sil tedavi edilecegi yüzyilm Müsluman,
sorunudur.
Kavakibi'nin analizi, XIX. Türk reformeularmm temelde agina ol270
I
lugu bir çizgide re sadakatini Corbahgm,
ilerler.
yitirmig, Müslüman
varhšmi gerileme ölumcül bir hal almigtir. Bu Müslüçökügünün, medeniyetinin
Îslam camiasi bütünlüklü
irksal ve dilsel baglar bubirbirine baglayan gerçek yozlagmasindan da, .unmamasmm Islam'm bir sonucudur. liderlialtmda, Sultan'm etkisi Bizans'm sezar yönetiminin ruhuna tümüyle aykiri bir dini gine dayah, Islam'm gerçek özellikle. Bagka h.iyerarsi sistemi kuran Osmanhlar suçludur Sultanhgi Osmanh Islam'i sebeple sebeplerin yam sira bu aciz hale getirmekten savunma ve koruma görevini yerine olugan, mezheplerden dinler ve dügmügtür. Farkh ülkeler, gerekli çok dilli bir liderlige sahip Osmanh Împaratorlugu ancak ÎsBu durumda degildir. gerçekleptirecek yenilenmeyi kumcusu ve yaraticisi olan Araplar taralam medeniyetinin Mekke'de oturan bir Arap halife, daha gefmdan yapilabilir. üstlenecektir. Kanig bir Islam birliginin manevi liderligini olacagisahip vakibi halifenin siyasi degil dini bir otoriteye iglevi görecegini vurolma sembolü ni, Islam birliginin bir olmalanüstünlügünün gular. Araplarm ve halifelige lay1k -nanlan
siralar. Kavakibi'nin saikleri sorgulanabilir, anlagilmaz kavgalarm ardmdan
nm gerekçelerini
lep'teki nlmasi, mügtür.
hidivlere hizmet Orijinalligi de
borçlu oldugu maz,
ifade
Hasorgulanmigtir. yerinden dogum aydürüst1ügüne gõ1ge dügüretmesi Alfieri'ye ve Blunt'a kuskuludur,
gösterilmigtir.
ettigi fikirlerin
azaltFakat bunlar önemini eksiltyeniligini de orijinalligini,
tabii. Kavakibi'nin yaifade ettigi çevre içinde mez; bunlan zilarmdaki yeni ve önemh unsurlar 1) Osmanh Halifeligi'ni 2) Arapça konugan halklann kesin, açik bir dille reddetmesi, bütün1üklü bir olugum sahip kendilerine ait siyasi haklara 3) hepsinden de radikali, siyaseti ve yöneisran, oldugunda tümüyle insan karari ve timi dini otorite ve hukuktan ayn, 271
.
eylemlerinin dahilinde laik bir otoriteye birakacak manevi bir halifelik fikriydi. Bu laik milliyetçilik yönünde ilk önemli adundi. Mekke'deki manevi bir Arap Serifi teorisinin Misirh dünyevi bir yöneticlye kap1yl açik birakmak için tasarolmasi, lanmig azaltmaz. bu teorinin önemini Pan-Arabizmin entelektüel bakimdan ikinci habercisi, yine bir Suriyeli, ama bu kez bir Hirisiiyandi: Necip Azout,j (dogum tarihi bilinmiyor--ölüm tarihi 1916). Azoury bir Maruni'ydi, yani Roma Kilisesi'ne bagli Katolik bir Hiristiyandi. Îstanbul ve Paris'te egitim gõrmüg, ardmdan Kudüs'te eyalet memuru
olmuytu.
revinden
ve 1904'te
Bilinmeyen
sebepler yüzünden göParis'e gittiginde, g1yabmda ölüm Ertesi yll kitabmi, Le reveil de la nation cezasma çarptinldi. arabe'i (Arap Ulusunun Diriligi) yaymladi. Hayatmm geri kaaynldi
lan kismmm büyük bölümünü Paris'te geçirdi; burada Ligue de la patrie arabe (Arap Vatam Birligi) admda bir örgüt kurdu -muhtemelen tek adamhk bir gösteriydiL'independence arabe (Arap Bagimsizhäi) admda, on sekiz sayi çikan ayhk bir dergi yaymladi. Örgütün admm 1890'larm sonunda geliip serpilen Dreyfus kargiti Ligue de la patrie française'iandirdigma dikkat çekilmigtir. Azoury'nin yazilan Yahudilerin dünya çapmda güç sahibi oldugundan dem vuran, o siralarda Dreyfus kargiti çevrelerde geçerli olan anti-semitik takmtilan yansitir, fakat ilginçtir, Filistin'de Siyonist kolonileymenin baglangicma o kadar dikkat sarf etmemigtir. Dergisiolmugtur, ne katkida bulunan bazi Fransizlar kendisi de Fransiz hukümetinden para almak için tekrar tekrar girigimde buIunmus, fakat bagarih olamamigtir. Azoury'nin fikirleri Kavakibi'nin fikirlerinden daha da radikaldir. Kavakibi muhtemelen Ostnanh Împaratorlugu'ndan aynlmayi öngörmeksizin halifeligin Türklerden Araplara geçmesini savunmustur, Hristiyan Azoury ise açikça aynlmak272
sadece bir Arap halifeligi an bahsetmigtir. Azoury'nin plam ile Hilal bölgesini dençiBereketli Arabistan yanmadasi legil,
Misirhlar irk itibanyla alan bir Arap kralhgi öngörüyordu. diganda birakilrnsti, fakat krap olmadigi için Misir özellikle bir -hidiv ol uhaftir Azoury bu Arap kralhšmm egemeninin Kralhäin suurlan Dicle ve Firat vadileri, Aknasmi önermisti. leniz, Hint Okyanusu ve Süveyg Kanah olacakti. Azoury Karakibi'nin manevi halifelik ve dindigi otoriteyle dini otoritenin tynlmasi fikrini benimsemisti. Hiristiyan azmhäm bir mensuegitlikle dogal olarak ilgilem olarak dini özgürlük ve medeni liyor, böyle bir devlette bunlara ulagdacagmi umuyordu. Zamanmda Kavakibi'den de Azoury'den de etkili olmug ok farkh bir kipilik, üçüncü bir Suriyeli göçmen, Rapid RiyakolaTrablus la'dir (bugün Lübnan'dadir) 1e
(1865-1935).
geri kamda dogan Rida 189Tde M1sir'a gitmig, ömrünün ilahiyatçr ünlü MuRida, Misirh orada geçirmigtir. anim ögrencisiydi, dünyaArap bammed Abduh'un onun kurdugu smda çok okunan el-Manar adh derginin de editörüydü. Rapid Rida, temelde bir siyasetçi degil bir ilahiyatç1ydi, esas baghhgi da .Arap degil Îslami bir nitelik tagiyordu. Fakat 1900 gibi erken bir tarihte el-Manar'da Türkler ve Arap-
karakterlerini ve baçanlanm kargilagtirdigi, Araplarm lehine sonuçlara vardigi bir makaleler nihayetinde dizisi kaleme almigti. Türklere büyük vasiflar atfedip Îslam önemli aç1smdan bir igleve sahip olduklanm teslim ederken, Araplarm üstünlügünde, Îslam'm yükselisi ve insanhga yaediisrar çok daha önemli bir ro.l oynadiklarmda yilmasmda tezahürü olarak bir yordu. Fakat Rapid Rida, Arap dehasmm bazi Hiristiyanlann bile bulundugu Îslam'i öven, aralarmda milliyetçi teorisyenlerin aksine, Ïslam'a hizsonraki daha Sadik bir Müs1ümetlerinden dolay1 Araplari övüyordu. devlete, o stralarda hâlâ Osmanh Imparaman'in Müslüman lan tartistigi,
273
.
aynhkçihga torlugu'na kargi tavrim ifade eden yazilarmda destek emaresi yoktu hiç. Rapid Rida, basta 1908'deki Jön Tü.rk devrimini desteklemisti, hatta kuvvetli bir biçimde Sultan Hamit yanhst olan Sam'da, yeni rejimi övdügünden yergilere de maruz kalmigti. Fakat sonralari dindigi ve Îslam yüzünden kargiti olarak gördügü bazi Jön Türk politikalan onlara
ters dügmüg, 23 Ocak 1913'te Enver Papa liderliginde askeri darbe sonrasi Jön Türkle-
Îstanbul'da gerçeklestirileri
Ardmdan Arap millire kararh bir biçimde sirt çevirmigti. yetçi síyasetinde faal bir rol oynamigti. 1908 devrimi genel olarak Araplann konumunda hatiri sayihr degigikliklere neden oldu. O zamana degin Arap hare-
ketlerine ve komitelerine destek önemsiz boyutlarda olmugyerlerde kumlan komiteler pek az tu. Suriye'de ve bagka Aksine Osmanh Araplarinm yanki uyandirmigti. ezici çogunlugu Osmanh Sultam'nm sadik tebalan olarak kaldilar, hathükümdarhgi sirasmda görünüge bakihrta Abdülhamid'in Sultan'm gözdesi bir konumdan yararlandilar. sa ayncahkh aralannda yakim olan, kesimlerden liderler bagka dini ve ve insanlarm yakm ve dogrudan yer aldigi, Arap eyaletleriyle baglantilar kurmasmi saglayan küçük bir grup Arap vardi. yagadigi iç bölgelere ilgisi, Araplarm Osmanh yönetiminin ironiktir, 1908'de tamamlanan, ingasi Sam'dan Medine'ye yapimlyla Hicaz demiryolunun da ortaya konup uzanan güçlendirilmigti. Jön Türk hareketi Türklerin yani sira Araplann da destegini kazanmigti, hatta Arap eyaletlerinden baönde gelen arasmda kipilikler hareketin liderleri zi yer ahyordu. En bihnenlerinden 1909'daki biri de, karsi devrimci ayaklanmanin bastinlmasnida baghca rollerden birini oynaSadrazam olan general Bagdadi Mahmut da yan, sonra Sevket Paga'ydi. Îstanbul'daki Araplar, Osmanh-Arap kardegligi ideallerine, adma genel'olarak Jön Türk hareketinin arizi 274
Arap vilayetlerinin da imparatorlugun my bir dernek kurmuglardi. Gelgelelim Türkler ile Araplar arasmdaki >larak
refahma
adan-
iligkiler kisa süsadakatleri, SulAbdülhamit'e ç1kmasi öne Araplarm an'm en yakm destekçileri arasinda la buna katkida bulunmugtu. Bir yanda Araplar daha önceyoklen sahip olduklan iktidar konumlarmdan ve nüfuzdan
e içinde
geriledi.
Araplarm
diger yanda ise Türkler sultanm yakolarma ahttan indirilmig kargi hasmane duyular besliyordu. Osmanh Ïmparatorlugu'nun bagka vilayetinsanlar gibi Araplar da, giderek Türkçülüerine mensup baskisim, Osmanh imparatorlugu'nun yönetici kesimleiçinde i ayn bir Türk kimligi hissinin geligtigini hissetmeye aaglamiglardi. Bu hissin geligmesi, Türk olmayanlar arasmOsmanh Împala kaçmilmaz olarak bir tepki uyandirmigti. atorlugu Ïslami bir monarsi olarak algilandigi ve sunuldusorunlarla kargilagu sürece, Hiristiyan tebalan yüzünden ihtimal dahilindeydi, böyle de olmustu, fakat dilleri fürkçe, Arapça, Kürtçe, Arnavutça, Sirpça vs. ne olursa olMüslüman bölünmemig bir sadakat, bir Daghhk Fakat bir Osmanh devletinden Türk devgörmügtü. hatgeçigle letine ve Jön Türk yöneticilerin açiklamalannda, artmasiyla giderek birTürklük vurgusunun la eylemlerinde azmhklar Türk Arnavutlar, olmayan diger da likte sonra kendilerini ayn bir yere konuyormug gibi hissetmeye baglamerkezlerine cmylardi.. Bu tepki en fazla, iktidar en yako kon.umda bulunan, Hiristiyan hemgehrileri ve komgulan sayeun
birakildiklarmi
dügünüyordu,
';ün
-nasi
.tebalanndan
>un
olan sinde Avrupa fikirleritiin nufuzuna en açik durumda arasmda güçlüydü. Balkan Müslümanlan daha tepkiler, Bu tür bagkentten, bagkentteki iglerden çogunlukta oldugu, uzak olan, Müslümanlann hâlâ ezici bir daha sahip Arap topraklannda rnuhafazakâr bir zihniyete 275
kaldi. Fakat bu yeni atmosyavag geligti ve daha sonralara ferde Arap olma duygusu geligti ve bir dizi Arap dernegi, kubuldu; bu dernekkurulugunda ifadesini lübü ve örgütünün ilgiliydi, edebiyatla bazilari lerin bazilari kültürel, bazilan açik, bazilari gizliydi, çogu da az çok siyasiydi. Bu agamada kadariyla Osmanh devletinde fillen aynlma bile, göründügü iglerinden pek azdi, bu gruplar da kendi eyaletlerinin arzusu genellikle. Îsziyade bagkent siyasetiyle ilgili görünüyorlardi mebuslar ciddi meclisindeki bir Arap tanbul grup olugturile muglardi ve rakip Jön Türk partileri hizipleri arasmdaki önemli mücadelesinde iktidar bir rol oynayabiliyotlardizailgilendiren amaçlar Araplari Ozellikle konuman zaman. bir yaklagrn sergilemig, sunda, genelde adem-i merkeziyetçi Arap vilayetlerinde bir tür yerel öz yönetim,kurulmasm1, simrh siyasi ve kültürel amaçlarma bu yolla ulagmayi dügünBazdan biraz daha -ileriye gitmig ve müg gibi görünürler. modelinden esinlenerek bir tür TürkAvusturya-Macaristan Genelde bazi Jön bahsetmiglerdir. Arap monargisinden politikalarive Türklestirme onlan na direnmeyi yaygin deyigle Entente liberale'le, Türkçede Hürriyet ve Îtilâf olarak bilinen partiyle (yönetici grubun benimsedigi Îttihat ve Terakiçin parti kaski.ismine ve doktrinine kargithgi vurgulamak almigti) ittifaka itmigtir. 21 Kasim 1911'de kuruten bu ismi Türklerin
izledigi
merkezilegme
amaçlamiglar,
-
bu da sikhkla
lan Hürriyet ve itilâf, birçok Arap destekçi kazanmisti, bunlardan en bilineni de Basrah seçkin bir ailenin evladi olan Seyyid Talib'di, 1908'den 1914'e dek Osmanh Meclisi'nde liBasra'yi temsil eden Seyyid Talib Arap mebus grubunun önde Basra'mn gelen kiMemleketi olarak deri biliniyordu. iliklerinden biri olan Talib, 1912-13 döneminde güney Irak'ta özerk bir emirlik kurma giri.yimi diyebilecegimiz bir faaliyete dahil olmuytu. .
276
Arap siyasi hareketlerine katilanlarm ezici çogunlugunu olugturuyordu, gerçi sonlara dogru birkaç âlâ Suriyeliler Irak rakh da bu hareketlere katilmigti. Osmanh ordusunda oldugundan bunlar ökenli birçok subay hizmet vermig zellikle
önemlidir.
Arap milliyetçilerin en Savagm patlak vermesi öncesinde nemli kamusal faaliyeti, Haziran 1913'te Paris'te bir Arap ongresi düzenlemek olmustu. Kongreye yirmi beg kisi katdtugti, Paris'te bulunan Irakh iki ögrenci digmda o siralarda önde gelen seçkin aralarmda tepsi de Suriye-Lübnan'dandi,
birkaç kisi de bulunuyordu. Formüle ettikverilmesini, idari özerklik eri talepler de, Arap vilayetlerine traplarm merkezi hükümete daha büyük bir katihm gösterimparatorlugun resmi dili olarak Türkçenin yam sinesini, Kongrede savunuyorlardi. da Arapçanm tanmmasmi a açikça ayn dügtü. Bu arkli katihmel gruplar birbirlerinden lynhklardan amaçlatemelde önemlisi, de aynhkçi yerel, en a (kimilerine göre Fransa'ya baglanma) sahip olan, Fransizardan esinlenmig Hiristiyan Beyrutlularla daha genig bir krap olugumu dusünenler arasmda yagandi. Reform, özerkhepsi de tartigmalarik ve aynhkçihR gibi farkh amaçlarm silelere
mensup
la kargimiza ç1kar. izlenKongreden somut bir sonuç çikmadi. Kongrenin nesi ve katihmeilarla temas kuru1masi için birini gõndermig >lan Osmanh hükümeti ancak küçük tavizler verdi, zamanbaggösterkendi içinde de ciddi anlagmazhklar a Araplann Suriye'deki oldu; da baglangici nokta, kaymanm bir li. Bu
askeri subaylaIrak'taki entelektüellerden tan Batthlagmig ihmh -a, daha tavirlardan daha apri tavirlara, protestodan comploya dogru bir kayma bagladi. M1sir hâlâ Arap milliyetmenzili Arap milliyetçi siyase;iliginin digmda görülüyordu, :in öncülerinden sadece biri Misirhydi. O da Osmanh ordu277
ayrilan Aziz Ali elsunda hizmet vermek üzere Misir'dan örgütledi, dernek 1914'te bu kez Masri'ydi. El-Masri yeni bir olugan bir der-gizli ve büyük ölçüde ordudaki subaylardan nekti bu. Fakat bu durum tespit edildi, el-Masri tutuklandi, ölüme mahkûm edildi. Talihi yaver gitti ki, Kahiyargilamp Britanya hükümetini, Britanre valisi olan kaymbiraderi ya'nm korumasi altmdaki bir Misir tebasi olarak onun adma müdahalede bulunmaya ikna edip serbest birakilmasim, Misir'a geri dönmesini saglayabildi.
1916-1918 bagimsizhk kazanmasi, birlige varmasi yolunda büyük adimlar Birinci Dünya Savag sirasmda atildi. Ilginçtir, esin kaynaklan Arap degil yabanciydi, ilk ideolojik ifadeleri degil diniydi. de milliyetçi Arap hareketinin yükseliBirinci Dünya Savagi sirasmda izledigi ilk Britanya'mn itici poliivme güç gine kazandiran egemenligine tika oldu. Britanya hükümeti 1915'te, Osmanh bagmi çekmeye ikna etme dügüncesiyle kary bir isyanm müzakereler Mekke Serifi Hüseyin'le bagladi. yürütmeye iki Britanya'nm bu girigimde amaci vardi. Biri Osmanh Ïmözellikle zaylflatmak, paratorlugu'nu de dikkatleri bir Arap üzerindeki yönelterek Misir baskiyi hafifletmekti. isyamna Îkinci amaçsa Osmanh cihadunn yol açmasmdan korkulan tehlikeye kary koymakt1. Savagm patlak vermesi sonrasmda güçlerine karp bir cihad, kutsal Osmanh hükümeti ihtilaf özellikle Hindistan bir savag ilan etti. Bu talebin ve Misir'da,
Araplarm ilk
Britanya yönetimi altmdaki Müslümanlarm yam s1ra Franimparatorluklarmm Müslüman tebalan arasmda siz ve Rus korkuluyordu. Ashnda da tehlikeli etkilere yol açacagmdan ölçüde oldugu anlagldi, yamlsama tehlikenin bir büyük bu
278
li
Eakat Osmanh sultanmm yaptigi çagriya karyihk Mekke Seifi'nin de bir cihad çagrismda bulunmasi fikri bazi yönleraçikça En azmdan bazi Britanyah cazip görünüyordu. Jen fetkililerin kafasmdan geçen bir diger amaçsa, Britanya'mn aüfuzunu Filistin ve Suriye'ye do gru genigle tmek, böylece Misir'daki konumunu Fransizlan kovmak ve Britanya'nm bazi Ospekigtirmekti. Serif, bir Arap halifeligi öngören, .anh verilecek bir eyaletlerinden aynhp kendi yönetimine kap bölgesi tekliflerine ilgi duymustu. olmaktan çok haneFakat temelde bu program milliyetçi Mekke dayah ayrihkçiydi. Sanhga ve Serifi ile Arap milliyetarasindaki rahat akmiyordu. görügmeler ;i dernekleri Serif Usmanhlara Arap kargi isyana kalkigtigmda manifestosunun m.illiyetçisi terimlerle degil, geleneksel dini terimlerle ifade önemlidir. adilmig olmasi Manifestoda Mekke Serifi Islam'i olduklari gerekçesiyle Jön tehlikeye atan kâfir yenilikçiler adma I'ürkleri kmiyor, kendi eyleminin inanci savunmak girigilmig bir eylem oldugunu savunuyordu. Osmanh halifelipeyginin yozlagrny ve kâfir oldugu, Arap yarimadasmda, gamberin ve ehlibeytin topraklarmda gerçek, yenilenmig bir Eslam'in dogacail fikri yeni bir fikir degildi. Bu tür fikirler Saha XVIIL yüzyilda, bir süre Hicaz'da yagamig olan Hintli rnistik daha da faal bir biçimde Sah Veliullah tarahndan Vahhabiler, Vahhabiler tarahndan ileri sürülmügtü. bir süre ortasmda habistan'm ve kuzeyinde genig bölgelere hakim ->lrnayi bagarmig güç1ü bir dini reform hareketiydi. Blunt, da benzer fikirler siyaseK.avakibi ve Azoury'nin yazilannda tabii. ç1kmisti :en daha açik bir biçimde öne metinleri birHüseyin'in manifesto Bu isyan sirasmda yaymlandigmdan ashnda dedigine versiyon halinde ne taç -lair de bir anlagmazhk yagandi. Fakat az sayida bulunan ilk metinlerde Arabizmden te en güvenilir ya da Arap millíyet279
çiliginden pek az bahsedilmig olmasi ya da hiç bahsedilmemig olmasi, temelde Islam'a vurgu yapilmig olmasi dikkat
çekicidir. görügmeleHüseyin'le Misir'daki Britanya makamlarma Rida, rinde tavsiyelerini görünüge bakihrsa basunan- Rapid almigtir. Bu taslaklar Rida'mn kaleme zi mektup taslaklarmi güçlü bir Îslami tona sahip olan, hatte zaman zaman Bati ve kargiti bir ton alabilen bakig açisun yansitir. Hiç Hiristiyan
kugkusuz neden
Britanya'nm
olan da özellikle
vazgeçmesine onun tavsiyelerinden Rida'mn Hicaz'a hacca gitmesinden
sonra belirginlik kazanan bu ton olmustur. isyanm askeri bakimdan yararhhgi Arap isyam sorunu, agirhkh yüklüyönemi, olarak mit ve propaganda ve siyasi veri1erin gözle inceaçñmasi, daha elestirèl bir dü, argivlerin lenmesi sayesinde bunlar ancak bugün gerçek boyutlanyla anlagilmaya bagladi. Mekke Serifi'ne bagh güçlerin ihtilaf kazandigi zafere askeri katkismm devletlerinin Suriye'de Hüseyin'in Arap oldugu, nispeten Osmanh sultanlarmm az
tebasmdan
gordügü
destegin büyük oranda
abartildigi
artik
görülüyor. Yine de bu dönem gerek Britanya'mn güttügü politikalakurucu miti olarak çok bürm .gerek Arap milliyetçiliginin yük öneme sahiptir. 1918'deki ateykesle birlikte yeni bir dönem bagladt ve Na1933'teki yükseli.pine dek sürdü. Bu donemzi Almanyasi'mn de Osmanh Împaratorlugu'nun güneybati Asya'daki eski vilayetleri Arap ayn devletlere bölündü ve manda yönetimle-
rine teslim edildi. Bu devletlerin he si de az .ok liberal kurumlarla donatilmisti, manda güçler nin her biri kendilerine cumbenzeyen rejimler kurmuglardi:. Fransiz topraklannda da anayabagh topraklarda huriyetler, Britanya mandasma sal monargiler
kurulmustu.
-¯
280
.-I
ahalinin siyasi kanaatleri ve faaliyetleri de Bu ülkelerde >irkaç Türklere kargi-bir agamadan geçti. Ílk zamanlarda Türkler, uyanmigti; yeniden akrabahk duygusu ve sultanhgi ve halifekardepler olarak, Müslüman düslüman Bu görugler Arap temsilcileri olaräk görülüyorlardi. iginin 1918'in ikinci etkilemigti. Agustos syammn liderlerini dahi Cemal Papa, Ordu Komutam ransmda Osmanh Dördüncü klman General Liman von Sanders'e, Serif Faysal'dan Türk 1ükümetinin kendisine bir Arap devleti kurulacagi yönünde ,empati
halinde Ürdün cephesini Dördüncü Orbildirdi. Ju'dan devralmayi öneren gizli bir- mesaj aldigim sahil bölgelerinde Britanya'mn Faysal'm Demal Papa, Serif debüyük bir saldmya hazirlandigmi -gerçekten de öyleydi;üvenceler
vermesi
için Dördüngüç1endirmek aktarsöyledigini kullamlabilecegini oü Ordu birliklerinin güvenceleri alistenen rmyti. Liman von Sanders Türklerden teklife gübu Türkler çahymig fakat bagaramamigti, uiz ile
Ürdün
traya venmemig,
arasmdaki
cepheyi
bunu Britanya'nm
bir savag hilesi addetmig
göSanders,
(Liman von ne var ki yamlmiglardi. Ingilizce çevirisi, 1920, Berlin 330-31, Fünf Jahre Türkei, s. Türk general 212). 1928, s. Five Years in Turkey, Annapolis, Serif güç1eriAli Fuat Cebesoy'un Ekim 1918'de, o siralarda vermekte olan Nuri el-Said'in getirne subay olarak hizmet kargi Türklere katilma önerisini reddetdigi, Britanyahlara (Ali Fuat Cebemesine de benzer güpheler neden olmustur. 1953, s. 28-29). soy, Milli Mücadele Hattralart, Ìstanbul ilTürkiye'deki Kemalist hareket. Araplarm sempatisi ve milligisinin canlanmasma ıol açti, öyle göranüyor ki Türk rünüyorlardi,
Anadolu'da düzenledigi kongrelerde Arap delegeyetçilerin 1er de rol oynamigtir. Fakat daha sonralan Kemalistlerin bir etmeleri, OsmanTürk ulus devletinde kati bir biçimde israr iddialardan, çaph Osh'ya ya da islam'a dayanan daha genig 281
el etek çekmesi üzerine Îslam'm hatiralanndan çektiler; da sempatilerini desteklerini geri fakat ve Kemalist cumhuriyet birçogu için bagarih bir milliyetçilik modeli olmayi surdürdü.Sonralan Arap milliyetçiliginin teorisyenlerinden biri olarak önemli bir rol oynayacak olan Sati el-Husri bu siralarda Türkiye'de bulunuyordu, yazilarmda hem Türklerin deneyiminin hem. de Türk ideolojisinin etkileri hissedilir. · Savag sonrasi dönemde güçlü olan bir bagka etki kaynag1 ise çogu Sovyetler Birligi tarafmdan desteklenen, fakat genelde güçIü bir Îslami tim tagiyan solcu devrimci hareketlerdi. Bu hareketler Araplar arasmda Türkler arasinda oldugörüyordu, nihayetinde daha fazla destek 1920'lerin gundan bagmda geride pek az sonuç birakarak sönüı gittiler. Britanya ve Fransa mandasi dönemlerindeënilliyetçi faaliyetlerin ana gücü, manda güçlerinin kurdugu biçimiyle siyasi olugumlara, yani tek tek ülkeler olarak Suriye, Lübnan, Irak, Filistin ve Ürdün'e odaklanma egilimindeydi. Asil talep özgürlük degil bagimsizhkti. Manda rejimleri altmda sik sik smirlanan ve zaman zaman da askiya ahnan kipisel siyasi özözgürlügügürlük -ifade uzak olsa biraz mükemmellikten da, daha önce ya da sonra oldugundan fazlaydi. Özgürlük az çok verildiginden, bag1msizhk askiya almdigmdan siyasi hareketin batimsizhga odaklanmasi, özgürlügü bir parça ihmal etmesi dogaldi. Dönemin kogullan itibanyla bagimsizhk o siralarda mevcut olduklan biçimiyle siyasi birimleri mutlaka
manh
ve
Araplar
içeriyordu
du: Suriye
ve mücadelenin için
öncelikli
bagunsizhk, Lübnan
amaci için
anlamma
geliyor-
bagimsizhk, Irak
için bag1msizhk dergekti. Bütün ve geri kalan ülkeler bunlarm bir butunün parçalan olarak varolacagi daha genig çaph bir siyasi gruplanma fikri mevcuttu, fakat o agamada nispeten pek az önem tagiyordu. Bu ülkelerin ahalisi kendileiçin
282
olarini mevcut devletlerinden daha genig bir geyin parçasi fakat böyle dügünürken Arap olmalanna rak görüyorlardi, birlik hado~gil,Îslami terimlere dayamyorlardi; pan-Arap bir bir birlik hayali mevcuttu. yalinden ziyade, yükseligi, ardmdan Hitler'in iktidara 1933'te Almanya'da Mihver devÎtalya'nm Etiyopya'yi iggali, Îspanya iç savaç1 ve bagladt Bütün letlerinin olugmasiyla birlikte yeni bir dönem say1hr bir etkisi oldu. bu olaylann Arap topraklarmda hatin geligmesiyle yakmdan geligme, pan-Arabizm'in
pan-Îslam
Ozellikle
üç
ilgilivdi. yönetiilki Almanya'da, Bunlardan sonra da Almanlann zulme ugülkelerde Yahudilerin mi ya da nüfuzu altmdaki Filistin'deki Siyonist kolonilegme ve Britanya'mn ramaslydi. Yahudilere verdigi sözler Araplann, Balfour Bildirisi'nde politiizledigi Britanya mandas1 ile Britanya'nm Filistin'de õzel bir ciddiyet kazandirkalara kargi verdigi mücadeleye olarak kaldi, Fimigti. Gelgelelim bu esasen yerel bir sorun ülkelerde bir sempati ve ilgi listinli Araplann davasi kompu
birlikte gerçek bir kaygi ya da destekle kargigömülmüglerdi. lanmadi, bu ülk.eler kendi iglerine çok fazla yükseligi ve yay11masi Avrupa'da militan anti-Semitizm'in yogunlagtirdi, hem agirlagtirdi. Nasorunun bu yönünü hem Yahudi gaçü önemsiz bir düzezi öncesi dönemde Filistin'e Yahudilerin iç göçü Filistin'e göçü ye dügmüg, bir noktada zulüm Yahudilerin Filistin'e uyguladigi agmigt1. Nazilerin göçünde birden ciddi bir yükselige neden olmus, bu da Siyomückül durumuna iligkin analizlerine, nistlerin Yahudilerin bir bunun için formüle ettikleri çõ züme yeni bir amaç, yeni Filistinlilerin Bu tarihten itibaren aciliyet kazandirmigti. yogunluk ölçek bakimmdan büyüdü. Filismücadelesi ve tin'deki Yahudiler, bagka Yahudilerin ve dünyamn baska destegini kazamrken, Araplar da yerlerindeki yandaylarimn uyandirmakla
283
I I
.·
Îslami terimlerle olsun, Arap olma uluslararasi
camialanni
uyguladiklan
zulüm
seferber
açismdan
olsun
kendi
girigip bunda da giderek bagari kazandilar. Íroniktir bunun gerçeklegmesinde baghca rolü oynayan da Britanya hükümeti oldu. Naziler bu durumdan iki biçimde yararland1. Bir yandan diger yandan
etmeye
politikalariyla bu sorunu onlar yaratti; kendilerine kulak vermek isteyenlere Yahudi-
lere kargi nefret
istifacle vazederek etmeleri bu sorundan oldu. Nazi Almanyasi, kendinden önce Fagist Îtalya'nm yaptigi gibi, Arap ülkelerine yõnelik yogun bir propaganda faaliyetine girigti, amaç kendi milliyetçi ideolojilerini yaymak, Batih güçlerin konumunu baltalamak, bäylece kendi nüfuz alanlanm hakimivetlerini geniëletmekti. ve nihai verimli Tohumlan bir topraga dügtü, kimi zaman hayli küçük çabalar karghšmda etkileyici sonuçlar elde edildi. Bu mümkün
dönemde Arap milliyetçiligi Nazi ve Fagist ideolojilerden deetkilendi. Arap entelektüeller, Müslüman hatta entelektüeller bile Alman ve Italyan erneklerini zaten yakmdan biliyordu, bu ömekler kendi birlegmeleri için bir model sugibi görünüyordu. nuyormus Simdi de bu iki devlet ilk kez faal bir propaganda faaliyeti yürütüyordu. Italya 1935'ten itibaren Bari'den Arapça yaymlara baglayarak -Arap âlemi digmdan yapilan ilk yaymdi bu- sahaya ilk inen oldu. Îtalyan hatta bazi dini tarikatlar büyük mebkültür örgütlenmeleri, seferberliginde laglar harcanan bu propaganda rol oynadiizledigi politikasmm lar. Mussolini'nin Arap daimi niganelerinden biri de Kudüs'teki El-Aksa Camii'ne bagisladigi merrinden
mer sütunlardir.
Almanlar sahaya biraz daha sonra çiktilar -Arapça yaymlari 1938'de basladi- çiktiklannda da ezici bir etki yarattilar. ilk muhtegem Pan-Arap ideolojinin devri di bu; çogu SuriyeIrakh say1da çok esaslali ya da yazar pan-Arap programm 284
ruhlakoydu. Formülasyonlan, milliyetitibanyla bunlarm Alman ve italyan 1, kavrayiglari açikti, özellikle de govinist etkilendigi iliklerinden derinden görülüyordu bu. e hoggörüsüz dillerinde ideoloji elbette tek bagma için, süreci Böyle. bir birlegme Gerekli siyasi ve belki de askeri eylemi baglaki yetersizdir. -bir Prusya ya da bir Pitip tamamlayacak bir devlete de bu rol ihtiyaç vardir. Arap devletleri arasmda emonte'yeun, temel direklerini
ortaya
birbiriyle yangan birkaç aday vardi. Bu rolü ustlenmek bagimsizhkilki 1932'de resmi bagimsizhämi, isteyenlerden oldu. Aym la birlikte bir tür hareket serbestisi kazanan Irak bir Arap konferans1 topladi, önde yil Kral Faysal Bagdat'ta Yasin el-Hagimi bir pan-Arap õrgelen Irakh siyasetçilerden dü zenleme girigiminde bulundu, gütü kurma ve toplantuar için
ama fazla da bagarih olamadi. Fakat Arap devletlerden sadece biri, Arap âleminin liderdurumdaydi, o da Miligine ciddi ciddi heves edebilecek demografik ve ekonomik, sir'di. Merkezi konumu, kültürel, Misir, genig bir Arapça konugan ülteknolojik
ustünlügüyle
dogal lideriydi. Irak'tan sonra, böyle bir kadar uzak ve geligmemig olan Arabisro1ü üstlenemeyecek polititan'daki çöl kralhklan digmda Misir, bagimsiz bir dig kazanabika izleme konusunda yeterince hareket serbestisi Etiyopya'yi zamanda. Italya'mn len ilk Arap devletiydi aym ç1karlannm kargisma diktigi tehMisir iggalinin Britanya ve ve 1936 tarihli degigimine dit her iki ülkede de bir politika keler toplulugunun
Îngiltere-Misir Bundan
sonra Araplar
tamamlanmasina
antlagmasimn
daha etkin
ve bagimsiz bir çizgi ilgilenmeye iligkilerle
yol
açti.
izleyebilen
bagladi. Ige arasindaki politikasmm bir yönübununla baglanmasi sadece Misir dig zarnanla bu ilgi daha fazlasma, Arabizme nü yansitlyordu, Misir,
baghhga dönügtu. 285
Filistin çatigmasmm taraflari, 1936'ya dek manda gücü olarak 13irlegik Kralhk, Filistin Arap liderligi ve Yahudi Ajans1'ndan oluguyordu. Fakat bu tarihten sonra yavag yavag genigleyip bagka Arap ulkelerini de içermeye bagladi. 1936'da
Ürdün, Irak, Suudi Arabistan
.
ve Yemen
286 1_T.
.
egemenleri
Filistin
ortak bir çagnda bulundu; Misir davasi lehine Britanya'ya kralmm Arap monarklannm yaptigi bu çikiga katilmamig olçekicidir. ancak dikkat masi bundan sonra bu harekefMisir te bir rol oynadi ve nihayetinde hareketin liderligini üstlendi. Filistinle ilgili Araplar arasi girigim ilk zamanlarda hükümuhalefet partileri ve resmi olmet digi düzeydeydi; kipiler, yürütülüyordu. Birkaç mayan bagka kurumlar vasitasiyla Filistin yanhsi komiteler olugturulmugtu, Arap ülkesinde Eylül 193Tde de Sam komitesi bu gruplan. bir araya getirecek bir konferans düzenledi. Suriye'nin Blu dan behrindedü zen300'ü askm delelenen konferansa çegitli Arap ülkelerinden "Filistin'in bölunroesini ve burada bir ge katildi. Konferansta Yahudi devletinin kuralmasim" reddeden kararlar almdi. ilk Hükümetler Araplar düzeyinde, konferans Kahiarasi re'de Ekim 1938'de düzenlendi. Filistinli Araplann davasi adma düzenlenmig "Arap ve Müslüman ülkeler dünya parlamentolar kongresi"ydi bu. Kongre'nin açihgi Kral Faruk tarafmdan yapildi, kat1hmcilar da resmi temsilcilerdi. Kongrenin admdaki "Arap ve. Müslüman" tabiri bu agamada Kral -halifelik ikisinin Faruk'un tercihlerinin de live pan-Arap derligi- ucunu açik tuttugunu gösteriyordu. Bu toplanti Britanya hükümetinin Filistin sonmunu görügmek üzere düzenledigi, Subat 1939'da Londra'da St. James Sarayi'nda gerçekleptirilen konferans için hazirhk niteligi. tagiyordu. Arap hükümetlennin heyetleri daha önce Filistin Arap Yüksek Komitesi'nin benimsedigi politika uyadogrudan görügmelerde Yahudi delegelerle bir araya nnea
-
resmen reddetti. Bu yüzden de konferans birbirine biçiminde gerçeklepti; yürütülen iki ayri müzakere nüzakerelerden biri Britanyah ve Yahudi temsilciler arasmarasinda yürütüldü. Britanyah 1.a,digeri ve Arap temsilciler çogul eki kulla3ritanya Sömürge Bakanhgi bu toplantilara iarak "Filistin Konferanslan" demisti. saglanamadi. Hiç de gagirtici degildir ki, hiçbir uzlagma sahnesinde uluslararasi durum Sonraki bey ay içinde siyaset uzla degisti. Almanlarm martta Bohemya ve Moravya'yi iliaki ardmdan 7 ile nisanda Îtalya'nm Arnavutluk'u iggalinin Vlayis'ta Berlin-Roma Mihveri kuruldu. Mihver devletlerinin artik daha da yogunlagmigpropagandasi krap ülkelerindeki patlak favermesi propaganda :1; o ylhn sonlannda savaym diyetlerini aksatti fakat hiçbir biçimde sona erdirmedi. Bu faaliyetler kisa s_üre içinde sonuç vermeye bagladi. Babagmdan beri--Mihver devletlerinin hüküa Arap gniplari elmeyi
>aralel
netleriyle
iligkilerini
korumuglardi. 1940 yazmda
gerçekle-
sonucu bu temas hükümetler düzeyine tandi. Haziran 1940'ta Kudüs Bagmüftüsü Haci Emin el-HüMisirh milliyetçilerle bazi baglantilan eyni liderliginde, >lan Irak, Suriye ve Suudi Arabistan'dan önde gelen bazi siasetçilerin de yer aldig1 bir "Arap ülkeleri igbirligi konseyi" arasmda Irak'tan Rapid Ali, Naci Sevkuruldu. Temsilciler ket, Naci el-Suveydi, Suriye'den Sükrü el-Kuvvetli ve Adil Suudi Arabistan Uslan gibi tamnmig -isimler yer ahyordu. Yusuf Yasin ile kraliyet [se Kral ibn Suud'un özel sekreteri temsil ediliyordu. tarafmdan Sampmani Halid el-Hud Bu komite mihver güçleriyle temas kurmaya karar verdi. 1940'ta BagBirtakim ön görügmelerden sonra Temmuz üzerinden geçerek 26 aynlan lat'tan bir heyet istanbul Agustos'ta Berlin'e vardi. Subat 1941'de bagka bir heyet dade Arap liderler, mihver ha gönderildi. Her iki gõrügmede en agir olaylar
287
güçlerinin Araplarm layan bir beyanatta
Ïtalyanlarm isteklerini Almanlar,
haklari ve hak iddialarmi tamyip onaybulunmalari koguluyla Almanlarm ve tanimayi önerdi.
biraz gõnülsüzce yaklagtiklan n tamma konusunda kendilerini hiç açikça
pan-Arap
iddiala-
baglamamig olsalar da, genig çaph bir destek kazandilar. Irak'ta Rapid Ali, Suriye'de Vichy iggali altmda Arap liderler kendilerini açikça mihver devletlerin davalanyla özdepleptirdiler. Arap liderlebu bölgede Îtalyan ç1karlanna öncelik verdirin, Almanya'mn gini, Îtalyanlann da kendilerini sözlerle, vaatlerle baglamak istemedigi dügünülürse bu özellikle dikkat çekicidir. Hâlâ Îhtilaf devletlednin iggali altmda olan bagka Arap ülkelerinde bu faaliyetler mutlaka gizli yürütülüyordu, fakat önemli boyutlara ulagmigti ve savag sonrasi dönemin bazi önde gelen isimleri de bu hareketlere dahil olmugtu. Britanya'mn sadik dostu ve müttefiki olarak gõrälen Nuri el-Said dahi Almanlara hizmetlerini sundu, oysa 1918'te Türklere hizmet vaadinde bulundugunda, vaadi Britanya'nm bir savag hilesi olarak görülüp tümüyle hatah bir inanç1a yine reddedilmigti. Rapid Ali ile çevresi yenildi, devrildi, Kudüs müftüsü ve çevrelerindeki bagka Araplarla birlikte Almanya'ya kaçti. Fakat B11tanya hükümeti kendi pan-Arabizm anlay1pm1 ilerletmenin daha akilhca oldugu kararma varmigti, savag sirasmda Arap milliyetçiligiyle bir çatigma içine girmekten korkuluyordu. Bu da bir yandan Britanya hükümetinin Filistin'degeniëlemesini ki Kudüs yerlegiminin suurlayan politikalar benimsemesine, hatta Hitler iggali altmdaki Avrupa'dan gelen mültecileri dahi kabul etmeye yanagmamasma, diger yandan da Suriye ve Lübnan'daki Fransiz ç1karlanyla bir çatigma içine girmesine yol açm1§t1. Fakat bu yöndeki en önemli adim Ekim 1944'te Îskenderiye'de düzenlenen bir toplanti sonucunda bir Arap devletle288
destegi birligi kurulmasi olmuytu. Bu örgüt Britanya'mn devlätleihtilaf muhtemelen de kurulmustu, ve rehberligiyle Tedarik Ortadogu eden koordine tedarik sorunlarim rinin tasarlamMerkezi'nin siyasi muadili olarak hizmet vermesi yordu. Fakat birlik hizla kendine özgü bir kimlik geligtirEnigti. Zamanla, Misir politikasmm bir arac1 haline gelmigti ri
az çok. Misir'm agamah
Pan-Arabizme
bir süreçti.
dahil olmasi
Arap milliyetçiliginin kendileri tarafindan
bagta yavag
igleyen,
ilk dönemlerinde da, güneybati As-
M1sir, Misirhlarm ya'daki Arap kompulan tarafmdan da Arap âleminin bir parhaliyle PanIlk dönemlerindeki çasi olarak görulmemisti. Bereketli bakimmdan Arabizm, gerek etkisi, gerek hevesleri simrh olmugtu, buralann Hilal ve Arabistan yarimadasiyla inamhyordu. Bu taAraplar" olduguna sakinlerinin ülkelerin konugulan M1sir'1 ve Afrika kitasmda Arapça "gerçek
mm
digarida birakiyordu. Dogru, Misirhlar ArapAmerikahlari ne kaça konuqup yaziyordu, fakat.bu durum dar Îngiliz, Meksikahlari ne kadar Îspanyol yaplyorsa, MisirXIX. hlarm da ancak o kadar Arap oldugu savunuluyordu. milliyetçi hareketi Misir yüzyil ve XX. yüzyilm baglarmdaki tümüyle Misir'1 topraga dayah bir ulus olarak gören kavrahedeflere yogunlayulusal ve vatansever yly çerçevesindeki migti. O zamana dek Misir, Îslami, hatta Osmanh daha geöyle ki Brinig bir bütünün bir parçasi olarak görülmügtü,
geri kalanlarmi
altmdaki
sadik Misirh
Müs1ümanlar
megru egedügünüyordu. iggal kuvveti olaBritanya, smirlarm rak Sina cephesinde belirlenmesi konusunda OsMisirh milliyetçilerin birgirdiginde, manhlarla çatigmaya 01sa da Misir'm aleyhine çogu toprak sirurlari bakimmdan sirasmda, dogan yeni 1914-18 Türkleri desteklemigti. savagi
tanya
iggali
menlerinin 1906'daki
sultani Osmanh Akabe krizi sirasmda,
289
oldugunu
Misirh
erkek
isimleri
verilmigti
rif Hüseyin
çocuklann Enver,
birçoguna Jön Türk pagalanmn Talat ve Cemal. Türklere kargi Se. girigilen Arap isyani Misir'da gerek
liderliginde gerek popüler düzeyde büyük bir dügmanhkla kargilanmigt1. Misirh, Osmanh ya da ÎslaMisirhlar degigen õlçülerde, mi kimlige baghhk duyuyorlardi, Arap'kimligine degil. Arapolarak görülüyordu, lar farkh bir gey gäçmen olarak Misir'da gösterdikleri faaliyetlerin tepkili kesimleri harekete geçirdigi durumlarda oldugu gibi kimi zaman da hasmane bir pencereden görülüyorlardi. Fakat genig kapsamh bir degerlenMisirhlarm güneybati Asya'daki dirmeyle bakildiginda, Araplara kargi tavirlan yakm ve dostaneydi, onlar da Müslüresmi,
man oldugu,
bir mirasm ortaklari oldugu için iyi niyetle yaklagihyor, fakat aym ulusun bir parçasi olarak görülmüyorlardi. Hidivlerin izledigi politikalar pan-Arap faaliyetleri tegvik
edip
desteklediginde dahi, bu destek kendilerini panhareketin katihmcilan olarak gördüklerinden degil, özellikle Misinn ve yönetici hanedamn çikarlari geregi sunulmuytu. Bu durum, Misirhlarm 1936 sonrasi dönemdeki faallyetleri açismdan da geçerliligini korudu, bu dönemdeki faaIiyetler pan-Arap milliyetçiliginin hedeflerinden çok, Miizledigi politikalarm hedeflerine kilitlensir hanedanhšmm
Arap
mig görünüyordu. Arabizme duyulan ilgi yavag yavag geligti. 1936'da Arapça oldugu gibi Misir'da da Fihstin konuqulan bagka ülkelerde yanhsi komiteler kuruldu, 1937'de Bludan'da düzenlenen Fiilk yanhsi sifat pan-Arap konferansa resmi listin tagimayan Misirh delegeler de katildi. Ertesi yll 1938'de Misir'da ögren. ciler, kadmlar, meclis üyeleri tarafmdan buna benzer en az üç pan-Arap konferans daha düzenlendi, James Sarayi'nda düzenlenen konferansa
290
Misir
1939'da
St.
da katildi. Fakat
'an-Alabizmin iu
ana
hâlâ Suriye, Filistin ve Irak'ti, kadar da bõyle kalacakti. Misfrh-
merkezleri
durum savag sonrasma kendilerini pan-Arabizmle
igaretleri tammlamalanmn ancak çok sonalmrny olsa da, bu LiSpeten erken tarihlerde alan gerçeklesti. Misirh'Aziz Ali el-Masri, Misir'da pek az etolan ya da hiç olmayan yahtilnug bir kipilik olarak kaldi. 920'ler ve 1930'larda siyaseten bilinçli Misirhlar kendiledni iligkilendiriyorlar, firavunlar kimliklerini soyu ve Akdeniz'le Helenistik Japlann ziyade Miantik, hatta geçmiginden ilk ir'm buluyorlardi. Misir'daki panganh hatiralarmda
mn
.isi
wap dergiler ve kulüplerin tarihi 1930'larm baglanna uzagöçmenler ar; fakat etkileri çok smirhydi, çogu da Suriyeli
1940'larda önce Almanlann sonra pan-Arabizm Misir'da daha güçlü tegvik amac1y>ir hale geldi, 25 Mayis 1942'de pan-Arabizmi Arap Birkuruldu. "Arap birligi" altmda bir a resmi himaye igleyiginde Misirhlann birligin igi'nin Misir'da kurulmasi ve önemli rol, bu fikrin Misirlilar caçimlmaz olarak üstlendigi çikarihyordu. arafmdan tegvikiyle 3ritanyahlann
Misirhlarm birçogu ilginçligini epeyce artirdi. krap Birligi'nde ,Misir'm ve Misirhlarm oynayacagi önemli >ir rol oldugu gärügündeydi. Bu fikirlerin geligmesinde õnemli olan bir etken de eskitçismdan
len Osmanh'ya hizmet etmig Suriyeli, Halepli Sadi el-Husi'nin yazilari oldu; el-Husri 1940'larda pan-Arap bir ideolojiçok sayida yazi kaleme almisti. Irak'ta Rapid ti savunan çökügü sonGi'yle baglantilari bulunan, Rapid Ali rejiminin aslen savunasmda Irak'a girmesi yasaklanan- el-Husri'nin ulus mda degil ancak dig Jugu üç nokta vardi: Ïlki bireyin . ulayabilecegiydi; ilus ikincisi Misir'm genig içinde özgürlüge ayrilmaz bir parçasi olduguydu; üçün;eperli Arap ulusunun :üsüyse pan-Arabizmin Islam'la kargithk degil uyum içinde alduguydu. Nuri el-Said dahil pratikteki liderler (el-Said'in 291
.
Arap birligi için 1942'de Britanya
hükümetine sundugu planda Misir diganda birakilmisti) hâlâ tümüyle Asyah bir panArabizm dügünüyor olsalar da, Sadi el-Husri kuvvetle Misir'm Arap ulusunun bir parçasi oldugunu savunuyor, Misirhlan bu gerçege ikna etmek için büyük çaba sarf ediyordu. Misirhlar baglarda bu fikre güçlü bir direnig gösterdi. Birçok Misirh, en bagta da milliyetçf lider Mustafa Kamil, pan-Arap bir halifelik fikrini Osmanhlan hedef alan bir Briolarak görüyordu; Kamil Osmanh Împaratanya komplosu torlugu'nu hedef alan saldinlanndan dolayi Misir'daki Suriyeli göçmenleri elestiriyor, saldirilarla Britanya'nm oyubu nuna katildiklarmi söylüyordu. Misirh seçkin yazar Lütfü elSeyyid, 1938'de pan-Arap fikri bir h.ayal" olarak tammlayacak kadar ileri gitti. El-Ezher geyhi ve bagka seçkinler de benzer görügler ileri sürüyorlardi. O siralarda bir Îslam halifeligini amaçhyor görünen Kral Faruk da bu gerugleri tegvik edlyordu; Arap milliyetçisi bir program ve liderlikle gayet uyumsuz gibi görünebilecek bir amaçti bu. olaylar öyle görüSavagm patlak vernesi ve sonrasmdaki nüyor ki bir politika degigikligine sebep oldu. Halifeligin yeniden tesis edilmesinin iyi bir baglangiç noktasi olmadigi açikti, gerek mihver güçlerin, gerek Britanyahlann destekledigi Arap milliyetçisi görügler daha lyi olasihklar sunuyorFaruk artik ilk kez Araplarm liderligi muy gibi görünüyordu. çerçevesinde dügünüyormug giblydi, ondan sonra gelen Misirh liderlerin de benimsedigi bir rol oldu bu. 1942'de kurulan Arap dernegi resmen desteklendi, dernekte gayet tanmkipilikler de yer ahyordu. mig resmi Önemli bir noktayi hatirlatahm, dernek Britanya Digigleri Bakam Anthony Eden'in Mayis 1941'de Arap birligi lehine yapligi destekleyici açiklaardmdan kurulmugtu. Dernegin Mart 1942'de Kralimanm amaçlarm açiklandigi yet kabinesi bagkanma sundugu, me"katiksiz
292
l.
önerilen atifta bulunuluyor, bu açiklamaya norandumda Birlik Misir ve Sudan, krap birliginin smirlari çiziliyordu. Filistin, TranIrak, Suriye, Lübnan, krabistan yanmadasi, konugulan bagka ülürdün, aynca Kuzey Afrika ve Arapça Memorandum, birligin Arapça konugmaceleri içerecekti. dolayisiyla halifelik fikriiçermeyecegini, fan Müslümanlari digmda yer aldigim belirtiyor, min de birligin amaçlan yükünü üstleneülkesinin" halifeligin gün hiçbir Arap ya yerine getiremeyecegi ciddi sorumluluklanm tneyecegi, söylüyordu. ödeyemeyecegi"ni da agm boyutlardaki bedelini öngörügmeler Kral, bu fikirleri onayladi, böylece dogrudan bagladi, sonuçta da Arap Birligi kuruldu. Ed.en'm 29 Mayis 1941'de Mansiyon Evi'nde Anthony ahntilamaya deger bir açiklayaptigt açiklama uzun uzun vardan uzlagmamadir. "Arap âlemi, son savagm bitiminde Arap dügünür dan bu yana büyük adimlar atm14tir, birçok giden ileriye oldugundan daha de Arap halklarmm bugün ulagma birlige birlige sahip olmasmi arzulamaktadir. Bu "bu-
"agir
bir
Dostlarimizda desteklerimizi beklemektedirler. Arap ülbirakilmamahdir. dan gelen böyle-bir teklif cevapsiz ekonomik baglarm, ayrica siyakeleri arasmdaki kültürel ve dogal hem de hakh si baglarm da guçlendirilmesi bana hem genel kabul gõren bir görünüyor. Majestelerinin hükümeti (The Times, 30 Mayis 1941). plana tam destek verecektir." Aralarmda en izledi. açiklamalar Bunu, destekleyici bagka 1943'te Avam Kamaradikkat çekeni de Eden'm 26 Subat si'nda yaptigi bir açiklamaydi. 1945-48 döneBu tür tegviklere dagmenArap devletleri tarihlerde panminde biraz dezavantajh durumdaydi, bu smaviyla karsi kargiya ilk igbirliginin kritik Arap birligi ve ilgili olarak durum iki bakimdan, kalddar. Filistin sorunuyla gerçekleptirilen aleyhlerinde degigmigti. Nazi kamplarmda
konusunda
293
i
dehget verici kegifler, Filistin'deki Yahudi cemaatinin bu felaketten sars11mig bir halde sag çikan insanlara bir yurt ve sigmak 'saglama yönündeki çabalarmm genel bir anlay14 ve yakmhkla kargilanmasma neden oldu. Mihver devletlerinin çökügü Araplari temel desteklerinden yoksun birakti, hatta igbirliginin Arap liderlerin birçogu Nazilerle yaptiklari keyfedilmesinin aleyhlerine olacagi yönünde rahatsiz edici bir duyguya kapudi. Fakat çok geçmeden durumda bir degigiklik daha oldu. Britanya'daki yeni hükümet Yahudilerin Filistin'e göçünün sürmesine yakmhk gösteren çevrelere ya da bu yöndeki bas-
Almanya'nm kilara nza gästermeyecegini, rekabet gücünun yarattigi tehdit o siralarda ortadan kalkmig olsa d.a Britanya'nm Ortadogo'daki çikarlanmn en lyi biçimde güvenceye almmasi için pan-Arabizm amaçlapolitikasmi sürdürmeyi
digmi gösterdi. Bu durum 1945 sonbaharmda, Britanya hükümetinin, tipki Lübnan'daki savag dönemi hükümetinin yaptigi gibi Fransizlara kargi Suriye'deki milliyetçileri desteklemesiyle dogrulandi. Îngilizler ile Yahudiler arasmda Filistin meselesiyle ilgili çekigme dogrudan bir çatigma halini almaya yaklagmigken, Filistin Arap liderligi Arap hükümetlerini arkasma almig, Britanya'dan en azmdan bir parça destek görme Filistin
umuduna
kapilmlyti.
Arap liderligi ile Arap
eylemleri hükümetlerinin ilgili basta diplomatikti, Britanya hükümeti ve bagka hükümetlerle yakolagma çabalannda, õzellikle de 1946'da düikinci zenlenen Londra konferansmda ifadesini bulmustu, gerçi bu konferansm da önceki konferans gibi ige yaramadidaha da yikici gi görülecekti. Diplomatik baçansizhklar, olan askeri baçansizhklar izIedi. Ilk Filistin 'savagi, manda yönetimi altmdaki Filistin topraklannda Yahudi ve Arap düzensiz güçler arasmdaki yerel çatigmalarla bagladi. Ardml.I.-
.I.
294
dan, kompu Arap devletleri, Birlegmig Milletler'in topraklaYahudilere ayirdig1%ölrm bölünmesini öngõren karanyla ilan ederek bir iggale girigtiler geyi almayi amaçladiklano tamammda bir Arap otoritesi kurdular. Fakat ve Filistin'in oldugu tam olarak açik degildi, AraplaArap.otoritesinin ne ugramasmdaki biri de Arap baghca etkenlerden rm yenilgiye özellikle de Transürdün Kradevletlerinin birlik olamamasi, rakip hevesler Faruk'un birbirine ile Misir Krah h Abdullah hageniëletmeyi içinde olmasi, ikisinin de kendi bälgelerini yal etmesiydi.
Ideolojik
zafer
ve siyasi
baçansizhk
Araplarm 1948'deki askeri yenilgisi, 196Tdeki de getirdigi apagilanma sürecek
yeni bir dönemin
berabermsavagma dek Arap-Ísrail bu yenilginin
baglangici oldu.
bir dizi bag1msiz Arap devletiAsya ve Afrika'da Britanya ve nin ortaya ç1kip geligmèdiydi. topraklar peg pege siyasi bagimsizhklaFransa'ya bagh olan devletlere birçoklan nm kazandikça, Ortadogu'da bulunan Bu dönemin temel
õzelligi
eklendi. büyük, rakipsiz 1948-67 döneminde pan-Arap ideolojileri politikalan en büyük bir popülerlik kazand1; fakat pan-Arap ugradi. yenilgilerine üzerine kaleme almmig geBu yillarda pan-Arap ideolojisi mümkündür, etmek bunnig literatürde, birkaç egilïmi tespit ikiye aynlabilir. Agirve radikal diye lar kabaca muhafazakâr muhafazakâr aldigi egiMüslürïazilarm kalerne hkh olarak zamanda Arap limdeki yazilarda, evrensel bir din, fakat aym yapihr, nebüyük ifadesi olarak vurgu Islam'a dehasmm bir ekoldeki yazarlar tutulur. Bu bir redeyse Arabizm
Îslam'la
zaman
zaman H1ristiyan Araplara 295
da (Siyonizm
kargiti pole-
.
iddia edilen Yahudi Araplamiklerde genellikle varolduklan ra, ancak bu baglamda bahsi geçtiginde nadiren böyle bir Araplar gibi, Hz. Muhammed'i çagn yapilmigtir) övmeleri çagnsmda bulunmuytur. Hz. Muhammed'in kariyeriyIe, baanlanyla Araplara dünya tarihinde hak ettikleri yeri verdigi dügünülüyordu. Bir zamanlar bu fikri kabul etmeye, hatta aynnt11anna girmeye hazir H1ristiyan Arap yazarlar olmustu, ender rastlamr gerçi son yillarda böyle yazarlara olmustur. Bu muhafazakâr, Islami pan-Arabizmin en inandirici ve akilh yandaylarindan biri olan Irakh devlet adami Abdülrahman el-Bazzaz, Araplarm Îslam içindeki konumunu Ruslann dünya komünizmi içindeki konumuna benzetmigtir. Genel itibanyla bakildigmda, radikaller ideolo'ik ifade konusunda uzun zamandir muhafazakârlardan etkiliydaha di. Bazilan .-aralannda en uçlarda yer alanIar da vardiMüslüman idiyse de, birçogu çegitli kesimlerden Hiristiyanlardi. Geçerken gunu da belirtelim, Filistin örgütleri arasmda genig tabanh ve nispeten ihmh olan El-Fetih'te Müslümanlar agirhktadir, agin gruplarm ezici çogunlugunun liderligi de Hiristiyandir. Hognutsuzluk içindeki azmhk mensuplarmm geleneksel düzende kendilerinden esirgenen egitlik ve firsatlara kavugma umuduyla devrimci ve binyilei hareketlere sanlmalan yaygm bir fenomendir tabii. radikal ideologlarm Bu Hiristiyan en etkilisi kuskusuz 1912'de Sam'da dogmug Migel Eflak'ti. Eflak, Müslüman Selahaddin Bitar'la birlikte Baas (Yeniden Dogug) partisini kurmustu. Görünüge bakihrsa parti .1940'ta kurulmus, 1943'te kamusal alanda faaliyet gösterrneye baglamistir. 1953'te Suriyeli bir Müslüman'm, Ekrem Havrani'nin liderligindeki Arap Sosyalist Partisi'yle birlegmig ve Arap Sosyalist Baas Partisi diye tanmmigtir. Hatin sayihr bagarilar kaçogunda kollari ve takipçilezanan parti, Arap topraklarmm
296
Birkaç gelmistir. i olan tek örgütlü pan-Arap parti haline olmay-fbaiktidara geçmeyi ya da ortak ez Suriye ve Irak'ta tekrar tekrar baggösegiliminin fakat iç çatigma armistir, Misir'la birlik 1958'de zayif düsmügtür. ermesi yüzünden curulmasmi tegvik eden büyük ölçüde Suriye'deki Baas li-
baglarny, birligi baltalaFakat suçlamalar yine yaptiklari birçok geyle ran, bozulmasma yol açan da Suriye ve Irak'ta ger3aasçilar olmustur. Bunun ardmdan saglamig, gelmelerini iktidara eylemler ekleptirdikleri siyasi ierligi olmustur.
birlige yaklagtiramamistir. solcu, devrimci ve sosyalist diye Baasçilar ideolojilerini ilgili kapsamh literatüre tammlarlar, fakat programlanyla bakip da bununla ne kastedildigini anlamak hiç de kolay degildir. Solcu ve sagci gibi Avrupa kökenli dar terimlerin, çok farkhdir, hatta sosyalist keArap siyasetindeki anlamlan limesi bile -Avrupa'mn da bizatihi gösterdigi üzere- ÎskanSovyet hakimiyedinav ya da Îngiliz sosyal demokratlardan, bloga", "Sosyalist olugturdugu tindeki Dogu Avrupa'nm Adolf Hitler liderligindeki Alman Nasyonal Sosyalist Igçi akat onlan
Baas'm çegitli aç1kP¯artisi'ne çok çegitli anlamlar tapyabilir. edebiliyordu, ifade hatta ortaya lamalan bunlarm hepsini milliyetçilik koyduklari aginya kaçan, genellikle. de govinist Alman Nasyonal Sosyalist Igçi Partisi'ni hatirlatabilir. arasmda Fakat Baasç11ar, Nasircilar ve diger kesimler .hakkmda devam eden uzun tarhémalar Arap milliyetçiligi geligmeler kadar önemli büyük Araplarm siyasi hayatmdaki
degildir.
Filistin için devam eden mücadelede, bir dizi yenilgide aramak gerekiyor. Sagenelde radikal bir degigimin yenilgiler itici gücu olmuy tur. Yeni1gi, Birinci Dünya Savagi sonrasmoldugu gibi kimi zaman da Almanya ve Rusya örneklerinde
Bu geligmeleri ugradigi Araplarm vaglarda ugramlan
297
erimli siyasi ve ekonomik maceralara yol açabilir. Öfe yandan Amerikan Îç Savagi sonrasi Güney'de, 1898'de Küba yenilgisinden oldugu gibi kasvetli bir geri sonra ispanya'da çekilme ve hognutsuzluk haline de yol açabilir. Galip gelenuzun
lerin emperyal
güçler
degil de, hoggõrülmüy bir azmhk olaolmasi sebebiyle 1948 yenilgisi özellikle apag11ayiclyd1. Yenilginin Yahudilerin elinden tadilmasi özellikle sikic1, üzücüydü buna izin vermekle suçlanan rejimlerin çogunun da giddet yoluyla devrilmesine yol açti. Bu da dönemin ikinci büyük geligmesini beraberinde getirdi: Ortadogu ülkelerinin çogunda mevcut rejimler dügerken yerlerini çogu askeriye kökenli devrimciler aldi, bu insanlar darbelerl-e otokratik rejimler kurdulag Bu yeni yöneticiler daha sonra sosyalizm diye amlacak devrimci degigim öngörüyorlardi. programlan ve Arap millíyetçiligi UlusIararasi planda yeni radikal liderler Bati kargiti kuvvetli bir vurguya sahipti, 1930'larda kendilerinden önce gelenler gibi -hatta bazi vakalarda bunlar aym kipilerdi- Bat1'ya kargi müttefik arayigi içindeydiler. Naziler gitmigti, ama yerlerini almaya hazir baskalan vardi. Sovyetler Birligi artik kendini Araplara onlarm lideri olarak sunabiliyordu; hem de aym dügmanlara, Bati'ya, Yahudilere, liberal w kapitalist demokrasiye kargi. Bu teklifte, hitap ettigi korkularverilen cevabm, cevaplayanlarm da, umutlarda, dogasmda, kimliginde dikkat çekici benzerlikler vardi. . geligmesine taraftar göÎlk bakista hepsi pan-Arabizmin rünüyordu. Arap devletleri artik Bati'yla baglarmdan kurtulmuglardi. Batih güçlerle imzalanmig bir anlagma yoktu, Batihlarm Arap topraklarmda üslenmig, Arap hükümetlerine silahh kuvvetlerine ve tavsiyelerde bulunup onlan smirlayan rak
bihnen Yahudiler
üsleri, rin
askerleri,
hiçbiri
artik
uzmanlari yoktu. Batih emperyalist güçleetkileyemez Arap hükümetlerini onlada ya 298
bu yöndeyse tercihlerini serbestçe birlikten engelleyemezdi. Pan-Arap propaganda'sima kullanmasmi Smlrlayacak bir gey yoktu artik. Îdeolojikve polemik eserL ülkelerin literatür, Arapça konugulan r verilen Pan-Arap genig boyutlara ulagt1. Pan-Araepsinde nicelik itibarlyla neredeyse çogunda resmi doktrin haline izm bu ülkelerin eldi, istisnasiz bütün Arap yöneticiler ve bakanlar da panaçiklamalanyla hizmet etti, o zarap fikirler ve hedeflere çikarlarm, farkh Arap devuyarak ianlarm ozel modasma mezhepgärülen bölgesel, stlerine baghhäm ifadesi olarak el, hizipsel baghhklann kmanmasma katddilar. Kogullar da göründiigü kadarlyla pan-Arap davanm ledil birligi Lindeydi. Bunlardan biri dildi. Arap ülkelerinin çok, büyük ölçüde kuramsal olmustu. Or;erçek olmaktan ülkelerde kotiuguak bir yazi diline sahip olsalar da, farkh Tipki gösteriyordu. Fransa, Ìtalan diller büyük farkhhklar ülkelerde farkh gibi, bu oldugu Portekiz'de ra, n eger arzulari
Îspanya ve
ortaçaglardaki
liller konuqulur, ama Latince okuyup yazma >kuryazarhk seviyesindedir. Pakat son y1llarda egitimin ileryükseligiyle birlikte ortak emesi ve Arapça okuryazarhšm etkisi olarak artmigttr. Kitle iletirazi dilinin bir birlik arac1 radyo, televizyon, gazetelerin, bunsimaraçlannm hizla geligmesi .ara ek olarak belki kitaplar da eklenebilirmerkele bu etkililige ivme kazandirmigtir. Îki ana kültür rinde, Kahire ve Beyrut'ta ç1kan yaymlar, Arap âleminin tarnammda okunur, Misir filmleri de Misir Arapçasmm nereYasal bilinmesini saglamistir. leyse bütün Arap ülkelerinde büyük partitëgvikler, pan-Arabizmin ve kamusal alandaki resmi programi terden en azmdan birinin, Baas partisinin tegvik.edilolarak benimsenmesi ve diger partiler tarafmdan katkida bulunmuytur. rnesi Pan-Arap davamn ilerlemesine kamusal olarak ve resmen kabulü gerçekten Pan-Arabizmin -sinema,
299
de o kadar ileri gitmigtir ki birçok Arap ülkesinin anayasasmda Pan-Arabizm kutsal bir yere konmug, daha dogrusu
bozulmaz, degigmez bir konuma yerlestirilmigtir.
Daha
1956
gibi erken bir tarihte Misir'da yürürlüge giren gözden geçirilmig anayasada Misir'm bir Arap ülkesi oldugu söyleniyorIrak, Suriye, Ürdün, Sudan, Cezayir, du. Bunun ardmdan Kuveyt ve bagka Arap ülkelerinde, daha sonra Filistin Kurtulug Örgütü'nün kurucu belgesinde de egdeger ifadelere yer
verildi.
Kigisel
-
özgürlük,
ifade
özgürlügü
vs. gibi güvencelerin yade Arap devletlerinin anayasalanna m sira Pan-Arabizmin igaretiydi, girmesi belki de çökügünün çünkü bu anayasal gelenekte siyasi ilkelerin yasalagmasi bunlarm güvenceye ahnmasmm uygulanm,alarmm bir arac1 olmamig, yerine geçmigtir. Aslmda mevcut Arap devletlerinin birlegip daha genig birimler kurma yönündeki bütün girigimleri bagarisizhga ugramigti. Bunlarm en iddiahsi Suriye ile Misir'in kur-
dugu Birlegik Arap Cumhuriyeti'ydi. Birlegik Arap Cumhuricephede yeti, 1958'de pan-Arap büyük bir sevinç dalgast içinde kurulmustu. Fakat zorlu bir birlik olmug, 1961'de iki devletin aynlmasi Birlegik Arap Cumhuriyeve Suriye'nin ti'nin varhgim
aynca sürdürmesiyle son bulmuytu. Ürdün ve Kuzey ve Güney Yemen'in, Misir ve Libya'nm birleerek daha genig birlikler kurmasi yönündeki baska girigimler de ya bayans1zhga ugramig ya da büyük güç1üklerle kargilagmiglardi. Arap hükümetlerinin líderleri pan-Arap ideallere açiklamalarlyla hizmet ederken farkh çikarlar izlemeyi sürdürmügler, bu da devletlerinin baska yerlerde bulunan Irak'm,
I
genig kapsamh merkezi birliklere tâbi olmasmi engellemisti. Bu sürecin açiklanmasmi saglayabilecek birkaç gerekçe gösterilebilir. Bunlardan biri bizati'hi Arap-Îsrail çatigmasidir. Arap Birligi ile Arap devletlerinin Îsrail'in kurulmasmi 300
r-J
agellemekte ya da ortadan kalkmasmi saglamakta baçansiz gerek Isra'il'e bir baçansizhgidir; lmalan pan-Arabizmin . geri gerek topraklann örgütlemekte eylem etkih bir argi Araplara etkilmmasi ya da yeniden iskan yoluyla Filistinli baçansiz oluumuytur. Araplarm sözyardim sunmakta .
bir
ülügünü
üstlenenler
pan-Arap
konumda Îsrail'e kargi du-
etkileyen kuramsal bir zaylfhk oldugunun da gideAraplar gerçekten tek bir ulus olek bilincine varyorlardi. da tek bir ülke olsaydi, o zaman yalalardi, Arap topraklan muazzam Arap anayurdunun uzca bir eyalet, hem de genig kaybeteyalet bir kiyaslandigmda çok küçük opraklarlyla Toprak kaybi ve olurlardi. nig olrnanm sikmtismi çekiyor yani Îkinci döneminde, 1945-47 hareketliligi nsanlarm çatigmasmdan heilk Arap-Israil Savap'm izleyen, uglanm
¯)ünya
yillarda Polonyahlar, nen önceki o zor, aci .iler ve Pakistanhlarm maruz kaldigi kadar
Almanlar, Hint-
büyük
ve önemli
degildi. Öte yandan¯eger Filistinliler bir ulusun tüçük bir parçasi degil de bir ulus olsalardi, o zaman Îsrail kargismdaki konumlari ciddi oranda farkh olurdu. Arap hükümetleri 1967yé dek genelde pan-Arap konumu benimsedi, küma bu onlara Filistinli Ara larm davasuu kendilerinin õrneklerinde Eiakki veriyordu. Ayrica Ürdün, Misir ve Suriye Joyutlarda
altmdaki ÏsFilistin topraklannm tse bu devletlerin manda saglamigtL olmasmi sahip rail'e dahil edilmemig kisimlarma görüyordu, Ürdün'de Filistinli Araplar yurttag muamelesi Faegit haklar tanmmigti. kendilerine Ürdün vatandaylanyla olarak kaldiyabancilar ülkelerinde devletsiz kat diger Arap görduler. genellikle buna de uygun muamele lar, giderek daBu dönemde temel etken, tek tek devletlerin gerçekhk kazanbir ha oturmus hale gelmesi, daha büyük fazlasiyla masiydi. Her -geyden önce bu devletlerin çogunun Osmanh'ya eskiden ve Bati'daki yapay oldugunu belirtelim,
301
imparatorluklara
bagh olmuy bölgelerin adeta kesilip biçilAvrupah devlet adamlarmin haritalar üzerine çektigi çizgiler bu devletlerin suurlan olmugtu. Misir, onun kadar olmasa da Lübnan istisna olmak üzehatta bölgesel özerklik gelenekleri olre ayn bir varoluglari, yapayhklarmi mamigti. Îsimleri bile açikça ortaya koyar: Ürdün bir nehírdir, Lübnan ise bir dag, Irak bugün bu ismi taortaçaglardaki glyan devletle aym smirlari paylagmayan, bir vilayetin ismidir; Suriye ve Libya Yunancadan almmig, modern Arapçada ilk kez kullamlmig isimlerdir. Filistin ismi bi1€ Ortaçaglardan beri bu bälgenin MüsIüman sakinleri arasmda kullanilan bir isim olmamistir, Britanya mandasina verilen eski Osmanh vilayetleri ile Beyrut'un güney keSam simleri ile Kudüs bõlgesini ifade etmek için kullamlrngtir. Fakat bu.devletler, yapay ve yabanc1 olsalar da gerçeklik kazanmiglardir. Her birinin çevresinde bir çikarlar, kariyerler ve baghhklar silsilesi, hepsinden de önemhsi devleti etkili bir birim haline getiren, iktidari ya da kontrolu teslim etmeye ya da payl.agmaya yanagmayan, ayri bir kimlige v,e giderek bilincine varan bir yöneamaca sahip olundugunun tici ve idareci elit geligmistir. Bu durum 1948'de Filistin'i iggal eden Arap devletlerinin bir birlik gösteremeyiginde dahi belirgindi, tehlike amnda dahi birlik olamamiglardi. Îzleyen yillarda, özellikle de bu ülkelerin bazilarmda yayanan, ülkemesiyle
L
.ler
olugturulmuglardi,
arasmdaki
çikar çatigmasmi yogunlagtiran siyasi ve sossonrasmda daha da belirginlegti. Bu süreçte Misir, özellikle önemli bir role sahip oldu. Misonradan benimsemigti, bir süre pan-Arasir pan-Arabizmi bizmi sadece dig politikasma yapilabilecek bir ilave olarak yal dönügümler
görmüg, pan-Arabizme bu yüzden ilgi göstermigtir. Bu politikanm M1sir'a pek yaran dokunmadi. Onu Yemen'le yikici bir savaga sürükledi., Suriye ile yildizi dügük bir birlik kur1
-
302
nasma,
le
bu birligin dügmanhk ve suçlamalarla,
õnemlisi
Israil'in
elinden
gelen bir yenilgiyle
her geyden son bulma-
pan-Arabizmi her iki ma neden oldu. Sonuçta Misirhlann ugradi. Bir yanda birçok Arap Misir'm izlerönden saldinya
ligi politikayi pan-Arap duygulan sömürme yönünde bir giamaç1anyla baglantih hevesler emperyal -igim, Misirhlarm Misirh da bu politikaalarak görüyordu. Öte yandan birçok pan-Arap fantazilere tâbi ulusal ç1karlarmm 71 Misirhlann kendilerine ait olmahazinesinin almmasi, Misir kamnm ve
bir davada boga harcanmasi olarak görüyordu nüfuzunun Pan-Arabizm Sovyetlerin Arap ülkelerindeki iki farkh bietkilendi. Bu yayilmasmdan da ters artmasi ve etmedigi kontrol gerçeklepti. imde Sovyetler kendilerinin kendi yandaylan ideolojilerden hazzetmiyordu, alusüstü devletleriyle Arap önünü kesiyor, arasmda pan-Arabizmin etkisine kargi ediyordu. Sovyet tek tek iligki kurmayi tercih uzmanlan askerleri, olanlar, anlagmalan, ve dampmanlanyolarak gğrenler de emperyalizm bir varhgim yeni la Ruslarm çeviriyordu, bunun sebebi de kismen pan-Arabizmden yüz Ortadogh'ya getirenin pan-Arap liderler olmastydi, Ruslan kargi verilen bir yabanci nüfuzuna ama daha da õnemlisi ilk yeyin memledügünülen mücadelede kaçmilmaz olarak fan
ketin kurtarilmasi olmastyd1. de cemaat duygularmm hizla Son olarak dini, õzellikle geleneksel baghhklara bir geri geligmesinden, kismen daha da bahsetmek gerekiyor. Bu egilim dönüg yaganmasmdan -liderligi-
197 5-76 donemindeki Lübnan iç - savagiyla, Suudi yogunlagti. akirhgmm artmasiyla nin Arap âlemindeki ugramalaAraplann 196Tde üçüncü kez askeri yenilgiye Suriye önceden n bu süreçleri derinlegtirdi. Misir, Ürdün ve Filistin topraklanm kaybetti, dolaiggal ya da ilhak ettikleri varhšma karsi ç1kmakta bir y1siyla bir Filistin olugumunun
303
."I
ç1karlari
kalmadi. Militan Filistinli örgütlerin kurulmasi da bu devletlerin Israil'e kargi mücadelede temel sorumlulugu bu örgütlerin sirtma yüklemesini, böylece kendi müdahale-
lerini bir ölçüde azaltmalanm
mümkün kildi. Bu süreçler, askeri bakimdan sonucu ne olursa olsun Arap devletleri için açik bir siyasi zafer niteligi taglyan Ekim 1973 savagmdan sonra da sürdü. Sonuçta elde edilen kazammlar, petrolün gücü ve getirdigi parayla teytt edilip genigletildi. Fakat bu yeni zenginligin Arap ülkeleri arasmda epitsiz biçimde dagilmig olmasi, Arap ülkelerinin Îsrail'le çatigmaya egitsiz daki iligkilere
bir katihm göstermig
olmalan Araplar arasmyeni gerilimler soktu. Tek tek ülkeler kendi çiizlerneye karlanm ve amaçlarmi yogunlagt1 giderek, bu duöyle noktaya vardi ki, kimi zaman bir açik, aralarmda rum hatta silahh çatigmalar yagand1. Bu bakimdan en önemli nokta, bizatihi Filistinlilerin tavirlannm degismesidir. Geçmigte, sebepleri açik ki, panArap davamn en hevesli destekçileri, pan-Arap ideolojinin önde gelen yandaglari olmuglardi. en Fakat act hayal kinkhklarma ugradilar. En apagi düzeyde, Ürdün digmda neredeyse bütün Arap ülkelerinde yabanci muamelesine tâbi tutulduklanni gördüler; 1948'den 1967ye dek Misir iggali altmdaki Gazze'de bile 1956-57de çok kisa bir dönem hariç Filistinlilere Misir vatandaghgi verilmedi, Misir topraklannda serbestçe seyahat etmelerine edilmelerine ya da istihdam izin verilmedi. Arap devletleri Ïsrail'e kargi mücadelelerinde Filistinlilere yardun etmeyi reddetti ya da bunu yapamayacaklan anlagildi, bunun yam sira onlari ülkelerinde vatan-
daylari Araplar olarak da kabul etmediler. En kötüsü bu ülkelerde ayri bir milliyete sahip olundugu yönünde güçlü bir duygu geligiyor, bu duyguyla büyüyen ve olgunlagan bir siyasi elit ortaya çikiyordu. Filistinli seçkin304
olan Arap seçkinlerin, bir devlete sahip olmaçagdaglan yurttaghga kabul edilmeülkelerde sigmdiklan tam iktidar olan Ersatlariesirgenmig ikleri için kendilerinden pan-Arakogullarda oldu. Bu tamk m sefasmi sürdügüne olaefendi izmi daha az dügünmeye, daha çok kendilerinin aym siyaagi, Suriye, Irak ve bagka yerlerdeki çagdaglariyla yararlanacaklari ait kendilerine bir olugum i firsatlardan ir,
iklari,
urmay1 dügünmeye bagladilar. açikamaçlar izlerlerken, Arap liderler mezhepsel-ulusal sürdürdüler. Imalanyla etmeyi de pan-Arabizme hizmet ortadan kalkti ve bazi Arap liderler geryillarda bile bu on açikça bagladi. Gelgelelim bu getirmeye dile ek amaçlanm oleni aç1k sõzlülük, pan-Arabizmin kabul gören tek dogru Lugu ideolojik literatüre henüz girebilmig degil. Arap âleminde bugün yaganan geligmelerle, Îspanyol yöGüney Amerika'da Letiminin yagaermesi sonrasmda
sona
bir benzerlik görülebilir. Orada da dil, küL Amerika'da ür, din ve hayat tarzi birbirine benzeyen, Kuzey gibi yaptig1 bir araya gelip ngilizce konugulan sömürgelerin ülke vardir. ir ya da iki büıük devlet kurabilecek bir dizi bir kere kaybedilen bu firsat bir daha 3unu yapamamiglar, >rtaya çikmam1§t1r. Arap devletleri de aym yönde ilerliyorbir dil, kültür, din ve bir ölçüde de nug gibi görunüyordu; gibiydiærumlar ve hayat tarzi cemaati olma yolundaymig egdeülkelerdeki hispanismonun _er, Îspanyolca konugulan paylaglyorlardi, ama bunun geri sayilabilecek bir Arabizmi gruplagmalann bölgesel Stesine geçen bir gey de yoktu. Bu çok pratik ideolojik degerlendirmelerden artaya çikmasmi, dayanan, bugünün dünyasmda giderek legerlendirmelere engellemiyaygmhk kazanan bir kahbm ortaya çikmasim iglerlik yordu. Bir dönem, Fas, Cezayir ve Tunus arasmda Misir, kazanan dúzenleme bunun bir ömegi olabilecekmig, ianlar
arasmda
305
.I
I
-
iligkiler Libya ve belki de Sudan arasmdaki aym yönde ilerleyebilecekmig gibi görünüyordu, fakat bu geligmeyi engelleçiktL yen birçok güçlük Gelecekte bir gün kültürel baglarm, iletigimin artmasi, daha büyük olugumlar kurma yönündeki egilimin geligmesiyle birlikte Arap ülkeleri bir araya gelip daha genig çaph siyasi olugumlar kurabilirler. Fakat simdilikolumsuz yönde bir egilim söz konusu.
I
.
L
r.
-
T
I
.-
306
In.
18. BÖLÜM MODERN ÍSRAÍL'ÍN DOÖU U l
I
.-i.(
I
L
-
I
yansmda siyasi Siyonizm dogdugunda, olugum 'Yahudiler" birkaç farkh, ayn gniptan diye bilinen toplumlann ikisi, içinde yagadiklan Buñ1ardan oluguyordu. içinkriterlerine göre ulustu, geri kalanlar dini azmhklardi, ölçülerde göruyorlardi, kabul de yagadiklan uluslarda farkh asimile olmuglardi. farkh ölçülerde bu uluslara
KIX.yüzyihn
ikinci
en genigini Dogu AvniBunlann çogu Baltik'tan pa'daki Yahudiler Karadeniz'e Dig Yerlegim olarak da bilinen genig uzanan, giren bir toprak parçasmda bulunuyordu; l·804'te yürùrlüge
Iki Yahudi
ulusunun
gayan Yahudi çüde özerklik natlari altmda
ve
Îriparatorlugu
içinde Yahudilerin yagatek bölgeydi burasi. Bu topraklarda yacemaatleri onlara hoggörüyle yaklagip bir öltanump olan Polonya-Litvanya devletinin kapeg peortaya çikmigt1. Polonya topraklannm
Rus uyannca verilen izin rnasma
kanun
ilkini
olugturuyordu.
307
I
birlikte, Yahudilerin büyük çogunlugu e paylagilmastyla altma Hiçbir Rus Çarlarmm yönetimi biçimde Yagirmigti. hudileri kabul etmeye yanagmamig olan Rus Çarlari böylece fetih yoluyla Yahudi bir tebaya sahip olmuytu. Bu yeni teba bu degigikligin sikmtisun
çok çekti. Yahudilerin Dig Yerlegim'deki yam sira Rusötesinde, Prusya-ile Avusturya-Macarisya'nm bati suurmm tan'm ilhak ettigi eski Polonya topraklannm yam sira Romanya'da da benzer Yahudi gniplari vardi. 1880 ylh civannda bu bölgedeki Yahudilerin sayisi beg-alti milyonu buluyordu, yani dünyadaki toplam Yahudi nüfusunun dörtte üçünü Rusya'da
olugtumyordu.
I
Dogu Avrupa'daki bu Yahudi cemaati bir ulusal azmhäm taglyordu; ortak bir kültüre bütün degilse de çogu özelligini ortak ortak saylian bir dine, kenbir dine, hayat tarzma, ve özel ortak dilerine bir dile (Yidig) sahiplerdi. Kendi edebiyatkurmuglar, hahamlarm verdigi lan vardi, kendi okullanm derslerle bir tür yüksek ögrenim sistemi ortaya çikarmiglar-
di. Bir anlamda Dig Yerlegim'de eski Polonya-Litvanya devletini temel alan ortak bir topraklan ve bu siyasi çerçevede ortak bir tarihleri vardi. Dogru, bu yüzy111ar öncesine uzanan -gerçi birkaç bölgede bölgede çogunlugu olugturnuyorlardi çogunlugu dahi saglamiglardifakat bu anormallik olmaktan çok karma bir nüfusa sahip bölgelerde ilk bakigta gõze çarpabilecek bir dummdu. Dogu Avrupa'daki Yiddig nüfus sahip degildi, fakat aym gey bazi kompusiyasi bir varoluga geçerliydi. Yahudiler yasal degil, etnik bir milliiçin de lan Baltik halkbu anlamda Polonyahlara, yet olugturuyorlardi, bagka lanna, Ukraynahlara birçok halka benziyorlardi. ve
Bu ulus Îkinci Yahudi ulusuysa çok farklvbir nitelikteydi. Îslam topraklarmdaki, özellikle de Osmanh Împaratorlugu'ndaki Yahudi milletiydi. Burada da Yahudi olugumu ha308
Ermeniler ya da Rumlar gibi onlar tebanitelikte .a dini-siyasi bir cemaat olarak imparatorluk Imparatorlugu'nda fydi. XIX. yüzyihn baglarmda Osmanh Lum sözcügü etnik ya da dilsel milliyeti degil, dini ifade ediArnaordu; Rum terimi de Rumcanm yam sira, Rumence, Ortodoks HirisSirpça ve Arapça konugan utça, Bulgarca, lyanlan kapsiyordu. Yahudi milleti de çok dilliydi, Arapça, spanyolca, Rumca, Kürtçe, Aramice ve bagka dilleri konuyönetimindeki anlart kaps1yordu. Müslümanlarm en genig im örüntüve
uyuyordu,
Osmanh ahudi cemaati, Împaratorlugu'ndaki Yahudi ceaatiydi. Daha küçük diger gruplar Îran'da, Orta Asya'da, emen'de, Fas'ta, daha önceden Îslami yönetime tâbi olup özellikle imparatorluklarma, de a artik Avrupa sömürge çegitli imparatorluklarma olmuy dahil topransa ve Rusya duruma dair elimizde aklarda bulunuyordu. Bu ülkelerdeki ;üvenilir
istatistikler
Müs1ümanlayoktur, fakat o siralarda milyon olaYahudilerin sayisi kabaca bir
yönetimindeki tahmin edilmektedir. Yahudi halkmm geri kalan kismim az çok asimile edilBunlarm olusturuyordu. en önemlileri nig dini azmhkl.ar Alman kültürünün hakim oldugu topraklarrta Avrupa'da m ak
Avusturya-Macaristan Împaratorlugu'nun a, Almanya'da, Avrupa'da bagka küçük ati kesimlerinde bulunuyordu. Bati niplar denizagiri yerlevardi, bir de ABD ile Avrupahlarm giderek büyüyen Yahudi ceimler kurdugu diger ülkelerde
dilleri, kültürbulunuyordu. Bu Yahudi cemaatleri yagayan eri ve hayat tarzlariyla, kendileriyle aym ülkede >agka açikça aynhyordu. dinlere bagh yurt'taglardan Ïki kolözgürlükler Lari aym anda igleyen tamma ve laiklegme süXX. yüzyihn ilk yileçleri aradaki farkhhklari azaltiyordu, armdaki masum iyimserlere de, bu sürecin devam etmesiõnünde lin bir engel yokmuy gibi ya da tamamlanmasmin naatleri
.
309
görünüyordu.
Bunun
geçerli oldugunu
tersinin
ögrenecek-
lerdi. XIX. yüzyilda
milliyetçilik
rüzgârlan etkilendi.
de bundan farkh derecelerde olarak leriyle egit yurttaglar cogkulu
-
yurtseverleri
haline
Islam topraklarmda-
Yahudiler Bati'da az çok digerülkelerin gördükleri Doguda -gerek Avru-
darum daha karmagik ve kimlik ve baghhklann dinsel olmaktan çikip ulusal bir hal almasmm, Yahudileri hoggörü gösterilen bir azmhk olmaktan çikanp ulusun ayrilmaz bir iyileptirdigi haline getirdig-i, bõylece konumlarim parçasi dügünülebilir. Ama aslmda konumlari kõtüyken, beter oldu. Eski hoggörüsüzlük modern bir nitelik tagimaya bagladi ve kalkti. Topartti; eski kisitlamalar zayifladi ya da ortadan lurnsal degigimin hizlandigi, etnik bilincin yükseldigi bir çagda Yahudiler kâfirler olarak kaldi ve yabancilagtilar, bulunduklan ülkeye göre küçük fakat yaralayici küstahhklardan giddetli zulme uzanan bir yelpazede dügmanhklara mainançh Yahudi için dini yüzünden ruz kaldilar. Geleneksel, çekmek, onurla, metanetle ve güvenle dayanacagi gönülaci lü bir denemeydi. Yurttaghga heves eden biri içinse bir agagilanma, kendine sayg1ya dayah bir iç savunmayla kargi koyamadigt bir hakaretti. Yahudileri yeni sorunlarla Yeni milliyetçilik kargi kargiya öneriyordu..Ulus bir de göre yeni çözüm birakti; bazilarma -soyla, kültürle ve güçlü bir istekle bagh olunan hedeflerle tammlanan bir olugum- devlet olmano dogal ve hakh temeliyse, o halde Yahudiler de bir ulustu ve kendi devletlerine ilk habercisahip olmalan gerekiyordu. Modern Siyonizmin -bir rabbi oIdu, Alkalai Bognak si Yehuda -Alkalai admda 1843'te Filistin'de Yahudilerin gerçekleptirecegi, tümüyle inöngören bir plan hazirlasan elinden çikma bir yenilenmeyi pa'da gerek daha zordu.
.
rnuamele
geldiler.
esiyordu,
Kuramsal
olarak
310
I
1;
beklemeye gerek yoktu. 1840'ta Sam'da yaganan karpthgi, kargisma süreklilik taglyan bir problem-çi-
Mesih'i
ahudi
dirilig hareketleri de bir model sunuyordu. 1862'de Prusya Polonyanda, Pozen'de bir rabbi dindaglanna "Italyanlar, Polonyaderinden hissetmelelar ve Macarlann stmdugu örnekleri ." çagrismda kavugbulundu. Aym yll siyasal özgürlüklere radikal Alman Yahudisi Moses Hess, Rome and Jerusaius m adh kitabmi yay1mladi, sosyalist Siyonist Ütopyalardizinin ilk yaymlydi bu kitap. XIX. yüzyilda, Filistin'de bir Yahudi ulusal restorasyonu kri giderek yaygm olarak bilinir hale geldi. Birçok ülkede ilgisini çekti, hatta Napolyon, Palmerston, ahudilerin Shafgözlemcilerin Elliot gibi sbury ve George farkh H1ristiyan dikkatini çekti. e Siyonist adi da, bu adla amlan siyasi hareket de Avusturmodern a-Macaristan'da dogdu; Avusturya-Macaristan an-semitizmin yurdu olmugtu. Yay11an, çegitli kesimleri içine tan Habsburg monargisi içinde asimile olmuy modern Yaudilerle asimile olmamig geleneksel Yahudiler yan yana yagerek mode'rn gerek geleneksel dügmanhklarla kargilaËyor, Lyorlardt dokurucusu Macaristan Siyonist örgütlenmenin umlu Viyanah bir Yahudi olan Theodore Herz1'di, harekeadh kin tarihi de Herzl'in kaleme aldigi The Jewish State yayimlanmas1yla tpçigm baglatihr. 1896'da Fakat Herzl'in gerek kuramsal olarak gerek eylemde birak selefi olmustu. Seleflerinin de, tilmiz1eri ve haleflerinin önemlileri Avrupahlar degil Dogu Avrupahlardi. Orta e en Yahudi milliyetçiligi ve nihai sonucu olan Îsrail devleti erçekten de bir bakima, Dogu Avrupa'daki Yahudi ulususosyalizmi, popülizmi, dini un bir eseriydi. Romantisizmi, birbirine baglamasi, Dogu Avrupa'daki siyae milliyetçiligi arrnsti; Szüm
Sirplar
ve Yunanlarm
için
311
ulusal
- .
L
si dügünme
biçimi
ve
siyaset hayatmdan
agina olunan
nite-
liklerdi. Siyonizmin birçok kaynagi vardir. Bunlarm bazilan geleneksel olarak sahici bir Yahudilik niteligi tagir. Bu kaynaksürekli vurlardan biri, Siyon'a, Kudüs'e, Kutsal Topraklar'a olma ve gu yapan, birbiriyle iç içe geçmig olan zincirlenmig altim sürekli çikurtulug, sürgün ve geri dönüg temal·armm zen Yahudi dinidir bizatihi. Bu temalar Yahudi dini geleneginde merkezi bir konuma sahiptir, ibadet eden bir Yahudi'ye de yil boyunca her gün dini ayinlerle bunlar hatirlatihr. Bagka bir kaynak da Hasidizm'dir. XVII. yüzyilm sonlaarasmda dogmuy olan bu dinsel rmda Polonyah Yahudiler genig kesimleridirilig hareketi Dogu Avrupa Yahudilerinin vazettigi altma almistir. O siralarda hahamlarm ni etkisi Musevilige yeni bir sicakhk ve yagamsalhk katan bu hareket önemli, belki Siyonist hareketin geligmesi ve yayilmasmm öncüleri arasmda gede zorunlu bir koguluydu. Siyonizmin da büyük bönig bir kesimin, îbrani dirilipini savunanlann oldugunu gõrmek lümünün Hasidik geçmige sahip insanlar kugkusuz çarpicidir. Mesihçilik gelenegi, onlan esaretten kurtaraYahudilerin cak, vaat edilmig yurtlarmi duygeri verecek bir Kurtarici'ya duk1an inanç da bununla baglantihdir. Bu rolü üstlenmeye heveslenenler çok olmustur, bazilan digerlerinden daha iyi tumuvle dinsel terimlerle dubilinir. Geligini ve misvonunu XVII. yüzyilda yagamig Sabetay Sevi yuran en sonuncusu, admda bir Türk Yahudisi olmustur. Sevi bir sure, gerek doarasmda taskm bir destek bulguda gerek batida Yahudiler ve may1 bagarmig grotesk ve trajik bir kipiliktir. Bagansizhgi umutsuzluk onlara hayal kirikhgi dininden dönmesi ve getirmigtir. Bu tarihten sonra, artik yeni dig etkilere maruz kagerçeklestirmek için baglan Yahudiler mesihçi umutlanm 312
I .II.
a yerlere artancilan
bakmaya, tercih
dini kurtancilardan
etmeye
yüz
çevirip
laik
baglamislardir.
dikkatini gerektiren problemler hiç eksik Bir kurtancom lmuyordu. Dig Yerlegim'de Yahudiler yoksulluga, baskda1, daimi bir aynmcihga zaman da zulme maruz ve zaman yagadigi Dogu Avrupa aralarmda Yahudilerin ahyordu. ideolojileri, Yahudilerin laik alklarimn fikirleri, idealleri ve
onlar için erigilebilir ve gibi görunüyordu. Dogu bagka milliyetçianargizmi ve popülizmi vrupa sosyalizmi, çegitli daha geligmesine klerin yamnda bir milliyetçiligin özgürlük Yahudilerin ve Bazilan atkilarda bulunmustur.
yavag yavag geligmesinin azip kildigi çözümler sunuyormus ilgisinin
'
aralarmda yagadiklan halklarla omuz omuza enilenmeyi, inamyordu. Digerleri --Siyogerektigine arpigarak aramasi sorunlann temel setistleryagadigi bütun ise Yahudilerin azmhk iebini statusünde bulunmalanna dünya çapmda
Yahudilerin ancak Yahudi bir devletin yönettigi bir gerçek bir özgürlüge kavugacagma inam(ahudi ülkesinde >aghyor,
rordu.
fazla da Yahudi göç ederek, bagka ülkelerden kipisel bir çözüm buldu. kBD'ye göç ederek sorunlanna 870 ile 1900 arasmda yanm milyonu agkm Dogu Avrupa ahudisi Bati'ya göç etti. 1900 ile 1914 arasmda bu rakam ir buçuk milyonu apti. Nihayetinde Dogu Avrupa Yahudileiçinde memleinin üçte biri Bati'da yeni bir hayat arayigi Birçok
bulunaynldi. Geri kalanlann ezici çogunlugu cetlerinden luklan yerlerde kaldi, çogu kurtulug yolunda sadece kipisel diyemeyecemücadelelere girdi, bazilan -az fakat õnemsiz katuarak sogimizsayida-- Rusya'daki devrimci hareketlere onlarma siyasi olarak son vermeye çahit1. Sayica önemli Iddedilebilecek·kadar kalabahk olmayan, fakat uzun erimli bagka bir yo1 buldu. air etkiye sahip bagka bir grupsa 313
L
I
1882'de çogu ögrenci bazi genç Yahudiler Harkov'da bir araya gelip Siyon Âgklari admda bir örgüt kurdu. Amaçlan göç etmekti. Bati'daki genig topraklara degil, Hiristlyan âleminde Filistin olarak bilinen, ama sakinierinin bu adla bilmedigi ücra, büyük oranda sahipsiz Osmanh vilayetine göç etmeOnlann ve onlardan sonra gelenlerin büyi amaçhyorlardi. yük zorluklara, engellere ragmen kurdugu yerlegimler, nihayetinde Ïsrail devleti diye bilinecek olan devletin çekirdegini olusturdu. ABD'deki beyaz Anglo-Sakson Protestanlann durumunda oldugu gibi, Israil'deki Dogu Avrupah öncüler ve onlann torunlan nüfusun çogunlugunu olugturmaz hale geldi. Fakat Amerika'daki Anglo-Sakson Protestanlarda oldugu yine de, onlann'tonmlan önemli iki açigibi Îsrail'in kuruculan ve
dan
üstünlüklerini
gündelik
hayata
korumuglardir. iligkin
olam,
Bunlardan
Israil'de
yerlegik
biri, daha düzeni olug-
kipisel, ailevi ve kurumsal baghhklar siskorumuy olmalandir. Digeri, daha danitelikte olamysa imi Israil devleti ve toplumuna damga vurModern israil sahiden de Dogu Avnipah muy olmalandir. öncülerin eseridir, sonradan Orta Avrapa'dan, Asya ve Afriülkelerinden ka gelen göçmenler isteyerek de olsa istemeyerek de olsa bu õncülerin yerleptirdigi kahba uymak zorunda kalmiglardir. Dogu Avrupah kurucularm dilleri bile, Kuzey Amerika'da Îngiliz yerlegimlerinde oldugu gibi kendini bir gekilde Ïsrail'in tamamma dayatmigtir. Îbranice elbette Yidig'ten farkh bir lehçeydí ve farkh bir dil ailesine aitti. GeÏgelelim Îbranicenin egitimli kesimlere ait dini ayinlere özgü bir dil olmaktan çikip canh mo$ern bir dile dönügmesi, bu arada aynksi Yahudi karakterini korumasi kendilerine ait gelen insanlaayn bir Yahudi diliyle, Yidig'le bu topraklara anlamda modern bir Gerçekten de bir baçanstydi. Ïbrann turan iç içe geçmig teminde agirhklarm
314
nice Yidig'in yeniden dirilmig halidir, yeni bir gramer bütününde aym ruhu görmek mümkündür. Îsrail gözlemBunlar, bunlarla baglantih bagka özellikler cileräi-sik sik hayrete dügüren bir soruya cevap verir. Bu soru gudur: Demokrasi, her bakimdan onun aleyhine igleyen bir ortamda, ezici çogunlugu demokratik bir hükümet gelegelmig bir toplumda, desahip olmayan ülkelerden ile süreçlerin neredeyse tümüyle gözden mokratik yöntemler olarak silahh kuvdügmüg oldugu bir bõlgede, kaçmilmaz negine
degerlere vetlere büyük bir rol biçip vatansever ve askeri itibaren bir agirhk veren bir devletin kuruldugu tarihten içinde olan bir ülkede ayakta kalmig, hatta serpimücadele gidip askerï lip geligmigtir. Îsrail'in kompularmm izinden kurmasi için gerekli bütün sebepler meveutmuy öngörüFakat Ísrail böyle yapmannytir, gibi gorünmektedir. igaretler pek fazla de gelecekte yapacagma dair böyle 1ebilir degildir. Îsrail'de otokratik bir rejimin dogmasi ve kabul görmesiderinlere ni engelleyen en önemli etken herhalde nufusta ÒerekPolonya kralhšmkök salmig gönüllülük gelenegidir. diktatörlük
imparatorlugunda, Îsraillilerin ezici çoiki ülkede geldigi Yahudiler kendi cemaatlebu gunlugunun tümüyle dinsel oldugu kadar sosyal, kültürel rinin iglerini, sahip mali iglerini çok büyük bir özerklige yürütürken hatta gibi, millet sisteminde Polonoldugu olmuglardir. Osmanh özerklik ya'da Yahudilere tamyan, yaygm deyigle Dört Ü1ke hayatlarim sürKonseyi olarak amlan sistem, Yahudilerin mümkün olmasmi kildürürken ciddi bir bagamsizhga sahip gelenegi de XIX. yüzyilda erozyona migtir. Her iki özerklik Polonya'daki büyük kisugramigtir; Polonya Yahudilerinin tâbi olmasi, mimn Çarhk Rusyasi'mn daha kati yönetimine
da, gerek Osmänh
Osmanh
Imparatorlugu'ndaki
ise
315
millet
sisteminin
Tanzi-
mat
ile
sonrasmdaki
merkezileptirici
reformlann
etkisiyle
sonucu blb oy e ir erozyon surecine girmigtir. Rusyasi'nm da reformcularin da Çarhk ölçüde olmasi sayesinde verimsiz büyük bu erozyon süreci içerden pek ilerleyememig, ilkesi, ç1kargönüllü örgütlenme .
geçer
.
..
yitirnesi Gelgelelim
.
igim
lan ve faaliyetlerinin çogu aç1smdan devleti uzak, yabanci ve rnarjinal cemaatlerde çok güglü bir biçimde ayakta bulan kalmistir. Daha büyük bir önem tagiyan Dogu Avrupa Yahuaçismdan di cemaati devlet hiçbir biçimde ortak olmadiklaumut bile edemedikleri, n, etkilemeyi çaresizce dügman olarak gördükleri bir olugumdu. Bunlarm sonucunda ortaya çikan gelenekler --bir yanda otoriteye karci güvensizlik, diger yanda gönüllü õz yonetim- Israil'de hâlâ kuvvetle varhgim surdürmekte, yi sürdüren
Israil m
ayn,
özerk
iglemesmi
saglayan,
örgütler
agimn
gehymeana temelini olugturserpihp
maktadtr... ilk göçmenlerdir, Dogu Avrupahlar fakat tek göçmenler onlar degildir. 1930'larda onlan orta Avnipa'dan -Almanya, Avusturya, eden Macaristanbiraz dagöç Çekoslovakyave Bunlar asimile olmug Avrupaha farkh Yahudiler izlemigtir. hlardir, geldikleri ülkelerde temelde dini azinhk olmuglarYidig ulusundan dir, kültürleri ve zihniyetleri itibanyla fark-
hdirlar. Orta Avrupahlar kiler 1930'larda önemli
ve
ile Dogu Avrupahlar
1940'larm
bagmda
bir tema olmus, birçok çatigma
yol açmigtir. ya çikmasma artik büyük ölçüde Bu çangmalar
anamazdi. Amerika'dan,
ve
dügmanhgin
orta-
çözülmüy ve unutulYerinden Edi1mig insanlar halde sag çikanlann hazmedilmesi genig ölçekli göçler yaganmadi, yaSonralan Bati dünyasmdan, Kuzey ve Güney Güney Afrika'dan ve Bati Avrupa'dan yaganan
büyük ölçude, sarsilmig kamplanndan ülkelerden sonrasinda bu mustur;
iligarasmdaki Yahudi Filistin'de
çünkü
316
pek az sorun yagandi; bunun sebebi kismen bu gõçedenlerin'büterin daha küçük çaph olmasi, kismen de göç Avrupah kökenden ilk yerlegimcilerle Dogu ölçüde yük aym olmas1ydi. -bir iki nesil sonrakilerdi bunlargelen Yahudiler devletin kuruldugu tarihten itiFakat daha da önerilisi, baren Ortadogu ve Kuzey Afrika'dan çok sayida Yahudi'nin Bu Yahudiler bir dönem Filistin'deki göç etmesi olmustu. Yahudi cemaati içinde hayli küçük bir azmhgi olugturuyordu, oysa bugün bu insanlar ve onlarm soyundan gelenler isyansmdan fazlasun olustururail'deki Yahudi nüfusunun göçlerde
iktidar yüzünden ve nüfuz yor. Bu grup, çok çe itli sebepler alamadi, orantih bu sayilanyla bir pay sahibi konumlardan yol açti. Bu uyumsuzlugun güceniklige da çok sikmtilara, göçmenlerin farkh standartlar vardir, bazilan birçok sebebi
ve vasiflar
bazilari yeni gruplarm Îsra-
getirmig olmasmdan,
siki ve iyice oturmuy masindan kaynaklamr. il'deki
yerlegik
düzene
sizamamig
ol-
gerçekten de köklü bir farkhhk vargeleneklere yaslanarak, Aykenazifarkhhäi dir. Kimileri bu arasmdakt bir rekabet olarak a 9iklerle Sefarad Yahudileri lar, kimileriyse daha modaya uygun bir kisveye bürundürüp Avrupahlarla Afro-Asyahlar arasmdaki bir çatigma olarak sukurban konumundadir. Bu yonar, elbette ki Afro-Asyahlar rumlann hiçbiri de gerçekliklere pek uymaz; hiçbiri de temel Esasen bu, Hiristiyanhk âleminin Yameseleleri yansitmaz. arasmdaki bir çatighudileri ile Íslam âleminin Yahudiled Yahudiler Hiristiyan degillermadir. Avrupah ve Amerikah Afrikah de Müs1üman Yahudiler Kûzey dir, Ortadogulu ve ülkelerdeki kültürledegillerdir, fakat iki grup da geldikleri izlerini degerlerin, zihniyetlerin tapr deun, standartlann, tavirlanmn karakteristik birçogurinden, hatta Israil'de dahi iki medeniyetin, dünyaÎki nu korumay1 sürdürmektedirler.
Îki cemaat
arasmda
317
I
L
nm tek bir küçük devlet içinde kargi kargiya gelmesi, bugun belki de Îsrail'in en büyük iç sorununu olusturmaktadir. Bu dumm, üçüncü bir grubun, Sovyet Rusya'daki Yahudilerin kitleler halinde ulkeye geligiyle birlikte daha da karmagiklagma arka plani Hisürecine girmigtir. Bu insanlann Müslüman da, komünisttir. Geldikleri ristiyan da degildir,
kadarmi beraberlerinde bunlarm Israil'de bulduklän ortamla rilecegmi bekleyip gorecegiz.
ulkenin
ne
318 i
.'
I
getireceklerini, bütün nasil uyumlu hale geti«
19. BOLUM
-
27 MAYIS 1971 TARÍHLÍSOVYET-BÍRLEgÍK ANTLASMASI ARAP CUMHURÍYETÍ ÜZERÍNE- ORYANTALÍST NOTLAR
L
.I
- .. L
27 Mayis 1971'de o tarihlerde Sovyetler Birligi olarak bilinen Rusya ile Birlegik Arap Cumhuriyeti olarak bilinen Misir araAntlaysmda bir "Dostltik ve igbirligi"antlagmasi imzalandi. ile Podgorni Enver devlet bagkanlari Nikolay ma Kahire'de Sedat tarafmdan imzalammsti.82 Bu antlagma iki dilde, Arap-
hazirlanmig, imzalanmig ve onaylanmigti, metinlerin ikisi de geçerlilik tagiyordu. Îmzaci hükumetlerin ikisi de resmi nitelik tagiyan fakat baglayici olmayan Îngilizikisinde ce tercümeler yayimlam14t1. Îngilizce tercümelerin de Îngiliz yazimi kullamlmigti, fakat metinler bazilari önemli bulunabilecek birkaç'noktada farkhhklar tagiyordu. ça ve Rusça
82
olarak
Üniversitesi'nden
Ind¯ana
hazirlanmasi
bu verstyonun gekkür 83
strasmda
11e Princeton'dan Ms. Jane Baun'a cevapladiklari için tedogan bazi sorulan
(29 Mayis
197 l) Rusça
Profesğr
Yuri Bregel
ediyorum.
Izvestiia'da
yaymlanmg
olan
versiyonla,
Soviet
News'da ya-
r.
Uluslararasi
antlagmalann
birden fazla dilde hazirlanmayaygmdir, gerçi yanhg anlamalari ve zorluklaönlemek genell.ikle için tek bir metnin, kimi n zaman da antaraflann lagmaci dilleri digmda bir dilde yazilmig bir metnin baglayici olmasi kabul edilir. Rusya ile Ortadogu ülkelediplomatik iliskilerde ri arasmdaki klasiklegmig vakalardan Kaynarca biri 16/21 Temmuz 1774 tarihli Antlagmasi'dir, 27. ve son maddede .antlagmanm Rus ve Osmanh ordularmin bagkurnandanlari tarafmdan onaylanacagi, bagkumandanlarm hükümdarlari adina belgeyi biri Türkçe ve Italyan dillerinde, digeri Rusça ve Îtalyan dillerinde olmak üzesi
uygulamasi
KüçüË
re imzalay1p
mühürleyecegi belirtilmistir.84 orijinali Rusça kaleme ahnmigt1. ki antlagmanin O zamanlardaki durum -muzaffer Rusya'nin yenilgiye ugramig Tür-
kiye'ye
antlagmay1
dayatmasi-
23. maddesinde zima uygun olarak
metnin
Türkçe
"padischag"
nu
bunu olasi kihyor; Ítalyanca padigah unvammn Rusça yadiye yazilmig olmasi ise bu-
kesinleptiriyor. XVIII. yüzyihn
sonlarmda Rusya'da Osmanhca ve Türkvardi. Fakat maglupbilen uzmanlar lann dilinde baglayici bir metin kaleme almak, galiplere pek uymazdi; Türkiye'de de Rusça bilen varsa bile sayllari pek azdi. Dayatilan bir antlagma için dahi, kargihkh olarak kabul edilmi.y, her iki tarafm da anladigi bir dil gerekliydi, o siralarda yaygm olan, Osmanh topraklarmda bir õlçüde resmi çenin bagka biçimlerini
yaymlanmig
84 .·
-
olan
metin,
Íngilizce
kanhgi.
Devlet
Sovyet
Sosyalist
(1 Haziran
ve Fransizca Enformasyon Cumhuriyeller
1971) Sovyet-Ingilizce resmi çevirilerlyle tarafmdan Servisi Birligi
arasinda
[1771-1779}(Gottingen,
1817),
versiyonu
kullandrn.
birlikte Misir "Birlegik
Arap
Dostluk
Arapça
Enformasyon Cumburiyeti
Baile
Anlagmasi. ve Igbirligi Kahire, 27 Mayis 197 I" ba likli bir brogür ol.arak yaymlanmigti. Küçük Kaynarca Antlagmast'nm Îtalyanca metni için bakimz G.F. de Manens, Recueíl de Traites, cilt IV [ 1761-1790 eki] (Göttingen, 1978), no. 71, s. 606-38- ik¯nci basim, cilt IV
320
s- 237
-
322.
olarak
kullamlan tek Avrupa dili Îtalyanca tercih
edilmigti
dogal olarak. . Dil bilgisinin çok daha yaygm oldugu XX. yüzyilda, hâlâ . olsa da, kargihkh olarak kabul edilen yaygm bir uygulama uygulamasi art1k gerekli degildir. Farkh yoüçüncü bir dil karg1hkh olarak kabul edilmig rumlar dogabileceginden, ilgili diller modern baglayici bir metin hâlâ ige yarayabilir. Rusça ile Arapça gibi birbirinden çok uzak, gramer bakimmönemsiz bir noktadir budan birbirinden farkh -nispeten kullamlan terimlerin olmakla kalmayip daha da önemlisi da birbirinanlamlari bakimmdan kültürel, sosyal ve siyasi yüksektir. Antden ayrilan diller oldugunda bu olasihk daha Moskova'da, digeri yaymladigi, biri taraflarmin lagmanm Kahire'de çikmig iki farkh ingilizce tercumeden bu farkhhkhemen toparlanabilir. Ingilizce melara dair bazi örnekler dayanagi olan Rusça ve Arapça.metinlerin ve bu metinlerin olabilir ääretici tinlerin kargilagtirmah olarak incelenmesi bu yüzden? BirliMetnin mengei hemen aç1kça görülür. Sovyetler ikili antlaymalarla da bir kiyaslamagi'nin imzaladigt bagka açiktir gibi, ki Rusça görülebilecegi metin gidildiginde ya Budasiralayabiliriz: antlagmalari da göyle kökenlidir; bu 6 Mayis ve Prag'da pepte'de 7 Eylül 1967de Macaristan'la imzalanan igbirligi "Dostluk, ve 1970'te Çekoslovakya'yla FinlandiAntlagmasi"? Moskova'da Kargihkh Yardimlagma texts have equal validity" (her iki metin de ayIngilizce versiyonunda texts are ise geçerhdir) der Sovyetler'in Îngilizce versiyonunda m derecede equally authentic (her iki metin de ayni derecede sahicidir). Fakat bu farkhhk ilk kadar önemli degildir, çü.nkü Sovyetler'i.n yaptigi diger anlmmabakigta göründügü derecede hüküm kelimesi kelimesine larda da ayo deyig yer ahr ve Rusçada sgu." tabirinin karghgidir teksra imeim odinakouiu gelen sahibidir" anlamma (7 Mayis 1970'te)¯ bu ve diSovyet-Çekoslovakantlagmasi Pravda'da yaymlanm4ti "both
85 Misir'm
"both
"aynt
"ol.ra
86
ger
antlagmalar
United
Nations
Trearies
dizisinde bulunabillr.
321
(6 Nisan 1948) ve Çín (14 Subat 1950) ile de benzer bagimzalanmistir. hklar tagiyan antlagmalar Batih bir ülkeyle imzalanmig imzalanmig olsa da, 13 Ekim 1970'de Fransa'yla olan "ÎçbirliniProtokolü" de konumuzla ilgilidir. " Bu belgelere bakildigmda, Moskova'dan bir taslak antlaySovyet heyetinin Kahire'ye geldigi 25 Mamanm getirildigi, ya
imzalandigi 27 Mayis tarihleri arasmda y1s ile antlagmamn gerçekleyen müzakerelere taslagm olarak bu degistiuygun rildigi görülebilir. Bu hoktada1948'de imzalanan Sovyetolusturmaktadir. Fin antlagmasi bir farkhhk Onceçarpici antlagma Stalin'den Fin devlet bagkanma 23 Subat likle, bu tarihli bir mektupla gönderilmistir. Fin devlet baskam dört parlamento gün sonra, yabanci antlagmalarm onayi gerektirdigini belirten kisa bir bilgi notu göndermistir. 5 Mart'ta ydzih görüglerini gruplannm Fin devlet bagkam parlamento almistir. müzakereler 25 Mart'ta Iki hükümet arasmdaki imzalanmigtir. baglamig, antlagma 6 Nisan'da Sovyetler Birantlasmalarm ligi ile Dogu Avrupah kompulari arasmdaki hiz1a sonuçlandmldigmi belirten bir Fin diplomat, müzakere takviminin "Fin bagimsizhgimn etkili bir ifadesi ve de-
mokratik sürecin bir göstergesi" olduguna dikkat çekmigtir." Sovyet-BAC antlagmasi ise üç gün içinde masaya konedilmi ve sonuçlanmigtir. mug, müzakere Antlagmamn birkaç maddesi bölgesel ve uluslararasi meselelerin yam sira iç meselelerle ilgilidir. Örnegin Sovyetlerin hazirladigi Ïngilizceversiyonun ikinci maddesinde bir devlet olarak" Sovyetler Birligi ile sosyalist çizedinmig" gide yeniden inga etmeyi amaç Birlegik Arap Cum"sosyalist
"toplumu
protokolünün
87
Sovyet-Fransiz
88
de çikmyti, s. 1165-66. Finnish Max Jacobson, cond
World
War (Londra,
metni
Intemational
Neutrality:
a study 1968), s. 39.
322
Legal
of' Finnish
Materials'm
Foreign
Pohcy
1970 cildinsince
the Se-
L
sosyal ve ekonomik kazançlarun koyönelik kogullan saglámak geligtirmelerine" yup daha da igbirligi yapacag1 söylenmektedir. Kahiin bütün alanlarda ise son deyië biraz dae'de hazirlanmig Îngilizceversiyonda alanlarda" ve 1a temkinli tercüme edilmigtir; mriyeti'nin
"halklarimn
"daha
"bütün
"iki
sadece iki hükümetin yer verilmemig, ·1alkm sosyal ve ekonomik kazançlannm geligimini muhafaüzere yakm ca edip korumak için gerekli kopullan yaratmak Arap sosgbirligi içinde olacagi" belirtilmigtir. Misirhlarm
la" kelimelerine
anlaylglarmm baglammda kõkten farkh olSovyetlerin aym terime getirdigi yorumdan Misir'da iç tartigmayanlam iki agikârdir. süren Her da Jugu .a geligtirilmigtir, birine "Arap sosyalizmi", digerine sel" sosyalizm denir. Bugün her iki ü1ke de sosyalizmin ne katilacaktir. muhtemelen olduguna bilimsel kap ne de
talizmi
"sosyalizm"
ideolojisi
"bilim-
antlagmasmm açikça Sovyet-Çekoslovak beBu paragrafta esinlenilmistir; bu maddede inci maddesinden ve kailerleme konusunda degismez yolunda ingasi komünizmin ifade eden yüksek taraflar halklann sosyalist kararhhklanm güvenlik ve barammlarrun savunulmasi ve her iki ülkenin sosyalist uluslar alacaklar, gerekli gimsizhg1 için onlemleri "sosyalizm
topluluguna mensup devletler arasmda iligkileri her balomdan geligtirmeye çahyacak, birlik, dostluk ve kardegligi pekigdenir. Bu madde ve Sovtirme ruhuyla hareket ed.eceklerdir," imzaladigi diger antlayyetlerin Sovyet blokundaki ülkelerle Brejnev Doktrini olarak bilinen ilkenin somutlagmig halidir. Sovyet metnine göre, Sovikinci maddesinde BAC hükümeti yet-BAC antlagmasmni ifade eder, genipletme"ye baghhgun koruma ve rnuhtemelen bu baglamda bu, Sovyet hükümetinin sosyalizm rnalardaki
benzer maddeler
Battda
"sosyalizmi
bir geydir. Daha sonraki bir tarihte Misir hüpolitikalardan kümeti sosyalist vazgeçmeye karar verirse, kugolarak taniyacagi
323 I
.
1
J
kusuz Sovyetler Birligi bõyle bir müdahale bagka bakimlargörüldügünde savunma" adma bir müdan uygun dahaleyi hakh çikarma adma bu maddeye bagvurabilecektir. Yedinci madde, net bir dille olmasa da açikça Ortadogu'yla ilgilidir. "Taraflarm Metnin Sovyet versiyonunda kanaatine göre, bangi tehlikeye sokan ya da ihlal eden kogullarm ortaya çikmasi halinde, taraflar beliren tehdidi ortadan kaldirmak ya da bangi yeniden tesis etmek amaciyla konumlanm uyumlu hale getirmek için gecikmeksizin birbirleriyle temasa geçeceklerdir. Kahire versiyonunda uyumlu hale getirmek" yerine koordine etmek" denmigtir. iki metin -Rusça svoikh pozitsii" ile Arapça mevkifeyhime"anlam bakimmdan çakigmaktan çok örtügmektedir, tercümeler farkh, ols alar da, orijinallerine hayli sadiktir. Modern bürokratik Arapçada yaygm olarak kullamlan, Osmanh'nm son dönemlerinde ortaya çikmig terimi otorite anlami tagir. Genellikle de ordine etme" anlammda alt kullamhr; örnegin yönetimin düzeylerini izleme ve koordine etmekle görevli kurullar ve komitelerle ilgili olarak kullamhr. Kimi zaman da etme" anlaminda, etme ya da sistematize hatta planh bir ekonomi baglammda kullamhr. Rusça soglasovanie kelimesi mutabakat ise tersine anlagma anlamlarma gelir. Berabeve ifade eder. "Temas rindeki kelimeler ise uyum ve uzlagmayi formülü de 13 Ekim 1970 tarihli ve dampma görügmeleri" "sosyalizmi
"konumlarmi
"duruglarmi
"soglasovanie
"tansik
"tansik"
"ko-
"organize
Sovyet-Fransiz Protokolü'nden almmigtir. Bu maddede öngörülen düzenleme geregi taraflar, dogu'da savag çikmasi halinde ya da savag tehdidinin
Orta-
belir-
mesi halinde hareket serbestilerinin bir ölçüde suurlanmasiTümüyle Rusça ve Arapça versiyonm kabul etmektedirler. larm metinlerine dayanarak, burlann ingilizce tercümeleriMisirhlar kadar simrlanmadigun ne de bakarak Sovyetlerin
324
bu iki ülke arastndaki de denk dügmektedir. Bu smirlama Misir-
Bu durum
.oyleyebiliriz.
iligkilerine
ktidar
o dönemde
Ekim 1973'te saldinya geçmesini engellememigtir. göre taraflarm maddede, Sovyet versiyonuna Dokuzuncu tarah hedef alan herhangi bir devlet topluluier biri beyan unda ve tedbirde yer almayacagmi ya da eylem iligkilerde uluslararasi de der." Bu da sadece bälgesel degil, getirilmig önemli bir smirlahareket serbestisine araflann 1.lann
"diger
Misir'in, Sovyet hükasit muhtemelen Eu maddeden olarak görülen Sovyet-kargitt cümeti tarahndan gruplara katilmasini engellemektir. ta da tedbirlere" ya da gekilde Misir karpti bir bloga Sovyetler Birligi'nin de benzer nadir.
"eylemler
katilmasmm engellenmig olmasi, o tarihlerde büyük bir diplomatik bagari olarak degerlendirilemezdi. hareket Misir hükümeti ülke içi, bõlgesel ve uluslararasi etmekle Sovsunrlamalari kabul getirilmig bu serbestisine algüvenceler askeri nitelik tapyan belli yetler Birligi'nden gerisinde kalmaktamigtir. Bu güvenceler askeri bir ittifakm durumunda Sovyetler Birligi'nin saldirganhk "derhal
dir.
sunacad"m
yardim 89
belirten",
Dogu Avrupa
ülkeleriyle
im-
bakmiz (12 Haziran 1964. madde yapilan antlagmaya sigrubu taraftadan birinin Avrupa'da bir devlet ya da devletler yardimda bulunaacilen taraf halinde, diger labh bir saldirganhga maruz kalmasi
Ömegin 5):
Doku
.
Almanya'yla
"taraflardan
caktir...";
1965, madde
7):
"askeri
yarelinyardimda bulunacaktir, ayri.ca ona derhal her türlü antlasmaya yapdan (7 Macaristan'la verecektir...";
yapilan
Polonya'yla
antlagmaya
dim da dahil olmak üzere deki her türlü imkânla destek
(10 Nisan
man2z kalmasi halinbirinin silahh saldinya elindeki her türlü imyardimi verecek türlü aynca ve derhal her de.. digeri... ona antlasmaya yapilan (.6 Mayis 1970, kânla onu destekleyecektir"; Çekosl.ovakya'yla silahh yardim da olarak degerlendirip saldin bir kargi kendisine madde 10) destu.r1ü imkanla verecek, aynca onu elindeki her dahil, derhal her türlü yardimi 8): 1970, madde Temmuz antlagmaya yapuan yla (7 Romanya tekleyecektir...'; imkânlar silahli da elzem olan pu.skürtmek için derhal silahli saldinyi geri bulunacaktir..." yardimda imkânlarla her tü.rlü dahil, ehndeki bütün "taraflardan
Eylül
1967, madde
6):
"bunu
"ona
325
¯
í.
zalanmíç antlagmalarm hepsinde küçük degigikliklerle yer alan madde Misir'la imzalanmig antlagraada yoktur. Misir'a verilen temas ve dampmanhk sõzü, bagka ülkelere kargi üst-
lenilmig bu somrnlulukIarm kalmaktadir, epeyce gerisinde bunlar yerine Batih bir güçle, Fransa'yla imzalanm1g olan "Siyasi Îçbirligi Protokolü"nün dili kullanilmistir. Fakat hepsi bundan ibaret degildir Misir Devlet Bagkam Sedat'm o dönemde antlagmanm en önemli maddesi diye betimledigi sekizinci madde, antlagmalara dayana"uygun
rak
askeri
alanda
versiyonunda
"elverigli
igbirligi"nin
gelistirilmesini
antlagmalar"
olarak
BAC
õngörür. geçen
"uygun
pratik bazi düzenlemeler oldu(appropriate) antlagmalar"m gizli olduguna kugku yoktur Gelgelelim bu guna ve tabii ki
madde,
"genel
olarak saldinlara kargi koyma'beceri.sinin arsaldirganhšm sonuçlannm yani sira bertaraf edilmesi yetisini güç1endirme amaciyla, BAC askeri personelinin egitiminde ve BAC'ye saglanan silah ve teçhizata hakim olma konusunda yardim edilecegini" belirtmigtir. Küçük, hemen fark edilmeyen bir farkhhk da olma" (ÌngilizRusça ce metinde yerine metnin BAC versiyonunda anlagihp kavramp uygun biçimde kullanma" anlamma gelen terimi (Arapça ti'ab") kullamlmigtir. Önemli bir nokta var: "Saldirganhk" (aggression)teriminin ilk kullammmdan önce (yukandaki Türkçe metinde ikinci kullanim) gelen harf-i tarif sekizinci maddenin Îngilizce tercümelerinin hem Sovyet hem BAC versiyonunda bulunmaktadir, ki bu da taraflann belli bir saldirganhgi dügündügünü açikça ortaya koymaktadir. Rusçada harf-i tarif yoktur, Arapça metinde ise cümlede harf-i tarif kullamlmasi gerekmektedir. Îngilizcesindebu cümlede harf-i tarif kullanilmasi tinlmasmm
"hakim
"master",
"osvoenie")
"özümseme,
"assimilation"
326
"is-
I.
bir dummdur.9° Harf-i tarifin Ingílizce de dahil edilmesine hangi agamada.ka"Saldirganhk" ("the verildigini ·ar bilmek ilginç olacaktir. tggression") antlagmada belirtilmemigtir, dolayisiyla tarafserbesttir; 1srail'inMigibi tarumlamakta bunu istedikleri ve ahgilmadik netinlerin her ikisine uhaf
ar aldigi 1967 savagi olaar'a ve Araplara ait bagka topraklan yol 1948'de Îsrail'in kurulmasina ak da yorumlanabilir, 1967 sa1çan daha önceki olaylar olarak da. "Saldirganligin" geleneksel yorumuSovyetlerin olarak yorumlanmasi, taç1
insanlarm ülkelerinden kaleve bagka Arap verildigi gorülur. iki da yer yomma rne aldigi yazilarda her sonuçHer halûkârda, genel amaç açiktir, antlagma metMisir'm edilmesi" açiktir ki, bertaraf lannin
Jur; Misirhlarm
"saldirganhgin
ifade yaptig1 bir katkidir. Genelde Misir topraklarim bu formül, 1 Eylül 1967de Hareder biçimde anlagilan ilk kullanimintum'da kabul edilen kararlar çerçevesindeki barig antlagmasi dan, 26 Mart 1979'da Israil'le imzalanan Sina'mn geri alinmasina dek Misir diplomasiçerçevesinde nine
sinin temeli olmugtur. dahil edilmesiBu formülün Sovyet-BAC antlagmasina ilkeyi onemh bir tesis ettigi duçununm, kuskusuz Misir için sorgulanabilir incelendiginde yakindan daha
lüyordu. Fakat
bir etkiye sahip oldugu 90
Güvenlik
görülür.
Oncelikle antlagmada,
Sov-
"Israil silahh 1967 tarihli 242 sayih kararinda, 22 Kasim Konseyi'nin kopulunu geri çekilmesi" iggal edilen topraklardan son çatigmada da benz.er bir sorun ortaya bendiyle ilgili yorumlarda 1. maddesinin
kuvvetlerinin
(i)
getíren çukmmtir.
Ìngilizce metinde
"territories"den
topraklari smm bahsi geçen bütü.n genelde de bu kono.da vunulmug, olmadigi
için,
Ïngilizce metinde
önce harf-i tarif (the) kullamlmamagerektigi sakapsayacak gekilde anlaplmamasi Rusçada harf-i tarif görüg birligi saglanmutir. Rusça verolduáu gibt harf-i tarifin yer almadigi
çünkü o sirada --gayri resmidir, bu soru açiktir. Arapça versiyonda zorunluluk biri degildi- harf-i tarif gramatík bir Arapça BM'nin resmi dil.lerinden bulunmaktadir. gerek olarak bir olarak degilse bile uslupsal
siyon
içínse
327
'
yetler Birligi'nin bu formülün BAC yorumunu kabul ettigini söyleyen hiçbir gey yoktur. Ikincisi, bu formül nasil yorumlamrsa yommlansm bertaraf etme görevini üstlenecek olan
bu amaç için geregi gibi güçlendirilmig BAC silahh kuvvetleridir. Bu maddede ya da antlagmanm bagka bir yerinde, Sov-
yetler Birligi'nin bu eyIeme herhangi bir biçimde katilacagim belirten bir düzenleme yoktur. Onemli bulunabilecek bagka bazi uyumsuzluklar da vardir. Örnegin birinci ve beginci maddede, iki tarafm i§birligi alanlar siralamrken yapacagi Rusça kii" teriminin kullamlmasi, her iki tarafm da tercümanlanSovyetler Birligi'nin Îngilizce versina güçlükler çikarmistir. yonunda teknolojik" denirken, BAC'nin antlagma metninde Arapça ve'l-fenni", Îngilizce teknik" denmigtir. Daha ciddi, fakat muhterielen bu kadar önemli olmayan bir bagka uyumsuzluk da beginci maddenin sonlarmda, belli bir igbirligi alanma atifla, daha açik bir deyigle kaynaklarmm geligtirilmesi"yle ("the develop"nauchno-teknichevs-
"bilimsel,
"el-ilmi
"bilimsel,
"enerji
ment of sources
hire'nin da
of energy")
ilgili
Îngilizce versiyonunda
"tenmiyyet
ça metinde
mesedir ise aym
el-taka"ya
anlami
olarak
kargimiza çikar. Ka-
kullamlan
bu deyig, Arapça-
kargihk gelmektedir.
verebilecek
"razvitie
Rus-
energetiki"
terimi kullarulmistir, fakat Sovyetlerin Ingilizce versiyonunmühendisliginin da geligtirilmesi" ("the development of power engineering") denmigtir, ki bu biraz farkh bir anlam vermektedir. Antlagmanm BAC versiyonlannda daha eksiksiz bir biçimde ifade edilen, özellikle BAC'nin ihtiyaçlany-la daha ilgili olan bu deyig, öyle görünüyor ki Misir'm antlagmaya yaptigt bir katkidir. Bu durumda Rusça metni hazirlayanlann BAC metnine uydugu, Moskova'daki Îngilizce "enerji
tercümamn
ise Rusça
hy bir tercihte
orijinalin
bulundugu
ilgili yanolasi yorumlanyla Moskova'mn ingi-
dügünülebilir. 328
lizce metnine musal
insanlarm
"çahyan
göre taraflarm
igbirligi
arasmda
örgütlenmeleri"
Kahire'nin
artinl-
ve temasm
altmei
söyledigi
masi için çahyacaklarmi bir farkhlik söz konusudur.
siyasi ve kai1ginç
de
maddede
'
Ingilizce metnindey-
denir. BAC'nin siyasi ve sosyal örgütlenmeleri" metinde kullandigi (sosyal) ve Arapça meingilizce
se
"igçilerin
"social"
ile
tinde kullandigi içtimai terimleri versiyonunda kullamlan
Ingilizce
Moskova'nm
(kamusal)
"public"
terimi
Rusça
ki, bu terim her iki anobshchestvennyt terimini yaptigi tercihler, bu lamda da kullamlabilir. Tercümanlarm biraz igik tutaörgütlerin bu iki toplumda nasil görüldügüne ifade
bilir belki. Dõrdüncü
eder
taraflar, bütün halklar için özgürlük kilavuz aldiklarmi, bütün biçimleri ve ve epitlik ideallerini tezahürleriyle ["manifestation",BAC versiyonunda ve sömürgecihgi kmadiklanm (veçheleriyle)] emperyalizm emperyal Avrupa'mn ve sömürgeci gücünün son belirtir. maddede
"aspects"
"bütün
biçimleri
ve veçheleriyle
(aspects" emperyalizm
.
ve
BAC'ye katilmasmm ironisi kmanmasmda sömürgeciligin de getaraflarm gözünden kaçmig gibi görünürde, fahemfikirdir nel bir ilke olarak bu kwamada kat bu ilkenin, roaddenin ikinci kismmda ortaya konan belfarkhlagmaktadirlar. Antlayli bir konuya uygulanmasmda ve aparthegöre taraflar mamn Sovyet versiyonuna id'a kargi mücadeleyi [vesdegismez bir biçimde sürdürme" sorumluaparikheida] neuklonnuiu i bor'hu protiv rasizma
gõrünméktedir..Îkisi "irkçihk
ti sadece BAC versiyonunda aynmilujtunu·üstlenirken, el-unsuriyel-temyiz ve'l tefrika na" kargi bir mücadele [didd ye] söz konusudur. birinin de söyl·emi Bu farkhhk, o dönemde taraflardan olabilecegi gibi tesadüfi degildir. Metnin BAC versiyonunda, biçimleriyle irk aynmmm berBM Genel Kurulu'nun "irk
"bütün
329 I
-
taraf
edilmesi"
çagnsmda bulunan, ama irkçihga hiç atifta bulunmayan 1965 sayih kararmm dili kullamlmigtir. Araplarm siyasi söyleminde, teriminin kullammi o siralarda hâlâ çok yeniydi ve nispeten enderdi. "Irkç1" terimi 1964 tarihli Filistin Ulusal Antlagmasi'nda (19. maddede: 1968'de benimsenmig degigtirilmig versiyonun 22. madde"1rkçihk"
sinde tekrar kargimiza çikar) Siyonizme atfedilen olumsuz sifatlar arasmda sayihr, fakat 1969 tarihli Suriye Anayasasi'nda, bu anayasanm 1971 tarihli degigtirilmig versiyonun-
da somut
bir biçimde dile getirilmig "Arap kitlelerin dügmanlari" listesinde yer almaz. Bu dügmanlar Siyonizm olarak siralanmigtir. Irkç1hk ancak ve sömürü" 1970'lerin ortalanndan sonra, özellikle de BM Genel Kuruirk lu'nun 10 Kasim 1975 tarihli "Siyonizm bir irkçihk ve aynmi biçimidir," beyanmda bulunan karan sonrasmda Arapça yazilarda yaygm bir tema haline gelmistir. Sovyetler Birligi'nde terimleri uzun ve süredir olarak siyasi amaçlarla kullamhyordu. Îlk yaygm olarak Rusya'yi iggalleri sonrasmda Nazileri kwamak için kullamlan bu terim diriltildi ve Sovyetier Birligi'ni bir kimlik, baghhk odagi olarak gören hareketler dqmda, Sovyet halklan arasmda geligen milliyetçi hareketleri ifade etmek için kullamldi. Rus milliyetçiligi, onun kadar olmasa da birmilliyetçi hareketler istisligin diger Slav halklari arasmdaki "sömürgecilik,
"irkçihk"
na
olarak
görülüyordu.
"irkçi"
Slav olmayan
milliyetçiliklere
güp-
heyle yaklagihyor, ozellikle de Sovyetler digmda bagka bir kontrol odagma sahip olan ya da olabilecek daha genig bir ulusal birlik saglamayi amaçlayan hareketlere -pan-Türkik, Siyonist pan-Yahudi)özel bir husumet (yani pan-Îranik, gösteriliyordu. Sovyetlerin polemik ve cezai kullammmda terimi- en fazla bu alanlarda yaygm olarak kullamh"irkçi"
yordu.
330
Modern Ortadogu tarihçisine gore herhalde antlagmanm ifade eden terimdir; n ilginç terimi, tam da antlagmayi
MiRusça dogovor, Arapça muahede. yüzyil ülkelerde yanm ve Bereketli Hilal bölgesindeki yöneticilerin dayatmaemperyal eski hayata, siyasi oyunca mücadeverilen antlagmalara olarak görülen karsi egitsiz i Misir'da da Irak'ta da devrimci dönem, e hakim olmuytur. reddedilmesiyle bagimzalanan antlagmalann 3ritanya'yla
(treaty),
antlagma"
ir'da
amigtir,
antlagmalan
etmek için kullamlan muahede Aym terimin hatiralarla yüklenmigtir. ifade
bile olumsuz bu tür hatiralan canlaniçin kullamlmasmm, Antlagmalarm bu egitsiz dili ve degildir. hrmamasi kolay bir sovyetsilahh kuvvetlerinin Arap kentlerinde görünür yeni bir hayat, rarhk gõstermesi, bu eski hognutsuzluklara erimi
m antlagma
teni bir güç kazandirmig olsa gerektir. Herhalde böyle geligmeler yaganmigttr,
antlagma kisa sü1972'de Devlet Bagkam Misir'i terk etmeleri
yil, 18 Temmuz Enver Sedat Sovyet askeri uzmanlara talimati vermig, onlar da gitmigtir. Bunun Sovyetler Bükümetinin izlèdigi politikalar, eli olmugtur.
tçi, bölgesel lym
çizgide
Ertesi
ve uluslararasi
meselelerde
olmamistir.
331
ardmdan Misir ülke Birligi'nin izledigi politikalarla
20. BOLUM NEFRETÍNÍN GRUP KAYNAKLARI UZERINE BIR SINIFLANDIRMA
i
I
Söze bir feragatla baglayay1m. Ben psikolog da degilim, sosyolog da degilim, dolay1slyla bu disiplinlerin bugünkü konusizlere. Mesmuza çok uygun dügecek görüglerini sunamam
- .
legim tarihçilik, ancak tarihsel perspektiften bugünkü konuFakat hafifletici bir mazeret olarak uzmuza yakla.yabilirim. manhk alammm Ortadogu, konuyla ilgili örnekler bakimmdan zengin bir bölge oldugunu sõyleyebilirim. Bireysel nefreti ve grup nefretini birbirinden ayirarak baglayahm. Bireysel nefrette genellikle hakhhk payi bulunAlgilanan bir masa bile, asgari düzeyde bir akilcihk vardir. yaradan hissiyle ya da hakaretten kaynaklanan bir üzüntü ba.ylar. Bu yara ya da hakaret eski de olabilir yeni de, gerçek de olabilir hayali de, dogrudan da olabilir dolayh da; gerçek olaylarla ilgili olmasa da en azmdan nefret edenin zihninde ifabelli bir eylemle ya da - özellikle de Ortadogu'da - bir 332
Normalde, bize yanhg yaptiklanm genellikle. ederiz, bizim yanhg yaptiklarinefret .ü§ündüklerimizden mzdan nefret etmemiz de olagandigi bir durum degildir. olarak onu deBirine kargi duyulan nefret sadece kipisel gruba bir il de, onun ait göründügü mensup olanlari da heartik bireysel bir nefret degil grup nefretidir. ef ahyorsa, nefret edilen kipiden yaptigi, yapmig olduireysel .eyle ilgilidir
nefrette,
u ya da yapmig olduguna
inamlan
gey yüzünden
nefret ediama gerekli
ise bunlar meveut olabilir tr. Grup nefretinde Legildir, çünkü kipiden esasen yaptig1 gey yüzünden ya da olõrnek yetebilir. lugu kisi oldugu için nefret edilmez. Tek bir bagma gelen ekonomik felaJalezya Bagbakam ülkesinin cetlerin sorumlusu olarak George Soros'u kmadigmda ne cadar mantiksiz olursa olsun bireysel bir suçlamada bulumyordur. Fakat aym suçlamayi "Yahudiler"e yönelttiginde modern Avrupa'nm -hristiyan uzun süredir agina oldugu, nefretine samanlarda da Islam âlemine aktanlmig bir gmp capilnnytir.
ortaya: görünebilecek atayrn bir önerme olandan, görüfarkh farkli gelenden, digaridan Stekinden, etmek; nefret kokandan cienden, farkh konugandan, farkh dogal tekinden nefret etmek, korkmak, ona güvenmemek dogal ve normaldir, yani babunlar ve sürú have normaldir; .
Saldirganca
linde yagayan diger hayvanlar arasmda ya da insan varoluömegin orman kabilelerinde, gunun daha ilkel biçimlerinde, Maalesef insanlari vs. arasmda dogal ve normaldir. rnagara ayakta de biçimlerde aldigi daha sonra geligiminin insan medeni toplumlarda bile ayakkalmigtir. En ileri ve-sofistike gerekir ki, ta kalmigtir. §unu kendimizden saklamamamiz degildir, en sadece de insani güdudür, çok temel bir insani dek uzamr. Bu onlarm hayvan äneellerine ilkel atalarirmza, durumda beklenmedik vardir ortaya çikar. güdü ve her tür 333
Yokmus gibi yapmak, bir tür mak bizi ige yarar bir noktaya
ideolojik
sapkmhkmig gibi yapgötürmeyecektir. evriminde belli agamalarda, Însan toplumlarmm soruna, ebedi yaklagrn çagitli biçimlerde dönüo sorununa üm geçirmigtir. Ötekini algilama biçimimiz ve tammlama grubu algilama biçimidegigir, kendimizi ve ait oldugumuz "öteki"
miz
de
öyle.
yapihyorÎlk agamada tamm kan, yer ve kült üzerinden du; kùlt, kan bagi ve yerin dogal tamamlayicisiydi. Bu üçü genellikle birbirinden ayrilmaz. Geligimin daha ileri agamalarmda, bagka özellikler daha büyük önem kazandi. Antik çaglarm ifade yetisi en geligmig halklari, hatiralarmi ve seslerini en iyi korumuy olanlar yani Yunanhlar ve Yahudiler digaridan geleni tammlamak için özel terin11er geligtirmiglerdir. Yunan olmayan her kimse barbardi; Yahudi olmayanlar da jentildi. Tarumlardan biri kültürel, digeri dinseldir, bu iki unsur birbiriyle yakmdan iligkilidir. Her ikisi·de insano evriminde ileriye dogru atilmig önemli bir adimi temsil eder; öyle ki ördükleri duvarlar siki olsa da geçirgendir. Însanm kan bagi, irki, soyu degigtirilemez. Ama insan bir kültürü benimseyebilir, bir dini kucaklayabilir; antik dönemlerden ve ortaçaglarin tarihinden bildigimiz kadariyla da bu birçok kez gerçeklegmistir. Daha antik dönemde gerek dogrudan üzerinden gerek Hiristiyanhk Helenlestirilmig barbarlar, Yahudileptirilmig jentiller bulunuyordu. Roma imparatorlugu yurttaghktir yeni bir tamm getirmigtir: bu tamm; yurttaghk nihayetinde tamrn agama agama genigletilmig, Roma imparatorlarran bütün heterojen-tebalarmi içerir hale gelmistir. Kültür ve din bireyin iradi edimiyle ya da gruba asimile
olarak degistirilebilir.
Yurttaghk,
modern konusma dilinde
yurttaghga kabul denilen süreç1e birakilabilir ya da kazamlabilir. Verdigim ömekler, insanhšm büyük dinleri ve mede334
bazilannm ötekini asimile etme, özümseme, l.önügtürme, bunu yaparken de kabul etme yetisini nasil-geistirdigini bu kabulden sonra öteki artik öteki gõsteriyor; tiyetlerinden
>larak
algilanmaz.
dogurmuytur: ötekiligini korumak içinde yagayan ama sorunu; smirlar steyen digarhkh, vatandaghk olsun içinde yalil olsun, kültür olsun, din ya da birligin kimligini tamamen kabµl etmeyen kigi sorukapildigideme abgkanligma m; bagka bir deyigle azmhklar tabii, ama azmmz gey. Kimi zaman azmhklar çogunluktur ik Bu da bagka tür bir sahiptir, kadmlar õrnegin. statüsüne iefreti gündeme getirir, kadm dügmanhgi olarak bilinen 1efreti, erkeklerin kadmlardan kadm olduklan için nefret etnesini. Bu ve isimsiz egdegeri, kadmlarm erkeklere erkek olluklan için duyduklari nefretin ayrica ele almmasi gerekifor,' ismini yeni edinmig homofobi, yani erkek ve kadm honoseksüellere kargi beslenen nefret gibi. bir külturü benimsemek isÎtaat etmeyen ötekiyle ötekiylekenditemeyen ya da dinini degigtirnek istemeyen korumakta sine sunulan bütün tegviklere kargm ötekiligini olarak bu çikihr? Tarihsel nasil edenle soru üç LSrar baça c'evaplanmigtir. rastlanam birilki ve en sik Earkh biçimde bagvurarak berdaha yoldan onu da fazlasma birine ya kaç sürmek ya da ortadan taraf etmektir, yani onu özümsemek, kaldirmaktir. Bunlar, bagka bir deyigle zorla din degigtirme, sürgün, katliam ortaçaglarda ve bazi bölgelerde modern dönemde de dünyanm büyük bölümünde, özellikle de Orta ve Bu da yeni bir sorun öteki
.adigi
-bagka
usuller olmuglardir. Bati Avrupa'da izlenensolagan genellikle hoggörü ya da izin verme deÎkinci yõntem ise çok genig bir anlam çegitliligiyle digimiz geydir; hoggörü kullamlagelmigtir. Normalde belli kogullara tâbi olan ötekiizin verme ve ona ayri kimligini korumasma nin ötekiligini,
335
l
haklarmm hepsini degilse de bazilanm, birçogugelir. Bu, Islam hukukunhatta çogunu verme anlamma nu, da zimmî sistemi olarak bilinir, bütün dinlerin degil ama onaylanmig bazi dinlerin takipçilerine dinlerinin geregini cemaatleri çerçevesinde yerine getirerek, kendi yasalar1 ve kummlarma uygun yagayarak, devlete tam üye olma ayricahkIarmm hepsinden degilse de birçoguna sahip olarak bu biçimde kalma izni verilir. Hog görü sistemini uygulayan farkh toplumlarda hoggörünün derecesi asgariden azamiye farkhhk gösterir. En iyi durumda bile, hakim bir grubun tâbi bir gruba verdigi, geri ahnabilir bir taviz olarak kahr. Üçüncü cevap ise kargthkh saygi ve egit haklara dayanarak bir arada yagamaktir. Bugün böyle bir arada yagamanm varoldugu kuramda birçok ülke vardir, gerçõkten varoldugu ülke sayisi pek azdir; bu ülkelerde bile kisi ve inigli çikish bir taiihi olmu tur. Din bi nefret kaynagi olabilir de olmayabilir de, ama kugkusuz duygusal olarak tatmin edici bir nefret ifadesi suyararh olabilir; nar. Burada iki tür dini birbirinden ayirmak yaygm olarak kmama amac1yla kullamlan terimlerle betimlenebilir bu dinler: bir gruba görececi, digerine ise galibiyetçi denilebilir. Gõrececi, bütün dinlerin geçerli ve sahici oldugunu, insanlarm tipki birbirleriyle iletigim kurarken miras aldiklari ya da edindikleri farkh diller kullanmasmda oldugu insanlarm ilahiyat iletigim gibi, dinlerin de kuve ebediyetle rarken bagvurdugu farkh yollar oldugunu söyleyen teolojik hatayi ifade etmek için kullamlan Katolik bir terimdir. Bu yaklagimm en belirgin örnegi çok tanrihhktir. Birçok tanriiçin, bir tanrmm fazla ya da eksik olmaya birden inananlar si pek fark etmez, yeni keyfedilmig halklarm getirdigi ek bir tanriya her zaman panteonda yer verilebilir. Bu görüge getirilen klasik itirazlardan biri, Capistranolu St. John'un bir yurttaghk
336
kendi St. John Yahudileri yönündeki kavraylgi lanclyla kurtanlabilecegi" a.ymakla suçlamig --ki bu noktada hakhdir- bunun .z" oldugunu savunmugur. diyerek kmadigt diger yaklaElestirenlerin özetlenebilir: "Ben hakhyim, sen haksizmsa su formülde var." Bu galibiyetçi din yolun dibine kadar En, cehennemin aklagimmm en bariz örnekleri fundamentalist ve bagka banihai Müslümanlardir; Tann'nm insanhia 1 Hiristiyanlarla vahyi henüz tagdigi, bu ona ahyini sadece kendilerinin kendilerinin görevi oldugu lagmamig olanlara gõtürmenin paylagirlar. Dine temelde aym biçimde yaklagan anaatini "herkesin
vininde dile getirilmig,
"hilekâr"
·
"imkân-
"galibiyetçi"
Hiristiyan ve Müslüman fundamentalistlerin kdeniz bölgesinde kargilagmasi kaçmamaz olarak çatigmacihad bir haçh seferi, a, uzun ve acih bir süreç boyunca bir ir misyon bir kargi misyon, bir fetih bir kargi fetih yaganu iki grubun,
nasma yol açmigtir.
Bir dügmanla savagirken, mutlaka ondan nefret etmek gedolayisiyla da ekmez, fakat nefret etmek moral açismdan, LSkeri etki açismdan daha iyidir. Hiristiyan ögretisi de, Müsemretüman ögretisi do kâfir dügmandan nefret edilmesini gefkattir, gefkat ziyade nez. Gõsterilmesi istenen duygu daha iyi talihini tâfir dügmam dogru inanca çevirme ve insano
paylagma arzusu doguracaktir. ·Fakat bu, kutsal bir pek de uygun dügmez. avag aç1p bu yolda çarpigmaya insanhšm olmayanlara göre duyarh Manen o kadar 3üyük çogunluguna göre- hakikate sahip olanlarm onu intavir horgörüdür. Inagöstermesi câr edenlere en muhtemel içeridekinin medeniye, medeninin gayri aanm inanmayana, budur. hyandakine verdigi cevap normalde nefrete Bu iki cevap, acima ve hor görme hangi agamada Neden bugün bile dünyamn bazi yerlerinde hâlâ munla
-yani
lönügür?
337
I.
ilahi muadili olarak havalara savrulmakta, haç svastikanm askm bir sembolü olarak görülen gey nasil olup da insanm nefreti ve õfkesine dair bir mesaji aktarmakta kullam1mak-
tadir? Tarihsel olarak bunun cevabi açiktir. Kiskançhk ve korku, sevgi, gefkat, hatta.hor görmeye agir bastigmda nefret
dizginleri ele ahr. Ortaçaglarda Avrapah Hiristiyanlar tek oldugunu biliyordu, ama därt dogru inancm kendi inançlan Sicilya'da, bir taraftan, Íspanya'da, Portekiz'de, Balkanlar'da, Rusya'da Avn2pa'ya saldiran Müslümanlann daha büyük bir beceriye, daha genig silahh kuvvetlere sahip olmas1 üzerlerine gölge dügürmüg, tehdit altmda olduklan hissi uyandirmisti. Sonuçta derin bir korku dogmus, bu da derhal iggalci kâfire kargi nefrete dönügmügtü. Yüzyillar sonra duOrtaçaglardakt Hiristiyanlar gibi morum tersine dõndü. dern Müslümanlar da kendi inançIarmm dogru inanç olducahil kâfirler oldugunu gunu, bu inanci paylagmayanlann hiçbir güpheye yer olmaksizm biliyor. Ama aym zamanda, içinde yagadiklari gerçek dünyada, hem piyasada hem savag meydanmda onlara galebe çalan da o kâfirler oldu. Bu dengesizlik, tipki daha önceki dengesizlik gibi derin bir güvennefrete yol açt1. sizlige, korkuya ve nihayetinde Aym tavir degigikligi, daha küçük çapta, fakat etkileri bakimmdan en az o kadar tehlikeli bir biçimde, azmhklara, özellikle de din ve kültürle tammlanan azmhklara karp tuDinle ya da kültürle tammlanan tumlarda görülebilir. azmhklar kimliklerini korumanm bir yolu ola-rak egitime õzel Fakat bu durum, hayat yanbir önem verme egilimindedir. mda azmhk çocuklarma çogunluk çocuklan karpsmda bir avantaj da kazandirabiHr. incitici olmayacak derecede cezalandirma, bu rekabet katkida dahi bulunabilir. avantajma Bati dünyasmda en bildik örnek, Hiristiyanhk âlemindeki 338
ii.
konumudur. Bagka örnekler de vardir: Dogu AfÇtriliGüney Asyahlar, Malezya ve Endonezya'daki Bati dünyasmda oldugu gibi baskm çobazi ülkelerde olmayip tâbi azmhk konumunda bulunan Hiristiyan-
(ahudilerin ika'daki er ve unluk
verilebilir.
ar örnek
duyma ya da ondan korkma yönünbahsettim. insani temel, leki dogal, ve hayvani içgüdüden almamiz gereken bagdegerlendirmeye 3ütün bu somnlarda John Locke 1689'da ca bir unsur daha vardir. Ingiliz filozof
Ötekine güvensizlik
ünlü bir denemesinde raymlanmig olan, hoggõrü üzerine yanhsmm da, Yahuyöyle diyordu: "Pagamn da, Muhammed uluslar haklanndan toplulugunun yuzünden dini Sinin de gerekir."" Locke Katolikleri dahil-etmemigtir. liglanmamasi Bu bir tesadüf degildir. "Pagan, Muhammed yanhsi, YahuÎngiltere için bir tehdit olugli", XVIL yüzylhn sonlarmda turmuyordu.' Ama Katolik olugturuyordu. Îngiltere'nin Katoülke olacagma dair süü.1ke mi yoksa bir Protestan mi Likbir iki tarafa vardi, gäre de hoggörü mücadele regiden bir her
dügmana yardim sunabilir, onu rahatlatabilirdi. diger veçhesine götürüyor: NefBu da bizi sorunumuzun retin kaynagmm önyarg1, yabanci dügmanhgi ya da yobazhk degil, gerçek meselelerle ilgili gerçek çatigmalar olmasi duMüslüman Arap bir ülrumuna. Ornegin Ïber yanmadasom ülke olacagma, Kuzey mi ke mi, yoksa Katolik Îspanyol bir yoksa Birlegik IrlanKralhk'm alti bulgenin mi Irlanda'daki Basklann ya da bir parçasi olacagma, da Cumhuriyeti'nin Kürtlerin ya da Kosovahlarm bagimsiz devletlere sahip olup bunlar. olmayacagma karar vehneyi gerektiren meselelerdir Îspanya'da, Polonya'da ya da Almanya'da Yahudilerin zulme tehlikeli
91
John
Locke,
vemmeru,
A Letter
Concernin.g
haz. J. W. Gough,
Toleration, With the Second
Oxford,
1946, s_ 160.
339
Trearise
of Civil Go-
olmasi
ugramig ikisine
birden
irkçi dini yobazhga, baglanabilir. Araplar
Semitizme ve Türkler
ya da her Bati Avru-
bu dini ya da irkçi önyargilara baglanabilir. Israil ve Filistin'de Yahudiler ile önyargilar çat1pmada Araplar arasmda karghkh yaganan nefreti artirabilir; sebep olabilir, kargihkh nefret önyarg1ya Bu gerçek kaynaklantnamaktadir. fakat kendisi önyargidan ilgili gerçek bir mücadeledir. Bagka birçok ärnek meselelerle
pa'da
zulme
ve aynmcihga
ugradilarsa,
ekleyebiliriz.
birkaç biçimde kargimiza çikar ve bagh bagma verimli bir nefret kaynagidirlar. Çok sik olarak, gerçek meselenin ortadan kalkmasi ya da çösonrasmda zülmesi ya da unutulmasi da neget ayakta kahr. XVH. yüzyil Îngilteresinde Katoliklerin, bugünün Kuzey ÍrKatoliklerin bahdurumundan landa'smda Protestanlar ve setmigtim. Bunlar bagka bir gruptan alg11anan tehdide örnektir. Tehdit içerden geliyorsa, uzak ya da bilinmeyen bir digarhkhdan degil de aym yerde ya da yakmlarda bulunan birinden geliyorsa daha kolayca alg11amr ve daha tehlikeli addedilir. Örnegin Hiristiyanhk âleminde Protestanlar ile Katolikler arasmdaki savaglar, Hiristiyanhk âlemi ile diger dini eemaatlerin kargi kargiya kaldigi durumlardan daha ölümcül sonuçlar dogunnug, daha büyük bir husumet uyandirmistir. Hiristiyanhk âlemi ile islam arasmda, Iber yanmadasmda, Levant'ta, Dogu ve Güneydogu Avrupa'da yüzyillar boyu Bu duda iç çatigma oldugu savunulabilir. süren savaglann nefretini hem kar§1hkh ve Müslümanlann rum Hiristiyanlar daha yogunlagtirmig,_ hem daha anlagihr kumigtir. Daha gebakarsak, Musevilik, nig kapsamh, küresel bir perspektiften Hiristiyanhk ve Îslam'm aym dinin farkh kollan oldugunu görürüz. Benzerlikleri farkhhklarmdan daha fazladir. Hinyerlerdeki dinlerle kargilagtirildiklanndistan, Çin ve bagka Bu gerçek
kendi
I
meseleler
içlerinde
340
la bir kabugun içindeki bezelye taneleri kadar birbirine >enzerdirler. özel bir siddet;1in Aralarmdaki çatigmalara catan da budur tabii. Hiristiyanlar ve Müslümanlar ortaçagzamanlarda arda tartigirken, bu tartigmayi modern da süryanacaklürürken, birbirlerine "Sen kâfirsin, cehennemde m," derken birbirlerini gayet iyi anhyorlardi. Bir tarafta bir diger tarafta bir Budist ya da -Iiristiyan ya da .Müslüman, _ böyle bir tartigmamn gerç¯eklegmesi müm-Iindu arasmda Hiristitün olmazdi. Neden bahsettiklerini anlayamazlardi. çünkü anhyorlardi, ranlar ile Muslümanlar birbirlerini aym Cennetleri ciddi oranda birbirinden eyi kastediyorlardi. neredeyse ayruydi. arkhydi, fakat cehennemleri irkçihk Bazen pöyle bir soru sorulur: "Nasd oldu da ve an:i-semitizm aydmlanmamn, olan Avrupa'da, geyin begigi her ve geri kalan her geyin begigi olan Avrunsan haklanmn Ja'da serpilip geligti?" Ben bu soruya tam da bütün bunlar ideolojik olarak formüle edilmig -yani rüzünden irkçihšm serpilip geligtigini söyleyerek cevap vezamanlar -ecegim. Aydmlanmamig ve mekânlar da insanlar serbest birakmaya razidir; bazi toplumlarda ye;üdülerini 1ilmig dügmani, esir almak, kadmlan da kapatma yapmak iormal, hatta yasaya uygun gönilür. Aydmlanmig zamanlar mekânlarda bu tür davramplan akilc11agtirmak, bir gerekte gerekir. Bireyler vicdan ;eye baglayarak hakh gestermek izabi duymaksizm kötuluk yapabilir, ama ya da pigmanhk :oplumlann, yaptiklan medeniyetlerin geyin dogru oldugulefretin-
Avrupa'da
m dügünmeye ihtiyaci mnu hakh çikaracak
fünya bize
iki mükemmel
olmayan diger te Avrupah hedef alan iyse Yahudileri :izmdir.
Klasik
gey açikça
yanhysa Modem gerekçe bulacaklardir. örnek siyahlara biri sunmugtur: Yaptiklari
vardir. 'bir
digekesimlere yönelen irkçihk, özel b¯irirkçihk olan anti-semi-
antik çaglardan 341
gerek Hiristiyan
gerek
Îslam
bagka irklara kargi hognutsuzluk, küçümserne, bagka mehatta husumet ifadelerine yaygm olarak rastlamr, vardir. ideolojik Kuramsal, deniyetlerde de böyle bir durum irkçihk ise Bati Avrupa'da baglamig, iki özel somna cevaben ortaçaglara,
ortaya ç1kmigtir. Bu sorunlardan biri, Îspanya'da yeniden fetih sonrasmda Yahudiler ile Müslümanlarm dininin, zorla degigtirilmesidir. zorlayanlar arasmda Zorla din degigtirme, özellikle bir samimiyetsizlik güphesi dogurur. Yaygm deyigle dönme diye mesleki amlan kesim, dinlerini degigtirmemig atalarmm ve nefrete sertlegip güphe sürdürürse dõbu ticari baçanlanm nügür. Diger sorunsa Avrupah güçIerin Afrika, Asya ve Amerika'ya
yayilmasmdan dogmuytur. siyah -Afrikahlarm Modern Irkçihk kökeni itibariyla, aydmlanmig Avrupahlar ve Amerikahlar taraffndan kölelestirihakh çikarma yönünde bir girigimdir; anlip sömürülmesini artik ise kullanamayacak teolojik argümanlar ti-semitizm özgürlegmig Yahudiye verdigi cevapolan laik Hiristiyamn
bu mode yeni modern nefretin örnekleridir; medeni ilkel artik de degildegildir, ama henüz dern dir, daha ziyade ilkel güdüleri medeni bir mantiga oturtma girigimidir. Hiristiyanlar, o kadar olmasa da Müslümanlar arasmda Yahudilere karsi dini dügmanhk elbette çok önceden beri varolmustur, fakat bunu dini degil irkçi terimlerle ilkel yobazhyeniden ifade etmek XIX. yüzydm bir icadidir; yönünde bir girigimdir. ve hakh çikarma gi akileilagtirma sahibi XIX. yüzyll AlmanyaAydmlanmig, bilimsel zihniyet nefret smda Hz. Isa'yi inkar ediyorlar diye Yahudilerden etedilebilir modern mek artik kabul degildi. Daha ve bilimsel oldu. Cevap anti-semitizm bir gerekçe bulmak gerekiyordu. tir. Her ikisi nefret
Hem bu terimin, hem de ifade ettigi ideolojinin Yandaglarmm yüzy11m orta Avrupasma uzamr. 342
tarihi XIX. bakig açisiy-
[a yaklaçacak olursak, Yahudiye hiçbir çikig tanimadiklannDininiz yüzünden zulme ugruyorlan daha avantajhydilar. irkmiz yüzünden zulme ugsamz dininizi degistirebilirsiniz, oldugu için yoktur. Siyah gibi Yahudi için kaçië ruyorsamz -le, bu gekilde tammlanan kimligi degigtirilemezdi. Avrupa, yalanc1 Aynr biçimde XVIII. ve XIX. yüzyillarda, yalanci geligtirdi; bir felsefe air bilim ve amaç, siyahlarm koentelektüel standartlar1 uyannea zamanm Daha önlarak kabul edilebilir terimlerle hakh çikarmakti. eki tarihlerde yerlerinde normaldi, dünyanm bazi kölelik
elegtirilmesini
fakat artik fethedenin
fethedilen olmadigi gibi, iradesi oldugunu söylemek de mümkun deaunun Tann'nin ildi. Bir yanda sömürüyü, bir yanda ilkel nefreti hakh çikabüründürmek için biraz felsefi, hatta daha rip bir ideolojiye la iyisi bilimsel görünen bir geye ihtiyaç vardi. Zamammizda, daha evvel bahsettigimiz o ilkel insani ve Bayvani güdü yüzünden büyük ölçüde, gerilimlerin ve düganhklarm Bu elbette kismen, asitirmandigun gärüyoruz. ile edilemez bir görünen genig çeperli yeni azmhklardan :ehdidin olmasindan gerçek'ten algilamyor da kaynaklamde, ama algi kugfor. Tehdit gerçek olabilir de olmayabilir kusuz gerçek ve yeni bir fenomenin ortaya ç1kmasina yol açdurumda. Bu fenomene kimi zaman Ïslamofobi denibir egdegeri. Anti-semitizmin H1ristifor, anti-semitizmin almasmda oldugu âlerninin Yahudi sakinlerini hedef giVan Müslüman âleminin sakinyeni ai, Îslamofobi de Hirist_iyan _er·1ni hedef ahyor. Bunlann çegitli biçimlerde aktarihr. Bu tür grup nefreti akt4nmdir; evrensel yoluyla olam hatiralar m eski ve en abeveynlerin, daha da sikhkla dedeler ve ninelerin yeni kuaklara anlattigi hikâyelerle eski üzüntüler ve dügmanhklar âlâ normal
izerinde
görülüyordu,
haklar kullanmasi
artik
mümkün
-my
..
343 L
I
•-
Balkan yarimadasi canh tutulup aktarihr. yüzve Ortadogu yillar öncesine, bazilar bin yillar öncesine uzanan bu hikâyeler bakimmdan õ zellikle zengindir. Kaylt altina ahnmig hauralar, yani tarihsel yazilar ilkel nefretin çarpitmalanm düzeltraeye hizmet edebilir. Aym zamanda, belli kogullarda, bazi ellerde bu ilkel nefreti derin-
da hizmet edebilir. Burada da yine legtirip yogunlagtinnaya kargilaginz. aym bölgelerde trajik örneklerle Eski ve kaybolmaya yüz tutmuy nefretler kimi zaman bir hizmet etmesi için kasten diriltilebilir. Soguk Savag amaca sirasmda NATO genigleyip Yunanistan ve Türkiye'yi de içine aldigmda, ittifakm yeni üye ülkelebu gekilde geniëlemesini, özellikle de onlarla ABD arasmda dügrin içine ve aralanna, manhk sürüklemek Sovyetler tohumlan ekerek istikrarsizhga Birligi'nin önemli kaygilanndan biri haline gelmisti. Dini ve yeniden alevlendirip etnik eski nefretleri körükleyerek, onlaterimlerle ifade ra bugünlerde genellikle sosyal ve ekonomik Canlandirilmig edilen yenilerini ekleyerek yapihyordu bu. ve mirasi yaratilmig nefretlerin dek geldi. Bir bagka günümüze örnek iç savaglardir; hem kendiliginden bir de Lübnan'daki nitelik tagiyan hem digaridan tegvik edilmig dini, etnik,-bölgesel bütün farkh gnip nefreti türlerini içerir bu sava lar. Tarihten bahsettim. insanlarm kendi1erine ait bir tarihlealgisi, elbette nefreti ekmenin, tirmandirmano tabii. Îl-ki- azaltmanm en etkili tek yöntemidir ve kel toplumlarda bu algi kabilenin bellegi olarak karyimiza çikar, baladlara, destanlara dönügmügtür. Modern toplumlarda ise birçok kigi için bunlarin yerini, en azmdan kendi ilkokul abr, halkmuzm tarihine dair bir temel edindigimiz
rinin
oldugu
-umulur
yam sira uzak televizyon ekram bilgilerimizi edindigirniz Diktatörlük tamamlar. egitimi -kulda_ki bu çogumuzun
.
yakm
geçmigin
344
geçmige dair de ilkoile sinema yönetimlerinde
sikhkla da o siunlarm hepsi de siki bir denetim altmdadir, kesimlere karsi nefreti tammlanan alarda dügman olarak Demokratik topesleyip ayakta tutmak için kullamhrlar. d.eumlarda, bu telkinler genellikle hükümetin yönetiminde çikarlarla, sikhkla ildir. Yine de telkin vardir, kimi zaman modayla çevrelerdeki özellikle de entelektüel modayla,
La
Öyle göri.inüyor
>elirlenir.
bagka
>irlikte
insanlarm
nasil
iniversitelerde
nasil
ögretilecegini,
algilandigmm-
degil de kendi kendisinden,
ötekinden
lan nefret
-onunla
okullarda,
kamusal eglenceler yoher geyden fazla moda-
belirleyen uyla nasil aktanlacagun toplumlarda dahi, nefretin hr. Demokratik â önemli bir role sahiptir, fakat bu vazedilen iin
tarihin
ki bugünlerde,
vazedilmesi
genellikle
hakipi-
kendi toplumun-
etmesidir.
agamalari geligimindeki bir grup nefretinin ilki hayAgamalann getirebiliriz. basiti ve en izelge haline topluluani nefrettir; babun ailesinin ya da kurt sürüsünün ilkel nefkargi besledigi nefret. Îkincisine a ait olmayanlara iletigim güçle, iki potansiyel nefret ve et diyebiliriz; hayvani olursa tammlanmig Dellekle güçlendirilmi tir. Ne biçimde
Simdi
artik
alsun, kabileye sadakat ile diger kabilelere kargi nefret kim= =. olugturur. Egm ozunu ûçüncü agamada kimlik basit kabile kõkenlerinin ötesinde geligmig, kan bagma birbiriyle baglantih iki yeni etken, bunlar kan bagmin~yerikültür ve din eklenmig, nihayetinde I
I..I
i
mm
I
geçmislerdir. Nefret edilen digarhkh hâlâ digandadir ve toplumfakat -farkh kendisinden hâlâ nefret edilmektedir, asimidüzeyde belli bir larda farkh biçimlerde içerden biri lasyonu kabul ettigi takdirde engeli agmasim, saglayacak prosedürler vardir. Bu olarak kabul edilmesini süreçte nefret ayakta kahr, hatta yeni bir yogunluk kazanabilir; bir rakip ve tehdit olarak görülen digarhkh kalmig ne
'tammlanan-
345
I
olanla, onun ajam ya da müttefeki olarak görülen içeriye yeni almnus, fakat henüz tam olarak asimile edilememig olana yönelir. Bazi'toplumlarda güphe ve nefret düzeyi asimilasyoilerlemesiyle artabilir. birlikte Yeniden fetih sonrasmnun ile Nazilerin yönetimi altindaki Almanya iki ördaki Îspanya nektir. Bagka ornekler de vardir. Son olarak modern biçimiyle nefret gelir; eski içgüdüsel nefretlerin kasten diriltilmesi, hatta enilerinin yaratilmasi, o zaman
ve mekânm
görüy dogrultusunda tinhp yayilmasi yani.
aydmlanmig gärtigü olduguna edilebilir kabul bir çerçevede
Ötekine kargi güvensizlik,
korku, nefret duygulan
m1zm en eski, en derin katmanlarmm
hayatmm
-
baçIangicma,
bir parçasidir,
inamlan akileilayvarhg1insan
hatta bundan da ötesine uzamrlar. Medeniyetin yükseligi, din, kültür ve yurtt.aghk üzerinden kimlige, dolayislyla ötekine dair daha genig, daha kapsayict bir tamm getirmistir. toplumlarda Daha aydmlanmig bu güçler bu ilkel, dogal husumeti hafifletmeye, kontrol altma almaya hizmet etmiglerdir, fakat din, kültür ve yurttaghktan ileri gelen baghhklar dahi silmeyi bagaramagrup nefretini nefretin bu kullammma alet edilmiglermig, zaman zaman dir. Mücadele devam ediyor.
346
21. BÖLÜM ÍSLAM VE BATI
-
I
âleminin kullandtgr Avrupa'ntn kullanarak Avrupa'mrt gücü ve refahtnaeripecegine, bunun islam'in. ternel degerlerini tehlikeye armakstzrn yaptlabilecegine
Müsluman
yöntemleri
marittkstz
inanmanin
bir yant
yoktur.
Elie Kedourie"
Bati ya da Avrupa dünyasm1 ne Bati derlerdi, ne de Avrupa. 3ati terimi kültürel ve siyasi anlamda kullamldigmda, Islaiçini ekümenin digim degil ni kastediyordu. Magrip -kelime inlami dendiginde Misir'm bagünesin battigi topraklardirismda yani Ìslam â.leminin kalan Kuzey Afrika topraklarmi, ifade mayrik ediliyordu, ise dogu kismi yani güneati kismi geliyordu. Avrupa terimi, in dogdugu topraklar anlamma (IX. yüzyila fade etmek
2
Elle Kedourie,
dek, Müslümanlar istediklerinde
Tslam in the NIodem
World and Other Stu.dies (Londra,
347
1980),
s. 7.
·
ilk
cografi eserlerde birkaç yerde karsmuza çikar, yapilan çeviriler yokaybolur. Yunancadan cografi luyla, Yunan kitalar sisteminin bir parçasi olarak Arap literatürüne girmigtir; Müslüman cografya yazarlari bu sistemi parçah bir biçimde benimsemigler, erken bir tarihte de bundan vazgeçmislerdir. Avrupa terimi, kullamldigmda dahi tümüyle cografi bir terimdir, Avrupa'da, sonra Avrupa'nm etkisiyle dünya genelinde kullamldigi biçimiyle k1ta isimlerinin kazandigi kültürel, tarihsel, hatta sonralan siyaArapça
sonra ortadan
si içerikle yüklenmemigtir. Müslümanlara göre -- ortaçaglarda Hiristiyanlarm çogudönemde ise pek azma göre de - kimligin özü na, modern ulus, ülke ya da kita degil dindir, insanhk içindeki temel bö-
lünmeler dinsel olarak belirlenmigtir. Genel olarak dig dünyamn sakinleriyle ifgili tartigmalarda, XIX. yüzyda dek, bazi bölgelerde daha sonraki tarihlerde de kullamlan en yaygm ifade küffar, yani inanmayanlardi. Ïnanmayanlar arasmda farkh gruplar ya da farkh siyasi ifade edilmek istendiginde olugumlar Müs1üman tarihçiler çok etnik terimler kullanma egiliminulkesel terimlerden deydi. Hiristiyan Avrupa'daki halklar çegitli biçimlerde amhyordu, Romahlar (Rum), Slavlar (Sakaliha) deniyordu, Bati Avrupa'da yagayanlara da Frenkler deniyordu; Araplara ulagan, kugkusuz Bizans üzerinden Perslere, Türklere ve Müslüman Araplar tarafmdan aktarilm14ti. bagka halklara atifta buH1ristiyanhk âleminin halklarma- etnik isimlerle zamanlara lunma pratigi, Bati'da nispeten modern dek geçerliligini koruyan, Avrupa'mn farkh yerlerindeki Müslüifade manlan kuzey Afrikah, Türk, Tatar gibi etnik isimlerle etme pratigiyle paralellik tapr. '
I
·
-m
Müslümanlarm
Bati, yani Avnipa,
alg11ama biçimi
birkaç agamadan 348
yani Frenk topraklanMüslümanla-
geçmigtir.
çogundegerlendirmelerinde, .aym egzotik, uzak ülkeler ve yazilarda bu ukla da cografi çikar. yerler olarak kargimiza amanda da geri ve önemsiz zorla 3atihlarm Îspanya, Sicilya ve Suriye'de kendilerini biçimde onVIüslümanlann dikkatlerine sunmalan, birkaç degigiklikalgida büyuk kurnalari bu arla dogrudan temas iligkin m Bati Avrupa'ya
ilk
yaratmamistir. kargi ilmi, yani bilimsel bir ilgi varolsa da, bu cogtarihçiler, tarihin degeri ve amailgidir. Müslüman rafi bir hem degerden hem dogrultusunda oma dair anlaylglan tarihine ilgi amaçtan yoksun bulduklan için, dig dünyanm teologlar da Hiristiyanlarm ögduymamiglardir. Müslüman .er
Bati'ya
nihayetinde Tann vahyipek ilgilenmemiglerdir; ilgilensinler neden nin daha önceki ve agilmig bir biçimiyle ki? 11gilenenpek az kisi de, Îslam topraklannda yagayan birçok Hiristiyan cemaat içinde daha saghkh bilgi edinmeyi dabilimlerine ve sanatlarma buluyordu. Avrupa'mn retileriyle
ha kolay hiç ilgi duyulmuyordu. Avrupa'da böyle bir gey olmadigmi hiçbir geyi olmadigmi varsaylyord.ügünüyorlardi, ötekinin Bati'ya biraz ilgi gösteriyordu, lardi. Sadece edgrafyacilar fakat o bile simrh bir ilgiydi. Hatta bir cografya yazan bu yerlere ilgi gösterdigi için özür ilgi çekici olmayan uzak ve
ihtiyacidir. bile diler. Sundugu özür de, eksiksizlik gerçekten biçimiyle böyle bir ilginin anahtan Varoldugu olmahdir, dolayide budur. Cografya tammi geregi evrensel da batidaki smirlann siyla eksiksiz bir cografi aragtirmamn barbarlan dahi kapsamasi ötesinde bulunan cahil, önemsiz bazilarmda fiziksel cografyagerekir. Bu degerlendiimelerin 93
Umari,
(haz.) M.
te secondo Mem., xi
una
Amari,
relazione
(1883), metin
degli stati Cristiani dell'Occiden"E]-Umari, Condizioni di Domenichino Doria de Genova", Arri R. Acad Linc. s. 15, çeviri s. 87
349
.
.
mn yani sira insani
cografyaya
da yer verilmigtir.
Yazarlar
bazi etnolojik veriler sunar, hatta zaman zaman Ïslam'm barbar kompulannm bir antropolojisini yaklagirsunmaya lar. Bilgi kaynaklan hem yaz1h hem s.özlüdür. Yazih bilgileri ternelde antik Yunanca yazilardan, Müslüman alimlerin ilk Avrupa kitasi ve adalanmn konumuna dair kavraylglanm edindigi yazilardan almiglardir. Sözlü bilgiler de Îslam âle-
minden Avrupa'ya giden, sonra geri dönen az sayida seyyahtüccarlardan tan, esirlerden, ve zaman zaman gönderiIen diplomatik heyetlerden edinilmigtir. Bagka bir saik, tuhaf ve olaganüstü olana (el-acaip ve'l-garib) kargi duyulan bir begeni, bilimsel, cografi ilgiyi tamamlaöykülerden m14tir. Îlginç ve olaganüstü genel olarak zevk ahmyordu, Binbir Gece Masallan'nda doruga ç1kmig bir begeniydi bu. Dogu'dan Avrupa'ya giden seyyahlar, okurlarm eglendirecek harikalar, mucizeler, ilginç masallar bulmakta hiç zorluk çekmiyorlardi. Bu unsur, cispeten modern zamanlarsürekliligini da da korudu. Dolay1slyla XVIIL yüzyihn baglannda Viyana'yi ziyaret eden bir Yeniçeri subayi, yolculuguna dair olgusal, yavan olabilecek degerlendirmeyi, ziyaretinden birkaç yll önceki Türk kugatmasi ve geri çekilmesi sirasmda gerçeklegtirilen mucizelere dair tuhaf, harika'hikäyelerle süsleyebiliyordu.94 Bati Avrupa'ya duyulan pratik ve maddi ilgi uzun zaman boyunca smirh oldu. Amerika'mn keyfedildigi, güney ve güneydogu Asya'nm sömürgeleptirildigi, sonrasinda deniz güçlerinin zenginleptigi günlere dek Bati Avrupa'mn ihracat yoluyla sunacak pek bir geyi olmam14t1. Müslüman kaynaklar94
F von Kraelitz-Greifenhorst, "Bericht über den Zug des Gross-Botschafters Ibrahim Pascha na.ch Wien im Jahre 1719", Akademie der Wiss., Wien: PhiL Hist. KL Sittungsberichre, clviii (1909), 26-77.
350
la yer yer
Îngiliz yününden,
bagka birkaç küçük kalemden
görünüge bakihrsa bunlar pek öyle bü^yük >neme sahip degildir. Ortaçaglarm büyük bölümü boyunca, ropikal Afrika'dan oldugu gibi, Avmpa'dan Islam topraklaihracat önemli yapilan olmustur. köleler Islam'm kuen ma >ahsedilir,
ama
slam topraklanmn
çok sayida köle ithal edilmigtir. hem kuzeyi, hem güneyi zaman zaman
avaglarda
zaman
:ey
ve güney
suurlanndan
almmig,
baskmellann
ehne
geçnig, kimi zaman da -giderek daha sik olarak- Afrikah ve AvBerber upah köle tüccarlan tarafmdan satiça çikanlmigtL orsanlarm çabalan sayesinde edinilen, Bati Avrupa kökengiderek azaldi; Osmanhlann güneydogu i esirlerin sayisi Ruslar, Pokvrupa'da verdigi savaglarla, Kmm Tatarlarmm zaman
ve Ukraynahlar arasma düzenledigi baskolar soDogu Avrupah köle tedariki biraz daha uzun sürdü. Avrupa'dan gelen bu beyaz kölelerin, Müslümanlarm
onyahlar Lucu Takat
tropik Afrika'dan getirilen ya da tarzlan üzerinde, daha fazla sayida siyah kölenin sebep oldugundan daha >üyük bir etki biraktigma dair pek kamt yoktur. Müslümanlarm Bati Avrupa'yi alOrtaçaglardari itibaren ;11aylgmda önemli askeri bagka bir unsut olmugtu. unsur da kvrupa'ya insanlann giden Müslümanlar, dügman ya da Lügman olmasi olasi topraklarda yaptigi gibi etraflarma baamyor, yollann, köprülerin, geçitlerin vb.nin yeri. gibi askei degere sahip bilgileri not ahyorlardi. Haçh Seferleri'nin tlgilan ;ok
togudaki ilk frenk
zaferleri Müslümanlann savag yönetiminde, ordulanmn oldugu üstün en azmdan bazi alanlarda
zlenimi
buradan
ç1kanmlarda istihesirleri, bunlar savag :âm ingasmda çahitinhrken, çok sayida Avrupah parah asistihdam edildi, :er ve maceract bir de silah ve bagka savas aalzemesi kaçakçihäi bagladi, ki bu da yüzy1llar içinde hizulunulup
birakti,
uygulandi.
hareketle
Avrupah
351
çabucak
-
.
.I
la büyüdü.
1174 gibi erken
Bagdat bir tarihte, Selahaddin haçhlardan geri alman topraklarda HiristiyanlaHiristiyan devletlerden silah almmasinn ticaret yapmasmi, yönündeki girigimlerini etme tegvik hakh çikaran bir m halifesine,
mektup
"Artik, topraklanmiza meydan yazmigti. savasta, muharebesinde silahlan kullandiklan bir tek getirmeyen ykptiklan -onlarm yok, arasmdan tüccar bile bu da bize bir tercihte bulunup bunu miras edinme gansi veriyor," diyordu? Sonuçta, bu Hiristiyan tüccarlarm ona her tür silahi te-
bunun Islam'm yaranna, Hiristiyanhgm zarabir geligme oldugunu açiklayarak sözlerini sürdürüyordu. H1ristiyan kilisesi de aym kamdaydi, fakat çabalan ve kidarik ettigini,
rma
namalari
bu ticaretin
hizla büyümesini
engellemeyi
bagara-
Yüzylllar sonra Osmanh Türkleri güneydogu mamigti. Avruihtiyaç pa'da ilerlerken ordulan için çok donanmalan ve duyu_lan teçhizati Protestan
güçlerden hatta satm alabilmigler, alabilmiglerdi. mali bankalarmdan destek Îtalyan Fakat bütün bunlar, Müslüman guç1er galibiyet kazanalgismi pek az etkilemig Müslümanlann mayi sürdürdükçe nakit etkilememisti. kargihgi savag malSultanlar ya da hiç zemesi ve askeri uzmanhk satm almig, bunu sadece bir is olarak görmüglerdi. Özelliklede Türkler tabanca ve havanicatlarim benimseyip çok etkili bir biçimtopu gibi Avrupa de kullanrmy, fakat bunu yaparken bu silahlan aldiklan barbarlara iligkin görüglerini degigtirmemiglerdi. Gerçek tavir degigikligi, Osmanh hükümeti, sonra da bagka Müslüman hükümetler Avrupa'mn sadece silahlano degil, onlan kullanma biçimini de benimsemeyi gerekli gördügünde yagandi. XVIII. yüzyilm bagmda büyuk Fransiz asker 95
Ebu
Sama,
Kitab
el-Revdeteyn
mi Ahrn ed (Kah ire, 1962),
fì
ahbar
i, pt. 2, 621-22.
352
el-devleteyn,
ikinci
basim, (haz.) M. Hil-
Avrupa'da Osmanhlar ve AvusOsmanh"mn arasmda geçen savaglan gözlemlemig, "Türklerde parmak sebebine basmigti: temel
de Saxe, güneydogu
Jaurice uryahlar >açansizhämm
degil; eksik olan ksik olan yigitlik degil, sayi degil, zenginlik Önemli olan lüzen, disiplin ve savagma adabi."" idabi"ydi, dügmanlanna Avrupah Osmanhlarm savag meyüstünlük kazandiran gey bir giderek· büyük daha lamnda Saxe'm Revede Maurice auydu. Türk komutanlar kugkusuz olarak aym sonuies'ini okumarupti, ama onlar da bagimsiz :a varmiglar, bir degigim süreci baglatmiglardi; smirh bir as<eri reform olarak baglayan bu süreç, uzun erimli bir sosyal "savagma
te
külturel donügumde zirve noktaya yenilgiye
Savagta
çikmigti. argümandir,
en keskin
ugramak
bu
tagmd1. Batida :lers de bir dizi agir yenilgiyle çikanlmiglarnihayet Ispanya ve Portekiz'den Müslümanlar yöneticilerini Afrika'nm, sondi, muzaffer Hiristiyanlar eski TaDoguda Ruslar izlemiglerdi. içlerine dek Asya'mn da memlekete
ra
kurtulmuglar, tipki batida Portekizlitar boyundurugundan memleketlerine dek izlelerin yaptig1 gibi eski yöneticilerini daha baçanh olmuglardi. migler, hatta bimda onlardan fethiyle birlikte Ruslar Hazar Denizi sa1554'te Astrahan'm hillerine ulagtdar;
böylece
vardilar,
ertesi yüzyil Karadeniz'in kuzey kiyilanna dönemi uzun bir fetih ve sömürgeleptirme
bagladi; Müslümanlara ait genig topraklar Rus Împaratorlukalbindeki topraklarm gu'na katildi, Ruslar Ortadogu'nun Avrupa'da son büyük Osyakm kompulan haline geldi. Orta baçansizhga 1683'te, Viyana surlan önünde manh saldinsi çekilirken bir sonrasmda geri Osmanhlar ugradi, bu yenilgi Budapepte'yi kaybetboyunca ellerinde tuttuklan buçuk asir
96
Maurice Society
War, Technology and de Saxe, Mes Reveries (1757), i. 86-87, aktarddigi yer 1975), s. 256. (Londra, in the Middle East, (haz.) V. J. Parry ve M. E. Yapp
353
tiler, böylece Balkan yanmadasmda uzun bir artçi savaga bagladilar. Bu degigiklikler, islam âleminin, qu ya da bu anlamda Îslam ile Hiristiyan âlemi arasmda araci olan unsurlanna yeni bir önem kazandirdi. Bu unsurlar birkaç gruptu. Önem kazanan ilk grup, Ispanya ve Portekiz'den gelip Kuzey Afrika'da ve Osmanli'nm Akdeniz'deki Dogu topraklarmda sigmmaci olanlardi. Bunlar arasmda hem Müslümanlar hem Yahudiler bulunuyordu, bazilan ölüm korkusuyla zorla Hiristiyanhgi benimsemig, sonra da gerçek dinlerini yagayabilmek için daha hoggörülü topraklara kaçmiglard1. Ispanya ve Portekiz'den Kuzey Afrika ve Osmanh topraklarma gelen Müslüman Moriscolar ile Yahudi Marranolar o dönemde Avrupa'nm arasmda yer alan ir ülkeden en ileri ülkeleri beraberlerinde beceriler, bilgi ve biraz da zenginlik getirmiglerdi. Avrupa'dan gelen, küçuk fakat önemsiz olmayan bagka bir grup da H1ristiyanlann dönme, Muslümanlann mühtedi dedigi, dogni yolu bulmug kesimdi. Bu maceracilann hepsi Islam'i.benimsemeyi gerek1i görmemigti. Bazilari önceki dinlerini koruyarak Osmanh'nm hizmetine girdi. Bu ye-
ni gelenler
-dönmeler,
maceracilar,
parah askerler ve digerleri-- bugün denebilecek Avrupahlagtmlmasi geyin baglatilmasma katkida bulundu. · XVII. yüzyilm sonuna gelindiginde ister dönme olsunlar ister mülteci Avrupa'dan gelenlerin akigi kesilmeye baglaTurkiye'nin
L
artik Ortadogu'ya m14tl. Avrupahlar gelmiyorsa artik, onlarm yerini alacak yeni bir unsur ortaya çikacaktr Avrupa'ya giden Ortadogulular. Bu insanlar Ortadogulu Hiristiyan cemaatlere mensuplardi, bu cemaatler çegitli biçimlerde Bati Avrupa'yla temas kurmaya baglamiglardi; Avrupa'yla kur-
duklan
temaslarda
Ïtalyan okullarma
en öne
ç1kan da ogullarmi egitim için Avrupa'da bagka sonra
gondermeleriydi, 354
Bu hareketin bagmi Rumlar çeda göndereceklerdi. Ki'lisekiyordu, onlan bagka cemaatler izledi. Roma Katolik her zaman ilgili olmuytu. XVI. yüzsi dogu Hiristiyanlanyla arasmda giderek faal sonlanada Vatikan yihn bu cemaatler hale gelmig, Lübnan'da ve bagka yerlerde bu cemaatlerde çagöndermig, Italya'da dillerinin incelenhyacak misyonerler egitimi için kolejler kurmustu. .Bu mesi, din adamlarmm dogrudan okullarm dogrudan etkisi esasen Katolik·kilisesine aynhp Roma'yla birlik kiliselerinden kiliselerle, dogu bath egitsel açidan yakm kurmus, Vatikan'la kilise düzeyinde ve iligkiler tesis etmig gruplarla smirhydi. Bu temaslarm dolaycemaatlerin ortodoks dindaglarma, hatta Müs1üetkisi ise li Ermeni Katolik Mehiman kompularma dahi uzamyordu. tar'm kurdugu okul ve tarikat bir süre Ermeni entelektüel Katolik Kilisehayatmm merkezi haline geldi; Lübnan'da si'ne .bagh Maruniler, Arapça konuyan gniplar arasmda BaMaruniti'yla dogrudan iletigim kuran ilk grup olacaklardi, entelektüel nüfuBati'nm ler daha sonralan Arap âleminin da kritik bir rol oynayacaklardi. zuna açilmasmda etkisi XIX. yüzyda dek Marunilerin Arap âlemi üzerindeki önemli boyutlarda degildi. Bundan uzun zaman önce Türkçeyi ikinci, hatta kimi zaman birinci dilleri olarak konugan Rum ve Ermeni Hiristiyanlar Batihlann bilgisi ve fikirlerini aktanyorlardi. hakim konumdaki Osmanh Türklerine Ortadogulu HiristiBu Batihlagmig ya da Batihlagtinci iligiktidar ile âlemi arasmdaki yanlar digmda, Avrupa Îslam kisi, Îslam âlemi aleyhine degistikçe, daha nüfuzlu hale geda giderek hissediliyordu. len dogrudan bir Avrupa varhgi Bagta Batihlar esasen tüccar ya da diplomat olarak geldiler. (Osmanhlar diplomatlan uzun zaman boyunca esasen ticaretle de ilgili gördüler.) bagka bir XVIII. yüzy11dan itibaren bagladi; yeni tarz Osmanh güçlegrup Avrupall görünmeye okullara
355
rine yardimci olan askerler ve donanma subaylariydi bunlar. istihdam ediliyordu; Basta bu grup bireysel sözlegmelerle sonralan yerlerini hükümetleri tarafmdan gönderilen hizmetli subaylar
aldi.
Avmpahlar Bütün bu degigimler Müslümanlarla arasmdaki temaslan artirdi. Türkçe ve Arapçaya hakim olmamn yetisine sahip egiyani sira bir Bati dilini konuqup yazia önceki timli Rumlar, Ermeniler devirlerdeki sive Maruniler nirh
siyasi,
bir kültürel okullarmdaki
askeri
ve ticari
ahyverig
Avrupah.
imkâni
ötesinde yorumlamanm Müslümanlann yaratti.
gerçek
askeri ilk kez, genç Müslüman egitimciler sadece kâfir ve barbar olarak degil,
kadetlerin Avrupahlan olarak görmesini zorunlu kildi. yararh bilgiye sahip insanlar içeri girmeAvrupa gücünün hizla ilerlemesi de --simrlardan yaklagmasi, topraklarda smirlara hakimiyet kurmasi, hatsi, ilhak topraklan nihayetinde daha etmesita kimi zaman fazla sayida Müslüman devlet adammi ve askeri, ayakta kalmalan için Bati dünyasmi daha iyi bir biçimde anlamanm elzem oldugu görügüne getirdi. Gözle görülür degigikliklerden biri de, Avrupa'ya yapilan seyahatlerle ilgili literatürdedir. XVII. yüzyila dek, Avniilgili elimizde neredeyse pa'ya giden Ortadogulu seyyahlarla hiç bilgi yoktur. Dogu'ya giden Avupah seyyahlar -askerler, çoktan hatiri sayihr bir literatür hacilar, tüccarlar, esirlerüretmig olsalar da, Müslümanlarm cephesinde buna benzer bir literatür yoktu. Az say1da Müslüman gönüllü olarak kâfirlerin topraklarma seyahat etmigti. Avntpa'ya kendi istek1eri digmda gitmig olan, karada ve denizde sonu gelmez savaglar strasmda esir ahnmig olanlarm da fidyeleri ödenip de anlatacak döndüklennde bir yeyleri yoktu, kendilerini dinleyecek kimse de yoktu belki. Bu bakimdan Avrupah muadil1eriyle aralarmda dikkat çekici bir fark vardi, öyle görünü-
356
bir ölçüde talep ediliyordu.,IX. ki onlarm maceralan rüzyilda Roma'da bulunmuy Arap bir savag esiri, X. ytizy11bir diplomat, XV. la Fransa ve Almanya'ya gitmig Endülüslü füzyilda Fransa ve Îtalya'da sürgünde bulunmuy bir Osmanbunlar ve bagka bir iki kisi daha geride bazi noti gehzadesi, Avrupa'ya ¯birakrngtir ki, Müs1ümanlann ar ve parçalar neredeyse seyahatlere tamammi dair literatürün taptigi rordu
aunlar
olugturur.
Îlk degigim
igareti,
Islam'm batisindaki
topraklarda, yükseligini ve yayiluzak
Fas'ta ortaya ç1kt1. Fas, Avrupa gücünün ülkeydi. Fashilk Müslüman rnasmr algilayan, hatta hisseden Laruzun yüzyillar boyunca Arap Müslüman dünyamn bir pargörmüglerdi, Îspanyol pasi olan Ïspanya'mn kaybedildigini etmislerdi. kabul topraklarma Müslüman sürgünleri kendi hem Portekizlilerin iggaline ugramiglar, Hem
Îspanyollarm
kendilerini ayakta tutmakta güçlük çekmiglerdi. Fashlar daha yüzyillar XVII. yüzyilda, Türkler, Misirhlar ve Perslerin ancak yüz yüze gelmig1erdi. Bu. denesonra kargilaçacagi sorunlarla özellikle de Isyim ve sonucundaki tehlike bilinci, Avrupa'ya, panya'ya giden Fas elçilerinin raporlanna yansimigtir. aynntih bir kaydmi biraSeyahatlerinin ve izlenimlerinin tarafmdan 1690-1 yillannda kacak ilk Fas elçisi, Fas sultam Îspanya'ya gönderilmig olan vezir el-Gassani'dir. El-Gassani'nin kitabi, yani Yeniden Fetih sonrasmda bir Müslüman'm elinden çikmig ilk Îspanya betimlemesi hayli büyük iglerin nasil bir ilgiye mazhar olmuqtu. Îspanya'daki hayata, yürüdügüne dair yontmlan zeki, anlay14 sahibi, gördükleriyanaliz güle yakmdan ilgilenen, hatin sayihr bir gozlem ve ortaya koyar. Íçinde bulundugu cüne sahip biri oldugunu
Bati Avrutartigmaz sadece, tartigmasmi gekilde diga dogru, Avpa'daki bagka ülkeleri de kapsayacak birkaç yüzyihm kavrayacak gekilde geriye rupa tarihinin ani ve görev yerini
357
tiogru götürür. Muhtemelen hükümetinin asli ilgi alamm olugturan siyasi ve askeri bilgilerin yani sira, mezhep tartigmalan ve Engizisyon da dahil dini meseleleri de dikkate ahr; sosyal ve. ekonomik meselelere de egilir, ispanya'da gelenek-
1er ve davranig biçimlerine dair çok aydinlatici bazi yorumzenginliginin larda bulunur; Hint adalanmn Îspanya'daki ekonomik etkisi üzerine keskin bazi tespitler sunar." ElGassani'yi XVIIL yüzyilda Fash bagka elçiler izlemigtir. Îçlerinden biri, Muhammed ibn Osman el-Miknasi, Amerikan muhtedevrimine ve ABD'nin kuruluguna dair Arapçadaki ilk melen degerlendirmeyi kaleme alruptir." Avmpa'ya giden Osmanh seyyahlanmn sayisi, Fashlardan daha fazlaydi, fakat sunduklari raporlann Fashlarm railgi ve bilgi düzeyine ulagmast porlarmdaki biraz zaman alacakti. Osmanh'nm Bati'yi algilay141 memleve alg11adiklanm
ket. okumna
sunugunda
birbirini
izleyen
agamalan gösterüç õrnek yeterli olacaktir. ilki Türk elçisi Kara Mehmed Paga'mn mahiBunlardan yetinde 1665'te Viyana'ya giden ünlü seyyah Evliya Çelebi'dir. Evliya hâlâ, dinde ve buna bagh olarak servet ve güçmeydan okunamayacagmm te de üstünlügüne bilincinde olan bir Islam împaratorlugu'nun temsileisidir. Yommlann-
mek
için
da eglenmig görünür, hatta bazen oyuncu, yer yer de tepeden bakar bir hali vardir. Ama ayru zamanda, eskinin ilgisizlik ve horgörü geleneginden de açikça farkh bir gey sunar. 97
Muhammed
el-Vezir el-Gassani, Rihlat el-vezir bin Abdül-Vabhab, fi iftikak elhazirlayan ve Íspanyolcaya çeviren Alfredo Bustan¯ (Tanca, 1940). Bustani'nin edisyonu biraz kisaltilmipir. El yazmasmm tam Fransizca çevirisi için bkz. H. Sauvaire, Voyage en Espagne d'un Ambassador (Paris. Marocain 1884): Genel olarak bu Fash seyyahlarla ilgili olarak bakiruz Henri Peres, CEspagne vue par les asir,
98
musulmans de 1610 [sie- recte 1690] a 1930 (Paris, voyageurs Muhammed ibn Osrnan el,Miknasi, el-Iksir (i fikak el-asir, (Rabat, 1965).
358
1937).
(haz.) Muh.
El-Fasi
3etimlemeleri ir toplumu esi sistemi,
birçok olurnlu özellige sahip adil, etkili bir yargi idaordu, disiplinli bir müreffeh kasabalar ve köyler, geligip serpilen çok ayrmtihdir,
-çok
Osmanh okurun gözleri önüne serer. Genelde durumlari arasmda açik kiyaslakaçtigi yerler de vardir nalar yapmaktan kaçimr, istisnaya Türkiye'de abii, örnegin Avrupa saatlerini ve kol saatlerini Stephen's Viyana'da St. eder da Katercih cullanilanlara ya istiflenmig, edrali'ndeki gayet iyi korunmug küo gayet iyi üphaneyi kötü yööver, Kahire ve Îstanbul'daki camilerin 1etilen Viyana'daki lehine sokütüphaneleriyle kargilagtmp ir
bagkent-
3smanh
ile Avusturya'mn
1uçlara
vanr. Evliya bir geyi överken dahi, yetkinlik derecesinde kendihâlâ. 1720-1 tarihle1e güvenen bir .toplumu yans1tmaktadir inde elçi olarak Paris'e giden Yirmisekiz Mehmed Efendi ise ;ok farkh bir durumu yansitir. Evliya'mn Viyana seyahati ile Wehmed Efendi'nin Paris seyahati· arasmda çok gey olmugçekilmig, Budapepte'yi kaybetViyana'dan Osmanhlar yenilgi KarAvusturyahlar niëlerdir, kargismda ugradiklan mühürlen_ofça (1699) ve Pasarofça (1718) antla§malanyla :ur.
hükümet olarak Mehmet Efendi de katilmistir. Daha da be:eii, zamanmda henüz algilanOsmanhlar artik Evliya'nm nefesini tehlikenin de enselenamig olan yeni, korkunç bir Kuzeydeki Rusya'nm yarattig1 tehdittir inde hissetmektedir: Fransa'ya Mehmet Efendi'nin farkh bir au. Bu yüzden de rakipsiz üstün özle bakmig olmasi hiç de gagirtici degildir; gözleriyle emin ziyaretçinin gelen kendinden bir air güçten legil, birkaç cepheden tehdit altmda olan bir devletin temsilnigtir.
Pasaroftfa
antlagmasimn
müzakerelerine
:ernsilcisi
29
Evliya, Kreutel,
Seyahatname [m Reiche
(istanbul, des Goldenen
1314 A.H.), Apfels (Graz,
359
vii; kargilagtmn I 975).
Almanca
çev¯ri, R.F
tedirgin gözleriyle bakmistir çevresine. Paris'e farkh bir amaç1a, yardim ve kilavuzluk arayip içinde gelmistir; bir ilk kez reform Bati Avrupa ülkesinde için olasi bir model, anlamda hatta çok smirh bir da olsa muhtemelen hükümdarlarinin dügmanIarina kary bir müttefik görmektedir. Mehmet Efendi birçok geyle ilgilenmigtir. Rasathaneyi, bilimsel aletleri, Fransa'daki pratigini, sanayi ve imalati, tip yollar, kanallar, köprüler ·ve alavere havuzlanndan olugan iletigim agmi betimlemig, hatta tiyatro ve opera gibi kültürel faallyetler hakkmda da bir geyler söylemi§tir. Genelde Mehmet Efendi açik kiyaslamalar yapmaz, Batihlagma yönünde degigilmesi konusunda fazla tavsiyede de bulunmaz. Fakat uygulamalanm, bunlar Fransiz kurumlanm, yöntemlerini betimleyiginde örtük olarak meveuttur. Seyahat sirasmda kendisine eglik eden, sonra seçkin bir resmi kariyere sahip olan oglu, Fransizca bile ögrenmigtir. Bu dikkat çekici bir baçandir, uzun süre boyunca da esine rastlanmayacak bir cisinin
baçan
olacaktir.I°0
Kisa süre
evvel ortaya
çikan
bir belgede Mehmet Efenilginç bir ek degerlendirmesine Öyle görünüyor ki Mehmet Efendi istanbul'a mevcuttur. ailesine ve dostlarma birçok döndügünde meslektaglanna, uyandirdigi Bunlarin hediye dagitmigtir. yeni arzular, Saddi'nin seyahati
100
hakkindaki
Mehmed
gerek eski gerek yeni Türkçe harflerle birkaç Said'in elçilik rapomnun, metinlerde bulunmaktadir, bazi degigiklikler vardir. Kitap ilk olarak Paris'te basilmig, Fransizca çevirisi Relation ve Istanbul'da de l'ambassade de Mehmet Effendi a la cour de France en 1721 ecrire par lui meme et rraduit par JuTien Galland bagliglyla yaymlannnytir (Ïstanbulve Paris, 1757). Galland'm versiyeni bir edisyonu, fakat bagka birçok ek belgeyyonunun metne yer vermeksizin Mehmet le birlikte Gilles Veinstein tarafmdan Efendi, Le paradis hazirlanmytirilgili olarak bakimz B. Lewis, The Musdes infidels (Paris, 1981). Bu yazarlarla lim Discovery of Europe (New York, 1982); ve Faik Regit Unat, Osmanit sefirleri edisyonu
ve sefarernameleri
(Ankara,
1968).
-rir
360
kisa süre sonra, izinh olarak Paris'e giden Fransiz getirmesini.tstebir dragomana verdigi, dönerken istanbul'a arasmda diklerinin listesinde görülebilir. Listedeki kalemler yakic1 aynaoptik aletler, gözlükler, binoküler, mikroskop, kasaba ve lar, Gobelin hahlan, küçük tekrar saatleri, kale, drabahçe resimleri ve bagka birçok gey vardir. Söz konusu gifahen bin gige gampanya gomana göre aynca kendisinden Fransiz bu rigarabl istenmigtir. ile dokuz yüz gige Burgonya özellikle kaleleri de ve bagka calann çogunu yerine getirmig, razam'm
-
getirmistir.I°i
bin adet baski örnekse Osmanh e1çisi olarak 1790'da Berlin'e giÜçüncü Mehmet Efendi'nin Paris seyahati ile den Azmi Efendi'dir. Osmanh'mn koAzmi Efendi'nin Pmsya seyahati arasmda Rusnumunda yine, bu kez keskin bir gerileme yayanmigtir. Küçük 1774'te yikici bir savag sonrasmda ya'yla yaganan antlagmayla Rusya büyük imzalanmig, Antlagmasi Kaynarca saglannytir. toprak kazammlan, aynca bagka kazammlar
manzaralan
gösteren
Rusya Kinm'i- ilhak etmig, Rus gücü Antlagma sonrasmda Karadeniz bölgesinde hizla yayilm14tir. Azmi Efendi'nin rarakipler olarak görülgüçlü ve ilerleyen porunda Avrupahlar imparatorlugun kargismda büyük bir tehdittirler. mektedir,
için, onlan inOnlara kargi savunma konumuna geçebilmek ulagmak de bazi yönbelki -bu içincelemek, hatta amaca temlerini taklit etmek zorunludur. artik yeni ya' çevrelerde Bu dönemde taklit fikri, Osmanh yüzyildan da tümüyle tuhaf bir fikir degildir, çünkü XVIIL ilerletmislerdir. Azberi yazarlar çegitli biçimlerde bu fikri normal raponinda ve faaliyetler mi Efendi'nin üzerine aynntikralhgi olarak betimlendikten sonra, Prusya degerlendirme su konu bagh bir degerlendirme sunulmus, 'seyahatler
.
101
Aktaran
Veinstein,
s. 48-49.
361 I
.
hklan altmda yapilmigtir: Ülkenin yönetimi, sakinleri, yüksek hükümet kurumlan, hazine, nüfus, hükümetin gida ambarlan, ordu, cephane depolari ve toplar. Azmi, Prusya'nm ticareti güçlendirmek, sanayiyi tesis etmek, güçlü ve saghkh bir hazine olugturmak için ekonomik bir çaba içinde oldugundan bahseder. En önemli pasajlar, egitim sistemiyle birlikte Prusya ordusunun devlet örgütlenyapisun ve Pusya
venmlihgam, oturmum yetkm memur hiyerargisim betimledigi pasajlardir. Azmi Efendi, kendisinden önceki bazdari gibi, tavsiyelerini imalarla, dolambaçh yollardan aktarmakla yetinmemig, bunun yerine raporunun sonuna Osmanh yönetsel ve askeri ayg1tmm, Prusya sisteminin en iyi bazi özelliklerinin benimsenmesi yoluyla yenilenmesi için bir dizi özel tavsiye eklemigtir. Azmi Efendi'nin raporu, acilen ihtiyaç duyulan reformlar içi.n bastiran Osmanh memurlan ve subaylan için õnemli bir metin haline gelecektir. ilginç Raporun yönlerinden biri, Azmi Efendi'nin Prusya sistemini bugün meritokrasi diyebilecegimiz gey olarak tarif etmesi, Osmanh'mn geleneksel himaye ve kay1rna sistemi yerine bu sistemin benimsenmesi tavsiyesinde bulunmasimesmm
dir.I°2
XVIII. ytizyil sonundan itibaren, XIX. yüzyil boyunca ve hiz bölgeden bölgeye farkhhk göstermigtirIslam âlemi Bati'nm gücünün, tekniklerinin ve fikirlerinin yikici etkisine maruz kalungtir. Bazi bölgeler fethedilmig ve Batih Büyük Britanya, Fransa, Hollanda ve Rusya imparatorluklarmm bir parçasi haline gelmigtir. Osmanh Împaratorlugu ve Îran bile, resmen fethedilmemig ya da is gal edilmemig -olsa-tarih
102
Azmi,
Sefaretname
ne memurolan ler-Kohlshorn'un
1.205 senesinde
Ahmed
an den preussischen
Prusya
Azmi Efendinindir,
Krah 1kinci Fredrik
(îstanbul,
yaptigi Alma.nca çevirisi ise Armi Efendis Hof (Berlin, 1918) (görülmemigtir).
362
Guillaum'in
1303 A.H.),
s.52.
nezdi-
Otto Mül-
Gesandrschaftsreise
lar bile aslinda bagimsizhklarmm sma tamk olmuglardir.
ciddi biçimde kisitlanma-
ilk büalgilarim etkileyen oldu. Eskiden, yük degigim iletigim kanallan ve araçlarmda Avrupa'ya gidahi Osmanh'mn geri çekilme dönemlerinde seyahatler sayisi çok azsa da, artik bu den Müslümanlann XVIIL sayisi da çogalmisti. siklagmig, Avrupa'ya gidenlerin bagka Müsda itibaren Osmanhlar, sonra yüzyihn sonundan diplomatik daimi lüman devletler Avrupa bagkentlerinde ülkesini ve gideAvrupa böylece bir temsileilikler kurdular, yetkilihükümet rek Avrupa dilini dogrudan bilen bir
Bati'ya
Müslümanlarm
iligkin
de bir
özel bir önem leri grubu olugtu Bir Avrupa dilinin bilinmesi için Müslümanlarm neretagiyordu. Eskiden tercümanhk Islam'a desigtirip ya da din deyse tümüyle gayrimüslimlere gerekiyordu, olanlara oysa gimdi en az dayanmasi geçmig çikbir Avrupa diline hakim yeni bir Müsluman elit ortaya geligmig, gönülsüzce sonra misti; bagta bu yavag yavag ve bilgi, bir böyle horgõrülen Eskiden ivme kazanmigti. hizla da gelmig, yararh vazgehale sonra hoggörülür olmug, sonra çilmez olmuytu. XIX. yüzyihn ilk yillarmda, Misir, Türkiye iran'dan Avrupa okullarma ilk ogrenci heyetleri gänderil-
ve temelde askeri ögrencilerdi, sonra misti; bagta bu ögrenciler Bu.birolmuytu. dahil bu yelpazesinin sürece tamamt egitim roller dõndükten sonra.önemli kaç yüz ögrenci ülkelerine ögrencikentinde yagaylp oynamiglardi. Bir süre bir Avrupa ögretmenlerinden ögrenci ziyade aroldugu âdet üzere likte hevesli olan gepgenig ögrenmig geyler o kadaylanndan bir ilk öncüleriydi bu ögrenciler. ordusunun Müslümanlar genç deger ilginç ögremneye Avrupasmda 1840'lann 1830'larm, çok gey vardi. Ahnan derslerin
de birakildiktan
sonuçlarmdan sonra, Müslüman 363
biri de, yüzyil ortasi geriAvrupa'ya dip-
ülkelerden
ardmdan lomatlar ve ögrencilerin üçüncü bir ziyaretçi grubunun gitmesi oldu: Siyasi sürgünler. Daha da önemlisi bu sürgünler arasmda, Bati'nm baçansi ve gücünün tilsimi olarak gördükleri Bati tarzi anayasal ve parlamenter yönetim getirmek isteyen liberal vasisteminin yararlanni ülkelerine tanseverlerden olugan genç Osmanhlar grubu da vardi. Çok gazeteler, brógürler, kitaplar yayingeçmeden manifestolar, layan Müsluman surgun gruplan Avrupa sahnesinin ahyldik göri.tntülerinden biri haline geldi. Belki de en önemli tek geligme, egitimdi; giderek daha fazla sayida Müs1üman ögrencinin Avrupa'ya gitmesinin yatopraklarda Bati okullan ve kolejleri kuni sira, Müslüman rulmasi, hatta nihavetinde Müslüman hükümetlerin kurduokullarm Batihlagtirilmasi kismen sayesinde egitim geliggu Bu önemli sürecin bir parçasi da, silahh kuvvetlerin moi ti. dernlestirilmesi -o siralarda bu Batihlagma anlamma geliyordu- yoluyla gerçekleptirilen askeri egitimdi. Birçok yerden Batih askeri dampmanlar geldi. Daha sonra Almanya olacak olan Prusya, 1835 ile 1919 y111an arasmda Türkiye'de bir dizi askeri heyet bulundurdu, bu heyetlerin Türk ordusu
üzezinde
uzun
erimli
baylari ile donanma bir rol oynadi, Arap
etkileri yetkilileri
Îngiliz ve
oldu.I°3
Fransiz
su-
de Türkiye'de küçük de olsa ülkelerinin bazilarmda ise daha büyük roller üstlendiler. Bati dünyasmda büyük bir savagm sona ermesi, birden fazlahk haline gelen, yeteneklerinin kullamlabilecegi bir yer arayan deneyimli askeri yetkili arzi yaratir. Napolyon savaglari sonrasmda Misir'da hizmet vermeye hazir birçok Fransiz subay ortaya çikmigti. Amerikan iç savagi
sonrasmda
emekli
103
gönder·llen
Türkiye'ye
lach, Anatomie Türkei
1835-1919
Amerikah Alman
einer Militarhilfe:
subaylar,
misyonlanyla
die preussisch
(Tel Aviv-Düsseldorf,
364
Misir ordusunun
ílgili olarak bakm a Jehuda deutschen Militarmissionen
1976).
yeL Walin der
.iden
Im1sti.
üstlenmeye bagegitimini ve yeniden örgütlenmesini deriler Müslüman ordulara verdigi askeri Rusya'nm büyük bölümü boyunca sunftan
CVIIL ve XIX. yüzyillarm
Fakat Îran jangerçeklestirildi. savag meydanlarmda oldugu gibi, daha yakm Larmasini egiten bazi Rus subaylar birkaç Müslüman ülLönemlerde Sovyet askeri misyonlan iyade,
büyük bir rol oynamaya da baglamistir. ziyaretçilerin giden Müslüman Bu dönemde Avrupa'ya düzeylerde artmig, onlarm ortaya çikardigi ayisi muazzam boiteratürde de benzer bir artig yaganmigttr. Uzun bir süre hatta hayranhk olnca Avrupa'ya kargi hakim tavir, saygi olarak dünyanm yeni efenyazarlar dogal uytu. Müslüman onlara göre en göstermemiglerdi, Jilerine büyük bir sicakhk gerçek bir meziefendilere nemli veçhe aç1sædan bu yeni veçhe, dini õnemli de hazir degillerdi. Bu en yet atfetmeye göre külterimi, Müslümanlara veçheydi; o siralarda bilgisizliiçeriyordu. Eskinin o türel ve entelektüel olam da arasmda kalanlar memlekette ge dayanan horgörme tavri, yurtdigma gidip gelmig olankupkusuz varhgim sürdürse de, nerideyse ortadan kaybolmuytu. Temel itici güç lar arasmda dair algiyla Bati ve yoksulluklarma hâlâ kendi zayilhklan mümkünse öykünme, zenginligi ve gücüne dünyasinm epitsizlik Olaylar bu arzusuydu. onunla egit seviyeye gelme tehlikeleri,'hakidünyanm maruz kaldigi sonucu Müslüman hatta fethedilme tehlikesini miyet altma girme, sõmürülme bu arzu da dagiderek daha büyük bir aciliyetle gösterirken ha keskin bir hal ahyo,rdu. ilgili bazi görüg Gelgelelim ahnan derslerin niteligiyle memleketteki büyük ölfarkhhklari da mevcuttu; bu dersleri bazi çüde ikna edilememig kesime kabul ettirme konusunda giderek arttig1 Avrupa hakimiyetinin güçlükler yagamyordu. arasmda iki tema öne çikiyordu, yazarlar ilk bu donemdeki ede
"dini"
365
I·
ikisi
de daha änceki yazilarda zaten alg11anabilir olan temalann geligmig halleriydi. Bunlar siras1yla askeri olanla siyasi olandi. Biri Bati'nm silahlanna duyulan ilgiyle baglamig, sonralan Bati'nm savag yöntemlerine duyulan ilgi halini alm14ti. Bu da Bati teknolojisi, nihayetinde ilgiye sanayisine dönügmüg, Bati ordulanmn üstünlügünün hiç de azimsanölçülerde mayacak bunlara dayandig1 fark edilmig, bu farkmdahk da yaygmhk kazanrugtL XIX. yüzyilda, MüslümanIarm ekonomik geriliklerine dair farkmdahklari, Îslam dünyasmm daha agir ve daha belirgin oIan siyasi ve askeri zay1fhklarma dair farkmdahklarlyla bir hale gelmeye bagladi, bazi Müslüman yöneticiler, ordular ve donanmalann daha iyi düzeyde olmasmi saglayacak bir destek olarak degil, sirf
kendisi adina Batih çizgide
ekonomik
kalkinmayla
ilgilen-
meye bagladilar. Ïkinci degigiklik, Bati'daki yönetim yöntemlerine ilginin giderek artmasiydi. Bagta Müslüman ziyaretçiler bu konuda hiçbir geye ilgi göstermediler. Ortaçag metinlerinde arada rastlanan birkaç atif diginda, ilk kisa degerlendirme XVII. yüzyilda, tamnmig Osmanh alim ve bilgin Katip Çelebi tarafmdan yapilmigtir. Katip Çelebi'nin bilgileri dagmik, parça parçadir, bazi noktalarda dikkat çekici derecede detayh, bagka bazi noktalarda çarpici hatalarla doludur. Kitap hiç basumamigtir, pek de bilinmez. O dönem bagka Osmanh yazarlar, Avrupa'daki meselelere, smirlarimn hemen õtesine dahi pek az ilgi gösteriyorlardi ya da hiç ilgi göstermiyorlardi. Nitekim Osmanh'mn XVII. yüzyila ait son derece hacimli kay1tlarmda Otuz Yil Savaglarl'na pek az dikkat sarf edilir, nedenleri üzerinde ve sonuç1an bu kadar bile durulmaz. 1732'de kaleme ahnmig Farsça bir kitapta da Avrupa hukuku ve yönetim biçimine kisa bir atifta bulunulur. Yazar üzüntüyle, tamptigi bir Ingiliz kaptamn bu iglerin daha lyi 366
düzen içinde yürüdügü Avrupa'y1 ziyaret etmesi önerisibelirtir. Avrupa hükümetleri ve orduti kabul edemedigini ancak XVIIL yüzarma iligkin ilk olgusal degerlendirmeye Osmanhlann hizmerastlanz. Îslam'a geçmig, al sonunda tarafmgelmig Macar bir dönme inde üst düzey mevkilere basilmigtir.104 yazihp lan büyük bir reform çabasma tamk Yüzyihn son yillarmda >lunur. Îstanbul'da yeni bir matbaa kurulmugtur, burada çok sayida kitap basilmaktadir; orijinal hem tercüme iem :ok subay yabanci donanma sayida ve harp akademilerine Berlin, Viyana ve Paris, Londra, olarak atannnytir: itmen daimi Osmanh elçilikleri açilmig, FransizSt. Petersburg'da --önce sonra YunaÏstanbul'da açtiklari elçilik üzerinden, ar üsler sayesindeedindikleri Franaistan ve Misir'da yeni devrimle 11gili bilgi ve fikirler yaymasa'da gerçekleegtirilen Osmanh taga baglamiglardir. XIX. yüzyilm baglannda bir parlamenter kurumlardan devletlerindeki rihçisi Avrupa devletler"I°6 kullanarak örtmecesini iyi örgütlenmig bir bionaylar bir hava içinde bahsederken çok mutereddit geleneginde daidare benzer de gimde Osmanh hükümet ve >ir
'bazi
sõyler. bir yeri olmasi gerektigini rugmanhk kurumlannm dair fikirler, Îslam kuDan1§manhk ve karar alma usullerine salunglardir. Yeni kõk derinden rami ve Osmanh pratigine degil, ithal edilmig sadece hukuki aym olan gey, Avrupa'dan
fikriydi, tebano bir kavram olan õzgürlük özgürlük, yasalar bütübir anlammda devlete kargi haklan nüyle kutsal bir yere tagmacak, hukuk ve yargi tarafmdan özgürlük fikri. Müslüman ülkorunacak haklar anlimmda kelerde anayasal hareketi doguran da bu kavray1;lar olmugzamanda
siyasi
I
104
Îbrahim idem,
105
Müteferrika,
Fransizca
Sanizade.
Tarih
Usul
versiyon
(istanbul,
el hikem Traite 1290-1
fi
nizam
de la Tacrique A.H3,
el-umem (Víyana,
iv, 2-3. '
367
(Îstanbul,
1144 A.
I 769)
HJ;
tur; XIX. yüzyllda
hizla geligen bu anayasal hareket, 1905'te 1908'de Îran'da, Osmanh imparatorlugu'nda yaganan anayasal devrimlerle zirve noktasma çikmigtir. O tarihten beri buyük hayalkinkhklan yaganmigtir. Bati zaferleri umulan tarzi askeri yöntemler kazanamamig, Bati'nm refah
ekonomik
ve siyasi ilaçlan, tavsiye edildikleri yerlere da özgürlük de getirmemiglerdir. Bir isyan ve gaykmhk hali içinde eski algilar ve cevaplara geri dönülmüg, Bati birçoklarma yabanci, pagan, zararli, hâlâ dügman, fakat artik korkutucu olmayan bir gey gibi görünmügtür. Su siralarda genel olarak Bati degerlerine, özel oIarak da Bati'mn siyasi tarzma pek itibar edilmemekte, saygi duyulmamaktadir. Fakat Ïslam âleminde bu degerlerin, bu siyasi tarzm ölmüg oldugunu söy1emek için henüz erkendir.
1
·i -I
368
22. BÖLÜM RAÖMEN BATILILA§MI@ ORTADOÖU KENDÍNE
1996 asgari Son yillarda Oriadogu'da Bati'nm siyasi nüfuzunun yönden Badüzeye indigine tamk olundu, fakat baska her t1'nm nüfuzu hizla artlyor. Bati etkisinin en görünür, en yaygm, en az tammp kabuI modern devletin maddi geyler alanmdadir; edilmig veçheleri Avru.pah yönegeçmisteki sundugu, çogu ve modern kentin
temeli atilmig altyapi, imsüreçlerini terkânlar ve hizmetlerdir bunlar. Modernlegme yönündegigtirme süreçlerin yönünü sine çevirme, hatta bu bu açiktir. Hatta uçaklar ve otomode bir arzu olmamistir, biller, telefonlar ve televizyonlar, tanklar ve toplar da ne Baönceleyen ve kolaylagt1ran Batih tih olarak ne de icatlanm felsefelerle ilgili olarak görülmügtur. ticiler ya da ayncahk
sahiplerince
369
.
l
Íran'da devrim Îlginçtir, açikça Bati karg iti lar
íle seçilmig
rumuglardir. yeniden
r
.L
bazi devletler bile, anayasaolugan.Bat1h siyasi aygitlari koCumhuriyeti gerçek Îslam Îslami yönetimi
meclislerden
Ïran
kurdugu
bir anayasaya
olan
iddiasmdadir,
fakat bunu yaparken yazih seçilmig parlamentoya bir dayamr; bunlave de Islami öäretide, Îslam tarihinde bir örnegi ol-
nn ikisinin mamigtir. Batt kaynakh siyasi fikirler arasinda bõlgede en güçlü, en kahei olan belki de devrini fikri olmugtur. Îslami Ortado-
gu'nun tarihi, bagka toplumlann
tarihi gibi, hükümetlerin isda komplolarla devrildigi ya birçok örnek sunar. Tiranhgi y1kip yerine adalet getirmenin kutsaI gôrevleri olduguna inanan liderlerin sosyal ve siyasi düzene isyanlanyla kuruleski vardir, gelenegi bir Islam de muy Islam hukuku ve gelenegi yöneticiye borçlu olunan itaatin simrlanm açikça ortaya koyar; hatin sayihr bir temkinle de olsa,.bir yöneticinin tebahak iddiasmi yitirecegi ve yasalara smm baghhgi üzerindeki indirilebilecegi, daha dogrusu indiuygun olarak yönetimden rilip yerine bagkasmm.geçirilmesi gerektigi kopullan tartigir. Fakat devrim nosyonu, XVI yüzyil Hollanda'si, XVII. yüzyil Ìngiltere'si, XVIII. yüzy1l Amerika'st ve Fransa'smda geligtigi biçimiyle yabanci ve yeniydi. Ortadogu'daki ilk kendinden menkul devrimler 1905'te Ïran'da anayasacilarm, 1908'de de Osmanh Împaratorlugu'nda Jön Türkler'in gerçekleptirdigi devrimler oldu. O zamandan beri bagka birçok devrim oldu, XX. yüzy11m son on ylhna gelindiginde de bölgedeki devletlerin açik bir çogunlugu önceki rejimlerin giddet yoluyla devrilmesi sonucu kurulmuy rejimlerle yönetiliyordu. Îlk zamanlarda bu bazen, yabanci hukümranlara kari verilen milliyetçi gerçekleptiriliyordu. bir mücadeleyle yanlarla
370
genellikle subaylarm hizmet verdikleri ordularm 018u. agh oldugu yöneticileri devirmesiyle gerçekleptirilir lunlarm sifatinda hak hepsi de ayn1 cogkunlukla onralari
"devrimci"
idia
ediyordu,
"devrimei"
sifati
Ortadogu'da en yaygm olarak ka-
da zamanla
iddia etmenin megruiyetini rejim degigikligi ul gören yolu haline geldi. Birkaç vakada, aplumdaki daha. köklü hareketler sonucu meydana geldi, aha derindeki nedenlerden kaynaklanmiglar, sadece tepeekilerin degismesinden daha büyük sonuçlara sebep ol1uglardi. Bunlardan biri de kugkusuz 1979'da Iran'da yagabelki de nihai akibeti açismdan an, kökenleri, geligimi, önetimin
özellikle
'ransiz,
de Rus devrimleriyle bir kiyaslamaya dave-
ye çikaran Îslam Devrimi'ydi. beri bu konuda farkh Ne olmug olursa olsun -bagmdan ärügler olmusturIran'da olup bitenler, klasik anlamda bir .evrim Halkm genig katihm gösterdigi olarak gärülebilir: iktiitlesel bir hareket, siyasi iktidarm yam sira ekonomik _arda da büyük bir kaymaya neden olmug, genig çaph bir
dönügüm süreci baglatmig ya da daha dogrusu bir süreci devam ettirmigti. Fransa'da Tipki Bourbon hanedamnm yönetimindeki ve
aplumsal löyle
tomanovlarm yönetimindeki
Rusya'da
oldugu
gibi Pehlevi
yõnetimindeki Îran'da da büyük bir degigim öyle etmekteydi bir noktaya ulagmigti ki, dedevam ve artik -am büyük bir kayma için edebilmesi siyasi iktidarda ·erekiyordu. Bagka devrimlerde oldugu gibi, Îran devrimintanedanmm
üreci
le de degigim sürecinin yön degigtirmesi, sapmasi, hatta bodahilindeydi. Bazi ulmasi halinde birgeyler olmasi ihtimal ranhlar hareketle, farkh, kimi zaman çeligen öncüllerden Devrimci unun zaten oldugunu savunuyordu. daha fazla sayida insan onlara a yerlestiginde, acladi. 371
rejim iktida-
hak vermeye
rin
Îran'daki devrime, devrim denilen tersine Îslami de denmisti. Paris
daha önceki hareketleörnekya da Petrograd
leri devrimin liderleri ve esin kaynaklarmm hiç mi hiç umrunda degildi, Avrupa kaynakh sol ideolojiler de sag ideoloettikleri yayilmaci jiler de kendisine kargi mücadele kâfir Onlarmki dügmanm bir parçasi olarak görülüyordu. farkh bir toplumdu, farkh kutsal metinler klasiklerle egitilmig, farkh tarihsel hatiralarla gekillenmigti. Devrimin sembolleri Îslami'ydi, çünkü sadece bunlar kitleleri mücave sloganlan dele için seferber etme gücüne sahipti. Îslam, semboller ve sloganlardan fazlasmi sunuyordu. Devrimin yorumladigi liderleri ve sözcülerinin biçimiyle, ulagilacak hedefleri formüle ediyor, en az onun kadar önemBunlar, tarihlisi kargi çikilacak dügmanlan tammhyordu. dügminlardi: gelenekten tamdik hukuktan ten, ve Ülke diymdaki kâfir, ülke içindeki dinden çikmig. Tabii ki devrimcilere göre dinden çikmiglar, onlann gerçek Islam'm ne olduguna iligkin yorumlarmi payl.agmayan, onlarm alg1lanna göre yabanci ve kâfir tarzlar ithal edip Îslam camiasmi, Íslam camiasmm inanci yolundayandirdigi hukuku hayatmi ve dan çikaran bütün Müslümanlari, ozellikle de Müslüman yöneticileri ifade ediyordu. Prensipte, Iran'daki ve bu tür hareketlerin Îslam devriminin tesis edildigi backa ülkelerdeki yagandigi çaghakimiyeti ve nüfuzunun amaci, yabancilarm da Müslüman topraklara ve halklara dayatilan yabanci ve kâfir eklentilerin tumunü ortadan kaldirmakti. Gelgelelim Îran ve bagka yerlerdeki bu devrimcilerin siciBati'nm ve onun sunduklarma li incelendiginde, kargi benimreddedici yapilan propagandalasenen tavnn, hiçbir biçimde nn igaret etmig olabilecegi kadar kapsamh, aynm gütmez bir tarzda gerçeklegmedigi, ahen azmdan kâfirlenn ülkesinden geylerin çikar. hâlâ hog kargilandigi ortaya nan bazi -ve
372
Bunlarm bazdan agikârdir. Iran'daki Ïslam devrimi elektilk devumiydi. Humeyni-hutonik çagmm gerçekten modern ülkesindeki milyonlarca yurtelerini kasetlerle yurtdigmdan ülkesindeki ilk takipçilerigönderen karizmatik hatipti, agma li sayesinde getirdigi telefonla dognidan arama Sah'm Îran'a
ilk devrimci liderdi. îranh devrimei sürgündeki iderlerin gerek resmi gerek gayri resmi girigtikleri savaglarda, 3ati ve taklitçilerinin onlara satmaya çahetig1 bu tür silahlaryararlandigmi söylemeye gerek bile yok. lan tam anlamiyla Trajiktir Îran'daki devrimci rejimin Avrupa'dan aldigi bir Jagka yön daha vardi. Sembolleri ve imalari Avnipah olmak-
rönlendiren
an çok
Íslamiyse de, tarz ve Îslami olmaktan
i örnekler
yöntem konusunda benimsediçok Avrupahydi. Ideolojik olasayida dügmamn alelacele for-
ak tammlanmig muazzam yüzbinlerce kadm ve geregi yarg11amp infaz edilmesi, özel erkegin mülke gönderilmesi, genig olçekte el sürgüne iktidarm eglik eden pekigtirilmesine baski ve yiconmasi, nalite
ve beyin yikama karipmi; bütün bunlar Muhamörneklerden ned ile Ali'nin sundugu çok, Robespierre ile Stalin'in sundugu ärnek1ere bir geyler borçluydu. Bu yön:emlere pek Ïslami denemez, fakat tümüyle devrimcidirler. Fransizlar yaptigt gibi, Îranh devZamamnda ve Ruslann cim, giddet
tribünlerin yam sira, uluslararasi :ribünlere oynadilar; devrimleri Îran digmdaki, aym kültürü, halklar üzeiym söylem evrenini paylagan bagka ülkelerdeki inde güçlü bir etki birakti. Devrimin cazibesi, güney Lüblan ve bazi Körfez ü1kelerinde oldugu gibi en fazla Sii nüfus irasmda güç1üydü, en az da hemen yakmdaki Sunni komgu_arda. Bir süre, Siiligin neredeyse hiç bilinmedigi Müslüman Jünyamn büyük bölumünde çok güç1ü oldu. Buralarda mez2epsel farkhhklar önemli degildi. Humeyni bir Sii ya da [ranh olarak degil, Îslamei devrimci bir lider olarak görüle-
imcilerde
ülke
içindeki
373
.I-
-I
.
biliyordu. Zamanmda Paris ve Petrograd'daki olaylara neredeyse Mesihçi bir gevkle kargihk veren genç Batih radikaller gibi, Îslam dünyasmm dört bir yerinde genciyle yaghsiyla milyonlarca kadm ve erkek de Îslam devriminin çagrisma öyle kargihk verdi; duygulan tastyordu, aym copkunlugu aym yüreklilik
içindeydiler,
umutlari
aym
smir tammazlikla affetmeye hazirdi
kabarmigti, her tür dehgeti mazur görüp onlar da, gelecege aym kayg11arla bakiyorlardi. Îran'da devrimi izleyen yillar zor yillar oldu. Ïnsanlar diülke içindeki anyla yapilan savaglardan, çatigmalar ve baskidan, hizla kötüye dogru giden ekonomik krizden çok çekti. Bagka devrimlerde oldugu gibi, rakip hizipler, kimi zaüzere aginlar ile ihmhlar, daha dogm bir man tammlandigi ile pragmatistler arasmdaki çatigmalar tammla ideologlar tekrarlandi.. Bütün bunlar ve bagka degigimler yüzünden Ïran tarzi Îslam devriminin ideali cazibesini biraz yitirdi, ülkelerde ama tamamen degil. Bagka Müslüman de Iran'daki devrimden kaynaklanan, esinlenen ya da ona paralel Îslaalmaya mi devrimci hareketler geligti, iktidari niyetli ciddi güçler haline geldiler, kimi zaman da bunu bagardilar. Ayakta kalan monargiler ve geleneksel rejimlerin yam sira modernlegmenin bütün devrimci rejimler, kullammlarma imkânlan sundugu siyasi aygiti da- ekonomik da koruyup yararlanma paylagiyordu. bunlardan Hoga gitmearzusunu yabancilar tarafmdan denetleyen gey, ekonomi makinesinin nip sömürülmesiydi, makinenin yabanci kökenli olmasi degil.
Islam ve demokrasi õnceki
Ïngilizler ve
ve ABD Ortadogu'daki
rekabetlerinde
Kendilerinden
toplumlar ve siyasi olugumlar
Fransizlar
yaratmaya 374
gibi, Sovyetler
kendilerine
benzeyen
çahymiglardi.
Bun-
[ann hiçbiri de kolay degildi, biri özellikle zordu. Otoriter fönetimin desteklenmesi sorun degildi, ama bir Îslam irlkesinde Marksist, sosyalist bir rejim yaratmak bagka bir geydi. iberal bir demokrasi yaratma iginin de ondan apagt kahr yoktu. Fakat demokrasileri yaratmak ram ne kadar zorsa, rikmak da o kadar zordur. Bu dunun uzun vadede hem böledeki hem bölge digmdaki demokrasilerin yararina, onlarm >toriter dügmanlarmm zararma igledi. Zor kazamlmq bagimsizhgm nasil kullamlmasi gerektigi, ialkm kaderinin nasil lyileptirilecegi konusundaki tartigmala, iki temel ideolojik akim söz konusuydu: Îslam ve demokasi. Her ikisi de birbirine rakip çok çegitli biçimler tagiyorlu. Müslümanlann kullandigi, kopyaladigi ya da takht ettii, digaridan almmig bütün farkh yöntemlerin gözle görülür >ir ugradigi biçimde bagarisizhga bir. dönemde, bütün bunann yabancilarm ve kâfirlerin tarzi oldugu, zarar ziyandan >agka bir gey getirmedigi hatin sayihr derecede argümam ;üç1üydü. Müslümanlarm çaresi, inanca ve Ïslam hukukuna lönmek, gerçek benliklerine kavugmak, devleti ve toplumu eklentilerden kurtarmak, gerçek Islami düze"abanci,-kâfir
Li
yaratmakti.
Alternatif pro ramsa demokrasiydi; iki dünya savagi aradenenmig olan, sadece tepedeki küçük bir kodaman esim tarafmdan igletilmig bayag1 Bati demokrasisi taklitlei degil, köylerden devlet bagkanhšma dek kamusal hayatm .er düzeyinde igleyen sahici özgür kurumlar. Yaygm deyigle mdamentalist ile demokratlarm, ikisinin Müslümanlar birolduguadurumlarda, fundamentalist Müslüen muhalefette 1anlar bir avantaja sahip olmuglardir. Camilerde muazzam e vaazlarda, ne kadar zorba olursa olsun hiçbir hükümetin imüyle kontrol edemeyecegi, hiçbir grubun rakip çikama acagi bir bulugma ve iletigim agi yaratmiglardir. Kimi zamda
375
bir rejim, rakip muhalif güç1eri bertaraf ederek fundamentalistlerin igini kolaylagtirmistir. Toplumda sadece bir tek grup bagunsiz eyleme geçecek bütünlüge, yap1ya
man
.
zorba
ve araçlara ikinci
sahiptir, baghca gücü.
o da ordudur; bölgede siyasi degigimin ordu, Farkh tarihlerde, farkh yerlerde oldugu gibi demokrasi için ya da Su-
Türkiye'de için harekete geçmistir. dan'da oldugu gibi fundamentalizm Hem Îslami çõzümün, hem demokratik çözümün yanhatiri sayihr ölçüde farkhhk gõstedaylari kendi aralarmda Barir, her iki çözümün de farkh biçimleri ortaya atilmigtir. zilarma göre bu iki fikir birbirini diglar. Fundamentalistler örnegin
-azmhktirlar,
ama Müslüman1ar
arasmda
faal ve
önemli
bir
taglyacak tek yönlü bir bidigmda demokrasiye hiç yaran ollet olarak yararlanmanm militan l'aikçiler Ïslam'm mamigtir; demokratlar arasmdaki devletin kamusal hayatmda geleneksel olarak oynadigi rolü azmhktirlar-
kendilerini
iktidara
azaltmaya niyetli olduklanm en azmdan sona erdirmeye, sarf etmemiglerdir. Inanca dayah bir gizlemek için pek çaba devleti ongeren Islami gelenek ile din ve yönetimin birbirinetkileden ayrilmasmi öngören Batih kavraylglar arasmdaki
devam edecekmig gibi görünmektedir. fasiErkekler için oldugu gibi, kadmlar için de õzgürlük etkileri unutulamayacak köklü de. kadar uzun surmüg, lasi, Birçok geri adima karym Îslam topraklarmda olmustur, dirilig gösterdigi yöAvrupa tarzi demokrasi ölmemigtir, ülkelerde igaretler vardir. nünde parlamenter Bazi ve de bazi anayasal Bagka giderek etkili hale gelmektedir. sistemler im
de ekonomik liberalleymenin yam sira siyasi olsa da bazi yönünde, liberallegme hâlâ biraz mütereddit adimlar atilmistir.
birkaç
ülkede
376 L
Lültür ve toplum gelisi ve kave toplumsal hayatta, Avrupai tarzlann ulü çok ileri gitmig, en militanlarm, en radikallerin hem alistemeyecegi 11ayamayacagt biçimlerde etmek hem tolere
Lültürel
sanatlar Degigen ilk gey geleneksel kitaplarda¯ lmustur. XVIII. yüzyilm sonlarma gelindiginde, _i minyatür resimler ile binalann iç dekorasyono., bu eski elenekler çoktan can çekigmeye baglami.pti. XIX. yüzydda ülkelerde, önce Avrupa unlann yerini, daha Batihlagmig altma yeni bir giren hakimiyeti etkisi, da ahplannm arhšmi
sürdürmügtür.
sonra
ve hat sanati bir süre ve mimari aldi. Eski minyatür edenler birkaç istisna dibunlari icra fakat etti, Laha devam artik. Topluyoksundu saygmhktan mda orijinallikten ve ifadesinde onlarm yerinun sanatsal biçimde kendi kendini yaghboyayla çabgan Avrupa tarzi ressamlar li tuval üzerine camilerin mimarisi bile, kaçimlmaz olalmigt1. Mimari de, ak Batih tekniklerin esasen Batih sanat nosyonlaanat
yam s1ra,
ayak uydurmuytu. Zaman zaman geleneksel Islami kaiplara fakat girigimlerde bulunuluyordu, dönme yönünde ahyordu. biçimini mnlar genellikle' bilinçli bir neoklasisizm açidan korundu, o da Îsnormlar sanatsal tek bir Îslami getirdigi am'm oyma suretler yasagm bir ihlali yapmaya kabul larak görülen heykelin yava; yavag ve gönülsüzce Atatürk, Türkiye'de Kemal Îran'da görülebilir. dilmesinde ah gibi laik modernlik yanhlari hakkmdaki baghca gikâyetma
biri de, kendilerinin heykellerini yaptirip kamusal bakildidiktirmig olmelanydi. Pagan putperestlige todan daha lyi bir gözle bakilmiyordu bunlara. izledi, Batihlagmasi Sanatm Batihlagmasmi, edebiyatm gerçeklesti. tarihte sonraki bir gerçi bu yavag yavag ve daha KIX. yüzyildan itibaren geleneksel edebi biçimler ihmal edilerden
llanlara
377
migti, sadece bazi tutucu çevrelerde pek az etkileri olmustu. Onlann yerini Bati'dan gelen yeni biçimler ve fikirler almigti; roman ve kisa hikâye geleneksel masallar ve destanlarm Y.erini almig; denemeler, gazete makaleleri, bütün bölge halklan arasmda modem giiri dönügtüren yeni biçimler ve temalar ortaya ç1kmigt1. Modern edebiyatm kaleme almdigi dil bi-
le bütün kapsamh
MR
bõlge
ülkelerinde,
Bati
söyleminin
etkisi
altmda bir biçimde degigmigti. ve geri döndürülemez Degigimin en az göze çarptigi yer, Avrupa müziginin etkisinin hâlâ nispeten az hissedildigi müzikti. Avrupa etkisinin en uzun sürdügü, en derinlere igledigi Türkiye'de Bati üslugöhrete sahip yetenekli buyla çahyan, bazilan uluslararasi icraci ve besteciler vardir. ile Îstanbul Ankara, tipk1 Îsrail'in gibi, aslmda Bati'nm baghca kentleri kült'ürel bir parçasi olan uluslararasi konserler zincirinin bir Balkasidir. Buralarda bu tür ziyaretleri degerli kilacak kadar genig ve sadik bir izleyici kitlesi vardir. Ortadogu'nun bagka yerlerinde Babesteleyen, icra eden, hatta dinleyenlerin sayisi ti müzigi nispeten azdtr. Çegitligeleneksel üsluplarda besteler ve icralar hâlâ yüksek bir seviyede seyretmekte, nüfusun genig bir çogunlugu tarafmdan kabul edilip takdir görmektedir. Son zamanlarda Bati müziginin daha popüler tarzlarina bir ilgi duyulmus, fakat bu bile esasen büyük kentlerde nispeten küçük gruplarla simrh kalmistir. Müzik belki de bir kültürün ifadesidir, en köklü, en mahrem dig etkilere en son teslim dügen alan olmasi da dogaldir. Avrupa etkisinin son derece gõrünür bir bagka igareti de kihk klyafetteydi. Müslüman ordularm modern teçhizat ve silahlar kullanmast zomnluluga baglanabilir, kâfir dügmam yenmek için onu taklit etmenin yasalara oldugunu uygun ilan etmig kadim gelenekler de mevcuttur. Fakat bu ordularüniformalar daki subaylarm giymesi, dah'a da ilginci, -siper378
takmast bu gekilde megrulagtinlamaz, aynca kültürel hem sembolik bir önem tapr. XIX. yüzyrlda tem devletler ardmdan bagka Müslüman >smanhlar, onlarm atlahem erler için Avrupa tarzi üniformalar, tem subaylar Sade-takimlan için de Avrupa tarzi kogum benimsemigti. Batihlagtinlmarngti, bunun da lyi bir sebebi :e banhklar rardi. Türkiye'deki Kemalist devrimin ardmdan Islami mulafazakârhgm genel Türk ordusu, bu son kalesi de dügtü. ikli çapkalar
·1
birlikte Avrupa tarzi papkalar ve kepleri benimsedi, neredeyde onlari diger Müslüman ülkelerin izledi. sivil ordulari, birçok hatta e hepsinin Kadmlar açismdan durum farkhydi. XIX. yüzydda ve XX. rüzyihn baglarmda Kadmlarm kihk kiyafetinin Avrupahlagnasi daha yavag geligti, daha sonralan gerçeklesti ve daha sinrh oldu. Toplumun birçok düzeyinde erkeklerin Bati k1yakadmlar geleneksel kiyafetlerini etleri giymesi normalken, corudular ya da korumalan saglandi. Fakat XX. yüzy1lm or:alarina artik daha fazla sayida kadm Bati tarzi gelindiginde a.yafetleri benimsemeye baglamigti; basta düzenli bir igten simftoksun olup bol bol bog.vakti bulunan modernleptirici ögrenciler Batih da giderek çahyan kadmlar ve ar, sonralan a.yafetlere yönelmigti. Ìslami dmhym en gozle görülür sonuççok daanndan biri bu egilimin tersine dönmesi, -erkeklerden aa fazla sayida kadimn geleneksel kihk kiyafete yönelmesidir. 1üfusla ;ok
geçmeden
Kadmlar ömege sundugu ya da Bati etkisine atfedilebilecek legigiklikler arasmda en köklüsü, en uzun erimli olam kugdegigikliktir. XIX. yüzyilda cusuz kadmlarm konumundaki
Bati'mn
tvrupa'ya bagh olan topraklarda, levletlerde köleligin lagvedilmesi 379
XX. yüzy11da bagunsiz sayesinde odahk müesse-
sesi yasadig
hale geldi. Uzak bõlgelerde bir süre daha varhgim korusa da, yaygm ya da kabul edilebilir olmaktan ç1kti. Birkaç ülkede, bagta. Türkiye, ve Tunus'ta, çok eglilik dahi ashnda yasadigt oldu, pahm devrilmesine dek Iran'da da böyleydi, fakat sonra durum degigti. Birçok Müslüman ülkede çok eglilik hâlâ yasal olsa da, hukuki ve bagka simrlamalara tabidir. Kentli orta ve üst smiflar arásmda toplumsal olarak kabul edilemez hale geldi; kentli alt simflar içinse ekonomik ' olarak her zaman elverigsiz oldu. özgürlegmesinde Kadmlarm baghca etkenlerden biri ekonomik ihtiyaçt1. Köylü kadmlar ezelden beri is gücünün bir bunun sonucunda da kentlerdeki kizkarparçasi olmuglardi, sahip olmugdeplerinden esirgenen bazi sosyal özgürlüklere modernlegme ihtiyaç lardi. Ekonomik kadm iggüçüne duyulmasim getirdi, modern seferberligi da beraberinde savag Birinci Dünya Savagi sirasmda bu ihtiyaci güçlendirdi. bu önemli Osmanh Împaratorlugu açismdan bir etkendi, o dönem erkek nüfusun büyük bir bölümü silahh kuvvetlerdeydi. Kadmlarm ekonomik hayata dahil olmasi, bunun beraberinde getirdigi toplumsal degigimler iki savag arasmdaki dönemde ve sonrasmda da sürdü, hatta kadmlar lehine birkaç yasal degigiklik gerçeklesti. Bunlarm sosyal hayatta, aile hayatmda bazi etkileri oldu. Kadmlarm egitim sürecine girmeilerlemeler getirdi, 1970'ler ve 1980'lere gelindisi de ciddi üniversitelere olarak ögrenci ciddi sayida kadm, kayginde ögretmenlik mesleklegibi dolmustu. Hempirelik, ri"yle iy hayatma ataddar; Avrupa'da geleneksellik kazanmig olan bu durum, yavag yavag. Îslam topraklarmda da benzer bir hal almaya bagladi. Sonralari kadmlar bagka fakülteler de kendilerini gösterméye bagladi. ve bagka mesleklerde Îran da dahi, kadm hastalarm tedavisi için kadm doktorlar vardir, daha da dikkat çekicisi meclis üyesi kadmlar var"kadm
380
dir. Kadmlann geleneksel mesleklere girmesi dahi, bazi militanlarm kaldiramayacagt kadar faz1aydr. Humeyni, Igrdmistihdam edilmesinin, kalarm erkeklere egitim vermek için öfdügündügü ahlaksizhktan çmilmaz olarak yol açacagun keyle bahsetmigti. parlamenter reKadmlarm siyasi olarak özgürlegmesi, flerleme ülkelerde gösciddi oldugu igler durumda jimlerin olugturdugu terdi. Îkisinde de erkeklerin ezici bir çogunlugu ordunun ya da partinin denetimindeki diktatör1ükler açismözdan bu durum pek önemli degildi. Batihlar kadmlarm olarak bugörme, liberallegmenin bir parçasi gürlegmesini sonucunda kadmlarm liberal rejimlerde, otokratik renun daha iyi muamele görecegini dügünme jimlerde oldugundan genelkugku uyandmci, egilimindedir. Böyle bir varsayim likle de yanhgt1r. Arap ülkeleri arasmda kadmlann siyaseten ülkeler her ikisi de korkunç özgürlegmesinin en ileri gittigi yönetilen Irak ve Sudan oldu. Birçok babaski rejimleriyle
en hoggörülüsü, en açigi olan Arap toplumlanmn Misir'da ise biraz geri kaldi. Bu tür toplumlarda hâlâ büyük olan kamuoyu muhafazakâr ölçüde erkek ve büyük ölçüde ciddi gerilemedegigime direnir. Kadmlarm haklarmda en olyönetimde gibi oldugu ya da iran ler, köktencilerin etkili köktencileözgürlegmesi dugu ülkelerde yagandi. Kadmlann özgürlügün geri almgikâyetlerinden bu biriydi, rin baghca ilk siralarmda yer ahyordu. masi da programlanmn agikârgerçeklestigi Yine de geri almamaz degigikliklerin olanlann iddiasmda Yasa'yi yeniden yerleptirne
kimdan
dir. Kutsal
hukuken yeniden baglatmalari dahi, odahk müessesesini O'rtadogu kentlerinde egitimli görünmemektedir; muhtemel de pek çok egliligin geri dönmesi ihtimali smiflar arasmda etkiler söz konusu detildir. Köktenci bakimdan kadmlara verilen egitimin
ve yõneticiler
içerigini,
usulünü
birçok deI
381
gigtirmigtir,fakat
ri döndürmüg rünmemektedir.
onlari
daha ewelki
degillerdir,
cehalet
durumuna gede muhtemel göAvrupa ve Ameri-
döndürneleri enceki dönemlerde ka'da oldugu gibi, Islam topraklannda da kendi özgürlegmeleri aleyhine konuqup çahgan kadinlar varsa da, uzun vadeli egilim açikça daha fazIa özgürlük yönündedir. Bugün Ïslam önemli topraklannda sayida egitimli- genelde Bati egitimi almig kadm bulunmaktadir. Bu kadmlann halihazirda vardir, önemli bir etkileri Islami kamu hayati da nüfusun önceden diglanmig konumda olan yarisimn katkilariyla zenDaha
ginlegecektir. Bu degigiklikler, onlara eglik eden, onlari izleyen hukuki, sosyal ve kültürel dönügümler nüfusta keskin bir farkhhk gösteren tepkilere yol açmigtir. Birçok kadm için bu degigiklikler rahathk ve firsatlar getirmig; birçok erliek için de daha önceden sakh olan bir dünyaya giden bir yol açmigtir. Bazi yerlerde, Bati etkisi, geneRikle hayal edilebilecek olamn õtesinde zenginlik getirmigtir. Bati teknolojisi ve Bati tarzi giriimler
yeni yollanm ortaya çikarmigtir, para kazanmano Bati'daki tüketim kültürü, para harcamamn birçok yeni yolunu sunmugtur. Fakat birçoklarma göre, üstelik sadece etkiye dogrudan ters bir maruz kalanlar için de degil, bu yeni yollar hem bir hakaret hem de bir tehdit olugturuyordu; nezaket, edep erkan anlayiglarma göre bir hakaretti, en aziz tuttuklari deger içinse, yani toplumlannm dini temeli içinse ölümcül bir tehditti.
Ekonomi Modernlegme tihlagmazamanda
--ya
zengin
da birçoklanmn ile yoksul
bu uçurumu
dügündügü biçimiyle Ba-
arasindaki
daha görünür, 382
açti. Aym hale daha agikâr getiruçurumu
digmdaki birçok kentte zenginmodemlegmemig kitlelerden daha farkh kl.yafetler daha farkh yiyecekler yiyorlar, daha farkh top-
ii. Arabistan .er
artik
,iyiyorlar,
yarimadasmm
Batih iletigim araç1an, kurallara göre yaylyorlardi. artik yoksullar sayesinde Szellikle de sinema ve televizyon neler farkm, özellikle de kendileriyle zenginler arasmdaki vanyordu. bilincine kaçirdiklanmn h.ep daha fazla hizh degigim dönemlerinde kaçimlmaz Bazi ülkelerde, hükümetlerce yatigakilh ve ihmh alan aci ve rahatsizhklar ekonomiyi kötü rejimlerin çogunda otokratik tinldi. Fakat gerçek buluagirlagti. Birçok yüzünden sorun yönetmeleri ülke içindeki gida kaynaklannm nüfusun hizh büriuyordu, bunlarm en .önemyümesini kargilayacak gekilde artmamasi oldutu hatiri sasahip lisiydi. Fakat genelde, bazi ülkelerin uinsal
yihr varhklar dahi çarçur edildi. Sorun k1smen ülke içinde olasi dügmanlari caydirmak düzeni saglamak, yurtdigmdaki aygitimn agir bir bedele maiçin gerekli güvenlik ve askeriye Fakat bu bedelin agir olmasi, kaynaklamyordu. lolmasmdan her geyi açiklamaya yetmez. Bir Fransiz dergisinin gõrüstütipiktir: "Cezayir verici yorumu gû bir Cezayirlinin üzüntü gimdiyse ekmek Roma'mn tahd ambanydi, zamanlar
bir
Hayvan sürülerinin ama gimdi et ve bol oldugu, baghk bahçelik bir memleketti, zengindi, bakimmdan ithal dogalgaz ediyor. Petrol ve meyve milyon iki oysa gimdi 25 rnilyar dolan apkm bir dig borcu ve bir sonucu oli§sizi var." Bunun otuz yilhk kötü yönetimin dugunu söyleyerek de bitiriyor. Cezayir'in küçük bir petrol geliri, büyük bir nüfusu vardir. Bagka bazi ülkeler büyük gelire, küçük nüfusa sahiptir, yoksul halklano mahvetmeyi, ama yine de ekonomilerini dügürmeyi bagarmiglardir. Uzun vadede bakadigmda, petrolün ona sahip ülkeler için iyilik mi kötülük mü getirecegi biyapmak
için tahil
ithal etmek
zorunda.
I
-
383
i
linmez bir lütuf oldugu söylenebilir. Siyaseten petrol gelirleri, otokratik hükümetleri, bagka ülkelerde hükümetlerin demokratiklegme tedbirlerini kabul etmesine sabep olan mali baskilar ve sikmtilardan kurtanp güçlendirmistir. Ekonomik açidan bakildigmda petrol zenginligi genellikle dengesiz bir geligme yaratmig, bu ülkeleri dünya petrol fiyatlarmdaki dalgalanmalar, hatta uzun vadede petrolün kendisindeki belirsizlikler gibi dig etkenlere maruz birakmigtir tehlikeli bir biçimde. Ortadogu digmda bagka petrol kaynaklan da vardir; petrol digmda bagka enerji kaynaklari da vardir, Ortadogu'daki baskilar ve belirsizliklerden bikmig olan dünya ü1keleri her iki kaynagm da. pesindedir.
Ortadogu,.kendi
bayma
XX. yüzy1lm son yillarmda, Ortadogu iki büyük krizle kargi kargiyadir. Bunlardan biri ekonomik ve sosyal krizdir: Ekonomik yoksunluklardan, dahasi ekonomik bakimdan iglerin raymdan çikmasmdan, bunlann toplumsal sonuçlarmdan kaynaklanan güçlüklerdir bunlar. Digeri ise siyasi ve sosyal igleyiginin bir krizdir: bir siyasi olugumun dayandigi, bir toplumun otokratik yönetimler altinda dahi onlarsiz igleyemeyecegi genel olarak kabul gören kurallar ve ilkeler bütünün çökmesi, fikir birliginin çõkmesi yani. Sovyetler Birligi'nin çözülmesi, fikir birliginin bu gekilde çözülmesinin nelere yol açtigma, yem bir gorug birhgi yaratmamn ne tür zorluklar, tehlikeler getirdigirie bir örnektir. XX. yüzydm Ortadogu hükümetleri ile son y1llarmda, halklannm bu sorunlarla yüzlegme konusunda ciddi biçimde kendi baglanna olduklan giderek açikhk kazandi. Dig güç1er bölgede gidiçati yönetmekle, hele gidigata hakim olmakla artik pek ilgilenmiyor. Tam tersine müdahil olma ko-
Avrupa, Dig dünyadaki agiri gönülsüzler. ülkeler Asya'dakigiderek esasen Orde Dogu unerikalar ve Mallari ve hizmetleri için zenadogu'da üç geyle ilgileniyor: kargilayacak ihtiyaçlanm enerji piyasa, fin ve büyüyen bir Jüyük ikisini için korumak en azmdan bir kaynak ve bu -yani
iusunda
hukuk ve düzene benzer bir geyin korunmasi. Saddam Hüseyin'in Kuveyt'i iggal ve ilhak etmesi, bunun için yakm bir sonucunda Suudi Arabistan ve Körfez ülkeleri :ehlike sebep olaolugturmasi digandan askeri müdahaleye ailecek kogullara bir õrnektir. Bu durum dig dünyayi iki yönbir tehlikeyle karg1 kar§iya birakmigti. Bunlardan ilki, böliluslararasi
.ü
kaynaklannm, yani dünya petrol kaynaklanmn bir bõlümünün saldirgan bir diktatörün tekelci dene-
gedeki petrol Snemli
timine girecek
Ikinci tehdit
olmasiydi.
ise, Ikinci
Dünya Saoldugu gibi
düzeni kurulmug uluslararasi Bagka birçok kitada bagka birçok çatigma yakarym, Birlegmig Milletler'in iyi bir üyesi gamyor olmasma bagka bir üye ülke tarafmdan ilk kez iggal ve ilhak edilmigti. sonrasmda hedef ahyordu. vagi
Hüseyin'in baçanyla ç1kmasma bu maceradan olsiydi, itibanm verilmig yitirmig olan Birlegmig zaten peginMilletler de, varhgi son bulmus Milletler Cemiyetfnin piddeda dünya den hak etmig oldugu bir utanca sürüklenir, . izin
Saddam
acimasizligm . tm, pençesme d¯ugmuy o 1ur d u. çikarizin ver-ilmedi, Baganli olmasma onu Kuveyt'ten bir kuvvetiçinden büyük hem digmdan mak için hem bölge ler birligi seferber edildi. Fakat pu var ki, Saddam Kuveyt'ten çikarildi, Irak'tan degil, -ki yeni dönemin en anlamli -gõstergesi de budur- ve aynksi yönetim tarzmi, birçok politikasmi izin verildi. Mesaj açikt1. Irakhlar bu ülkede sürdürmesine .
yeni ve farkh bir hükemet biçimi istiyorlarsa, gerekiyordu, kimse onlar baglanna yapmalan gey yapmayacakti.
bunu kendi böyle bir
için
L'
XX. yüzyihn son y111annda dig güçlerin verdigi mesaj genelde buydu. Bu güçler en fazla kendi çikarlanm, yani piyasalan ve petrolü, çikarlanm, bir de uluslararasi camianin temel kurallarma dogru düzgün yam Birlegmig Milletler'in saygih olunmasmi savunmak için harekete geçeceklerdi. Ortadogu'daki halklar ve hükümetler iki yüzyildir ilk kez,
Kimbilir kaderlerini kendileri belirle ecek. belki hareket edecek, belki bölgesel egemenlik için uyum birbiriyle yançacak yeni bölgesel güçler ortaya ç1karabilirler. Yugoslavya ile Sornali'nin gittigi yoldan gidip parçalanmaya, iç kargaçaya dügebilirler; bölgede, dini gõrevleri ve inandiklan ulusal haklan olduguna geylerde taviz vermek_ açikça edeceklerini ortaya koymuy haretense, bunu tercih ketler ve bireyler vardir. Îç savag sirasmda Lübnan'da yagahaline nan olaylar, kolayca bütün bölge için bir paradigma gelebilir. Kimilerinin çagnda bulundugu gibi kutsal bir saoldugu gibi karyihšmda pekâlâ yeni bir vag için, geçmigte haçh seferi baglatabilecek yeni bir cihad için birlegebilirler belki. Belki de bang için birlegirler; daha eksiksiz, zengin ve maddi özgür bir dünya arayigmda kaynaklann yam s1ra makaynaklanm kullamp da paylagarak kendi aralannda, nevi kompulanyla,- dig dünyayla birlegirler. Simdilik dig dünya onlan rahat birakmaya, hatta belki de katkida bulunmaya niyetli görünüyor. bangi saglamalanna Sikmtilarla dolu olmuy modern tarihlerinde bir ara, açik kaldigt müddetçe kullamp kullanbu hrsatlar penceresini nasil kullanacaklarma mayacaklanna, sadece onlar, Ortadou halklari ve hukümetleri karar verebilir.
kendi
içinde
386
23. BOLUM DÜNYA MESELELERÍNDE
ORTADOÖU
-
L
-rL.
1.957 hiçbirinin halleriyle neredeyse ulusal devletten bir dizi egemen geçmige uzanmayan >luguyor. Türkiye ve Îran gibi bazilan geçip gitmig imparaçekirdegini olusturmug orluklarm kalmtilar; eski yöneticilein imparatorluk kimligi ve varolugu yerine ulusal bir kimlik bunlar. Die varoluga ihtiyatla yaklagtigi imparatorluklardi
itadogu
bugün,
bugünkü
tökleri
suurlaçikardmig, haritai tarihle degil, devlet adamlarmm ya da cografyayla üzerindeki eserler. çahämalanyla çizilmig Bu yeni yeni ar altmyönetimleri iyasi olugumlar uzunca bir süre boyunca, yabanct oldu, gerçekdigi bir durum ola yagayan insanlara erleri
ise imparatorluklann
lu onlar levlet de
için.
Toprak
insanlarm
enkazmdan
ve dile dayah ulus da ulus temel baghhklanmn dille ya da anayurtsmirlarma
387
i
la degil dinle belirlendigi Müslüman Ortadogu'ya yabanc1 oldu. Bir yere sadakat biliniyordu, ama bir ülkeye degil, bir sadakat kadim ve köye bir semte baghhk olarak; akrabahga güçlüydü, fakat etnik ulusal degil aileye ya da agirete-baghhkti bu. Nihai sadakat, kardeple yabanciyi ay1rmamn ölçüsü dindi, siyasi baghhk da Îslam devletinin hanedanhktan gelen hükümdarma duyulan baghhkti. Bugün bu durum degigmistir. Türk, Îranh, Arap ulusal kimliklen bugün, en azmdan modem bir egitim ahmg olan ya da modern fikirlerden etkilenmig olan smiflarda çok güçlü bir Ozellikle de Avrupa kaynakh bir biçimde hissedilmektedir. duygu olan vatan sevgisi, siyasi anlamda ülke sevgisi bir ilerleme gösterdi. Türkiye'de Kemalist hareket ile selefleri, Panirk Türk, Pan-Islam egilimleri, ya da inanca dayah baghhkladizginlemeye, siyaseti onun yerine Türk halkmda, içinde n, ülkeye karsi bir baghhk duygusunu güçlendirmeyayadiklan ye çahsti. Misir hem tarih hem cografyayla epeyce tammlanmig bir ulkedir, fakat artik bir buçuk asirdir ayn, modern bir devletin merkezi olmustur, topraga dayah ayn bir milliyet duygusunun ortaya çikmasma yetecek bir süredir bu. Hem dini, hem diliyle kompulanndan aynlan Îran her zaman güçlü bir kimlik duygusuna sahip olmug, dahasi uzunca bir süre Tohumlan de egemen, ayn bir devletin topragi olmustur. yurtdigmda atilan Israil, bir inanç ve kader birligini, az çok döAvrupai bir tarza sahip bir siyasi sadakat ve örgütlenmeye Bereketli Hilal bölgesinde dahi yeni devletler, nügtürmügtür. duygulanna kok salmaya baglanug, halklannm sadakatlerine, zaman.zaman ayn bir varolug yönünde güçlü bir duyguyu orkoymuglardir. Örnegin Lübnan'm bati ve dogu kesimleri taya arasmda, Nil vadisi ile F1rat-Dicle vadilerinin yöneticileri arasmda oldugu gibi, kadim farkhhklann, rekabetlerin devletleyerlerde özellikle, durum böyledir. rin siyasetiyle örtügtügü 388
saldikGelgelelim bu tarzlar, bu baghhklar yenidir. Kök Henür bile hâlâ hassas, ham ve tehlikelidirler. In yerlerde kargihk sadakatlerine duygulan ve üyük halk kitlelerinin egitimli elitlerin ülke içi ve uluslararasi elmemektedirler; verdigi içgudüsel ve kendiliginden o.eselelerdeki guçlüklere Dolayisiyla edememektedirler. ifade epkileri dahi yeterince gruplarm lize Ortadogu'da, ve bireylerin hesaplagmalanngerçekten copkularmm duygulan, lan degil, halk kitlelerinin hareketler ve politikakaynaklanan geçmesinden irmamga sunmamaktadirlar. saglayacak bir anahtar an anlamamizi Ortadogu'nun tavnm biraz Bugün dünya meselelerinde ülkeler >lsun ya da uluslar kavrayabilmek için Ortadogu'yu >larak degil, bir medeniyet olarak görmeliyiz. Bölgeye Yageligtirmig olmaandogu ya da Ortadogu deme ahykanhgun ilkikökenitibariyla diplomaisimlerin mz talihsizliktir.Bu :iktir, ikincisi ise stratejiktir. Ïkisi de Avrupa, Hindistan, Çin
Afrika ya da kadar gerçek ve aynksi olan, hatta bu bakundan Asya'yi geride birakan bir medeniyeti akla getiremeyen
renksiz
cografi
ifade edemeyen,
hatta
ifadelerdir.
seleflerinin kurBu bölgeyi tarihsel olarak halifelerin ve imparatorluklannm ve onlarm kanatlan dugu buyük Islam bölgesi olarak medeniyetinin altmda boy veren klasik Îslam ve bu medeniyetin Bu imparatorluklann tammlayabiliriz. öncesinde sona ilk devirl.eri, olugum süreci Haçh Seferleri yüzy11m ile yüzyil XX. ise XVI. ermigtir. Nihai serpilmeleri bugün Yakm ve Ortadodiliminde baglan arasindaki zaman aralannda paylagnug olan Turk gu dedigimiz bölgeyi kendiyönetiminde gerçeklegmigtir. Esaimparatorluldà.n ve Îran dilden olugmuy bir medeniyettir: Arapsen üç halktan ve üç kuzeydogu çekirdegini Topraklanmn ça, Farsça ve Türkçe. Ortadogu, anlamda Bu Afrika ile güneybati Asya olugturur. kullammda oldugu gibiraz yapay olan diplomatik ve askeri 389
.
bi Sovyet smirmda son bulmaz, Transkafkasya ve Orta Asya'da genig bölgeleri içine ahr; buralar Ortaçaglardan Ruslarm fethine dek Araplar, Persler ya da Türklerin yönetiminde olmugtur, hâlâ da Farsça ya da Türkçe konugan Müslümanlar yagamaktadir
bu topraklarda. Ortadogu'nun Sovyet yönetimine bagli kisimlan hakkmda bugün söylenebilecek pek fazla gey yok. Hükümetlerimiz bazi sebeplerle, bu ülkelei-in Ortadogu meselelerinden diglanmasi konusunda Sovyetlere uydu; her halûkârda ortak bir geçmigi paylagiyor olsalar da, yakm dönemdeki ve gimdiki durumlan, Ortadogu'daki egemen devletlerin durumundan o kadar farkhdir ki, bu ülkeleri bir arada dügünebilmek güçtür.
Dolayis1yla
söyleyeceklerimi
Ortadogu'nun
Sovyet
kalan bölümleriyle smirh tutacagim. . kaldirdig1 toz bulutu, diplomasinin pusu Ortadogu sahnesinden silinip giderken bazi temel degigikliklerin gerçeklegmig oldugu gözle görülür bir hal ahyor. Bunlardan biri Britanya'nm gücünün gerilemesidir. Bu meselede dösminum Savagm
nüm
güneyinde
noktasi
Temmuz 1954'te, Washington'daki g6rügmesinden birkaç hafta sonra,
Eisenho-
wer-Churchill Britanya ile M1sir'in Îngilizlerín Süveyg Kanah bölgesini bogaltmasi konusunda anlagmaya varmasi olmugtur. Bu arilagmaya büyük umutlar baglanmigtir. O siralarda Misir'm Bati'yla ilgili de ortadan kaldirilmasiyla gerçek dostluk ve son gikâyetinin igbirliginin mümkün hale gelebilecegi umuluyoren azmdan du hemen her yerde, dahasi bu umut yaygin olarak ifade ediliyordu. Bu umutlari tagiyanlar, hayalkirikhšma ugradi. Ortadogu'daki genel durum iyilegmek göyle dursun, hizla kötulesti. Misir-Îsrail smiri, nispeten sakin geçen bir dönemin ardmdan Israil-Arap çatigmasinm baghca savag meydam haline geldi ve öyle de kaldi. Misirhlara özel son gikäyetin de ortaI
390
Lan kaldmlmasiyla birlikte, Misirhlar Arap ve Afrikah karLeyleri olarak gördükleri kesimlerin daha büyük çaph da'vaüstlenebilir hale geldiler. Nihayetinde iktidar anm rahatça >oëlugu de, Íngiliz etkisinin geri itiraz edilebilirse terimine :ekilmesini, geligmesi önceledi, etkisinin ona bagka güçIerin 41ik etti ve izledi. etkisinin geliBu noktada, büyük güç1erin Ortadogu'daki yararh olabigezdirmek olarak gematik goz imine kisaca ve Büyük Britanya ile ardmdan, ir. 1918'de kazamlan zaferin 3ritanya bölgenin denetimini tümüyle ellerine aldilar, kary-
yoktu. 1930'larda ve onlan ile Fransa, Mihver güçlerinin nihayetinJölgenin digma atma girigimine karghk vermek, için bir araya geldiler. O le bu girigimi yenilgiye ugratmak iktitarihten itibaren õnce Fransa, sonra da Büyük Britanya uzaklagtinldi, :lar boyve nüfuz konumlarmm birçogundan roller degiggüçlere kaldi; lece meydan birbirine rakip yeni armda birbirlerinden l940'larda, Britanya
baska rakipleri
rnigti, ama senaryo yine aymydi. meveut durumu sadece AmerikanFakat Ortadogu'daki açismdan betimlemek yaniltici bir basitlestirRus rekabeti varhklar1· küçülmüg rne olacaktir. Su var ki, Ortadogu'daki iyi niyet bir bölgede hâlâ ile ve sayFransa, de olsa Britanya vakasi geçirebilmektedir. Süveyg siragi birikimini hayata smda en alt düzeye inen bu- iyi niyet ve sayg1 yavag yavag baglamigtir, Ortadogu halklari hakimiyet ve vetoplanmaya nüfuz bölgelerine ve bagka geylere sayete, iktidar siyasetine, gerektiyöneltmeleri protestolarim yeni muhataplara
kargi
gini idrak
Dahasi
ri vardir.
yüzyila
ettikçe daha~da geligmesi beklenebilir. bagka varisleOrtadogu politikasom Britanya'nm Ortadogu'ya dogrudan ilgisi XVIII. Britanya'nm
uzanmaktadir,
tesis etmesinin
Hindistan'da hakimiyet Bu hakimiyetin son bulmasi-
Britanya'nm
bir sonucudur.
391
'
nm
ardmdan
Britanya'mn
Ortadogu'ya
ilgisi sarsilmaya
bag-
lamig, Hindistan'da Britanya yönetiminin yerini alan hükümetlerin ikisi de çok geçmeden Kuzey-Bati Eyaleti'nde, Hint Okyanusu'nda, Basra Kğrfezi'nde -yani ve Kizildeniz'de Hindistan'a uzanan kara ve deniz vollarmda- Britanva'nm izledigi dig politikanm parçalanm birlestirmeye, kendilerine özgü yeni Ortadogu politikalan gekillendirmeye baglamistir. Alt kitada artik bir degil iki hükümetin bulunmasi, bagimsiz bir büyük güç politikasmm gerektirdigi askeri kaynaklara ikisinin de sahip olmamasi iglerini hayli zorlagt1rmigtir tabii. Fakat Ortadoku'yla iligkilerinde Britanya ile baska Batih güçlerin asla sahip olamayacagi avantajlara sahiplerdir, Pakistan'm küçümya da Hindistan'm Ortadogu'daki,rolünü semek ya da politikalanmn gerçek ulusal ve jeopolitik çikarlara dayandigmi unutmak büyük bir hata olacaktir. Bagka bir Asyah rakip de Çin'dir; Çin son yillarda sadece Uzakdogu'ya yönehk olmakla kalmayan dünya çapmda bir dig politika geligtirmeye baglamigtir ilk kez, Ortadogu'ya giderek kargi artan etkin bir ilgi duyduguna dair de birçok Albay Nasir'm igaret verrnistir. cesinde Bandung'da Çu En-lai
bu bulugmanm kat çekilebilir.
Moskova'yla cilvelegmesi önile görügmüg olmasi, belki de bu cilvelegmeye zemin -hazirladigma da dik-
Peki ya Ortadogu, artik yaygm deyigle tarihin nesneleri olmaktan olmak isteyen bu egehognut olmayan, özneleri men devletler ve halklar grubu ne demektedir? Ortadogulu devlet adamlari iktidar boglugu gibi bir gey olmadigmda, Ortadogu halklanmn kendi kaderlerinin efendisi oImasmda,
büyük güç bloklarmm rekabetleriyle giddetle
,etmektedir.
ilgilenmediklerinde
Bu temennilerin samimiyetinden hiç güphe duyulamaz, ama büyük Arap yazar Hariri'nin dedigi gibi "Siz bir vadidesiniz, ben bagka bir vadideyim, dileisrar
392
I
Ashnda Ortadoyenle dilek arasadaki su farka bir olugturabile'cegi gu'da hiçbir devlet, Ortadogu devletlerinin meselelerinde fabir devletler birligi su kogullarda Ortadogu yll birkaç rol oynayamaz; son al ve tümüyle batimsiz bir içinde Bati kargitlarmm (Komünizm yanBati yanhlarmm, de daglanndan daha dogru bir betimlemedir bu) ve manevralarmda bu ekolü yandaylanmn cam cehenneme" bakm!"I°6
"ikinizin
kolayca görülebilir. Kritik sonilardan
biri de gudur: Bu üç ekolün gerece kuvBu üç egilimin her birini yansitan hüküvetleri nerededir? gniplar ve bireyler vardir, bazi hükümetler, siyasetçiler, gruplar, bireyler de üçü arasmda gidip metler, siyasetçiler, Fakat bir tek geye kugku gibi görünmektedir. geliyormug çogunda en genig, en ülkelerinin yoktur ki, o da Ortadogu tabamna sahip podestek hazir güçlü, harekete geçmeye en 1955'te Çek-Misir silah Eylül litika Bati kargiti politikalardir. anlagmasuun duyurulmasi, bunu çarpici bir biçimde göster-
daha da önemli olati gey, anlagmistir. Silah anlagmasmdan neredeyse kendinden Arap dünyasimn tamammda Inanm olmasidir. Suriye, Lübnan ve geçmig bir nege le kargilanmig almislar, Ürdün meclisleri Albay Nasir'i tebrik eden kararlar memnuniyetle, haberi tamam1 Arap basmmm neredeyse
havalara uçarak kargilamistir. özel bir sevgiden kayBu tepki Sovyet blokuna duyulan etkisinin Arap dünyas1naklanntadigi gibi, Sovyet blokunun Seda kaynaklanmiyordu. uzandigmi görme arzusundan
adeta sevinçten
na
indiril-
Bati'nm suratma bebi Albay Nasir'm bu hareketinin gen bir takdir duygusuyla mig bir tokat olarak görülmesi, çileden kargilanmasiydi. Albay'm tokadi ve surati kizarrug, 1.06
The
Assemblies
(Londra,
1897),
of Hariri
(Assembly
XXXIV
s. 28Z.
393
[eLZabid¯yyel
haz. F. Steingass
ç1kmig Bati'nm buna verdigi zayif kargihk Ortadogu'da birçok insam birlegtiren bir ruh haline, bir temenniye, yani Bati'ya karsi beslenen nefrete, onu hiçe sayma, agagilama arzusuna ciddi bir ifade kazandmmst1. Arap dünyasmda ülkeleve halklarinm uzun vadeli çikarlannm Bat1'yla igbirliyapilmasmi, Bati'nm yardimmi gerektirdigine gi inanan birçok devlet adami, hatta birkaç hükümet de vardir. Fakat bunlar bu tür politikalari, halkm duygulanm gõrmezden gelerek, bastirarak izleyebilirler ancak. Halk kitlelerini derhal kendiliginden gevkle harekete geçiren geyse, ret ve taciz po rinin
litikasidir. Peki bu Bati kargiti hislerin sebebi nedir? Dogrusu bu soruyla 11gili bir cevap sikmtig çekildigi söylenemez. Öricelikle,Filistin sorunuyla baglayip Cezayir, Süveys ve bagka baghklari da içeren uzun bir bir özel siyasi gikâyetler listesi vardir. Sonra çegitli biçimlerde Batihlagmakaynaklanan ekonomik ve toplumsal karisiknm etkisinden hklar vardir. Bunlar uzun vadede, siyasi gikâyetlerden çok daha õnemli bir huzursuzluk ve hognutsuzluk kaynagidir. Fakat dogalari itibariyla bunlarl böyle bir tartigma gelenegi olmamig ülkelerde siyasi bir düzeyde formüle edip tartigmak kolay degildir; bunlarm kabahati isimleri bilinen, tamnan suçlulara da yüklenemez. Dolay1slyla hem bir çikig noktasi, hem de Bati kargiti duygularm odak noktasi olarak en ön planda yer alan gikâyetler siyasi gikâyetlerdir. Hatta kimi zaman özel bir siyasi gikâyetin bir rahatsizhk kaynagi mi yoksa bir emniyet sübabi rni oldugunu söylemek kolay degildir. Ortadogulular bu siyasi gikâyetlerin göreli önemlerini tartigirken, dogal olarak kendilerini dognidan ilgilendirenlevereceklerdir. re öncelik Öte yandan Batihlarsa, bagka Batihlara yönelik gikâyetler bir giderilse, kendilerinin ileri sürdügü daha makul kopullarm kolayca kabul edilebilecegi gö394
tegvik ederek bir çikara hizmet etmeye hazir biri vardir. Geçaiigte ya da önyarglya ileri sürülbu görüg farkh biçimlerde, birçok kitleye kargi beceyogrulabilirligine, getirenin dile müg, eldeki kamtlarm ri.igündedir;
her
zaman
da bu
inanc1
risine göre artik ya savunulmug, ya iddia edilmig, ya ortaya edilmistir. Bu yorumun bugün bazi çevreatilmig ya da ima lerde bir ölçüde popüler olan bir biçimi punu göyler: Ísrailliisrarh beolmasa, Fransizlar varoluglarmda ler varolmasa, olmaikiyüzlü hirsh olmasa, ve Îngilizler ceriksiz ve açgözlü arasmda mutlu ile Arap milliyetçiligi çikarlari Amerikan sa öyle ki Arap milliyetçiligi bagka herbir evlilik yaganabilir, ileri sürdügü Amerika'nm olup kese kargi kati ve bagimsiz mutlu uyabilir. O günkopullara nazik bir yumugakbaghhkla igadamanlagmalar, için üsler, diplomatlar askeriye de için misyonerler için din degigtirenler olacak, için tavizler,
lan
genel bir kargihkh dostluk, iyi niyet havasi esecektir. ziyade mahgeri Hoy bir tablo, fakat tarihsel degil, daha özel yagananlar, bazi giyilda btr nitelik tagiyor. Son birkaç yatistinci gerçekten sakinlegtirici, kâyetlerin giderilmesinin
olmadigmi, zire genel bir patlama yagayan Bati kargiti duybuldugunu gästergularm bagka çikig yollan, baska ifadeler yönelile Fransa'ya di. Bati kargiti duygular bagta Britanya olarak görülmeleri domig olsa da, Bati dünyasmm liderleri olmadigmi boyutlarda lay1slyla bu duygularm hiç de küçük özel bazi heda gösterdi. Bugün artik dügmanhšm yöneldigi defler yok, kisa süre içinde Britanya ile Fransa bag hedefler olmaktan da ç1kabihr. Peki neden böyle olmasi gerekiyor? Ortadogu'da bir sanOrtadogu tim bile toprak ilhak ya da iggal etmemig, aksine yakcömertlikle devletlerine kargi tarihte egi görillmemig bir la§mig ABD'nin de Bati'yi hedef alan bu genel dügmanhga gerekiyor? neden dahil edilmesi 395
l
I Ortadogu'daki bu hognutsuzluklan devletler ya da uluslar arasmdaki bir çatigma olarak degil de medeniyetler arasindaki bir çatigma olarak göriirsek, bu durumu daha lyi anlayabiliriz. Gibbon'm deyigiyle Îslam ile Hiristiyanhk arasmdaki tartigma" Arap Müslüman fetihçilerin batiya Hiristiyan Suriye, Kuzey Afrika ve Îspanya'ya dogru ilk ilerledigi tarihlerden beri sürüyor. Arap fetihlerinden sonra Hiristiyanlarm düzenledigi karvi saldinyla, Haçh Seferleri'yle, bu saldirimn baçansizhga ugramasi içve Türklerin Avrupa'nm ilerlemesiyle 1erine dogru sonrasmda siki bir biçimde çarpiarak geri çekilmeleriyle devam etti. Geçen bir buçuk asir içinde Ortadogu'd etkisi ve hakimiyetine maBat1'mn a Îslam ruz kaldi; Ortadogu'nun büyük bölümünde oldugu gibi dogrudan yönetim söz konusu olmasa dahi, siyasi, ekonomik ve kültürel bir hakirniyet söz konusuydu. Bu etki geleneksel dü-· günce ve davramp kahplarmi, siyasi ve sosyal sadakati, örgütlenmeyi onanlamayacak bir biçimde dagitti; Ortadotu halklanum kargisma hem dig dünyayla iligkileri hem kendi iç igleri açisindan muazzam bir yeniden uyum sorunu çikardi. Degigim büyük yararlar sagladi, zaman içinde hiç kugku yok ki bagka yararlar da saglayacak; fakat aym zamanda büyük hasara da sebep oldugunu, Ortadogu'da kamusal hayatm bagma bela olan siyasi ve sosyal biçimsizligin, istikrarsizhšm ve sorumsuzlugun baghca sebebi oldugunu inkar etmek bizim açimizdan, uzagi görmekten aciz bir kendini aldatma olmaktan öteye geçemeyecektir. Bugün bu kriz tirmanmig bulunuyor, yol açtigi öfke de diganya, Bati'ya, bin yilhk dügkaynaklandigi yere yönelmig mana ve bu yikici degigimlerin durumda. "büyük
Popüler mitler ve imajlarm alacakaranhk dünyasmda, Bati bütün kötülüklerin kaynagidir; Bati yekpare bir bütündür, ortalama bir Batih için Bati'daki dar bölünmeler, Orta-
bir Hakh çikaracak ogu'dakiler kadar õnemli degildir pek. erekçesi degilse de bir sebebi oldugunu dügünmemiz gerehavasmda, Bati kargi.ti duygulara sesleen bu dügmanhk alacaklarma enler, halihazirda bekleyen, güçlü bir kargihk olanlarsa hilearaylgmda Bati'yla igbirligi üvenebilecekler,
ve kuvvete bagvurârhklar, saman altmdan su yürütmeler çahyacaklardir. Hümuhalefeti agmaya na yoluyla popüler desteklemek ümetlerinin seçilmig bir meclise kargi birkrah de ters degilse uygunsuz orunda olmasi birçok Amerikahya Ortadogu'daki siyasi hayatm dig göelmig olsa gerek, fakat orijinalleriyle bir tutma yamlnügü bizi, bunlan Bati'daki Ortadogu'daki poker oyununda iyi bir
psma-sürüklememeli. çikmaya:umhuriyetçinin flog rua oynayip kimseden ful as tutarsiz bir yam yoktur. cagmi ummasmm Ortadoku'yu yönetmekte Ne kadar sürmüg olursa olsun, ilgili meselelerle baçanh olmuy tek halkm, Türklerin de bu yüzyilm ortalannda kendilerine özgü gõrügleri vardir. XVII. ilgili Türkçe bir kilavuzda kaleme ahnung, devlet yönetimiyle Hazarfen, hükümdara otoritesini korumak için yazar Hüseyin gerektigini söyler: hukukun yam sira korkuyu da kullanmasi kalplerinden silinecek Cezalandinlrna korkusu insanlann küstahlagasayisi artacak, daha olursa, kõtülük yapanlann insanlarda korkunun, iyi insanlar caklardir. Dogru olan kätü Daimi korku da, daimi arasmda güvenin hüküm sürmesidir. Insanlar korku ile umut arasmda gidip güven de zararhdir. Sultanhk lyi bir düzene kavugsun, Sultan da cögelirlerken mert olsun.107 Eisinhower Altmel Filo ile kati, hem eli açik olsun. 107
Hezarfen Hü.seyin R.obert
Anhegger,
Efendi'nin Türkiyat
Doktrini
Osmanh
Devlet
Mecmuas1X
397
arasmda
Teykilatina
(îstanbul,
ABD hem
dair Mülahazalan, s. 376.
1951-1953),
har.
Biraz
evvel, Ortadogu'daki
çatigmalari
devletler
arasm-
medeniyetler daki çatigmalardan, arasmdaki bir çatigma düzeyine çikarmaya çahytim. Fakat medeniyetlerin dig politikasi olamaz, oysa hükümetlerin bir dig politikasi olmahdir. Dolayis1yla geriye göyle bir soru kahyor: Ortadogu'daki mevcut durum itibanyla Bati devletlerinin ne tür bir eylemi begerekir? Ben buna yöyle bir cevap verecegim: nimsemesi Mümkün oldugunca küçük çaph bir eylem. Ortadogu halklari bir geçig dönemi krizi yaglyor, biz bunu baglatip hizlandirmig olabiliriz, fakat bu krizi sadece onlar çözüme kavugturabilir. Birlegmig Milletler'in bangi korumak ya da en azmdan giddet istahim kismak gibi simrh fakat fazla zorlayici bir görevi var. Biz Batihlar da siyasi olmayan düzeylerde, katkida bulunacak bir yeyler yapabiliriz,.fakat ne kadar iyi olsalar da, bizim tavsiye etmig olmamiz itibanyla hiçe sayllacak çözümler önermekten kaçmmahyiz. Bati elbette ki asgari çikarlarru (bunlari tammlamayi bagkalarma birakiyorum) korumahdir, fazla bir siyasi getiri beklemeksizin bir parça maddi destek de sunmahdir. Bunun digmda bekleyelim ve görelim, az gey yapahm, az konuyahm, zamanla Ortadogu halklarmm saghga ve istikrara giden yolu bulacagmi
umahm.
.Fakat tabii bu yük ikilemi, Ortadogu'yu "efendice
eylemsizlik" politikasmm en bütek bagina birakirken bagkalarmm
da tek bagma birakmasom nasil saglanacagt sorusunda yatmaktadir. Walter Laquer, Communism and Nationalism in the Middle East baghkh kitabmda bu noktay1 gayet iyi ortaya koymustur: Bir Endonezya Bagbakam'nm kisa süre önce Delhi'de büyük alkig toplayan konugmasmcla dedigi gibi, Asya'daki meseleler artik Londra'da ve Paris'te çäzülmemektedir. Geriye, Ortadogu
I
ve
Güneydogu
Asya'nm yeni yöneticilerinin 398
gele-
Pekin'de karara kaliyor. 1°8 görmek önleyip Bat1'nm Asya'daki yönetimi gerçekten de son bulmustur, eçkin bir Hintli akademisyen Asya tarihinde "Vasco de Gabahsederken gayet hakhdir. Buna çagi"mn kapandigindan ilerde bir tarihçinin, yine Dogu'ya yapilmig bir keyif se1u, izleyecek erlyle anacagi bir Krupçev ve Bulganin döneminin almasi hem trajik hem de'ironik olur dogrusu. :ekte
Asya'daki
meselelerin
108
W. Z. La.quer,
Moskova
ile
önleyemeyecegini
>aglanmasim
and Nationalism
Communism
s. 281.
'
399
in rhe Middle East
(New York,
1956)
24. BÖLÜM DOSTLAR VE DܶMANLAR
I'
I
I
m-
1967 Basiret ve kararbligm mektir;
aptalhk görmemektir.
älçüsü,
ve zay1fhäm
bir dügmanda bir dost görzirvesi ise bir dostta bir dügman .
Dügmanml ezilmeye birakma, onu kendin de ezme. Bu açidan dügmanma ve dostuna bir davran. Arna dügmanma
kargi savunmada
ol, onunla arkadaghk edip ona yanagmayasm, çünkü bu bir aptalm yapacagt iytir. Dostu ve dügmamyla aym gekilde arkadaghk eden, dostuna da dügmanma da aym gekilde yakmhk gästerenin dostlugu tiksinti, dügmanhgi horgörü uyandinr sadece. Bõylesi dügmanmm horgörüsünü kazanacak ve hasmane tasarilarim cak; dügmanlanmn saflarma kataan dostunu cektir.
400
kolaylagtirada kaybede-
Iyiligin zirvesi
gudur
ki, dügmamm ne ezeceksin, ne de Ona bir dost gibi davranmaksa'so-
zilmeye terk edeceksin. igaretidir. tu yakm olan bir aptalm Onu yabancilagzirvesi ise dostunu ezmendir. Kğtülügün trmak dahi akilsiz biririin yapacagi bir istir ancak, boyleleinin kaderi talihsizliktir.
degil, onu harolmaktir. savunmada karp ona Kordobah Ibn Hazm, The Book of Morals and Conduct
Yüce gönül1ülük
dügmanla dost1uk
etmek
:amaktir,
994-1064)
anlagmazhät Son Îsrail-Arap arasmda devletler bir çatigbir kriz gibi görünüyor; hakkmdaki dogrusu olgular egrisi durumun ve o olagañ na, tehdi:ekigme. saldirganhk da Krizin bir saldirganhktan ya linden kaynaklandigt konusunda herkes hemfikir; Îsrail'in kraplara ya da Araplann Îsrail'e yönelttigi bir tehdit bu; rabakig açisma göre degigiyor tip taraflara ve yandaylarmm Bagta
gunu
sõyleyebiliriz:
iormal
cimin kimi tehdit ettigi. Fakat kriz geligirken, saldirganhgm arkh insanlara farkh geyler ifade ettigi, sirf vakayla ilgili olulardan daha fazlasmm meseleye dahil oldugu açikhk kaanmig dummda. kurulmasi bir Araplara göre, Îsrail'in bir Arap ülkesinde de saleylemiydi; Îsrail'in varhämi sürdürmesi aldirganhk hrganhgi devam ettiren bir eylemdir. Bu bakig açisma göre Îsrail'e kargi girigtigi her eylem savunma amaçh-
traplann
hr; Îsrail'in boyle bir girigime
direnme ya da karsi koyma gi-
ise saldirganhktir. Îsrailliler içinse her'seyin ötesinde bir tek gerçek vardir, vatanda,ylanm da ortadan a da Araplarm Îsrail'i, hatta belki igler yapabilekaldirmaya kararh olmasidir. Îsrailliler böyle :ek insanlar bagkalarmm da oturup ses ç1karmaoldugunu, igimi
dan bunu seyredecegini
deneyimlerinden
bilmektedir.
Dola-
401 L
-
yistyla onlarm gözütide de Israillilerin ayakta kalmay1 amaçAraplarm ylkimi amaçlalayan eylemi savunma amaçhdir; eylemi saldirganhktir. ise yan tek olgu Misir ve SuriSovyet hükümetini ilgilendiren ye'nin onlarm cephesinde olmasi, Ïsrail'in ise olmamasidir. Sovyet yanhst bir hükümetin eylemleri savunma amaçhdir; Sovyet yanhsi bir hükümete yõnelik eylemlerse saldirganhktir. Sovyet hükümeti 1948'te Israil devletinin kurulmasmm eylemi oldugu görügüne katilmamigttr; tam bir saldirganhk tersine bu görtgün aksinin kabul edilmesi için ABD'ye katilmigttr. Yeni devleti derhal tanimislar, Çekoslovakya'nmÍsrasilah satmasma izin vermisler-bu silahlar Arap ülkelerinin saldir11armm Israil'i derhal ortadan kaldirmasim engelil'e
lemistir. O tarihten beri Sovyetler, Israil'in dünya meselelerinde benimsedigi durustan kugkusuz hayal kirikhšma ugramig, Araplarm verdigi tepkilerden de cesaret alarak tavrmi degistirmistir. saldirganhk Bati demokrasilerinde terimi bir devletin bir bagka devlete kargi girigtigi, uluslararasi hukukun öngördüözel ya da genel yükümlülükleri ihlal eden, yerlegik kuralgü ölç¯ütlere lar ve göre tanimlanmig bir savag eylemini ifade eder. Fakat demokrasiler açismdan dahi Israil-Arap çatigmasi özel bir yere sahiptir: Olagan kurallar ve kriterler aslmda ciddi bir biçimde degigtirilmig, bir baskm, sabotaj ve misilleme dengüsü, bunlann yam sira savag benzeri bagka eylemler örtük bir biçimde normal kabul edilmistir. Öyle görünüyor ki benimsenen bu konum, rutin tacizlerin hoggörülebilir oldugu, ancak sorunlu bir biçimde belirlenmig bir som agmahaline geldigi anlamma geliyor. si halinde saldirganhk Ruslar ve Araplara göre kriz, Îsrail'in Suriye'ye yönelttigi bir iggal tehdidiyle baglamigtir, ama Ïsrailliler böyle bir tehdidin söz konusu olmadigim söylemektedir. Îsraillilere gö402
syse kriz Misir birliklerinin Sina'ya yigilmasi ve Tiran bogaahnmasi ile baglamistir, M1sirhlar bu ablukaumn ablukaya Siyasetçiler savunmaktadir. oldugunu in hukuka uygun suçlulugu, olanlarm meseleye dahil erçekte ne oldugunu,
bir süre uzunca gerilirn tirmamrken, sonunda may1s ayi da giderek meseleyle illgular ve hukukla ilgili argümanlar tsiz bir hal aldi. Krizin sebebleri ne olursa olsun, sorumluiçin de olsun, katihmedar için de gözlemciler in kim olursa artik mesele bir kazandi ki, sürede açikhk smir ya da isa birlikçiligi,
aptalhäi
trtigacaktir.
Fakat
bluka sonmu isi.
degil,
önelik
ortaya
iligkileri Arap-Îsrail
ablukasi
Misirhlarm
çikça
ya da masumiyetini
ve Arap ittifaki, çahytigi üzere
koymaya bu çatigmada
adimlardi;
esas
ta kensorununun Baykan Nastr'm da Îsrail'in yikilmasma mesele haline gelen
Îsrail'in ylkilmasi ya da ayakta kalmasi. ey de budur traplarm sõzcüleri Îsrail'in ortadan kaldmlmasi ile Isbazi arasmda biraz basta savma aillilerin ortadan kaldinlmasi ikisinin lir de gibi digerleri yaparken, Ahmet Sukeyri aynm Daha koydu. açikça ;erçeklegmesini ortaya beklediklerini iste:
sahibi Arap liderlerin niyetleri ne olursa olsun, traplarin en sadik destekçilerinin dahi, Filistin Kurtulug Örile Arap ordulannm fetihçiler olarak Ìsrail'e girmesi haine neler olup bitecegi hakkmda pek yamlg1ya kapilmasi onimluluk
,ütü
nümkün
degildir.
Îsrail'in kazandigi zaferlerin ilk Savag patlak verinceye, iaberleri gergelinceye dek, bunun gerçeklegebileceginden verdigi tepkiyi :ekten bekrize korkuluyordu, kamuoyunun
de büyük ölçüde bu oldu. Bedeli ne olursa olsun Ísönlemeye kararh birçok kisi kaldmlmasim ail'in ortadan yikilmasi karYahudi degildi; Ïsrail'in vardi, üstelik de hepsi üzülecek olup bunu kaµsmda kimi daha az kimi daha çok üstelik hepsi anti-Semitist Jul etmeye hazir olanlar da vardi, irleyen
403
de degildi. Dügüncenin serbestçe ifade edilebildigi ülkelerde, Îsrail'in ayakta kalmasi görügu agir basiyordu; gerek KomüAraplarm yönetilen, davanist gerek Fagist diktatörlüklerle ülkelerde varhšma bõyle bagh dahi bir duygunun dair sma igbirlikçilebazi emareler görülüyordu. ÖzellikleNaziler ve imha çeken etAvrupa'da insanlari rinin hatiralanyla azap me tehdidi Yahudiler lehine güç1ü bir tepki dogurdu. Îsrail'in kazandigi askeri zaferin buyüklügü ögrenildikçe üstünlükgörügler degismeye bagladi. Israilliler silahlardaki lerini göstermekle hiç bek1enmedik yerlerde dostlar kazand1. Bazilarmi da kaybetti. Yahudiler, hakir gerulüp ortadan kaltepesindekilerin dirilmasi ya da acimp yardirn eli uzatamasi insafma geregini kalmig, korkutulmug kurban stereotipinin yenne getirmemigti. Bazilari bunu son derece rahatsiz edici gelen gerçek bir debuldu. Birçoklari da durumda meydana ezilene etkilendi. duydugu dogal yaÎnsanlarm gigiklikten Araplara kaydi, Araplarm maruz kaldikmhk, Yahudilerden gi acilar ve apagilanmaya dair haberlerle daha da artti. Yahudilerin gefkate ihtiyaci yoktu, bir tehlikeyi, ki o da birden için savag açbaglamigti, savugturmak saçma görünmeye Daha önce Ïsraillilerin ortadan kalmakla suçlanabiurlerdi. dirilmasi tehdidi nasil bir acima ve öfke yarattiysa, mültecilerin sefaleti de öyle bir acima ve öfke yaratti. Arap davasidestekçileri soykirimi hoggörmenin lekesinnm geleneksel den kurtulup güçlerini ve seslerini yeniden kazandi, bagka birçoklari da onlara katildi. Çatigmalarm son bulmasmdan Araplar lehine Îsrail'e karsi güçbir iki hafta sonra medyada, lü bir tepki gözlendi. Sonra da iki kargit taran destekleyen görügler normal haline dönmeye bagladi. öruntünün Bu normal her iki tarafta da saik ve ifade bakimmdan ciddi farkhhklar gösteren, ilginç, tuhaf özellikleri vardir. Hem Araplarm davasmm hem Israil'in davasmm adil 404
alduguna
samimiyetle
oldugu gibi, daha Bazilan Îsra"il'in
inananlar
gönülden olanlar
vardir.I°9
da karmagik hisler bazilanysa inamr, olduguna kurulmasmm adil ve zorunlu Savag sonoldugunu dügunür. da bir suç bunun bir hata ya ilgili anlagmazbenzer rasmda kurulan birçok'yeni devletle liklar söz konusudur. Genelde bu tür yeni devletlerin kurulinasma karsi çikanlar dahi, eski devletlerin hukuken sahip varolma oldugu ve kendini savunma haklarmi onlara tamböylece kabul geçmigteki hatalarm geri ahnmasmm rnaya, neden edilmelerinden daha büyük acilara, adaletsizliklere özel bir Fakat bazilari olacagi gõrügüne katilmaya hazirdir. vaka olan Ïsrail'de hatanm düzeltilmesi gerektigine, bu igi de içinde
Araplarm
yapmasma
izin
verilmesi
(gerekiyorsaonlara bunun
yariçten
gerektigine inamr; kimi zaman kamsiyla, kimi zaman Ísrail'in orta dan kaybolmasiyla birlikte Araplar ile Bati arasmdaki butün çatigmalarm son bulacagi, mutlu bi¯r dostluk çagima baglayacagi yänünde biraz mesihçi bir umutla buna inamr. Taraflardan birini Yahudilerin, digerini Araplarm olugtuile Amerikahlarm bu anlagmazhk ruyor olmas1 Avrupalilar Her iki hayli karmagiklagtirmistir. kargismdaki tavirlanm Bu duhalk da guçlü ve rahatsiz edici tepkiler toplamigtir. etkileyen hisli, tartigmalarmi rum soruna iligkin kamuoyu ülkeler arasmdaki hatta ategli tonda hissedilebilir, yabanci bagka çatigmalara iligkin tartigmalarda pek benzerine rastlanmayan bir ategliliktir bu. Yahudilere kargi bir yandan acima ve suç1uluk duygulan beslenir, kimi zaman Ïšrail'e verilen duygusal destekte ifadesini bulan duygulardir bunlar; bir yandan da Araplara kargi
drn
edilmesi)
iç e is tenir
109
Araplan
dogrudan
oldugu
ya da
Ísrail'i desteldeyenlerin
buna bagh oldugu
bazilarmm,
için, bõyle yapmig
melidir.
405
geçimleri olmasi
dolayh olarak
olasihgl
gözardi
ya da edilme-
.
ayni derece güçlü manlik duygulan
duygusal bir destege yol açabilecek
beslenir. Özelliklebulunduklari
düg-
çevrelerde
anti-Semitizmin aç1kça kabul edilemeyecegi ya da kendilerikesimlerde geçerlidir bu durum.**° ne atfedilemeyecegi önceki Araplara kary da Süveyg'in hatirasmdan, emperyal maceralardan suçluluk dolayi duygulan beslenir; Araplakipisel bazi yakmhklar duyanlar onlara kargi nn tarzma sempati de beslerler. Bu duygular Arap davasma verilen destekte ifadesini bulur. Nihayetinde tipki anti-semitizmin Arap yanhsi bir duygu olarak maskelenebilmesinde oldugu gibi, Arap kargiti õnyargilar da Israil'e destek baïlammda daha kabul edilebilir bir ifade bulur. Îçin içinde psikolojik unsurlarin yani sira güçlü ideolojik unsurlar
da
leyici etken, 110
vardir.
her
Digandan iki tarafta
bakan birçok kipiye göre belirda mevcut rejirtilerin biçimidir.
Araplarm
anti-Semitist olamayacagi, çünkü Araplann da ve Arap yanhlanmn yalmzca. Sami oldugu argümam kaçamak bir argü.mandir Îbranice ve Arapça Sami dilleridir, fakat bunlan konuyan insanlar bilimsel olarak anlamh bir biçimde, hiçbir gekilde Sami olarak tanimlanamaz. Her ha1ûkârda, anti-semitizm Yahudilere yönelík nefreterimi anti-semitistlerin, yönelik saldirilarm ärtmek için icat ettigi bir terimdir tin, Yahudilere üstünü ve Yahudiler dipnda "Sami" bir halki kastetmesi amaçlanmamigtir. Son dönemde "Yahudilerin tiplo Sikötülügü" üzerine yazan bir Arap yazar, anti--Semitizmin, masonluk, yonizm, hakh olarak Yahudilere vs. gibi b¯r Yahudi icadi oldugunu, yönelmig öfkenin bagka Sami halklan da kapsamasmm amaçlandigim dahi iddia etmigti ÏsraiYe
Israil'i
eleptiren herkesin anti-semitizmle hareket ettigide zaman zabaksizhk olur; fakat anti-styonizmin man, siyasi hirslari ya da kültürel iddialan olan hiç kimsenin kamuoyu karpsmda bugün nor-malde kabul etmedigi bir änyarglya bir saygmhk kisvesi kazandirdigm1·inkar etmek de aym derecede hatah bir tutum 01acaktuArap ülkelerinde bõyle bir kisitlama yoktur, Kabire'deki ve bagka yerlerdeki yaymedar, Arapçada zengin, zaman zarnan da hayli renkli bir Yahudi kargiti literatür ortaya çikarmi tir. Sahici kaynak malzemeler bulunrnadigmdan, bu hteratür büyük ölçüde Avrupa anti-semitizminin klasiklerine dayamr. Bunlardan biri, Sini iddia
muhalefet
eden,
etmek,
mantiksizlik,
Protokolleri Bagkan Nasir tarafmdan yon Büyüklerfnin sident Gamal Abdel Nasser's Speeches and Press Inrerviews
sahk
verilmigtir.
1958, Kahire,
(Pres. 402)
406
di-
srail liberal bir demokrasidir, özgür bir basmi ve meclisi, seçilmig bir hükümeti ve ategli osyal demokrat görtinümlü vardir. >ir muhalefeti Misir ise otoriter bir devlettir, basm yasal altindadir, bir muhalefet yoktur, radikal millenetim olarak beiyetçilik ve devrimci sosyahzm resmi program vardir, Misir timsenmistir. Îsrail'in karma bir ekonomisi
ve büyük o1çüde millidevlet yönetimindedir iki egtirilmigtir. Her rejim de, baghhk ve husumet duygulauyandirmaktadir otomatikman, fakat bu degerlendirmea degerlendirmeler her zaman örtügerde siyasi ve ekonomik Bakeskin bir bölünme içindedir. nez. Nitekim sosyalistler uyguladigi baskmm nlarma göre Nasir'm millilegtirmeleri, özgürlükler kisDir ifadesidir, bazilanna göreyse Îsrail'deki kaynaklanmaktadir. Ideologlann Tien kapitalist olmasindan tercihiyle, ölçüde söz koformül büyük husumeti, lestegi ve ayarlanmadigandan görünümü, digardan ausu rejimlerin görundügü kadanyla belirleniyormuy gibi gõrünmektedir; gerçek konualtmda yagayan insanlarm r1yla bu rejimler pek ilgisi yoktur bu husumetin de, rnuyla ya da refahiyla :konomisi
ise
destegin de. Sorunu sadece
arasmdaki bir çatigna olarak gören irkçilarm iki yüzünde vermadalyonun iki grubun, yer alan önemli olan Arapdigi tepki daha tutarhdir. Onlar açismdan köken de olmasi, liderligi halki Afro-Asya Israil'in lann bir itibanyla agirhkh olarak Avrupah olan bir halk tarave tavir irkçi grubun her ikisi de, fmdan kurulmuy olmasidir. Bu iki kogullar ne olursa olçatigmada taraflanm kendi boyle bir mutlaka haksiz görür. Bu iki sun mutlaka hakh, digeriniyse birbirine benzer, sadece tergrubun hirslan ve öfkelerinde Saflannda bazi grotesk, kimi zaman da actcibleri farkhdir. irklar
Yahudilere karnasi kipihkler yer abr: Araplara kargi nefreti çok çok daha fazla oldugu için Israil savunuy nefretinden 407
I
eski muhafiz; ebeveynlerinin ercusu kesilmig anti-semitist demleri tekellerine almasindaki hiddet ve saçmahti aratmayacak gekilde, ülkesinin günahlan tekeline aldigi iddiasmda nibulunan Anglo-Amerikan liberal; Arap-Ïsrail çatigmasim ile Bronx arasmdaki hayetinde¯Harlem bir çatigma olarak görüp kipisel önyargi ve suçluluk duygulanmn belirledigi bir tercihte bulunan azap içindeki WASP radikali. Ortadogu'daki gerBütün yandaghk biçimleri arasinda, iligkili olan, bu gerçekliklere en uzak olançekliklerle en az lar bunlardir. Araplar da Îsrailliler de irk tipleri bakimmdan Kuzeyliden Afrikahya uzanan çok genig bir çegitlilik gösterir, Ortadogu halklanndan hiçbiri irk ve ten rengiyle ilgili olarak Avrupa, Asya ve Afrika'daki kompulanna musallat olan keskiri bilinci geligtirmemistir hiç. Yahudiler ile Araplar arasmdaki çatigma siyasi ve ekonomik bid çatigma olarak ulusal, görülebilir, sosyal, kültürel hatta dinsel bir çatigma irkçi olarak görülebilir; bir çatigma olmadigi kesindir. Son olarak bir de bazi basit ruhlar vardir ki, bunlara göizin verdigi bütün davalar ilerici olsa gerekre Moskova'nm kurulan bir ittitir, dini fanatikler ve govenist milliyetçilerle fak bile; ayni derecede basit bagka bazi ruhlara göreyse bütün sorun sadece komünist komplolar ve saptirnalardan kaynaklanmaktadir. Kriz ile onu izleyen savag sirasmda, duygu yüklü kelimelere, Arap ve Yahudi, emperyalizm ve milliyetçilik, sosyakelimelerine lizm ve demokrasi, Washington ve Moskova tahmin edilebilir tepkiler verdi birçoklari. Fakat meseleler açik, kesin olmadigi gibi, verilen tepkiler de _tutarh degildi; taraflardan birinin ya da digerinin cogkulu taraftarlari kenÖzellikle de dilerini bulduklari saflarda, pagkmhga ugradi. kitada sol ikiye bölündü, daha büyük olan gmp Îsrail'e destek veriyordu. Vietnam, Cezayir ve Küba'da sol davanm say408
I
ti
taraftarlarl
Israil adma
konu.stu, Algerie
française'denha-
kalmig, Araplardan intikam almaya susamig mensuplada onlara katildi. Sartre ve Soustelle'in dava ortakhét tutf bir görünüm yaratti. Ïngiltere'de Ïsrail'in liberal ve sosdostlari ile Süveyg'in intikalist destekçileri, Rodezya'nm isteyenleri de aralarmda görmekten dolayi benmi almak kapildi. Diger taraftan Arap sosyalizmi ile Afr bir utanca saflari Naziler, -Asyahlarm haklanm savunan solcularm güçlendianti-semitistler tarafindan gistler ve profesyonel aralarinda sig1Kahire'ye yüzden), [di (telaça kapildilar bu gazileri varbulan Alman savag .p burada yeni bir meslek blokta saflari bozup Îsrail'e yakinlik Romanya Komünist isterirken, Îspanya ile Yunanistan Araplarm tarafml tuttu. uçlarda yer er gey çok kafa karigtinc1ydi. Türkiye'de agin birbiriyle çatigma içinde olan iki ögrenci oran normalde düzenledi, sageilar Isgösteriler itü Nasir'a destek veren tepkiye kary müm ve Cihad adma, solcular sosyalizm ve .tta
..
idele
adma.
kilavuzluk beklenebilecek bir grup, Ortadoile diger Arap halklari üzerine çahyanlar (Arabistler)*" edebildi. uzmanlar, pek az kilavuzluk ashnda kademik . çahganlarm Araplara baghhgi Arap rap halklan üzerine olarak alanda ya da ideolojik uluslararasi ü.kümetlerinin dayannuyordu, Arap birliginin yni saflarda yer almalarma Bir parça
l'da
i
terimi, popüler basmda sikhkla Arap siyaseti u.zmam ya da katihmcisi ya yanhp kullamhr. Bir Arabist bu.nlardan da Arap davasmin savunucusu. anlammda "Arabist" bir biri olabilir, ama terimin asil anlami bunlardan hiçbiri degildir. tarih, uygarhk-dil, edebiyat, incelemeler tenmidir akademisyenlik ve¯Arapça gelir. Dolaytsiyla Gennanist, Slavi.st, Hispanist alanmda çahyan uzman anlamma
Arabist
ve benzer terimler panya politikasrida
neyi
ifade
ediyorsa,
Arabist
Ísde onu ifade eder. Hispanist, Rika eski büyükelhayram degildir.
uzman kisi degildi.r, Madrid ya da Kosta Franco'nun veya General çisi degildir ya da boga güreglerinin çahgan bir akademisyendir. ispanya dili ve kültürü alamnda ayni gekilde kullamlmalidtr.
409
"Arabist"
terimi
de
.
.
bozulmasi halinde birakilacak ya da tersine dönecek bir baghhk degildi bu. Araplar Rus yanhsi ya da Bati yanhsi ya da Israil kargiti diye Arap yanhsi olup Araplar fikir degistirdi degildi bu kesim. Bu tür iligkidiye Arap kargiti olanlardan nihayetinde horgörüye ve kay1tsizhga dayamr; onlannki ler dillerine, tarihine, saygiya dayamyordu, bir akademisyenin kültürüne hayatmi adadigi bir halka besledigi saygiydi bu. Açikça konugamayan birçok Arap için oldugu gibi, böyle binihai siri için de Nasir'm ya da bagka bir Arap yöneticinin Araplara güçlere Israil degil, kargi, kargi diger tavn navi ve ülkelerine muamelesiydi. kargi yönettigi halka ve diger Arap çahyanlar Arap-Ïsrail egArap halklan üzerine çatigmasmm rileri dogrulan hakkmda çegitli görü.plere sahip olabilir, bazilan da bu görügleri açikça ifade etmigtig. Fakat birçogu savunmak Araplan kmamakla onlan temsil eden rejimleri arasmda bir tercih yapma durumuyla karp karpya kalmig ve sessiz kalmayi tercih etmigtir. Tabii bazilan da konugma firsatma sahip olmadiklari medyanm için sessiz kalmigtir.- Akademik ihtiyat popüler pek igine yaramaz, sadik taraftarlann katildigi bir tartigmada da özellikle etkisizdir. Genelde gazete editõrleri,-program Ortayapimcilari gücü nesnellige tercih etmig görünüyordu: yapanlann gödogu meseleleri hakkmda her zaman yorum rügleri ve egilimleri biliniyordu, uygun bir tercihte bulunmak kolaydi. Bazi gazeteciler ve siyasetçiler haberleri adil bagarih oldu, digerleri ise bir biçimde sunup yorumlamakta sevdiklerini hirsh bir tarafgirlik içindeydi, ya da nefret ettikaklamak da karalamak hevesiyle birakm nesnelligi lerini ya standartlanm normal gazetecilik bile bir kenara biraktilar. Gazetelerin en azmdan biri, farkh günlerde farkh sayfalarda hem Îsrail yanhst hem Arap yanhsi cümleler kullanarak manik-depresif bir görüntü sergiledi. Çatigmalarm son bulma-
açikça anoturuplaamigti oldukyanhlan yanhlan Arap görügebilse ve de, Yahudi uzak itidalden savag olacakti. Bu arada bu tür ;a ölümüne iestek nidalan kendi baglarma, barigi daha da uzaklagtiran nihayetinde etair siyasi etken haline geldi. Her iki taraf da älendiler, ama daha da inatçi hale geldiler, biri yardim ge-
hafta sonra bütün okurlar ve izleyiciler ki, belli kogullarda Yahudiler ile Araplar
mdan bir
-141
.ecegi
inanciyla,
digeri
tavsiyelerinin
ihmhhk
kötü
niyetten
Laynaklandig1 güphesiylebirçogu egrigeçti, ilgilenenlerin için gözlemci Digaridan bakan dügünüyor. sini dogrusunu imalatçilan :lahi dagitimcilaYalan ve bunlar kolay degildir. etkilenmemig, darbe aledilmig olmaktan tekrar fag tekrar ri En temel o1gularm susürdürüyor. rnamig bir halde iglerini Savagm
üstünden
aylar
ideoloji ve duygularla çarbile çikarlar ve önyargilar, sõzler ve slokolayca yakalayabilecek pitildi. Fakat insanlan irkçi ideolojik bir ötesine veya ganlann geçip Ortadogu'yu surdügü bir savagm ya da büyük güçler arasmda bir savagm meydan olarak degil, oldugu gibi görmek íçin çaba sarf etardmdan, iyi niyetli mek gerekiyor. Belki böyle bir çabano
numu
karpti olmadan Ïsrail yanhsi olma, muhteayaklar algem, kabihyetli bir halki küçük dügürüp onurunu vermeksizin zorbalara Arap destek ile tma alan soytarilar yanhsi olma imkâm bulabilirler. insanlar
Arap
411
,r
25. BÖLÜM KAHÍRE'YE DÖNܶ I
I
,
1969 Bir süre burada bulunmadiktan
sonra
ilk izlenimi,
özgürlük
dönen birinin ki büyük bir hissidir. Eskiden, rejim elestirileri gizli sakh yapihyordu, konuganlar dikkatlikolaçan edip kimsenin onlari duymayacagmce etraflarmi açiyordu. Oysa gimdi dan emin olduktan sonra agizlarim elestiriler daha açik. Însanlar, akgamlan düzenlenen yemeketraflarmda li toplantilarda ya da kamusal alanlarda kim var anlatiyor, yok girmeksizin bakmma zahmetine kim Skralar hatta Devlet Bagkam Nasir'i açikça elestiriyor. Öyle görünüvarhgi, resmi kabul-gõryor ki sadece yabanci muhabirlerin görüglerin engelhyor dile getmlmesmi meyen zaman zaelegtiriler Bu daha aç1k olmamn gibi durumlar digmda man. ötesinde daha da piddetli. Önceden kipisel olarak Nasir'dan
-.
agikâr
Misir'a
.
412 .r-
-..
Mil
haliyle rejimi hedef alma egilimindeydi.bu deytiriler, oysa gimdi hem daha keskin hem de tonu itibanygerek bugünkü backa a daha kisiseller. Gerek geçmigteki eski günlerde gibi, agina oldugu liktatörlük rejimlerinde etrafmdaki >lunan bir cümle, bagkanm iyi oldugu, ama idamlann kötü oldugu cümlesi artik pek duyulmuyor. Naar'a yönelik eleptiriler daha dogrudan bir hal almig durumla, onun kisisel dürüst1ügüne dahi gölge dügüruyor. Nasir, hesr tilesini kaylrmakla, onlarm servet ve güç edinecekleri, gelmesine rahata kavugacaklari konumlara ieyin ötesinde ilk haftalannda .zin vermek1e suçlamyor. Misir ziyaretimin sadece bir tek kisinin Nasir'dan ve rejimden iyi bahsettigini .gittim, o da bir Ingilizdi. Misirhlar ya sessiz kahyorlar ya da oldugu
:iyade,
masmane Ezici
sözler
sarfediyorlar.
bir agirhk kazanmig bu tatminsizlik
ve tasvip
etmeisti1967'deki degerlendirirken, Nasir'm Haziran 11e tavrru Misirhlann ya Easi sonrasmda yaganan önemli geligmeler, gelmesi konusunla en azmdan Kahire halkmm onun geri da görünürde oy birligiyle bastirmasi kafami kanyttrdi. Bu kabaarkadagima sordum, verdikleri cevaplar soruyu birkaç olup bitenin önceBir grup bütün ca iki gruba ayr1hyordu. d.en polis ya da Arap Sosyalist Birligi tarafmdan (gerçi bu rol için farkh adaylar da vardi) düzenlenmig bir komedi oldugu görügündeydi. Bir dostum ise bir bagka görügü gu gekilde di-
ülkeyi böyle bir bale getirdi: "Îstifa haberini aldigmuzda, igini baskalatemizleme ortahgi takhga sürükledikten sonra, elini -kolunu sallayarak çekip gidemez decma birakip õyle Ashnda kalabahklar oldu. ilk ona "Bizi bu tepkimiz bu dik,
sen ç1kar," diyorlardi. Gelgelelim açikça konugma konusunda daha rahat olunõzgürlüklerin de daha fazlalagtigi anrnasi aldatici, aslmda üzerindeki baskmm gevlamma gelmiyor. Tam tersine halk
ige sen soktun,
-
413
getilmesi,
genel olarak
siyasi manipülasyon becerisirejimin sahip oldugu tek siyasi bir beceri de bu belki. Akilhea bir tutumla insanlarm daha özgürce konugmasma izin verirken, bu konuda birgeyler yapnin
mükemmel
rejimin
örnegi;
daha az izin veriyorlar. Örgütlü muhalefetin tespit edilip bastinlmasma yönelik yöntemler daha etkili. Bir bütün olarak ülkede daha büyük bir öz ürlük olsa da, yönetici daha az olmasi belki de daha çarpigrup içinde özgürlügün ve.önemli bir durum. Onceden Nasir'm yakm çevresinde ci elestiriye hatiri sayihr bir yer açilmigt1, fakat artartigma ve tik bu durum ortadan kalkti. Bugün Bagkan'm elleri dogruOna katilmayanlar dan iktidar dümeninde. ya da herhangi politikalarma çikanlar, bir biçimde kargi hele herhatigi bir muhalefet grubunun çekirdegini olugturdugu dügünülenler malarma
olarak bertaraf edildi. Daanlamda edilmig bertaraf ha öte bir degiller henüz, hâlâ Kahire'de huzur içinde yaglyorlar. Fakat göründügü kadarlyla siki bir biçimde izleniyorlar. otorite
konumlarmdan sistematik
muhaliflere muamele Rejim içindeki nispeten nezaketle edildigi dikkate ahndigmda, Misir Orta ya da Dogu Avrupa Aym tarzi totaliter bir yönetim olmaya hâlâ epey uzaktir. "Arap sosyalizmi" ile Dogu Avrupa sosyalizmi uçurum arauygulandigi smda da görülebilir. Misir'da biçimiyle Arap zenginliklerinden yoksun birakilsosyalizminde zenginler edinme yetilerinden yoksun migttr, fakat yeni zenginlikler
birakilmis degillerdir. Bu da bazi
ilginç
sonuçlar dogurmug-
tur. Topraga ya da fabrikalara sahip eski .zengin ailelerin yoksun kalmalari sonrasmda birçogu bu eski varhklarindan yeteneklerini kullanmamn bagka yollarmi geligtirmiglerdir. Birkaç aile, ellerinde kalan ne varsa gece kulübü ya da restoran gibi girigimlere aktarmigtir; son dönemde Kahire'de . açilmistir. Bunlar agirtici sayida gece kulübü ve restoran 414
ve ulusal kalkmma planlarmson derece kârh kurumlardir Mudada yer almamak gibi büyük bir meziyete sahiptirler. vimleri Libya, Suudi Arabistan ve Kuveyt gibi petrol zengiçok parasi olan zengin ülkelerden gelen, harcayacak rii Araplardir; Misir'm orta ve üst smiflanndan geriye kalanlar
da bir ölçüde buralarm mügterisidir. Gece kulüpleri ve res.kendini, insanm toranlar yoluyla kazamlan zenginligin, vergilendirArap sosyalist programm iki temel dayanagina, karp korumasi anlammda bazi avantajme ve müsad'ereye lan vardir. Ashna bakihrsa bu ve bagka biçimlerde para kazananlar, kârlarmi mümkün görünür sermaye edinmemeyi, harcamayi ya da bagka bir oldugu kadar çabuk ve tamamen göninmektedir. Bu da hagibi iyi beceriyor yere aktarmay1 içinde oldugu, tm sayihr miktarda paranm hizh bir dolagun refah aldatici bir yarattig1 çevrelerde hummah ve biraz bazi ülkenin gelir. Tabii, hiçbir geyin inga edilmedigi, anlamma hizla zayifladigi anlaekonomik gelecegine dair ihtimallerin mma da gelir. Müsadere yönetimiyle ilgili birçok hikâye anlatihr. Bu hiönyargih ve kâyelerin genel iddiasi, müsadere yönetiminin iki Nihayetinde yönündedir. her uz.ak oldugu yetkinlikten talimatlan suçlamayi da kamtlamak kolaydir. Müsadere azmhklarm yabancdann ve boyunca bir süre esasen uzunca varhklan elindeki hedef almi.ptir. 1956'da yaganan üç tarafh anlagmazhk Ingiliz, Fransiz ve Yahudi (Îsraillidegil, açiktir müki Îsrailliler Misir'da varhk sahibi degildir) varhklarmm Belçika'mn Kongo'da sadere edilmesini kolaylagt1rmigt1r. el konmasma (Afyaptiklan, Misir'daki Belçika varhklarma zemin hazirlannytir. Toprak rika dayamsmasi çerçevesinde) mülk izin verilen azami seviedinilen topraklann reformu, çikan kismimn müsadere edilmesini gerektiriyenin üzerine yordu; böylece de daha genig ve genel bir millilegtirme prog415
'
-l
edilmig Fakat müsadere topraklaramma dogru gidiliyordu. öyle el eski sahipleri basitçe konuyor degildi. Topraklann ra bir biçimde unvanlanm koruyor, bazi durumlarda müsadeayhk bir gelir ahyordu. Bazilari daha bagre otoritelerinden Birden yoksul dügen plütokratlarm ka yararlar saghyordu. uçaklanm çahganlarmi iëten çikarmasi, bagka bu iyten çive karmalann genig çaph yaganmasi sikmti ve huzursuzluk yagörevlerinde bu duruma uçaklann kalmasiratti. Otoriteler ücretlerini müsadere yönetiminden almasmi öngören bir m,
düzenlemeyle kargihk verdi. Böylece eski mülk sahipleri uçaklarmi ücretinin bagka bir tuttu, fakat artik bu insanlann makam tarafmdan ödendigini, makama sommlu kargi olo duklarim biliyorlardi. Birkaç durumda, mü1k sahipleri mümülklerinin sadere emrinin g'eri verilmesini kaldinlmasmi, sagladi; fakat genelde geri verilecek bir gey olmuyordu. Bu õrünürdeda olsuzluklardan de~il, bu tür düzenlemelerin ki Laçmilmaz verimsizliginden kaynaklamyordu. Ulusal
Kimlik
Krizi
Öyle görünüyor
ki kimsenin Arap sosyalizmi hakkmda söybir geyi yoktur. Ticari, profesyonel ve orta simf unsurlar, ülkelerinde Arap sosyalizminin kargisma Bati sosyalizmin kargisma çikarilan olagan itirazlari çikarmiglardir. Solcular sosyalizmin de kapitalizmin de meziyetlerinden yoksun oldugunu dügündükleri, yarim ag1z, verimsiz bir taviz olarak gördükleri Arap sosyalizmini horgörüyle bir kenaleyecek
iyi
Onlara "gerçek"
göre Misir'in
ekonomik
sorunlarmi çözmenin tek yolu sosyalizmden, yani Dogu ya da uygulandigt Avrupa'da biçimiyle gerçek sosyalizmden geçmektedir. Bu bakip açisina göre Arap sosyalizmi bir düzmeolmayanlaceden ibarettir; Misirh olmayanlara, Müslüman ra iter.
"bilimsel"
416
Misirh
el konduktan sonra, Müsra ait mülklerin tamamma için koymak hazirlanmig ide1.ümanlara ait mülklere de el Gerçekte hiçbir bakimdan sosyalizmle olojik bir gerekçedir. ilgisi yoktur." Daha karamsar olanlarsa, Arap sosyalizgeldigini anlamma sosyalizm minin, Araplann uyguladigi savunur; teoride ne tür bir sosyalizmi benimserlerse benimuygulamaya bu "Arap sosyalizmi" koyduklannda sesinler, olacaktir. Arap demokrasisi, Bu bakimdan Arap sosyalizmi, farkh degildir. kapitalizminden Arap liberalizmi ve Arap rasthyorum. nevrotik sik çok eleptiriye Siöz Bu bir parça "bir
otokratik yönetimlerdeki o standart muhalegörülebilir bu eleptiriler. Fakat Nazi Almanfet ifadelerinde Rusya'da siyasi hkralar lideri ya da reyasmda ya da Sovyet ulusunu hedef jimi hedef ahrken, Misir'da genellikle Misir bu tür fikaldigi kadar lidere ya da rejime yönelmemektedir yasi hkralarda,
neredeyse hiçbir gey beceremeyecegi nihilist bir tarzda reddeden agin milliyetçi ifadelerin yaygm olmadigi söylenemez. Mis1r ulusu? Bu da bagka bir ilginç soru doguruyor. M1sirhlar uzunca bir süredir Amerikah psikologlar ile edebiyat eleptirmenlerin'in krizi" dedigi geyden mustarip. Misirhlar mi yoksa Araplar mi? Geçmigte ulusal bir isme sahip gayet olmaksizm basitçe Müslüman ya da Kipti olmaktan yeterli artik degil. modern dünyada bu Fakat memnunlardi. Kendilerini Misirhlar, Misir denilen, siyasi ifadesini bir Midevletinde bulmasi gereken bir ülkenin sakinleri ve yurt-
ralar. Misir ulusunu görügüyle neredeyse
"kimlik
sir donemler olmugtur. O dönemtaglan olarak tanimlad.iklan onlan Arap Arapça konugmalannm de Misirh entelektüeller Meksikahlar egilimindeydi; yapmadigim ne kadar savunma da o kadar ispanyol, Amerikahlar ne kadar Ïngilizse onlar kargi yakmhktan horgõrüye uzaArapti. Dogulu Araplara sergiliyorlardi, yelpazede fakat kenditavirlar farkh nan bir 417
l
lerini
açikça
vunlar
onlardan
Misinnm
aymyorlardi. kadim görkeminin
Onlar Misirhydi; Firagururlu, megru mirasçi-
lanydi. Bagka bazi devirlerde ise kendilerini Misirhdan çok Arap olarak tammlamig, geçmig kahramanlanm Misirh firavun-
1ardan ziyade Arap halifelerde bulmuglardi.
Geçen on beg yiçizgiden zaman vurgulayan olmustu. çok Arap olmay1 Bu duçizgi baskm ifadesini, 1958'de ile yüksek Suriye Birbirlegerek da rum en aynllegik Arap Cumhuriyeti'nin kurulmasmda, Suriye'nin Misir'm bu ismi tagimaya devam etmesinde masi sonrasmda bulmuytu. Bu dönemde "Misir" ismi bile haritadan silinmigti. Îlkokullarda antik dönemi anlatan ders kitaplarmda antik
h agkm
zarfmda
Misirh
olmayÎ
vurgulayan
Misir'dan.degil, "Birlegik Arap Cumhuriyeti'nin güney bõlgebana. Bulerinin antik tarihi"nden bahsedildigi anlatilmisti olup olmadigmi bilmiyorum, fakat o nun gerçekten dogru tarihlerde yaygm olan tutuma ters dügmüyor. "Arabizm"den addediliyor, farkh olarak "Misircihk" bölücü ve mezhepçi
.
.
daha da kõtüsü Kipti etkisinin bir ifadesi olarak görülüyordu. Bu yikici bir suçlamaydi. Son iki yilda Arap kiraliginden farkh olarak Misir kimligi hatiri say1hr bir canlanma yagad1. Îsrail'e kargi verilen savag, peginden gelen yenilgi, Îsrail'in Misir topraklanni iggal etduygulannm biraz daha güçlü bir biçimde mesi, Misirhlarm anayurtlarma yogunlagmasma neden oldu. Dügman kendi tehdit alKanal'daydi, Delta'dan bir kurgun atimi uzaktaydi, Misirh nasil olduMisir'di, da bunun tmda görünen birçok idealine sadakatgunu soruyordu. Birçok _Misirh hâlâ Arap 1erini dile getiriyor, Arap dünyasuun kimi zaman siyasi açiaçidan dan, kimi zaman da sadece ekonomik Misir için önemli ediyordu oldugunda israr (yani Arap dünyasom yükselen hinterlandi olMisir sanayii için dogal ekonomik 418
lugunu, Misir'm Arabistan'm kazandigi, ama nasd kullana:agim bilmedigi petrol gelirlerine ihtiyac1 oldugunu savunuDigerleriyle Arap birligine kargi daha sinik bir bainsanlarm sik sik Suriye'ye küfav açisi benimsemiglerdi. ettigini igittim: "Bizi bu belaya onlar soktu, ama tek kurgun >ile atmadilar." Suriye'nin Mayis ve Haziran 1967'de yagaianlardaki rolüne dair pek adil bir betimleme olmayabilir >u, fakat tümüyle yanhg da degildir. dile getirililgili olarak da benzer görüglerin Filistinlilerle onlarm da Misirhlarm bagmi belaya soktuguligi igitilebilir; kurtarmak için hiçbir gey yapmadiklarma kendilerini ia, meselelerinde yeni ve güçlü bir nanihr. Arap ve Ortadogu tken olarak ortaya çikiglan Bati'da çok dikkat çeken FilisM1sirhlar arasmda bu kadar inli Arap gerilla örgütlerinin, Misir'da geçirdigim birkaç fikkat çekmemig olmasi ilginçtir. yaptigim birçok sohbette sadece aafta boyunca, Misirhlarla air kez Filistinli gerillalarm yeni ve önemli bir etken olarak :ammlandigmi igittim: Bunu söyleyen de Îngiltere'de egitim Misir'a kisa .süre õnce dönmüg bir gençti. Görügle;ğrmüg, ziyade BBC ile Observer'dan edindicini yerel kaynaklardan ti yönünde bir izlenime kapildim. de bazi darbeler Arabizm davasi Misir'da daha önceden birlik, Yealrupti; Suriye'yle kisa süren ve bahti açdmayan rnen'de pahahya malolan kanh yenilgi gibi. Fakat bunlar her Suriye'yle kurulan birlik, devam ettiiki yönde de igliyordu. süre zarfmda bu tür birlegmelerin, Misir'da birçogu mevkilere sahip önemli zey bölgesi"nde güç ve kâr getiren gösterdi. Yemen'deki savagm gruplara neler getirebilecegini bile getirileri oldu. Misir birliklerinde görev degigimi hayli rorlardi).
"ku-
"gi
genelordulann hizh gerçeklesti ve birçoklari yurtdigmdaki igleriyle girdikleri ahm sa tim orde yaptig1 gibi Arabistan'da eskiye zenginolmayi, gõre sahibi düzeyde bir talama servet 419
.
I
legmeyi bagardt
Kahireli birçok taksi soförü araçlarmi Yegetirdikleri parayla satm aldi. 1967'de yaganan yenilgi ise bagka bir meseledir. Bu sefer yenilgi hemen, ezici bir biçimde gelmigti. Hiç kimseye bir men'den
getirisi olmadi, dügmamn da dogrudan Misir'm içine girmeolarak baglayan sine sebep oldu. Kaçrnlmaz keçisi" arayigmda, Misir'm bu tür fedakarhkl.arda bulundugu fakat pek az yardimim gördügü "Arap kardepler" bariz adaylardi. "gunah
"Misircihk"a
karp
"Arabizm"
Ülkenin niteligi ve kimligine iligkin bu tartigma -Misirh mi yoksa Arap mi tartigmast bugün en hararetli tartigma konuüzere' Kiptiler, larindan biridir. Tahmin edilebilecegi neredeyse kati bìr biçimde Arap kimliginden ziyade Misirh kimliginden yanadir, hatta bu görüge kargi çikanlar, bunu bir Kipti sapma olarak görüp bäyle olmasmm tek basina itibadügürmeye yetecegi hissiyle bu dügünceyi bir kenara birmi rakma egilimindedir. Fakat bu görüg hiçbir biçimde Kiptilerle simrh degildir. Pan-Arap rnilliyetçiliginden ziyade Miaçismdan vatanseverligi dügünmeye, hakh bir gerekçe sir göstermek için "Arabizm"in Misir'm bagma çok iy açtigmi, hiçbir gey kazandirmadigim baglamig birçok Misavunmaya sirh vardir.
Misir basim elbette
kati bir biçimde denetim altmdadir, de devlete baghdir, fakat dikkatli bir okuma insanlan gözler sarsan bazi sorunlari ve görüg farkhhklanm önüne serer. Misirh kimligi mi yoksa Arap kimligi mi soruResmi çizgi hålâ kesintisiz biçimde su iyi bir örnektir. "Arap"tir, buna karp medyada resmi-bir itirazda bulunmak imkânsiz olacaktir. Fakat mesele dolayli bir biçimde ifade edilir. Misir hükümetinin girigimiyle, Kahire kentinin binin-
büyük
ölçiide
kutlamak amac1yla kisa süre önce kurulug yildönümünü -herkeLüzenlenen bir konferansta Sovyet bir akademisyen in içinde bir tek o!- "Kahire" isminin herkesin o güne dek antik Misir'da bir gibi Arap kökenli olmadigini, lügündügü Sunuma yapmigti. bir sunum simden geldigini savundugu biraz uzunca yer verildi. esmi günlük gazete El-Ahram'da canh bir tar3unu birkaç hafta süren ve epeyce dikkat çeken izledi. Gayet agikârdi ki gazeteye katkida bulunanlar :14ma "Kahire" adinm etimolojisi gibi belirsiz bir mesete okurlar degillerdi kendilerini. Onlari gerçekten ilgi.eye kaptirmig :i
Misirh ololduklan, sorn Misirh mi yoksa Arap mi daha önde naya mi yoksa Arap olmaya mi baghhklannm geldigiydi. Etimoloji tartigmasi bu sornyla ilgili tartigmamn Misirh kimligini savunan bir entelektüel mesele.endiren
kisvesiydi. Vi gayet hos bir biçimde toparlamisti:
çahytigençmig gibi gorünmeye "Bir kadunn oldugundan yaptigim aym geyi ama bir medeniyetin gun duymustum, yllhk, 7000 oysa biz dünyay1 Medeniyetimiz duymanugtim. ediyoruz!. davet 1000'inci dogumgünümüze olmaktan çok toplumsal ve ahlaki Elegtirilerin matbu olarak belirdigi bir alan daha vardir ki, elestirilerinve kisa hikâye yazarlabu da kurgulardir. Misirh romancilar Misir'da çok fyi bazi yazarlar vardir- takdir edebiri -bugün çaresizliginin canlenler için Misir'da modern hayatm sessiz anlamaedebiyattan h bir tablosunu sunar. Sansürcülerin masi büyük talihtir belki de. diger meseleler, sanKamuoyunda büyük ilgi uyandiran ardiridan bakihyormuy gibi, Kahire'de yaki bir pencerenin bulamk bir biçimde seçilebilir. yinlanan günlük gazetelerde neler düFarkh gruplar görüglerini açikça ortaya koymazlar, -siyasi
gündukleri bir ölçüde gruplarm birbirlerine yönelttikleri okunabilir. Bu ve ba ka kamtlardan, bugün suçlamalardan 421
l
yönetici elitte üç ana egilímin söz konusu oldugu izlenimi edinilebilir. vardir, Merkezde Nasircilar Bagkan ne yaparsa yapsm onu desteklerler ve böyle bir destek sunmak dšmda yoktur. Bunlarm bagka bir siyasi ideolojileri sagmda Rusya'nm ülhede kazandigi büyük nüfuz kargismda telaça kapihp gerçekten daha tarafsiz bir politikamn istenebilír oldugunu dügünenler yer ahr. Bunlar Bati'yla bir tür diyalog sürölçüde "Bati yanhsi" olarak tammlanabidürmek istedikleri
lir, fakat haklannda
bundan daha fazlasom söylenmesi de Diger yandaysa Arap sosyalizminin bagarisizhga ugradigru, gerçek ya da bilimsel sosyalizmin denenmesi gerektigini dügünenler vardir. Bunlar ülke ekonomisinin tamamillileptirilmesini, kolektif hale getirilmesini da Domen ya uygulanbenzer yõntemlerin gu Avrupa'da uygulananlara isterler. Bu da tabii Sovyetler Birligi' le çok daha yamasmi km bir birliktelik anlamma gelecektir; farkh ölçülerde hevesle kabul edilen bir sonaçtur bu. Nasir dügecek olursa, bu gruplardan ele geçirme konusunda birinin üyeleri iktidari zordur.
epeyce gansh olacaktir. Bunlarm digmda bir de Müslüman Kardepler vardir ki, bu grup yönetici kesim içinde hiçbir düzeyde temsil edilmez tabii, fakat ülke çapmda çok güçlü ve yaygm bir destege sahiptir. Müslüman Kardegler ancak rejimin tam anlamiyla yi-
kilmasi halinde iktidarl alma gansma sahip olacaktir; gu siralar mümkün görünmeyen bir ihtimaldir bu. Müslüman Kardepler'in üst düzey damsmanlarmdan birinin pöyle dedi-
gi aktanlmi
iggal
etseydi,
ti
bana: "Keske Îsrailliler gerçekten
de Kahire'yi Bu bir parça tu-
bu haf kaçan beyanatm
çok kolaylagtirirdi." gerisindeki mantigi görebiliyorum.Ulusa ve rejime karsi tavirlann, çetin bir mesele olan îsrail sorunu üzerinde elbette ki hatiri sayihr bir yükü vardir. Eger çatigma Israil denilen ülke ile Misir denilen ülke araigimizi
422
yakm'olurdu. sorunun çözümü daha aslmdadearasmda olarak Ísrail ile Misir olarak Misir uzlagmaya 1el mesele niteliginde hiçbir sorun yoktur, bir armak da pek zor olmaz. Tam da bu çizgide tartisan Misiruluslararasi ba_lar gördüm. Beni çarpan baska bir gey de, inda çikan haberler sonucu Misir'da Israil ile Yahudilere olsaydi,
Enda
o zaman
irail
genelde böyle bir duyguargi bir hirs olmasmi beklesek de, õnceki tarihlere göre, daha yüksek ya da un bulunmamasi olmamasiydi oyutlarda (muhtemelen daha dügük seviyede güçlü lmas1ydi). Misir'm kalbini tehdit eden tehlikeye kargi elbette. vardi ir kaygi duygusu, yogun bir hiddet duygusu akat bu hiddet dogrudan sadece dü§mana yönelik degildi. sokup 3enellikle Misir'da ve bagka yerlerde, onlan bu belaya Gösteyõnelikti. la gimdi kurtulmalanm engelleyen kipilere aymda tagidigi pangeçen kasim düzenleyen ögrencilerin yaz1yordu. Bu elbetDayan!" Moge cartlardan bírinde duygulann bir ifadesi degildi; gerçi savci:e ki Ïsrail yanhsi .ar gösterilerin "Israil ajanlan" tarafmdan baglatildigi yö-i
"ileri
pankartlan
kamt
bu saçma iddiay1 desteklemek retorigin dikalarak gõstermiglerdi. Ögrenci gösterilerindeki igitilen geydi: "Herkat çektigi nokta, genellikle sohbetlerde rejimden daha iggali bile mevcut hangi bir desigiklik", israil için
Ründeki
lyi oluyordu.
olarak
Nasir'm
savaga susadaha fazla zor-giderek mig, çileden çikmig bir Misir halkmi izlenimimse tam terçizilir. tablosu Benim lanarak-- tuttugu tarafmdan liderleri halk, Bançç1 ve yorgun bir si yöndedir: yaghslyla ortalam.a Genciyle kigkirtihp sürüklenmektedir.
Ü1kedigma sikhkla bir
ihmh
yorulmugtur. adamakilh ve savagtan bir kopullarla onurlu makul için ve Ísrail'le dahi olsa, Misir istemiyorlar. Bir savag bagka bir gey bang imzalanmasmdan gönülsüz ihtiyaci olan rejimdir, haline ve savag psikozuna Misirhlar
maceradan
423
bir ülke üzerinde kenmek bilmez
iktidanm
koruyabilmek için bitmek, tübagvurmaktadir. Nasir, krizlere ve pan-Arabizme mücadeleye istese dahi barig ve Îsrail'e kars oturamayacak masasma kadar ciddi bir baghhk içindedir; görünüge bakihrsa da bang istememektedir. Misir'da bilinemezlik karpsmda büyük bir korku hakim, Nasir'a en aci aksilikler
elestiriIeri yoneltenler dahi, o dügerse ne olacagina dair kayMisir'la kargilagtmlamayacak kadar istikrarh ve olan Fransa'da dahi, de Gaulle'ün iktidardan sorunsuz ayrilbenzer kaygilar dile getirilmisti. masi öncesinde Muazzam, çok katmanh sorunlara sahip Misirhlann ne kadar kayg1h oldugunu dügünün bir. Savag hali de kaygdarmi artinyor, degigim riskme girme k-onusundaki gonulsuzlukl- erun perçinliyor. Bang hali ise, Nasir'in görevde kalmasim daha az gerekli kilacak, yönetimini daha az çekilir hale getirecektir. Nasir da bizatihi fiili savagi degil ama bir savag halini tercih edecektir. Onun sorunu, tam aksi yönde dügünen iki grubu dizginlemektir; bir yanda Misir'm kogullanyla, yani Misir çikilmasmi, topraklarmdan dogudaki Araplarm kendi meselelerini kendi baglarma halletmeye birakilmasim saglayan isteyenler vardir; kogullarla bang yapilmasmi diger yanda ise savag yanhlari, yani Misir ordusu ve onuruna çahnmig lekeyi silmeye kararh askerler ile "Arap davasi"na degigmez bir baghhk duyan siyasetçiler. Nasir'dan sonra farkh bir bakig açisi benimseyebilecek bir rejimin dogmasi, hatta aym rejim içinde yerini bagka birinin almasi hiçbir biçimde iE C mal digi degildir. Misir siyasetinde halet-i ruhiye ve yönehmde hizh degigimlerin meydana gelmesi olasthgi yabana atumamahdir. Misir ile Sudan'm birlegmesi talebi -Nil vadisi birligiMisirh vatanseverlerin yetmig ylldan beridir dile getirdigi temel taleplerden biridir. Kral Faruk kendini Misir ve Sudan gilar içinde.
424
krah ilan edecek kadar ileri gitmig, böylece kendini bu konuF¯akat bir konuma getirmigtir. da geri adim atamayacagi kralhšm devrilmesi ve yeni bir rejimin kurulmasiyla birlikte kurunvandan ve iddiadan Misir hükümeti bu utanç verici ülkenin çikan bagtmsiz tulmug, bu arada Sudan'da ortaya Misir'm, Misir mümkün k1lmigtir. edilip tamnmasmi kabul zamandir dile getirdiyõnünde uzun ile Sudan'm birlegmesi olan gudur ki, esasen Migi talep geri ahnmigtir; gagirtici Mis1r'in Sudan'daki çisir'da buna itiraz eden olmamigtir! eskidir ve gerçekte çikarlarmdan daha karlan, Filistin'deki Filistin meselesi dayanmaktadir. daha saglam gerekçelere fakat Necip ülkeye aci salmigtir, yaganan üç savagla birlikte Filistin'deki ülkenin kayipgibi Nasir'm Sudan'da yaptigi ve
hazir bir Misir rejimi ya da yöneticisinin larma son verneye Böyle bir ç1kmasi da hiçbir gekilde dügünülemez degildir. yüksemuhalefet durumda hiç kugkusuz Misir'da siyasi bir kararh bir Misir hükülecektir, fakat böyle bir muhalefetin konusunda güphelerim var. metine ciddi bir sikmti verecegi a'rasmda Îsrail ile dogusundaki gerçekten Arap kompulan meseledir tavarilmasi sorunu bambaska bir bir anlagmaya olacaktir; Misir gerçi çok daha çok zor bii, bunu saglamak çekilirse bu kompulann ne yapaoranda geri büyük destegi degildir. de'kolay görmek cagmi Kahire'de yabanci gazete bulunabilirse de, zaman zaman bunlarm bazi sayfalan eksik olur, hatta nüshamn tamami
zor ve beYabanci gazetelere bile bulunmayabilir. de yerel ben zarnnda lah bir istir, orada bulundugum süre ilginç bir dünyaya Bu gazeteler gazetelerden yararlandim. tamdik insanlarm, olaylarm bakig açisiyla yaklagir. Yerlerin, tuhaf bunlar ve biraz çarpifakat hatlanm çikarabihrsiniz, tilmig bir biçimde kargirmza çikar; bir Ortaçag ÎsÌam minya-
ulagmak
türünün
perspektifi
ve gerçekçiligiyle.
425
Tabir-i
caizse
gerçek-
I.
likten bir parça uzak, onun kiyismdadirlar, epeyce de katikiçerirler. Îlk zamanlarda, geligimin hemen siz hayal unsuru makaleleri sonrasmda gazete ve haberlerin anlattigi olaylaçikarabiliyor, gerekli düzeltmeleri yapabillyorn, durumlan dum. Fakat bir süre sonra gerçeklikle baglantimm yavag yavag koptugunu gördüm. Okuduldanmm daha fazla etkisi altmda kaldigimi, Bati kaynakh o ahgkanhšm, yani bir gazetede basih olarak kargunza çikan her geyin gerçekte bir temeahykanhgma 11olduguna inanma bilinçsizce teslim oldugqbagladim. Bir geyin abartildigmdan, yanlig. mu dügünmeye sunuldugundan çarpitildigmdan da kugkulanabilirsiniz ya ya da bunu hissedebilirsiniz, fakat insan bagmdan sonuna uydurma diye bütün bir hikâyeyi reddedemiyor igte. Gazetede okudugum için gerçek olarak kabul ettigim birkaç haber oldu, fakat bir süre sonra bunlarm tümüyle uydurma olduklanm kegfettim. Rejime sik sik getirilen suçlamalardan biri de, häi" tegvik ettigi suçlamasidir; ya da bagka bir deyigle faali"ahlaksiz-
yetlerinin Îslam'm eski yüksek ahlaki standartlarunn çõküüne yol açtigi suçlamasidir. Her zaman oldugu gibi ahlak, aslen cinsel ahlak anlamina gelir, ama bununla simrh kal-
maz. Zanaatkarlar, iççiler, esnaf arasmda haysiyet stan artlan bir zamanlar çok yüksekti; Bati'da yaygm inanig tam tersi yönde olsa da durum böyleydi. Ama artik bu standartlar gerilemektedir, bir turistin ya da askerin Misirhlan görme
biçimine çok yakm bir noktadadirlar. Bu bir utanç kaynag1dir. Cínsel meseleler daha hassastir. Yeni gece kulüpleri ve restoranlara giden biri hayret verici bir görüntüyle kargilaabilir. Genç erkekler ve kizlar bir arada oturmuy Amerikahlarm dedikleri geye gömülmüglerdir alenen. Bu tümüyle yeni bir yey degildir; yeni olan bu kizlarm artik belli belirsiz Güneydogu Avrupa kökenli profesyoneller degil, "yiyigme"
426
iyi ailelerin (belki de böyle dedigim lhsirh Müslüman sosyal ve siyasideuçlamnm) genç kizlan olmasidir. Bütün muhafazakârhšmi ko;igimlere karym ahlaki ve dini açidan kabu tür iligkiler birkaç yll õncesine umuy bir toplumda, eski yaygmhk kazanmigtir, dügünülemezdi. Oysa bugün için
1.ar tandartlara, arsicidir. >u
oldugu
için de derinden hayat tarzma inananlar gikâyetlerden birinin ciddi Rejim. hakkmdaki en görülebilir. eski
I
-
umhklar azmhk ceWhsir'da gerçeklegen en üzücü degigimlerden biri, tümüyle ortadan kalkmig oImasidir. neredeyse rnaatlerinin kurbam çatigmasom Misirh Yahudi cemaatinin fakat anlamda dogrudur; oldugu sik sik dile getirilir. Bu bir Yahudi Misirh cemabir Arap-israil çatigmasi olmasaydt da,
Arap-Îsrail
ihtimal digi degildir. degildir. Ayrica 70.000 Yunanh, 50.000 Italyamn yam sira daha küçük gruplar haMaltahlar, Ermeniler linde Levant Hiristiyanlari, Kibrishlar, nesillerdir bu ülkede yerlegiktir. ve digerleri vardir, birçogu sürülmeFiilen ülkeden Hepsi de aym ak1bete ugramigtir. hatta dini azmhk cemiglerdir, fakat yabanci cemaatlerin, Misirh Müslüman geçinmesini çok zorlagtiran maatlerinin giderek artan baskistyla birlikte üIkeyi terk etmilliyetçiligin neden olunmugtur. Yunanhlar, Italyanlar ve geri melerine dönmüglerdir; bir zamanlar Misir'da yakalanlar ülkelerine sadece 3000 kigi kalmigtir. gayan 65.000 Yahudi'den geriye yildir bu ülkede yagayan YahudiKuramsal olarak binlerce azmhklar degil, ler, Yunanhlar ve Italyanlar gibi yabanci Ama ashnda bu ayrim bulaKiptiler gibi dini azmhklardir. Yoksul Yahudiler gerçekten de Misirhdir; yokmklagmigtir. ugrayacak
aym akibete Misirh Yahudiler ü1kedeki
atinin
olmasi
tek azmhk
427
.r
-, í
I-
-
I-
I
sul, hasta ve ezilmislerdir. Fakat üst sunf Yahudiler kökenitibarlyla esasen yabancidir, yabanci dillerini, kültürlerini ve yurttaghklarmi kommuglardir. Yoksul Yahudiler Arapça konugurken, zengin Yahudiler Fransizca
leri ya da seçimleri
ya da Îtalyanca konugur, bunun sonucunda da ayncahk sahibi yabanci hakimiyetinin bir parçasi olarak görültir. Yabanci hakimiyetinin sonu geldiginde onlar da Misir'daki diger yabancilarla aym akibete, fakat Îsrail'le yapanan çatigma yüzünden daha da kötüsüne ugrarnglardir.
Misirhlar
"anti-semitizm"
suç1amasina
biraz ofkeyle karolamayacaklan, çünkü bizatihi kendilerinin yönündeki o biraz cahilce argümam ileri sürerler. Bu tabii saçoadir. Fakat Misirhlar da, baska Araplar da Yahudi1ere kargi'Hiristiyanhkta rastlanan'türden bir dügmanhk beslemedil eríni iddia etmekte hakhdir. Bu Afro-Asya kökenli olmaktan çok AvroAmerikan bir olgudur ve Îslam topraklannda gerçek bir egdegeri yoktur. Yine de, Arap ve Misir anti-semitizminin kendine bir çikig yolu buldugu izlenimine kap11mak hiç de pagirtici degildir. Kahire'deki kitapç11an, hatta kaldinm kenanndaki kiosklan pöyle bir dolamrsaniz anti-Semitist literatürün en keskin eserleriyle dolu olduklarmi görürsüz, çogu degilse de büyük bölümü Avrupa kaynakh eserlerden tercüme ya da uyarlamalardir. "Protocols of the Elders of Zion"un Arapça tercümeleri her yerde bulunabilir, hükümet çegitli propaganda ve enformasyon birimleri üzerinden bunlan almtilar ve yayat Hitler'in Mein Kampfmm Arapçasi çok satilan bagka bir klasiktir. Siyonizm ve Îsrail'le 11gili muazzam bir literatür vardir, gayet dogal ve makul. Fakat birçogu olduklan haliyle Yahudi1erin kepazeligine, insan irkma karsi komplo kurduklarina dair ifadelerle baglar ve son bulur; bu ifadeler ihk
verir.
Zaman
zaman
anti-semitist Semit oldugu
428
.
Yahudi "Protocols"e ve Avrupa kaynakh e agirhkh olarak dini törenlerargiti bagka eserlere dayandinhr. Yahudilerin Müslu.man kam kullandigi, äneeki dee Hiristiyan ve/veya irlerde yaganmig çok say1da felaketin yam sira iki dünya sayoluyagmdan da onlann sorumlu oldugu, gizli komplolar üzerletarih boyunca çahytiklan, 1 dünyaya hakim olmaya anlamtyla hak etmig olzulmü nefret ve tam ine çektikleri butemadir en fazia tercih bir Luklan -sik sik tekrarlanan dilen ifadeler arasmda yer ahr. Bu da zaman zaman degergehitleri olarak sunulan Hitler ile Eichmann'm i
bir davamn
yol açar. emize çikarilmasma Ciddi yazarlar dahi bu tür kuramlara girerler. Tanmmig Siyonizm hakkmdaki çok okuair siyaset bilimi profesörü desteklemek gerçekligini "Protocols"ün ian bir kitabmda, almti yapmig, her halûkârda bunun modern .çin Hitler'den 1948'de ardindan :arih gösterildigini savunmug;
boyunca
Hitler'in "Dünya Siyonizmi" hakkmAraplar íçin bir gereklilik olduda yazdiklaruu incelemenin biri de Bu ciddi yazarlardan ortaya atmigtir. gu iddiasmi Tayeh, Filistin seçkin diploma.t Ahmet Faruk Tayeh'dir. Kudüs'te Misir bagkonsolosmandasmm som dönemlerinde Ürdün'de orta _elçilik döneminde lugunu yürütmüg, 1951-52 digigleri bakanhgi yürütmügtür. yapmig, devrimden sonra da betimleyen gõrdüklerini Bu beyefendi 1947-48 döneminde "ProtoKitabi alunstir. önemli bir kitap kaleme son derece insanhgi makalelere dayanan, cols" ile Fransiz anti-Semitist Angkomplosundan, Yahudi yönelik yozlagtirip yönetmeye dem bir vuran hakimiyetlerinden gizli lo-Sakson ülkelerdeki ilYahudilerle girig bölümüyle baglar. Îsrail, Siyonizm ya da kitaplarm çogu -ki yüzlerce vardir- az çok aym yöndealup bitenlerden
sonra
gili
dir. Gazete televizyon
ve dergilerde programlarmda
yaymlanan
makalelerde,
da benzer görügler
ifade
radyo
ve
ediIir.
429 I
I
Kitaplardan ve basmdan edinilen bu genel "anti-Semitizm" izlenimi, bagka bazi etkenler, örnegin birçogu bugün ardma gizlenmig çok sayida Nazi sigmmaArap isimlerinin cmm Misir'daki varhgi dikkate ahndigmda daha da güçlenir. Nazi sigomacilarm çogu bir zamanlar Misir'daki Îngiliz yöneticiler ve memurlarm gozde banliyösü olan Meadi'de oturmaktadir. Meadi'deki eski Îngiliz kulübü bugün bu ve bagka tür Almanlarm ugrak yeridir. Tuhaf bir ironi. Fakat anti-Semitist literatüre, Nazi dampmanlara, Yahudi cemaatínin ortadan kaldinlmasma karsm, Misirhlara irkçi bir anti-Semitizm atfeden gözlemciler yamlmig olacaktir. Avrupa ve Kuzey Amerika'daki anti-Semitizme ahyik olan yabanci ziyaretçiler, Yahudilerin fiziksel ve kisisel olarak reddlyle kargilagmayi bekler. Böyle bir gey oktur,anti-Se-
mitist propaganda amaçh eserlerin yazarlar1 ve çevirmenleri arasmda dahi yoktur. Hiç kugkusuz rejim bu konuda çok çabalamistir, fakat bagarisiz olmugtur. Genel olarak MisirhIar, daha da õnemhsi Misir'da kalmig Yahudiler bana tekrar
tekrar bir husumet yok" güvencesi verdi. Yahudilere kargi girigilen eylem tümüyle rejimin igidir, halk kitlelerinin paylagtigt bir duyguya dayanmamaktadir. Kitaplar, gazeteler, dergiler, radyo ve televizyondaki hasmane propaganda "gerçek
selinin
Misirhlara etkilemekte
ulagip
onlann temelde nazik, hoggörülü bagarisiz oldugunu ne gõrmek hayret vericidir. Misirhlar hirs ve öfke anlarmda piddet gösterebilirler, fakat özünde insancil, uyumlu kipiliklerdir. Örnegin Mis1rblarm Irak'ta son dönemde rejim degigikliklerine damgasmi vuran cinsten kanh olaylara girigtigini, yine Irak'ta görünüge bakihrsa en gozde seyirlik olan halka açik idam cezasi infazlarmdan keyif aldigmi görmek zordur. Fakat, bugün hâlâ Misir'da bulunan birkaç bin Yahudi'nin gerçekten de zor partlar altmda yagiyor olmasi mesetavrini
ölçüde
430
Son si oldugu gibi duruyor. Bu durumda da bir ironi var. bólübüyük Misir'daki Yahudi cemaatinin irmi yll içinde ülkeyi Bazilari israil'e yerlepti, çogu Avrupa'ya, etti. terk mü
luzey ve Güney Amerika'ya gitti. Geride kalanlar, hepsinin rasmda sahiden en Misirh olanlar. Bunlar Kahire'deki eski Yahudiler, hâlâ kalebiye giyiyorlar, yoksul ettolardan rapçadan bagka bir dil konugmuyorlar ve bagka bir yerde her zaman zorlukagamayi dügünemiyorlar bile. Hayatlari içinde geçmig; bugün rejimin onlara gösterar ve yoksulluk ligi ayr1mcihk sadece küçük bir fark yaratmig durumlarmda yagamiglar, "Tann yardun la. Geçmigte baska sikmtilar :tti, hepsi geçti gitti," diyorlar; bunlar da hiç kugkusuz zaiki yil içinde yetkili makamnan içinde geçip gidecek. Son göstermeksizin birkaç yüz yetigkin ar hiçbir açik gerekçe hiçbir suçlama isnat en azmdan Yahudi erkeni tutukladi; Yurtdigmda yaçikarilmadilar. edilmedi ve hiç mahkemeye hizmetinden kaçbu kipilerin askerlik pilan açiklamalarda, gerçek digi, kesinlikle sürühnügtü. Bu ileri gerekçesi ligt _
b1rakm askerlik hizmeti vermeye mecbur olmalarim, zaman izin veYahudilerin orduda hizmet vermesine.hiçbir ünkü
rilmemigtir. Toura Birkaç yür Yahudi aile reisi, Kahire yakmlarmdaki tutuklu bulunuyordu. Bir süre sonra küçük hapishanesinde saglayacak düzenlemeler gruplar halinde sahverilmelerini ölümü ve onu izleyen ofke seyapildi, fakat General Riyad'm mahli sonrasmda bu düzenleme son buldu. Geride kalan bir bagka hakûmlar, 300 ila 400 kipi' Barrage yakolarmda çok zor komahkûmiyetleri pishaneye nakledildi, buradaki görünürde bir kigullarda geçiyor. Serbest kalan Yahudiler icra Mesleklerini etkalmlyor. sitlama ya da zulme maruz veriliyor. Faizin ülkede serbestçe dolagmalarma melerine, izin yok. ayrilmalarma ülkeden kat 431
Su siralarda
Arap ülkelerinde
"Nazi" kelimesini bir hakaret olarak kullanmak moda; kugkusuz Sovyetlerin etkisi yüzünden. Geçmigte her zaman bõyle degildi, hatta bugün bile Nasircilarm birçogu savag döneminde Nazi Almanyasma sempati duyduklanm gizlemiyor. Enver el-Sedat otobiyografisinde Alman casuslara yardim için Kahire'de bir grubun örgütlenmesindeki rolünden bahsetraigti. Bagkan Nasir da kisa süre önce (2 Mart 1969) New York Times'a verdigi röportajda, en fazla kimden etkilendigi somsuna General Aziz
Ali el-Masri
cevabmi vermigti. General Aziz Ali el-Masri Naarkadaglarmm sir ve mensubu oldugu muhalif subaylar grubunun lideriydi. Aym zamanda kuvvetle Alman yanhsiydi ve Hitler'in komuta kademeleriyle temas içindeydi. Bir noktada onu almak' için bir Alman uçagi gönderilmesi için düzenlemeler yapilm1§tl. Talihe bakm ki maalesef, da ya kisinin ba-
kig açisma
göre degigir artik, komplo tam zamanmda ortaya tutukland1. Bagka birçoklari da benzer ve bu konuda konugmaktan rahatsiz olmazlar. Genelde, bu Nazizm yandaghgi Yahudiler ve Siyonizmle baglantih olmaktan çok bir Alman yandaghgi, Ingiliz kargithgiyd1. O siralarda "Misir'm özgürlügü"yle ilgiliydiler kazanmanm yolunun buradati geçve naiflikle bu özgürlügü inamyorlardi. Fakat biraz daha ileri gitmig gibi gõrütigine da vardir ki, bunlar bugünkü dostnen bagka bazi insanlar lanm ve arkadaglanm zaman zaman utandirmaktadir. Arap Sosyalist Birligi, Arap davasi lehine solcu unsurlarm uluslararasi destegini sefer ber edebilmek. amac1yla Kahire'de bir toplanti düzenledi. Çok sayida solcu (hem eskilerden hem yenilerden) toplantiya katildi, aralannda birkaç Yahudi de vardi. Çegith toplantilarda alman kararlarm sunuldugu nihai kapanig oturumunda talihsiz bir olay yagandi. Kararlarm birinde, toplantinm Israil dahil, nerede olurçikarildi ve general roller oynamiglardir
432
rsa
olsunlar
bütün ilerici hareketleri destekledi"i belirtili-
Suriye temsilcisi
>rdu.
geregi saldirgan
.mmi
"Îsrail dahil" kelimelerine, ÎsraiYin varolugunun bir saldirganhk ilerici unsurlardan bahsetmenin
oldugu,
pkil ettigi, Israil içindeki itiraz etti. Bugün rimsel bir çeligki oldu u gerekçesiyle kademelerinde üst düzeyrap Sosyalist Birligi'nin yönetim oldugunu Nazi sempatizam e yer alan, savag zamanmda ade etmig olan toplantmm bagkam, bu fikre katúmg gö-
edici söz1eri sildi. Durumu proarasmda, yaptigi çabganlar sto- için seslerini yükseltmeye iklamaya gösterilerici bir dayampma Arap davasma göre yapilan degibu tek için. or aya gelmig bulunan, dolayisiyla Mark¯ ruhu kmayan Avnipah Yahudi bir .kligin ardmdaki indü
ve
hemen bu rahatsiz
de vardi. Bagkan onun konugmasma izin vermedi ve gebiraz kuvvetli bir dille sundu. "Bu Yahudi"nin bildigini; gerçek amacmm eden geldigini, ne oldugunu sözler söyledi. ulagmasma Bu vermeyecegini izin macma .st
Skçelerini
Yahudi"nin ve baska Yahuabii ki Arapça söylenmigti, hayrma tercüme edilip edilmediki Marksist katihmeilarm "bu
ori bihnmiyor. Yahudiler de Kiptiler de Bati'nm kültürel hakimiyeti sirainda ogullanna Avrupa kökenli isimler verdi; Müslümanlar öyle yapmadi. "Louis" ya da "George" admda bir Misirh ya ahudi'dir ya Kipti. Eger K1pti'yse zaman zaman K1pti kimgenellikle Kipti bir rahipten ini kamtlamasi gerekebilir; kamtlamak giir sertifika ahmr. Bunun Yahudi olmadigmi
terazinin diger kefesinde buna kargihk kamtlamaktir. olmadigim Müs1üman elen dezavantajsa anormal-bir konumu Kiptilerin hâlâ olagandigi derecede ve Arapça konugurlar. Ü1kear. Kiptiler Misir'm yerlisidir gerçekten en Misirh lin bütün arasmda kugkusuz sakinleri Araplarm fakat ya da Îslam'm Janlardir. Hiristiyandirlar, i
bir avantaji
vardir,
433
l
çok çok önce kurulmuy bir Misir ulusal kilisesine baghdirlar. Misir'm bütün sakinleri arasmda sadece onArap, Türk, soyundan geldiklerini, lar kadim Mis1rblann iddia edebiMemluk kangmadiklarim kamyla da Çerkes ya gelmesinden
lir. Hiristiyan olarak kalmiglarsa da, Arapçayi benimsemigler, bu yüzden de Îslam'm ülkeye dayattigi yeni kimlige dahil olmuglardir. "Arabizm" konusunda biraz kayitsizdirlar, daha bir kayitsizdirlar. Resmen Îslam'a hele pan-Arabizme dayah olan eski düzende, Kiptiler hoggörülen bir azmhk olarak tanmmig, kabul edilen bir yere sahipti. Milliyete dayah olarak kabul edilmeleri gerekiyeni düzende, egit yurttaglar yordu, fakat bu hiçbir zaman olmarmgtir. Îngiliz iggali dönezayiflami¯µIr; minde konumlart biraz Hiristiyan olduklan gösterdikleri ipiçin bu dönemde çegitli biçimlerde yararhhk galci gücün kendilerini bir ölçude kayirmaa'mdan yararlamSüveyg Kayorlardi. Îçgal sirasmda, daha yakm zamanlarda nah bölgesinin bogaltilmasi sirasmda Britanya kargiti saldirilara sik sik K1ptileri hedef alan seferberliklerin de eglik etsebebi hiç kugkusuz budur. Su siralarda rejim kumesinin ramsal düzeyde, tam olarak egit haklara sahip yurttaglar olarak gören konumu korumaktadir, fakat pratikte durum her gikâzaman böyle degildir. K1ptilerin gerçek bir zulümden -bir durum yoktur; gerçi bu bazilarmm yetçi olabilecekleri engellemez. Fakat devlet gikâyetlerde bulunmasmi bu tür ilerlemelerinin çekilmig çok kesin bir taönüne hizmetinde vardir; sosyalist toplumda hizmeti teda devlet bugünkü van rimi çok genig bir faaliyetler yelpazesini kapsar. Bazi Kiptiler dindaylarmm hiç ortada öyle bir gey yokken Kipti kargiti ait olduklan bir aynmcihk görme, kendi kisisel yenilgilerini nevrotik gruba karp beslenen önyargilara baglama egilimini giddetle bundan gikâyet bir egilim olarak algilar ve aym güvensizlik eder. Gerçek sorunsa emniyetsizlik, sorunudur. 434
di-
I
Kiptiler ile mesleki bi,rtaorta ve üst smif mensubu am heveslere sahip olanlar, modern Misir'da kendilerini rasadece bu üstelik lat bu rahatsizhk hissetmemektedirler, )zellikle
smirh da degildir.
,niplarla
Misir'da gündelik hayatta tümüyle yeni bir olguya, dig goetkenlerden :e yol açan biri budur. Misir, yüzlerce, hatta >inlerce diganylldir göç alan bir ülke olmuytur, insan1arm topraklan ülke Misir'm ve konuksever ra göç ettigi bir degil. ialki,
Nil
vadisinin
zenginligi
antik
orta çaglargoçmenler çek-
dönemlerde, ülkeden
zamanlarda birçok la ve modern insan1ar gelen burada yerlegip ülkenin büyüMisir'a nig, bu Misirhlar katkida bulunmuglardir. nesine ve kalkmmasma yagandigi devirlerde dahi erçek bir yoksulluk ve sikmtmm egilim gõstermeyõnünde küçük 11kelerini bir terk etme en niglerdir. Mevcut rejimin Misir'da sebep oldugu belki de en
degigim buradadir; Misir'ä göç yoktur, tam tersine digma hatin sayihr çapta bir göç söz konusudur. Yöresel bir nüktede dendigi gibi: "Nasir Misir'm ismini haritadan siliyor..." Binlerce insilerek ige baglad1, pimdi de Misirhlari burada Suriyeli, bilinmektedir, oldugu Kanada'da sanm Lübnanh, Arap dünyasmm bagka kesimlerinden gelen Hiristiyan göçmenlere katilmiglardir. Bu çok önemli bir geligmedir; çünkü böyle bir grup gerçek bir köprü olusturabilir, çok yetecek sayida :laha fazla sayida göçmene kucak açmaya kardeg, amca, kuzen vs. Misirhlar onlan kabul etmeye hazir Kiptiler diganya göç de gitmektedirler. olan bagka ülkelere olugturur, ciddi bir bölümünü edenlerin ama tamammi Müslünian Misirhlar dahi bugün Misir'1 terk olugturmazlar. yerlegmektedirler. Rejim, basta etmekte, deniz agin ülkelere gösterdiyse de, görünürde bu dig göçe izin biraz gönülsüzlük bakig açisiyla dig göçün, vernistir. Rejimin karar verneye olabilecek ülkede huzursuzluk kaynagi faal ve hognutsuz un;arpici ilke
435
-
surlan
diga atma gibi olumlu bir özelligi vardir. Fakat aym zamanda, en faal, en girigimci, genellikle en vasifh unsurlaülke digma atmak gibi bir etkisi de vardir. Bu da daimi, ri bir kayiptir. Fakat resmi bakig açibelki de onanlamayacak muhalif
kaybedilmesine
vasifh unsurlarm aynlmasi, unsurlann çok daha agir basan bir kazanimdir.
Moskova'dan
Kabire'ye
sma
göre,
bir kez daha çok gõzle gõrülür halde. hayli sert bir biçimde bastinlmiglar, çok sayiBir da komünist çölde özel bir toplama kampma gönderilmig, anlagilmigti. Daha burada çok kötü muamele gördükleri izlemigti. sonra serbest birakilmislar, bunu tuhaf bir dönem Yaygm ¯olarak anlatudigi Partisi biçimiyle Misir Komünist Misir'm toplantida bir toplanti düzenlemig, mevout kalkmmighk durumunda bir Komünist Parti'ye gerek olmadig1 konusunda Bu dogrultuda partinin dagihemfikir olunmuytu. tilmasi, üyelerinin de bireysel olarak Arap Sosyalist Birligi'ne katamasi, bu yolla sosyalizmin kurulmasi için çahymasi karan almmigti. Bunun ardmdan çok sayida komünistin özelHkle medyada nüfuz ve güç saliibi konumlara atandigina dikkat çekilir. Neredeyse her gün radyoda, TV'de, baghca günlük ve haftahk gazetelerde bu insanlari duymak, görmek mümkündür. genelde, Fakat bunun Rus dostlarimn Nastr'a dayattig1 bir anlagmanm bir parçasi oldugu güphesi hakimdir (muhtemelen de hakh bir güphedir bu); bu anlagma çerçevesinde partinin resmen kapatilmasi ve rejimi desteklemesine kargihk komünistlerin serbest birakddigi ve belli mevkilere getirildigi samlmaktadir. Komünistler hayli ilginç bir gruptur. Genelde -özellikle üniversitelerde istisnalar olsa da- insanm Misir'da karydagaKomünistler
L
Kahire'de
zamanlar
436 r .I
.
.
insanlar graen akilh, egitimli, kendini yetigtirmig insanlardir. zamanda azimli, kararh ahrlar. Aym yer lenellikle eskinin büyük ailelerinin ogullan ve kizlandirlar; agirtici derecede büyük.bir kismi Türk-Çerkespagalarm toiilecegi
Inda
unlaridir.
Birçogu Fransiz
okullannda,
genelde
misyoner
egitim gõrmüg, bukullarmda ve Fransiz üniversitelerinde entelektüalizmini Fransiz ada karakteristik ve gogizmini :azanmiglardir. Su siralarda Misir'da bulunanlarm çogu tayli Moskova yanhsidir; "Pekineiler" ya saklanmaktadirlar ülkededirler. sürgünde bagka bir Komünizm yanhs1 a da larak kalan, ama Moskova'yla arasma belli bir mesafe koanlann (Çekoslovakya'dakiolaylardan sonra) sayisi da hayL çoktur. Misirblar, Rusya'nm Çekoslovakya'dagirigtigi eyizleradyolan dinleyerek edindiginiz emi, basen okuyup timlere uvan bir tek seslilikle kabul etmemistir Komünistlerin etkisinin görülebilecegi bir bagka yer de -itabevleridir. Güncel meseleler, siyaset ve tarihle ilgili kidaha genig bir yelpazeaplarm seçimi geçmigte oldugundan re yayilmigtir. Birkaç y11 önce Misir, Araplarla ilgili meselebagka üzerine kitaplar görebilirdiniz, er, Îsrail ve Yahadiler Fakat gimdi Asya ve siyah Afrika, pek rastlatnazdimz. kvrupa ve Latin Amerika hakkmda oldugu kadar, çok çegitkonularda da kitaplar görebiliri siyasi, sosyal ve ekonomik olarak Moskova'nm agirhkh çizgisini ortakitaplar iniz. Bu Elbette ki anti-emperyalist bir çizgidir bu, a koymaktadir. mperyalizm de Bat1'nm öteki adidir. Gerek lugat, gerek ide>loji, Tarih hakkmdaki kaynag1 gözler önüne sermektedir. ideolojik itaplarm, baghhklar yelpazedaha genig çaph bir görülür, fakat öyle görünüyor ini yansittigi ki modern dünsadece isgörülmektedir. Literatürde, pencereden a tek bir anlagnazhga ail'le ilgili olarak bir parça dügüldügü görüsiyasetçiür. Bir dügünce ekolüne gõre, dügman, Amerikah -itaba
437
I.
I
Yahudiligi"dir; leri geytani bir biçimde yönlendiren emperfalizbir diger ekole gäreyse dügman "Amerikan mi"dir, Îsrail onun oyuncagi, kuklasidir. bugün hayKitabevleriyle ilgili bir bagka i1ginç noktaysa, li popüler bir konu olan Haçh Seferleri'yle ilgili literatürün genigligidir. hatta sohbetlerde Haçh Seferleri, gazetecilikte, oldugu dahi yaygm bir temadir. Neden caziş yanasil Avrupa'dan gelip kaba zarlar da okurlar da Haçhlar'm bu topraklara nasil yërlegtigini, kurkuvvet ve saldirganhkla ayakta denize döduklari devleti bir süre tutup nihayetinde küldüklerini okumay1 rahatlatici ve cesaret verici bulur. Takurulabilir. Haçhbir-i caizse birtakim degigen paralellikler modern Haçhlardir. emperyalistler lar ilk emperyalistlerdir, milMüslümanlarm cihadi dünün milliyetçi mücadelesidir; Kralhgi Siyonist cihadidir. mücadele bugünün Latin liyetçi Selahaddin Nasir'idir, de kendi zamammn bir olugumdur, uzlagmasma dayanan Seferi'nde üç Haçh devletin Üçüncü mantik, noktanm saldirganhgi bertaraf etmistir. Bu benson söyler. Bu yüzden de geçzer bir gekilde konmasi gerektigini Mogol iggaliyle kondugunu hatirlatan migte son noktanm Avrupah bir ziyaretçi biraz hognutsuzluk yaratmigtir. Bir süre aradan sonra Misir'a dönen bir gezginin dikkatini çekecek gerçekten çarpici geylerden biri de Ruslar'a duyuRuslar hakkmda duydugum en lan muazzam sevgisizliktir. bugünkü sikmtilarilyi ifade guydu: "Onlarsiz yapamayiz, var." Bu cogkudan hayli yoksun mizda onlara ihtiyacimiz itilir. insanlarm Ruslar hakvorum Genelde bile nadiren i kmda söyledigi geyler çok daha serttir; gerçi bunlar Nasir ve iligkin elestirilerden daha büyük bir temkin ve yönetimine Ruslarm tedbirle dile getirilir. Insanlar verecegi kargihktan, verecegine daha çok korkukendi hükümetlerinin nazaran Ruslarla çabgan kesimler, örgibi gö11.inmektedir. bazi yor "dünya
'agikârdir;
.
438
yetkililer onlann kabahgi ve zorbahimdan yaise rehberler digerleri sahipleri, ve onmaktadir.Dükkân egyalann satildigi semtlerpintiliklerinden. Özellikleturistik -le girdigim ve Ingilizlerin her dükkânda, artik Amerikahlar yakmmalar dinledim; olduguna dair gelmemesinin ne fena Ruslar "Ama sadece çok hizh birkaç Fransiz tur geliyordu. var," dedim. Bu sözlerim genellikle bir küfür firtmastyla karSiglandi. Ruslar hiçbir yey alunyor, hiçbir gey vermiyordu. istedibiri garalarmi bile kendi kulüplerinden ahyorlardi, Belli ki Ruslar yabanci ginde bir sigara dahi vermiyorlardi. birinin bir gücün, kendini hoggõrülebilir kilma yollarmdan -tercihen savruk çok yöredeki dükkânlarda para harcamak biçimde degil, ama gäzle görülür bir tarzda- oldugunu anlaEnam141ardi. Ruslar hakkmdaki daha ciddi bir gikâyetse hakimiyetlerinin giderek artmasiyla ilgilidir. Çegitliarkadaylaherhangi birinin, en alt düzeydeki nm, Sovyet elçiliginden Bagkan Nasir'i gece gündüz istedigi sekreterin dahi üçüncü tekrar tekrar ansaatte arayip isterse derhal görebilecegini inanmadim, gerçek olabilecegine latti. Bir an bu hikâyenin -sik sik anlatilmasi ihtimal dig1ydi; fakat sirf bütünüyle çok olguyve birçok kigi tarafmdan- bile bagh bagma siyasi bir ihtiyact Nasir'a için oltuttugu Ruslarm, Misir'da onlan du. ihtiRuslara iktidarda için tuttuklari dugu, Nasir'm da onu inanç yönünde oldugu var. Bu inanç Nasir'in bir yaygm yac1 2egin
askeri
da Ruslann
da popülerligini
Sut ve ete
dair
artirmiyor.
I.
Misirhlar sohbetlerinde iki süper güç, Ruslar ile Amerikahlar arasmda sik sik kargilagtirma yapma egiliminde. Davramy biçimlerini, Îsrail ile Araplara kargi tavirlarmi, kültürel, kolejlermi ve umversitelermi, tican ve siyasi yontemlermi, 439
I
iligki
"uydu"lariyla
Bu kurma biçimlerini kargilagtinyorlar. gekilde Ruslar kargilagtirmalar hiçbir her zaman lehine deentelektüeller, sikhkla yanda da bir tersi. Ozellikle tam gil, diger yanda ip çevreleri arasmda Misir'm Bati'yla ve açik bir temas içinde oldugu" hem mal hem fikir ahyverigi "özgür
amlmasi egilimi giderek guçleniyaptigt günlerin üzüntüyle agir, derecede sikici Rus filmleri didaktik ve inarnlmaz yor. bulunuyor. Arnerikan ya da Bati filmleri gösterilen sinemalar geneHikle çok kalabahk oluyor; Rus filmleri gösterilen sinemalar neredeyse degismez bir biçimde yari yanya bog. Bu durum birçok Misirh için sessiz bir tatmin, Ruslar içinse akil kangtirici bir hognutsuzluk kaynagi. Aym gekilde "Batih tarza" ahgik olan sofistike Misirhlar da, Ruslarm siyasi,
tarzmdan yaka silkiyor; Bati dünyasmin hatta entelektüel entelektüel kültürel hayatiyla baglanm kaybetmig oldukve
lari
için
hüzünle
iç geçiriyor.
Sik sik yapdan bir bagka kargilagtirma da Ruslar ile Îngilizler arasmda. Bu bagh bagma hayli megum bir kargilagtirma, çünkü bir dönern Misir'a hakim olmug, bu ülkeyi iggal geliyor. Misirhlar etmig iki gücün kiyaslandigi anlamma ingiliz iggalinin, bugün hakim olan kogullara çok benzer koullarda bagladigmm farkmda, acihlar bu yüzden. Yüzy11önfaydasiz gösce Misir'm efendisi Hidiv Ismail'di; yurtiçinde olmayan maceralara yurtdigmda hiçbir getirisi da terige, müsrif yüksek meblaglar harcayan hirsh, bir yöneticiydi. Bedeli ödemek için Avrupa'dan para aldi, sonra da alacakhlariçahyti. Bagkan Nasir Hidiv Îsna yaltaklanmaya "bugünün
mail
1
olarak
goruluyor.
Îsmail Bati
taklit ederken, Avrupa liberal demokrasisini taklit ediyor, Ïsmail'in libeNasir Dogu Avmpa sosyalizmini ral demokrasisi orijinaline ne kadar benziyorsa, Nasir'm sosyalizmi de orijinaline o kadar benziyor. Îsmall Ïngiliz ve 440
¯
I.
Nasir Dogu Avrupa'ya borçlamrken, ransiz bankalarma Sovyet.elorçlandi, sonuç pekâlâ aym olabilir. Kahire'deki çok benzer bir biiligi eski günlerin Îngiliz Temsileiligi'ne gõimde davramyor zaten, Rus elçisi de bana anlatildigma içinde.
Misirhlar, Na-
tavirlan e tipki bir "Yüksek Komiser" ir'm dügünen cõmertliginden, bagkalano Ruslann yalmzca olmadigõnüllerinin kargihk bir gey istemeye ardimlanna yaklaigneleyici actyla bir mdan dem vuran konugmalanna ki?" diyor biri, "Istedikleri "Neden bir gey istesinler lyor. nasil olsa." Ruslar henüz gerçek ahyorlar ier geyi istemeden varhk degil, fakat hizla, tehlikeli bir olugturmuy >ir askeri o yonde
>içimde
augün gerçekten
ilerliyorlar.
de tehlikede
Misirhlar oldugunu
bagimsizhklanmn
dügünüyor, belki de
ingiliz iggalinden daha sert, her geyden de au dunimu baglangici olaSnemlisi daha uzun sürecek bir Rus iggalinin askerlerini Ruslann ve Birkaç arkadagim, cak görüyorlar. kalmay1p ülkeleri sämürmekle gönderdikleri azmanlanm dikkat çekti. "Tatarlar ve Özolduguna egiliminde duybeklerin akibetine ortak olacagiz," sözleri çok kereler dugum üzüntü verici bir yorumdu. 1300 yil önce Misir'i fethetmig Arap general Misirhlar 'yeme".
Amr
Ibn el-As'm hikâyesini
anlatmay1
sever. Kendisini
ülke-
bekliyorolarak atasm diye halifeyi Arabistan'a komutasiMisir'daki birliklerin mus, ama halife ona sadece bagka birini de vali yapmig. Amr bu komutanhk m önermig, sözleri söylemig: teklifini reddetmig ve qu unutulmayacak boynuzlanm inegin sagarken ben "Neden sütünü bagkalari gelmiglerdi. Ruslanntutayim ki?" Îngilizler-Misir'a süt için korkuluyor. sa et isteyebileceginden
nin valisi
I.
441 I
I
26. BÖLÜM ORTADOGU IBADETTE
L
1969 ilk zamanlarmdan Arap-Israil çatigmasom bugünlere gelvardir. Birlegmig Milletmig gayet iyi bilinen bir hikâye 1er'deki Amerikah bir temsilei kendini her iki tarafm da sözcüleriyle olagandan daha sert bir tartigma içinde bulur. Nerede oldugunu, kimlerle konuptugunu bir an unutuveren temsilci, Araplar ile Îsraillilere anlagmazhklarim Hiristiyanlar gibi çözme çagrismda bulunur. Hikâyenin o kadar sik anlatilmayan kismmda ise o zamandan beri taraflarm tam da böyle yaptig1 söylenir. Günümüz Ortadogusunda din -çatigmada zengin, uyumda fakir- üzerine kaleme almmig Religion in the Middle East:
Three Religions
in Concord and Conflict [A. J. Arberry C.U.P., iki cilt] adh eserin okurunun, hem bh anekdotu
442
(haz.), hem
I
Kitabm son buldugunu hatirlatmasi mazur gõrülebilir. Ortadogu'da din demek, tarinsel kendini anlatiyor. iralama itibanyla Musevilik, Hiristiyanhk ve Îslam demekolan dinler silinip gitmigtir; ir. Bölgede daha evvel Inevcut ;erçi kitaba katkida balunanlardan biri bazi teologlarm, ·Iollandah Osiris hakkmda verdigi bir bir akademisyenin :onferansm egilimleri gözlerden gizleyecegi" kortagidigmdan :usu bahsetmistir. olan "Ortadogu" da buna uygun olarak, üç Zor bir terim Normalde kuzey linin bulugtugu bölge olarak tammlamr. ifade etmek üzere kulifrika ile güneybati Asya bölgelerini Hirisamlan bu terim, Etiyopya, Hindistan ve Pakistan'daki MüslümanAfrika'daki Dogu ve Bati ivan ve Müslümanlan, ABD'deki Yahudileri (ama Hidegil), Hiristiyanlan an (ama Sovyetler Birligi ile Balistiyanlan degil), Müslümanlari ve :anlar'daki Müslümanlan (ama Hiristiyanlan ve Yahudi1eri legil) da kapsar. Kitabm ilk cildi Musevilik ile Hiristiyanhciltse Îslam'a; kitabm sonunda ise üç ikinci ;a aynlmigtir, doktrin, hukuk, siyaset ve kültür gibi lini de ilgilendiren capsamh konularla ilgili genel bir bölüm bulunmaktadir. Bu Eisundaki bölürcler arasmda Linant de Bellefonds'un hukuk izerine kaleme aldigt bõlüm öne çikmaktadir. Din hakkmda yazmanm birçok farkh biçimi vardir: Dua kiaplan, rehber kitaplar, raporlar, risaleler, kitapç1klar, vaazlar, ikademik monografiler ya da yilhk raporlar. Bu ciltlere katkila bulunanlar, bu biçimlerin çogunu kullanmig, bu da sonuç:a, tavir, içerik ve deger bakimmdan çarpici bir çegitlilik yaratedisyonu her zadayah çahymalann mytir. Böyle isbirligineöyle üç oldugu de bir yommla, agina dinin ki olur; nan güç utsal Kitap'm ilk beg kitabmda bahsedilen, boyutlan ve güçeri egit olmayan geylerin bir araya get.irilmesini yasaklayan mir bu tür girigimlere dair de bir yasak olarak okunabilir. tasil
laghgi.
"misyoner
443
üç dinin ele ahmgi açismdan bir egitsizlik göze Musevilik hakkmdaki dört bõlümün tamami Yahuçarpiyor. kaleme almmigtir, diler tarafmdan bunlardan ikisi haham-
Kitapta,
dir. Hiristiyanhk
hakkmdaki dokuz bölümün sekizi din adamlan tarafmdan, biri -en dini olam- kilise digmdan biri tarafmdan kaleme almmigtir. Ïslam hakkmdaki on dokuz bölümden sadece iki ya da açü Müslumanlar tarafmdan kaleme almmlytir ki, bu kipilerin hiçbiri de profesyonel din adami degildir. Geri kalan bõlümler Îslam'1 bir rehberlik kaynagi degil, bir inceleme konusu olarak gören Batih akademisyenler tarafmdan kaleme almmistir. Belki de bu yüzden Batih, ruhban simfi digmdaki okur için Îslamla ilgili kisim açik ara en tatmin edici bölümdür, Yahudilikle ilgili bölüm ikinci sirada yer alan zayif bir böIümdur, H1ristiyanhkla ilgili olansa üçüncti sirada gelir. Îslamla ilgili bölüm Dr. R. B. Serjeant'm kaleme aldigi, baylanokura genel bir rehberligin giç agamasmdaki yam sira, uzmanlara yeni gönigler sunan tarihin anlatildig1 bir girig bölümüyle baglar. Arkasmdan iki ayri k1sim gelir, ilki Îslam'm farkh bölgelerdeki durumuyla ilgili bölümlerden, ikincisi Ïsilgili bölümlerden olugur. Gülami mezhepler ve ekollerle lünç bir istisna digmda, bu bölümlerin hepsi de iyidir,. bazilan çok parlaktir. Musevilikle -ilgili bölümler özellikle Avrupa ve Amerimodern egilimler; ka'da Musevi dini dügüncesindeki moYahudi cemaatdern Ïsrail'de Musevilik; dogu ülkelerindeki Müslümanlarm leriyle ilgilidir. Profesör H. Z. Hirschberg'in Yahudiler hakkmda kaleme aldigi bölüm, yüz yönetimindeki sayfayi agmakta ve islam'm yükseliginden dek kogünümüze olsa Biraz oransiz da, kitaptaca bir dönemi kapsamaktadir. ki en degerli katkilardan biridir, birden ilgi çekmeye baglaDr. W. mig bir konunun akademik ve detayh bir sunumudur. 444 -.¯. .·
..
I l
I
.
Hiristiyanhkla ilgili, MS 1800'lenitelikteki biraz kisa aragtiraïasi
L C. Frend'in Ortadotu'da e kadar getirdigi, tamtici la degerli bir çahemadir.
Erdurumu, Îsmaililerin inançlan, neni kilisesinde hiyerargi ve benzer konularda bilgilenmek damplacak steyenler için, her açigta birkaç sayfa okunacak, Kitab1n yapisi da böyle >ir bagvuru kaynagi haline gelebilir. >ir kullammi tegvik ediyor. Böyle olursa yazik olacaktir, :ünkü olgusal bilgiler zaman zaman yanhg, sikhkla da kisa >mürlüdür, fakat daha genel ve daima ilgi çekecek birkaç Bu kitap, Dürzilerin
>üyük
.tema
vardir,
inançlar,
:artigmaya .an
da
ve olaylarla
muhtemelen
ilgili.
hayalkirikhšma
teoloji ögrencisi çünku Müs1ümanlar hâlâ Allah'm ölümünü Yahudi ve H1ristiyari kompubaglamamiglardir; aydmlanmamiglardir. Ortadogu'da benzer gekilde
Modern igrayacaktir,
kurumlar
esas talebi degigmez çok ibadet meselesidir, fin, inançtan sadakattir. ziyade Öyle görünmektedir kurallar bütününden ki israil'de, solcu marksist 14çi Partisi dahi "Tanri'yi fiilen kabul eder, ama hukuken kabul etmez." Hukuk --Müslümanpratikte telar için inancm tuerkezi önemde bir parçasidirolojiden daha büyük bir öneme sahiptir; teolojinin profesyonel teologlar için dahi smirh bir cazibesi vardir. çokegliligi hukuken yasakladiBõlgede sadece üç ülkenin Tunus ve Îsrail. Degerli bir gmi ögrenmek ilginçtir: Türkiye, ülkeler dahil geri kalanlarm listedir bu. Devrimci ve Müslühepsinde, çok eglilik yasaldir, Müslüman bir erkegin fakat Muslüman bir kadmla evlenebilecegini, man olmayan bir kadmla Müslüman kogulda liiçbir olmayan bir erkegin de bu ülkekaidesi söyleyen Îslami hukuk evlenemeyecegini Müslüman'm din lerin çogunda korunmustur. Israil'de bir "ilerici"
yasaklayan çokeghhgi gerekçesiyle, çignedigi ozgurlugunu ögrenitagidigmi mahkemeye yasaya getirdigi itirazi yüksek 445
-
I i
çokeililigi riz. Îtiraz, Ïslam'm çokeglilige izin verdigi, ama gerektirmedigi gerekçesiyle reddedilmigtir. Aynca ele almmamig olsa da, bir bütün olarak çahymadan çikan õnemli bagka bir genel tema da, bahsedilen üç dinin
hoggörüsù ve hoggörüsüzlügüdür. Bu noktada kitaba katkida bulunanlann neredeyse bir agizdan kullandigi ifadeler, mociddi bir çöküge yo1 dernlegmenin -siyasi, sosyal, ideolojikaçtigi yolunda terbiye edici bir sonuca çikmaktadir. Geleneksel toplumlarda hiç kugkusuz dini nefret varo1muytur, özellikle de aym dinin farkh kollan arasmda. Aslan Yürekli Richard'm 1191'de Kudüs'ü almakta baçansiz olmasi üzerine qu sözleri söyleyen bir Yahudi ya da Müslüman .degil, bir Rum keyistir: "Yerlerini kurtlar alsm diye Kutsal Kent'ten köpeklerin sürülmesi Îlahi Kudret'in hoguna gitmezdi." Baskm dinin Hiristiyanlar ve Yahudi1erë gösterdigi muamele modern icat ettigi dinler arasiyasi propagandacilann epeyce gerisinde kahyordu, fakat ayakta kalmasi ütopyanm lanm, hatta zaman zaman seipilip geligmelerini saglayan da bu muameleydi. "Îkinci smif vatandaghk" modern kulaklara bir lanetleme gibi gelir, fakat etkili bir biçimde korunan ikinci sadece kâgit üzerinde smif vatandaghk kalan birinci lyidir. simf vatandaghktan yüzyilda XIX. daha ve XX. yuzy1hn baglarmda yeni liberalizm azmhklara, hoggörülen cemaatler olarak eskiden sahip olduklart agagi fakat koruma altmdaki statülerinin yerine bireyler olarak hukuken tam egitlik tammigtir; Avrupa'nm ekonomik ve siyasi nüfuzu kimi Hiristiyanlara Daha daha kazandirmistir. fazlasmi zaman yakm tarihlerde, önceden azmhklarm yeni hoggõrüsüzlük, oldugundan çok daha kötü bir duruma dügmesine sebep olmugtur. Bu tür kavramlarm pek bir gey ifade etmedigi ülke1erde anayasal haklarm, yerlepik, tanmmig ayncahklann zamuadili yif bir oldugu anlagilmistir. 446
I.
Ïsrail'in kunilmasi sonrasmda smaatlerin
ortadan
yaratmadigi . sorun ülkelere göç n dig indaki
bõlümden
Yahudi Arap ülkelerindeki Hiçbir s.iyagayet iyi bilinir.
kaldirddigi için daha az bilinen geyse HiristiyanlaOrtodoks Kilisesi haketrnig olmasidir. son· yillarda
Suriye
ile Lübnan'dan cemaatinin "nere-
00.000 Ortodoks Hiristiyan'm, Ortodoks eyse ortadan kaldinldigi" Misir'dan on binlercesinin göc etKanada ile Bunlara Kiptilerin özellikle gini ögreniyoruz. eklenebilir. Roartmakta oldugu da .vustralya'ya gõçünün
bölümde Misir ve bagka Müslü ian ulkelerden Lübnan ve Kuzey Amerika'ya giden göç1enlerden bahsedilir ve gidenlerin gösterdigi gerekçeler tühiç dur'Hiristiyanlann sunulur: üyle kamtlanmaksizm ülkede gelen hiçbir adan daha sosyalist ve totaliter hale kendini ir gelecegi yok' diyorlar, 'Burada kalmak insanm ogularak ölüme terk etmesi demek."' Osmanh imparatorluu'nun Avrupa'da, bütün mezhepler ve kiliselerden Hiristianlar ve Yahudilere özgürlük ve güvenlik sunan tek ülke olLugu günlerden bu yana yaganmi§ üzücü bir degigim bu. di· Religion in the Middle East, bu daha büyük meseleler igiltilarla Yemen'de ayrmtilar dolu. ermda büyüleyict ve :ekler degil kadmlar pantolon giyiyor, efemine bir erkek için le "Pantolon giyiyor," deniyormug. Kipti aziz Hirsiz St. Mobir suçluluk duygusu"ndan dogan bir çilekegligin, :ahitligin örnegiymig. Siyou garkdarmm yer aldigi, Siyon'un utantab'binin kutsandigi bir ilahi kitabi Arap Protestanlan kamtladigi biçimde bir hrmig. Kitabm kugkulara son veren -belki >ir nokta de tek nokta-- var ki, o da Arap halklan üzekullandigi, kimi zaman ine incelemeler yapan uzmanlann >azilanmn olarak gördügü fonetik çok bilmiglik faydasiz bir çaretlerin önemi. Kitaba katkida bulunanlardan biri, Kitâb :1-Zîna admda Arapça bir kitaptan almti yaplyor, fakat Zî1a
Katolik Kilisesi'yle
ilgili
"
,es
"derin
eÑ
447 I
i
-
I
I
na'daki
papkamn
"a"nm
üzerinde çikmasi sonucu kelime tübagka bir kehme olmug. Arapça yazida da konugmada da iki sözcük farkhdir ve birbiriyle karistirilamaz. Yazimda, papkanm yanlig yere konmasi sonuou olmug, cinsel iligki". digi
müyle
"süsleme"
"evlilik
I -1
r
-
-I
448 L
.
27. BOLUM
BÍRLE§MÍSMÍLLETLER'DE
I
.
.
L
I
I
[979 Moynihan ve Suzanne Place, Daniel Patrick sayfa. Atlantic-Little, Brown, 297 Neaver, Daniel Patrick Moynihan, 1975'te ve 1976'da ABD'nin BM Bu kitabm temasmi laimi temsileiligi gõrevini yürütmügtü. >lugturan toplantilarmi, görevi, o zamana BM kisa süren noktasi haline geodak bir dikkatin lek mazhar olmadiklan vardi, kendisi Bati Hint irmigti. O siralarda bir kompum
l. Dangerous
seçkin bir sosyal bilimciydi; Üçüncü Dünya ülcelerine kargi saldirgan ve apagilayici diye nitelenen tutumu füzünden elçi Moynihan'1 hedef alan kmama korosu güçleyükseltmeye bagladigmda, kompum tamamen akidalanndan
-lip
sesini
si yönde sõzlerine
benimsemigti. Elçi Moynihan'm zevk göyle dursun, resmen bunlardan
bir bakig açismi içerlemek
449
-
-
-
duymugtu. "Ilk kez Amerikah bir siyasetçi. bize sorumlu yetigkinler gibi davramyor," demigti. Bunun, Üçüncü Dünya ülkeleri nabzma özen göre gerbet verihp ve temsilcilerini, gösterilecek,
nevrotik ciddiye almmayacak çocuklar ya da en fazla geri zekah ergenler gibi gören normal egilimi degigtiren hog bir geligme oldugunu söylemigti. Moynilian'm Hakim olan bu yaklagm, görev dönemini anlattigi bu kitapta birkaç sayfa ayirdigi Îspanyol teröristler meselesinde 1975'te eylül aymm ortagayet iyi resmedilmig. larmda Îspanyol hükümeti polis öldürmekten hüküm giymig cezalandinlacagim beg teröristin ölümle Bu duyurmustu. durum her zaman oldugu gibi Sovyetler ve uydulan taranndan kmanmig, Avrupa ve Amerika'da da liberal kamuoyunda ama
bir tepkiyle kargilanmig, Îspanya hükümeti etkilenmeye çahyilmigti. ler, protestolar ve ricalarla samimi
dilekçeBu du-
itmek amaciyla ABD'yi Franco'yu savunur pozisyona ustahkla engellenkullanma girigimi Moynihan tarafmdan mig, Moynihan Franco'yu suçlayanlara katihp onlara anlamBu BM'de kurumsallagmig olan h bazi cevaplar verebilmisti. çifte standardm normal bir õrnegidir; sagci bir hükümetin mmu,
haklari
insan
ihlalleri
kmamp lanetlenirken, sol diktatörlük-
gõrülmeden lerin geçip gider. çifte standart Fakat bu meselenin sol ile sag arasmdaki digmda bagka bir yönü daha var. Bir de siyah ile beyaz arasmdaki çifte standart var. General Franco idaml.ar yüzünden kwamrken, Uganda'da Devlet Bagkam Îdi Amin sayilamayacak kadar çok siyah Ugandahy1 öyle yöntemlerle öldürüyor ki, bunlarm yanmda Francocu Îspanya butün ailenin bir araya geldigi bir yilbagi partisi gibi kahyor. .Gelgelelim liberal kamuoyu Îspanya'daki olaylara ateg püskürse de Uganolas1 da'da olup bitenlerden etkilenmiyor. Bu suskunlugun iki açiklamasi olabilir. Biri beyaz kurbanlarm siyah kurbanihlalleri
-I
rL
.
450
daha önemli olmasi, dolay1slyla beg Íspanyolun binise daha fazla etmesidir. Diger açiklam rce Ugandahdan u olabilir: Soz konusu olan, Îspanya'daki fagist bir hükümet Afrikah bir yöneticie olsa bir Avrupalmm davramplannm olmasi beklenstandartlarda .inkilere kiyasla daha yüksek 1ektedir. bir tavra ikisi de kökten irkçi Bu açiklamalarm trdan
aret ediyor. Fakat Birlegmig
Milletler'in degildir. Gerçek
sürreel
siyasetinde
bunlarin
içbiri önemli ya da sahte, dogru ya da yanadil; bloklar arasi bütün bu meselelerin 4, adil ya da gayri iki ana grup varavasta.yeri yoktur. Bu örgüt kuruldugunda agirhgi s1ralardaki Bati'nm 1: Bati ile Sovyetler Birligi. o yeniden Birligi lehine ikkate ahnarak dengeyi Sovyetler urmak için õzel bazi düzenlemeler yapildi; bagh iki cumhu-
Beyaz Rusya ve Ukrayna için Sovyetler'e ek iki oy hakverildi. sözgelimi Delaware ya da Bu cumhuriyetler, a daha thode Island kadar bagimsiz degillerdi, fakat muhtemelen 3ulgaristan ve Çekoslovakya'dandaha bagtmsiz da degillerli. Örgütün kurulugundan bu yana güç dengesinde Sovyetdever lehine büyük bir degigim oldu. Bu durum, Komünist çok gerçi da, kaynaklanm1yordu sayismdaki etlerin artigtan ki yeni blok daha ortaya çiktigt için burada da biraz erozron yagandi. Bu iki yeni bloktan biri Arap blokudur; oy gü:ü ilk zamanlarda ayrlbesken, bugün yirmi bire ulagnnstir, Digeri ise mali kaynaklara sahip olmustur. :a muazzam iyeti,
tgirhkh
olarak
Üçüncü Dünya
ülkelerinin
olugturdugu,
yay-
p.n deyigle baglantisizlar blokudur. Arap bloku ve baglantisizlar, bu Bati bloku, Sovyet bÌoku, ikisi, Sovyetler ve Araplar bir amaç ve lört bloktan yalnizca solitika birhgine sahiptir. Bati bloku, onu olugturan devletolan en önemli ülkenin, rekabet ile mensubu .er arasmdaki \BD'nin
liderligindeki
kararsizhk 451
ve
belirsizlik yüzünden
derin uçurumlarla bölünmügtür. Merkezi olarak yönetilen edilen Sovyet komuta bloku Birlegmig Milletler'in bütün ve egitimli kunimlannda bir piyade birligi gibi davramr. iyi ciddi çatigmalarla Arap bloku kendi içinde bölunmüg olsa da, kisa süre õncesine dek Îsrail'e kargi mücadele politikasmda tümüyle bir agizdan konuguyordu; Îsrail'e kary mücailigkilerinde dele Arap devletlerinin birçogu için uluslararasi olumlu Baglantisiz ortak meselesiydi. hep hiç devletler ya ya özelliklerden özelliklere ziyade olumsuz ortak sahiptir ve en önemh bloklardan birine ya da digerine yaslanma egilimindedir. Arap havucu ile Rus sopasmo güç1ü bir bilegim oldugu gört1mügtür. Firat bölgesinde, Türkiye smin yakmlarmda Suriye ile Irak'm birlestigi yerde, Yezidiler diye pek, bilinmeyen bir vardir, çok erken bir tarihte Îslam'dan aynlKürt mezhebi my bir gruptur Yezidiler. Kompulan onlan geytana tapanlar diye tammlar. Îftiradir bu. Yezidiler ashnda ikicidirler, bir zamanlar Ortadogu'da bir degil yaygm olan bir dini inancm, iki ebedi ruh oldugunu, biri iyi biri kötü bu iki ruhun evrenin hakimiyeti için savagtigmi söyleyen bir dini inancm geride kalrug temsilcileridir. lyi ruh tammi geregi iyi oldugu ve öyle kalacagi için Yezidiler ibadetlerinin büyük bölümünü kötü ruhu teskin etmeye ayinr. Varsayimlan dikkate ahndiinançlanm anlamhdir. Dolay1s1yla tapmak bu geytana goda adil olur, olarak diye tanimlamak gayri teolojik baglantisiz olduklanm söylemek daha yerinde bir tamm olacaktir. Birlegmig Milletler'de politikalanm birçok ülkenin benSovyetler Birligi'ni çekmek etkiler. zer degerlendirmeler ya tehlikeli olabilir; Araplarla göri.14 aynhgida ona -saldirmak patlayabilir, na dügmek pahahya aynca felaket de getirebisaldirmanm lir. Öte yandan ABD'ye ve politikalarma hiçbir cezasi yoktur.
Tam tersine
Sovyet 452
I
Il
"-
blokunu
ve muttefiklerini
Amerikan kamus1ra, ABD'ye saldirmak takdirini ve saygisun kazatur; yunun genig kesimlerinin birçok kigi ve hepsinden de olugturan politika unlara nemlisi medya da dahildir. Bu kogullarda bir tercihte bukendini, umau.nmak zor degildir, ABD'nin çok geçmeden çekimser kalmasi olsadik dostlarmm ilecegi en .iyi geyin de gagrtici hiç lugu, daimi bir azmhk konumunda bulmasi üceltmenin
yam
legildir. Birçok
gõzlemci,
hatta katihmci bunu itiraz
normal
edildiginde
gelmigtir, ak görme noktasma önemsiz ve bitenlerin olup Milletler'de nig bitenlerin olup Evet, geçigtirirler. öyleyip 1974'te o siralarda degiL hepsi Subat una olan Moynihan, Woodrow :an Büyükelgisi
gidigat olade Birley-
oldugunu birçogu öyledir,
etkisiz
ABD'nin HindisWilson'm
õlümü-
vesiyesiyle bir konugma yapmig, bu yildönümü Wilson konugmano genigletilmig versiyonu ("Was Woodrow Right?") aym y1lm mayis aymda Commentary dergisinde yaMoynihan "ABD için, en yüksek Bu makalede yimlanmigti. adma ölçüde kipisel ve ulusal özgür1ük vaad eden rejimler 1ün
ellinci
bilinçli ve sürekli bir biçimde kullanacagi" bir strateji-öneriyordu. Ertesi yd bu fikirler, yine Commentary'de baghkh baska "The United States in Opposition" yaymlanan da ABD'nin geligtirildi; burada bir makalede .degigtirildi ve oldugunu fark etmesi, buartik bir azmhk ve bir muhalefet Moynihan, sagerektigi savunuluyordu. na göre davranmasi
nüfuzunu
vunmadan
muhalefete
geçig "Amerika'mn
sozcüleri
için aci
Kusurlu bir olacaktir, verici ama ozgürlestirici de olabilir. kaldL Budemokrasi için özur dilemeyi kesmemiz geçmigte ilk ülkelerin zamanhislerine.kargi nun dengini bulun. Yeni asagiri duyarhhgmuzi lardaki -bir gram bile eksilmeyenbaggibi davranmaya e.gitler Onlara geldi. zamam mamizm saygidir bu." lamamizm zamam geldi; hakettikleri bir 453
Makale o dönemde
hatiri sayihr bir ilgi gördü; Digigleri Henry Kissinger'm da epeyce ilgisini çekmigti: Kisokudugunu singer, "Bir oturusta verici derecede ve iyi buldugunu tez elden dile getirme ihtiyac1 hissettigini söylemek" için Moynihan'i arar. Çok geçmeden Moynihan'a BM daimi temsilciligi önerilir ve dügüncelerini uygulama f1rsati verilir. Moynihan hem takdir edilmesine hem suçlanmasma ategle, kendisininkiler neden olan zekâ pinlt11arlyla, de daBakam
'hayret
hil hatalari ve yanhglari yazdigi bu kitapta, onun
sergileyen Birlegmig
_
yikici bir samimiyetle Milletler'deki hizmetini
anlatiyor.
Moynihan bagmdan beri güç1ü bir muhalefetle kargilagziyade saflarmdan etkili kargitlarmdan kendi mig, bir muhaSundugu lefet görnügtür. davaya kary gü lü argûmanlar ç1karci, gereksiz nezaketsiz, ortaya konmugtur, gösteriççi, derecede saldirgan oldugu söylenmigtir. Bu suçlamalar saglam temellere dayamyor olsa bile, Moynihan'm makaleleringimdi de .kitab mda ortaya koydugu de, konugmalarmda iyi gerekçelere dayandmlmig sava cevap niteligi tagimaz hiçasil suçu, yolunda giden her gey bir gekilde. Moynihan'm . için oldugu kadar yolunda gitmeyen her gey için de nihai sommlulugu kibirle üstlenen o duyguyu, küçük ve zayif ülkelere küçük ve zaylf varhklar gibi davranma yönündeki himayeci egilimiyle o çok. moda suçluluk duygusunu paylagmamasiydi. Îkinci, aym derecede önemli diger suçuysa kastetmek istedigi geyi laf kalabahgi arasmda bogmayi reddetmesi, konugmalarun samimi, dogrudan, hepsinden de agir bir olarak kolayca anlaplabilir bir dilde yapmastydi. suç Böyle devam edemezdi, görevinde sekiz ayi ancak tamamlamigt1 ki, istifasmi sunmaktan ·baska elinden bir gey gelmeyecegi bir gõreve tayin edildi. Öyle görünüyor ki bu istifa da memnuniyetle karplandi. 've
454 I
-
I
I.
di-
sekiz Yine de o sekiz ay baçanlar bakimmdan zengin bir d1^zisi yenilgiler meydanmda bir ydi. Genel Kurul'un savag çekenleri de ünlü dikkat agandigi dogrudur, aralarmda en siyasi tutuknti-siyonist kararm geçirilmesi ve Amerika'mn önerisinin yönündeki ular için dünya çapmda af çikarilmasi Amerika'mn Fakat üçultücü bir biçimde geri çekilmesiydi.
kargi ya da Amerika kargiti õneriler lehikaydedilen çogunluk oylanmn, genel itiba1e bu dõnemde lyla degil az olmasi, o o zamana kadar olandan daha fazla önemlidir. olmasi :arihten beri de bu oranm degigmemig gereksiz bir salMoynihan'm )yle görünüyor ki bu dunim, verecek hrganhkla, aslmda Amerika'mn çizgisine destek kendine dügman ettigi yönünalan Üçüncü Dünya ülkelerini Amerika'nm bertaraf ediyor. Bu ülkelerin leki suçlamayi Puerto Rico ve'Saint Thoma.s'.taki varhäma kargi sömürgecilik karpti cogkulu çikigma ragmen, Afrika'daki Rus-Küba faapri dealiyetlerine ve Vietnam'm Çinhindi'ye uzanmasma bu ü.1bakihrsa verrneleri, görünüge tepkiler temkinli recede çizgisine destek vermeye pek de sicak kelerin Amerika'nm undugu
õnerilere
olmadiklanm gesteriyor. mantikh Moynihan'm--
politika, bir biçimde yürüttügü kagerçeklik Birlegmig Milletler'deki tartigmalara bir parça rol kazandisiyasette olumlu bir tabilir, örgüte uluslararasi Milletler Birlegmig yozAksine rabilirdi. Ama böy1e olmadi. normallegyildirmanm lagmaya devam etti, sahtekarhšm, ylldirmesiyle birlikte çok çok daha kötülepti; sahtekarhk, gibi Birlegmig oldutu çogunda nitelikleri haline gelmistir. da temel Milletler oturumlanm Bir zamanlar Birlegmig Milletler'e büyük umutlar baglan-
ma,
bunlar
üye
rejimlerin
basansizhéma ragmen o migt1, selefi, Milletler Cemiyeti'nin baçanh olacak, gerçekten de insanhgm roeclisi. haline gelecekti. heves bagmdan beri gerçeklegtirilmesi imkânsiz bir Bu
455
-
rl
heves olmuytu; diplomatik iligkiler ve usullerle, parlamentoIardaki iligkiler ve usullerin birbirine kangtirilmasmdan doBirlegmig bir hevesti. gan Milletler bir Reichtag ya da bir Sovyet olabilir, bir parlamento olamaz. Yine de, özellikle bakorunmasi alanlarmda ny ve insan onurunun bagka yararh iglevleri olabilirdi. Oysa merhum Tibor Szamuely'nin deyiiyle çatigmanm oldugu gibi korunmasma yönelik bir örgüt haline gelmigtir, äyle ki otuz yll sonra banymi Arap-.Îsrail müzakere etmek için ilk girigimlerde bulunuldugunda, tarafJann hepsi de hiçbir geyde anlaçamadilarsa bile tek bir geyde anlagmiglardi, müzakerele da baçan o gansi tammak için Birlegmig Milletler'in patlayici ve zehirleyici etkisinin uzak durulmasi gerektigiydi. Gerçekten de bir yerdir" Birlegmig lİIilletler; Senatör Moynihan'm kendi görev dönemine iligkin canh, dikkat çekici derecede açik sözlü degerlendirmesi de bazi tehlikelerine kargi bize bir uyan olabilir. "tehlikeli
I
456
28. BÖLÜM ANTÍ-SÍYONÍST KARAR
1976 I Birlegmig nizm
irkçihšm
Milletler Genel ve
irk
Kurulu
ayrimcihgmm
10 Kasim
"Siyodiyen bir
1975'te
bir biçimidir,"
karari kabul etti. Karar lehine 72, aleyhine 35 oy kaydedildi. Güney Afrika ve 32 çekimser oy vardi, üç ülke de, Romanya, Îspanya çegitli gerekçelerle oylamaya katilmadi. Bu karat hayli dikkat çekti, gerek Siyonizme gerek Birleyiçin çok kullamldi. Sovyet ve Arap mig Milletler'e saldirmak insanhk mahkecephesinde Siyonizmin ve kurdugu devletin mesi önünde resmen relerde ise Birlegmig nün bir kamti olarak
kmanmasi olarak addedildi. Milletler'in
gerilemesinin
Bagka çev-
ve dügügü-
gõrüldü. 457
II
l
Karar münferit
bir vaka degil, devam eden bir sürecin bir BM'nin Siyonizmi kmamasmi saglama kampan1975 yih haziran sonu, temmuz baglannda Mexico
parças1yd1. yaS1112
City'de düzenlenen Dünya Uluslararasi Kadm Yih Konferansi'nda baglatilmisti; bu konferansta çikanlan "Kadmlann Egitligi Bildirisi"nde kadmlann neokolonyalizm, yabanci ipirk aynocihål gali, Siyonizm, irkçihk, apartheid'a kargi ve vurgulamyordu.16 mücadeledeki 17 pay1 tekrar tekrar Ekim'de Genel Kurul'un Üçüncü Komitesi -sosyal, insancil agirhkh çogunlukla ve kültürel meselelerle ilgileniyorduSiirkçihk yonizmin bir biçimi oldugu karan aldi ve Genel Kuml'a da böyle bir karar alrnasi çagnsmda bulundu. Bu da gerçekleptirildi Birlegmig Milletler'e bagh çegitli kuve karar, mmlarda,
gerçekleptirdigi
örgütün
ha geçenlerde smda-- alman
çegitli toplantilarda
-da-
Kanada'da da düzenlenen Habitat konferanbir dizi kmama kararimn temelini olugturdu.
II Karan yalandan
incelemeye,
doguçunu, yol açt1gi sonuçlan bir soruyla baglayabiliriz: Siyonizmin bir irkçihk biçimi oldugu suçlamasmda ne derece gerçeklik onlarm payi vardir? Bazi Siyonistlerin bazi dostlarmm ve kararm anti-semitizmin incelikli bir kisveye büründürülmüg bir hali oldugu, Nazi Almanyasi ile müttefiklerinin 1930'larda izledigi irkçi politisorgulamaya
112
14 Arahk
iki yönlü
I13
"Güney Afrika irkçihgi-¯Ie Siyon.izm arasmdaki gayri kutalia kmayan bir Genel Kurul karannm hiçbir etkisi olmamqur Siyonizm dört kez kmamrken fuhug, fiziksel saldm
1973 tarihlf,
sal ittifaka" Deklarasyon'da
inter
"tecavüz,
çocuk yagta evlilik, zorla evlilik ya da ticari bir muamele 01arak evllligin" bertaraf edilmesi yõnünde yalmzca bir ker çagrida bulunulmuy olmasi, ayrica poligai ya da odahk sisteminden hiç bahsedilmemig olmasi çarpicidir
458
kaya geri dönüy anlamma smda ne ölçüde gerçeklik temelde irkçi Siyonizm
geldigi yönündeki pay1 vardir?
karp suç1ama-
bir hareket degil, milliyetçiligin
bir biçimidir ya da bugün geçerli terimleri kullanarak söyleyecek olursak bir ulusal kurtulug hareketidir. Bu tür bagka kaynaklanan, hareketler gibi kimi gelenek ve zomnluluktan rüzgârlarlyla tagmdegigim ve moda kimileri de uluslararasi Gelenek ve zorunlubirleptirir. akimlari kendinde çegitli mig Siyon, en önemlisi luktan kaynaklanan akimlar arasmda vurgulayan, iç içe tekrar tekrar Kudüs ve Kutsal topraklan esaret altmda olug ve kurtulug, geçmig sürekli tekrarlanan temalarma bagh kalan Yahudi dininin sürgün ve geri dõnüg kendisidir. Mesihçilik ile XVII. yüzyildan beri Yahudiler arasmda yükselen dini uyams hareketleri de bu hareketin doguguna önemli bir katkida bulunmugtur. Ozellikle Orta ve Dogu Avnipa'da Yahudilerin maruz kaldigi zulum, Siyonizmin geligimine muazzam bir ivme kazandirmigtir. XIX. yüzyilda Avrupa'run çeSiyasi biçimiyle Siyonizmin gitli kesimlerinde yaygm olan, XX. yüzyilda Asya ve Afrika'nm büyük bølümüne yayllan tipte milliyetçi bir hareket irkçi, oldugu gayet aç1ktir. Bu tür bagka hareketlerden -daha irkdaha aynmci degildir; hatta bu hareketlerin çogu kadar degildir, çünkü aslen etnik olarak degil dini çi ve aynmci açidan tammlanmig bir oluguma dayamr. Hahamlar hukuirksal kökeni ne kuna göre Yahudi, babasmm dini ya da gerekli kuralda olursa olsun Yahudi bir anneye dogmuy ya irkçi bir lari yerine getirerek Musevilige geçmig kipidir. Bu anneler Irkçilafa kadar da degildir: göre babalar az en tamm önemlidir degigtirilemez. Siyonizm ve kimlik istek üzerine bu Yahudi tammun her zaman kabul etmigtir; modern Israil devletinin hukuku da Musevilige geçen birini Yahudi olarak, Musevilikten çikan birini Yahudi olmayan olarak tamr. 459
.
h
Siyonizm
kesinlikle bir milliyetçilik biçimidir, dolay1slyla da ayrimcihk biçimlerini uyguluyor olabilir, fakat bunlar irkçi detildir, tabii kelimenin bugün tagidigt so-
Îsrail devleti bazi
mut anlam itibariyla. Karg1 suç1ama, yani anti-Siyonizmin gi biçimi oldugu'suçlamasi da yanhytir.
bir Yahudi Siyonizm
kargithYahudiler
ya da digerlerinin istekleri üzerine kabul ya da reddebilecekleri siyasi bir ideolojidir. Siyonist olmayan, hatta Siyonizm inançh vardir, Yahudiler kargiti olan iyi ve hem Siyonizm kargitt bir dtirug da mutlaka bu durugu benimseyen kipinin oldugu anlamma anti-Semitist Her halûkarda Yahudiler anlarnyla bir irk degillerdir.
kandinlanlann Siyonizm
ulus
gelmez.
kelimenin Nazilerin
sahte
biliminde
olarak
addettigi
Yahudiler
bugün kullamldigi ve onlar
tarafmdan
b(yle tanimlamr.
ilgiligeyin hak iddialanyla ortak olan erdemlere ve kusurlaSiyonizm 1rkç1 olsaydi, Asya, Afrira sahiptir aym zamanda. çegitli milliyetçi hareketler de öyle ka ve bagka yerlerdeki
dir,
milliyetçi
hareketlerde
olurlardi. Bir suçlamayi incelerken, miz olup olmadigi sorulabilir.
suçlayanlarm
Onlar
kendilerinin
te-
irkçi
midir peki? Irk aygütmekte midirler? Hu-
nmi ya da bagka tür bir aynmcihk sumetlerinin siyasi oldugu, Siyonizmi hedef aldigmda, .etnik da olmadigmda, iddialaYahudileri dini hedef almadigi ya rmda saminïi midirler? irkla,. Baskm grup -dinle, kültürle, dille, toplumsal kö-
kenle,
cinsiyetle
tammlanmig olabilirdigmdaki gruplara bir biçimi, Birlegmig Milletler'e üye ülkelerin neredeyse hepsinde mevcuttur, bazilarmda digerlerine uygulamr. daha tehlikeli faal bir biçimde Sorguve nazaran okur layici karari destekleyenler, karara karsi çikanlar ve çekimserler listelerine bir de bu gözle bakmayi ögretici bulabiyönelik
aynmcihk
460
-1
ir. Ortadogu'daki
genelde
Arap ülkeleri
degillerdir,
irkçi
fa-
bagka biçimleri bagka yerlerde oldugu'kauydu ülkelerinlar buralarda da yagar. Sovyetler Birligi ile konusunda bu kadar le benimsenen tavirlar ve pohtikalar cat aynmeihim
imin
olamiyoniz.
Siyonizme Suçlayanlar arasmda komunist olmayanlarm saldirdigi fakat kutsal bir din olarak Musevilige saygi duyArapçada, Yabir iddiadir. Juklari iddiasi kugku uyandinci bir literatür vardir; Eudileri kötüleyen, kmayan muazzam koca bir Yahudilik tarihini kapgünümüze antik çaglardan literatürden toplanmig anti-Semitist sar, Avrupa kaynakh gõründügü kasuçlamay1 içerir. Paradoksaldir, envai.çegit Yahudi dini ile ve taSiyonizme danyla Arap yazarlar Îsrail Ïsrail ve Siyonizrihinden daha fazla saygt göstermektedir. olgusaldir, fakat Yahuciddi ve me iligkin tartigmalar yer yer polemik nadiren cahil dini ile tarihine iligkin tartymalar,
di
çikar, kismen yerel stere"Protocols of the Elölçüde büyük otiplerden etkilenilmigtir, Protokolleri) gibi Hiristiders of Zion" (Siyon Bilgelerinin temel ahmr. Bu iyi bilitipik ürünleri yan.anti-Semitizmin Arapçadaki basimlannm eserin, nen anti-Semitist uydurma oldugundan fazladir. Yahudilikle ilgili sayisi, bagka dillerde atifta bulunulur, Arapça literatürde bu esere genel olarak tarafmdan devlet bagkanlan ve önde gelen bagka kipilikler
ve suistimal
açikça
üzerine
seviyesinin
onaylamr
ve
bazi Arap
üniversitelerinde
karydagtir-
olarak mah din derslerinde Yahudilikle ilgili temel metin bulunan Yahudi cemaatleriokutulur.114... Arap ülkelerinde 114
1972),
bir yazar Protokoller'e
lerine
dayah
Marksist
(Celal dayah
açiklamalan
Beyrut, El-No.kd el-Dati ba'd el-heume, benzeri, kipisel ve komplo teoriuydurbunlann epeyce alaya abr, fakat hiçbir biçimde literatür diger anti-semitist Protokoller ve Arapça'daki Sadik
el-Azm,
tarihsel
ma oldugunu göstermez. pakkmda bakunz Y. Harkabi,
açiklamalar
Arab Auf mdes
461
to Israel,
Îng.
çev. Misha
Louvish,
I-.
2
nin akibeti,
daha uygulamaya
dönük tavirlarla oldugu
gibi,
elçi olarak atanan seçkin birkaç yil.önce Suudi Arabistan'm bir Ingiliz diplomata Yahudi kökenli oldugu anlayildigmda
(resmi onay belgesi)
agreman
kate deger vakalarla .
da açikça
gibi dikvermeyi reddetmesi gözler önüne serilmektedir.
I
Karari hazirlayanlar
kimlerdi, amaç1ari neydi? Karar kisbir sonraki hedefleri, Ïsrail'in Birleymen Arap atilmasi hedefi dogrultusunda mig Milletler'den bir siçrama taylydi. Bu hedefe geri döneceklerine kugku yoktur, bu araamaçlarina da karar da propaganda hizmet etmigtir. Kismen kararm Misir'a kargi bir manevra olmasi muhtemelen; bu icraata katilmaya zorlayarak Misir hüküülkenin metini utandirmak bariga yönelik bagimsiz hamve lelerini sabote etmek amaçlanmisti. Bu noktada karari hazirlayanlar basta bir bagari elde etmislerdir. Özelliklede Misir Devlet Bagkam Enver Sedat'm Yahudilerin Misir ekonooldugu misine hakim yönünde, kaldirim anti-Semitizmi ka1mtisi banal birtakim sözler sarf etmeve kigkirtilrug olmasi ele abrken gösterdigi dikkat çekicidir. Sedat'm bu meseleyi beceriksizlik, en azindan Misirhlar için bu durumun bir ülkelerinin
.dügünülmügtü
sürpriz
oldugunu
Kudüs:
Israel
akla getirmektedir.
Universities
Press,
"New Attitudes
toward
1972, özelikle
de s. 229 ve devami; Nonnan A. the Jew in the Arab World", Jewish Social Studies iç¯nde, 37, 3-4: 197-204 (1975); X, "The Protocols' among Arabs", Patterns of Prejudice içinde, 9, 4:17--19 (1975). 1969'da Îsrail'in UNWRA kamplarinda kullandan Arapça ders kitaplarmda yönler bulundugu konusundaki anti-semitíst giStillman,
kayetini inceleyen, Amerikah, Fransiz ve Türk üyelerden olugan bir UNESCO uzkomisyonu bir rapor yaymlamigti. Bu amaçla incelenen man 127 kitaptan 48'inin oldugu gibi kullanilmasi, 65'inin tekrar kullanilmadan änce degigtirilmesi ve 14'ünün de tumüyle kullammdan çekilmesi tavsiye edilm¯çt¯.
462
Yine kismen, karar Araplarm Siyonizme bakigma daha genig çaph bir destek kazanma yolunda, hiç de etkisiz oÌmaile Kuzey Ameriyan bir .girigimdir. Kuzey ve Bati Avrupa pek az baçan kazanmig, ka'nm liberal ve açik toplumlanada bu toplumlar (hatta bu kez Fransa bile) etkileyici bir birlik gõstererek bir mesele
karan
Meseleyi
reddetmiglerdir.
olarak
gören, olmayan bilgili da pek
Yahudi1er
soyut
ve uzak
ya da Siyonizm hakkm-
Üçüncü Dünya
ülkelerindeyse
ülkelei-
büyük bir baçan kaydetmigtir. Bu gm Güney Afrika'daki õ zel tezahürüyle
irkçihkla,
daha
irkçih-
kadaha ilgilidirler, destegini kazanmak
rar da bagka geylerin yam sira onlarm i in tasarlanmi tir. Kararm arkasmda Araplar ve Ruslar vardir, bunlann da kargi tavirlan gerek irkç1hk sorunlarma gerek siyonizm gözlenen bir ikisi arasmda sadece ölçüde önemli farkhdir; ikfarklihk degildir söz konusu olan, kendilerine katilmaya
diger dan da farkh tavirlar benimsemektedirler.
na ettikleri
Afro-Asya
ülkeleri
ile
ülkelerin
tavirlarm-
göre Filistin sorunuyla ilgili çatigma, onlarm Sidayanrnaktadir. Hatta çok öncesine yonizme ilgilerinden Savagi Dünya Arapçada, XIX-: yüzy11m sonlarmdan Îkinci .
Araplara
üretilen kapsamh literatürde, Siyonist sonrasi döneme dek çekici bir ilgi eksikligi göze çarteori ve doktrine kargi dikkat olarak böyitibanyla Araplar bu çatigmayi -hakh par. Genel bir isteyen iki grup arasmdaki aym topraklan le söylenebilirtarafm da digerinin görmektedirler. Bir ya çatigma olarak farkh'milliyetçi teorileri gibi bu tür soyut meseleler, smirh ilgili Arapça litebir ilgiye mazhar olmuglardir ve Siyonizmle ratür Îkinci Dünya Savaç1 sonrasma dek zaylf, büyük elçüde de kopya olmugtur. Genelde, ya bizatihi Siyonistlerin kaleme aldigi, bazilari IngilizcedenArapçaya tercüme edilmig degergiderek artan bir bilendirmelere ya da 1930'lar sonrasmda
463
.
çimde, Siyonizmi
solcu radikalligin tehlikeli bir biçimi olarak resmeden Fagist ya da Nazi kaynaklara dayanmig gõrünmektedir. O siralarda Siyonizm karpti propaganda Siyonizmi, radikal toplumsal fikirler ve pratikleri Ortadogu'ya tapyan, o yüzden de karsi çikilmasi gereken devrimei ve Bolgevik yanhsi ya da sosyalist bir hareket olarak betimliyordu. Uzunca
bir süre boyunca temel propaganda yükü bu oldu, hatta ilk zamanlarda Nasir'm kendisi bile bunu kullandi, ta ki ideoloradikal psi ve çizgisim degrytirmesi sonucu ve sosyahst hakaret olmaktan ç1kip iltifat oluncaya, bu yüzden de Siyoçikmcaya dek. Merhum Kral nizme uygun s1fatlar olmaktan Faysal eski çizgiyi yenisine tercih etti ve ölünceye dek bunu Digerleri kullanmayi sürdürdü. 1960'lar daha sofistikeydi, sonrasmda Araplann Siyonist girigime ve Siyonist teoriye trkça gibi terimler daha fazla kullam1maya, saldmlannda Îsrail ile Güney Afrika, daha da dikkat çekicisi Siyonistler ile Naziler arasinda benzerlikler aranmaya baglandi.iis Alman Nazileri tabii ki zamammizm baghca irkçilandir, geligimini incelemek Araplarm onlara karp tavirlanmn de õgretici olacaktir. Üçüncü Reich döneminde ve ondan sonra bir süre daha, A.rap dünyasmda Nazi kelimesi genelde bir hakaret degildi, Hitler ve rejimiyle baglantih olmak bir vesilesiydi. iktidarda O siralarda olan bautanç degil, gurur zilan da dahil Arap milliyetçiliginin liderlerinden birçogu Nazilerle yakm bir iligki içindeydi bagka ve hatiralarmda, yerlerde çabalanndan gururla bahsediyorlard1. Nasir rejiminin ilk yillannda Misir, bazi Latin Amerika ülkeleriyle birlikte Nazi suçlular ile Mihver devletlerinden bagka savag suç1ul15
Bunun ü,
en dehgetli ärneklerinden varisleri, Hitler'in
Îsraillilerin
nm var¯sleri oldugu iddiasidir. ki Kudüs müftüsü Haci Emin
biri FKO sözcülerinin kimi zarnan ileri sürdükendilerininse Varpova gettosu kahramanlariÏnsan merak ediyor, Hitler'in sadik yardimcist esel-Hüseyni'nin varisleri kim acaba?
464
Li
bu kugku uyandinci pa-fiem etkisi hem bastirma uzmanlanmn yeyi kazandi; Nazi Solcular :le propaganda tekniklerinde kendini gösteriyordu. igle:la dahil bazi Arap yazarlar, Nazilerin Yahudilere kargi bu suçlari hakli çikarnak, digi suçlari kwamakta 'zorlamr, küçültmek hatta inkar etmek zorunda rnazur göstermek, h.issederler kendilerini. lan
için
bir sigmak olma payesini,
1950'lerin üzerindeki
itibaren ortalarmdan yukseligiyle etkisinin
Sovyetlerin
Arap ülkeleri
birlikte bu durum da degig-
ki Nazi terimi, Arap siyailk olarak kez kullamlmasi, Irak'1 yösi lugatmda bir hakaret neten Kasim'm. Nasir'a getirdigi bir elestiriyle olmugtu, tennüfuzunun min bu biçimde kullamlmasi da Irak'ta Sovyet sinyaliydi. Devir degigti, Nazi tearttigi yönünde bir tehlike terimiyle birlikte, bugün genel olarak siradan Fagist
meye baglamigtir.
Öyle görünüyor
rimi kmadigi tepkici hareketleri ifade mevcut radikal rejimlerin irkçi siyayönü Araplann etmek için kullamhyor. Nazizmin Modern devirönemli degildir. da kadar tartigmalannda o si 1erde, genel itibanyla irk Arap siyasetinde bir mesele degildir, hatta Araplar ile Kürtler, Araplar ile Îranhlar, hepsinden arasmda yagananlar gibi de önemlisi Araplar ile Yahudiler irkçi görülmeçerçevesinde terimler büyük çatigraalar dahi Anayasasi'nm girig bölütarihli Suriye 1969 Nitekim migtir. mücadele kitlelerin Arap münde (1971'de degigtirilmigtir), Siyonizm ve sömüiçinde oldugu dügmanlar irkçihk bunlar arasmda yoktur. rü" olarak tammlanmistir, 1964 tarihli Fiyükselmektedir. Fakat yeni tema yavag yavag Sözlegmisi'nini" Siyonizme 19. maddesinde, listin Ulusal trkça da eklenmigtir, sifatlar aylistesine atfedilen kötüleyici önemli bir FKÖ yaymmnca 1965'te Îngilizce yayimlanmasl "sömürgecilik,
116
1968'de
kabul edilmig
ek yapilmy
versiyonun
465
22. maddesi
.
-
da Siyonizm bir irkçihk biçimi olarak smiflandirilmistir.1" izleri Çok geçmeden antik devirlere dek Yahudi irkç1hgmm sürülmüg, kökenleri Kutsal Kitap ile Talmud'da bulunmusirktur. Bu degigimin gerekçeleri epeyce agikârdir. Öncelikle çihk emperyalizmle, yabanci hakimiyetiyle özdegleptirilebilir. Su da var ki nasil birkaç yil õnce Bati'da. moda dügman komünist idiyse, bugün de irkçidir. Peki irkçi terimi gerçekte ne anlama gelir? Arnerikan Îngilizcesinde hayli yeni bir icattir, ingiliz ingilizcesinde çok daha yenidir. Hem bu kelime (racist), hem de Ingilizcede daNazilerin ha önce kullan11an racialist terimi, basta esasen ögretisine atfen kullamlmigtir, onlardan önce ve sonra ge1enler de dahil olmak üzere. Naziler kendileri ve inançlan hakkmda trkçu (racist) ve trkçutk (racism) terimlerini kullanmiglar, böylece bunlan genel kullamma dahil etmiglerdir. Fakat bunlann hepsi geçmigte kalm14tir, kurbanlardan . hayatta kalanlar ve tarih seven bazi okurlar digmda unutulup gitmigtir. Bu kelime artik uzunca bir süredir, temelde uyarlanmig Amerika'da haliyle kullamhp anlagihyor; yani ile arasmdaki iligkilere atfen kulbeyazlar bayaz olmayanlar lamhyor. Uluslararasi dügman olarak seçip camia irkçiyi onu bu terimlerle tammlamakla, bu ve bagka birçok bakimdan ABD'den- mevcut en önemli açik toplumdan, BM Genel Kurulu'nun oyunlarim sahneledigi tiyatrodan tüyo almaktadir. Gelecekte irkçmm yerine bagka bir moda dügman geçecek olursa, ki bu da imkânsiz degildir, o zaman Siyonizmin kötülenmesi de buna uygun olarak degistirilecektir. Fakat pu sirada, irkçi bir numarah dügman olarak önceligini koruyor tammlamyor; bu durum ve yaygm olarak da renk açisindan 1.17
Hasan
Sa'ab,
FKÖ, Beyrut,
Zionism Aralik
and
Racion,
Palestine
1965.
466
Essays
no
2, Aragirma
Merkezi,
I
i II..
Asya ve Afrika ülkesinin deneyimine -beyaz1arm üsemperyal hakimiyet- gayet uygun dügüyor, dünve amn çogu yerinde de bu biçimde algilamyor. Çogu yerinde, hepsinde degil. Ïsrail'de renk pek mesele
>irçok
ünlügü
legildir, Amerika
ve Afrika'da
anlagldigi. biçimiyle 1rk soruanlamsiz bir meseledir. Haticalannm büvük bölüirkçihk olusturdugu bir halk arasmda, rtünü Soykmm'm tâlâ Nazizmi dolayis1yla çagr ytirmakta, ve anti-Semitizmi tu ilgisiz,
u suçlama
Takat
trkçz
özel
bir
isyanla
kelimesinin,
-
kargilanmaktadir.
bütün
ürkütücü
çagrigimlariyla
bir-
akla getirmesi sadece Îsrailliler açisinlin sõz konusu degildir. Ruslar da terimi genellikle bu anamda kullamr. Genelde Dogu Avrupa'da renk sorunu pek inemli degildir tümüyle farkh nitelikte bir sõmürge deneyiNazilerin hatiralari hâlâ ni yaganmigtir, habisliklerinin ve :apcanhdir. uyandirdiklan nefret Bu hatiralar, korku ve tusya'da çok kullamlmigtir, irkçi terimi bir yanda Nazi geçnigle, bir yanda-da Sovyetler Birligi'nin kendi iç sorunlanyikte
Nazi anlamrii
Özelbagka bir semantik geligim süreci geçirnigtir. teknik. suç1ama lugatinda trkçz terimi de Sovyetlerin >irligin Slav olmayan halklanm bagka yerlerdeki akrabalarimilliyetçi hareketler için kullamhr. la baglayan onaylamr, Sovyet Rusya'da sadece Sovyet vatanseverligi olarak Büyük Rus >u da ashnda, degilse de, bugün kuramsal içindeki nilliyetçiligini kucaklamaktadir. Birlik diger halklagüphelenilir in milliyetçiliklerinden ve bunlar feodal, burjugerici ve dinci gibi çegitli yaftalarla betim1enir. Irkçi teriSovyetler Birligi digma gerçekte ya da potansiyel ni özellikle, >larakodaklanmig hareketler için kullamhr. SSCB'nin Asya a ilgili ikle
ra,
467
| I
.
halklarm birçogu Türkçe ya da Farsça -bölünkökenli bir dil konugur, pan-Türkizm ve pan-Îranizm sahip, gözü Ankara'da müg halklan birleptirme potansiyeline Sovyetler'in olan- hareketleri birligine kargi bir ve Tahran'da gidtehdittir. Dolayisiyla bu hareketler, aynca pan-Îslamizm akademik gerek durmadan gerek siyasi kmanir, detle, hiç bu. IrkçiSovyetler'deki polemik literatürünün bir özelligidir hk suç1amasi genelde bu hareketlere getirilir, Siyonizmi de kapsayacak gekil-Îsrail'e odaklanmig bir tür pan-Judaizmipan-Türkizm kargi kullade genigletilmesi, ve pan-Ïranizme aymdir: Sovyetlere geligtirilmesidir. tâbi bir Suç mmimn dipindan, Sovyetler Birligi gruplar kendilerini aygrup ya da özdegpaylagtiklan bagkalariyla kõkeni din, kültür da ya m * leytirir, böylece de huzursuzluk yaratan bir unsur olur.' IL Dünya Savagi'm izleyen yillarda Sovyetler pan-Türkizyönelik yeni bir büyük ve pan-Îslamizme me, pan-Îranizme irkçihk suçlamalan saldin kampanyada baglatmistir. Bu ilgili iggalcilerle olarak bazi halklar.araöne ç1kmig, Alman unsurlar çikmasi bu suç1amalara smda isbirlikçi bir ölçüde akla yatkmhk kazandirmigtir. (Çoksayida Rus ve bagka Slav yol halklann igbirligi yapmasi bu tür çikarimlar yapilmasma açmamistir.) Sovyetler teba halklar arasmdaki kültürel hareketleri dahi diye yaftalayarak onlari Nazilerle baglantilandirwaya çahsmig, böylece onlan genel bir nefretle kargi kargiya birakmistir. Çok sik oldugu gibi Yahudiler özel bir vakadir. Özbekler, SSCB Tacikler ve diger tersine, .Yahudilerin içinde Sovyetlerin Uzakanayurdu olmamigttr; bir bõlgesel cumhuriyetlerindeki
"irkçi"
"milliyetler"in
118
^Essai sur l'Islam en U.R_S.S.", Revue des Erudes Isin.Vincent Monteil, "The Crisis of the TurA. Bennigsen, miques Içinde, s 107-25 (1.952);Alexandre Canadikic National Epics 1951-1952: Local Nationalism or Intemationalism?", Bakmiz
an Slavonic
Papers
içinde,
17, 2-3: 453-74
468
(1975)
bir Yahudi bölgesi yaratma yönündeetkilÏ olo zamana dek geligigüzel yürütülmüg, gekilde namigt1r. Öte yandan Yahudiler de hiçbir ayn, aySovyetlerin dini ibade·iksi bir kültüre sahip olmamiglardir; külturel faallyetlerine getirdigi yasaklar e ve Yahudi1erin tipki Baaltma Yahudiler almigttr. Rusya'daki >unu takip i'daki gibi giderek asimile olmuy bir azmhk haliYahudiler içinde yagadiklageliyorlar, 1e dilleri ve kültürleri itibanyla 1 toplumun ayirt edilemez bir parçasi oluyorlardi giderek. Rusya'daki yagananlarla durum arasmda akat Bati'da nemli bir fark vardi. Amerikah Yahudilerden, Fransiz Yaiudilerden, devam bahsederiz, Hollandah Yahudilerden baglammda bu bir Yahudiler Sovyetler fakat Rus dip deriz, :eligkidir. ikisi olamaz; Yahudi, birden Insan ya Rustur, ya :ünkü Sovyet hukukuna göre ortak Sovyet yurttaghgi çerçeresinde "Rus" da "Yahudi" de milliyettir (natsionalnost), doayis1yla birbirlerini diglarlar. Sovyetler, dini, bir kimlik biolarak tammaz, Yahudilerin ayn olma durumunu bir ilkesi üzerinden korur. Bütün Sovyet fahudi natsionalnost'u tahudilerinin kirnlik belgelerinde Yahudi ibaresi bulunur ve muameleyi gördükleri birçok farkh biçimde etkiler. >u ibare Eipki Özbek ya da Ermeni gibi Yahudi de Sovyet hukukuna dahildir; ama onlann tersine bölgeöre bir ulusal azmhga el bir merkeze ya da siyasi kurumlara sahip degildir; aynkifade da etme konusunda a bir kültürel kimlik geligtirip uygularnasi Yahudinin dinde pek firsat yoktur. Sovyetlerin 1e Yahudi kalmasma ne Rus olmasma izin verir, böylece mu yaygm ve köklü bir'husumetle daha beter bir hal alan isiçine yerlestirir. irap Îzin verildigi takdirverici bir ikilemin cevaplarle ülke digma göç etmek bu duruma verilebilecek verdigi anlamda bir Yahudilerin bu duruma lan biridir. Bir carghk olarak dogmus olan Siyonizm, SSCB'de neredeyse logu'da Birobidjan'da i girigimleri
.:imi
469
|
bagmdan beri yasadigidir, hem baskiya hem de propaganda saldirilarma tâbi tutulur. Son yillarda bu saldirilar bildik bir demonolojik veçhe kazanmig, Siyonist, hem ülke içinde hem digmda butün kötuluklenn anasi halme gelmigtir. pakti ile Almanya'nm Rusya'y1 iggali arasmdaki dönemde, 1939-40 yillannda Yahudilere ya da Siyonistlesuçlamasi getirilrnemistir tabii. Savag re kargi Nazi isbirlikçisi zulmettigi Sovyetler, Yahudilere sirasmda dahi Nazilerin gerçeg·ini bulandirmak için ciddi çabalar harcamig göriinmektesonuçlar dogurabilirdi; ya istenmeyen dir. Bunu vurgulamak, Nazilere karsi ya da Yahudilere kargi sempati uyandinrdi ki, Sovyetlerin gözünde bunlann ikisi de istenmeyen geylerdi. Fakat Ïsrail'in 1967de kazandigi zafere dek, SSCB'deki idare edilebilir düzeydeydi, bireysel baskiSiyonizm sorunu lar yeterli oluyordu. Israil'in Alti Gün Savagi'nda zafer kaarasmda Sovyet Yahudiler bir heyecan zanmasi muazzam uyandirdi, Yahudi olmayan Sovyetler arasmda da bir parça Sovyet-Alman
sempati; bõylece Siyonizm, Çarhk Rusyasi ile onun Sovyet haleflennin sömürge yönetimlerinin bagma bela kesilen diger milliyetçi hareketlerden farki olmayan ciddi bir sorun olarak gõrüldü ilk kez. Sonuçlar, giddetli bir karalama kampanyasmda gözle görülür hale geldi; özellikle de Îsraillileri, irkçilar, iggalciler, saldirganlar, ezenler ve katiller olarak Nazilerle bir tutma girisimlerinde. Bu dönemde Sovyetler Birüretilen ligi ile uydusu olan ülkelerde hteratürün bir bölümü sadece anti-siyonist degil aym zamanda hatanti-semitisttir; dünya Yahudilerinin komplolari, Yahudi olta kimi zaman mayanlann kullarulmasi kanmm dini amaç1arla temalar bile kullamlmigtir bu eserlerde.2 m 119
Bakmiz
william
Viking
Press,
Middle
East
Korey,
7he Soviet
1.973; Baruch Conflict,
Kudüs:
Keter
in Russia, New York: The Propaganda, a Case Study of the
Cage: Anti-Semitism
A- Hazan,
Soviet
Publishing
470
gibi klasik
House,
1976
Komünist ülkelerdeki bu propaganda ve onun naatleri üzerindeki etkisi yüzünden telaga kapilan I.iler, Sovyetler Birligi'ni Yahudiler ve Yahudilige Llmanyasm1 aratmayacak yeni bir tehlike olarak
lir. Ku kusuz arada benzerlikler :arakterinde, devletin amaçlanna
vardir:
iki
Yahudi
ce-
e
bazi Ydhukargi Nazi görmügler-
to p lumun totaliter
ve yararh
oldugunda uygun kullamlmasmda benzerovenizm acimasizca ikler görülebilir.. Bagka bir benzerlik de Rus Komünistlerin, yabanci uydulan tahudi kargiti propagandanm ya da hasimarasmda olarak olmalaögrenmig bir degerini güç bölücu an Ile önyargilann
idir.
Naziler
nuhaliflerini
Bat1'daki zaylflatip
anti-Semitist duygulan güçlendirerek bölmeye çahgmig, zaman zaman bun-
la Avmpa'daki fetihlerine yarar saglayacak derecede baçanh lmuglardi; Ruslar da yogun bir biçirnde anti-Siyonist temaya Yahudi olynuyor, hem Dogu Avmpa hem Bati ülkelerinde çogunluklan Sovyet taleplerine direnmenin Siyonist nayan yani Yahudi) çikarlara teslim olmak anlamma geldigine, Yavatanseverlerin
memnuniyetsiz ve tehlikeli olduguna ikLa etmeye çahgiyorlar. Polonya, Çekoslovakyave Sovyetlerin agka müttefiklerindeki muhalif hareketlerin suçu "Siyonist" tudi
yükleniyor,
çikan kipilerin Yahudi kökenli Imasma (kimi zaman gerçek oluyor bu iddialar kimi zaman Lydurma) büyük vurgu yapihyor. Gõzde temalardan biri de, atfedilen atih Yahudilere sadakatsizlik. Dolayis1yla Kissiner'a bile "Siyonist ajan"12° deniyor, ABD Kongresi'ndeki Ya:omploculara
öne
udi üyelerin
Tel Aviv'e baghhklanm ülkelerine baghhklanniddia ediliyor.-(Amerikan yurttaglanmn an üstün adakati Sovyet hükümetinin baghca kaygilanndan biri tabii.) Sovyetler açismdan Siyonizm kargiti kararm, özellikle veçhe nemli olmasma yol açabilecek bagka bir daha var. Estuttuklan
10
Hazan,
op. cit., s. 186.
471
|--
XX. ki günlerde, Yahudiler dini sebeplerle zulme ugruyordu. yüzyilda, dini baskilar artik kabul edilebilir ya da hatta inamlabilir degil; Naziler Yahudileri Almanlarm hayatmdan çikarmaya çahgirken modasi geçmig dini ögretilere ve önyargiirkla ilgili."bilara müracaat etmemigler, aksine duruplarmi Yahudiler farkhydi ve limsel" gerçeklere dayandirmiglardt izinden gittiklert için degil, yabanci ve yanhy bir ögretinin irkm olduklari için halledilmeleri geremensuplari apagi bir oldugu gitipki dinin yerini Irkm almasmda kiyordu. Bugün, irkm vardir; ihtiyaç Siyoyerini alacak yeni bir mantiga bi, irkm ögvermektedir. resmi da Dinin de de buna nizm cevap
reti açismdan aym ölçüde tabu oldugu Sovyetler Birligi'nde, kamusal ifadelerde ve ayrihk, ayrimelhk ve basklyi öngören hukukta yalmzca ideoloji olasi bir temel su'nmaktadir. Böyonu lece Siyonizm ideolojik bir taykmhk olarak·kmanmakta,
destekleyenler ya da destekledigi nemli bir noktadir) dini ya da irkçi
iddia
edilebilenler
(bu
aynmcihk ya da önyarcezalandirilabilmektetehlikesi olmaksizm giyla suçlanma forumu", yani BM Genel Kudir. Bu taskmhäm dava güç1endirilrulu tarafmdan kmandigi gösterilebilirse mii olacaktir. medyasmm, aksiyavaghšmm olagan Sovyet hiz ögreticine, bu kararm kabulünü duyurmakta gösterdigi iki yönlü için Birligi Dolayisiyla Sovyetler anti-Siyonizm dir. "insanhšm
hizmet etmektedir. Ülke içinde õnemli bir grup tehdit eden bir tehlike Sovyet tebasmm siyasi baghhklarun olarak görülen, bunun yam sira Sovyetler Birhgi'ne ve daha genig kapsamda Sovyet Ïmparatorlugu'na tâbi halklar arabösmdaki bagka ulusa-1 kurtulus hareketlerine yayilabilecek taholarak görülen potansiyeline sahip geyin bir güç lücülük araci sunmaktadir. dit altma ahnrnasi için gerekli ideolojik birlegmeyi önlemekte Ülke digmda ise güphe yaratmakta, zayiflatmaktadir. amaçlarma karsi direnigi böylece Sovyet
bir .
amaca
472 il,'
%
birAnti-Siyonizmin anti-Semitizmle aym gey olmadigru, olmaksizm ilgili en Nyi ak anti-Siyonistin hiçbir önyargiyla Üzel.yetlerle bu görügleri tagidigim daha önce söylemistik. nde uzlagilamayan
nokta
çok sik ki, anti-Siyonizm olabilir, büründügü bir kisve
gudur
larak kaba anti-Semitizmin mevcut olmayan ifade ve eylem imkânlana daha önceden Almanya'da, o kadar olmasa da .m sunabilir. Anti-Semitizm, ransa'da ulagtig1 entelektüel ya da siyasi saygmhgi Îngilizce onugulan dunyada hiçbir zaman kazanamamigtir, siyasi heiddialan olan hiç kimse açikça antiesleri ya da entelektüel bir sayginhk kissahip ç1kamaz. Anti-semitizme emitizme ironik bir baçansidir. esi kazandirmig olmasi, Siyonizmin
unsurlardan nti-siyonist karan kabul eden koalisyon farkh luguyordu: semantik dil sürçmesi ve alakasiz sloganlarla sapan masum ve çikarlanndan kh çelinen, kendi ihtlyaçlan özür dileyen õzel olarak için eylemleri kamusal ogunluk; gücünden korkup ya digerinin ponsorlardan birinin ya da aradan siyirtmaya çahI.a zenginligiyle .bagtan çikmig olup anlar; diger tehlikelere bigane kahp bir tanesine kafayi taközel amaçlarun her zaman mg olan Araplar ve yandaylari; >zenle kollayan, Bati'ya, kurumlanna, hayat tarzma, dostlaittifakta toplayan Ruslar. ma kargi olan herkesi bir büyük Ruslar arasmda bir parça Karan hazirlayan Arap ve iyum vardi, ama amaç farkhhgi daha büyüktü. Araplara gökilmak degildi. Hangi see amaç Îsrail devletinilayrimegru temelinin >eple kiolursa olsun, Îsrail devletinin ideolojik adimdi önemli bir lanmasi bu amaç dogrultusunda atümig örgütlerinILO'dan BM bagka ve re Israil'in UNESCO'dan, Jen atilmasiyla birlikte Israil'in BM'den atilmasmm ve "Si473
.
I
.
I
I
yonist devlet"in nihai yikimmm bir tür sihirli igaretini olugturuyordu. Ruslar içinse amaç sadece Israil devletini degil, Yahudi halkmi, en azmdan Yahudi kipiligini gayrimegru kiliçin uluslararasi mak ve bu amaca yönelik eylemleri bir onay almakti.
Sikmti
verici
bir ihtimaldir olmasma,
bu. karmagikhšma
karBütün bunlarm, irkçi bir çatigma olmaya¯n Arap-Îsrail çatigmasidognilariyla bir 11gisi yoktur. Barig davasma nm egrileriyle hizmet etmedigi gibi, taraff ardan birinin irk zehrini bugün bu çatigmaya zerk etmesine de hizmet etmeyecektir. aci verici
ym temelde
T
.
I
474
29. BÖLÜM LÜBNAN'DA SAÖVE SOL
L-
1977 Lübnan'daki
dahasi Lübnan'da da sãšm leri, solun da dúzeni tigi basmi yakindan
ma oldugu,
gerçektir.
temelde sag ile sol arasmda bir çatigoldugu gibi dünyanm baska yerlerinde mevout düzeni korumak isteyen zengindegigtirmek isteyen yoksullan temsil ettakip eden herkesin gayet iyi bildigi bir bazilaolarak daha iddiah gazetelerin
iç savagm
Entelektüel
11e solcuMüslüman sagellar Hinstiyan _ öbüründe ile sag, lar"dan bahseder, bir yanda Hiristiyanhk igaret ederile olabilecetine arasmda baglanti bir sol Islam olguyla, Hiristibir bagka ler. Fakat bu da gayet,iyi bilinen
n zaman
zaman
yoksul olmasi, buna bagh zengin, Müslümanlarm Hiristiyanlara Müslümanlarm kargi husumetinin sebeplerden sosyoekonomik -bütün gibigerçek husumetler kaynaklanmastyla kolayca açiklanabilir.
yanlann olarak
475
I
all
Zaman zaman bu tablonun gerçekligine gölge dügürecek küçük haberler çikabilir; örnegin çatigmamn zirveye ulagtig1 inananlan dönemde müezzinlerin Beyrut minarelerinden, solcu dava için savaga çagirdigi yönündeki bir haber gibi; ya yaymlanmig da daha yakm zamanlarda olan, solcu lider Keintikammi mal Canbolat'm takipçilerinin onun ölümünün öldürerek 100 ila 200 Hiristiyan aldig1 haberi gibi. köylüyü Gazete okurlan Arap basitum da-yakindan takip edebiliyorlarsa, bagka bazi çeligkili aynntilara olabilirler: da rastlamig Canbolat'm verdigi, Lübnan'daki el-Bayrak gazetesine Hitler ("En azmdan ile Nabizi Siyonistlerden kurtarabilirdi,") zizmden ("Nas11 ki solculann söyledigi her geye inanmamaNazizme karsi güçlü bir durug da almamamiz gerekiyorsa, hy1z -- Nazi·zmin bir diriltilmesi gerekir,") bahsetröportaj gibi. tigi Fakat, bu tür bilgiler Batih okurun çogunlukla haberdar olmadigi bilgilerdir, aradan sizmay1 bagarmig rahatsiz edici birkaç ayrmti da kolayca bir kenara birakihr. Batihlar birkaç istisna digmda, bir süredir kaygilan arasmda dine merkezi bir vermekten vazgeçti, yapabidolayisiyla bunu baskalarinin yer lecegini dügünmeye de gönülsüzler. Îlerici modern kafalara sadece dini birtakim farkhhklar yüzünden sagöre, insanlann vagip ölmesi kabul edilemez bir geydir. ÖzellikleAsyah ve Afrikahlardan bahsederken bunun ileri sürülmesi dahi, liberal kamuoyunun bir apagilamasi olarak görülür. Bugünkü kendi kendilenni kirbaçlayan halet-i ruhiyelerine kargm Bat1hlar hâlâ kendilerini insanhgm modeli ve gablonu yapma, bagka yerlerde bagka insanlann kendilerininkinden _daha farkh stanileri sürü.lmesini dartlar ve baghhklara sahip olabileceginin hoggörülemez bir hakaret olarak görme egilimindedir. Bütün bu tutumlar, gazeteciligin, akademisyenligin, dipmeseleOrtadogu'daki lomasinin, hatta belki de istihbaratm .yekilde
476
baghhgin gücünü anlamak ve katkida-buaçiklamaya ortak baçansizhimi ile ilerici--gerici bizim dar dili mabilir; burlar sagei-solcu, latih lugatimizin geri kalamm kullamrlar, ki bu lugatin Oradogu'daki hareketler ve olaylan açiklamaktaki yarari, bir srde dini baghhém,
cemaate
.etimlemekteki
agiretler ve mezhepler açiagmayacaktir. aydmlaticihgim Sezar'a, Tanri'mn hakki Tanri'ya." Hiris-
bagkanhgi seçiminin
emerikan
anlatilmasmm
indan
"Sezar'm
hakki
tarihi boyunca tekrar tekrar karymuza çikan bir teilk oluHiristiyanhk yabancidir. na olan bu aynm, Islam'a devletten uzakti, hatta devletin zulmüne ugum yillarmda, uyordu; devletle ancak kendi kurumunu, Kilise'yi yarattikan¯sonra hemhal olmaya bagladi. Oysa Îslam, kurucusunun layatta beri devletti, dahasi bagan ve zaoldugu günlerden erler yagamig bir devletti. Bu yüzden din ile iktidar, cemaat le siyasi olugum arasindaki baglanti Îslam halkma göre vaiiy yoluyla kurulmuy ve tarihle de teyit edilmisti. için dinin, Hrisbiri Müslümanlar Bunun sonuçlarmdan ilgili olup geri kismiyla gibi iyanlar oldugu bir hayatm için olmamasidir; hayatm tamacalanmi din devlete birakiyor myla ilgilidir. Yönetici kurumu da yekvücut olmuy Kilise ile 3evlettir. Kilise digi ile kiliseyle ilgili olanm, laikle dinselin, Jagka bir deyigle Kilise ile Devlet'in aynlmasi kavrami, nispezamanlarda H1ristiyanlarm etkisiyle ortaya ç1kma:en yakm ifade etmek üzere terimler geligtirildi. ikiligi ra bagladi ve bu Îkinci sonuç.ise dinin -ülke, dil, soy ya da milliyetin deolanlari ayiran, onlarla grubun digmda il- gruba mensup kalanlar arasma çizgi çãken kimlik ile baghhklann asli dayai.yanhk
Jagi
ve odak
noktas1
olmaslydi.
Bati'dan
topraga dayah ulus dügüncesinin olaganüstü yabanci Eakat laiklik gibi o da kõken itibanyla sursuz bir biçimde sahiplenilemedi. 477
etnik ve bir etkisi oldu;
ahnmig
kaldi
ve
ku-
Bu yüzy1hn
(XX. yüzy1hn) ilk yillarmda, Bati Avrupa'daetkisinin ki hberal demokrasilerin dünya çapmda zirveye çiktigi, Ortadogu ülkelerinde siyasi hayata küçük, ayncahkh, Bati egitimi almig elitlerin hakim oldugu dönemlerde, laulus ik, liberal bir demokratik rejime sahip çok mezhepli devlet fikri yaygm bir destek kazanmigti. Son yillarda yeni ve yükseligi, yeni ve sahiden de daha daha radikal ideolojilerin yoresel hareketlerin ortaya çikipiyla birlikte, paradoksaldir, daha geleneksel baghhk biçimlerine dönügü beraberinde getirdi sikhkla. Lübnan, Ortadogu'daki kimlik sorunlarmm klasik bir örötesindedir. negidir. Sirf bir Ortadogu ülkesi olmano Birinci Dünya Savagi'nin sonunda Asya'da Osmanh Împaratorlugu'nun enkazi üzerine kurulan çok sayida yeni devlet arasinda, derinlere kök salmig, hakiki bir tarihsel kimlige sahip te.k Digerlerinin devlet Lübnan'dir. çogu yapay olarak olugturulSuriye ve Filistin örnekkeyfi biçimde tammlanmigtir; rnug, 1erinde oldugu gibi ya klasik antikiteden kaz1hp çikanhp yenilenmig ya da Irak örneginde oldugu gibi Ortaçag ÎslammBu isimler dan ahnmistir. kullamlbu bölgede yüzyrllardir miyorlardi, ülkelerin tarihlerde verildikleri sakinlerinin de o bilincinde, baghhklarmda hakiki bir kökleri yoktu. Lübnan Cumhuriyeti ise hayli farkhydi. Lübnan Osmanh zorlu yönetiminde yüzyillar boyunca, .genellikle muazzam kopullarda ayakta tutulan, yerlegik ve yagayan bir özerklik ve Lübnan'm sürdürdü. kalbi Lübnan ayri kimlik gelenegini Dagi'dir; Trablus'un sahilde Sayda'nm hemen güneyinden, kuzeyine çok kabaca dikdörtgen bir toprak parçasi olarak iç bölge ise kuzeyden güneye Zahle'den uzanir; yamaçtaki üzerinde geçen bir hat yer ahr. Ülkede agirhkh olarak çogu ile heterodoks olan Hristiyanlar Müslüman Mamni mezhepler olarak görülen Dürziler ve Siiler yagar. Zorlu toprak478 I
.
lan, konformist olmayan nüfusuyla Lübnan, Osmanh dünhatta bir ölçüde siyasi bagmisizyasmda sosyal, entelektüel, bgm sigmagi olmustur. iligkiler yüzydLübnanh H1ristiyanlar ile Bati arasmdaki lar öncesine, Ortadogu'daki Müslüman halklarm Bati medetümüyle yoksun birakildigi devirlere uzaniyetiyle temastan kilisesi Roma Katolik Kilisesi'ne rur. Maruni Hiristiyanlarm beri Roma ve Avrupa ile kesinSeferleri'nden baghdir. Haçh itibaren de sürekli bir temas içinde ol-. tisiz, XVII. yüzyildan 1830'lar sonrasmda Beyrut limamma boyutlari muglardir. hizla buyümüg; limamn büyümesinde, yeni ortaya ve önemi çikmig H1ristiyan ticaret burjuvazisi baghca rolü oynamistir. gelindiginde hiçbir bölge daha öneeden 1800'lerin ortasma egigüçlenmigti; geyle zengin, olrnayan bir gekilde ortalarda Neredeyse tümuytimli, Arapça konugan bir orta smifti bu. le Hiristiyan olmalari ekonomik etkilerini büyük oranda siolmasimysa neredeymrhyor, sosyal ve siyasi bir etkilerinin übnan'm, Fakat L sonra da Misir'm se tümüyle engelliyordu. önlerinde yepyeni siyasi kogullannda yaganan bir degigim bir dönem açti.
uzun erimli bir öneme sahip bir geligme yagandi. Kisrevan'daki Maruni köylülerin agirhkh olarak Dürzi olan etmesiydi bu geligme. Mücadele isyan toprak sahiplerine Hiristiyanlar ile Müslümanlar, özellikle de Dürziler arasmXIX. da daha genel bir çatigmaya dõnügtü ve nihayetinde 1858'de
standartlarlyla büyük bir katdaha ihmh liamla son buldu. Söylendigine göre Dag'da yaklagik 11.000, Bu dumm dogSam'da da birkaç bin T-Tiristiyan õldürüldü. bulunmasma, Bati'mn rudan Fransa'mn askeri müdahalede diplomatik baskisi altmda 1861'de Lübnan için Reglement olarak bilinen özel bir rejimin kurulmasma yol Organique yüzyil
ortalarmm
açti. 479
-.1
Bu rejim
ler
özerk
çerçevesinde,
Dag ile hemen yakmmdaki ve bir Osmanh
bir olugum haline gelecek
bölge-
tebasi olup Lübnanh olmayan, Britanya ve Fransa taraatanmasi fmdan onaylanacak Hiristiyan bir vali tarafmdan yönetilecekti. Farkh dini cemaatleri temsil eden seçilmig 12 üyeden idari olugan bir konsey valiye yardimci olacakti. Konseyde dört Maruni, üç Dürzi, iki Rum Ortodoks Hiristiyan, iki
Rum Katolik Hiristiyan, bir Sünni Müslüman ve bir de Sii Müslüman yer alacakt1. Topraklar yedi bölgeye ayrdacak, bunlarm her biri yörede baskm olan dini cemaatten gelen tarafmdan bir bölge sorumlusu yönetilecekti. Alt bölgeler, hatta köylerde bile benzer idari düzenlemeler yapilacakti. Asayig yöresel olarak görevlendirilecek Lübnanh jandarmasaglanacak; lar tarafmdan para da yöresel olarak ahnan vergilerle toplanacak, Lübnan bütçesi üzerinden idare edilecekmasraflarm Sadece yöresel fazlasi, yani ti. karylanmasmdan sonra artan kisnn Istanbul'daki merkezi Osmanh yönetimine sunulacakti. Yargi, vergilendirme, egitim, ulagim ve diger hizmetlerin hepsi yerel olarak yönetilecekti. Reglement feodal ayricahklann lagvedilmesini, bütün Lübnanhlarm kanunlar önünde egit olmasmi tesis ediyordu. 1861 tarihli Reglement Organique tarafmdan kurulan õzerk Lübnan vilayeti büyü.k bir baçan kazandi. Hiristiyan Lübnan zaten, ticaretle ugragmakta olan serpilen bir orta simfa sahipti, gimdi de faal ve girigimci bir küçük mal sahipleri surft olugmustu. Yeni siyasi düzen barig, emniyet ve lyi yönetim için bir çerçeve sunuyordu; ayrica egitimin, buna bagh olarak kültürel ve entelektüel hayatm da hizla gelisimikihyordu. Bir anlamda Arap dirilisi Hiristiyan ni mümkün Lübnan'da baglad1. Lübnanhlar zihniyetleri itibanyla Hiristiyan ve biraz da Batihydi. Fakat kendilerini ifade ettikleri dil Arapçaydi, enerjileri ve becerileri Arap hayatma muazzam 480
sonlannda rejim de betizer nispeten aç1k toplum ve istikrarh büyük brsatlasundugu daha ülkenin ogullar yaratmig, bu cazibesine kapilan Lübnanh göçm, daha fazla güvenligin Misir'm kuruculan arasma katilmiglardi. n.enler modern yandaylari laik milliyetçiligin Bagmdan beri Hiristiyanlar oynamiglardi. Müslürnan öncü bir rol liderleri arasmda cemaatlerin mensuplan olarak isiir devlette, gayrimüslim ikrarh, ayncalikh, fakat yine de gagmaz biçimde apagi bir ;onumda bir degigim çagmda bu statünün yer ahyorlardi; Kimligin >nlara hak1ar dahi tehlike altmdaydi. kazandirdigt oldugu bir kültür layanagmm, din degil, cemaat detil dil ve üyelige, tam levlette, eski düzende kendilerinden esirgenen atkilarda lhsir'daki
sagladi.
bulunmalarmi
XIX. yüzyilm
"e
erçek epitlige ulagmayi
modern Hiristiyanlar editörleri ve romancilan,
umabilirlerdi.
çairleri, edebiyatmm çok öne çikan kipilikler olmuglardir. arasmda deologlan Vlilliyetçi hareketlerde dahi liderlerin ve sözcülerin birçogu geliyordu. Kültürel ve siyasi hayatB1ristiyan azmhklardan :aki olarak, Hiristiyan azmhklarm maddi paralel öneme bu serveti hizla artlyordu. Reglement Organique'in L übnam Birinci Dünya Savakrap
ünlü
µ'nda son buldu. Savagm Fransa kilmasi sonrasmda,
ve Osmanh
Împaratorlugu'nun yi-
hükümeti Suriye.topraklarmdaki birkaç bölgeyi bastaki Lübm.anda gücü olarak, yakmlardaki eklemek suretiyle yeni bir "Buyük Lübnan" uan anayurduna ayakta yaratti. Bu degigimin amaci daha büyük, dolayis1yla kalmasi daha muhtemel bir Lübnan devleti yaratmakt1. Etkidiger azmhklar arasmda bir azmhk rolüne si H1ristiyanlan, indirmek aziz tuttuklan hakimiyetlerini, dave nihayetinde tehlikeye atmak oldu. ha dogrusu özerkliklerini Son yillarda Hiristiyanlarm sahip oldugu bu önem, Müslümanlar açismdan hoggörülebilir olmaktan çikmistir. Orta481
dogu ülkelerinde hükümetlerin peg pege, kismen sosyalist politikalanyla, benimsedigi millilegtirme kismen dogmdan ekonomik Hiristiyanlarm bagka politikalarla gücü de diger ekonomik gücü gibi azaltilmigtir, gimdi de son kalesi olan Lübnan'da tehdit altmdadir. Hiristiyanlarm Arap entelektüel hayatmdaki agirhgi son bulah çok ololàn yeni bir yazarlar ve mustur, ezici çogunlugu Müslüman editörler kugagi yükselmistir. Hâlâ Hiristiyan siyasetçiler ve ideologlar rolleri, giderek Müslüman vardir, fakat H1ristiyan azmhk
cemaatlerinin
kimliginin, toplurnda örgütlerinin
bilincine varan bir geçmiginin ve heveslerinin çok fazla smirlanmistir. Daha piddet yanhsi terör olmasi dikkat Hiristiyan birçogunun üyelennin zira bu gruplann icra ettigi radikal aginhk içinde
çekicidir, Hiristiyanlar,
içinde onlardan esirgeana akim milliyetçilik hâlâ. Çarhk Rusnen kabulu ve epitligi bulma umudundadir yasmdaki Yahudi radikallerin hevesleri -ve hayalkinkhklan-
bir paralellik sunmaktadir. Bu geçmisle birlikte dügünüldügünde ögretici
anlamak
mistifiye
edilen
biraz zorlaçabilir.
Canbolatlar, itibanyla itibanyla açikça Kürt, dinleri Dürzi bir köken emirler ailesidir. Geçmigte Canbolat partisi denilen oluguilk yüzyillarca. Canbolatlar adlanm mun lideri olmuglardir kez Suriye'de duyurmug, görünüge bakihrsa nihayetinde sag-sol
çatigmasmi
XVII. yüzyilda Lübnan'a yerlegmislerdir. XVIII. yüzyilm baglannda Lübnan'da feodal siyasetin iç iligkilerinde baghca bir role sahiplerdi. Canbolat kendine ait silahh kuvpartisinin vetleri, hatta bir de bayragt vardir: kenarlan yegil, üstünde bir el bir de koyu yegil pala bulunan kirmzi bir bayrak. Lübõnernli nan'daki bütün büyük geligmelerde bir rol oynamig-
lardir. Örnegin Said Canbolat, 1860 ólaylannm Dürzi liderOsmanh maleri arasmda yer ahyordu. Olaylar sonrasmda kamlarinca olüm cezasma çarptinldi ve 1861'de hapishane482
le
Canbolat partisi soyundan gelenlerden
içinde
Yüzyillar
öldü.
-köylülerden
ve oluguyordu-¯ çok Janbolat emirlerinin da 1949'da Kearkh biçimler aldi, bunlarm en sonuncusu Parti'dir. Sosyalist nal Canbolat tarafmdan kurulan Ïlerici Solculardan yeterince bahsettik. Sagci terimi de Lübnanbir terimdir. Falanjlan betimlemeye L aym derecede uygun olarak tercüme 3u partinin benimsedigi Katâ'ib ismi, falanj
ama genelde süvariye denk dügtügünden birlik, daha dogru olan abur ya da alay olarak tercüme edilmesi Arapçasmdan tskeri ifade bir teeden, ortaçag bir olugumu phalanges çoguludur. Fransizca imin (falanj) tercümesi, nuhtemelen ayni adi taglyan Îspanyol partiyi taklit etmek idma benimsenmig, fakat bu örgütün utanç verici bir hal alidilebilecek,
nastyla
Fakat
ni kullanmasmi, re amaç
ewel bu ismi kullanmaktan onlann vazgeçmesi, digerlerinin bu isbu sözcük benzerliginin bir siyasi yöntem ifade ettigi imasmda bulunmasmi engelle-
Kata'ib yillar
birlikte
razgeçmigtir.
birli'gini
nemigtiil Kata'ib
1936'da
bir gençlik
paramiliter
hareketi
olarak
"gömlek-
devir O ve militan açik er"in, mavi, yegil, gri, beyaz, haki ve sari kahve renkli giydirdigi, ömleklerin Misir, Suriye, gençlik hareketlerini ifade ideolojilerini Bu paradevirdi. ettigi Lübnan'da rak ve Almanyasm1, Fabirçogu Nazi niliter genç1ik örgütlerinin Îspanyayi örnek almiglar, liderlerinin ist Îtalyay1,Francocu curulmustur.
aamanlar
siyasi
etfasist ideolojilerinden älenmiglerdi. Arap dunyasmda hiçbir biçimde Bu anlamda falniz degillerdi ve og nkü Arap liderlerin, hareketlerin büfük bölümü, sol ve agiri sol da dahil olmak üzere aym ekollen dogmustu. Kata'ib'in Ilk zamanlarda amaci kati bir biçimde siyäsi özellikle vurguluyor, o dönem Çelegildi. Kurucular sporu Jazilari..da
kugkusuz bu
ülkelerin
483 I
koslovak Sokol hareketini model al.diklanndan bahsediyordu, Nazi firtma birliklerinden çok farkh bir geyi yani. Fransizlann tümüyle ülkeden aynlmasi, egemen bir Lübnan'da bagimsiz siyasi faaliyetlerin baglamasi sonrasinda, ancak' 1952'de Kata'ib bir siyasi parti haline geldi. Paramilis güçlerini korudular, fakat seç¯imlere katumaya bagladilar. ardm.dan Bunun büyük önem kazandilar, Hiristiyan, özellikle de Maruni cemaatinin siyasetinde öncü bir konuma yer1egtiler. Partinin Kata'íb digmda bagka bir adi daha vardir: LübPartisi. Bu hiç de anlamsiz nan Sosyal Demokrat bir isim anayasal degildir. Kata'ib, parlamenter, demokrasiyi ve özel girigimcilikle devlet desteginin bir karmasrn savunur. Bu amaç1ar, Lübnan vatanseverligiyle de birlegince, Ortadogu siyaseti baglammda sagci diye tammlanabilir belki, fakat Bati
basomda partiden
agirtici olacaktir. sonrasmdaki Devrim oturma .
bu isimle bahsedildigine rastlamak ilk
Fransiz Ulusal Meclisi'ndeki bir tabiat kanunu ifade etmez, siyasi gruplan sol veya sag olarak sruflandirdogdugu yer olan Bati dünyasmda bi-
düzenlemeleri
fikirleri, çikarlan, ma.k, bu uygulamano le aydmlattigmdan fazlasmi gölgeler. Bu tür ithal etiketler, farkh deneyimlerle gekillenmig, farkh gelenekleri kilavuz alan, farkh arzularla hareket eden bagka toplumlara uyarlandigmda, onlan gözden gizlemekten, haklarmda yamltici olmaktan bagka bir ige yaramazlar.
484
30. BOLUM SIILER
I
1985
.
Îsh-akkmda çok gey igittigimiz Siilerin dönemlerine uzamr, kökleri Islam dini ve yönetiöfkesi,
Son dönemde
lam'm
I
ilk
dogasmdadir. Hz. Muhammed MS 632 yihnda, yeni bir din kurmuy olarak ölmügtü. Bunu yaparken liderligini ve oldugu rehberligini yaptig1 bir cemaat yaratmig, hükümram vaha yerinde, dogum bir devlet tesis etmigti. Dini vazetmeye halki kendi kenti Mekke'de baglayan Hz. Muhammed'in, arasmda birçok tilmizi olmugtu. Fakat Mekke'nin yönetici ile tilmizleri gipeygamber oligargisi bu mesaji reddettmig, memleketlerini terk etmek zoderek artan baskilar üzerine bagka bir runda hissetmig, o siralar Medine olarak bilinen minin
vaha
kentine göç etmigti. 485
in
ile yoldaylarmm Peygamber bu göçü -Arapça hieretMusluman dönemin baglangicidir. Peygamber Medine'de ge-
hir halki tarafmdan
hog kargilandi, halk
onu kadi, nihayetinde de yöneticileri etti. Bununla birlikte Hz. Muhammed'in konumu, hatta bir ölçüde ögretisi radikal bir bieder, onu elegçirnde degisti. Mekke'de otoriteye muhalefet onlann tirirdi; yönetici hiyerarginin yerine Müslümanlan, inançlan çahymisti. de yerine Megeçirmeye Îslam'i pagan önce
ilan
kendisiydi ve Îslam da bagat inançtt Hz. Muhammed, hayatmm son on yih boyunca bu vahakabul edilmig yöneticisiydi, mn, giderek de çevre agiretlerin oldugu askeri, için de siyasi, hukuki ve hükümetle bagböyle Medine'deki lantih bagka görevleri yerine getiriyordu. Müslüman devletin otoritesini civardaki çöl agiretlerini de içine alacak gekilde genigletmeyi, ölümünden önce de dogum yeri Mekke'yi fethetmeyi, kenti yeni Müslüman siyasi oluguma dahil etmeyi bagarmisti. Peygamber Mekke'den Medine'ye isyancidan goçuyle bir bir devlet adamma donügtü; öldüimparatorluk kurdugu devlet bir haline gelme süregünde, cindeydi. Vahyi, Kuran, bu degigiklikleri yansitir. Mekke'de ilgiliydi. inen önceki bölümler ahlaki ve dini meselelerle Medine'de inen son bölümlerse hukuk, vergilendirme, savag ve. ilgilidir. diger kamusal meselelerle Peygamber olarak Hz. Muhammed'in bir halefi olamazdi. Müslümanlarm deyigiyle "Peygamberlerin mührüydä." Kitainsanhga Tann'nm nihai vahyinin bi da ve kusursuz haliydi. Fakat yeni Islam devletinin bagkam olarak bir halefe ihtiyaci vardi, hem de çabucak, yoksa devlet anargiye dügecek, insanlar da pagan inançlanna geri dönecekti. En yakin ve en ehil dostlarmdan bir grup derhal harekete geçti ve gönülledine'de otorite
rinden
geçen
bir
isim
atin ve devletin bagkanhgmi
i:
anlagtdar.
üzerinde
üstlendi.
486
Ebu Bekir Îlk Müslümanlar
cema-
kra-
hazzetmezdi, Ebu Bekir de halife diye ilinmeyi tercih etti. Ihmh bir terimdi bu. Bu Arapça kelime, hem yardunci im da gans eseri denecek bir muglakhkla, yüzyillarda Îslam cegeliyordu. Sonraki em halef anlamma tarihi haliolan sunacak büyük, iaatine o siyasi bir çerçeve tarih yadik kurumu bõyle kuruldu iste. Sünni Müs1üman ilk dört haliImmda diye bilinen Dogruya.Kilavuzlananlar yet
unvanlarmdan
e peygamberin
yakm
çevresinden
seçildi.
Bunun
'
ardmdan
halifelik peg pege gelen iki hanedanhkla, kahtsal bir unan haline geldi. en lyisi olBagmdan beri bazilan Ebu Bekir'in adaylann ileri gidip onu lugu görügüne katilmamisti, bazilanysa daha akpeygambenn ;aspçi olmakla suçlad1. Bunlarm birçogu, ibn babasi olan Ali egi, torunlannm ·abasi, kizi Fatma'am tek halef olarak göruyordu. ibu Talib'i dogru ve hak sahibi slam'm siyasi olugumu ve cemaati fetihlerle, din degigtir_a
sikmtilara
giderek artan hizla büyürken, insanlar kisi Îslam'm dogru yoldan naruz kahyordu. Giderek birçok süyine paganhk ve adaletsizlige saptigmi, Müslümanlarm onlapeygamber baglami ti, oysa dügünmeye Bu tür görüglere kurtarmak için gönderilmisti. i bunlardan halifeleri giderek zorba ve gaspçi sahip olanlar, iktidardaki için de õnce Ali'nin sonra onun Birçoklan alarak görüyordu. akrabalansoyundan gelenlerin temsil ettigi, peygamberin iddialan, mevcut yoz düzenin ortadan kaldinlmasi um hak umutlan orijinal Islam'a dönme yönündeki ve saf, otantik, nelerle
-uklenecegini
ifade ediyordu. ve arzulan ulagti. Peygerilimler 656 y-ihnda bir kriz noktasma Bu Osman'm bir halife grup asi gamberden sonra gelen üçüncü öldürülmesi, Íslam devleti ile asker tarafmdan Müslüman bölüp yikima sürükleyen iç savaglann ilkinin bagcemaatini
lamasma
sebep oldu. 487 L \
•
Bu
ilk iç savagtaki
nimlamyordu.
meseleler halifenin äldürülmesiyle taTaraflardan birine göre Osman Îslam devleti-
nin megru yöneticisiydi; katildi ve hukuka onu öldürenler olarak cezalandirilmalan uygun gerekiyordu. Diger tarafa göreyse Osman bir gaspçi, bir zorbaydi; onu öldürenler adil ve zoninlu bir gõrevi yerine getirmig olan cellatlardi, konm-
hak ediyorlardi. Dördüncü halife olarak Osman'dan gelen Hz. Ali bu insanlara koruma bahgederek, aslmda kendisinin hiçbir biçimde sorumlu olmadigi bir eylemi
mayi sonra
bagiglamig oldu. Bunu
izleyen
iç savagta ilk zamanlarda kabirkaç zaferin ardmdan, Hz. Ali 661'de öldürüldü, halifelik de Osman'm rnensubu oldugu Emevi hanedam çerçevesinde kahtsal hale geldi. Zaman íçinde, ilk halifelerin megruiyetini kabul edenler Sünni diye bilinir oldu; Sünni, Arapçada âdet ya da gelenek anlamma gelen, özellikle de peygamber ile yakm çevresinin eylemleri ile sözlerinin olugturdugu örnekler butunünu ifade etmek için kullamlan kelimesinden geliyordu. Gelenek yoluyla aktanlan bu âdetler, Sünni Îslam'da hukuken ve dinen baglayici addedilir. Hz. Ali ile onun soyundan gelenlerin takipçisi olan muhalifler ise bagka bir Arapça sözcukle, parti ya da takip etme anlamma gelen Sii sözcübilinirler; bagta Ali'nin kendilerine g·üyle Hz. Siileri deniyordu, sonra sadece Siiler dendi. Bu davanm yandag olan bireye de Sii denir. Sünniler ile Siiler, erken Îslam tarihindeki tek ekoller degekilde, õnemli hiçbir fakat açik arà en gillerdir ekollerdir; Sünnilik Ïslam'm baskm, genel geçer biçimidir; Siilik ise alternatifler arasmda en güçlü, en zorlayici olandir. Sünniler ile Siiler ilk iç savaglarda, mücadelelerde birbirleriyle karp karpya gelmiglerdir, Îslam dünyasmm liderligi ve hakimiyesüregiden mücadelenin ti için aralarmda sonucu kesinlikten
zandig1
"sünnet"
488
olmustur bir sure boyunca. Ancak Ortaçaglann zirve döneminde Sünniler, Islam'm baskm biçimi olarak yeHeyögretiler ve siyasi mumeyi bagardi, $iiler ise giderek aykin halefetle baglantih bir azmhk haline geldi. aslen siyaDolayisiyla Hz. Ali'nin Siileri köken itibanyla gelen hanedanhktan adaymm ya da megrusidir; bir iktidar Fahak iddia eden bir ailenin destekçileridir. iyet üzerinde kat Îslam kadar siyasi bir dinde, ilk halifelik kadar dini bir siyasi bir parti çabucak ve kolayca dini bir siyasi olugumda, tarihte belli mezhep haline gelir. Bu dönügüm sirasmda, olaylar belirleyici bir öneme sahip oldu, Siilerin bazi karak-
uzak
teristik
ve müken·er
Kendilerini muhalefettir, elestirmenleri,
algilama ezinlenlerin ,
ortaya çikmasma. yol açti. biçimlerine göre Siiler, Islam'da ayricahk ve iktidann savunucusu,
özelliklerinin
Genig kapsamda
m'.ihalifleridir.
baknacak
statükoyu temsil eder; meveut siSünni Müslümanlar önemlisi dini düzenin korunmasiyasi, sosyal, hepsinderi de ögretisel bir temele dayändinrlar. Hatta bunu m savunur. ölümünden ve ona lûtfeSünni inancma göre, peygamberin Tann'nm kilavuzsonrasmda dilen vahyin tattiamma ermesi lugu peygamb arden, bir bütün olarak Müslüman cemaate sik sik ahntdanan bir hadisinde "Algeçmigtir. Peygamberin vermeyecektir," izin lah, halkimm bir yanhga katilmalarma fikir birligi nosyonu, Sünni tedenir. Bu deyigte somutlagan anayasal düzenlemeleri de daolojisinin, Seriat'm siyasi ve olursa
Dolayisiyhil olmak üzere Sünni yargismm kilavuz ilkesidir. la Sünnilere göre tarih, köklü bir-öneme sahiptir, zira Sünni ipiçin amaç1annm deneyimi Tann'nm insanhk cemaatinin hadisbagka almtilanan bir leyigini ortaya koymaktadir. Çok te peygamber
inananlan
"kendi1erini
lan" konusunda uyarir. Bu da örnek teolojik bir deger kazandinr, uyum 489
cemaatten
ayirmama-
ve gelenege, özel, hatta temel emirler ve itaati
haline getirir. günahtir da. Prensipte
Bunlan
gözetmemek
Sii felsefesi
bir suç oldugu kadar bir
tam tersidir. Siilere gõre, peyondan otuz yll sonra da Hz. Ali'nin öldürülmesini takiben tarih yanhy bir yöne sapmigtir, tabir-i caizse Müslüman cemaat de o tarihten beri günah içinde yaamaktadir. Sünnilere göre otoriteye itaat ilahi bir emirdir. Siilere göreyse mevcut otoriteye itaat, kaç1mlamaz oldugu gereken siyasi bir zorunluluktur. sürece boyun egilmesi Siilikteki takiyye, gerçek niyetini gizleme ägretisi sikinti dogamberin
nemlerinde,
bir parça
ise
ölümü,
Sii ilkelerine uyum
aykin ögretiler gösterilmesine izin verir,
mak için uyum göstermenin Dolayis1yla Siiler için itaat,
zorunlu zorunlu
ve uygulamalara
fakat hayatta kal-
olmasi durumunda. oldugu s'ürece gösteri-
lir, daha fazla degil
Sünni Müslümanlar için de, Sii Müslümanlar için de peygamberin hayati bir modeldir, bir örnektir (Kuran 33, 21). Fakat Sünniler modellerini kendi peygamber Medine'deki peygamberde, yönetíci, komutan ve yargiç olan peygamberde görürken, Siiler ise tersine Mekke'deki peygamberden ilham ahr, pagan. yönetici oligargiye kargi ezilenlerin, yoksul-
lann lideri ve sözcüsü olan peygamberden. Sünnileri, Îslam'm sükûnetçileri, eylemcileri olarak simflandirde Siileri mak bir agin basitleptirme olacaktir. Tarihlerinin büyük bölümü boyunca Siiler açik muhalefetten ziyade gerçek niyetlerini saklama, boyun egme yoluna gitmiglerdir, Sünnilerin de smirh bir itaati öngören, "Günahta itaat olmaz," hadisinde ifadesini olmustur. bulan bir ögretileri Bu hadisin anlami genellikle
göyle yorumlamr: emredecek olursa, n bir gey ..
-
-I
tadan kalkar. Hatta bazilan revmm
aldigim
Yönetici Allah'm yasasma ayk1Müslümanlarm itaat görevi or-
bunun yerini
savunur. 490
bir
itaatsizlik
gö-
kogullar hiçbir zaman Fakat bu ilkenin uygulanabilecegi hukukçulinn pratikte Sünni tammlanmamistir, tam olarak genelpogu mevcut düzenin kötü yönlerini kabul etseler de, ilkesini telkin lyidir" anargiden likle bagka bir ilkeyi sürdürmüglerdir. Ote yandan ederek uyum ve itaat vazetmeyi redilkeli biçimde bir itaat etseler de, Sünni düzenini "zorbahk
Siiler,
oldugu ilk zamanlarda son dönemde detmeyi sürdurmügtür, kadar sik olmasa da isyan edip mevout düzeni yikip yerine Ïsamaçlanna uygun biçimiyle Tann'nm lam'da vahyedildigi bulunmu§lardir. girigiminde geçirme düzen bagka bir da bu isyanlar, Sii Islam'a aynksi bir nitelik kazandiran özellikle de hemen hemen hepsinin de baçansiz olmasidir. katihmc11ari, taktikleri, liderleri, ögretilerinde Bu isyanlann, görülebilir. Mevcut düzeözellikle tekrar eden bazi nitelikler olarak baghca olarak Siiler, dogal ne kargi çikan bir kesim desteklerini, kendilerinin düzen tarafmdan ezildigini dügüyazilarmda da nen kesimler arasmda bulmuglardir. Siilerin bümerhametlerine aldatilrug, mazlum, yoksul kesimlere verilmistir. Siiler kugkusuz zengin, egitimli aileyük agirhk takipçileri kentlere sahiplerse de, õyle görünüyor ki baghca arasmdan çiftçiler ve igçiler, köylerde de lerde zanaatkaflar arasmçikmigtir. Bazi dönemlerde §ii fikirler, entelektüeller olmustur. Müslüman topda hatin sayihr bir cazibeye sahip istisna olîran raklarm büyük bölümünde Siiler azmhktir. yerlerde dageldikleri hale olusturur mak üzere, çogunlugu ta Ortahi tâbi bir konumda kalmiglardir. Sii çogunlugun mandasi, çaglardan beri, Osmanh imparatorlugu, Îngiliz rejimi dönemlerinde Sünni bir üstünkralhk ve cumhuriyet üstün1ük lüge -Íngiliz-Irlanda tadhinden ödünç bir terimle õrnektir. (ascendancy) diyorum- tâbi oldugu Irak çarpici bir baghca siyasi kazandigi bu yana Siilerin Ortaçaglardan Safevi bagarilardan biri, XVI yüzyilm baglannda Ïran'da Sii 491
hanedamnm
iktidara
geçmesidir. O zamana dek Îran, diger çogu gibi agirhkh olarak Sünni bir nufusa sahipti. Safeviler ve onlan destekleyenler ategli Siilerdi, Siiligi Ïran'm devlet doktrini olarak empoze etmekte degil, nüfusun çogunlugunun sadakatini kazanmakta da bagarih oldular. Safevi hareketi basta Siiligin binyilei tonlar, uzun erimli emeller tagiyan radikal, aginhk yanhsi bir koluna Müslüman
ülkelerin
Bu hevesler, çevrede, Türkiye, Orta Asya ve Hindistan'da bulunan Sünni güçler tarafmdan tahdit altma almdi,. zamanla iran'da bile bir kenara birakildi. XVL yüzyil öncesinde, iktidan ele geçirme konusunda baçanh olan birkaç mensuptu.
Sii 1.ider daha
vardt Fakat istisnasiz hepsi de vaatlerini yerikonusunda baçansiz oldu. Büyük bir çogunluk ne getirme uzun ya da kisa süren bir yönetim sonrasi. uz.aklagtinldi; geri kalanlar ise iktidara geldiklerinde ilk programlanm unutup igleri devirdikleri Sünnilerden çok da ciddi bir farki olmayan bir tarzda sürdürdü. Sii isyancilann nonnal yöntemi propagandaydi, bunu silahh saldin izliyordu. Burada da peygamberin kariyeri bir örnek olusturuyordu. Hz. Muhammed, Mekke'yi davasma kaçabasiyla yola çikmig, bunu bagaramaymca bagka bir zanma yere, Medine'ye gitmig, burada yeni bir iktidar merkezi olugturmuytu; zaman içinde buradan muzaffer bir biçimde Mek-
ke'ye dönmesi,
Îslam'i memleketine
Isyancibirçok lider onu örnek Çogu zaman Siilerin ögretilerini
cakti.
mümkün götürmesi olaaldi, pek azi bagarih oldu. vazetmeleri smirh- bir
karyihk buldu, baglattiklan silahh isyanlann hemen hepsi de Sünni devletin muazzam güçteki ordulan tarafindan bastinldL Zaman zaman, zorbahk ya da terörizm olarak tammlanabilecek bagka bir yol bulanlar oldu; sayica kalabahk olmayan; fakat takipçilerin liderlerine gevkle bagh oldugu bir harekete daha uygun bir yäntemdi bu. Halife Osman'm öldürülmesi 492
addedilen bir yöneticinin iktidardan inOnu bagkalan izleyeceiti. Sirilmesinin klasik bir örnegiydi. õnemlisi, küçük fakat agirihk gruplarm Bu terörist en Iran'da üslenmigvanhsi önemli bir Sii mezhebiydi; liderleri kurulmugti ve mezhebin bir kolu da XIL yüzyilda Suriye'de seçilmig lideriçin etmek tu. Yöntemleri bagkalarmi terörize ismiyle, Suriye'deki kollarmm teri hedef ahp öldürmekti. olarak bilinirler. Haçhlar bu urkütûHaghaginler (Assassins) hikâyelerini Avrupa'ya tagidi, bõylece cu mezhepçilerin sassin" kelimesi Avrupa'd.a genel olarak katil, özellikle de kaanlamma gelir oldu. muya mal olmuy bir kipiligin katili Yaygm, fakat hatah bir inampm tersine Haghaginler aslen fasadig
ve günahkar
"as-
nispeten az sayida kargi savagla ilgilenmíyordu, Dügmanlan müesseSünni Haçli hançerlerine kurban gitti. nihayetinde zay1flatmak, seydi, amaçlan da onu korkutmak, Kurbanlari Sunni devletin prensleri ve mede devirmekti. murlan, kadilar, Sünni dini hiyerarginin diger saygm kipilik1eriydi. Görevi yerine getirenler, pek az istisna digmda kaçtamamladiklan görevlerini bulunmamig, ma girigiminde Aslmda bu,, misyonun bir parças1ydi, yayerde ölmüglerdi. rattiklan terörü- kat be kat artmyordu. Kendilerinden önce gelenlerin hepsi gibi Haghagirler de sonunda kalelebaçansiz oldu. Uzun, zorlo bir mücadelenin öldürüldü, takipçileri de yavag yävag ri ele geçirildi, liderleri zanaatkarlar ve tüccarlar bangçi, kanunlara uyan çiftçiler, haline geldi. Büyük çogunlugu bugün Hindistan ve Pakistan'da bulunur, Orta Asya, Iran, Suriye ve Dogu Afrika'da da vardir. Îsmaililer olarak bilinirler, dini liküçuk cemaatleri
Haçhlara
derleri de Aga Han'dir. Birkaç altgrubu bulunan Ïsmaililer Siilerin bir koludur. Ortaçaglarda birkaç yüzyil boyunca Siilerin en faal, en önemli bir yanda Misir'i yöneten Fahmi kolu olmuglardir, 493
halifeliginin, diger yanda Îran ve Suriye'de korku salan Hayhaginlerin, bunlarm yam sira birçok Müslüman filozof, teolog ve pairin esin kaynagi olmuglardir. Fakat iktidar üslerini kaybettikten sonra, hizla gerileyip Siihk cephesinin küçük mezheplerinden biri haline gelmiglerdir. yükseligleri, Îsmaililerin geligip serpilmeleri ve gerilemeleri Siilik tarihinin baska bir karaktefistik veçhesini resmeder: Rakip, kimi zaman da çatigan gmplara bölünme egilimi tekrar tekrar kargimiza çikmaktadir. Siiler ile Sünni Müslü-
manlar
arasmdaki
arasmdaki
sorunuydu.
bu
oldugu gibi, Siiler büyük anlagmazhkta mesele, asil siyasiydi, liderlik da
çatigmalarda
Siilerin tamami
Sünni
halifenin
reddinde
fakat yerine kimin geçirilecegi konusunda
yekvü-
kendi aralarmda sik sik anlagmazhga dügüyorlardi. Ïktidarda hak sapeygamberin hibi olan yöneticinin, kizi Fatma, damadi Hz. Ali üzerinden soyundan gelmesi gerektigi konusunda onun hemen.hepsi hemfikirdi. Fakat kim olacakti? Hak iddiasmda bulunan birçok kigi vardi, hepsinin de takipçileri, tilmizleri bulunuyordu. Siiler bu hak sahipleri için terimianlamini kullamyorlardi, kökü itibariyla neredeyse na gelen bir kelimeydi bu. Siilerin kullanimmda kutsal bir anlam kazamr hale geldi. Sünni halifeler en azmdan kuramsal olarak, inanlar tarafindan, kendi uygun gördükleri arasmdan seçiliyordu, oysa Sii imamm peygamberin gelenle'r arasmdan ilahi kudret tarafmdan soyundan seçildiinamhyordu. Sünni halifeler Seriat'a göre tesis edilip gine düzenleniyor olmasi anlammda dini bir makama sahipti, fakat din adami degillerdi, Seriat'i birakm degigtirmeyi yo_ rumlama konusunda dahi hukuku bir yetkiye sahip degillerdi, asil görevleri onu korumak ve uygulamakti. Sünni halifeler ruhani degil, dini bir otorite icra ederken, takipçileri Sii imama manevi bir statü atfediyor, onda Alcuttu,
"imam"
"önünde",
494
"õnce"
müminlere kilavuzlugunun cisimlegmig halinin bir deÏmam oldugunu iddia eden biri is an ammi görüyorlardi. birbiri ardi sira böyle vakalar oluna giriyordu, yeniliyordu, gözünde Hz. Isa'ya apandi; fakat hepsi de takipçilerinin
ih'm
iligkili ihanet ve enzer bir vasif kazandi, öyle ki Hz. Îsa'yla nihayetinde temaladönüs geri ile, ihtiras ve gehadet, hatta
bir parçasiydi. tarihlerden beri iki motif isyanc1 $iiligin karakteözelligi gizlenme ile geri dönüg. Imam ashnistik olmustur: 1.ayenilmig ve ölmüg degildir, Tann tarafmdan saklanmiggüzel zamanlarmda geri dönecek ve yeryüzünir. Tann'nm atfedilen peygambere Yine kuracaktir. le O'nun Kralhäi'm ok ahntilanan bir hadiste göyle der: "Soyumdan biri yükseegitsizlikle doecek ve nasil ki dünya bugün adaletsizlikle, Böyle bir mesihdolduracaktir." uysa onu adaletle, epitlikle dogurdugu Sünni ilik, benzer kogullann benzer sonuçlar 1
da bu
algmm
Erken
slam'a yabanci degildir, fakat Siilerin karakteristik özelligiSir, onlar için merkezi önemde bir temadir. Îlk dönemlerde imamhk konusunda yaganan birçok ançogu bir on iki imam siralaLagmazhäm ardiadan,
Siilerin
hemfikir oldu. Bunlar Hz. Ali, ogullaro Hasan ve Hüseyin, sonra da Hüseyin'in soyundan gelenlerdi; Muhammed el-Mehdi diye bilinen on ikinci imam 873 yilmda kayipimamlar da tamr, Lara kangmisti. Siiligin bazi kollan bagka imamlar gruplar özellikle de bazi Îsmaili soyunu bugüne çogunlugu on iki imam kadek getirir. Fakat Siilerin büyük bul ettikleri için Onikiciler diye bilinir. On ikinci imamm mehdi olarak geri dönesonunda zamanlann gizlendigine, masmda
inamrlar. cek olanm o olduguna bagka Onikici Siilere göre bu özel anlamtyla Dolayisiyla gerek din Sünniler, gerek hoolmayacaksa Siiler, da, imam yerel gökildiran camide calarmi, dini liderleri, hatta namaz
495 |
-...
.I
revljyi
ifade
etmek için kelimesini kullanmaya deDolay1slyla zaman zaman vam etmigtir. teriminin bu daha õnemsiz anlamda mi kullamldigi, yoksa daha genig . kapsamh, hatta eskatolojik bir iddia anlamma mi geldigi konusunda bazi belirsizlikler yaganabilir. Bu konu Ímam Humeyni'ye bir kereden fazla somlmus, kendisi açik bir yamt "imam"
"imam"
I
vermemigtir.
Gerek meveut düzene meydan okuyan entelektüel bir güç olarak gerek mevcut düzeni devirmeye çaligan isyanci bir hareket olarak Siilerin altm çagi XIII. yüzydda son bulmugO tarihten
beri de tek büyük bagarisi XVI. yüzy11da Iran'da yönetimi almak olmus, bu baçan da zaman içinde tek bir ülkeyle sunrh kalmig, orada bile degigime ugramistir. tur:
Siiler,
Müslüman
ü.lkelerin
birçogunda
oldugu
gibi,
Îs-
lam dünyasmm tamammda bir azmhk olarak kalmiglardir. Afuka kitasmda Araplar arasmda da siyah Müslümanlar arasmda da Siilik az bilinir. Dogu Afrika'da tek temsileisi Hintli ve Pakistanh göçmenlerdir. Güneydogu Asya'da da Siilere
aym ölçüde
Tahmin edebileceginiz gibi Sii az rastlamr. oldugu yerler Îran'm çevresindeki en kalabahk ya da yakmmdaki ulkelerdir; Hint alt kitasi, Afganistan ve Orta Asya, Irak ve Körfez bölgesi. Rus imparatorlugu tarafindan ilhak edilinceye Iran'm dek bir vilayeti olan Azerbaycan Sovnüfus agirhkh olarak Sii'dir. Suriye'de yet Cumhuriyett'nde Onikici Sii yoktur, fakat Siiligin diger üç kolu bulunur: Durziler, Ísmaililer ve Nuseyriler olarak da bilinen Aleviler; Devlet Bagkam Esad ile yakm çevresinden birçok kipi Nuseyridir. Yemen'de de Îsmaililer ve Onikici olmayan bagka Sii gmplar bulunur. Uzunca bir zaman Matavila diye bilinen Lübnan Siileri, Irak ile Suudi Arabistan'm körfez bölgesinin nüfusun
batisoda kalan tek önemli Onikici gmptur. Çogu yoksul k.öylüIer olan Lübnanh Siiler, uzun bir süre boyunca gerek 496
-
siyasetinin, gerek daha genig kapsamh Sii cemaatiArtik bu durumu degigkesimi olmuglardir. trmektedirler. Tanri'nm birligi, MuhamSii ve Sünni Müslümanlarm, vahiy olmaned'in peygamberligi, kusursuz Kuran'm son ve yükümlülükler ilkeler konusunda te1, Seriat'm getirdigi ve digmaymdir. K.ritik bir mesele olan imamhk nel inançlan büyük bir teolojik farkhhk yoktur, ritüeller ve la, aralannda lukuk konusunda da nispeten önemsiz farkhhklar vardir sahukuk I.ece; gerçi ev1ilik ve miras gibi sosyal meselelerde, IsDolay1slyla kazanabilir. :aman zaman oransiz bir önem am'daki Sii-Sünni aynhg1yla, Hiristiyan dünyasmi parçalaparalellik kurmaya çaran bölünmeler ve sapmalar arasmda übnan
Lin
unutulmuy
arasm'daki
yoktur. Îslam'da, iki grup bir anlami ilgilidir. Fakat yüztsil aynhk siyasidir, iktidar adaylanyla illar bagka farkiçinde bu iki grup birbirinden uzaklagtikça psikolojik ve duyihklar dogmugtur, burlann en önemlileri usal farkhhklardir, çok farkh deneyimler yagamig olmalamdan kaynaklanan halet-i ruhiye ve yönelim farkhhklanaynhkhr. Bu durum yalmzca Siiler ile Sünniler arasmdaki anlagmazhklarm birçoar degil, Siilerin kendi aralanndaki ekole sayida tarikata bögeçerlidir, çok ve da u açisodan as1mda Burada da yine farkhhklar ünmelerine yol açrugtir. hangisinin dogru imam oldusiyasidir; iddia sahiplerinden bütün Islam'm dogru liderinin kim gu, Siilerin, nihayetinde olduguyla ilgilidir. Yine burada da zaman içinde bagka farktaktiklerde ve stratejide- ortaya Lihklar --inançta ve ibadette, igmanm
çikmigttr. Bunlann
en
biri bazilannm
önemlilerinden
ihmhlar
daha dogru bir ifadeyle
ve
dedigi, bazilarmmsa pragdedigi gruplai- arasmda tekrar tekrar ve radikaller Onikiciler ile diger Siilerin ilk kargimiza çikan gerilimlerdir. agnlar
tnatistler
497
bagtaki ayrihklanmn görüg.farkhhklan
gerisinde bu tür farkhhklar vardir; bu her iki cephenin içinde tekrar tekrar orta-
ya ç1kmig, böylece birçok bölünme yaganmig, birçok dini grup dogmustur. Genig kapsamda bakacak olursak pragmatistler mevcut siyasi gerçekleri kabul edip gerekli uzlagmalar Sünni geyleri yapmaya hazir olanlardir. olarak gördükleri ol'dugunda, bu bir tür sakadar güçlü düzen sarsilamayacak anlamma gelir. Îktidari ele dik muhalefet rolünü üstlenmek icraatmm devaoldugunda ise, iktidarm olan tavizlerin kabul edilmesi anlamma gemi için zonmlu gerek iktilir. Pragmatistler her agamada gerek muhalefette, darda, onlan gerçek davaya ihanet eden kipiler, aslen yiktakmak ve degistirmekle görevli olduklan kâfir rejimlerin litçileri olarak gören Îslami safhk yanhsi yeni radikal grupile radikaller Pragmatistler larm saldinsma ugramplardir. arasmda bugün de görülebilir; iran'da tek aym çatigmalar ülkede Siiligi ve bir îran dig politikasun tatmin edici bulanlar ile evrensel Íslam devrimine kendilerini adamig olanlar içinde Lübnan'da belli ise Lübnan siyasi sistemi arasmda; radikal paylahayalini hedeflere bagh kalanlarla Iranhlarm anlar arasmda yaganan çatymalar gibi.
alma_lan
mümkün
498 .
i.r-
31. BOLUM
ÍSLAM
DEVRÌMÍ
1988
I.
bagka siyasi faaliyet biçimlerinde oldugundan daha fazla bir fiyatro unsuru vardir. Devrimci olaylardan nebahsedilirken o un, sahne, rol, hatta aktör terimlerinin Devrimlerde,
tüm dünyada kullamlmasi da bunun delilidir. Devbu teatral unsurun bilincindedir tabii. Hatta bazilan, Karl Marx da dahil olmak üzere bazi devrimci faaliyetleri betimlerken fars, taglama gibi sevimsiz sözcükler dahi kullanmigtir. Oyun yazarlan da oyuncular da hem bugünkü hem geleözellikle iz1eyicilerinin cekteki bilincindedir. Bu farkindayönetirken, yazarken, rollerini yohk, devrimci dramada etkisi altina ahr. Devoynarken rumlarken devrimcileri ve rim tiyatrosu esasen kat1hmcidir, aktõrler 11eizleyicilor ara-
redeyse rimciler
499
smdaki
den
olagan yakmhktan faz1asmi gerektirir. Sirf izleyiciolmayan kamunun bilgisine ve empatisine daya-
ibaret
Türk ya da MiJapon "No"larmda, mr. Yunan trajedisinde, gölge oyununda, Punch kökenli Îngiliz sir ve Judy'de, Amerikan westernlerinde oldugu gibi iz1eyici senaryoyu, iyilerle
kötülerin karakterlerini
istenen, hatta kaçrnlve rollerini, noktalarlyla bihtieli, hatta tercihen yaesas kmdan bilmelidir. Oyun yazan, yönetmen ve aktörler ortak ima ve hattra çerçevesine bir atif, daha da önemlisi, atifta ilgisini çekecek, bulunabilir: Izleyicinin yakmhgim kazanacak, nihayetinde gevkle katihmmi saglayacak sembollere
maz olan sonu
bagvurabilir. Son iki yüzyilda
dünyanm büyük bölümünde dikkat çeken baçanh devrim modelleri Fransa ile Rus.ya olmuytur, en etkili roller de Jakobenler ile Bolgeviklerin rolleridir. XIX. yüzyilda ve XX. yüzyilm baglarmda, birçok devrimci lider kendi ülkelerine özgü farkh kopullari degerlendirerek Bastille'in iggal edilip cumhuriyetin kurulmasmdaki o muhtegem yeniden yakalama, donik noktasmi o atmosferi yeniden canlandirma girigimlerinde bulunmustur. 1917 sonrasmda da birçoklan kimi zaman digardan bir suflõrün yardimiyla kimi zaman
yardim
almayarak
Bolgeviklerin
senaryosunu
sah-
neye koymaya çahymigt1r. Bu modeller en fazla, ortak Avrupai, ya da Avrupa'dan almmig kültürler ile bu kültürlerin kaynagmdaki Greko-RoJud'eo-Romen gelenekten gelen kullamlabilir men ve bir
göndArmeve Fransa
sembol paylagan toplumlarda mirasmi ve etkili olmuglardir. Avrupa'mn dünyada
ile Rusya'da
bagat oldugu bir dönemde, bu modeller, Avmpah olmayan önce rejimlerine", ardmdan Avdevrimciler tarafmdan rupah emperyal efendilere karsi benimsenmistir. Bu yüzyilda Islam topraklannda devrimci denilen birkaç hareket ol"eski
500
1905'te
^1ugtur.
Îran'da,
1908'de
Türkiye'de
gerçekleptirilen
devrimleiini Britanya ve Fransa'mn geri çekihp'iknayasa Edan devrettikleri rejimlerin çökmesi sonrasmda bagka birOrtadoBatihlagan Yüzyum ilk yillarmda oklan izlemistir. ulu elitler arasmda baskm model Fransiz modeliydi, iki saas arasi dönemde ve ikinci Dünya Savasi sonrasi dönemde alman örneknee dogu, sonra.da güney ve orta Avrupa'dan erle tamamlanacakti bu model. Müslüman ülkelerde kamuAvrupa'nm geçmiginden al hayat, Avrupa dügüncesinden, sistemiyle birlikte, lmmig yeni bir degerler ve semboller .ogru kelime bu mudur bilmiyorum ama, zenginlegmigti. Ïran'da 1979'da iktidara gelen, diger Islam topraklarinda-
karpsma büyük bir meydan okuma olahiçbirini kullanbu sembollerin devrimi Ïslam olumlu onlan karplayanlara Ayetullahlara göre ne 0.az. ve Lutsal Kitap ne Yunanca, Latince klasikler, ne Jakobenler kullamlabilir mote Bolgevikler, ne Paris ne de Petrograd sembollerdir. Tabii ki bu hiç ·semLeller, çagrigim yaratan lolleri gelmiyor. Îslam tarihinin de kenolmadigi anlamma itaatsizlik, diline özgü devrirn modelleri vardir, muhalefet, vardir; yazilan dair kendi geçmig enig ve isyan pratigine levrimlere iligkin kendi hatiralan vardir. Bu devrimlerin ba11ari baçanyla, bazilan daha önemli olanlarm tarihi hatiraisarma dayanarak bagarisizhkla, gehitlikle sonuç1anmigtir. çerçevede, eylemler fikirler, ve bu devriminin, Ïslami am :i
mevcut
ak
rejimlerin
dikilen
gerekir, çerçevesi içinde incelenmesi ve semboller ancak o zaman anlagihr. iki sorunuh cevaplanmas1 gerekiyor. Iran'daki bagta En ilk geligtirilip kullamldicoi Bati slam dewimi, kelimenin kez lünyasmdaki anlamiyla gerçek bir devrim midir, eger böyÏslam devrimi denmigtir? Bilyük bir siyasi, topeyse neden umsal ve ekonomik dönügüme ñeden dini bir yafta yapigtilatiralar ielki
501
I•
I.
Bir dönem, devrim kelimesi, siyasi yönetim biçitoplumda minde, muhtemelen da köklü, güçlü bir degigim anlamma, begeri meselelerde çigir açan bir alt üst olug anlailk XVII yüzyilda Îngilizler bu anlarnyla mma geliyordu. XVIII. yüzyilda gerçek ulusal devrimden bahsediyorlardi, yüzyilda' ile Ruslar ve Çinliler Fransizlar, Amerikahlar XX. nlmigtir?
ulkelerinde sebep olduklan
köklü döpügümlere
bu anlamda
devrim diyorlardi. beri, devrim kelimesi de, dünyamizdaki çoO zamandan zamamm1zda sürekli bir deger yitimi sürecinden gibi u gey degigiklik ve yenilik geçti, bugünlerde de her tür önemsiz için kullamhyor. Bati'da devrim kelimesi artik çogunlukla, hayat tarzmda, üretim yöntemlerinde orya da pazarlamada talamanm-üstündeki bazi degigiklikleri ifade etmek için kuldarbe' denilen, giddet lamhyor; bagka yerlerde ise eskiden için kullamhyor. Geyoluyla iktidarm ele geçirildigi vakalar zirhh nellikle gerçekleptiriliyor, tugayla bir subaylar devlet bagkam ya da bagbakanm makammi iggal edibir-iki stratejik yor, merkezi telefon ve telgraf yönetimine, menkul noktaya daha el koyuyor, kendinden bir devrim komuta konseyi tarafmdan yönetilen yeni bir yönetim ilan ediyorlar; bagkalan buna askeri cunta diyor. Îran'daki Îslam devrimi, izledigi kendine özgü yol itibanyla Fransiz ya da Rus devrimleri gibi sahici bir devrimdir. görecegiz daha-- Îran'da olup Îyi de olsa kötü de olsa oldubitenler klasik anlamda bir devrimdir; siyasi iktidarda iktidarda yol ekonomik degigiklige da büyük bir kadar gu toplumsal bagladönügüm süreci açan, genig kapsamh bir tan, daha dogrusu bõyle bir süreci devam ettiren, halkm genig katihm gösterdigi kitlesel bir harekettir bu. Bagka devrimlerde oldugu gibi, Îran'da da devrim öncesinde uzun bir hazirhk süreci yaganmigt1r, öyle ki bu süreç"devrimler",
--bunu
502
degigtirmesi önceki durumun getirdigi, sonra ¯ olacaklan kolaylagtiran bir agama olmustur sadece. iran'da yagananlar, derin hognutsuzluklardan dogmug-
te
el
iktidarm
ihtirash
tur; esin kaynagi olmustur.
Kendini
tespit edilebilir
igler
bir hal
inançlar,
kilmasi, almasi
için
gücü cogkun ümitler dogasmm ve sonuçlarmm itici
biraz daha yol
almasi
ge-
rekmektedir.
Fransa'da, Romanoflar yönegibi, Pehleviler yönetimindeki çoktan, öyle da baglarusti süreci büyük bir degigim Îran'da edebilmesi için sibir noktaya ulagmisti ki bu süreç, devam Bagka devrimlerde bir degigiklik gerekiyordu. yasi iktidarda oldugu gibi Ïran devriminde de, degigim sürecini yolundan yönetimindeki Bourbonlar oldugu timindeki Rusya'da
çikarabilecek,
kötü amaçlara
alet
edebilecek,
hatta bozabileolmustu. Ba-
cek bir geyin vuku bulmasi olasihgi hep mevcut yola çikarak zi Îranhlar çok farkh öncüllerden Fakat gerçeklegmig oldugunu öne sürecektir.
bunun çoktan bu devrimin
nasil bir devrim oldugunu, ne yönde ilerledigini söyleyebilsoyleyebilmesi için memiz, Ïranhlarm kendilerinin de bunu almmasi gereketi biraz daha yol var. "Devrim"den bu kadar bahsetmek yeter. "Islarn" hakkm-
da
neler
söyleyebiliriz peki? Neden bir
Ïslam devrimi? Latin
Montanerolardan Tupamarolardan, Amerika'daki ya da ahsahip bagka gruplardan Hiristiyan devrimgilmadik isimlere Giler diye bahsetmeyiz, son birkaç yüzy1l içinde Hiristlyanhk âleminde gerçeklegmig çegitli alt üst oluglara da Hiristiyan
devrimleri demeyiz. Peki o zaman neden Ïslam devrimi? Bu ilk ve en açik cevap qudur: Bu onlann sornya verilebilecek 'gerek eykendilerini tammlama biçimidir, devrimcilerin, alamaçlanm, gerek kazammlarmi lemcilerin kuramcilann anlamönemli gilama ve sunma biçimi böyledir. Çok da bir da, Îslam devrimcileri bunu yapmakta tarihsel olarak hakh503
dir, Islam devrimini bazi temel baghhklarm yeniden ortaya izledigi konmasi, tarihlerinin ana çizgiye bir geri dönüs olarak görmekte hakhdirlar. Devrimler birbirinden farkh senaryolara göre ilerler, aküstlenir. arkaplam roller XVIII. törleri de farkh Îdeolojik yüzyil aydmlanmasmda yatan Fransiz devrimi ideallerini, özgürlük, epitlik, kardeglik olarak formüle etmigti. XIX. yüzproletarya yll sosyalizmine dayanan Rus devrimi ise idealini diktatör1ügüyle ulagilacak olan smifsiz devlet olarak ifade etmigti. Iran devrimi ise kendini, Ïslam'm diliyle, yani bir dini liderligi olan, eski düzene dinen formüle edilmig bir elegdini terimlerle ortiri getiren, yeni düzene iligkin planlanm ifade Müslüman olarak ediyor. bir hareket taya koyan dini örnek ahyor, devrimciler Islam'm doguçunu kendilerin kargi bir baskiya ve imparaturluga kendilerini paganhga, insanlar mücadeleye olarak görüyor. girismig Bati dünyasmda, Bati gelenegi içinde yetigmig olan bizler dinin, ortaise Îslam ve Îslami terimlerini kullandigimizda, için de çaglarda dahi, Bati dünyasmda ne ise Müslümanlar egilimindeyiz; yani dini, hayatm belli o oldugunu varsayma aynlnug, meselelere bagka meselelerle ilgili addedilen diger alanlardan bir bolumü, bir kismi olarak ayri ya da aynlabilir Oysa islam dünyasmda böyle degildir. Geçmigte görüyomz. de böyle degildi; modern zamanlarda bõyle yapma girigimyaklagildiginda, leri, tarihin uzun vadeli bakig açisindan Îran'da nihayete ermig, belki bagka Islam ulkelerinde de son bulmaya yüz tutmuy gayritabii bir sapma olarak görülebilir b elki. Peki o halde, devrimci bir çekim odagi olarak Îslam'm günedir? Bu genig kapsamh ve karmagik bir sorucü, cazibesi dur, birkaç noktay1 bu sorudan ayirmak yararh olabilir. Îlk çogunda Îslam olarak gunu belirtelim: Müslüman ülkelerin 504
l
ölçutüdür hâlâ. Benlik rup kimligi ve baghhklanmn temel ile yabanciyi birbi-riniçerisi ile disansmi, kardeg e ötekini, sruflandirma Bizler kriBati'da bagka en ayiran Íslam'dir. :rlerine alt ülkeye çegitli ahytik: Ulusa göre, göre, bunlarm ölümlerine göre simnandirnalar yaplyoruz. Ulus da.ülke eski olgulardir tabii, fakat siyasi baghdünyasmda e Ïslam olarak unsurlari kullamlmalari anlammklarm belirleyici
Bazi ülkeler ve digandan gelmig mefhumlardir. ezellikle de Türkiye ve Misir- bu mefhumlara az çok ahgacil durumlarda, Müslümaniarin tengtir. Fakat äzellikle 1el yani etdini cemaatlerde, kimliklerini ve bathhklarmi ik ya da toprak smirlarma degil, Îslam'la dayah õlçütlerle animlanmig bir olugumda buldugunu gösteren, tekrar tekar kargimiza çikan bir egilim mevcuttur. a modern
ilgili
Bununla
ikinci
bir
nokta
ise
Islam'm hâlâ en kabul
tek kabul edilebilir yetke Siyasi yetke, otoriter bir siyasi yönetim gerektirir. Bir süre salt kaba megrulyet
dilebilir, hatta kriz zamanlannda ayanagi içiminde
olmasidir.
dahi bir
ayakta tutulabilir; fakat sonsuza dek uvvete dayanarak yagat1süremez, uzun sure boyunca genig topraklarda arasmda gerektirir, Müslümanlar imaz. Iktidar megruiyet _a bu megruiyeti ulusalci, vatansever, hatta hanedanhga daegemenlik Bati kaynakh ulusal ah hak iddialarmdan, ve ·öyle
çok daha etkili bir biçimde egemenligi kavramlarmdan slam'dan ahr. Müslümanlara göre Îslam, fikirlerin, bir yanile yasalann, .a toplumsal normlar diger yanda yeni idealanlaplabilir formülasyoer ile gelecege dair heveslerin en .alk
.unu
sunar.
bir noktaya Son olarak pratik, fakat hatin sayihr önemde .eginelim: Son olaylarm tekrar tekrar gõsterdigi üzere, Îsim, kamuoyunu harekete geçirme, gerekli megruiyete sahip yoksun önilen bir rejimi savunma ya da bu megruiyetten 505
görülen,
kargi
bir rejime bagka bir deyigle Îslami addedilmeyen ayaga kaldirma konusunda son derece etkili
insanlan
bir semboller sistemine -sloganlara da diyebiliriz, fakat burada küçültücu bir anlamda kullanmiyorum bu kelimeyi-- sahiptir.
Sah'1 devirenler,
Mekke'de Enver Sedat'i õldürenler, edenler, bugün birçok Íslam ülkesinde mevcut düzeni tehdit edenler, eylemlerini Îslami açidan hakh çikariyordu, hâla da öyle yaplyor, halkm destegini isterken Îslami öyle terimlerle yapiyorlar. konuguyorlardi, hâlâ da Kabe'yi
iggal
Islam'da kilise
ile
arasmda
bir aynm olmadigi, budek bir hakikat olmuytur. Hiristiyanhkta iki yetkenin varhgi Hiristiyanhšm kurucusuna dek uzamr, o kurucu ki takipçilerine Sezar'm hakkimn Sezar'a, Tann'nm hakkmm Tann'ya verilmesi gerektigini söylemigtir. Èu iki yetke bir1egmig olabilir, ayn olabilir; uyum içinde d'e olabilirler, çatigma içinde de; birinden biri digerine baskm çikabilir; biri digerinin iglerine kangyor, öbürü bunu protesto ediyor olabilir; bunlarm olabileceti kisa süre önce hatirlatildi. Fakat her zaman iki yetke vardir; Tanri ve Sezar, Kilise ve devlet. öncesi Klasik Islam'da yani, Batihlagma islam'da böyle bir iktidar yoktur, tek iktidar vardir, bu yüzaynm yoktur. iki den de aynlma gibi bir sorun çikmaz. Dinler arasmdaki bu farkhhk Îslam'm baglangiema, kokariyerine dek uzamr. Hz. Musa'mn tersine Hz. rucusunun Muhammed, vaat ettigi topraklara girip buralari iggal edecek kadar yagamigt1. Hz. Îsa'nm tersine, henüz hayattayken zafer kazanmig, Medine'de dünyevi dügmanlan karpsoda kendisinin hükmettigi bir Îslam devleti kunnugtu. Ayetullah Humeyni'nin hatirlattigi üzere, Hz. Muhammed, bir devlet yerinei getiriyordu: adalet dabagkamnm normal iglevlerini kanunlan uygulamaya koyuyor, gitiyor, vergileri artinyor, Bagka yaplyordu. bir deyigle daha en bagsavag açiyor, bang devlet
güne
506
tan beri, peygamberin m.etinler Remlerinde,
ve geleneklerle
mukaddes yüce
bir
hayat hikâyesinde, mevkiye tagmmig
bir din olarak Islam iktidarm
icrasivla
kutsal ilk'dö-
iligkilen-
yapahm: bir "Islam ya lírilmigtir. Yine Humeyni'den peygamber olmamn yam siyasettir ya da bir hiç." Kurucusu Kilise ile devlet aynsira, yargiç, devlet adami ve generaldir. ahnti
Labilir degildir, çünkü farkh kummlar, hatta farkli kavrambagka Lar olarak mevcut degillerdir. Bunlar çok sonralari,
verlerden gelmistir. Îslam'm zengin de birbirinden
ve çegitlilik
farkli birçok
arz eden geleneksel kültürün¯ Ozellikle iki siyasi çizgi vardir.
gelenek vardir, birine itidalci, digerine eylemci diyebiliriz. Islam'm ilk Bu gelenekler lehine ileri sürulen argüman1ar, çogu gibi Kutsal Kitap'a, peydönemlerindeki argümanlann söylediklerine gamberin yaptiklarma dayamr. ve açiktir ki, bir egemen olarak, bir yarg1ç Itidalci gelenek, olarak, bir devlet adami olarak peygamberi dayanak ahr. Fa-
kat peygamber devlet bagkam olmadan önce bir isyanc1ydi. Mekke'den Medine'ye geçip hükümran olmadan evvel, mevMekke'deki cut düzenin bir muhalifiydi. pagan oligaryiye noktada muhalefetin çekrnië, bir karsi sürgüne gidip bagmi hükümeti" diyebilecegimiz bugün modern deyigle sonunda kurmus, yönetim bu yönetimle birlikte dogumbir Mekke'ye zaferle dönmüg, burada Îslam devletini kuryeri ayrihy, hieret, Îslam çagimustu. Peygamberin Mekke'den olaön~ce bir mahalif gitmeden baglangicidir. Sürgüne nm zafer nihai rak verdigi çatigmalar, tipki kariyerine son veren gibi hepsi de Îslami gelonegin, peygamberin kutsal hayatmm parçasidir. bir peygamberi Bu iki gelenekten, bir egemen olarak ele alan gelenek açiktir ki, çok daha lyi bilinir, çok daha lyi belgelenrnistir, fakat peygamberi bir isyanct olarak alan gelenek de "sürgün
507
J.I
eskidir, kökleri derinlerdedir, Islam tarihinde asirlar boyunEylemci gelenek, Siiler arasmda daha ca tekrarlanmigtir. güçlü, daha açik olmustur, fakat sadece onlara özgü olmadiSünni muhaliflere de gi gibi, Îslam tarihinde Sii itidalcilere, rastlanir.
Bir isyanc1 olarak peygamber, bir tur devrim paramuhalefet digmasi sunmugtur: geri çekilip ayve reddetme, nlma, sürgün ve geri dönüg. Islam tarihinde muhalefet hareketleri tekrar tekrar bu kahbi tekrarlama-ya çahymiglar, birkaçi bunda baçanh olmustur. VIII. yüzyildaki ilk buyük isyancilar, Islam devrimini gerçeklestiren Ïran'm dogusuna gitmigler, oradan Irak'a gelmigler, Bagdat'ta büyük Abbasi Halifeligi'ni kurmuglardir. Dinden esinlenen bagka bir isyanci grup, X. yüzyilda Yemen'e, sonra Kuzey Afrika'ya gitmig, oradan gelip Misir'1 fethetmig ve Kahire'de b üyük Fatimi Halifeligi'ni kurmustur. Humeyni Irak'a'gitmig, sonra Paris digmdaki Neauphle le Chateau'ya geçmig, oradan da Tahran'a yönetimi almaya dönmügtür. Peki bütün burlar, Islam'm bir teokrasi oldugu anlamma evet, bazilari hayir mi geliyor? Bu soruyu bazi gözlemciler özelhkle diye cevaplar. Bazi Batih gözlemciler, de son dögözlemciler Ïslam'i teokratik bir sistem olarak Müslüman tammlamiglardir. yazar, bu gäzleme hidÇogu detle karp çikmigtir. Argümanlarmm dayanaklari bakimmiki dan her taraf da hakhdir, tabii bu hakhhk teokrasiden ne anlayildigma baghdir. Îslam'm bir teokrasi oldugu fikrini nemlerdeki
reddeden
ilahiyatç1Müslüman akademisyenler, tarihçiler, lar ve digerlerinin bakig açisma göre, teokrasi kelimesinin anlami çok açiktir. Hakh olarak igaret ettikleri üzere Îslam'da kilise yoktur. Kutsal bir makama, dini makamlara atanarak bir din adamhgi kurumu göreve gelme anlammda
yoktur.
Bir Vatikan, bir papahk, kardinaller, piskoposlar, varolana yoktur; Hiristiyanhk'ta benzer
lise konseyleri
508
kibir
kilisenin yöyoktur. Buradan hareketle teokrasiyi kilis'e de alanlar, Islam'da rahiplerin olarak yönetimi olmadigi, teokrasi hatta Îslam'in bir de olmadigmdan, vanrlar. alamavacaäi sonucuna aiyerargi -ietimi, -ahip
kaLrgi
çikan argüman teokrasiyi daha farkh bir anBuna amda ahr. Bu görügün yandaglan, Íslam'da Tann ile insan irasmda atanmig bir araci kutsal bir görev gerçeklestiren rahiplik olmadigmi kabul eder, fakat mlammda kurumu bir önemli çok sosyolojik anlamda bir rahiplik kurumu bulun-
lugunu savunur. Bu kumm, statülerini atama ya d a hiyerargiye dayah terfi yoluyla degil egitimle kazanan, yine de birpok bakimdan bir din görevlisi iglevi gören profesyonel bir din adamlan simftan olugur. Bu din adamlari, ilahiyatçilar, hukukçular (bu ikisi Ïslam'da birbiriyle yakmdan iligkilidir), birçok bakimdan aslmda Tann'yi, Tanri'nm hukukunu temsil eder, dolayis1yla çok gerçek bir anlamda yetke icra ederler, gerçi bu nihai siyasi yetke degildir; Ïran'da bugünkü redin adamlan tarajime kadar nihai siyasi yetke profesyonel edilmemistir hiç. Bu bakimdan Ïran'daki mollahndan icra antik dönemlerde meveut olan bir üzere lar, iddia ettikleri ya düzeni yeniden -tesis ediyor degillerdir, Islam ögretisinde yaratmaktadirlar. olan bir gey da tarihinde yepyeni Islam pratikte degilse bile, prensipte daha bgka, daha derin bir anlamda teokratiktir. Teokrasi kelimesi kelimesine gelir. Bu anlamda Îslam teoriTann'nm yönetimi anlamma de her zaman bir teokrasi olmuytur. Roma'da Sezar TanTann ve Sezar bir arada varoluyordu. n'ydi. Hiristiyanhkta Sezar'dir, bu açidan bakildigmda da, devletin Îslam'da Tann egemenligin, dolayis1yla yetke ve hukukun en üst mercii, Allah'm devletidir, hukuk Alodur. Devlet tek bagma kaynagi lah'm hukukudur. Ordu Allah'm ordusudur; ve tabii dügman Allah'm dügmamdir. 509
I -I
dügmanlan" bugünlerde Îran'da gerek ülke digerek dügmanlara kargi girilen siyasi polemiklerde, ülke içindeki dügmanlara yöneltilen cezai suç1amalarda sikAllah'm dügmanlari kavrami çok hkla duyulan bir ifadedir. eski bir kavramdir; Ïslam'da Allah'i devletin bagi olarak göçikarmazsak, modern baglami ren kavrayig1 akhmizdan içinde "Allah'm dügmanlari" kavrami· daha anlagihr hale gelir. Yetke icra edenler Allah adma yetke icra eder, tipki Ïngil"Allah'm
mdaki
Kraliçe adma, ABD'de Bagkan'in halk tere Bagbakam'nm gibi, on1arla aym biçimadma yetke kullanmasmda oldugu de, belki de aym ölçüde. Kugkusuz devletin de dügmanlan olabileceginden, Allah'm mantiken devletin dügmanlannm varihr. dügmanlan oldugu sonucuna digandakinin, Daha genig kapsamh soru ise, ötekinin, yaIšenlik tammlanmasmdan kaynaklamr. bancmm Îslam'la ta-içerideki mmlamyorsa, Müslümansa, mantiken gayrimüslim, inanmayan, kâfir oldugu sonucuna vanhr. Bu insanlar arasmdaki temel ayrim olarak görülür. da esasen ile inanmayan Klasik kullammda Müslüman arasmdaki ilgili inançla, ayrimdir. baghhkla bir Îranh devrimciaynm, ikiligi Kuran'dan almmig bir bagka aynmla, ler bu kadim ayrimla baglantdandirarak hor görülen 11e kibirli arasmdaki modern bir boyut kazandirmiglardir. Bugün Îran'da siona kelimesi yasi ve dini dilde horgörülen (Arapçadaki mustezaf gayrimüslim yoksun, yoksul dügmüg olarak da çevrilebilir) "öteki"nin
ezilenleii,
Ïslam'm zarafetinden mustekbir
yararlananlan ifade
kapsar..Keza edilir, Ku-
kelimesiyle kibirliler (Arapça ran'da bu kelime büyüklenerek bagma felaket getiren anlammda da kullamlmigtir) ülke içinde de digmda da Îslam dinine bagh olup devrimin ögretilerini ve disiplinini kabul et-
I
.
meyenleri kapsar. Onlar da Allah'm dügmanlari arasmda sayihr ve bütün insanhk Islam inancim kabul edip hukukuna 510
(Arapçasi cihad, yuncaya dek bunlara kar-pi bir mücadele enelde hatah bir biçimde kutsal savag olarak tercüme e"divardir. r) yürütme konusunda daimi bir yükümlülük Bu dügmanlarm iki temel simfa ayrildigi dügünülür: Dig agmanlar ile iç dugma'nlar. Dig dügman Islami olmayan dünyayla savag zamanmda ünya demektir. Îslami olmayan Seriat'la iligkilerin nasd yürütülecegi ateykes zamanmda
e
Fakat devrimcilere göre ilk : baghca Îslam'm içindeki dügmandir. konugtugumuz íçin, Batih Dinen tanimlanmig siyasetten gelecek terimlerden özlemcilerin aklma biri olarak dogal 1pkinhk (heresy) olacaktir. Fakat bu terim uygun dügmez. apkmhk Islami bir kavram degildir; hatta bu terime kargigelen Islami bir terim dahi yoktur. Sapkmhk Hiristiyank ga özgü bir terimdir; resmen tammlandigt biçimiyle, ressapmak anlarntammlanmig bir ögretiler silsilesinden a gelir. Íslam'da konsey de kilise de hiyerargi de olmadigmsilsilesi de yoktur, dobir ögretiler an, resmen tammlanmig tyislyla ögretiler silsilesinden tammlanmig ve kiresmen olamaz. _anmig Çok daha ciddi ve bir sapma da soz konusu ok daha tehlikeh bir gey söz konusu olabilir. Bir Müslüman slam'dan saparsa, bu sapkmhimi artik asgari düzeyde dogbir noku inanca sahip bir Müslüman olarak görülebilecegi vardinrsa, lya bir sapkmdan (heretic) çok daha kötü bir gey Kiginin mürtet olarak lmuy demektir. O artik bir mürtettir. an edilmesi sürecine tekfir denir, tekfir bir kâfirin, inanmagelir. Bu terim bukmanmasi anlamma anm tan1mlamp öldürülmesinözellikle Sedat'm ünlerde hareketlef de dini sorumlu grup taranndan sik sik kullamhyor. mürtetligin Ïslam bir yönecezasi ölümdür. Seriata gõre dügünülür, dini bir cemaat olarak degil. im biçimi olarak )olayistyla buradan mürtet olmamn ihanet oldugu sonucu
ynntih
olarak
düzenlenmigtir.
kaygIlan
·1en
.en
511
'
Dini inanç ve sadakatin yam sira baghhklardan da olmakttr. kendini çekmig, bunlari reddetmig Mevcut rejime muhalefet, ilkeli böyle bir geri kargi daimi bir düzene ve ya gerektirir. olarak çekilmeyi neredeyse kaçmilmaz Islam tariçikar.
hinin on dört asn boyunca Ïslam içinde birçok muhalefet hareketi ortaya çikmigtir. Bunlann neredeyse hepsi, bir parkugkusuz hepsi*kendilerini dini terimça önem taglyanlarm Hakim düzene muhalefet, mevout re1erle ifade ediyorlardi. ifade edillyordu, eleptirilmesi tipki basterimlerle dini jimin dini terimlerle takm rejimin de otoritesini ve megruiyetini mmlamasmda oldugu gibi. Dini bir rejime, dini terimlerle okumak gerekiyordu. Bir anlamda, Îslam'm ortaya çikigi bagh, bagma bir devrimdi, ancak kismen baçanya mücadeleler sonrasmda uzun yüzyddaki ulayabilmig bir devrim. VIL Îslam fetihleri sonrasmda, yeni din ve tagidigi mesaj ile Müslümanlarm fethettiü1kelerdeki sürekli gerilim arasmda çok eski bir toplumlar gi meydan
Avrupa'da yaydmasmda olyagandi. Islam, Hiristiyanhšm dugu gibi yeni bir dünyaya ayak basmamigti, kadim uygarbulundugu tophklarm, derinlere kök salmig geleneklerin ile raklarda vadi toplumlarmm dogmustu. Îslami dinamizm eski güçleri arasmdaki bu gerilim ortaçaglardan modern zamanlara dek sürdü. Örnegin Islam ögretisi temelde epitlikçidir. Islam'da egitligin özgür yetigkin erkek Müslümanlarla suurh oldugu dogrudur, fakat bu bile hem Greko-Romen dünyanm hem de kadim Iran dünyasmm pratikleri sonrageliyordu. Îsanlamma smda hayli kayda deger bir ilerleme gelen ayncahklari kmamig, lam daha en bagta, soyluluktan reddetmig, yeteneklere açik bir kariyer formülühiyerargiyi nu
bemmsenugh. burlara gösterilen direnig elbette
Bütun du. Genel
itibarlyla
Îslam
toplumsal 512
hayatm
ki çok güçlü olve aile
hayati-
baskm çikti.. Siyasi ve kamusal un bazi smirh alan1armda çogunda, neselelerin bölgedeki daha eski geleneklerin altmsürla ezildi; bu gelenekler Îslami kisve altmda varhklarmi monarpik deözellikle biçiminin otokrat, yönetim de lürdü, içinde yüzyillar yüzdendir ki, Bu ammda bunu görürüz. isyan temasi çikar: Tarihin bir tekrar tekrar aym argimiza saptinldiekilde yanhg bir yöne saptig1; Islam'm yolundan Müslütaranndan, kötü gayrimüslimler 1; Îslam camiasimn tarahndan, nanlar amberin mirasina
dönek ihanet
tarafmdan, peybütünüyle günaha dolayislyla böyle kõtü-
Müslümanlar
etmig,
cemaati
taranndan yönetildigi, görevi bir rejimi devirip degigtirmenin Müslümanlarm mesihçi inanç bir içinde bu Zaman bu. aldugu duygusudur gelecek, zamamnda hüiyi per carakter kazanmig, Tann'um tümdarhklanm yikip adaletin ve geriatm âlemini kuracak, lahi kudretin kilavuzladigi Mehdi figürüyle iligkili gelenekürükleyenler ül
er ve pratikler geligmigtir. Normalde bu mevout düzene kargi silahh isyanla gerçekestirilecekti. Fakat silahh direnig, her zaman uygun dügmüvordu, böyle durumlarda da daha agin uçlarda yer alan S,i-
göre, bugünlerde terörist yöntemler dedigimiz yöntemterör uygulalere bagvurmak caizdi. Çok erken tarihlerde, rnakla kalmaylp bunu bir tür kurban töreni haline getiren aginhk yanhsi, genelden aynlm1; gruplarla kargilaginz. Bunlann en ün1üleri tabii ki Haghasinlerdir (Assassins); kullandiklan yöntemin patenti onlara aittir, hâlâ onlarm admi taÎslam'in o dönemlergir (assasination). Onlarm mücadelesi, deki Lordlanna kargi girigilmig devrimci bir mücadeleydi. Fransiz ve Rus devrimlerinde oldugu gibi, devrimlerin taile aginhk yanhlan aramdik özelliklerinden biri de ihmhlar llere
smda yaganan gerilim, sikhkla yaganan çatigmalardir. arasmda, ile Jakobenler Jirondenler siz Devrimi'nde
513
FranRus
Devrimi'nde
-
ile Bolgevikler Mengevikler arasmda, ayrica bunlardan aynlmig çok sayida küçük grup arasmda gerilimler, çatigmalar yaganmigt1r. Bazi tarihçiler geçmiste yaganda benzer görüg aynhklan mig Îslami devrimler arasmda görmügler, bazi.gözlemciler Îran'da olaylann akisi sirasmda rakip aynhklar yagandigim gözlemiglerdir. Kugkusuz benzer gruplar ve hizipler arasmda bu tür gërilimler, devrimci cepile eksik olmamistir. Fakat ihmhlar hede benzer egilimler aginhk yanhlari arasmda, Bati tarihine bakarak çikanlan bu yamltici Îran'daki Îslam devrimine uygulanmasi aynmm, olabilir. Gerek bu gerek bundan önceki islam devrimleri daha
dogru bir biçimde tammlandigmda, çatigmamn pragmatistarasmda yagandig1 söylenecektir. ler ile ideologlar Ideologlar, ögrettikleri biçimiyle devrimin saf, katigiksiz ögretisini butün güçlüklere ve engellere ragmen surdürmekte israr ülke edenlerdir. Pragmatistler geldiklerinde, ise iktidara içinde ve digmda yõnetim sürecine dahil olduklarmda taviz vermeyi gerekli görenlerdir. Kimi zaman devrimci ögretilerini degigtirecek kadar ileri giderler; çogunlukla da zimnen bunlari görmezden gelirler. Uzlagmayi reddedenler ile uzlagmay1 uygulayanlar
arasmdaki
bu çatigmanm
izi
islam-tarihi
boyunca sürülebilir, ehlibeytten -Îslam'a kucak açip hayatta oldugu sirada peygamberin saflarma katilanlarHumeyni'nin destekleyicilerine. Her iki tarafm da bazi avantajlari vardir. Îdeologlarm retorigi daha iyidir, cazibeleri daha güçlüdür, halk içinde daülke içinde ve digmha fazla destek bulurlar. Pragmatistler, da kargilagilan yönetsel sorunlari halletme konusunda daha açik bir çadonammhdir. Pragmatizm, kismen ideologlarla ugrarlar girmekten Bagarisizhga da bir kaçmmaktir. tigmaya ugrarlar, çikarsa eger, genelde yenilgiye çünkü devçatigma 514
destek seferber edeimci bir degigim sürecinde ideologlar ilme açismdan daha iyi bir konuma sahiptir. Irak'la uzÏagduzeltmek, devrimci degigiaaya varmak, ABD'yle iligkileri kitleleri ayaga kaldirain hizim dügürmek gibi meselelerde nak kolay degildir. Yönetimdeki çok ileri gitpragmatistler iklerinde, sürgünle, habastinhrlar, kariyerleri acimasizca kamusal hayatson bulur. En lyi ihtimalle getirilirler. gözlerden Bir zamanlar hale kaybolup zararsiz a nde gelen bazi kipiliklerin akibetleri olmugtur: böyle Örneasilmig; eski devlet in eski digigleri bakam Sadik Kutbzade aykam Ebulhasan Beni Sadr Paris'e kaçmig; devrimci rejiilk bagbakam Mehdi Bezirgan hayatta olmasma ve ain isle ya da ölümle
diglanmig, önemsiz bulunmasma ragmen iktidardan itilmigtir. pratik sorunlar yönetirler, konuma Îdeologlar ideologlar arasmda arhgim sürdürdügü için de muzaffer eni bir grup pragmatist ortaya çikar ve çatigma yenilenir, ;enelde de aym biçimde sonuçlamr. Süreç, devrimci ihtiras ükenip ayakta kahp baçanh oluncade bir gmp pragmatist iktidarda kalmcaya dek sürer. Sonra yönetimin tarzi nornale döner, ideologlar da devrimin onlan dogurmasmi sagadigt kuram ve ugreti dünyasma geri döner. Öylegörünüyor :i, Îran'da henüz bu agamaya ulag11mamigt1r. militan Son dönemde, gerek radikal gerek muhafazakâr slami hareketler yelpazesini, bu genig yelpazeyi tammlanak için Bati kökenli fundamentalist teriminin kullamlmayaygmhk kazandi. Bu terim Ïngilizceden çikip diger Avru>a dillerine yay11mig, son dönemde de -igin en ironik kismi >udurMüslümanlar tarafmdan çevrilmig ve laik Arapçaya nilitan kullamhr olmugÎslamci yurttaglan tammlamakta ragmen olarak hatah ve yaterim kullamlmasma Yaygm ur. yüzyihn XX. bagultici bir terimdir. Fundamentalist terimi, annda ABD'de dogmus, liberal teolojinin, Kutsal Kitap'la ilran'da ir
'a,
.1
515
gili elegtirel çahymalarm giderek artan etkisi kargismda Kutsal Kitap'm kelimesi kelimesine- Tann kelarm oldugu, metin inançlarrn olarak hatasiz oldugu yönündeki ortaya koyan
bazi Protestan Yaygin
gruplan
tabirle
ifade etmek için kullamlmigttr. Müslüman çok fundamentahstler
daha bütün Müs1ümanlar Kuran'm Tanri kelami olduguna, bir metin olarak hatasiz olduguna inanir. Îslam dahilinde gimdiye kadar bunun aksini ileri süren olmamigtir, Kuran'la ilgili olarak da bir protesto ya gösterilmesi gereken bir elestirel çahgma yapdmig da tepki arasinda degildir. Reformist teoloji, geçmigte Müslümanlar bir konu olmugtur, gelecekte yine konu olabilir. Fakat bugünün meselesi degildir. Yaygm tabirle Müslüman fundamenfarkh birgeydir. Prensip
itibanyla
talistlerin
dolay1s1yla Hiristiyan diger Müslümanlardan skolastik felsefelenokta, fundamentalistlerden-farkhlagtigi -ve
rinde,
yasacihklarmda
baskm
ideolojilere
yatmaktadir.
Mevcut
rejimlere
ve
kargi sürdürdükleri
davanm belkemigi, edilmig Îslam hukukunun terk edilmig Seriat'm, sistematize olmasi, onun yerine kâfir olarak gördükleri yasalar ile geleneklerin Humeyni kabul edilmig olmasidir. Sah'm yaptigi yanhglan kmarken, kadmlarm Bati tarzi bir biçimde özgüriktidarm gayrimüslimlerle paylagilmasmi leptirilmesini, özellikle vurgulamisti. Misir'da ve bagka yerlerde, yeniden Îslamlagtirmamn bagka yandaylari da benzer gikâyetlerde Fakat eleptirileri bulunmuglardir. bunlarla smirh degildír, koca bir sosyal ve kültürel modernlegmeyi kapsar. Îlan ettiklerine göre, amaçlan Batihlagma sürecinde baglatilan bütün siyasi, hukuki ve bunlarla baglantih toplumsal degigimleri tersine çevirmek, Îslam devletinin, Seriat'in görkemli gösteyeniden
tesis edebilmektir.
Ancak ve ancak Islam topmürtetler koltuklarmdan kalyöneten o neopagan dmldigmda, yasalan ve kurumlari feshedilip son buldugun-
risini
raklarmi
516
-a
gerçek
Islami hayat mümkun
hale gelecek, Îslam'm ger-
ek misyonu baçanya ulagmig olacaktir. yabanci noktada en koyusuna göre bu Bu radikallerin Gerçek yagirmak demektir. yõnü Lügmanlarla savagmak, yenildiginde, yaLügman yurt içindedir, ancak ve ancak o
zorunlu bir hal alacak, ona kargi devri:afer gelecektir. Ïran Îran'da, kazanmak istenir hale tamamlanmistir, göre, ilk agama çoktan ninin yandaglarma ilk Diger Islam ülkelerinde, kinci agama devam etmektedir. >anci
iggalciyle
savagmak
tamamlanmig degildir. yöneticilerine göre, ülkenin bugün kargi bugünkü Iran'm tammlanmig, cargiya oldugu dig dügman, Islam hukukuyla yöneticilerin dünya görüslam tarihiyle belirlenmigtir. Bu ikiye insanhk göre ünü belirleyen klasik ve kutsal metinlere >ölünmügtür: Dar-ül Îslam ve Dar-ül Küffar, daha sik kullatgama
henüz
alDar-ül Harp. Tarihsel olarak Müslümanlann gisurda Dar-ül Harp kesinlikle Hiristiyanhk olmuytur, sonra günümüzde de Bati olarak yeniAvrupa olarak tammlanmig, dogusunda ve den tammlanmistir. Klasik Islam dünyasmm bazilari Hinolmustur, paganlar bunlarm güneyinde sadece sahiptir, dista¯n ve Çin gibi yüksek bir maddi kültür düzeyine -ikisi de Îslam'm kargisifakat her ikisi de esasen bölgeseldir, Bat1'da büçikmaz. Sadece okumayla na ciddi bir meydan rakip yük bir dügman vardir; rakip bir dünya medeniyeti ve bulan alternatif bir dini düzen bir dünya gücünde ifadesini
nlan tabirle
çatigmalarla Bu algi asirlar boyunca devam eden kargi fetih, cihad güç1enmigtir; ve haçh seferleri, fetih ve Ïslam'1 iggali. Müs1ümanlarm Avrup'a'yi iggali, Avrupa'nm dügEger asil rakip Hiristiyan ve Bati âlemiyse, o zaman bag odur: olarak görülen kimse man da bu dünyanm õncü gücü Bizans ve Kutsal Roma ImparaFarkh dönemlerde bu güç güçler emperyal olmustur, bugünse HuAvrupa'daki
vardir.
torlari,
517 L
I
meyni'nin benimsedigi, teolojik bakimdan renkli dille yük Seytan" olarak tammlanan ABD'dir. Bu rol ABD'ye miras olarak gelmig, en önde gelen Batih güç, Bati degerlerinin nihai bekçisi olmasi itibanyla oynadi"bu-
gi liderlik maz
olarak
rolüyle
konmmuytur.
nefrettir.
Bu liderligin bedeli kaçimlABD, uygarhgmi degigtirerek -bu pek
ciddi bir önerme detildir- ya da liderlik rolünden vazgeçip eski liderler gibi zararsiz gorülen nispeten önemsiz bir koçekilerek bu nefretten kaçabilirdi. Bagka bir yol olabinuma lirdi; Müslüman liderlerin asil dügmanm, asil tehlikenin Bati ya da Hiristiyanhk degil, aziz tuttuklari her geye daha büyük bir tehdit yönelten daha bagka bir inanç, daha bagka bir ikna edilmesi gibi. güç olduguna Son olaylar bõyle bir bakig açismi pek tegvik etmese de, bazi Müslüman liderler çoktan bu yönde dübünmeye baglamiglardir. Fakat nefretlerini Bat1'ya, yani modern devirlerde
Îslam topraklarma ulagmig, onlarm bakiçoa göre Îslami hayat tarzmi baltalay1p sekteye ugratmig degigimlerin kaynag1çogunun daha kolayma gelir. Prensipte Îran'na yöneltmek da ve nihayetinde bagka yerlerde Îslam devriminin amaci ya-
bancilarm hakimivet ve nüfuz sahibi oldugu dönemde Müslüman topraklara ve halklara dayatumig bütün o yabanci ve kâfir fazlahklari silip atmak, peygamberin devve ehlibeytin rinde varoldugu gerçek biçimiyle Îslami düzeni yeniden te-
Fakat Iran'm ve bagka ülkelerin sicilleri inceAvrupa'nm geylerin reddedilmesive sundugu nin, propagandalara bakip da dügünülebilecegi gibi kapsamh ve ayrim gözetmez bir tarzda ilerlemedigi, kâfirlerin topraklarmdan ithaI edilen bazi geylerin hâlâ çok fyi kargilandigi gozler önüne serilir. Bu geylerin bazilari gayet açiktir. Îran'daki Islam devrimi sis etmektir.
lendiginde,
elektronik
çagmdaki
ilk gerçek
518
modern
devrimdir.
Humey-
ai, hutbelerini önderen
ilk
milyonlarca
ülkesindeki
Sah'm
hatiptir;
ülkeye
kasetlerle yurttagma kendisinin getirdigi, yararlanamadig1) dogimkâm sayesinde,
Fransa'da kullanabildigi (ama Irak'ta rudan çevirmeli telefon görügmesi yapma ilk alkesindeki takipçilerini sürgünden telefonla yönlendiren sirasmda -levrimci uzun savag liderdir. Irak'la girigtikleri tedarik -taklitçilerinin Bati'mn ve liderlerin devrimci tranh rokettüfekler, yanda oldugu silahlardan, bir etmeye hazir
ter, tanklar
öte yanda radyo, televizyon, matsöylemeye dahi geyararlandigmi
ve uçaklardan,
bu basmdan
olabildigince
rek yok.
Ïran'daki Islam devrimcilerinin
lan bagka bir özellik daha
vardir.
Avrupa'dan
Sembolleri
aldikve göndermeleõdünç
Îslami olsa da, devrimin liderleri ve ri Avnipah olmaktan uygulay1c11an konusunda modelle11ni tarzlan ve yõntemleri Avrupa tarihinden seçmistir. Îdeolojik olarak dügman diye tammlanmig çok sayida insamn usulsüzce yargilamp infaz kadm ve erkegin sürgüne gönderilmeedilmesi, yüzbinlerce çok
si, özel mü1kiyete genig ölçekte el konmasi, iktidann pekigtirilmesine eglik eden baski ve y1kim, giddet ve telkin bilegimi, bütün bunlar Muhammed ve Ali'den çok Robespierre ve Stabirgeyler borç1udur. Bu yöntemler lin'in sundugu örneklere
derece Islam digidir; fakat tümüyle devrimcidir. Fakat her gey bununla bitmiyor. Gerekli savag ve propaganda teknolojisinin yani sira ilk bakigta ne Îslami ne de gerekli görülebilecek baz1 yenilikler.de vardir. Iran Ïslam Cumyazih bir anayasaya ve canh tartigmalarm yagandihuriyeti hiçbirine issahiptir. Bunlann gi seçilmig bir parlamèntoya varolduklarmi savunma yönünde lam tarihinde rastlamayiz, hiç. Bat1'dan esinleciddi bir girigimde de bulunulmamistir
-son
nilen
yasalar
yürürlükten
ken Bati tarzi hukuki
kaldinhp yerlerine usuller
varhklarim
Seriat geçirilir-
sürdürmügtür,
bu
519
I
usulleri
uygulayan
mahkemeler
ve avukatlar da öyle. AvruoIdugu döneme ait bu kalmtilar da hiç öyle önemsiz kalmtilar degildir. Yabanci dil ögrenimine duyulan ilgi, yabanci bir dili bilmenin ulagtirdigi kitaplara duyulan ilgi eksilmig degildir, hatta artmigttr. Peki o halde, Islam ideolojisine göre devrim neyle ilgilipa'nm
nüfuz
sahibi
dir? Böyle hirsh yol açan gikâyetler
bir
öfkeye
yol açan, bu acil deva çagnsma nelerdir? Devrimci yazilar ve konugmalar iki -- incelendiginde birine ana tez ortaya çikiyor. Bunlardan kelimenin daha dar, Batih anlamtyla dini denilebilir, yani inançla, ritüelle ve dindarhkla ilgili oldugu söylenebilir. Hayatlan pahasma dile getirmig birkaç Marksist dignda, Îslam aç1kça meydan okuyan kimse çikmamissa da, egitimh smiflar, özellikle de bir ölçüde Bati tarzi ya da Batihlagtirilmig egitim alanlar arasmda giderek bÏr gevgeklik göz1enmektedir. Müslümanlarm dindarhšmda, Müslüman hayat tarzmm temel normlarma saygi konusunda gözlenen gevgeklik daha da tatsizdir; zira Müslümanlar ibadetle, inangla olduklarmdan daha ilgili olmuglardir her zaman. Birçok Müslüman kentte haram yiyecekler ve içecekler serbestçe satihp aç1kça tüketilir. Ïnananlan rencide eden bir inancma
durumdur
sal mekâna
bu. Sinema ve televizyon ekram da gerek kamugerek evlerin
mahremiyetine
yozluk
hk tagir.
ve ahlaksiz-
Îkinci tema, tüketimcilik
Kültüne karsi ve dünyavi mallar geligtirilen polemik -bu da Batt'dan almmtytirzengin ve güç1ü ezenlere kargi yoksul ve ezilmislerin savunulmasi. da bu ilk temayla baglantihdir. Îslam dünyasmda her zaman zengin ve yoksul aynmi olmus, zengin ve yoksul arasmdaki
farkhhk
Îslam hukukunun
özel serveti tamyan,
mirasi düyardimi part kogan düzenlemeleriyIe kabul edilmi.y, bir anlamda kutsal kihnmistir. Fakat Batihlagma zenzenleyen,
520
hem.derinlestirmig, hem gin ile yoksul arasmdaki uçurumu yükselen bir dogal de daha görünür kdmigtir. Aynca Bati tarz1 tiyoksullarm artig oramylasay1sm1 artirmigtir. hem harcama konusunda caret ve sanayi hem zenginlegme -hizla
çok fazla yeni firsat yaratmig; Bati basmi ve televizyonlan yoksullari yoksulluklarmm ve kompularmm zenginliklerinin hiç olmadig1 kadar. Geçmigte zengin bihncine .vardirruptir giyiyorlar, aym yiyecekleri yive fakir temelde ayni giysileri karmagik bir baghhklar yorlar, aym hayat tarzmi sürüyorlar, bir arada tutuluyorlardi. yükümlülükler agi sayesinde ve
bir bir elit ile Batihlagmamig onlari bir kalabahk farkh dünyalarda yagar, bir zamanlar gözdendügmügtür. artik da kopmug arada tutan baglar ya Misir'da devlet bagkamm, Ïran'da Bu tür uyumsuzluklarm
Modem
çagda
ise Batihlagmig
ve öfkenin bütün bir rejimi yikima ugratan yabancilagma katkisi büyük olmuytur. kigkirtihp giddetlendirilmesine Zamamnda Fransiz ve Rus devrimcilerin yaptigt gibi, îranh devrimciler de hem iç tribünlere, hem uluslararasi tridevrimleri de Îran digmdaki halklar bünlere oynamaktadir, ülkeüzerinde, aym kültürü, aym söylem evrenini paylagan bazi Kõrlerde güçlü bir-etkiye sahiptir. Güney Lübnan'da, üzerinde nüfuslar cazibe, ülkelerinde oldugu gibi bu fez Sii etkiledigi daha güçlü bir etkiye sahiptir dogal olarak. En az Sünni kompularidir. Bu cazibe Müskesimse, yakolarmdaki bihaber olan genig kelüman dünyamn Siilikten neredeyse çok güçlü bir etkiye sahip olmustur, hâlâ da simleri üzerinde mezhep öyledir. Buralarda farkhhgi önemli degildir; HuPârs olarak degil, Îslamci bir devrim limeyni bir Sii ya da Paris Batih radikallerin Zamanmda görülebilir. olaylar"a olaylara, Petrograd'daki neresarsan ve oldugu gibi, deyse mesihçi bir tepkiyle karg1hk vermesinde Yugoslavya'daki Endonezya'ya, Sudan'dan Bati Afrika'dan
deri olarak
"dünyayi
521
I
J.
Saraybosna
de genciyle
dek Islam dünyasmm her köpesinve Kosova'ya yaghsiyla milyonlarca kadm ve erkek, yakm dö-
göçmen ve konuk iççi de õzellikle Saraybosna benzer bir kargihk çarpiörnektir. agirhkh Nüfusu olarak Müslüman olsa bir da, ci Saraybosna yil altmda boyunca komünist yönetim otuz beg yagamig bir ülkede bulunan bir Avmşa kentidir. Buna ragmen Îslam devriminin cazibesi öyle güçlü olmuytur ki, Yugoslav gazetelerinde, Saraybosna'da, rejimi devirip Bosna'da bir Ïslam cumhuriyeti kurmak isteyen gençlerin yargilandiyaymlanmistir. Saraybosna'da haberleri böyle olabiliyorgi açidan gerek cografi olarak gerek kültürel Íran'a Yusa eger, müslümanlardan goslavya'daki daha yakm ..olan, Sovyetler altmig milyon müslümanm Birligi'ndeki neler yaptigmi menemde
Bati Avrupa'da
milyonlarca
vermiglerdir.
rak edi vor insan. Günümüzde Islam dünyasmda olup bitenlerle Fransiz ve olup bitenler Rus devrimleri sonrasmda Avrupa ve ötesinde arasmda yine çok yakm bir paralellik görürüz; aym duygusal tagkmhk, aym cogkunluk, her tür aym smirs1z umutlar, egilimi, üstünü örtme dehgete bir mazeret bulup hepsinin Sonra ne gelecek? 1795'te ya da 1925'te Franayni sorular. siz devriminin ya da Rus devriminin, Napolyou'un ya da nasil geligecegini edebiStalin'in kariyerlerinin kim tahmin
lirdi? Îran için boyle bir denemede bulunmayacag1m. Ancak Halihazirda ilerlemekte olan gey, gegu kadari söylenebilir: nig çaph, derin, geri almamaz degigiklikler yaratlyor, bu dei§ikliklere yol açan güç1er henüz tükenmig detil, hangi yönde ilerleyecekleri de hala bilinmiyor.
522
32. BOLUM TANRI'NIN DܶMANLARI
1993
islam dünyasom bazi bõlgelerinde olaylar, Iran'daki Ïslam devriminin
son dönemde
yaganan
canlandirhatiralarun sürdügü, mig, bu tür daha bagka devrimlerin hazirhklarmm oldugu, rejimlerin üzere budogmak yeni Islami köktenci içlerinde hem de dglarmda benzer sonun hem bu ülkelerin nuçlara yol açacagi yönünde korkulara yol açmg bulunuyor. bulunurÖzelliklede Batih gözlemciler, tehlike uyarisinda casma, Îran devriminin gaddarhgi olarak gördükleri geyi, tutuklamp toplu halde çok sayida insanm hizla usulsüzce infaz edildigi güniçinde yargilamp kimi zaman birkaç saat leri hatirlatiyor. Bati dünyasmm birçok kesiminde, yüzyillar, en azmdan onyill.ar önce terk edilmig olan bu uygulama, muhalifleri idamla ortadan kaldirma uygulamasi kargismda birçok kigi derinden sarsildi. I
523
Ne
var
usulsüz
ki bu tür bir gaddarhk,
dür. Devrimlerin
bu acimasiz,
genië çaph
Îran'a ne Îslam'a özgüÜç bilegen, Îslam, devrim olup bitenlerin Islami ya da
yargdamalar
ve infazlar.ne tipik özelligidir.
Îran bilegenleri arasmda Íranh yönlerinden çok devrimci yönlerine bakmamiz gerekiyor. Tabii bu, bu tur geylerin Ïran tarihinde de Îslam tarihinve
de de bilinmedigi anlamma gelmiyor. Devrimin ilk günlerinde, Amerika kargiti seferberlik çikmigken, doruk noktasina ABD'ye sik sik yöneltilen suçlamalardan biri de, CIA'nin
Sah'in
sorumlu
iskence adamlanna ögretmekle ve baski yöntemleri oldugu yönündeydi. çok, ABD'de Bu daha sert is yöntemlerini tamtmalarmdan dolayi Îranhlari ve
yapma Araplan suç1amaya benziyor. Belli bir düzeyde baski, piddet Ortadogu'da yaygmdir, fakat kitlesel katliamlar için aym gey geçerli degildir. Keza, Îs-
lami ceza kanunlan ve bunlann bölgede siyasi açidan kulktmmi çok sert olsa da, ikisinde de, tamk oldugumuz kitlesel siyasi infazlari hakh çikaracak bir yey bulamay1z. Fakat bu olaylar, Avrupa'da ya da bagka yerlerde yaganan türden devrimci durumlarm tipik özelligidir; Îran devrimi ile bu devrîmci durumlar arasmda akla yatkm bir kiyaslamaya gidebiliriz. Öyle görünüyor ki, bagarih devrimciler genelde kendi içlerindeki muhalifleri toplu halde ve hizla ortadan kaldirmayi zorunlu bulmugtur, genellikle de ortadan kaldirdiklan zorba rejimlerin ortadan kaldirdigmdan çok daha fazla sayida insam, daha büyük bir hizla ortadan- kaldinmylardir. Fransiz Rus devrimlerinin tarih1erinden de agina oldugumuz bir ve olgudur bu. Ortadogu'da dahi 1908'deki Jön Türk devriminin efsanevi -Sultan II. Abdulhamit'in tiranhgini alagagi eden liberal anayasa devriminin- ardmdan dahi, Jön Türkler üç yd içinde,
eski Türklerin
önceki
daha fazla sayida Türkü
otuz yd içinde
öldürmeyi
524
öldürdügünden
bagarmisti.
geleneg¯e uydu, ortadan kaldirmaya ahytigi dügmana dair de kendine özgü bir tammi vardi: Daçegitli biçimlerde devrimler kendi muhaliflerini La önceki toplumsal muhaliflerini ammlamiglardi. devrimi Fransiz
Îran devrimi de bu
bakimdan feodal ve ideoloik bakimdan gerici olarak tanimlamigti. Rus devrimi ise nuhaliflerini toplumsal bakimdan burjuva, ekonomik babakimdan devrim kargiti olarak amdan kapitalist, ideolojik ammlam14ti. Iran'daki Islam devrimcileri ve diger Îslam ül-
iakimdan
aristokrat,
ekonomik
muhahflerini gitmeye çahyanlar veçheyi kapsayan bir terimle, toplumsal hem ideolojik 1em da yeryüzünde yoz, 'Allah'm dügmanlan" olarak, suçlarmi için Arapça igler (Kuran'da bunun fesa.t yapmalari ani kötü :erimi kullamhr) olarak tammhyor. Her hâlûkarda, bu ifadeyanhg anlagilabilir diye de, daha somut olarak önemi Seytan'm takipç_ileri ve "Büyük" diye nitelenen Seytan'm ta özdegleskendisi olarak uitelenen Allah dügmanlan, ABD ile celerinde
onlarm
izinden
-lin
tiriliyor. fesadin ne anlama geldigini bildigimizi samnz, bugün birçoklarimiz da bunu dogrudan tecnibe etmigtir. Digöre bu, diger devrimcilerin baski ya da sömüni radikallere -"bilimsel" devrimlerin lügatine bakacak olursak-rü, yani hatah politikalar dedikleri geyi teolojik bir biçimde ifade etmenin bir yolu olabilir. Gayet lyi bilindigi üzere, bazi çevregibi kesin bir bilim oldugu, tabiri lerde siyasetin matematik tek bir dogru çözümü 01dugu, caizse herhangi bir sorunun olagandigi bir geri kalan her geyin yanhy oldugu yönünde teoridir yimlsamadir, ve vardir. hatah bir zorBu bir inanç sayilamayacak kadar çok sayida, milyonlarla uygulanmasi, özellikle de acilara malolmuytur, anlatilamayacak ca insana tarihlerinin diger halklari nereRus halkun ve yönettikleri mahnim birakmigtir. Iran'daki ve bagdeyse bir yüzyihndan Hepimiz
525
Îranh devrimcilerin dili de benzer bir gey gösteriyor --hatah olan, dolayis1yla AIlah'a kargi olan bagka bükargi kugkusuz Allah'in politikasi olan dogtün politikalara ni politikaya benzer bir inanç duyuluyor. ka
ülkelerdeki
rejim"in 1979'da Sah'm devrilmesinden ve dügmanlanmn tammlamp kmanmasindan bu yana, Ïran'daki olaylar agina oldugumuz devrimci kahplara uygun olarak geligti. Bu devrimciler kendi terör¯hükümranhklarmm gazabma ugradi, acilanna maruz kaldi; Fransizlarm yagadigindan daha beterdi, ama Ruslarm yagadigi kadar da kötü degildi. Digaridan müdahil olan güçlerle kargi kargiya gelip onlan aptilar, kendi baglarma yaygm bir uluslararasi tepkiye sebep olduörgütlenme lar, bunun için de uygun bir uluslararasi yaratOnlarin Jakobenleri tilar. da ve Bolgevikleri var; birinin hiddetli gevkine, digerinin kati kendinden eminligine sahip, ikigiddetini tagiyan insanlar. Er ya da sinin de acimasiz geç esdü.zenin ki enidentesisi gibi bir geye izin verecekler muhte"eski
melen.
Fakat
o noktaya
gelmeden
evvel
-pek
muhtemel
masa da- kendi Napolyonlarmi ortaya ya da Stalinlerini kanp Allah'm dügmanlarma kargi savasta yeni zirvelere
olç1ula-
4abilirler.
Ïran devriminin
ifadelerinde,
gerek hukuki takibatlarda
gerek siyasi bildirilerde çok sik kargimiza çikan su "Allah'in dügmanlan" terimi laik zihniyetteki modern.digarhkhya çok tuhaf görünüyor olsa gerek. Allah'm dügmanlari oldugu, bu dügmanlari belirleihtiyact oldugu yip onlardan kurtulmak için insanlara fikrianlamak ni biraz zor. Gelgelelim o kadar da yabanci degil. Allah'm dügmanlart kavrann, klasik öncesi ve klasik antik devirlerden agina olunan, hem Eski hem Yeni Ahit'te, hem de Kuran'da Îsyer alan bir kavrayigtir, modern radikal lam'm ideolojisinde de merkezi bir yer iggal eder. 526
Bu kavram çepitli biçimlerde kargimiza çikar. Antik Yunanhlar tannlarm birkaç dügmanmi lardan biri gerçekten de tannlara kargi gelen, olumsuz degil, sunulan süper kahramandir. daha ziyade olumlu bir igikta Tannlann bir bagka dügmamysa, onlarm karpti degil kurba-
tammlamislardir.·Èun-
ve kiskançhälmn tannlara kargi bir tür da bagka gmpta talihsizlik için kozmik savaga girmig olanlar, yani kendileri iç savaga diyebilecegimiz bir biçimde, tannlar arasmdaki olanlar vardir. dahil olmus antik Îran'm ikici dinleBu. fikrin benzer bir versiyonu, rinde.de kar§1miza çikar. Îslam'm VIL yüzyilda ortaya çikipi öncesinde, Îran'daki dinlerin birçogu az çok ikiciydi, bir tek Zerdügtlük degil, iki kozmik gücün varhäma inamyorlardi. inanemda Ïslam ya da Yahudilikteki geytan, Hiristiyanhk, biriTann'nm daha gizemli gerevlerinden Seytan'm tersine bir Tann eseri degildir, bagimsiz bir güçni gerçeklegtiren girismig üstün bir Tann'ya tür, karsi kozmik bir mücadeleye kötücül1ük gücüdür. Bu inanç Manicilik ve bagka gelenekler üzerinden birçok H1ristiyan, Müslüman ve Yahudi tarikatmi da etkilemigtir:. Manicilik neredeyse tümüyle ortadan kalkiyi ile kötu arasmda mig olsa da, adi, dünyay1 ve sorunlanm keskin bir mücadele olarak gören basite indirgeyici bir görügü ifade etmek için -karmagik bir teolojiye biraz da haksiz-
tannlarm m olandir, olandir. Bir nesnesi
hk ederek-
garezinin,
hmcom
hâlâ kullamhr.
deEski Ahit'te de, antik Yurian'da oldugu gibi tannlarm i1gili göndermeler vardügmanlanyla Tann'nm gil, ama bazi dir. Bunlardan biri Tänn'vi sevenler ile ondan nefret edenaynmdir. arasmdaki sevmeyenler Ç1kig'm ler, muhtemelen gerçekten "Fakat pöyle ayetinde der: Tann 23. babmm 22. söylediklerimi onun sözünü dinlersen ve olacagim, dügmanlarma dügman senin 527
yaparsan,
hasimlarma
o zaman
hasim
olacagim."
Aym kavrayig Mezmurlar'm birçogunda daha ihtirash ve kipisel bir biçimde ifade edilmigtir. Kuran'da Alolarak tammlanmig, akibetlah'm dügmanlan inanmayanlar Cehennem ategi oldugu söylenmigtir lerinin (2:98, 41:19 ve
28); inananlara "Allah'm dügmam"na ve dügmam"na salma" emri verilmistir. Fakat ölümüne bir mücadeverilmek zorunda le degildir. "Dügrianm bansa yanagirsa, "onun
"korku
sen de banga yanap ve Allah'a güven." Çünkü o inayetiyle dügmanm niyet edecegi bütün hilelere kargi yeterli bir koruma saglayacaktir (8: 60-62). Tarihsel kayitlara göre, hayatta oldugu yillarda peygambere kargi savaganlar ona boyun egmigtir. Bugünün sözde bazi Îslami köktencilerine, tek bagina bu bile kutsal metnin banstan kastettigi gey olarak görünecektir.
Tek tannh dinlerin ögretilerinde, Tann insanhgi manlanna kargi kendisine yardim etmeye çagirmaz;
düginsan-
lar, daha dogrusu insanlarm bazi kesimleri dügmanlanna yardima kargi Tann'yi onlarm dügmanlançagirir, Tann'mn ister. Îkici dinm kendi dügman1ari olarak benimsemesini 1erde oldugu gibi Tann onlan degil, onlar Tann'yi, tabir-i caizse, ige kopar. Aym yaklagim modern zamanlarda da sikhkla benimsenmistir. Tann'ya Krahmizi, Kraliçemizi, Kayseriülkemizi cumhuriyetimizi mizi, Çanmizi, korumasi, ya da tabii dügmanlanmizi kendi dügmanlan bilip hayal kinkhgiricasmda bulunulan, hatta kimi zaman kaba na ugratmasi sözlerle böyle bir talimat verilen birçok ilahi, milli margt ve özel askeri duada oldugu gibi örnegin. Hiristlyanhit;m ortaya ç1k141yla birlikte, Eski Ahit'te ifade edilen Yahudilik kavray1px çok geligtirildi. Tann kavrami genigletilip Hz. Îsa'yi da içine ahrken, Tann'mn dügmanlari kavrami da buna uygun olarak genigletildi ve yeni bir anlam sadece Tann dügmanlan olmalan kazandi. Artik insanlarm 528
legil, Tann'yi
yaralamalan,
hatta bir anlamda
.
öldürmeleri
ilk dönemlerde, Bu yüzden Hiristiyanlann le mümkündü. ilgili almmig literatürlerinutsal metinlerle olarak kaleme bulule, Tann'nm dügmanlarma sik sik birçok göndermede ifa1uldugunu Hiristiyanlan paganlann görürüz. Geçmigte
tarale etmek için kullandigt bu terim, bugün Hiristiyanlar nitelemek için kullaç1kmislan Yahudileri dinden indan ve nlmaktadir, bu kesimler Hz. Îsa'nm, dolay1siyla Tann'nm fügmam olarak görülmektedir. Ïslam'da Tann'mn dügmanlan kavrami daha büyük bir rol edinmigtir. Kuran tabii ki kati bir biçimde tek tanneidir ve tek air Tanri, tek bir evrensel güç tamr. Kuran'a göre, insanlann kalplerinde iyi ile kõtü arasmda, Tann'nm emirleri ile bagtan vardir, ikancilar fakat bu Tann'nm arasmda bir mücadele õnceden belirlenmig bir belirledigi, sonucu Tann tarafmdan tnücadele olarak görülür. Însanhk için bir smav niteligi tagiÏran'daki eski ikici dinlerin bazilarmda van bir mücadeledir, oldugu gibi kötüye karsi lyinin zafer kazanmasmda insanhäm degildir. Bu tek tanneihga önemli rol oynadigi bir mücadele ragmen Îslam, Yahudilik ve Hiristiyanhk gibi, gelisiminin baiyi ile kötü, Îran kökenli ikici nosyonlardan, zi agamalannda ile Tann yalan, ile hakikat ile kaos, aydinhk karanhk, düzen arasmda isimlerle bilinen karpti ile Ïblis, Seytan gibi çegitli etkilenmistir. oldugu fikrinden kozmik bir çatigma arasmdaki kozmik mücaMüslümanlara göre iyi ile kotü dele, kolayca siyasi, hatta askeri boyutlar kazanabilir. Hz. Muhammed'in, diger dinlerin kuruculari gibi sadece peyögretmin bir devlet olmadigi, gamber ya da aym zamanda bagkam, bir yönetici ve bir asker, genig bir impave temaat ratorluk haline gelecek geyin kurucusu oldugu hatirlanacaktir. Dolayistyla bu mücadele devletlen ve onlarm silahh kuvda içine alan vetlerini, bunlarm yam sira bireysel inananlan 529
.
I
-,-
r
-
bir mücadele haline geldi. Islam
için, "Allah yolundaki" kutsal savag için verilen savagm savagçilan Allah için savagryorsa, bunun mantiki sonucu, onlarm yer alanlarm itibanyla Allah Prensip Tann'mn dügmanlan oldugudur. -kargisoda
egemen oldugu, Islam devletinin en üstün yöneticisi oldugu, peygamber, ondan sonra gelen hahfeler Allah'm yardimcilan oldugu için Allah egemen olarak orduya da hükmeder. Ordu Allah'm ordusudur, dügman da Allah'm dügmamdir. Al-
lah'm askerlerinin çimde
Allah'm
bir yere, yani kâfirlere
gõrevi, mümkün oldugunca Allah'm onlan dügmanlanm,
ölüm
yollamaktir. Müslümanlarm çegitli savaglarm kay1tlarmda, bir "Allah rahmet eylesin" benzeri bir
sonrasma
kargi girigtigi
Müslümamn
hizh bir biizleyebilecegi
ölümünden
mhunu Cedeyigle, kâfir bir dügmanm ölümündense "AlÌah hennem'de de kovalasm" gibi bir deyigle bahsedilir. Allah'm davasi için Allah'm dügmanlarma kargi verilen normalde, kâfirlere kargi verilir; kâfirler gerekirse orsavag dularm gücüyle ya Îslam'i kabul etmeye ya da Müslümanlaboyun egmeye zorlamr. Fakat Islam'm smirnn yönetimine lari digmdaki yabanci kâfirden daha sinsi, daha tehlikeli bagka bir dügman daha vardir, o da mürtettir; Îslama uygun yetigtirilmig, bir Müslüman ismi tagiyan, görünümü de Müslümana benz eyen, fakat dinden ç1kmig ve gizlice onu. içerden yikmaya çaligan kigi yani. Daha ortaçaglarda bazi huçikmig kukçular, dinden bir rejime kargi bir iç cihad olasihtartigmiglardir. Modern köktencilerde ise bu bir devrim gmi ideolojisi halini almistir. Sedat'm katilleri ve Ïran'da monarAllah'm vahyini bir kenara birakmig, iyi yikima ugratanlar, Allah'm hukukuna kopya son verip yerine kâfir Bati'dan edilmig yeni yasalar, yeni yollar geçirmeye çahyan dinden çikmig yöneticiler ile rejimlere kargi kutsal bir mücadele içinde olduklan yönünde bir inanci paylay1yordu. 530
Tann dügmanmm arketipi tabii ki, Kuran'da sik sik karbirçok kez ikaz ed11digi gimiza çikan, ona kargi müminlerin Seytan'dir. Islam Cumhuriyeti'nin demonolojisinde de, Seybir de belh bir mekâna yerleptirilmig, tan Bati yankürede isimlendirilmistir. Müslümanlarm kutsal yazdanna ve geleneklerine göre Seytan Allah'a kargi dugmanhšmi sürekli Allah'm halkmi yoldan ç1karmaya çahyarak ifade eder. Adem ile Havva'mn ilk kez bagtan çikanlmasindan bu yana Seytan ugragmdan Kuran'in, Müshiç vazgeçmemistir. bu kötücül lümanlar arasmda en bilinen, en çok okunan sure olma koardmdan ikinci strada gelen son sureilk surenin nusunda sinde göyle der: "De ki: 'Însanlarm rabbine sigimnm. Însanilahma. insanlann yönlendiricisine, Kivnlarm yöneticisine, gizlenen vesvesenin/o saklanan, sinsi, sinip sinip hp kivnhp aldatici insanlarm gögsüne kugkular, geytanm gerrinden, o kuruntular sokar o..."
Humeyni'nin, Ïslami köktenciligin diger ideologlannm yazilarmda, onlann bakisma göre, tanimladiklan biçimiyle hakiki inancm ve dogru yolun aleyhine en büyük kötülügün, göyle olasi hasmane eylemleri Amerikan hükümetlerinin
dursun, Amerikan kültürünün geldigi gayet açiktir.
bagtan çikanci
Ortaçaglarda oldugu gibi modern manlar, Hiristiyanlar ve Yahudilerin
cazibesinden
da, Müslüyam sira, bagka inanç-
zamanlarda
de birçogu, hatta genellikle çogu, çatiglarm takipçilerinin malano görmeye o kadar egilimli dünyamn sonu açismdan da bu dogrultuda sürdürür. Însani medegildir, temaslanm selelerle ilgili çatigmal'ar kavgalar yagayan, birbirine kargit insanlar arasmda diyalog ve uzlagma, bang hatta Arap-Îsrail gibi bir bang olasihgi daha görügmelerinin .de gösterdigi için böysaglanabilir. Tann'nm kendinden menkul icracilan ihtimal le bir söz konusu olamaz. 531
.
Allah dügmanlarma savag açmiglar için, mücadeleleri ya ölümle Allah yolunda, ugzaferle davasi erer. onun ya sona ahirette tarif edilemeyecek kutsal metinlerin runa ölenlere, ödüller Zafer kazaderecede harika vaat ettigine inamrlar. olana, maglubun ise, aym makam muzaffer rasalarm üzerinde tamdimodern mü1kleri laik ve gi her geyi kat be kat ayan haklar tamr. Böyle bir savasta açiktir ki, bang olamaz, maalesef iyi niyet de. Sadece iyi kötüye, Tanri Seytan'a kargi nihai zaferi kazartmcaya dek sümlmasi
halinde
insanlan
savagihr. Savag olsa olsa atepgelgelelim bunlar da ilahi kudmücadeleyi sürdürmenin eyledigi oldugu takdir retin uygun vakte dek sürer ancak. Bang, onunla birlikte. iyi niyet, ancak kendilerini savagi, yani Allah'm tarafi olarak tave ancak, rekli,
dur durak bilmeksizin keslerle kesintiye ugrayabilir;
mmlayanlar hasimlanmn kimligini, niden tammlamaya hazir oldugunda
çatigmamn gelebilir.
amacmi
ye-
Onlar bunu yapana dek -ki geçmigte bu tür hareketlerin bütün dinlerin fanatik olçogu er ya da geç böyle yapmigtirmensuplari konuda fikir bir birligi içinde olabilir: mayan gu Tann'nm insan dügmanlarla basi beladaysa gerçekten, bunlarm en zararhsi, kugkusuz onu adam kaçiranlann, suikastçilarm ba-yiolarak; nefret ve kan dökülmesini vahyetmig, büyüklügü genç, ihtiyar, kadm, erkek masum yabanci insanlarm bombalar, tüfekler ve ekmek biçaklanyla rastgele katledilmesiyle ortaya konan bir ilahi kudret olarak resmedip admi kõtüye çikaranlardir.
532
33. BÖLÜM MÜSLÜMANLARIN ÍSYANININ
KÖKLERÍ I
I
-
...I
1990
I
dinle ilgilí¯meselelerde, bir mektubunda, düsturu"nun hükümetin tersine çevrilmesi gerektigini, "Bölünmüg dururuz, parçalanmig dügeriz," dememiz gerektigini yazmigt1. Jefferson bu sözleriyle, esasen Amerikan addedilen bir fikri klasik bir özlülükte ortaya koymuytu. Kilise ile devletin birbirinden ayrilmas1yd1 bu fikir. Tümüyle yeni Locke'un, Avrupa'da Aydmbir fikir degildi bu, Spinoza'nm, lanma Çagi'nmbazi filozoflarmm yazilarmda bazi öncülleriilkeye ilk kez ABD'de bir yasa güFakat ne rastlanabilir. cü kazandinldi ve yavag yavag iki yüzyil içinde bu fikir bir gerçekhge donustu. Din ile siyasetin aynlmasi gerektigi fikri nispeten yenidir, yalmzca üç yüzyil öncesine dayamr, birbirlerinden ayri olThomas
Jefferson
"sivil
=bu
533
1
duklari
Hiristiyanhgm fikriyse neredeyse baglangicma dek metinlerinde "Sezar'm hakkim Kutsal Hiristivanlara uzamr. Sezar'a, Tanri'nm hakkim Tanri'ya vermeleri" buyurulmugasil sözlerin anlami Bu konusunda farkhhklari görüg tur. yaansa da, genelde, iki kurumun yan yana durdugu, her birisahip olnin kendilerine özgü kanunlara ve yetke zincirine dugu, dinle ilgili olana Kilise, siyasetle ilgili olana devlet gekilde yorumlanmigdendigi bir durumu megrulagtiracak
lardir. rilabilir
iki kurum bulundugundan, de, birbirine tâbi de olabilir
bunlar birlegebilir de aybagimsiz da olabilir, sibelirlenmesi konusunda
mrlarm ve yargi yetkisi alamnm çatigmalar aralarmda da çikabilir. iligkilerin çikardigi soortaya Din ile siyaset arasmdaki runlarm getirilecek olasi çözümlerin bu geve bu sorunlara ilkeler evrensel degil Hiristiyan kilde formüle edilmesi, ve deneyimlerden dogmugtur. Din ile siyasetin farkh biçimlerbide algilandigi, dolayisiyla sorunlar ile olasi çözümlerin, zim Bati'da bildiklerimizden köklü bir biçimde ayrildig1 bagçogu, genelde çok ka dini gelenekler vardir. Bu geleneklerin sofistike, üst düzey kazammlara sahip gelenekler olsalar da, yerel kalmiglar ya da yerel hale gelmiglerdir; bir bölgeyle, bir smirh olmuglardir. Fakat kültürle ya da bir halkla dünya çacanhhgmm yayilmig olmasi, heveslerinin sürmesi, evpma anlammda Hiristiyanhkla renselci olmasi kargilagtmlabilecek tek bir gelenek vardir, o da Ïslam'dir. Însanhk tarihinin bildigi baska bütün medeniyetler gibi, Îslam dünyasi da ganh günlerinde kendisini hakikat ve aydmvakti geldiginde aydmlatihp medenileptilanmanm merkezi, rilecek kâfir barbarlarla çevrelenmig bir merkez olarak görmügtür. Fakat farkh barbar gruplari arasmda önemli bir farkhhk vardir. Dogudaki ve güneydeki barbarlar çoktanrihlar ve Îslam'm kargisma hiçbir tehdit çikarmazlar, puta tapanlardir, 534
akip olarak dikilmezler hiç. Kuzeyde ve batida ise Müslünanlar çok erken tarihlerden itibaren gerçek bir rakip -gör-
bir dünya dini, bu dinden ilham alan ayri bir olarak kendilerinden çok daha bir imparatorluk :üçük iddialan gevkle sarilmakta hiç de olsa da, ve emellerine >nlardan Bu geri kalmayan ayn bir medeniyet görmüglerdir. >lugum, gerek kendisi gerek bagkalan tarahndan Hiristiyanik olarak bilinen olugumdu. Uzunca bir zamandir neredeyse tvrupa'yla bir tutulan bir terim oldu Hiristiyanlik terimi. rekabet neredeyse on dört Bu rakip sistemler arasmdaki nuglerdir;
rakip
nedeniyet,
Ïslam'm ortaya çikipiyla dek devam etmistir. Uzun günümüze >ir dizi saldin cihadlar ve haçh seferlerini ve kargi saldinyi, Hiristiyanhk :apsar. geri çeÎlk bin yllda Îslam ilerlemede, :ilmede olmugtur. Yeni inanç Levant ve ve tehdit altmda topraklarim Euzey Afrika'yi, bu eski Hiristiyan fethetmig, sürmektedir.
usirdir
VIL yüzyilda
neredeyse
>aylamig,
Îspanya, Portekiz, hatta Fransa'mn bazi bölHaçli Seferleri'nin H1ristiyanligm doyönetmigtir. ;uda kaybettigi topraklari geri alma girigimi geri püskürtülgüneybati Avrupa'daki r1üg, Müslümanlarm topraklari Re>ir
süre Sicilya,
;elerini
onquista'da
logru
ilerlemesi,
Îslam'm
kaptirmalan Viyana
gibi uzak
güneydogu
bir
noktaya
Avrupa'ya iki
kez
ulag-
güç1ü bir biçimde telafi edilmistir. Son üç yüzy11 ikinci Viyana kugatmasinm Türklerin 1683'te baansizhga Asya ve Afrika'da Avrupa'ya ait söugramasimn, ardmdan yükselige geçmesinin atirge imparatorluklarmm nalanyla toyunca,
savunmada olmug, Avrupa ile evlatlanndaki Hiristi-an Îslam dahil bütün ve Hiristiyanhk sorirasi medeniyet, Lünyayi kendi yörüngesine sokmugtur. yükBati'nm bu ustun1ügüne karsi uzunca bir zamandir elen bir isyan dalgasi var, Îslami degerleri yeniden ileri sürD.e, Müs1üman âlemine eski büyüklügünü yeniden kazandirslam
.
535
•
I
r
peg pege yenilgiler yagadi. Bu var. Müslümanlar ilki, çapmdaki hakimiyetlerini ilerleyen dünya yenilgilerin ile Bat1'ya kaptirmalanydi. Îkincisi yabir güç olan Rusya ma arzusu
hatta kimi zaiggali, yerlegimcilerin yerli gayrive man yabanci müslim unsurlara haklar tamnmasi yoluyla kendi ülkesinde yitirmesiydi. otoritesini Üçüncü -ve sonuncu-- yenilgiyse özçocuklarm ve¯isyanci kendi ülkesingür kilmmig kadmlarm Dayamlamayade Islamm efendiligine meydan okumasiydi. çikacak kadar agir gelmigti bunlar, hakimiyetini raymdan
banci fikirlerin, yasalarm,
hayat tarzlarmm,
yöneticiler
nihayetinde toprakkangikhga sürükleyen, larmm kutsalhgim çigneyen bu yabanci, kâfir, anlaplamaz güçlere kary bir isyamn patlak vermesi kaçimlmazdi. Bu isyönelmesi,' gücünü kadim yamn aslen, bin yilhk dügmana inançlar almasi da dogaldi ve baghhklardan evlatlan degil mi? Bu deyig Amerikademigtik, Avnipa ve ulusal mitleri, ulus olhlara tuhaf gelebilir; Amerikahlarm beri, genellikle duklari tarihten, hatta daha öncesinden Amerikan kimligini Avrupa'ya kargit olarak, eski Avrupa'nm izledigi tarzdan kökten farkh olan, yeni bir gey olarak tammlamigtir. Gelgelelim bagkalari Amerika'yi pek bäyle göituez; Avrupa'da genellikle böyle görülmez Amerika, bagka yerlerde de onu böyle gören pek yoktur. çogunlukla isAmerika kitalarmm kegfine, kurulmasma irklar fatemeden de olsa bagka ve kültürler de katilmigtir, bagi çektigi, onlarm hakimiyetinkat bu keyif Avrupahlarm dillerini, dinlerini, hayat tarzde gerçeklegen, Avrupahlarm verdigi bir Avrupa girigimi ollarmm büyük bir bölümünü bir süre böyle mustur, dünyamn geri kalam bu keyfi uzunca ran,
toplumunu
gormustur. göAmerika uzunca bir süre boyunca sadece Avrupa'dan Afrika'daki Ortadogu çekmigtir. nüllü göçmenleri ve Kuzey 536
fakat slam topraklanndan da Amerika a gelenler olmuytur, ülkelerdeki unlarm pek azi Müslümandir; çogu bu Hirietiazmhklara azmhklara, Yahudi kadar olmasa da meno an Bu insanlarm ardmdan ynlmalan, a'nm Müslümanlarm
uptur.
Jaktan
ziyade
Amenka'ya Amerika'da
gözündeki
güçlendirmistir. Amerika
Ïslam topraklarmda,
gitmek için ülkelerinden varhk Amerigösterdikleri Avaipai
imajmi
zaylflat-
hakkmda dikkat çekici de-
bir parça ilgi ecede az gey bilinir. Bagta kesif seyahatleri geride Amerika kalan tek ekmigtir; Kolomb'un haritasmin hâlâ Îstanve uyarlarnadir, opyasi Türkçe bir tercüme saklanmaktadir. XVL ul'da, Topkapi Sarayi Müzesi'nde cografyacmm Dünya'nm üzydda Yeni yayamig bir Türk :egfine dair, Bati Hindistan'in Kegfi baghkh degerlendirmeFakat i Türkiye'de basilmig bu konudaki kitaplarm ilkidir. ki bundan sonra, bu ilgi sonüp gitmigtir, niseten geç tarihlere kadar Amerika hakkmda Türkçede, Arapada ya da Müslümanlann konugtugu bagka dillerde pek bir O dönemde ispanya'da bulunan ey yazihp çizilmemistir. fash bir elçi, Amerikan devrimine dair Arapçada ilk oldugu :ugku götürmez bir degerlendirme kaleme almistir. Fas Sulimzalaam 1787'de ABOile bir barig ve dostluk antlagmasi diger Müslüman yeni cumhuriyetin nig, bunun ardmdan levletlerle kimi zaman dostane, kimi zaman hasmane, çoki ;unlukla olmustur. Öyle göninüyor da ticari iligkileri >unlarm pek etkisi olmamistir. Amerikan taraflar üzerinde levrimi ve onun dogurdugu Amerika cumhuriyeti uzunca >ir süre bilinmemigtir. boyunca fark, edilmemig, tammp Islam topraklarmdaki küçük çapCIX. yüzyilda Amerika'mn --tüccarlar, varhgi konsoloslar, misi fakat giderek büyüyen onerler ve ögretmenlerdahi çok az merak uyandirmig ya ülkelerde la hiç uyandirmamis, yaymo dönem Müslüman yle gõrünüyor
537
lanan yazih eserlerde ya da gazetelerde bundan neredeyse hiç bahsedilmemigtir. Îkinci Dünya Savagt, petrol sanayii, savag sonrasi geligmeler, birçok Amerikahyi Îslam topraklarma getirmigtir; daha fazla sayida Müslüman önce ögrenci, sonra ögretmen ya Amerika'ya da igadami olarak ya da bagka amaçlarla gelmig, nihayetinde göçmen olarak bu topraklara ayak basmigtir. Sihayat tarzmi ya nema, daha sonra da televizyon Amerikan Amerida her halûkârda bu hayat tarzmm bir versiyonunu ifade admm etmedigi ka'mn dahi hiçbir gey ya da daha buAmeinsana tanitmigtir. nu bile duymamig olan milyonlarca özelhkle Avrupa'nm reedildigi, Japonya'nm kabet gucünün bertaraf reoldugù yillarda, ikinci kabet gücününse henüz yükselmemig Dünya Savagi'nm hemen sonrasmda Ïslam Bünyasmdaki en ulagmig, piyasalara mügteriler edinmig, daha da ücra yeni
rika'da
üretilmig
çok çegitli ürünler,
neredeyse
önemlisi yeni zevkler yaratrug, yeni hevesler uyandirmigti. özgürlagü, Amerika adaleti ve firsatlan temBazilanna göre zenginligin, iktidarm sil ediyordu. Birçoklanna göre ise ve bagarmm günah ya da suç olarak görülmedigi dönemlerde,
bu
vasiflan
temsil ediyordu. Sonra büyük bir degigiklik oldu; genig çaph, giderek de genigleyen bir dini dirilig hareketinin liderleri dügmanlanm Tann'nm dügmanlan olarak tammlayip peglerine dügtü, onlara "Bati Yanküre"de bir ve bir isim" biçti. Sonra birdenbire, yani göründügü kadanyla birdenbire Amerika bag Müslüvücut dügman, kötülüklerin bulmuy hali, özellikle manlar için iyi olan her geyin, Íslam'm taban tabana ziddi haline geldi. Peki ama neden böyle oldu? "yer
~
i
538
di-
Bazi bildik suçlamalar de Amerika karpti hissivatm bileyenleBati kargiti, özellikle etkilere rastlari arasmda Avrupa kaynakh bazi entelektüel Almankaynaklarmdan biri Almanya'dir. riz. Bu etkilerin gekilde olumsuz hiçbir balog ya'da Amerika'ya kargi açisi, Rilke, Ernst Maria sadece Nazilerle simrh kalmayan, Rainer gibi birbirinden farkh, çok çeJünger ve Martin Heidegger
bir parçagitli yazarlan da içine alan bir dügünce ekolünün kültürsüz Amerika si olmuytur. Bu algilama biçimine göre, nihai örnegidir: zenginlik ve rahathk içindebir medeniyetin fakat ruhsuz ve yapaydir; dogup dir, maddi olarak ileridir, geligmig degil toplamp bir araya getirilmig ya da en iyi ihtiteknolojik organik degil mekaniktir; malle inga edilmistir, "sahici"
fakat Almanlarm ya da bagka olarak karma iktir, halklarm köklü, insani, ulusal kültürlerinin manevivatmdan Alman felsefesi, özellikle yoksundur. de egive canhhämdan Araplar bagotuzlarda, baglannda kirklarm ve tim felsefesi, etkiye arasmda hatin sayihr bir ka Müslüman entelektüeller sahip olmustur .ve bu felsefi Amerika kargithgi .da mesajm bir parçasidir. Almin etkisinin geçici olarak Reioh'm çõkügü
Üçüncü
ve
daha da Amerikan kargiti bagka son bulmasmm almigtir: Bati kapitalizmini ve onun bir felsefe onun yerini olarak Amerika'yi kmayan en ileri ve tehlikeli somutlasmasi etkisi kaybolmaya yüz Sovyet Sovyet tarz1 Marksizmdir bu. igleyigini alacak, taen azmdan tuttugunda da onun yerini mamlayacak bagka bir etki ortaya ç1km14tir, Bati Avrupa'dan özellikle daha sonralar da ABD'den kaynakde Fransa'dan, lanan, zaman zaman daha önceki iki felsefeden de etkilenen mistisizmidir bu. Bu mistisizyeni bir Üçüncü Dünyacihk evrensel inyönündeki icat altm çag etme me, geçmiste bir ardmdan,
I
539
sani egilimle,
õzellikle
Avrupa'nm bu geçmigi bagka bir yerde görme arzusu da katkida bulundu. Eski altm çag mitinin yeni bir versiyonuyla, bu geçmig Üçüncü Dünya'ya yerleptirildi; Batih olmayan Adem ile Havva'mn masumiyetinin Batih yilan tarafmdan bozuldugu yerdi burasi. Bu bakig açisi, Dogu nun iyi . igmi . . Bati nm k otucu 11· ·· ¯ b ir ve sa fligmi, ugunu öncül olarak kabul ediyordu; kõt'ucullük Bati Avruki o pa'dan ç1kip katlanarak geniëleyen bir egriyle ABD'ye uzam.
'
.
'
yordu.
Bu fikirler de münbit bir topraga dügtüler ve yaygin bir destek kazandilar. Fakat bu ithal felsefeler, gerek Bati kargithéma gerek Amerikan kargitligma entelektüel bir ifade kazandirmig olsalar da, bunlara yol açtiklan söylenemez, .Ortadogu'da ve Îslam dünyasom bagka yerlerinde birçok kipiyi bu tür fikirleri kabul etmeye açik hale getiren yaygm Bati kargithgi da bu felsefelerle açiklanamaz kugkusuz. Birbirinden tümüyle farkh bu tür doktrinlerin destek bulAraplar için pek de cazip masim saglayan geyin, Nazilerin olmayan irkçi teorisi ya da Sovyetlerin Müslümanlar açismpek dan de cazip olmayan ateist komünizmi olmadigi, daha ziyade bu doktrinlerin ortak paydasi olan Bati kargithgi oldugu agikâr olsa gerek. Nazizm ve komünizm, gerek bir hayat tarzi olarak, gerek bir dünya gücü olarak Bati'nm kargiböyle olduklari için de Bati'yi sma çikan baghca güçlerdi, görenlerin dügmanlan olarak destegine degilse bile, en esas azmdan
yaslanabilmiglerdi. sempatisine Peki neden en bagta husumet geliyor? Genelden özele gidecek olursak, tek tek Bati hükümetlerinin benimsedigi, izledigi, Ortadogulu halklar ve Ïslam'i benimsemig baska halklarda piddetli bir öfke uyandiran bireysei politikalar ve eylemlerin hiç de eksik olmadigmi söyleyebiliriz. Fakat genellikle, bu politikalarm çözülmesi, yalmzca yeterk edilmesi, sorunlann
540
Fransiz.lar al ve geçici bir yatigma, teskin etkisi yaratmigtir. ezayir'den, Îngilizler M1sir'dan aynlmiglar, Batih petrol girpetrol atleri kuyulanm, Batihlagma yanhsi Sah ise kan'i terk :migtir. Fakat fundamentalistlerin ve aginhk yanhsi bagka ruplarm Bati ile dostlar1 kargismdaki genel hognutsuzluklagelismig, teskin olmamistir. sürdürüp Amerika kargiti hissiyata arasindaki Bugün Müslümanlar .k sik sebep gösterilen Amerika'nm Îsrail'e verdigi desyey, yakmhk ve müdahaleyle ktir. Amerika'nm Israil'e destegi, irlikte önemi daha da artan bir etkendir. Fakat burada da varhgmi
zor bazi tuhafhklar bir tek sebeple açiklanmasi ilk günlerinde, ABD belli bir ardir. Ïsrail'in kumlugunun les_afeyi korurken, Sovyetler Birligi derhal Îsrail'i hukuken Sovyetlerin uydusu desteklemig, Çekoslovakya'dan miylp daha õnderilen silahlar, bu yeni devleti, Ïsrail'i ömrünün k haftalarmda yenilgiye ugray1p ölüp gitmekten kurtarm14yuzünden Ne var ki _görunüge bakihrsa, bu politikalar niyetle gibi, yaklagilmadigi büyük bir kötü 1956'da, Îsrail, ÎngiBD'ye de iyi niyet beslenmemektedir. için kuvvetli çekilmesi g'üçlerinin Misir'dan ve Britanya ine sadece
_r.
lovyetler'e
_z
bulunan ABD olmustur; e kararh bir biç'imde müdahalede siakat Misir, Suriye, Irak ve baska-devletlerin yöneticileri ih yanagmiglardir; Sovyetler'e ABD'ye degil bulmak için irlegmig Milletler'de ve genel olarak dünya çapmda Sovyet lokuyla dayamyma baglan kurmuglardir. Daha yakm döIsrail ve Siyöneticileri emde, Iran Islam Cumhuriyeti'nin kmamay1 dile getirmigonizme kargi en ilkeli, en uzlagmaz rdir, fakat bu liderler bile, Ayetullah Humeyni'nin ölümün.en önce oldugu gibi sonra da, kendilerine özgü sebeplerle tradan Washington yeridiyaloglara girmek istediklerinde Le :i,
Kudüs'le konusmayi daha kolay bulmuglardir. davasma adamig, birçogu kendilerini Araplann 541
Su da
var
bazilan IE,
.
Îslam'i kabul rehin
boyle
onlari etmig olan -Lübnan'daki Batih rehineler, uzuvlan alanlarca Büyük Seytan'm olarak görülmüg,
muamele
Müslüman
görmügtür. muhaliflerden
daha sik duyulan bir bagka nefret açiklama ise, Amerika kargitt hissiyah Amerika'nm radikaledilen rejimlere verdigi destege baglar. Bu rejimler tarafmdan kâfir, her gerici, muhafazakârlär ler tarafmdan kesim tarafmdan yoz ve zorba olarak görülür. Bu suçlabir akla yatkmhk vardir, esasen içten yönetilen, genelde milliyetçilik kargiti bir hareketin neden yabanci bir katkida bulugücü kargisma almasi gerektigini açiklamaya nabilir. Fakat bu yeterli degildir, özellikle de bu rejimlere vegibi gerilen destek gerek çapi Sah'm da görmüssoldugu rek etkililik bakimmdan simrh oldugu için, bu da yeterli bir açiklama sayilmaz. Açiktir ki, ne kadar çok, ne kadar ciddi olurlarsa olsunlar, daha derin bir gey söz konusudur; bübu özel gikâyetlerden uzlagmazhklari tün bir soruna dönügtüren, butün sorunlan özülemez hale getiren daha derin bir gey. Amerika'ya, daha genelde Bat1'ya karp bu hognutsuzluk gekilde Müslüman dünyayla smirh degildir, Iranh hiçbir ülkelerdeki ile onlann bagka mollalar tilmizleri hariç Müslümanlar bu duygunun daha kötücül, tehlikeli biçimlerini desergilemig de degildir. Bu hayalkirikhgi ve huneyimlemig, sumet duygusu dünyanm bagka birçok yerinde de etkili oldahi etkisi altma almigtir. mug, hatta ABD'de bazi unsurlan iligkin son dönemmedeniyeti ile degerlerinin reddine Bati --ve igitilen gerekçelendiraçiklamalar de en yaygin olarak ezilmig halklan adimeler- kendfleri ile Üçüncu Dünya'nm olan kesimlerden gelmektedir. na konugtuklan iddiasinda iki
malarda
-
-
Suçlamalar ve kölelikte,
bildik suçlamalardir. zorbahk -
ve sömürüde 542
Biz Batihlar
kurumsallagmig
ataerkillik
cinsiyet-
suçlamriz. Gerek bu suçlailikle, irkçihk ve emperyalizmle suçlamalar karpsmda, Amerikahçirkin aalar gerek bagka olarak da degil, insan olarak, insan tr olarak degil, Batihlar bagka kmm bir mensubu olarak suçumuzu kabul etmekten igleyenler yalmzca biz günahlan yoktur. Bu ir seçenegimiz günahegiliz, hatta bazilanna baktigmuzda biz en berbat Bati dünyasmda, arlar olmaktan fersah fersah uzaktay1z. âleminde kadmlar her zaman aha genel olarak Hiristiyan fakat en gitsiz, genelde de ezici bir muamele görmüglerdir; geneligezegende kadmlann muamele, ötü haliyle bile bu tin
maruz
len daha
kaldigi çok eglilik
ve odahk
sisteminin
iyidir.
midir?
irkçihk Peki o halde asil gikâyet konusu :usuz bu kelime, Batih, Dogu Avrupah ra'dan
hükmün-
bazi dinleyici kesimlerine
Hiç kug-
ve Uçüncü Dünhitap eden konugmalarda
ine çikan, sik sik kullamlan bir kelime olmustur. Ülke içinle tüketilmek üzere yazihp çizilenlerde ise o kadar sik kullaifade eden genellestirilmig ve anulmaz, kötü muameleyi gelmigtir; daha çok bugünlerde tek amsiz bir terim haline >artili, farkh bilegimlere ve gömlek renklerine sahip milliyetdiktaterlüklerin :i atsözcüleri tarafmdan bile muhaliflere
terimi de. kullamlan terimine benzer görulmekte, kargi bir suç olarak Kölelik bugün, insanhga Fakat hâlâ canh olan hatiraçapmda kmanmaktadir. lünya ara bakildigmda, kutsal yasa tarafmdan kurulup düzenlenmig gerekli bir kurum oldugu gerekçesiyle uygulanmig, hatAmerikahlarm :a savunulmuytur. bir zamanlar andig1 biçidegil, ortaniyle bu tuhaf kurumun tuhafhät, varolugunda genel bir fikir Köleligin yatmaktadir. Jan kaldmlmasmda Batihlar ilk siyasaklanmasmda airligiyle kabulünün kinhp alülkelerinde, denetimleri önce ada yer almiglardir; sonra iktidarlarmi :mda tuttuklan bagka ülkelerde, son olarak da 2en
"irkçihk"
"fagizm"
543
ya da nüfuzlanm ifade
edecek
kullanabildikleri olursak
emperyalizm
bölgelerde, tek kelimeyle yoluyla köleligi yasakla-
miglardir. Peki o halde gikâyet sebebi emperyalizm midir? Bazi Batdi güçler, bir anlamda olarak Bati medeniyeti bir bütün suç1udur, fakat gerçekten de, Bakugkusuz emperyalizmden yay11masmda, Araplarin, Mogollarm ti Avrupa'nm ya da Osönceki gibi nispeten manhlarm yayilmasi masum daha yayilmalarda ya da daha yakm dönemlerde Moskova'y1 yönetenlerin Baltik bölgesine, Karadeniz'e, Hazar Denizi'ne, Hininmesinde görülmeyen ahlaki dukus'a, Pasifik Okyanusu'na gerekiyor? bir kusur olduguna mi inanmamiz Cinsiyetçiligi, irkçihti, emperyalizmi uygularken Bati sadece binlerce yllinsanhäm olmus hk kayith tarih boyunca ortak uıgulamasi geylere uyuyordu. Bati'mn bagka bütün inedeniyetlerden farkhlagtigi nokta, bu tarihsel hastahklara tani koymug, isimlendirmig, iyileptirmeye çahgmig, bunda da tümüyle baolmasidir. Hiç kugku yok ki bu da kigarisizhga ugramamig nanacak degil, tebrik edilecek bir geydir. Genelde Bati tibbiteghis edip de Dr. Parkinson'i m, özelde ve Dr. Alzheimer'i isimlerini verdikleri sorumlu hastahklardan tutmay1z.
Bütün
bu suçlar arasinda,
en yaygm
olarak,
en sikhkla,
kimi zaman en kuvvetle kmanan kugkusuz emperyalizmdir; sadece Bati emperyalizmi, kimi zaman da hem Dogu (yani Sovyet) hem Bati emperyalizmi kmanir. Fakat bu terimin Islami fundamentalizm literatüründe kullamlma biçimi, terieleptirenler için tagidimin onlar için, Bati'da emperyalizmi gi anlami tagimadigmi akla getirir genellikle. Îslami fundamentalist yazilarm birçogunda terimi farkh bir dini anlam tagimakta, kelimesiyle birlikte, Haçh Seferlezaman zaman da onun yerine kullamlmakta, ri'nin yam sira, modern sumurge impamtorluklarmi da kap"emperyalist"
"misyoner"
544
Lr
etmektedir. Kimi zaman.inüzerinde hakisuçunun bir halkm digeri an, emperyalizm iligkide paylarollerin çok bu ·1iyet kurmasiyla degil, daha imiyla kapihr. Gerçekten kötü ve ilgili oldugu izlenimine üzerinde haabul edilemez olan kâfirlerin gerçek inananlar inananlarm, inanç]ara yanlig kaGerçek imiyet kurmasidir. geydir, 11mig çünolanlara hükmetmesi yerinde ve dogal bir inanmasaglar, korunmasim kutsal yasanm ü bu durum anlara hem gerçek inanci kucaklama firsatmi sunar, hem sahip yanhp inançlara e onlari buna tegvik eder. Fakat hükmetmesi, kufre girer ve gaylanlarin gerçek inananlara yozlagmasma, itabiidir, çünku toplumda din ve ahlakm ilga edilmesine hatta horgerülmesine, ann'nm yasasmm Kegmir, Eritre, Hindistan'da ol açar. Bu da Etiyopya'da yerlerde gibi farkh in'de Sincan, Yugoslavya'da Kosova bubulunur, buralakatkida anlamamiza sorunlan ün yaganan ayan bir saldin biçimini
ifade
olmayan Müslüman nüfuslar, de Müslüman Aynca Bati Avrutarafmdan yönetilmektedir. yapanlasozculugunu >a daki yem Muslüman azmhklarm tammadigt, H1ristiyanhga ülkelerin bu' artik m, Îslam'a, VIusevilige hiç vormedigi bir hukuki koruma saglamasi taleBu Müs1üman ainde bulunmasi da bununla açiklanabilir. ülkelerindeki kendi dinlede hükümetlerin özcülerin kendi olduguinden bagka dinlere bu tür bir koruma saglamamig gerek. Onlarm alg11anna göre bu tutumlar m da eklemek irasmda bir çeligki yoktur. Tann'nm nihai vahyine dayanan suistimalden korunmasi gerekir; tacizlerden, erçek inanem eksik olan diger inançlarmsa böyle bir koruta hatah ya da maya sahip olma hakki yoktur. hasmaneliginin bir açikMüslümanlarm Emperyalizmin bagka bazi güçlükler de Lamasi olarak kabul edilmesinde emperyalizmi vardir, dar bir biçimde, özele inerek gayrim hepsinde 1ükümetler
545
müslimlerin
Müslüman bile. Husumet
tammlasak
misse eger, neden kadim Müslüman
ülkeleri
bu
milyonlarca
kentlerini
iggal edip yönetmesi olarak emperyalizme yönelgõnülsüz Müslüman yurttag1,
anlamda
ve ülkelerini
hâlâ hiç de hanf yönetmekte olmayan yumruguyla olan Rusya'ya kargi degil de Müslümanlara ait bütün varhklarmi, topraklanm elden ç1karmig olan Bati Avrupa'ya kargi Í>ukadar güçlü olmugtur? Filipinler'de
Müslüman azmhgin yagadigi bölgede kisa halklari hiç yönetmemig süren yönetimi digmda, Müslüman olan ABD'yi de neden içine almak zorundadir? Müslüman tebaya sahip, geride kalmig son Avrupa imparatorlugu, yani elestiriler saldmlara Sovyet imparatorlugu hedef olmak ve öyle
dursun, neredeyse bir istisna olmuytur. SSCB'nin güney ve orta Asya cumhuriyetlerinde son dönemde Müslümanlann baglattigi ayaklanmalarm bastinlmasi bile, ancak ihmh tenkitlerle dostane karguanmig, tuhaf bir biçimde igleri" olarak nitelenen geylere kangma yönünSSCB'nin de hiçbir arzu duyulmadigi belirtilmig, smirda düzenin ve sükünetin korunmasi ricasmda bulunulmuytur. Biraz gagirtic1 olan bu dizginlemenin bir sebebi, Sovyet Azerbaycan'da yaganan olaylann dogasmda bulunabilir. Agikimlik duygusu.nun kârdir ki Islam, Azerbaycanhlarm önemli, potansiyel olarak büyüyen bir unsurudur, fakat pu siralar baskm unsuru degildir, Azerbaycan hareketinin Avrupa'daki ortak yönleri, Îslami fundaliberal vatanseverlikle mentalizmle ortak yönlerinden daha fazladir. Bu tür bir ha"iç
.
reket,
Ïslam
Cumhuriyeti'nin
yöneticilerinin sempatisini Hatta onlan telaça bile sürükleyebilir, zira Sovyet Azerbaycan halki tarafmdan yönetilen gerçekten ulusal demokratik bir devlet, hemen güneylerindeki, Îran üzerinde Azerbaycam'ndaki akrabalan güçlü bir etki yaratauyandirmayacaktir.
.
546
50 milyonu agkm Müslüman Sovyetlerin yönetimindeki bir bagka seb ebi de, hir duyulmamasom in nispeten kaygi olabilir. Sovyetler Birligi yakmdir, hesabi sk ve avantaj Irkiye, Îran ve Afganistan'm kuzey smirlan boyunca uzaDaha da çok uzaktadir. r, oysa ABD, hatta Bati Avrupa bile iemlisi, tazyikh su bugüne dek Sovyetlerin huzursuzluklan kirtarak, plastik kurgun kullanarak, TV kameralarmm kefaletle zleri önünde bastirmak ya da tutuklu insanlari organlarma rbest birakip yurtiçi ve yurtdigt basm yaym olmamigtir. kmalarma izin vermek gibi bir uygulamasi akyöneltenlerle, elestirileri avyetler, kendilerine en sert ögretme, konugma söylegiye çikmaz ya da tm haberlerinde
çahymaz. onlari bagtan çikarmaya yazma igleriyle bihognutsuzluk gösterme elegtiriler kargismda am tersine in1eri genelde hayli nahop olabilir. de, misilleme korgötürmese Fakat önemli olduklan ipma,
su Sovyetler Birlidemonolojisinde fundamentalizmin tek, l'ne Bati'ya kiyasla daha minör bir yer biçilmesinin âleatta belki de baghca sebebi degildir. Nihayetinde Îslam tüketimcilik, laiklinin büyük bir hölümünü dönügtüren ve k gibi yaygm biçimde.kmanan Batih ger kaynaklanmn dogve ekononeden olan büyük toplumsal, entelektüel lasma iik degigimler Sovyetler Birligi'nde degil, Bati'da dogmugonlann tüketimcilikle suçlayamaz; ar. Kimse Sovyetler'i lateryalizmi felsefidir -daha açik bir deyigle diyalektiktir-sunmakla bir ilgisi yoktur. Böyratikte hayatm nimetlerini bagka bir biçimini, genellikle bir kogul, materyalizmin bir biçimini kabahk olarak nitelenen .argitlan tarafmdan Sufi dervigini emsil eder. Materyalizmin bu biçimi de, bir azmdan vasergileyen da tutumluluk ezbedecek en ya bir Dogu'yla degil, kapitaandaglarma bunu dayatan komünist Est Bat1'yla iligkilendirilir. ulan,
547
.
dek, fundamentalistSovyetler yakm bir zaman õncesine lerin Bati'ya yönelttigi buyük suç1amalardan bir digerine, laiklik açik lamasma da de"ildi. olsalar Ateist da, tanrisiz su g ibadeti degillerdi, aslma bakihrsa tannlanna dayatacak ayrmtih bir devlet aygiti yaratmiglardi; dogru kabul edilen bir ögretiler silsilesine, bu ögretileri tanimlayip uygulayacak bir hiyerargiye, sapkmlan tespit edip ortadan kaldiracak silahh bir engizisyona sahip bir devlet aygitlydi bu. Dinin devletten aynlmasi devlet tarafindan dinsizligin tesis edilmesi anlamina gelmez, din kargiti bir felsefenin zorla dayatilmasi anlagibi mma da. Sovyet laikliginin, tipki Sovyet tüketimciligi Müslüman kitleler için bir çekiciligi yoktur, Müslüman entelektüeller aç1smdan sahip oldugu cazibeyi de yitirmektedir. beleneksel dügünce ve hayat tarzlarmm kargisma sahici ve çekici bir alternatif çikaran gey, Bati kapitalizmi ve demokrasisidir, hem de hiç olmadig1 kadar. Fundamentalist liderIer, Bati medeniyetinde, için halklan korumayi ya da yeniden tesis etmeyi arzuladiklan hayat tarzmm kargismdaki en büyük engeli görmekte hatah degillerdir.
Medeniyetler
çatigmasi
Bati'da
laikIigin kaynaklar1 iki yerde bulunabilir. Biri erken dönem Hiristiyan ögretileri, daha da fazlasi deneyimidir, bu ögretiler iki kurum yaratmigtir: Kilise ve Devve deneyimler let. Digeri ise sonraki dönemlerde Hiristiyanlar arasmda yabu iki kurumu birbirinden çatigmalardir. anan, ayiran Müslümanlar da kendi aralarmda dini anlaymazhklar yagamiglardi, ile Katolikfakat Hiristiyan âleminde Protestanlar ler arasmda yaganan, XVI. ve XVIL yüzyillarda Avrupa'y1 yiHiristiyanlari kip geçen, nihayetinde çaresizlik içinde din ile devletin ayrilmasmi öngören bir ögreti geligtirmeye iten mü548
uzagmdan bile geçmeyen anlagmazancak iklardir ki, Hiristiyanhk bunlar. Öyle görünüyordu kuvvetten yoksun birakmasi halinlini kurumlan zorlayici daha da fazlasi dinen kendile, bagka dinlerin takipçilerine, lay1k görülen cani erine özgü bagka biçimleri vazedenlere loggorusuzlugu, dizgmleyebilecekti. mfazlan :adelelerin
vahgetinin
.
Müslümanlar .böyle bir ihtiyaç duymamiglardi, böyle bir Îslam'da laiklige ihtiyaç yoktu, ÎsSgreti de geligtirmediler. .am'm çogulculugu bile pagan Roma Împaratorlugu'nun çoçok farkhydi. Edward Gibbon, Roma'daki gulculugundan renkli bir biçimde tammlar: "Roma dünyasinda ;ogulculugu baskm olan farkh ibadet biçimleri halk tarafmdan aym dereaym derecede yanhy, yöneoede dogru, filozoflar tarafmdan görülürdü." ticiler tarafmdan ayni derecede yararh olarak ibadet bibagka islam bagka inanç1ara sahip olanlara ya da çimlerini benimsemig olanlara tam epitlik tammaya teoride hiç hazir olmadi. Fakat hakikate kismen sahip
de pratikte de kuramsal olanlara,
oldugu
kadar, pratikte
de bir hopgörü
gösterdi. · XVII. yüzylhn sonunda ve XVIII. yüzyilda Bati'da laiklik âleminde bu hopbir ölçüde benimsenene dek Hiristiyanhk görunün bir benzeri ender olarak görulmügtu. .ilk verdigi karghk Bati medeniyetine Müslümanlarm hayranhk duymak, taklit etmeye çahymakti; Bati'mn basanedip benimselarma büyük bir sayg1 besleniyor, onlan taklit ilerleyen Bati karpsmda me arzusu duyuluyordu. Bu arzu, ve geriligine dair keskin âleminin zay1fhgi, yoksullugu
Îslam
ve giderek
artan
bir farkmdahktan
kaynaklamyordu.
uyumsuzluk
Ïslam
ilk olarak
saBati arasmdaki içinde fakat kisa süre geldi, hale görünür yayudi. Müslüman yazarlar bagka insani faaliyet alanlarma Bat1'nm zenginligine ve gücüne, bilim ve teknolojisine, maâlemiyle ilerleyen vag meydanmda
549
Ir.
r
mullerine,
yönetim biçimlerine dair gözlemlerde bulunup bunlan tasvir etti: Bati'nm baçansmm sirri iki ayn geligmeilerleme, özellikle ye baglandi: ekonomik de smai ilerleme ilerlemenin ile bu yarattigi siyasi kurumlara, özellikle de özile modernlegmenin gürlüge. Reformcular bagim çekenler birkaç kugak boyunca bunlan kendi ülkelerine uyarlamaya, tag1maya çaligti; böylece Bati'yla epitlenebileceklerini, belki de kaybettikleri üstünlügü umuyorlardi. kazanacaklarmi Günümüzde bu hayranhk ve taklit hissiyati, birçok Müslüman arasinda yerini husumet ve inkara birakmigtir. Bu halet-i ruhiye kugkusuz kismen bir apagilanma duygusundan kaynaklanmaktadir; eski, magrur, uzun zaman boyunca baskm olmuy bir medeniyetin mirasçilan arasmda, kendilerinden olarak apag1 gördükleri tarafmdan ele geçirildikleri, ezildikleri bilinci yükselmektedir geri birakildiklar, giderek; Bu hissiyatm gerisinde kismen de Bati dünyasmdaki geligBüyük önem tagiyan etkenlerden meler yatmaktadir. biri hiç iki büyük savagm yol açtigi kugkusuz, intihar niteligindeki etkilerdir; bu savaglar Bati medeniyetinin kendi kendini parçalamasma neden olmus, gerek Batih halkma gerek bagka acdan yagatmigttr, halklara anlatilamaz taraflar bu savaglar sirasmda hem Îslam âleminde hem bagka bölgelerde birbirlerini gözden dügürmek, birbirlerinin altim oymak için mubir propaganda azzam faaliyeti yürütmügtür. Tagidiklari mesaj birçok dinleyici bulmustur, öyle ki dinleyicilerin hepsi de Bat1h tarzlara dair deneyimleri memnuniyet verici olmadigmdan, olumlu tepki vermeye dünden hazirdi. Bat1'nm ticari, finansal ve smai yöntemleri gerçekten de büyük bir zenginlik getirmisti beraberinde, fakat bu zenginlik bu böl-
gelere yerlegmig Bat1hlarla, suplanyla, genel Müslüman mrh kalmigti. Zaman içinde ..I
Batihlagmig nüfus
azmliklann
men-
birkaç kipiyle sibu birkaç kisi, birçok kigi oldu,
550
arasmda
kitlelerden uzak kaldilar, giyim kugamlan, zamañlar layat tarzIari ile bile onlardan farkhlagtilar. Bir igbirlikçileri olarak ajanlan ve bir âlemin lügman addedilen alman siyasi kukaçim1maz olarak. Bati'dan degil, umlar bile gözden dügmügtü, Bati'daki orijinalleriyle akat bu insanlar
,örulüyorlardi
yerel taklitleriyKendi kontrollerinin digma çikmig e degerlendiriliyorlardi. >ir durumda faaliyet gösteren, tam anlamiyla anlamadiklan thal, uygun dügmeyen yöntemler kullanan bu kurumlar hiztevesli
Müslüman
tesis ettigi
reformcularm
bagaramadi ve bir bir kriz1ere ayak uydurmayi çok sayida Ortadoyöntemler ekonomik levrildi. Bati tarzi zorbahk, Bati kurumlar fuluya yoksulluk, Bati tarzi siyasi eski Îslami yenilgi getirdi. En iyisinin :arzi savag yöntemleri reformcularm pagan tek kurtulugun oldugunu, yöntemler buyuryeniliklerini bir kenara atip Tann'nm kendi halkma seslere kulak dugu Dogru Yol'a dönmekte yattigim anlatan hazir olanlarm sayisimn bu kadar çok olmasi o kaa geli§en
vermeye
dar da gagirtici
degildir.
iki dügmana, laiklige ve fundamentalistler vermektedir. Laiklige karsi samücadele modernizme karsi dünyamn kötücül modern vag bilinçIi bir savagtir, laikligi güçlerinden biri addedip kmayan ve bazen Yahuneo-pagan dilere, bazen Bati'ya, bazen de ABD'ye atfeden koca bir litesimdiden. Moderniteye kargi verilen savag ratür olugmustur Islam âleise çogunlukla ne bilinçli ne de açik bir savagtir, öncesinde gerçekleymig, minde geçen yüzyilda veya daha da sosyal, hatta kültürel siyasi, ekonomik, Müslüman ülkelerde yapilari dönügtürmug blan bütün bir degigim sürecini hedef geleneksel ahr. Islami fundamentalizm, Müslüman kitlelerin nihai tahdegerleri ve baghhklarim deger agimma ugratan, heveslerinden, onurlarmdan, gililde onlari inanç1anndan, yoksun birakan güçler kargismda derek de geçimlerinden
Nihayetinde
551
-
I
duydugu biçimsiz hognutsuzluk çim kazandirmigtir.
Îslam'm dini kültüründe,
ve öfkeye
en mütevazi
çide
bile bagkalarma kargi nezakete, olan bir gey vardir; bagka medeniyetlerin
bir amaç,
bir bi-
kõylüde ya da çiftesin kaynagi hiç agamadigi, na-
vakara
diren yaklagabildigi bir geydir bu. Fakat bir alt üst olugun yagandigi dänemlerde, derin ihtiraslåin harekete geçtigi zamanlarda, bagkalarma kargi bu vakar ve nezaket yerini patlayici bir isyan ve nefret karigimma birakir, öyle ki eski ve medeni bir ülkenin hükümeti --ruhani ve etik bakundan büyük bir dinin sõzcüsü bile- adam kaçirma ve suikasti bile kabullenir, peygamberin hayatmda bu tür eylemleri onaylayan, hatta onlara örnek olan geyler bulmaya-çabgir. Kitleler, Bat1'yi bu alt üst edici degigikliklerin nihai kaynagi olarak görürken, eski hayat tarzlarmm bozulmasmi Bati
hakimivetinin, nüfuzunun
gõsterdigi miyor.
örneklerin ABD, Avrupa
talimatlari ve ya da Bati'nm baglarken güdülerinde yamlmedeniyetinin Bamegm mirasçisi,
etkisine
ti'nm kabul görmü.y ve rakipsiz lideri oldugundan, bütün gikâyetleri miras almig, bastirilmig nefret ve öfkenin odak noktasi haline gelmistir. örnek yeterli olacaktir. Îki Kasim 1979'da öfkeli bir -çete Pakistan'm Ïslamabad kentindeki ABD elçiligini basip yakt1. Açiklandigi üzere kalabahgin öfkesinin gerisinde, bir grup Müslüman muhalifin Mekke'de. Kabe'yi iggal etmesi yatiyordu, Amerika'nm hiçbir biçimde kangmadigi bir olaydi bu. Hemen hemen on yil sonra, Subat 1989'da vine Îslamabad'da öfkeli kalabahklar, bu kez Salman Rügdi'nin Seytan Ayetleri isimli kitabimn yayimlanmasim protesto etmek amaclyla USIS merkezine saldirdi. Rügdi Hindistan dogumlu bir Britanya vatandagidir, kitabi da bu olaydan beg ay önce Îngiltere'de yaymlanmigt1. Fakat ka.labahklan öfkelendiren, Humeyni'nin de aynca Ayetullah 552
ölüm fetvasi vermesine olmu§tu. yaymlanmasi am ABD'de Gerek hükümetleri, gerek onlarm
tazar hakkmda
neden izledigi
olan gey k,itameseleler
ve
fersah fersah ayan bir hissiyat ve hareket ile karartik açikhk kazanmig olmah. Bunun µ kargiya oldugumuz apagi kahr yam yoktur; kaçatigmasmdan air medeniyetler rakip Judeo-Hiristiyan mirasimiza, laik gimdimize, Sim bir olmasina mantik diyaydm14 der ikisinin de dünya çapinda tepki göstermektedir. p, fakat tarihsel oldugu kugkusuz bir rakibe bu kapihp kigkirtmalara aym derecede taBizim de tepki mantik digi bir göstermemerihsel, fakat aym derecede politikalan
tniz
gerekir. Bati'dan
ya da Batihlagma yanhlannm Bazilan en Lthal ettigi fikirlerin tamami reddedilmemigtir. tarafmdan dahi kabul edilradikal Îslami fundamentalistler migtir, bu kabul genelde kaynagi belirtilmeksizin gerçeklegrnig, sõz konusu fikirler buyük bir degigime maruz kahp nadiren zengin fakat genelde tuhaf bir geye dönügmügtür. Bu fifikri ile onunla bagantih temkirlerden biri siyasi özgürlük Iran sil, seçim ve anayasal hükümet nosyonlari, pratikleridir. seçilmig yazth Cumhuri eti'nin bir ve bile anayasasi Islam bir meclisi vardir, bunlarm yam sira bir de bir tür dini hiyetarif edilrargi bulunur; burlarm hiçbiri de Îslami ögretide rastlanmaz. memigtir, Îslam'm geçmiginde de örneklerine açi.kuyarlandigi örneklerden Bati'daki Bütün bu kurumlarin devletler Bati'nm kültürel ve toplumsal geletir. Müslüman neklerinin birçogunu, bunlan ifa de eden sembolleri koruBatih
iggalcilerin
_
_ özellikle de ordudaki erkekleerkeklerin, giyim tarzi da rin giyim tarzuu (o kadar olmasa da kadmlann kulöyle). Batihlann icat ettigi tüfekler, tanklar ve uçaklarin tunikler, yüküste oturan Jamlmasi askeri bir tercihtir, fakat sek gölgelikli papkalar giymeye devam edilmesi kültürel bir
muglardir;
örnegin
II
.
553 ¯-In
tercihtir.
Anayasalardan
Coca-Cola'ya,
tanklardan
televiz-
yonlara,
tigörtlere, Bati'mn sembolleri ve eserleri, bunlar üzerinden de fikirleri cazibelerini korumus, hatta artirmigtir. Günümüzde fundamentalizm denilen hareket, tek Islami gelenek degildir. Îslam medeniyetinin geçmípteki büyük bailham arilarma olan kaynagi daha hoggörülü, daha açik vardir. Zaman içinde bu geleneklerin bagka gelenekler baskm çikacagmi ümit edebiliriz. Fakat bu meselenin karara elinden pek az gey gebaglanmasi öncesinde biz Batihlarm 1ecegi ya da hiçbir gey gelmeyecegi siki bir mucadele yaganacaktir. Bir geyler yapma girigiminde bulunmak bile zarara sebep olabilir, çünkü bunlar Müslümanlarm kendi aralannda karar vermesi gereken meselelerdir. Bu arada bizler, farkhhklarm keskinlegmesi, eski önyarg11arm canlanmasi yüzünden yeni bir din savaglari çagmm açilmasi tehlikesinderi kaçmma konusunda son derece özenli olmahy1z. Bu amaçla, tarihlerini, yazmlariru, baçanlarmi inceleyerek bagka dini ve siyasi kültürleri daha lyi degerlendirme gayretinde olmahyiz. onlarm da bizim dini Aym zamanda, özellikle daha iyi anlamasmi, ve siyasi kültürümüzü de beile nimsemeyi dügünmeseler bile, bizim din siyaset arasinda gördügümüz iligkiyi algilama biçimimizi anlayip buuygun na saygi göstermelerini
Bu alg11ama biçimini
ümit
edebiliriz.
betimlerken, sozlerime
bagladigim
Bagkam'ndan yapacagim yere dönerek, bir Amerikan bir almtiyla son noktayi koyacag1m. Bu kez hakh olarak takdir edilen Thomas Jefferson'dan degil, biraz haksiz olarak ihmal edilmig John Tyler'dan Tyler 10 bir ahnti yapacagim. özgürlük ilkesini Temmuz 1843 tarihli bir mektubunda dini etkili,
hatta kehanetsi bir biçimde ifade etmig: atilmig, büyük ve soylu bir deneye kalABD bir maceraya kismigtir: KiHse ile devletin tamamen ayrilmasidir bu deney. 554
hiçbir önceli, hiçbir örnegi olmadigmdan Hukuken hiçbir dini inin gansa kaldigma inamlmaktadir. azade1üessesemiz yoktur. Vicdan bütün dizginlemelerden yle ki geçmigte
herkes kendi yargisi
ir,
uyannca
Yaraticisi'na
ibadet
etme ölçüde
makamlan herkese aym Hükümet sahiptir. desteklemek ü zere hiçbir Hiyerargi'yi Yerlegik bir çiktir. olabilen yargisi da kesin hatah ergi konmadigt gibi, insanm degildir. Müslüolarak yerleptirilmig e yamlmaz bir inanç katihrsa, anayasanm ona güvence verdigi üzeaan araruza sahip olacaktir; ibadet etme ayncahšma e Kuran uyarmea için ediyorsa eger Brahma )ogu Hintli kendisini memnun Bizim siyasi kurumlanmizm ir mabet inga edebilecektir. igte budur... Bagka bölgelerde zulelkin ettigi hoggörü ruhu yoksul dügen Musevi hiç kimseden korkmasma ne ugrayan, erek kalmaksizm aramizda evini kurar... Hükümetin Ka:nine
büyük ve koruyacaktir. Girigtigimiz meyvelemutluluk eney budur, bu deneyden elimize geçen olmakde bunlardir; bizim õzgür yönetim sistemimiz bu atlan
zm
onu savunacak
kusurlu olacaktir.
I
gel-
kelepçelenebilir, fakat ayakta kahr; enerjisi .ve yetileri elelim ins amn zihni prangaya vurulursa Zihin nahvolur, geriye kalansa topraga aittir, dünyevidir. gik gibi, hava gibi özgür olmahdir. Beden
ezilebilir,
I
555
.
L
.-
DÍÖER
34. BÖLÜM ORTADOÖU SORUNLARI
I I
. "I,r
'I
--
I
I
1995 Yakm bir
zamanda
Washington'da ylyordum, sohbetimiz "Neden dedi: siz Batihlar
ögle yemegi öyle
bir Suudi Arabistanh'yla esnasmda bir ara dönüp
çatigmasmdan Arap-Ïsrail
bahsederken Ortadogu sorunu diyorsunuz? Samyor musuo? Samyor musunuz nuz ki, tek sorunumuz ki en berbat soo? Keske
öyle olsaydi, çocuk oyuncagt olurdu." oyuncagi" abartih demek olur "Çocuk biraz kugkusuz, ama hakh oldugu bir nokta da vardL Hiç kugku yok ki ArapÏsrail çatigmasi Ortadogu'nun tek sorunu degil, hiçbirine
runumuz
benzemeyen en kanh sorunu da degil Irak-Ïran savagmda verilen kayiplar, Arap-Îsrail savaglarmm tamammda bütün verdigi katihmcilarin kaylplardan daha fazlaydi. Lübnan, Irak ve bagka yerlerdeki iç savaglardan sõz etmiyorum bile; ¯'
556
1.990-91 dönemindeki Körfez Savagi da yikicilik bakimmdan arasanda daha yüksek bir seviyede yer alacaktir. Çatigmalar çagöre bir siralama yapilsa, Arap-Îsrail akan kan miktarma erdi herhalde. siralara alt dü tigmasi aslmda biraz degildir. Bir dönem, rakip süperEn tehlikeli çatigma.da guçler igm içme girdigmde oyleymig gibi gorundu, ama ça müdahil oltigmayi daha az tehlikeli hale getiren tam da bu durumu bir miktar dizçünkü süpergüçler rna durumuydu, ginlemeyi bagarabilmisler, onlar sayesinde de tehlikeler ögSmirlar degerlendirilmig ve yõnetilmigti. renilmig, ölçülmüg,
konmustu; bu tür bütün çatigmalar gibi bu çatigma da katibaghmellar için tehlikeli ve yikiciydi, fakat uzun zamandir, kalari için tehlikeli olmaktan çikmigtir. en karmaçatigmasi kugkusuz Ortadogu'nun Arap-Îsrail sorundur, üç çok bir temelde basit gik sorunu degildir. Hatta olugur,
basit sorudan mahysa s1mrlan
nereye
Îsrail
saras1yla:
kadar
uzanmah?
varolmah
mi? Varol-
Bu smirlarm
öte-
sinde ne olmah? Arap-Ïsrailçatigmasi en büyük acilara yol açan çatigma midir? Hay1r, hiçbir gekilde. Filistinli mültecilerin uzun zamandir yazihp çizilmig acilan kargisoda, kimse derinden etkilenmeden edimez. Fakat XX. yüzyilm berbat aritmetigi açismdan bakmca, onlar, Avrupa'da, Asya'da, Afrika'da, Orkaçmig ve bagka yerlerde memleketlerinden ta Amerika'da mali yardim almayan, temsil edilmeyen, ya da sürülmüg, mültecinin yanmda milyonlarca bagka destek bulamayan mültecilerin
ayncahkh
kesimidir.
bölgenin sorunlan arasmda en görünürü, en fazla dikkat çekenien fazla baska bütün sorunlarm dir; öyle ki bazilari, bu sorunun bulunmug, tuhaf bir çikanmla anahtan oldugu iddiasmda mucizevi bir diger bütün sorunlarm bu sorun çözülebilirse, Gelgelelim,
çatigmasi Arap-Ïs-rail
igitileni,
557
'l
:I
Bugünlerde biçimde kaybolup gidecegini ileri sürmüglerdir. ile zorlayarak, hayalgücünü bir parça Arap dünyas1 Îsrail arasmda banym tesis edilmig oldugu bir durumu dügünmek mümkündür. Biraz daha hayalgücü kullanip daha uzak ve olasihgi karmapk bir dügünmek, Ísrail ile Arap yanhlari arasmda barism tesis edildigi bir durumu hayal edebilmek dahi mümkündür.Fakat bu saglansa bile, bolgenin temel sorunlari yerli yerinde kalacaktir kuskusuz, çözüme yaklagmig olmayacaklardir hiç de. nedir? Îki bölgesel güç, Irak ile Iran diger sorunlar Bu arasinda yaganmig uzun savaga, yinarca sürmüg, her iki tarafa da anlatilamaz bir yikim getirmig bir savaga bakarak olabilir. Irak ile Îran ne için savagyordu? baglamak yararh älçüde, Bu soruya hepsi de bir bir anlamda dogru olan birçok farkh cevap verilebilir. Bu savagi basit,deski moda bir toprak savagi olarak görebiliriz, Satt-ül Arap su yolu için, iki nehrin Irak'taki güney ucunda, Basra Körfezi'nin kuzeyinde yer alan, denetimi her iki taraf açismdan da hayati önem tag1yan bu kara parçasi için verilmi§ bir savag. Bu kugkusuz savagta önemli bir unsurdu, ayrica Ortadogu'daki çatigmalarm baghca temalanndan biri olan toprak anlagmazhklarma da bir örnektir. Savag, ulusal bir çatigma olarak da görülebilir. TaraflarIrak, Arap'tir. ise Digeri, dan biri, Îran Perstir. Îkisi de Müslümandir, aina farkh dilleri konugan, farkh kültürlere sahip, farkh halkÏardir. Irak'ta bir Pers azmhk vardir, Îran'm güneybatismdaysa daha büyük bir Arap azmhk vardir, savag ulusal, Araplar ile Persler arasmda hatta etnik bir çatigma olarak algilanabilir kimi zaman böyle 01ya da sunulabilir, oldugu, muytur. hatta militan bir Sii hiyerargi taÎran'in Sii rafmdan yönetildigi, Irak'm ise hem ülke genelinde hem bagçogunlugunu kentte nüfusun Siiler olugtursa da Sünniler ta558
I
savagm dini bir boyutu da vardir. Savag strasmda Îranhlann Irak'a karp propagandaladogal olarak nnda önemli temalardan biriydi bu, Irakhlarm kaçmdigt bir temaydi. radikal, funSavag, Îran rejiminin temsil ettigi biçimiyle özellikle kendi ile Irak'taki Baasçi rejimin damentahst Ïslam arasmsundugu biçimiyle laik modernizm propagandasmda yorumlanabilir. O görülüp olarak ideolojik da bir çatigma da rafmdan
yönetildigi dügünülürse
buyük bölümünde Irak propagandasmm dönem yapilan Saddam Hüseyin gerici dini tepkilere kargi laik modernizdaha Hatirlanacaktir, olarak gösterilmigti. min savunucusu sonra bu konuda fikrini degigtirmisti. petrol ç1karlaterimlerle açiklanabilir, Savag ekonomik bõ1gesel güçler arasmda belgesel riyla ilgili bir anlagmazhk, dogu yarismm deegemenlik için, Körfez'in, Ortadogu'nun netimi için verilmig, bati yarls1 için de heveslerin muhtemelen kabarmig oldugu bir çatigma olarak görülebilir. O dögerek Frannem ve daha sonralan bazilan Îran devriminin, yerlegik hale gelinig klasik agasiz gerek Rus devrimlerinde çekmigti. Terör'ün acilageçiyor olduguna dikkat malardan atlatmiglardi;
Valmy'lerine
ulagmiglardi;
Ther-
nni yagamig, bundan girmig, fakat henüz çikmarnglardi; midor'lanna gelebilirdi. sonra Napoleon --ya da Stalinolarak da Îran-Irak savagi kipilikler arasinda bir-çatigma çogunlukla görülebilir, da böyle sunulmuytur. Humeyni, sabaghca bakiyormuy gibi görünüyordu, vaga bu pencereden dügmanlanm Sah, Bagkan Carter ve Saddam Hüseyin diye Ölmeden önce üçünden de straladigi da sik sik aktanhyordu. kurtulacagma yemin etmi§ti. Üçte iki pek de k6tü bir skor degildi.
degil, taraflarm kimi savagla ilgili tartigmalarda ilginç bir biçimde farkh gekillerde aym malzemeyi
Sadece
zaman
559
.
kullanarak yürüttügü propaganda faaliyetlerinde, kendi kendilerini yansitma biçimlerinde bu unsurlarm hepsi mevcutgösterdi. tu, hepsi de kendini Örnegin Irakhlar islam'm ilk dönemlerinde yaganmig Kadisiyye savagmi buyük bir gösteri haline getirdi. Irakhlarm bakig açisma göre bir Arap orduyenilgiye ugrattigi bu savag, sonrasunun bir Pers ordusunu ki nesillerin bugün izleyecegi bir örnek olusturuyordu. Îranhlarm bakig açisma göre de bir Îslam ordusu, bir pagan ordusunu yenilgiye ugratmigti, dolayislyla bu pagan Ïran'm Ïslamlagmasma zemin hazirlayan kutlu bir olaydi. Her iki taraf da aym zaferi kutlad1, her iki taraf da hakh olarak böyle yapt1. Îngiltere'deki okul ylllanmi hatirlatrugti bu olay bana; Hastings savay1 Anglo-Saksonlara kary Norrnanlarm zaferi olarak ögretilirdi, biz Îngilizler de kendimizi her iki tarafla özdegleptirmeyi ögrenirdik. birden Sorun farkh biçimlerde karpmiza çikiyor, ama biz en basitiyle baglayahm: siyasi çatigmalarla, yani toprakla ilgili, ulusal ve etnik çatigmalarla. Bunlar arasmda da en açik ve en basit sorunla baglayahm, smirlar sorunuyla. Avrupa haritasina baktigimizda, birçok smir çizgisi görürüz, cografi olugumlara dayah birkaç smir digmda çogu çok düzensiz smir çizgileridir; bir yilhk bir tarihle, mücadeleyle çizilmig smirlardir. Ortadogu haritasmdaki smir çizgileri ise, dikkat çekici derecede düzdür. Çogu, devlet adamlannm harita üzerine cetvelle çizdigi smirlardir; Arap, Pers ya da Türk degil, Ïngiliz, Fransiz, bazilan da italyan devlet adamlarmin. Bu bakimdan Onadogu haritasi Kuzey Amerika haritasma benzer; benzer gerekçeler benzer sonuçlar ortaya çikarmigtir, fakat olaganüstü bir farkhhk vardir.ki, o da burano yeni bir yerleim bölgesi degil, antik medeniyetlerin topraklan olmasidir. Sinirlar, bu smirlann çevreledigi olugumlar, pek az istismodern, yani yakm dönemde ortaya çikmig oluna digmda 560
umlardir. Eski smirlar Osmanhdir, yakm dönemdekilerse emperyal eserleridir. Pek papirtici degil, amo bu kvrupa'nm bir zaman bu yapay simrlanyla uzunca rapay olugumlar, anlam1yla kabul edilmemig ya da içlerinde :am yagayan inEmperyal paylagimm mirasi, koca anlarca anlagilmamigtir. oluguyordu; suurlarla ilgili, azmair çatigmalar silsilesinden ilgili çatigaklarla ilgili, bunlar üzerindeki hak iddialarlyla önemli bunlary Bu çatigmalarm ve hak iddialarimn olanlari alanlarim, en faila sikmtiya yol açmig ya da hâlâ yol
nalardi
istiyorum. olanlari siralamak ve smiflandirmak sorunlarla, Araplar arasmdaki Arap devletleri arasmda sinrlarla ilgili olarak yaganan sorunlarla baglayahm. Bu so3.mlar iki gruba ayrdabilir. Ilkinde, bir Arap devleti bir baghak iddia eder. kasom, komgu bir Arap devletin topragmda [kincisinde ise, bir Arap devleti, megru egemen bir olugum içmakta
alarak tammadigt bagka bir Arap devletinin tamami üzerinle hak iddia eder. Ilk gruptaki sorunlarm birçok örnegi varJir: Geçmigte Cezayir ile Fas arasmda yaganan simrdaki belMisir ile Sudan, Misir ile li bölgelerle ilgili anlagmazhklar, Irak ile Kuveyt arasmda siLibya arasmdaki. anlagmazhklar,
bu grupta yer düzeltilmesi ile ilgili anlagmazhklar üzerincie kitopraklar önemi, ahr. Bu tür anlagmazhklarm o inin altmda hangi kaynaklarm bulunyagadigma, topragm turlarm
duguna göre farkhhk gösterebilir. Daha sorunlu vakalarsa, hak iddiasmm smiri düzeltmekle degil, kaldirmak, ülkenin tamammi ilhak etmekle ilgili olhak iddiasi bu nidugu-vakalardir. Irak'm Kuveyt üzerindeki hak iddiasi, hiçbu teliktedir. Kisa bir süre· önce hatirlat11an iddiaya göre Kuveyt Irak'mdir; bir biçimde yeni degildir. Bu Irak'tan ayirdigi emperyalizminin biçimde haksiz bir Ïngiliz bir parçadir. Uzun bir süre boyunca Misir da Sudan'la ilgili benzer bir iddiada bulunmustur, fakat bugün göründügü ka561
L
Lübnan'm Suriyeliler vazgeçmistir. tasadece Lübnan da degil, Tahak iddialarmi, urus'tan içine alan Büyük SuSina'ya dek uzanan topraklan üzerindeki güneydeki hak i.ddialarmi korur. Fashlarm riye ilgili hak iddialan eski Îspanyol topraklanyla da aym nitelik-
dariyla bu mamiyla
iddiadan
ilgili
tedir. Arap Arap devletleri arasmdadir. Bütün bu çatigmalar da, bazilan devletleri ile Arap olmayan devletler arasmda vardir. Îran'in dunilmug, bazilan faal toprak anlaymazhklari Bahreyn üzerindeki hak iddiasi böyle bir iddiadir; bir digeri yitirise Türkiye'nin Musul üzerindeki bugün geçerliligini iki iddiasidir. iddia sahipleHer durumda da, mig olan hak ihtiyaçlan, ri, mevcut smirlarm o topraklarda yagayanlarm arzulan ya da haklan gözetilmeksizin yapihnig emperyal düedebilir olatak. azmdan zenlemeler olduguna igaret hakh En Musul üzerindeki Türkiye'nin hak iddiasi, Irak'm Kuveyt üzerindeki daha zay1f degildir, hukuki açihak iddiasmdan dan bakildigmda Irak'm bu meseleyi gündeme getinnesinin akilsizhk oldugu dügünülebilir. de hak Arap devletlerin Arap olmayan devletler üzerinde iddialan vardir, Suriye'nin örnegin Îskenderun Sancagi üzerinde hiç geri alrnadigi hak iddiasi; Libya'nm Çad topraklan üzerindeki hak iddiasi; Fas'm Îspanya'daki Presidios üzerinözellikle deki hak iddiasi. Bazi hak iddialan toprak ya da halk degil, kaynaklarla ilgilidir, bunlar arasmda en õnemlisi Dicle ve Firat nehirlerinin kaynagmi, Suride Türkiye'nin ye'ye akacak suyu, Irak'a akacak suyu kontrol ynne iddiasieski Sovyet cumhuridir. Orta Asya ve Transkafkasya'daki yetleri arasmda ileri sürülmüg ya da sürülebilecek böyle daileride ha birçok hak iddiasi vardir. Sovyetler suurlan sorunlara olsalardi, bundan daha iyi yol açsm diye tasarlamig pek mumkün olmazdi. bir is çikarmalari --
_¯.I
562
Nerede çizilmig olurlarsa olsunlar, sinirlarm her iki t,arayol fmda da etnik, dini, hatta kimi zaman irkçi çatigmalara Persler açan azmhklar vardir. Irak'ta ve Körfez devletlerinde bulunur. Irak'ta Türkler vardir, sayilari bir milyonu bulmakSudan'dan Çad'a, Moritanya'ya Kuzey ta, hatta agmaktadir. boyunca siyaAfrika'daki Arap topraklarmm güney smirlan eski yih vardir; kinlerin, bin hi halklar buralar a km bir zayagandiga bölgelermandir yerlegik hale gelmig çatigmalarm etnik içinde önemli azmhklar bulunur: dir. Bu devletlerin güneyliler; bütün KuSudan'da Arap olmayan, gayrimüslim Berberi1er; kuzey Irak'ta Afrika ve kompu bölboyunca zey vardir. Yahudiler gitmiggelerde Kürtler. Dini azmhklar da gibi, etkilerini de azaldiklan kaybetHiristiyanlar tir; sayica Fakat Müslümiglerdir, bazi bölgelerde tehdit altmdadirlar. yerlerinde azmhklar kaltopraklanndaki Müslüman man çogunluktur; azmhk degil, tâbi kilmmig migtir; Siiler Irak'ta Suudi Arabistan'm dogu eyaletlerinde ve birkaç Körfez devnüfusu ise dini bir önemli vardir; Lübnan'da bir gii letinde Itiozaik kargimi.za çikar. Bütün bu uhisal, toprakla ilgili, etnik ve dini. farkhhklagerisinde, bütün bölgeyi etkileyen daha derm, çatigmalarm rin bir sorun yatmaktadir: Çözülmemigbir kimlikler, sadaahnmig, katler, baghhklar çatigmasi. Bir yanda Avrupa'dan ülke ve ulus kavrayig1, hâlâ tam anlamiyla özümsenmemig alan, halktan yönettigi halk tarafmdan seçilmegruiyetini iglemig, halka karp sorumlu olan bir·tür yasama meclisiyle yen halk hükümeti fikh vardir. Bütün bunlarm karpsmdaydiaddedilen ülke ya da ulusla degil, cemaatle, sa, önemsiz geleneibadetle çok kimlik tammlanan bir inanç farkh ni ve vardir. Bu gelenekte bireyin aslen cemaate, ona dayanan gi sadakat borcu vardir. Yine bu gelenekte hüoluguma siyasi 563
'
r.
I
r-
.
kümet, yönetim nir, yönetici rumludur.
¯de
degigmez ve ebedi bir ilahi yasayla düzenlehalka kargi degil, Tanri'ya kargi so-
aslmda
Kimlikler ve baghhklar çatigmasuun klasik bir örnegi Migörülebilir; cografyayla kesin bir Misir hem tarih hem biçimde tammlanmig, fakat üç farkh kimligin birbiriyle örbir ulustur. Misir tarihinin farkh dõtügtügü bir ülkedir, nemlerinde Misirhlar kendilerini farkh biçimlerde tanimlamiglardir. Bazilan, Arapça konugtuklari, Arapça konugan diger ülkelerle ortak bir kültüre sahip olduklari için Arap olduklarun söyler. Digerleri antik dönemlere uzanan bir kimlik ve süreklilik duygusuyla kendilerini aslen Misirh olarak görúr. Bazilari ise hem Misirh hem Arap kimliklerini önemsiz addeder ve Îslam kardegligi fikrinin bunlara agir bastigifarkli m dügünür. Bu üç kimlik, Arap, Misirh, Müs1üman ideolojilerde ifadesini genelde birbirleriyle çatigma bulmug, içinde olan farkh siyasi gruplar, partiler ve birlikler tarafmdan giddetle savunulmuy ve tabii farkh egemenlik nosyonlariyla da ifade edilmigtir. Enver Sedat'in öldürülmesinin hemen ardmdan, dört kiilik suikastçi grubun lideri dünyaya "Firavunu öldürdüm!" diye haykirmisti; Firabir Misirh oldugunu, vun'un Kuran'da resmedildigi gibi kötü karakter degil, antik dönemlerin büyük bir kahramam, Misir'm ulusal ve vatansebirkaç nesildir ver gururunun megra bir kaynagi oldugunun ögretildigi çiktigun dügünecek olursak, dikkat bir ülkeden çekici bir yorumdur Firavun'u bu. Açiktir ki Sedat'm·katili bu çizgide dügünmüyordu; Saddam Hüseyin'in Nebukadne-zar'i takdir edip ona sahip çiktigi biçimde Firavun'u takdir edip ona sahip çikmiyordu, daha çok, bir kahraman olmak göyle dursun gayri adil ve zorba bir yönetici örnegi olan, Kuran'daki Firavun'a atifta bulunuvordu. sir'da
,konuganm
I
564 -
I
-.
süreklilik tagiyan bir ki.mMisir digmda, uzun zamandir ülke sayisi pek azdir. Yemen bungin izini sürebileceginiz trdan biridir; Fas bagka biridir; geri kalanlarm durumu bieseritz kugkuludur. Cezayir ye Tunus ashnda Osmanh'nm dönemindeki geir; bugünkü haliyle kimliklerini Osmanh
ise kimlikler daha yaborçludurlar. Digerlerinde ürünüdür: Bereketli Hilal böloesindeki devin dönemlerin kesip bicmeleriyle olugmugtur; tler Îngiliz ve Fransizlarm ibya Îtalyan Sömürge Bakanhgi'ndaki bir yetkili tarafmdan ülkeye Roma dõneminin siyasi cografyasmdan :at edilmig, Enan bir ad takilmigtir. bölünmüs olduklari küçük Bu kogullarda, bu ülkelerde, gemenhklerden daha soylu, daha yüksek, daha genig, daha üyük bir geye, ülke içi iglerin idaresine, halk üzerinde yönegenellikle daha iyi bir olan siyasetten pespaye me hakim pek özlem de gagirtici degildir. Bir ve açhk duyulmasi eye daha büyük, doyuracak gey pan-Arabizm, önem bu açhgi gibi görünmügtür, aha genig bir Arap devleti umuduymuy Ikat göründügü kadariyla bu umut suya dügmüg, arkasmda iraktigi doldurboglugu alternatif pan-Íslamizm programi ugramamistir. progiam baçansizhga Bu henüz mytur. Bu olarak varh.lkelerin birçogunda çok güçlü, cazip bir dava
ymelere
ini
sürdürmektedir.
neler üç düzeyde dügünürsek, bu ülkelerde Kimliklerini ldugunu, gelecekte ne tür tehlikelerle kargilagabileceklerini igleyen, kamu i§aha iyi anlayabihriz. Ara düzey, normalde gerçekl; egtinldigi duzeydir; yam egemen rmm çogunun evlet düzeyidir. Bu düzeyin üstünde hisseta'it olduklarim vardir, olugum kimlik olugum itibu büyük bir kleri daha muhteanyla olmasi daha Arap olabilir, bugünse Îslami Asyahhk, Afrikahhk gibi mefhumlar, .ogusunda ve güneyinde güçlü olabilirlerse -ieldir.
565
Ortadogu'nun de Arap ve Îslam
etkileri çok azdir. Asya ve Afrika Arap ya âlemi ülkelerinde da Müslüman kavrayiglar degillerdir. Bunlar Yunan cografetkisi
üzerinde pek az yasmm, Îslam ya da Arap dügüncesi icatlandir. olmug ya da hiç olmamig hizbe, En alt düzeydeyse agirete, etnik gruba, mezhebe, baghhk kodaha eski, söz bir derin, yogun bölgeye vs. kargi Funeral adh kitaThe Grammatian's Browning'in nusudur. bmda Grammarian'i "miÏyonuhedeflerken, biri elden kaçi"ormaricas1yla ran" [editöre silinmesi not: daha Türkçe
de denebilir] diye betimlebakarken agac1 görmeyen" yukarida bahsettigimiz ünlü Genelde, vardir. bir misra yen olugturan parçakendisini düzeyi hedefleyip kaçiran devlet, mezhepsel baghhklara lara aynhr, alt düzeyde dini, etnik, dayah, birbiriyle çatigan, savagan, kavga ed.en mini devletlere bölünür. Bu, öyle bir duruma yol açar ki, devletin gücügibi itaat de dayatanü kaybetmesi,· sadakat uyandiramadigi na
yüzünden, siyasi mamasi ifade eden "Lübnanlagma"
olugumun
parçalarma
terimi igte bu durum
aynlmasim için
gelisti-
rilmigtir.
da varkültürel karghklan Hangi dil biçimi ulusal dir. Ömegin bir dil sorunu dil, devletin dili olmahdir? Kolay bir som degildir bu, fakat son derece önemli bir soru olabilir. Iran simnndan Atlantik Okyanusu'na dek Arap âleminin prensipte bir tek dili vardir; yani tek bir yaz1h dili, bu genig bölgenin hiçbir yerinde dogal olarak konugulmamasi, yine de canh, geligen bir dil, önemli bir baglayici güç olmasi anlammda yapay bir dili vardir. Bugünlerde çok fazla igitilmese de, geçmigte, ortak bir edebi dilin ilerletici bir etken olmaktan çok, tam tersi oldugunu; egitimi aslmda ölü bir dile baglamakla, Bati Avnizamanla Fransizca, pa'da kötü Latincenin Ïspanyolca, Portekizce ve italyancaya yol verip ortaçag Latincesi aç1smdan Bu siyasi farkhhklarm
önemli
vardir:
566
imkânsiz
görünen canhhk ve kuvvetle yeni bir edebiyat evriIrileyç1karmasmda artaya yaganan dogal geligmeyi ve engellediklerini savunanlar olmuytur. neyi Bu argümana iayli
;öre Arapça hâlâ Ortaçag Latincesi düzeyindedir. Türkler de kisa süre sonra benzer bir sorunla kargilagabiirler: Istanbul'da konuqulan Türkçeyle Tagkent'te konuguTürkçe arasmdaki fark, Bagdat'ta konugulan Arapçayla an Warakey'te konuqulan Arapça arasmdaki farktan daha bürük degildir, fakat Araplarm tersine Türklerin ortak bir yazi lilleri yoktur. Bu durum da, bu ülkelerde kültürel kimligin iiteligi, entelektuel etkilegim imkâm gibi son derece önemli :gitsel sorunlar doguimaktadir. Bugüne dek, bölgenin ekonomik sorunlarma, özellikle de nüfus
laynaklarda
artigma
dikkat çekmek
luna
denk bir artig yayanmamas1
pek de gerekli
olmamigtir.
soruBu nüfusu
zordur, insanlan birbirine baglayan gey teknik geyetersizliktir. Kisa süre önce Körfez'de yaganan sateknoloji varsa ve teknolog alabileceginizi, paramz ama
>eslemek
igmedeki rag,
sizi teknolojik
ileri
bir toplum yapmaya Bölgenin yagadigi bu tekgöstermigtir. iolojik gerilik yeni degildir. Yakm dönemde, Princeton'dan neslektagun Charles Issawi'nin gerçeklestirdigi bir aragtir>unun
bakimdan
açikça
retmeyecegini
i1ginç
bir biçimde ortaya koyuyor. Enerji üretiminle kullamlan ilk teknolojik aygit degirmendi; su deginneni va da rüzgâr degirmeni, bunlar bizi insan, yani hayvan gücüLü kullanma ätesine Degirtagiyan ilk icatlardi. agamasinm na,
bunu
nenler son derece görünürdür, yerleri degigtirilmez kolayca, vergilendirilirler, vergilendirildikleri lolayisiyla da için de >elgelerde argivlerde görünürler. Böylece yerdeki birçok ve
legirmen sayisini
gagirtici
bir dogrulukla
ögrenebiliriz.
oldugu sman i nm gucu ve buyuklugunun zirvesmde CVI.yüzyilda, Osmanh topraklarmdaki degirmenlerin nu.fu567
.
Domesday iggali sonrasmda çok çok daha yüzyilda.oldugundan defterinin derlendigi XL fakat meseazdi. Bunun için bagka gerekçeler gösterilebilir, geligmedeki önemlidir yetersizteknolojik le kendi bagma ve
sa oram,
Îngiltere'de Norman
lige igaret eden bagka kamtlarla da bagdagmaktadir. Bölgenin bagka bir sorunu da, çok çegitli sebeplerle, ki kötü yönetilbunlar arasmda ideoloji de vardir, ekonominin mesidir.
bir hal almig ya da boyle bir hal ahnasi muhtemel bagka birçok sorunu çok fazla çaba harcamadan siralayabiliriz: çaDig göçe, hatta zaman içinde Avrupa'yla petrolün degerinin nüfus açabilecek yol artigi; agiri tigmaya petrol çagmm kapanmasi. tarihinde dügmesi, hatta insanhk Însanhim·petrolsüz yagadigi bir devir ohn'ugtu, dünyanm geligmelerin baghca enerji teknolojik bagka yerlerindeki modast petrolü geçmig hale gekaynaklarmdan biri olarak Daha buna sira gelmeden, tirecegi devirler de gelecektir. elde edilebilecek petrolden ekonominin kötü yönetilmesi, ölçüde azaltmigtir. Tam da bu sebeple hiç yararlari büyük ekonomik durumunun, petrole petrolü olmayan ülkelerin oldugu iyi olanlara göre daha sahip sonucuna varmz kimi
Çoktan
akut
Zâmân.
gerçeklegmekte bu güçlükler, bugün çevremizde yol birliginin çõfikir gordügümüz bir geye açiyor; ayakta Sovyetler Birligi örtutan, kügü, bir siyasi olugumu otokratik yönetimneginin de gösterdigi üzere o olmaksizm gelecegi iglemez genel olarak kahale lerde dahi toplumun ilkeler çökügü diyebilecegidizisinin bul edilmig kurallar ve yeniden deger kadegerlerin Nietzsche'nin deyigiyle miz gey. degil, degerlerin deger yitirdigi, eski degerlerin Bütün oldugunu
I
zanmasma yeni degerlerin ne anlagözden dügtügü, yerlerine önerilen ddigt ne kabul edildigi bir dõneme tamkhk ediyoruz. Bütün 568
gerçeklikten katoplumsal parçalanma, sonucuysa b¯ölda bunlar bütün er ya geç ve bir dizi siyasi degigim; leki birçok hükümete damgasmi vumiug o tipik zorbahk teror bilegimmde zirveye tirmaniyor. Peki-bu konuda ne yapilabilir? Ofke, hognutsuzluk, hayal ·1khgi bölgenin her yerinde gayet açik bir gekilde görülü.nlarm
c, bunlarm
gayet'hakh
sebeplere
dayandigma önerillyor.
da kimse
iti-
Müslüman-
farkh çözüm kopyaladigi ya da taklit ettigi bütün farkh bagarisizhga ugradlysa, bunlarm yabancilahatiri sayihr oldugu argümamnm yõntemleri 1, kâfirlerin zarardan baska ikna gücüne sahip oldugu açiktir. Bunlar Müslümanlar için en sagdolayistyla getirmemigtir, r gey Lyulu döndenenmig, güvenilir yöntemlerine gey atalarmm yatlan, hatta iksk, gerçekten kendileri olmaktir. Bu, akla tabii gu var ki geçois asla gücüne sahip bir argumandir, . sadece bir geçmigi hayal edip insan niden yaratilamaz; çahgir ki, ikisi pek aym geyler degildir. tu yaratmaya Bir de bugünlerde çok tartigildigi üzere, demokrasinin albir dizi kuraldan, altrnatifi vardir: Bati demokrasilerinin, rmda kendi1eritii destekleyecek hiçbir gey olmaksizm devtin tepesine kurulmuy bir dizi kurumdan olugmuy gaibeli klitleri degil, yeni bir gey, ingilizcedekieski tabirle yerel çitrlarla baglay1p oradan yükselecek bir demokrasi. Bu farkMüs1üman nüfusun çotartigma, bakig açilan arasmdaki inlukta cumhurlyetlerinde farkhhklar oldugu eski Sovyet r edemez.
$imdilik iki
m kullandigt, tal yöntemler
çilebilecek gekilde izlenebilir. döneyim: Bu kadar çok, bu Suudi dostumla sohbetime tdar sorunlar varsa, zor, bu kadar acil, kanh ve tehlikeli görmez neredeyse geyi hiçbir bir bagka neden inya gözü odaklamyor? Bunu bu kadar çatigmasma. ude :iklamak birçok sebep vardir. için ileri sürülebilecek
Arap-Îsrail
569
biri meraktir. Dünyamn díkkati giderek medYönetim koltuklayamn ortaya koyduklarlyla gekilleniyor. rmda oturanlar, kendilerine gün gün, saat saat muazzam miktarda enformasyon saglayan genig ag hizmetlerine saasil gekillendiren hip. Fakat zihniyetlerini ve politikalarmi demokrasiey televizyondaki 18.30 haberleri. Bu özellikle lerde geçerlidir, otokratik rejimlerdo belki bu boyutlarda degildir. Kamuoyu da gënel olarak Yahudilerle ilgili; Kürtlere, Berberilere hiç hatirlamadigt bagka halklaya da isimlerini ilgi Eskiden gibi, Yahudiler duymuyor. dendigi haberdir. ra Su var ki, Yahudiler, medyada yaymlanan haberlerin gerek üreticileri gerek tüketicileri. konumunda azimsanmayacak orandadirlar. Yahudilerden gerekçelerle Sonra bir farkaym h oranlarda hoglanmayan insanlar vardir. Bunlarm sayisi da boyutlarda degildir. Gerek taraftar, gerek karyine önemsiz olarak Yahudilerin katildig1 her gey ilgi çeker. Yahudiler git kimi zaman, bu ilginin degigmez ve kaçmilmaz bir biçimde egiliminde olmustur; hasmane oldugunu fakat varsayma ilgidir, bõyle degildir. Bazen dostane, bazen hasmane bir faikisi de degildir, daha çok bu tuhaf, siradlyi kat çogunlukla insanlar hakkmda bir geyler ögrenmeye, ne amaçladiklan, ilgili neden yaptiklanyla daha iyi, daha eksikne yaptiklari, yönelmig siz bilgi edinmeye agir bir meraktir sõz konusu Bunlardan
olan. Bölge digmda, belgenin öteki sorunlarma kargi böyle bir merak, böyle bir ilgi yoktur, Hiristiyan âleminde dahi, bölgedeki Hiristiyanlarm akibeti merak edilmez. Dikkat çekici
dummlardan
biri de, Bati kiliselerinin
Ïsrail'de olup bitenle-
Lübnan'daki iç savag sirasmda Hiristiyan re kargi ilgisinin, cemaatlerin akibetine ilgiyi çok geride bikargi gösterdikleri rakmig
(O dönem Lübnanli bir Hiristiyanm aclypetrole ihtiyac1 var?" diye sordutunu kadar ne
olmasidir.
la "Papa'um
570
batirhyorum, kuskusuz Stalin'in o ünlü sorusuyla dikkat ektïgi bölünmeleri sorguluyordu o da.) fazla ilgi duyulmasidaha karsi Yahudiler ve kargitlarma tatmin etmeye yönelik hrsatlar da tim yam sira, bu meraki daha buyüktür. Îsrail'in bir demokrasi olmasi, hatiri sayihr derecede açik bir toplum olmasi, bu merakt giderecek haberistediklerini mügterilere sunmayl, nihayetinde ler üretmeyi, serbest söz konusu olan haber de olsa bagka bir mal da olsa girigimler için enemli olan bu ilkeye uymayi mumkün kilar. Bu açik toplum sayesinde, genig bir basm ordusu, olup bitenlere dair ayrmtih, hatta kimi zaman dogru bilgiler sunmaFarkh tarafy1, bu sunumu sürekli kilmayi bagarabilmigtir. dinlemek mümlarla görügmek, gikâyetlerini ve sikmtilarmi kündur. Nihayetinde hükümete muhalif birinin televizyona Ortasuçlamasi ç1kip hükümeti bir polis devleti yönetmekle nerede mümbagka dogu ve Kuzey Afrika'nm tamammda kündür ki? Buradan Ïsrail'in bölgedeki tek polis devleti oldubagka bir açiklama da getirebilirgu sonucuna varabilirsiniz, siniz. Fakat bu diger açiklama bagka sonmlar dogurabilir. dogru dugmam seçmek çok Bir davayi savunurken, . elbette, onemlidir. Bir zafer kazanmamzi saglayabilir bu ama
saglayacaktir. uyandirmamzi ve onu büyütmenize yarayan araçlar, Arap-Îsrail çok daha õne çikmasmm medyada en önemli
daha da
Bu merak
çatigmasmm iki gerekçesidir.
önemlisi
merak
digmda, õzel çikarlar diyebilecesibirine ya da digerine bagmiz birçok gey vardir. Taraflardan hhgi yüzünden ya da pu veya bu yüce bir saik yüzünden meseleye hassasiyet duyanlar oldugu gibi, Yahudi oldugu için Îsrail'i destekleyen ya da aym gerekçeyle Îsrail'e kargi çikanlar da vardir. Mesleki ya da ticari gerekçelerle taraf tutanlar vardir;
vardir,
Bunun
inga edilmig çok kariyer üzerine de mensubu olduçözümü özellikle
çatigmasi Arap-Ïsrail öyle
ki sorunun
571
1r
akademik
dünyada bir karmaga ve yikim yaratabilir. konferanslarm, aragttrma projelerinin çöpe gideceo gini dügünün bir. Arap-Israil çatigmasi bizatihi bir sektör haline gelmigtir. Dindar insanlann da ilgisini özel olarak çeken bir konunoktada-özellikle dur, bu H1ristiyanlan, kiliseye bagh, az çok standart tavirlar geligtirmig çegitli centilmenlerin, artik onlasamrim, eklemem .gerek çikarlanni da ra hammlan dügünerek konuguyorum. H1ristiyanlar açismdan Îsrail ve Îsrail halki hayli özel bir önem tagir, dinlerinin ve medeniyetlerinin kõkenine uzanan bir önemdir bu. Topografisiyle, yer isimleriyle, tarihinin bir bölümüyle Ïsrail topraklan, onlar için kendi topraklan kadar, bazen daha da fazla tamdiktir. Îsrail halki da öyle. .Müslümanlar arasmda benzer bir-ilgi söz konusu degildir. Tevrat Hiristiyanlar tarafmdan kutsal kitap olarak benimsenmigtir. Ona Eski Ahit deyip Yeni Ahit'i eklemigler, Kutsal Kitap'mi olugturmugtur. bu ikisi Hristiyanlarm Müslümanlar arasmda benzer bir geligme yaganmamistir, onlar Eski Ahit'in de Yeni Ahit'in de geçersiz oldugunu ilan etmig, meveutlara ek olarak degil, onlarm yerini alacak yeni bir kutsal metin getirmiglerdir. Eski Ahit'ten unsurlarm Islam'da bir vardir, fakat Hiristiyan ögretisi, inanci ve deneyimiyle k1yeri yaslandiklarinda o kadar da önemli degillerdir. açismdan Ïsrail topraklari, Ïsrail halki, Müslümanlar Hiristiyan1ar oldu'gu önemli açisindan gibi degildir; Îslam Museviligi tamamlamak ya dà Yahudilere sözü edilen kehanetiçin gelmemigtir, leri gerçekleytirmek oysa Hiristlyanhšm iddiasi vardir. açismdan Bu durum Hiristiyanlar böyle bir tümüyle farkh bir iligki yaratmakta tabii buna bagh olave rak daha büyük, daha yakin, daha duygusal bir tavra yol açilgili süregelen maktadir. Yahudilerle bir farkmdahk söz ko-
gum
Bütün
.
nusudur:
.I
Yahudiler
Avmpa
tarihinde, 572
Ingiliz,
Fransiz,
Al-
hep öne çikruglardir. dek Arapça, Farsça ya da Türkçe edeliyatta Yahudilerin benzer bir varhk gösterdigi görülmüyorikna edip dinleriHiristiyanhkta oldugu gibi Yahudileri Eu; Müslüolmamigti. ti degigtirmek gibi bir kaygi söz konusu bize katihrsm, rianlara göre genel tav1r genellikle istersen geklindeydi. ig, bilecegin stersen katilmazsm, senin Bir de ilginç bir unsur olan su suçluluk meselesi var. Isail Devleti'nin ilk dönemlerinde ve Îsrail'in dahil oldugu çaigmalarda fakat suçluluk bu unsuru son derece önemliydi, özellikle ertik önemini de Suçluluk duygusu, yitirmektedir. suçluluk duygusu birden fazla ötürü duyulan soykmm'dan >içimde mesela hatah dahi oligler. Telafi edilmeye çahphr, lugunda Îsrail desteklenir; ya da bu duygudan kaçilmaya :ahg1hr, mesela hakh oldugunda dahi Îsrail kmanir. Ozellikduyulan suçluluk ötürü adamlari için, Soykinm'dan e din olaganüstü derecede zor bir sorun olmustur, Yahuiomnu, olarak degil suçlananlar olarak ugragmak lilerle suçlayanlar duygusu getirmigtir. Rahatla hos kargilanan bir rahatlama azhk verici, ahgik olmadiklar o pigman ve tövbekar durugu rahat ve tanidik olan o ahladaha air kenara b1rakmalanm, ci üstünlük duruguna, kati serzeniëlerde bulunma duruguna saglannytir. Yine de bu da bu sorun kargidönmelerini eri önemli takimlan bir unsurdur, bu sorunun tutumlarda mda ektigi olaganüstü derecede büyük ilginin sebepleri arasmda la yer ahyor olabilir; diger, en azmdan ayni derecede ciddi, karpnuhtemelen de daha büyük, daha tehlikeli sorunlarla yakla.agtinldiginda, bu sorun karpsmda daha duygusal bir aan ve diger ülkelerin :ok yakin dönemlere
edebiyatlannda
sebepleri arasmda yer ahyor olabilir. µm benimsenmesinin Îsrail'i kmayanlann çogu kugkusuz Filistinlilerin çektigi iclya karp sahici bir gefkat duygusunun etkisi altindadir kugkusuz, fakat bu sesli ve etkin ilgiyle, digerlerinin Filistin573
lilere kargi yaptigi yanhglar, daha _genel olarak Îsrail digmdaki diger Ortadogu hükümetlerinin insan haklari ihlalleri konusunda nispeten daha ilgisiz bir tutum sergilenmesi arasmvardir. Medyanm Îsrail'e kargi tavri kimi da bir uyumsuzluk zaman Amos kitabmda (III, 2) betimlenen tavn andirmaktayalmz sizi tamdun, dir: "Yeryüzünün bütün agiretlerinden sizi cezalandirabundan dolayi bütün fesatlanmzdan··dolayi cagim." Bu ruhla hareket¯ edenler genellikle bu farkh'hšm istâbi tutulmasmdan kaynakdaha yüksek -standartlara landigmi savunur. Bu argüman -Îsrail'e iltifatta bulunup eden belki tam da samibu argümankompulanna hakaret miyetle bunu söylüyordur. rail'in
Daha
önce
ileri
sürdügüm
gibi,
çatigmasmm Arap-Îsrail
dahi, bu diger büytik sorunlari çözZaman zaman ige kaldirmayacaktir. yön degigikliklerini ortadan kaldirarak bu sorunlarm da neden olabilir. Fadaha agirlagmasma kat bir geyi bagaracaktir: Bugün asil sorunlara yönelmemig olan enerjinin ve dikkatin serbes.t kalmasmi saglayacaktir. Burada da digandaki halklardan çok, bölge halklanndan. Benim göyle bir izlenimim bahsediyorum. var: Arap-Israil artik dig dünyakavusturulsa, böylece çatigmasi bir çözüme Afrika unutur, nm ilgisini çekmese, dig dünya Ortadogu'yu içlerindeki ülkelerin çatigmalanyla sorunlanyla, ne kadar ilda o kagileniyorsa, Ortadogu'daki sorunlar ve çatigmalarla haller Petrol gibi hayati. çikarlan ilgilendirdigi dar ilgilenir. digmda tabii, petrol ne zamana kadar hayati bir çikar olarak kalacaksa. Fakat Arap-Îsrail bir çözüme kavugçatigmasmm ilgi, enerji ve dikkati serbest birakaturulmasi bölge içinde, daha iyi bir biçimde anlagilmasi, hatta cak, diger sorunlann çabgilmaiçin belki de nihayetinde çözüme kavusturu1masi
bir biçimde çözülmesi meyecek ya da ortadan sapmalan, bazi yarayan
sim mümkün
kilacaktir.
574
35. BOLUM
AMERÍKAN
MÍ DEDÍNÍ? EMPERYALÍZMÍ
ORTADOGU'DA GUÇ, ZAYIFLIK VE TERCÍHLER
L
2001 yenilmig ve dagilmig güçmuzaffer koalisyonun kaçarlarken, dogru leri Irak seçenekle.kargi askeri komutanlan ve siyasi liderleri birkaç kargiya kaldi. Bunlardan biri Saddam'm Cumhuriyet Muhatemel dayanagmi takip edip ortadan.kalfizlan'm, rejimin dirmakti. O dönem bazilan bunun çabucak halledilebilecek ordusunu'n bübir is oldugunu, Irak halkmm, belki de Irak ayaklamp devirmesirejimi Saddam'a karp yük bölümünün s'avunmustu. Daha temkinli bir yaklani saglayabilecegini bagka kesimler ise, gerçek bir degigim saglayaµm içindeki bagkenti iggal etmek ve dosbilmek için Bagdat'a ilerlemek, gerektigini satane bir rejimin kurulmasma nezaret etmek vunuyorlardi. Bu politikaya karp çikanlar, böyle bir rejimin
Subat 1991'de
Saddam
Hüseyin'in
içlerine
575
surekli desteklenmesi gerektigini ileri sürüyordu; en azmdan bir süreligine askeri bir varhk göstermek, genel vali yetkisine sahip bir elçi atamak gerekecegine dikkat çekiyorlardi. Bunun Íngilizler ve Fransizlann kullandigi biçimiyle, daha da yakin dönemde Ruslar ve Çinlilerin kullandig1 biçimiyle emperyaÌ yöntem olacagm1 söylüyorlardi. Fakat emperyal yol, böyle bir politikaya heves eimeyen buna gerekli becerilerden yoksun olmayi da ekleyebilirAmerikahlann tutacagi yol degildi. Bagkan Bush, karada geçirilecek yüz saatle dügmanhklara karanm aldi. 1967de Israil ile Araplar arasmda son verilmesi yaganan Alti Gün Savagi gibi, bu savag da dügman bir bagkent iggal edilmeksizin ya da dügman bir rejim devrilmeksizin son buldu. Amerika, savagm amaçlarma ulagmisti Bu amaçlar da Kuveyt'in yabanci bir gücün iggalinden, Suudi Arabistan'm da iggal tehdidinden íçer-lyordu. kurtanlmasmi Irak'm ülke içindeki bir tiranhktan kurtanlmasun içermiyordu. Fakat Amerika, Kürtleri Saddam Hüseyin'in intikammdan, kompulanm da mülteci akmmdan korumak için Türk Kürt bölgesinde bir sigisuunmn yakmlarmdaki nak" yaratmaya Birkaç yd girigti. sonra Kürt gruplar kisa bir süreligine güçlerini birleptirdiler ve demokratik muhalefeti atisi altmda toplayan Irak Ulusal Kongresi liderliginde, bu bölgede geçici bir Irak hükümeti kurma önerilerini Amerika'ya sunup bir yakmhk igareti almak istediler. Amerika onlan ne tegvik etti, ne de destekledi. Planm bavardi, meziyetleri zi özgür ayrica Irak Ulusal Kongresi'nin bir Irak kunna çabasmda ülke çapmda genig kesimlerin -ordunun büyuk bölümü de dahil olmak üzere- destegini alabilecegi yönünde birçok igaret de bulun'uyordu. Fakat bu gerçeklegmedi. Amerika'mn kararsizhgi yüzünden, Kürt gruplar arasmdaki çatigmalar devam etti; Irakh -bazdari
"güvenli
576
I
demokrat muhalif güçlerin durumu bu yüzden giderek daha bir hal ahrken, ABD yönetimi de iglere müdahale Böyle bir müdahale konusunda giderek daha gönülsüzlepti. dolay1slyla hepsinden öte basta emperyal bir tarz alabilirdi, edilemez olabilirdi. Yönetim için Amerikahlar kabul bizatihi riske atmak yeolasthgun Irak'ta bir karargâh bulundurma bir tercihte rine, o sirada daha kuçük daha basit görünen Suudi ArabisHüseyin'e birakmak, bulundu: Irak'i Saddam onlari üzerine, yeni ülke yöneticilerinin daveti tan'da da bu bir Irak saldirismdan korumak için asker bulundurmak.
zorlayici
"Kutsal"
"kafirler"
topraklarda
Bu daha basit gõrünen gurdu.
Hiristiyanlar tarihin çegitli
rimi ve Filistin
tercih
ve Yahudiler
agamalarmda,
öngörülmemig için
"Kutsal
sonuçlar Topraklar"
dote-
Kenan, Îsrail, Yahudiyye
tarihinolarak bilinen, Yahudilik ve Hiristiyanhk ülkeyi anlatir. Müslüde ilk kunicu olaylarm gerçekleptigi olaylarm bazilarmm bir önemi vardir, famanlara göre bu
kat gerçek peygamberin dogdugu, yagadigi, öldügü ve Kutoprak" Arabistan'dir. Britanya Împararan'i yaydigi Arabistan'm kiyismÏngilizler torlugu'nun ganh günlerinde alrméti -Kuveyt, Bahreyn, Umman, dan köpesinden isinklar memleketi olan kutsal topraklara Aden- fakat peygamberin petrolcülerin Amerikah asker sokmamaya özen göstermigti. varhgi gönülsüzee de olsa kabul edilmigti, çünku petrol çigerekiçin en azmdan bir sürehgine pazarlamak karmak ve -davet varhgi üzerine de olliydiler. Amerikan birfiklerinin kargi Suudileri savunmak .için de olsa- yusa, saldirganhga tulamayacak kadar zor bir lokmaydi ve Usame bin Ladin'in gösterilen ilk ve en temel saAmerika'ya kargi savag ílanmda Amerikah dügvag sebebiydi. Usame bin Ladin ile takipçileri "kutsal
577
,
manlari
emperyalistler
olarak degil, Haçhlar olarak tammlar saldirganlar). gerçek kâfirleri yönetenlerin (daha mummler olmasi, tersinin geçerli olmamasi koguluyla emperyal hakimiyete bir itirazlari yoktur. Bin yll önce Bagevvelki
dat'taki Abbasi halifeleri genig, daha da genig-bir
imparator-
lugu yõnetirlerken, beg yüzyil. önce Îstanbul'daki Osmanh sultanlan Avrupa'y1 imparatorIslam'm liderligini üstleniı olan buyluk topraklanna katmaya hazir göründüklerinde du. Artik Hiristiyanhúm liderlini Arnerika'dan Avrupa'ya ve sözlegeçmistir, Usame bin Ladin'e göre de, yazilarmdan emperyalizmiyle anlagildigi Amerikan üzere içinde nokta gerileme olmasi, Roma ile Bizans'm kaderini paylaçacak olmasidir. Romahlar devrinden Sovyetler'e dek emperyal yõnetimin
rinden
açikça
11gili önemli .
düzen getirdigi olmugtur -Pax Romana klasik bir fakat bunun bedeli yabanci güçlerin iggalidir. Su sirada bu, taraflardan hiçbirinin bir çikan oldugunu açiklamadigi bir anlagmadir. ABD'nin dig politikasi, diger egemen
bang
ve örnektir-
aslen gibi -varsayildigi üzeredig politikalan . ilgilidir, ilerletilmesiyle ulusal çikarlarm savunulmasi ve Amerikahlarm bu tür iki çikar çoguna göre de Ortadogu'da vardir: Petrol arzi ve Israil'in bekasi. Israil'in bekasi, mali, biraz da teknik yardim isteyen, ama askeri destek istemeyen Ísraillilere birakilabilir. Petrol arzi ise daha karmagik bir igtir. Bazilari, petro1ü satacak olanm onu kontrol eden olduilgilenmememiz gunu, dolayis1yla bölgesel çatigmalalarla Bazilari da bu tür çatigmalarm petrol gerektigini savunur. tehlikeye atabilecegini etmekle kabul birlikte, bazi ülarzmi -özellikle Ortadogu de Avrupa ve Uzakdogukelerin petrodaha fazla oldugu için, lünü tüketim oranlan Amerika'dan düzeni saglama sorumlulugunun da onlara ait oldugunu orülkelerin, böyle bir sorumlulugu yerine taya koyar. Fakat bu
devletlerin
578
..-II
M-
etirme 2nda idece irtadogu
ya da gücüne sahip olup olmadigi konuülkeler'de güpheler vardir. Baskm gõrüg, petrol üreten õzellikle de saglayabilecegi, ABD'nin siyasi istikrari saldirgan bir diktatõrün tekeline girpetrolünün iradesine
yönündedir. Bunun da mevcut reengelleyebilecegi korunmasmi gerektirmlerin, en azmdan dig saldinlardan igi savunulur. ABD'nin eylemleri ve açiklamalarmm 1991 ve sonrasmda addam Hüseyin'e ilettigi mesaj çok açiktir: Kuveyt'e ya da
1esini
.
dokunma ya da bagka herhangi bir biçimuudi Arabistan'a i1gi1en.e petrole müdahale etme. Kuzeyde ne yaptigm bizi Irakh Rakip grup.irmez, ama bu konuda çok da açik olma. çikarlanmiz tehdit arasmda hayati bir iç savaga, bizim ar bulunmayiz. ltinda olmadigi sürece hiç müdahalede Bu konum -çok bahsedilen hegemonyac1 yaklagimm ter-
özelhkle de Arap hükümetleri takoalisyon müttefikleri, afmdan gayet iyi anlag11m14tir, onlarm agin temkinli kargiiklar açiklamaya da katkida bulunabilir. olmasmi vermig inkar örnegin Suudilerin, etmig olsalar da, böy3azilarmm, iddia edilir. Suudiler ve diger Arap e olmasmi tercih ettigi iükümetleri, Saddam Hüseyin'le etkili bir biçimde ugragma istek1i olunda gerçekten kararh bir çabayi desteklemeye >labilirler, tipki 1990'da yam1glya dügüp de böyle bir beki--
gibi. ABD'nin smirh ulusal ç1karlarmi saamaçh ciddi ölçüde simrh bir eyleme -Saddam Hürunma eyin'i kizdiracak, ama ortadan kaldirmayacak, onlan, Sadfam'm öfkesi ve intikami karpsmda belki de yardimdan toksun birakacak bir e leme-- destek vermek için halklanm girdikleri
entiye
Tognutsuz
nak, lanmig
alarak
etme
riskine
dügmana da kay1p
bir askeri görülebihr.
girmeyeceklerdir.
verdirmemek
üzere
Kayba ugramatitizlilde tasar-
eylem, medeni gefkatin soylu bir örnegi hatFakat, bu tür kayg11an paylagmayan, 579
I
tà -anlamayan
rejimler
için
pek ikna
edici
bir gücü yoktur.
Bu k1sitlamaya merhamet
digmda bagka sebepler atfedecekler, buna uygun birtakim ç1kanmlarda bulunacaklardir. ABD'nin Ekim 1982'deki terörist saldirmm ardmdan Lübnan'daki deniz piyadelerini geri çekmesine, on yll sonra da Somali'deki birliklerini çekmesine benzer eylemlerde bulun-korku güçlendiremasi da, bu çikanmlan ve kärarsizhkcektir. Amerikahlarm birçoguna gore, bu askerler Amerika'nm gerçekte hiçbir çikarmm bulunmadigi ülkelere gönmisyonlandir. derilmig merhamet Îyilik edilmek istenenlerin adam öldürecek kadar nankör oldugu anlag1hnca geri çekilmiglerdir. Bir Amerikan hükümetinin Somali'yi sorumluluklarma eklemek isteyebilecegi dügüncesi, saçmahk derecesinde yanhytir. Fakat birçok Ortadoïuluya göre, bu Amerikahlar emperyalist Saldinya uggirmiglerdir. bir maceraya radiklannda ürküp kaçmiglardir. Kitlesel
y1kim
Saddam Hüseyin'in kitle imha silahlan peginde olmasi bagka bir meseleyi gündeme getirmektedir. Bu tür silahlara sahip olmak açikçasi onun ilk önceligidir. Bu silahlar için, sirf BM kararlarma ve 1991'deki ateykesin kogullanna uyarak istedigi zaman sona erdirebilecegi yapt1nmlann etkisi yüzünden sayilamayacak kadar çok Irakhnm saghgini ve hayatim tehlikeye atmaya hazirdir. Meydan okumaya son vermese dahi, hiç de azimsanmayacak boyutlardaki servetini ölümü degil hayati finanse etmek için kullamp halkmm acilanna derman olabilirdi. Pek dile getirilmemekle birlikte, en az bu kadar önemli bir nokta da ayru amaçla kendi konvansiyonel silah donammim da feda etrneve hazir olmasidir. Tanklar,
tüfekler ve benzeri silahlar bakimmdan 580
Irak silahh kuvvetle-
yardim köta durumdadir. Köta donammh, hiçbir yerden ülkelerle savagmaya yeteimayan isyancilarla ya da komgu askeri dügmana ciddi bir ek derecede iyi durumdadir, fakat argi koyacak kadar iyi degildir. konde eklenebilir, Saddam'm, ki ona Ïran yöneticileri için sürdürdügü silahlar edinmek aciolmayan iligkin degerlendirmelemasiz aray14 1991'de olup bitenlere Amerisonuçlari yansitir. ini ve bunlardan çikardiklan savaglardan zafer önceki daha a'mn hizla kazandigi ezici lman dersleri dogrulamigtir; modern silahlar bakimindan olursa olso.n, modern öncesi bir ordunun te kadar zengin
ansiyonel
.
bir devletin ordusuyla egit konumda olmayacagi, lolayisiyla böyle bir devletle ya da devletlerle kafa kafaya bir aodern uskeri
mücadeleye
girmesinin
yenilgiye
ugramastyla
sonuç-
dogrulami.stir. askeri bir olaylardan çikarilabilecek 1990-91'deki Fakat Amerikan vardir. kamude lersin yam sira siyasi bir ders Saddam'i Irak'tan çikarma konusunda görüy birli>yunun bu çatig;inden uzak oldugu, ABD'nin Araplar arasmdaki verdigi daha o farkla karar naya dahil olmaya ancak kilpayi tamandan açikti. Irak'ta da Îran'da da o dönem, Saddam sahip olsaydt dahi, sükleer ya da benzeri bir caydiric1ya siradigi bir duruma müdahalede buABD'nin nihayetinde varacagi, dolaLunma riskine girmeye degmeyecegi kararma terk ettigi çiOrtadogu'yukaderine yisiyla da Kuveyt'i anabilecegini
-ve
sürdürdükanmmda bulunulmugtu. Bu iki ülkenin çilgmca gerisinde, kugkusuz akla yatgü kitle imha silahl arayigmm yatar. mümkün böyle bir çikano km olan, dogru olmasi kenarda durmasi, müdahale edebilecek kapasiAmerika'nm bulunmamasi yüzünden, tede bagka hiçbir gücün -henüz-hiçbir engele toslamaksizo Ortadogu'da bir güç gösterisinin yönelik baglamasmm önü açúmig olacaktir. Bõlge bangma 581
.
l.
:
gerçek
tehdit, Amerika'nm
yitirip
çekilmesi
ilgisini varhgi degil, Amerika'nm olasihgidir. Savagi'ndan bu Ikinci Dünya teyit edilen kimyasal silah kullammlanyana, gerçeklestigi sadece Ortadogu'da yagandigi hatirlanabilir: Nasir nm
1960'larda
Yemen'de,
Kaddafi 198 Tde Çad'da, Saddam'da kendi halkma kargi kimyasal silah kullanIrak'taki saldinda en az 5000 kigi ölmügtü. Bütün bu saldinlar, karghk verme becerisine sahip olmayan yerel dügmanlara kary gerçeklestirilmigti. Tabii butun bunlar Ortadogu'nun olagan "Amerikan em1988'de nnglardi.
îran'a
peryabzmi"
ve
suçlamalarmda
bulunmasmi
engellemiyor:
sa-
dece Amerikan politikasiyla degil, emperyalizmin dogasiyla da ilgili olarak kusurlu bir anlay1pi ortaya koyan bir suçlamadir bu. Belki de dildeki ve kurumlardaki bazi benzerlikler yüzünden, ABD'nin, eskinin Britanya Ímparatorl.ugu'nun yeni bir üst düzey yönetimle, yeni bir bagkanhkla iy bagma dönmüy hali oldugu yönünde yaygm bir yamig1 var. Radikal Îslamci cephede bazdan, daha uzak öncellere bakip Amerikaiki çapmda 111anHiris tiyanhšm liderleri, dünya dinin dünyada üstünlük kazanmak için verdigi bin ydhk mücadelede HiHaçhlann olarak ristiyan imparatorlugun halefi görüyor. ve açikça yazilarmdan Usame bin Ladin'in bu görüg çikiyor. Dünyayi bu biçimde görenler için, Amerikahlann Müslüman Kosova'yi savunmasi da, Ruslann Müslüman Çeçenya'yasalüstünlügü dirmasi da Amerika'mn konusundaki temel gerçekligi etkilemez. için dahi, suçBuna açikça inanmayanlar lamalan da, beklentileri de bu tür bir varsayima igaret ediyor gibidir; genelde bu varsayima, bir tutarhhk kaygisi olmaksidünyadaki ahlaksizligm zm, geytani Amerika'nm ve yozlueder. oldugu yönünde suçlamalar eglik kaynagi da gun elbette ciddi biçimde, hatta saçma deBu tür varsayimlar necek ölçüde yanhytir. Fakat dogaldirlar da, hatta kaçmil582
oldugu gibi Ortadobagka yerlerinde Dünyanm suçlamak soruml'da da yanhg giden igler için baskalaruu daha kolaydir. O kadar çok gey yanhy lugu üstlenmekten suçlanacak kim vardir? Ingitmigtir ki. Hem sonra bagka imparatorluklan uzun zaman önce bölgeden a ve Fransiz ABD'yle paylagan, mlmiglardir. Bir zamanlar sorumlulugu azmdan simdilikdaha küçük, hataa rakip olan Ruslar, en desteklevici bir rol üstlenmektedirler. azdirlar.
E
kimi
BD'den Ligman
zaman bagka kimse yoktur. O agir role, emperyalist büyük ro1ünün geride kalan tek adayidir ABD. Geride ka-
yerde zaman istedigi k tarafh siyasi ya da askeri eylemlere ginne kapasitesine ship oldugu için ABD'ye kary hognutsuzluk beslenmesi gada smirh degildir. Bagka yeret normaldir ve Ortadogu'yla da Amerika kargismda duyuorde oldugu gibi Ortadogu'da ziyade, eylemlerinden Amerika'nm m korku ve kiskançhk, gücüne Amerika'nm ir tür yansitmaya dayamr; kendileri Amerika'mn da öyidiyse, davranacaklar ahip olsalar nasd Amerikan Ortadogu'da Fakat e davranacant beklentisine. çok, bu gücün kaynakla:argithgi, gücünden Amerika'nm özgürlükler ve bolluktan yani. mdan beslenir; Àmerika'daki sakil dik3ütün bunlar, bàlgenin büyük bölümünü yöneten hedef alan daimi bir tehdit, daha dogrusu baski atörlükleri dtmdaki, yoksulluk içindeki halklan için de daimi bir ayartifade edip onABD'yle dost olduklarmi ma olarak görülür. rejimler için dahi geçerliJan askeri ya da mali destek alan Amerikan kötücül medvalarmm fir bu, denetim altmdaki yürütmes41ne tehdit, Bu verirler. izin tn
tek süpergüç
oldugu
için,
istedigi
karpti propagandalar izleyen, dopolitikalar kararh bir biçimde Amerikan karpti umutla bakan, sempati ve layis1yla halklan Amerika'ya taranndan daha keskin bir birejimler Iran'dakine benzer çimde hissedilir. 583
"Sokakta
olma"
I
duygusu
açismdan Amerika bu tür rejimlerin dostlugunu aramak, hatta onlarla lyi iligkiler kurmaya çahymak nafile bir çabadir. Fakat saygilarun kazanmak hem mümkündür, hem de zorunlu. Genel itibanyla, halklarm ABD'ye karg1 iyi niyeti, hükümetlerinin i21edigi politikalarla ters orantihdir. Hükümetlerin Amerika'nm müttefiki olarik görüldügü Suudi Arabistan ve Misir gibi ülkelerde, halko halet-i ruhiyesi piddetle Amerikan kargitidir; bilinen hava korsanlan ve teröristlerin çogunlugunun da bu ülkelerden çikmig olmasi kugkusuz önemlidir. Hükümetlerin Amerika kargiti olarak göriddügü Îran ve Irak'ta ise kamuoyu Amerika yanhsidir. Afgan halkinm Taliban yönetiminin son bulmasi kargismda gösterdigi sevinç dalgasi bu ülkelerin her ikisinde de daha genis çaph Afganlann olarak tekrarlanabilir. kurtulug bayrammm -peçesiz kadmlar, sakalsiz adamlar vd.- Ortadogu'nun büyük bölümünde haberleptirmeye deger görülmemesinin de sebebi kugkusuz budur.
Bazilan
-özellikle
de daha sofistike siyasetçilerAmerika'mn gönülsüzlügünün, hatta belki de ilgisizliginin farkmdadir. Fakat herkes degil. Insan egitimli, akilci Ortadogulularm bile, bölgede olup biten her yeyin -Humeyni'nin devrimi, Lübnan'daki adam kaçirmalar ve Irak'm Kuveyt'e saldinsi- Amerika'nm yllardir durmaksizm izledigi, derin1erden akan uzun vadeli bir stratejinin parçasi oldugu kamsmda olmasim hep hayretle kargilar. Washington'da igleigleri nasd ele aldigmi yetkililerin rin nasil yürüdügünü, az çok bilen biri için bu tür görügler saçmahšm ötesinde tuhaftir. Fakat birçoklan için bu bir inançtir, bunu kabul etnaifligin yanagmamak da aptalhšm da meye bir gösya ya tergesidir. 584
olmasa Bu suçlamalar süreklilik tagir, bu kadar açiktan suçlamalar da da benzer bir yanhy okumayi yansitan bagka Bati' olarak genel sadece degil örnegin vardir. ABD Nitekim olmakla suçlamr. Bu son derece haksiz bir standarth" smirh olmamiz gesuçlamadir. Neden sadece iki standartla gibi ABD agikârdir hükümetler ki, bagka rekiyor ki? Gayet hükümetinin de farkh, degigen durumlar kargismda bagvurdugu çifte degil, birçok standart vardir. olmadig1" yöBenzer bir bagka suçlama da ABD'nin nündedir. Bu suçlama da yine durumun tümuyle yanhy anjürilerde, Adillik, yarg1çlarda, lagilmasma dayanmaktadir. uygulamakla yükümlü bagka polis kuvvetlerinde ve yasay1 "çifte
"adil
kurumlarda aranan bir vasiftir. Birbirine rakip bagh topraklar ile yerli yöneticiler arasmda bir tür denge saglamaya çahyan empei,yal bir egemende de bulunmasi uygun bir özelolaliktir. Fakat tehlikeli ve sikmtih bir bölgede çikarlarmi bildigince iyi korumaya çahgan bir gücün izledigi politikalarla bir i1gisi yoktur. Bu gikâyetlerin gerçek dayanag1 Ameizliyor olmasi degil, Ameripolitikalar rika'nm emperyalist yagayamlyor ka'mn emperyal sorumluluklano anlagmazhklarda, Amerika'mn' Ortadogu'daki
olmasidir. özellikle
de
arabulucu" rolü üstlenmesi gerisinde üstlendigi de algismm rol böyle bir arzusunun, ile benzer bir yanh-y anlama vardir. Burada, kolaylagtinci rolleri arasmda yapilmasi gereken önemli bir ayarabulucu Devlet Bagkam Enver Sedat ile Îsrail Bagbakarim var. Misir Sedat'm m Menahem Begin arasmda sürdüru.len, daha sonra gizli ikili müzakerelerde ve anlagmalarda, kamuya açikladigt ile Bagkam Devlet Romanya ÇavugeskutoplantilaKrah çatigmasmda Arap-Îsrail
"dürüst
Fas
konusunda düzenlenmesi, gerekli gizliligin saglanmasi sürecinde hiç sunmuglardi, fiili barig fakat hizmetler degerli Arabualmamiglardi. meseledir. Arabuluculuk bir bagka rol nn
585
-
I
hem onurlu
hem yararh olabilir, ABD de zaman bulunma hizmeti vermistir. zaman çatigan Fakat genel itibanyla, taraflarm yüz yüze, tercihen gizli görügmeler muhtemelen daha lyi sonuç verecektir. yürütmesi arabuluculuk taraflar Bir süpergücün yapmasi dummunda, ziyade müzakereler arabulucuyla birbirlerinden yürütme egiliminde olacaktir. Nihai meselenin -bir ülkenin bekasi ya yikunt oldugu Israil-Filistin çatigmasi açismdan da bu özellikle geçerlidir. Bunun gerisinde kalan bir düzenleme geçici bir düzenleme olarak gorulur. Temel meseleyle ilgili olarak, açikçasi, bir uzlagma, hatta anlamh bir müzakere yürütme imkâm yoktur. Bu baglamda Amerika'nm bir rol oynamasi Amerika'mn çagnsi sadece bir karar ahmp uygulanmasi, gerrol üstlenmesi çekten emperyal bir çagnsi olabilir. Bu da kaluculuk
rolü
taraflara
uyarida
olarak, çuulmaz çifte standarth olmak, adil'olmamak gibi suçlamalarm yol açar. tazelenmesine Her iki suçlamayi da belgelemek zor degildir, örnegin Israil ile Arap ülkelerinin çoguna kargi iz1enen politikalarda; önemlisi daha da farkh Arap devletleri arasmda, dost, taraf-
siz ya da dügman hükümetlerin
igledigi insan haklan ihlallekabulu, hoggörülmesi ya da kmanmasi konusunda Bati'mn gösterdigi tutarsizhkta görülebilir bunlar. Fakat bu tür suç1amalar ciddi anlamda, konuyla ilgisizgelidir. "Adillik" herkese aym gekilde davranmak anlamma AmeIika için olsun, bagka hükümetler için olsun bu yorsa, izlemek anlamma politikasi açikça bir intihar gelir. Bagka da insamn ogu yerde oldugu gibi Ortadogu'da dostlanna yardim etmesi, düsmanlarma vermesi zarar beklenir. Arap ahlakçi Îbn Hazm, bin yll õnce bunu gayet iyi anlamig ve klasik bir biçimde formüle etmigtir: "Dostlarma da dügmanlarma da aym gekilde davranamn dostlugu tiksinti, dügmanhgi horgörü uyandinr." Amerika'nm dostlarizaman zaman
rinin
586
bir nazik davranmasi anlaphr u paylamasi, dügmanlarma daha akilci bir açiklama getirileaskmhk uyandirmaktadir, dair nedigi için de derinIerde yatan, çok etkili komplolara :orkular
2etrolden
uyandirmaktadir.
kurtulmak.
önce petrolü gerekli kilmistir, 3ilim ve teknolojinin ilerlemesi getirecek, onun yerine Ima zaman içinde modasi geçmig hale erigilebilir enerji kaynakkolay daha iaha temiz, daha ucuz, içinde ülke tiranhgi gerçeklestiginde, Bu armi geçirecektir. saglayan ülke digmda da terõrü finanse etmeyi sürdürneyi,
artik, dig dünya da Ortadobir petrol zenginligi olmayacaktir uzakhkla gu'daki mücadeleleri ve alt üst oluglan aym soguk da bazilanmn dedigi gibi nasir tutmuy bir kayitsizhklatzleyecektir, tipki bugün Somalive Sierra Leone'deki iç savagdek petrol tüketen ülkeler lan izledigi gibi. O zamana petrol kuyularmi ve pet-ABD'den çok Avrupa ve Uzakdotuhuzursuz ona bagh olacaklardir rol yollarmi kim yönetiyorsa uygulayacakbir biçimde ve b'una uygun politikalar geligtirip lardir. Bu güverili bir is de degildir, kolay bir is de. politikasmda, Bu arada, Amerikan hükümetinin Ortadogu ilgili ulusal deAmerika'nm Ortadogu'yla daha da önemlisi olgerçeklegmekte gerlendirmeleríndebüyük bir degigikligin sirasmda AmeSoguk Savag dugu, yeterince anlagilmamigtir. Sovyetlenn bälgeye sizçikari, Ortadogu'daki baghca rika'nm -ya
Amenka'mn, Sovyetönlemekti. ve hakim olmasim 1945'te, Sovilgili kaygilan niyetleriyle ler'in Ortadogu'daki olarak Türyetler'in savagtan galip çikan ittifakm bir parçasi kiye'ye kargi toprak talebinde bulundutu, Iran'in kuzeybatibaglaçahâtigi tarihlerde smda da bir kukla devlet kuimaya CENTO pakti kurulmus, migt1. Bu tehdidi kargilamak için masmi
587
..I
NATO da Yunanistan ile Türkiye'yi içine alacak gekilde geniglemigti. Sorun 1950'lerde, Sovyet gücünün Misir'a, sonra bagka bazi Arap ülkelerinde hizla yayihp yerlegmesiyle birlikte daha agir bir hal almigti. Amerika'nm bugün Îsrail'le daha yakm bir stratejik iligki içinde olmasom, Sovyetler'in Arap
dünyasindaki baçanlarmm bir nedeni degil, sonucu oldugu bueünlerde unutuluverivor bazen. Bunun öncesinde Amerika Ïsrail'e kargi temkinli bir politika izlemisti, verdigi destek de suurhydi; örnegin ilk yillarda Sovyetler'in, sonra da Fransa'nm verdigi destegin çok gerisindeydi. Îsrail'in Alti Gün Savagi'nda zafer kazanmasi Fransiz uçaklan ve silahlan sayesinde gerçeklegmisti. Sovyet tehdidi sürekli bir kaygi olarak kalmig, Amerika'nm bölgede izledigi politika da aslen bu kaygiyi gidermeye
yönelik
olmustu.
Bu amaca baçanyla ulagilmistir; Amerika'um müdahalesi olmasa, Ortadogu'nun Sovyetler'in hakimiyeti altma girecegine, en iyi ihtimalle muhtemelen Dogu Avntpa'nm, de Orta Asya ve Transkafkasya cumhuriyetlerinin kaderine ortak olacagma pek kugku yoktur. Fakat bunlar son bulmustur, bugün artik bir dig tehdit yoktur. Gelecekte bir zaman Ortadogu yine baska bir dig gücün hakimiyeti alt1na girme konusunda yeni bir tehditle karilagabilir; belki canlanan Rusya, belki bir süpergüç olan çegitli hükümetler ve halklar, Çin'in. Hatta, Ortadogu'daki bugün kendilerine ylk1m getiren yollanna devam ederlerse, daha güçlü konumdaki kompulari, bilinçli bir amaç gütmeksizin bölge siyasetinin içine çekilebilirler. Fakat bu yakin gelecekte pek ihtimal dahilinde görünmüyor, Ortadogu halklan, daha dogrusu onlan yöneten hükümetler gimdilik kendi kaderlerini tayin etmekte özgür. Bu aym zamanda kendi hatalarmi yapip sonuçlarma katlanmak konusunda da ozgür olduklari anlamma geliyor. 588
I :
tiyatrosunda, ABD birkaç rolde sahe ahyor; bazen bir sõz sahibi, bir yürütme gücü, yani egernen larak, daha sik, daha popüler olarak da bir dügman, gunahtarafmdan çegitli biçimlereçisi olarak. Bazen aym insanlar gütmek, misyon emperyal hem de emperyal bir bir le,-hem bölgedeki poliAmerika'nm riisyondan kaçmakla suçlamyor. Ortadogu'daki
ika seçenekleri
siyaset
ikiye indiriliyor:
Ya sertleg, ya çek git.
-
I
i
-
589 ..i
I
i
. .
36. BÖLÜM ÍSLAM HUKUKU
1989
Seytan Ayetleri'ni okumadim, dolayisiyla edebi meziyetleri hakkmda ya da- Müslümanlara hakaret ediyor denebilir mi denemez mi konusunda fikir beyan edemem. Her iki soruyla da ilgili görüglerim her halûkârda alakasiz olacaktir. Îfade özgürlügü meselesi iyi kitaplar için de kötü kitaplar için de aynt ölçüde geçerlidir (aksi takdirde bir kitabm iyi mi kötü mü olduguna kim karar verecektir?), kendileri için neyin oldugunaysa incitici ancak Müslümanlar karar verebilir. ilgilendinnesi Bizi gerekir dedigim üç soru var: 1) Humeyni'nin verdigi karghk Îslam çerçevesinde, Ïslami aç1dan hakh görülebilir mi? 2) Neden gimdi? 3) Bu bizi nasd etkiler? Îlk soruyla ilgili olarak gunu söyleyebilirim: Peygambere hakaret Ïslam hukukunda kesinlikle suçtur, hukukçular da 590
yapmakla, uygun cezamn ne olacagmi trtigmakla ilgili olmuglardir. Bu tartigmalarm nerede se tebasmm peygambedevletin gayrimüslim epsi, Müslüman döner. Hukukçular suetmesi sorunu etrafmda : hakaret hatiri satammlanmasma un, ispat kurallarmm ve cezanm suçlavarhäma dair Bu thr.bir titizlik göstermigtir. suçun yönelmemesi 1alarm gekipisel bir intikam alma amacma hükme varbir getirmigler, herhangi endigesini dile sktigi
tammmi
u suçun
1adan
önce
delillerin
titizlikle
incelenmesinde
israrh
01-
ve hapis cezasmm yeterfalakanm agirhgi, hapis ceza[ bir ceza olacagi yönündedir; agirhšma bagh olacaktir. mm süresi, cürmün peygambere hakarette bulunmasi vakaBir Müslümamn ender rastlanan almmamigtir, vaan pek degerlendirmeye genel bu da görüg, noktalarda alar olsa gerektir. Tartipldigi yönündedir. Klaoldugu dinden çikmayla bir ür vakalarm göre dinden çikmaik Îslam hukukunun bütün ekollerine ç1kan, ölümdür. Dinden sözünü geri alsa, nedaun cezasi infazi gerekir. õlüm cezasmm net getirse bile affedilemez, muhtemelen bu ikinci açiklamada ikinci kyetullah yaptig curala atifta bulunmaktadir. Dinden çikmayla ilgili hukuk, bir dönem gerçekten de uyölümle cezalanguland1, bagka bir dine geçen Küslümanlar dine riayet bölgelerinde dinldi, Hiristiyan Avrupa'mn bazi auglardir.
Çogunluk görügü falaka
tipki. Fakat bu hatm sayletmeyen kimselere yapildigt gibi uygulanmiyordu, dogrusu bugün birinin ç1lir bir zamandir Müslümanlakip da Hiristiyanhgi ya da Marksizmi seçmig uygulanmasim gereginin öldürülmesi rm bu suç yüzünden güpheliyim. talep edeceginden da bu yüzden dinden çikmak Peygambere
hakaret,
tam vurgulaÍslam hukukunda suçtur derken, hukuk sözcügünü terör degil, bir hukuk ve mam gerek. Îslami yargi bir linç ve 591
.
adalet sistemidir. Bir suçla itham edilen kipinin mahkemeye çikanlmasim, kendisini suçlayanla yüzlesmesini, kendini savunma nrsatmasahip olmasmi bir usul çerçevesinde düzen-
ler. Yarg1ç bundan sonra bir hükme varacak, suçlanan kigi suçlu bulunursa ceza verecektir. Bu vakada bu usulün uygulandigma dair bir bilgim yok. Îkinci bir soru, ayetullah ile baska bazi Müslüman liderÌerin kitabi kmamak, yazarmi da suikastla ölüm cezasma çarpt1rmak için neden bu zamana kadar bekledigidir. SeyAyetleri tan Îngiltere'de Eylül 1986'da yaymlanmig, birkaç ay sonra da bir Iran dergisinde degerlendirilmisti. Bu uzun ertelemeyi dini bir gerekçeye baglayabilmek zor, fakat bugün verilen cevabm zamanlamasmm, kitabm Amerika'da yaymlanmasma denk dügmesi siyasi bir gerekçeyi akla getirebilir. On y1l önce Amerikan elçiliginin iggal edilip diplomatlarm rehin almmasiyla bugün olanlar arasmda bariz ve çarpici bir belirginlik var; on yil önceki bu olay ABD ile iligkileri düzeltme, kirginhklan giderme yönündeki bir hareketi durdump tersine çevirmig, radikanerin denetimi tamamen ele alRügdi olayi da Avrupa'yla iligkileri masma neden olmustu. düzeltme yönünde benzer bir girigimi durdurdu, Iran'daki iç güç dengesi üzerinde de muhtemelen benzer bir etkisi _
olacak.
Müslürnanlarin
kendi ülkelerinde neye karar verip ne yapacagi kendilerinin bilecegi istir, bizi ilgilendirmez. Müdahalede bulunmak gibi hukuki bir hakkimiz yok, fakat neler olup bittigiyle ilgili megru bir kaygi duyabiliriz, insan haklaetkilenenlere n ile yurttaghk haklari bu durumdan dogal bir yakmhk duyabiliriz. Bizler ancak itaate zorlanan Müslüman dostlarimiz ile meslektaglarimizm derdine ortak olabiliriz; ülkesinde Muslümam rist ve hem ülkesinde
bir zorba, ülkesinin digmda bir terõhem ulkesinin digmda bir yobaz ola592
k alg11ama ve derek güçlenen
yönünde,
resmetme
egilimden
dolayi
dünyada duyabiliriz.
gayrimüslim üzüntü
Dünyanm büyük dinlerinden birinin, onun ida geligmig zengin ve orijinal bir medeniyetin
kanatlan alboyle yalan
resmedilmesi
zamammizm kinci bir biçimde trajedilerinden biridir. Bu tablonun yaygmhk kazansebebi Müslüman kar iti polemikçiler ya da muhaasmin Müslümanlar degildir, onlar dünya kamuoyunu asgari güçtedir; sebep Îslami safhim kenizeyde etkileyebilecek enhg,
-onur
ishca
=
sözcüsüdür.
menkul
nden
bu durumun Bati dünyasmda bizleri ne Müslüman hukukçular Islam topklanmn d1§mda, kendi ü1kelerinde bulunan kâfirler üzende yarg1 yetkisi iddiasmda degildir, Îslam'm yargi yetkisiyönetiminde .n olmayan topraklardaki Mus1ümanlann üslümanlan kaps1yorsa ne ölçükapsamadigi, da kapsay1p kapsadigi konusunda görüg birligine de varmig degillerr. Fakat tabii bizi ilgilendiren sorun bu degildir. Bizim soatalanmizm imuz kazandigi ve bize biraktigi özgürlüklere onlan savunmaya hazir olup 11â deger verip v'ermedigimiz, .madigmuzdir. Hazir degilsek -ki Bati'da çegitli ülkelerde genig yasi, ticari, edebi, akademik ve dini müesseselerde asimlerin sessizligi ya da minldamr hali pek cesaret verici Uçüncü
egildir-
pkusuz .mde
soru,
ilgilendirdigidir.
>nden
memleketlerimizde hizla, muhtemelen
eriyip
gidecektir.
Bu,
sahip
oldugumuz
r
.
özgürlükler
de geri dõndürülemez bir biiçin de korkunç
Islam dünyasi
tr kay1p olacaktir.
l.
593
IN
37. BOLUM SADDAM'DAN HERKES ETMÌYOR
NEFRET
1.990 Ortadogu'da hiçbir gey pek göründügü gibi degildir, olup bitenlere getirilebilecek her zaman farkh, kimi zaman çeligki-
li açiklamalar
vardir.
Irak ile
Íran
arasmda yakm zamanda getirildi: iki bölgesel yaganan arasmdaki mücadelesi olarak, Baasçi laikbir egemenlik güç arasmda ideolojik lik ile Îslami fundamentalizm bir çatigma ile olarak, hatta Sünni Müslümanlar Müslümanlar araSii smda bir mezhep kavgasi olarak açiklandi. Saddam Hüseyin'in Ortadogu'da bugün yaganan, Kuveyt'i iggali ve ilhakiyla baglayan krize verilen tepkilerde de benzer bir çegitlilik görülebilir. Ortadogu digmda, dünya çapoda gerektigine olup bitemn ne olduguna, ne yapilmasi dair bakista Adolf Hitler'in yenilgisinden bu yana görülmesavaga da çegitli
mig
açiklamalar
bir birlik görülüyor.
594
-
Nihayetinde Kuveyt, zalim, saldirgan kompusu tarafmolmayan,'balan iggal edilip yutulmug küçük, saldirganhgi 14çi bir ülkenin klasik bir õrnegi. Bu yüzyilm inigli çikigh taihinde dahi bu kadar açik bir kigkirtilmamig saldirganhk ärnegi bulmak zordur. Kuveytliler ne sözleriyle, ne yaptikla ezmemigler, Irakli°azmhklari Trak'a saldirmamislar, saglamasigmak gerillalara [rak'a muhalif teröristlere ya da tegvik etmemiglerdir, tam tersine Îran'a kargi mig, burlari riyla
bir yarsüren savag sirasmda Irakhlara hayati önemde geride bakimmdan geen dim sunmuglar, bölgede baskicihk birine sahip olmuglardir. len rejimlerden de Avrupa'nm Saddam Hüseyin'i Fakat Bati'nm, özellikle yoksun cazibesinden bir Hitler olarak gören balop Hitler'in Lizun
paylagilmadigt gibi, herkes böyle bir deherkes tarafmdan olumsuz da bulmaz. Ortadogu'da, bütünüyle gerlendirmeyi özellikle sunde verel destek hizmetinin Batih muhabirlere bagka dair örneklerde dugu Îngilizce konugan-kamuoyuna bazi bakig açilarmm dile getirildigi görülür. Irak hükümeti .gevkle ileri sürdügü bir görüge göre, Kuile destekçilerinin onlar gibi olan digerleri- Bati'nm uçakveyt yöneticileri,-ve ajamdir, landir, Arap topraklarmda yabanci emperyalizmin ilKuveyt'i kahramamdir, Saddam Hüseyin de Araplarm bir özgürleptirilmesi ve birleptirilhak ederek Arap dünyasmm mesi yönünde ilk adimi atmigtir. Nasir'm, Selahaddin'in Bu bakig aç1sma göre Saddam, varisidir. Na-kendi bakihrsa- Nebukadnezar'm retorigine tipki Selahaddin'in bitirecek, sürdürüp igi sir'm bitiremedigi gibi o ugragtigi da Yahudilerle Haçhlarla, Nebukadnezar'm Selahaddin de Neda Araplann dügmanlarlyla ugragacaktir. yerlisiydi. Irak'm ikisi de bukadnezar da Arap degildi, ama
Genelde ilkiyle dam'm rol modeli
baglantih -ismi
SadNasir ya da Se-
bagka bir bakiga göre
verilmemigtir
tabii-
lahaddin'den çok Robin Hood'dur. degigiklik söz konusudur. Îran'la Hüseyin Ïran'in devrimci yikimma olmustur. düzeninin savunucusu adalet
ve pan-Arap
epitlikçiligi
adma
Burada
beklenmedik
bir
savag sirasinda, Saddam kargi Körfez'deki geyhlik Bu yeni ro1ünde sosyal zengin
ve zorba
eski re-
jimleri yikan bizatihi odur. Bir Cuma vaazmda,
Saddam Hüseyin bu sefer çok daha agrtici bir degigiklik daha yapmaya yeltendi, ülkesinde ve yurtdigmda olmakÎslami köktencilige karp laikligin siperi savunuculuguna bu tan çikip inancm ve kutsal mekânlann ayncahgi Suud dek hanedanhimm bir görevi ve zamana olan bekçiligine soyundu. Saddam Hüseyin'in kutsal savagçi uzaksa da, cihad çagnsikihšma girmesi akla yatkmhktan Dini Eeveslere bu çagnm her zaman bir cazibesi olacaktir. nda, bir hayalkinkhgi toisi oldugu da kesindir.
Îlk iki
rolde,
hatta belki üçüncüsünde de birçok huzursuz kipinin destegini kazanabilir, gerçi Irak dipinda, Irak içinde oldugundan daha fazla destek kazanacaktir. Yabancilarm ve günlerikâfirlerin üstün1ügüne son verip Araplann ihtigamh ni geri getirecek buyük bir Arap Müslüman lidere hâlâ derin bir özlem duyulmaktadir. Servetlerini har vurup harnan savursalar da yatinmlara harcasalar da kinanan petrol zengini yöneticilere kary da derin bir toplumsal hognutsuzluk söz konusudur. Bu rollerin hepsinde de -Araplann savunucusu, Saddam Hüseyin'e Îslam'1n kihc1, yoksuHann intikamcisidestek, iktidara -zalimlige ve tave onu kullanma iradesine bii basanya- duyulan saygidan ötürü güçlenecektir. Fakat bu tür çagnlara duygusal kargihk verenlerin dahi kugkulan var. Saddam gerçekten de büyük Arap ya da Müsyoksa kipisel olarak kenlüman davasi için mi çahymaktadtr dini daha da büyütmek için mi? Gerçekten de eski rejimlerin zenginliginin yeniden dagitilmasmi saglayabilecek mi596
bu serveti kendi kontrolü altma alacak bu arada çok sayida genç adami a Ürdün, Misir ve bagka yerlerdeki Lörfez ulkelerinin, Suudi Arabistan'm sundugu istihdam bratlarmdan yoksun mu birakacaktir? . kabul edenlerin Saddam Hüseyin'in iddialarmi yani sira, ünyanin geri kalanmm bakigmi paylagan -Kuveyt'in iggaligereken açik bir salizin verilmemesi in bagarih olmasma irganhk eylemi oldugunu dügünen- çok sayida Arap ve Or.ir, yoksa
olsa gerek. Bagka yerlerde oldugu gibi Ortadogu'da a tarihi hatirlavacak kadar vagh olanlar ya da bilecek kadar kilh olanlar, daha önceki bir olaylar dizisini hatirlayacaktrdir: iggali, Italyanlarm Mançurya'yi Japonlarm Etiyopiggali, a'yi Almanlarm Avusturya'yi sonra da Çekoslovaka'yi almast. Bütün bu olaylar dogrudan uluslararasi düze.in çökmesine patlak vermesine Savagi'mn ve Îkinci Dünya idogulu
açt1. Saddam Hüseyin bu kumarda kazamrsa, zaten deyitirmig olan Birlegmig Milletler varhgi son bulmus filletler gibi verici Cemiyeti bir duruma dügecek. utanç >ünya piddete bagvuran1ara ve acimasizlara kalacak, hepi-ilz de Üçüncü Dünya Savagi'mn yolcusu olacag1z. 01
erini
I.-.'·
597
..
38. BOLUM ORTADOGU DEVLETLERI OYUNUN ARTIK EMPERYAL PÍYONLARI DEÜÍL
1991 kadar eskiden, hatta Hâlâ yagayan hanzalarm-ulagabilecegi daha da eskiden beri Ortadogu ülkeleri, birbirine rakip, dakonusu olha geligmig dig güçler arasmda bir anlagmazhk güçlerin, bilinen dünyanm-hakimiyemustur. Ortadogu'daki zamanlar ettigi da olmustu; Roti için birbiriyle rekabet öncesinde Fakat yükselisi sonrasmda. ma'nm o zaman1ar ve ülkeleri yüzyillardir dig güçlerin çok geride kaldi, Ortadogu 11gisinin kâh sefasmi sürdü, kâh cefasim çekti; önce merkanticari ve diplomatik rekatilist Avmpa devletleri arasmdaki imparatorluklannui, Îtilaf bet, sonra Ïngiliz, Fransiz ve Rus çatigmalan, daha da yakm dögüçleri ile Íttifak güçlerinin kimi nemde ABD ile SSCB'nin çatigmasi. Ortadogu ülkeleri, 598
zaman da gönüllerini
halklari savasta da barista da, dig güçlerin onlann mälhar fethetmek için girigtigi yogun çabalara
oldu, dig güçler ulagmayi
bu sayede
ulagim
yollarma
ve kaynaklara
umuyordu.
tablo tümüyle degismig durumda. Îlk kez, ezici bir zenginlige ve güce sahip tek bir güç var sahnede ve ona kargi koyacak gerçek bir rakip güç yok ortada. Rusya iç sorunlari nedeniyle en azmdan bir süreligine lyi niyetle oyun digmoyun digi. Avrupa güçleri muhtemelen üstlerolünü onlarm da. Avrupa Ekonomik Toplulugu'nun necegine dair de bir igaret yok henüz: Belçika Digigleri Bakam'nm deyi,yiyle Avrupa Ekonomik Toplulugu bir dev, siyasi bir cüce ve askeri bir kurtçuk" oldugunu göstermig bulunuyor. Kalabahk nüfusu, genigligi ve kaynaklan belki de yüzünden Rusya'mn geri dönmesi muhtemeldir, emperyal halet-i ruhiyeyi olusturan o karakteristik açgözlülük, kendinden hognutluk ve görev duygusu bilegimini yenibir süreligiFakat bunun gerçeklegmesi den geligtirecektir. gelecek yüzyila dek pek mümkün görünmüne, muhtemelen arada ABD valmz kahvor. da yor. Bu degildir, emperyal geniëleFakat ABD bir imparatorluk yokme ya da hakirniyet yönünde bir deneyimi de arzusu da engelbunlan demokrasi Amerikan aslmda kitlesel tarzi tur, emperyal çikarlar ugruna yabanlemektedir. Amerikahlarm savagip ölmek gibi bir istegi yoktur. (Íngilizci topraklarda Fransizlarm, Hollandahlarm da yoktu tabii. Modern lerin, demokrasi baskm ç1kip yeni demokratik fikirler hem yönetietkilediginde, yöneticileri baski uycileri hem yönetilenleri gönülsüz kildigoda yönetilenleri egmeye gulamaya, boyun da son buldu. Aym geyin Rusya'da burlarm imparatorluklan oldugu da dügünülebilir pekâlâ.) Amerikan deyaganmakta açikça zoAmerikan güçlerinin Ortadogu'da, mokrasisinin, Bugün
"ekonomik
599 I
I.
bir gün daha fazla kalmasma, hatta bu çoktan belirginlik kakadar bile kalmasma izin vermeyecegi runlu
oldugundan
zanrustir.
köklü bir Bütün bunlar, henüz tam olarak anlagdamamig degigime sebep olmuytur. Arap ülkelerinde devlet adamlari, nesillerdir rakip büyük guç1er arasmda dengeleyici bir rol -bunu oynayabilecekleri gerektirenzaman zaman bundan yarar saglayabilecekleri bir konumda buluumaya ahymiglardir. Bu ülkelerin bagimsizhk döneçogu, modern minin bagmdan beri bu tür kogullarm hakimiyetinde olmus, 'hatta
zihniyetini bilinmemistir. Devlet adamlarinm ülkelerde iligkidir, iligki bu geligmig bu
bagka türlüsü ekillendiren
igte
ugragmak olan, göprofesyonel.igleri bu devlet adamlanyla revlerini onlarm iyi niyetini kazamp korumak için ne gerekiuzmanlann zihniyetini de yorsa yapmak olarak yorumlayan
gekillendirmigtir.
Ortadogu
ülkelerindeki
rin Ortadogu anlayabilmig
uzmanlari
devlet adamlan da, büyük güçleolan degigimi da gerçeklegmekte
görünmüyor.
sahip olduOrtadogu, özellikle genig petrol rezervlerine gundan hâlâ ciddi bir öneme sahip. Fakat son olaylar Bapetrol üreten ülti'mn bagka enerji kaynaklari bulmasom, kelerin nakit çikan bagka mügteri bulmasmdan daha kolay oldugunu da açikça gösterdi. Geçmigte bölgeye yapdan dig müdahalelerin baghca sebebi -bölgeyi rakip güce birakmamak- artik o kadar ilgi uyandirmiyor. tek ciddi engel Amegücünün önündeki rikan Hüseyin'in Saddam Herhalde yaptigi kamuoyudur. çagirabilebirçok gafm en büyügü, ABD'ye kargi yardimma unutarak cegi aym agirhkta bagka bir güç bulunmadigmi ayAmerikan Amerikan anda gücükamuoyunun, hem hem m nün dü manh mi kazanmak oldu. Bugün
I
Amerikan
600
artik OrAmerikah ve Avrupah Ortadogu uzmanlarmm, zorbaya gelen Renbu ülkelerinde adogu yönetime gu veya idanlamiyla tam tilerini sevdirmek zorunda olmadiklanm yöneticilerin, ak etmesi biraz. zaman alabilir. Ortadogulu trtik zorlayamayacaklanm yardim'etmeye dig güçleri ya da yöneltemesuç1amalar yler ters gittiginde onlara akla yatkm receklerini idrak etmesi biraz daha zaman alabilir. Bu degiancak gerçekleptiginde, her iki tarafa da faydah olabilir, im Bu önünü açabilir. laha dogal, daha saghkh bir iligkinin çanak yalayicilardan erçekleptiginde de dig zorbalardan, digardaki günah keçilerinden yoksun kalan Ortaurtulan, yüzlegebilecekasil sorunlariyla logu halklan toplumlarmm erdir. Onlerinde birkaç seçenek vardir: Lübnan'i yakip y1kan iç savagm bütün bölgeye yönelik bir ailot proje oldutu, bir iki istisna digmda devletlerin mezhepçekigmeler, husumet ve agiretler ve bölgeler arasmdaki .er, görülebilir. ;atigmalar yüzünden kaosa dügüp parçalanacagi
kaçmmak için, böldayandiranlarm yögüvenhk planlanm tietimine boyun-egecektir: Her ülkede tiranlar, tiranhklarim smirh tutar, kompularim rahatsiz etvönettikleti insanlarla biri kurallan bozup dig dünyanm rnez, ta ki bu tiranlardan rnesafeli kalacagt bölgesel bir savag açana dek. kendilerini rügvet, Ya da bõlge halklan en nihayetinde yüze gülüp kandirma, gantaj ve kaba kuvvet siyasetinden kurtaracak, bu kadar uzun zaraandir özledikleri daha õzgür, claha iyi bir hayata gidän yolu bulacaklardir. Önemli degigiklik gudur ki, artik tercih onlarmdir. Ortadogu geye yönelik
halklan böyle bir akibetten
gunlara
601
¯
:
RJ
I l
39. BOLUM SADDAM NE EKTÍ
-
1991
-
Saddam Hüseyin'in bir yil önce bugün Kuveyt'i iggal etmesi sonrasmda, koalisyon güçlerinin saldiriya geçmesi sonrasmda, ateykes sonrasmda, bu olaylar sonucu Ortadogu'nun taartik hiçbir geyin eskisi gibi olmnamayacak degigtigi, kadar mayacagi birçoklan taranndan dile getirildi. Ama sonra, yeni ve farkh bir Ortadogu yüzünü göstermeyince de aym sesiddia etmek için yükler bu kez, hiçbir geyin degigmedigini seldi. geçerliligini saglaOrtaya at11an ilk iddiamn smamamizi yok elimizde. Yeni bir siyasi düyacak yeterince delil henüz zen ortaya çiktigmda, bu yeni düzenin geklinin, hatta gerçekliginin belirginlik kazanmasi yillar alabilir. Arap devletleugradigi rinin 1948'de Ïsrail'i dogarken boguvermekte kü602
bayansizhäm
ültücu
ardmdan,
bu fiyaskoda pannag1
olan
ya yönetimden ya suikasta ugramig sonuçta Arap dünyasmda yeni bir siyasi düzen Irak kralhšmm devrilmeFakat son'katihmcinm,
Arap yöneticiler
ütün
ndirilmig,
logmustu.
1958'de
i ancak
gerçeklegmigti.
hiçbir geyin degigmedigi iddiasi gözle gõrüBirçok derhal reddedilebilir. ür derecede yanhg oldugundan kavranigi degigmigey degismigtir; hem eski gerçekliklerin Herhalde bunçikmigtir. gerçeklikler ir, hem de yeni ortaya nihayetinde gözen belirgini yaptinmlann ann en çarpicisi, iyi niyetle Jen dügmesidir. Kugkusuz birçoklan yaptinmlan
Ikînci
iddia,
savunmuytur, cnan Ekinci
tamym" bir cumle
ige yaramasi ama "Yaptinmlarm ricasmda bulunan bazdarmm
için
biraz
za-
söylemedigi
daha vardir: "Îçe yaramazlarsa, unutun gitaskeri isyan sonbir bir fiyasko ve büyük Su iktidarda, casmda, siyasi ve askeri ayHüseyin hâlâ ellerinde, seçkinlerin yönetici yaptinmdenetimi gitmm o ve rahatsiz sürmesinden hiçbir biçimde olmadigi; ne kipilann imha yitirdikleri, sel rahathklarmi silahi arayisinne de kitle Yaptinmlann, açikça görülüyor. vazgeçtikleri d_an onun Kuçikanlriasmda oldugu veyt'ten fikri büyük bir saçbaçanh sin."
rnahk
Petrol
siralarda Saddam
olarak
göknüyor.
arzi ve
fiyatlari da etkilenmedi
biri de, Bugün yanhg oldugu ortaya çikan yanhy inançlardan K.örfez bölgesinde yaganan savagm petrol akismi sekteye ugratacagi, dünyada büyük alt üst oluglara sebep olacagi yönündeydi. Böyle bir gey olmadi. Ïki büyük petrol tedarikçisinin igleyisi neredeyse durdu: Kuveyt'in petrol üretimi Irak'm sabotaji yüzünden, Irak'm petrol üretimi de BM yaptinmlan ki bütün bunlarm petrol dolayisiyla azaldi. Oyle görünüyor 603
arzi, hatta fiyatlan üzennde sadece fiyatlar biraz geriledi.
gözle görülür bir etkisi olmadi, yönlendiOrtadogu petrolünün
rilmesinin,
sanayi dünyasi için yine büyük bir tehlike olugFakat bu noktaya gebnmeher turmasi zaman mümkündür. ölçüde ihde girigimlerinin si, Bati hükümetlerinin de bir malkar gerektiriyor ki, bu maalesef ve beceriksiz olmasun imkânsiz olmasa da, giderek gayn mahtemel hale geliyor. Gönülsüzce vazgeçilen bir baska mit de, pan-Arabizmin ya da zaman zaman ifade edildigi üzere Arap dünyasinm güilgilidir. cü ve etkililigiyle Araplarm ortak bir kültürel kimlicogkulu bir inanç besledigine yönünde ge sahip olduklari kimse itiraz edemez, kamusal hayatlannm büyük bölümüne hâlâ hakim olan Bati nefretini ise pek az kiç¿ sorgulayabilir. Fakat cogku da nefret de kullamlabilir bir politika sunmaAllameler sik sik gu ya da bu eylemifi ya da politikamistir. mn bütün Arap âleminin bize kargi silahlara sarilmasma yol iddia etmigtir, açacairu ama hiç böyle bir gey olmamigtir. 1986'da Amerika'nm Trablus'u bombalamasi, Îsrail'in 1982'de FKÖ'yü ç1karmak için Lübnan'1 iggal etmesi gibi olaylar dahi, Arap ülkelerinde göyle hafif bir dalgalanma yaçogunlukla neredeyse ratmig, tam bir kayitsizhkla kargilan-
mistir. Esasen dig güç1eri içine çeken Araplar arasi bir çatigizleyima olan Körfez krizi, sonunda allamelerin en inatçisi, cilerin en unutkam yanhghšmi digmda herkese bu inancm
göstermigtir.
Kültürel, entelektüel ve sosyal bir olugum olabüyük bir õneme sahiptir. Fakat siyasi
rak Arap âlemi çok bir blok olarak Arap daha fazla degildir, Bagka bazi mitler
âleminin gerçekligi, Latin Ameríka'dan güneydogu Asya kadar bile degildir. de ylkilmasalar bile büyük darbe almigtir. Bazi Ortadogu güçlerinin, pahah ve sofistike silahlar satin almalanmn, saldirganhga kargi kendilerini korumalarmi sag-
layacagi ve dig yardim
ihtiyacmi
604
ortadan
kaldiracagi yönün-
deki inanç1an buna bir örnektir. güçlerin dikkat çekici derecede
Böyle bir diger inanç ise, dig siki siktya sanldigi, Ortado-
gu'da bğlgesel bir diktatörün ya da kendisiyle yasorunlari çözmenin, polipilacak bagka düzenlemeler yoluyla inancidir. tika hedeflerine ulagmarim mümkün oldugu Butün bu degigiklikler kendi baglarma yeni degildir, eski kavranmasmdan gerçekliklerin daha büyük bir açikhkla "dostlugu"
fakat bunlann de vardir, Yeni gerçeklikler anlagilmasi gözlemlenmesi zaman alacaktir. ve tam olarak gekillenmesi, Etkilerinin tamnmasi biraz ve sonuçlarmm dogmuglardir.
zaman alacaksa da, bir degigiklik belirginlik kazanmaya baglamigtir. Bu degigiklik birçok bakimdan yüzyillar içinde Orolan en ciddi degigikliktir, etkilerinin etkileyecek tadogu'yu -bu eni durum devam ederse tabii- tam olarak hissedilmesi de yüzyillar alacaktir. Ortadogu ve Pers imparatorluklannm bu yana ilk kez Ortadogu, çökügü, Avrupa'nm yükseliginden artik rakip dig güçler arasmda bir rekabet konusu degildir ve
onlann hakimiyetine girme tehlikesi içinde degildir. içinde birçok rakip Ortadogu'ya hakimiyet mücadelesi güç gelip geçmigtir. Son y111arda geride böyle iki güç kalmigtir-sadece: Sovyetler Birligi ile ABD. Kriz, savag ve sonrasmbirinin emperyal bir da yagananlar bu iki rakip süperguçten digerinin de bõyle rol oynayamayacak durumda oldugunu,
bir rolü
üstlenmeye
gönlünün
olmadigun
açikça
gõstermig-
ilk kez Ortadogu hükümetleri, hatta belki de gekendi kararlanm alabilecek, kendi politikalarm
tir. Yüzyillardir
halklan dummdadir. Bu kararlarm sorumluligtirip uygulayabilecek olumlu bir degigikliktir gerekecektir, lugunu da üstlenmeleii degilse bile halklanhükümetler bu. Bölge hükümetlerinin, ummak gerek. mn bu zor igi gögüsleyeceklerini yam1g11ar listesine, Arap demokrasisi için Parçalanmig sicilibeslenen umutlan da ekleyecekler vardir. Bu ülkelerin 605
bakildigoda, bu siyasi kültürde ancak güç1ü bir otokratik hükümetin kendini koruyup ayakta durabilecegi söylenir. Kuveyt'te iggal dehgetini ozgürlük dehgetinin izledigi, bir rehalkm izin gösterdikullanmasma budalahgun jim oy verme ginde, halkm kaçmilmaz olarak dini ya da milliyetçi fanatik bir grubu seçecegi, onlann da koltuklarma kuruldugunda aptalligm1 kendilerinden önce gelenlerin tekrarlamamaya, iktidardan olmaya izin vermemeye seçmenlerin oyuyla büne
yuk ozen gostereceg1 soylemr. En azmdan akla yatkm bir varsayim oldugunu söylemek gerek. Geçmigte bõyle olmustu, gelecekte de bõyle olabilir. Fakat Arap demokratik hareketini bir düzmece ya da bir baansizhk olarak görüp bir kenara atmak için henüz çok erken, özgürlüge yeni bir ilgi duyul.dugu, ne an1ama geldigine dair yeni bir anlayly geligtirildigi yönünde bi'rçok igaret var. Belki de en önemlisi, Araplar toplumlarmm rahatsizhklanm de-ya da dügmanlarmdatartigmaya, hatay1 yildizlarmda
gil de kendilerinde ilerlemenin
Asirhk
yeterli
Otokratik
daha hazir. Böyle bir hazirhk degilse de gerekli koguludur. aramaya
Gelenekler
Asirhk otokratik geleneklerin yagandigi, baghhklarm ve tepkilerin bir cemaatsel ya da etnik kolektivizmle belirlendigi bir bölgede demokratik kurumlar tesis etmek kolay degildir. Zordur, fakat Türklerin de gõstermig oldugu gibi, -ciddi sayida kadm ve erkegin bu çabaya girip riskleri gögüslemeye istekli olmasi halinde imkânsiz degildir. Bagarih olup olmayacaklarmm yoktur, garantisi baçanh olurlarsa bunun ne kadar surecegi, bedelinin ne olacagi da bilinmemektedir. bu arada bizler de Fakat henüz baçansiz olmamislardir, Bati'da Istirap verici bir tercih1e karsi kargiyay1z. Bu tercih 606
•':"I
-
bile çegitli biçimlerde yöneltebilir:
formüle edilebilir. Bazilan su soruyu
"Ìdeallerimizive heveslerimizi paylagip hallilari
için daha iyi, daha özgür bir hayat aray141 içinde olanlara en mi gerekir, yoksa ne kadar azmdan moral destek vermemiz igbirlikçiolursa olsun tiksindirici gu ya da bu tiranm sinik olsun, olursa gerekir?" Hangisi len olarak mi tamnmamiz gereken zor ve tehlikeli bir tereihtir. yapmamiz
I"
607
L
,
.' i I
..
•
40. BOLUM BUGÜN¯ÜN "HASTA ADAMI" EVÌN YAKINLARINDA AKSIRIYOR
1991 I
.
Rus Çan L Nikola ile Ìngiliz elçi Sir Hamilton Seymour arasmda Ocak 1853'te geçen bir sohbette, çar, Britanya ile Rusya'mn çökmekte olan Osmanh imparatorlugu'nun nasil parçalanacagi konusunda anlagmaya varma vaktinin geldigini ileri sünnü.ptü. "Elimizde hasta bir adam var," demigti çar, "agir
õzellikle hasta bir adam. Bugünlerde, de gerekli düzenevvel elimizden lemeler yapilmadan kay1p gitmesi büyuk bir talihsizlik olur." Seymour teghise itiraz etmemekle birlikte, adam"m lyilegebilecegini bir tedaviyle uygun söylemig, ihtiyaç duyulamn bir cerrah degil, bir doktor oldugunu dügünmügtü. Ïngilizler ile Ruslar arasmdaki bu görug aynhSavagi'na, gi, kisa süre sonra K1rim czun sürecek, daimi bir "hasta
çatigmaya
yol açti.
608 I
>
Osmanh'nm gerilemesi, Sovyet imparaSon zamanlarda, torlugunun Dogu Avrupa'daki gerileyigi ve çökügüne bir¯ model olarak sunuluyor sik sik. Gerçekten de arada çarpici benverlikler gerek çöküg bakimmvar; gerek yaganan güçlükler, merkezi, disiplinli; militan ve yaylllan. Osmanhmn gücü -
esinlenen-- zayif, kararsiz ve bölunmüg maci bir ideolojiden bir Avrupa'ya kaçimlmaz olarak galebe çalacakmig gibi göda zarünmügtü bir süre. Fakat öyle olmadi ve Avrupahlar istedigini içinde yitiradamm hem gücünü hem hasta man d.igini farketmeye bagladi. Osmanh Ïmparatorlugu gücü XIX. yüzyila gelindiginde bu zayifhk, guçten dügyüzünden degil, zayifhgi yüzünden,
hem digmdaki dügman hem içindeki rnüg imparatorlugun güçlere meydam biraktigmdan Avrupa için bir sorun teykil ediyordu. Împaratorluk tam da bu son agamada "Dogu Sorunu" diye bilinir hale gelecekti. Osmanhlann çökügü, iç degigikliklerden çok, Bat1'nm bi-
lim ve teknolojide, hem savag hem bang sanatmda, yönetirn
ayak uyduramamasmticarette kaydettigi hizh ilerlemeye dan kaynaklamybrdu. Türk liderler bu sorunun gayet iyi farkmdaydi, çözüm için de bazi iyi fikirleri vardi, fakat yeni kuyollarm, yeni fikirlerin kabulünün önündeki muazzam Seçkin bir Türk taengelleri agamadilar. rumsal ve ideolojik rihçinin belirttigi gibi: "Bilimsel dalga, edebiyat ile hukuk bentlerine çarpip dagihyordu." Yeni kogullara ayak uydurave
Sovyet immayan Osmanh imparatorluku, tipki günümüzde paratorlugunun bagma geldigi gibi, bu kogullar tarafmdan vikildi. kopullanyla kargilagtmrakibetini günumüz Osmanhnin ideolojik patlayiken, dikkatler temelde ve siyasi unsurlara; eski ideolojilerin ci güçler olan milliyetçilik ile liberalizrne, odaklamyor. eski siyasi yapdarm çökügüne Bütün iflasina,
609
I
i
.
bunlarda Ruslar
gerçekten de Türklerin geçtigi yoldan yürüulusal mektedir, tarihlerinde yeni bir sayfa eger ganshlarsa açacak bir Kemal Atatürk bulacaklardir. Fakat Osmanh'mn çökügünde, günümüzle farkh bir paralellik akla getiren bagka bir yön var. Ortadogu'nun ekonomik zaylfhgi,
Birligi'nin ekonomik zay1fhšmm tersine merkezi ka naklanmiyordu, denetimin agmhämdan tam hiç yoktu burada. Zanatersine merkezi denetim neredeyse Sovyetler
loncalan ve köy pazan düzeyinde bir ekonomik düzenleine vardi, fakat ekonomik gücün seferber edilip kullanilmaOsmanh dünyasi Bati Avrupa'mn çok gerisinsi anlammda agirhkh olarak tüketici odakh bir toplum halideydi. Ayrica at
ne gelmigti.
Üretim odakh
Bati'da merkantilizmin yül seligi, Avrupah girketleri ile onlari koruyup tegvik eden devletlerin, -asgüçleri"nin ciddi kisitlamalara tâbi olmaksizm
ticaret "piyasa
Imda kuramm da ötesine geçen bir biçimde- igledigi gu'da bilinmeyen, benzeri olmayan bir ticari örgütlenme
Do-
dü-
ulagmasmi sagladi. zeyine ve ekonomik enerji yogunluguna Batih ticaret girketleri, girigimci zihniyetteki hükümetlerinin de yardimlyla tümüyle yeni bir gücü temsil ediyordu.
Ekonomik güç ve amaçlarda aramn giderek açamasi sayesinde, Bati tüccarlar, sonralari da imalatçilar Ortadogu pazarlan, hatta nihayetinde bashca Ortadogulu imalatçilar üzerinde
tam bir denetim kurdular.
Bir zamanlar
daha
verimli
Bati'da
bir
Batih mallar lardan çikarddi. nan
çok deger verilen Ortadogu tekstili, pazarlabiçimde üretilip daha saldirganca tarafindan önce dy, hatta sonra iç piyasa-
Bir zamanlar Ortadogu'nun Bat1'ya ihraç öne çikan kahve ve geker bile, zamanla kalemleri üretilmeye Batih güçlerin tropik sömürgelerinde baglandi, yüzylla gelindigindeyse, XVIIL yine daha ucuz uretim, daha arasmda
610
lyi pazarlama
sayesinde
bu mallar
Osmanh'mn
Bati Ayru-
ihraç hanesinden ithal hanesine kaydi. pa'yla ticaretinde XVIH. yüzy11m sonlarmda bir Türk ya da Arap'm içtigi bir fincan gekerli kahvenin kahvesi Hollandah tüccarlar tarafmdan Java'dan, gekeri Fransiz ya da Îngiliz tüccarlar tarafmdan getiriliyordu büyük olasihkBati Hint adalarmdan la. Sadece sicak su yerli mahyd1. XIX. yüzyilda, Batili girketler Ortadogu kentlerinde hizla geniëleyen gebeke hizmetlerine hakim olmaya bagladikça bundan bile kugku duyulur hale geldi. çeken Sovvet sikmtismi Günümüzde bu özel sorunun bloku.degildir. Daha ziyade Bati Avrupa'nm, ondan da fazla buralarda Kuzey Amerika'mn tüketim odakh toplumlaridir; imalatçilar toplumlarmm açik piyasada, da tüccarlar da ekonomik gücünü seferber edip kullanmanm yeni yollarmi kargismda verdikleri bulmuy rakiplerin yeni merkantilizmi m.ücadelede sarsilmakta ya da bagarisiz olmaktadir.
L. L
611
i l
L
.
41. BOLUM
MODERN TÜRKÍYE'NÍN YENÍDEN BAKMAK PARADOKSUNA
I
L
1996 çagmda yapyoruz. Bir tarihsel revizyonizm Ingiltere'de genç tarihçiler Winston Churchill'i parçalamakla, onu bulundugu yerden indirip birçok zaan, hatasi olan bir adam olarak göstermekle meggul. Kugkusuz bunda bir dogruluk payi olsa gerek; Churchill gibi onun tann degil insandi, bagka insanlar da zaaflan vardi ve hatalar yapmigtL Fakat Churchill liderli-
ginde büyük bir insanhk
savas verip kazanmig, ülkesini, tarihinin gördügü en korkunç
bu arada
tiranhktan dünyay1 kurtaran benim kugagimdan kadmlar ve erkeklere göre, hiçbir gey onun bagarisma gölge dügüremez, yani ona duydugudememuz, hâlâ da duymakta oldugumuz sayg1yi -hürmeti liyim belki de-- eksiltemez. Bayka birçok ülkede de geçmisteki kahramaanlar, gecmig
612
\
Ama hephem elestirel bir*me-
inceleniyor.
benzer bir biçimde yeniden sinde degil Böyle bir yeniden inceleme .ekenin geligtirilmesini, hem de onu kullanma özgür1ügünü gerektirir. Îyiye mi igaret kötüye mi (ki ben iyiye oldugu kam.smdayim) bilinmez, ama Türkiye böyle bir ulkedir. Türközgürlügün sundugu zevkler ve firsatlarm yam sira beterin da yüzleycaberinde getirdigi tehlikeler ve sorumluluklarla cabuller
m.esi gerekiyor.
kahramanlaGeçmisin yeniden incelenmesi hakki, hatta yeni kamtlar cm baçanlari da dahil-- tarihçinin geligtirilmetekniklerinin lle belgelerin kegfi, yeni aragtirma mümkün incelemeyi zomnlu kildive si böyle bir yeniden inceleme görevidir. Yeniden zaman zagmdan tarihçinin ideolojik biçimini saiklere bagh bir yerme rnan siyasi ya da igleyiginin bir parçasi olarak ahyorsa, bu da özgür toplumun -geçmigteki
görülmehdir. Fakat
bütün yeniden incelemeler,
yeniden
degerlendir-
degerlendirme sonrayerinde yerli kahr, yeniden yosmda bile baçansi nedir Peki bu baçan? Elbette rumlamr belki, e.ma eksilmez. gelmeli, sirf onlarla ki bu sorunun sevabi, aslen Türklerden smirh kalmasa bile. Fakat kimi zaman, digandan bakan bide yararh olabilir. rinin perspektifi Atatürk'ün diger bütün bagarilarmi mümkün kilan ilk ba-
meler
sonrasinda,
hatta en hasmane
Atatürk'ün
yenilen üç büyük güç aragarisi, askeri ve siyasiydi. 1918'de ittifak güçlerinin dayattig1 smda sadece Türkiye muzaffer amaç1anm koreddetmig ve temel ulusal bang anlagmasim özgürce antlaginasmi egit kopullarda muzabir bang ruyan kere edebilmigti. Ïslam âlerninin neredeyse tamammm Avrugüçlerinin hakimiyetine girdigi bir dönememperyal pa'mn korumakla kalmay1p güçlendiren Türkiye egemenligini
de,
az sayida
ülkeden
biri olmustu. 613
Yeni cumhuriyetçi
rejim,
sa-
.
dece bu iki bagarlyla, yenilgiye ugramig ve umudu kinlmig bir halka yeni bir gurur duygusu -geçmisle ilgili bir kendine saygi, gelecekle ilgili bir kendine güven- verebilmigti. älümünün Pazar günü Türkler Atatürk'ün 58. yildönümünü andilar. Onun gerçek büyüklügü, kahci baçansi siyasi ve askeri zaferlerinde degil, bunlan kullanma biçiminde görnenkazmdan lebilir. Bir imparatorlugun özgür bir ulus-devlet yaratmak, hele bunu kugkulu eski dügmanlar ve memnuniçevrili bir haldeyken yapmak hiç kolay yetsiz eski tebalarla degildi. Gerek eski dügmanlarla gerek eski tebalarla banççi, hatta dostane iligkiler kurmak vasat bir diplomatik baçan degildir. Atatürk ve onun kugagmm baglattig1 birçok önemli degiSimi siralamak en,önemlilerinden uzun sürer. Ama izninizle birine degineyim: Yeni unsurlarm güç1endirilmesi ve tegvik edilmesiyle
Türk toplumunun
canlandinlmasi.
Bu yeni un-
surlardan biri kadmlardi. Atatürk daha 1920'lerde yaptig1 çegitli konugmalarda, bir ülkenin, kendini halkmm yansinm yeteneklerinden yoksun hizmetinden birakmasi halinde ve modern imkânsiz dünyaya ayak uydurmasmm oldugundan bahsetmisti. Kadmlann özgürlegtirilmesi konusunda dernlegme süreci açismdan merkezi bir önem ta iyordu bu-mo-
onun ve ondan sonra gelenlerin zamanmda meler kaydedildi. Bir bagka yeni unsursa
flerlemuazzam yaratici, bagimsiz ve kendine yetebilen yeni sosyal gruplarm -profesyonel, teknik ve ticari- ortaya çikmasiydi. Bunlar yeni sivil toplumun, Türk demokrasisinin oldugu nihai dayadayanmak zorunda naam ayrdmaz bilegenleriydi.
Bugün tartigilan,
Atatürk'ün
arasmda politikalari herhalde en fazla kimi zaman Bat1hlagma da denilen, modernlegmeden kolay kolay ayirt edilemeyen polítikadir. Atatürk'ün ondan ve sonra gelenlerin zaferleri bir anlamda bir paradok-
614
.J
I
güç1eri yenilgiye ugratan ilk belirleyici kabulü dogrultusunkazanmi lar, Bati medeniyetinin Eski bir Amerikan atala ilk belirleyici adimlari atmiglardi. aralarma katil." Atatürk vardir: "Onlari yenemiyorsan, özü ,u
içeriyordu:
Batih
:aferi
kisini de yapm14tir.
I
:
615 ..
-i
r
42. BÖLÜM
NET OLMALIYIZ
I
..I
16 Eylül 2001
.
Dünya Ticaret Merkezi ve Pentagon'a düzenlenen saldiri bu hafta birçok kez Pearl Harbor saldirisina benzetildi. Saldinmn hiç beklenmedik bir anda gerçeklegmesinin ve acimasizhämm ötesine geçen bir benzerlik söz konusu. Bu saldm da Pearl Harbor gibi münferit bir saldiri degildi, zafere ulagmabir savago açihg ategiydi. O dönem Japonlar, si amaçlanan ABD'nin zenginligine ve gücüne kargin savagla ilgili olmadioldugu, hatta korkak Asya'dan kolayca korkutulup kaçingi, labilecegi varsayimma yaslamyordu. Sah günkü eylemin gerisinde de benzer bir hesaplama yatlyor: Amerikahlar yumuadi, kay1p almaya dayanamazlar ve kendilerine saldinlmca kaçarlar. Eylemin esin kaynagi da benzer bir amaç: Amerikahlari, ekonomik uzantilanm, yoz kültürlerini ve yerel ip616
smirlan
>irlikçilerini, >lsun
Islam dünyasmm
nihayetinde
tamammdan
nereye
uzamyor
olursa
atmak.
çekilbakigta mantiksiz degildir. Vietnam'dan Hesap çekilme, bir altmda saldinsi geri ne, Lübnan ve Somali'nin eden bir mesaj (muhteme:erörist igaret eylern tehdidine yüzünden yerleytirilmig) .en son geri çekilme ve bogaltma ilk
de bu yöne- igaret ediyor. Sözcünün, dost bilinenler de yöneticilerine hitap ederken benimseiahil.bagka ülkelerin ligi gergin, yatistinci durug da öyle. kelimeleri bireyler arasmda oldugu "Dost" ve gibi devletler arasmda da iki farkh anlamda kullamhr: 1) Ortak ilkeler ve heveslere dayah kargihkh derin baghhk, 2) Bir artak çikar algisma dayah geçici bir düzenleme. Ilkinin ömdaimi olacaktir muhterü degigen kogullardan etkilenmeden algmm çikarlar devamiyla smirve melen. Îkincisinin ämrü lepsi
"dostluk"
ti olacaktir.
farkhlagan, fakat Siyasi bakimdan ilki, bazi ayrmtilarda -özgür kurumlar, hukutemelde aym hayat tarzmi paylagan seçilmig ve sorumlu bir hükümet- benka dayah özgürlük, gelir. Îkinciiligki kurma anlamma zer bir demokra,siyle bir iktidarda oldugu ve fikrini degigsi, otokrat bir yõneticiyle o etmek tirmedigi sürece geçerli olan bir anlayig birligi tesis gelir. anlamma Fikrini neden
degigtirecektir? "dügünsel
"kamuoyu",
Bu tür meselelere atmosfer",
iligkin
"seçmenler"
tartigmalarda gibi terimler sik sik kullamhr, hepsi de demokratik toplumlarm siyasi hayatmdan ahnmig terimler ve kavramlardir, faözgürlükler" özgürve kat otokratik bir rejimin engellerimeyen siyaseti aç1lügü" gibi yabanci kavramlarla smdan bunlarm pek önemi yoktur. Bir diktatörlükte siyasehizh ten ayakta kalmamn kanunu çok basittir: Eyyama uy, kogulkarmagik ardma takil. Günümüzün giden lokomotifin "ifade
"sivil
617
..
lannda zaman zaman ortaya çikan sorun gudur ki, bu trafik kargagasmda hizh giden lokomotifi seçmek zor olabilmektedir. Yanhg bir tercih yapmak, kelimenin tam anlamiyla ölümcül
sonuçlara neden olabilir. Teröristlere, onlara kucak açip destek olan hükümetlere kargi takmilan tavirlan anlamak zor degildir. Saddam Hüse-
yin kompularmm üçüne savag açmig, ikisini iggal etmig, büyük hasara sebep olmugtur. Açiktir ki, bu kompu ülkeler ne geçmigi unutmuglardir, ne de gelecege güvenmektedirler. indirildiKugkusuz en büyük arzuIari Saddam'm iktidardan gini, yerine o kadar korkutueu olmayan bir rejimin geçirildigini görmektir. Fakat Saddam'i kizdirmakla kahp yerinden etmeyecek, dolayislyla onun kaçimlmaz intikamiyla kargi kargiya kalmalarma yol açacak bagka bir eyleme daha katil·~ girmek istememektedirler. Asli amaç1an diktatörler ile teröristlerin gayet iyi bildiklepolitikalari ri, dogru anladiklan ile amaçlanm deterlendirmek degildir: ABD'nin politikalan ile amaç1anm anlamaktir; bu çok daha zor bir istir. Bu igte iki kilavazlan vardir: Ilki tarihtir, Ortadogulularm okudugu tarih. Bu bakimdan sicil pek parlak degildir. Îkincisi ise ABD'li devlet adamlan, askerler ile halihazirda süregiden iligkileri ve diplomatlar ve onlara söylenenlere, onlardan istenenlere dair yorumlardir. Ortadogu'nun, Amerika'nm destek çagnsma nasil bir kar-
ma riskine
ihk
Amerika'nm konumunu degerlendirme biçim1erine baglidir. Gerek duyulan gey meseleleri ve amaç birlik1erini tammak için açikhk, politikay1 tammlamak ve uygulamakta da katihk ve kararhhktir. Bunlar saglandigmda bile, korkutulmuy kompulardan gerekli destegin almacagi kesin degildir, sadece bir olasihktir. Ama onIar olmazsa baçansizhk kesindir. verecegi
.
618
,
43. BÖLÜM USAME VE KÖTÜCÜL ÇAÖRISI
11
I-
2002
birçoguna göre Usame bin Ladin dügmanl.annm da acisma, ölümüda, takipçilerinin de, alakasiz insanlann Batihlann
bir kipiliktir. Son dönembin Ladin'in hoça gitmeõzelliklerinden bahsedilmektedir: Küsde yen bagka kipisel çahyamayi becetah ve tahakküm edici, bagkalarlyla birlikte söylenmektedir. de Fakat yine oldugu kipilik bir remeyen ile aginhk yanhlan destekleyen baghca grubu olusturan ne aym derecede kayitsiz canavar de yapilan bazi degerlendirmelerde
onu özellikle de radikaller için degil sadece, Islam âleminde, daha genig çevrelerde de son derece popüler Arap âleminde
bir kipiliktir.
sebebi agikârdir: Islam älemincazibesinin Bir anlamda de yillardir içten.içe büyümekte olan kabarmig hognutsuzlu619
IL
r
p
ga hem sözlerle hem eylemlerle kargihk vermig, bir intikam, hatta nihai zafer umudu sunmuytur. Fakat çok da uzak olbaskalari da benzer duygulara hitap etmiggeçoigte mayan ler, bagtan çikarici benzer geyler sunmuglar, fakat benzer bir destek görmemiglerdi. Onu, Bati hakimiyetine karsi çikan pan-Arap, pan-Îslam ve diger devrimci hareketlerden ayiran ba ka bir ey daha vardir. ilk ve en belirgin sebebi güzel Bin Ladin'in popülerliginin konugmasidir, Arap âleminde antik devirlerden beri çok takdir edilen, begenilen bir beceridir bu. Eskinin büyük hatiplerine dair birçok hikâye anlatthr. Fakat modern Arap âleminde güzel konuginamn igaretleri pek azdir, hatta buna pek ihtiyaç da yoktur, çunkü yöneticilerin çogu yönettikleri insanlarm
itaat
etmesini
saglamak
ziyade
için
onlari
ikna etmekten
tercih eder. Bin Ladin bir yönetici baski uygulamayi degildir, dolayistyla zorbahk ve yozlagmighkla lekelenmig de degildir. Yöneticilerin çogu her ikisinden de suçludur, bir taçikismi ya da iktidardan nesi bile iktidara inigini halkmm serbest oylarma söyleyebilecek borçlu oldugunu durumda degildir. Yönetim kipiseldir; kaba kuvvetle ahmr ve korunur; genellikle ömür boyu sürer, kendine cumhuriyet diyen devlet1erde dahi giderek kahtsal olma özelligi göstermektedir. Eski hanedanhklar, özellikle de peygamberin soyundan geldikolanlar, leri iddiasmda örnegin Ürdün'de Hagimiler ile olan hanedan, bir megruiyete sahiptirler, biFas'ta iktidarda Daha yeni hanedanhklarin kaldirabilirler. raz gevgekligi böyle bir megrulyeti yoktur, kahtsal devrimci devlet bagkanhklarmin hele hiç yoktur. Bunlarm hiçbirinin de ikna etmeye, dolayislyla hitabete ihtiyac1 yoktur, bazdari gerçekten de Arap dilini guzel ve zarif bir biçimde kullanma konusunda hayli dikkat çekici bir 620
eceriksizlik indaki
siyasi
Bir dönem Misir ile Israil arasirasmda, Îsrail radyosunda çahgan
gõstermiglerdir. çatigma Bagkan
Nasir'm bazi konugmalarmi kaytersliklere ve üslubundaki .etmig, sonra gramer hatalarma .ikkat çeken bir yorumla birlikte bu kaydi Misir halkma din-Nasir'm konugmalan hitabetatmiglerdir. Bunun ardindan, çeker olmustur. Bin Laen çok, kusursur grameriyle dikkat lin dili kullamrken geleneksel degerlere dönmektedir. Mohitabet yetern araçlar, özellikle de uydu televizyonu onun taglyabilir. ene gini Arap âleminin. tamamma kipisel hayatma bakildinoktaysa, bagka bir Daha rapça
uzmanlan,
çarpici çogunun yöneticisi olanlar mda, -bugün Arap topraklarmm -monarle bin Ladin arasmda gõnilen tezattir. Genel kahp ilerden böyledir- fukarahktan zenginçok cumhuriyetlerde genellikle de yoksul ailelerden yol almaktir, mutevazi,
ge
askeri, dolayistyla siyasi güç kullanarak geulagmaya heves eder, bunu çocuklaelde büyük zenginlige tapyacaklardir. Usame bin akrabalarma cma birakacaklar, rahathklarla zenginlikler tercihiyle, ve Ladin, kendi özgür elen infanlar,
dolu bir hayati, zorluklar ve tehlikelerle dolu bir hayata feda sunmaktadir. etmig, ilham verici bir õrnek Peki, bin Ladin'in halklanna yapt1gi çagnyla
tehdit edilen Arap hükümetleri neden ona bu derece bir hoggörü gösterilgilendiren, çok yöneticileri onsin? Burada yönetilenlerden yapilan lehine Ladin'e propaganve onun lan en azmdan, bin bir çizgi benimsemeye iten daha hoggörülü daha karp dalara pratik bir degerlendirme söz konusudur. Arap hükümetleri arasmda sikhkla, bin Ladin'e saídirmakla, ABD'ye saldirmak Böyle bir bir tercih yapma durumunda bulurlar kendilerini. ikilemde kahndigmda tercihte bulunmak zor degildir. bunun çok sikmti verici sonuçlan Usame'ye saldirirlarsa hatta hiç ceza görmezler, ABD'ye saldinrlarsa, olabilir. 621
--Washington'da dogru insanlar bir yolunu bulursa eger-- bir ödüle bile layik görülebilirler. Dolayis1yla bin Ladin'e kargi hiçbir gey yapmamak hatta biraz sus pay1 ödemek açikçasi gayet anlamhdir;
zengin Arap ülkelerinin bazilannda yaygm bir yöntemdir bu. Bütün bunlar bin Ladin'in, yoksullari ve dara dügmügleri uzaklardaki bir tirana, onun yakinlardaki destekçilerine kari savunan, devrin Îslami Robin Hood'u imajim parlatmasina katkida bulunmu.ytur. Avrupa'da oldugu gibi Ortadogu'da da otoriteye bagkaldiran, ele geçirilemeyen kahraman eskiyalar gelenegi vardir, ki güçlü bir gelenektir. Bu gelenek gerçekten de Avnipa'da oldugundan uzun ve güçlü olmustur, çünkü Ortaçaglardan modern zamanlara dek sürmügtür. Ortadogulu Robin Hood'un rolü, Bati'daki prototipin terolarak
uygulanan
ahp yoksullara vermek d ildir, gerçi sine zenginlerden geride bu tür bir beklenti de olabilir; daha çok güçlülere bagkaldinp zayiflan korumak, nihayetinde intikamlarrn almaktar. Usame bin Ladin ve adamlanna göre, Nottingham Serifi yörelerindeki astigi astik kestigi kestik hükümdardir, artik her kimse. Nihai dügman, Kral John uzaklarda yagamaktadir, her zaman oldugu gibi: Îstanbul ve Viyana'da, Londra ve Paris'te, gimdi de Washington ve New York'ta. Bu hayal onu görenler için rahatlatici olsa da, bagiyla da sonuyla da kusurludur. Kral John demokrat degildi, Robin Hood da terörist degildi. Bagka bir dünyada, bagka bir gerçeklik düzeyinde yagiyoruz. Bu tür hayallere kap11anlar, er geç acih, fakat yararh bir uyanig yagayacaklardir.
622
44. BÖLÜM BÌR NEFRET TARÍHÍNÍN HEDEFÍOLMAK
.r
2002 olgular ögrenildiginde L1 Eylül'de olup bitenlerin ardmdaki olmustu. ABD'de, genelde verilen ilk tepki tam bir genel olarak da Bati dünyasmda çogu insana göre bu suçlagarkilar söyleyip soonlan gönderenlerin, ci igleyenlerin, alkiglayanlarm saiklerini, kaklarda dans ederek onlan anlamak imkânsizdi. Inandiklan bir dava ugniamaçlarmi olan bile bile kendilerini ölüme ölmeye .yagkmhk
--hatta
hazir
na
atanörnektir.
Fakat hedef
amaçlan savag zamanmda BarLy zamamnda ma ekipleri
.
Japon kamikaze pilotlari ya.yanrny bu savag zamanmda insanlanmizdan almigt1. Kendi
anlanz.
insanlan
bariz bir ve
askeri
birçoklan
feda etmiglerdir. ve kurtarda, o 11 Eylül günü, itfaiyeciler da can verhayatlanm tehlikeye atmig, birçogu ülkeleri
için
hayatlarim
I
623 I
I
Fakat bunun amaci diger insanlari kurtarmaktir, öldürmek degiL Bunu anlariz. Fakat insan neden, yag, cinsiyet, milliyet, din farki olmaksizm, sadece o sirada bulunduklari yerde olduklan íçin seçilmig diger insanlarm rastgele katledilmesi ugruna kendi hayatmi feda etmeye hazir olur ki? Ayrrn gäzetmeyen benzer bir katliamin eski bir örnegi de, kamyonetli intihar bombacilarmin Agustos 1998'de Dogu Afrika'daki iki Amerikan elçiligine düzenledikleri, dikkat çekmek ve 12 Amerikan diplomatml öldürmek için girigtikleri saldinydi. Teröristler 19 intihar kurban etmeye, yanh.y zamanda oralarda bulunmaktan bagka bir gey yapmamig olan birçogu Müslüman 200 Afrikahyi katletmeye Bagkalannm razi olmuglardi. acisma, hatta, kendi halkmm acisma karp bu hissiz kayitsizhk bir din olarak Îslam'm degil, bu terörist hareketlerin ve onlart kullanan rejimlerin of-tak bir ozelligidir. Saik, açiktir ki, nefrettir, o zamandan bu zamana dek de artan bir aciliyet ve gaskmhkla pu soru sorulmustur: "Bizden neden bu kadar nefret ediyorlar?" Bazilari daha da ileri gidip o çok Amerikah soruyu yöneltmigtir: "Biz onlarm camm mistir.
"gehidi"
sikacak
ne yaptik?"
Cevap
guçlü
ne
bir düzeyde açiktir. Güçlü ve baçanh olup da ne bagarih olanlar tarafindan sevilmek imkânsiz -degil-
bile zordur. Aym kiskançhk dolu garez, ABD'ye karsi duygularm genellikle Bati'da yoktan bitiveren bir toplum tarase
-
I
. ,
fmdan geride birakilmig, agilmig, sollanmig olma duygusuyla çarpitildigi Avrupa'da da görülebilir. Islam âleminde kökleri çok daha derinlere uzanan, daha yogun olan bu duygu bu ülkelerin Bati dünyasma, ya da onlarm deyigiyle bugün dünyaya hakim olan kâfir ülkeler ve toplumlara kargi tavirlanm etkiler. Amerikahlann çogunun tersine Müslümanlarm çogunun yogun bir tarihsel bilinci vardir ve bugünkü
.-
6 24
daha derin, daha laylan bizim normalde gördügümüzden görürler. açisiyla Ve onlara gáre, kapsamh enig bir bakig ördükleri üzündeki ütün
tümüyle trajiktir. Islam yüzyillar olmuytu, en büyük medeniyet
önemli
alanlannda
en zengin,
ögretmenleri
boyunca dünya faaliyetin
insani
en güç1ü, en yaratici Asya'da, Afve tacirleri
Ordulan, Îslam smirmm tka'da, Avrupa'da her cepheden ilerliyorlar, medeniyet tesinde yagayan kâfir barbarlara ve din götürüorlardi kendi bakig açilarma göre. Hiristiyanhgi Sonra birden her gey degigti, Müslümanlar tarafmgüç1er Hiristiyan gal edip ona hakim olacaklarma an iggal edilip onlann hakimiyetine girdi. Sonuçta, onlara hem ilahi yasamn tersine çevrilmesi em tabiat yasasmm gördükleri hayal kirikhgi larak gey kargismda yagadiklari doruk e õfke, yüzy111ar boyunca büyüdü ve zamammizda .oktasma ulagti. Bu duygular Müslümanlar ile gayrimüslimbuldu: bagka nin kargilagip çatistigi birçok yerde ifadesini erlerin Kosova'da, Bosna ve Çeçenya'da,Îsrail ve yam sira Sonuçtaki bu öfFilipinler'de. Sudan, Kegmir ve istedigienin asli hedefi bugün bizim özgür dünya demek aiz, bagkalarmm Bati, Hiristiyanhk ve kâfirler dünyast gibi epitli biçimlerde tammIadigi dünyamn sorgulanamaz degillideri ABD oldu kaçmilmaz olarak. e bile, rakipsiz ile bagka bazi Üçüncü Dünya ülkelerindeki Arap ülkeleri lyasetçiler, rakip dig güçleri birbirlerine karsi -Fransa'ya Ihtilaf güç1erine karsi Ittifak güç1eri, Sovyetargi Britanya, ulagar'e kargi ABD- oynayarak en azmdan bazi amaçlarma Aktärler bfr degismigti, arna sesüre. aay1 bagardi uzunca büyük õlçüde aym kalmisti. Sonra, Sovyetler Birlii'nin çökügüyle birlikte gerçekten radikal bir degigim yaandi. Simdi dünyada, her ne kadar buna isteksiz olsa da, agat tek bir süpergüç var: ABD, iedeniyetti.
'ilistin'de,
.aryo
625
Bazi Arap liderler, Amerikan kargiti davalarm hamisi ve koruyucusu olarak Sovyetler Birligi'nin yerini alacak baska bir ülke bulmaya çabylyor ç11gmca bir çabayla ve Avrupa'da sinirh, çogunlukla da nafile kargihklar ahbazi çevrelerden
de Usame bin Ladin farkh bir bakig yor. Digerleri, özellikle Onlann bakigma göre -ki bu bakig akla yataçisi benimsedi. uzak cihatla kmhktan degildi- Afganistan'da yürättükleri Birligi'nin yenilgisine ve çökügüne sebep olan on- Sovyetler guydu Gördükleri olmustu. ki, kâfir süpergüçlerden birilar digerine göre daha kararh, daha acimasiz, daha tehlikeli olam halletmiglerdi. Öyle görünüyordu ki, yumugak ve gimartilmig ABD'yi halletmek daha kolay olacakti. Nefretin sebepleri biliniyor ve tarihsel olarak da açikça ni,
nefret yillardir durmadan b,üyüyordu, bizim müttefik dedigimiz, kendi halklarinm Amerika'nm dost ve kumlan tekuklasi olarak görüp hoglanmadigi-yöneticilerle daha sorulmayan maslar sik yogunlagti. O kadar sonucu sebebidir. nemli bir soru, bize bakarkenki horgörülerinin Bu horgörünün ternel sebebi, Amerikan tarzmm taykm ah-
ortaya
konuyor;
laksizligt ve yozlugu olarak gördükleri üzerindeki
geydir; horgörülebilir yozlagtmci etkisinden
ama Müslüman toplumlar ötürü aym zamanda tehlikelidir. Ayetullah Humeyni, Ameri"Büyük ka'ya durmadan Seytan" derken ne demek istiyordu? Cevap açiktir. Seytan bir iggalci, emperyalist, sömürücü
kalbine nsildayan" degildir. Kuran'daki sõzlerle algilama biçimiçikaricidir. Bu bir göz boyayici, bir bagtan nin, sonuçta benimsenen tavrm bir örnegi, Arapça bir gazeçokegliligi savunan bir matede kisa süre önce yaymlanmig, ilerler: H1ristiyanhkta, göyle kalede görülebilir. Yazarm savi daha genel olarak da Bati dunyasmda çokeglilik yasaklanterstir. Âdet migtir. Fakat bu insan dogasi ve ihtiyaç1arma sirasmda ayda 10 daha döneminde, gün boyunca, hamilelik "insanlarm
626
bir dönem bir kadm müsait degildir. Tek egli Bati'da bagka biriyle birlikte olarak, fuhug ve zinayla-kaitihr; Islam'da ise çokeglilikle. Yazar bunun kuskusuz kadiegler megnuyet çocuklarma 1 saygmhk, kazandirdigim, ile in de daha iyi oldugunu kadmlar ersavunur. Yazann iligkilere kler arasmdaki bakig1 kabul ediliyorsa, bu gayet run
a eksiklik
antikhdir.
bentekrar tekrar ortaya konmuytur. r digerlerinin ifadelerinde nakarat. Ahlaki bozuk, haz dügkünü hayat tarzlan ep aym zayif dügmüg, kay1p kaldiramaz hale izünden Amerikahlar lmiglerdir. Sonra yine aym sözler: Vietnam, Beyrut'taki Somali. Vurun, kaçsmlar. Son saldmlar da aniz plyadeleri, 1993'te alarm gözünde bu yarg1yi dogrulamaktadir: Subat ünya Ticaret Merkezi'ne düzenlenen, alti kipinin ölmesine yol açan saldiri; Kasim Eni askm kipinin de yaralanmasma irtibat misyonuna 195'te Riyad'da Amerikan düzenlenen, ölmesine yol açan edi Amerikah'mn saldm; Haziran 996'da Suudi Arabistan'da Hobar'da askeriyeye ait meskun Lahalle çok düzenlenen 19 Amerikan askerinin ölmesine, yol açan saldin; aha fazla sayida askerin de yaralanmasma 998'de Dogu Afrika'daki Amerikan elçiliklerine düzenlenen Cole'a Yemen'de Ekim 2000'de USS düzenlenen, ddinlar; yol açan saldm; bütün bunlara sade7 denizcinin ölmesine öfkeli, fakat bog sözlerle, en kotü ihtimalle : ve sadece yöverilmigtir. L.ÏHü Ladin Bin QRgfŒlg birkaç füzeyle kargihk : digerlerinin buradan çikardigi sonuç, ABD'nin güçten 11 aciz oldugudur. agtügü, korktugu, kargihk vermekten ile algmm Amenkahlar ylül suçlan bu mütbir sonucudur, :fiklerini Arabistan'dan geri kalan bölve Îslam dünyasmm elerinden destekledigi Amerika'nm çikaima, yoz tiranlan nihai çaprida mücadeleye zemin evirme, hazirbir dünya Horgörünün
bir diger
veçhesi
627
de, bin Ladin
ile ona
"I
I
güden genig çaph bir harekatm aç1hp ategi olma niyetini tapmaktadir. üslerini Afganistan'daki hedef alan, derhal verilmig etkili ciddi bir gok yaratm14, onlan kargihk terörist õrgütlerde ilgili önceki degerlenzay1fligi, moralsizligiyle Amerika'am itmig olsa gerektir. dirmelerini yeniden gõzden geçirmeye
lama amacmi
Bunlarm süreçdemokratik bir toplumda agina olunmayan eski yanhg kamlanna ler olduguna bakarak yarnlgiya kap1hp dönmemelerini saglamaliylz.
.I
.i
1
628
45. BÖLÜM DEVIRME ZAMANI
1002 meveut rejime kargi harekete geçmemeyi savunmak arasmda iki arguman varsurulen birçok arguman çm li ki, bunlara özel bir agirhk verildi. Ïlki Ortadogu hükümetIrak'tan ya da böleri ile halklarmm Arap-Israil çatigmasma daha fazla önem verdigi, bu yüzenin diger sorunlarmdan rak'ta
11eri
Len de ige bu sorunu çözmekle baglamak gerektigi yönünleydi. Îkincisi, Irak'taki rejimi devirmeye yönelik bir girigim >açanh süolsa dahi, bölgenin geri kalamm istikrarsizhga etkiler ükleyen yaratabilecegini, genel bir çatigma ve kaos >rtamina
yol açabilecegini
savunuyordu.
.
I I
629
Yönü
degiymeyen
öfke
Îsrail'le yaganan
ezici çatigma kugkusuz Arap medyasmda ilgi büyuk bir görüyor, fakat aci verici birçok soruna sahip bir bölgede belki de açikça ifade edilebilen tek gikâbu pek de payrtici degil. Dolayislyla Ortayet oldugandan, sübadogu hükümetlerinin, kendilerini bu degerli emniyet bmdan mahrum birakacak, onlan Filistin yönetimi altindaaltmda yagayan inkiler de dahil olmak üzere yönetimleri agirhkta
bagka bir yöne sapmamig öfkesiyle kargi karplya birakacak gerçekten isteyip isi bir barig antlagmasma varmayi edebilir merak insan. temedigini Umut vaat eden bir dizi bang sürecinin neredeyse rutin bir düzen içinde, tam bayanya yaklagmig gibi görunürken bozulup gittigine bakihrsa, hü. çözümden uzak ama dügük bir düzeykümetlerin çatigmayi ige yade, kaynar halde degil de hafiften tikirdar vaziyette, ettigi denetlenebilir biçimde bir durumda tercih tutmayi rar sürükleyebilir bizi. sonucuna Her halûkarda, Saddam Hüseyin'le baça çikmak için Filistin sorununun çözümünü gart kogmak, ona ne olursa olsun bõyle bir çözümü engellemesi gerektigi yönünde açik bir sinSaddam Hüseyin bu sinyale gimdiden gerek yal gönderebilir. gizli gerek açik çegitli biçimlerde kargihk vermigtir zaten. Açiktan verdigi kargihklarm en dikkat çekicisi intihar bombacilarimn ailele11ne ödedigi ädülü 10.000 dolardan 25.000 dolara çikarmig olmasidir. Bu çatigmaya yaptigt muhtemelen çözüme en önemli degil, ama en açik katkidir. Bu çatigmanm kavusturulmasitu -ki su haliyle bile yarim asri askm bir ömIn vardirIrak'la ilgili herhangi bir eylemin önkogulu haline getirmek, sonu gelmez bir eylemsizhgin kesin formillüdür. Îstikrarsizlagtirma korkusu hem gerçek hem de ciddidir, Ortadogu hükümetlerinIrak'ta rejim degigikligi ihtimalinin sanlann
.
.
630
uyandirdigi
le
kaygiyi anlarnak kolaydir. Burada kritik sokoltugundanidiya da kim tarafmdan
nasil
u, Saddam'm ecegi degil, onun
yerine
neyin
gelecegi
Bu ülke-
sorusudur.
bazi nüfuz sahibi gruplar aç1kça, çikarlarimiza düve kogullanmiza uygun saddam'myerini tercih etdaha iyi, daha yumugak bir tiranm almasmi nektedir, böylece rejim degigikliginin getirecegi felaketlerlen kaçmilacaktir. Bu, kugkusuz bolgedeki sözde muttefikerimizin de tercihi olabilir; çogu, Irak'ta demokratik bir rederecede tehdit edici tmin dogmasi gibi bir geyi ölümcül leki ve ba-yka yerlerdeki .ecek
)ulmaktadir.
Fakat
bõyle bir degigiklikle tehdit edilmig gibi hisçogunlugudügmanlarimizm terörist ülkelerden geldigi yönünde agir basmakdost görünen neden
etmeliyiz? tun
adir; orba
Kamtlar, ilgili
baghca gikâyetleri de, bizi onlan yöneten ayakta durmasmdan sorumlu görüyor olakla nalaridir, yatkm bir suçlamadir en azmdan bir parça iki bölseçilip indirildigi halk tarafmdan u. Hükümetlerin bizimle
rejimlerin
e ülkesi, Türkiye ile Israil dignda Ortadogu ülkeleri Dostane diye anmaktan memnuniyet a aynlabilir: umuz
iki gru-
duydubaskilatutup gide-
hükümetlere, dolayislyla bu hükümetlerin
mdan, sebep ek hasmane
oldugu
bizi sorumlu bir tavn benimseyen halklara sahip ulkeler ile ize kargi aci bir dugmanhk besleyen hükümetlerin yönettisonucunda i, bunun halklarmm yardim ve kurtulug için biim elimize baktigi ülkeler. Bunlarm en bagmda Irak ile Iran geliyor. Diktatörlükle netilen ulkelerde, siyisi fikralar, siyasi görügleri sahici ve ansürsüz bir biçimde ifade etmenin tek yoludur genellikle. fganistan harekati strasmda Iran'da popüler olan bir fikra.a birçok Îranhnm evlerinin tepesine Îngilizce "Bu taraftan .itfen!" diyen bir tabela koydugu anlatihr. yikimlardan
631
.
\ I I I
11 Eylül olaylan sonrasmda, Ïran kentlerinde çok sayida makamlara meydan okuyarak sokaklara döresmi
insanin,
için kurbanlar New York ve Washington'daki yakip nöbet tutmuy olmasi dikkat çekicidir. Bu dudikkat çekici bisevinç sahnelerine rum bagka yerlerdeki çimde ters dügmektedir. Bagkan Bush'un hakh olarak "Ser rejimleri devirmemiz halinde, bu Mihveri" diye tanimladigi ülkelerin Kabil'in kurtulukentlerinde sevinç gösterilerinin bile geride birakacagi söylenmekteunu izleyen gösterileri
külmüg,
mumlar
dir sik sik. neyin gelecegi, devrilmesinin, önce ardmdan ülkeleri nasil yönünde etkileyecegi da kompu bunun sonra pekârejim_degigikligi Bir sorular dogurmasi kaçmilmazdir. tehlikelâ tehlikeli olabilir, fakat kimi zaman eylemsizligin eylemliligin tehlikelerinden daha büynktür. leri,
Bir rejimin
Filistin .çatigmasmm çözümü ile bölgede bir rejim degigikligi arasmda bir baglanti olabilir gerçekten de; Takat genelde ileri surülenin tersi bir siralama içinde. Demokrasilerin genel savag baglatmadigi yönünde bir gönig birligi vardir. Demokratik hükümetler halk tarafmdan seçilirler ve halka kargi sorumludurlar, halk da çok uç
Çok sik
söylendigi
üzere
digmda barigi tercih eder. Büyük Winston kesinlikle bir savag tellah degildi, 1945'teki ama halki onu bir savag lideri olarak görüyordu-
nadir istisnalar Churchill dahi
-kendisi
iktidardan indirilmigtir. Diktatörlüklerin seçimlerde bang yapmadigi da ayni ölçüde geçerlidir, fakat bu kadar kabul edilmez. Mihver devletlerin baglattigi savag, yenilgileriySovyetler Birligi'nin baglattigi savag da le sonuçlanmigtir, kendi çökügüyle.
genel
632
atigma
tiranhp
-
büyük bölümünü yöneten ym gekilde, bugün Ortadogu'nun aslmda yapamazde bang yapmayacaklardir, üzerindeki zorbaca çünkü kendi halklan baskilanm hakr, çikarmak için, halklannm öfkesini bir digdügmana yöneltihtiyaçlan vardir. Mihver devletleri ile ek için çatigmaya ömeginde ovyetler Birligi söz konusu oldugu gibi, gerçek ari§ ancak onlarm yenilgisi ya da tercihen çökügüyle, yerleiktatärlükler
ini 1
halklar taranndan
seçilmig
ve indirilebilecek,
çatigmalari kigkirtmayi degil, çõzmeyi almasiyla gelebilir.
dolayisly-
amaçlayacak
hükü-
-ietlerin
I
L
633 I r
46. BOLUM TARÍHÍSAVUNMAK
L
I
bir iki açiklayici söz ile baglayay1m izninizle. tarih kelimesine bir bakahm. Son zamanlarda kelimesinin kullammmda semantik bir degigim yagandigim, kelimenin yeni bir biçimde, bir deyig gibi kullamlmasmm Herhalde yaygmlagtigrii buna verebilecegim görüyoraz. en lyi ömek kodade, bilinen filmlerden birinde agir adamm, hormamn, yani gangster çetesi liderinin artik istemedigi, tarih oldun" atarken gördügü de"Sen bagmdan metresini mesi. Yaygm olarak kullamlan "Tarih oldu" deyi§i, söz konusu olan her neyse artik onun mevcut olaylarla, kaygdarla ya ilgisi kalmadigi anlamma geliyor genelde. Tada amaçlarla rih, antikalara duyulan ilgiyi kargilayabilir ya da eglenceli olabilir, ama bunun ötesine geçmiyor. ilgisizligin, geçmigin önemsiz, Geçmige kargi bu en fazlaitilmesinin, kenara olarak bir hele en bir gey si gglendirici Savunmama
Once gu tarih
634
tarihçilerin eline dü§tügünde eglendiricilikten daha önceki tarihlerdahi uzak bir gey olarak gõrülmesinin tarihin önemli olvardir. Kadim Hindistan, de de örnekleri zahmetine dahi girtarihi kaydetme dugunu dügünmeyen, örnektir. Hindistan'da ileri, toplumlara geligmig bir meyen ciddi anlamda tarih yazimi Îslam'm geligiyle birlikte baglamigtir, Ïslam öncesi Hindistan'a dair bildiklerimizin çogu ya anbölük pörçük kamtlara ya da oraya gitmig yabancilann tanh anlatiya dayanmaktadir, dayah bir yazimilattiklanna na degil hahamlann vazettigi MusevilikAym tarih dig yaklagma rasthyoruz. Museviliginde Antik Yahudi devde le diaspora profesyonel
Italyan ve etkilerinin üzerinde hissedilmesi arasmda geçen süFransiz Yahudileri zarfmda tarih yazimi diye bir gey neredeyse hiç yoktu, re Nitekim Îbn Meymuni, hatta tarih tümüyle reddediliyordu. ilgileri çok genig bir yelpazeye yayilmig bu dügüentelektüel
letinin son bulmast
ile
Rönesans'm
kmar, degersiz, ilgi uyandirnayacak "[Su kitaplarda] ne bir gey, sirf dokunacak bilgelik de bedene yaran varene bir birikime sazaman kaybt liepsi de,"121 der. O dönemde, bu bunlardan hip Yahudiler arasmda tarihe kargi bu ilgisizlik, bazilannm Romahlar ya da Araplar gibi tarihe çok büyük bir ilgi duyan insanlar arasmda yaga¯digmi, bagka bakimlardan içinde yagadiklan kültürlerden çok güçlü bir biçimde etkilendiklerini dügünürsek, daha dikkat çekici bir hal ahr. O devirlerde tarihçiler ya devlete ya da kiliseye bagh olarak çahg1yordu. Yahudilerirr ne devleti ne de kilisesi vardi, dolayisiv1a bir tarihleri yoktu. nür geçmigteki
1.21
olaylarla meggul olmayi bir çaba olarak görür.
S. W. Bat¯on'da aktan1digt üzere, Academy of the American
ceedings
"The H¯st.orical of Jewish
635
Outlook
Resea.rch
6
of Maimonides",
(1934-35), 7-8.
Pro-
Biraz önce ilgi kelimesini kullanmig, tarihin bir §ey" gibi görülerek bir kenara itildiginden bahsetmigtim. Fakat bu ilgisizlik tehlikesinden daha büyük bir tehlike vardir, ilgili olma tehlikesidir. "Ilgili"kelimesi günumüzde o da yeni tehlikeli vurgular ve imalar kazanrugttr. Bu bakig açisma tarih"le sinirh olmasi kopuluyla kabul edilegore tarih bilir, hatta yararh bir geydir. Burada ihmalden daha beter bir gey kargumza ç1klyor. Anlatmak istedigim noktayi iki ahntiyla açiklamayá çahyacagim. Biri kesinlikle tamdik ge1ecektir, digerini muhtemelen pek öyle bulmayacaksmiz. Ílki Henry Ford'a ait. Ford genellikle zekâmn, ama kimi zaman da tam tersinin ruhunu yansitan kisa, õzlü bir deyigle "ilgisiz
"ilgili
"Tarih
zirvahktir,"
gözleminde
bulunmus. Tar:ihçilerin
çogu,
bazz meslektaglarmm bazi çahymalarma bakarak bu önerFakat bir bütün olarak tarihçilik mesmeye katilacaklardir. legi ve bu meslegin ugragtigt konuyla ilgili bir yargi olarak baktigimizda, içimizden çogu bu sözlerin aginya kaçtigmi dügünecektir. Muhtemelen bulm aca"miz ikinci almti o kadar tamdik bakanhšmma'yoku ise bir hükümetin egitim larda tarih ögre"Amaç, insanlarm timinin amaçlanna dair açiklamasi: gönlünde milliyetçi ve vatansever duygulari güçlendirmektir, çünkü ülkenin davramgi geçmiginin bilinmesi vatansever tegvik eden en önemli unsurlardan biridir." Söz konusu pasaj, Suriye egitim bakanhgom yaymladigi bir genelgedèn almmigtir.122 Fakat bu tümüyl.e bir rastlanti. ugrapyorum, Ben Ortadogu'yla dolayislyla, da Ortadogu kaynakh belgelere denk geliyoru.m. Suriye egitim bakanhgiifade edilen bu duygulann, bagka birçok nm genelgesinde 1
.
T..
. • 122
30 Mayis of History
1947 tarihh
by Modem
kararname. Arab
Anwar
Writers",
G. Chejne'de
aktanldg
Middle East Joumal
636
üzere,
(1.960),392-93.
"The Use
.L.
I
-
I
olduguna, hatta ülkemizde tarih egitiminin .lusal standartlarma da ortaya kondugudair tartigmalarda .a hiç güphem yok. ile Henry Ford Suriye. egitim bakanhgmm meçhul bir yetilisinden yaptigun bu iki almti, kammca tarihi savunma geTarihi kulogi doguran iki tehlikeye dair õrnek olusturuyor: mmamak ve kötüye kullanmak; ya da daha bagka bir deyigSoguk Savag sirasmda tarihi ihmal etmek ve saptirmak. iki küresel süpergüç bir anlamda bu iki argi kargiya kalan .1kede
geçerli
ABD, herhalde tarihi ihmal etmenin en üyük örnegidir. Burada, kütüphaneler dolusu kitap üreten, irih çok sayida bolumlerinde ve derneklerinde örgütlenmig Irihçinin olugturdugu boyutlarda bir tarih müesmuazzam toplumda, ragmen, kamusal söylemde, esesi bulunmasma
hlikenin
.atta
ärnegidir.
iglerinin
bir tarih kavrayigmolma haliyle kargilagiriz ki, insan hayrete kapil-
hükümet
yürütülmesinde
an yoksun edemez.
2adan
okullarda, hatta ilk ve ortaögretimde dai görüritz; lise son sunflann Abraham Lincoln'ün hangi yüzilda yagadigim b'ilmedigini, birakm baska ülkeleri,_ kendi ülelerinin tarihine dair belirsiz fikirlere sahip olduguna dair .aberler çikar karsmuza. Kisa süre önce, saygm bir üniversinin lisans smiflanndan birinde yapilan bir smav, ögrenciledahi ikinci Dünya Savagi'nm ne zaman baglaylp n yansom söyleyemedigini bittigini e zaman ortaya koymugtur. umursamamaktan, kismen Bu kismen basitçe ihmalden, tabir-i sosyal somürgelestirilmecaizse bilimlerce tarihin e inden, almmasmdan, bir sosyal bilim olarak smiflandinl1asmdan Sosyal bihmlerde çahganlakaynaklanmaktadir. ln kamtlara yaklagimi, genellikle tarihçilerin yaklagimmfarkhdir (bunu biraz temkinli bir biçimde dile gean biraz .rmek istedim). Bunu medyada, daha da genel olarak kamuBunun
örnegini
637
I
-
L
.
da görumz; tarihe pek ender oyu tartigmalarmda atiflar yapilan da genellikle yanhgtir. lunulur,
atifta
bu-
ile ABD arasmda bir kargithga dikkat Îran-Irak her iki tarafm savagi sirasmda,
Burada Ortadogu
çekmek istiyorum. Halife Yezid'in hükümdarhgi (680-83) da propagandacilan ve Kerbela katliami (683) gibi olaylara sik sik atifta -hizh, eksik, geçerken yapilmig atiflarda- bulundular. VII. ve VIIL yüzyilda gerçeklegmig bu olaylar, propaganda amaçh bu ya-
hedefledigi kitlenin derhal tamyabu açiklamalarm cagi bilgilerdi.. Bu kitlelerin tarih bilgileri çok dogru olmayaistedigini Anlatmak bilir, fakat kesinlikle çok ayrmtihydi. yukanda bahsettigim olaylarla hemen hemen ayni tarihlerde gerçeklegmig olan Lombard Birligi ya d-a Anglo-Sakson çahyan modern anlatmaya atifta bulunarak Heptargisi'ne Batih siyasetçiler görmüyoruz pek. ya da propagandacilar yoksun oldugu gõHükümetin de bir tarih- anlayigmdan ilgih meseleleriyle rülüyor. hükümet yetkilileriyle Ortadogu olmustur. sik sik sohbetlerim Hepsi de son derece egitimli, ymlarm,
ilgilendikleri sorudikkat çekici derecede yetkin insanlardir, yakm inceayrintih, itibaren ilgilendikleri tarihten dair, na Fakat kimi zaman, 1emeye dayah bilgilere sahip olmuslardir. ilgili bilgilerinde gagirtici açiklar olmuy geylerle önceden karsmiza çikar. Kargi uç, yani tarihi kullanmamanm degil de kötüye kulSoguk Savag'ta diger tarafta yer alan lanmanm örnegiyse Sovyetler Birligi ile uydu devletleridir; neyin yazihp neyin düogretihp neym ogretilmeyecegun öggenel toplumun etmiglerdir. Bu zenlemigler, hatta dikte sira taretileri uyarmca, devlet ve parti bagka geylerin yan1
yazilmayacag1m,
rihsel
bilgi
yönelik nin
neym
dagitimi ve paylagilmasma fikirlerin üretimi, altmda denetím tutmugtur. Yeni bir gimdiyeni bir gelecegin yeni bir geçmig gerektirdini,
ve araçlan
_dahasi
638
dolayislyla
sürekli
zorunlu oldugu belirtildegil, uzak geçmige de uy-
bir yenilemenin
migtir. Bu sadece yakm geçmige gulanmigtir. Sovyet bir tarihçi, Bizans Împaratorlugu'ndaki kitleler"in bagibog dolagan Slav kabileleri bahseder.123 Biraz leri ve kurtancilari" olarak gördügünden "müttefik-
"çahyan
herhangi bir kamta dayanmadibu iddiamn 81, ama belirgin bir siyasi amaca hizmet ettigi, Sovyet tarzi siyaseten dogruluga gayet iyi uydugu açiktir. Sovyetler Birligi ile bagka yerlerde komünizmin çökügü, tarih yazimlyla ilgili bagka bir sorun dogurdu. Komünist yönetimin bir tür derin dondurucu gibi çahytigi, öyle ki tarihbu derin donle ilgili kavraylylann, fikirlerin ve tutumlarm durucuda kaskati kesildigi, sonra komünist denetimin son bulmasiyla birlikte buzlanm çõzdügü kisa süre içinde açikhk kazandi. Rusya'da buzlari çözüldügünde 1917deki halleri ortaya çikti, o däneme özgü birçok tutumu, kayglyi yansikabaca tiyorlardi. Yugoslav halklarinin buzu çözüldügünde 1945.'e geri d.önüldü; o döneme özgü tutumlar, hatiralar, õnyargilar ve dügmanhklar donduklan andaki tazelikleriyle yeniden ortaya çrkti. Kimi zaman bu donma hali çok uzun sürebilir. Sirplarla ilgili olarak hâlâ geleneksel dügmanlanyla, söylenmigtir örnegin, gayet sultan ve papayla çarpigtiklari dogo bir biçimde. Kendi kendine hizmet eden tarih diyebilecegimiz gey, tabii çok genig bir yelpazeye yayihr; sadece komünist ve milliyetçi degil, bagka birçok- türü vardir. Bu kadar yaygm olvardir: mayan, ama daha ilginç bagka bir fenomen daha Kendi kendine eziyet eden tarih. Bagka geylerin yam sira psikol·ojik sorunlardan kaynaklanir. Bu tarih, en soylu biçimantiksiz
123
olan
E. A. Belyaev, York:
Praeger,
Arabs, 1969),
Islam
a.nd the Arap Caliphate
9.
639
¯n
the Early
Middle Ages (New
miyle samnm, Eski Ahit'te yer alan tarihi kitaplarda, keha--yaptiklari degil, yaptigmiz denet kitaplarmda, yaptigimiz geylerin ahlaken çikar. Yakm kmanmasmda kargimiza gil-zamanda
I
bu tarih anlatisi,
bagka biçimler almaya baglamigdiye betimlenebilir, kismen de tir. Kismen saghkh özelestiri nevrotik bir tür kendi kendine kargi nefret oldutu söylenebilir, fakat belki de bunlardan fazla, eski dönemlere özgü bir biraz küstah, ben-merkezci tarih yazuni yaklagmrun devamidir. Burada yine Amerika örnegine bagvuracagim, gerçi hede bulunabílir. Amerikah tarihçiler için, men bagka örnekler ABD'nin dünyamn merkezi, özgürlükten annelige, hatta elmah turtaya kadar bütün iyi geylerin kaynag1 oldugunu savunmak artik moda degildir, kabul edilebilir de degildir. Fakat aym ben-merkezci küstahhkla ABD'nin bütün kötülükleetmek israr kesinlikle kabul edilebilir rin anasi oldugunda bir yeydir. Sadece biz hata yapar ya da suç igleriz, çünkü -dile getirilmemig bir imaylasadece biz karar ahr ya da olayyol Dünyano lara geri kalam edilgin ve atildir, onlaaçanz. belirlenir. Bu anlamda, burm kaderi bizim yaptiklanmizla gün moda olan kendi kendine eziyet eden tarih ekolü, daha geleneksel kendi kendine hizmet eden tarih ekolü kadar küstah ve ben-merkezcidir en azmdan. Peki oh alde hangi saldiriya kargi, neyi, nasil savunacatarihi kullanmamaya karsi bir giz? Îhmale, umursamamaya, savunmayla baglayay1m. Zanaatim, meslektaglanmm zanaileri sürülen ati icïn her zaman daha fazlasmi mazeretten ileri süremeyecegim bu noktada: Bellege duyulan ihtiyaçtir o da, bellekten yoksun olmanm tehlikeleridir; bellegi olmabireyde ise nevyan bireyde amnezi, hatiralan çarpiklagmig Grubun da en az birey kadar bir tür kolektif hafiroz yani. vardir. Bir igi yürütmek, bir mah zaya ve kayda gereksinimi 640
tercihen dogru kayit tutuldahi kayit tutulmasmi, anlatidir. masmi gerektirir. Ömegin bir bilanço tarihsel bir Kaylpsa ya da yanhysa, igletme büyük tehlikelerle kargi karhüiya demektir; bilançoda hile yapudlysa bu tehlikelere satmak
küm.giymek de dahildir.
bir bilanço dahi, hukukun çizdigi çerçeve içinde kalarak çegitli biçimlerde pigirilip sunulabilir, her igadami bir bilir bunu. Tarihsel kayitlann nasil pigirilip sunulduguna bakahm. tehlikelerinden Burada tarihi kullanmamanm söz etmeyi tarih bir amaca hizmet etmelidir inanemda kesip .tarihin, olanlar tarafmdan kötüye kullamlmasma bakmak istiyorum. önemli tarihin bir egitim sisteminde Bu inanci paylaganlar hemfikirdir, fakat tarihin neden, bir yere sahip oldugunda incelenip ögretilmesi nasil özellkle gerektigi konusunda de vardir. kendilerine özgü fikirleri Kötüye kullamm. tartigmasi bagka sorular da doguruyor: Kim için? Kimin veya neyin destegiyle? Kim tarafmdan? Hangi amaç ve çikar için? Bu soruyu tarihsel olarak cevapizini sürmek bir tarihçinin dogal tercilamak ve agamalarm hidir. Gerek kabileye ait, gerek dini kadim anlatilarda yansitilmig olan kabileyle, kabile kültüyle baglamayi tercih edebilir. Bu anlat11ar birkaç biçimdir, en eskisi ve gelenekseli des'da mitolojik diyebilecegimiz biçimdir. Çok eski detansi ya virlerde, kabilelerin birbirine rakip ozaglar çatigma içindeki rakip söylenen destanlari olurdu. Buna benzer tarafindan Buna paralel dini ya da bir gey bugün de devam etmektedir. bir tarih yazimi vardir. Dinle ilgili o çok daha dogrusu sekter eski moda yaklagun, takdire gayan bir biçimde üç kisa sözle toparlanmigttr: "Ben bakhyim, sen haksizsm, cehennemin dibine kadar yolun var!" Dinsel, cemaatsel ve ulusal tarih vazimmm epey bir bölümü bu biçimdedir. Fakat
641
.
etek boyunun uzunluguna, tarzma ve kesimine karar veren moda üstatlari -bu karar verenler-- demekmevsim hangi fikirlerin giyilecegine alamadigim grubun tarihe yönelttigi yeni tehten kendimi olarak bilinen kuditler mevcuttur. ."Siyaseten doguruluk" rallar dizisi bunun bir versiyonudur. Bagkalan da vardir. Bu nosyonlara aralar çok moda olan epistemolojik göre, iyi katerimlerdir. Tabir-i anlamsiz terimleri caizkötü kanit mt ve Hakikat egit dogar. diye bir gey olse bütun kamtlar özgür ve madigi için, sahicilik diye bir gey de yoktur; bunlar ilgisiz, iki anlamsiz, hatta yamltic1 kavray1plardir. Bu yaklagm Modern
zamanlarda
ise,
ideolojik
dügürülmesiamaca hizmet eder: Hem iyi kamtlarm-gözden mümkün kilar, bu ni, hem kötü kamtlara deger verilmesini akil Taribsel sahtecilik yürütkatkida sürecine da bulunur. menin
dogasi
üzerine
dügünen, hatta kimi
zaman
bizatihi
kurallan formüle etmeye çahyan yöneten -aralannda olanlar aceleci böyle yapar- metatarihçilere en diyorum ben. Yunancadaki karg1hk bunlara tarihsel
süreci
"katatarihçiler"
kullandim, kataliz (bir kimyasal iglemin degihizlanmasi), katastrof (felaket) ve katalepside (vücudun kaskati kesilmesi) oldugu gibi. yeniden gekillendirilmesinde Tarihsel anlatmm ve yönlendirilmesinde kullamlan araçlar nelerdir peki? tabii ki. Bumitolojidir Bunlann en eskisi ve gelenekseli mitoloji birçok kullamldigi biçimiyle farkh geyi terimi gun ile ölüm, gibi doga mevsimlerin olaydegigimi içerir: dogum zamanla ve Tann'yla, larmi açiklayan ilkel bilimi, insanla, ilkel dini, kimliti onayi1gili sorulan aç1klayan sonsuzlukla lamaya, sadakati, baghhgi tegvik etmeye ve megruiyet yoluyilgila otoriteyi hakh çikarmaya yönelik ilkel tarihi -burada asli Tarih oldugumuz budurdinin içerir. konu ve en teli ve mel odak noktasi, kabile ve kabile kültüdür dolay1slyla. Ka"kata"
iklige
õnekini
ugramadan
642 I
tarihsel olarak kendine bakipim ve bu kendine bakiifade eden bu tarihin bugün yagayansitilmasim dinen µn Zamanla kabile bir halka, sonörnegi meveuttur. an birçok bir devlete, kabile kültü de bir kiliseye ya da egdegerine ailenin
-a
ayrilabialtgruplara lönügür, bunlar hiziplere, mezheplere, genellikle olabilecekleri, de ça.ir, her birinin temas kurmuy :igmaya girmig olabilecekleri baska gruplar ve kültler karydoghakhhgim, kendi inançlannm smda kendi eylemlerinin tarihtasarlanmig bir olarak yönelik rulugunu kamtlamaya
teri vardir.
bugün Mitoloji biçimine bürünmüs tarihsel anlati -buna geligiyor. gerekserpilip hâlâ kargi mitolojiyi de eklememiz
Özgür toplumlarda
ve popüler
ögretimde
ilk
eglencelerde
yagiyor. Tarihçiler, kendi tarahm hep hakh, kargi tarafi hep haksiz gösteren bir tarih anlatisma güpheyle bakmayi, degigolugumlann dogasmda olrnez biçimde dogm olmak insani rnadigmdan, bu tür anlatilarm dayandigi varsayimlar1 sorgulamay1
çok oluyor. sorgulamaya nadiren
ögreneli
bu tür bir bir anlati rakipsiz Bugün
olarak
Özgür olmayan toplumlarda
varhgun
izin
verilir,
az çok mitolojik
sürdürür.
Bunlardan biri, azmdan kismibir en ortaya konmasi geklinde sunulan ta-
böyle birçok mitoloji
bulunuyor.
kurtulug tarihi denen geydir; insanhgi, m kurtaran hakikatin rihtir. En bilinen örnekleri
tabii ki, tanhin dini versiyonlandigerlerinden daha dir; bunlarm hepsi de kendi önerdikleri, temel hakikati sunar. beyaz yrkayan kurtulus biçimine dair liberal, komünist, Bunlara modern laik tarih versiyonlarrn, eklemilliyetçi, vatansever ve geri kalan tarih biçimlerini de garkilar ve türküyebiliriz. Bu tarih türü, vaazlar ve egitim, Sözgelimi yayilabilir. ulusal törenleriyle de 1er, dini ve anma akrabalarmm Kerbela'da katledilmesinin, her peygamberin dereceyil Siiler tarafmdan yasi tutulan bu olaym muazzam 643
I-
de güçlü bir kigkirtici etkisi vardir. 1389'da Sirplann Osmanh fetih güçleri kargismda yenilgiye ugradigi büyük Kosova Savasi da baska bir örnektir. Kimi zaman mitoloji degismez bir dogru,. bir ortodoksi haline gelir. Dogru fikir anlamma gelen Yunanca iki kelimeden olugan bu terim ilk kez Platon tarafmdan kullamlmig, ifadesi anlamiresmen kabul goren bir dogrunun sisternatik gelir olmugtur. ilgili Elbette birçok toplumda tarihle na ortodoksi mevcuttur-, bundan sapmak tehlikeli, hatta bazi koullarda ölümcül sonuçlar dogurabilir: demokrasilerde proanlamda, diktatörluklerde fesyonel de fiziksel anlamda etkili sonuç1ar. Ortodoksilerin yay11masi, yeri geldiginde de güç-
lendirilip
uygulanmasi teknoloji geleneksel için modern etmeıi yöntemleri, telkin yani propagandayi, ve bir zamanlar beyin yikama diye bilinen aginya varan 6ir yöntemi muazzam derecede güçlendirmistir. ölçüde Tarihsel mitolojiler olaganüstü kahcidir. Fransizçekilmeleri larm 18 12'de Moskova'dan Fransiz okullarinda okutular ders kitaplarmda, tümüyle kötü hava kogullarm-
dan kaynaklanmig mee'yi
(Büyük
bir geligme
Ordu)
yenilgiye
olarak
sunulur. Grande ArRuslar ugratan degil, Rusdahi, ciddi akademisyenler
ya'nm kiç1 olmuytur. Fransa'da nihayetinde bunun bir agin basitlestirme
oldugu sonucuna silahh Rus de Büyük kuvvetlerinin Ordu'nun geri çevarmig, kilmesi ve yenilgiye ugramasiyla bir ilgisi olabilecegi dügüncesine gelmiglerdir. Hatta bu. Fransa'da ders kitaplarma daGelgelelim, hi girmistir. Napolyon'un Rusya'daki yeni1gisinin sadece ve sadece hava kogullanndan kaynaklandigt miti, egitimli tarihçiler digmda Fransizlar arasmda olagandigi bir kuvvetle varhgmi sürdürmügtür. Tarihi çarpitma igine tam olarak nasd giripilir? En iyi ve etkili vöntem tabii ki uyduruklarla desteklenen icatlardir. en 644
Olaylar icat edilir, eger uygunsa ya da gerekliyse bu icatlan, uyduruklari desteklevecek düzmece kamtlar hazirlamf. Bir düzmece kipisel ve bilinçli olabilecegi gibi kolektif ve bilinçtarihçilik genelde her ikisiz de olabilir. Elegtirel akademik sini de tespit
edebilir.
Ünlü bazi tarih düzmeceleri
vardir.
Ornegin KonstanKonstantin tarafmdan Roma pistin'in Bag1plan,.Împarator soylenen bu belge, Papalakoposu Sylvester için çikanldigi üzerindeki dayanagi geçici Roma kenti bir iktidarmm nn iddia edilen, VIolarak kullamlmigtir. IV. yüzylldan kaldigi II. yüzyilda ortaya çikan bu belgenin düzmece oldugu nihayetinde XV. yüzyilda kamtlanmistir. Muhtemelen o zamana ömürlü tarihsel düzmece olmustur. kadarki en uzun Ba ka düzmeceler de vardir. Amerikan Felsefe Dernegi'nin himayesi altmda, Benjamin Franklin'e atfedilen Yahuörnek verebilirim. dileri ve Katolikleri kwayan açiklamalan uluslararasi ilk kez 1930'larda, atmosferin Bu aç1klamalar elverigli oldutu bu tür düzmecelere bir dönemde ortaya ç1kof the El(Protocols Protokolleri migtir. Siyon Bilgelerinin backa telgraflan of Talat the Zion), Papa bu tür belve ders Protokoller artik Bati dünyasmda büyük ölgeler de vardir, çade dikkate ahnmamaktadir, fakat bagka bõ1gelerde hâlâ Jewish Bendeki yaygmdir. Conspiracy (Yahudi komplosu) basumig, bana da Tahbaghkh nüsha, 1985'te Tahran'da ran'daki
"Ïslami Yayilma Örgütü"
gönderdi. sirf konuyu tammlayarak
Tarihi kötüye kullanan, amacineyin, hangi ulagabilir, kimin, ciddi olçüde nerenin, yani na gibi noktasi yazdigmi Baglang1ç tarihi belirterek. dönemin alahm örnegin. Tarihi bir konuda bir basit bir meseleyi ele kitap ya da bir makale yazacaksamz ya da bir konferans vede noktadan recekseniz baglamamz gerekir, tercihiniz bir
bir
ölçude
sonucu
önceden
belirleyebilir. 645
Herhangi bir bag-
lang1ç noktasi bir ölçüde yapaydir. Tarih dikigsiz bir kumagigine gelen bir kolayhktir, dönemlere ayirma ise tarihçinin Dikkatli tercihler olgu özgü tarihsel degildir. sürece bir tir, yaparak, gerçek bir sahtekarhga bagvurmaksizm tarihi çarmümkündür. Örnegin ABD-Japonya iligkileri üzeriHirogima'yla baglayabilecegi gibi Pearl Harne yazan biri, bor'la da baglayabilir. Bir anlatmm Hirogima'yla, digerinin Pearl Harbor'la baglamasi halinde, olaylann tipatip aym gekilde anlat11masi bile çok farkh göriinecektir. Bagka bir örnekse Haçh Seferleri'ni Haçh Seferleri'dir. pitmak
kargi saldirgan, y1rtici Bati emperyalizolarak sunmak bugünlerde moda olmugminin olan dogu nasil Müslüman Hiristiyan oltur. Peki önceden gittigimizde muytur? Birkaç yüzyil öncesine ilk Haçh Seferi öncesinde bir Cihad yagandigmi gõrüiilz - yani ters yönde· ilerleyen benzer bir isgal. Bu durumda ilk Haçh Seferi'nin,. Hiristiyanlarm Müslümanlarm Cihad'ma kargi verdigi, uzun zamandir simrh bir cevap olarak betimlemek ertelenmig olmayabilir. mantiksiz Yine, varacagmiz sonuç baglangiç noktasi olarak hangi tarihi seçtigimize baghdir. Nereyi seçtigimize de. Tarihçi bir konu seçerken ilgilendigi dönemin yam sira bölgeyi de tammlamahdir, bu da Müslüman
Dogu'ya
ilk örnekleri
çarp1t1lmasma yol açabilir. sonucun Îngiltere'nin tarihini mi yazacakt1r yoksa Britanya'nm m1? Danimarka'nm mi Osmi Îskandinavya'nm mi? Türkiye'nin manh imparatorlugu'nun mu? Bunlar, birçok farkh örnekperspektifini
etkileyip
ten sadece üçüdür. Sirf konunun seçilmesi ve tammlanmasiyla birçok gey beSon dönemde lirlenebilir ya da en azmdan ileri sürülebilir. Avnipa'da Nazi iggali altmdaki direnige dair birçok tarih yazilmistir, fakat iggale boyun egmeyi, i;gal kuvvetleriyle igbirligini anlatan tarihlerin sayisi pek azdir. '
646
Kamtlarm erigilebilir olmasi da, bir ölçüde sonucu önce,Örgayet iyi bildigi bir gerçektir .en belirler; bu tarihçinin bir olan kapah legin topargivleri kapah iki ü1ke arasmda, açik amla her yeyin açikça tartigildgi, argivlerin de herkese yaganan bir çatigmamn taldugu açik bir toplum arasmda elindekiihini ele alahm. Tarihçi konuyu kaçunlmaz olarak çarpitmak inceleyecektir; ere ve erigilebilir olana dayanarak ;ibi bir niyeti olmasa dahi argivleri kapah olup kargit görügtoplum lehine biraz izin vermeyen erin ifade edilmesine :arpik, ortaya. Soguk Savas tek tarafh bir tablo çikartabilir Ortadogu da. örnekleriyle Modern doludur. >unun olarak, duzmeSahtekarhäm baghca biçimlerinden biri Bunun :eyle bahsetmistim. desteklenmig uydurmalardan gizlemeyle desteklenen amnetym derecede etkili kargitt da, unutulmasi ya da idir; yani tatsiz dönemlerin bilinçsizce atanç verici amlarm bilinçli bir biçimde bastirilmasi, bunun desteklenmesidir. iggalden kurtulus sikamtlarm imhasiyla imhasi
Paris polis tegkilatmdaki belgelerin kitlesel bankasom Nazi döya da daha yakm tarihlerde bir Îsviçre imha etme girisiminde neminden kalma mevduat kayitlarim Bunlar planakhna. gibi õrnekler geliyor insanm rasinda
bulunmasi
lanrny amnezi diyebilecegimiz seyi örnekliyor. de vardir. Bunlardan O kadar belirgin olmayan örnekler degil, inbiri köleliktir. Kölelik sadece Amerikan tarihinde sanhk tarihinde hiç hoga gitmeyen bir olgudur; Amerikah tarihçiler bu o1guyu kabul ederek, tartigarak, belgeleyerek, bununla onurlu mazeret sunma girigiminde bulunmaksizm Pek de uzun say11mayan bir sübir biçimde yüzlegmiglgrdir. Konferansi'nda, en ün1ü Afrikah köre önce bir Afrika Tarin bir 14 ve iççi bulma kule tüccarlarmdan birinin oldugu gibi süsedilmesinde olarak igleten tarif biri rumu" çahemalan. Köleligin ha1enmemigtir Amerikah tarihçilerin "kitalararasi
647
l
bir gerçegi oldugu toplumlar vardir; bazilarinda yakm zamana dek, bazilarmda günümüze dek böyle olagelmigtir. Fakat konu tabudur. Kisa süre önce, Ortaçag Ortadogusunyatm
da köleligi incelemek isteyen bir yüksek lisans ögrencisine, kadar kigkirtici olmayan" bir konu seçmesi tavsiyesinde bulunuldu. Bu tavsiyede bulunan da Ortadogulu bir yetkili makam degil, bu ülkede burs veren bir kurumdu. Kölelik koOrtadogu tarihini incelemek, nusuna girmeksizin kölelik konusuna girmeksizin Amerika'nm güney eyaletlerinin ya da Roma Imparatorlugu'nun tarihini incelemekten farksizdir. Yine de yaygm olarak böyle bir uygulama vardir. Birçok kitapta, hatta samnm Ortadogu tarihiyle ilgili en genel kitaplarda bile bu konudan ya hiç bahsedilmez ya da mesele üstü kapah bir biçimde geçigtirilir. Bu alanda aragtirma yap11ma"o
si da çegitli biçimlerde caydinbr. Nazi döne'miyle ilgili amnezi de apaçik bir modern ornektir, burada da Almanlarm geçmigle yüzlegme konusunda baska ülkelerdeki eski isbir-
likçilerinin
ya da müttefiklerinin bazilarmdan daha dürüst söylemem gerek. uydurdunuz, Tarihinizi nasd ileri süreceksiniz? Bu da ülülkeye, keden rejimden rejime degigiklik gösterir. Düzmece tarihi yaymamn en etkili yöntemi tabii ki zor kullanmaktir. Sovyet blokunda bu genel yöntemdi, artik orada uygulanmaoldugunu
'
sa da, dünyanm bagka bölgelerinde, tarihsel olaylarm sadeanlatilmasma izin verildigi, ce bir versiyonunun diger versiyonlarmm yasaklandigi bölgelerde ya da cezalandirldigi varhäm1
hâlâ sürdürmektedir. Demokratik bir devlette dahi, imkân bagvurmak dahilindedir hâlâ, seçici yasama yozora luyla gerçekleptirilir bu. Ornegin Fransa'da Loi Gayssot, Soyinkâr etmeyi bir kinm'm gerçekleptigini suç haline getirmig, tir. Ne ABD'de ne Birlegik Kralhk'ta böyle yasalar olmadigi gibi, dünyano düz oldugunu iddia etmeyi suç sayan bir ya648
r
düz oldugunu iddia etmek isteyen Dünyanm da Arnerika'da da bunu özgürce yapabilir. airi Britanya'da Fransa'da, benzer bir gerekçeyle benzer bir yasamn yürür-
;a
da yoktur.
da aynca biraz farkh bir tarih varaç1klanabilir, hakh çikan1maya çaLoi Gayssot kolayca 1plabilir, tehlikeli bir özgürlügunü smirladigi, ifade fakat Srnek olugturdugu konusunda aksi iddia edilemez. Fransiz tarihte baska olaylara da aarlamentosunda aym simrlamay1 .ükte
oldugu
Almanya'da
-hr.
de geçerken belirteyim. getiren bir yasanm önerildigini Zora bagvurma tarihi çarpitmanm en iyi yoludur, fakat iyi mümkün yöntemse sindirme, ikinci degildir. der zaman pldirmadir. Bu da epeyce etkili olabilir. Birkaç yll önce, Los Angeles'ta California Üniversitesi'nde bir tarih profesörú ceyaymlamigunsurlanm eden rahatsiz bir kitap m.aatin bazi takip konferanslari ve yaymedan ti. Ardmdan bu tarihçinin Kendisi ve ailesi o altma almmig, evi havaya uçurulmustu. sirada evdeydi. Mucizevi bir biçimde kaçmayi bagardilar. Tarihsel tartigmalar yürütmenin agmya varan, birçok kipiye göre de kabul edilemez bir biçimi olarak görünüyor bu. bir adan gerisinde, baski Zora bagvurma ve ylldirmanm baghgi altmda toplanabilecek birçok yöntem yer. ahr. Mesigleyen, halihalektaglar, kompular ve arkadaglar üzerinden aykiri görügler ifade zirda kabul edilebilir ya da moda olana
hatta aci verici hale getiren bir toplumTabii sal baski bir de burslar, atamalar ya da terfilerin yam sira, gu ya da bu ülkeyi ziyaret etmek için vize verilçahgmak için aragtirbu ülkelerde mesi ya da verilmemesi, igleyen madüzerinden verilmemesi ma izni verilmesi ya da di baskilar da vardir. Bütün bunlar, qu ya da bu tarihsel dügünce eko1üne, daha dogmsu tarihsel ögretim ve yazim ekogösterilmesini muamele güvence altma allüne ayncahkh mak amaciyla sik sik bagvurulan silahlardir. etmeyi
zorlagtiran, vardir.
649
.... , ..
I
Daha genel itibariyla
çegitli biçimlerde
kullamlan
egitim
vardir.
Egitim tarih yazimi üzerinde bir ölçüde denetim saglamaya yönelik çok etkili bir yöntem olabilir. ABD'de, gerek ABD tarihi gerek dünya tarihi açismdan standartlann belir-
lenmesi amactyla
Egitim Bakanhgi ile Ulusal Begeri Bilimler Vakfi (National Endowment for the Humanities) himayesinde göreve getirilen bir komitenin behrledigi, sözde ulusal standardar hakkmda devam eden tartigmada bunun bir örçahymasi bu standartlarm nigörebiliriz. Komitenin ilçocuklanmiza çahytigiyla ögretmeye tehgiyle, bunlarm ne gili ategli, hâlâ devam eden bir tartigmaya yol açmigtir. eglenEgitimin ötesinde, belki de egitimden de önemlisi negini
ce vardir.
Nihayetinde
rihsel
dogrulugu artan bir çogunlukFransiz
õnce
insanlarm
çogu, tarih çahgmamig, tainsanlar -say11an giderek hakkmda ne biliyor ki? Birkaç yll
umursamayan
tarih
tarihçi Marc Ferrol.24, bu fikirlerinin baghca iki.kaynaga
tarihle
ilgili
minde
bulunmuytu: Konuyla
ilgili
insanlarm
olarak
çogunun
dayandigi gõzleilkokulda
ögreni-
lenlerin çürüyüp gitmekte olan kalmtilari ile sinema. Bunlar, tarihle ilgili bilgilerin demeyecegim, tarihle ilgili algilar ve tutumlarm baghca iki kaynagidir. Geçmigin sinemada hatah bir biçimde temsili, muhtemelen günümüzde bu tür yanhy bilgilenmelerin en verimli ve etkili kaynagidir; Sovyet egitim sisteminin ortadan kalkmasmdan beri kesinlikle böyledir; hatta tarihsel çarpitma ve saptirmada Sovyet beceri ve etkililik anlamma, sinemanm geride birakabileceginden pek emin degiegitim sistemini lim. Kennedy suikasti ve Nixon'la ilgili filmleri görmedim, bu yüzden onlari tartigmayacagim. Ama bagka bazi filmler 124
Marc (Paris:
Ferro, Payot,
Comment
on raconte
l'Histoire
198 1).
I
i
I
.
6 50
aux enfants
a travers
le monde
entier
E
tarihsel
veriler
Ingiltere'ye
dzydda igi
çok dikkat çekici baFilmde XIL bir film görmügtüm. içeren gelmig bir Saracen vardi. Hayli ihtimal
Örnegin Robin Hood'la
Srdüm.
bu durum
merikan
bir tarafa
ilgili,
kendisi
Ingilizcesi -kaçmilmaz
Îngilizce ¯konusuyordu.
konugmasmi bir ingilizce konugmasi bi-
olarak-
bir Saracen'in îngiltere'de olduDaha da tuhah, nihayetinde az tuhaftir. geldigi için onlan undan çok daha ileri bir medeniyetten biri de büirkaç aletle hayrete dügurmesiydi. Bu aletlerden âleminAvrupa'mn Îslam üteçti, ki o dönemde büyüteçler geyden biriydi. en daha ileri oldugu birkaç "Ne gerek var ki, sikmtiya bakarak, tehlikelere Bütun enara
biraktyorum,
bu
çarpitmane gerek var ki?" denilebilir. Saptirmaya, ki, ve geri kalan her geye o kadar müsait a, yanhy sunuma Sirplar Kosoarih olmasa daha iyi olmaz miyiz? Birakahm ugradigimiz haksizhklan ra'yi Hepimiz geçmigte unutsun. irmeye
mutahm.
cazibesine direnebiEger bu gerçek bir tercih olabilseydi, ben bile kat11aecegimi dü ünsem de, bu fikrin cazibesine ötüni gerçek bir tereth degildir. ailirdim. Ama ilti sebepten anlamma gelirdi, 3nceliklebu, tarihi çarpi.ticilara birakmak onlar vazgeçsek, lenetimsiz, rakipsiz bir biçimde. Çünkü biz vazgeçmezler. ikincisi, daha da ciddisi, tarihi bir kenara bisöyleyelim, tarihsel rakamayiz, çünkü hakkmda ne söylersek moda ediyor; versiyonlar ya da anlatilar ya da süreç
devam
gelecegi gimdiyi gekillendiren terim hangisiyse artik o degil, oletkileyecek tarihsel süreçler devam ediyor. Geçmigte ne oldugunu, bundan duguna dair bir bilgimiz olursa, gimdi ne lyi anlama gansun daha nasil etkileyecegini sonra olacaklan yakalayabiliriz.
içkin enteFen bilimleri ile sosyal bilimlerin, kendilerine amaç1ara hizmet yararh, pratik lektüel meziyetlerin yam sira 651
.
ettigi bugüne dek kabul edilegelmigtir. Fen bilimleri bize yeni araçlar ve silahlar saglayabilir; sosyal bilimler ise gans yaver giderse, bunlarm sonuçlarlyla birlikte yagamamiza yardimci olabilir. Geçmigte, hâlâ uzak ve ucra bölgeler olabilecegine inamhyordu, oysa bugün begeri bilimler açismdan onlara içkin entelektüel meziyetlerin yeterli olduguna, bi-
bu
limlerle ilgilenmenin yeterinden fazlasmi sunan bir ödül olinamhyor. duguna Bu gimdilik daha çok bir azmhém paylaytigt bir bakig açisi, fakat tekrar edilmeyi hak ediyor. Felsefe ve tarih yoluyla evrendeki yerimize deneyimive geçmisteki umabiliriz. mize dair bir kavrayly edinmeyi Kendi baglarma tarihsel kay1tlar olan dil ve edebiyati inceleyerek geçmigteki büyük zihinlerin ulagtiklari geye, bizden öncekilerin bize rehberlik etmesi için kaydedip aktardigi deneyimlere dair bir kavrayië edinebilir, bununla zenginlegebiliriz. Böylelikle
begeri bilimler alanmdaki
çahymalar
her
zaman
zihnin
ince-
lik kazanmasma, ruhun yücelmesine, böylece gençlerin medeni bir toplumda kendilerine uygun bir yer edinecek gekilde egitilmesine temel bir katkida bulunmustur. Bu amaçlar, bunlarm gerisindeki degerler bugün agir bir saldiri altindadir ve büyük bir savunma ihtiyaci içindedir. Egitimci açismdan tarihin birçok bakimdan tatmin.edicilikten uzak bir konu oldugunu kabul etmek gerekiyor..Gtïvenilmez, degigken, tutarsiz, parçah, sikhkla da çeligkili bir konudur. Fakat tam da bu sebeplerden ötüril degerlidir, çünkü insanhk halini dogru bir biçimde yansitir, bu yüzden de egitimimizin, kendimizi algday1pmizm, sadece geçmisimizi deil, gimdimizi, gelecekte bizi bekleyen geyleri kavrayisimizin temel bir bilegenidir. Geçois degismez, ama geçmigi algilama biçimimiz sürekli degigir, her kugak geçmigi kendi ilgileri igigmda, kendi becerileri ölçüsünde yeniden inceler. 652
dogrudan, Geçmigin yeniden yazilmasi bazilan nispeten Nispeten dayamr. aazilan karnagik ve zor birkaç kaynaga logrudan kaynaklar, yeni kamtlarm keyfini, yeni aragt1.rma :ekniklerinin geligtirilmesini içerir. Günümüzde arkeolojik, ilerlemesi ve belgesel çahymalann boyutlarda aabilecegimiz kamt miktanm muazzam ilerlemeler bu yeni sosyal bilimlerdeki nig, dilbilim ve metodolojiler arm kullamlmasi konusunda bize yeni aragtirmalarm çok 11rmigtir. Bugün yürüttügümüz
spigrafik,
argivsel
kullaartir-
kamtkazanbüyük
bir bölümü bu iglerle ilgilidir. bagka bir biçimi daha vardir, taFakat tarihi yenilemenin rihsel sürecin dogasma i_ligkin kavrayiglarm degigmesinden, içeriginin ve yazimmm bunun sonucunda tarih aragtirmasi zenginlegmesinden kaynaklamr. Ïlk ve en basit biçimiyle taolaylarm bir kaydlydi, yaygm deyigle rih, siyasi ve askeri ekolunde bir tarih yazimi söz konusuyve borazan" kültürel ve entedu. Zaman içinde tarihçiler çahymalarmi tarihi de içereekonomik sosyal bilimsel, lektüel, dini ve ve cek gekilde geniplettil.er; bunlarin hepsi de tarih aragtirnalari ve sunumunun ve degerini muazçapmi, karmagikhšmi "davul
zam derecede Günümüzde
artirdi.
yeni bir boyut daha toplumsal cinsiyet. tarihi. Toplumsal cinsiyet taeklenmigtir: kaynaklanan gelip rihi kimi zaman siyaseten dogniculuktan geçici bir heves ya da moda olarak nitelenip bir kenara birakilmigttr, bazilarmm elinde gerçekten de bundan öteye geçaym
derecede
önemli
tarihinin bunlari ayan bir yöverici nü vardir, siyaseten dogrucu olan biri için de istirap hakkmda olumlu bir ikilemler yaratabilir. Bati medeniyeti medeniyetler hakkmda gey söylemek ya da Batih olmayan Peki bu duolumsuz bir geyler söylemek yanhy olacaktir. epitkonumunun äleminde kadmlarm Hiristiyanhk rumda mez. Fakat
toplumsal
cinsiyet
653
I
..
likten çok uzak olmakla birlikte, çokeglilik ve odahk sistemioldugu nin hukuken ve toplumsal olarak kabul edilebilir bagka birçok topluma kiyasla çok daha iyi oldugu gibi kaç1mlamaz
bir olgu nasil ele almacaktir?
Sonuçta
çarpitmalar hayli eglendirici olabilir. Daha da ciddisi, bugün yaygm olarak mizm sundugu
.
f1rsatlardan
ortaya
uygulanan,
degil, getirdigi
ihtiyaçlardan
çikan
zamani-ya
da heveslerden- kavnaklanan bir venileme biçimi daha vargelir, tarih dir. Temelde aragtirma, sorular sormak anlamma ise tarihe somlar sormak, bunu da tercihen igaragtirmasi kenceye bagvurmaksizm yapmak, cevaplan da orada aramak anlamma gelir. Sordugumuz sorular mutlaka bugün içinde yagadigmuz dönemden, zihnimizi meggul eden geylerden kaynakl'amr, kugaktan kugaga, grupta'n gmba farkhhk gösterir. Bunun böyle olmasi kaçimlmaz ve megrudur. Megru ya da kaçmilmaz olmayan gey, yalmzca geçmige sordugumuz sorularm degil, orada buldugumuz cevaplarm da bugünkü ilgilerimiz belirlenmesidir. Bu durum, ve ihtiyaçlanm1zla äzellikle
otoriter
rejimlerde,
çegitli
baskilar altmdaki da bugünkü bir amaca hizmet etsin diye ama
toplumlarda yol açabilir. geçmigin çarpitilmasma Bugün dünyamn büyük bölümünde, tarih oldugu iddia edilen geyin büyük bölümü böyle bir tarihtir. Muazzam adandigt enerjiler ve kaynaklarm tarihin çarpitilmasma bir çagda yaç1yoruz, bu yüzden de geçmigin özgürce ve nesnel bir biçimde aragtirihp tartigilabildigi yerlerde, bunu becerilerimizin simrlari ölçüsünde bu aragtirma ve tartigmay1 sürönemli. zamankinden Akademisyenler indürmek her daha ve önyargilari san oldugu, onlarm da birtakirn baghhklan imkânsiz oldugu için tam bir nesnelligin oldugu savunulmeseleyi etkilemez. dogrudur bu, fakat mugtur. Kugkusuz özgür
654
olursak, bütün cerrahlar tam bir r analojiye bagvuracak edecektir, ama hiçbir cerjyenin imkânsiz oldugunu kabul lagimm içinde ameliyat eth vaziyet böyle diye insanlan Entelektüel bir latimm içinde tarih eye kalkmayacaktir. de gerek yoktur. zmaya ya da õgretmeye kap11mamahyiz. Bazilanmiz yamlglya Bu konuda hiçbir ilgili bir amaca hizmet etmek rihi unutmay1 ya da bugünle edebilir, fakat geçmigle ilin tarihi yeniden yazmay1 tercih algdamquun tersine degigli olgular geçmigin kaydi ya da kendine hizkendi ister sonuç1an da rilemez. Bu olgulann gibi merhaoldugu let eder olsun, ister bugün kimi zaman amaclyla olsun cehaletle ya da yanha sunumlet göstermek degistirilemez. alg11ama biçimiGünümüzde tarihin çapim ve içerigini Eski devirlerde iizde hatm sayihr bir degigiklik olmustur. tarihiyle ilgikendi ir ülkenin, bir toplumun, bir cemaatin eylemin, her poliNeredeyse her mmesi yeterli görülürdü. daha ikanm küresel bir boyuta sahip oldugu bugünlerde olugturduguna neyin ok biliyoruz. Aym zamanda tarihimizi fikrimiz de var. bir derin çeperli, daha Lair daha genië zaman bizi degigimler, Son yillarda yaganan hizh õnceden.dügündügümüzden daLeih bir biçimde- dünyamn etmeye idrak içeren bir yer oldugunu ia büyük bir çegitlilik milliyet, :orladi. uluslarm yam sira, bizden Bagka ülkeler ve farkhhklarla aynbüyük aatta dilin ötesine geçen, çok daha Modern dünyada medeniyetler var. .an baska kültürler ve rendimizi, farkh kutsal metinler ve klasiklerden beslenmig, farkh hevesleri üstün Earkh deneyimlerle gekillendirilmig, e da
--kimi
ugragmakla
yü-
ibadet eden toplumlarla tutan farkh dinlere hiç de sorunlarimizm kümlü durumda bulabiliriz. Bugünkü edemekabul azunsanmayacak bir bõlümü, bu farkhhklan uzak ve yabanci zamanlar mekten, hatta görememekten, bir 655
.
olan
bu toplumlarm
maktaki
yetersizlikten
hayat tarzma dair bir anlaylg kazankaynaklamyor. Bu toplumlar artik
uzak degil, yabanci da olmamalari gerekiyor. Bu yüzden bizim de onlara yabanci olmamamiz
gerekiyor. Modernlegme güçleri biz ne kadar dirensek de, bu dünçegitli ülkeler ve kültürler arasinda, yay1 olugturan hepimizin birbirimizle temas halinde oldugu, hepimizin birbirimi-
ze bagh oldugu küresel bir cemaat yaratiyor. Her bir ülkenin dahi, modernlegme, bizi düzgün biçimde birbirinden aynlmig, her biri kendi hayatim kendi tarzmda sürdüren, dianyla asgari düzeyde temas içinde cemaatler haline getiren içinde
engelleri
ortadan kaldinyor. Bütün bunlar son buluyor, bir arada yagamay1 ögrenmemiz gerekiyor. Maalesef, iletigim etkilegime ayak uydurmayi bagaramadi, dolayislyla hâlâ birbirimizin yöntemlerine, degerlerine, heveslerine dair acmasi bir cehalet içindeyiz. Cehalet elbette ki tek sorun degil. Tamnmasi ve kabul edilmesi gereken gerçek farkhhklar meveut; yüzlegilmesi
çözülmesi
gereken
ve
gerçek
meseleler. Fakat cehalet yüzünden gerçek farkhhklar dahi abartilabiliyor, gerçek sorunlar büyütülebiliyor, dolayislyla birçok zorlugu sadece cehalete baglamak makul bir yey olabiliyor. Bugün egitim sistemimizin, bütün çeyitlilikleri içinde birçok kültürün geligimiyle; burlarm gerisindeki büyük
fikirlerle, bu fikirleri kutsal bir yere tagiyan metinlerle, mümkun kildiklari bagardarla, takipçileri ve seIeflerinin paylagtigi mi-
rasla ilgilenmesí
gerekiyor. Tarih kolektif hafizadir, insan rehberlik toplumlarma eden deneyimdir ve bu rehberlige fena halde ihtiyacimiz var.
656
47. BÖLÜM ORTADOÖU'DA BÍRÍNCÍELDEN ANLATILAR
908'deki Jõn Türk devriminin ardmdan, uzun zamandir nabir gey birden bir tagkm halini aldi: Hatira iren rastlanan bu biçimde serpilip geligazimi ve yaymi. Hatira yazimmin Türkiaesi iki yeni kogulun birlegmesine dayamyordu. Ïlki e'de geçmiste bir örnegi olmayan, gelecekte de pek az bendönemi yaganmasiye11. olacak bir ifade ve yaym özgürlügü kisiüst düzeylerde yer alan önemli 1. Ikincisi ise nispeten ÖRCeki dair bir Lklerin Otuz yilda neler yapmig olduklarma .ç1klama sunma ihtiyaci Löneminde sadrazamhk
hissetmesiydi.
Böylece
Abdülhamit
yam sira bagka görevler aldi, le yürüten Sait Papa hatiralanm üç cilt halinde kaleme razdigi meslektagt akhyordu; ve rasatirlarda kendi kendini Kamil -ibi Kamil Papa da aymsru yapti; ardmdan Sait Papa 'aga'nm yorumlarmi, ilgili sonra Kamil Papa Sahatiratiyla yaymladi; ardmdan ilgili yorumlarim t Paga'nm hattratiyla görevinin-
657
--
iligkin yorumlan yaymlandi, birbirlerinin yorumlarma bir de onlar kadar önemli olmayan kipiliklerin onlar hakkmdaki yorumlar1. Hatirat yazimi sadece papalarla suurh degildi, bazi devrim liderleri de bu ige girmiglerdi. Bu çahgmalardan bazilan Türkçeden Arapçaya çevrildi, bunun da Arapça konugulan ülkelerde de benzer bir egilimin ortaya çikmasma katkisi oldu. Islam âleminde Bunun Yakmdogu'da hatirat yazimmm insanlann baglangici oldugu, kendileri hakkmda yazmalanolmadigi iddia edilmn o doneme dek geçerli bir uygulama Arapça tarih yazanlarm kendi kipilikmigtir. Genel itibanyla ifade 1erini gizleme egiliminde olduguna, kipisel bir kullanacaklarmda bunu üçüncü tekil kipiyi kullanarak yaptiklanna dikkat çekilmistir. Ornegin ortaçaglarm buyük tarihçisi Taberi, kendisine ait bir gõzlemde ya da yorumda bulunmak istediginde göre" diyordu, genelde ise ankültü, yani göre" ile sürdurüyordu. latismi kala, Fakat kendine ait Ebu Jarir" diyerek takma adun bir kamt sunacagmda kullamyor, böylece kendisinin sundugu bilgi ile yaptigi yo"bana
"ona
"kala
rum arasmda Otobiyografi
bir ayrima gidiyordu.
kaleme almanm, birinci elden anlatmm, hadersek diyelim biçiminin ne bu yazim tira yazimmm, Jön Türk devrimiyle bagladigi dügüncesi epeyce hatahdir. Bu türden yazilar çok eski devirlere uzamr, gu ya da bu dönemde bölgede geligmig, modern dönemlerde hatira ve otobiyografi yazimmm geligmesine dogmdan ya da dolayh olarak katkida bulunmug farkh türlerde birinci elden anlatilarm bir tür reçetesini sunarak bunu göstermeye çahyacagim. Birinci elden anlatilar Ortadogu'nun, dolayislyla dünyamn en kadim yazilan arasmda yer ahr. Misir'da MÖ 1991 ile adma
1962 arasmda
çok
ilginç
yagamig on ikinci hanedanhktan Arnenemhet, metinler kaleme almistir. Gübazi otobiyografik 658
betimlemeyaptig1 bir seyahat ile bazi harekatlara dair yaptim" tarzi yaptim", erinde, her paragraf, yaklagimidir klasik otobiyografi yazannm ümlelerle baglar, çikisma dair bir gerekçe yilmda tahta 1275 yaklagik u. MÖ beklendigini dügünen Hitit krah Hattusilis'in östermesinin çekicidir. Hatmetin çok daha dikkat azdigt otobiyografik zamanlarda yöneticiler usilis antik dönemde, hatta yakm teye
"bunu
"gunu
bir hisse kapilmig, hiç rastlamadigimiz iktidan ele aldigmdan, ilesinin diger bireylerinin aleyhine gerekçe göstermesi aptig1 bu gey için ahlaki ve hukuki bir kralmm aserektigini dügünmügtür. Böylece antik bir Hitit Dogru, o benim gerekiyordu. mda "Evet, bunu yapmam oluruz tuhaf bir tamk söyledigine kardesimdi..." gibi geyler biçimde. Asuri krah Tiglat Pileser'dir; MÖ Bir bagka örnekse anlatilar kaleme almigtir; ll 15'de klasik tipte birinci elden fethettigi çok sayida ülkeyi, yakip yiktig1 kentleri, oldürdügü insanlan betimlemig, böylece ganma gan ya da esir ettigi da MÖ 520'de yazdkattigun anlatmigtir. Pers krah Daryug yazitmda bunun bagka bir õrnegini sunmug, mig Behigtun atalanm say1p dökerek geceresini, babasmi, büyükbabasmi, rasmda
neredeyse
söze baglamigtir. Bunlan ve bugün Ortadogu'da
diartik pek rastlanmayan geldigimizde biraz farkh bir Yahudilere ger toplumlan geçip normalde sadece durumla kargdagiyoruz. Kutsal Kitap'ta sadece ona Normalde, ama bu Tann birinci tekilde konugur. Tesniye Muvardir. Örnegin istisnalar özgü degildir, bazi böyle sunuhilugen azmdan sa'mn birinci elden anlattsidir, Peygamberoldugu pek söylenemez. tur, gerçi otobiyografik bulunur. Nehemya elden anlatilan
lerden bazilarmm birinci kipisel tarihe dair kisiKitabi da gerçek bir otobiyografidir, bir egi daha kadim dünyada muhtemelen sel bir ifadedir, 659
yoktur. Yahudilerden verebilecegimiz bir bagka örnek de Josephus'un otobiyografisidir, Yunanca yazilmig ya da en azmdan Yunanca korunmustur. Bu otobiyografide Josephus, sorgulanabilir olan bazi faaliyetlerini hakh çikanr. Fransiz klasikçi Vidal Nacquet, bu metni ihanet suç1amasi
karpsmda dogru davrampn kilavuzu olarak betimler. Josephus belki de bize kendi kendini aklama amaçh hatiratin muhtemel klasik bir örnegini (klasiktir çünku Yunancadir) sunmaktadir, ithamlar kendisine yöneltilen ve suçlamalar silsilesini cevaplamasi gerektigi için hayatmi açiklar. Josephus'un 11ginç yönlerden otobiyografisinde biri, söze soyundan bahsederek baglamasidir. Daryug digmda antik dönemlerde bunun neredeyse bir benzeri daha yoktur. Bildigim kadariyla bunu yapan baska bir Yunan.ya da Latin yaatalarmdan zar yoktur. Josephus söz ederek söze baglar, halklarm asalet õlçüsünün Yahudilerde baska tersine rahiplik oldugunu açiklar ve uzun uzun bu temayi geligtirir. Söze gecereyle baglarna uygulamasi Ïslami devirlerde standart hale gelecektir. Ïslam õncesinde Ortadogu'da yagayan toplumlar arasmda, Îslam'm ilk dönemlerini en yakmdan, en dogmdan etkileyen toplum, kugkusuz Îran toplumudur. Îslam'm geligmesinden hemen önceki dönemde, yani SasaniIer döneminde Ïran edebiyatma dair çok fazla bir gey bilmiyoruz maalesef, fakat biraz bilgimiz var; bunlara Arapça günümüze dek ulagolma iddiasmdaki rug, otobiyografik üç belge de dahildir. Sasani imparatoru Hüsrev Anugirvan'a atfedilen, Ibn Miskaveyh taranndan korunmug olan bir belgede, bir kral olarak Hüsrev'in uyulmasun yararh buldugu, kilavuz niteliginde bazi ilkeleri ortaya konur. Bu metin yöneticilere ayna tutacak bir belgedir, Îslam literatüründe yaygm olan bir tarzdir, fakat Îslam öncesi geçmigi yansitir ve Hüsrev adma birinci r,
660
açikçasi bir otobiyograsunulmustur; gereken bir belgedir. Bagka bir ->1arak ciddiye ahnmamasi oglu Siroye'ye yazdigi tavsiye sani'nin Husru Perviz'in bir özellik tagimaktadir. aktubu biraz daha otobiyografik bazi kipisel ifadeler yer. ahr, kismen gerçek de i mektupta
kipinin agzmdan
ál
abilir. bakimindan ise önem Burzoye'nin kisa otobiyografisi Burzoye Hindistan'a gönderilen unlarm çok ilerisindedir. sonradan Kelile rs bir doktordu. Hint dillerini biliyordu, Dimne olarak tamnacak olan fab1 koleksiyonunu Sanskrit linden tercüme etmigti. Otobiyografisinin giriginde krahn, adamm dogdugu günden baglay1p egitimi, çahgmalan, t
her tür bilgelik de dahil olmak üzere tarihinin kaleme gelinceye dek" günlere bilgiyle doldugu anlatir. üzere verdigini bu kiGörecegimiz talimati lnmaS1 almacak tarafmdan kaleme egitimli insanlar otobiyografi, "gönlünün
yahatleri
sayida
ik
trçalara--
otobiyografik model
yaziya
--otobiyografilerden
olmugtur.
Sahneyi böylece kurduktan sonra, sunumunun tha açik bir deylgle îslami dönemlere gelebilirim. diye, kaçmilmaz olarak bir e almaya uygun'olsun ilk elden anlatilan belli bagh pahasma tleptirme õvünme Arapçada ilkini virabiliriz; bunlardan :len
fahr terimiyle
:obiyografi
ziyade
simflandinyorum.
Herhalde
kalbine, Hizhca parça bagruplara anlamma
Arapça
Imr-ül Kays'm kaleme aldigi Muallaka'dir,
ilk
bir
Bunlar diger .çüde de kadim Arabistan'm elden ifademelde yapilmig iglerin .anlatildigi uzun, birinci hayli çok sayida bagka parça rdir. Kadim Arabistan'dan ilm14tir; Eyyam el-Arab'm hikâyeleri ve bagka kadim giirler "methiyeleri"dir.
dikkat çekici derecede otobiyografiktir. yöneticiler Yapilan iglere dair bu tür kipisel açiklamalar, tarafmdan olanlar kipialtmda da dogrudan yönetimleri
melde i
661
I-
:'k
I-II
sel olarak ifadesini
kaleme almmig çok sayida kraliyet hatiratmda da bulmustur. Bunun buyüleyici bir örnegi Îslam'm
gelir. Araplagtinlmig berberlerin Zirid haXI. yüzy11da yagam13 Abdullah ibn Buluggin babasmm ve kendisinin ömrü süresince sarayda geçen günlerine dair bir kitap uzunlugunda bir degerlendirme kaleme almistir. Daha lyi bilinen bir otobiyografi de, XII yüzyilda kuzey Suriye'de yerel bir yönetici olan Usame ibn Münkid'e Suriye'de hayatm aittir. Münkid, Haçh Seferleri sirasmda nasil olduguna, Müslümanlar ile Haçhlar arasmda iligkilerin nasil olduguna dair Arapçada bulunan, muhtemelen en bilgilendirici tek kitabi kaleme almistir. âleminde, Bu tür yazilar Perslerin Arap ya da Türk âleminde oldugundan Timur'un daha sik kaleme almmistir. sahte hatirati, Babür ve Tahmasb'm gerçek hatirati, daha sonraki tarihlerde Nasreddin Sah'in kaleme aldigi ilk elden anlatuar Oysa gön.indügü kadarlyla Osburlar arasmdadir. man11 sultanlan yazilara pek girmemiglerdir. Kendibu tür eserler ziyade manzum lerini, hatiralardan kaleme alarak sanatsal bir biçimde ifade etmeyi tercih etmiglerdir. istisnaOsmanh sultanlarmm eserler alhepsi kaleme manzum siz miglardir, hatta bazilan gairdir. . Kraliyet hatiralariyla baglantih biraz özel bir janr daha vardir: Otobiyografik biyografi. Bunlar, yöneticiye yakm, esasen edebi bir kipilik olan biri tarafmdan kaleme almmigbiyografisini tir. Bu edebi kipilik aym anda hem yöneticinin otobiyografisini içeren bir kitap hem kendisinin yazar; iç içe iki hikâye baska geylerin yam s1ra yazarm yöneticiye geçmig yakmhtmi gõsterir. Bu jannn en iyi örnegi Imadeddin'in Selahattin'le geçirdigi hayat hakkmda yazdigi kitaptir. Kendisi modern olsaydi kitabm baghgmi "Selahattin'le hayatim" ya da "Selahattin ve ben" koyardi, fakat el-Berk el-Sami koyuzak
batismdan
nedanhämdan,
662
I
nustur.
Zaman
zaman
neredeyse
epik bir nitelik
gösteren
hakkmdi
da
Imadeddin hakkmda m eser, Selahattin Misir'm son Fatuni yöeserdir. on derece bilgilendirici bir alan, önemsiz bir gair ve edebi 1eticilerinin maiyetinde yer tarihlerde yine hayli ildyilik olan Umara el-Yemeni de aym almigttr. gi çekici bir otobiyografik çahyma kaleme grubunu ilk O halde ilk elden anlatdarm yerler, gördügüm geyler" diolugturur. Îkinci grup Ortadogu'da çok farkh türlerde seyasmiflandmlabilir. ye vardir. edebiyatt hatlerden dogmus, kapsamh bir seyahat serbestigönüllü, kipisel hareket toplumunda, da,
"yaptiklanm"
"gittigim
Onaçag Îslam toplumlarda olduguna kiyassi diger bilinen modern öncesi seyahat kadmlar da la daha faz1adir. Erkekler, kimi zaman düzenlemigler ve tasarlamiglar, seyahatler etmigler; uzun
gerçekleptirmiglerdir. baghca itici gücü, ister Fas'ta, ister Elbette ki seyahatlerin Afrika'da yagiyor olsun Java'da, ister Orta Asya'da, ister Orta hayatmda bir kere Hicaz'a gitmesini, kutsal her müslümanm diger Müslümanmekânlan gõrmesini, birtakim törenlerde ziyaretiydi. Müslüman dünlara katilmasim gerektiren hac hacci kosistemi ayrmtih bir düzenleme yamn tamamrida hizmetler laylagtinyordu. Yollar, aktarma noktalan ve bagka seyyah oldugunu bilimevouttu; çok fazla sayida da bireysel de ticarete seyahat biçimleriyle, öncelikle yoruz. Hac bagka seyahatlerle baglantiyönelik yönelik seyahatler ve ögrenime birlikte çahymak h hale gelmisti. Alimler farkh hocalarla Bir hadiste "Îlim Çin'de bile amaclyla seyahate çilayorlardi. der. Bu sözler hiçbir biçimde Çin'i küolsa gidip ögrenin," uzakta olsa, anlamda kullamlmamigtir; o kadar bile alan yazigelmektedir. Bu grupta yer yine de gidin anlamma yerler, dizlet-inin dibine seyahatler, gördügüm lar aldihocalar, ders aldigim hocalar, derslerini not oturdugum
çültecek "yaptigim
663
-
I
I
gim hocalar"
benzerine aynlmigt1r.
Insanlar etrafma toplamig, çahytigim geyhler" konulu kitaplar ayn, tanmmig bir kategori olusturmustur. Ïstisna düzeyinde kalsalar da, sõyleyecek ilginç geyleri olan diplomatik heyetler de vardi. Fidye kargihgi kurtanlmamemleketlerine dönmeyi bagaran esirler vardi bir de. yi ve ve
.yeyhlerin
"birlikte
Modern devirlerde de yurtdigina gidip çok tuhaf hikâyelerle oldu. geri dönen ögrenciler ilklerden Bu seyyahlar arasmda biri, Harun ibn Yahya adinda, esir ahmp önce Istanbul'a sonra da yaklagik 886 yihnda Roma'ya gönderilen bir Arapt1. Roma ve Bati Avrupa'ya dair kisa bir betimleme kaleme almig, bu daha sonra bir cografyact tarafmdan saklanmigti. Aralarmda ibn Batuta (dünyaya dair betimlemeleri en azmdan kistnen birinci tekil kipinin agzmdan kaleme almmigtir) gibi ünlü kipiliklerin de yer aldigi diger seyyahlar, kipisel maceralari ve deneyimlerini, kipisel temaslarmi ve iligkilerini, bagka insanlarla sohbet1erine, karclagtiklari tuhaf ve harika kargi kipisel tep.geylere
kilerini anlatiyorlardi. Osmanli döneminde Hindistan'a dair degerlendirmeler kargimiza çikar, sözgelimi XVI. yüzyihn sonlarinda Hindistan'a giden amiral Seydi Reis'in kaleme aldigi degerlendirme gibi. Avimpa'ya,
..
Iran'a,
Orta Asya'ya,
Hindistan'a
giden
çok
sayida Osmanh elçisi mevcuttur, bir de egi bulunmaz ve kivardir. Evliya 1684'te ölen Evliya Çekabul etmez yas Çelebi lebi bütün maceralanm Maalesef Evliya Çekaleme almistir. lebi'yle ilgili sorunlardan Bazdarmm biri güvenilirligid.ir. yaptigi gibi ona yalanci demek haksizhk olur; kitabmm girig bölümünde amacmm bilgilendirmekten ziyade eglendirmek oldugunu açikça ortaya koyar. Evliya Çelebi, bize kitabi nianlatan birkaç yazarye yazdigmi, neyi baçaimak istedigini dan biridir gerçekten de. Çahymasmda kuskusuz muazzam 664
kipisel bilgiler yer ahr. Bir Osmanh e1çisinin maözellikle ilginçtir. Viyana'ya dair iz1enimleri vakit )yle görünüyor ki kentte biraz geçirmigtir; bir Osmancentilmeninin Viyanasi karpXVII. yüzydm imparatorluk indaki de flginç bir belge ortaya çikartepkileri gerçekten Avrupa'nm keyfi süaistir. XIX. yüzyilda seyahat edebiyati diplomatik heeciyle, daha faz1a sayida ögrencinin, sonra topraklan sürgünlerin ötesine etin, sonra siyasi Îslam geça.esiyle yeni bir boyut kazanmigtir. Bu üç büyük gruba, krade ekleyebiliriz. tyet unvan1 tagiyan ziyaretçileri oyutlarda
retinde gittigi .
Îlk iki kategoriyi
ile
"yaptiklanm"
"gördüklerim"
olugtu-
kategori daha ilginç olan bagka birçok bauyorsa, üçüncü ilgilidir. Bu son sözler nadiren amdan itap uzunlugundadir. Çogu bilimadamlan ile filozoflann "dügündüklerim"le
belli ki daha genig kapsamh bir çahymaya dahil edilmek üzere kaleme almrnglardir. Arapçada, daha sonralari o kadar çok say1da alTürkçede namakla de genig biyografik birhkte Farsça ve özlüklerin varhtmdan bahsetmigtik zaten. Alimlerin, ortaaglarda kaleme'almmig bu kim kimdir tarzi eserlere uygun özet çahytigi, bazdarmm bir sune dogru kayltlar girmeye Useybiye, Ebi açiktir. Nitekim özen Îbn gösterdigi naya loktorlarla ilgili o meghur biyografik lugati derlerken, kitapdogrua yer alan doktorlarm birçogu kendi biyografilerini lan kendileri vermigti. Bu ve bagka lugatlerde ortaçag dok:aleme
aldigi
kisa
ifadelerdir,
riyografik
orlarma ait epeyce çok sayida ilginç ifade yer ahr, önceki 873 gibi erken lönemlere ait bazi kayltlar da korunmustur. iir tarihten kalan, tercüman Huneyn ibn Îshak'in kaleme alçabgmasi., bahsettirakipler; ve kendini elestirenlerden häi, vardir 925'te ölen büyük ti bir tür hatirat ibn elimizde, sonra hatirati ile Îbn Zekariya el-Razi'nin loktor Muhammed 665
Ridvan adh Misirh bir doktorun hatirati vardir. Ibn Ridvan iç parçalayici hikâyesini, yoksulluk íçinde geçen çocuklugunu, çektigi zorluklan, parasi olmadigi için gerektigi gibi egiegitimini baçanyla tatim alamadigmi, ama nihayetinde anlatir: mamladigmi Bagka insanlara bir ahlak dersi veren
bu. yogun bir kipisel aanlatidir ile filozollar degil, daha özel dini Yalmzca bilimadamlan amaçlara sahip olan bagka gmplar da bu tarz yazilar kaleme özellikle ahyorlardi, de Sufiler. Muhasibi (ö. 857) bir örnekyazilar birakmigtir. Bu yatir. Hallac da bazi otobiyografik zarlar aydmlanmamiz için, bize kilavuzluk etsin diye mistik anlatmak istemiglerdir. Îslami literatürde; dini nitelikte otobiyografilerin en öne çikan klasik örnegi kugkusuz, Gazali'nin (ö. 1111) kaleme aldigi ,Saviour from Er-
deneyimlerini
ror'dir.
mügküGazali bu kitapta, dünyaya, evrene, insanm latma dair dogru bir kavrayiga varmak için verdigi mücadeleyi anlatir. Filozofun izledigi yoldan gittigini, din aliminin izledigi yolu denedigini, ama bunlarm her birini de tatmin edicilikten uzak buldugunu anlatir. Sonunda dogru yolu bulur, mistigin yoludur bu, bu yolla, bazi degigiklikler yaparak aradigi anlayiga ulagmayi baçanr. Alimler arasmda, bu içe bakigm farkh otobibliyografi biçimleri, otohaciografi-diyebilecegmuz bir biçim almigtir; bunun en öne çikan ornegi Sarani'nin çahsmasidir (õ. 1565). otobiyografilerden Dini nitelikteki biri, Fatimi halifesi adma Irak'ta çahgan bir Ismaili da'i'nin, yani propagandaciözellikle ilginçtir. Buyilerin yönetimindenm otobiyografisi adam kazanma ve etki altma alma amaciyla ki topraklarda faallyet gösteren bu propagandaci sonra Kahire'deki merkenihayetinde burada da modern dile tercüme ze çagnlacak, edecek olursam önce propaganda bakanhgmda üst düzey bir ardmdan propaganda bakam olacakti; Dava'nm baggörevli, 666
di-
olacakti. O çok nadir rastlanan kitap :unlugundaki otobiyografilerden biri olan anlatisi, kipisel ilginç idelerin, entrikalarm mesleki açiklamalann ve dini insanlarla yaptigi tartigmalardan, gerr karigimidir. Bagka vaazlardan, yazdigi verdigi konugmalardan, kleptirdigi ni, yani
da'i
el-du'at
diploolugur; çegitli zorlayici eylemlerinden ektuplardan, Kahiatik dummlarda ne kadar akdh oldugunu gösterir. görev aldigt donemi anlattigi son Fatimi yönetiminde >lümde, anlatir, insan1arla dügtügu uyugmazhklan bagka 'de
bunun ne kadar hain, ne kadar riyakar, ne kadar apl, ne kadar kurnaz oldugunu, igleri nasil yoluna koyduguBu tarz itibar ve ilgiye layik oldugunu anlatir. 1, bu yüzden mektuplar, budur; nutuklar, taplar arasinda en moderni rtigmalar, deneyimler, rakiplere yonelik suçlamalar ve her kendi kendini aklamaya yönelik ifadelerin yer yin ötesinde biridir. digi bugünkü hatira kitaplarmm ilk örneklerinden Biyograbahsetmigtim. evvel otobibliyografilerden Biraz k lugatlar daha genig, daha kapsamh bir hal ahp saylca çothp bollagirken burlar da çok çok daha yaygm hale geldi. insanlarm Kim Kimdir tarabaca XIII. yüzyildan itibaren, adma almig olduklan çok sakaleme eserler için kerdileri . .da kisa -yanm sayfa, bilemediniz bir sayfa, daha uzununa otobiyografi ok rastlanmazve kisa hatirat bulunmaktadir. onlar da bunlan u tür kayitlar sikhkla tilmizlere veriliyor, ltaplarma koyuyordu. Bu tilmizler ve derlemeciler kendi ki_sel portrelerini de sunuyordu. Biyografik lugatler normalkroriolojik olarak düzenlenie ölüm yih dikkate ahnarak bireylere ait kayitlar, tabir-i caizse ancak ardu, dolayislyla Fakat derleme haiginin ölümünden sonra yaymlamyordu. Lrlayanlardan maddeleri içinde bulunbazilan, girecekleri biuklan yüzyila göre düzenliyor, dolayistyla hazirladiklan zorunlulugu hissedahil ografik lugate kendilerini de etme unun
667
diyorlardi. Bazen kendi1erinden üçüncü tekil kipinin agzmdan bahsediyorlardi; Jül Sezar ve Charles de Gaulle gibi unlü kipiliklerin de paylagtig1 bir uygulamaydi bu; bazen de biagzmdan yaz1yorlardi. Bu anlatilarm rinci tekil kipinin bazilan karmagik bir dilde kaleme almmigti; Suriyeli ünlü Îbn Tulun'unki
gibi örnegin;
Îbn Tulun
otobiyografisine
üçüncü
tekille baghyor, sonra bir noktada bitinci tekile dönüyordu. Böyle birçok farkh özelligi birlestiren dikkat çekici kitaplardan biri de büyük Îbn Haldun'un otobiyografisiydi. Bu dar anlamda bir kitap degil, bir kitabm parçastydi, kaleme aldigi genig evrensel tarihin, kitap uzunlugunda bir parçaslydi. Ibn Haldun bu otobiyografide atalarmdan, egitiminden, birlikte mesleginçahytigi geyhlerden, seyahatlerinden, yazilarmdan, den, alimliginden bahseder. Kesinlikle en kapsamh otobiyografik eserdir, ibn Haldun'dan bekleneceti tizere entelektüèl bakimdan en ilginç, en tatmin edici eserdir. Bagka bir gnipta da, bir anlamda Islam toplumunun kiyismda yagayanlarm, gayrimüslimlerin,
ömegin zimmilerin
ahr;
Müslüman
cemaatinde
yagayan
yazdigi otobiyografiler yer sebeple hatiralanm yazmiglar,
bu insanlar su ya da bu kendileri hakkmda açiklamalarda bulunmuglardir. Iki Yahudi yazar vardir ki, bunlarm, Eldad Danani ile David Reubeni'nin
muhtemelen
uydurma
otobiyografiler
yazdigi
-söylenir; XVIII. yüzyilda yagamig Kudüslü bir kipilik olan Azulay ise gerçek bir otobiyografi kaleme almistir. Hiristiyanlar arasmda da XIX. yüzyilda yagamig birkaç hatira yazan yer ahr, bunlardan bazilan Mikhail Miyakka, Rüstüm Baz ve Arutin'dir. Bu gayrimüslimlerin bazilari din degigtirip Îslam'1 seçmiglerdir. Samuel el-Magribi diye bilinen Yahudi 1163'te diilginç
nini degigtirmig,
bir
eser
kaleme
ijham el-Yehud baghkh, Museviligi çüri.iten bu kitaba kendisi ve ailesiyle de ilgili
almig,
668
I-
için eklemig, babasim sikmtiya sokmamak erteledigini belirtmigtir. Ahmed Faris el-
bir açiklama
.sa
. -
En degigtirmeyi
tdyak'm kaleme aldigi hattrat da hayli kapsamhdir, yazar En degigtirme konusunda epey deneyimlidir, õnce protesolmus,
en
Îslam'i seçmigtir.
ardmdan
Özel bir janr
ise para
kargihgi, talep
üzerine
yazilan
hati-
Ïslam dünyasi digmdan bu hatiralar. 13u belgeleyol açan kopullar yüzün.n bazdari, açiklamalardir. Örneen ilginç bir nitelik kazanmig kipisel eglik eden Yeseyahatlerde Halevy'ye Yemen'de yaptigi in GlaEdward 1enli yll sonra Yahudi Hayyim Habgus, yirmi er'dan kendisinin ve Halevv'nin hatiralarmi kaleme alma iklifi almigtir. Habguy yari otobiyografik yan biyografik bir eyahatname, bir tür küçük çaph el-Berk el-Sami kaleme alEstir. Tantavi adh Misirh geyh de bir gekilde Rusya'ya gitevvel Rusaig, 1861'de burada ölmüg, fakat ólümünden dardir; genellikle trilerinin
bir Avrupalmm,
yazilmigttr üzerine varolmalarma kismen
istegi
okulunun kuruculan arasma girArap aragtirmalan biri Tantavi'den bir aigtir. Zamanm Rus oryantahstlerinden istemig, da tobiyografi o seve seve yapmigtir buyazmasim tu. bir de Mütercim Osman diye bilinen bir Osmanh a'daki
Sonra
ercüman vardir; o siralarda bir Osmanh kenti olan Temeghizmetindedir. GöPagast'nm ar'm yerlisidir ve Temegvar herkes gibi Osman da biründügü kadanyla Temegvar'daki :aç dil bilmektedir. Türkçenin yam sira Sirpça ve Macarca esir dügüp on bir yll esir :onu§ur; savagta Avusturyahlara ahr, bu süre zarfmda da Almancay1 iyice õgrenir. Sonra ya döidyesi ödendi ya takas edilir, bir gekilde memleketine Papas1'nm getirilerek Temegvar 1er; muhtegem bir g6reve >ag
Îki cilt halinde yazdigi hatiralari, Macasavaglan hakTürk-Avusturya digmdaki ve ilginci Daha bu ciltlerden da kitaplardir. muhtegem
tercümam
istan
anda
olur.
içindeki
669 I-
her binnin tek bir elyazmasi olarak varolmasi, birinin Viyana'da, digerinin British Museum'da bulunmasi, Osmanh tarih yazmn ve edebiyatunn bu çahymaya tümüyle yabanci olmasidir. Yine XIX. yüzyilda leme almigtir; örnegin
hatiralar kahatiralarim istenmigtir; Fransizca Esat hatiralarmi I-Ìayat ingiyazmasi lizce yaznnytir; Mme. Veuve Kibnsh Mehmet Papa diye bilinen çok ilginç bir kigíligin, Kibrish Mehmet Paga'nm dul egiyaymlattigi nin 1872'de Îngilizce yazdigi ya da en azmdan ilgi çekici hatiralanm içerir. kitap da bir Osmanh hammmm Birinci tekil kipinin agzmdan kaleme ahnmig bu tür yaziparçalarda larda, hatiralarda, otobiyografik ve benzeri eserörneklerini seçtigim bu eserle1erde, sadece en dikkat çekici çilayorsa eger, ne tür bir gablon çikartabilire baktignmzda, riz? Bazi geyler neredeyse standarttir. Bu yazarlarm hepsi de söze atalanm saylp dökerek baglar, oysa antik dönemlerde tek eser Josephus'un buna rastladigimiz biyografisiydi. Îslaotobiyografi yazimmda bõyle bir baglangiç yapmak genel mi fazla nesli içerir. Înbir uygulamadir ve mümkün oldugunca sanlarm Adem'e kadar gitmesi uç bir durumdur, ama Arabistan'm _antik devirleri gibi çok uzak tarihlere kesinlikle döner ler. Nerede dogduklarmi söylerler, ama ne zaman dogdukla(Bazi hatira yazarlarinm dogum rim her zaman söylemezler. tarihlerini engelleyen vermesini bir gey var gibigörünmez için övgü dir.) Dogum. yeri önemlidir, buranm güzellikleri dolu bazi sözler sarf edilir, hatta gayet iyi bilinen bir hadis, dogdugu yeri sevmesi imamn insamn bir parçasidir anlamiel-iman" el tekrarlamr. min gelen vatan Bu"Hubb hadisi na
.
da birçok kigi Hayreddin
ismarlama
el-Tunusi'den
özellikle alimlerin otobiyografilerinde, ahvian nun ardmdan, stralamr, egitim, yapilan seyahatler bir tur özgeçmig olugtunilur. Bu bölümde kitaplar ve yazdigim kitaplar" "okudutum
670
i
la yer alabilir, otobiyografi ya da parça dini bir nitelik t,agitabii dini deneyimden de bahsedilecektir. Bölümün torsa, izunlugunun bir farkhhk gestene kadar olacag1 muazzam -ir. Nispeten pek azi ayn kitaplardir ya da bir kitap olugtura:ak uzunluktadir. Büyük çogunlugu kisadir, uzunluklari bircaç satirla birkaç sayfa arasmda degigir, açiktir ki ya kipinin tendisinin yazdigt ya da bagka birinin yazdig1 daha genig capsamh bagka bir kitaba almmak için yazilmiglardir. gelelim, neden? Bu yazilann amaci Peki son sorumuza aedir? Bu noktada agin basitlestirme riskine girsem de bunKiginin kendisi için yazdiklalan üç kategoriye ayinyorum: kendisinci, baskalarmm igine yaramasi için yazdiklari ve yazdiklari. için Kigiigine geleceklerin den sonra yaramasi önceden hakh yapilmig geyi bir yazdiklari, riin kendisi için kolaylagttrmak ;1karmak ya da bundan sonra yapilacaklari içerir. sayida özrü çok de Bu iki amaç ahnmig için kaleme genelde birbiriyle baglantihdir. Bagkalarmm igine yarama ilgilidir. Okurlarma entedini çahymalarla amaci özellikle Gazali ya da Ibn Siçahyan açidan kilavuzluk etmeye lektüel konusunda hiçbir güphe yoktur. na'nm dinen samimiyetleri dügünenlerin hitap yerlerini Sonraki kugaklär da tarihteki inançlann amaçladigi Sünni dogasi itibariykitledir; etmeyi la tarih bilincinin güçlü bir biçimde geligtigi Sünni Islam önemli açismdan bir kaygidir bu. etkisiyle gu ya da bu XIX. yüzyilda Avrupah örneklerin türde birçok hatira eklendi bunlara. XX. yüzyilda ise hatira b.ir sel halini aldi. yazmi durdurulamaz
671
48. BÖLÜM TARÍH YAZIMI ÜZERÍNE ÍSLAMÍ DÜ$ÜNCELER I
Tarih
(history) kelimesi
bir dügünelim. Yunancada anlamma gelen bir fiilden gelir; iyi bir ögsorarak yoludur, renme samrim hepimiz hemfikirizdir bunda. Bir de gibi bir anlami vardir, bir konuyu aragtirmak sonra bir de gibi bir ogrenilenlerin anlatilmasi soru sorup aragtirilarak üzerine
ögrenmek
yan anlami vardir. aktarilmasi Historia kelimesi bir anlatmm anlamina da gelir. Bu, gerçekten olmug olaylara dair bir anlati olabilecegi gibi, oldugu iddia edilen olaylara, anlaticinm samimiyetiddia uydurdugunu olaylara dair de bir ettigi le kendisinin anlati olabilir. Îngilizcede bu anlati dügüncesi ikiye ayrilrmyda histoire ketir: tarih (history) ile hikâye (story). Fransizca iki anlamda Almanlar da kullamhr, limesi her da Geschichte kelimesini iki anlamda da kullamr, Geschichte farkh bir kökenden gelen farkh bir sõzcuktür, kelimenin ama Yunanca içerdigi
iki anlami
da kargilar. 672
büyük bir Aym kelime, aym kök Arapçaya da girmig ama ustûre'dir. Kelimenin arapçasi 11am kaymas1 yagamigtir. ama historia'dan türemigtir, stûre kelimesi de Yunanca bir fabldir, bir gelir. Ustûre rapçada uzun hikâye anlamma yolla, littir, uydurulmus bir hikâyedir, aym terimin hangi biçimde Arapçada tam angi kanaldan hiç bilmedigimiz bir Mesele olmasi ilginçtir. degigikligine ugramig ir anlam olmasi degildir, raplarm öteden beri konuya ilgi duymamig terim bulmugbir bagka için etmek ma Araplar bunu ifade Müslükadarlyla, degil, bildigim Arapçada trdir, o da salt kullamlan taaanlarm konustugu neredeyse bütün dillerde th kelimesidir. Biraz
önce
gibi
sõyledigim
historia kelimesi. aragtirarak
gelir; tarih kelimesi ise Sami dilinde ay türemigtir. Bagka bir denlamma gelen eski bir sözcükten bakarak igle gün belirleme anlamma gelir; doga- olaylarma bir belirlemeye yönelik bir sistemdir, eksiksiz ve dogru Amerimodern Tarih, yansitir.
grenmek anlamma
,cün
kaygisun gibi anlatmak ya da van Ranke'nin daha can tabirle olduysa õyle anlat.ncelikli deyiginde söyledigi gibi gelir. Bu da ist) anlamma mak" (wie ist eigentlich gewesen süregelen, olaylann [slami tarih yazimmm baglarmdan beri olup dogru ve eksiksiz bir biçimde kurma, ne s1ralamasmi anlatbiçimde eksiksiz bir bittigini ortaya çikanp dogru ve olmugtur. ma yönünde bir kaygi conoloji
yaratma
oldugu
"nasil
Geçmige karµ tutumlar diyebilecegimiz yararh farkm altru çizerek söze baglamak geyler arasmdaki yüksek bir maddi, moral olabilir. Geçmigle ilgilenmeksizin olmedeniyetler kültür düzeyine ulagmig bazi ve entelektüel
Tarihsel
toplumlar
ile
tarihdig
toplumlar.
673 i.
I
mugtur. Hindu Hindistan, ceki Hindistan öne çikan
Îslam'm yayilmasmdan
yani
ön-
Tarihdi i kültürlere bir Museviliktir bir bagka örnekse sürgün sonrasi Çarpici bir degigim yaganmig, sürgün öncesi dönemde tarihe ilgi beslenirken, sürgün sonrasmda tarih ihmal edilmistir. Yunanhlar güncel tarih dedigimiz geye, gimdi burada olanin kayit altiahnmasma ilgi büyük duyuyorlardi. Fakat onlara göre na antik olan devirler hakkmda Yunanca çok az yazi vardir. Romahlar antik dönem tarihiyle, özellikle de kendilerinin tariilgileniyordu. çok daha fazIa hiyle için sahneBütün bunlar, Îslami tarih yazimi aragtirmasi ilgili âleminde hazirlayan tarihle bilgilerdir. Ïslam yi literatüre baktigimizda, bizi ilk çarpan gey tarih yazan bagka medeniyetlerde rastlanmayan boyutlarda muazz_am bir zenginlige sahip olmasi, muazzam bir çegitlilik gõs'teriyor olmas1dir. Ortaçag Íslami'nda tarihle ilgili sirf Arapça literatürün, ömektir.
Ortaçaglarda
Dogu ve Bati Hiristiyanhk âlemlerinde LatinYunanca ahnan tarihle ilve bagka bütün dillerde kaleme ce, itibariyla gili literatürü, cilt çok aptigi hesaplannugtir. Îslam Hatta dünbagindan beri tarihe büyük bir önem vermigtir. yamn birçok bölgesinde güvenilir tarih, Îslam'm yayllmasiy-
la birlikte baglannytir.
Islam'da ortaya
çikan, tarihle ilgili ilk yazilar kahramanniteleyebilecegimiz türdendir: hklarla diye destanlar, kahramanhk hikâyeleri, Îslam öncesinde savag anlatilari, Arabistan'da yaganan büyük savaglan anlatan Eyyam el-Arab (Araplarm Devri) diye bilinen eski hikâyelerdir bunlar. (Eybana dayamlmaz biçimde Amerikan yam el-Arab'i okumak ilgili
futbolunu
hatirlatir: Burada da aym spor unsuru vardir, inel-Arab'da anlatilan Eyyam savaglarm insan hayati için san Amerikan futbolundan hadecebiraz daha tehlikeli oldugu izmagazi'ye, lenimine kapihr.) Bu destan edebiyati, yani bas674
I
km hikâyelerine, onlar da
futûh'a, yani fetih hikâyelerine dõ-
olmanm yam sira geleneksel tarzd£ bir geleneksel biyografipeygamberin olan Arap kahramam da sinin önemli bir bölümünü olugturur hale gelmistir. Bu destansi tarih yazimmm en önemli oldugu devirler, ilk n_ügmüg
peygamber
genig topraklakatan ve Islarni devletin yönetimine târi Îslam topraklanna savaglarm destanlarim da içerir. ba§anh derece bi kilan son Fakat destanti tarih yazum burada son bulmamig, vakayinasonraki devirlerde me ile epik arasi tarihsel anlati biçiminde de devam etmigtir. Genellikle de bazi kahraman kipiliklerin, özellikle cihad, Islam'm kutsal savagi sirasmda yaptigi igleri, kaydettigi baçanlari merkez ahr. Nitekim elimizde Selahat-
devirlerdir. Bizatihi
peygamberin,.
ehlibeytin,
bunlann Arapça birkaç biyografi bulunmaktadir, aldigi, kendi biyogen dikkat çekeni de Îmadeddin'in kaleme çahymadir. biyografisiyle birlestirdigi rafisini Selahattin'in sik sik Îmadeddin'in kafiyeye ve kahramanhk anlatilarma niteligi destansi bir edebi eser bagvarmasi bu çahymaya tin'e dair
yari
kazandirmigtir.
Daha
sonraki tarihlerden benzer Süleyman'm Macaristan'daki
bir
õmek
savaglaKanuni Sultan Osmanh tarihçi Keeserleri gösterebilirim, rmm anlatildigt bagardarmi betimlemek için malpagazade kahramanmm benzer bir edebi üsluba bagvurmugtur burada da. olarak,
edebiyatmm Bu kahramanhk amaci nedir? Shakespeharekete are'in deyigiyle gücü kuvveti toplamaya, artirmaya, Sonraki dekam toplamaya yarar. geçirneye, pekistirneye, hale gelen bagka bazi amaçlari da olvirlerde daha önemli mustur. Daha iyi bir tèrimle ifade edecek olursak, bu amaca
halkla iligkiler diyebiliriz. Halkla iligkiler neredeyse resmiyet kazanmig, kesinlikle de bir meslek haline gelmistir. Tarihsel halkla iligkiler birkaç biçimde karsmuza çikar. En geneli giyöneticiler halkla iligkiler dampmanlari irdir. Bugünlerde 675
,.
Klasik Islami devirlerde pair çahytigairlere çok tarihlerinde, yöneticilerin miktarlar ödedigine dair birçok hikâye anlatihr. Norbüyük malde bu ödemeler edebi begeni ifadeIeri degildi, alman hiziletigim araçlarmm, radyo, televizmetin kargihgiydi. Kitle olmadig1 bir toplumda, yöneticinin yöyon ya da gazetelerin iki yola vardi: giir ve yazitlar. nettigi kitleye hitap etmesinin Yazitlar onlan okuyabilecek ya da bir bagkasma ne yazildiçahytinyor nrlardi.
gmi
yanlarmda. Eski edebiyat
okutabilecek
herkes
içindi,
yöneticinin
büyüklügünu,
baçanlarmi, kendisi hakkmda yönettiklerinin inanmasun istedigi bagka geyleri ortaya koyuyordu. Ama pair aym amaca daha etkili bir biçimde hizmet eder, efendisinin büyüklügüve kolayca ezberlenebilen ne alkig tutan, unutulmayacak misralar kaleme ahr. Klasik giirlerin epeyce bir kismi halkla iligkilere hizmet eder: genellikle siyasi ya da askeri bir lider için methiye ya da kaside geklinde kaleme aÏmmiggiirlerdir bunlar. Bir de hiciv diye bilinen olumsuz halkla iligkiler çahymasi vardir.
Biraz
daha resmi
bir üslup galibiyet
devirlere
mektubudur;
uzanan bir âdettir bu, Osmanhlar adi altmda çok geligmigtir. fetihname Bir
zamamnda
antik
da
Osmanh sultam galip çiktigmda, bir tarihçi tutar, bu tarihçi de sultanm zaferini gerektigi gibi ihtigamh bir dilde kaleme ahrdi. Daha sonra bu fetihname "Bakm ne yaptim" demek için diger Müslüman yöneticilere gönderilirdi. Baghca tarih yazimi türlerinden bir digeri de, geçmigten gelen uygulamalarm yerlegiklik kazanbir araya toplanmasi, bir savagtan
yönelikti. Bu durumlarda tarihçi, ve kaydedilmesine bir içtihat derleyicisi gibi 14 görüyordu. Buna çok çegitli sebepler yüzünden ihtiyaç duyuluyordu, geçmig olaylann, uygulamalarm koleksiyonu olma niteligi tagiyan tarih yazimi birkaç farkh tarzdadir. Bunlardan birine, ilk devirlerde yaymasi
676
SüIinet yaklagimi diyebiliriz, bu yazim olan yazim tarzma yaptiklan ir peygamberin ve söyledikleriyle ilgili hadis itilandir, ehlibeytin onlan ve Îslam'm ilk yöneticilerinin yadair anlatilar izler. Bunlarm amaci usul up söylediklerine :urallanm Peygamber yerleptirmektir: gunu söylemig ya da gerekene öryapilmasi dogrudur ve apm14tir, dolayisiyla bu içtihat diyebilecegi yazitektir. Bunlar modern avukatlarm nasil hukuk Tarihe çikanrlar: iki ardir ve kargimiza sorun yapanz? nasil tarih muamelesi nuamelesi yapanz, hukuka uygulamalar Geçmiste kutsalhk yüklenmig kipiliklerden bir sonucu, net·edeyse takinre ornekler derleme arzusunun Tann Tarihte amacmiz, olmugtur. bir dogruluk kaygist 'an-
.ih
bakig açi-Müslümanlarm tezahürünü.görmekse nayetinin kahr yam yoktur- açiktir ki, ma göre, sünnetin bundan geri almak son derece enemlidir. Ïlk deaunu dogru bir biçimde degil, zirlerden beri, aym olaym sadece farkh versiyonlan olmugtur hatta, böylece ilk Müslüman eligkili versiyonlan ilmi geligtirmigtarihçiler çok incelikli bir kaynak eleptirisi dek dünyada bilinen her geyin ötesine geyöntemdir bu. Modern akademisyengen kargilagtirmah bir her zaman katilmasa da, sunulan ler kullamlan yëntemlere listelenbilgiler, kimi zaman aym olaym hepsi de titizlikle göstermek üzere bir mig, her biri kaynagmi ve dogrulugunu silsilesiyle desteklenmig belki de yanm düzine anlaticilar akademisyen için büigte bütün bunlar modern versiyonu,
terdir, o
zamana
gelir. yük bir malzeme zenginligi anlamma ilgilenen tek uygulamalarla Sünnet yaklagimi, geçmigteki anlama sahip tarihsel yaklag1m degifdir; Sünnete benzer bir bir farkh bir kelime kullanarak edep diyebilecegimiz bagka daha vardir.. Edep edebiyat1 Abbasi devrinde ve yaklagim sonrasmda daha fazla geligmigtir; bu edebiyati yaratanlar ve erbabi"dir, medegil aslen din adamlari tüketenler "kalem
Klasik Arapçadaki nesir edebiyatmm büyük bir bölümü memurlar için memurlar tarafmdan deylet hizmetinin gereklerini kargilamak için kaleme ahnmigtir. Bunlar da uygulayerlegtirdigi bilge yöneticilerin ve yetkin görevlilerin rralarm yer aldig1 koleksiyonlardir. Aynca bir de akilsiz yöneticiler ile yetkinlikten uzak görevlilere dair hikâyeler vardir: zira olumsuz örneklerin yam sira olumlu örneklere de ihtiyaç vardir. Bu tarih yazum ekolünde dogruluk -yapilan eyleri ve söylenen sözleri dogru bir biçimde almak- ikna ifadeler edici ve incelikli kullanmak kadar önemli degildir; edebiyat olarak da tarih ile tarih olarak edebiyata bu dair sorunlan gündeme getirir. bütün Îslami tarih literatüründe, tarihin yerlegik uygulama olarak ahndigi baghca yazim tarzlan Bu kadar bunlardir. nemli olmayan bagka bir tarz daha vardit: biyografik literatür. Biyografik literatürün bir kisrn, önceki hadis-haber güvenilirligini, dolayitarzinm bir devamidir: Anlatanlarm metinlerin gerçekligini siyla aktardiklari dogrulamak için biıografilersunmak zorunlu bir hal almigtir. Bunun digmda biyografiler iki farkh biçimde kargimiza çikar: gehitlerin hagenel hayati. Bunlarm ikisi de Sünnilerin yati ile ermiglerin tarih yaziminm digmda kahr: Sehitlerin hayatmm anlatildigi biyografiler Siilere özgüdür, ermiglerin hayatmm anlatildigi biyografilerse aslen Sufi kaynakhdir. Siilerin bakig açisma göre, tarih Sünniler için oldugu gibi dinen merkezi bir öneme sahip degildir. Çünkü Siilere göre Halife Ali'nin öldürülmesi, oglu ile halefinin çekilmesi sonrasmda tarihin bize ögretebilecegi bir gey kalmamistir; uzun bir suçlar, yanhg ipibarettir tarih. Bu da Siilerin ler ve baskilar manzumesinden çok farkh bir nitelik kazantarih yazimina Sünnilerinkinden dirmigtir. Aynca, Siilere özgü o aynksi tarih yazimi tarzmi murlardir.
ortaya
çikarmigtir:
Sehitnameler, yani
'l
678
Ebu
Talib'in
soyun-
I
in
õldürülenlerin gelenler arasmda iligkin derlemeler yapmigtir, sayida derleme vardir elimizde.
:izlere ik
kayltlan.
Sufiler
ise
dair hayli
Sufi azizlere
tarih Bu özellegmig alanlar digmda, biyografi -baska bazi olmakla Islam birlikteönemli çok geleneklerinde tzimi Elimizde çok sayida biyografik lueminde biraz simrhdir. icat it:bulunuyor, lugat Îslam âleminde biyografik samnm dereolaganüstü lilmigtir. Fakat tam bireysel biyografiler suurhdir. ode azdir, biyografik lugatler dahi çogunlukla kipilerden olugan bir unlarm çogu alimler ve okuryazar okuryazarlarm alimler biyograve kitlesine hitaben
kuyucu lerini toplayan
alimler
ve okuryazarlar
tarahndan
özellikle de Avrupa'da Bagka bazi toplumlarda, Îslam âleminde türden kral biyografilerine imiz
kaleme
rastladirastlami-
Hayret vericidir, ama birkaç istisna digmda, Îslam leminin en meghur, en faal yöneticileri bile uzun biyografibiri Selahattin'in pek az örnekten re konu olmamiglardir. birçok bagka ldugundan daha evvel bahsetmigtim. Ona Abbasi halifelerinden hiçbirinin im eklemek zorsolacaktir. yoktur; sadece genel tarihlerde ilgili erçek bir biyografisi biri, vardir. Akla gelen olasi aç1klamalardan azi bölümler ihtiyaç duydugu türden kipisel bilgiler iyografi yazarlarmm oruz.
dinmeyi zorlagtiran Müslüman aile yapisidir. Bir Ïngiliz ya yetigtirilme la Fransiz krahn biyografi yazan, kralm annesi, yöekli, gençligiyle ilgili geyler bilecektir, fakat Müslüman Osmanh geylerdir. ieticilerin çogu için bunlar bilinemez bagmhakkmda da neredeyse hanedanhklarmm ultanlan ulagmak mümlan son buldugu devirlere dek bu bilgilere güçleptirmektedir. cün degildir, bu da biyografi yazimim konusu nedir? tarih yazimmm O halde Müslümanlarm fine
burada
da
Îslami .yaklagim,
ortaçaglarm
yaklagimi
ve
679 I
sonralan da Avrupahlarm yaklagimi arasmda çarpici kargithklar görüyoruz. Îslam âleminde uluslann tarihine rastlatarihi yoktur, çok mayiz. Araplarm tarihi yoktur, Türklerin dikkat çekici eksikliklerdir tarihine bunlar. Birçok ülkenin rastladigimizda rastlamayiz, da burlar gerçekten kent tarihleridir. Bir Misir' tarihi genellikle bir Kahire tarihi anlamma gelir; bir Suriye, Sam tarihi ise genellikle Sam kentinin tarihidir. Bir kentin ve bir eyaletin yerel tarihleri, çogunlukla biyografik bir tarzda kargimiza çikacaktir, fakat daha batida insanlann tarihini, Fransa tarihini yaziyor olmasi Ingiltere anlammda bir ülke tarihine rastlamayiz. Elimizde evrensel bir tarih vardir, Müslümanlara gäre bu tabii ki Îslam tarihi anlamma gelir, hanedanhk tarihlerine, bir ölçüde de bölgesel tarihlere, fakat sadece çok büyük bölgelere dair tarihlere bölünmügtür. (ÖrneginMüslüman Íspanya ife Orta Asya'mn tarihleri mevouttur.)
Müslümanlarm
tarih yazimi
ve
"Öteki"
Müslümanlann tarih yazimi bagka halklarm, ülkelerin, uluslarm, dinlerin tarihine nasd bakmaktadir? Islam'dan önce gelen medeniyetlerde, "Oteki"ne kargi neredeyse tam bir ilgisizlik söz konusudur. Yunanhlar bagka halklann tarihiyle özellikle
ilgilenmemigtir.
Bagka medeniyetler hakkmda yazilmig kitaplar vardir, ama bu kitapIar esasen bu medeniyetlerden gelen insanlar tarafmdan derlenmigtir, Babilli Beressos'un Babil hakkmda, Misirh Manetho'nun Misir hakkmda yazdigi kitap gibi. Bu kitaplarm günümüze ulagmam14 olmasi,
sadece buralardan
kusuz
õnemlidir.
ilgisizlik
yap11an almtilardan bilinmesi kugRomahlar da yabancilara karsi benzer bir göstermigtir. Bizanshlar bagka kültürlerin tarihine,
özellikle
de
Îslami kompularmm 680
tarihine
biraz
ilgi
göster-
~
niglerdir. Fakat Bizanshlarm >üyük
Îslam hakkmda
bölümü, Bizans yönetimine
sunulan
yazdiklarmm
istihbarat
rapor-
ar1 nitehgun tagir. tarih yazimmm ufku da daha ötelere Müslümanlarm Izanmaz. Bazi yabanci tarihler Islami tarih yazmn gelenegiihtiyaç duyuldugu için. Kuran birikim itibanyla 1e girmigti, >nceki ontagir. Hz. Muhammed'den tarihlere dair unsurlar yerler çegitli ve önceki :eki devirlerden peygamberlerle,
Kuran'i torumlamak için ihtiyaç duyuldugu ölçüde Islam õncesi dehatta kullam1masma izin veriliyor, rirlere ait malzemelerin Kitap'a, taRoma Yunan ve Kutsal görülüyordu. au gerekli bir tarih yazimi geleneginin ihine ait, bu amaçIa Müslüman bunlar Fakat .unsurlar çikar kargumza. haline gelmig ilgilidir.
1alklarla
parçasi ok azdir,
Íslami tarih yazirm
geleneginde,
Îslam'1 kabul tagiyan topraklarm unutulatmesi sonrasmda Îslam öncesi gelenegin ne derece hayrete dügürür. Hatta görmek insam clugunu, silindigini Persler IX. yüzyilda, daha da güçlü bir biçimde X. yüzyild'a yakm bir tur Pers ulusal uyampi baglatip kadim Îran'm hayli çahytiktarihteki ganmm tarihini yeniden ortaya ç1karmaya olamamiglardir. O talarmda bunda aslmda pek de bagarih ziyade rihte mevcut Îran tarihinin büyük bölümünü tarihten Firdevsi'nin olugturuyordu. eski Pers mitleri ve destanlari Kitabi kadim Tran'm gerçek tarihi ünlü merkezi
önem
Sahname'si, Krallar
bir destandir. degil, tümüyle admm, XIX. En hayret verici olan gey de Keyhüsrev'in oluguyüzylhn sonlarma dek Müslüman Îran'da bilinmiyor ilgili Fransizca bir roman ile dur; bu tarihlerde Keyhüsrev'le antik dönemler tarihine dair bagka bazi yazilarm Farsçaya mitsel
çevrilmesi sayesinde ögrenilmistir. Tabii ki dügman hakkmda da bir geyler bilmek gerekir: muhtemel ya da piyasada karsdagilmasi savag meydanmda
681
M
-
ya da olast dügmana dair bilgi sahibi olmak her zaman ige yarar. Fakat burada dahi ilginin papirtici derecede görüyoruz. Haçh Seferleri'ne kargi cihad -Gibaz oldugunu deyigiyle bon'm büyük tartigma- "Öteki"ne kargi bu ilgisizlimevcut
.
örnegidir. Cihad kutsal savagti; Haçh Seferleri ise Cihad'a verilmig suurh ve geç kalmis bir karghkti, ispanya'dan baglayip güney Ïtalya ve Sicilya üzerinden Levant'a uzanan çok genig bir alana yay11migt1. Haçhlar ve Müslümanlar, birkaç yüzyil boyunca, birbirleri hakkmda neredeyse hiçbir gey bilmeden kargi karpya geldiler. Haçhlar dugmanlarma kargi dikkat çekici bir ilgisizlik gösterirken, Müslümanlar onlara daha da büyük bir 11gisizlikle yaklagmigtir. Az biliyorlar, az kaygilamyorlardi. Haçhlardan laf arasmda bahseden pek az tarihçi vardir. XIIL yüzyihn baglarmda yaganils tarihçi ibn el-Athir gibi bir dahi, Îspanya ve Sicilya'mn yiniden fethi ile . Haçhlar'm Levant'a gelmesi arasmda bir baglanti yakalayabilmigti. Onun döneminde, Irak'ta çahpan biri için bu, hayli dikkat çekici bir tarihsel uzgörü örnegidir. Fakat bu bir istisnaydi. Dolay1s1yla yabanciya karsi bir empati eksikligi bizi gagirtmamah. Empati tümüyle zamammiza ait bir olgu degildir. Peygamber Yunus'a Ninova halkom da insan oldugu haticlatilmig, yenilgilerinden gerektigi söylemnighaz. ahnmamasi tir. Yunan oyun yazan Aeschylus kendisinin de katildigi bir savagta yenilen Perslere gefkatle yaklaç1r. Ama bunlann tersikaynaklarda buna benzer hiçbir geye rastlamane Müslüman ilgisizlik dim. Bu ve empati eksikligi Osmanh devrinde de deOrnegin Otuz Yil Savaglan'na -tam simrlarimn vam etmigtir.
gin bir
-
I
patlak verdigi için Osmanhlan ilgilendirmesi gerevakayinamesinde olayaken bu dönemin Osmanh çok kisa ve hatalarla dolu birkaç sayfayla yer verilmig olmasi insam ötesinde
hayrete dügürür. Fakat digdütiyanm 682
tarihine kargi
ilgi de ni-
baglam14hayetinde, tahmin edilebilecegi üzere Osmanhlarla ettiginde, bagladigru fark iglerin ters gitmeye tir, Osmanhlar gerçekten de tehlikeli ötesindeki tuhaf barbarlarm smirlarm gordugunde baglamigtir. olabilecegim Avrapa'ya dair tarihi degerlendirmeler Bunun sonrasmda XVIL kaleme alma girisimleri kargimiza çikar, burlarm biri yuzyila, ikisi ya da üçü XVIII. yüzyila aittir. Osmanhlar, Avbatopraklarda Müslümanlarm merkezi önemdeki mpa'mn tehlikeçikardigi, ufukta beliren gimsiz bekasmin _karpsma geldiginde, XIX. yüzydm baghale kalamaz ye artik.kayitsiz baglamigttr. ciddi biçimde bir larmda bu yönde çabalar da Bati dillerinden Arapça, Farsça ve Bu dönemin sonrasmda Türkçeye yapilan ilk çeviriler çikar kargumza. Çevrilmek Büyük bir böüzere tercih edilen kitaplar hayli anlamhdir. Büyük Katerilümü biyografidir·. Napolyon, Rusya kraliçesi hiç tenezzul biyografilerine na, Isveç'ten XII Sarl. Krahyet kraliyet bagkalarmm etmemig bir tarih yazimi geleneginin, geldigini mebiyografilerine neden bu kadar ilgi duyar hale rak eder insan.
Tarih
yazunimn
amaçlan
I.
nedir? iglevi ve amaçlan Peki o halde Islam âleminde tarihin tarihçilere bütün bunlan yazip ögretmeleri
Însanlar neden için
çikiyor karsmuza. para öder? Üç büyük amaç Geçmigi diyebilecegimiz amaçtir: Ïlki didaktik
incelemek,
aç1klamak isteriz, boygeçmigte neler oldugunu anlatmak ve anlatinz. Samnm bu en 1ece geçmigi ögrenip bagkalarma da
Îslam da igte bu yüzden tarihe temel ve en önemli amaçtir, Burada dinen merkezi bir önem atfetmigtir. ve dogruluguna vakanüvis bahsedebiliriz; ärneginden Osmanh vakanüvisleri tarafmdan atanmig, dönetarihçisidir, imparatorluk sultan 683
min olaylanm kaydetmekle görevli bir saray yetkilisidir. Osmanh saray tarihçileriyle ilgili çarpici nokta, olaganüstü derecede samimi olmalandir. ahnLepanto savagi, Viyana'mn
masi konusunda yaganan baçansizhklar gibi büyük yenilgiler yikici bir açik yüreklilikle anlatilmistir. Dönemin Osmanh tarihçisi Silahdar'in ikinci Viyana yenilgisine dair bir sö"Bu, devletimizin -kuruldugu tarihten bu zünü hatirhyorum: aldig1 en yikici yenilgi." Ortadogu yana Osmanh saraymm ülkelerinin çogunda modern güncel bir yenilbir tarihçinin ilgili giyle olarak böyle bir dil kullandigun tahayyül etmek zordur.
Ïkinci amaçsa
pratik
diyebilecegimiz amaçtir: Baganlanders almak için geçmisteki inm tekrarlamak, hatalarmdan sanlann ögreniriz. yaptigun Bu yüzden d'e Müslümanlane rm kaleme aldigi tarih yazilarmin bazilanmá bashimda nek almacak geyler" anlamma gelen ibar kelimesiyle ya da "ör-
aym anlamda
bagka bir kelimeyle kargilagriz.
Tarih yazmanm
ü.çüncü amac1ysa megrulagtirmak, hakh ilan etmek, tegvik etmek, ikna etmek ve telkin etmektir. Modem öncesi devirlerde bu gagirtici derecede ender rastlanan bir geydi. Tarihçiler genelde her geyi oldugu gibi anlatiyordu. Zaman zaman bunu yapmadiklarmda itiraf ediyorlardi. Örnegin Taberi'de, kamu yararma olmayan bazi çikarnak,
bilgileri sakladigmi
uzun uzun itiraf ettigi dikkat çekici paFakat çogunlukla böyle bir ortmece, milliyetçilikle, miliyetçi tarih yazimiyla birlikte baglamig modern bir sajlar
vardir.
uygulamadir.
L
.
Kimin
tarihi
Islam tarihiyle
ilgili
aragtirmalar meselesi, deginecegim son konu. Biz gayrimüslimler Ïslam tarihini inceleyebilir miyiz? 684
her ikisine de verilecek mi? Bunlarm evetse, o halde bunu nasil yapariz? kimseÎnceleyebilir miyiz? Birkaç yll öncesine kadar hiç gelmezdi. Simdi hep soruluyor tin aklma bu soruyu sormak gerekiyor. Siyaseten dogruculugu savunan re cevaplanmasi tarihin onu ya:evrelerde özellikle yaygm olan bakig açisi, onunla ilgidigerlerinin ait bir mülk oldugu, aan insanlara -bu da ne dehakki olmadigi yönünde. "Onlarm" .enmeye incelemesine izin vermemiz, sontarihlerini neksencelememiz
gerekir
-amt
"kendi"
nza göstermemiz bize sunduklarma buldugum bir gerekiyor. Bu, benim tümüyle kabul edilemez tarihin bu bakig açisi. Insanla ilgili her gey hepimize aittir, bir geçikaracak herhangi biçimde millileptirilmesini hakh gerekçe göremiyorum. Çarekçe, entelektüel ya da degil bir Talmud'u Hiristiyan bir Princeton'da üniversitede, hytigim zevk ahyorum (bu durum büyük bir kadmm õgretmesinden açacak bir durumbir degil, iki yerden darbe almasma yol ra
da
egitimimiz
için
muy gibi görünüyor.)
mi? Bu tuhaf ve egzotik halklarla gerektigini soran birçok insan var. Kenneden ugragmamiz ögrenmemiz bize yeter, bizim için gerçekten di tarihimizi Neden sikmtiya girelim? Ben yine de siönemli olan
Ïncelememiz gerekir
l
budur.
gerektigini dügünüyorum, hepimiz degil kmtiya girnemiz birçogumuz'bu sik1ntlya girmeli. Îslam belki ama, kugkusuz temel bir partarihi insanhk tarihinin hayati önem tagiyan bile tam olarak tarihimizi çasidir, öyle ki o olmadan "kendi"
olmaz. mümkün anlamamiz yapmahı1z bunu? Akademik, Peki nasil
kih kirk yaran, titam anlatiz, eksiksiz bir biçimde. Hiç kimse yapabiliriz. Bu da elimizden geleni miyla kurtulamaz. Fakat, insikkelerin ve benzeri malzemenin belgelerin, yazitlarm, yeni bilimleri kullanmak, õncecelenmesi· için olusturulmug änyargdardan
685
i
'.:I
den elimizde
bulunmayan yöntemler ve kaynaklara bagvugelir. rup geçmigi daha lyi kavramaya çaligmak anlamma Bati dünyasmda Islam tarihinin incelenmesi üç agamadan geçmigtir. Ïlkinde tarihçiler kendilerine soylenen her geKayitlan okumuglar, bunlarm sundugu ye inanmiglardir. detaylardan, sayica çok olmalarmdan, açikça ortaya konan dogruluk kaygisodan etkilenmigler,s.bõylece bu kayitlarda sõylenen her geyin dogru¯oldugunu varsaymiglardir. Ardmdan ikinci bir agama gelmig, XIX. yüzyihn büyük akademisyenleri eleptirel yöntemi uygulamaya baglaruglar, Müslükendi tarihçiman tarihçilere de Yunan ve Latin tarihçilere, gibi yaklagmig, lerine yaklagtiklan yargilan, çarpitmalaon n, aym olaym farkli sunumlanm vs. tespit etmeye çahgmiglardir. Burada Goeje, Wellhausen, Caetani vh. gibi disiplinidüfünüyorum özelmizin kurucularmm çahymalari yaptigi likle. Sonra daha yakm tarihlerde de üçüncü bir agamaya geçildi, neredeyse tümüyle inkar agamasma. Her gey yalandi, her gey uydurmaydi, kesinlikle hiçbir gey bilmiyorduk. Yaptigim sunumdan, benim bu gorügü paylagmadigimi
L
Rnlaml
Olsamz
gerek. rel ama y1kici olmayan, ni daha lyi anlamamizi im
Simdi yapmamiz hepimizin
gereken gey, eleptipaylagtigi insanlik tarihi-
saglayacak
daha dengeli bir yakla-
bulmak.
686
49. BÖLÜM OSMANLI ARSIVLERI AVRUPA TARIHI ÍÇÍN BÍR KAYNAK I
ilgilenen akademisbiri olmugtur uzun zaiçin en büyük bilinmezlerden aragtfrma yapan bir yabanyetkililerin, nan boyunca. Türk yelken .açmasma meçhul sularma Türk yõnetiminin :mm -Bat1hgönülsüzlük genel zin verme konusunda sergiledigi ilgili gayet yerlegik temelniyetleriyle arm Türkiye'ye kargi bu- Türklerin dayah bir gönülsüzlüktür eri olan güphelere incelenmesinden ahkoymaya tayitlarmm büyük bir titizlikle Avrupah zamanlar yetmigtir. Tarihçiler Avrupa tarihini bir belBüyük Güçlerin en büyüklerinden biri olan bir devletin Türk Türkiye'nin ve gelerine bagvurmaksizin yazmak, hatta atifta belgeye bir herhangi Türklere ait tarihini eyaletlerinin böybulunmadan yazmak zorunda kalunglar, daha dogrusu stanbul'daki
Osmanh
argivleri,
tarihle
renler
le yapmalarma
izin
Sorabilecegimiz
verilmigtir. ilk soru,
Ortadogu'daki 687
bagka bütün dev-
letlerin argivleri kaybolup gitmigken Türk argivlerinin nasil olup da varhäm1 korudugu sorusu olabilir. Buna verilecek basit cevap, Türkiye'nin hâlâ varoldugudur; önceki devirlerde varolmuy Îslami siyasi olugumlardan neredeyse geriye tek kalan Türkiye olmustur. Argivler tarihçilerin yararlanmasi için degil, idari kullamm için toplamr. Onlan yaratan kurumlar ortadan kalktigmda, argivler de herhangi bir pratik amaca hizmet etmez, dag1hr, kaybolur. Ortadogu'daki eski devletler arasmda sadece Osmanh Împaratorlugu, ar§ivlerin tarihçiler açismdan degerinin tanmip saygt gördügü bir dö-
ulayabilmigtir. argivleri korunmug, neme
Împaratorlugun çökügü
sirasmda
Türk
dar da olsa bir bölümü kurtanlmigtir. aryivlerinin ölugumu, Osmanh Osmanh devletinin yükseligiyle birlikte baglamistir, fakat mevout koleksiyon Türklerin 1453'te 1stanbul'u fethiyle baglar. Eski koleksiyonlar, muhtemelen eski bagkentlerde, Bursa ve Edirne'de birakilmigtir. Bursa'da hâlâ birçok belge bulunur. Bildigim kadanyla Edirne'de hiçbir gey yoktur, fakat 1912'deki Balkan savagma dek önemli bir koleksiyonun burada bulundugu, Bulgarlarm topçu ategi sonucu imha oldugu anlatilmisti bana. Îstanbul koleksiyonunda dahi fetih öncesinden kalma birkaç belge bulunmaktadir, bunlarm arasmda 1432'de Bizans Ím-
VIII Joh.u'a yazilmig Yunanca imzah paratons da vardir, yakm dönemde üç kez yaymlanmigtir. XVL yüzyilda eksiksiz bir hal ahr ve imparatorlugun
bir mektup Argivler sonuna
kadar da böyle devam eder. Ankara ile bagka tagra kentlerinin yam sira Îstanbul'da da Osmanh hükümetinin çegitli kollarma ait birçok koleksiyon vardir. Burada, günümüzde Bagvekalet Argivi diye bilinen, Vilayet konagmm yakmlarmda bulunan argivleri konu alacagim yalmzca. Bu en büyük ve en önemli koleksiyondur. Esasen Divan-1 Hûmayun ile Bab-1 Asafi'nin kay1tlarmi içe688
Bab-1 Asafi XVIL yüzyilda ayri bir bürokratik nihayetinde Divan-1 Hûmayun'un ne haline gelmig, ir.
örgütlen-
çogu ip-
evini üstlenir olmuytur. Sadrazam Regit Paga, Bab-i Asafi'nin 1845'te reformcu :emininde bulunan argivler için yeni bir bina inga ettirdi ve (Sadraaldirdi. Mehterhane'de u iki grup kaydi bu binaya olan tutulmakta am'm askeri bandosunun bulundugu bina) neeki dönemlere ait mallye kayitlan buraya getirildi, daha
getirildi ki bunlarm en önemlileri onra bagka belgeler de Defterhane'de tutulmakta Sultanahmet camii yakolarmda kay1tlar bir ölçude imparatorluk Bu alan tapu defterleriydi. kul:arihçilerinin kullammma açildi, diger Türk tarihçilerin açudi. .ammma nadiren, yabanci tarihçilereyse daha az kegfi diyebilecegimiz gey 190 8'deki Os manh argivlerinin 1911'de Osmanh gerçeklesti. fön Türk devriminin ardmdan ilk bagkam imparatorTarih Cemiyeti kuruldu, Cemiyet'in Abdurrahman Seref'ti. Cemiyeluk tarihçilerinin sonuncusu amaçlarma dair de bir tin yaymladigi derginin ilk sayismda açiklama vardi, burada ilk amacm argiv belgelerini simflan-
oldugu belirtilmisti. ve yaymlamak belSonraki yillards argivlerde çahyan Türk akademisyenler derebagladi, s1niflandirmaya son aynca geleri aylrmaya ve yaymladi. Danigmanhk yapmasi önemli de belgeyi birçok ce getirildi, Karacson akademisyen, Imre amaciyla bir Macar öldü maalesef. belgeden ötürü zehirlenerek dirmak,
incelemek
fakat kendisi bir sonra uzunca bir süre bagka bir yaKaracson'un ölümünden banci almmadi argivlere. yenilgi, iggal ve tarihinin 1918-1921 dönemi -Türkiye lyi açisindan argivler mücadeleyle geçen karanhk y1llaribir yillardl yine de, çü.nkü·bu dönemde belgelerin sistematik 125
Bakiniz
Paul Witt.ek,
"Les Archives
de Turqu.le", Byzannon,
689
xni
(1938), 691-99,
biçimde kataloglanmasi için ilk ciddi girigimlerde du. Türk Devrimi ile Kurtulug Savasi bu çahgmayi ugratti.
istanbul'dan Ankara'ya
Bagkentin
bulunulkesintlye
tagmmasi,
geçmi-
Osmanh'ya genel bir hognutsuzlukla yaklagilmasi bir ihmal dõnemine yol açti, öyle ki bu ihmalin zirve noktasi yaklagik 200 balya belgenin atik kâgtt diye Bulgar bir kâgit fabrikasma satilmasi olacakti. Çok gükür ki bu satig sözlesmesi zamanmda ortaya çikanldi da belgelerin hepsi olmasa bile bir kisuu kurtanlabildi; bu skandalm ortaya çikanlan Türk hükümetini ve halkun argivler konusunda bilinçlendirmek gibi iyi bir etkisi de oldu. 1932'de yeni bir baglang1ç yapildi; o tarihten beri de kayitlann saklanmasi, temizlenmesi mükemmel ve kataloglanmasi konusunda is çikarildi. 1936-37 döneminde katalogun hazirlanmasmda benimsenei1gili tavsiyelerde bulunmasi amaciyla cek yöntemlerle bagakademisyen, Profesör ka bir Macar Lajos Mekete davet edildi.126 Bu muazzam bir isti, ustelik sadece bir baglang1ç yapilmigt1, fakat gerek argiv çahganlan gerek Türk akademisyenler çok degerli bir is çikarmislar, çok daha fazla saylda belgeyi yaymlamiglardir, hâlâ da yaymlamaktadirlar. e,
«bir
Bagbakanhk'tan Istanbul argivlerinde çahgma O yll ve ertesi yil, dokuz ayi kayltlar üzerinde çahyarak geçirdim, aynca sonralan daha kisa birkaç ziyarette 1949'da,
izni
aldim.
de bulundum.
Simdi
argivlerin
içerigini
kisaca betimlemek
istiyorum,
Belgeleri
kabaca pu gruplara ayirabiliriz: Evraklar: Uygun biçimde kaleme almmig imparatorluk fermanlarmdan küçük memurlann aldigi tuhaf notlara, tuttugu tutanaklara dek üzerinde yazi bulunan kâgitlar. Evrak 126
Bakmiz
L. Feteke,
"Uber
entalia
(Budapege),
iii
Archivalien
und
(1953), 179--206.
690
Archivwesen
in der Türkei",
Acta on-
.
birkaç milyonu buldugu samlmaktadir, bunun saincelenmigtir. ece küçük bir bölümü kataloglanmig, hatta 50.000 civaDefterler: Bunlar. ciltli kay1tlardir,.sayilarmm baghca iki edilmektedir. defterler Bu nda oldugu tahmin toplanmig gerek duyulup idari amaçlarla raba aynlabilir: istatistik defniteligi tagiyan imlan içeren ve bagka bilgileri tyismm
içindeki yetkili mak'amlar ile yabanci rler ile imparatorluk avletlere giden talimatlar, mektuplar ve ileti§im amaçh diger ietinleri kapsayan díplomatik nitelikteki defterler. Ali 1918-21 döneminde ilk smiflandinlmasi, Belgelerin gerçekleptirilbir komisyon tarafmdan miri yõnetimindeki iis, 180.000 belge kronolojik siralamaya göre çahymada bu
üzenlenmigtir.
192 l'de
Ïbnülemin Mahmud Kemal bagkanh-
bir komisyon XV. yüzyildan XIX. yüzyila uzanan ir zaman dilimine yayilmig 45.000 belgeyi, 23 konu gnibuna siralama yaparak siymp her grupta kabaca bir kronolojik iflandirmigtir. bir Muallim Cevdet bagkanhšmda üçüncü çizgibenimsedigi döneminde, Îbnülemin'in kip de 1932-37 çah§arak 185.000 belgeyi 16 konu gmbuna ay1rmigtir.127 sistematik bir krono1935'de Fekete'nin tavsiyesi üzerine, çahymasi baglatilmig, argivler Divan-i Hûajik smiflandirma Asafi belgeleri ve çegitli bagka belgeler Bab-i riayun belgeleri, lmak üzere üç büyük gmba ayn1migtir. Bu çahyma bugün ve cografi aynca kigi isimleri CVII. yüzyila dek getirilmistir, Argiv çahyanlanndan mersimler endeksi de çikanlmigtir. belgeleriyle bakanligmm lum Kamil Kepeci, özellikle mallye sistemi baglatmistir. lgili olarak ige yarar bir simflandirma içeren bagka kataloggerek belgeleri kay1tlan ahganlar gerek hazirlamaya baglaar da hazirlamig ya da böyle kataloglar inda
ikinci
_e
27
hükürndarhşndan Ali Emiri -Osman'in göyledir: Sminandirnalar cid'in hükümdarhgma; Ïbnülemin adalet, ordu, donanma, içigleri, eski kaynlar, dilekçeler, sikkeler, -
691
Abdülme-
darphane ve
mistir. Bunlar arasmda hatt-i hûmayun kataloglan, irâde kataloglari, valof belgesi kataloglan, modern tarihçi açismdan daha da ilginci Sultan IL Abdülhamit'e ait kipisel belge ve kayitlan da içerir. Bunlar Yildiz Sarayi argivlerinden getirilmigtir. Bu belgeler Súltan'm iç ve dig politikalannm her yönü açismdan hatm saythr derecede ilgingtir, bütün bir hüaynca
kümranhk dönemini kapsar. Bugüne dek bu belgelerin yansmdan fazlasi incelenmig ve 40 konu baghgi altmda kataloglanrngtir, sonuncu katalog Misir meseleleriyle ilgilidir. Simdi de Osmanh argivlerinin Avrupa tarihi açismdan degerini üç ba hk altmda kisaca gästermeye çahgacagim: Diplomatik tarih, yani Osmanh Ïmparatorlugu ile bagka iligkiler. devletler arasindaki Bu konuda fazla bir yey söylebagka meye gerek yok, zira bulmayi umdugumuz bir devletin kayit bürosunda bulmay1 umduklarimiza çok benzer. Yabanci hükümdarlar ve diplomatlarla yapilan yazigmalarm metinleri olagan biçimiyle, tam metin olarak koTürk digiglerindeki büyük bölünme hatti IIL Serunmugtur. lim'in hükümdarhgi dönemidir (1789-1907),onun zamamna dek Osmanh sultanlari yurtdigmda düzenli olarak diplomatik heyetler bulundurmamig, yabanci hükümetlerle onlarm Ïstanbul'daki temsileileri vasitasiyla temas kurmugtur. Çok özel Osmanh heyeti yabanci az sayida ve nadir durumlarda ülkenin Selim Berlin, Viyana, bir bagkentine gönderilmistir. Londra ve Paris'te yerlegik e1çilikler kurmug, bunlari diger bagkentler izlemigtir. Bu e1çilikler bir süre engellenmig, faile elen zamanmda ondan sonra g sultanlar kat II. Mahmud .belgeler,
yenilenip 128
geniëletilmigtir.*
Türk akademisyenlerin netimleri porlan,
döneminde Namik
donemindeki
yaymladgi Paris'te
Paga'mn
görev
1832'deki
Paris misyonlannm
belgeler arasinda, Direktuvar ve Napolyon yöyapan Türk büyükelçilerin mektuplan ve raLondra
raporlan
692
misyonunun,
Regít
ve bagka birçok rapor
Paga'nm
1834-36
bulunmaktadar.
Görünen odur ki ilk dönemlerde gelen-belgeler, hatta baanhklann kullammi için hazirlanan Türkçe çeviriler dihi tstematik bir biçimde korunmamigtir. Fakat gelen belgelegiden belgelerin giriginde içeren En içerikleri, "cevaplan
Çeböylece bir yaz1-yma gayet iyi izlenebilir. gelen kraliyet mektuplanmn yam itli Avrupa krallanndan yazdigg imzah bir mektup Sadrazam'a tra, Lord Nelson'in .ahil çok sayida belge kurtanlmigtir. dairesi tarafmdan 1836'ya dek digigleri Reis Efendi'nin Asafi'nin bir parças1ydi. Bab-i ürütülüyordu, bu daire oldu. Bagta her gey bir isim 836'da burasi Hariclye Nezareti zamanla bu yeni bakanhk bir gerLegi§ikliginden ibaretken, da ayn bir koleksiyon halinde eklik haline geldi ve kayitlan utuldu. K1nm Savagi'ndan sonra bir dönem Osmanhlann zetlenmigtir,
liplomatik Osmanh
yazismalan
.
yürütüldü.
Fransizca
Împaratorlugu dahilindeki yabanct faaliyetler. ecnebiye defterleri 3u konuda en önemli bilgi kaynag1 Düvel-i Devletlere yabanci devlet kayitlan) denen bir dizi kayittir. 1675'ten 1914'e kadar gelen 106 cilt re smiflandinlmig, rardir. Bu kayitlar sadece diplomatik iligkilerle degil,. konso.osluk
igleri
ve ticari
iglerle
de
ilgilidir.
Ïngiltere dizisini
õr-
sek vereyim. 1675 ile 1914 arasim kapsayan dokuz cilt varfir. Ilk dört cilt Osmanhlann Britanya konsoloslan, konsoçikardigi, bu losluk ajanlan, dragomanlan vb. yetkililer için edildigini
imtiyazlarmm teyit kipilerin resmen tanmdigim, ile belirten bélgelerdir. Beginci ve altmci ciltlerde Britanya yapdan ticaretle ilgili meseleler hakkmda sivil ve askeri mada daile gümrük makamlan kamlara, donanma makamlan hitaben çikanlang fermanlann kopyahil baska makamlara gemilerle ilgilidir ve Türk limanlanncilt lan yer ahr. Yedinci getirilen ya da da bulunan Britanya gemileri ile bu içerir. Sekizingötürülen mallara iligkin gümrük raporlanm
gemiÏerle
693
.
.I
ile tici ciltte, Îngiltere'yle yapilan kapitülasyon anla.ymalan cari anlagmalar ve düzenlemelerin metinleri, aynca bunlarla ilgili yazigmalar, raporlar ve talimatlar yer ahr. "Çegitli"bag-
hgun tagiyan dokuzuncu ciltte ise Îngiliz vatandaylanyla ilgili özel vakalara dair raporlar, kararlar ve hükümler yer ahr. Çogu Avrupa ülkesi, Brezilya (1857-1906), Meksika (1865) ve ABD (1829-1905)için de betizer kayltlar mevcutilgili bagka kayitlar tur. Bu tür meselelerle ve belgeler bulundugunu da eklemem gerekir herhalde.129
yönetimi altmdaki Avmpa topraklarmm iç tarihi. Osmanli argivleri kugkusuz bu konu için en zengin kaynaAsya'daki eyaletgi olugturur. Bu aryivlerin, imparatorlugun leri için ne denli degerli oldugundan bagka bir yerde uzunca bahsetmigtim, orada söylediklerimi burada tekrarlamak istemiyorum." Söylediklerimin eyaletleri çogu, Avrupa'daki açismdan daha da kuvvetle geçerlidir, zira Osmanh idaresi Osmanh
buralarda daha dogrudan ve etkiliydi, dolayisiyla kayitlar da daha ayrmtih ve kapsamhdir. Ama geçerken gunu belirtmekle yetineyim: toprak, fiefler, vakiflar; vergiler, gümrükler ve vergilendirrneye çiftlikler geçig ücretleri; dayali ve kirahk araziler; nüfus, gayrimüslimler, agiretler; istihkam, limanlar, yollar, hizmetler; ordu, donanma, polis, cephane; kanunlar, kararnameler, düzenlemeler ile merkezi makamlar ve tagra makamlari arasmda geçen koca bir yazismalar silsilesi yer almaktadir bu kayitlarda. Türkiye'deki argivlerin sundugu hazineler bugün fiziksel 129
Danca serflerin betimlemesi íçin bakmiz Bernard Lewis, "A note on some Danish material Archives in the- Turkish in Istanbul". (Kopenhag), Acra orientalia xxii (1955), 75-76.
130
Bakmiz
Archives benim "The Ottoman as a source for the history of the Arab lands", Joumal of the Royal Asiatic Society, Ekim 1951, s. 144, no. I; "Studies in the Ottoman Archives-I", Bullet¯n of the School of Oriental and African Studies, xvi (1954), 469-501; ve Notes and documenrs fromthe Turkish Archives (K.udüs, 1.952).
694
durumda. Gereken artik epeyce kolay erigilebilir artik genelalmak, izin tek gey Ankara'da Bagbakanhk'tan veriliyor bu izin. Katalog eksiklikle ciddi akademisyenlere henüz uzak olsa da, yeterince malzeme listesiz olmaktan ulaplabilir durumda; nesiller boyu aragttrmacilaanlamda
lenmig
ve n meggul edecek,
tarihi hakkmda yazilmig çogu gebir liste bu. Argivler yin yeniden yazúmasuu bir personele emanet; argiv yetkin ve kendini igine adarns akademisyenziyaretçi bilgilerini zamanlarmi çahganlan ve ülkelerinde lerle paylagmaya her zaman hazir; yalmzca Bati argiv deneyimi yagamig olanlan gagirtacak bir yardunseverOsmanh
gerektirecek
lik ve-nezaket gösteriyorlar. Fakat belgeleri okuyup anlamak gibi bir güçlük kahyor geriye ve bu hiç de öyle küçük bir zorluk degil. îlk sorun yadigmdam belgeler Arap alfabesiyzi. Nispeten pek az istisna le yazilmig ve alfabenin de birkaç farkh biçimi kullamlmig. ğzelBu durum hatin say1hr paleografik sorunlar yaratlyor, likle de ilk dänemler söz konusu oldugunda bir belgenin çözülmesi, genellikle uzun süren, çok çaba isteyen bir is. Karmektuplarmda kullamlan süslü ise iinparatorluk p uçlarda olan divani ile mallye kay1tlannm tutulkivnmh bir ve masmda
ıazi
kullanilan,
özellikleri gõsteren yan gifre yan steno Siyakat hiz ve gizlilik gibi iki amaca hiz-
yer ahyor. bagarih. met etmig, gizliligi koruma konusunda da hâlâ neredeyÖzellikle de isimlerin dogru bir biçimde okunmasi güç.132 se imkânsiz ya da son derece siyakat
önceki
dõnemlere
ait. Uygur yazisiyla
131
Daha
132
mevcuttur. Osmanli paleografyast ve diplomasisine Diplomatik in die Osmanisch-rurkische (Budapepte, diplomasisine
kaleme ahnog
gírig için bakmiz L. Fekete, Botmassigkeit der türkischen
A. Zajackowski ve J. Reychman dair Leb çe bir kilavuz yaymianmigtir.
1926).
1955'te
695
bazi Türkçe
tarafmdan,
belgeler
Einführung in Ungarn Osmanli
.
Dil Osmanh
Türkçesi; zaten hatin sayihr zorluklar çikadiplomatik belgelerde imalar ve söz oyunlariyla dolu karrnagik ve ince bir resmi uslubun kullamlmasi bu zorlukmektuplarmda ollan daha da artirmig. Bazi imparatorluk muhtegem, dugu gibi, en iyi ihtirnalle, kuvvetli bir nesirle kargilagabilirsiniz; fakat genellikle alt mevkilerdeki manipülatörlerin elinde bu üslup salt bir boi säzler yigmma dönügüveriyor; uzayip giden, egilip bükulmüg bir söz dizimi, kocaman bir laf salatasi ki, o incecik anlam kinntisi uçsuz bucaksiz kelime ormani içinde kayboluveriyor. Diplomatik degil de idari bir nitelik tagiyan belgeler -tagra valilenne, genelde kadilara verilmig talimatlar gibi õrneginilgili olresmi yazilarda kargmuza çikan agmhklardan-nzaktir, duklan konuyu kisaca ve açikça ele ahrlar. Fakat bagka tür bir güçlük çikanrlar; teknik bir lugat kullamrlar. Osmanh sultanyönetiyordu, ayrmtih bir bilan çok genig bir imparatorlugu örgütlenmig askeri, çimde bir sivil, dini yönetim sistemi vardi. Türkiye'de ve bagka yerlerde Osmanh tarihi aragtirmalanmn hizla geligmesi, bu sisteme dair ashnda ne kadar az gey bildigimizi gõstermektedir. Osmanh belgelerinin tarih aragtirmalaidari arka nnda etkili bir biçimde kullanilmasi, aktardiklan plana, içerdikleri teknik terimlerin farkh zamanlar, farkh yerler ve baglamlardaki anlamma dair bir geyler bilmeyi gerektirir. Türkiye'deki argivlerin sundugu hazineler uzunca bir süre çok iyi konmmuytur: Dig ataklar resmi makamlarm kugkucu tavnyla kargilanmigtir; ikinci hatti ise zor bir ve engelleyici içerideki kale ise dil ve belirsiz yazim biçimi olusturmustur; çetrefil bir resmi üslup ve son derece teknik resmi bir lugatle korunmuytur. Bugün dig engeller ortadan kalkmig durumda. Argivler becerikli, aydm bir personelin korumasi altmda engeller ve onlan okuyabilen herkese açik. Yalnizca içerideki saldinlanm olanlann bekliyor. yeterince cesaretli ve merakh rirken,
I
696
50. BOLUM TARÍH YAZIMI
TÜRKÍYE'DE
VE ULUSAL UYANI§
EIX. ve XX. yüzyillarda
Türklerin
ulusal
uyamg1,
uzun
za-
geligmelerinden nandir modern Ïslam tarihinin en smirlarmm öteetkileri Türkiye kabul,edilmekte, olarak iri görülmektedir. Bu hareketin ine uzanan bir geligme olarak ilgisini çekmig olsa da, en az iyasi yõnleri Batih yazarlarm önemli
kültürel yönleri bugüne kadar ürkiye bu da modern Türk taridigmda pek incelenmemig, iine dair çizilen tablonun zaman zaman tek taraHi ve çarModern Türkidogurmugtur. olmasi utilmig sonucunu çizmekte re'deki entelektüel hareketlerin bir tarihini yararamlabilecek kaynaklar çok genigtir, yalmzca yeterince in:elenmemiglerdir, dolayisiyla bu makale hâlâ ayrmtih bir gereken bir konuya iligkin deneme niiçimde aragtirdmasi ibaret bir çahyma olarak göeliginde bir ön aragtirmadan lyasi
veçheler
kadar
önemli
ülmelidir.
697
kelimeyi kullandigimiz biçimiyle milliyetçilik, OrXIX. yüzyilda digandan gelmigtir. Avrupa'daki dile ve ülkeye dayah ulus kavrayigi Islam dünyasma sizarken, milliyetçilik fikri ile bu fikrin içerigi yavag yavag dönügüm geçirmig, bu süreçte yeni bir gekil ve içerik kazanmigtir. Mevzubahis olan konu grup kimliginin niteligi, sosyal ve siyasi birligin temelidir. Tarih yazimi bize bagka geylerin yam hissira bir imkân sunar, bu da bireyin aslen ait oldugunu olugum kavray1pædaki degigikliksosyal da cemaat settigi ya Buradan hareketle esasen kolektif bir leri izleme imkâmdir. Türkiye'deki öz bilincin ifadesi oldugu için, geçen yüzyilda tarih tanh yazimmi mcelemeyi yazrnmm once onerlyomm; nasil etkilendigrup kimligi kavraylglarmdaki degigimlerden gini, ardmdan tarih yazimmm bu kavrayiëla.n nasil etkilediBugün tadogu'ya
gini ortaya
çikarmaya
XIX. yüzyilm
çahgacagim.
baglarinda, Osmanh Türkü
ayn tarihsel geligim rak görüyordu; daha dogrusu neksel Îslami dügünme kahplan iki oldugundan sorgulanabilir görüyordu noktasi olarak zirve
toplumu
iki
içinde
yagadigi
çizgisinin zirve noktasi olageligme mefhumunun geleiçinde ne derece yer aldigi olaylar dizisinin tarihi ayn
diyelim. Bu olay dizilerinin ilki Hz. Muhammed'in misyonu, Îslam'm yükseligi ve halifeligin kurulugu ile baghyordu; ikincisi ise Osmanh Beyligi ve Osmanh
Împaratorlugu'nun yükseligiydi.
ki baglanti lu'yu iggal muy
olmasi
arasmdaSelçuklu Türklerinin önce Ïran'i, sonra Anadokuretmig ve buralarda- Selçuklu sultanhklarmi ile saglamyordu. olaylar Osmanh tarih Bu yaziDiger Müs1üman halklatemasun olusturuyordu.
ana gibi Osmanhlar çogu rm miglardi, tarih yazimlan mmm
Bu ikisi
da zengin bir tarih literatürü yaratda en büyük baçanlan arasmda siralanmahdir. Împaratorlugun en iyi döneminde Ostnanh tarihçileri resmi kayit ve ylljik düzeyinin üsde kisa zamanda 698
L
bir tarihi kavrayig düzeyine ulagti ve gede destans1 bir niteligi yakaladi. XVIIL yüzyihn son-
üne çikip yüksek iellikle
genel gerileme Osmanh medeniyetindeki anna gelindiginde da yansimig, büyük tarihçilerle dolu dönemarih yazimina ve süslü sõzler yigier kimi zaman, salt bir laf kalabahšma bogulup kalmistir. ima liberal reformlar batihlagma yönündeki XIX. yüzyilda yol açmistir, tarih yadegigikliklere önemli :arih yazimmda
bununla birlikokunmasi, böylece yeni olgulaögrenilmesi gibi geylerden kesinlikrm ve yeni yöntemlerin tarih ekolü Cevdet Paga'nm Yeni Osmanh Le etkilenmigtir. noktasma ulagmistir, 1774'ten (1822-1895) eseriyle zirve tarihini kapsayan yirmi bir ci1t1825'e dek imparatorlugun göre bir gahem tarihi, hem edebi standartlara lik bu ögreniminin
um1 Bati dilleri te Bati'dan gelen kitaplarm
yaygmlagmasi,
eser
heserdir. XIX. yüzyilda
ve egitim biraz farkh bir artmasi, reformlari sonucu okuryazarhšm kargi kamuoyunda yeni bir talep tarzdaki tarih çahymalarma yeni Osmanh tadhi üzerine olusturdu. Yüzyilm ortalarmda zeki, okuryazar bir kitkitaplar çikar karsmiza; genel olarak silinip çoktan gitmeye baglamig leye hitap eden bu kitaplar, içindedir. Avrubir geçmigi kaydetme ve açiklama çabasi karylayabilmek 11giyi yeni olan pa'ya duyulan ve geligmekte yaymlamr, 33 çok geçiçin Bati tarih kitaplarmdan çevieler izler. meden bunlari Bati tarihi hakkmda orijinal çahymalar gibi, bunlarm bazilari Islami bir ilTahmin edebileceginiz Araplann tarihi, Sedillot'nun giyle yapilmig çahgmalardir, 133
Avrupa ga'nm ye'de
tarih
kit.aplanno
himayesinde yeniden
Türkiye'de matbaanm
Türkçe
1830'larda
ilk çevirileri yaymlanm
basilm4tir.
699
qtir.
yayilmasi
Kahire'de. Bunlarin
Muhammed bazdari
sonra
Ali Pa-Tü.rki-
-
Conde'un
Ispanya'daki
Magnbiler
benzer eserler Türkçeye ce bunlar
uyarlanir.
hakkmdaki Fakat
kitaplarma
uyarlananlar
sade-
degildir.
1866'da, Chamber'm yazdigi, Edinburgh'da basilmig Universal History adh kitaptan Ahmed Hilmi'nin tercüme edip uyarladigi Evrensel Tarih diye alti ciltlik bir kitap yaymIamr. Bir süre sonra 1872'de Victor Duruy'un ortaçag tarihi Türkçeye çevrilir, onu bÏrdizi çeviri, uyarlama ve orijinal arasmda
eser izler. Dönemin en çok okunan Türk yazarlan yer alan Ahmet Mithat'm (1841-1912)tek tek ülke1erin134 tarihi üzerine yazdigi kitaplar dizisi özellikle popü-
lerdir. Avrupa'mn etkisi artlyor
olsa da, doneme hakim zihniyet
hâlâ îslami ve Osmanhdir, sadakat duygusu da aslen dini ve hanedanhkla baglantihdir. Nitekim Namik Kemal (1840--1888) gibi öncu bir vatansever bile okurlarimn vatansever gurunina
etkili sözlerle hitap ederken onlara Kanuni Sultan Süleyman ve Halife Ömer gibi büyäk hükümdarlar, Farabi, ibn Sina, Gaza-
li ve Zemekgari gibi bilginler yarattiklanm hatirlatir; Türklerin hitap ederken Arap ve Îranh müslümanlan gururuna da i.pin içine dahil etmekte bir aylorihk görmez. En õnemli tarihi çahymasi olan Evrak-t Pegan'da (1884'teyaymlanmigtir) Sultan II. Mehmet, Sultan I. Selim, Emir Nevruz Bey ve Selahattin'in biyografilerini sunar. O dönem yapilmig tarih çahymalanmn çogunda Osmanh imparatorlugu inceleme birimi olarak ahnmig kökleri de kadim Türklerin tarihinde degil, ve imparatorlugun tarihinde arannustir. Halifeligi'nin Îslam 134
D¯z¯cleki 14 cilt ;öy1edir: 1) Îngiltere,
Isveç ve
Norveç,
1880 8) Gennen devletleri, 9) Avusturya 1881 10) Îsviçre, 11) Poneki.z, 12) Îspanya, 13)
Ïtalya,
1871-72
2) Danimarka,
1875 5) Fransa, 6) Belçika 1876 7) Almanya
I
.
3)
4) Rusya
ve Hollanda
700
14) Yunan¯stan
kavramm geligiminde ilk Tilrkiyagandigmi da gõrebiliriz: bunlardan biri agamalarm iki kavramm kavramidir. Bu ye kavrami, digeri de Türkler tuolarak betimlenmesi Türkiye'deki Türkler açismdan yeni imparatorlufakat XIX. yüzyilm Osmanh haf gorunebilir, Türk kimligine dair bilingunda bu kavramlar yeniydi. Bir rastlansa da, bu ilk dönemlerinde Osmanh'mn cin izlerine altmda kahp agirhgi izler -imparatorlugun ve dini gelenegin silinmigtir. XIX. yüzyila kadarki Osmanh yazilarmda, sonrabirçogunda da "Türki tarihlerde kaleme ahnmig metinlerin bir tekiye" kelimesi kullamlmaz. "Türkiye" Bati kaynakh Fakat aym dönemde
iki
yeni
"imparatorluk
genellikle "Islam ülkesi", Türklerin korudugu topraklar", "Osmanh toptopraklan", "Tann'nm ü1keye Batihlaraklan" ya da benzeri ifadelerle adlandirdigi Türklerin kullandigt bu tabirlerden rm verdigi addir; tabii degil imparasadece Türk ulusunun yerlegik oldutu bölgeyi Türklerin anlagihyordu, ettikleri ifade torlugun tamammi fakat dakullamhyordu "Türk" kehmesi örtülüyordu. varhgi bikullamldigi kelimesinin ha çok modern Arapçada istanköylüyü ifade etmek için- çogunlukla; çimde -cahil addehakaret "Türk" denmesi bul'un Osmanh beyefendisine ilerleme kaydetdilirdi. XIX. yüzyilda iki fikir ortaya ç1kti ve ülke ve dogal bir oluti: Belli bir halkm yerlegik oldugu bir ile Osmanh hanedanhgi ve imparagum olarak Türkiye fikri torlugundan ayn bir ulus olarak Türkler fikri. Avrupa'daki Bu fikirlerin en önemli kaynaklarmdan biri, itibaren bir dizi bilimi,dir. XVIII ¯yüzyildan yeni Türkoloji akademisyen Islam ve sonra da Türk kaynaklanndan
rimdir,
"fellah"
Çin,
dogudaki Türklerin ve Îslam öncesi Türklerin Joseph de Guignes (1721-1800), tarihini ve dillerini inceledi. Abel-Remusat (1788-1832), Stanislas Julien (1799-1873), Edouard Chavannes Heinrich Julius Klaproth (1783-1835),
yararlanarak
701
(1865-1918),Vilhelm Thomsen (1842--1927),Wilhelm Radloff (1837-1918)ve digerleri gibi akademisyenlerin çahyma-
larmdan Türk halklanmn Asya ve Avrupa tarihindeki rolleiligkin yeni bir tablo ortaya ç1kti, Türklerin Íslam'a geç-
rine
meden
önceki
makamlann inancmda
sal ve
irkçi
tarihine,
o zamana dek karanhkta kalmig bu bakudi. Bu yeni bilim, bazi resmi Türkler ve Macarlann aım kökenden geldigi oldugu Macanstan'da geligmisti özellikle.33 Ulufikirler, Türklere baçansiz olan 1848 devrimlerin-
tarihe yeni bir
igik
altmda
den sonra Türkiye'ye yerlegen Macar ve diger Avrupah sürgünler yoluyla ulagti, ayrica Avrupa'ya gitmeye baglayan üzerinden Türk ögrenciler önde aktanld1. Dönemin gelen Macar akademisyenlerinden biri de Arminius Vambery'ydi
(1832-1913).Vambery Îstanbul'da kaldig1 uzun süre zarfmda, birçok Türk entelektüelle bir temas kurdu, Budapeyte'de üniversitenin dogu dilleri kürsüsüne bagkan olarak atanmada bu insanlarla dostlugu, bu dostlarmm ona si sonrasmda kargi
ilgisi
sürdü.
Bati'da
yaymlanm1.9 kitaplardan özellikle ikisi hatiri sayihr bir etkiye sahipmig gibi görunmektedir. Bunlardan biri Türk halklarmm tarihiyle ilgili uzun bir girig bölümüne yer veren Grammar of the Turkish Language adh, 1832'de Londra'da yayinlanmig kitaptir. Kitabm Fransizca bir çevirisi 1836'da yaymlandi ilgisini Türklerin çekti. Kitabm grave merle ilgili bõlümleri, Fuad ve Cevdet pagalarin kaleme aldigi, 1851'de yaymlanan Kava'id-i Osmaniyye'ye esin kaynagi oldu, bu kitap Türkiye'de ilk modern yaymlanmig Türkçe
kitablydi. Buradaki açismdan daha da gramer amacimiz önemlisi, kitabm girig bölümü, gazeteci ve deneme yazan 135
Sonraki tariblerde ye'nin
destegini
Macarlarm aramasi
ortak
Turancihk
bir tehlike olan pan-Slavizm'e kary Türkibilinen siyasi harekete yol açacakte
olarak
702
Ali Suavi'nin
olugan vatanseverlerden çikardigi Paris'te on 1869'da
(1838-1878) liberal
Genç Osmanhlar grubu adma aldigi, beggünlük Ulum dergisinin ilk sayismda kaleme Türkleri (Müslümanlar ya da Osmanhlari degil) savunma etkileamaçh bir yazmm dayanagi oldu. Türk dügüncesini Fransa'da Leon Cahun tayen bagka bir çahyma da 1896'da Asya tarihi hakkmda, Orta Asya steprafmdan yaymlanmig, önemli role dikkat lerinden gelen Türk göçebelerin oynadigi bir degerlendirme içeren çeken yan bilimsel, yari romantik adh kitapti. Cahun'un kitaIntroduction a l'Histoire de l'Asie Türk yazar bmm Türkçe çevirisi 1899'da yaymlandi, birçok gekillendirici bir etki yarattigmda bu kitabm üzerlerinde dan bahseder. arasmda, temsil ediTürkiye'de Türkçülügün ilk öncüleri Ahmet Vefik birkaç örnegi degerlendirebiliriz. ci nitelikte Osmanh olsadece Papa (1828--1891)Türklerin ve dillerinin Asya'dan Pasifik'e uzanan büyük ve eski bir dil aimadigun, ilk vurgulayan kipi olma lesinin en batidaki kolu oldugunu 1876'da yaymsahiptir. Süleyman Papa (ö. 1892) unvanma dayanan ile bagka Avrupah yazarlara Davids lanmig, esasen önce'si Türkler hakkmda da bir bölüm içeren bir ve Îslam Bir Arnavut olan Semseddin dünya tarihi kitabi yazrngtir. kariyeriyle, Avrupa etkisine daha Sami Frageri (1850-1904) nasil yeni fikirlerin tagiyicisi olçok bir filolog dugunu gõsteren bir kisiliktir. Bir tarihçiden niteligi ansiklopedi tagiyan çaolan Sami Frageri sözluk ve hymasiyla, Türklerin bu yeni öz bilinç duygusunun geligmeHerhalde aralarmda en sine büyük katkida Türkiye'deki k endisi Asim'dir
açik olan Balkan
halklarmm
-bulunmugtur.
enemlisi Necip ilk gerçek
çevirdigi iligkilerinin
(1861--1935),
Türkçeye Necip Asun, çahymalarim Cahun'dan ve Avrupa'da, özellikle de yako kipisel Türkoloji alamnda bulundugu Macaristan'da Türkologdur.
703
-
CI'
=I
yapilan yeni kegifler Asim, Bati'da
ile
yaymlardan
çok etkilenmigtir. Necip alanmdaki bulgulann Türkiye'de tabüyük çaba sarf etmig, kendisi de konuya baTürkoloji
nmmas1 için gunsiz katkilarda
bulunmugtur.
XIX. yüzyihn sonlarma dogru, XX. yüzyihn baglarmda Türkçülük yönündeki hareket, bagka bir kaynaktan, Rus Türklerinden siyasi bir ivme aldi; bunlar Osmanli Împaratorlugu'nda
yagamaya gelmig Müslüman Tatarlar ile Volga, Rusya'dan ve Kinm'dan Türklerdi. gelen bu sürgünler, genellikle yüksek egitim almig insanlardi; bazilari Rusya'da yüksek okul ve üniversite bitirmigti. Rusya'da Türkolojinin kaydettigi hayli dikkat çekici ilerlemeden haberdarlardi; Pan-Slav hareketle, Slavlari ayn, bambagka bir yere koyan gärüglerle kargi kargiya kalmislar ve bunlara tepki duymuglardi. Bu arada Osmanh Imparatorlugu'nda bazi çevrelerde geçerli olan yeni ulusalci fikirlere Orta
Asya, Azerbaycan
de aginayd11ar. Tatar entelektüeller,
Kinmh Îsmail Gasprins(1841-1914)liderliginde yeni bir siyasi pan-Türkizm hareketi Akçuraoglu baglatti; Yusuf Agaoglu Ahmed (1876-1933), (1869-1939) gibi insanlar bu hareketin fikirlerini Türkiye'de yaymaya bagladi. Bu yeni öncüleri milliyetçiligin arasmda en öne çikan Ziya Gökalp'ti (1875-1924),Gökalp yaptig1 bir dizi önemli tarih ve sosyoloTürkçü'hareketin entelektüel ji çahymasmda, temellerini atki ya da Gaspirah'nm
migti.66
1908'deki Jön Türk dev11minin ardmdan, baska her yeyde oldugu gibi tarih yazmunda da yeni bir dönem bagladi. 1910'da Osmanh Tarih Cemiyeti kuruldu; cemiyetin ilk bag
kam imparatorluk 136
Ziya
Gökalp
Londra,
hakkmda
tarihçilerinin bkz. UrieI Heyd,
1950.
704
sonuncusu Foundarions
Abdurrahman
of Turkish
Nationalism,
-
pahsi bir eski ile yeni arasmda yaklagk yirmi olusturuyordu. Bu cemiyet noktasi çikardi. yaymlanan dergi bir olarak düzenli
Serefti; kendisi bu sifatiyla baglanti yn boyunca
Osmanh imparatorluamaçlan üzere cemiyetin bogluklan doldurgu'na dair mevcut tarih çahgmalarmdaki raporlar yazmak, haklannda yaymlamak ve mak, belgeler iki Îlk amacm genig çaph yeni bir Osmanh tarihi yazmakti. yönünde epeyce mesafe katedildi. Üçüncü gerçeklegtirilmesi
Açiklandigi
bu büyük amaçla ilgili olarak cemiyet baçansizhga ugradi: -ilginç bir sadece ilk cildi yaymlandi, o da tarih çahymasimn Necip hakkmdaydi, Osmanh dönem õncesi ayrmudir buAsim ve Mehmed Arif birlikte yazmiglardi. Osmanh Tarih Cemiyeti'nin dergisi yüksek bir akademik standardi korudu; ciltleri, Türk tarihiyle ilgilenen bütün õšrenciler
için
vazgeçilmez
bir nitelik tapr. Herhalde dergiye
arasmda en seçkini Ahmed Refik'ti Refik çok degerli akademik ve popüler çahämalar kaleme almigti, aynca yorulmak bilmez bir belge editõruydü. Dergi neredeyse tamamen Osmanh tarihi üzerineydi; arada Os'manh öncesi Türk Anadolu'ya dair makaleler
katkida bulunan
isimler
(1881-1937).Ahmed
yayinlamyordu. meli olarak
ilkelerine
Osmanhcihk
ortak bir Osmanh
yurttaghgi
-siyasi
kimligin te-
ve bu yurttaghga
himabagh bir hükümetin yönettigi, imparatorluk temelde Ossahasmin yesi altmdaki bir toplumda aragtirma pek degildir. ile smirh papirtici olmasi manh Împaratorlugu Türk olmayan, giderek kendi ayn Fakat imparatorlugun ulusal kimliklerinin bilincine varan halklan pan-Osmanheior taya koyduklan örnegin, imparahga kargihk vermediler, bir kendi kendini ifade efendilerini dahi milhyetçi torlugun Baglang1ç tarzi bulmaya zorlarug olmasi papirtici detildir. Türkçülük olan sezilebilir önceki donemlerde agamalan, bagka dergilerde, kitaplarda ve broçürlerde geligti ve ifadesi-
baghhk-
705
I-
ni buldu. Bunlar arasmda en öne çikanlar, Türk Yurdu gibi Türkçü siyasi dergilerdi, Akçuraoglu Yusuf, Ziya Gõkalp ve bagka dügünürler Türkçü siyasi tezi aynntih olarak ortaya koymug, Türklüge baghhk ile Osmanhya baghhk arasmda Daha sonra Fuad Köprülü aynm yapmayi sürdürmüglerdi. olarak tanman Köpnilüzade Mehmed Fuad'm çikardigi Milyogunlagmigt1.137 ögretmeye li Tetebbüler dergisi, özellikle Maalesef
bu derginin sadece beg sayisi yaymlandi, fakat Ni1915 arasmda yaymlanan bu beg sayi der-
san 1915 ile Arahk
bir köpe tagi yapmaya yetti. giyi Türk tarih aragtirmalarmda arkadaglarimn çahyma bu dergide Ziya Gõkalp, Köprülü ve aragtirmalar ve makaleler, ve bagka yerlerde yaymladigi Türk tarihinin çerçevesine dair yeni bir kavrayly sunuyordu. tarihi aslen Türklerin ve Turkiye'nin tariOnlara göre Türk hiydi; yani bir hanedanhk ya da bir dinin degil -gerçi bunlabir halkm, bir ülkenin tarira da hâlâ sayg1 gösteríhyordusadece alanlan Osmanh öncesi Türk Anahiydi. Aragtirma uzakta bulunan, Orta Asya ve dolu'yu degil, Türkiye'den Hindistan'daki Türk devletleri ile halklarmm tarihini de kapbagka bir açidan da siyordu. Bu kugaktan akademisyenler, geniëletmi.ylerdi. Türk tarih aragtirmalarmm çerçevesini Ziögrencisi Durkheim'm sosyolog Emile olGökalp Fransiz ya Türk tarihine sosyolojik yõntemin mustu; o ve Köprülü, sokulmasmda da pay sahibi olmuglardi. Makaleleri ve kitaplan siyasi tarihin yam sira, kurumlar, hukuk, folklor ve kültürü de ele ahyordu. kuruluguyla birÏmparatorlugun çõkügü ve cumhuriyetin likte, Osmanh Tarih Cemiyeti, Türk Tarih Cemiyeti oldu; Türk devletinde siyasi kimligin yeni temelini ifade eden bir 137
Bir tarihçi re Rossi, Mgderno,
olarak Köprülü'n.ün çahynalanmn "Lo Storico XXXI,
Fuad
98-103,
Köprülü,
Ministro
Nisan-Haziran,
706
1951,
bir degerlendirmesi için bkz. Ettodegh Ester¯ di Turchia'. Oriente
degigikligiydi bu. Ne var ki 1920'lerin sonu, 1930'lann yaymlarmda büyük bir bagna dek dernegin ve üyelerinin eski tarihlerde dernek degigiklik-görülmedi; bu istanbul'daki bagkentinde yeni tasfiye edildi ve Ankara'da, cumhuriyetin kuruldu. Türk Ïçte Tarih Cemiyeti tam da bu tarihlerde, bir tarihini denetimi altma aldi. Amaci Kemal Atatürk Türkiye geriye kalan ne varOsmanh ve Islami kimlik duygularmdan kimlik geçirmekti. Türk olan bir yikmak, tümüyle yerine sa dayatilmasi koteorilerinin Türk Tari.h Cemiyeti, belli tarih haline geldi. Görevleri, nusunda araci devlet politikasmm isirn
çizgide okutulmak üzere ulusal okullarda ve üniversitelerde almayi da kaleme kitaplan programlar hazirlamayi ve ders Türk Tarih Kongresi dukapsiyordu. 1932'de Ankara'da bir çikzenlendi; böyle bir kongre düzenleme fikri Atatürk'ten m14ti. Kongreye
sörleri
Türkiye'nin
ve ögretmenlerinin
dört bir yerinden
yam sira yurtdigmdan
tarih profeakademis-
yenler ve delegeler de katildi. Atatürk ve tilrnizlerinin ortaya attig1 teori k1saca yöyleybegigi di: Türkler, kökenleri bütun insan uygarhklanmn beyaz, Aryan bir halktrc. Bu bölgeolan Orta Asya'ya uzanan Türkler dalgalar halinnin giderek kuraklagmasi yüzünden de Asya ve Afrika'nm çegitli bölgelerine goç etmigler, gittiksanatlanm da götürmüglerdi. Çin, leri yerlere medeniyetin uygarhklan böyle kurulmugtu, Ortadogu Hint ve Ortadogu olan Sümer ve Hititler Türk halklaöncüsü antik devirlerden beridir Türk topraAnadolu nydi. Böylece yanhghklar karigimi gi oluyordu. Bu gerçek, yari gerçek ve ekipleri edildi arastirmaci teorinin bu ilan doktrin resmi ve çahymaüzere önermeleri ortaya attigi çegitli uygarhklarmm
"kamtlamak"
ya koyuldu. Bütün bunlan bir otokratm mantikh olmayan gelip geçici fikirleri olarak görüp alaya almak çok büyük bir hata olur. 707
I.-
I
Atatürk sirf kaprisle, ulusal bir kendi kendini yüceltme hevesiyle böyle ayrmtih bir seferberlik baglatmayacak kadar buyük bir insandi. gerekçelerinden Kampanyanm biri Türklerin ulusal
öz saygisun biraz rahatlama geregi duyulmuy olmasiydi. Türklerin ulusal öz saygis1 son bir iki yüzy11 içinde üzücü bir biçimde agir darbeler almigti. Önce, Osmanh imparatorluk güçlerinin uzunca bir dönem boyunca neredevse kesintisiz bir biçimde arka arkaya yenilgiye ugrayip çekilmesigeri nin moral bozucu etkileri yaganmigti. Sonra Bati'mn önyargilarma kargi kaçimlmaz bir tepki duyulmustu. Aydmlanmakalkan, sonunda bu dilya can atip Bati dillerini ögrenmeye lerin hepsinde "Türk" admm bir hakaret oldugunu ögrenen genç Türk'ün hissettigi hayal kmkhgina, gevkinin sönüp gitmesine yakmhk duymamak zordur. Îngilizce sözlüklere göre, Turk, Yahudi"8 ve Keltle birlikte, admi bir hakarete venne ayncahšmi paylagir. Türkler hakkmda Avrupa'da kaleme
almmig
yazilann
çogunu Avrupa'nin
siniklik
çirkinleptiren
önyargilar,
cehalet
ve
hiçbir çikara dayanmayan tarih ona, aragtirmalan ve hakikat arayigi ideali konusunda hiç de çok yüksek fikirler kazandirmig olmayabilir. Bazi Avrupa kurumlari ve
akademisyenlerinin
siyasi bazi sebeplerle Türk resmi tezini desteklemeye hazir olmalan, genç Türklerin görügIerini geligtirmemig olsa gerek. Bir zamanlar Türkler üstün bir dine ve emperyal bir yetkeye sahip olmamn rahat koltugunda oturup kompulanm ve dügmanlarmi küçümsemeye ahymiglardi. Ama artik imparatorluk gitmigti, laikligin geligmesi rahatlaticihgmdan dahi yoksun birakmisti. onu dinin Türklerin ok anmasimn öz digmda, saygisimn gumru ve vardi. Atatürk'ün bagka bir siyasi amaci daha Imparatorlu138
Avrupah
Turkologlar
ve Türkofiller
arasmda
Davids, Cahun, bununla aêlklanabilir: re, Disraeli ise bagka türde bir örnektir
men
.
708
Yahud.ilerin Vambety
örnek
agirhkta verilebilir
olmasi
kis-bu isimle-
I
önce yaganmigt1, birçoklanm hâlâ üzüsürgünler arayordu. Türkçü çevrelerde, özellikle de Tatar kaderin bekledigi fikri yaysmda, Türkleri yeni bir emperyal gmhk kazanmigti, Türklerin görevi çok toplumlu Osmanh yeniden diriltmek degil, Ege'den Uzakdoimparatorlugunu alan yeni bir pan-Türk gu'ya dek Türk ve Tatar halklan içine Atatürk bu tür tehlikeli maceralayaratmakti. imparatorluk isteyenlerin heveslerini kirma dügüncesiyle, Türkra atumak onlann gerçek yurtlari oldugunu, antik delere Anadolu'nun merkezi oldugunu ögretti. virlerden beri medeniyetlerinin yol açtigt olumsuz etkiler gayet Bu tarihsel seferberligin tarih aragtirmalarmm agikârdir. Olumlu etkileri arasmdaysa kaynaklarm daha sonraki kapsamt ve çapmm geniëlemesi, tarihlerde daha iyi bir biçimde kullanilmaya baglamasi say1bu doktrinleri kabul ettamammm labilir. Türk tarihçilerin hiçbir biçimde. Atatürk'ün meye hazir oldugu söylenemez ölümünden bu yana bu doktrinler yavag yavag degigmig, soMillilik egilimi bir ölçüde varhämt nunda terk edilmiglerdir. de kaçimlmazdir. Çogu ülsürdürmektedir ve muhtemelen popüler çahymakede oldugu gibi en belirgin oldugu yerler
gun kaybt kisa süre
üniversitelerdeki ders kitaplarmda lar ve ders kitsplaridir, oldugu yerse ciddi bu kadar belirgin degildir, en az belirgin aragtirmalardir.
mektedir. Son on rek
139
Cesaret
iki yil içinde
niceliksel
olarak
verici
gey gudur
Türk tarih yazimi çok geniëlemigtir
ki, azaldigi
görül-
gerek niteliksel ge"
Üniversitelerin,
tarih kitaplarimn simflandmlmt; yaymlanmg 1729-1950 döÀeminde yaKütüphare'den Enver Koray tarafmdan Milli bir bibliyografyast Ankara'da, 1928'de yeni alfabunlarm'2518'i, kalem içerir, 4128 Bibliyografya ymlanmytir. air bir bibliyografya 1940-45 ydlarma sonra .vaymlanmyttr_ benin kabulünden de 1940 a 1945", Turquie Etudes historiques "Les en Mantran, için bkz. Robert 1946-47, 89 ve devami. Journal Asiatique,
Türkiye'de
709
I
Türk Tarih Dernegi'nin, Milli Egitim Bakanhgi'nm yaymladigt kitaplar ve dergilerde modern bilimsel ve tarihsel yöntemlerde giderek ustahk kazamldigi görülmektedir. Türk kütüphaneleri ve argivlerinde korunan zengin hazineler artik korunmakta, kataloglanmakta ve incelenmektedir; yayinlanmig belge ciltleri sadece Türk tarihiyle degil, Avrupa tarihiyögrencilerin le de ilgilenen dikkatini ¿steyen bir yeterlilige ulagmistir
çoktan.
Burada sadece bazi genel gõzlemlerde bulunabiliriz. Belirtilmesi gereken ilk nokta gudur: Turk akademisyenlerin ezici çogunlugunun için seçtigi alan Türkiye tariaragtirma hidir, yani bir ülkenin, Batidaki anlamiyla ülkesel ve ulusal bir birimin tarihidir. Önceki rejimle ve ulusalhk kargiti ideolojilerle baglantilan yüzünden bir süre küçiimsenip ihmal edilen Osmanh tarihi, yine önemli bir incelenie ve aragtirma. alam olmustur, fakat Türkiye tarihinde cumhuriyetten önce, Selçuklulardan sonra gelen bir agama olarak ele almmaktadir. Birçok akademisyen Osmanh öncesi Türk Anadolu üzerine çahymaktadir,
daha geriye, Anadolu tarihinin Bizans, Roma, Yunan ve Hitit dönemlerine uzanan akademisyenler de vardir. Türkiye'de Hitit arkeolojisi üzerine Atatürk'ten önce dahi bazi çahymalar yapilmigtir. Onun zamanmdan beulusal tarihin temel parçalannri Hitit ve Asya aragtirmalan dan biri haline gelmistir. Bütün dönemleriyle Türkiye tarihinden sonra gelen baghca iki aragtirma konusu Türk tarihi ile Ïslam tarihidir. Îlki Türkiye digmdaki Türklerin tarihini kapsar. Orta Asya'daki eski Türk halklanyla ilgili olarak epeyce aragtirma yapilmigtir; bu insanlarm tarihini ve dillerini anlamak Türkiye tarihi açismdan da büyük önem tagir. Bugün Turkiye'de bir akademik disiplin olarak Islam tarihi, genelde Türk tarihinin Osmanh'dan önce gelen Ïslami dõnemleri olarak anlagilmakta710
olan, dolay1s1yhr. Anadolu Selçuklularmm dogrudan atasi ilgili epeyce ile de ilgili olan Büyük Selçuklularla a Türkiye Islam'm daha önceki devirlerdeki tarihi;ahyma yapilmigtir. Türk haneMisir'1, Îran'a ve Hindistan'mdaki ae, ortaçaglar Bu alan smirlamalan :lanhklarma pek ilgi gösterilmemistir. sadece
orijinal
aragtirmalar
için
geçerlidir.
Hindistan
Çogu Avrupa
ül-
da dahil olmak
kesinin yam sira Çin, Japonya ve dahyla ilgili olarak ögrenüzere dünya tarihinin hemen her genel hitap eden derlemeler ve cilere ya da genel okurlara bulunabilir. çahymalar geligiminde Înceledigimizdönemde Türk tarih yazimmm ölçüde geneÌolarak baghca üç geligme görülebilir; bunlar bir damgasuu Türklerin hayatmdaki, dügüncesindeki degigime Osmanh ve islam alanmm Îlki baghca arastirma vurmuytur. bu degismesidir; olarak Turk ve Anadolu tarihi tarihiyken, yansitmakta, degigim grup kimliginin temelindeki degigimi etkilemektedir. Ikincisi tarih aragtirmalarmm aym zamanda kullamlan yõntemlerin ve Avrupa'da giderek Batihlagmasi, tarihsel ayak uyduralmasi, tekniklerin benimsenip bunlara sosyal, özellikle yeni alanlari, aragtirmalarm geniëlegekilde ekonomik ve kurumsal tarihi de kapsayacak yükselmesi, tilmesidir. Üçüncüsü, romantik tarih görügünün XIX. yüzyilda dide çökmesidir. dõnügmesi ve gûnumüzde ülkelerdeki tarihçiler gibi Osmanh tarihçiler ger Müslüman bir önyarg1h tutumuna romantik de Avrupa'nm hasmane ve medeniyetinin klasik Íslam medeniyeti kavraylglyla, Îslam ve öyle ki bütün erdemler idealleptirerek, gerçek baçanlarru vermiglerdi. Îskarg1hk getirerek ilerlemenin kaynagt haline kargimiza çikan bu lam dünyasom bagka bölgelerinde hâlâ yol açmigtir; Türkiye'de bagka bir romantisizme savunma eski Türkolarak bir tür ulusal tarihsel idilin kahramanlari yerine geçiren bir romantileri ortaçag Müslümanlarmm _-çerçevesinin
711
I.
sizmdir rmda
bu. Tarih yazimmdaki zirve
noktasma
tarih yazimima
ulagmytir.
bu egilim, 1930'larm ba.plaO tarihIerden beri de Türk
en iyi örneklerinde,
gin standartlarma
nesnel
akademisyenli-
karp saygom, yöntemlerine aginahgm giderek arttig1 gorülmektedir; Türk böylece de tarih yazimi salt Türk tarihinin smirlarmm ötesine geçen bir önem ka-
zanmaktadir. ri•
.I
712
51. BOLUM
OKSÍDENTALÍZM
ORYANTAllZM
VE UZERINE
I
Türk bilgin Haci Halifa'nm 1655'te kaleme aldigi, Yunanlar, Romalzlar ve Htristiyanlarin Tarihi Hakktnda §agktnlariçin Rehber140 baghkli küçük bir kitap vardir. Haci Halifa bu kiinsanlann geregi gibi cehennemde tapta, bu sefil, 'zavalh
fakat bu arada sevimsiz bir hal aldiklarm, de Tann'nm korudugu topraklara her olduklanm yaklagmakta ve ciddi bir tehlike haline geldikleDar-ül Eskiden Ïslam'a ait olan bazi topraklarin söyler. rini Dar-ül Harp'm bir parçasi haline gelmesine yol açmiglardir zaten, bu yüzden de onlar hakkmda bir geyler ögrenmek aciliyet tag1yan bir zorunluluk haline gelmigtir. yanmaya
yazgill
oldugunu,
iki yönden
140
¯1â tar¯h el-Yunan Bu denemenin bilinen üç ve'l-Rum ve7-Nastra. "Three Ottoman Bir betirnleme için bkz. V. I. Menage, el yazmasi mevcuttur. Edinburgh, Iran and Islam içinde, (haz.) C. E. Bosworth, Treatises on Europe", kütüphanesinde buluTürk Tarih Kurumu'nun 1.971, s. 42L-23. Ben, Ankara'da
4
Irgd el-Hayara
nan el varmasun
kullandan,
no.
1.5-
713
-.
I 1 .I..
Maalesef, der Hact Halifa, tarihlerimizde
rastladigimiz
ile tuhaf
ibaret; masallardan" pek az insanm karsi çikacagi bir yargidir bu. Müslüman onlar aleyhine ilerlemesini halklarm, Hu-istiyanlarm mümgerektikün kilmig uzun süren gaflet uykusundan uyanmasi bõylece gini, Hiristiyanlar hakkmda bir geyler ögrenmeye, mecbur olduklanm söyler. eylemde münasip bir bulunmaya
her gey
"saçma
sapan
yalanlar
Sonra da Yunanhlar, Romahlar ve diger Hiristiyanlarm dünyasi hakkmda oldugunu iddia ettigi bilgiler vermeye girigir. Tahmin edebileceginiz uzere dinleri tartigarak baglar, nihayetinde bu sonuçta bütün bilgilerin, dolayisiyla sorunlabaglangicidir, Haci Halifa okurra dair bütün aragttrmalarm lanna Hiristiyan dinini ana hatlariyla kisaca sunar. Bu bilgiler esasen Araplar tarafmdan önceki dõne_mlerde kaleme ahnmig degerlendirmelere aralannda Hirisdayanmaktadir, yazdigi polemik niteliginde tiyanhga geçen bazi insanlarm siraladiktan bazi metinler de vardir. Kavnaklarim sonra Hailk asirlannda Kilise içinde yaganci Halifa, Hiristiyanhšm ilgili bilgi verir, fakat gagirticidir, dogu mig anlagmazhklarla ve bati kilisele11nin ayrilmasi (skizma), ya da Protestan Reneredeyse hiçbir gey söylemez, oysa formasyonu hakkmda ile O:tookurunu, V. yüzyilda Nasturiler patlak vermig anlagmazhklardan daha fazla ilgilendirmesi bek1enen geylerdir bunlar. Haci Halifa dogu ve bati kiliselerinin ayrilmasi ya da Reformasyon hakkmda ya hiçbir yey bilmemektedir ya da bildikleri pek azdir. dedigi Dogulu patriklerden bahsedip Papa'mn bu patriklerin bir listesini verir, bir de Îngilizlerin, Danimarkahlann, Isveçlilerin Papa'mn otoritesine karsi çiktigim bekardinal dendigi açiklamasmda lirtir. Papa'nm vezirlerine bulunur. Sayilarmm 72 oldugunu, Papa'nm bu kardinaller arasmdan seçildigini (intihab edildigini) söyler.
1655'te dokslar
Osmanh arasmda
"kaymakami"
714
siyasi düzenini tartigmaya girigir. Sonra da Avrupa'nm ifade etmek için yaygm _olaekolleri farkh slam hukukunda ak kullamlan mektep terimini kullanarak, Avrupa'da siyasi
söyler. Avrupa'da üç mektep mekteplere aynldigim aristokrasi ve demokrasi; anlatir: monarsi, ulundugunu aristokrasi Aristo'nun, deonarsi Platon'un mektebidir, üzenin
ise Demokritos'un. Bu türden hayli fazla bilginin yan1 sira epey makul bazi bir aris;õzlemlerde de bulunur. Venedik Cumhuriyeti'ni Büyük Konsey'in oylama usulüokrasi olarak smiflandinr, aokrasi
yegane demokrade ballotta diye tarif eder. Avmpa'daki belirtip bu iki ilerin Hollanda ile Îngiltere'de bulundugunu ilkedeki kisaca anlatir. Papahk ile Ïmparaseçim usullerini krallar ve imiki uzun bõlüm vardir; papalar, orluk üzerine >aratorlarm listelerden olugur tarih belirtilerek siralandigi ilk liste, Peter'den 232 isim íçeren >u bölümler esasen. antik RoL549'da ölen IIL Paul'e kadar gelir. Ikinci listede Superbus'a dek yedi kral Tarquinius na'dan Romulus'tan tü
Roismi vardir; imparatorun ter ahr. Üçüncü listede 117 47); KonsHonorius'a (no. na'da Gaius Julius Caesar'dan :antinopol'de Nikiforos'a (no. 73); sonra da Kutsal Roma "Carolus Magnus"tan Haci Halifa kitabi[mparatorlugu'nda hâlâ devam etmekte olan at yazdigi siralarda hükümranhgi Ferdinand'a gelir. Haci Halifa Sarlman hakkinda punla-
EIL krahdir (padigahidir). Rori söylemigtir: "Kendisi Fransa olmugtur." Sonra da rna'yi ve Nemçe'yi fethedip imparator amaçlan incelemeye ki girigir, ülkelerini Avrupa'mn baghca açismdan bunlara ingiltere dahil degildir. insan kitabm sonunda nefes kesici bir önemsizlik, degerkapihr. Haci Halifa aptal degildir. Çok egisizlik izlenimine timli, çok zeki bir insandir. D ah asi Avrupa'ya ilgi duymasi Müslümanlar arasmda bir isanlammda kendi dönemindeki 715
l ..I
cografya ve tarih çahymalanmn tisnadir. Avrupa yazarlann çikarma, kopyalanm bunlan kullanabilmek için Türkçeye tercüme ettirme zahmetine bile girmigtir. Hiç de papirtici olmayan bir biçimde hiç matbu hale gelmemig olan bu kü çük kitapçigm degersizligi, yanhghgi Haci Halifa'nm dõneminde ilgisizhgm bir dokümüdür. agir basan satirlan 1655'te, yani Hieronymus Beck Halifa Haci bu von Leopoldsdorf'un (1525-1596) Osmanh'nm ilk devirleriel yazmasmi ne ait yazari rneçhul bir vakayinamenin Împaetmek üzere 1551'de Viyana'ya rator I. Ferdinand'a armagan getiimesinden bir yüzyih agkm bir zaman sonra yazmigt1. Bu kitap Almancaya çevrilmig ve 156 Tde yaymlanmigti; daeksiksiz ha Latince çevirisi de Johannes bir versiyonunun Löwenklau'nun analitik yorumlanyla birlikte yaymlanmigt1
(akademisyenler onu
Latinceleptirilmig haliyle, Le.onclavius olarak tamr). 1588'de yaymlanan bu kitap, Osilk dönemlerindeki manh tarih yazimmm metinsel problemlere bir katki olma niteligi tagiyordu, Osmanh tarihinin hälâ biri böylece açiga çikm14ti. saygm olan ilk örneklerinden isminin
Haci Halifa'nm kitabim yazdigi 1655 tarihiyse, Cambridge'te ilk Arapça kürsüsünün 1633'te, Oxford'da da 1636'da kurulmasmdan on-yirmi yll sonrasma, Paris ve Leiden üniversite-
1erinde Arapça kürsülerinin
kurulmasmdan çok çok sonraya ediyordu. Bartholome d'Herbelot (16251695) Bibliotheque Orientale'i kurmug, Golius (1596-1667), Erpenius (1584-1624),Edward Pococke (1604-1691),William Bedwell (1562-1632)ve bagka birçok büyük akademisyen burada çahymiglardi. Bütün bunlar, iki büyük medeniyetin, kargi kargiya kalarasmdaki diklarmda, birbirlerine bakig tarzlan çarpici farkhhklari gösterir. Bunlar tek örnek degildir. Ïslam ile H1ristiyanhk arasmda, Macaristan'da ve civar bõlgelerde Kuttekabul
Aym astrda
716
1 Roma Împaratorlugu ile Osmanli Împaratorlugu arasmile Hiristiyan karg1tlar1 Mat, Akdeniz'de Berberi korsanlar yaada, korsan St. John gövalyeleri ile digerleri almesir kigi birçok da iki taraftan her enmig savaglarda, geregince fidyeardmdan .ig, bir süre diger tarafta kalmig, Berberilerin topödenerek ya da kaçarak kurtulmustur. esirler XV., iklarmdan dönen Hiristiyan ya da Dogu'dan boyunca VI. ve XVIL yüzy1llard.a kisa ya da uzun bir süre sayihr bir literatür apis tutulduklan ülkeler hakkmda hatir1 Oysa Avrupa'da bulunan birçok Müsrtaya çikanniëlardir. ülkelerdeniman esirden -Kuzey Afrikah, Türk ya da diger degerlendiraldigi ildigim kadanyla sadece ikisinin kaleme 1eler çikmigtir. Biri, Kibns'a görevli olarak gigün igigma Kad1 Malerken yolda esir ahnmig bir Türk kadisma aittir. I'ya orada bir süre kalmig, burada kisa bir hagötürülmüg, 141 Digeri ise Osmanhlarm yönetimintrat kaleme almigtir Almanlara .eki Temegvar'da yagamig Osman Aga'ya aittir; Osman Aga, Almanca ögrenmig ve bir otobiyogra«rasmda
sir
dügen
iki parçadan Bu, tek nüsha halindeki el yazmasi Londra'dadir, ilugur, parçalardan biri Viyana'da, digeri ise dügündürür pek ilgisini çekmedigini okurlarin :i bu da Türk i yazmigtir.
nsana.142 Bu farkhhgi göstermek Tüzyilm
142
son
bir
örnek
verelim.
XVIII.
geligmegelindiginde, yani Oryantalizmin baglangiç geligmenin büyük önem atfedilen bir
sonlanna
si aç1smdan [41
için
"Bir Türk kadisiyaymlanmigir, tarahndan hatiralari I. Pannaksizoglu 77-84. Tarth,Dergiri 5 (1953): mn esaret hatiralan". yaymlançevriferek ik3 cildi de ilk ker Almancaya Osman Agahm hatiralarmm Dolmetscher Osund Abenteuer des Leben migttr: bkz. R. F. Kreutel ve O. Spies, Zwischen Pashas und Generales (Graz, Kreutel F. R. 1954), (Bonn, ve man Aga Kreutel. tarafmdan yayma hazir1966)- Kistmlardan birinin Tü.rkçe metni R. R. Dolmerscher Osman Aga aus Temeschva.r Aurobiographie des Die lanmiµir,
Kadi'nm
,
(Cambridge.
1980).
717
I
j«.
agamalarmda,
Ingiliz ve
Fransizlarin Arap Dogu'ya sizmaya Bati Avrupa dillerinde 70 tane Arapça, 10 tane Farsça, 15 tane Türkçe gramer kitabmi, 10 tane Arapça, dört tane Farsça, yedi tane Türkçe sözlügü matbu halde bulmak mümkündü; gerek derleme gerek çeviri çok say1da metinden geylerden benzeri ve söz etmiyorum bile. O siralarda Ortadogu'da, hatta bir ölçüde Kuzey Afrika'da hü-
bagladig1 tarihlerde
kümet ve ticaretin dili olan Türkçe yerine Arapçaya neden bu kadar ilgi gösterildigi merak edilebilir; Bati argivlerinde
bulunan Cezayir ve Tunus'taki tuplar
çogunlukla
Türkçedir,
yöneticilerden yöneticilerin
gelmig
mek-
dilindedir,
teba-
mn dilinde, yani Arapça degildir. Cevap açiktir. Avrupa üniversitelerinde Fransizca, Îngilizce ya da Almanca kürsüsü neden yoksa Tüi-kçe kürsüsü de o yüzden yoktu; modern diller akademik ögietim ve aragtirmaya uygun konular degillerdi. Oysa Arapça klasik bir dildi, kutsal metinlerin diliydi, Latince, Yunanca ve Îbranice ile birlikte amlmayi hak eden bir dildi.
Hiristiyan Avrupa'yi Ortadogu 1enmeye zorlayan sebepler vardL
dilleri
ve
kültürüyle
Daha eski medeniyetin ortaya koydugu apaçik cazibenin güçlü ve isgalci bir dügmanm ortaya koydugu tehhkenin digmda dine çagn söz konusuydu.
ilgi-
bir digmda, hatta daha da açik En kuzeydeki Hiristiyanlara göre bile, dinin kalbi, VII. yüzyildan beri Müslümanlarm altmda olan Kutsal Topraklar'di. yönetimi Hiristiyanlarm Kutsal Kitap'i ile onun kutsadigi inanci, Or-tadogu'dan gelmigti, büyük bölümü Ortadogu dillerinde yazilm14ti ve Ortadogu topraklarmda yaganmig olaylari anlatiyordu. Hac mekânlarmm -Kudüs, Beytüllahim, Nastrahepsi de Müslümanlarm yönetimi altmdaydi, Haçhlann kisa süren yönetimi digmda, buralari bir haci olarak ziyaret etmeleri ancak Müslümanlarm verecegi izne tâbi olrnu.ytu. 718
ve zengin
Müslümanlarmsa
Hiristiyan Avrupa'yla
ilgili benzer kaypeygamberiëri
dogmustu, lan yoktu. Dini Arabistan'da Arapçaydi, hac yerleri Mekke ve Merapti, kutsal metinleri Müslümanlarm elinde bulunuyordu. Müslüne ise güvenle çekecek çok fazla bir yey de tanlan Ortaçag Avrupasma ihracat Îslam dünyasma bashca aktu. Ortaçag Avrupasom olusturuyordu; insanlan alemini köle ve esir olan kendi dek Avrupa'da Müslüatta modern dönemin baglangicma lanlarm çekecek bundan bagka pek bir gey yoktu. ilgisini çok Yunan'dan kalan mirasm bazi kisimlanyla logru,
antik
geylerle -o günlerde ya.giliydiler; fakat ilgileri yararh olan cografmatematik, arh bilimler arasmda sayilan tip, kimya, Ortaçaglardaki simrhydi. ve aynea felsefea, astronomi antik Yunan'daki felsefi ve bilimsel literatürün üslümanlar daha dogru çevirilerini temin üyük bölümünü çevirmigler, da tatmiglerdi, fakat Yunan gairlere, oyun yazarlarma ya
ilgi gõstermemiglerdi. da entelektüel bakimdan Kendi devirlerinin Avrupasmda Sicilya Araplarm legerli bulduklan bir gey görmemiglerdi. Tatarlarm Rusya'da, kisa bir süre sonra da ve Îspanya'da, Avrugösterdigi asirlarda varhk Balkanlar'da Türklerin gösterililgi dillerine de ihçilere
pa'nm klasik dillerine de konugma Pratik sebepler yüzünden digine dair hiçbir igaret yoktur. duyuldugunda, Müslüman yöneticiler ihtiyaç tercümanlara tebalan arasmda ya da bu dinlerden Hiristiyan ya da Yahudi insanlar arasmda her olup da din degigtirip Îslam'a gegmig de söyleyebiliriz: tercüman bufabiliyordu. Söyle zaman medeniyetine mensup olen ileri en aydmlanmig Dünyanm ileri dillere sahip olma talihine duklanmn, en zengin, en farkindaydilar. Okumaya ya da bilmeye erigmig olduklannm da göçmenler vedeger her gey kendi dillerinde mevcuttu ya 719 L
.I
i
ya yabancilardan
temin
edilebiliyordu.
Bugün birçogumubir tavirdir bu. XIX. yüzyilm baglannda Müslümanlar, önce Türkiye'de, ile Îslam arasinda sonra bagka yerlerde Hiristiyanhk sadece güç dengesinin degil, bilgi dengesinin de degigtiginin farkma varmaya baglamiglar, ilk kez Avnipa.dillerini ögrenmek için çaba sarf etmeye deger oldugunu dügünmüglerdi. Osmanh tarihçisi Asim 1808 tarihli bir yazismda su gõzlemde bulu"Sadakat yoksun bazi gehvet dügkünleri hamurundan nur: dillerini ögrenmeye zaman zaman onIardan siyaseti ögrendi; hevesli bazilariysa Fransiz ögretmenler tuttu, onlann deyig1erini benimsedi ve onlar gibi kaba kaba konuguyor olmakla duydu."I*3 XIX. yüzyihn ortalarma gelindiginde ancak, gurur Ortadogu dillerinde, bu dilleri konuganlann bir Bati dilini ögrenmesini saglayacak gramerler ve sözlükler hazirlanmasi yönünde girigimler görürüz. Böyle yapildigmda da bu giriimler buyük ölçüde o iki sevilmeyen müdahilden kaynaklanmigt1r: emperyalist ile misyoner. Bu, kugkusuz çarpici bir farkhhktir ve birçogumuzun da pu soruyu sornasma neden olur: Neden Müslümanlar bu kadar ilgisizdi? Samyorum bu yanhg sorudur. Normal olan Müslümanlar, normal olmayan Avrupahlardi. Bagka kültürlerle ilgilenmemek, hatta onlari küçümsemek insanm normal halidir. Tarihinin bir döneminde, görünür ya da aragtmlabilir bir iligkisinin olmadigi yabanci kültürlere bu tür bir ilgi göstermig olmasi Avrupahmn, hatta daha da özele inebiliriz, Bati Avrupalinm bir tuhafhgidir. Açiklama gerektiren, birçoklannm akhm karigtiran bir tuhafhktir: Bati Avrupa'ya, daha sonralan Bat1'nm etkisiyle Dogu Avrupa'ya özgü bir tuhafhktir, ama Asya'da (Batihlagmig Japonya hariç), Afrika'da zun kolayca tamyabilecegi
-143
Ahmed
Asim,
Tarih,
ist.anbul, tarihi
yok, cilt. 1, s. 274-76.
720
bir tuhafhk yoktur. Amerika'da egitim sisteminde, yabir konuya ilginin simrh oldugu ci hemen gösterilemeyen özgü oldugu da söygünüldügünde bugünün Amerikasma lyle
1emez.
Bati Avrupah rçekleptirdigi
dogudaki topraklarda bazilarmda gagkmhga, bazilaÌnsanlar antik tapmaklari kazip
akademisyenlerin aragtirmalar,
güpheye yol açmigtir. çoktan ölüp taya ç1karmak, çoktan ölüp gitmig insanlann çõzebilmek için neden tmig dillerinde yazdmig yazitlan güç1üklere katlamr ki? Neyollar kateder, zorluldara, :un in? olmasi gemantikh Açiktir ki bunun bir açiklamasmm kiyordu. Daha basit bir düzeyde bu durum, hazine avcihida
arkeologlaaa baglanmigtir. Daha sofistike bir düzeydeyse ajanlari oldugu casuslan hükümetlerin 1 emperyal ya da zamanh zamanh igünülmügtür. Bazilari, yan ya da tam tabii ki, fakat Avrupa'mn Ortadoarak casusluk yapiyordu
yayilmasmdan asirlar önce baglayayilmaya hiç dahil olmamig ülkeleri de için, emperyalist almig böyle büyük bir akademik girigime tatmin edici bir uzaktir Iklama getirmekten Îngiliz ya da bu söylenenler. uzmanlarmt geyin, harekete geçiren kültürü Arap ansiz gõsterdigi da göstendi yurttaglarmm Arap dünyasmda ya cegi faaliyetler oldugunu dügündük diyelim, peki Dani.arkahlan ve Finleri böyle çahémalara iten saik neydi? Amaç1an, saikleri anlama konusundaki aym güç1ük varhÎnsano aklma çok genig bir aileye sahip m sürdürüyor. >ksul olan, geçimini dogru dürüst temin bir akademisyen ilk dölecegine, borçlamp hapislere dügen, ortaçaglann mlerinde halifeligin tarihine duydugu takmt1h merak yüeden ingiliz Simon Ockley inden ailesini açhga mahkûm .678-1820) gibi kipilikler geliyor. Derledigi Arapça metinlebaska kimse basmayacag1 için kendi cebinden kargilaya'ya
dogru emperyalist
721
rak bastirabilsin
diye kurug kurug para biriktiren
Johann Ja-
insan.I'*
kob Reiske (1716-1774)gibilerini dügünüyor Neden? Onlari buna iten gey ne olmuytur? Getirilen bazi eleptirileri ya da saldirilan deaçiklamalari, bazi yorumlan,
gerlendirelim.
kelimesine bakabiliriz kelimeye, öncelikle. Bu kelime bagka birçok kelime gibi, daha önceki Latinist, Helenist ya da Hebraist kelimeleri örnek ahnarak, benzerlik yoluyla ortaya atilmigtir. Latinist, Latince metinlekiri inceleyen kipidir, Helenist Yunanca metin1eri inceleyen inceleyen kipidir vs. Latini, Hebraist de Ibranice metinleri ler ya da Helenlerin bu biçimde incelenmeye ya da incelemeoldugunu bir itirazlan lerin bu gekilde adlandmlmasma muglak b'ize hayli bugün terimi Oryantalist duymadim hiç. hiçbir biçimfakat ilk kullamlmaya bagladigmda görünüyor, de muglak degildi. Orient, bugün bizim Ortadogu dedigimiz topraklari ifade eder. XIX. yüzyil gibi geç bir tarihte dahi, diplomatlar Dogu Sorunu'ndan (la question d'orient) bahsederken Çin'den, Japonya'dan ya da Hindistan'dan degil Osmanh Împaratorlugu'ndan bahsettiklerinin gayet farkmdaygündogumu, her geyden öndilar. Orient, kelime anlamiyla hemen dogusunda olan geyler anlamma gelice Avrupa'nm yordu, orient ve oriental terimleri de uzunca bir süre boyunitibanyla ashnda Íslam kullammlan ca Bati Avrupa'daki ifade anlamina Gündogumu diger gelen bir etti. dünyasun smirhydi. Levant'm daha da kullammi kelimenin, Fakat sonralan bu kelimenin kullammma karsi bir tepki dogdu ve bu tepkiye de bir dizi itiraz getirildi. Îlk itiraz proO
144
"oryantalist"
ilginç
hakkinda bkz. Johann Fück, Die arabiscBu ve dönemin bagka Arap uzmanlan 1955; P. M. Leipzig. hen Srudien in Europa bis in der A.nfang des 20 Jahrhunderts, Holt, Stud es in the History of the Near East, Londra, 1973, Part I, Early Students of Arab History
in England.
722
syonel diyebilecegimiz
itirazdi,
bizatihi oryantalist
olan ya
dotarafmdan böyle adlandinlanlar gerekçelebulunan hakhhk biraz in payi bu. Bence modasi dayanarak, kelimenin artik yetersiz oldugunu, zor bir hal aldigim dügünüyorlardi. çmig ve anlaglmasi çok mugerek ifade ettigi bölge, gerek dänem bakimmdan zamamndaki Ortadogu ank kahyordu. Orient artik Islam daha diliminde bir gelmiyordu, zaman daha uzun mma nig bir bölgeyi ifade ediyordu, dolayisiyla oriental ve orienlist terimleri de gerek cografi gerek kronolojik bakimdan 3k muglak kahyordu. Avrupa'da degil Amerika'daki kullamnyla Orient ve oriental terimlerinin genellikle sadece Uzakogu'yu ifade etmesi de igleri daha bir kangtinyordu. "Orientalist" bagka bir açidan da, herhangi bir disiplini yüzünden de çok belirsiz bulunuyordu. Bu ade etmemesi akademik disiplinlerin sadece teurum önceki devirlerde, l.ojik ve filolojik oldugu, baska bir disiplinin bulunmadigi taamanlarda o kadar önemli degildi. XIX. yüzyil öncesinde Ëhin profesyonellegmesinden söz edemeyiz, hem sonra bu yüzyil er yerde aym dönemde de gerçeklegmemigtir. XIX. vakanüvislerin -bu almany 14 için ige ya da ncesinde tarih, i
arasinda
bagkalan itirazdi
agimsiz
centillnenlerin
ugragis1ydi.
Disiplinlerin
genigleme-
dönemlerin çogalmasi bu terimin etersiz, belirsiz ve kafa kangtirici görünmesine yol açti. ortaya çikan bir itiAkademisyenlerin kendi aralarmda sonraki dönemlerde daha da, olsa azdi bu. Ayrica hemen nesnesini temsil eden kipilerabiri caizse bu çahymalarm Afriki ülkelerinden gelenlerden de bir itilen, yani Asya ve l., incelenen
topraklarm
az geldi.
ve
tartigma bir süre devam etti ve zirve Kongresi'nin yüzüncü yildönümünde düzenlenmigti, Paris'te Îlk Kongre 1873'te
gryantalistlerarasmdaki
Oryantalistler loktasma çikti. ..
723
1973'te yine Paris'te yüzüncü yildönümünde bu toplantmm bir kongre daha düzenlendi; yüzüncü y1ldönümü or,yantalist Orteriminin resmen lagvedilmesiyle kutlandt Dolayislyla Ulusyantalistler Kongresi, Oryantalistler Kongresi degildir. uluslararast lararasi Oryantalistler Dernegi, oryantalistlerin "Oryantalizm" degildir. bir dernegi teriminin ya da oryantal ile çahymalar teriminin yerini "Asya Kuzey Afrika'ya ozel bir almigtir. 1973'teki Paris bilimler" begeri terimi vurgu yapan ileri toplantismm sürüldügünde tertip komitesinde, bu öneri Sovyet heyetinin bagkam olan merhum en güçlü itirazm Gafurov Profesor Gafurov'dan geldigini hatirhyomm. ategli bir teklif yantalizm" teriminin korunmasi yönunde zamandir ackm bir gayet igimize asn sunmug, terimin söylemigyaradigim", degigmesi için bir sebep görmedigini muhafazakâr O Sovyet bakig delegesini bu zaman, ti. açismi ötürü kutlamigtim, ortaya koyan bu yetkin ifadelerinden bu.I'6 onu tümüyle memnun eden bir iltifat olmamigti Aragtirma nesnelerinden de giderek itirazlar yükselmekisimle tedir; sadece degil, daha fazlasiyla da ilgili itiraz1ardir Orbunlar. Nispeten geç bir tarihte ortaya çikti bu itirazlar. affmiyantallerin (bir kereligine bu terimi kullandigim için kargi tavirlari bagta ya saygi za sigmlyomm) oryantalistlere Onlar hakkmda bir gey bilgöstermek, kalmakti. ya kayitsiz umursamadiklarmdan mediklerinden ya da onlan ya da yaptiklari çahymalan kendi çikarlariyla hiçbir biçimde ilgili görmediklerinden kayitsiz kahyorlardi. Zaman içinde "Orient"ten oryantalistlere giderek daha saygi akademisyenler duyar, hatta kimi zaman takdir eder hale geldi. Îslam.ülkeakademisyenler 1erinde ve olasi bagka ülkelerden oryanta"or-
"bir
145
haklanda bkz. Vamadeo biraz gayri resmi bir degerlendinnesi fçínde, Arahk 1973, s. 56-60. Shastri, "Orientahsts at Odds". Encounter Oturumlann
724
bazi kongrelerine katumaya bagladi. Örnegin Stock1889'da düzenlenen konferansa, birçok OrtadÃgu [1kesinden katilanlar oldu, bu katihmcilardan ikisi, bir Türk ilgili uzun degerte bir Misirh bu toplantilara katilimlanyla andirmeler kaleme aldilar ki, bunlar hâlâ okumaya deger _stlerin .olm'de
yararlanma akademisyenlikten takdir et:onusundaki istekli tavirlanyla da bu çahymalari sözkitaplar, bulduklan göstermiglerdi; çok degerli iklerini vardi; daha akler, metin derlemeleri ve benzeri çahymalar göndeögrenci ziyaretlerle, kar.phkh la somut bir biçimde yazilanmn Arapça ve Oryantalistlerin ·erek, hatta giderek >agka takOrtadogu dillerine tercümesiyle gösteriyorlardi aetinlerdir.*
Oryantalist
lirlerini. de ikinci Dunya Savag sonrasi döSonralan, özellikle 1emde, baglanabilecek hatiri saythr bir etkene bence birkaç faetkenlerden bazilarmi siralayacagim, legigim yagandi. Bu iddiasmda bulunamam. cat bunun kapsamh bir Uste oldugu ile Bati dünyasi âlemi Etkenlerden biri kugkusuz Ïslam yogunlagmaslydi; bunlar akademik trasmdaki çatigmalann ;ahymalardan d'ogan çatigmalar degildi, en azmdan genel.ikle öyle degilleidi, fakat açikçasi akademisyerilere kargi beakademisyenlerin yazdiklart geyleri, yazaimsenen tavirlan, çatigmalardi. Ayrica kimi zaman etkileyen rna biçimlerini ulusal hem dini hem u.lusal, kimi zaman dini, kimi zaman õzbilincin artmasmkültürel özbilinç de dahil bir isyandan, malardi. Ve artmasmdan kaynaklanan çati özgüvenin d.an, ülkelerin, olan hepsiâlemine dahil tabii bu özgüven, Islam 146
Urühâ, Kahire, 1892, s. Emin Fikri Bey, Îryad el-Alibba flâ Mahasin bir Jevel_n, istanbu2, 1307 (1889-90), Ahmed Midhat, Avrupa'da 617 ve devami, Occidental¯st Carter Vaughn Findley, "An Ottoman s. 130 ve devann Ayrica bkz. Historical 1889", American Gülnar, Ahmed Midhat meets Madame in Europe:
Muhammed
Review
içinde
(103), 1998,
s. 15-49.
725
I
degilse de bazilarmm sahip oldugu yeni zenginlik ve güçle tegvik edilip kuvvetlenmigti büyük ölçüde. getirilen suçlamalar nelerdi? Bu dönemde Oryantalistlere Bu suçlamalar suçlayandan suçlayana epeyce büyük bir farkhhk gösterir, fakat tekrar etme egiliminde olan bazi suçiamalar vardi. Yer yer yöneltilen, ama genel itibanyla bakildigmda gagn-tici bir seyreklik gösteren bir suçlama, cehalet ya da özeleptiyetersizlik suç1amaslydi. Bunu, sirf oryantalistlerin nin
lerini, daha dogrusu kendi aralarmdaki kargilikh elestirileokuyarak belgelemek kolaydir. Ozellikle de kitap degerlendirmelerinin hâlâ akademisyenlige bir katki oldugu, ideolojik ilerlemenin cephaya da siyasi savagm, kipisel ve profesyonel neliginde
bir silah haline gelmedigi
dönemler
ve
bölgelerde-
ki kitap elestirilerine baktigimizda görebiliriz bunu. Cehalet ve yetersizlige igaret eden bazi suçlamalar vardi, Samrim bu konudaki güçlüklerden biri, ama bunlar nadirdi. bu tür suç1amalarda bulunabilmek için hayli teknik ve zorlu Diger bir literatüru epeyce okumuy olmanm gerekmesiydi. bir güçlükse biraz önce bahsettigim noktanm gündeme getirilmesinin suçlayici açismdan tehlikeli olmasiydi. Hayir, kucehalete surlar normalde degil, kötü niyeya da yetersizlige amaç1ara, kimi zarnan kätücül1ügün diriltilmesi te, kötücül öyle ki oryanyaklagan dig saiklere atfediliyordu; noktasma asirlardir talistlere süreklilik tagmuy bütünlüklü bir karakter atfediliyordu, hizmet eden, sapkm bazi karanhk amaçlara bir yolda ilerleyen bir tür komploya girigmiglerdi. getirilen suçlamalardan biri, isÖrnegin, oryantalistlere lam'm bagarilarim gizledikleri ya da küçülttükleri suçlamasiydi. Oryantalistler, Islam'm Bati medeniyetine yaptigi büyük katkiy1 gozlerden giz1eyecek gekilde tarih yazmakla suçiçinde en haksiz lanmiglardir. Samrim bu bütün suçlamalar suç1amadir. Öncelikle oryantalistler Bati'nm tarihini yazma726
m.iglardir. Daha da önemlisi Müslüman Îspanya'nm ganh baantik devirlerden modern dünyaya garilan, Müslümanlarm ölçügeçigte bilimler ve felsefede oynadigi büyük rol, büyük çabalari sayesinde ögrenilmigtir. de oryantalistlerin Oryantalistler çarpitma yapmakla, yalmzca gu ya da bu çarpitmakla degil, bir meslek, daha açik bir deyigle temay1
yürLitmekle bir komplo olarak sistematik, kasti bir çarpitma suçlanm141ardir. Bu eski bir hikâyedir elbette ve Tahrif suçlamalar1147 -Yahudilerin ve Hiristiyanlarm kendi kutsal meklasik devirlere kadar uzamr. tinlerini bozdugu suçlamasiTevrat'i ve incil'i göre Yahudiler ile Hiristiyanlar Bu ögretiye
bozmuglar, bu da yeni bir vahyin
indirilmesini
gerektirmig-
yeni bir bu suçlamamn getirilen tir. Oryantalistlere nihai bir akaversiyonudur, muhtemelen de yeni, kutsal ve demik çahgmayi gerektirmektedir. tarihlerini ve edebiyatlarm1 inOryantalistler kimi suçlama,
zaman halkm mülkünu çalmakla da suçlanmigtir. Orta1958'de Londra Üniversitedogu tarihinin yazimi üzerine bu çok hareketli si'nde düzenlenen bir konferans sirasmda bir biçimde ort,aya çikmigti; bazilan Bati ülkelerinden, pek tarihçilerin katildigi bir toplantlydi bu, azi Ortadogu'dan Ortadogu'da tarih yazmu ve Bati'da Ortoplanti sonrasmda içeren tadogu'yla ilgili tarih yazimi hakkmdaki aragttrmalari Londra'da konferansm Bu kocaman bir kitap yaymlanrugt1. yapilacak ögrenildiginde, konferansta sudüzenlenecegi sunulkomitesine yaymlanmadan, hatta tertip numlar daha iddiasi madan bir kampanya baglatildi. Kampanyamn genel incelemeye hakkm guydu·. "Bu benim tarihim. Senin bunu Akademisyenlige çahyorsun." olan geyi bir yok. Sen bana ait
celedikleri
147
Bakunz.
Encyclopedia.
of Islam,
ikinci
basun, s.v.Tahrif (Hava Lazarus
rahndan).
727
Yafeb
ta-
99
mm
MM'A
