Ανθρωπογνωσία

Alfred Adler 

ΑΝΘΡΩΠΟΓΝΩΣΙΑ    ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Σταύρου Καμπουρίδη    ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΗΛΙΑ ΜΑΝΙΑΤΕΑ ‐ ΑΘΗΝΑ   

 

 

Digitized by 10uk1s 

Η μετάφραση έγινε από το γερμανικό πρωτότυπο: «Menschenkenntnis»  Copyright : 1971 εκδόσεις Μπουκουμάνη                Η  ατομική  ψυχολογία  του  Adler,  μαζί  με  την  ψυχολογία  του  βάθους  του  Sigmund  Freud  και  την  αναλυτική  ψυχολογία  του  Jung,  αποτελούν  τα  θεμέλια  της  σύγχρονης  ψυχολογίας.  Γνώσεις  και  απόψεις  που  αποκόμισε  ο  Adler  ως  γιατρός  στη  Βιέννη,  σχηματίζουν  το  σπουδαιότερο  μέρος  των  αρχών  της  ψυχολογίας  του.  Στην  ψυχολογία  αυτή  αναζήτησε  ο  Adler  να  συλλάβει  το  νόμο  της  ψυχικής  εξέλιξης του  ανθρώπου.  Σύμφωνα  με  την  πεποίθηση  του  Adler,  ακριβώς  αυτός  ο  νόμος  της  ψυχικής  εξέλιξης  είναι  ο  σπουδαιότερος  οδηγός  για  καθέναν  που  δε  θέλει  να  είναι  άβουλο  παίγνιο  σκοτεινών  διεγέρσεων,  αλλά  επιδιώκει  συνειδητά  να  οικοδομήσει  τη  ζωή  του.  «Με  τις  έρευνές  μας  αυτές  κάνουμε  ανθρωπογνωσία»  γράφει,  «μια  επιστήμη  που  μόλις  καλλιεργείται,  η  οποία  όμως  σε  μας  φαίνεται  σαν  η  σπουδαιότερη  και  για  όλα  τα  στρώματα  του  πληθυσμού  απαραίτητη  απασχόληση». Η άποψή του ότι οι νευρώσεις ανάγονται σε συγκρούσεις ανάμεσα στη φυσική τάση του  ανθρώπου για επικράτηση και στον πραγματικό κοινωνικό του ρόλο, απόκτησε κατά το δεύτερο μισό  του  αιώνα μας  μια  καινούργια  σημασία.  Το βασικό βιβλίο  του  Adler «Ανθρωπογνωσία»  θεωρείται  ως  θεμελιώδες έργο της σύγχρονης ψυχολογίας. 

 

 

Digitized by 10uk1s 

Περιεχόμενα  Εισαγωγή .................................................................................................................................................... 5  Πρόλογος .................................................................................................................................................. 10  Γενικό μέρος ............................................................................................................................................. 11  Κεφάλαιο Ι Η ψυχή του ανθρώπου ...................................................................................................... 17  1. Έννοια και προϋπόθεση της ψυχικής ζωής .................................................................................. 17  2. Λειτουργία του ψυχικού οργάνου ................................................................................................ 17  3. Η σκόπιμη δραστηριότητα της ψυχικής ζωής .............................................................................. 18  Κεφάλαιο II Η κοινωνική φύση της ψυχικής ζωής ............................................................................... 22  1. Απόλυτη αλήθεια .......................................................................................................................... 22  2. Η αναγκαιότητα της κοινωνίας ..................................................................................................... 22  3. Ασφάλεια και προσαρμογή .......................................................................................................... 23  4. Το κοινωνικό συναίσθημα ............................................................................................................ 24  Κεφάλαιο III Παιδί και κοινωνία ........................................................................................................... 26  1. Η κατάσταση του βρέφους ........................................................................................................... 26  2. Η επίδραση των δυσκολιών .......................................................................................................... 27  3. Ο άνθρωπος σαν κοινωνικό ον ..................................................................................................... 30  Κεφάλαιο IV Οι εντυπώσεις από τον εξωτερικό κόσμο ....................................................................... 31  1. Η εικόνα του κόσμου γενικά ......................................................................................................... 31  2. Στοιχεία της εξέλιξης της εικόνας του κόσμου ............................................................................. 32  3. Φαντασία ...................................................................................................................................... 36  4. Όνειρο (γενικά) ............................................................................................................................. 37  5. Συναίσθημα .................................................................................................................................. 37  6. Επίδραση ενός ανθρώπου πάνω στους άλλους ( υπνωτισμός και υποβολή ) ............................ 38  Κεφάλαιο V Το αίσθημα κατωτερότητας και η τάση για διάκριση ...................................................... 42  1. Η πρώιμη παιδική κατάσταση ...................................................................................................... 42  2. Η εξουδετέρωση του αισθήματος κατωτερότητας, τάση για αναγνώριση και υπεροχή ............ 43  3. Κατευθυντήρια γραμμή και εικόνα του κόσμου .......................................................................... 47  Κεφάλαιο VI Η προετοιμασία για τη ζωή ............................................................................................. 53  1. Παιχνίδι ......................................................................................................................................... 53  2. Προσοχή και αφηρημάδα ............................................................................................................. 54  3. Αμέλεια και αμνημοσύνη ............................................................................................................. 55  4. Το ασυνείδητο .............................................................................................................................. 56  5. Όνειρα ........................................................................................................................................... 61  6. Ταλέντο ......................................................................................................................................... 65  Κεφάλαιο VII Η σχέση των φύλων ........................................................................................................ 67  1. Η κατανομή της εργασίας και τα δύο φύλα ................................................................................. 67  2. Η υπεροχή του άντρα στον σημερινό πολιτισμό .......................................................................... 68  3. Η προκατάληψη για την κατωτερότητα της γυναίκας ................................................................. 71  4. Η φυγή από τον γυναικείο ρόλο ................................................................................................... 73  5. Η διάσταση μεταξύ των φύλων .................................................................................................... 78  6. Προσπάθειες για καλυτέρευση .................................................................................................... 79  Κεφάλαιο VIII Αδέρφια ......................................................................................................................... 81  Η θεωρία για τον χαρακτήρα .................................................................................................................... 85  Κεφάλαιο Ι Γενικά ................................................................................................................................. 86  1. Φύση και γέννηση του χαρακτήρα ............................................................................................... 86  2. Η σημασία του κοινωνικού αισθήματος στην εξέλιξη του χαρακτήρα ........................................ 88  3. Κατευθύνσεις εξέλιξης του χαρακτήρα ........................................................................................ 90  4. Η παλιά ψυχολογική σχολή .......................................................................................................... 93  5. Ιδιοσυγκρασίες και εσωτερική έκκριση ....................................................................................... 94  6. Ανακεφαλαίωση ........................................................................................................................... 98 

Digitized by 10uk1s 

Κεφάλαιο II Χαρακτηριστικά της επιθετικής φύσης .......................................................................... 100  1. Ματαιοδοξία (φιλοδοξία) ........................................................................................................... 100  2. Ζήλεια ......................................................................................................................................... 113  3. Φθόνος ........................................................................................................................................ 114  4. Φιλαργυρία ................................................................................................................................. 116  5. Μίσος .......................................................................................................................................... 116  Κεφάλαιο III Χαρακτηριστικά της μη επιθετικής φύσης .................................................................... 119  1. Η απομόνωση από τη ζωή .......................................................................................................... 119  2. Φόβος ......................................................................................................................................... 120  3. Διστακτικότητα ........................................................................................................................... 122  4. Αδάμαστες ορμές σαν έκφραση ελαττωματικής προσαρμογής ................................................ 126  Κεφάλαιο IV Άλλες μορφές έκφρασης του χαρακτήρα ...................................................................... 129  1. Ευθυμία ...................................................................................................................................... 129  2. Τρόπος σκέψης και έκφρασης .................................................................................................... 129  3. Προσκόλληση στη σχολική συμπεριφορά .................................................................................. 130  4. Άνθρωποι αρχών και σχολαστικοί .............................................................................................. 130  5. Δουλοπρέπεια............................................................................................................................. 131  6. Αλαζονεία .................................................................................................................................... 132  7. Οι άνθρωποι της διάθεσης ......................................................................................................... 133  8. Κακότυχοι άνθρωποι και πρόξενοι δυστυχίας ........................................................................... 134  9. Θρησκευτικότητα ........................................................................................................................ 134  Κεφάλαιο V Τα πάθη .......................................................................................................................... 136  Α. ΠΑΘΗ ΠΟΥ ΧΩΡΙΖΟΥΝ ................................................................................................................. 136  Β. ΠΑΘΗ ΠΟΥ ΕΝΩΝΟΥΝ ................................................................................................................. 140  Παράρτημα Γενικές παρατηρήσεις για την αγωγή ................................................................................ 143  Επίλογος .................................................................................................................................................. 146   

Digitized by 10uk1s 

Εισαγωγή  Ένα  πρωινό,  στις  28  Μαΐου  1937,  σ'  ένα  δρόμο  της  σκωτσέζικης  πανεπιστημιούπολης,  ένας  στρογγυλοκαμωμένος  ηλικιωμένος  άνθρωπος  έπεσε,  χτυπημένος  από  καρδιακή  προσβολή.  Την  ίδια  μέρα,  μια  ομάδα  ακροατών,  που  συγκεντρώθηκαν  για  μια  σειρά  θερινών  μαθημάτων  της  ατομικής  ψυχολογίας, μάταια περίμενε τον δάσκαλό της. Ο Alfred Adler δεν υπήρχε πια στη ζωή. Σε ηλικία 67  χρονών, πάνω στο αποκορύφωμα των επιτυχιών του στην Αμερική, όπου ζούσε από το 1930, ο Adler  αποχώρησε  από  τη  ζωή,  πρώτος  από  τους  τρεις  μεγάλους  θεμελιωτές  της  σύγχρονης  ψυχολογίας.  Έπειτα  από  δυόμιση  χρόνια,  το  1939,  τον  ακολούθησε  στον  τάφο  ο  θεμελιωτής  της  ψυχανάλυσης  Sigmund Freud. Ο Jung έζησε ως το 1961.  Ήταν αληθινά ο Alfred Adler ένας ψυχολόγος; Η ομάδα των οπαδών του, που τώρα πάλι μεγαλώνει σ'  όλο  τον  κόσμο,  δεν  είναι  σύμφωνη,  και  το  ζήτημα  αυτό  ορίστηκε  σαν  κύριο  θέμα  στο  συνέδριο  της  διεθνούς Ένωσης ατομικής ψυχολογίας, που θα συνέλθει το 1966 στην Ολλανδία.  Να  είσαι  άνθρωπος,  σημαίνει  να  αισθάνεσαι  κατώτερος  και  να  αποβλέπεις  στην  υπεροχή.  Δεν  υπάρχει καμιά απόλυτη αλήθεια. Αυτό όμως που βρίσκεται πλησιέστερα σε μια τέτοια αλήθεια είναι  η  κοινότητα.  «Η  σεξουαλικότητα  δεν  είναι  ιδιωτική  υπόθεση».  «Τα  αισθήματα  δεν  είναι  επιχειρήματα».  «Η  νεύρωση  είναι  ένα  πλάσμα  της  φαντασίας».  «Ο  νευρωτικός  επαναλαμβάνει  τις  αποτυχίες  του».  Όλα  αυτά  τα  τυπικά  αποφθέγματα  του  Adler  φαίνονται  σα  να  έρχονται  από  έναν  τελείως διάφορο κόσμο ιδεών, διαφορετικό από κείνον που γνωρίζουμε στη θεωρία του «λίμπιντο»,  του  ασυνείδητου,  της  απώθησης  και  της  αντίστασης  ή  των  αρχετύπων  και  της  εξωστρέφειας  και  ενδοστρέφειας των Freud και Jung. Παρ' όλα αυτά, κατά βάση, η ψυχανάλυση του Freud, η αναλυτική  ψυχολογία  του  Jung  και  η  συγκριτική  ατομική  και  κοινωνική  ψυχολογία  του  Adler  είναι  παιδιά  του  ίδιου  πνεύματος.  Ιστορικά  εξεταζόμενες,  είναι  το  ίδιο  πράγμα,  μολονότι  οι  κοσμοθεωρίες  των  θεμελιωτών τους διαχωρίζονται σε διάφορες σχολές. Κατ' επανάληψη δοκιμάστηκε να διατυπωθεί η  διαφορά τους σε σύντομους κανόνες. Πάνω σ' αυτή τη βάση ειπώθηκε ότι η ψυχανάλυση του Freud  ταιριάζει στον άνθρωπο της μεγαλούπολης, η αναλυτική ψυχολογία του Jung στους πρωτόγονους και  τους  ανθρώπους  του  χωριού  που  ζουν  κοντά  στη  φύση,  και  η  ατομική  ψυχολογία  του  Adler,  μια  ψυχολογία καθηγητών, στους κατοίκους των μεσαίων και μικρών πόλεων. Ή ότι ο Freud φώτισε την  ψυχολογία  του  μικρού  παιδιού,  ο  Jung  την  ψυχολογία  του  δεύτερου  μισού  της  ανθρώπινης  ζωής,  δηλαδή των ανθρώπων πάνω από 40 χρονών, και ο Adler των νέων, έτσι που αυτά τα τρία συστήματα  αλληλοσυμπληρώνονται.  Μάλιστα  η  Γαλλίδα  ψυχαναλύτρια  Μαρίζ  Σουαζύ  νομίζει  ότι  ανακαλύπτει  στα ονόματα Freud, Adler, Jung ένα είδος συμβολισμού1: ο Freud ήταν ο προφήτης του σεξουαλικού  ενστίκτου  και  ταυτόχρονα  της  χαράς  της  ζωής,  ο  Adler,  ο  άνθρωπος  με  το  όνομα  του  βασιλιά  των  πουλιών,  ο  ερμηνευτής  της  επιθυμίας  για  αναγνώριση  της  αξίας  και  του  αισθήματος  της  υπεροχής,  και ο Jung αυτός που οδήγησε την ανθρωπότητα στην πηγή νεότητας του συλλογικού ασυνείδητου.  Όπως οι γελοιογραφίες, έτσι επίσης και οι παρόμοιες βεβιασμένες ερμηνείες έχουν πάντα ένα τυπικό  χαρακτηριστικό,  το  οποίο  όμως  πάντα  υπερβάλλουν  και  υπεραπλουστεύουν.  Ο  Jung  ήταν  ένας  αλχημιστής  της  ψυχής,  ένας  παμψυχιστής  με  τάση  προς  την  παραψυχολογία.  Ο  Freud,  φυσικός  επιστήμονας  κατά  βάση,  προσδοκούσε  τη  λύση  όλων  των  προβλημάτων  της  ψυχολογίας  από  μια  «τέλεια  αναπτυγμένη  φυσιολογία».  Αντίθετα,  ο  Adler  δεν  ήταν  θεωρητικός,  αλλά  ένας  ρεαλιστής,  ένας  πραγματιστής,  ένας  πρακτικός  γιατρός  και  βοηθός  των  ανθρώπων.  Σκεπτόμενος  λιγότερο  την  «επιστημονικότητα», ήθελε να είναι και να παραμένει ένας πρακτικός ανθρωπογνώστης, αρωγός∙ και  ακριβώς αυτό το βιβλίο μας δίνει την καλύτερη διαβεβαίωση γι' αυτή του την κλίση. Δεν έγραφε με  ευχαρίστηση, και πολύ λίγη προσοχή έδινε στο στυλ.                                                               1

 Adler στα γερμανικά είναι ο αετός, Jung ο νέος και Freud ο φίλος. (Σημ. του Μετ.). 

Digitized by 10uk1s 

Το  βιβλίο  αυτό  περιέχει  μια  σειρά  από  διαλέξεις  που  έκανε  στη  Βιέννη  το  1926,  τις  οποίες  στενογράφησε  ένας  από  τους  ακροατές  (ονόματι  Μπρόζερ)  και  έτσι  διαφυλάχτηκαν  για  τους  μεταγενέστερους.  Ποιος  ήταν  λοιπόν  ο  Alfred  Adler,  του  οποίου  τα  έργα  ξαναβρίσκουν  σήμερα  στην  Αμερική  τόσο  μεγάλο  ενδιαφέρον,  τον  οποίο  ένας  Μαξ  Σέλερ  και  ένας  Κάυσερλιγκ  θεωρούσαν  σα  μια  πηγή  πνεύματος  της  εποχής  μας  και  ο  οποίος  όμως  στις  γερμανικές  χώρες  ανήκει  στους  μεγάλους  λησμονημένους;  Γεννήθηκε  στη  Βιέννη  στις  7‐2‐1870,  δεύτερος  γιος  (είχε  ακόμη  4  αδέρφια  και  2  αδερφές)  ενός  μικροαστού εμπόρου δημητριακών, που είχε μεταναστεύσει από την Ουγγαρία. Πολύ αργότερα πήρε  την  αυστριακή  υπηκοότητα  και  μαζί  με  τη  Ρωσίδα  γυναίκα  του  Ράισα  ασπάστηκε  το  ευαγγελικό  δόγμα, πριν ακόμη από τη γέννηση των τεσσάρων παιδιών του. Όταν ήταν κιόλας τεσσάρων χρονών,  δήλωσε  πως  ήθελε  να  γίνει  γιατρός.  Η  πρώιμη  αυτή  απόφαση  ξεπήδησε  από  την  εντύπωση  του  θανάτου  του  αδερφού  του,  που  πέθανε  δίπλα  του,  στο  ίδιο  κρεβάτι,  αλλά  ακόμη  και  από  την  επιθυμία να «θεραπεύσει» τη φιλάσθενη μητέρα του, καθώς και από το γεγονός ότι και ο ίδιος ήταν  ένα αδύναμο και ίσως ραχιτικό παιδί. Όλα αυτά τα περιστατικά δεν έχουν μικρότερη σπουδαιότητα  για την κατανόηση της θεωρίας του από την παιδική ζωή του στους δρόμους της συνοικίας Πέντσιγκ  (η  σημερινή  13η  συνοικία  της  Βιέννης).  Αυτός  ο  ίδιος,  και  όχι  στ'  αστεία,  επέμενε  ότι  την  «ανθρωπογνωσία»  του  τη  χρωστούσε  «στην  παιδική  του  καριέρα  στους  δρόμους».  Όταν  το  οφθαλμιατρείο  του,  στην  εβραιομικροαστική  Πρατερστράσσε  δεν  απέδωσε,  έγινε  ένας  δημοφιλέστατος παθολόγος, υπόδειγμα καλόκαρδου και εξυπηρετικού οικογενειακού γιατρού, όπως  ταίριαζε  στην  ευτραφή  σωματική  του  κατασκευή  και  την  κυκλοθυμική  ιδιοσυγκρασία  του.  Παντρεύτηκε  το  1897.  Το  1898  γεννήθηκε  η  κόρη  του  Βαλεντίνα.  Το  1901  η  κόρη  του  Αλεξάνδρα,  γνωστή  σήμερα  νευροψυχίατρος  στη  νεοϋορκέζικη  Παρκ  Άβενιου,  το  1905  ο  Κουρτ,  ομοίως  Νεοϋορκέζος ψυχίατρος και το 1909 η Νέλλυ. Η μεγαλύτερη κόρη του μετανάστευσε το 1930 μαζί με  τον  άντρα  της  στην  πατρίδα  της  μητέρας  της,  όπου  προφανώς  και  οι  δυο  έπεσαν  θύματα  κάποιας  «εκκαθάρισης».  Όταν  πήρε  θέση  υπέρ  του  Freud,  που  τότε  ακόμη  τον  περιγελούσαν  στους  βιεννέζικους ιατρικούς κύκλους, δέχτηκε από αυτόν μια κάρτα — που σήμερα έγινε θρυλική — με την  οποία τον καλούσε να συμμετάσχει στην ομάδα μελετών που συνερχόταν κάθε Τετάρτη στο σπίτι του.  Το 1907 ο Adler δημοσίευσε το έργο του «Μελέτη για την κατωτερότητα των οργάνων», πρώτη σειρά  της κατοπινής θεωρίας της «διαλεκτικής των οργάνων» ή «της γλώσσας των οργάνων», η οποία, μαζί  με το «σεξουαλικό ιδίωμα», ερμήνευσε τη σεξουαλική συμπεριφορά σαν εκφραστική κίνηση: έδωσε  την ώθηση για το πρώτο συστηματικό σχεδίασμα μιας ψυχοσωματικής ιατρικής.  Η  καθαυτό  επαναστατική  σημασία  της  μελέτης  γίνεται  φανερή  μόνο  στο  φόντο  των  θεωριών  που  κυριαρχούσαν τότε, της θεωρίας του Δαρβίνου για την «επιβίωση του ισχυροτέρου» και της θεωρίας  του  εκφυλισμού  του  Λομπρόζο,  δηλαδή  σα  μια  αντίδραση  απέναντι  και  στις  δυο.  Στο  κέντρο  των  παρατηρήσεων του Adler σαν οφθαλμιάτρου βρισκόταν η διαπίστωση ότι αδυνατότερα όργανα που η  αδυναμία  τους  συχνά  κληρονομείται,  όχι  μόνο  συμψηφίζονται  συχνά,  δηλαδή  φτάνουν  σε  μια  λειτουργική  εξίσωση,  αλλά  πολλές  φορές  υπερεξισώνονται  και  φτάνουν  σε  μια  υψηλότερη,  πολλές  φορές  μεγαλοφυή,  λειτουργική  υπεροχή.  Δεν  είναι  παράδοξο  ότι  ο  τραυλός  Δημοσθένης  έγινε  ο  μεγαλύτερος ρήτορας, ο μύωπας Μέντσελ σημαντικότατος ζωγράφος και ο επίσης μύωπας Γκούσταβ  Φράιταχ  ένας  πολύ  ακριβολόγος  στις  περιγραφές  του  συγγραφέας;  Ο  Ντύρερ  στην  αυτοπροσωπογραφία  του  δεν  αλληθωρίζει;  Ο  Ελ  Γκρέκο  δεν  ήταν  πιθανότατα  αστιγματικός;  Πολλοί  μουσικοί υπέφεραν από την κατωτερότητα των ακουστικών οργάνων τους και αποκουφάθηκαν, όπως  ο  Μπετόβεν,  ο  Σμέτανα  και  η  Κλάρα  Σούμαν.  Τα  αυτιά  του  Μπρούκνερ  ήταν  ελαττωματικά  και  τα  πτερύγια των αυτιών του Μότσαρτ ήταν εκφυλιστικά παραμορφωμένα. Σ' αυτές τις περιπτώσεις, δεν  ήταν ακριβώς η «κατωτερότητα των οργάνων» που έδωσε το κέντρισμα για  μια αυξημένη απόδοση  αυτών  των  οργάνων;  Κατ'  αυτόν  τον  τρόπο  λύθηκε  πραγματικά  το  παράδοξο  ζήτημα  που  έθεσε  ο  Λομπρόζο,  για  το  πώς  εμφανίζεται  συχνά  η  μεγαλοφυΐα  σα  «μια  εκφυλισμένη  ανωτερότητα»,  όπως  επίσης  και  η  επιβίωση  των  βιολογικά  «κατώτερων»  όντων.  Το  αινιγματικό  φαινόμενο  της  Digitized by 10uk1s 

«μεγαλοφυΐας»,  που  τότε  είχε  οδηγήσει  σε  μια  πραγματική  «θρησκεία  της  μεγαλοφυΐας»,  ερμηνεύτηκε  φυσικοεπιστημονικά.  Η  μεγαλοφυΐα  ήταν  στην  πραγματικότητα  «ίσως  μόνο  εργατικότητα», όπως  είχαν κιόλας διδάξει οι  Μπυφφόν, Λέσσιγκ και  Γκαίτε: δηλαδή το  αποτέλεσμα  μιας  άσκησης  που  άρχισε  από  πολύ  νωρίς  και  εξαρτάται  βιολογικά  από  την  αρχικά  ελαττωματική  λειτουργία  ενός  οργάνου.  Αφού  ο  Adler  αποδέχτηκε  κατ'  αρχήν  ότι  το  ελαττωματικό  όργανο  ισοψηφίζεται  αυτόματα  και  βαθμιαία  και  έφτασε  να  βλέπει  στον  εγκέφαλο  το  γενικό  όργανο  συμψηφισμού,  χρειάστηκε  να  ανακαλύψει  πως  το  γεγονός,  αν  γενικά  ισοψηφίζεται  ή  ακόμη  υπερψηφίζεται, αλλά και σε πολλές περιπτώσεις μια αδυναμία δεν ισοψηφίζεται, δεν εξαρτάται από  το ίδιο το όργανο, ακόμη ούτε από το κεντρικό νευρικό σύστημα, αλλά σχεδόν πάντα από τη θέληση  του  ενδιαφερομένου  ανθρώπου,  από  το  ψυχικό  του  εποικοδόμημα  και  όχι  από  τη  βιολογική  βάση.  Έτσι πέρασε σταδιακά από τη βιολογική θεώρηση της οργανικής κατωτερότητας στην ανακάλυψη της  σπουδαιότητας  του  καθαρά  υποκειμενικού,  αν  και  συχνά  ασυνείδητου  «αισθήματος»  της  κατωτερότητας. Αυτή η κατωτερότητα δεν ήταν συχνά πραγματική, αλλά μόνο στη φαντασία ή ακόμη  προσδιοριζόταν  απλώς  από  αρνητική  κοινωνική  αξιολόγηση,  όπως  π.χ.  στην  περίπτωση  των  αριστερόχειρων  ή  αυτών  που  έχουν  κόκκινα  μαλλιά.  Άλλωστε  τόσο  η  μυθολογία  όσο  και  η  ποίηση  είναι  γεμάτες  από  μορφές  που  υπέφεραν  από  σωματικά  ελαττώματα:  θεές  της  μοίρας,  μάντεις  και  ποιητές ήταν τυφλοί. Καλλιτέχνες χαλκουργοί όπως ο Ήφαιστος ή ο Βίλαντ κούτσαιναν και ο Ριχάρδος  ο τρίτος που τον κορόιδευαν γιατί ήταν κακοφτιαγμένος ήταν «πρόθυμος να γίνει κακοποιός».  Το  «αίσθημα  της  κατωτερότητας»  είναι  σπουδαιότερο  από  την  ίδια  την  κατωτερότητα  και  αυτό  γεννιέται  πάντα  πάνω  σε  φόντο  κοινωνικό.  Αυτό  το  βασανιστικό  αίσθημα  κατωτερότητας,  στον  ένα  προκαλεί  μια  σκόπιμη  εκγύμναση  για  την  υπερνίκησή  του,  στον  άλλο  μια  ακοινωνική  ή  ακόμη  και  αντικοινωνική συμπεριφορά. Όσο πιο δυνατά πιέσουμε μια σούστα, τόσο πιο ψηλά θα τιναχτεί, αν δε  σπάσει  από  την  πίεση.  Όσο  πιο  πολύ  βαραίνει  το  αίσθημα  της  κατωτερότητας  έναν  άνθρωπο,  τόσο  πιο ψηλά θέλει αυτός να ανεβεί. Ο άνθρωπος σαν άτομο είναι κατώτερης αξίας. Μπορεί να επιζήσει  μόνο μέσα στην ομάδα, στην κοινότητα. Η «κοινότητα» είναι η μοναδική απόλυτη αλήθεια, αν γενικά  μπορεί  να  υπάρχει  μια  απόλυτη  αλήθεια.  Το  αίσθημα  της  κατωτερότητας  οδηγεί  έξω  από  την  κοινότητα,  αλλά  μπορούν  και  να  ζωογονηθούν  εκ  νέου  τα  στοιχεία  ενός  έμφυτου  κοινωνικού  αισθήματος  και  ο  άνθρωπος  να  ξαναγυρίσει  στην  κοινότητα.  Δεν  είναι  κακός,  αλλά  μόνο  αποθαρρυμένος. Η ενθάρρυνση τον ξανακάνει ένα χρήσιμο μέλος της κοινότητας. Από τη σύγκρουση  ανάμεσα στο κοινωνικό αίσθημα και το αίσθημα κατωτερότητας, γεννιέται «ο νόμος της κίνησης» του  ανθρώπου,  γιατί  η  ζωή  είναι  μια  κίνηση.  Καθένας  διαγράφει  από  τα  πρώτα  παιδικά  του  χρόνια  το  «πλάνο της ζωής» του, το οποίο παραπέμπει σ' ένα «πλασματικό σκοπό της ζωής». Κινείται μέσα από  αυτό το σχέδιο της ζωής σα μια ολότητα, πάνω σε «προσδιορισμένη γραμμή» προς τον σκοπό αυτό  της ζωής. Εάν λοιπόν ο σκοπός της ζωής του βρίσκεται σε αρμονία με τους σκοπούς και το πρόγραμμα  ζωής,  αν  ο  τρόπος  της  προσωπικής  ζωής  του  αντιστοιχεί  στον  τρόπο  ζωής  της  κοινότητας,  τότε  θα  μπορέσει κι αυτός να επιτύχει τον σκοπό του.  Πάνω στη βάση λοιπόν αυτής της θεωρίας, όλα τα μεγάλα θέματα της ατομικής ψυχολογίας γίνονται  κατανοητά:  η  επιθυμία  και  η  επιδίωξη  της  αναγνώρισης  σαν  προσπάθεια  ξεπεράσματος  του  αισθήματος  κατωτερότητας  και  αβεβαιότητας  του  ανθρώπου,  η  νεύρωση  σαν  αποτυχημένη  προσπάθεια  για  εξασφάλιση,  η  εξέγερση  της  γυναίκας  εναντίον  της  καταπίεσης  με  τον  τρόπο  μιας  βίαιης  «αντρικής  διαμαρτυρίας»,  η  υπερφοβισμένη  μητέρα  και  το  παραχαϊδεμένο  παιδί  της,  ο  «εκθρονισμός του πρωτότοκου» και ο αγώνας μεταξύ των αδερφών μέσα στην οικογένεια, κατά τον  οποίο η θέση που έχουν κατά σειρά γέννησης σφραγίζει τον τρόπο της ζωής τους, κάθε απόκλιση από  τα κοινωνικά πρότυπα συμπεριφοράς,  σα μηχανισμός άμυνας του εγώ που αισθάνεται ανασφάλεια  και σα μορφή επίθεσης εναντίον των συνανθρώπων, τα πάντα, από τη νεύρωση και ψύχωση ως την  εγκληματική και σεξουαλική διαστροφή, από την αϋπνία ως την αυτοκτονία. Ακόμη και η μελαγχολία  που  οδηγεί  στην  αυτοκτονία,  είναι  και  παραμένει  πάντα  μια  άμεση  «επιθετικότητα»  εναντίον  των  άλλων.  Κατ' αυτόν τον τρόπο, η «συγκριτική ατομική ψυχολογία» έγινε πραγματικά μια συγκριτική κοινωνική  Digitized by 10uk1s 

ψυχολογία, το πρώτο ρίξιμο γέφυρας από μια ψυχολογία του εγώ προς την κοινωνική ψυχολογία του  βάθους  όπως  την  ήθελε  ο  Karl  Mannheim  και  όπως  προσπαθεί  να  την  πραγματοποιήσει  ο  Τάλκοτ  Πάρσονς με τη «θεωρία της δράσης». Τα «τρία μεγάλα προβλήματα ζωής» που κατονόμασε ο Adler,  είναι προβλήματα της κοινωνικότητας. Στην εκ των έξω κατευθυνόμενη κοινωνία του Ντέιβιντ Ρίσμαν,  η απαίτηση του ετεροκεντρισμού είναι η κύρια απαίτηση της ψυχικής υγιεινής. Μ' αυτό περιττεύει το  ερώτημα  που  προβάλλεται  τώρα  στην  Αμερική:  «Είναι  ζωντανός  ο  Alfred  Adler  σήμερα;»  Παρ'  όλα  αυτά, πρέπει εδώ να δοθεί περιληπτικά μια απάντηση.  Η σημασία του Adler για τις ανθρωπιστικές επιστήμες βρίσκεται πάντα ανάμεσα στα διασταυρούμενα  πυρά  διαφόρων  γνωμών.  Για  μερικούς  είναι  μια  δευτερεύουσα  προσωπικότητα  δίπλα  στον  Freud  κατά το είδος ενός Κρίστιαν Βολφ δίπλα στον Λάιμπνιτς. Μια ομάδα μαθητών του δε βλέπει γενικά  στο πρόσωπό του έναν ψυχολόγο της ψυχολογίας του βάθους (ο ίδιος δε χαρακτήρισε ποτέ τον εαυτό  του σαν τέτοιο). Για άλλους πάλι, οι οποίοι δεν είναι καν οπαδοί του, είναι ο πραγματικός ψυχολόγος  στην τριάδα του αστερισμού Freud, Adler, Jung. Δεν είναι πλάνη να τον παρουσιάζουν σαν τον πρώτο  πραγματικό ψυχολόγο της ύπαρξης (Φ. Μπίρνμπαουμ) και τούτο γιατί από τη μια μεριά η υπαρξιακή  ανάλυση του Φ. Ε. Φρανκλ εκφράζει μόνο μια συνεπή συνέχιση της θεωρίας του και από την άλλη η  ανθρώπινη  εικόνα  του  Ζ.  Π.  Σαρτρ  δεν  είναι  τίποτε  άλλο  παρά  «ο  νευρικός  χαρακτήρας»  του  Adler,  μόνο αυτή τη φορά απλωμένος στον άνθρωπο γενικά. Όταν ο Ορτέγκα υ Γκασσέτ συλλαμβάνει τη ζωή  σαν ένα  σχεδίασμα, δεν  κάνει τίποτε  άλλο παρά να μεταφράζει τον  Adler στα Ισπανικά, όπως και  η  φράση του: la vida no nos está impuesta, sino propuesta, είναι μια ακροβατικά μεγαλοφυής απόδοση  της βασικής σκέψης του Adler: «η ζωή δε μας δόθηκε, αλλά μας παραδόθηκε». Αλλά ο Ορτέγκα έχει  εξαφανίσει  τη  θέση  του  Adler:  «η  ζωή  είναι  ευθύνη  απέναντι  στην  κοινότητα».  Ο  Adler  ρώτησε  μια  φορά  τον  Μαξιμίλιαν  φον  Ρογκίστερ,  τι  κατά  τη  γνώμη  του  από  τις  θεωρίες  του  θα  παρέμενε  και  ύστερα από τον θάνατό του. Η απάντηση ήταν: «Τα πάντα, μόνο όχι με το δικό σας όνομα». «Κανενός  δυτικού  συγγραφέα  τα  κείμενα  δε  λεηλατήθηκαν  τόσο,  όσο  του  Adler»,  λέγει  ο  φον  Ρογκίστερ  και  συμπληρώνει:  «οπωσδήποτε  αυτό  έχει  και  τα  καλά  του  γιατί  βοηθά  να  μετριασθεί  η  σύγχυση  που  έβαλαν στα κεφάλια των ανθρώπων οι θεωρίες των Freud και Jung». Μια γνώμη την οποία σήμερα  πολύ λίγοι συμμερίζονται. Επίσης ο πιο διαπρεπής Γερμανός ψυχολόγος του καιρού μας, ο Βόλφγκαγκ  Μέτσγκερ,  ρωτά:  «Από  τι  πραγματικά  πάσχει  η  σημερινή  ανθρωπότητα;  Από  την  αρρώστια  του  φροϋδισμού  (εννοεί  τη  σεξουαλική  νεύρωση)  ή  από  την  αρρώστια  του  Adler;»,  όπου  εννοεί  την  επιδίωξη για αναγνώριση και ισχύ την οποία πρώτος περιέγραψε ο Adler.  Ο Adler τιμάται σήμερα στην Αμερική σαν ο πρώτος μεγάλος πρόδρομος της «ψυχολογίας του εγώ».  Απεναντίας ο Ανρί ντε Μαν προσπάθησε να οικοδομήσει το νεοσοσιαλισμό του πάνω στον Adler, όταν  ανακάλυψε ότι η εργατιά του καιρού του δεν αγωνιζόταν τόσο για την υλική καλυτέρευση της θέσης  της,  όσο  εναντίον  ενός  μαζικού  αισθήματος  κατωτερότητας,  δηλαδή  γι'  αυτό  που  οι  Αμερικανοί  ονομάζουν σπουδαιότητα του εαυτού. Επίσης και ο Ντ. Καρνέγκι πήρε από τον Adler την έννοια της  επιθυμίας για αναγνώριση, όμως όχι για να καταπολέμηση την επαύξησή του, όπως έκανε ο Βιεννέζος  γιατρός,  ψυχολόγος  και  παιδαγωγός,  αλλά,  αντίθετα,  για  να  χρησιμοποιήσει  την  εκμετάλλευση  των  ανθρώπων  στην  υπηρεσία  εγωιστικών  επιδιώξεων.  Και  επειδή  σήμερα  το  παλιό  καλό  αίσθημα  της  κοινότητας του Adler επιστρέφει στην Αμερική κάτω από το όνομα «κοινότητα» σα μοναδική αλήθεια,  μπορούμε  να  συμπεράνουμε  ότι  στα  προσεχή  χρόνια  θα  παρουσιασθεί  μια  ολόκληρη  σειρά  ακόμη  από  διάφορες  νέες  ερμηνείες  του  Adler,  για  να  συμπληρώσουν  με  τις  πιο  διαφορετικές  απόψεις  το  βιβλίο του Λούις Γουέι «Η θέση του Adler στη σύγχρονη ψυχολογία». Στην Αμερική δεν εμφανίζονται  μόνο  διαρκώς  νέες  εκδόσεις  των  βιβλίων  του  Adler,  αλλά  επίσης  και  ανθολογίες  και  γίνεται  προσπάθεια  συστηματοποίησης  των  αρχών  του,  όπως  με  τα  δυο  σπουδαία  έργα  των  καθηγητών  Χάιντζ  και  Ροβένα  Ανσμπάχερ.  Στη  Γερμανία,  όπου,  τουλάχιστο  κατά  τη  γνώμη  του  Τ.  Β.  Αντόρνο,  η  ψυχανάλυση  του  Freud  θεωρείται  ακόμη  ύποπτη,  δεν  υπάρχει  σήμερα  κανένας  που  θα  τολμούσε,  όπως κάνει ο καθηγητής του Χάρβαρντ Ρόμπερτ Χουάιτ, να αποδείξει την επίδραση του Adler πάνω  στον Freud. Ο Freud, το 1911, απέκρουε ακόμη την έννοια του Adler «για τις τάσεις εξασφάλισης», για  να  την  αποδεχτεί  το  1921  σαν  «αμυντικό  μηχανισμό».  Του  Adler  «η  μεταστροφή  του  ενστίκτου  στο  αντίθετό  του»  το  1908,  έγινε  «σχηματισμός  αντίδρασης»  του  Freud  το  1915.  Του  Adler  «η  Digitized by 10uk1s 

κατευθυντήρια  εικόνα»  το  1912,  έγινε  το  «ιδανικό  τού  εγώ»  του  Freud  το  1914.  «Τα  επιθετικά  ένστικτα» του Adler το 1908, έγιναν το 1920 «το ένστικτο του θανάτου» του Freud. Η απλότητα του  συστήματος  του  Adler,  όπως  πιστεύει  ο  Χουάιτ,  έχει  ταυτόχρονα  τα  πλεονεκτήματα  και  τα  μειονεκτήματά της. Όμως στο ίδιο το δικό του ερώτημα, αν ο Adler είναι ζωντανός σήμερα, απαντά:  «Είναι πολύ ζωντανός ακόμη και σήμερα, και πρέπει να αναγνωρίσουμε την οφειλή μας προς αυτόν».  Μύνστερ 1965  ΟΛΙΒΕΡ ΜΠΡΑΧΦΕΛΝΤ 

Digitized by 10uk1s 

Πρόλογος  Με  το  βιβλίο  αυτό  θα  προσπαθήσω  να  παρουσιάσω  στο  πλατύ  αναγνωστικό  κοινό  τις  ακλόνητες  βάσεις της ατομικής ψυχολογίας και την αξία της για την ανθρωπογνωσία, καθώς και τη σημασία που  έχει για τις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους και τη διοργάνωση της προσωπικής ζωής. Βγήκε από  τις  διαλέξεις  που  έδινα  επί  χρόνια  μπροστά  σ'  ένα  πολυάριθμο  ακροατήριο,  στη  Βιέννη.  Η  κύρια  αποστολή αυτού του βιβλίου είναι να καταλάβουμε ότι οι ελλείψεις στη δράση και δημιουργία των  ατόμων  μέσα  στην  κοινωνία  προέρχονται  από  τη  λαθεμένη  συμπεριφορά  τους.  Να  γνωρίσουμε  τις  πλάνες τους και να πραγματοποιήσουμε μια καλύτερη ένταξή τους στο κοινωνικό σύνολο.  Τα λάθη στην επαγγελματική δραστηριότητα και τις επιστήμες είναι οδυνηρά και επιζήμια, όμως τα  λάθη  στην  ανθρωπογνωσία,  πολλές  φορές,  είναι  επικίνδυνα  για  τη  ζωή.  Ελπίζω  ότι  οι  επιμελείς  συνεργάτες της επιστήμης μας θα θελήσουν, όπως έκαναν και προηγούμενα, να ρίξουν μια ματιά στις  διαπιστώσεις και εμπειρίες που παρουσιάζουμε.  Αισθάνομαι υποχρεωμένος να εκφράσω από αυτή τη θέση τις πιο βαθιές ευχαριστίες μου στον Δρα  κύριο  Μπρόζερ.  Με  ακούραστη  προσπάθεια  κατέγραψε,  ταξινόμησε  και  τακτοποίησε  όλο  το  υλικό  των διαλέξεών μου. Δε θα ήταν υπερβολή αν έλεγα ότι, χωρίς τη βοήθειά του, δε θα έβγαινε αυτό το  βιβλίο.  Ομοίως ευχαριστώ την κόρη μου Δρα Άλι Adler για τη διόρθωση των δοκιμίων και την αποπεράτωση  του  βιβλίου,  κατά  το  χρονικό  διάστημα  που  εγώ  βρισκόμουν  στην  Αγγλία  και  την  Αμερική,  όπου  προσπαθούσα να κερδίσω καινούργιους οπαδούς της ατομικής ψυχολογίας.  Ο  εκδοτικός  οίκος  Σ.  Χίρτσελ  βοήθησε  με  υποδειγματικό  τρόπο  την  έκδοση  του  βιβλίου  και  προετοίμασε  την  κοινή  γνώμη  κατάλληλα.  Η  ατομική  ψυχολογία  είναι  υποχρεωμένη  να  τον  ευχαριστήσει ιδιαίτερα.  Αυτές οι διαλέξεις και το βιβλίο έχουν σκοπό να φωτίσουν τον δρόμο της ανθρωπότητας.  Λονδίνο, 24 Νοεμβρίου 1926  Dr. Alfred Adler 

Digitized by 10uk1s 

Γενικό μέρος  Εισαγωγή    Βεβούλευται μὲν οὐδὲν ἧσσον εὖ, ἕσσωται δὲ ὑπὸ τῆς τύχης τὸ βούλευμα...  ( ΗΡΟΔΟΤΟΣ ) 

Οι  βασικές  αρχές  της  ανθρωπογνωσίας  είναι  τέτοιες  που  δεν  επιτρέπουν  μεγάλη  υπερηφάνεια  και  υπεροψία.  Αντίθετα,  η  αληθινή  ανθρωπογνωσία  πρέπει  να  είναι  κατάλληλη  να  επιτρέπει  την  εμφάνιση  μιας  ορισμένης  ατομικής  μετριοφροσύνης,  αφού  μας  διδάσκει  ότι  στον  τομέα  αυτό  βρισκόμαστε  μπροστά  σ'  ένα  τεράστιο  καθήκον,  για  την  εκπλήρωση  του  οποίου  εργάζεται  η  ανθρωπότητα  από  την  εποχή  των  πρώτων  καταβολών  του  πολιτισμού.  Ένα  έργο  με  το  οποίο  καταπιάστηκε χωρίς πολλή επίγνωση των σκοπών και χωρίς σύστημα, έτσι που να βλέπει κανείς σαν  αποτέλεσμα  να  προβάλλουν  πάντα  μόνο  μεμονωμένοι  μεγάλοι  άντρες,  οι  οποίοι  διαθέτουν  πολύ  περισσότερες γνώσεις για τον άνθρωπο, παρά ο μέσος όρος των κοινών ανθρώπων. Λέγοντας τούτο,  αγγίζουμε ένα ασθενές σημείο. Εάν, δηλαδή, χωρίς προκαταλήψεις εξετάσουμε τους ανθρώπους για  τις γνώσεις που έχουν για τον ίδιο τον άνθρωπο, θα βρούμε ότι συνήθως αποτυγχάνουν. Δεν έχουμε  όλοι αρκετή ανθρωπογνωσία. Η άγνοιά μας αυτή είναι συνάρτηση της απομονωμένης ζωής. Ποτέ δε  ζούσαν  οι  άνθρωποι  τόσο  απομονωμένοι  όσο  σήμερα.  Από  την  παιδική  μας  ακόμη  ηλικία  έχουμε  πολύ  λίγες  σχέσεις.  Η  οικογένεια  μάς  απομονώνει.  Επίσης  κι  όλος  ο  τρόπος  της  ζωής  μας  δε  μας  επιτρέπει τόσο στενές επαφές με τους συνανθρώπους μας, όσο είναι απαραίτητα αναγκαίες για την  ανάπτυξη μιας τέχνης όπως η ανθρωπογνωσία. Αυτά είναι δυο στοιχεία που εξαρτώνται το ένα από το  άλλο.  Δεν μπορούμε να βρούμε την επαφή με τους άλλους ανθρώπους επειδή, εξαιτίας της έλλειψης μιας  καλύτερης κατανόησης, μάς φαίνονται υπερβολικά ξένοι.  Η  πιο  βαριά  συνέπεια  αυτής  της  έλλειψης  είναι  ότι  συνήθως  αποτυχαίνουμε  στη  μεταχείριση  των  συνανθρώπων  μας  και  στη  συμβίωση  μαζί  τους.  Είναι  μια  συχνά  προβαλλόμενη  και  αισθητή  πραγματικότητα  ότι  οι  άνθρωποι  προσπερνούν  ο  ένας  τον  άλλο,  μιλάει  ο  ένας  στον  άλλο, αλλά  δεν  μπορούν να βρουν την επαφή, γιατί στέκονται ξένοι ο ένας προς τον άλλο, όχι μόνο μέσα στα πλατιά  πλαίσια της κοινωνίας, αλλά ακόμη και στον στενότατο κύκλο της οικογένειας. Αυτό που συχνότερα  αντιμετωπίζουμε είναι παράπονα γονέων ότι δεν καταλαβαίνουν τα παιδιά τους και παιδιών ότι δεν  τα  καταλαβαίνουν  οι  γονείς.  Και  όμως  υπάρχει  στους  βασικούς  όρους  της  ανθρώπινης  συμβίωσης  τόση  μεγάλη  ανάγκη  να  καταλαβαίνουμε  ο  ένας  τον  άλλο,  γιατί  όλη  η  συμπεριφορά  μας  απέναντι  στον  συνάνθρωπο  εξαρτάται  από  αυτό.  Οι  άνθρωποι  θα  συζούσαν  πολύ  καλύτερα,  αν  η  ανθρωπογνωσία  ήταν  μεγαλύτερη.  Τότε  ορισμένες  ενοχλητικές  μορφές  της  συμβίωσης  θα  εξοστρακίζονταν. Η ύπαρξη τέτοιων μορφών σήμερα είναι δυνατή, γιατί δε γνωριζόμαστε μεταξύ μας  και  έτσι  είμαστε  εκτεθειμένοι  στον  κίνδυνο  να  εξαπατηθούμε  από  επιφανειακές  εκδηλώσεις  και  να  πέσουμε θύματα της υποκρισίας των άλλων.  Θέλουμε  λοιπόν  να  εξηγήσουμε  με  ποιο  τρόπο  εκπορεύονται  από  την  πλευρά  της  ιατρικής  οι  προσπάθειες να βάλει τάξη σ' αυτή την τεράστια περιοχή την οποία ονομάζει ανθρωπογνωσία, ποιες  προϋποθέσεις  έχει  αυτή  η  επιστήμη,  ποια  καθήκοντα  της  αναλογούν  και  ποια  αποτελέσματα  περιμένουμε από αυτή.  Πριν απ' όλα, η «νευρολογία» είναι κιόλας μια επιστήμη, η οποία απαιτεί με τον πιο επίμονο τρόπο  την  ανθρωπογνωσία.  Ο  νευρολόγος  είναι  αναγκασμένος  να  αποχτήσει  όσο  το  δυνατό  γρηγορότερα  μια εικόνα της ψυχικής ζωής του ανθρώπου που πάσχει από τα νεύρα του. Σ' αυτή την περιοχή της  Digitized by 10uk1s 

ιατρικής  τότε  μόνο  μπορεί  κανείς  να  σχηματίσει  μια  χρήσιμη  γνώμη,  τότε  είναι  σε  θέση  να  πραγματοποιήσει  ή  να  προτείνει  επεμβάσεις  και  θεραπείες,  όταν  προηγουμένως  έχει  τέλεια  ενημερωθεί για το τι συμβαίνει στην ψυχή του αρρώστου. Εδώ δε χωρούν επιπολαιότητες. Εδώ την  πλάνη την ακολουθεί αμέσως η τιμωρία και την ορθή διάγνωση τις πιο πολλές φορές η επιτυχία. Εδώ  λοιπόν υποβάλλεται κανείς σε μια άμεση και αρκετά αυστηρή εξέταση. Στην κοινωνική ζωή μπορεί να  γελαστεί κανείς στην κρίση του για έναν άνθρωπο. Και σ' αυτή την περίπτωση επίσης ακολουθεί κάθε  φορά η τιμωρία. Όμως η αντίδραση μπορεί να εκδηλωθεί πολύ αργότερα, και για τούτο τις πιο πολλές  φορές δεν είμαστε σε θέση να καταλάβουμε τις συσχετίσεις και μένουμε κατάπληκτοι, πώς ένα λάθος  στην  κρίση  μας  για  έναν  άνθρωπο  μπορεί  να  οδηγήσει  και  ύστερα  από  δεκαετίες  και  σε  βαριές  αποτυχίες.  Τέτοια  περιστατικά  μάς  διδάσκουν  την  ανάγκη  και  το  καθήκον  να  εμβαθύνουμε  στην  ανθρωπογνωσία.  Στην  πορεία  των  ερευνών  μας  αναγνωρίσαμε  ότι  εκείνες  οι  ψυχικές  ανωμαλίες,  περιπλοκές  και  αποτυχίες,  που  τόσο  συχνά  ανακαλύπτουμε  στους  αρρώστους,  κατά  βάση  και  σύμφωνα  με  τη  διάρθρωσή  τους,  δεν  περιέχουν  τίποτε  που  να  είναι  ξένο  στον  θεωρούμενο  φυσιολογικό  άνθρωπο.  Είναι  τα  ίδια  ακριβώς  στοιχεία  και  προϋποθέσεις,  μόνο  που  προβάλλονται  εντονότερα  και  γι'  αυτό  ευκολότερα αναγνωρίζονται. Οι γνώσεις αυτές μας δίνουν ένα πλεονέκτημα, το οποίο μάς επιτρέπει  να  διδαχτούμε  και  από  τη  σύγκριση  με  τη  φυσιολογική  ψυχική  ζωή  να  συλλέξουμε  εμπειρίες,  που  τελικά  μας  διευκολύνουν  ακόμη  και  για  φυσιολογικές  συνθήκες  να  έχουμε  μια  οξύτερη  παρατηρητικότητα. Δεν είναι τίποτε άλλο παρά εξάσκηση, συνδεμένη με την αφοσίωση και υπομονή  που απαιτεί από μας κάθε επάγγελμα.  Η πρώτη γνώση που μας προσφέρθηκε ήταν ότι οι ισχυρότερες παρορμήσεις για την οικοδόμηση της  ανθρώπινης ψυχικής ζωής προέρχονται από την πιο πρώιμη παιδική ηλικία. Σαν τέτοια, αυτή δεν ήταν  καμιά ιδιαίτερα τολμηρή ανακάλυψη, γιατί παρόμοιες συζητήσεις βρίσκουμε να κάνουν οι ερευνητές  όλων των εποχών. Το καινούργιο σ' αυτή την περίπτωση είναι το περιστατικό ότι εμείς επιδιώξαμε τα  παιδικά βιώματα, εντυπώσεις και απόψεις, στον βαθμό που ήταν αποδείξιμα, να τα φέρουμε σε μια  δεσμευτική  σχέση  με  τα  μεταγενέστερα  φαινόμενα  της  ψυχικής  ζωής  και  να  τα  συγκρίνουμε  με  κατοπινές καταστάσεις και τη συμπεριφορά του ατόμου σαν ενήλικου. Και αποδείχτηκε σαν ιδιαίτερα  σπουδαίο  ότι  δεν  επιτρέπεται  μεμονωμένα  φαινόμενα  της  ψυχικής  ζωής  να  τα  θεωρούμε  σαν  ένα  τελειωμένο  σύνολο,  αλλά  ότι  τότε  μόνο  μπορούμε  να  τα  κατανοήσουμε,  αν  όλα  τα  φαινόμενα  της  ψυχικής ζωής τα αντιλαμβανόμαστε σα μέρη ενός αδιάσπαστου συνόλου. Αν έπειτα προσπαθήσουμε  να  ανακαλύψουμε  τη  γραμμή  κίνησης,  το  υπόδειγμα  ζωής  και  τον  τρόπο  ζωής  ενός  ανθρώπου,  θα  γίνει φανερό ότι η κρυφή επιδίωξη της παιδικής συμπεριφοράς και η συμπεριφορά ενός ανθρώπου  στα μεταγενέστερα χρόνια είναι ταυτόσημα.  Με λίγα λόγια, αποδείχτηκε μ'  εκπληκτική  καθαρότητα  ότι,  από  την  άποψη  της  ψυχικής  κίνησης,  δεν  πραγματοποιήθηκαν  καθόλου  αλλαγές,  ότι  ναι  μεν  η  εξωτερική  μορφή,  η  συγκεκριμενοποίηση  και  η  προφορική  έκφραση  των  ψυχικών  φαινομένων,  δηλαδή το φαινομενικό άλλαξε, οι βάσεις όμως, ο σκοπός και η δυναμική, όλα όσα κινούν την ψυχική  ζωή προς την κατεύθυνση του στόχου, έμειναν αναλλοίωτα. Εάν, για παράδειγμα, ένας ασθενής έχει  φοβισμένο  χαρακτήρα,  είναι  γεμάτος  δυσπιστία  και  προσπαθεί  πάντα  να  απομονώνεται  από  τους  άλλους,  είναι  εύκολο  να  αποδείξουμε  ότι  οι  ίδιες  οι  κινήσεις  τον  βάρυναν  ακόμη  από  τον  τρίτο  ή  τέταρτο χρόνο της ζωής του.  Έχουμε  λοιπόν  κάνει  κανόνα  να  μεταθέτουμε  την  προσοχή  μας  κυρίως  και  πάντα  στην  παιδική  ζωή  του αρρώστου. Προχωρήσαμε τόσο πολύ, ώστε μπορέσαμε από την παιδική ηλικία ενός ανθρώπου να  γνωρίσουμε και να προϋποθέσουμε τόσα πολλά χωρίς να μας έχει πει κανείς τίποτε. Θεωρήσαμε ό,τι  είδαμε σ' αυτόν, σαν αποτυπώματα των πρώτων παιδικών βιωμάτων, τα οποία τον βάρυναν ως την  προχωρημένη  ηλικία.  Αν  από  την  άλλη  μεριά  ακούσουμε  από  έναν  άνθρωπο  ποια  περιστατικά  της  παιδικής του ηλικίας θυμάται, τότε αυτά, σωστά κατανοούμενα, μας δίνουν μια εικόνα για το είδος  του ανθρώπου που έχουμε μπροστά μας. Σχετικά μ' αυτό, χρησιμοποιούμε και μια άλλη διαπίστωση,  ότι οι άνθρωποι πολύ δύσκολα απαλλάσσονται από το πρότυπο ζωής που διαμόρφωσαν στα πρώτα  χρόνια  της  ζωής  τους.  Πάρα  πολύ  λίγοι  άνθρωποι  υπάρχουν  που  μπόρεσαν  να  παρεκκλίνουν  απ'  Digitized by 10uk1s 

αυτό,  αν  και  η  ψυχική  ζωή,  σε  μεγάλη  ηλικία,  μέσα  σε  άλλες  καταστάσεις,  εμφανίζεται  εντελώς  διαφορετική και μας δίνει άλλου είδους εντυπώσεις. Τούτο όμως δεν είναι ισοδύναμο με μια αλλαγή  στο πρότυπο της ζωής. Η ψυχική ζωή στηρίζεται πάντα στο ίδιο θεμέλιο. Ο άνθρωπος ακολουθεί την  ίδια γραμμή κίνησης και μάς επιτρέπει και στις δυο περιόδους της ζωής του, τόσο στην παιδική όσο  και  κατά  τα  γηρατειά,  να  μαντέψουμε  την  ύπαρξη  του  ίδιου  σκοπού.  Ακόμη  και  γι'  αυτό  έπρεπε  το  κύριο βάρος της προσοχής μας να δοθεί στην παιδική ηλικία. Γιατί αναγνωρίσαμε ότι, αν σχεδιάζουμε  μια αλλαγή, μπορούμε να πούμε πως δεν έχει ενδιαφέρον να θελήσουμε να αποκομίσουμε από πάνω  προς τα κάτω όλα τα αναρίθμητα βιώματα και εντυπώσεις του ανθρώπου, αλλά πρώτα να βρούμε το  πρότυπό του και να αποκαλύψουμε από αυτό την κατανόηση της ιδιομορφίας του και ταυτόχρονα τα  φαινόμενα της αρρώστιας του.  Κατ' αυτόν τον τρόπο, η έρευνα της παιδικής ψυχικής ζωής έγινε ο άξονας της επιστήμης μας και ήταν  ικανοποιητική  πηγή  ζωογόνησης  και  γνώσης.  Ένα  πλήθος  από  εργασίες  αφιερώθηκαν  στη  μελέτη  αυτών  των  πρώτων  χρόνων  της  ζωής.  Έχει  συσσωρευτεί  τεράστιο  υλικό,  το  οποίο  δεν  είναι  ακόμη  επεξεργασμένο,  που  επαρκεί  ακόμη  για  πολύ  καιρό  και  καθένας  είναι  σε  θέση  να  βρει  καινούργιο,  σπουδαίο και ενδιαφέρον.  Αυτή  η  επιστήμη  είναι  ταυτόχρονα  για  μας  ένα  μέσο  να  προφυλαχτούμε  από  λάθη,  γιατί  η  ανθρωπογνωσία  δεν  είναι  μια  επιστήμη  που  υπάρχει  μόνο  για  την  επιστήμη.  Με  τη  βοήθεια  των  γνώσεών  μας  οδηγηθήκαμε  αυτόματα  στην  παιδαγωγική  εργασία,  την  οποία  υπηρετούμε  εδώ  και  χρόνια.  Η  παιδαγωγική  εργασία  είναι  μια  πηγή  ευρημάτων  για  καθένα  που  αναγνωρίζει  την  ανθρωπογνωσία σα μια καινούργια επιστήμη και θέλει να τη ζήσει και να την επεξεργαστεί, γιατί δεν  είναι καμιά σοφία που βγαίνει από τα βιβλία, αλλά κάτι που πρέπει κανείς να διδαχτεί στην πράξη.  Πρέπει, σα να λέμε, να συμμετέχουμε σε κάθε φαινόμενο της ψυχικής ζωής και να το αφομοιώνουμε,  να  παρακολουθούμε  τον  άνθρωπο  στις  χαρές  και  τους  φόβους  του,  όπως  περίπου  ένας  καλός  ζωγράφος που στα χαρακτηριστικά ενός ανθρώπου, τον οποίο θέλει να ζωγραφίσει, μπορεί να βάλει  μόνο ό,τι απ' αυτόν τον άνθρωπο τον εμπνέει. Θα πρέπει λοιπόν να σκεφτούμε την ανθρωπογνωσία  σα μια τέχνη που διαθέτει αρκετά εργαλεία, αλλά επίσης και σαν τέχνη που στέκει στην ίδια σειρά με  τις  άλλες  τέχνες  και  την  οποία,  μια  ορισμένη  τάξη  ανθρώπων,  οι  ποιητές,  μεταχειρίστηκαν  με  εξαιρετικά ωφέλιμο τρόπο. Αυτή οφείλει, σε πρώτη γραμμή, να μάς βοηθήσει να πολλαπλασιάσουμε  τις  γνώσεις  μας,  πράγμα  που  αποβλέπει  να  δώσει  σ'  όλους  τη  δυνατότητα  μιας  καλύτερης  και  ωριμότερης ψυχικής εξέλιξης.  Μια  δυσκολία,  που  συχνά  συναντούμε  σ'  αυτή  την  εργασία,  είναι  ότι  εμείς  οι  άνθρωποι  είμαστε  σ'  αυτό το σημείο εξαιρετικά ευαίσθητοι. Πολύ λίγοι είναι οι άνθρωποι που, μολονότι δεν έχουν κάνει  καμιά σπουδή, δεν έχουν  τη γνώμη ότι είναι ανθρωπογνώστες, και ακόμη λιγότεροι είναι  εκείνοι οι  οποίοι από την πρώτη στιγμή δε θα πληγωθούν στο φιλότιμο, αν κάποιος θελήσει να τους βοηθήσει  να  πλουτίσουν  τις  γνώσεις  τους  για  τους  ανθρώπους.  Ανάμεσα  σε  όλους  αυτούς,  εκείνοι  που  πραγματικά  θέλουν  να  μάθουν  είναι  αυτοί  οι  οποίοι  έχουν  οπωσδήποτε  αναγνωρίσει  την  αξία  του  ανθρώπου  από  τα  βιώματα  της  δικής  τους  ή  της  ξένης  ψυχικής  ανάγκης  που  τη  συναισθάνθηκαν  βαθιά.  Απ'  αυτές  τις  συνθήκες  αναπτύσσεται  στην  εργασία  μας  η  ανάγκη  μιας  ορισμένης  τακτικής.  Γιατί  τίποτε  δε  θεωρείται  πιο  μισητό  και  δεν  κρίνεται  περισσότερο  άσχημα,  από  το  να  παρουσιάζει  κανείς  στον  άλλο,  κατά  τρόπο  ωμό,  τις  γνώσεις  που  αποκόμισε  από  την  εξέταση  της  ψυχικής  του  ζωής.  Όποιος  δε  θέλει  να  γίνεται  δυσάρεστος,  τον  συμβουλεύουμε  να  είναι  πολύ  προσεχτικός  στο  σημείο αυτό. Το καλύτερο μέσο για να αποχτήσει κανείς τη χειρότερη φήμη είναι να συμπεριφέρεται  απρόσεχτα μ' αυτή την επιστήμη και να την κακομεταχειρίζεται. Όπως π.χ. αν βρίσκεται σε μια παρέα  και,  θέλοντας  να  κάνει  επίδειξη  γνώσεων,  λέει  τι  ξέρει  και  τι  μαντεύει  για  την  ψυχική  ζωή  των  γειτόνων  του.  Το  ίδιο  επικίνδυνο  είναι  όταν  παρουσιάζει  κανείς  σ'  έναν  αμύητο  τις  βασικές  αντιλήψεις  αυτής  της  θεωρίας,  σαν  κάτι  το  αποτελειωμένο  και  έτοιμο.  Ακόμη  κι  εκείνοι  που  έχουν  κάποια ιδέα απ' αυτά τα πράγματα, με το δίκιο τους θα νοιώσουν ότι προσβάλλονται. Με όλα αυτά,  επαναλαμβάνουμε  αυτό  που  ειπώθηκε  κιόλας  στην  αρχή:  ότι  αυτή  η  επιστήμη  μάς  υποχρεώνει  να  είμαστε  μετριόφρονες  και  δε  μας  επιτρέπει  πριν  από  την  ώρα  ή  κατά  τρόπο  περιττό  να  Digitized by 10uk1s 

παρουσιάζουμε  τις  γνώσεις  μας,  πράγμα  που  κατά  τα  άλλα  θα  ταίριαζε  μόνο  στην  παλιά  παιδική  περηφάνια, που κομπορρημονούν και θέλουν να δείξουν ότι μπορούν να καταφέρουν τα πάντα. Για  τους ενήλικους αυτό είναι πιο λεπτό. Γι' αυτόν τον λόγο θα προτείνουμε στον καθένα να περιμένει, να  ερευνά  αυτός  ο  ίδιος  τον  εαυτό  του  και  να  μην  προβάλλει  στον  δρόμο  κανενός  με  γνώσεις  που  απόχτησε  στην υπηρεσία της ανθρωπογνωσίας. Για την αναπτυσσόμενη  επιστήμη και τις επιδιώξεις  της,  με  την  τέτοια  συμπεριφορά  μας,  θα  δημιουργούσαμε  νέες  δυσκολίες,  γιατί  θα  ήμασταν  έτσι  αναγκασμένοι  να  φορτωθούμε  λάθη,  τα  οποία  πήγασαν  από  την  απερισκεψία  της  ενθουσιασμένης  νεότητας.  Είναι  προτιμότερο  να  παραμένουμε  προσεχτικοί  και  να  σκεφτόμαστε  ότι  πριν  κρίνουμε  κάποιον πρέπει πρώτα να έχουμε τουλάχιστο ένα ολοκληρωμένο σύνολο και πως αυτό θα το κάνουμε  αν  είμαστε  απόλυτα  σίγουροι  ότι  κάποιος  θα  αποκομίσει  ένα  πλεονέκτημα  απ'  αυτό.  Είναι  ενδεχόμενο,  αν  γνωστοποιήσουμε  μια  ορθή  κρίση  με  κακό  τρόπο  ή  σ'  ακατάλληλο  τόπο,  να  προκαλέσουμε ζημία.  Πριν  συνεχίσουμε  αυτές  τις  αναλύσεις,  οφείλουμε  να  αντικρούσουμε  μια  αντίρρηση  που  ασφαλώς  έχει δημιουργηθεί σε μερικούς: εννοούμε την αντίρρηση στον παραπάνω ισχυρισμό μας ότι η γραμμή  κίνησης ενός ανθρώπου παραμένει αναλλοίωτη, ισχυρισμός που φαίνεται σε μερικούς ακατανόητος,  γιατί  ο  άνθρωπος  συγκεντρώνει  στη  ζωή  του  τόσες  εμπειρίες  οι  οποίες  επιδρούν  πάνω  στη  συμπεριφορά  του.  Πρέπει  ωστόσο  κανείς  να  σκεφτεί  ότι  μια  εμπειρία  υποδηλώνει  πολλά.  Είναι  γνωστό ότι μόλις που μπορεί να βρεθούν δυο άνθρωποι, οι οποίοι από τη μια και την αυτή εμπειρία  βγάζουν τα ίδια ωφέλιμα συμπεράσματα. Δηλαδή δε γίνεται κανείς πάντα από την πείρα του έξυπνος.  Ίσως μαθαίνει να αποφεύγει ορισμένες δυσκολίες και να παίρνει απέναντί τους μια ορισμένη στάση.  Όμως  η  γραμμή  που  πάνω  της  κινείται  δε  θα  αλλάξει  καθόλου  απ'  αυτό.  Όπως  θα  δούμε  κατά  τη  συζήτησή μας λίγο παρακάτω, ο άνθρωπος, από όλο το πλήθος των εμπειριών του, κάνει πάντα μια  εντελώς  προσδιορισμένη  ωφέλιμη  χρήση,  η  οποία  με  μια  πλησιέστερη  εξέταση  αποδείχνεται  πάντα  σαν τέτοια που ταιριάζει οπωσδήποτε στη γραμμή κίνησής του και δυναμώνει την εμπιστοσύνη του  στο πρότυπο της ζωής του. Η γλώσσα, με μια διαίσθηση που είναι χαρακτηριστική, λέει ότι ο καθένας  κάνει τη δική του πείρα και μ' αυτό εξηγεί ότι καθένας είναι ελεύθερος να αξιοποιήσει την πείρα του  με τον δικό του τρόπο. Καθημερινά βλέπει κανείς πως οι άνθρωποι από την εμπειρία τους βγάζουν τα  πιο  διαφορετικά  συμπεράσματα.  Συναντούμε,  π.χ.,  έναν  άνθρωπο  που  από  συνήθεια  κάνει  κάποιο  λάθος.  Και  αν  ακόμη  καταφέρουμε  να  του  υποδείξουμε  το  λάθος  του,  θα  βρούμε  να  προκύπτουν  διαφορετικά αποτελέσματα. Έτσι μπορεί να έχουμε σαν επακόλουθο ότι πραγματικά θα παραδεχτεί  ότι είναι πια καιρός να απαλλαγεί απ' αυτό το λάθος. Ένας άλλος θα αποκριθεί ότι αυτό το λάθος το  έχει  κάνει  τόσες  πολλές  φορές  που  του  είναι  πια  δύσκολο  να  ξεσυνηθίσει.  Ένας  τρίτος  θα  ρίξει  την  ευθύνη για το λάθος στους γονείς του ή γενικά στη διαπαιδαγώγηση που πήρε και θα δικαιολογηθεί  ότι δεν είχε κανένα που να νοιάζεται γι' αυτόν ή ότι ήταν παραχαϊδεμένος ή πως τον μεταχειρίστηκαν  αυστηρά.  Και  θα  επιμείνει  στο  λάθος  του.  Μ'  αυτό  όμως  οι  τελευταίοι  προδίνουν  ότι  στην  πραγματικότητα  θέλουν  να  καλυφθούν.  Αποφεύγουν  μ'  αυτό  τον  τρόπο  και  με  φαινομενικές  δικαιολογίες  μια  αυτοκριτική.  Παραβλέπουν  όμως  ότι  αυτοί  οι  ίδιοι  πολύ  λίγες  προσπάθειες  κατέβαλαν  για  την  καταπολέμηση  αυτού  του  λάθους∙  ακόμη  περισσότερο  ότι  επιμένουν  σ'  αυτό  με  ζήλο, ενώ η κακή διαπαιδαγώγηση είναι υπεύθυνη μόνο εφόσον αυτοί οι ίδιοι το θέλουν. Η πολλαπλή  σημασία  τον  εμπειριών,  η  δυνατότητα  να  βγάζουμε  απ'  αυτές  τα  πιο  διαφορετικά  συμπεράσματα,  μας επιτρέπει να καταλάβουμε γιατί ένας άνθρωπος δεν αλλάζει τον τρόπο του, αλλά αναποδογυρίζει  και στριφογυρνά τα βιώματά του, ώσπου να τα προσαρμόσει στους τρόπους του. Φαίνεται πως το πιο  δύσκολο πράγμα για τον άνθρωπο είναι να γνωρίσει τον εαυτό του και να τον αλλάξει.  Αν όμως κάποιος θα ήθελε να επέμβει στο ζήτημα αυτό και να αναλάβει την προσπάθεια να κάνει με  την  κατάλληλη  διαπαιδαγώγηση  καλύτερους  τους  ανθρώπους,  θα  βρισκόταν  αμέσως  σε  μεγάλη  αμηχανία  αν  δεν  είχε  στη  διάθεσή  του  την  πείρα  και  τις  ανακαλύψεις  της  ανθρωπογνωσίας.  Θα  ενεργούσε  ίσως,  όπως  μέχρι  τώρα,  επιφανειακά  και  επειδή  η  υπόθεση  θα  αποχτούσε  μια  παραλλαγμένη  μορφή,  μια  καινούργια  εξωτερική  εμφάνιση,  θα  νόμιζε  ότι  έχει  κάτι  αλλάξει.  Θα  πεισθούμε  από  την  πρακτική  πείρα  ότι  με  τέτοιου  είδους  επεμβάσεις  πολύ  λίγα  αλλάζουν  σ'  έναν  άνθρωπο,  ότι  όλες  οι  αλλαγές  είναι  μόνο  φαινομενικές  και  γρήγορα  εξαφανίζονται,  εφ'  όσον  δεν  Digitized by 10uk1s 

αλλάζει κατεύθυνση η γραμμή που πάνω της κινείται. Η διαδικασία λοιπόν αλλαγής ενός ανθρώπου  δεν  είναι  πολύ  εύκολη.  Απαιτεί  μια  ορισμένη  σύνεση  και  υπομονή  και  πριν  απ'  όλα  παραμερισμό  κάθε  προσωπικής  ματαιοδοξίας,  γιατί  ο  άλλος  δεν  είναι  υποχρεωμένος  να  χρησιμεύσει  σαν  αντικείμενο  της  δικής  μας  ματαιοδοξίας.  Εκτός  απ'  αυτό,  η  διαδικασία  πρέπει  να  κατευθύνεται  με  τρόπο που να γίνεται στον άλλο ευχάριστη. Είναι αυτονόητο ότι ένα γεύμα, που κατά τα άλλα θα ήταν  αποδεκτό, αποκρούεται γιατί δεν προσφέρθηκε με τον κατάλληλο τρόπο.  Η ανθρωπογνωσία όμως έχει ακόμη και μια άλλη το ίδιο σπουδαία πλευρά, η οποία, σα να λέμε, είναι  το κοινωνικό της πρόσωπο. Είναι πέραν κάθε αμφιβολίας ότι οι άνθρωποι θα ανέχονταν καλύτερα ο  ένας τον άλλο, θα αλληλοπλησιάζονταν περισσότερο, αν είχαν περισσότερη αλληλοκατανόηση, γιατί  τότε  θα  ήταν  αδύνατο  να  πλανηθούν  στην  κρίση  τους.  Ένας  τεράστιος  κίνδυνος  για  την  κοινωνία  βρίσκεται  μέσα  σ'  αυτή  τη  δυνατότητα  της  πλάνης.  Αυτόν  τον  κίνδυνο  πρέπει  να  τον  υποδείξουμε  στους  συνεργάτες,  τους  οποίους  οδηγούμε  στη  ζωή.  Πρέπει  να  τους  κάνουμε  ικανούς  να  αναγνωρίζουν στη ζωή όλα όσα συμβαίνουν ασυνείδητα, όλα τα απόκρυφα, τις παραμορφώσεις, τις  μάσκες, τις πονηριές και τις κατεργαριές. Να τους κάνουμε προσεχτικούς πάνω σ' όλα που ασκούν μια  επίδραση  στη  ζωή  και  γενικά  να  τους  βοηθήσουμε.  Στον  σκοπό  αυτό,  η  ανθρωπογνωσία,  καλλιεργούμενη με συνειδητή πρόθεση, μας βοηθά.  Θα  ενδιέφερε  ασφαλώς  το  ερώτημα,  ποιος  πραγματικά  είναι  σε  θέση  να  συλλέξει  γνώσεις  για  τον  άνθρωπο  και  να  τις  καλλιεργήσει;  Έχει  κιόλας  αναφερθεί  ότι  δεν  είναι  δυνατή  μόνο  η  θεωρητική  ενασχόληση  μ'  αυτή  την  επιστήμη.  Δεν  αρκεί  η  απλή  κατοχή  όλων  των  κανόνων.  Είναι  επίσης  αναγκαίο  να  περάσουμε  από  τη  μελέτη  στην  πράξη,  να  προχωρήσουμε  στην  ανώτερη  μελέτη  τής  ανασύνθεσης  και  κατανόησης,  για  να  συνηθίσει  το  μάτι  να  βλέπει  οξύτερα  και  πιο  βαθιά  απ'  όσο  επιτρέπει  η  μέχρι  τώρα  προσωπική  πείρα.  Αυτό  είναι  το  κ ι ν ο ύ ν   α ί τ ι ο ν .  Για  τούτο  τον  λόγο  προωθούμε  θεωρητικά  την  ανθρωπογνωσία.  Όμως  αυτή  την  επιστήμη  τότε  μόνο  μπορούμε  να  την  κάνουμε ζωντανή, όταν βγούμε έξω στον δρόμο και εκεί χρησιμοποιήσουμε και ελέγξουμε τις βασικές  αρχές που μας δίνει η θεωρία. Η παραπάνω λοιπόν ερώτηση μάς επιβάλλεται γιατί από αυτό που μας  προσφέρεται κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης αντλούμε πολύ λίγη και πολλαπλά σφαλερή γνώση  για τον άνθρωπο, γιατί προς το παρόν η παιδεία  μας είναι ακατάλληλη ακόμη να μας προμηθεύσει  χρήσιμη ανθρωπογνωσία. Κάθε παιδί έχει αφεθεί μόνο του να τα βγάλει πέρα με την ανάπτυξή του  και  μόνο  του  να  αξιοποιήσει  τις  γνώσεις  και  τα  βιώματά  του.  Επίσης  η  καλλιέργεια  της  ανθρωπογνωσίας  δεν  έχει  καμιά  παράδοση.  Δεν  υπάρχει  ακόμη  καμιά  θεωρία  γι'  αυτή.  Βρίσκεται  στην ίδια κατάσταση με τη χημεία, όταν αυτή ήταν ακόμη αλχημεία.  Αν  κοιτάξουμε  τριγύρω  θα  δούμε  ότι  μέσα  σ'  αυτή  την  παιδαγωγική  σύγχυση  την  πιο  ευνοϊκή  δυνατότητα να αποχτήσουν γνώσεις ανθρωπογνωσίας έχουν εκείνοι οι άνθρωποι, οι οποίοι δεν έχουν  αποσπαστεί  από  τις  σχέσεις  τους,  που  με  οποιοδήποτε  τρόπο  διατηρούν  την  επαφή  με  τους  συνανθρώπους  τους  και  τη  ζωή.  Δηλαδή  εκείνοι  που  είναι  ακόμη  αισιόδοξοι  ή  τουλάχιστο  αγωνιζόμενοι  απαισιόδοξοι.  Αυτοί  που  δεν  έχουν  εξωθήσει  τον  πεσιμισμό  ως  την  παραίτηση  από  κάθε προσπάθεια. Αλλά, εκτός από την επαφή, πρέπει να υπάρξει και η δοκιμασία. Και έτσι φτάνουμε  στο  συμπέρασμα:  με  τη  σημερινή  ελαττωματική  διαπαιδαγώγηση,  πραγματική  ανθρωπογνωσία  υπάρχει σήμερα αληθινά μόνο σ' ένα τύπο ανθρώπων και αυτός είναι του μετανοημένου αμαρτωλού.  Είναι εκείνος, ο οποίος είτε βρέθηκε άμεσα μέσα στον κύκλο των παραλείψεων της ψυχικής ζωής και  απαλλάχτηκε  απ'  αυτές  ή  τουλάχιστο  τις  πέρασε  ξυστά.  Αυτονόητο  ότι  μπορεί  να  είναι  και  οποιοσδήποτε  άλλος,  ιδιαίτερα  εκείνος,  στον  οποίο  θα  αποδειχνόταν  πως  είναι  ένας  τέτοιος  αμαρτωλός  ή  εκείνος  που  είναι  προικισμένος  με  ιδιαίτερη  διαίσθηση.  Ο  μετανοημένος  αμαρτωλός  φαίνεται πως είναι εκείνος ο τύπος, στον οποίο όχι μόνο η εποχή μας, αλλά επίσης και η εποχή της  ανάπτυξης  όλων  των  θρησκειών,  έχει  αναγνωρίσει  τη  μεγαλύτερη  αξία,  αυτός  που  στέκεται  πολύ  ψηλότερα  από  χιλιάδες  δίκαιους.  Αν  αναρωτηθούμε  πώς  είναι  δυνατό  να  συμβαίνει  αυτό,  τότε  πρέπει  να  παραδεχτούμε  ότι  ένας  άνθρωπος  που  υψώθηκε  πάνω  από  τις  δυσκολίες  της  ζωής,  που  κοπιάζοντας βγήκε από τον βούρκο, αυτός που βρήκε τη δύναμη να ρίξει πίσω του τα πάντα και να  ανυψωθεί πάνω απ' αυτά, πρέπει να γνωρίζει καλύτερα τις καλές και τις κακές πλευρές της ζωής. Μ'  Digitized by 10uk1s 

έναν τέτοιο άνθρωπο δεν μπορεί κανείς να συγκριθεί και περισσότερο απ' όλους ο δίκαιος. 

Digitized by 10uk1s 

Κεφάλαιο Ι  Η ψυχή του ανθρώπου  1. Έννοια και προϋπόθεση της ψυχικής ζωής  Αληθινά  αναγνωρίζουμε  την  ύπαρξη  ψυχής  μόνο  σε  κινούμενους,  ζωντανούς  οργανισμούς.  Η  ψυχή  βρίσκεται  σε  στενότατη  σχέση  με  την  κίνηση.  Δεν  υπάρχει  ψυχή  σε  οργανισμούς,  οι  οποίοι  είναι  σταθερά ριζωμένοι. Άλλωστε θα ήταν γι' αυτούς εντελώς περιττή. Αρκεί μόνο να αναλογιστούμε πόσο  τερατώδες  είναι  να  υποθέσουμε  την  ύπαρξη  αισθημάτων  και  σκέψεων  σ'  ένα  ριζωμένο  φυτό,  το  οποίο με κανένα τρόπο δε θα μπορούσε να διαθέτει κίνηση, που θα ήταν υποχρεωμένο να περιμένει  μόνο τον πόνο, πόνο τον οποίο θα πρόβλεπε και από τον οποίο δε θα μπορούσε να προφυλαχτεί, ότι  το  φυτό  θα  ήταν  κάτοχος  λογικής  και  ελεύθερης  θέλησης,  ενώ  από  τα  πριν  αποκλείεται  ότι  θα  μπορούσε  αυτή  τη  θέληση  να  τη  χρησιμοποιήσει.  Η  θέληση  και  η  λογική  του  θα  παρέμεναν  αιώνια  άγονες.  Βλέπουμε έτσι σ' αυτή τη σχέση πόσο οξύτατη είναι η διαφορά από την έλλειψη μιας ψυχικής ζωής  ανάμεσα στο ζώο και το φυτό και αντιλαμβανόμαστε μια για πάντα την τεράστια σημασία που έχει η  σ χ έ σ η   κ ί ν η σ η ς   κ α ι   ψ υ χ ι κ ή ς   ζ ω ή ς . Αυτός ο τρόπος της σκέψης μάς υποβάλλει την ιδέα ότι στην  ανάπτυξη  της  ψυχικής  ζωής  πρέπει  να  συμπεριληφθούν  όλα  όσα  σχετίζονται  με  την  κίνηση,  ότι  μπορεί να συνδεθεί με όλες τις δυσκολίες μιας αλλαγής τόπου, ότι αυτή η ψυχική ζωή προορίζεται να  προβλέπει, να συλλέγει εμπειρίες, να αναπτύσσει τη μνήμη, και να τα κάνει όλα αυτά χρήσιμα στην  κινούμενη πράξη της ζωής.  Μπορούμε λοιπόν κατ' αρχήν να διαπιστώσουμε ότι η ανάπτυξη της ψυχικής ζωής είναι συνδεμένη με  την  κίνηση  και  ότι  η  πρόοδος  όλων  αυτών  που  εκπληρώνει  η  ψυχή  προσδιορίζεται  απ'  αυτή  την  ελεύθερη κινητικότητα του οργανισμού, γιατί αυτή η κινητικότητα ερεθίζει, προάγει και απαιτεί μια  ισχυρότερη  ενεργοποίηση  της  ψυχικής  ζωής.  Ας  φανταστούμε  κάποιον  στον  οποίο  θα  είχαμε  απαγορεύσει κάθε κίνηση. Όλη η ψυχική του ζωή θα καταδικαζόταν σε απραξία. «Μόνο η ελευθερία  γεννά κολοσσούς, ο καταναγκασμός σκοτώνει και καταστρέφει».  2. Λειτουργία του ψυχικού οργάνου  Αν  εξετάσουμε  τη  λειτουργία  της  ψυχικής  ζωής  απ'  αυτή  την  άποψη,  τότε  γίνεται  φανερό  ότι  βρισκόμαστε  μπρος  στην  ανάπτυξη  μιας  έμφυτης  ικανότητας,  η  οποία  προορίζεται  να  προτάξει  ένα  όργανο  ε π ί θ ε σ η ς ‐ ά μ υ ν α ς   ή   α σ φ ά λ ε ι α ς ‐ π ρ ο σ τ α σ ί α ς ,  ανάλογα  με  τι  απαιτεί  ένας  ζωντανός  οργανισμός, επίθεση ή ασφάλεια. Μπορούμε λοιπόν μια ψυχική ζωή να την εξετάσουμε μόνο σαν ένα  σύμπλεγμα  από  επιθετικά  και  αμυντικά  μέτρα,  τα  οποία  επενεργούν  στον  κόσμο,  εγγυώνται  και  εξασφαλίζουν  την  ύπαρξη  του  ανθρώπινου  οργανισμού  και  την  ανάπτυξή  του.  Εάν  αυτός  ο  όρος  τηρηθεί,  γεννιούνται  μετά  άλλοι  όροι  που  είναι  εξίσου  σπουδαίοι  για  τη  σύλληψη  αυτού  που  θεωρούμε ψυχή. Δ Δ ε ν   μ π ο ρ ο ύ μ ε   ν α   φ α ν τ α σ τ ο ύ μ ε   μ ι α   ψ υ χ ι κ ή   ζ ω ή   α π ο μ ο ν ω μ έ ν η , αλλά μια  ψυχική  ζωή,  η  οποία  συνδέεται  με  όλα  όσα  την  περιβάλλουν,  αποδέχεται  τους  ερεθισμούς  του  περιβάλλοντος και αποκρίνεται σ' αυτούς με οποιονδήποτε τρόπο και, η οποία διαθέτει δυνάμεις και  δυνατότητες που είναι απαραίτητες να εξασφαλίσουν τον οργανισμό έναντι του περιβάλλοντος ή σε  σύνδεση μ' αυτό και να εγγυηθούν τη ζωή του.  Οι συναρτήσεις που είναι προσιτές στην παρατήρησή μας είναι πολυποίκιλες. Κατά πρώτο, αφορούν  τον ίδιο τον οργανισμό μας∙ την ιδιομορφία του ανθρώπου, την υλικότητά του, τα πλεονεκτήματα και  μειονεκτήματά  του.  Όλα  αυτά  όμως  είναι  πολύ  σχετικές  έννοιες,  γιατί  είναι  εντελώς  διαφορετικό  πράγμα, αν κάποια δύναμη, κάποιο όργανο σημαίνει ένα πλεονέκτημα ή μειονέκτημα. Και τα δυο θα  προκύψουν  από  την  κατάσταση  στην  οποία  βρίσκεται  το  άτομο.  Παραδείγματος  χάρη,  το  πόδι  του  ανθρώπου  παριστάνει  ένα  ακρωτηριασμένο  χέρι.  Αυτό  για  ένα  αναρριχητικό  ζώο  θα  ήταν  ένα 

Digitized by 10uk1s 

τεράστιο μειονέκτημα, όμως για τον άνθρωπο που κινείται πάνω στο έδαφος είναι πλεονέκτημα∙ δεν  υπάρχει  κανένας  που  επιθυμεί  στη  θέση  του  ποδιού  να  έχει  χέρι.  Γενικά  βρίσκουμε  τόσο  στην  προσωπική ζωή, όσο και στη ζωή όλων των λαών, ότι η κατωτερότητα δεν είναι κάτι που πρέπει να το  αντιλαμβανόμαστε  έτσι  σα  να  περιέχει  γενικά  και  πάντα  το  βάρος  ενός  μειονεκτήματος,  αλλά  εξαρτάται  από  την  εκάστοτε  περίπτωση.  Προαισθανόμαστε  πόσο  πλατύ  είναι  το  πεδίο  της  έρευνας  σχετικά  με  τις  σχέσεις  της  ψυχικής  ζωής  προς  όλες  τις  φυσικές  απαιτήσεις,  όπως  είναι  η  μετάβαση  από  τη  μέρα  στη  νύχτα,  η  κυριαρχία  του  ήλιου,  η  κινητικότητα  του  ατόμου  κλπ.  Όλες  αυτές  οι  επιδράσεις βρίσκονται επίσης σε στενή σχέση με την ψυχική μας ζωή.  3. Η σκόπιμη δραστηριότητα της ψυχικής ζωής  Αυτό που μπορούμε να συμπεράνουμε από τις ψυχικές διεγέρσεις, είναι πάντα η ίδια η κίνηση που  κατευθύνεται σ' ένα σκοπό. Γι' αυτό και διαπιστώνουμε ότι θα ήταν σφάλμα αν συμπεραίναμε ότι η  ανθρώπινη  ψυχή  είναι  ένα  σύνολο  που  βρίσκεται  σε  κατάσταση  ηρεμίας.  Μπορούμε  να  τη  φανταστούμε μονάχα στη μορφή δυνάμεων σε κίνηση, οι οποίες πηγάζουν από μια ενιαία αρχή και  τείνουν  προς  έναν  ενιαίο  σκοπό.  Αυτή  η  σκόπιμη  δράση  υπάρχει  κιόλας  στην  έννοια  της  προσαρμογής. Δεν μπορούμε να διανοηθούμε μια ψυχική ζωή χωρίς κάποιο σκοπό, προς τον οποίο  κατευθύνεται η κίνηση και όλη η δυναμική που κλείνει μέσα της η ψυχική ζωή.  Η   ψ υ χ ι κ ή   ζ ω ή   τ ο υ   α ν θ ρ ώ π ο υ   κ α θ ο ρ ί ζ ε τ α ι   α π ό   έ ν α   σ κ ο π ό . Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί  να σκέφτεται, να αισθάνεται, να θέλει, ακόμη και να ονειρεύεται, αν όλα αυτά δεν τα προσδιορίζει,  δεν  τα  προϋποθέτει,  δεν  τα  περιορίζει  και  δεν  τα  κατευθύνει  ένας  σκοπός,  μια  επιδίωξη,  η  οποία  αιωρείται  μπρος  στα  μάτια  του.  Όλα  αυτά  τα  φαινόμενα  προκαλούνται  σχεδόν  αυτόματα  από  τις  απαιτήσεις  του  οργανισμού  και  του  εξωτερικού  κόσμου,  καθώς  και  από  την  απάντηση  που  υποχρεώνεται  να  δώσει  σ'  αυτές  ο  οργανισμός.  Τα  σωματικά  και  ψυχικά  φαινόμενα  του  ανθρώπου  ανταποκρίνονται σ' αυτές τις θεμελιώδεις ιδέες που εκθέσαμε. Μια ψυχική εξέλιξη είναι αδιανόητη  έξω από τα πλαίσια που περιγράψαμε, έξω από την κατεύθυνση προς έναν προκαθορισμένο σκοπό,  που προκύπτει μόνος του από τη δράση των δυνάμεων που αναφέραμε. Ο σκοπός μπορεί να νοηθεί  σα σταθερός ή μεταβλητός.  Μπορούμε λοιπόν όλα τα ψυχικά φαινόμενα να τα εννοήσουμε σα μια προπαρασκευή για κάτι που  αναμένεται  πως  θα  συμβεί.  Το  ψυχικό  όργανο  δεν  μπορούμε  να  το  φανταστούμε  αλλιώτικα,  παρά  σαν  κάτι  που  έχει  μπροστά  του  ένα  σκοπό.  Η   α τ ο μ ι κ ή   ψ υ χ ο λ ο γ ί α   αποδέχεται  ότι  όλα  τα  φαινόμενα της ανθρώπινης ψυχής κατευθύνονται προς ένα σκοπό.  Όταν  γνωρίζουμε  τον  σκοπό  ενός  ανθρώπου  και  έχουμε  μια  σχετική  γνώση  όσων  συμβαίνουν  στον  κόσμο, τότε ξέρουμε επίσης τι μπορεί να σημαίνουν οι εκφραστικές κινήσεις αυτού του ανθρώπου και  μπορούμε  να  τις  ερμηνεύσουμε  σαν  προπαρασκευή  για  την  πραγματοποίηση  αυτού  του  σκοπού.  Ξέρουμε επίσης ποιες κινήσεις πρέπει να κάνει αυτός ο άνθρωπος για να πετύχει τον σκοπό του, όπως  ξέρουμε  ποιο  δρόμο  πρέπει  να  ακολουθήσει  μια  πέτρα  όταν  την  αφήσουμε  να  πέσει  καταγής.  Μονάχα που η ψυχή δε γνωρίζει τους φυσικούς νόμους, γιατί ο σκοπός που πλανιέται μπροστά της  δεν είναι σταθερός, αλλά μεταβάλλεται. Παρ' όλα αυτά, όταν κάποιος έχει μπροστά του ένα σκοπό,  δημιουργούνται σ' αυτόν τόσο έντονες αντιδράσεις, σα να ισχύει σ' αυτή την περίπτωση ένας φυσικός  νόμος που εξαναγκάζει το άτομο να ενεργεί. Αυτό δε σημαίνει πως υπάρχει στην ψυχική ζωή κάποιος  νόμος, παρά ότι ο άνθρωπος δημιουργεί μόνος του τους νόμους σ' αυτόν τον τομέα. Αν κατόπιν του  φαίνονται σα φυσικοί νόμοι, τότε αυτό σημαίνει πως τον εξαπατά η γνώση του, γιατί όταν νομίζει ότι  διαπιστώνει το αμετάβλητο των φυσικών νόμων και την αιτιώδη συνάρτησή τους, παρεμβαίνει και ο  ίδιος  ενεργητικά  στη  διαμόρφωση  αυτής  της  γνώμης.  Όταν  π.χ.  κάποιος  θέλει  να  ζωγραφίσει  έναν  πίνακα, θα παρατηρήσουμε σ' αυτόν όλες τις στάσεις που χρειάζονται σ' έναν άνθρωπο που έχει έναν  τέτοιο  σκοπό.  Πρόκειται  να  ακολουθήσει  όλα  τα  βήματα  που  ταιριάζουν  σ'  αυτή  την  περίπτωση  με  απαράβατη συνέπεια, σα να τον ανάγκαζε σ' αυτό ένας φυσικός νόμος. Είναι όμως υποχρεωμένος να 

Digitized by 10uk1s 

ζωγραφίσει αυτόν τον πίνακα;  Υπάρχει  λοιπόν  μια  διαφορά  ανάμεσα  στις  κινήσεις  της  άψυχης  φύσης  και  σ'  εκείνες  που  γίνονται  στην  ανθρώπινη  ψυχική  ζωή.  Σ'  αυτό  το  σημείο  αρχίζουν  οι  διαμάχες  σχετικά  με  την  ελευθερία  της  ανθρώπινης  θέλησης,  που  φαίνεται  να  έχουν  καταλήξει  σήμερα  στο  συμπέρασμα  ότι  η  ανθρώπινη  θέληση δεν είναι δήθεν ελεύθερη. Σωστό είναι ότι δεν είναι ελεύθερη από τη στιγμή που δένεται σ'  ένα  σκοπό.  Και  επειδή  αυτό  συχνά  προέρχεται  τόσο  από  ζωικούς,  όσο  και  από  κοσμικούς  και  κοινωνικούς  όρους,  είναι  φυσικό  να  φαίνεται  ότι  η  ψυχική  ζωή  βρίσκεται  κάτω  από  τον  έλεγχο  αμετάβλητων  νόμων.  Αν  όμως  κάποιος  π.χ.  αρνηθεί  και  καταπολεμήσει  τις  σχέσεις  του  με  την  κοινωνία, αν δεν προσαρμοστεί στις περιστάσεις, τότε αναιρούνται όλοι οι φαινομενικοί κανόνες της  ψυχικής ζωής και παρουσιάζεται ένας νέος κανόνας που προσδιορίζεται από ένα νέο σκοπό. Κατά τον  ίδιο  τρόπο,  ένας  άνθρωπος  που  είναι  απελπισμένος  από  τη  ζωή  και  προσπαθεί  να  απαλλαγεί  από  κάθε  κοινωνικό  συναίσθημα,  δε  δεσμεύεται  και  από  τον  νόμο  της  κοινωνίας.  Πρέπει  λοιπόν  να  θυμόμαστε  ότι  μονάχα  μετά  την  τοποθέτηση  ενός  σκοπού  ακολουθεί  αναγκαστικά  μια  κίνηση  στην  ψυχική ζωή.  Αντιστρόφως, από τις κινήσεις ενός ανθρώπου μπορεί κανείς να καταλάβει ποιος είναι ο σκοπός που  ακολουθεί.  Κατά  βάθος  αυτό  είναι  και  το  πιο  σπουδαίο,  γιατί  συχνά  οι  άνθρωποι  δε  γνωρίζουν  καθαρά  ποιος  είναι  ο  σκοπός  τους.  Αυτός  είναι  πραγματικά  ο  κανονικός  δρόμος  που  πρέπει  να  ακολουθήσουμε  για  την  εξυπηρέτηση  της  ανθρωπογνωσίας.  Δεν  είναι  βέβαια  τόσο  απλός  όσο  ο  προηγούμενος,  γιατί  οι  ψυχικές  κινήσεις  επιτρέπουν  πολλές  ερμηνείες.  Μπορούμε  ωστόσο  να  εξετάσουμε  πολλές  κινήσεις  ενός  ανθρώπου  και  να  τις  συγκρίνουμε.  Μπορούμε  να  κατανοήσουμε  έναν  άνθρωπο,  συνδέοντας  με  μια  γραμμή  τη  συμπεριφορά  και  τις  εκδηλώσεις  του  σε  δυο  διαφορετικές χρονικά στιγμές της ζωής του. Με αυτόν τον τρόπο μας δίνεται ένα σύστημα, που όταν  το  εφαρμόσουμε  στην  πράξη,  μας  δίνει  την  εντύπωση  μιας  ε ν ι α ί α ς   κ α τ ε ύ θ υ ν σ η ς .  Τότε  θα  ανακαλύψουμε  ότι  το  πρότυπο  ζωής  που  σχηματίζεται  κατά  την  παιδική  ηλικία  ενός  ανθρώπου  εμφανίζεται  κατά  εκπληκτικό  καμιά  φορά  τρόπο  και  στη  γεροντική  του  ηλικία.  Ας  πάρουμε  ένα  παράδειγμα:  Ένας  τριαντάχρονος,  εξαιρετικά  δραστήριος  άνθρωπος  είχε  δημιουργήσει  μια  καλή  κοινωνική  θέση  και  είχε  κερδίσει  πολλές  επιτυχίες,  παρ'  όλες  τις  δυσκολίες  που  συνάντησε  στην  πορεία  του.  Παρουσιάστηκε στον γιατρό σε κατάσταση μεγάλης κατάπτωσης και παραπονέθηκε για την κακή του  διάθεση απέναντι στη δουλειά και τη ζωή. Διηγήθηκε ότι πρόκειται να αρραβωνιαστεί παρ' όλο που  αντικρίζει με μεγάλη δυσπιστία το μέλλον. Τον βασάνιζε έντονα η ζήλεια και ο αρραβώνας κινδύνευε  να  μην  πραγματοποιηθεί.  Οι  λόγοι  που  ανέφερε  σχετικά  δεν  ήταν  αρκετά  πειστικοί.  Η  κοπέλα  δεν  μπορούσε  να  κατηγορηθεί  για  τίποτε.  Η  έντονη  δυσπιστία  που  παρατηρήσαμε  μάς  έκανε  να  υποψιαστούμε ότι  είχαμε να  κάνουμε  με έναν από  εκείνους τους ανθρώπους που  πλησιάζουν έναν  άλλο  άνθρωπο,  δημιουργούν  σχέσεις,  νοιώθουν  να  έλκονται  από  αυτόν,  αλλά  συγχρόνως  τηρούν  επιθετική  στάση  και  τελικά,  καθώς  είναι  γεμάτοι  δυσπιστία,  καταστρέφουν  αυτό  που  ήθελαν  να  οικοδομήσουν. Για να μπορέσουμε λοιπόν να χαράξουμε τη γραμμή που είπαμε προηγουμένως, θα  διαλέξουμε  ένα  γεγονός  και  θα  δοκιμάσουμε  να  το  συγκρίνουμε  με  την  τωρινή  διαγωγή  του.  Σύμφωνα  με  το  σύστημά  μας,  διαλέγουμε  πάντα  ένα  βίωμα  των  πρώτων  παιδικών  χρόνων,  αν  και  γνωρίζουμε ότι αυτού του είδους οι αναμνήσεις, δεν αντέχουν πάντα σ' έναν αντικειμενικό έλεγχο. Η  πρώτη του παιδική ανάμνηση είναι η ακόλουθη: Ήταν στην αγορά με τη μητέρα του και τον μικρότερό  του αδερφό. Επειδή τους έσπρωχνε ο κόσμος απ' όλες τις μεριές, η μητέρα του πήρε αυτόν που ήταν  μεγαλύτερος  στην  αγκαλιά  της.  Όταν  κατάλαβε  το  σφάλμα  της,  τον  άφησε  πάλι  κάτω  και  πήρε  τον  μικρό,  ενώ  αυτός  έτρεχε  ξοπίσω  της  στενοχωρημένος.  Ήταν  τότε  τεσσάρων  χρονών.  Μπορούμε  να  παρατηρήσουμε ότι στην αναπαράσταση αυτής της ανάμνησης αντηχούν παρόμοιοι τόνοι μ' εκείνους  που ακούσαμε κατά την περιγραφή του πόνου του. Δεν είναι σίγουρος αν αυτός είναι ο προτιμώμενος  και δεν μπορεί να υποφέρει τη σκέψη ότι θα ήταν δυνατό να προτιμηθεί κάποιος άλλος. Όταν του το  εξηγήσαμε αυτό, απόρησε πολύ αλλά παραδέχτηκε αμέσως τον συσχετισμό. 

Digitized by 10uk1s 

Ο  σκοπός  προς  τον  οποίο  κατευθύνονται  όλες  οι  εκδηλώσεις  του  ατόμου  δημιουργείται  από  την  επίδραση των εντυπώσεων που μεταδίνει ο εξωτερικός κόσμος στο παιδί. Το ιδανικό, ο σκοπός του  ανθρώπου,  σχηματίζεται  από  τους  πρώτους  κιόλας  μήνες  της  ζωής  του,  γιατί  από  τότε  αποχτούν  σημασία  εκείνες  οι  εντυπώσεις  στις  οποίες  το  παιδί  αποκρίνεται  με  χαρά  ή  δυσαρέσκεια.  Από  τότε  κιόλας εμφανίζονται τα πρώτα ίχνη μιας εικόνας του κόσμου, έστω και στην πιο στοιχειώδη μορφή.  Με  αυτό  θέλουμε  να  πούμε  ότι  οι  βάσεις  των  προσιτών  σε  μας  στοιχείων  της  ψυχικής  ζωής  έχουν  τεθεί ήδη από την παιδική ηλικία. Αυτές οι βάσεις συνεχώς αναπτύσσονται και δέχονται επιδράσεις  και μεταβολές. Παρουσιάζονται οι πιο ποικίλες επιδράσεις που αναγκάζουν το παιδί να απαντήσει με  κάποια τοποθέτηση στις απαιτήσεις της ζωής.  Δεν μπορούμε λοιπόν να δώσουμε άδικο στους μελετητές εκείνους που τονίζουν ότι τα γνωρίσματα  του  χαρακτήρα  ενός  ανθρώπου  είναι  φανερά  από  τη  νηπιακή  ηλικία,  γεγονός  που  επιτρέπει  σε  πολλούς  τον  ισχυρισμό  ότι  ο  χαρακτήρας  είναι  έμφυτος.  Παρατηρούμε  όμως  ότι  η  αντίληψη  πως  ο  χαρακτήρας του ανθρώπου κληρονομείται από τους γονείς είναι κοινωνικά βλαβερή, γιατί εμποδίζει  τον παιδαγωγό να έχει εμπιστοσύνη στο καθήκον του. Η άποψή μας αυτή ενισχύεται από το γεγονός  ότι η θεωρία για το έμφυτο του χαρακτήρα χρησιμοποιείται συνήθως για να απαλλάξει αυτόν που την  επικαλείται από την ευθύνη του, πράγμα που αντιστρατεύεται φυσικά το έργο της αγωγής.  Ένας σημαντικός παράγοντας που συμμετέχει στη διαμόρφωση ενός σκοπού, είναι η ε επίδραση  του  π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ . Δημιουργεί κατά κάποιον τρόπο ένα εμπόδιο που πάνω του θα προσκρούσει η δύναμη  του παιδιού, ώσπου να βρει ένα βατό δρόμο που να εκπληρώνει τις επιθυμίες του και να υπόσχεται  για το μέλλον ασφάλεια και προσαρμογή. Γρήγορα αναγνωρίζει κανείς πόσο μεγάλη πρέπει να είναι η  ασφάλεια που επιθυμεί το παιδί και ποια είναι η  εξασφάλιση που  του εγγυάται η προσαρμογή στο  περιβάλλον.  Δεν  πρόκειται  απλώς  για  την  εξασφάλιση  από  τον  κίνδυνο,  αλλά,  όπως  σε  μια  καλά  ρυθμισμένη  μηχανή,  προστίθεται  ένας  άλλος  παράγοντας  ασφαλείας  που  πρέπει  να  εγγυηθεί  αποτελεσματικότερα τη διατήρηση του ανθρώπινου οργανισμού. Αυτόν τον παράγοντα τον αποκτά το  παιδί  απαιτώντας  μια  ασφάλεια  και  ικανοποίηση  των  ορμών  του  που  ξεπερνά  τον  μέσο  όρο,  που  είναι κάτι παραπάνω από το απαραίτητο για την απλή επιβίωση και την αδιατάραχτη ανάπτυξη. Με  αυτόν τον τρόπο δημιουργείται μια νέα κίνηση στην ψυχική του ζωή. Η κατευθυντήρια γραμμή που  παρατηρούμε τώρα είναι φανερά αυτή της α α λ α ζ ο ν ε ί α ς . Το παιδί επιθυμεί, όπως και οι μεγάλοι, να  αποχτήσει  περισσότερα  από  τους  άλλους.  Επιδιώκει  μια  υπεροχή  που  θα  του  προσφέρει  και  θα  διατηρήσει  την  αναγκαία  ασφάλεια  και  προσαρμογή  την  οποία  έχει  από  την  αρχή  θέσει  σα  σκοπό  του.  Πάνω  σ'  αυτή  τη  βάση  δημιουργείται  στην  ψυχική  του  ζωή  μια  ανησυχία  και  ταραχή  που  θα  ενισχυθεί  με  πολλούς  ακόμη  τρόπους.  Αρκεί  να  σκεφτούμε  ότι  οι  επιδράσεις  του  περιβάλλοντος  απαιτούν  μια  ισχυρή  απάντηση.  Όταν  πάλι  σε  δύσκολες  καταστάσεις  τρομάζει  η  ψυχή  και  νοιώθει  αδυναμία  να  ανταποκριθεί  στα  καθήκοντά  της,  παρατηρούνται  αποκλίσεις  και  εκδηλώνεται  πιο  έντονα η επιδίωξη της υπεροχής.  Ο σκοπός ενός ατόμου συχνά καθορίζεται με τρόπο που να επιτρέπει την αποφυγή των μεγαλύτερων  δυσκολιών.  Η  διαπίστωση  αυτή  μας  επιτρέπει  να  εντοπίσουμε  μια  κατηγορία  ανθρώπων  που  περιλαμβάνει τα πιο ανθρώπινα στοιχεία, τον τύπο του ανθρώπου, ο οποίος μπροστά στις δυσκολίες  ή  οπισθοχωρεί  ή  αναζητά  έναν  κρυψώνα  για  να  αποφύγει  έστω  και  προσωρινά  τις  απαιτήσεις  που  έχουν  απ'  αυτόν.  Τούτο  μας  επιτρέπει  το  συμπέρασμα  ότι  οι  α ν τ ι δ ρ ά σ ε ι ς   τ η ς   α ν θ ρ ώ π ι ν η ς   ψ υ χ ή ς   δ ε ν   ε ί ν α ι   σ τ α θ ε ρ έ ς   κ α ι   ο ρ ι σ τ ι κ έ ς ,  αλλά  πάντα  προσωρινές  αποκρίσεις,  που  δεν  μπορούν  να  διεκδικήσουν  αναγνώριση  απόλυτης  ορθότητας.  Ιδιαίτερα  στην  ψυχική  εξέλιξη  του  παιδιού, όπου δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τα ίδια κριτήρια που έχουμε για τους μεγάλους,  δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρόκειται για την τοποθέτηση προσωρινών μόνο σκοπών. Στην περίπτωση  του  παιδιού  πρέπει  να  κοιτάμε  πάντα  μακρύτερα  και  να  προσπαθούμε  να  φανταστούμε  που  θα  οδηγήσει κάποτε το παιδί η δύναμη που βλέπουμε να ενεργεί τώρα. Αν εισχωρήσουμε στην ψυχή του  παιδιού, θα διαπιστώσουμε ότι αυτές οι δυναμικές εκδηλώσεις δε σημαίνουν τίποτε άλλο, παρά ότι  το παιδί αποφάσισε με τον δικό του τρόπο να προσαρμοστεί λίγο ή πολύ οριστικά στο παρόν και το  μέλλον. Η σχετική ψυχική διάθεση το οδηγεί προς διάφορες κατευθύνσεις. Η μια κατεύθυνση είναι η  Digitized by 10uk1s 

α ι σ ι ό δ ο ξ η . Το παιδί αισθάνεται ικανό να λύσει απευθείας τα προβλήματά του και να αντιμετωπίσει  τα  καθήκοντά  του.  Σ'  αυτή  την  περίπτωση  θα  αναπτύξει  εκείνα  τα  γνωρίσματα  του  χαρακτήρα  που  ταιριάζουν ακριβώς σ' εκείνους τους ανθρώπους που θεωρούν πως τα προβλήματά τους είναι δυνατό  να  λυθούν.  Έτσι  αναπτύσσονται  το  θάρρος,  η  ειλικρίνεια,  η  υπευθυνότητα,  η  επιμέλεια  κλπ.  Το  αντίθετο αυτού είναι τα χαρακτηριστικά της α α π α ι σ ι ο δ ο ξ ί α ς . Αν σκεφτούμε τον σκοπό ενός παιδιού,  το οποίο δεν αισθάνεται ικανό να λύσει τα προβλήματά του, τότε θα μπορέσουμε να φανταστούμε σε  ποια κατάσταση θα πρέπει να βρίσκεται η ψυχή ενός τέτοιου παιδιού. Στην ψυχή αυτού του παιδιού  θα βρούμε τον δισταγμό, τη δειλία, την κρυψίνοια, τη δυσπιστία και όλα τα άλλα γνωρίσματα, με τα  οποία ο αδύναμος προσπαθεί να υπερασπίσει τον εαυτό του. Ο σκοπός του θα βρίσκεται έξω από τα  όρια του πραγματοποιήσιμου και πολύ πιο μακριά από το μέτωπο της ζωής. 

Digitized by 10uk1s 

Κεφάλαιο II  Η κοινωνική φύση της ψυχικής ζωής  Για να καταλάβουμε αυτό που γίνεται μέσα στον άνθρωπο, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε τη στάση  του απέναντι στους άλλους ανθρώπους. Οι σχέσεις των ανθρώπων είναι ως ένα βαθμό δοσμένες από  τη φύση και σαν τέτοιες υπόκεινται σε αλλαγές. Παίρνουν συχνά τη μορφή καθορισμένων σχέσεων,  όπως  τις  βλέπουμε  στην  πολιτική  ζωή  των  λαών,  στη  δημιουργία  κρατών  και  στην  κοινωνία.  Η  ανθρώπινη ψυχική ζωή δεν είναι δυνατό να κατανοηθεί αν ταυτόχρονα δεν εξεταστούν όλες αυτές οι  σχέσεις.  1. Απόλυτη αλήθεια  Η  ψυχική  ζωή  του  ανθρώπου  δεν  είναι  ελεύθερη  και  δε  ρυθμίζεται  από  μόνη  της,  αλλά  πάντα  βρίσκεται μπροστά σε καθήκοντα που της επιβάλλονται απ' έξω. Όλα αυτά τα καθήκοντα συνδέονται  αναπόσπαστα  με  τη  λ ο γ ι κ ή   τ η ς   α ν θ ρ ώ π ι ν η ς   σ υ μ β ί ω σ η ς ,  ένας  από  εκείνους  τους  κύριους  όρους, οι οποίοι επιδρούν ασταμάτητα πάνω στο άτομο και που μόνο ως ένα σημείο υποτάσσονται  στην επιρροή του.  Αν  αναλογιστούμε  ότι  δεν  μπορούμε  καν  να  κατανοήσουμε  τους  όρους  της  ανθρώπινης  συμβίωσης  γιατί  είναι  τόσο  πολυάριθμοι  και  γιατί  εκτός  απ'  αυτό  συχνά  παθαίνουν  τόσες  αλλαγές,  τότε  θα  καταλάβουμε ότι μόλις που είμαστε σε θέση να φωτίσουμε τα σκοτάδια μιας ψυχικής ζωής, και αυτή  η δυσκολία γίνεται τόσο μεγαλύτερη, όσο απομακρυνόμαστε από τις δικές μας συνθήκες.  Αποδείχνεται  όμως  ότι  σαν  ένα  από  τα  βασικά  γεγονότα  πρέπει  να  θεωρήσουμε  τους  σταθερούς  κανόνες  συμπεριφοράς  μιας  ομάδας  έτσι,  όπως  διαμορφώθηκαν  αυτοί  στον  πλανήτη  μας  από  την  περιορισμένη  συγκρότηση  του  ανθρώπινου  σώματος  και  των  ικανοτήτων  του,  σαν  α π ό λ υ τ η   α λ ή θ ε ι α , την οποία μπορούμε να  πλησιάσουμε μόνο με τον χρόνο και αφού υπερνικήσουμε λάθη  και πλάνες.  Ένα  σημαντικό  μέρος  αυτών  των  βασικών  γεγονότων  βρίσκει  κανείς  στην  υλιστική  αντίληψη  της  ιστορίας που δημιούργησαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η οικονομική βάση,  η  τεχνική  μορφή  με  την  οποία  ένας  λαός  εξασφαλίζει  τη  δυνατότητα  να  ζήσει,  προσδιορίζουν  το  «ιδεολογικό  εποικοδόμημα»,  τη  σκέψη  και  τη  συμπεριφορά  του  ανθρώπου.  Μέχρι  το  σημείο  αυτό  υπάρχει συμφωνία με τη δική μας αντίληψη για την «υπάρχουσα λογική της ανθρώπινης συμβίωσης»  και  την  «απόλυτη  αλήθεια».  Η  ιστορία  ωστόσο  και  πριν  απ'  όλα  η  έρευνά  μας  στην  ατομική  ζωή,  η  α τ ο μ ι κ ή   ψ υ χ ο λ ο γ ί α , μας διδάσκει ότι η ανθρώπινη ψυχική ζωή συχνά αποκρίνεται με πλάνες στις  παρορμήσεις  των  οικονομικών  θεμάτων,  από  τις  οποίες  απαλλάσσεται  σιγά  ‐  σιγά.  Ο  δικός  μας  δρόμος της «απόλυτης αλήθειας» περνά μέσα από πολυάριθμες πλάνες.  2. Η αναγκαιότητα της κοινωνίας  Οι απαιτήσεις της κοινωνικής ζωής είναι κατά βάθος το ίδιο αυτονόητες με τις απαιτήσεις που έχουν  από τον άνθρωπο οι καιρικές συνθήκες, π.χ. οι απαιτήσεις για προστασία από το κρύο, για κατασκευή  κατοικίας  κλπ.  Την  ανάγκη  για  κοινωνική  ζωή  τη  βρίσκουμε  —  αν  και  με  ακατάληπτη  μορφή  —  και  στις θ θ ρ η σ κ ε ί ε ς , όπου ο εξαγνισμός των κοινωνικών σχημάτων χρησιμεύει σα συνδετικός κρίκος της  κοινωνίας,  στη  θέση  των  κατανοητών  σκέψεων.  Ενώ  στην  πρώτη  περίπτωση  οι  συνθήκες  της  ζωής  προσδιορίζονται από καιρικές επιδράσεις, στη δεύτερη προσδιορίζονται από κοινωνικές, δηλαδή από  τη συμβίωση των ανθρώπων και από τους κανόνες και νόμους που αυτόματα προκύπτουν απ' αυτές.  Οι απαιτήσεις τής κοινωνίας ρύθμισαν τις σχέσεις των ανθρώπων και από την αρχή ίσχυαν κιόλας σαν  αυτονόητες, σαν «απόλυτη αλήθεια», γιατί πριν από την ατομική, προηγήθηκε η κοινωνική ζωή των  ανθρώπων. Δεν υπάρχει στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού καμιά μορφή ζωής που να μην είχε 

Digitized by 10uk1s 

χαρακτήρα κοινωνικό. Πουθενά δεν παρουσιάστηκαν άνθρωποι έξω από κοινωνικά σύνολα. Αυτό το  φαινόμενο μπορεί να εξηγηθεί εύκολα. Σ' ολόκληρο τα ζωικό βασίλειο ισχύει ο νόμος, η βασική τάση  που υποχρεώνει τα είδη εκείνα που δεν έχουν αρκετές δυνάμεις για να αντιμετωπίσουν τη φύση να  συγκεντρώσουν πρώτα νέες δυνάμεις δημιουργώντας αγέλες και κατόπιν, με νέο ιδιαίτερο τρόπο, να  στρέφονται προς ενέργειες εξωτερικές.  Στον  άνθρωπο  για  τον  ίδιο  σκοπό  χρησιμεύει  η  ομάδα  και  έτσι  το  ψυχικό  όργανό  του  έφτασε  στο  σημείο να είναι ολότελα διαποτισμένο από τους όρους της ζωής του στην κοινότητα. Ο Δαρβίνος είχε  κιόλας  κάνει  την  παρατήρηση  ότι  πουθενά  δε  συναντούμε  αδύναμα  ζώα  που  να  ζουν  μόνα  τους.  Σ'  αυτή την κατηγορία πρέπει να κατατάξουμε και τον άνθρωπο, αφού δεν είναι αρκετά δυνατός, ώστε  να μπορεί να ζει μόνος. Η δυνατότητά  του για αντίσταση στη  φύση είναι περιορισμένη και γι' αυτό  του  χρειάζεται  ένας  μεγαλύτερος  αριθμός  βοηθητικών  μέσων,  για  να  μπορέσει  να  κατευθύνει  την  ύπαρξή  του  και  να  επιζήσει.  Αρκεί  να  φανταστούμε  τη  θέση  ενός  ανθρώπου  που  θα  βρισκόταν  ολομόναχος και χωρίς τα βοηθητικά μέσα του πολιτισμού μέσα σε μια ζούγκλα. Αμέσως θα φανεί ότι  διατρέχει  έναν  κίνδυνο  δυσανάλογα  μεγαλύτερο  απ'  όλες  τις  άλλες  ζωντανές  υπάρξεις.  Δε  διαθέτει  ούτε  τη  γρηγοράδα  των  ποδιών,  ούτε  τη  μυϊκή  δύναμη  των  δυνατών  ζώων∙  δεν  έχει  τα  δόντια  των  άγριων θηρίων, ούτε την ευαίσθητη ακοή και την οξεία όρασή τους, για να αποτολμήσει έναν τέτοιο  αγώνα.  Χρειάζεται  μια  τεράστια  δαπάνη  δυνάμεων  για  να  εξασφαλίσει  την  ύπαρξή  του  και  να  προστατευτεί από τον αφανισμό. Η τροφή που χρειάζεται είναι ιδιαίτερη και ο τρόπος της ζωής του  απαιτεί μια πολύ εντατική προστασία.  Είναι  λοιπόν  αυτονόητο  ότι  ο  άνθρωπος  θα  μπορούσε  να  επιζήσει  μόνο  αν  τοποθετούσε  τον  εαυτό  του  κάτω  από  ιδιαίτερα  ευνοϊκές  συνθήκες.  Αυτές  όμως  του  τις  προσφέρει  μονάχα  η  ομαδική  ζωή,  που  αποδείχτηκε  μια  αναγκαιότητα,  γιατί  μόνο  η  συμβίωση  των  ανθρώπων  επιτρέπει  να  πετυχαίνονται  μ'  ένα  είδος  κ α τ α μ ε ρ ι σ μ ο ύ   της  εργασίας  ορισμένα  έργα,  κάτω  από  το  βάρος  των  οποίων το μοναχικό άτομο θα λύγιζε. Μονάχα ο καταμερισμός της εργασίας επιτρέπει στον άνθρωπο  να αποχτήσει όλα τα επιθετικά και αμυντικά όπλα και γενικά όλα τα αγαθά που του χρειάζονται για  να επιβληθεί, όλα αυτά που σήμερα περιέχονται στην έννοια του π π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ . Αν συλλογιστούμε με  πόσες  δυσκολίες  έρχεται  ένα  παιδί  στον  κόσμο,  πόσες  εξαιρετικά  μεγάλες  δαπάνες  είναι  αναγκαίες  για την ανατροφή του, τις οποίες το μοναχικό άτομο δε θα μπορούσε να εξασφαλίσει ούτε με τους  μεγαλύτερους  κόπους  και  που  είναι  πραγματοποιήσιμες  μόνο  όταν  υπάρχει  ο  καταμερισμός  της  εργασίας, αν φανταστούμε από ποια πληθώρα ασθενειών και ατυχημάτων απειλείται ένα ανθρώπινο  πλάσμα και ιδιαίτερα ένα βρέφος, τότε μπορούμε να σχηματίσουμε μια ιδέα για τα τεράστια μέσα και  κόπους  που  χρειάστηκαν  για  να  σιγουρευτεί  η  ύπαρξη  της  ανθρώπινης  κοινότητας,  να  νοιώσουμε  ολοκάθαρα την αναγκαιότητα αυτής της συμβίωσης.  3. Ασφάλεια και προσαρμογή  Με βάση όσα είπαμε ως τώρα καταλήγουμε στην ακόλουθη διαπίστωση: αν κρίνουμε τον άνθρωπο  από  φυσική  άποψη,  βλέπουμε  πως  είναι  ένα  κατώτερο  πλάσμα.  Α υ τ ή   ό μ ω ς   η   κ α τ ω τ ε ρ ό τ η τ α   που  τον  συνοδεύει  παντού,  δίνει  ένα  συναίσθημα  ακρωτηριασμού  και  α β ε β α ι ό τ η τ α ς ,   κ α ι   ε π ε ν ε ρ γ ε ί   σ α ν   έ ν α ς   δ ι α ρ κ ή ς   ε ρ ε θ ι σ μ ό ς   να  βρει  μια  διέξοδο,  να  κατορθώσει  να  προσαρμοστεί  στη  ζωή  και  να  φροντίσει  να  εξασφαλίσει  τους  όρους,  οι  οποίοι  θα  εξουδετερώσουν  τα  μειονεκτήματα  της  ανθρώπινης  θέσης  του  μέσα  στη  φύση.  Το  ψυχικό  όργανο  ήταν εκείνο που είχε την ικανότητα να πραγματοποιήσει την προσαρμογή και μ' αυτή να επιτύχει την  ασφάλεια,  θα  ήταν  πολύ  δύσκολο  απ'  αυτόν  τον  αρχικό  πιθηκάνθρωπο,  με  τη  βοήθεια  μιας  σωματικής  ανάπτυξης  όπως  είναι  τα  κέρατα,  τα  νύχια,  τα  δόντια,  να  δημιουργηθεί  ένα  καινούργιο  πλάσμα  ικανό  να  αντιμετωπίσει  την  εχθρική  φύση.  Μόνο  το  ψυχικό  όργανο  ήταν  σε  θέση  να  προσφέρει  αληθινή  και  γρήγορη  βοήθεια,  και  να  αναπληρώσει  ό,τι  δε  διέθετε  ο  άνθρωπος  από  οργανική  άποψη.  Αυτός  ακριβώς  ο  ερεθισμός  που  ξεκινούσε  από  το  μόνιμο  συναίσθημα  της  ανεπάρκειάς του, είχε σαν αποτέλεσμα να αναπτύξει ο άνθρωπος την ικανότητα της π π ρ ό β λ ε ψ η ς  και  να γίνει η ψυχή του αυτό που είναι σήμερα: ένα όργανο της σκέψης, της αίσθησης και της δράσης.  Digitized by 10uk1s 

Και επειδή σ' αυτή την προσπάθεια για προσαρμογή η κοινωνία έπαιξε σημαντικό ρόλο, αναγκάστηκε  το  ψυχικό  όργανο,  από  την  αρχή,  να  λαβαίνει  υπ'  όψη  του  τους  όρους  της  κοινότητας.  Όλες  οι  ικανότητές του αναπτύχθηκαν πάνω σε βάσεις που σχετίζονται με την κοινωνική ζωή. Κάθε σκέψη του  ανθρώπου έπρεπε να είναι διαμορφωμένη κατά τέτοιο τρόπο που να ανταποκρίνεται στην κοινωνία.  Αν σκεφτούμε πώς προχώρησε η πρόοδος, τότε θα πλησιάσουμε στις πηγές της  λ ο γ ι κ ή ς , οι οποίες  περιέχουν  την  απαίτηση  για  γενική  ισχύ.  Λ ο γ ι κ ό   ε ί ν α ι   μ ό ν ο   ό , τ ι   έ χ ε ι   γ ε ν ι κ ή   ι σ χ ύ .  Ένα  άλλο  φανερό αποτέλεσμα της κοινωνικής ζωής είναι η  γ λ ώ σ σ α , αυτό το θαυμαστό όργανο που ξεχωρίζει  τον άνθρωπο από όλα τα άλλα ζωντανά πλάσματα. Ένα φαινόμενο σαν τη γλώσσα δεν μπορούμε να  το φανταστούμε χωρίς την έννοια της γενικής ισχύος, η οποία φανερώνει ότι οι ρίζες της βρίσκονται  στην κοινωνική ζωή του ανθρώπου. Η γλώσσα είναι τελείως περιττή για ένα πλάσμα που ζει μόνο του.  Βασίζεται  στην  κοινωνική  ζωή  των  ανθρώπων,  είναι  δημιούργημά  της  και  ταυτόχρονα  συνδετικός  κρίκος  της.  Χαρακτηριστική  απόδειξη  αυτών  των  σκέψεων  είναι  το  γεγονός  ότι  ένας  άνθρωπος  που  έχει μεγαλώσει κάτω από συνθήκες που έκαναν δύσκολη ή αδύνατη την επικοινωνία του με άλλους  ανθρώπους  ή  απέφυγε  μόνος  του  την  επικοινωνία  αυτή,  έχει  σχεδόν  πάντα  ελαττωματική  ομιλία.  Φαίνεται  ότι  αυτός  ο  δεσμός  μπορεί  να  διατηρηθεί  και  να  αναπτυχθεί  μόνο  όταν  είναι  εξασφαλισμένη  η  επαφή  με  τους  άλλους  ανθρώπους.  Η  γλώσσα  έχει  μια  εξαιρετική  και  βαθιά  σημασία  για  την  εξέλιξη  της  ανθρώπινης  ψυχικής  ζωής.  Η  λογική  σκέψη  είναι  δυνατή  μόνο  με  την  προϋπόθεση  της  γλώσσας.  Μόνο  αυτή  μας  δίνει  τη  δυνατότητα  να  σχηματίζουμε  έννοιες,  μάς  επιτρέπει  να  διακρίνουμε  τις  διαφορές  και  να  δημιουργούμε  έννοιες  που  δεν  είναι  ατομική  ιδιοκτησία,  αλλά  κοινό  αγαθό.  Ακόμη  και  η  σκέψη  και  η  αίσθηση  είναι  νοητά  μόνο  κάτω  από  την  προϋπόθεση  της  γενικής  ισχύος.  Η  ευχαρίστησή  μας  από  το  ωραίο  αποχτά  μια  βάση,  μόνο  αφού  καταλάβουμε  ότι  η  αίσθηση  και  η  αναγνώριση  του  ωραίου  και  του  καλού  πρέπει  να  είναι  κοινά  αγαθά. Έτσι καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι οι έννοιες της νόησης, της λογικής, της ηθικής και της  αισθητικής  δεν  μπορεί  παρά  να  πήγασαν  μόνο  από  την  κοινωνική  ζωή  των  ανθρώπων  και  ότι  ταυτόχρονα  αποτελούν  τους  συνδετικούς  κρίκους  που  προστατεύουν  τον  πολιτισμό  από  την  αποσύνθεση.  Η  θέληση  του  κάθε  ανθρώπου  πηγάζει  από  τη  θέση  του.  Η  θέληση  δεν  είναι  παρά  κίνηση  για  να  φτάσει κανείς από το αίσθημα της ανεπάρκειας στο αίσθημα της επάρκειας. Το να αισθάνεται κανείς  την ύπαρξη αυτής της γραμμής και της κίνησης και να την ακολουθεί, αυτό είναι η «θέληση». Κάθε  θέληση ξεκινά από το αίσθημα της ανεπάρκειας και της κατωτερότητας που ξυπνούν την ανάγκη και  τη διάθεση να φτάσει κανείς σε μια κατάσταση πληρότητας, ικανοποίησης και ολοκλήρωσης.  4. Το κοινωνικό συναίσθημα  Γνωρίζουμε λοιπόν ότι όλοι εκείνοι οι κανόνες συμπεριφοράς, η αγωγή, η δεισιδαιμονία, τα τοτέμ και  ταμπού,  οι  νόμοι  κλπ.,  που  ήταν  απαραίτητοι  για  την  εξασφάλιση  και  διατήρηση  του  ανθρώπινου  είδους, όφειλαν σε πρώτη γραμμή να ανταποκρίνονται στην κοινωνική ιδέα. Το βλέπουμε αυτό στους  θρησκευτικούς  θεσμούς,  το  βρίσκουμε  στις  απαιτήσεις  της  κοινωνικής  ζωής,  στις  πιο  σημαντικές  λειτουργίες της ζωής του κάθε ατόμου καθώς και του συνόλου. Αυτό που ονομάζουμε δ δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ,  αυτό  που  θεωρούμε  σαν  τη  φωτεινή  όψη  του  ανθρώπινου  χαρακτήρα,  δεν  είναι  στο  βάθος  παρά  ικανοποίηση ορισμένων απαιτήσεων που η πηγή τους βρίσκεται στην κοινωνική ζωή των ανθρώπων.  Αυτές είναι που διαμόρφωσαν το ψυχικό όργανο. Η εμπιστοσύνη, η πίστη, η ειλικρίνεια και η αγάπη  για  την  αλήθεια  είναι  στην  ουσία  απαιτήσεις  που  προβάλλονται  και  τηρούνται  από  μια  γενικά  αποδεκτή αρχή της κοινωνικότητας. Αυτό που ονομάζουμε καλό ή κακό χαρακτήρα, δεν μπορούμε να  το  κρίνουμε  παρά  από  την  άποψη  της  κοινωνικότητας.  Ο  χαρακτήρας  καθώς  και  κάθε  έργο  επιστημονικής  φύσης,  πολιτικής  προέλευσης  ή  καλλιτεχνικής  μορφής,  θα  βρίσκουν  αναγνώριση  της  μεγαλοσύνης  και  της  αξίας  τους  μόνο  όταν  είναι  πολύτιμα  για  το  κοινωνικό  σύνολο.  Το  άτομο  το  κρίνουμε με βάση την ιδανική εικόνα του κοινωνικού ανθρώπου, του ανθρώπου που εκπληρώνει με  τρόπο παραδεκτό απ' όλους τα καθήκοντα που του ανατέθηκαν, του ανθρώπου που έχει αναπτύξει —  σύμφωνα με ένα απόφθεγμα του Φούρτμυλλερ — μέσα του τόσο πολύ «το κοινωνικό αίσθημα, ώστε  Digitized by 10uk1s 

να  σέβεται  τους  κανόνες  της  ανθρώπινης  κοινότητας»,  θα  γίνει  φανερό  κατά  την  ανάλυση  των  διαπιστώσεών μας ότι κανένας κανονικός άνθρωπος δεν μπορεί να μεγαλώσει χωρίς την καλλιέργεια  και την επαρκή άσκηση του κοινωνικού αισθήματος. 

Digitized by 10uk1s 

Κεφάλαιο III  Παιδί και κοινωνία  Η κοινωνία προβάλλει μια σειρά απαιτήσεις και έτσι επηρεάζει όλους τους κανόνες και τις μορφές της  ζωής  μας,  καθώς  και  την  ανάπτυξη  του  οργάνου  της  σκέψης  μας.  Οι  πρώτες  κοινωνικές  σχέσεις  θεμελιώνονται κιόλας στον χωρισμό των ανθρώπων σε δύο γένη. Γι' αυτό τον λόγο μόνο η κοινωνία  και  όχι  η  απομόνωση  είναι  σε  θέση  να  ικανοποιήσει  την  ορμή  του  ατόμου  για  ζωή,  και  να  του  προσφέρει  την  εξασφάλιση  και  τη  χαρά  της  ζωής.  Μελετώντας  την  αργή  ανάπτυξη  του  παιδιού,  φτάσαμε  στο  συμπέρασμα  ότι  η  ανάπτυξη  της  ανθρώπινης  ζωής  είναι  νοητή  μόνο  κάτω  από  την  προϋπόθεση ύπαρξης μιας κοινότητας που θα την προστατεύει. Πέρα απ' αυτό, οι συνθήκες της ζωής  έφεραν σα συνέπεια τον καταμερισμό της εργασίας, ο οποίος δεν οδήγησε στη διάσταση, αλλά στη  συνένωση  των  ανθρώπων.  Ο  καθένας  είχε  καθήκον  να  δουλεύει  για  χάρη  του  άλλου,  έπρεπε  να  αισθάνεται  δεμένος  με  τον  άλλο.  Πάνω  σ'  αυτή  τη  βάση  δημιουργήθηκαν  οι  μεγάλες  αλληλοεξαρτήσεις  που  παρουσιάζονται  στη  ζωή  του  ανθρώπου  σαν  ηθικές  επιταγές.  Μερικές  από  αυτές  τις  σχέσεις  που  το  παιδί  τις  βρίσκει  έτοιμες  όταν  έρχεται  στον  κόσμο,  θα  τις  εξετάσουμε  αμέσως παρακάτω.  1. Η κατάσταση του βρέφους  Το παιδί που τόσο χρειάζεται τη βοήθεια της κοινωνίας, βρίσκεται αντιμέτωπο μ' ένα περιβάλλον που  παίρνει και δίνει, απαιτεί  και ικανοποιεί. Βρίσκεται, με τα ένστικτά του, απέναντι σε δυσκολίες που  δεν  είναι  εύκολο  να  τις  υπερνικήσει.  Γρήγορα  γνωρίζει  την  ανάγκη,  η  οποία  προέρχεται  από  την  παιδικότητά  του  και  από  την  ανάγκη  αυτή  πλάθει  ένα  ψυχικό  όργανο,  το  οποίο  προορίζεται  να  προβλέπει και να ανακαλύπτει την κατεύθυνση που πρέπει να ακολουθήσει, για να ικανοποιήσει τις  ορμές  του  χωρίς  εμπόδια,  την  κατεύθυνση  που  θα  του  επιτρέψει  να  έχει  μια  ζωή  υποφερτή.  Παρατηρεί συνεχώς ότι υπάρχουν άνθρωποι, οι οποίοι είναι σε θέση να ικανοποιούν πιο εύκολα τις  επιθυμίες  τους,  δηλαδή  που  είναι  ανώτεροι  σε  κάτι.  Έτσι  μαθαίνει  να  εκτιμά  το  σωματικό  μέγεθος  που βοηθά κάποιον ν' ανοίγει τις πόρτες, τη δύναμη που έχουν οι άλλοι να ξεπερνούν τα εμπόδια και  τη θέση τους που τους επιτρέπει να δίνουν διαταγές και να απαιτούν την εκτέλεσή τους. Μέσα στην  ψυχή του γεννιέται η επιθυμία να μεγαλώσει γρήγορα, να γίνει ίσο και δυνατότερο από τους άλλους,  να ξεπεράσει όλους αυτούς που συγκεντρώνονται γύρω του σα να έχουν να κάνουν με ένα κατώτερο  πλάσμα, το οποίο όμως τους υποχρεώνει να υποκλιθούν μπροστά στην αδυναμία του. Με το αίσθημα  αυτό  του  δημιουργούνται  δύο  δυνατότητες  συμπεριφοράς:  από  τη  μια  να  επιβληθεί,  χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα που αναγνωρίζει ότι είναι για τους άλλους μέσα επιβολής, και από την  άλλη να προβάλει την αδυναμία του έτσι που οι άλλοι να αισθανθούν ότι έχουν υποχρέωση απέναντί  του.  Πάντα  βρίσκουμε  στα  παιδιά  αυτό  τον  διχασμό  των  ψυχικών  κινήσεων.  Από  το  σημείο  αυτό  αρχίζει η διαμόρφωση των ανθρώπινων τύπων. Και ενώ στην πρώτη περίπτωση αναπτύσσονται στην  κατεύθυνση της απαίτησης για αναγνώριση, για επιβεβαίωση της δύναμης και της δυναμικής δράσης,  βλέπουμε στη δεύτερη κάτι που μοιάζει με εκμετάλλευση της ίδιας τους της αδυναμίας, μια προβολή  της  αδυναμίας  τους  με  τους  πιο  ποικίλους  τρόπους.  Αν  θυμηθούμε  τη  στάση,  την  έκφραση  και  το  βλέμμα  ορισμένων  παιδιών,  θα  βρούμε  ότι  πάντα  ανάμεσα  σ'  αυτά  υπάρχουν  παιδιά  που  ανήκουν  στη μια ή την άλλη κατηγορία. Όλοι αυτοί οι τύποι παίρνουν ένα νόημα, αν καταλάβουμε τη σχέση  τους με το περιβάλλον. Τις πιο πολλές φορές θα καταλάβουμε τις κινήσεις τους από το περιβάλλον,  από τον κόσμο που τους τριγυρίζει.  Σ' αυτές τις απλές συνθήκες, σ' αυτή την προσπάθεια του παιδιού να ξεπεράσει την αδυναμία του που  του δίνει την ώθηση για την ανάπτυξη μιας σειράς  από ικανότητες, στηρίζεται η  δ υ ν α τ ό τ η τ α   τ η ς   μ ό ρ φ ω σ ή ς   τ ο υ .  Οι  καταστάσεις  των  παιδιών  διαφέρουν  σημαντικά  μεταξύ  τους.  Σε  μια  περίπτωση  το  περιβάλλον  είναι  τέτοιο  που  μεταδίνει  στο  παιδί  εχθρικές  εντυπώσεις,  εντυπώσεις  που  του  παρουσιάζουν  τον 

Digitized by 10uk1s 

κόσμο  εχθρικό  απέναντί  του.  Αυτή  η  εντύπωση  εξηγείται  από  την  ανεπάρκεια  του  οργάνου  της  σκέψης του παιδιού. Αν σ' αυτή την περίπτωση δεν παρέμβει η αγωγή, τότε η ψυχή του παιδιού θα  αναπτυχθεί  με  τέτοιο  τρόπο  που  πάντα  θα  βλέπει  τον  εξωτερικό  κόσμο  αποκλειστικά  σα  χώρο  εχθρικό.  Αυτό  το  αίσθημα  της  εχθρότητας  μεγαλώνει  μόλις  το  παιδί  συναντήσει  μεγαλύτερες  δυσκολίες,  όπως  γίνεται  συνήθως  στα  παιδιά  που  έχουν  ελαττωματικά  όργανα.  Αυτά  τα  παιδιά  θα  αντιμετωπίσουν  το  περιβάλλον  διαφορετικά  από  εκείνα  που  ήρθαν  στον  κόσμο  με  σχετικά  άρτια  όργανα.  Η   κ α τ ω τ ε ρ ό τ η τ α   τ ω ν   ο ρ γ ά ν ω ν   εκδηλώνεται  σα  δυσκολία  στην  κίνηση,  σε  σφάλματα  ορισμένων οργάνων, στην περιορισμένη ανθεκτικότητα του οργανισμού, όπως εκφράζεται αυτή με τις  συχνές αρρώστιες.  Η  πηγή  των  δυσκολιών  όμως  δε  βρίσκεται  πάντα  στην  ατέλεια  του  παιδικού  οργανισμού.  Συχνά  βρίσκεται  στη  δυσκολία  των  καθηκόντων  που  επιβάλλονται  στο  παιδί  από  ένα  περιβάλλον  που  δεν  έχει  κατανόηση  ή  στον  ανάρμοστο  τρόπο  με  τον  οποίο  επιβάλλονται  τα  καθήκοντα  αυτά.  Με  λίγα  λόγια, στην ελαττωματικότητα του περιβάλλοντος του παιδιού που προέρχεται από τις επιβαρύνσεις  του  εξωτερικού  κόσμου.  Το  παιδί  λοιπόν  που  θέλει  να  προσαρμοστεί  στο  περιβάλλον  βρίσκεται  μπροστά  σε  εμπόδια  που  δυσκολεύουν  την  προσαρμογή.  Αυτή  είναι  π.χ.  η  περίπτωση  που  το  παιδί  μεγαλώνει  ανάμεσα  σ'  έναν  κόσμο  που  κι  ο  ίδιος  έχει  χάσει  το  θάρρος  του,  κατέχεται  από  απαισιοδοξία, η οποία εύκολα μεταδίνεται και στο παιδί.  2. Η επίδραση των δυσκολιών  Μπροστά  στις  δυσκολίες  που  απ'  όλες  τις  μεριές  και  τις  πιο  διαφορετικές  αιτίες  αντιμετωπίζει  το  παιδί, και ιδιαίτερα από το γεγονός ότι η ψυχική του ζωή δεν  έχει ακόμη την ευκαιρία να εξελιχθεί  αρκετά,  είναι  φανερό  ότι  θα  δώσει  πολλές  φορές  λαθεμένη  απάντηση  όταν  θα  αναγκαστεί  να  εξηγήσει  τους  όρους  και  τις  συνθήκες  του  εξωτερικού  κόσμου.  Αν  διερευνήσουμε  έναν  αριθμό  παιδικών  σ φ α λ μ ά τ ω ν   θα  καταλήξουμε  στη  σκέψη  ότι  βρισκόμαστε  μπροστά  σε  μια  εξέλιξη  της  ψυχικής ζωής που δε σταματά σ' όλη τη διάρκεια της ζωής και αποτελείται από συνεχείς προσπάθειες  να  προχωρήσει  και  να  δώσει  τις  ορθές  απαντήσεις.  Αυτό  που  ιδιαίτερα  έχουμε  να  παρατηρήσουμε  στην  παιδική  εκφραστική  κίνηση  είναι  η  μορφή  της  απάντησης  που  δίνει  ένας  αναπτυσσόμενος  άνθρωπος σε μια ορισμένη κατάσταση, ο οποίος βρίσκεται κοντά στην ωριμότητα. Η απάντηση αυτή  και  η  συμπεριφορά  ενός  ανθρώπου  μάς  προσφέρει  το  σημείο  στήριξης  για  τη  διαμόρφωση  της  ψυχοσύνθεσής του. Πρέπει πάντα ωστόσο να θυμόμαστε ότι  δ ε ν   ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι   ν α   κ ρ ί ν ο υ μ ε   τ ι ς   σύμφωνα με ένα και το  δ ι ά φ ο ρ ε ς   ε κ δ η λ ώ σ ε ι ς   ε ν ό ς   α ν θ ρ ώ π ο υ  — καθώς και μιας μάζας — σ α υ τ ό   υ π ό δ ε ι γ μ α .  Οι  δυσκολίες  που  έχει  να  αντιμετωπίσει  το  παιδί  κατά  την  εξέλιξη  της  ψυχικής  του  ζωής,  οι  οποίες  έχουν συνήθως σα συνέπεια την εξαιρετικά ελαττωματική ανάπτυξη του αισθήματος κοινωνικότητας,  χωρίζονται  σ'  αυτές  που  πηγάζουν  από  την  ανεπάρκεια  του  πολιτισμού  και  εκδηλώνονται  στην  οικονομική  κατάσταση  της  οικογένειας  και  φυσικά  του  παιδιού  και  στη  συνέχεια  σ'  εκείνες  που  προέρχονται από την τυχόν ελαττωματικότητα των σωματικών οργάνων. Απέναντι σ' έναν κόσμο που  είναι φτιαγμένος μόνο για πραγματικά άρτια όργανα και σ' έναν πολιτισμό που περιβάλλει το παιδί  και ο οποίος βασίζεται στη δύναμη και την υγεία τέλεια αναπτυγμένων οργάνων, έχουμε ένα παιδί με  ελαττωματικά  τα  κύρια  όργανά  του  και  που  γι'  αυτό  τον  λόγο  δεν  μπορεί  να  ανταποκριθεί  στις  απαιτήσεις της ζωής. Σ' αυτή την κατηγορία ανήκουν π.χ. τα παιδιά που αργούν να περπατήσουν και  γενικά  δυσκολεύονται  στην  κίνηση,  ή  εκείνα  που  αργούν  να  μιλήσουν  και  για  μεγάλο  διάστημα  φέρονται  αδέξια,  επειδή  σ'  αυτά  καθυστερεί  η  ανάπτυξη  της  εγκεφαλικής  δραστηριότητας.  Είναι  φανερό  πως  γι'  αυτά  τα  παιδιά  δεν  είναι  ευχάριστο  το  πλησίασμα  ενός  κόσμου  ο  οποίος  δεν  είναι  καμωμένος  στα  μέτρα  τους.  Τέτοιου  είδους  δυσκολίες  προσδιοριζόμενες  από  την  ελαττωματική  ανάπτυξη  είναι  εξαιρετικά  συχνές.  Αν  στο  μεταξύ  δεν  έχει  προφτάσει  να  δημιουργηθεί  η  πίκρα  της  ψυχικής  οδύνης,  υπάρχει  η  δυνατότητα  να  εξισορροπηθεί  η  βλάβη  χωρίς  να  προκαλέσει  άλλες  συνέπειες.  Αν  όμως  δε  γίνει  αυτό  και  το  παιδί  μεγαλώσει  μέσα  σ'  αυτή  την  κατάσταση,  στην  οποία  συνήθως  προστίθεται  και  η  οικονομική  ανάγκη,  τότε  το  παιδί  θα  μεγαλώσει  με  μια  διάθεση  που  Digitized by 10uk1s 

γίνεται αισθητή και στην κατοπινή ζωή του παιδιού. Είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι αυτά τα παιδιά  με  δυσκολία  παρακολουθούν  τους  απόλυτους  κανόνες  της  ανθρώπινης  κοινωνίας.  Βλέπουν  με  δυσπιστία την κίνηση που αναπτύσσεται γύρω τους και έχουν την τάση να αυτοαπομονώνονται και να  αποφεύγουν  την  εκπλήρωση  των  καθηκόντων  τους.  Με  ιδιαίτερη  οξύνοια  διαισθάνονται  και  συχνά  μεγαλοποιούν την εχθρότητα της ζωής. Το ενδιαφέρον τους για τις σκοτεινές πλευρές της ζωής είναι  πολύ  μεγαλύτερο  παρά  για  τις  φωτεινές.  Τις  πιο  πολλές  φορές  υπερεκτιμούν  και  τις  δυο.  Παίρνουν  και διατηρούν σ' όλη τη διάρκεια της ζωής τους μια στάση αμυντική. Προβάλλουν την απαίτηση να  τύχουν  ιδιαίτερης  προσοχής  και  έχουν  την  τάση  να  σκέφτονται  πιο  πολύ  τον  εαυτό  τους παρά  τους  άλλους. Επειδή βλέπουν τις απαιτήσεις της ζωής περισσότερο σα δυσκολίες και όχι σαν κίνητρο, και  επειδή  αντιμετωπίζουν  σαν  πολεμιστές  όλα  τα  γεγονότα  με  υπερβολική  προνοητικότητα,  ανοίγεται  ανάμεσα σ' αυτά και το περιβάλλον μια άβυσσος. Όλο και πιο πολύ απομακρύνονται από την αλήθεια  και την πραγματικότητα και μπερδεύονται διαρκώς σε καινούργιες δυσκολίες.  Παρόμοιες  δυσκολίες  μπορεί  να  γεννηθούν  αν  η  τρυφερότητα  της  οικογένειας  προς  το  παιδί  βρίσκεται  κάτω  από  ένα  ορισμένο  όριο.  Και  αυτή  η  περίπτωση  θα  έχει  σοβαρές  συνέπειες  στην  ανάπτυξη του παιδιού. Η συμπεριφορά του επηρεάζεται από το γεγονός ότι δε γνωρίζει την αγάπη και  δεν ξέρει πώς να τη χρησιμοποιήσει, γιατί δεν έχει αναπτυγμένο το αίσθημα της τρυφερότητας. Όταν  αυτό το αίσθημα δεν αναπτύσσεται μέσα στα πλαίσια της οικογένειας, υπάρχει κίνδυνος ο άνθρωπος  που  μεγαλώνει  μέσα  σε  τέτοιες  συνθήκες  να  μην  μπορέσει  στα  κατοπινά  χρόνια  να  έχει  μια  φυσιολογική ανταλλαγή τρυφερότητας. Συστατικό στοιχείο της φύσης του θα είναι να αποφεύγει τις  τρυφερές  εκδηλώσεις  και  σχέσεις.  Το  ίδιο  αποτέλεσμα  θα  δημιουργηθεί  επίσης  αν  οι  γονείς,  οι  παιδαγωγοί  ή  το  όποιο  άλλο  περιβάλλον,  επιδράσουν  πάνω  στο  παιδί  με  τέτοιους  κανόνες  αγωγής  που  το  κάνουν  να  αισθάνεται  τις  τάσεις  του  για  τρυφερότητα  σα  γελοίες  και  άχρηστες.  Δεν  είναι  σπάνιο  πράγμα  η  δημιουργία  της  εντύπωσης  στο  παιδί  ότι  η  τρυφερότητα  συνδέεται  με  το  γελοίο.  Αυτή  είναι  συχνότερα  η  περίπτωση  των  παιδιών  που  τα  ίδια  είναι  αντικείμενο  της  κοροϊδίας  των  άλλων.  Τέτοια  παιδιά  θα  βρεθούν  κάτω  από  την  κυριαρχία  μιας  αποστροφής  προς  κάθε  συναίσθημα,  σα  συνέπεια  της  οποίας  θα  θεωρούν  την  αγάπη  και  την  τρυφερότητα  για  έναν  άλλο  σαν  έλλειψη  ανδρισμού, η οποία θα τα φέρει σε κατάσταση εξάρτησης και θα τα υποβιβάσει στα μάτια των άλλων.  Αυτοί  είναι  οι  άνθρωποι  που  ακόμη  από  την  παιδική  τους  ηλικία  έχουν  χαράξει  τα  όρια  των  μελλοντικών  τρυφερών  τους  σχέσεων.  Η  α σ τ ο ρ γ ί α   που  σε  γενικές  γραμμές  μετατρέπεται  σε  σ κ λ η ρ ή   α γ ω γ ή , η οποία τοποθετείται πάνω από κάθε είδους τρυφερές παρορμήσεις, επιδρά ώστε  κατά  την  παιδική  ηλικία  όλες  οι  παρόμοιες  διεγέρσεις  αποκρύπτονται,  παραμορφώνονται  και  το  φοβίζουν.  Αποτραβιούνται  σιγά  ‐  σιγά  από  τον  στενό  κύκλο  του  αμέσου  περιβάλλοντος,  ενώ  η  κατάκτηση και η ένταξή τους στην ψυχική του ζωή θα ήταν κάτι που θα είχε μεγάλη σπουδαιότητα. Αν  βρεθεί  στο  περιβάλλον  του  ένα  πρόσωπο  που  διευκολύνει  στο  παιδί  την  επαφή,  τότε  αυτό  θα  πραγματοποιήσει  αυτή  τη  σχέση  με  ιδιαίτερη  ένταση.  Έτσι  δημιουργούνται  οι  άνθρωποι,  που  δεν  μπόρεσαν να δεθούν παρά μονάχα με ένα πρόσωπο και που δεν μπορούν γενικά να επεκτείνουν την  επιθυμία  τους  για  στενότερες  σχέσεις  και  μ'  άλλους  ανθρώπους.  Το  παράδειγμα  του  αγοριού  που  τόσο πικράθηκε όταν παρατήρησε ότι η τρυφερότητα της μητέρας στράφηκε προς τον άλλο αδερφό  και που από τότε περιπλανιόταν στη ζωή ψάχνοντας να βρει τη ζεστασιά που του έλειψε στα παιδικά  χρόνια είναι χαρακτηριστικό και δείχνει τις δυσκολίες που συναντούν αυτοί οι άνθρωποι στη ζωή.  Είναι  η  κατηγορία  των  ανθρώπων,  των  οποίων  η  αγωγή  πραγματοποιήθηκε  κάτω  από  ορισμένη  πίεση.  Σφάλματα  όμως  γίνονται  και  προς  την  αντίθετη  κατεύθυνση,  όταν  από  μια  ιδιαίτερη  θέρμη  που  συνοδεύει  την  ανατροφή,  από  το  παραχάιδεμα,  αναπτύσσεται  πέρα  από  κάθε  όριο  η  τάση  του  για  τρυφερότητα.  Τότε  πια  το  παιδί  δένεται  υπερβολικά  με  το  ένα  ή  το  άλλο  πρόσωπο  και  δε  θέλει  καθόλου  να  απομακρυνθεί  απ'  αυτό.  Η  τρυφερότητα  του  παιδιού  θα  αυξηθεί  τόσο  πολύ  εξαιτίας 

Digitized by 10uk1s 

τέτοιων  λαθεμένων  χειρισμών  και  το  παιδί  γρήγορα  θ'  ανακαλύψει  πως  από  τα  δικά  του  χάδια  αναπτύσσονται ορισμένες υποχρεώσεις για τους άλλους, πράγμα που γίνεται εύκολα όταν π.χ. ακούει  τους μεγάλους να λένε: «Επειδή σ' αγαπώ, πρέπει να κάνεις τούτο ή εκείνο». Συμβαίνει συχνά μέσα  σε μια οικογένεια να αναπτύσσεται ένας τέτοιος άνθρωπος. Η προτίμηση των άλλων γίνεται εύκολα  αντιληπτή  από  τέτοια  παιδιά  και  χρησιμοποιείται  σα  στήριγμα  που  από  κει  και  πέρα  θα  μεγαλώσει  την  εξάρτηση  αυτών  από  τη  δική  τους  τρυφερότητα.  Μια  παρόμοια  φλογερή  τρυφερότητα  για  ένα  από τα μέλη της οικογένειας χρειάζεται πάντα ιδιαίτερη προσοχή. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η μοίρα  του ανθρώπου επηρεάζεται αρνητικά από μια τέτοια μονόπλευρη αγωγή. Είναι δυνατό να εμφανιστεί  π.χ. το φαινόμενο ένα παιδί για να διατηρήσει την αγάπη των άλλων να καταφύγει στα πιο τολμηρά  μέσα:  π.χ.  να  επιδιώξει  να  υποβιβάσει  τον  αντίπαλο  —  συνήθως  αδερφό  ή  αδερφή  —  με  την  αποκάλυψη και προαγωγή με ύπουλο τρόπο ενός ελαττώματος που έχει ή με κάθε άλλο τρόπο, για να  απολαύσει μόνο του την αγάπη των γονιών, ή θα εξασκήσει πίεση για να τραβήξει την προσοχή τους  στο άτομό του και δε θα αφήσει κανένα μέσο αχρησιμοποίητο, προκειμένου να βρίσκεται στο κέντρο  του ενδιαφέροντος, ή θα γίνει τεμπέλικο και άτακτο, για να εξαναγκάσει τους άλλους να ασχοληθούν  περισσότερο  μαζί  του,  ή  θα  δείχνεται  καλό  για  να  κερδίσει  με  τη  μορφή  της  ανταμοιβής  το  ενδιαφέρον του περιβάλλοντός του. Αρχίζει τότε μια τέτοια διαδικασία στην ψυχή του παιδιού που  κάνει  ολοφάνερο  ότι  μπορεί  να  χρησιμοποιηθούν  σα  μέσα  τα  πάντα  από  τη  στιγμή  που  για  την  ψυχική  του  ζωή  έχει  καθοριστεί  η  κατεύθυνση.  Μπορεί,  για  να  πετύχει  τον  σκοπό  του,  να  εξελιχθεί  προς  το  κακό,  όπως  επίσης  είναι  ενδεχόμενο  για  τον  ίδιο  λόγο  να  γίνει  ένα  εξαιρετικό  παιδί.  Συχνά  είναι  εύκολο  να  παρατηρήσουμε  πως  ένα  παιδί  προσπαθεί  να  τραβήξει  την  προσοχή  των  άλλων  με  την  ασυδοσία  που  δείχνει,  ενώ  ένα  άλλο,  πονηρότερο  ή  λιγότερο  πονηρό,  αποβλέπει  να  πετύχει  το  ίδιο με την ιδιαίτερη φρονιμάδα του.  Στην  κατηγορία  των  παραχαϊδεμένων  παιδιών  ανήκουν  κι  εκείνα  που  από  τον  δρόμο  τους  παραμερίζεται  κάθε  δυσκολία,  που  οι  ιδιοτροπίες  τους  αντιμετωπίζονται  με  ευγενικά  χαμόγελα  και  που έχουν το δικαίωμα να κάνουν ό,τι θέλουν, χωρίς να βρίσκουν αξιόλογη αντίσταση. Από αυτά τα  παιδιά  λείπει  η  ευκαιρία  να  εξασκηθούν  σε  όλα  όσα  χρειάζονται  αργότερα  στη  ζωή,  να  επιδιώκουν  και  να  πραγματοποιούν,  με  τον  σωστό  τρόπο,  σχέσεις  με  ανθρώπους  που  είναι  πρόθυμοι  για  κάτι  τέτοιο, πολύ περισσότερο με ανθρώπους που κι αυτοί παραπλανήθηκαν κατά την παιδική τους ηλικία  και  γι'  αυτό  παρεμβάλλουν  εμπόδια  σ'  αυτές  τις  σχέσεις.  Μια  και  δεν  τους  δόθηκε  η  ευκαιρία  να  εξασκηθούν  στην  υπερνίκηση  δυσκολιών,  δεν  είναι  καλά  προετοιμασμένοι  για  τη  ζωή.  Σχεδόν  κατά  κανόνα σημειώνουν αποτυχίες κάθε φορά που θα απομακρυνθούν από τη μικρή περιοχή αυτής της  τροπικής  ατμόσφαιρας  και  θα  βρεθούν  αντιμέτωποι  με  τη  ζωή,  όπου  κανένας  άνθρωπος  δεν  υπερβάλλει τις υποχρεώσεις του με τον τρόπο που το κάνουν αυτό οι τρυφεροί παιδαγωγοί τους.  Το  κοινό  σημείο  όλων  αυτών  των  φαινομένων  είναι  ότι  το  παιδί  λίγο  ‐  πολύ  θα  α π ο μ ο ν ω θ ε ί .  Για  παράδειγμα, παιδιά των οποίων τα πεπτικά όργανα παρουσιάζουν ένα ελάττωμα, θα κρατήσουν μια  διαφορετική  στάση  απέναντι  στη  διαταραχή  και  κατά  συνέπεια  μπορεί  να  έχουν  μια  ολότελα  διαφορετική  ανάπτυξη  από  τα  άλλα,  φυσιολογικά  σ'  αυτό  τον  τομέα  παιδιά.  Όσα  παιδιά  έχουν  ελαττωματικά όργανα, παίρνουν  ένα  διαφορετικό  δρόμο ανάπτυξης  που σιγά ‐ σιγά τα οδηγεί  στην  απομόνωση. Βλέπουμε τότε παιδιά που δεν έχουν συναίσθηση των σχέσεών τους με τον κόσμο ή τις  αποκρούουν  ολότελα.  Δεν  μπορούν  να  βρουν  συντρόφους,  δε  συμμετέχουν  στα  παιχνίδια  των  συνομηλίκων  τους,  τα  παρακολουθούν  με  ζήλεια  ή  περιφρόνηση  και  στρέφονται  στα  δικά  τους  παιχνίδια και ασχολούνται αποκλειστικά μ' αυτά, κλεισμένα στον εαυτό τους. Επίσης τα παιδιά που  μεγάλωσαν κάτω από μεγάλη παιδαγωγική πίεση, λόγου χάρη με μεγάλη αυστηρότητα, κινδυνεύουν  κι αυτά να καταλήξουν στην απομόνωση. Και σ' αυτά η ζωή δεν παρουσιάζεται υπό ευνοϊκό πρίσμα.  Περιμένουν  διαρκώς  και  από  παντού  δυσάρεστες  εντυπώσεις.  Αισθάνονται  είτε  σα  μάρτυρες  που  υπομένουν  ταπεινά  όλες  τις  δυσκολίες,  ή  σαν  αγωνιστές.,  πάντα  έτοιμοι  να  επιτεθούν  εναντίον  του  περιβάλλοντος  που  το  νοιώθουν  εχθρικό.  Τέτοια  παιδιά  αντιμετωπίζουν  τη  ζωή  και  τα  καθήκοντά  τους σαν ιδιαίτερες δυσκολίες και είναι ευνόητο γιατί ένα τέτοιο παιδί κάνει συνεχείς προσπάθειες να  περιφρουρήσει τα όριά του και προσέχει μην πάθη καμιά ζημιά και γιατί παρακολουθεί διαρκώς το  περιβάλλον του με δυσπιστία.  Digitized by 10uk1s 

Βαρημένο  με  μια  τέτοια  υπερβολική  προβλεπτικότητα,  θα  αναπτύξει  την  τάση  να  υποπτεύεται  καλύτερα μεγαλύτερες δυσκολίες και κινδύνους, παρά να εκτεθεί με επιπόλαιο τρόπο στον κίνδυνο  μιας αποτυχίας. Ένα άλλο κοινό γνώρισμα αυτών των παιδιών, και ταυτόχρονα ένα σημάδι του λίγο  αναπτυγμένου κοινωνικού τους αισθήματος, είναι ότι σκέφτονται περισσότερο τον εαυτό τους παρά  τους  άλλους.  Βλέπουμε  τώρα  ξεκάθαρα  την  όλη  εξέλιξη.  Όλοι  αυτοί  οι  άνθρωποι  τείνουν  προς  μια  απαισιόδοξη  αντίληψη  του  κόσμου  και  δεν  μπορούν  να  κάνουν  χαρούμενη  τη  ζωή  τους  αν  δεν  απαλλαγούν από το σφαλερό αυτό πρότυπο.  3. Ο άνθρωπος σαν κοινωνικό ον  Προσπαθήσαμε  να  δείξουμε  ότι  είμαστε  σε  θέση  να  δώσουμε  μια  εξήγηση  για  την  προσωπικότητα  του  ατόμου,  μονάχα  αν  το  κρίνουμε  και  το  καταλάβουμε  μέσα  στην  κατάσταση  που  βρίσκεται.  Κατάσταση εννοούμε τη θέση του ανθρώπου μέσα στο σύμπαν και μέσα στο άμεσο περιβάλλον του,  τη  στάση  του  απέναντι  στα  ζητήματα  που  αντιμετωπίζει  αδιάκοπα,  όπως  είναι  τα  ζητήματα  που  αφορούν τη δραστηριότητα, την προσαρμοστικότητα και τη σχέση του προς τους άλλους ανθρώπους.  Διαπιστώσαμε ότι οι εντυπώσεις που κατακλύζουν από το περιβάλλον το άτομο είναι αυτές που πριν  απ' όλα επηρεάζουν τη στάση του βρέφους και αργότερα του παιδιού και του ενήλικου απέναντι στη  ζωή. Μερικούς μήνες ύστερα από τη γέννηση μπορούμε κιόλας να διακρίνουμε ποια στάση παίρνει το  παιδί  απέναντι  στη  ζωή.  Δεν  είναι  πια  δυνατή  η  σύγχυση  δυο  βρεφών  ως  προς  τη  στάση  τους  απέναντι στη ζωή, αφού το καθένα αντιπροσωπεύει κιόλας ένα χαρακτηριστικό τύπο που γίνεται όλο  και πιο φανερός χωρίς να χάνει την κατεύθυνση τη σχετική στον τύπο αυτό. Αυτό που αναπτύσσεται  στην  ψυχή του παιδιού διαποτίζεται όλο και πιο πολύ από τις  σχέσεις της κοινωνίας προς το παιδί,  φέρνει  τα  πρώτα  σημάδια  του  έμφυτου  κοινωνικού  αισθήματος,  την  εμφάνιση  των  κινήτρων  τρυφερότητας  που  προσδιορίζονται  από  οργανικές  ανάγκες,  οι  οποίες  προχωρούν  τόσο  πολύ  που  οδηγούν το παιδί στο να επιζητεί την παρουσία των μεγάλων. Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι το  παιδί κατευθύνει τις τρυφερές εκδηλώσεις του προς τους άλλους και όχι προς τον εαυτό του, όπως  νομίζει  ο  Freud.  Σε  παιδιά  που  έχουν  περάσει  τον  δεύτερο  χρόνο  της  ηλικίας  τους  διαπιστώνουμε  αυτές  τις  διαφορές  επίσης  και  στις  εξωτερικεύσεις  που  κάνουν  με  τον  λόγο.  Το  αίσθημα  της  κοινής  σχέσης, το κοινωνικό συναίσθημα ριζώνει στην ψυχή του παιδιού. Εγκαταλείπει τον άνθρωπο μονάχα  στις περιπτώσεις βαρύτατου εκφυλισμού της ψυχικής ζωής. Διατηρείται εκεί σε όλη τη διάρκεια της  ζωής. Ποικίλλει, περιορίζεται ή αυξάνεται και σε ευνοϊκές περιπτώσεις επεκτείνεται πέρα από τα μέλη  της οικογένειας, στο γένος, στον λαό και σ' ολόκληρη την ανθρωπότητα. Μπορεί ακόμη να ξεπεράσει  κι  αυτά  τα  όρια  και  να  επεκταθεί  στα  ζώα,  στα  φυτά  και  σε  άλλα  άψυχα  αντικείμενα  και  τελικά  να  αγκαλιάσει ολόκληρο τον κόσμο.  Στην προσπάθειά μας να φτάσουμε στην κατανόηση του ανθρώπου, κερδίσαμε σ' αυτό το σημείο ένα  σπουδαίο  βοηθητικό  στοιχείο:  Είναι  η   κ α τ α ν ό η σ η   τ η ς   α ν α γ κ α ι ό τ η τ α ς   ν α   ε ξ ε τ ά ζ ο υ μ ε   τ ο ν   ά ν θ ρ ω π ο   σ α ν   κ ο ι ν ω ν ι κ ό   ο ν . 

Digitized by 10uk1s 

Κεφάλαιο IV  Οι εντυπώσεις από τον εξωτερικό κόσμο  1. Η εικόνα του κόσμου γενικά  Η  προσδιοριζόμενη  από  την  αναγκαιότητα  προσαρμογής  στο  περιβάλλον  ικανότητα  να  δέχεται  εντυπώσεις  και  η  ιδιομορφία  του  ψυχικού  μηχανισμού  να  επιδιώκει  πάντα  ένα  σκοπό  υποβάλλουν  την  ιδέα  ότι  η   ε ι κ ό ν α   τ ο υ   κ ό σ μ ο υ   κ α ι   η   ι δ α ν ι κ ή   κ α τ ε υ θ υ ν τ ή ρ ι α   γ ρ α μ μ ή   ενός  ανθρώπου  πρέπει να γεννιούνται πολύ νωρίς στην ψυχή του παιδιού, χωρίς οριστική μορφή και όχι κατά τρόπο  σαφώς αντιληπτό, αλλά σα να αιωρούνται σε σφαίρες που τις θεωρούμε γνωστές, που τις βρίσκουμε  κατανοητές  και  οι  οποίες  βρίσκονται  πάντα  σε  αντίθεση  προς  το  αίσθημα  της  ανεπάρκειας.  Οι  ψυχικές κινήσεις πραγματοποιούνται μόνο αν προϋπάρχει ένας σκοπός. Η σύλληψή του προϋποθέτει  όπως  είναι  γνωστό  τη  δυνατότητα  των  κινήσεων  και  σχετική  ελευθερία  στις  κινήσεις.  Οπωσδήποτε  δεν πρέπει να υποτιμάμε την ωφέλεια που πηγάζει από την ελευθερία των κινήσεων. Ένα παιδί που  για  πρώτη  φορά  σηκώνεται  στα  πόδια  του,  μπαίνει  απ'  αυτή  τη  στιγμή  σ'  έναν  καινούργιο  κόσμο.  Αισθάνεται κάπως ότι βρίσκεται σε μια ατμόσφαιρα εχθρική. Μπορεί μέσα στη δύναμη που μ' αυτή  στέκεται  στα  πόδια  να  αισθανθεί  μια  ενισχυμένη  ελπίδα  για  το  μέλλον  ή  όταν  στις  πρώτες  του  προσπάθειες να κινηθεί, ιδιαίτερα όταν μαθαίνει να βαδίζει, να έχει δυσκολίες διαφόρων βαθμών ή  και καθόλου. Τέτοιες εντυπώσεις και γεγονότα που σε μας τους μεγάλους φαίνονται σαν ασήμαντες  μικρολεπτομέρειες παίρνουν τεράστιες διαστάσεις και ασκούν μεγάλη επίδραση στην ψυχική ζωή του  παιδιού και πριν απ' όλα στον σχηματισμό της ιδέας του για τον κόσμο. Τα παιδιά λοιπόν που έχουν  δυσκολίες στην κίνηση, έχουν συνήθως μπρος στα μάτια τους ένα ιδανικό διαποτισμένο από ισχυρές  και  γρήγορες  κινήσεις,  πράγμα  που  φανερώνεται  αν  τα  ρωτήσουμε  ποιο  είναι  το  αγαπημένο  τους  παιχνίδι  ή  το  επάγγελμα  που  προτιμούν.  Η  απάντηση  (αμαξάς,  εισπράκτορας  κλπ.)  σημαίνει  ότι  νοιώθουν την επιθυμία να ξεφύγουν από κάθε δυσκολία που οφείλεται στην περιορισμένη ελευθερία  κινήσεων  και  να  φτάσουν  στο  σημείο  που  πια  δε  θα  έχουν  κανένα  αίσθημα  κατωτερότητας  και  καθυστέρησης,  αίσθημα  που  καλλιεργείται  ιδιαίτερα  όταν  ένα  παιδί  αναπτύσσεται  αργά  ή  είναι  άρρωστο. Επίσης εξίσου  συχνά  θα διαπιστώσουμε ότι παιδιά  που εξαιτίας  των  ελαττωματικών τους  ματιών  αντιλαμβάνονται  λειψά  τον  κόσμο,  έχουν  την  τάση  να  συλλαμβάνουν  τον  ορατό  κόσμο  πιο  δυνατά  και  πιο  έντονα  και  ότι  τα  παιδιά  με  ευαισθησία  στ'  αυτιά  έχουν  συχνά  προτίμηση  στους  τόνους που ηχούν πιο όμορφα, δηλαδή διαθέτουν μουσικότητα (Μπετόβεν).  Από τα όργανα, με τα οποία το παιδί προσπαθεί να εξουσιάσει το περιβάλλον του, σε πρώτη σειρά  έρχονται  τα  όργανα  των  αισθήσεων  που  δημιουργούν  τους  δεσμούς  με  τον  εξωτερικό  κόσμο.  Αυτά  είναι που το βοηθούν να σχηματίσει την εικόνα του κόσμου. Πριν απ' όλα πρέπει να αναφέρουμε το  μάτι. Ο ορατός κόσμος είναι που  πιο  έντονα εισβάλλει στον άνθρωπο και του δίνει την  κύρια  βάση  των εμπειριών του. Έτσι δημιουργείται η  ο π τ ι κ ή   ε ι κ ό ν α   τ ο υ   κ ό σ μ ο υ , της οποίας η ανυπέρβλητη  σημασία  βρίσκεται  στο  γεγονός  ότι  έχει  στη  διάθεσή  της  αμετάβλητα  αντικείμενα,  αντίθετα  με  τις  άλλες αισθήσεις, όσφρηση, ακοή, γεύση και σε μεγάλο βαθμό την αφή, που συνήθως εξαρτώνται από  πρόσκαιρους  ερεθισμούς.  Σε  άλλες  περιπτώσεις  υπερέχει  το  ακουστικό  όργανο  και  δημιουργεί  μια  ιδιότητα  που  στηρίζεται  πιο  πολύ  στον  κόσμο  των  ήχων  (α α κ ο υ σ τ ι κ ή   ψ υ χ ή ).  Πιο  σπάνιοι  είναι  οι  κ ι ν η τ ι κ ο ί   τύποι  που  παρουσιάζονται  σε  σχέση  με  τις  κινητικές  λειτουργίες.  Μια  υπεροχή  στην  ικανότητα της γεύσης και της όσφρησης δημιουργεί πάλι άλλους τύπους, από τους οποίους ιδιαίτερα  ο πρώτος δεν αισθάνεται καλά μέσα στον πολιτισμό μας. Υπάρχει ακόμη ένας μεγάλος αριθμός από  παιδιά, που σ' αυτά μεγάλο ρόλο παίζουν τα κινητήρια όργανα. Τα παιδιά αυτά έρχονται στον κόσμο  πλουτισμένα με μεγάλη ευκινησία, βρίσκονται διαρκώς σε κίνηση και αργότερα νοιώθουν πάντα την  ανάγκη για δράση. Ακόμη και στον ύπνο τους δεν κατασιγάζεται η ανάγκη για δραστήρια κίνηση και  συχνά  παρατηρούμε  πως  στριφογυρίζουν  αδιάκοπα  στο  κρεβάτι  χωρίς  να  βρίσκουν  ησυχία.  Σ'  αυτή  την  κατηγορία  ανήκουν  τα  «ανήσυχα  παιδιά»,  που  συχνά  η  ζωηράδα  τους  θεωρείται  ελάττωμα.  Γενικά δεν υπάρχουν καθόλου παιδιά που να μην αντιμετωπίζουν τον κόσμο με τα μάτια και τα αυτιά  καθώς και με τα όργανα κίνησης που διαθέτουν, παιδιά που να μην κατασκευάζουν μια εικόνα του 

Digitized by 10uk1s 

κόσμου,  από  τις  εντυπώσεις  και  τις  δυνατότητες  που  τους  δίνονται.  Μόνο  όταν  ξέρουμε  με  ποιο  όργανο  προσεγγίζει  περισσότερο  τη  ζωή,  μόνο  τότε  μπορούμε  να  εννοήσουμε  έναν  άνθρωπο,  γιατί  όλες  οι  σχέσεις  κερδίζουν  σε  σημασία  και  εξασκούν  επίδραση  στη  διαμόρφωση  της  εικόνας  του  κόσμου και μαζί στην παραπέρα εξέλιξη του παιδιού.  2. Στοιχεία της εξέλιξης της εικόνας του κόσμου  Οι ιδιαίτερες ικανότητες του ψυχικού οργάνου, που σε πρώτη γραμμή επενεργούν στον σχηματισμό  της εικόνας του κόσμου, έχουν το κοινό χαρακτηριστικό ότι η εκλογή, η οξύτητα και η επίδρασή τους  προσδιορίζονται από τον σκοπό που έχει μπροστά του ο άνθρωπος. Από αυτό το γεγονός εξαρτάται το  φαινόμενο  ότι  ο  καθένας  αντιλαμβάνεται  με  ιδιαίτερο  τρόπο  ένα  ορισμένο  μέρος  της  ζωής,  του  περιβάλλοντος, ενός γεγονότος κλπ. Ο άνθρωπος αξιολογεί μόνο ό,τι και όπως απαιτεί ο σκοπός του.  Γι' αυτό την πλευρά αυτή της ανθρώπινης ψυχικής ζωής μπορούμε να την καταλάβουμε μόνο αφού  πάρουμε  μια  ιδέα  για  τον  μυστικό  σκοπό  του  ανθρώπου  και  αφού  ερευνήσουμε  τα  πάντα  σ'  αυτόν  τον άνθρωπο, κάτω από την επίδραση αυτού του σκοπού.  α)  Παρατηρήσεις: Οι εντυπώσεις και οι ερεθισμοί που με τα αισθητήρια όργανα μεταβιβάζονται απ'  έξω δίνουν στον εγκέφαλο ένα σήμα, από το οποίο μπορούν ορισμένα ίχνη να διασωθούν. Από αυτά  τα  ίχνη  οικοδομείται  ο  κόσμος  των  π α ρ α σ τ ά σ ε ω ν   καθώς  και  ο  κόσμος  των  α ν α μ ν ή σ ε ω ν .  Μόνο  που η παρατήρηση δεν μπορεί να συγκριθεί με φωτογραφική μηχανή, αλλά πάντα περιέχει κάτι από  την  ιδιομορφία  του  ανθρώπου.  Δεν  αντιλαμβανόμαστε  όλα  όσα  βλέπουμε,  κι  αν  ρωτήσουμε  δυο  ανθρώπους που κοιτάζουν την ίδια εικόνα, θα έχουμε δυο διαφορετικές απαντήσεις. Το παιδί παίρνει  από το περιβάλλον του μόνο ό,τι για κάποιο λόγο ταιριάζει  στην ιδιομορφία που έχει διαμορφώσει  ως  αυτή  τη  στιγμή.  Οι  παρατηρήσεις  των  παιδιών  που  έχουν  αναπτυγμένη  την  όραση  είναι  οπτικής  φύσης,  πράγμα  που  συμβαίνει  με  τους  περισσότερους  ανθρώπους.  Άλλοι  πάλι  γεμίζουν  την  εικόνα  του κόσμου τους με παρατηρήσεις ακουστικές. Καθώς είπαμε, αυτές οι παρατηρήσεις δεν ταυτίζονται  απόλυτα  με  την  πραγματικότητα.  Ο  άνθρωπος  είναι  ικανός  να  διαμορφώσει  την  επαφή  του  με  τον  έξω  κόσμο  όπως  απαιτεί  η  ιδιομορφία  του.  Η  ιδιομορφία  λοιπόν  ενός  ανθρώπου  βρίσκεται  στον  τρόπο  με  τον  οποίο  αυτός  ο  άνθρωπος  κάνει  τις  παρατηρήσεις  του.  Η  παρατήρηση  είναι  κάτι  παραπάνω  από  μια  απλή  φυσική  λειτουργία.  Είναι  μια  ψυχική  διεργασία.  Μπορούμε  να  βγάλουμε  σημαντικά συμπεράσματα για τον εσωτερικό κόσμο ενός ανθρώπου από το πώς και τι παρατηρεί.  β) Α Αναμνήσεις: Μπορέσαμε να διαπιστώσουμε ότι το έμφυτο στη βάση του ψυχικό όργανο συνδέεται,  ως  προς  την  ικανότητά  του  για  ανάπτυξη,  με  την  ανάγκη  για  δράση  και  με  τα  γεγονότα  της  παρατήρησης.  Το  ψυχικό  όργανο  με  την  τάση  που  έχει  να  κατευθύνεται  πάντα  προς  ένα  σκοπό,  συνδέεται  στενά  με  την  ικανότητα  του  ανθρώπου  να  κινείται.  Ο  άνθρωπος  συγκεντρώνει  όλες  τις  σχέσεις του με τον έξω κόσμο στο ψυχικό του όργανο και τις τακτοποιεί εκεί. Το ψυχικό όργανο είναι  αναγκασμένο, σαν όργανο προσαρμογής, να αναπτύξει όλες τις ικανότητες που απαιτούνται για την  ασφάλεια του ατόμου και συμβάλλουν στη διατήρηση της ύπαρξης.  Είναι φανερό ότι η ατομική απάντηση του ψυχικού οργάνου στα ζητήματα της ζωής πρέπει να αφήνει  ίχνη στην ψυχική ανάπτυξη, έτσι που από την τάση της προσαρμογής να εξαναγκάζονται σε κίνηση οι  λειτουργίες της μνήμης και της κρίσης. Η ύπαρξη αναμνήσεων σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση  να  παίρνει  μέτρα  και  να  προβλέπει  το  μέλλον.  Μας  επιτρέπεται  να  συμπεράνουμε  ότι  όλες  οι  αναμνήσεις  αποβλέπουν  σ'  έναν  (ασυνείδητο)  τελικό  σκοπό,  ότι  δε  ζουν  μέσα  μας  αδρανείς  και  ότι  μιλούν μια γλώσσα που προειδοποιεί ή ενθαρρύνει. Ουδέτερες αναμνήσεις δεν υπάρχουν. Είμαστε σε  θέση να κρίνουμε τη σημασία μιας ανάμνησης μονάχα αν γνωρίζουμε τον τελικό σκοπό που βρίσκεται  στη  βάση  της.  Έχει  σημασία  τ ο   γ ι α τ ί   άλλα  πράγματα  θυμάται  κανείς  και  άλλα  όχι.  Θυμόμαστε  τα  περιστατικά  που  η  ανάμνησή  τους  έχει  σημασία  και  βρίσκεται  σε  αρμονία  με  την  ψυχική  μας  κατεύθυνση,  ενώ  ξεχνάμε  εκείνα  που  για  την  ίδια  αιτία  είναι  προτιμότερο  να  ξεχάσουμε.  Από  αυτό  συμπεραίνουμε ότι και η μνήμη είναι ολότελα δοσμένη στην εξυπηρέτηση της προσαρμογής σ' έναν 

Digitized by 10uk1s 

ορισμένο  σκοπό.  Μια  ανάμνηση  που  παραμένει,  α κ ό μ η   κ α ι   α ν   α π ο τ ε λ ε ί   π λ ά ν η ,  ακόμη  κι  αν  περιέχει  μονομερείς  κρίσεις,  όπως  συνήθως  συμβαίνει  με  τις  αναμνήσεις  της  παιδικής  ηλικίας,  μπορεί, αν αυτό είναι προς όφελος του επιδιωκόμενου σκοπού, να εξαφανιστεί από την περιοχή της  συνείδησης και να μεταμορφωθεί σ σ ε   σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ,   σ υ ν α ί σ θ η μ α   κ α ι   μ ο ρ φ ή   α ν τ ί λ η ψ η ς .  γ)  Παραστάσεις:  Η  ιδιομορφία  του  ανθρώπου  φαίνεται  ακόμη  πιο  καθαρά  στις  παραστάσεις  του.  Όταν  λέμε  παράσταση  εννοούμε  την  αναδημιουργία  μιας  παρατήρησης  χωρίς  να  είναι  παρόν  το  αντικείμενο. Είναι δηλαδή αντιγραφή παρατήρησης που ακόμη μια φορά αποδείχνει τη δημιουργική  ικανότητα  του  ψυχικού  οργάνου.  Η  παράσταση  δεν  είναι  απλή  επανάληψη  της  παρατήρησης  που  έγινε  κάποτε  και  που  είχε  κιόλας  τότε  επηρεαστεί  από  τη  δημιουργική  ικανότητα  της  ψυχής.  Η  παράσταση  που  διαμορφώνει  ένας  άνθρωπος  είναι  εντελώς  επηρεασμένη  από  την  ιδιομορφία  του,  είναι ένα νέο, δικό του έργο.  Υπάρχουν παραστάσεις, οι οποίες ξεπερνούν τον  συνηθισμένο βαθμό οξύτητας και οι οποίες δρουν  σαν παρατηρήσεις που προβάλλουν μια τέτοια οξύτητα, σα να μην ήταν καθόλου παραστάσεις, αλλά  σαν  το  αντικείμενο  που  προκαλεί  την  παράσταση  και  απουσιάζει  να  ήταν  παρόν.  Τότε  μιλούμε  για  ψ ε υ δ α ι σ θ ή σ ε ι ς , δηλαδή παραστάσεις, οι οποίες εμφανίζονται σα να ξεκινούν από ένα αντικείμενο  που  είναι  παρόν.  Οι  όροι  και  σ'  αυτή  την  περίπτωση  είναι  οι  ίδιοι  που  περιγράψαμε  παραπάνω.  Επίσης  και  οι  ψευδαισθήσεις  είναι  δημιουργικά  επιτεύγματα  του  ψυχικού  οργάνου,  διαμορφωμένα  σύμφωνα με τους σκοπούς και τις επιδιώξεις του ανθρώπου. Ένα παράδειγμα θα μας βοηθήσει να το  καταλάβουμε καλύτερα:  Μια νέα και έξυπνη γυναίκα παντρεύτηκε παρά τη θέληση των γονιών της. Η αντίθεση των γονιών σ'  αυτόν τον γάμο ήταν τόσο μεγάλη που κόπηκαν όλες οι σχέσεις ανάμεσα στην κοπέλα και τους γονείς  της. Με τον καιρό, η γυναίκα έφτασε στο συμπέρασμα ότι οι γονείς της δεν της είχαν φερθεί σωστά,  γι'  αυτό  και  οι  επανειλημμένες  προσπάθειες  που  έγιναν  για  συμφιλίωση  ναυάγησαν,  εξαιτίας  της  υπερηφάνειας και του πείσματος που έδειξαν και τα δύο μέρη. Η γυναίκα, που προερχόταν από μια  πλούσια οικογένεια, βρέθηκε με τον γάμο της σε συνθήκες μεγάλης φτώχειας. Μια επιφανειακή και  επιπόλαιη  παρατήρηση  δεν  έδινε  κανένα  στοιχείο  για  να  θεωρηθεί  ο  γάμος  της  αποτυχημένος  και  όλοι  θα  μπορούσαν  να  είναι  ήσυχοι  για  τη  μοίρα  αυτής  της  γυναίκας  αν  δεν  εμφανίζονταν  κάποια  εντελώς παράδοξα φαινόμενα.  Η  κοπέλα  είχε  μεγαλώσει  σαν  το  αγαπημένο  παιδί  του  πατέρα  της.  Οι  σχέσεις  ανάμεσά  τους  ήταν  τόσο στενές, που είναι να απορεί κανείς πώς έφτασαν σε τέτοια ρήξη. Στην υπόθεση του γάμου της ο  πατέρας  φέρθηκε  πολύ  άσχημα  στην  κοπέλα,  γι'  αυτό  και  η  διάστασή  τους  ήταν  ριζική.  Ακόμη  και  όταν  γεννήθηκε  ένα  παιδί,  οι  γονείς  της  δε  θέλησαν  να  το  δουν  και  να  πλησιάσουν  ξανά  την  κόρη  τους.  Η  κοπέλα,  που  ήταν  γεμάτη  φιλοδοξία,  υπέφερε  πολύ  εξαιτίας  αυτής  της  στάσης  των  γονιών  της. Της ήταν οδυνηρό να της ρίχνουν άδικο σ' ένα θέμα που ήταν φανερό πως είχε δίκιο.  Πρέπει  να  προσέξουμε  ότι  η  ψυχική  διάθεση  της  κοπέλας  βρισκόταν  κάτω  από  την  επίδραση  της  φιλοδοξίας της. Αυτό το γνώρισμα του χαρακτήρα της εξηγεί γιατί δεν μπορούσε να ανεχθεί τη ρήξη  με τους γονείς της. Η μητέρα, μια αυστηρή και δίκαιη γυναίκα, είχε βέβαια αξιόλογες ιδιότητες, όμως  αντιμετώπιζε  την  κοπέλα  με  αυστηρά  κριτήρια.  Είχε  την  ικανότητα,  τουλάχιστον  επιφανειακά,  να  υποτάσσεται στον άντρα της χωρίς ωστόσο μ' αυτό να υποβιβάζει τη θέση της. Ακόμη και αυτή την  υποταγή  την  υπογράμμιζε  με  υπερηφάνεια  και  καμάρωνε  γι'  αυτή.  Το  γεγονός  ότι  η  οικογένεια  απόχτησε  γιο,  που  σαν  εκπρόσωπος  του  αντρικού  φύλου  και  μελλοντικός  κληρονόμος  του  οικογενειακού ονόματος τοποθετήθηκε σε μια κάπως ανώτερη θέση απ' αυτή που κατείχε η κοπέλα,  κέντρισε  τη  φιλοδοξία  της  τελευταίας  ακόμη  περισσότερο.  Οι  δυσκολίες  και  οι  ανάγκες  που  αντιμετώπισε  ύστερα  από  τον  γάμο  της  η  κοπέλα  που  δεν  ήταν  συνηθισμένη  σ'  αυτά  είχαν  σαν  αποτέλεσμα  να σκέφτεται όλο και με  πιο μεγάλη δυσαρέσκεια  την αδικία που της  έκαναν οι γονείς  της. 

Digitized by 10uk1s 

Μια  νύχτα λοιπόν, πριν ακόμη την πάρει ο ύπνος,  είδε το ακόλουθο όραμα: άνοιξε  η  πόρτα, μπήκε  στην  κάμαρά  της  η  Παναγία  και  της  είπε:  «Επειδή  σ'  αγαπώ  τόσο  πολύ,  σου  κάνω  γνωστό  ότι  στα  μέσα Δεκεμβρίου θα πεθάνεις και δεν πρέπει να είσαι απροετοίμαστη».  Η  γυναίκα,  αν  και  δεν  τρόμαξε  απ'  αυτό,  ξύπνησε  ωστόσο  τον  άντρα  της  και  του  διηγήθηκε  το  περιστατικό. Την άλλη μέρα το έμαθε ο γιατρός. Ήταν μια παραίσθηση. Η γυναίκα επέμενε πως είχε  δει  σωστά  και  είχε  ακούσει  καλά.  Αυτό  με  την  πρώτη  ματιά  φαίνεται  ακατανόητο.  Μόνο  αν  χρησιμοποιήσουμε τη μέθοδό μας θα μπορέσουμε να έχουμε μια εξήγηση. Υπάρχει μια ρήξη με τους  γονείς.  Η  γυναίκα  βρίσκεται  σε  κατάσταση  ανάγκης  και  όπως  διαπιστώνουμε  έχει  την  τάση  να  στέκεται πιο ψηλά από τους άλλους. Είναι πια αυτονόητο ότι ένας άνθρωπος που αγωνίζεται να βγει  πάνω  από  τις  δοσμένες  συνθήκες  της  ζωής  του,  πλησιάζει  τον  Θεό  και  κουβεντιάζει  μαζί  του.  Μπορούμε  να  υποθέσουμε  ότι  η  Παναγία  βρισκόταν  κιόλας  στη  σκέψη  της,  όπως  γίνεται  με  όλους  εκείνους που προσεύχονται. Κανένας δε θα έβρισκε τίποτε το ιδιαίτερο σ' αυτό. Τούτο όμως δεν είναι  αρκετό.  Χρειάζονται  πιο  ισχυρές  αποδείξεις.  Αν  κατανοήσουμε  ότι  η  ψυχή  είναι  ικανή  να  φτιάχνει  τέτοια  οράματα,  τότε  όλη  η  υπόθεση  παύει  να  αποτελεί  αίνιγμα.  Μήπως  κάθε  άνθρωπος  που  ονειρεύεται δε βρίσκεται σε μια παρόμοια κατάσταση; Η διαφορά υπάρχει μόνο στο γεγονός ότι αυτή  η γυναίκα μπορεί να ονειρεύεται ξύπνια. Πρέπει ακόμη να λάβουμε υπόψη μας ότι η φιλοδοξία της  ήταν  ιδιαίτερα  επηρεασμένη  εκείνη  τη  στιγμή  από  ένα  αίσθημα  αποθάρρυνσης.  Και  ξαφνικά  παρατηρούμε ότι πραγματικά παρουσιάζεται μπροστά της μια άλλη μητέρα και μάλιστα εκείνη που  από  τον  λαό  θεωρείται  σαν  η  καλύτερη  μητέρα.  Αυτές  οι  μητέρες  βρίσκονται  σε  μια  ορισμένη  αντίθεση  μεταξύ  τους.  Παρουσιάστηκε  η  μητέρα  του  Θεού,  επειδή  δεν  ήρθε  η  δική  της  μητέρα.  Η  παρουσία αυτή υποδηλώνει την ανεπαρκή αγάπη της δικής της μητέρας. Είναι φανερό ότι η κοπέλα  ψάχνει  να  βρει  μια  διέξοδο,  δηλαδή  να  μπορέσει  να  αποδείξει  την  αδικία  των  γονιών  της.  Τα  μέσα  του  Δεκεμβρίου  δεν  είναι  μια  συνηθισμένη  εποχή.  Είναι  η  εποχή  που  στη  ζωή  των  ανθρώπων  διαμορφώνονται  πιο  στενές  οι  σχέσεις,  οι  άνθρωποι  γίνονται  πιο  εκδηλωτικοί  και  ανταλλάσσουν  δώρα.  Είναι  η  εποχή  που  κάνει  πιο  προσιτή  μια  πιθανότητα  συμφιλίωσης.  Με  αυτή  την  έννοια  καταλαβαίνουμε ότι αυτή η εποχή έχει κάποια σχέση με το ζωτικό πρόβλημα της νέας γυναίκας.  Προς  στιγμή  μας  ξενίζει  ότι  το  φιλικό  πλησίασμα  της  Παναγίας  συνδέεται  με  κάτι  δυσάρεστο,  την  ανακοίνωση  του  επικείμενου  θανάτου.  Το  γεγονός  όμως  ότι  το  ανακοινώνει  στον  άντρα  της  σχεδόν  χαρούμενη  πρέπει  κάτι  να  σημαίνει.  Επίσης  ότι  αυτή  η  προειδοποίηση  από  την  άλλη  κιόλας  μέρα  βγαίνει  έξω  από  τον  κύκλο  της  οικογένειας  και  την  πληροφορείται  πρώτος  ο  γιατρός.  Τώρα  πια  της  ήταν  εύκολο  να  πετύχει  τον  ερχομό  της  πραγματικής  της  μητέρας.  Μερικές  μέρες  αργότερα  εμφανίστηκε  για  δεύτερη  φορά  η  Παναγία  και  της  είπε  τα  ίδια  λόγια.  Όταν  τη  ρώτησε  πώς  πήγε  η  συνάντηση με τη μητέρα της, η νέα γυναίκα απάντησε ότι η μητέρα της δεν εννοούσε να παραδεχτεί  πως την είχε αδικήσει. Παρουσιάζεται δηλαδή πάλι το παλιό θέμα. Πάλι πρόκειται για το γεγονός ότι  δεν  πέτυχε  στον  σκοπό  της  να  εξασφαλίσει  την  υπεροχή  πάνω  στη  μητέρα  της.  Τότε  έγινε  μια  προσπάθεια  να  εξηγήσουν  την  κατάσταση  στους  γονείς  της.  Ακολούθησε  μια  συνάντηση  με  τον  πατέρα  της  που  είχε  θαυμάσια  έκβαση.  Η  γυναίκα  ωστόσο  δεν  ήταν  και  πάλι  ικανοποιημένη.  Διηγήθηκε  ότι  στη  στάση  του  πατέρα  της  υπήρχε  κάτι  το  θεατρικό.  Και  έπειτα,  γιατί  να  την  αφήσει  τόσον καιρό να περιμένει; Η τάση να ρίχνει το άδικο στους άλλους και να επιμένει να βγει νικήτρια η  ίδια υπήρχε ακόμη.  Μετά  απ'  όλα  αυτά,  μπορούμε  να  πούμε  ότι  η  ψευδαίσθηση  εμφανίζεται  σε  μια  στιγμή  ψυχικής  έντασης, όταν ο άνθρωπος νομίζει ότι απομακρύνεται από τον σκοπό του. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι  τέτοια  οράματα  εμφανίζονταν  άλλοτε  και  εμφανίζονται  ακόμη  σε  περιοχές  όπου  ζουν  καθυστερημένοι  πληθυσμοί.  Μερικές  ψευδαισθήσεις,  γνωστές  από  γραφτά  ταξιδιωτών,  αφορούν  φαινόμενα  που  συναντούν  οι  οδοιπόροι  στην  έρημο  όταν  χάσουν  τον  δρόμο  τους  και  αισθάνονται  καταπονημένοι ή αντιμετωπίζουν έλλειψη νερού, τροφής κλπ. Πρόκειται για την ένταση του ύψιστου  κινδύνου, που αναγκάζει την ικανότητα μεταφοράς του πάσχοντος να υψώνεται με απόλυτη διαύγεια  από  την  παρούσα  πίεση,  σε  μια  κατάσταση  ανακουφιστική.  Αυτή  η  τελευταία  αναζωογονεί  τον  κουρασμένο,  τονώνει  τις  δυνάμεις  του  διστακτικού,  τον  κάνει  πιο  δυνατό  ή  πιο  αναίσθητο  ή  πάλι  Digitized by 10uk1s 

επιδρά σα βάλσαμο η νάρκωση.  Πρέπει να πούμε ότι η εμφάνιση των παραισθήσεων δεν είναι για μας κανένα καινούργιο φαινόμενο.  Έχουμε συναντήσει κάτι παρόμοιο στην ουσία της παρατήρησης, της ανάμνησης και της παράστασης  και  θα  το  βρούμε  πάλι  και  στα  όνειρα.  Τέτοιου  είδους  αποτελέσματα  πετυχαίνονται  εύκολα  με  τη  μεγέθυνση  της  ίδιας  της  παράστασης  και  με  ταυτόχρονη  διακοπή  της  κριτικής.  Τέτοια  φαινόμενα  παρουσιάζονται  σ'  έναν  άνθρωπο  που  βρίσκεται  σε  κατάσταση  έκτακτης  ανάγκης  και  κάτω  από  την  πίεση μιας δύναμης απειλητικής, και ο οποίος προσπαθεί να βγει από το συναίσθημα της αδυναμίας  του, ξεπερνώντας την ίδια του την αδυναμία. Σε μια τέτοια περίπτωση που η ένταση είναι υπερβολικά  μεγάλη  παύει  κανείς  να  δίνει  σημασία  στο  χάρισμα  της  κριτικής  ικανότητας.  Τότε,  σύμφωνα  με  το  αξίωμα «βοήθα τον εαυτό σου όπως μπορείς», είναι δυνατό η μορφή της παράστασης, επηρεασμένη  από όλη τη δύναμη του ψυχικού οργάνου, να μετατραπεί σε παραίσθηση.  Με  την  παραίσθηση  συγγενεύει  και  η  φαντασίωση,  η  οποία  διαφέρει  από  την  πρώτη  ως  προς  το  γεγονός  ότι  υπάρχει  ένα  σημείο  εξωτερικής  αναφοράς.  Η  βασική  αρχή,  δηλαδή  η  ψυχική  ανάγκη,  παραμένει η ίδια.  Μια  άλλη  περίπτωση  θα  μας  δείξει  πώς  η  δημιουργική  δύναμη  του  ψυχικού  οργάνου  μπορεί  σε  περίπτωση ανάγκης να δημιουργήσει μια φαντασίωση ή παραίσθηση.  Ένας  άντρας  από  καλή  οικογένεια  που  εξαιτίας  μιας  κακής  αγωγής  δεν  πέτυχε  στη  ζωή  τίποτε  αξιόλογο, κάτεχε μια κατώτερη θέση γραφιά. Είχε εγκαταλείψει πια κάθε ελπίδα ότι θα μπορούσε στο  μέλλον  να  διακριθεί.  Σ'  αυτή  την  απελπισία  που  τον  βάραινε,  με  τον  καιρό  προστέθηκαν  και  οι  επικρίσεις  του  περιβάλλοντός  του,  που  μεγάλωναν  ακόμη  πιο  πολύ  τη  φοβερή  ψυχική  του  κατάθλιψη.  Κάτω  από  αυτές  τις  περιστάσεις  το  έριξε  στο  πιοτό.  Αυτό  του  χάριζε  λησμονιά  και  μια  δικαιολογία για την κατάστασή του. Ύστερα από λίγο καιρό κατέληξε στο νοσοκομείο. Παραμιλούσε.  Το  παραλήρημα  ως  προς  τη  φύση  του  είναι  συγγενικό  με  την  παραίσθηση.  Όπως  είναι  γνωστό,  η  συνηθισμένη  μορφή  της  παραίσθησης  στο  ντελίριο  των  αλκοολικών  αποτελείται  από  οράματα  ποντικών  ή  άλλων  μαύρων  ζώων.  Επίσης  πολλές  φορές  παρουσιάζονται  παραισθήσεις  που  έχουν  κάποια σχέση με την επαγγελματική δραστηριότητα του αρρώστου. Ο άρρωστός μας έπεσε σε χέρια  γιατρών  που  ήταν  αυστηρά  αντιαλκοολικοί.  Του  επέβαλαν  μια  αυστηρή  θεραπευτική  αγωγή.  Πραγματικά θεραπεύτηκε εντελώς από τον αλκοολισμό. Υγιής εγκατέλειψε το νοσοκομείο και επί τρία  ολόκληρα χρόνια δεν άγγιξε κανένα πιοτό. Αργότερα ξαναγύρισε στο νοσοκομείο με άλλα παράπονα.  Διηγήθηκε ότι την ώρα που δούλευε — τώρα ήταν εργάτης γης — έβλεπε συνέχεια μπροστά του έναν  άντρα,  ο  οποίος  τον  κορόιδευε  κάνοντας  γκριμάτσες.  Μια  φορά  που  οργίστηκε  ιδιαίτερα  γι'  αυτό,  άρπαξε  το  εργαλείο  της  δουλειάς  του  και  το  έριξε  κατά  πάνω  του,  για  να  δει  αν  ήταν  αληθινός  άνθρωπος. Η μορφή παραμέρισε, απέφυγε το χτύπημα, αλλά έπειτα του ρίχτηκε και τον μαύρισε στο  ξύλο.  Σ' αυτή την περίπτωση δεν μπορούμε να μιλήσουμε για φάντασμα ή για ψευδαίσθηση, γιατί η μορφή  είχε ολότελα αληθινές γροθιές. Η εξήγηση είναι εύκολη: συνήθως ο άνθρωπός μας είχε παραισθήσεις,  όμως τη δοκιμή την έκανε σ' έναν πραγματικό άνθρωπο. Αποδείχτηκε ότι ο άρρωστος, παρ' όλο που  θεραπεύτηκε από τη μανία του πιοτού, εξακολούθησε και μετά την έξοδό του από το νοσοκομείο να  παίρνει την  κάτω βόλτα. Είχε χάσει τη  θέση του. Τον είχαν διώξει από το σπίτι και για  να βγάζει το  ψωμί  του  αναγκάστηκε  να  δουλέψει  εργάτης,  ενασχόληση  που  οι  δικοί  του  και  αυτός  ο  ίδιος  τη  θεωρούσαν κατώτερη. Η ψυχική ένταση που μέσα σ' αυτή είχε ζήσει, δεν είχε υποχωρήσει καθόλου.  Μ'  όλο  που  η  απαλλαγή  του  από  το  πιοτό  ήταν  τεράστιο  κέρδος,  ουσιαστικά  είχε  χάσει  μια  παρηγοριά: στην πρώτη του δουλειά τα έβγαζε πέρα έχοντας αποκούμπι το πιοτό. Όταν οι δικοί του  άρχιζαν τις επικρίσεις ότι  είναι ανίκανος να πετύχει ο,τιδήποτε καλύτερο, οι υπαινιγμοί  που έκαναν  για  τον  αλκοολισμό  του  του  ήταν  λιγότερο  οδυνηροί  απ'  αυτούς  που  αφορούσαν  την  ανικανότητά  του.  Μετά  τη  θεραπεία  του  βρέθηκε  και  πάλι  αντιμέτωπος  με  μια  πραγματικότητα  που  δεν  ήταν 

Digitized by 10uk1s 

λιγότερο βαριά και πιεστική από την  προηγούμενη. Και  πάλι δεν κατάφερνε τίποτε, όμως τώρα δεν  είχε  ούτε  τη  δικαιολογία  του  πιοτού.  Ψυχικά  μεταφέρθηκε  πάλι  στην  προηγούμενη  κατάσταση.  Αντιμετώπιζε τα πράγματα σα να ήταν ακόμη αλκοολικός και μ' αυτό εννοούσε ότι η ζωή του είχε πια  καταστραφεί  από  το  πιοτό  και  τώρα  δεν  μπορούσε  να  διορθωθεί  τίποτε.  Σαν  άρρωστος,  είχε  την  ελπίδα  ότι  κάποτε  θα  τον  απάλλασσαν  από  την  καινούργια  εργασία  του  που  τη  μισούσε  γιατί  την  έβρισκε  ασήμαντη  και  θα  τον  απομάκρυναν  χωρίς  να  χρειαστεί  να  πάρει  ο  ίδιος  μια  απόφαση.  Τα  παραπάνω  συμπτώματα  κράτησαν  αρκετό  καιρό  και  τελικά  υποχρεώθηκε  να  ξαναεπισκεφθεί  το  νοσοκομείο.  Τώρα  πια  μπορούσε  πάλι  να  παρηγορεί  τον  εαυτό  του  ότι  θα  είχε  καταφέρει  πολύ  περισσότερα  αν  δεν  τον  είχε  χτυπήσει  η  συμφορά  του  πιοτού.  Μ'  αυτό  τον  τρόπο  κατάφερνε  να  διατηρεί ψηλά το αίσθημα της προσωπικότητάς του. Γι' αυτό τον άνθρωπο πολύ πιο σημαντικό από  την εργασία του ήταν να μη χάσει αυτό το συναίσθημα. Να διατηρεί την πίστη ότι θα ήταν ικανός για  μεγαλύτερα επιτεύγματα, αν δεν τον είχε χτυπήσει αυτή η συμφορά. Έτσι κατάφερε να φτάσει στον  σκοπό του. Να αποχτήσει δύναμη βεβαιώνοντας τον εαυτό του ότι οι άλλοι δεν ήταν καλύτεροι απ'  αυτόν,  μόνο  που  στον  δικό  του  δρόμο  βρέθηκε  ένα  εμπόδιο,  το  οποίο  δεν  ήταν  δυνατό  να  απομακρυνθεί.  Σ'  αυτή  την  κατάσταση  που  έψαχνε  να  βρει  μια  παρηγορητική  δικαιολογία  του  παρουσιάστηκε σα σωτηρία η μορφή του ανθρώπου που τον κορόιδευε.  3. Φαντασία  Μια άλλη τεχνητή δημιουργία του ψυχικού οργάνου είναι η φαντασία. Βρίσκουμε ίχνη της σ' όλα τα  φαινόμενα που εξετάσαμε ως τώρα. Είναι κάτι παρόμοιο μ' εκείνες τις δημιουργίες της ψυχής, όταν  ορισμένες  αναμνήσεις  προωθούνται  στο  προσκήνιο  ή  οικοδομούνται  παραστάσεις.  Σημαντικό  συστατικό στοιχείο της φαντασίας είναι η ικανότητα πρόβλεψης που με φυσική αναγκαιότητα φέρει  μέσα  του  κάθε  οργανισμός,  ο  οποίος  βρίσκεται  σε  κίνηση.  Επίσης  η  φαντασία  συνδέεται  με  την  κινητικότητα του οργανισμού και η ίδια δεν είναι τίποτε άλλο από μια μορφή αυτής της πρόβλεψης.  Όταν η φαντασία των μικρών και των μεγάλων, που ονομάζεται και ονειροπόλημα, παρουσιάζεται σα  φαντασιοκόπημα, τότε πρόκειται για παραστάσεις που αφορούν το μέλλον, προς το οποίο κινείται ο  άνθρωπος και που προσπαθεί να το οικοδομήσει.  Η εξέταση της παιδικής φαντασίας φανερώνει ότι σ' αυτή το παιχνίδι της δύναμης καταλαμβάνει σαν  ουσιαστικός  παράγοντας  έναν  πλατύτερο  χώρο  και  ότι  σ'  αυτή  καθρεφτίζονται  οι  επιδιώξεις  της  φιλοδοξίας. Τα περισσότερα παιδικά ονειροπολήματα αρχίζουν με τη φράση «όταν θα γίνω μεγάλος»  και  άλλα  παρόμοια.  Υπάρχουν  και  ενήλικοι  που  εξακολουθούν  να  ζουν  με  ονειροπολήματα,  σα  να  χρειάζεται  ακόμη  να  μεγαλώσουν.  Η  σαφής  αποτύπωση  της  γραμμής  της  δύναμης  υποδείχνει  ότι  η  ψυχική  ζωή  είναι  δυνατό  να  αναπτυχθεί,  αφού  πρώτα  πραγματοποιηθεί  ο  καθορισμός  του  σκοπού.  Μέσα  στον  ανθρώπινο  πολιτισμό  αυτός  ο  σκοπός  είναι  σκοπός  της  α ν α γ ν ώ ρ ι σ η ς .  Σπάνια  οι  άνθρωποι  έχουν ουδέτερους σκοπούς και τούτο γιατί η κοινή ζωή των ανθρώπων  συνοδεύεται από  μια  ακατάπαυστη  αναμέτρηση  και  μέσα  σ'  αυτή  δημιουργείται  η  επιθυμία  της  υ π ε ρ ο χ ή ς   πάνω  στους  άλλους  και  η  ανάγκη  να  βγει  κανείς  στον  ανταγωνισμό  αυτό  νικητής.  Έτσι  εξηγείται  ότι  οι  μορφές  της  πρόβλεψης  που  βρίσκουμε  στη  φαντασία  των  παιδιών  είναι  συνήθως  π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς   δ ύ ν α μ η ς .  Ως  προς  την  έκταση  των  παραστάσεων  και  το  μέγεθος  της  φαντασίας  δεν  μπορεί  να  υπάρξουν  κανόνες,  ή  μ'  άλλα  λόγια  δεν  είναι  σωστό  πάνω  σ'  αυτό  το  ζήτημα  να  πέσουμε  στο  σφάλμα  της  γενίκευσης.  Αυτά  που  ειπώθηκαν  ισχύουν  για  ένα  μεγάλο  αριθμό  περιπτώσεων  που  έχουν  διερευνηθεί,  ωστόσο  είναι  δυνατό  σε  ιδιαίτερες  περιπτώσεις  να  διαπιστωθεί  μια  διαφορετική  ιδιομορφία. Είναι φανερό ότι τη φαντασία την αναπτύσσουν ιδιαίτερα όσα παιδιά βλέπουν τη ζωή με  εχθρότητα  και  συνήθως  αυτή  η  τοποθέτηση  συνδέεται  με  μια  ισχυρότερη  ένταση  της  προσοχής.  Τα  αδύνατα  παιδιά  που  συναντούν  στη  ζωή  τους  ορισμένες  δυσκολίες  έχουν  ζωηρή  φαντασία  και  την  τάση  να  καταφεύγουν  στο  ονειροπόλημα.  Ακολουθεί  συχνά  ένα  στάδιο  εξέλιξης,  στο  οποίο  συμμετέχει η φαντασία βοηθώντας στο ξεστράτισμα από την πραγματική ζωή. Φαίνεται δηλαδή πως  η  φαντασία  χρησιμεύει  για  την  καταδίκη  της  πραγματικής  ζωής.  Είναι  το  παραλήρημα  της  δύναμης  Digitized by 10uk1s 

ενός ανθρώπου, ο οποίος υψώθηκε πάνω από τη μικρότητα της ζωής.  Όπως  διαπιστώνεται,  δε  βρίσκεται  μόνο  η  γραμμή  της  δύναμης  στη  φαντασία.  Επίσης  το  κοινωνικό  αίσθημα  παίζει  σ'  αυτή  ένα  σοβαρό  ρόλο.  Τα  παιδικά  ονειροπολήματα  δε  δίνουν  σχεδόν  ποτέ  την  εντύπωση ότι σ' αυτά προβάλλεται μονάχα η δύναμη του παιδιού, αλλά φαίνεται πως η δύναμη αυτή  χρησιμοποιείται για όφελος όλων των ανθρώπων. Αυτή είναι η περίπτωση των ονειροπολημάτων που  το περιεχόμενό τους κορυφώνεται π.χ. στην επιθυμία να γίνει ένας σωτήρας, αρωγός, νικητής πάνω  σε μια καταστροφική συμφορά των ανθρώπων. Πολλά παιδιά  κυριαρχούνται από την ιδέα ότι κατά  βάθος  κατάγονται  από  άλλη  οικογένεια  κι  ότι  μια  μέρα  θα  φανερωθεί  η  αλήθεια  και  θαρθεί  να  τα  πάρει  ο  πραγματικός  τους  πατέρας  (πάντα  κάποια  υψηλή  προσωπικότητα).  Αυτό  συμβαίνει  πάντα  στα  παιδιά  που  αντιμετωπίζουν  στερήσεις  και  ταπεινώσεις  ή  είναι  δυσαρεστημένα  από  την  ψυχρότητα του περιβάλλοντός τους. Συχνά αυτή η μεγαλομανία προδίνεται από την εξωτερική στάση  των  παιδιών  που  συμπεριφέρονται  σα  να  είχαν  κιόλας  μεγαλώσει.  Μια  σχεδόν  αρρωστημένη  διαστροφή της φαντασίας συναντούμε στα παιδιά που έχουν π.χ. προτίμηση στα σκληρά καπέλα ή τις  γόπες  των  πούρων  και  στα  κορίτσια  που  επιχειρούν  να  μεταβληθούν  σε  άντρες.  Υπάρχουν  πολλά  κορίτσια που προτιμούν τη συμπεριφορά και το ντύσιμο που ταιριάζει στα αγόρια.  Υπάρχουν επίσης άνθρωποι που παραπονούνται πως έχουν πολύ λίγη φαντασία. Αυτό είναι σίγουρα  ένα λαθεμένο συμπέρασμα. Αυτά τα παιδιά ή δεν εκδηλώνονται η υπάρχουν άλλα αίτια που μπορούν  ακόμη  και  να  τα  σπρώξουν  να  κάνουν  αγώνα  κατά  της  φαντασίας.  Μ'  αυτό  τον  τρόπο  ένα  παιδί  μπορεί  να  αποχτήσει  την  αίσθηση  της  δύναμης.  Ενώ  κάνουν  μια  αγωνιώδη  προσπάθεια  να  προσαρμοστούν στην πραγματικότητα, φαίνεται σ' αυτά τα παιδιά η φαντασία σαν κάτι παιδικό και  άνανδρο  και  γι'  αυτό  την  αρνούνται.  Επειδή  υπάρχουν  περιπτώσεις  που  αυτή  η  άρνηση  ξεπερνά  τα  όρια, έχουμε την εντύπωση ότι λείπει ολοκληρωτικά η φαντασία.  4. Όνειρο (γενικά)  Εκτός  από  τα  ονειροπολήματα  της  μέρας  που  περιγράψαμε,  υπάρχει  κι  ένα  άλλο  φαινόμενο  που  παρουσιάζεται πολύ νωρίς και το οποίο προδίδει και αναπτύσσει μεγάλη επίδραση. Είναι τα όνειρα  κατά τον ύπνο. Διαπιστώνουμε γενικά ότι ξαναβρίσκουμε στα παιδιά την ίδια μέθοδο να ονειρεύονται  όπως και στα ονειροπολήματα. Παλιοί και με πείρα ψυχολόγοι έχουν αποδείξει από καιρό ότι εύκολα  μπορεί από τα όνειρα να αποκαλυφθεί ο χαρακτήρας. Πραγματικά τα όνειρα είναι ένα φαινόμενο που  σ'  όλες  τις  εποχές  απασχόλησε  πολύ  τη  σκέψη  των  ανθρώπων.  Όπως  οι  ονειροπολήσεις  είναι  φαινόμενα που συνοδεύονται από την επιθυμία του ανθρώπου να προβλέψει και εμφανίζονται όταν  ο  άνθρωπος  προσπαθεί  να  χαράξει  και  να  βαδίσει  με  σιγουριά  ένα  δρόμο  προς  το  μέλλον,  το  ίδιο  είναι  και  τα  όνειρα  της  νύχτας.  Η  διαφορά  που  κάνει  εντύπωση  είναι  ότι  τα  ονειροπολήματα  τα  καταλαβαίνει  κανείς  έστω  και  με  κόπο,  ενώ  αυτό  είναι  σπάνιο  στα  όνειρα.  Αυτή  η  αδυναμία  κατανόησης  είναι  ένα  ιδιαίτερο  χαρακτηριστικό  και  εύκολα  μπαίνει  κανείς  στον  πειρασμό  να  θεωρήσει τα όνειρα σα φαινόμενα εντελώς περιττά. Προς το παρόν θα τονίσουμε ότι και στα όνειρα  εμφανίζεται  η  ίδια  γραμμή  της  δύναμης  ενός  ανθρώπου  που  προσπαθεί  να  γίνει  κύριος  του  μέλλοντός του και βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα πρόβλημα, το οποίο αγωνίζεται να λύσει. Τα όνειρα  μάς προσφέρουν σημαντική βοήθεια στην έρευνα της ψυχικής ζωής του ανθρώπου, γι' αυτό τον λόγο  θα ξαναγυρίσουμε σ' αυτά.  5. Συναίσθημα  Σε  βοήθεια  της  λειτουργίας  πρόβλεψης,  η  οποία  είναι  μια  απόλυτη  ανάγκη  για  τον  κινούμενο  οργανισμό, τον οποίο πάντα απασχολούν προβλήματα του μέλλοντος, έρχεται η ικανότητα που έχει  το  ψυχικό  όργανο  όχι  μόνο  να  αισθάνεται  αυτό  που  υπάρχει  στην  πραγματικότητα,  αλλά  και  να  διαισθάνεται, να μαντεύει αυτό που θα υπάρξει στο μέλλον. Αυτό το φαινόμενο λέγεται συναίσθημα.  Αυτή η ικανότητα είναι εξαιρετικά αναπτυγμένη στους ανθρώπους. Είναι μια λειτουργία τόσο πλατιά 

Digitized by 10uk1s 

αναπτυγμένη  που  τη  βρίσκουμε  σε  κάθε  εκδήλωση  της  ψυχικής  ζωής.  Επίσης  και  σ'  αυτό  το  φαινόμενο προϋπόθεση είναι η ανάγκη της πρόβλεψης. Αν είμαι υποχρεωμένος να φανταστώ και να  σκεφτώ  τι  θα  κάνω  όταν  θα  παρουσιαστεί  ένα  ορισμένο  πρόβλημα,  είμαι  επίσης  αναγκασμένος  να  κρίνω  και  να  σταθμίσω  με  ακρίβεια  τις  συνθήκες  που  θα  προκύψουν  από  μια  κατάσταση  που  ωριμάζει.  Μονάχα  με  τη  σκέψη,  την  αίσθηση  και  το  προαίσθημα,  συγκεντρωμένα  πάνω  σε  μια  μελλοντική κατάσταση, είναι δυνατό να μορφωθεί μια γνώμη, αν π.χ. πρέπει να καταβληθεί ιδιαίτερη  προσπάθεια για την κατάκτηση κάποιου σημείου ή αν, αντίθετα, θα πρέπει να γίνει ό,τι είναι δυνατό,  να  εξασφαλιστεί  η  αποφυγή  από  μια  εμπλοκή.  Το  συναίσθημα  εμφανίζεται  κιόλας  τη  στιγμή  που  μιλούμε  με  κάποιον.  Είναι  αδύνατο  να  αποχτήσουμε  ψυχική  επαφή  με  οποιονδήποτε  αν  δε  συναισθανόμαστε  την  κατάσταση,  στην  οποία  βρίσκεται.  Μια  ιδιαίτερη  καλλιτεχνική  διαμόρφωση  του  συναισθήματος  συναντούμε  στο  θέατρο.  Άλλες  εμφανίσεις  του  συναισθήματος  είναι  οι  περιπτώσεις  που  τον  άνθρωπο  τον  πλημμυρίζει  ένα  ιδιόμορφο  αίσθημα  σαν  αποτέλεσμα  της  εντύπωσης  ότι  κάποιον  άλλο  τον  απειλεί  ένας  οποιοσδήποτε  κίνδυνος.  Σε  μια  τέτοια  περίπτωση  το  συναίσθημα είναι τόσο ισχυρό, ώστε άθελά του, μολονότι ο ίδιος δεν κινδυνεύει, κάνει κινήσεις και  παίρνει στάση αμυντική. Πέρα από αυτά, είναι πολύ γνωστή η κίνηση συγκράτησης που κάνουμε με  το  χέρι,  αν  τύχει  και  μας  ξεφύγει  ένα  ποτήρι.  Στο  παιχνίδι  με  τους  κώνους  παρατηρούμε  συχνά  ότι  μερικοί παίχτες κάνουν σα να θέλουν να συμμετάσχουν στην κίνηση του κώνου που ρίχνουν, σα να  την προεξοφλούν και την επηρεάζουν με την κίνηση όλου του κορμιού τους. Άλλα τέτοια φαινόμενα  είναι  το  αίσθημα  που  νοιώθουμε  όταν  βλέπουμε  κάποιον  να  καθαρίζει  τα  τζάμια  στον  τελευταίο  όροφο  μιας  πολυκατοικίας  ή  στην  περίπτωση  που  ένας  ρήτορας  σταματά  γιατί  είχε  την  ατυχία  να  μπερδέψει  τα  λόγια  του.  Στο  θέατρο  μόλις  που  μπορούμε  να  αποφύγουμε  να  συναισθανόμαστε  βαθιά και να παίζουμε μέσα μας τους  διάφορους ρόλους. Όλα λοιπόν τα βιώματά μας έχουν στενή  σχέση με το συναίσθημα.  Αν έπειτα απ' όλα αυτά θελήσουμε να δούμε που έχει τις ρίζες της αυτή η ψυχική λειτουργία, αυτή η  δυνατότητα να αισθανόμαστε σα να είμαστε κάποιος άλλος, θα δούμε ότι η εξήγηση βρίσκεται μόνο  στο  γεγονός  της  ύπαρξης  του  κοινωνικού  αισθήματος  που  είναι  έμφυτο  στον  άνθρωπο.  Αυτό  είναι  στην  πραγματικότητα  ένα  κοσμικό  αίσθημα,  μια  ανταύγεια  των  κοσμικών  σχέσεων  που  υπάρχουν  μέσα μας, σχέσεις από τις οποίες δεν μπορούμε να απαλλαγούμε και που μας δίνουν την ικανότητα  να αισθανόμαστε πράγματα που βρίσκονται έξω από το σώμα μας.  Όπως  το  κοινωνικό  αίσθημα,  έτσι  και  το  συναίσθημα  υπάρχει  σε  διαφορετικούς  βαθμούς  και  αυτό  μπορεί κανείς να το παρατηρήσει ακόμη και στην παιδική ηλικία. Υπάρχουν παιδιά που ασχολούνται  με τέτοιο τρόπο με τις κούκλες σα να ήταν αυτές ζωντανά πλάσματα, ενώ άλλα ενδιαφέρονται απλώς  να  δουν  τι  υπάρχει  μέσα  τους.  Η  απόκλιση  στις  κοινωνικές  σχέσεις  και  η  συγκέντρωση  του  ενδιαφέροντος στη θέση του συνανθρώπου, πάνω σε άψυχα ή μικρής αξίας αντικείμενα, μπορεί να  οδηγήσει την εξέλιξη του ανθρώπου σε τέλεια αποτυχία. Ο βασανισμός των ζώων που τόσο συχνά τον  βλέπουμε  στα  παιδιά,  εξηγείται  μόνο  αν  παραδεχτούμε  την  παντελή  έλλειψη  του  συναισθήματος,  έναντι των αισθημάτων των άλλων όντων. Τέτοια παιδιά θα φτάσουν στην παραπέρα ανάπτυξή τους  να  ενδιαφέρονται  για  πράγματα  που  δεν  έχουν  καμιά  αξία  για  τη  διαμόρφωσή  τους  ως  συνανθρώπων,  θα  παραβλέπουν  ολότελα  τα  συμφέροντα  των  άλλων  και  θα  σκάφτονται  μόνο  τον  εαυτό  τους.  Όλα  αυτά  τα  φαινόμενα  προέρχονται  από  την  ύπαρξη  ενός  περιορισμένου  συναισθήματος. Τελικά η έλλειψη συναισθήματος οδηγεί στην άρνηση της αποδοχής συνεργασίας.  6. Επίδραση ενός ανθρώπου πάνω στους άλλους ( υπνωτισμός και υποβολή )  Στο  ερώτημα  πώς  είναι  δυνατή  η  επίδραση  ενός  ανθρώπου  πάνω  στους  άλλους,  σύμφωνα  με  το  πνεύμα  της  ατομικής  ψυχολογίας,  θα  απαντήσουμε  ότι  πρόκειται  για  φαινόμενα  συσχετίσεων.  Ολόκληρη  η  ζωή  μας  αναπτύσσεται  με  την  προϋπόθεση  ότι  είναι  δυνατή  η  αλληλεπίδραση.  Σε  ορισμένες  περιπτώσεις  αυτή  η  επίδραση  φαίνεται  περισσότερο  καθαρά,  όπως  π.χ.  στις  σχέσεις  δασκάλου  ‐  μαθητή,  γονέων  ‐  παιδιών,  άντρα  ‐  γυναίκας.  Κάτω  από  την  επίδραση  του  κοινωνικού  αισθήματος δημιουργείται ως έναν ορισμένο βαθμό μια προθυμία για αποδοχή των επιδράσεων ενός  Digitized by 10uk1s 

άλλου.  Ο  βαθμός  όμως  αποδοχής  της  επίδρασης  εξαρτάται  από  τον  βαθμό  εξασφάλισης  των  δικαιωμάτων  εκείνου  που  υφίσταται  την  επίδραση.  Αποκλείεται  μια  συνεχής  επίδραση  πάνω  σε  άνθρωπο  που  αδικείται.  Η  επίδραση  πετυχαίνει  πολύ  περισσότερα  αν  αυτός  που  την  αποδέχεται  βρίσκεται σε τέτοια ψυχική διάθεση, ώστε αισθάνεται πως τα δικαιώματά του είναι εξασφαλισμένα.  Το  σημείο  αυτό  είναι  πολύ  σημαντικό  για  την  αγωγή.  Δεν  είναι  δυνατό  να  προτείνουμε,  πολύ  περισσότερο να εφαρμόσουμε, ένα άλλο είδος αγωγής. Μια αγωγή που παίρνει υπόψη της αυτό το  σημείο  θα  είναι  αποτελεσματική,  γιατί  απευθύνεται  στο  πιο  βασικό  στοιχείο  του  ανθρώπου,  στο  αίσθημα της κοινωνικότητας, θα αποτύχει μόνο όταν απευθύνεται σ' έναν άνθρωπο, ο οποίος με τη  θέλησή  του  προσπαθεί  να  αποφύγει  την  επίδραση  της  κοινωνίας.  Όμως  αυτό  είναι  κάτι  που  κανείς  δεν  μπορεί  να  το  πετύχει  τόσο  εύκολα,  θα  πρέπει  να  προηγηθεί  ένας  μακρύς  αγώνας,  κατά  τη  διάρκεια του οποίου θα καταστραφούν οι σχέσεις του προς τον γύρω κόσμο και το άτομο θα φτάσει  σε  πλήρη  ρήξη  και  αντίθεση  με  το  κοινωνικό  αίσθημα.  Τότε  κάθε  επίδραση  δυσκολεύεται  ή  δεν  πραγματοποιείται  και  προβάλλει  το  θέαμα  του  ανθρώπου,  ο  οποίος  σε  κάθε  απόπειρα  επίδρασης  απαντά με την αντίδραση (πνεύμα αντιπολίτευσης).  Γι'  αυτό  τον  λόγο  πρέπει  να  περιμένουμε  ότι  τα  παιδιά  που  αισθάνονται  οπωσδήποτε  να  καταπιέζονται από το περιβάλλον τους θα έχουν πολύ λίγη διάθεση και περιορισμένη ικανότητα να  δεχτούν  την  επίδραση  των  παιδαγωγών  τους.  Υπάρχουν  βέβαια  και  περιπτώσεις  που  η  εξωτερική  πίεση είναι τόσο έντονη που παρασύρει κάθε εμπόδιο και κάνει να φαίνεται ότι η επίδραση γίνεται  αποδεκτή.  Σύντομα  όμως  θα  πεισθούμε  ότι  μια  τέτοια  υ π α κ ο ή   δεν  έχει  γόνιμη  αξία.  Συχνά  εμφανίζεται  μια  τέτοια  κωμική  μορφή  που  κάνει  τον  άνθρωπο  ανίκανο  για  τη  ζωή  (τυφλή  υπακοή).  Έχουμε τότε μπροστά μας έναν άνθρωπο που περιμένει να πάρει διαταγές και να ρυθμίζει με βάση  αυτές  τη  συμπεριφορά  και  τα  βήματά  του.  Αυτή  η  υπερβολική  υποταγή  κρύβει  μέσα  της  έναν  τεράστιο  κίνδυνο.  Το  μέγεθος  αυτού  του  κινδύνου  μπορούμε  να  το  υπολογίσουμε  παίρνοντας  σα  βάση το γεγονός ότι απ' αυτού του είδους τα παιδιά γίνονται συνήθως οι άνθρωποι που υπακούουν  σ' εκείνον που θα τύχει να κυριαρχήσει επάνω τους. Είναι ικανοί να διαπράξουν ακόμη και έγκλημα  αν διαταχθούν. Τέτοιοι είναι οι άνθρωποι που συχνά πλαισιώνουν τις συμμορίες των κακοποιών και  γίνονται εκτελεστικά όργανα, ενώ η κεφαλή της συμμορίας βρίσκεται κάπου μακριά. Σχεδόν σε κάθε  εγκληματική  πράξη  που  εκτελείται  από  κάποια  συμμορία,  ένας  τέτοιος  άνθρωπος  θα  είναι  το  εκτελεστικό όργανο. Τέτοιου είδους άνθρωποι δείχνουν μια απίστευτη υπακοή και μάλιστα βρίσκουν  σ' αυτή μια ικανοποίηση της φιλοδοξίας τους.  Αν  περιοριστούμε  απλώς  στις  κανονικές  περιπτώσεις  επίδρασης,  θα  εξακριβώσουμε  ότι  οι  καταλληλότεροι  να  δεχτούν  μια  γόνιμη  επίδραση,  να  συνεννοηθούν  και  να  δίνουν  το  δικαίωμα  να  τους  λογαριάζουν,  είναι  εκείνοι  των  οποίων  το  κοινωνικό  συναίσθημα  δεν  έχει  καταπνιγεί,  ενώ  αντίθετα  είναι  πολύ  δύσκολη  η  συνεννόηση  με  εκείνους  που  η  τάση  τους  να  ανεβούν  ψηλά  και  το  πάθος  για  υπεροχή  έχει  αναπτυχθεί  σε  μεγάλο  βαθμό.  Αυτό  το  διδασκόμαστε  από  την  καθημερινή  παρατήρηση.  Όταν  οι  γονείς  παραπονιούνται  για  τα  παιδιά  τους,  σπάνια  τα  παράπονά  τους  αναφέρονται στην τυφλή τους υπακοή. Συνήθως αφορούν την ανυπακοή. Η εξέταση τέτοιων παιδιών  δείχνει ότι αυτά έχουν κατά νου την επιτυχία να κυριαρχήσουν πάνω στο περιβάλλον τους και με την  ευκαιρία αυτή καταστρέφουν τους κανόνες που ρυθμίζουν τη μικρή τους ζωή και τούτο γιατί εξαιτίας  μιας εσφαλμένης μεταχείρισης έγιναν απρόσιτα στην παιδαγωγική επέμβαση. Η έντονη επιθυμία για  την κατάκτηση δύναμης βρίσκεται σε αντίστροφη σχέση προς την ικανότητα να δεχτούν την επίδραση  της  αγωγής.  Παρ'  όλα  αυτά  η  σύγχρονη  οικογενειακή  αγωγή  μας  είναι  προσανατολισμένη  στο  κέντρισμα της φιλοδοξίας των παιδιών και το ξύπνημα μεγάλων ιδεών σ' αυτά. Τούτο δε γίνεται από  απερισκεψία,  αλλά  γιατί  όλος  ο  πολιτισμός  μας,  που  κι  ο  ίδιος  είναι  διαποτισμένος  από  τέτοιες  μεγαλομανείς ιδέες, δίνει έναν τέτοιο τόνο, ώστε τόσο στην οικογένεια όσο και στον πολιτισμό μας,  σημασία έχει το άτομο που στη ζωή περιβάλλεται με ιδιαίτερη λάμψη και κατά το δυνατό υπερέχει  των άλλων με οποιοδήποτε τρόπο. Στο κεφάλαιο για τη ματαιοδοξία θα εκθέσουμε λεπτομερέστερα  πόσο  ακατάλληλη  είναι  η  παιδαγωγική  μέθοδος,  η  οποία  υποθάλπει  τη  φιλοδοξία  και  σε  ποιες  δυσκολίες θα σκοντάψει σ' αυτή την περίπτωση η εξέλιξη της ψυχικής ζωής. 

Digitized by 10uk1s 

Σε  μια  παρόμοια  κατάσταση  μ'  αυτούς  που  εξαιτίας  της  κλίσης  στην  απόλυτη  υποταγή  υποχωρούν  οπωσδήποτε  στις  απαιτήσεις  του  περιβάλλοντος  βρίσκονται  και  τα  μ έ ν τ ι ο υ μ .  Το  μόνο  που  χρειάζεται  να  κάνει  κανείς  είναι  για  ορισμένο  διάστημα  να  πραγματοποιεί  ό,τι  επιθυμεί  κάποιος  άλλος. Μια τέτοια διαδικασία αποτελεί την αναγκαία προετοιμασία για την  ύ π ν ω σ η . Γενικά πρέπει  να προσέξουμε τα παρακάτω: Μπορεί ένας να λέει ή να πιστεύει ότι έχει τη θέληση να υπνωτιστεί και  παρ'  όλα  αυτά  να  του  λείπει  η  ψυχική  προθυμία  για  υποταγή,  ενώ  ένας  άλλος  να  αντιστέκεται  αποφασιστικά  και  όμως  εσωτερικά  να  είναι  πρόθυμος  να  υποταχθεί.  Στον  υπνωτισμό  η  ουσία  βρίσκεται  αποκλειστικά  στην  ψ υ χ ι κ ή   στάση  του  μέντιουμ  και  όχι  στα  λόγια  ή  την  πεποίθησή  του.  Από  την  παραγνώριση  αυτού  του  γεγονότος  προήλθε  μεγάλη  σύγχυση.  Στον  υπνωτισμό  έχουμε  να  κάνουμε συνήθως με ανθρώπους που  φ α ί ν ε τ α ι  ότι αντιστέκονται και οι οποίοι τελικά υποκύπτουν  στη θέληση του υπνωτιστή. Η προθυμία για υποταγή είναι διαφόρων βαθμών, γι' αυτό τον λόγο και  τα  αποτελέσματα  του  υπνωτισμού  είναι  διαφορετικά  σε  κάθε  περίπτωση.  Ποτέ  όμως  ο  βαθμός  της  προθυμίας  και  της  υποταγής  δεν  εξαρτάται  από  τη  θέληση  του  υ π ν ω τ ι σ τ ή ,  αλλά  μόνο  από  την  ψυχική διάθεση του μ μ έ ν τ ι ο υ μ .  Όσον αφορά τη φύση του υπνωτισμού, αυτός είναι ένα είδος ύπνου. Αινιγματικό παραμένει μόνο το  γεγονός ότι αυτός ο ύπνος πρέπει να παραχθεί με μια επέμβαση, να γίνει κατόπιν εντολής κάποιου  άλλου. Η εντολή είναι αποτελεσματική μόνο εφόσον απευθύνεται σε κάποιον πρόθυμο να τη δεχτεί.  Ο κύριος παράγοντας στο ζήτημα αυτό είναι η φύση και ο τρόπος εξέλιξης της προσωπικότητας του  μέντιουμ. Μόνο όταν κάποιος είναι φτιαγμένος έτσι που να δέχεται δίχως κριτική τις επιδράσεις ενός  άλλου, είναι δυνατό να του επιβληθεί ο παράδοξος αυτός ύπνος, ο οποίος είναι χειρότερος από τον  κανονικό ύπνο, γιατί καταλήγει σε περιορισμό της ικανότητας για κίνηση ως το σημείο που και αυτά  τα  κινητικά  κέντρα  να  κινητοποιούνται  μονάχα  όταν  το  θέλει  ο  υπνωτιστής.  Από  τον  κανονικό  ύπνο  διατηρείται μόνο ένα είδος διατάραξης της συνείδησης, που σημαίνει ότι το μέντιουμ μπορεί μόνο με  τη θέληση του υπνωτιστεί να διατηρήσει αναμνήσεις από τα περιστατικά του υπνωτισμού. Αυτό που  κυρίως  παραμερίζεται  κατά  τον  υπνωτισμό  είναι  η  πιο  σημαντική  για  τον  πολιτισμό  μας  κατάκτηση  του ψυχικού οργάνου, η κριτική. Το μέντιουμ είναι σα να λέμε το επιμηκυνόμενο χέρι, το όργανο του  υπνωτιστή και δρα σύμφωνα με τις παραγγελίες του.  Οι περισσότεροι άνθρωποι που έχουν μια ικανότητα να επιδρούν πάνω στους άλλους, αποδίδουν την  ικανότητά τους αυτή, καθώς και κάθε δυνατότητα επίδρασης, σ' ένα μυστηριώδες ρευστό, σε κάποια  ιδιαίτερη  δύναμη  που  είναι  αποκλειστικό  κτήμα  τους.  Αυτό  οδηγεί  σε  φοβερά  άτοπα,  σε  μορφές  εκφυλισμού, καθώς και στις αποκρουστικές παρεκτροπές τηλεπαθητικών και υπνωτιστών. Γι' αυτά τα  πρόσωπα μπορούμε να πούμε ότι προσβάλλουν σε τέτοιο βαθμό την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ώστε  κάθε μέτρο που θα έβαζε τέρμα στη δράση τους θα ήταν δίκαιο. Αυτό δε σημαίνει ότι τα φαινόμενα  που  παρουσιάζουν  είναι  απάτες.  Αντίθετα  μάλιστα.  Η  ανθρώπινη  φύση  κλίνει  τόσο  πολύ  προς  την  υποταγή,  ώστε  είναι  δυνατό  να  πέσει  θύμα  καθενός  που  παρουσιάζεται  με  την  εμφάνιση  του  εξαιρετικού.  Γιατί  οι  άνθρωποι  ζουν  συχνά  σε  μια  ψυχική  κατάσταση  που  διευκολύνει  να  υποτάσσονται χωρίς να εξετάζουν, να παραδέχονται αυθεντίες, να παρασύρονται και να υποκύπτουν  χωρίς να κρίνουν. Η κατάσταση αυτή δεν οδήγησε ποτέ την ανθρώπινη συμβίωση σε τάξη. Αντίθετα,  πάντα  οδήγησε  σε  μεταγενέστερες  εξεγέρσεις  των  υποταχθέντων.  Ποτέ  κανένας  υπνωτιστής  ή  τηλεπαθητικός δεν είχε μακρόχρονη επιτυχία στα πειράματά του. Συχνά τα πράγματα έρχονται κατά  τέτοιο τρόπο, που συναντούν έναν άλλο άνθρωπο, το λεγόμενο μέντιουμ, το οποίο απλούστατα τους  εξαπατά. Τούτο έχει συμβεί και σε σπουδαίους επιστήμονες που θέλησαν να δοκιμάσουν τη δύναμή  τους  πάνω  σ'  ένα  τέτοιο  πρόσωπο.  Καμιά  φορά  παρουσιάζονται  και  μικτές  καταστάσεις,  όπου  το  μέντιουμ είναι ένας απατημένος απατεώνας που ξεγελά τον υπνωτιστή και ταυτόχρονα υποτάσσεται  σ'  αυτόν.  Αυτό  όμως  που  βλέπουμε  και  σ'  αυτές  τις  περιπτώσεις  να  δρα  δεν  είναι  ποτέ  η  δύναμη  επιβολής  του  υπνωτιστή,  αλλά  η  τάση  του  μέντιουμ  να  υποτάσσεται.  Δεν  υπάρχει  καμιά  μαγική  δύναμη  που  να  επιδρά  πάνω  στο  μέντιουμ,  παρά,  το  πολύ  ‐  πολύ,  η  τέχνη  του  υπνωτιστή  να  θαμπώνει  τους  άλλους.  Όταν  κάποιος  ζει  με  τον  τρόπο  τον  δικό  του,  συλλογίζεται  και  αποφασίζει  μόνος  του  για  ό,τι  τον  αφορά  και  δε  δέχεται  χωρίς  να  κρίνει  τις  αποφάσεις  των  άλλων,  δεν  είναι  κατάλληλος να υποβληθεί σε υπνωτισμό και ούτε πρόκειται να παρουσιάσει τα παράδοξα φαινόμενα  Digitized by 10uk1s 

της τηλεπάθειας, γιατί όλα αυτά είναι φαινόμενα που προϋποθέτουν τυφλή υποταγή.  Σε  σχέση  μ'  αυτά  πρέπει  να  αναφέρουμε  και  την  υ π ο β ο λ ή .  Είναι  δυνατό  να  γνωρίσουμε  τη  φύση  της, αν με κάποια πλατιά έννοια την κατατάξουμε στην κατηγορία των εντυπώσεων. Είναι αυτονόητο  ότι  ο  άνθρωπος  δε  συγκεντρώνει  μόνο  εντυπώσεις,  αλλά  και  ότι  βρίσκεται  κάτω  από  την  επίδρασή  τους.  Η  αποδοχή  των  εντυπώσεων  δεν  είναι  εντελώς  χωρίς  σημασία.  Οι  εντυπώσεις  συνεχίζουν  να  επενεργούν.  Όταν  είναι  απαιτήσεις  ενός  άλλου  ανθρώπου,  προσπάθειες  να  πείσουν  ή  να  μεταπείσουν  κάποιον,  τότε  λέμε  ότι  πρόκειται  για  υποβολή.  Τότε  αφορά  τη  μεταστροφή  ή  τη  σταθεροποίηση μιας αντίληψης που φαίνεται καθαρά στον φορέα της. Το μεγάλο πρόβλημα είναι ότι  οι άνθρωποι αντιδρούν με διαφορετικό τρόπο στις εντυπώσεις που δέχονται απέξω. Η επίδραση των  εντυπώσεων εξαρτάται από τον βαθμό της αυτονομίας του κάθε ανθρώπου. Πρέπει να έχουμε υπόψη  ότι αναφορικά μ' αυτό το ζήτημα υπάρχουν δυο τύποι ανθρώπων. Ο πρώτος τύπος ανθρώπων είναι  εκείνοι που εύκολα υπερεκτιμούν τη γνώμη των άλλων και γι' αυτό δεν έχουν σε μεγάλη εκτίμηση την  προσωπική τους γνώμη, ανεξάρτητα αν αυτή είναι σωστή ή λαθεμένη. Υπερεκτιμούν τη σημασία των  άλλων ανθρώπων σε τρόπο που αποδέχονται εύκολα τις γνώμες τους και επομένως είναι εξαιρετικά  κατάλληλοι  για  την  υποβολή  και  τον  υπνωτισμό.  Ο  άλλος  τύπος  ανθρώπου  δέχεται  ό,τι  προέρχεται  απέξω σαν  προσβολή, θεωρεί σωστή  μόνο τη δική του γνώμη  και αποκρούει κάθε ξένη,  αδιάφορος  για την ορθότητα ή μη αυτής της γνώμης. Και οι δυο τύποι κυριαρχούνται από αίσθημα αδυναμίας,  μάλιστα ο δεύτερος σε σημείο που τίποτα δεν ανέχεται να δεχτεί από κάποιον άλλο ό,τι και αν είναι  αυτό. Συνήθως πρόκειται για ανθρώπους που εύκολα φτάνουν στη διαφωνία και οι οποίοι έχουν τον  φόβο  ότι  είναι  ιδιαίτερα  εκτεθειμένοι  στην  υποβολή.  Για  να  μη  γίνουν  υποχωρητικοί,  δυναμώνουν  αυτό τον φόβο και μ' αυτό κάνουν δύσκολη οποιαδήποτε συνεννόηση. 

Digitized by 10uk1s 

Κεφάλαιο V  Το αίσθημα κατωτερότητας και η τάση για διάκριση  1. Η πρώιμη παιδική κατάσταση  Έχουμε φτάσει στο σημείο να ξέρουμε ότι παιδιά, τα οποία δεν ευνοήθηκαν ιδιαίτερα από τη φύση,  έχουν  την  τάση  να  παίρνουν  μια  στάση  απέναντι  στη  ζωή  και  τους  ανθρώπους  διαφορετική  από  εκείνα  τα  παιδιά  που  από  νωρίς  γνώρισαν  τη  χαρά  της  ύπαρξης.  Μπορούμε  να  αναπτύξουμε  σα  βασική αρχή ότι όλα τα παιδιά που έχουν  α ν ε π α ρ κ ή   ό ρ γ α ν α  περιπλέκονται σ' έναν αγώνα με τη  ζωή,  ο  οποίος  τα  παρασύρει  στον  στραγγαλισμό  του  κοινωνικού  τους  αισθήματος,  σε  τρόπο  που  αυτοί οι άνθρωποι αποδέχονται εύκολα το πρότυπο, να ασχολούνται διαρκώς με τον εαυτό τους και  την εντύπωση που κάνουν στο περιβάλλον τους, παρά με τα ενδιαφέροντα των άλλων. Ό,τι ισχύει για  τα  ανεπαρκή  όργανα,  ισχύει  και  για  τις  εξωτερικές  επιδράσεις  στο  παιδί,  οι  οποίες,  λιγότερο  ή  περισσότερο,  γίνονται  αισθητές  σα  μια  καταθλιπτική  πίεση  και  προκαλούν  την  εχθρική  του  τοποθέτηση απέναντι στον γύρω του κόσμο. Η αποφασιστική στροφή παρουσιάζεται από πολύ νωρίς.  Από τον δεύτερο κιόλας χρόνο της ζωής μπορεί να διαπιστωθεί ότι τέτοια παιδιά έχουν πολύ λίγο την  τάση  να  νοιώθουν  πως  είναι  προικισμένα  στον  ίδιο  βαθμό  με  τ'  άλλα  παιδιά,  ότι  είναι  ισότιμα  και  ισάξια  μ'  εκείνα,  ικανά  να  συνδεθούν  μαζί  τους  και  να  διεκπεραιώσουν  κοινές  υποθέσεις,  αλλά  κλίνουν  στο  να  εκδηλώνουν  ισχυρότερα  από  τα  άλλα  παιδιά  ένα  αίσθημα  κατωτερότητας  που  γεννήθηκε από πολυάριθμες στερήσεις, ένα αίσθημα αναμονής και ένα δικαίωμα σε απαιτήσεις. Αν  σκεφτούμε ότι κάθε παιδί είναι ουσιαστικά κατώτερο απέναντι στις απαιτήσεις της ζωής και ότι δε θα  μπορούσε  να  επιζήσει  χωρίς  ένα  σημαντικό  μέτρο  κοινωνικού  αισθήματος  από  μέρους  των  οικείων  του, αν έχουμε μπρος στα μάτια μας την αδυναμία και την αδεξιότητα του παιδιού, η οποία διαρκεί  τόσο  πολύ  και  του  δημιουργεί  την  εντύπωση  ότι  δεν  είναι  ικανό  να  ζήσει,  τότε  πρέπει  να  αποδεχτούμε  ότι  στην  αρχή  κάθε  ψυχικής  ζωής  βρίσκεται  ένα  λίγο  ή  πολύ  βαθύ  α ί σ θ η μ α   κ α τ ω τ ε ρ ό τ η τ α ς .  Αυτό  είναι  η  κινητήρια  δύναμη  και  το  σημείο  από  το  οποίο  ξεκινούν  και  αναπτύσσονται όλες οι προσπάθειες του παιδιού να βάλει ένα σκοπό, από τον οποίο περιμένει στο  μέλλον την καθησύχαση και την εξασφάλιση της ζωής του, να χαράξει ένα δρόμο που του φαίνεται  πως είναι ο κατάλληλος για την επιτυχία αυτής της επιδίωξης.  Σ' αυτή την ιδιόμορφη τοποθέτηση του παιδιού, που συνδέεται επίσης στενά και επηρεάζεται από τις  ικανότητες των οργάνων του, βρίσκεται η βάση της ικανότητάς του για εκπαίδευση. Αυτή, όσο γενικό  και αν είναι σε κάθε παιδί το αίσθημα κατωτερότητας, κλονίζεται ιδιαίτερα από δυο δυνάμεις. Η μια  είναι ένα ενισχυμένο, πιο έντονο και με μεγαλύτερη διάρκεια αίσθημα κατωτερότητας∙ η άλλη, ένας  σκοπός που δεν αρκεί να εξασφαλίσει απλώς την καθησύχαση, την εξασφάλιση και την ισοτιμία, αλλά  αναπτύσσει μια ε ε π ι δ ί ω ξ η   γ ι α   ε ξ ο υ σ ί α , η οποία προορίζεται να οδηγήσει στην υπεροχή πάνω στο  περιβάλλον. Πάνω σ' αυτή την πορεία μπορεί κανείς κάθε στιγμή να αναγνωρίσει αυτές τις τάσεις των  παιδιών.  Η  ικανότητά  τους  για  εκπαίδευση  μειώνεται,  γιατί  κάτω  από  οποιαδήποτε  περίσταση  αισθάνονται πάντα απωθημένα, πιστεύουν ότι έχουν αδικηθεί από τη φύση και πολύ συχνά, δίκαια ή  άδικα, βλέπουν ότι απωθούνται από τους ανθρώπους. Όταν κανείς διαβλέπει ακριβώς όλες αυτές τις  σχέσεις,  τότε  μπορεί  να  σταθμίσει  με  ποια  αναγκαιότητα  μπορεί  να  ολοκληρωθεί  μια  στραβή  ανάπτυξη που τη συνοδεύουν κάθε είδους αποτυχίες.  Σ' αυτό τον κίνδυνο είναι πραγματικά εκτεθειμένα όλα τα παιδιά, γιατί όλα τα παιδιά βρίσκονται σε  παρόμοιες  καταστάσεις.  Κάθε  παιδί,  από  το  γεγονός  ότι  είναι  τοποθετημένο  σ'  ένα  περιβάλλον  ενηλίκων,  παρασύρεται  στο  να  θεωρεί  τον  εαυτό  του  μικρό  και  αδύναμο  και  να  αυτοεκτιμάται  σαν  ανεπαρκές  και  κατώτερο.  Σ'  αυτή  την  κατάσταση  δεν  είναι  σε  θέση  να  πιστέψει  ότι  επαρκούν  οι  δυνάμεις  του  να  εκπληρώσει  τα  καθήκοντα  που  του  αναθέτουν  τόσο  καλά  και  αλάθευτα,  όπως  απαιτούν απ' αυτό. Σ' αυτό το σημείο εμφανίζονται κιόλας τα περισσότερα παιδαγωγικά λάθη. Επειδή  απαιτούνται  πάρα πολλά  από το παιδί, προβάλλεται μπρος  στην ψυχή του  οξύτερα το αίσθημα της  μηδαμινότητάς  του.  Μάλιστα  σ'  άλλα  παιδιά  στρέφουν  διαρκώς  την  προσοχή  τους  πάνω  στη  μικρή 

Digitized by 10uk1s 

σημασία που έχουν, στη μικρότητα και την κατωτερότητά τους. Άλλα πάλι παιδιά χρησιμοποιούνται  σαν  τις  μπάλες  παιχνιδιού,  σα  διασκέδαση  ή  θεωρούνται  σαν  ένα  αγαθό,  το  οποίο  πρέπει  κανείς  ιδιαίτερα  να  προστατεύει,  ή  σα  μια  ενοχλητική  σαβούρα.  Συχνά  βρίσκονται  όλες  αυτές  οι  τάσεις  ενωμένες  και  στο  παιδί  δίνεται  να  καταλάβει,  πότε  από  τη  μια  και  πότε  από  την  άλλη  μεριά,  ό,τι  υπάρχει είτε για την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια των ενηλίκων. Το βαθύ αίσθημα κατωτερότητας  που  μ'  αυτό  τον  τρόπο  καλλιεργείται  στο  παιδί  μπορεί  να  μεγαλώσει  ακόμη  περισσότερο  από  ορισμένες  ιδιομορφίες  της  ζωής  μας.  Ανάμεσα  σ'  αυτές  είναι  η  συνήθειά  μας  να  μην  παίρνουμε  το  παιδί  στα  σοβαρά,  να  το  αφήνουμε  να  καταλάβει  ότι  ουσιαστικά  είναι  ένα  τίποτε,  ότι  δεν  έχει  δικαιώματα, ότι πρέπει πάντα να μπαίνει πίσω από τους μεγάλους, ότι δεν πρέπει να κάνει θόρυβο  και  πολλά  άλλα  τέτοια.  Ακόμη  ό,τι  είναι  αληθινό  μέσα  σ'  όλα  αυτά  προσφέρεται  μ'  έναν  τέτοιο  αταίριαστο  τρόπο  που  το  ρίχνει  στην  αναστάτωση.  Έπειτα,  ένας  τεράστιος  αριθμός  παιδιών  μεγαλώνει με το μόνιμο συναίσθημα του φόβου ότι θα το κκ ο ρ ο ϊ δ έ ψ ο υ ν  για ό,τι αναλάβει να κάνει.  Η  κακή  συνήθεια  να  κοροϊδεύουμε  τα  παιδιά  είναι  ιδιαίτερα  καταστροφική  για  την  εξέλιξή  τους.  Μπορούμε να παρακολουθήσουμε τον φόβο αυτών των ανθρώπων για την κοροϊδία ως τα κατοπινά  χρόνια  της  ζωής  τους.  Ακόμη  και  ενήλικοι  δεν  μπορούν  να  απαλλαγούν  απ'  αυτό  τον  φόβο.  Επίσης  πολύ  βλαβερή  είναι  η  συνήθεια  να  μην  παίρνονται  στα  σοβαρά  τα  παιδιά.  Όταν  τους  λέμε  αναλήθειες,  φτάνουν  εύκολα  στο  σημείο  να  αμφιβάλλουν  για  τη  σοβαρότητα  του  περιβάλλοντός  τους, ακόμη και της ζωής. Υπάρχουν περιπτώσεις που παιδιά, στον πρώτο καιρό που πήγαν σχολείο,  κάθονταν  χαμογελώντας  στο  θρανίο  και  τελικά  είπαν,  όταν  τους  δόθηκε  η  αφορμή,  ότι  θεωρούσαν  όλη την υπόθεση με το σχολείο σαν ένα αστείο των γονιών τους, τους οποίους δεν έπαιρναν καθόλου  στα σοβαρά.  2. Η εξουδετέρωση του αισθήματος κατωτερότητας, τάση για αναγνώριση και υπεροχή  Το αίσθημα κατωτερότητας, ανασφάλειας και ανεπάρκειας, είναι που υποχρεώνει στην τοποθέτηση  ενός  σκοπού  στη  ζωή  και  βοηθά  στη  διαμόρφωσή  του.  Από  τις  πρώτες  ακόμη  μέρες  της  παιδικής  ζωής, γίνεται φανερή η τάση του παιδιού να προκαλέσει και να στρέψει επάνω του την προσοχή των  γονιών  του.  Αυτές  είναι  οι  πρώτες  ενδείξεις  ότι  ξύπνησε  η  τάση  του  ανθρώπου  για  αναγνώριση,  η  οποία εξελίσσεται κάτω από την επίδραση του αισθήματος κατωτερότητας και οδηγεί το παιδί στο να  θέσει ένα σκοπό στον εαυτό του, με τον οποίο εμφανίζεται να υπερέχει του περιβάλλοντός του.  Η  τοποθέτηση  της  επιδίωξης  για  υπεροχή  καθορίζεται  από  το  μέγεθος  του  κοινωνικού  αισθήματος.  Δεν μπορούμε να κρίνουμε κανένα παιδί, κανέναν ενήλικο αν δεν κάνουμε μια σύγκριση ανάμεσα στο  κοινωνικό αίσθημα που υπάρχει μέσα τους και τη συμβολή της προσπάθειάς τους για υπεροχή πάνω  στους  άλλους.  Η  επιδίωξη  αναπτύσσεται  με  τέτοιο  τρόπο  ώστε  η  επιτυχία  της  να  προσφέρει  τη  δυνατότητα να αισθάνεται κανείς υπεροχή ή να εξυψώνει τόσο πολύ την προσωπικότητα του ατόμου  ώστε η ζωή να του φαίνεται άξια να τη ζήσει. Αυτή η επιδίωξη είναι επίσης που δίνει στα αισθήματα  την  αξία  τους,  κατευθύνει  και  επηρεάζει  τις  παρατηρήσεις,  διαμορφώνει  τις  παραστάσεις  και  καθοδηγεί  τη  δημιουργική  δύναμη,  με  την  οποία  φτιάχνουμε  παραστάσεις,  μορφοποιούμε  αναμνήσεις ή τις απωθούμε στο περιθώριο. Και αν σκεφτούμε ότι ούτε τα αισθήματα είναι απόλυτα  μεγέθη, αλλά πως επηρεάζονται από τη σκόπιμη δραστηριότητα που κυριαρχεί στην ψυχική ζωή, και  αν κατά συνέπεια έχουμε μπρος στα μάτια μας ότι οι παρατηρήσεις μας πραγματοποιούνται πάντα με  μια επιλογή και με μια απόκρυφη πρόθεση, ότι ομοίως οι παραστάσεις δεν περιέχουν καμιά απόλυτη  αξία,  αλλά  επηρεάζονται  από  αυτή  την  επιδίωξη  και  ότι  πάντα  και  από  κάθε  βίωμα  ζητούμε  να  κατακτήσουμε την πλευρά που μας φαίνεται πιο κατάλληλη για τη διατήρηση μέσα μας της επιδίωξής  μας,  τότε  γίνεται  κατανοητό  ότι  όλα  παραμένουν  σχετικά  και  μόνο  η  λάμψη  από  σταθερές  και  σίγουρες  αξίες  απομένει.  Στο  πνεύμα  μιας  αυταπάτης,  σε  ένα  είδος  πραγματικής  δημιουργικής  δύναμης, κρεμόμαστε από ένα σταθερό σημείο, το οποίο στην πραγματικότητα δεν υπάρχει. Αυτή η  αποδοχή, η οποία στην πραγματικότητα προσδιορίζεται από την ανεπάρκεια της ανθρώπινης ψυχικής  ζωής, εξισώνει πολλές δοκιμές στην επιστήμη και τη ζωή, όπως για παράδειγμα ο χωρισμός της γήινης  σφαίρας σε παράλληλους που ναι μεν δεν υπάρχουν, αλλά όμως η αποδοχή τους έχει μεγάλη αξία. Σε  όλες  τις  περιπτώσεις  ψυχικών  ψευδαισθήσεων  έχουμε  να  κάνουμε  με  φαινόμενα  του  παρακάτω  Digitized by 10uk1s 

είδους:  αποδεχόμαστε  ένα  σταθερό  σημείο,  μολονότι  με  μια  πλησιέστερη  θεώρηση  πρέπει  να  πειστούμε ότι δεν υπάρχει. Όμως ενεργούμε με αυτό τον τρόπο μόνο και μόνο για να πετύχουμε έναν  π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ ό   μέσα  στο  χάος  της  ζωής  και  για  να  μπορέσουμε  να  κάνουμε  έναν  υπολογισμό.  Όλα,  αρχίζοντας  από  τα  αισθήματα,  τοποθετούνται  πια  από  μας  σε  μια  περιοχή  που  μπορεί  να  μετρηθεί  και  μέσα  στην  οποία  μπορούμε  να  ενεργήσουμε.  Αυτό  είναι  το  πλεονέκτημα  που  μάς  προσφέρει  η  αποδοχή  ενός  σταθερού  σκοπού  κατά  τη  θεώρηση  της  ανθρώπινης  ψυχικής  ζωής.  Με  αυτό  τον  τρόπο  αναπτύσσεται  από  τον  υποθετικό  αυτό  κύκλο  της  ατομικής  ψυχολογίας  μια  ε υ ρ ι σ τ ι κ ή   μ έ θ ο δ ο ς : η ανθρώπινη ψυχική ζωή εξετάζεται και κατανοείται αρχικά σα να αποτελείται  από  έμφυτες  δυνάμεις  αναπτυσσόμενες  στη  μεταγενέστερη  ποιότητά  τους  κάτω  από  την  επιρροή  μιας  επιδίωξης  που  έχει  βάλει  στον  εαυτό  της.  Η  πείρα  μας  και  οι  εντυπώσεις  μάς  κάνουν  να  πιστεύουμε  ότι  αυτή  η  ευριστική  μέθοδος  είναι  κάτι  παραπάνω  από  ένα  βοηθητικό  μέσο  για  την  έρευνα,  ότι  στις  βάσεις  της  συμφωνεί  ευρύτατα  με  πραγματικά  φαινόμενα  της  ψυχικής  ανάπτυξης  που  είτε  τα  ζει  κανείς  πραγματικά  ή  τα  βρίσκει  στο  υποσυνείδητο.  Ύστερα  από  αυτά,  η  σκόπιμη  δραστηριότητα της ψυχής δεν είναι απλώς μια μορφή δικής μας ιδέας, αλλά ένα βασικό γεγονός.  Σχετικά  με  το  ζήτημα,  πώς  η  τάση  για  εξουσία  —  αυτό  το  κατ'  εξοχήν  κακό  στον  πολιτισμό  της  ανθρωπότητας — μπορεί αποτελεσματικότερα να αντιμετωπιστεί και να εξουδετερωθεί, η δυσκολία  βρίσκεται στο ότι κατά την εποχή που γεννιέται αυτή η τάση δύσκολα μπορεί κανείς να συνεννοηθεί  με το παιδί. Μονάχα πολύ αργότερα μπορούμε να αρχίσουμε την καλλιέργεια μιας σαφήνειας και να  επεμβαίνουμε διορθωτικά σε μια λαθεμένη ανάπτυξη. Η συμβίωση όμως με το παιδί κατά την εποχή  εκείνη προσφέρει τη δυνατότητα, αφού αναπτύξουμε με κατάλληλο τρόπο το κοινωνικό αίσθημα που  υπάρχει σε κάθε παιδί, να επιτύχουμε ότι η τάση του για την εξουσία δε θα γίνει πανίσχυρη.  Μια ακόμη δυσκολία είναι ότι επίσης και τα παιδιά δε μιλούν ειλικρινά για την επιδίωξή τους αυτή,  αλλά  την  καλύπτουν  και  προσπαθούν  να  την  πραγματοποιήσουν  με  μυστικό  τρόπο  κάτω  από  τα  χαρίσματα των καλών προθέσεων και τρυφερών αισθημάτων. Δείχνονται ντροπαλά και φροντίζουν να  μην  αποκαλυφθούν.  Η  ασυγκράτητη  τάση  για  κυριαρχία,  που  όλο  δυναμώνει,  γεννά  παρεκκλίσεις  στην  εξέλιξη  της  ψυχικής  ζωής  του  παιδιού  έτσι  ώστε  με  την  οξυμένη  ορμή  να  φτάσει  σε  μια  ασφάλεια  και  δύναμη,  που  το  θάρρος  μπορεί  να  γίνει  θράσος,  η  υπακοή  δειλία  και  η  τρυφερότητα  ένα  τέχνασμα  που  θα  εξαναγκάσει  τους  άλλους  σε  υποχώρηση,  υπακοή  και  υποταγή.  Με  αυτό  τον  τρόπο μπορεί όλα τα χαρακτηριστικά του ανθρώπου, δίπλα στην ειλικρινή και ολοφάνερη φύση τους,  να αποκτήσουν μια πρόσθετη ποιότητα από πονηρή επιθυμία για υπεροχή.  Η  συνειδητή  διαπαιδαγώγηση  που  επενεργεί  στο  παιδί,  ενεργεί  με  τη  συνειδητή  ή  ασυνείδητη  παρακίνηση να βοηθήσει το παιδί να βγει από την αβεβαιότητά του και να το εφοδιάσει για τη ζωή με  επιδεξιότητα, γνώσεις, κατανόηση και σωστά συναισθήματα για τους άλλους ανθρώπους. Όλα αυτά  τα  μέτρα,  απ'  όπου  και  αν  προέρχονται,  πρέπει  αρχικά  να  κατανοηθούν  σαν  προσπάθειες  δημιουργίας  νέων  δρόμων  για  το  αναπτυσσόμενο  παιδί,  που  ακολουθώντας  τους  θα  μπορέσει  ν'  απαλλαγεί από το αίσθημα κατωτερότητας και ανασφάλειας.  Ό,τι λοιπόν συμβαίνει τώρα στο παιδί  γίνεται  φανερό  στην  εξέλιξη  των  κύριων  χαρακτηριστικών  του,  τα  οποία  είναι  έκφραση  αυτού  που  συμβαίνει στην ψυχή του.  Ο   β α θ μ ό ς   ε π ί δ ρ α σ η ς  του αισθήματος κατωτερότητας και ανασφάλειας εξαρτάται κυρίως από την  α ν τ ί λ η ψ η   του  παιδιού.  Φυσικά  είναι  σημαντικός  ο  αντικειμενικός  βαθμός  της  κατωτερότητας  και  γίνεται αντιληπτός από το παιδί. Δεν πρέπει όμως να περιμένουμε πως το παιδί θα βγάλει από όλα  αυτά τα σωστά συμπεράσματα, πράγμα που άλλωστε και οι μεγάλοι ελάχιστα το καταφέρνουν. Από  αυτή  την  αιτία  αυξάνονται  φοβερά  οι  δυσκολίες.  Το  ένα  παιδί  μεγαλώνει  μέσα  σε  φοβερά  πολύπλοκες  καταστάσεις  που  κάνουν  αυτονόητη  την  πλάνη  του  ως  προς  τον  βαθμό  της  κατωτερότητας  και  ανασφάλειάς  του.  Ένα  άλλο  θα  μπορούσε  ίσως  να  εκτιμήσει  καλύτερα  τη  θέση  του.  Σε  γενικές  γραμμές,  όμως,  πρέπει  πάντα  να  έχουμε  στον  νου  μας  το  αίσθημα  του  παιδιού,  το  οποίο  ταλαντεύεται  πάντα,  ώσπου  να  καταλήξει  σε  μια  σταθεροποίηση  που  εξωτερικεύεται  σαν 

Digitized by 10uk1s 

α υ τ ο ε κ τ ί μ η σ η . Από την έκβασή της θα δημιουργηθεί η εξίσωση, ο σ σ υ μ ψ η φ ι σ μ ό ς , τον οποίο ζητά  το παιδί, για να ισοφαρίσει το αίσθημα της κατωτερότητάς του και ανάλογα θα πραγματωθεί επίσης  και ο καθορισμός ενός σκοπού.  Ο  ψυχικός  μηχανισμός  της  τάσης  για  συμψηφισμό,  συνεπεία  του  οποίου  το  ψυχικό  όργανο  στο  αίσθημα  της  κατωτερότητας  απαντά  πάντα  με  την  επιδίωξη  να  εξουδετερώσει  αυτό  το  τυραννικό  συναίσθημα,  έχει  μια  αναλογία  στην  οργανική  ζωή.  Είναι  ένα  αποδειγμένο  γεγονός,  πως  τα  όργανα  που  έχουν  πρωταρχική  σημασία  για  τη  ζωή,  όταν  παρουσιάσουν  μια  αδυναμία  και  εφόσον  έχουν  ακόμη  τη  δυνατότητα  να  ζήσουν,  αρχίζουν  να  απαντούν  με  έναν  εξαιρετικό  πολλαπλασιασμό  απόδοσης της δύναμής τους. Έτσι, όταν παρουσιάζονται δυσκολίες που απειλούν την κυκλοφορία του  αίματος, η καρδιά αρχίζει να δουλεύει με αυξημένες δυνάμεις. Συγκεντρώνει αυτές τις δυνάμεις από  όλο  τον  οργανισμό  και  σύγχρονα  διογκώνεται  και  φτάνει  να  έχει  ένα  μέγεθος  μεγαλύτερο  από  μια  καρδιά που δουλεύει φυσιολογικά. Με τον ίδιο τρόπο, το ψυχικό όργανο, όταν βρίσκεται κάτω από  την πίεση του αισθήματος της μικρότητας, της αδυναμίας και κατωτερότητας, θα προσπαθήσει με μια  ισχυρή καταβολή δυνάμεων να κυριαρχήσει πάνω σ' αυτό το συναίσθημα και να το παραμερίσει.  Στην  περίπτωση  που  το  αίσθημα  κατωτερότητας  είναι  ιδιαίτερα  πιεστικό,  υπάρχει  ο  κίνδυνος  το  παιδί,  από  τον  φόβο  του  πως  δε  θα  επαρκέσουν  οι  δυνάμεις  του  για  τη  μελλοντική  του  ζωή,  να  μη  μείνει  ευχαριστημένο  με  την  απλή  εξουδετέρωση  και  να  υπερβάλλει  στις  προσπάθειές  του  (υ υ π ε ρ σ υ μ ψ η φ ι σ μ ό ς ).  Η  τάση  για  κυριαρχία  και  υπεροχή  κορυφώνεται  και  εγγίζει  τα  όρια  της  νοσηρότητας. Σε τέτοια παιδιά δεν επαρκούν οι συνηθισμένες σχέσεις της ζωής τους. Θα επιδιώκουν,  σύμφωνα  με  τον  υψηλό  σκοπό  τους,  μεγάλες  και  εντυπωσιακές  εκδηλώσεις.  Με  μια  ιδιαίτερη  ανυπομονησία,  με  έντονες  εξάρσεις  που  ξεπερνούν  κατά  πολύ  το  συνηθισμένο  μέτρο  και  δίχως  να  λογαριάζουν  το  περιβάλλον  τους,  θα  προσπαθήσουν  να  σιγουρέψουν  την  ατομική  τους  θέση.  Με  αυτό τον τρόπο εντυπωσιάζουν, επεμβαίνουν ενοχλητικά στη ζωή των άλλων και τους εξαναγκάζουν,  πράγμα  που  είναι  φυσικό,  να  αμυνθούν.  Είναι  εναντίον  όλων  και  όλοι  είναι  εναντίον  τους.  Αυτό  φυσικά δε σημαίνει πως όλα αυτά γίνονται από την αρχή με κακό σκοπό. Ένα τέτοιο παιδί μπορεί για  πολύ  καιρό  να  κινηθεί  σε  τροχιά  που  εξωτερικά  ίσως  να  φαίνεται  φυσιολογική,  μπορεί  αυτό  το  χαρακτηριστικό  του,  τη  φιλοδοξία  η  οποία  αναπτύσσεται  για  πρώτη  φορά  στη  διάρκεια  αυτής  της  πορείας να τη βεβαιώνει με τέτοιο τρόπο, ώστε να μην έρχεται σε σύγκρουση ανοιχτή με τους άλλους.  Κανονικά θα διαπιστώσουμε ότι όλες οι προετοιμασίες που κάνει δε δίνουν σε κανέναν αληθινή χαρά,  γιατί  τραβούν  ένα  δρόμο  μη  ανεκτό  από  τον  πολιτισμό  μας.  Με  τη  φιλοδοξία  τους  που  δεν  καταφέρνουν  κατά  την  παιδική  τους  ηλικία  να  χαλιναγωγήσουν  και  να  τη  χρησιμοποιήσουν  σωστά,  ώστε  να  γίνει  γόνιμη,  αλλά  την  οξύνουν  όσο  πιο  πολύ  μπορούν,  γίνονται  ενοχλητικοί  στους  ανθρώπους που συναντούν στον δρόμο τους. Αργότερα αποχτούν και άλλα χαρακτηριστικά, τα οποία  ελεγχόμενα  από  την  άποψη  του  κοινωνικού  οργανισμού,  και  τέτοιος  είναι  η  ανθρώπινη  κοινωνία,  εκφράζουν εχθρική διάθεση. Σ' αυτά ανήκουν πάνω απ' όλα η ματαιοδοξία, η αλαζονεία και η τάση να  ξεπεράσουν  τους  άλλους  με  οποιοδήποτε  τρόπο,  πράγμα  που  ταυτόχρονα  μπορεί  να  είναι  προσπάθεια να υποβιβάσουν τους άλλους, όταν οι ίδιοι δεν μπορούν να υψωθούν πάνω απ' αυτούς.  Δεν τους ενδιαφέρει, παρά μονάχα η απόσταση, η μεγαλύτερη δυνατή διαφορά ανάμεσα σ' αυτούς  και τους άλλους. Μια τέτοια όμως τοποθέτηση στη ζωή δεν είναι μόνο για τους άλλους ενοχλητική.  Γίνεται  και  στον  φορέα  της  αισθητή  σαν  κάτι  δυσάρεστο,  αφού  τον  κατακλύζει  με  τις  σκοτεινές  πλευρές της ζωής και δεν του επιτρέπει να νοιώσει καμιά πραγματική χαρά.  Με  την  έντονη  προσπάθεια  που  κάνουν  να  ξεπεράσουν  τους  άλλους,  έρχονται  σε  αντίθεση  με  τα  κοινά καθήκοντα που επιβάλλονται στους ανθρώπους. Όταν συγκρίνουμε αυτούς τους μανιακούς της  κυριαρχίας με τον ιδανικό τύπο του κοινού ανθρώπου, με λίγη πείρα και εξάσκηση, θα αποχτήσουμε  το μέτρο που μας επιτρέπει να εξακριβώσουμε πόσο περίπου έχουν απομακρυνθεί από το κοινωνικό  συναίσθημα.  Μ'  αυτή  την  προϋπόθεση  και  μεγάλη  όμως  προσοχή,  μπορεί  ο  ανθρωπογνώστης  να  κατευθύνει  το 

Digitized by 10uk1s 

βλέμμα  του  στα  σωματικά  και  ψυχικά  ελαττώματα  που  θα  του  αποκαλύψουν  την  ύπαρξη  μιας  δύσκολης  εξέλιξης  στην  ψυχική  ζωή.  Αν  το  πάρουμε  αυτό  υπόψη  μας,  και  στην  περίπτωση  που  το  προσωπικό  μας  κοινωνικό  αίσθημα  είναι  αρκετά  αναπτυγμένο,  θα  μπορέσουμε  να  συνειδητοποιήσουμε την κατάσταση και δε θα προκαλέσουμε βλάβη, παρά ωφέλεια. Αυτό κατ' αρχήν  με  την  έννοια  ότι  τον  φορέα  μιας  παραμόρφωσης  ή  ενός  αρνητικού  χαρακτηριστικού  δε  θα  τον  θεωρήσουμε υπεύθυνο για την κατάστασή του, αλλά θα περιφρουρήσουμε ως τα ακρότατα όρια το  δικαίωμά του να είναι άπληστος, αφού έχουμε συνείδηση της κοινής ευθύνης που μας αφορά όλους  επειδή  σχετικά  με  την  περίπτωση  δεν  πάρθηκαν  ικανοποιητικά  προληπτικά  μέτρα  και  γι'  αυτό  τον  λόγο γίναμε συνυπεύθυνοι σε μια κοινωνική δυστυχία. Από αυτό το σημείο και πέρα θα μπορούμε να  προσφέρουμε  ανακούφιση  και  δε  θα  αντιμετωπίζουμε  τέτοιους  ανθρώπους  σαν  ένα  σκουπίδι  ή  προϊόν  εκφυλισμού  της  ανθρωπότητας.  Ύστερα  από  αυτή  την  αναγνώριση,  θα  πρέπει  να  του  δημιουργήσουμε πρώτα την ατμόσφαιρα που θα του επιτρέψει μια πιο ελεύθερη εξέλιξη και θα τον  διευκολύνει να εκτιμήσει τον εαυτό του στη σχέση του με τον άλλο κόσμο, σαν ίσο και ισάξιο. Όταν  φέρουμε στον νου μας πόσο δυσάρεστη μάς είναι η θέα ενός ανθρώπου που η έμφυτη κατωτερότητά  του  γίνεται  και  εξωτερικά  φανερή,  τότε  θα  μπορέσουμε  να  σταθμίσουμε  το  παιδαγωγικό  έργο  που  πρέπει  να  πραγματοποιήσουμε,  πρώτα  ως  προς  τον  εαυτό  μας,  για  να  αποκαταστήσουμε  μια  αρμονική σχέση με την απόλυτη αλήθεια του κοινωνικού αισθήματος, και να κρίνουμε πόσο ένοχος  είναι απέναντι σ' αυτό τον άνθρωπο ο πολιτισμός μας. Είναι αυτονόητο ότι ακριβώς οι άνθρωποι που  έρχονται  στον  κόσμο  με  ανεπαρκή  όργανα  νοιώθουν  αμέσως  ένα  βάρος  της  ζωής,  από  το  οποίο  οι  άλλοι είναι απαλλαγμένοι, και εύκολα αναπτύσσουν μια απαισιόδοξη αντίληψη για τον κόσμο. Στην  ίδια κατάσταση βρίσκονται και κείνα τα παιδιά που μπορεί η ανεπάρκεια των οργάνων τους να μην  είναι  τόσο  εμφανής,  όμως  δίκαια  ή  άδικα  κατέχονται  από  ένα  τέτοιο  αίσθημα  κατωτερότητας.  Το  αίσθημα αυτό μπορεί σε ειδικές περιπτώσεις, π.χ. αυστηρής ανατροφής, να μεγαλώσει τόσο, που να  καταλήξει στα ίδια αποτελέσματα. Δεν μπορούν πια να απαλλαγούν από το αγκάθι που τους έμπηξαν  στα πρώτα παιδικά χρόνια∙ η ψυχρότητα που συνάντησαν αποθαρρύνει κάθε προσπάθεια επαφής με  το περιβάλλον, πράγμα που καταλήγει στο να πιστεύουν ότι βρίσκονται αντιμέτωποι μ' έναν άστοργο  κόσμο, με τον οποίο είναι αδύνατη κάθε σύνδεση.  Παράδειγμα: Ένας ασθενής προκαλεί την προσοχή τονίζοντας ότι προχωρεί πάντα πιεζόμενος από ένα  βάρος και πόσο βαθιά είναι διαποτισμένος από τη συνείδηση του καθήκοντος και τη σπουδαιότητα  των πράξεών του. Έχει με τη γυναίκα του τις πιο άσχημες σχέσεις που είναι δυνατό να φανταστούμε.  Και τα δυο μέρη είναι άνθρωποι που ενεργούν με σχολαστική ακρίβεια, πάνω στην ίδια γραμμή, που  κατάληξή  της  είναι  η  επιβολή  του  ενός  πάνω  στον  άλλο.  Συνέπεια  αυτής  της  κατάστασης  είναι  η  διχόνοια  και  οι  καυγάδες,  κατά  τη  διάρκεια  των  οποίων  οι  αμοιβαίες  επιπλήξεις  και  οι  βρισιές  γίνονται  όλο  και  πιο  βαριές,  ώσπου  στο  τέλος  κόβεται  κάθε  σχέση  και  δεν  είναι  πια  δυνατό  να  αποκατασταθεί  ο  δεσμός  τους.  Ασφαλώς  αυτός  ο  άνθρωπος  είχε  διατηρήσει  ένα  μέρος  του  κοινωνικού  του  αισθήματος.  Ό,τι  όμως  μπορούσε  να  προσφέρει  στη  γυναίκα,  στους  φίλους  και  στο  άλλο περιβάλλον του, είχε καταπνιγεί από την τάση του να κάνει τον κυρίαρχο.  Μας διηγείται τα παρακάτω από την ιστορία της ζωής του. Μέχρι τον 17ο χρόνο της ηλικίας του δεν  είχε αναπτυχθεί σωματικά. Δεν είχε καθόλου μεγαλώσει. Η φωνή του ήταν ακόμη φωνή ενός μικρού  αγοριού. Τα γένια του δεν είχαν φυτρώσει και στο μπόι ήταν ένας από τους πιο κοντούς. Σήμερα είναι  36 χρονών. Δεν έχει πάνω του τίποτε το παράξενο. Η εξωτερική του εμφάνιση σαν άντρα είναι πέρα  για πέρα αψεγάδιαστη. Η φύση του έδωσε όλα όσα του είχε στερήσει ως τα 17 του χρόνια. Όμως, επί  οκτώ ολόκληρα χρόνια είχε υποφέρει από αυτή την καθυστέρηση στην ανάπτυξή του και φυσικά τότε  δεν  μπορούσε  να  ξέρει  ότι  αυτό  με  τον  καιρό  θα  περνούσε  από  μόνο  του.  Η  ιδέα  ότι  θα  έμενε  καθυστερημένος  σωματικά  και  ότι  θα  περνούσε  από  τη  ζωή  σαν  παιδί,  τον  βασάνιζε  συνέχεια.  Από  τότε  ακόμη  παρουσιάστηκαν  οι  ενδείξεις  των  τάσεων  που  αργότερα  εκδηλώθηκαν.  Μόλις  συναντούσε κάποιον, προσπαθούσε χωρίς διακοπή να τον πείσει ότι δεν ήταν παιδί όπως φαινόταν  ότι είναι. Το έκανε αυτό, θεωρώντας τον εαυτό του και κάνοντας τον σπουδαίο. Χρησιμοποιούσε όλες  τις  κινήσεις  και  τα  εκφραστικά  μέσα  στην  υπηρεσία  της  επιθυμίας  του  να  διακριθεί.  Με  τον  καιρό,  σταθεροποιήθηκαν οι ιδιότητες που πιο πάνω γνωρίσαμε. Προσπάθησε επίσης να δώσει στη γυναίκα  Digitized by 10uk1s 

του να καταλάβει ότι ήταν ανώτερος απ' ό,τι φαινόταν και κατά συνέπεια του όφειλε περισσότερο απ'  αυτόν που του είχε σεβασμό, ενώ κι αυτή, της ίδιας πάστας, του απόδειχνε πάντα ότι ήταν κατώτερος  απ' ό,τι πίστευε ο ίδιος. Με αυτή την τακτική δεν μπορούσε φυσικά να σταθεί μια φιλική σχέση και ο  συζυγικός δεσμός, που απ' τον καιρό ακόμη του αρραβώνα είχε παρουσιάσει σημάδια δυσαρμονίας,  κατέληξε  στην  ολοκληρωτική  κατάρρευση.  Σύγχρονα  όμως  κλονίστηκε  και  η  από  χρόνια  τραυματισμένη  αυτογνωσία  του  ανθρώπου  και  τελικά,  βαθιά  ταραγμένος  από  την  αποτυχία,  κατέφυγε  στον  γιατρό.  Με  τη  βοήθεια  του  γιατρού,  ασχολήθηκε  με  την  ανθρωπογνωσία,  για  να  μπορέσει να καταλάβει ποια λάθη έκανε στη ζωή του. Η πλάνη της υποτιθέμενης κατωτερότητάς του  είχε απλώσει τις ρίζες της σ' ολόκληρη τη ζωή του.  3. Κατευθυντήρια γραμμή και εικόνα του κόσμου  Όταν καταπιανόμαστε με έρευνες αυτού του είδους, είναι σκόπιμο να αναπαράγουμε τη σχέση με τον  παρακάτω περίπου τρόπο. Με βάση μια εντύπωση της παιδικής ηλικίας, σύρουμε μια γραμμή και τη  συνδέουμε με τη συγκεκριμένη πραγματική κατάσταση που έχουμε μπροστά μας. Μ' αυτό τον τρόπο  πολλές  φορές  πετυχαίνουμε  να  βρούμε  την  πνευματική  γραμμή  που  ακολούθησε  η  εξέλιξη  του  ανθρώπου.  Αυτή  είναι  η  γ ρ α μ μ ή   κ ί ν η σ η ς .  Πάνω  σ'  αυτή  ακολουθώντας  ένα  ορισμένο  υπόδειγμα  εξελίχθηκε  η  ζωή  του  ανθρώπου.  Μερικοί  έχουν  την  εντύπωση  ότι  παίρνουμε  αψήφιστα  την  ανθρώπινη  μοίρα,  σα  να  είχαμε  την  προτίμηση  να  αρνηθούμε  την  ε λ ε ύ θ ε ρ η   κ ρ ί σ η   και  τη  δυνατότητα  δημιουργίας  προσωπικού  πεπρωμένου.  Το  τελευταίο  αληθεύει  στην  πράξη.  Αυτό  που  πραγματικά  επιδρά  είναι  πάντα  η  γραμμή  κίνησης  ενός  ανθρώπου,  της  οποίας  η  διαμόρφωση  υποβάλλεται μεν σε ορισμένες τροποποιήσεις, όμως το κύριο περιεχόμενό της όσο και η ενέργειά της  υπάρχουν αναλλοίωτα και σταθερά από την παιδική ακόμη ηλικία, φυσικά όχι χωρίς συνάρτηση προς  το  περιβάλλον  του  παιδιού,  το  οποίο  αργότερα  θα  αντικατασταθεί  από  την  ανθρώπινη  κοινωνία.  Πέρα  από  την  πράξη  της  χάραξης  αυτής  της  νοητής  γραμμής,  πρέπει  σ'  όλες  τις  περιπτώσεις  να  παρακολουθήσουμε  όλη  την  ιστορία  της  ζωής  του  ανθρώπου,  αρχίζοντας  από  την  παιδική  ηλικία.  Στην ηλικία αυτή, ακόμη στην περίοδο του θηλασμού, αρχίζει η συγκέντρωση των εντυπώσεων που  θα  οδηγήσουν  το  παιδί  σε  μια  ορισμένη  κατεύθυνση  και  θα  το  υποχρεώσουν  να  αποκρίνεται  με  ορισμένο τρόπο στα ερωτήματα που βάζει η ζωή. Για την απάντηση αυτή θα χρησιμοποιηθούν όλες οι  δυνατότητες  ανάπτυξης  που  φέρνει  το  παιδί  μαζί  του  στη  ζωή  και  η  πίεση,  στην  οποία  είναι  εκτεθειμένο  ακόμη κατά  την  εποχή του θηλασμού, θα  επηρεάσει με πρωτόγονο τρόπο το είδος της  αντίληψής του για τη ζωή και την ιδέα του για τον κόσμο.  Γι' αυτό δε μάς προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η τοποθέτηση των ανθρώπων απέναντι στη ζωή δεν  αλλάζει ουσιαστικά από την εποχή του θηλασμού, ακόμη και όταν οι εξωτερικεύσεις τους διαφέρουν  ολότελα  από  εκείνες  των  πρώτων  παιδικών  χρόνων.  Κατά  συνέπεια,  έχει  μεγάλη  σημασία  να  τοποθετήσουμε  το  νήπιο  κάτω  από  συνθήκες  που  δε  θα  είναι  εύκολο  να  αποχτήσει  μια  λαθεμένη  άποψη  για  τη  ζωή.  Επίσης,  αποφασιστικό  ρόλο  παίζει  η  δύναμη  και  αντοχή  του  οργανισμού,  η  κοινωνική θέση του παιδιού και η ιδιομορφία του παιδαγωγού. Αν και στην αρχή οι απαντήσεις του  πραγματοποιούνται ανακλαστικά, αργότερα η συμπεριφορά αλλάζει με την έννοια της σκοπιμότητας  και προς ορισμένη κατεύθυνση, ώστε οι εξωτερικοί παράγοντες της ανάγκης δεν αποτελούν πια μόνο  τα  βάσανα  ή  την  ευτυχία  του,  αλλά  είναι  και  σε  θέση  να  ξεφύγει  με  τη  θέλησή  του  από  την  πίεση  αυτών  των  παραγόντων.  Με  την  προσπάθειά  τους  να  επιτύχουν  αναγνώριση  της  αξίας  τους,  αποβλέπουν  αυτά  τα  παιδιά  να  αποφύγουν  την  πίεση  των  παιδαγωγών  και  έτσι  μεταβάλλονται  σε  αντιπάλους  τους.  Το  φαινόμενο  αυτό  παρουσιάζεται  περίπου  κατά  την  εποχή  της  λεγόμενης  α ν α κ ά λ υ ψ η ς   τ ο υ   Ε γ ώ , δηλαδή τότε που το παιδί αρχίζει να μιλά για τον εαυτό του ή στη μορφή  του εγώ. Αυτή την εποχή το παιδί έχει κιόλας συνειδητοποιήσει ότι βρίσκεται σε μια σταθερή σχέση  με  το  περιβάλλον  του,  το  οποίο,  όπως  δεν  είναι  ουδέτερο,  το  υποχρεώνει  να  πάρει  θέση  και  να  ρυθμίσει τη σχέση του προς αυτό, ανάλογα με την απαίτηση που προβάλλει η ιδέα του για τον κόσμο.  Αν συγκρατήσουμε στη μνήμη όλα όσα είπαμε για τη σκόπιμη δραστηριότητα στην ανθρώπινη ψυχική  ζωή,  τότε  και  σε  μάς  τους  ίδιους  θα  γίνει  φανερό  ότι  σ'  αυτή  τη  γραμμή  κίνησης  ενυπάρχει  κάτι  το  Digitized by 10uk1s 

ενιαίο  που  είναι  άφθαρτο.  Αυτή  η  άποψη  μάς  επιτρέπει  να  εννοούμε  τον  άνθρωπο  σα  μια  ενιαία  προσωπικότητα,  πράγμα  ιδιαίτερα  σπουδαίο  στην  περίπτωση  που  ένας  άνθρωπος  παρουσιάζει  εκδηλώσεις,  οι  οποίες  αντιφάσκουν  μεταξύ  τους.  Υπάρχουν  παιδιά,  των  οποίων  ο  τρόπος  συμπεριφοράς στο σχολείο είναι εντελώς αντίθετος της συμπεριφοράς τους στο σπίτι. Επίσης και στη  ζωή  συχνά  συναντούμε  ανθρώπους,  των  οποίων  ο  χαρακτήρας  μάς  παρουσιάζεται  με  διάφορες  και  αντίθετες  μορφές,  ώστε  μάς  παραπλανά  ως  προς  την  πραγματική  φύση  του  ανθρώπου.  Πολλές  φορές,  επίσης,  οι  εκφραστικές  κινήσεις  δύο  ανθρώπων  εξωτερικά  μοιάζουν  πάρα  πολύ.  Μια  προσεχτική όμως εξέταση αυτής της περίπτωσης, με βάση τη γραμμή κίνησής τους, θα αποδείξει ότι η  μια είναι το αντίθετο της άλλης. Όταν δυο άνθρωποι κάνουν το ίδιο πράγμα, δεν είναι το ίδιο. Όταν  δυο άνθρωποι δεν κάνουν το ίδιο, μπορεί να είναι το ίδιο.  Δηλαδή  επιβάλλεται  να  ερευνούμε  τα  φαινόμενα  της  ψυχικής  ζωής,  εξαιτίας  της  π ο λ λ α π λ ή ς   σ η μ α σ ί α ς   που  έχουν,  όχι  χωριστά  και  απομονωμένα  το  ένα  από  το  άλλο,  αλλά  ακριβώς  αντίθετα,  όλα μαζί και σε σχέση το ένα προς το άλλο, σα μια ενότητα που κατευθύνεται προς ένα κοινό σκοπό.  Εξαρτάται από τη σημασία που έχει για τον σκοπό αυτό ένα φαινόμενο και σε σχέση με τη ζωή του  ανθρώπου.  Μόνο  η  σκέψη  ότι  όλα  τα  φαινόμενα  στη  ζωή  του  ανθρώπου  ακολουθούν  την  ίδια  κατεύθυνση, μάς ανοίγει τον δρόμο για την κατανόηση της ψυχικής του ζωής.  Αφού καταλάβουμε ότι η ανθρώπινη σκέψη και δράση υποτάσσονται σε μια σκόπιμη δραστηριότητα,  η  οποία  είναι  προσδιορισμένη  ως  προς  την  κατάληξη,  τότε  θα  μπορέσουμε  να  εννοήσουμε  και  την  πιθανότητα να υπάρξει η πηγή για τα πιο μεγάλα σφάλματα, η οποία για το άτομο είναι δοσμένη από  το γεγονός ότι ο άνθρωπος πάντα  σχετίζει όλες τις επιτυχίες και τα κάθε λογής πλεονεκτήματα που  έχει  στη  ζωή  με  τον  δικό  του  ιδιόρρυθμο  τρόπο  και  τα  αξιοποιεί  με  την  έννοια  της  ενίσχυσης  του  ατομικού  του  υποδείγματος  ζωής  και  της  γραμμής  που  τον  κατευθύνει.  Αυτό  είναι  δυνατό  γιατί  ο  άνθρωπος  δέχεται  και  κατευθύνει  τα  πάντα  ανεξέταστα  στα  σκοτάδια  της  συνείδησης  και  του  υποσυνείδητου.  Μόνο  η  επιστήμη  μπορεί  να  ρίξει  κάποιο  φως  και  να  μάς  δώσει  τη  δυνατότητα  να  συλλάβουμε, να κατανοήσουμε τον όλο μηχανισμό και τελικά να τον αλλάξουμε.  Θα κλείσουμε την ανάλυση αυτού του θέματος με ένα παράδειγμα, το οποίο θα δοκιμάσουμε με τη  βοήθεια  των  γνώσεων  που  κατάκτησε  ως  τώρα  η  ατομική  ψυχολογία,  να  αναλύσουμε  και  να  εξηγήσουμε κάθε ξεχωριστό φαινόμενο.  Μια  νέα  γυναίκα  παρουσιάζεται  σαν  άρρωστη  και  παραπονιέται  για  μια  ακατανίκητη  δυσαρέσκεια,  της οποίας την προέλευση αποδίδει  στο γεγονός ότι είναι αναγκασμένη να  ασχολείται με όλων των  ειδών τις δουλειές που της τρώνε όλη τη μέρα. Αυτό που εξωτερικά παρατηρούμε σ' αυτή τη γυναίκα  είναι  ότι  πρόκειται  για  ένα  τύπο  με  ανήσυχα  μάτια  και  την  τάση  να  βιάζεται  σ'  όλα  τα  ζητήματα.  Παραπονιέται για τον φόβο που την πιάνει κάθε φορά που ετοιμάζεται να περάσει ένα δρόμο ή να  καταπιαστεί  με  την  εκπλήρωση  οποιασδήποτε  αποστολής.  Πληροφορούμαστε  από  τους  δικούς  της  ότι  όλα  της  φαίνονται  δύσκολα.  Δίνει  την  εντύπωση  ότι  θα  λυγίσει  κάτω  από  το  βάρος  των  προσπαθειών που καταβάλλει. Η γενική εντύπωση που αποκομίζουμε είναι κατ' αρχήν ότι πρόκειται  για άνθρωπο που σ' όλα δίνει υπερβολική σημασία, φαινόμενο που παρουσιάζεται σε πάρα πολλούς  ανθρώπους. Το περιβάλλον της χαρακτηριστικά λέγει ότι «πάντα δημιουργούσε ιστορίες».  Αν εξετάσουμε με όλη τη σοβαρότητα την τάση ενός ανθρώπου να θεωρεί όλα τα καθήκοντα που του  ανατίθενται  σαν  ιδιαίτερα  βαριά  και  μεγάλης  σημασίας,  αν  προσπαθήσουμε  να  εξηγήσουμε  τι  σημαίνει  μια  τέτοια  συμπεριφορά  μέσα  σε  μια  ομάδα  ή  ένα  γάμο,  τότε  δε  θα  μπορέσουμε  να  αποφύγουμε  την  εντύπωση  ότι  αυτή  η  τάση  μοιάζει  με  μια  έκκληση  προς  το  περιβάλλον  να  μην  επιβάλλει  κι  άλλες  επιβαρύνσεις,  γιατί  πια  ούτε  κι  οι  πιο  αναγκαίες  εργασίες  δεν  είναι  δυνατό  να  εκτελεστούν.  Ό,τι γνωρίζουμε ως τώρα γι' αυτή τη γυναίκα δε μάς αρκούν. Πρέπει να την παρακινήσουμε να μάς 

Digitized by 10uk1s 

πει  περισσότερα.  Οι  εξετάσεις  αυτού  του  είδους  πρέπει  να  πραγματοποιούνται  με  την  ανάλογη  λεπτότητα,  χωρίς  ίχνος  αλαζονείας,  η  οποία  θα  προκαλούσε  αμέσως  τη  μαχητική  αντίδραση  της  άρρωστης. Αν έχουμε τη δυνατότητα να φτάσουμε σε συζήτηση, όπως στην περίπτωσή μας, τότε σιγά  ‐ σιγά θα αρχίσουμε τους υπαινιγμούς ότι όλη η συμπεριφορά της και ο χαρακτήρας της δείχνουν πως  ίσως  θα  ήθελε  να  δώσει  σε  κάποιον  —  πιθανώς  στον  σύζυγο  —  να  καταλάβει  ότι  δεν  μπορεί  να  ανεχθεί  περισσότερη  επιβάρυνση  και  ότι  έχει  την  απαίτηση  να  τύχει  καλύτερης  μεταχείρισης  και  περισσότερης τρυφερότητας. Μπορούμε να συνεχίσουμε με τον υπαινιγμό ότι όλα αυτά είχαν κάποτε  μια  αρχή  που  τα  προκάλεσε.  Πετυχαίνουμε  να  της  αποσπάσουμε  την  επιβεβαίωση  ότι  πριν  από  χρόνια  υποχρεώθηκε  να  υποφέρει  μια  εποχή,  κατά  την  οποία  περισσότερο  απ'  όλα  της  έλειψε  η  τρυφερότητα.  Τώρα  πια  καταλαβαίνουμε  καλύτερα  τη  συμπεριφορά  της.  Είναι  υποστήριγμα  της  απαίτησής της να την προσέχουν και προσπάθεια να αποφύγει την επιστροφή μιας κατάστασης που  θα ζημίωνε την απαίτησή της για οικογενειακή ζεστασιά.  Η  διάγνωσή  μας  επιβεβαιώθηκε  και  από  μια  άλλη  πληροφορία.  Μάς  αφηγήθηκε  την  ιστορία  μιας  φίλης  της,  που  σε  πολλά  σημεία  ήταν  ακριβώς  το  αντίθετό  της.  Η  φίλη  αυτή  είχε  κάνει  έναν  αποτυχημένο γάμο, από τον οποίο ήθελε να απαλλαγεί. Τη συνάντησε μια φορά, ακριβώς τη στιγμή  που  μ'  ένα  βιβλίο  στο  χέρι  έλεγε  με  βαριεστημένη  φωνή  στον  άντρα  της  ότι  δεν  ήταν  και  πολύ  σίγουρη  αν  το  μεσημεριανό  φαγητό  θα  ήταν  έτοιμο  στην  ώρα  του,  πράγμα  που  προκάλεσε  στον  άντρα  της  τέτοιον  ερεθισμό,  ώστε  παρασύρθηκε  σε  μια  αυστηρή  κριτική  της  συμπεριφοράς  της.  Τελειώνοντας  την  αφήγηση  αυτού  του  επεισοδίου,  η  ασθενής  μας  πρόσθεσε:  «Όσο  το  καλοσκέφτομαι, τόσο βρίσκω ότι η δική μου τακτική είναι πολύ καλύτερη. Εμένα δεν μπορούν ποτέ  να  μού  κάνουν  τέτοιες  παρατηρήσεις  γιατί  από  το  πρωί  ως  το  βράδυ  είμαι  παραφορτωμένη  με  δουλειές. Αν τύχει καμιά φορά να μην έχω έτοιμο το μεσημεριανό φαγητό στην ώρα του, δεν μπορεί  κανείς να πει τίποτε, αφού οι ώρες μου είναι γεμάτες βιασύνη και αδιάκοπη κίνηση. Γίνεται λοιπόν να  παρατήσω αυτή τη μέθοδο;»  Βλέπουμε λοιπόν τι διαδραματίζεται σ' αυτή την ψυχική ζωή. Μ' ένα σχετικά άκακο τρόπο προσπαθεί  να  αποχτήσει  μια  ορισμένη  υπεροχή,  να  είναι  πάνω  από  κάθε  επίπληξη.  Μια  προσπάθεια,  η  οποία  συνηγορεί για τρυφερή μεταχείριση και συμπεριφορά και, επειδή αυτή φέρνει καλά αποτελέσματα,  της φαίνεται ακατανόητη η απαίτηση να την εγκαταλείψει. Η έκκληση για τρυφερότητα, που κι αυτή  τελικά  γίνεται  με  σκοπό  την  υπεροχή  πάνω  στους  άλλους,  δεν  μπορεί  ποτέ  να  γίνεται  με  έντονο  τρόπο, και γι' αυτό τον λόγο δημιουργούνται διαφόρων  ειδών  δυσαρέσκειες. Κάτι  χάνεται, κάτι δεν  είναι  δυνατό  να  βρεθεί.  Γεννιέται  ένα  μπέρδεμα,  μια  κατάσταση,  η  οποία  προκαλεί  στη  γυναίκα  πάντα πονοκέφαλο, που δεν την αφήνει να κοιμηθεί ήσυχη, γιατί ασχολείται διαρκώς με φροντίδες,  οι  οποίες  της  φαίνονται  τεράστιες.  Υπερβάλλει  μόνο  και  μόνο  για  να  φανούν  καλύτερα  οι  προσπάθειές  της.  Μια  πρόσκληση  να  συμμετάσχει  σε  κάτι  αποτελεί  δύσκολη  υπόθεση.  Για  να  ανταποκριθεί  σ'  αυτή,  χρειάζεται  να  κάνει  τεράστιες  προετοιμασίες.  Η  πραγματοποίηση  και  της  πιο  μικρής προσπάθειας τής φαίνεται υπερβολικά δύσκολη υπόθεση και γι' αυτό και μια φιλική επίσκεψη  ακόμη  είναι  βαριά  δουλειά  που  απαιτεί  ώρες  και  μέρες.  Σε  τέτοια  περίπτωση  μπορούμε  με  αρκετή  βεβαιότητα να υποθέσουμε ότι θα ακολουθήσει μια άρνηση ή τουλάχιστο καθυστέρηση. Στη ζωή ενός  τέτοιου ανθρώπου η κοινωνικότητα δε θα ξεπεράσει ορισμένα όρια.  Στις σχέσεις όμως μεταξύ δύο ανθρώπων, όπως είναι ο γάμος, υπάρχει μια πληθώρα από απόψεις, οι  οποίες,  με  την  επίκληση  για  τρυφερότητα,  προβάλλονται  κάτω  από  ένα  ιδιαίτερο  φως.  Όπως  πολύ  συχνά συμβαίνει, μπορεί ο άντρας να απουσιάσει για λόγους επαγγελματικούς ή να έχει χη ένα κύκλο  φίλων,  τους  οποίους  κάπου  ‐  κάπου  συναντά,  ή  να  κάνει  μόνος  του  μια  επίσκεψη  ή  να  πρέπει  να  συμμετάσχει σε κάποια συνέλευση συλλόγου, στον οποίο ανήκει. Αν σε τέτοιες περιπτώσεις αφήνει  τη  γυναίκα  του  μόνη  στο  σπίτι,  δε  θα  πληγώσει  την  απαίτησή  της  για  τρυφερότητα  και  κατανόηση;  Από  πρώτη  ματιά  ίσως  θα  είμαστε  πρόθυμοι  να  δεχτούμε  —  και  αυτό  συμβαίνει  συχνότερα  στην  πράξη — ότι ο γάμος επιτρέπει να προσδέσουμε το άλλο ήμισυ όσο γίνεται πιο δυνατά στο σπίτι. Όσο  συμπαθής και αν φαίνεται αυτή η αξίωση, αποδείχνεται ότι για έναν εργαζόμενο άνθρωπο σημαίνει  στην  πραγματικότητα  αξεπέραστες  δυσκολίες.  Οι  δυσαρέσκειες  είναι  αναπόφευκτες  και  Digitized by 10uk1s 

παρουσιάζεται  το  φαινόμενο,  όπως  στην  περίπτωσή  μας,  ο  άντρας,  που  αργά  τη  νύχτα  με  προσοχή  και  ησυχία  πηγαίνει  στο  κρεβάτι,  να  βρίσκει  τη  γυναίκα  του  ξυπνητή,  να  τον  υποδέχεται  με  μια  έκφραση  μομφής  στο  πρόσωπό  της.  Δε  χρειάζεται  να  περιγραφούν  εκτενέστερα  οι  αρκετά  γνωστές  καταστάσεις αυτού του είδους. Επίσης δεν πρέπει στο σημείο αυτό να μην καταλαβαίνουμε ότι δεν  πρόκειται μόνο για μικρά λάθη της γυναίκας, αλλά πως υπάρχουν και πολλοί άντρες, οι οποίοι έχουν  μια παρόμοια άποψη. Στο σημείο αυτό όμως πρόκειται για το ζήτημα να δείξουμε ότι η απαίτηση για  ιδιαίτερα  τρυφερή  μεταχείριση  είναι  δυνατό  καμιά  φορά  να  τραβήξει  κι  άλλους  δρόμους.  Στη  δική  μας περίπτωση, ένα τέτοιο επεισόδιο ξετυλίγεται με τον ακόλουθο τρόπο. Αν είναι ανάγκη να περάσει  ο άντρας κάποια βραδιά έξω από το σπίτι, η γυναίκα του λέγει ότι, αφού τόσο σπάνια βγαίνει με τη  συντροφιά του, δε θα πείραζε αν αυτή τη φορά δεν ερχόταν τόσο νωρίς στο σπίτι. Μολονότι αυτό το  λέγει  με  εύθυμο  τόνο,  τα  λόγια  της  περιέχουν  ένα  πολύ  σοβαρό  στοιχείο.  Φαινομενικά  αντιφάσκει  στην εικόνα που έχουμε ως τώρα. Αν όμως εξετάσουμε την υπόθεση από πιο κοντά, θα βρούμε ότι  μια τέτοια αντίφαση δεν υπάρχει. Η γυναίκα είναι τόσο έξυπνη, ώστε χωρίς καθόλου να σκεφτεί πάνω  σ'  αυτό  το  ζήτημα,  δε  φέρεται  με  τρόπο  αυστηρό.  Μάλιστα,  εξωτερικά  τουλάχιστο,  σε  κάθε  περίπτωση  προσφέρει  την  εικόνα  μιας  εξαιρετικής  φιλοφροσύνης.  Η  περίπτωσή  μας,  αυτή  καθ'  εαυτή,  είναι  από  κάθε  άποψη  άμεμπτη.  Μας  απασχολεί  μόνο  από  λόγους  ψυχολογικού  ενδιαφέροντος.  Η  πραγματική  σημασία  των  λόγων  της  προς  τον  σύζυγό  της  είναι  ότι  αυτή  η  ίδια  η  γ υ ν α ί κ α   υπαγόρευσε  στον  άντρα  τι  να  κάνει.  Τώρα,  αφού  πια  αυτή  το  επέτρεψε,  είναι  συγχωρημένο, ενώ θα προσβαλλόταν πολύ βαριά αν το έκανε ο άντρας με δική του πρωτοβουλία. Η  εξωτερίκευσή  της  λοιπόν  δρα  σα  μια  συσκότιση  της  όλης  σχέσης.  Τώρα,  αυτή  είναι  το  μέρος  που  διευθύνει  και  ο  άντρας,  μολονότι  απλώς  εκτελεί  ένα  κοινωνικό  καθήκον,  φαίνεται  πως  είναι  εξαρτημένος από τις επιθυμίες και τη θέληση της γυναίκας.  Αν  λοιπόν  τώρα  σχετίσουμε  την  απαίτηση  αυτής  της  γυναίκας  για  λεπτότερη  μεταχείριση  με  τις  καινούργιες μας ανακαλύψεις, ότι δηλαδή αυτή ανέχεται μονάχα ό,τι η ίδια κατευθύνει, τότε αμέσως  καταλαβαίνουμε ότι όλη η ζωή αυτής της γυναίκας διαποτίζεται από την επιθυμία να μην παίζει ποτέ  δεύτερο  ρόλο,  να  διατηρεί  την  υπεροχή,  να  μη  διατρέξει  ποτέ  τον  κίνδυνο  να  χάσει  τη  θέση  της,  εξαιτίας  κανενός  είδους  επίπληξης,  και  να  είναι  διαρκώς  το  κέντρο  του  μικρού  περιβάλλοντός  της.  Αυτή τη γραμμή θα τη βρούμε σε κάθε  στιγμή της ζωής της. Π.χ. στην  περίπτωση που πρόκειται να  αλλάξει υπηρέτρια. Την κυριεύει μεγάλη ταραχή και φανερά την απασχολεί η έννοια αν θα μπορέσει  και με τη νέα υπηρέτρια να διατηρήσει τη συνηθισμένη κυριαρχία. Το ίδιο και όταν ετοιμάζεται για  έξοδο από το σπίτι. Γι' αυτή, το να ζει σε μια περιοχή, όπου η κυριαρχία της φαίνεται εξασφαλισμένη,  είναι κάτι ολότελα διαφορετικό από το να εγκαταλείψει το σπίτι, να βρεθεί στον δρόμο, «στα ξένα»,  εκεί  που  τίποτε  δεν  είναι  υποταγμένο  στη  θέλησή  της,  που  πρέπει  να  φροντίζει  να  αποφεύγει  τα  αυτοκίνητα, όπου δηλαδή πρέπει γενικά να παίξει ένα πολύ ‐ πολύ μικρό ρόλο. Η πηγή λοιπόν και η  σημασία  αυτής  της  έντασης  μάς  γίνεται  γνωστή  μόνο  αν  σκεφτούμε  πόσο  πληθωρική  εξουσία  διεκδικεί αυτή η γυναίκα στο σπίτι.  Αυτού του είδους τα φαινόμενα εμφανίζονται συνήθως μέσα σ' ένα τόσο συμπαθητικό πλαίσιο, που  στην  αρχή  δε  μας  περνά  καθόλου  η  σκέψη  ότι  ένας  τέτοιος  άνθρωπος  υποφέρει.  Αυτό  το  βάσανο  μπορεί  να  πάρει  μεγάλες  διαστάσεις.  Το  μόνο  που  χρειάζεται  είναι  να  σκεφτούμε,  όπως  στην  περίπτωσή  μας,  τις  εντάσεις  αυτού  του  είδους  μεγεθυμένες.  Π.χ.  υπάρχουν  άνθρωποι,  οι  οποίοι  αποφεύγουν  να  χρησιμοποιήσουν  το  λεωφορείο,  γιατί  εκεί  δεν  μπορούν  να  έχουν  τη  δική  τους  θέληση. Αυτή η τάση μπορεί να πάρει μεγάλες διαστάσεις ως το σημείο να μη βγαίνουν πια καθόλου  από το σπίτι τους.  Στην  παραπέρα  εξέλιξή  της  η  περίπτωσή  μας  είναι  ένα  πολύ  διδακτικό  παράδειγμα  για  το  πώς  οι  παιδικές εντυπώσεις εξακολουθούν διαρκώς να επιδρούν στη ζωή ενός ανθρώπου. Δεν μπορούμε να  αρνηθούμε  ότι,  από  τη  δ ι κ ή   τ η ς   άποψη,  η  γυναίκα  έχει  δίκιο.  Όταν  κάποιος  έχει  αυτή  την  τοποθέτηση,  και  ολόκληρη  η  ζωή  του  είναι  θεμελιωμένη  πάνω  στην  απαίτησή  του  για  ζεστασιά,  τρυφερότητα  και  σεβασμό,  τότε  το  μέσο  που  μεταχειρίζεται  —  να  φέρεται  πάντα  σα  να  είναι  παραφορτωμένη με υποχρεώσεις και με έξαψη — δεν είναι τόσο κακό, γιατί μ' αυτό θα επιτύχει όχι  Digitized by 10uk1s 

μόνο να απομακρύνει κάθε κριτική, αλλά και να παρακινεί και το περιβάλλον του να του φέρεται με  ήπιο  τρόπο,  να  τον  βοηθά  και  να  αποφεύγει  ο,τιδήποτε  θα  μπορούσε  να  διαταράξει  την  ψυχική  ισορροπία του.  Αν πάμε μερικά χρόνια πίσω  στη ζωή  της άρρωστής μας, μαθαίνουμε ότι και στο σχολείο, όταν δεν  ήξερε τα μαθήματά της, την έπιανε ταραχή και έτσι υποχρέωνε τους δασκάλους να της φέρονται με  ιδιαίτερη λεπτότητα. Επίσης μαθαίνουμε και κάτι άλλο ακόμη. Ήταν η μεγαλύτερη από τρία αδέρφια.  Μετά απ' αυτή ακολουθούσε ένας αδερφός και τέλος μια μικρότερη αδερφή. Με τον αδερφό της είχε  πάντα  τσακωμούς.  Της  φαινόταν  ότι  εκείνος  είχε  την  προτίμηση  των  γονιών.  Ιδιαίτερα  τη  στενοχωρούσε  το  γεγονός  ότι  τις  δικές  του  σχολικές  επιδόσεις  τις  παρακολουθούσαν  με  ξεχωριστό  ενδιαφέρον,  ενώ  αυτή,  που  αρχικά  ήταν  πολύ  καλή  μαθήτρια,  με  όλους  τους  καλούς  βαθμούς  που  έπαιρνε,  σκόνταφτε  στην  αδιαφορία  των  δικών  της,  ώσπου  στο  τέλος  αυτή  η  κατάσταση  τής  έγινε  ανυπόφορη  και  άρχισε  να  σκέφτεται  διαρκώς  γιατί  στην  προκειμένη  περίπτωση  ίσχυαν  δυο  διαφορετικά μέτρα.  Καταλαβαίνουμε κιόλας ότι η κοπέλα ζητούσε ίση μεταχείριση και ότι από παιδί πρέπει να είχε ένα  έντονο  αίσθημα  κατωτερότητας  που  ήθελε  να  το  εξουδετερώσει.  Πραγματοποίησε  στο  σχολείο  την  επιθυμία  της  αυτή,  με  το  να  γίνει  κακή  μαθήτρια.  Προσπάθησε  να  ξεπεράσει  τον  αδερφό  της  στις  αποτυχίες όχι με την έννοια μιας υψηλότερης ηθικής, αλλά με την παιδική ιδέα να τραβήξει μ' αυτό  τον  τρόπο  την  προσοχή  τον  γονιών  πάνω  της.  Φαίνεται  πως  όλα  αυτά  τα  καμώματα  ήταν  λίγο  συνειδητά, γιατί σήμερα διαπιστώνει πολύ καθαρά ότι  ή θ ε λ ε  να γίνει μια κακή μαθήτρια. Οι γονείς  της  όμως  δε  νοιάστηκαν  καθόλου  ούτε  για  τις  κακές  σχολικές  της  επιδόσεις.  Και  τότε  έγινε  κάτι  το  πολύ ενδιαφέρον. Ξαφνικά άρχισε πάλι να παίρνει καλούς βαθμούς. Όμως τώρα πρόβαλε στη σκηνή  με  τρόπο  εντυπωσιακό  η  μικρότερη  αδερφή.  Επίσης  κι  αυτή  έπαιρνε  κακούς  βαθμούς  στο  σχολείο,  όμως η μητέρα της ενδιαφερόταν και γι' αυτή σχεδόν το ίδιο, όσο και για τον αδερφό της, και αυτό  για  ένα  πολύ  παράξενο  λόγο.  Ενώ  η  άρρωστή  μας  είχε  κακούς  βαθμούς  μόνο  στα  μαθήματα,  η  αδερφή της βαθμολογήθηκε άσχημα και στη διαγωγή. Μ' αυτό τον τρόπο κατάφερε πολύ καλύτερα  να τραβήξει την προσοχή των γονιών της, γιατί μια κακή βαθμολογία στη διαγωγή έχει ένα ολότελα  διαφορετικό κοινωνικό αποτέλεσμα. Απαιτεί τη λήψη ιδιαίτερων μέτρων και υποχρεώνει τους γονείς  να ενδιαφερθούν περισσότερο γι' αυτό το παιδί.  Ο αγώνας λοιπόν για την ισοτιμία είχε σ' αυτή τη φάση αποτύχει. Δεν πρέπει τώρα να ξεχάσουμε ότι η  αποτυχία ενός αγώνα για ισοτιμία δεν οδηγεί ποτέ στην εμφάνιση ενός νεκρού σημείου μέσα σ' όλη  αυτή τη διαδικασία. Κανένας άνθρωπος δεν ανέχεται μια τέτοια κατάσταση. Από το σημείο αυτό θα  προέλθουν  νέοι  ερεθισμοί,  θα  αναλαμβάνονται  νέες  προσπάθειες  που  θα  συντελέσουν  στη  διαμόρφωση του χαρακτήρα ενός ανθρώπου. Τώρα καταλαβαίνουμε κάπως καλύτερα τη δημιουργία  αυτών των προβλημάτων, την ένταση, τη βιασύνη και την προσπάθεια να παρουσιάζεται πάντα στους  άλλους  σαν  καταπιεζόμενη  και  παραφορτωμένη  με  υποχρεώσεις.  Όλα  αυτά  αρχικά  είχαν  στόχο  τη  μητέρα. Ήταν μια προσπάθεια εξαναγκασμού των γονιών να στρέψουν την προσοχή τους επάνω της,  στον ίδιο βαθμό που το έκαναν αυτό ως προς τη μικρότερη αδερφή. Συγχρόνως ήταν και μια μομφή  ότι  τη  μεταχειρίζονταν  χειρότερα  από  την  αδερφή  της.  Η  βασική  ψυχική  διάθεση  που  από  τότε  δημιουργήθηκε στη γυναίκα διατηρήθηκε μέχρι σήμερα.  Μπορούμε  να  γυρίσουμε  ακόμη  πιο  πίσω  στη  ζωή  της.  Μας  αφηγείται,  σαν  ένα  ιδιαίτερα  εντυπωσιακό βίωμα της παιδικής της ηλικίας, ότι όταν ήταν μόλις τριών χρονών, θέλησε να χτυπήσει  μ'  ένα  ξύλο  τον  αδερφό  της  που  μόλις  τότε  είχε  γεννηθεί  και  πώς  μόνο  η  προσοχή  της  μητέρας  της  εμπόδισε μια τραγωδία. Με μια εξαιρετικά λεπτή διαίσθηση ανακάλυψε το κορίτσι από τότε ακόμη  ότι  αιτία  για  την  παραμέληση  και  τη  χαμηλή  εκτίμηση  που  της  είχαν  ήταν  το  απλό  γεγονός  ότι  γεννήθηκε  κορίτσι.  Θυμάται  με  ακρίβεια  ότι  εκείνη  την  εποχή  είχε  αμέτρητες  φορές  εκφράσει  την  επιθυμία  να  γίνει  αγόρι.  Με  τον  ερχομό  του  αδερφού  της,  είδε  πως  όχι  μονάχα  στερήθηκε  τη  συνηθισμένη  ζεστασιά  της  φωλιάς  της,  αλλά  και  η  διάθεσή  της  χάλασε  πολύ  περισσότερο  από  το 

Digitized by 10uk1s 

γεγονός  ότι  εκείνος,  σαν  αγόρι,  είχε  μια  πολύ  καλύτερη  μεταχείριση,  παρά  αυτή  που  ήταν  κορίτσι.  Στην  προσπάθειά  της  να  εξουδετερώσει  αυτή  την  έλλειψη,  ξέπεσε  με  τον  καιρό  στην  τακτική  να  παρουσιάζεται πάντα σαν παραφορτωμένη.  Ένα όνειρο θα μας δείξει επίσης πόσο βαθιά είναι ριζωμένη στη ψυχική ζωή ενός ανθρώπου η γραμμή  της κίνησής του. Αυτή η γυναίκα ονειρεύτηκε ότι μέσα στο σπίτι της είχε μια συζήτηση με τον άντρα  της.  Αυτός  όμως  δε  μοιάζει  καθόλου  με  άντρα.  Είναι  μια  γυναίκα.  Αυτή  η  λεπτομέρεια  δείχνει  συμβολικά  το  πρότυπο,  με  το  οποίο  πλησιάζει  αυτή  τα  γεγονότα  και  τις  σχέσεις  της.  Το  όνειρο  σημαίνει ότι βρήκε την ισοτιμία με τον άντρα. Δεν είναι πια ο άντρας με την υπεροχή του, όπως μια  φορά ο αδερφός της. Τώρα πια αυτός είναι σχεδόν όπως και μια γυναίκα. Ανάμεσά τους δεν υπάρχει  πια καμιά ουσιαστική διαφορά. Πέτυχε στο όνειρό της αυτό που είχε επιθυμήσει από τα παιδικά της  χρόνια.  Έτσι, με τη σύνδεση δυο σημείων στην ψυχική ζωή ενός ανθρώπου, αποκαλύψαμε την κατευθυντήρια  γραμμή,  τη  γραμμή  της  ζωής  του,  και  σχηματίσαμε  μια  ενιαία  εικόνα,  την  οποία  μπορούμε  ανακεφαλαιώνοντας  να  χαρακτηρίσουμε  ως  ακολούθως:  έχουμε  μπροστά  μας  έναν  άνθρωπο,  ο  οποίος έχει την επιθυμία, μεταχειριζόμενος τα πιο συμπαθητικά και φιλόφρονα μέσα, να παίξει τον  κυρίαρχο ρόλο. 

Digitized by 10uk1s 

Κεφάλαιο VI  Η προετοιμασία για τη ζωή  Μια  βασική  αρχή της ατομικής ψυχολογίας είναι  η ακόλουθη:  ό λ α   τ α   φ α ι ν ό μ ε ν α   τ η ς   ψ υ χ ι κ ή ς   ζωής  πρέπει  να  τα  αντιλαμβανόμαστε  σα  μια  προετοιμασία  για  έναν  ορισμένο  σ κ ο π ό ,   ο   ο π ο ί ο ς   α ι ω ρ ε ί τ α ι   μ π ρ ο ς   σ τ α   μ ά τ ι α   μ α ς .  Η  διαμόρφωση  της  ψυχικής  ζωής,  όπως  την περιγράψαμε ως τώρα, έχει για μάς την έννοια προετοιμασίας για το μέλλον, το οποίο φαίνεται  σα να εκπληρώνει τις επιθυμίες του ατόμου. Αυτό είναι ένα γενικό ανθρώπινο φαινόμενο και όλοι οι  άνθρωποι  περνούν  μέσα  από  αυτή  τη  διαδικασία.  Όλοι  οι  αρχαίοι  μύθοι,  θρύλοι  και  παραδόσεις  κάνουν λόγο για μια ιδανική κατάσταση, η οποία κάποτε θαρθεί ή είχε κιόλας υπάρξει στο παρελθόν.  Σ'  αυτή  την  κατηγορία  ανήκει  και  η  πεποίθηση  όλων  των  λαών  για  τον  χαμένο  παράδεισο.  Ένας  απόηχος αυτής της νοσταλγίας της ανθρωπότητας βρίσκεται σ' όλες τις θρησκείες. Όλες υπόσχονται  ένα  μέλλον  απαλλαγμένο  από  κάθε  βάσανο.  Η  δοξασία  της  μακαριότητας  της  ψυχής  ή  της  αιώνιας  επανόδου  δεν  είναι  τίποτε  άλλο,  παρά  η  πίεση  ότι  η  ψυχή  μπορεί  να  επανέρχεται  πάντα  με  νέα  μορφή. Όλα τα παραμύθια αποδείχνουν ότι ποτέ δεν έλειψε από την ανθρωπότητα η ελπίδα σ' ένα  ευτυχισμένο μέλλον.  1. Παιχνίδι  Στην παιδική ηλικία υπάρχει ένα φαινόμενο που δείχνει καθαρά την προετοιμασία για το μέλλον: τα  παιχνίδια. Δεν πρέπει να τα βλέπουμε σαν ιδιοτροπία των γονιών ή των παιδαγωγών, αλλά σα μέσα  επιβοηθητικά της ανατροφής, σαν παρορμήσεις για το πνεύμα, τη φαντασία και την επιδεξιότητα. Στο  παιχνίδι  φαίνεται  κατά  κανόνα  η  προετοιμασία  για  το  μέλλον.  Στον  τρόπο,  με  τον  οποίο  το  αντιμετωπίζει, στην εκλογή του είδους του παιχνιδιού και στη σημασία που δίνει σ' αυτό. Στο παιχνίδι  θα φανεί ακόμη τι είδους είναι η σχέση του παιδιού προς το περιβάλλον του, πώς αντιμετωπίζει τους  συνανθρώπους του, φιλικά ή εχθρικά, και ιδιαίτερα αν υπογραμμίζει την τάση του να κυριαρχεί πάνω  στους  άλλους.  Επίσης  στο  παιχνίδι  μπορούμε  να  παρατηρήσουμε  πώς  γενικά  τοποθετείται  το  παιδί  απέναντι  στη  ζωή.  Για  το  παιδί  λοιπόν  το  παιχνίδι  έχει  μια  ξεχωριστή  σπουδαιότητα.  Η  αποκάλυψη  αυτής της πραγματικότητας, η οποία μάς διδάσκει να βλέπουμε το παιχνίδι σαν προετοιμασία για το  μέλλον,  οφείλεται  στον  καθηγητή  της  παιδαγωγικής  Γκρος,  που  απέδειξε  ότι  αυτή  η  τάση  υπάρχει  επίσης και στα παιχνίδια των ζώων.  Με  αυτά  όμως  δεν  εξαντλήσαμε  όλο  το  θέμα.  Πριν  απ'  όλα,  τα  παιχνίδια  είναι  μια  εκδήλωση  του  κοινωνικού αισθήματος, το οποίο είναι τόσο ισχυρό στο παιδί, που αυτό παρασύρεται με δύναμη από  τούτο  το  αίσθημα  και  αναζητά  κάτω  από  όλες  τις  περιστάσεις  μέσα  σ'  αυτό  το  αίσθημα  την  ικανοποίησή  του.  Τα  παιδιά  που  αποφεύγουν  τα  παιχνίδια  προκαλούν  πάντα  την  υποψία  μιας  αποτυχίας.  Τέτοια  παιδιά  είναι  εκείνα  που  ευχαρίστως  μένουν  αποτραβηγμένα  και  που,  αν  αναγκαστούν  να  αναμιχθούν  με  τ'  άλλα  παιδιά,  συνήθως  χαλάνε  το  παιχνίδι.  Η  κύρια  αιτία  για  μια  τέτοια συμπεριφορά είναι η αλαζονεία, μια χαμηλή αυτοεκτίμηση, και σα συνέπεια αυτής ο φόβος ότι  θα  παίξουν  άσχημα  τον  ρόλο  τους.  Γενικά  το  μέγεθος  του  κοινωνικού  αισθήματος  στα  παιδιά  θα  εξακριβωθεί με περισσότερη σιγουριά κατά το παιχνίδι.  Ένας  άλλος  παράγοντας  που  παρουσιάζεται  καθαρά  κατά  τα  παιχνίδια  είναι  η  τάση  για  υπεροχή,  η  οποία θα προδοθεί από την κλίση να δίνει διαταγές, να κυριαρχεί. Αυτή η τάση αναγνωρίζεται από το  αν και πώς το παιδί επιζητεί να αναδειχτεί και σε ποιο βαθμό προτιμά παιχνίδια που του δίνουν την  ευκαιρία να ικανοποιεί τέτοιες τάσεις και να παίζει ρόλο κυριαρχικό. Θα βρεθούν πολύ λίγα παιχνίδια  που να μην περιέχουν τουλάχιστο έναν από αυτούς τους τρεις παράγοντες: προετοιμασία για τη ζωή,  κοινωνικό αίσθημα και τάση κυριαρχίας.  Υπάρχει  όμως  ένας  ακόμη  παράγοντας  συνδεμένος  με  το  παιχνίδι.  Είναι  η  δυνατότητα  που  προσφέρεται στο παιδί, παίζοντας, να αναπτύξει μια δραστηριότητα. Το παιδί στο παιχνίδι στηρίζεται 

Digitized by 10uk1s 

αποκλειστικά στις δικές του δυνάμεις. Η επίδοσή του είναι υποχρεωτικό εξαγόμενο από το παιχνίδι  και τις σχέσεις με τους άλλους. Υπάρχει μεγάλος αριθμός παιχνιδιών, τα οποία ακριβώς φέρνουν στην  επιφάνεια  τα  δημιουργικά  στοιχεία.  Ιδιαίτερα  τα  παιχνίδια  που  προσφέρουν  στο  ενεργητικό  παιδί  έναν  ευρύ  χώρο  για  την  εφαρμογή  της  δημιουργικής  του  τάσης,  κρύβουν  μέσα  τους  ένα  σημαντικότατο  στοιχείο  της  μελλοντικής  επαγγελματικής  του  σταδιοδρομίας.  Ασφαλώς  έχει  συμβεί  στην ιστορία πολλών ανθρώπων να έχουν φτιάξει π.χ. πρώτα φορέματα για κούκλες και αργότερα για  μεγάλους.  Το  παιχνίδι  είναι  αχώριστα  συνδεμένο  με  την  ψυχική  εξέλιξη  του  παιδιού.  Είναι,  σα  να  λέμε,  η  επαγγελματική του δραστηριότητα και σαν τέτοια πρέπει να το βλέπουμε. Γι' αυτό τον λόγο δεν είναι  καθόλου  ασήμαντη  υπόθεση  να  ενοχλούμε  το  παιδί  την  ώρα  που  παίζει.  Δεν  επιτρέπεται  να  θεωρούμε το παιχνίδι σα χάσιμο χρόνου. Από την άποψη της προετοιμασίας για το μέλλον, βρίσκεται  μέσα σε κάθε παιδί κάτι από τον μεγάλο, ο οποίος θα παρουσιαστεί αργότερα. Κατά συνέπεια, είναι  σπουδαία διευκόλυνση για μας, όταν κρίνουμε έναν ενήλικο, να γνωρίζουμε επίσης και την παιδική  του ηλικία.  2. Προσοχή και αφηρημάδα  Μια ικανότητα του ψυχικού οργάνου, που βρίσκεται στο προσκήνιο της δημιουργικής ικανότητας του  ανθρώπου, είναι η προσοχή. Αν φέρουμε με προσοχή τα αισθητήρια όργανά μας σε σχέση με κάποιο  γεγονός  που  διαδραματίζεται  μέσα  μας  ή  έξω  από  το  άτομό  μας,  τότε  έχουμε  το  αίσθημα  μιας  ιδιαίτερης έντασης, και μάλιστα μιας έντασης που δεν απλώνεται σ' όλο το σώμα αλλά περιορίζεται σ'  ένα ορισμένο αισθητήριο όργανο, π.χ. το μάτι. Έχουμε το αίσθημα ότι κάτι συμβαίνει. Στην πράξη θα  διαπιστώσουμε  ότι  πρόκειται  για  διαδικασία  κίνησης  (σ'  αυτή  την  περίπτωση  η  κατεύθυνση  του  άξονα των ματιών), η οποία μας δίνει το αίσθημα της ιδιαίτερης έντασης.  Όταν  λοιπόν  η  διαδικασία  της  προσοχής  προκαλεί  μια  ένταση  σε  ορισμένη  περιοχή  του  ψυχικού  οργάνου και του οργανισμού της κίνησής μας, αυτό σημαίνει ότι ταυτόχρονα άλλες εντάσεις πρέπει  να  κρατηθούν  σε  απόσταση.  Έτσι  εξηγείται  ότι  μόλις  αφοσιωθούμε  με  προσοχή  σε  κάποιο  πράγμα,  βάζουμε στο περιθώριο κάθε άλλη παρενόχληση. Η προσοχή λοιπόν σημαίνει για το ψυχικό όργανο  θέση  ετοιμότητας.  Είναι  μια  ολότελα  ειδική  σύνδεση  με  τα  φαινόμενα,  μια  προετοιμασία  για  αμυντική ή επιθετική κίνηση. Γεννιέται από μια ανάγκη ή από μια ασυνήθιστη κατάσταση, κατά την  οποία ολόκληρη η δύναμή μας μπαίνει στην υπηρεσία ενός ιδιαίτερου σκοπού.  Κάθε  άνθρωπος  διαθέτει  την  ικανότητα  της  προσοχής  ακόμη  κι  αν  είναι  άρρωστος  ή  πνευματικά  καθυστερημένος.  Συχνά  όμως  παρουσιάζεται  το  φαινόμενο  της  απουσίας  της  προσοχής  από  έναν  άνθρωπο.  Υπάρχουν  πολλές  αίτιες  γι'  αυτό.  Αρχικοί  παράγοντες  που  μειώνουν  την  ικανότητα  ανάπτυξης  της  προσοχής  είναι  η  κούραση  ή  η  αρρώστια.  Υπάρχουν  ακόμη  άνθρωποι  που  η  ανεπάρκεια  της  προσοχής  τους  οφείλεται  στο  γεγονός  ότι  δε  θέλουν  να  προσέξουν,  επειδή  το  αντικείμενο  που απαιτεί  την προσοχή τους δεν  είναι ανεκτό από την άποψή τους για τη  ζωή  και  τη  γραμμή της κίνησής τους. Αντίθετα, ξυπνά αμέσως η προσοχή τους όταν πρόκειται για υπόθεση που  οπωσδήποτε σχετίζεται με τη γραμμή της ζωής τους. Μια άλλη αιτία ελαττωματικής προσοχής είναι η  διάθεση για  αντιγνωμία.  Τα παιδιά πολύ εύκολα κλίνουν  στην αντιγνωμία. Συχνά σε  κάθε ερεθισμό  που  τους  προσφέρεται  απαντούν  μ'  ένα  όχι.  Πολλές  φορές  η  αντιγνωμία  τους  δε  φανερώνεται  ξεκάθαρη.  Σε  τέτοιες  περιπτώσεις  είναι  υπόθεση  της  διδακτικής  μεθόδου  και  της  παιδαγωγικής  πρακτικής να πετύχουν τη σύνδεση του αντικειμένου της διδασκαλίας με το ασυνείδητο πρόγραμμα  ζωής και τη γραμμή κίνησης του παιδιού, δηλαδή να συμφιλιώσουν το παιδί μ' αυτό.  Υπάρχουν  επίσης  άνθρωποι  που  βλέπουν  και  ακούν  τα  πάντα,  που  συλλαμβάνουν  κάθε  φαινόμενο  και αλλαγή. Άλλοι πάλι αντιμετωπίζουν τον κόσμο μόνο με τα οπτικά όργανα, ενώ άλλοι μόνο με τα  ακουστικά. Οι τελευταίοι δε βλέπουν απολύτως τίποτε, ούτε παίρνουν τίποτε υπόψη τους. Τα ορατά 

Digitized by 10uk1s 

αντικείμενα δεν τραβούν το ενδιαφέρον τους. Όλα αυτά είναι αιτίες να λείπει η προσοχή εκεί που θα  έπρεπε να υπάρχει.  Ο  σημαντικότερος  παράγοντας  που  ξυπνά  την  προσοχή  είναι  ένα  ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν   πολύ  βαθιά  θεμελιωμένο. Το ενδιαφέρον αυτό βρίσκεται καταχωνιασμένο σε πολύ πιο βαθιά ψυχικά στρώματα,  παρά  η  προσοχή.  Όταν  υπάρχει  το  ενδιαφέρον,  τότε  η  προσοχή  είναι  κάτι  το  αυτονόητο  και  δε  χρειάζεται  καμιά  επίδραση  της  αγωγής  για  να  προκληθεί.  Είναι  το  απλό  μέσο  να  κατακτηθεί  μια  περιοχή, ένας σκοπός, για τον οποίο υπάρχει ενδιαφέρον. Επειδή όμως η εξέλιξη ενός ανθρώπου δεν  προχωρεί χωρίς λάθη, παρουσιάζεται κανονικά το  φαινόμενο να ξεστρατίζει η προσοχή  σε δρόμους  σφαλερούς. Αυτονόητο είναι ότι μια λαθεμένη τοποθέτηση του ανθρώπου συμπαρασύρει στο λάθος  και το ενδιαφέρον και το κατευθύνει σε πράγματα που από την άποψη της προετοιμασίας για τη ζωή  είναι ασήμαντα. Αν π.χ. το ενδιαφέρον ενός ανθρώπου συγκεντρώνεται στον ίδιο τον εαυτό του, και  ιδιαίτερα  στη  δύναμη  που  κατέχει,  τότε  θα  καταδειχθεί  πως  προσέχει  ο,τιδήποτε  έχει  σχέση  με  τη  δύναμή του,  είτε πρόκειται να  κερδίσει  κάτι  είτε κάποια άλλη  δύναμη απειλεί τη δική του. Κατά  τα  άλλα, τίποτε δεν κρατά για τόσο πολύ χρόνο δεσμευμένη την προσοχή του, εκτός εάν στη θέση του  ενδιαφέροντός του για δύναμη προβάλλει ένα άλλο ενδιαφέρον.  Ιδιαίτερα  στα  παιδιά  παρατηρούμε  ολοκάθαρα  πως  γίνονται  αμέσως  προσεχτικά,  όταν  μ'  αυτό  πρόκειται να κερδίσουν σε σημασία, και πως σβήνει ταχύτατα η προσοχή τους, μόλις αισθανθούν ότι  δεν  έχουν  τίποτε  να  ωφεληθούν.  Στο  σημείο  αυτό  μπορεί  να  κάνουν  την  εμφάνισή  τους  οι  πιο  ποικίλες παραδοξότητες και συναρτήσεις.  Η έλλειψη προσοχής δε μας λέγει στην πραγματικότητα τίποτε άλλο, παρά ότι ο άνθρωπος προτιμά  να  αποφύγει  μια  υπόθεση,  για  την  οποία  περιμέναμε  ότι  θα  έδειχνε  ενδιαφέρον  και  προσοχή.  Η  εκτροπή  της  προσοχής  πραγματοποιείται  με  την  κατεύθυνσή  της  προς  άλλα  σημεία.  Γι'  αυτό  είναι  ανακρίβεια,  όταν  λέμε  για  κάποιον  ότι  δεν  μπορεί  να  συγκεντρωθεί.  Μια  καλύτερη  εξέταση  θα  αποδείξει ότι είναι και παραείναι ικανός, αλλά πάντα σε σχέση με ένα πράγμα. Κάτι ανάλογο με την  έλλειψη  της  ικανότητας  για  συγκέντρωση  είναι  και  η  λεγόμενη  έλλειψη  θ έ λ η σ η ς   ή   ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό τ η τ α ς .  Ακόμη  και  σ'  αυτές  τις  περιπτώσεις  μπορεί  να  ανακαλύψουμε  μια  θέληση  πραγματικά  αλύγιστη  και  μια  παρόμοια  ενεργητικότητα,  μόνο  που  είναι  στραμμένη  σε  άλλη  κατεύθυνση.  Ο  χειρισμός  τέτοιων  περιπτώσεων  δεν  είναι  εύκολος.  Μπορεί  να  πραγματοποιηθεί  μόνο,  αφού  αποκαλυφθεί  ολόκληρο  το  πλάνο  ζωής  ενός  τέτοιου  ανθρώπου.  Εν  πάση  περιπτώσει  έχουμε  το  δικαίωμα  να  δεχτούμε  ότι  παρουσιάζεται  μια  έλλειψη,  μονάχα  γιατί  επιδιώκεται  η  κατάκτηση  ενός  διαφορετικού σκοπού.  Η απροσεξία γίνεται σε πολλούς ανθρώπους σταθερό χαρακτηριστικό. Συχνά απαντούμε ανθρώπους  που  τους  εμπιστεύτηκαν  μια  ορισμένη  δουλειά,  την  οποία  όμως  ή  αποκρούουν  ή  εκτελούν  κατά  τρόπο  ανεπαρκή,  με  αποτέλεσμα  τέτοιοι  άνθρωποι  να  γίνονται  βάρος  στους  άλλους.  Το  μόνιμο  χαρακτηριστικό τους είναι η απροσεξία, η οποία παρουσιάζεται κάθε φορά που πρέπει να επιδοθούν  στη δραστηριότητα που απαιτείται.  3. Αμέλεια και αμνημοσύνη  Συνήθως  γίνεται  λόγος  για  αμέλεια,  όταν  διακινδυνεύεται  η  ασφάλεια  ή  η  υγεία  ενός  ανθρώπου  εξαιτίας της παραμέλησης ή της έλλειψης προσοχής στη χρησιμοποίηση της αναγκαίας εποπτείας. Η  αμέλεια  είναι  ένα  φαινόμενο  που  μας  δείχνει  ότι  λείπει  η  προσοχή.  Η  έλλειψη  προσοχής  έχει  σαν  αιτία  της  το  ανεπαρκές  ενδιαφέρον  για  τους  συνανθρώπους.  Από  ορισμένα  χαρακτηριστικά  γνωρίσματα της αμέλειας μπορούμε π.χ. κατά τη διάρκεια που παίζουν τα παιδιά να αντιληφθούμε  αν σκάφτονται περισσότερο τον εαυτό τους ή τους άλλους. Τα φαινόμενα αυτού του είδους είναι ένα 

Digitized by 10uk1s 

σίγουρο μέτρο για να σταθμίσουμε το αίσθημα της κοινότητας και την κοινωνικότητα ενός ανθρώπου.  Όταν ένας άνθρωπος έχει ανεπαρκώς αναπτυγμένο το κοινό αίσθημα, ακόμη και αν βρεθεί κάτω από  την  απειλή  της  τιμωρίας,  μόνο  με  μεγάλη  δυσκολία  θα  μπορέσει  να  δείξει  κάποιο  ενδιαφέρον  για  τους  άλλους,  ενώ  αυτό  αναπτύσσεται  χωρίς  κόπο  ή  υπάρχει  κιόλας  στους  ανθρώπους  με  το  αναπτυγμένο κοινωνικό αίσθημα.  Μ'  αυτή  την  έννοια,  η  αμέλεια  είναι  έλλειψη  κοινωνικότητας.  Παρ'  όλα  αυτά,  ούτε  και  σ'  αυτή  την  περίπτωση δεν έχει θέση η μεγάλη αυστηρότητα. Πάντα πρέπει να ερευνούμε τους λόγους, για τους  οποίους  ένας  άνθρωπος  δε  δείχνει  το  ανάλογο  ενδιαφέρον  που  περιμένουμε  απ'  αυτόν.  Η  α μ ν η μ ο σ ύ ν η , καθώς και η  α π ώ λ ε ι α  χρήσιμων αντικειμένων, προέρχεται από τον περιορισμό της  προσοχής.  Σ'  αυτή  την  περίπτωση  υπάρχει  η  δυνατότητα  για  μια  μεγαλύτερη  προσοχή,  υπάρχει  το  ενδιαφέρον,  όμως  δεν  είναι  ολοκληρωμένο,  αλλά  θολώνεται  από  μια  ορισμένη  κακή  διάθεση,  η  οποία φέρνει, ευνοεί ή παράγει την αμνημοσύνη και τις απώλειες. Αυτή ακριβώς είναι η περίπτωση  των παιδιών που χάνουν τα βιβλία τους. Τέτοια περιστατικά μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι αυτά  τα  παιδιά  δεν  έχουν  ακόμη  εξοικειωθεί  με  τις  συνθήκες  του  σχολείου.  Υπάρχουν  επίσης  πολλές  νοικοκυρές που ολοένα βάζουν σε άλλη θέση ή χάνουν τα κλειδιά τους. Και σ' αυτές τις περιπτώσεις,  τις πιο πολλές φορές, θα αποδειχθεί ότι πρόκειται για γυναίκες που δεν έχουν εντελώς συμφιλιωθεί  με τον ρόλο της νοικοκυράς.  Ξεχασιάρηδες  είναι  εκείνοι  οι  άνθρωποι  που  δεν  τους  αρέσει  να  αντιδρούν  ανοιχτά,  αλλά  με  την  αμνημοσύνη τους αφήνουν να προδοθεί η έλλειψη ενδιαφέροντος για τα καθήκοντά τους.  4. Το ασυνείδητο  Θα  πρέπει  να  έχει  κάνει  κιόλας  εντύπωση  στις  μέχρι  τώρα  περιγραφές  μας  ότι  συχνά  πρόκειται  για  φαινόμενα και γεγονότα, για τα οποία τις περισσότερες φορές δεν μπορεί να μας πει πολλά ούτε ο  ίδιος ο φορέας τους. Ένας προσεχτικός άνθρωπος π.χ. πολύ σπάνια θα μπορέσει να μας πει γιατί τα  βλέπει  αμέσως  όλα.  Υπάρχουν  δηλαδή  ικανότητες  του  ψυχικού  οργάνου,  οι  οποίες  δε  βρίσκονται  στην  περιοχή  της  συνείδησης.  Παρ'  όλο  που  μπορεί  ως  ένα  ορισμένο  σημείο  να  επιβληθεί  στον  άνθρωπο  μια  συνειδητή  προσοχή,  όμως  η  παρότρυνση  για  προσεκτικότητα  δεν  εδρεύει  στη  συνείδηση,  αλλά  στο  συμφέρον  και  αυτό  πάλι  βρίσκεται  κατά  μεγαλύτερο  μέρος  στη  σφαίρα  του  ασυνείδητου. Αυτό είναι σ' όλη του την έκταση μια επίδοση του ψυχικού οργάνου και ταυτόχρονα ο  ισχυρότερος  παράγοντας  της  ψυχικής  ζωής.  Εδώ  θα  αναζητήσουμε  και  θα  βρούμε  τις  δυνάμεις,  οι  οποίες διαμορφώνουν τη γραμμή κίνησης ενός ανθρώπου, το (ασυνείδητο) πρόγραμμα της ζωής του.  Στη συνείδηση δεν υπάρχει παρά μόνο ένας αντικατοπτρισμός αυτού του προγράμματος, καμιά φορά  μάλιστα και το αντίθετό του. Ένας ματαιόδοξος άνθρωπος π.χ. τις πιο πολλές φορές δεν έχει καθόλου  ιδέα  της  ματαιοδοξίας  του,  αλλά  αντίθετα  συμπεριφέρεται  με  τρόπο  που  χτυπά  στο  μάτι  η  μετριοφροσύνη  του.  Για  να  είναι  κανείς  ματαιόδοξος,  δεν  είναι  ανάγκη  να  το  ξέρει,  να  το  έχει  συνειδητοποιήσει. Αντίθετα, για τον σκοπό αυτού του ανθρώπου, δεν είναι καν ωφέλιμο, γιατί τότε  δε θα του ήταν εύκολο να ενεργεί μ' αυτό τον τρόπο. Κερδίζει την υποκριτική, φαινομενική σιγουριά  του,  μόνο  όταν  αυτός  δε  βλέπει  τίποτε  από  τη  ματαιοδοξία  του  και  κατευθύνει  την  προσοχή  του  κάπου αλλού. Κατ' αυτό τον τρόπο, το πιο μεγάλο μέρος όλης της διαδικασίας κυλά στο σκοτάδι. Αν  προσπαθήσουμε να κάνουμε μια συζήτηση μ' ένα ματαιόδοξο άνθρωπο πάνω σ' αυτό το ζήτημα, θα  παρατηρήσουμε  ότι  πολύ  δύσκολα  πραγματοποιείται  μια  τέτοια  συζήτηση,  γιατί  έχει  την  τάση  να  αλλάζει  θέμα,  να  ξεστρίβει,  για  να  μην  ενοχληθεί.  Αυτή  όμως  η  συμπεριφορά  δεν  μπορεί  παρά  να  στερεώνει την αντίληψή μας. Επειδή τούτος ο άνθρωπος θέλει να συνεχίσει να παίζει το παιχνίδι του,  βλέπει  σαν  ταραξία  τον  καθένα  που  δοκιμάζει  να  τον  ξεσκεπάσει  και  παίρνει  απέναντί  του  στάση  αμυντική.  Σύμφωνα  μ'  αυτή  τη  μέθοδο,  μπορούμε  ακόμη  να  χωρίσουμε  τους  ανθρώπους  σ'  εκείνους  που  ξέρουν  περισσότερα  για  τα  γεγονότα  του  εσωτερικού  τους  κόσμου  και  σ'  εκείνους  που  γνωρίζουν 

Digitized by 10uk1s 

περισσότερα  ή  λιγότερα  από  τον  μέσο  όρο∙  δηλαδή  που  ο  χώρος  της  συνείδησής  τους  είναι  μικρότερος  ή  μεγαλύτερος.  Τις  πιο  πολλές  φορές,  αυτός  ο  χώρος  καλύπτεται  από  το  ενδιαφέρον  το  συγκεντρωμένο  σ'  ένα  μικρότερο  κύκλο  της  ζωής  ή  από  μια  πολύπλευρη  σχέση,  η  οποία  έχει  ενδιαφέρον  για  ένα  πλατύτερο  κύκλο  της  ανθρώπινης  ζωής  και  τα  παγκόσμια  γεγονότα.  Επίσης  μπορούμε  ακόμη  να  καταλάβουμε  ότι,  όσοι  αισθάνονται  σαν  καταπιεζόμενοι,  ανήκουν  στην  κατηγορία εκείνων που τα ενδιαφέροντά τους περιορίζονται σ' ένα μικρότερο τμήμα της ανθρώπινης  ζωής  και  πως  όσοι  μ'  έναν  οποιοδήποτε  τρόπο  αποστρέφονται  τη  ζωή,  δεν  αντιλαμβάνονται  τα  προβλήματά της με την ίδια καθαρότητα, όπως οι άλλοι, οι οποίοι είναι καλοί συμπαίκτες. Αυτοί δεν  τα καταφέρνουν να καταλάβουν καλά τις λεπτομέρειες, γιατί το ενδιαφέρον τους είναι περιορισμένο.  Από  ένα  πρόβλημα  της  ζωής  θα  δουν  μόνο  ένα  μικρό  μέρος.  Δεν  μπορούν  να  φωτίσουν  σωστά  το  σύνολο  αυτού  του  προβλήματος,  γιατί  αποφεύγουν  να  ξοδέψουν  τις  δυνάμεις  τους  σε  μια  τέτοια  προσπάθεια. Σε σχέση με μερικά φαινόμενα της ζωής, συχνά παρατηρούμε ότι υπάρχουν άνθρωποι  που δε γνωρίζουν τις ικανότητές τους, τις υποτιμούν και δεν είναι αρκετά πληροφορημένοι ούτε για  τα  λάθη  τους,  ότι  πιστεύουν  ας  πούμε  πως  είναι  καλοί  άνθρωποι,  ενώ  στην  πραγματικότητα  ό,τι  κάνουν  το  κάνουν  από  εγωισμό,  ή  αντίθετα  δε  θεωρούν  τον  εαυτό  τους  εγωιστή,  ενώ,  αν  τους  καλοεξετάσουμε,  θα  καταλήξουμε  στο  συμπέρασμα  πως  πρόκειται  για  ανθρώπους  με  τους  οποίους  μπορούμε  να  συνεννοηθούμε.  Εν  πάση  περιπτώσει  δεν  έχει  καμιά  σημασία  τι  σκέφτεται  κανείς  για  τον  εαυτό  του  (ή  τι  σκέφτονται  οι  άλλοι  γι'  αυτόν),  αλλά  ποια  είναι  γενικά  η  τοποθέτησή  του  μέσα  στην κοινωνία, από την οποία καθορίζονται και κατευθύνονται όλα όσα θέλει σ' αυτό τον κόσμο και  όσα τον ενδιαφέρουν.  Στην  πράξη  πρόκειται  για  δυο  διαφορετικούς  ανθρώπινους  τύπους.  Οι  μεν  είναι  αυτοί  που  ζουν  συνειδητά, που αντιμετωπίζουν αντικειμενικά τα προβλήματα της ζωής και δεν έχουν παρωπίδες. Οι  άλλοι είναι εκείνοι που αντιμετωπίζουν τα προβλήματα της ζωής με μια γνώμη σχηματισμένη εκ των  προτέρων, που βλέπουν μόνο ένα μικρό τμήμα της ζωής και του κόσμου, που κατευθύνονται πάντα  ασυνείδητα και ασυνείδητα επιχειρηματολογούν. Γι' αυτό συχνά συμβαίνει δυο άνθρωποι που ζούνε  μαζί να βρίσκουν δυσκολίες, επειδή ο ένας από τους δυο διαρκώς αντιφρονεί. Αυτή η περίπτωση δεν  είναι  καθόλου  σπάνια.  Αντίθετα  ως  προς  τη  συχνότητά  της  ίσως  να  ξεπερνιέται  μόνο  από  την  περίπτωση, όπου και τα δυο άτομα διαρκώς αντιφρονούν και αντιπολιτεύονται το ένα το άλλο.  Το άτομο που συμπεριφέρεται κατ' αυτό τον τρόπο δεν έχει επίγνωση αυτού του γεγονότος. Αντίθετα,  πιστεύει και έχει μάλιστα και επιχειρήματα να το αποδείξει, ότι είναι πάντα υπέρ της ομόνοιας και της  ειρήνης. Τα γεγονότα όμως τον διαψεύδουν. Στην πραγματικότητα, όπως θα δούμε, δεν μπορεί κανείς  να πει ούτε μια λέξη, χωρίς ο άλλος να τον υπερφαλαγγίσει με μια αντίθετη παρατήρηση. Αν και αυτή  τις πιο πολλές φορές εξωτερικά φαίνεται ασήμαντη, εξεταζόμενη ακριβέστερα θα δείξει ότι εμπνέεται  από εχθρική, πολεμική διάθεση.  Βλέπουμε λοιπόν ότι πολλοί άνθρωποι αναπτύσσουν μέσα τους ορισμένες δυνάμεις, οι οποίες δρουν,  χωρίς  οι  ίδιοι  να  γνωρίζουν  τίποτε  γι'  αυτές.  Αυτές  οι  δυνάμεις  που  φωλιάζουν  στο  ασυνείδητο,  επηρεάζουν  τη  ζωή  του  ανθρώπου  και,  αν  δεν  αποκαλυφθούν,  δυνατό  να  οδηγήσουν  σε  σοβαρές  συνέπειες. Ο Ντοστογιέφσκι στο μυθιστόρημά του «Ο ηλίθιος» παρουσίασε μια τέτοια περίπτωση, με  τρόπο  που  προκάλεσε  τον  παντοτινό  θαυμασμό  των  ψυχολόγων.  Πρόκειται  για  το  γνωστό  περιστατικό. Σε μια κοσμική συγκέντρωση, μια κυρία λέγει σ' έναν πρίγκιπα, τον ήρωα του βιβλίου, να  προσέξει μη σπάσει το πολύτιμο κινέζικο βάζο που βρίσκεται κοντά του, και κείνος φυσικά της δίνει  τη  διαβεβαίωση  ότι  θα  προσέχει.  Λίγα  λεπτά  αργότερα  το  βάζο  βρισκόταν  κομματιασμένο  στο  πάτωμα.  Κανένας  απ'  όλη  τη  συντροφιά  δεν  το  είδε  σα  σύμπτωση.  Όλοι  είχαν  τη  γνώμη  ότι  ήταν  πράξη που πήγασε από τον χαρακτήρα αυτού του ανθρώπου, ο οποίος έδειξε πως προσβλήθηκε από  τα λόγια της κυρίας.  Όταν κρίνουμε έναν άνθρωπο, για να βγάλουμε τα συμπεράσματά μας δε θα στηριχτούμε μόνο στις  συνειδητές εκδηλώσεις και πράξεις του. Πολύ συχνά, πιο σωστά και πιο σίγουρα μας καθοδηγούν οι 

Digitized by 10uk1s 

μικρές  λεπτομέρειες  στη  σκέψη  και  τη  συμπεριφορά  του.  Οι  άνθρωποι  π.χ.,  οι  οποίοι  έχουν  κακές  συνήθειες που προκαλούν εντύπωση, όπως είναι το φάγωμα των νυχιών, το σκάλισμα της μύτης κλπ.,  δεν  έχουν  ιδέα  ότι  μ'  αυτό  τον  τρόπο  προδίνουν  πως  είναι  άνθρωποι  πεισματάρηδες,  γιατί  δε  γνωρίζουν τις συνθήκες που τους οδήγησαν σ' αυτή την κακή συνήθεια. Είναι φανερό λοιπόν ότι ένα  παιδί που επανειλημμένα του υποδείχτηκε πως μια τέτοια συνήθεια είναι κακή, αν δε συμμορφωθεί  και  δεν  την  αποβάλει,  θα  πρέπει  να  είναι  ένας  άνθρωπος  πεισματάρης.  Αν  το  βλέμμα  μας  ήταν  περισσότερο  εξασκημένο,  θα  μπορούσαμε,  μελετώντας  τις  απλές  κινήσεις  ενός  ανθρώπου,  να  βγάλουμε συμπεράσματα για τον χαρακτήρα του, χωρίς ο ίδιος να ξέρει τίποτε γι' αυτό. Μέσα σε όλες  αυτές τις μικρές λεπτομέρειες βρίσκει έκφραση ολόκληρη η συμπεριφορά του.  Δυο  περιπτώσεις  θα  μας  δείξουν  ότι  τα  γεγονότα  που  θα  περιγράψουμε  παρακάτω  έμειναν  και  έπρεπε να μείνουν στο ασυνείδητο. Θα μας αποδείξουν ότι η ανθρώπινη ψυχή έχει την ικανότητα να  διευθύνει τη συνείδηση, δηλαδή να μετατρέπει κάτι σε συνειδητό, εφόσον αυτό είναι από την άποψη  της ψυχικής κίνησης αναγκαίο, και αντίθετα να παρατά κάτι στο υποσυνείδητο ή να το μετατρέπει σε  ασυνείδητο, αν αυτό απαιτείται για τους ίδιους λόγους.  Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για ένα νέο άντρα που ήταν πρωτότοκος και μεγάλωσε μαζί με μια  αδερφή. Η μητέρα τους είχε πεθάνει όταν αυτός ήταν δέκα χρονών. Από τότε την ανατροφή του την  ανέλαβε  ο  πατέρας,  ένας  πολύ  έξυπνος,  καλόκαρδος  και  εξαιρετικά  ηθικός  άνθρωπος,  ο  οποίος  προσπάθησε  με  όλα  τα  μέσα  να  καλλιεργήσει  και  να  αναπτύξει  τη  φιλοδοξία  του  γιου  του.  Αυτός  φρόντιζε πραγματικά να είναι πάντα στην πρώτη γραμμή. Εξελίχτηκε θαυμάσια και έγινε στην πράξη  πρώτος  και  καλύτερος  στον  κύκλο  του,  τόσο  για  τα  επιστημονικά  όσο  και  για  τα  ηθικά  του  προτερήματα, προς μεγάλη ευχαρίστηση του πατέρα του, ο οποίος από νωρίς τον προόριζε να παίξει  ένα σημαντικό ρόλο στη ζωή.  Όμως  στη  συμπεριφορά  του  νεαρού  απέναντι  στη  ζωή  εμφανίστηκαν  ορισμένα  στοιχεία  που  ανησύχησαν τον πατέρα, ο οποίος και θέλησε να τα αλλάξει. Στο πρόσωπο της αδερφής αναπτύχθηκε  ένας σκληροτράχηλος αντίπαλος του νεαρού. Είχε κι αυτή εξελιχθεί εξίσου καλά και προσπαθούσε με  τα  όπλα  του  πιο  αδύνατου  να  νικά  και  να  μεγαλώσει  την  αξία  της  σε  βάρος  του  αδερφού  της.  Μάλιστα πέτυχε να κερδίσει αρκετό έδαφος μέσα στη μικρή οικογενειακή ζωή. Αυτός ο αγώνας ήταν  για  τον  αδερφό  μια  σκληρή  δοκιμασία.  Με  την  αδερφή  του  δεν  μπορούσε  να  πετύχει  αυτό  που  μ'  άλλους  του  ήταν  εύκολο.  Δηλαδή  αναγνώριση  και  μια  ορισμένη  υποταγή  στην  ανωτερότητά  του,  όπως  είχε  συνηθίσει  στον  κύκλο  των  συναδέλφων  του  χάρη  στις  ικανότητες  και  την  πρόοδό  του.  Ο  πατέρας  παρατήρησε  σε  λίγο  ότι  ο  νεαρός,  ιδιαίτερα  από  τότε  που  μπήκε  στην  εφηβεία,  πήρε  μια  παράξενη  στάση  απέναντι  στην  κοινωνική  ζωή.  Με  λίγα  λόγια  η  συμπεριφορά  του  ήταν  η  εξής:  δεν  έγινε καθόλου κοινωνικός τύπος, έδειχνε μια αποστροφή και δεν είχε καμιά διάθεση να συναντιέται  με γνωστά και ιδιαίτερα με άγνωστα πρόσωπα και κυριολεκτικά το έβαζε στα πόδια αν επρόκειτο για  γνωριμίες με κορίτσια. Αργότερα αυτά τα φαινόμενα πήραν τόση έκταση που ο νέος δεν έβγαινε πια  σχεδόν  καθόλου  από  το  σπίτι.  Δυσάρεστοι  του  έγιναν  ακόμη  και  οι  περίπατοι,  εκτός  από  τις  προχωρημένες βραδινές ώρες. Κλείστηκε τόσο ολοκληρωτικά στον εαυτό του, που δεν ήθελε πια ούτε  καν να χαιρετά τους γνωστούς του, όμως σύγχρονα η στάση του στο σχολείο παρέμεινε άμεμπτη. Για  κάθε ζήτημα μπορούσε κανείς να βασίζεται στα προσόντα του.  Όταν  η  κατάσταση  προχώρησε  ως  το  σημείο  που  έγινε  αδύνατο  πια  να  τον  πείσουν  να  πηγαίνει  οπουδήποτε  έξω,  ο  πατέρας  επισκέφτηκε  τον  γιατρό.  Ύστερα  από  μερικές  συζητήσεις  βγήκαν  τα  παρακάτω  συμπεράσματα:  Η  συμπεριφορά  του  νεαρού  στηριζόταν  στην  ιδέα  ότι  είχε  υπερβολικά  μικρά αυτιά και γι' αυτό θα έπρεπε να τον βρίσκουν άσχημο. Στην πραγματικότητα όμως κάθε άλλο  παρά αληθινό ήταν αυτό. Όταν του φέρανε την αντίρρηση ότι δεν υιοθετούν το επιχείρημά του, για  τον  λόγο  ότι  ήθελε,  στηριζόμενος  σ'  αυτό  που  δεν  ήταν  αλήθεια,  να  αποφύγει  την  επικοινωνία  με  τους  ανθρώπους,  ισχυρίστηκε  ότι  και  τα  δόντια  του  και  τα  μαλλιά  του  ήταν  άσχημα,  πράγμα  που  επίσης δεν ήταν αλήθεια. Αντίθετα αποκαλύφθηκε ότι κατεχόταν από μια τερατώδη φιλοδοξία. Αυτό 

Digitized by 10uk1s 

το  ήξερε.  Τη  φιλοδοξία  του  την  απέδιδε  στο  γεγονός  ότι  ο  πατέρας  του  τον  πίεζε  διαρκώς  να  προσπαθήσει να φτάσει σε μια υψηλή θέση στη ζωή. Τα σχέδιά του για το μέλλον καταστάλαζαν στη  διάθεση να αφοσιωθεί στην επιστήμη. Αυτό δε θα έκανε ιδιαίτερη εντύπωση, αν δε συνδεόταν με την  τάση του να αποφεύγει την κοινωνία και τους συνανθρώπους του. Τι τον οδήγησε λοιπόν στη σχεδόν  παιδιάστικη  αυτή  δικαιολογία;  Τα  επιχειρήματά  του,  αν  ήταν  σωστά,  ίσως  θα  δικαιολογούσαν  μια  έξοδο στη ζωή με κάποια προφύλαξη και φόβο, γιατί μπορεί καμιά φορά η ασχήμια να  προκαλέσει  στον φορέα της δυσκολίες.  Η συνέχεια της εξέτασης έδωσε και τα παρακάτω: Ο νεαρός είχε τάξει στον εαυτό του ένα σκοπό, του  οποίου την πραγματοποίηση επιδίωκε με μεγάλη φιλοδοξία. Υπήρξε ως τώρα ο πρώτος και ήθελε να  είναι  το  ίδιο  και  στο  μέλλον.  Για  να  επιτύχει  τον  σκοπό  του,  είχε  στη  διάθεσή  του  ορισμένα  μέσα,  δηλαδή ικανότητα συγκέντρωσης, επιμέλεια κλπ. Όμως ήταν φανερό ότι αυτά δεν τα έβρισκε αρκετά  και εκτός αυτού προσπαθούσε με τρόπο νοσηρό να αποδιώξει από τη ζωή του ό,τι του φαινόταν σαν  περιττό.  Θα  μπορούσε  βέβαια  να  πει  ρητά  στον  εαυτό  του:  «Επειδή  θέλω  να  γίνω  διάσημος  και  επειδή, για να το επιτύχω αυτό, πρέπει να αφοσιωθώ ολοκληρωτικά στις επιστημονικές μου εργασίες,  είμαι  αναγκασμένος  να  απέχω  από  κάθε  κοινωνική  σχέση».  Αυτό  όμως  ούτε  το  είπε,  ούτε  το  σκέφτηκε. Για να επιτύχει τον σκοπό του, έστρεψε την προσοχή του στη δήθεν ασχήμια του. Μ' αυτό  τον  τρόπο  η  προβολή  αυτού  του  ασήμαντου  περιστατικού  απόχτησε  γι'  αυτόν  την  αξία  ότι  του  επέτρεπε  να  πραγματοποιήσει  αυτό  που  στην  πραγματικότητα  ήθελε.  Για  να  μπορέσει  να  ακολουθήσει  την  κρυφή  του  επιδίωξη,  έπρεπε  να  έχει  τον  απαιτούμενο  ενθουσιασμό  και  γι'  αυτό  χρειάστηκε  να  προβάλει  μια  λαθεμένη  επιχειρηματολογία,  για  να  δικαιολογήσει  την  υπερβολή  στη  συμπεριφορά του. Ο καθένας θα μπορούσε να το διαβλέψει και να το καταλάβει αμέσως, αν είχε πει  ότι,  για  να  γίνει  πρώτος,  έπρεπε  να  ζήσει  σαν  ασκητής.  Παρ'  όλο  ότι  η  σκέψη  του  ήταν  γνωστή,  ότι  δηλαδή ήθελε να παίξει ένα πρώτο ρόλο, δεν υπήρχε τίποτε απ' αυτή στη συνείδησή του, γιατί δεν  είχε ποτέ  σ κ ε φ τ ε ί  την ιδέα ότι, για να πετύχει τον σκοπό του, έπρεπε να θυσιάσει όλα τα άλλα. Αν  είχε  αποφασίσει  συνειδητά  να  τα  θυσιάσει  όλα  στον  σκοπό  του,  ίσως  δε  θα  ήταν  επί  πολύ  τόσο  σταθερός  στην  απόφασή  του  αυτή,  όσο  ήταν  όταν  έλεγε  ότι,  επειδή  είναι  άσχημος,  δεν  του  ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι   να  εμφανίζεται  στην  κοινωνία.  Εξάλλου  ένας  που  λέγει  ανοιχτά  ότι,  επειδή  θέλει  να  γίνει πρώτος, προτιμά να παραιτηθεί από τις σχέσεις με τους συνανθρώπους του, γίνεται γελοίος στο  περιβάλλον του και ακόμη και ο ίδιος τρομάζει σ' αυτή τη σκέψη. Σε κανενός το μυαλό δεν κατεβαίνει  μια τέτοια ιδέα. Υπάρχουν ιδέες που εξαιτίας των άλλων και του ίδιου του εαυτού μας δε θέλουμε να  τις εννοήσουμε ξεκάθαρα, γι' αυτό τον λόγο τέτοιες σκέψεις με το δίκιο τους μένουν ασυνείδητες.  Αν  σ'  ένα  τέτοιο  άνθρωπο  κάνουμε  γνωστό  αυτό  το  βασικό  κίνητρο,  το  οποίο  και  ο  ίδιος,  για  να  μπορέσει να κρατήσει τη στάση του, δεν επιτρέπει να γνωρίζει καθαρά, θα διαταράξουμε ολόκληρο  τον ψυχικό του μηχανισμό. Γιατί θα φανερωθεί αυτό που ο μηχανισμός έπρεπε να εμποδίζει, δηλαδή  θα συνειδητοποιήσει μια σειρά ιδεών που δεν μπορεί κανείς να τις σκεφθεί, που η σκέψη δεν είναι  ικανή να τις κάνει. Η συνειδητοποίηση αυτών των σκέψεων θα έβαζε εμπόδια στην πραγματοποίηση  του  σκοπού.  Αν  σκεφτούμε  πάνω  σ'  αυτό  το  φαινόμενο,  που  στηρίζεται  στη  διάθεση  να  παραμερίζονται οι σκέψεις που παρεμποδίζουν και να προβάλλονται όσες υποστηρίζουν την άποψή  του, θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για ένα γενικό ανθρώπινο φαινόμενο, γιατί όλοι  οι  άνθρωποι  συλλογίζονται  περισσότερο  μόνο  πράγματα  που  προάγουν  τις  ιδέες  και  τις  απόψεις  τους. Συνειδητοποιείται λοιπόν ό,τι μας υποστηρίζει και μένει ασυνείδητο κάθε τι που θα κλόνιζε την  επιχειρηματολογία μας.  Το δεύτερο παράδειγμα αφορά έναν ικανότατο νέο που ο πατέρας του ήταν δάσκαλος, ο οποίος πίεζε  με  μεγάλη  αυστηρότητα  τον  γιο  του  να  είναι  πάντα  ο  πρώτος.  Επίσης  και  σ'  αυτή  την  περίπτωση  η  πρωτοκαθεδρία  του  νεαρού  ήταν  αδιαφιλονίκητη.  Όπου  κι  αν  έκανε  την  εμφάνισή  του,  ήταν  αυτός  που είχε τα πιο πολλά εφόδια. Στις συναναστροφές ήταν ένας από τους πιο αξιαγάπητους ανθρώπους  και επίσης είχε και αρκετούς φίλους. 

Digitized by 10uk1s 

Περίπου  στον  18ο  χρόνο  της  ζωής  του  παρουσιάστηκε  μια  μεγάλη  αλλαγή.  Αποτραβήχτηκε  από  τα  πάντα. Τίποτε πια δεν τον ευχαριστούσε. Έδειχνε κακόκεφος και δυσαρεστημένος. Δεν πρόφταινε να  αρχίσει  μια  φιλική  σχέση  και  αμέσως  τη  διέλυε.  Η  στάση  του  αυτή  απέναντι  στη  ζωή  αποτέλεσε  σκάνδαλο  για  τον  καθένα,  ακόμη  και  για  τον  πατέρα  του,  ο  οποίος  ως  τότε  έβρισκε  αρμόζουσα  τη  συμπεριφορά  του  γιου  του,  εφόσον  έλπιζε  ότι  αυτή  θα  του  επέτρεπε  να  αφοσιωθεί  καλύτερα  στις  σπουδές του.  Κατά  τη  διάρκεια  της  θεραπείας,  ο  νεαρός  παραπονιόταν  συνεχώς  ότι  ο  πατέρας  του  τον  έκανε  να  αηδιάσει τη ζωή, ότι δεν είχε πια καμιά εμπιστοσύνη στον εαυτό του, καθόλου θάρρος και πως δεν  του  απέμεινε  πια  τίποτε  άλλο,  παρά  να  πενθήσει  στη  μοναξιά  τη  χαμένη  ζωή  του.  Η  πρόοδος  στις  σπουδές  του  είχε  σταματήσει.  Στις  εξετάσεις  για  το  πανεπιστήμιο  απέτυχε.  Καθώς  είπε,  η  αλλαγή  άρχισε όταν μια φορά σε μια συναναστροφή τον κορόιδεψαν για τις περιορισμένες γνώσεις του γύρω  στη  μοντέρνα  λογοτεχνία.  Αφού  κάτι  παρόμοιο  επαναλήφθηκε  αρκετές  φορές,  άρχισε  όλο  και  πιο  πολύ  να  απομονώνεται  και  να  απομακρύνεται  από  κάθε  ανθρώπινη  σχέση.  Σύγχρονα  όμως  του  κόλλησε η ιδέα ότι ο πατέρας του ήταν υπεύθυνος της αποτυχίας του. Η σχέση ανάμεσα στους δυο  γινόταν κάθε μέρα και χειρότερη.  Οι  δυο  περιπτώσεις  είναι  όμοιες  από  κάποια  άποψη.  Στην  πρώτη  περίπτωση  ο  άρρωστος  απέτυχε  μπρος στην αντίσταση της αδερφής του, ενώ στη δεύτερη η εχθρική σχέση υπήρχε με τον πατέρα. Και  στις  δυο  περιπτώσεις  οι  ασθενείς  είχαν  σαν  κατευθυντήρια  γραμμή  ένα  ιδανικό,  το  οποίο  συνηθίζουμε  να  το  χαρακτηρίζουμε  σαν  η ρ ω ι κ ό   ι δ α ν ι κ ό .  Και  οι  δυο  απογοητεύτηκαν  τόσο  πολύ  από  την  ηρωική  τους  μέθη,  που  προτίμησαν  να  παρατήσουν  τα  πάντα  και  να  αποτραβηχτούν  ολότελα.  Θα  κάναμε  όμως  λάθος  αν  νομίζαμε  ότι  ο  τελευταίος  θα  έλεγε  μια  μέρα  στον  εαυτό  του:  «Επειδή δεν μπορώ να συνεχίσω αυτή την ηρωική ζωή, μια και οι άλλοι με ξεπερνούν, αποτραβιέμαι  και δηλητηριάζω ολόκληρη τη ζωή μου». Ασφαλώς ο πατέρας του είχε άδικο και η ανατροφή που του  έδωσε ήταν κακή. Έκανε εντύπωση ότι δεν ήθελε να δει τίποτε άλλο παρά μόνο την κακή ανατροφή  του και αυτή τόνιζε πάντα. Όμως, με το να στέκεται αμετακίνητος σ' αυτή την άποψη, να στηρίζεται  στην αναγνώριση της κακής του ανατροφής, ήθελε να θεωρηθεί δικαιολογημένη η απόφασή του να  αποτραβηχτεί. Μ' αυτό τον τρόπο πετύχαινε να αποφύγει άλλες ήττες, να φορτώσει την ευθύνη για  την  αποτυχία  του  στον  πατέρα  και  να  περισώσει  ένα  μέρος  από  την  αλαζονεία  και  την  ισχύ  του.  Άλλωστε είχε ένα λαμπρό παρελθόν και η θριαμβευτική πορεία του διακόπηκε, κατά τη γνώμη του,  μόνο από το μοιραίο γεγονός ότι ο πατέρας του εμπόδισε την παραπέρα ανάπτυξή του με την κακή  ανατροφή που του έδωσε.  Παρέμεινε έτσι μέσα του ασυνείδητη η ακόλουθη σειρά σκέψεων: «Μια και τώρα, που βρίσκομαι πιο  κοντά στο μέτωπο της ζωής, βλέπω ότι δε θα είναι πια για μένα τόσο εύκολο να είμαι ο πρώτος, καλά  θα κάνω να αποτραβηχτώ από τη ζωή». Αυτή όμως η σκέψη δεν μπορεί να γίνει από τον νου. Κανένας  άνθρωπος δε θα πει κάτι τέτοιο στον εαυτό του. Ωστόσο όμως μπορεί ένας άνθρωπος να ενεργεί έτσι,  σα να είχε μια τέτοια σκέψη. Αυτό το πετυχαίνει με τη βοήθεια άλλων δικαιολογιών. Ασχολούμενος  διαρκώς  με  τα  παιδαγωγικά  λάθη  του  πατέρα  του  πετυχαίνει  να  αποφύγει  την  κοινωνία  και  τις  αποφάσεις της ζωής. Η συνειδητοποίηση της σειράς των σκέψεων που αναφέραμε δε θα έκανε τίποτε  άλλο,  παρά  θα  ενοχλούσε  τον  κρυφό  σκοπό  του.  Γι'  αυτό  και  έμεινε  ασυνείδητη.  Είχε  ένα  λαμπρό  παρελθόν  και  έτσι  δεν  μπορούσε  να  πει  στον  εαυτό  του  ότι  ήταν  ανίκανος.  Άρα,  αν  τώρα  δεν  πετύχαινε  θριάμβους,  δεν  έφταιγε  ο  ίδιος  γι'  αυτό.  Η  ευκαιρία  του  έδωσε  τη  δυνατότητα  να  προσκομίσει την απόδειξη για την κακή παιδαγωγική μέθοδο του πατέρα του. Το ίδιο πρόσωπο ήταν  ταυτόχρονα  κριτής,  κατήγορος  και  κατηγορούμενος.  Μπορούσε  να  εγκαταλείψει  αυτή  τη  θέση;  Παράβλεπε  ότι  ο  πατέρας  ήταν  φταίχτης  μονάχα  όσο  καιρό  ήθελε  ο  γιος,  για  όσο  διάστημα  χρησιμοποιούσε τον μοχλό που είχε στο χέρι. 

Digitized by 10uk1s 

5. Όνειρα  Από πολύ παλιά υπάρχει η γνώμη ότι από τα όνειρα μπορεί κανείς να βγάλει συμπεράσματα για την  ψυχική  ζωή  των  ανθρώπων.  Ο  Λίχτενμπεργκ,  ένας  σύγχρονος  του  Γκαίτε,  είπε  κάποτε  ότι  μπορεί  κανείς  να  συμπεράνει  από  τα  όνειρα  τη  φύση  και  τον  χαρακτήρα  ενός  ανθρώπου  πολύ  καλύτερα  παρά  από  τα  λόγια  και  τη  συμπεριφορά  του.  Αυτό  βέβαια  είναι  κάπως  υπερβολικό  και  μείς  που  έχουμε  τη  γνώμη  ότι  τα  μ ε μ ο ν ω μ έ ν α   φαινόμενα  πρέπει  να  χρησιμοποιούνται  με  τη  μεγαλύτερη  δυνατή προσοχή και να ερμηνεύονται μόνο σε σχέση με άλλα φαινόμενα, θα βγάλουμε από τα όνειρα  ενός  ανθρώπου  συμπεράσματα  για  τον  χαρακτήρα  του,  μόνο  όταν  μπορούμε  να  βρούμε  και  κάπου  αλλού ένα στήριγμα για την άποψη που αποκομίσαμε από την εξέταση ενός ονείρου.  Η έρευνα των ονείρων έχει μια πολύ παλιά ιστορία. Διάφορα στοιχεία από την εξέλιξη του πολιτισμού  και  τις  παρακμές  του,  κυρίως  οι  μύθοι  και  οι  παραδόσεις,  μας  επιτρέπουν  τη  σκέψη  ότι  τον  παλιό  καιρό  οι  άνθρωποι  ασχολήθηκαν  περισσότερο  από  ό,τι  σήμερα  με  τα  όνειρα.  Επίσης  σ'  εκείνη  την  εποχή  θα  βρούμε  γι'  αυτά  μεγαλύτερη  κατανόηση.  Φτάνει  να  θυμηθούμε  τον  τεράστιο  ρόλο  που  έπαιξε το όνειρο στην αρχαία Ελλάδα και ότι ο Κικέρων έγραψε ένα ολόκληρο βιβλίο για τα όνειρα.  Επίσης σε ποια έκταση αναφέρονται και ερμηνεύονται τα όνειρα στη Βίβλο, όπου συχνά αρκεί μόνο η  αφήγηση του ονείρου και όλοι αμέσως καταλαβαίνουν για ποιο πράγμα πρόκειται, π.χ. το όνειρο με  τα δεμάτια που αφηγήθηκε ο Ιωσήφ στ' αδέρφια του. Από τους θρύλους των Νιμπελούγκεν, δηλαδή  από  ένα  τέλεια  διαφορετικό  πολιτιστικό  έδαφος,  μπορούμε  να  συμπεράνουμε  ότι  τα  όνειρα  είχαν  τότε αποδεικτική δύναμη.  Και όταν καταπιανόμαστε με την προσπάθεια να αποχτήσουμε από τη μελέτη των ονείρων βάσεις, για  να  γνωρίσουμε  την  ανθρώπινη  ψυχή,  πάλι  βρισκόμαστε  πολύ  μακριά  από  κείνες  τις  φανταστικές  κατευθύνσεις  ερμηνείας  των  ονείρων  που  υποθέτουν  στα  όνειρα  μια  υπεργήινη  επέμβαση.  Ακολουθούμε  και  σ'  αυτή  την  περίπτωση  τον  δοκιμασμένο  δρόμο  της  εμπειρίας.  Τότε  μόνο  θα  στηριχτούμε  στις  πληροφορίες  που  έχουμε  από  τα  όνειρα,  όταν  οι  υποθέσεις  ενισχύονται  και  από  διαφορετικές παρατηρήσεις.  Είναι οπωσδήποτε εντυπωσιακό ότι διατηρήθηκε ως τις μέρες μας η τάση να αποδίδεται στα όνειρα  ιδιαίτερη  σημασία  σε  σχέση  προς  το  μέλλον.  Εδώ  μόνο  που  θ'  αγγίξουμε  την  περίπτωση  των  φαντασιόπληκτων εκείνων, οι οποίοι φτάνουν στο σημείο να κατευθύνονται από τα όνειρά τους. Ένας  από  αυτούς  τους  ασθενείς  μας  είχε  αρνηθεί  κάθε  τίμιο  επάγγελμα  και  έπαιζε  στο  χρηματιστήριο.  Κανόνιζε  το  παίξιμό  του  ανάλογα  με  το  όνειρο  που  κάθε  φορά  έβλεπε.  Μπορούσε  μάλιστα  να  παρουσιάσει  και  ιστορική  απόδειξη  ότι  τα  γεγονότα  στρέφονταν  ενάντια,  αν  καμιά  φορά  δεν  ακολουθούσε το όνειρο.  Είναι  φανερό  ότι  δε  θα  ονειρευόταν  τίποτε  άλλο,  παρά  μονάχα  αυτό  που  κι  όταν  ήταν  ξυπνητός  αποτελούσε το αντικείμενο της μόνιμης προσοχής του, ότι το όνειρο δεν είναι παρά ένας υπαινιγμός  σ' αυτά που τόσο καλά γνωρίζει. Για πολύ καιρό μπορούσε να ισχυρίζεται ότι κάτω από την επίδραση  των ονείρων του κέρδισε πάρα πολλά.  Ωστόσο ύστερα από αρκετό καιρό δήλωσε ότι δε θα εμπιστευόταν πια καθόλου τα όνειρα και τούτο  γιατί τα είχε χάσει όλα. Φυσικά αυτό μπορεί να γίνει και χωρίς όνειρο και δε βρίσκουμε τίποτε που να  μας  κάνει  να  πιστέψουμε  ότι  πρόκειται  για  θαύμα.  Ένας  άνθρωπος  που  ασχολείται  έντονα  με  τα  προβλήματά  του  δε  βρίσκει  ησυχία  ούτε  τη  νύχτα.  Μερικοί  δεν  κοιμούνται  καθόλου  και  όλο  σκέφτονται,  άλλοι  ναι  μεν  κοιμούνται,  όμως  και  στα  όνειρά  τους  περιτριγυρίζονται  από  τα  προβλήματα και τα σχέδιά τους.  Αυτό  που  διαδραματίζεται  την  ώρα  του  ύπνου  στον  κόσμο  των  σκέψεών  μας  με  τόσες  παράδοξες  μορφές,  δεν  είναι  άλλο  παρά  η  γέφυρα  της  προηγούμενης  προς  την  επόμενη  μέρα.  Αν  λοιπόν 

Digitized by 10uk1s 

γνωρίζουμε πώς ένας άνθρωπος κατά τα άλλα παίρνει θέση στη ζωή, πώς συνηθίζει να χτίζει αυτή τη  γέφυρα  προς  το  μέλλον,  θα  μπορέσουμε  επίσης  να  καταλάβουμε  και  το  αξιοπερίεργο  αυτό  χτίσιμο  στο όνειρο και να βγάλουμε συμπεράσματα.  Η   τ ο π ο θ έ τ η σ η   λ ο ι π ό ν   α π έ ν α ν τ ι   σ τ η   ζ ω ή  είναι η  βάση που πάνω της χτίζεται το όνειρο.  Μια νέα γυναίκα αφηγείται το παρακάτω όνειρο: ονειρεύτηκε ότι ο άντρας της ξέχασε την επέτειο του  γάμου  τους  και  αυτή  τον  κατσάδιασε  γι'  αυτό.  Το  όνειρο  αυτό  μπορεί  από  μόνο  του  κιόλας  να  φανερώσει  ορισμένα  πράγματα.  Όταν  γενικά  είναι  δυνατό  να  παρουσιαστεί  ένα  τέτοιο  πρόβλημα,  τούτο μας λέγει ότι σ' αυτό τον γάμο υπάρχουν προβλήματα με την έννοια ότι η γυναίκα αισθάνεται  παραμελημένη.  Η  γυναίκα  λέει  ότι  και  εκείνη  είχε  ξεχάσει  αρχικά  την  επέτειο,  όμως  τελικά  τη  θυμήθηκε, ενώ ο άντρας της περίμενε να του την υπενθυμίσει αυτή. Έτσι αυτή είναι πιο συνεπής. Σε  άλλη ερώτηση μας απάντησε ότι κάτι τέτοιο δεν είχε ποτέ συμβεί στην πραγματικότητα. Ο άντρας της  κάθε  φορά  θυμόταν  την  επέτειο.  Το  όνειρο  λοιπόν  αναφέρεται  σ'  ένα  μελλοντικό  φόβο,  στην  ανησυχία  ότι  κάποτε  μπορούσε  να  γίνει  κάτι  τέτοιο.  Από  το  όνειρο  αυτό  μπορούμε  ακόμη  να  συμπεράνουμε  ότι  η  γυναίκα  έχει  την  τάση  να  σκαρώνει  κατηγορίες,  να  επιχειρηματολογεί  με  στοιχεία που δεν είναι χειροπιαστά και να κατηγορεί τον άντρα της για κάτι που θα μπορούσε  ί σ ω ς   να γίνει στο μέλλον.  Θα  εξακολουθούσαμε  όμως  να  είμαστε  αβέβαιοι  ακόμη,  αν  δεν  παίρναμε  στο  χέρι  και  άλλες  αποδείξεις  που  ενισχύουν  το  τελικό  μας  συμπέρασμα.  Όταν  τη  ρωτήσαμε  για  τις  πρώτες  παιδικές  εντυπώσεις  της,  μας  διηγήθηκε  ένα  περιστατικό  που  της  είχε  μείνει  αξέχαστο.  Όταν  ήταν  τριών  χρονών, μια θεία της τής έκανε δώρο ένα ωραίο σκαλιστό ξύλινο κουτάλι που της έφερε μεγάλη χαρά.  Καθώς έπαιζε μ' αυτό, της έπεσε στο ποτάμι και χάθηκε στα νερά. Έκλαιγε για πολλές μέρες μ' έναν  τρόπο που έκανε εντύπωση στο περιβάλλον της.  Σε  σχέση  με  το  όνειρο  θα  παρατηρήσουμε  μονάχα  ότι  τώρα  υπολόγιζε  στην  πιθανότητα  «να  χαθεί  κάτι» πάλι, δηλαδή ο γάμος της. Ίσως ο άντρας της κάποτε να ξεχνούσε την επέτειο των γάμων τους!  Μια άλλη φορά ονειρεύτηκε ότι ο άντρας της την ανέβαζε σ' ένα ψηλό κτίριο. Οι σκάλες γινόντουσαν  όλο και πιο πολλές και με τη σκέψη ότι ίσως είχε ανεβεί πάρα πολύ ψηλά την κυρίεψε ο φόβος. Την  έπιασε ένας φοβερός ίλιγγος και κατέρρευσε. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί σε κάποιον κι όταν είναι  ξυπνητός, αν υποφέρει από ίλιγγο του ύψους, στον οποίο αντικαθρεφτίζεται λιγότερο ο φόβος για το  ύψος  και  περισσότερο  ο  φόβος  για  το  βάθος.  Αν  συνδυάσουμε  αυτό  το  όνειρο  με  το  πρώτο  και  αν  συγχωνεύσουμε  το  υλικό  των  σκέψεων  και  συναισθημάτων  που  περιέχουν  αυτά  τα  δύο  όνειρα,  θα  έχουμε πια ολοκάθαρη την εντύπωση ότι πρόκειται για μια γυναίκα που φοβάται μην της τύχη καμιά  βαθιά  πτώση,  δηλαδή  φοβάται  πως  θα  της  συμβεί  συμφορά∙  μπορούμε  να  μαντέψουμε  ποια:  η  συμφορά να χάσει την αγάπη του συζύγου ή κάτι παρόμοιο. Τι θα συμβεί αν για οποιοδήποτε λόγο  δεν  είναι  ο  άντρας  της  κατάλληλος  για  σύζυγος  και  προκαλέσει  ανωμαλίες;  Θα  μπορούσαν  να  επακολουθήσουν  σκηνές  απελπισίας,  που  πιθανώς  θα  κατέληγαν  στο  να  σωριαστεί  η  γυναίκα  αναίσθητη  στο  πάτωμα.  Πραγματικά  έγινε  κάποτε  κάτι  τέτοιο  στη  διάρκεια  μιας  οικογενειακής  σκηνής.  Μ' αυτό τον τρόπο πλησιάσαμε ακόμη περισσότερο στην κατανόηση του ονείρου. Δεν έχει σημασία  με  ποιο  υλικό  εξωτερικεύεται  ο  κόσμος  των  σκέψεων  και  των  συναισθημάτων  του  ανθρώπου  στη  διάρκεια του ονείρου, με ποιο υλικό δίνει έκφραση στο πρόβλημά του. Φτάνει να τον βοηθά αυτό το  υλικό  να  εκφραστεί  με  οποιοδήποτε  τρόπο.  Στο  όνειρο  προδίδεται  το  πρόβλημα  της  ζωής  ενός  ανθρώπου  με  τρόπο  α λ λ η γ ο ρ ι κ ό   (μην  ανεβαίνεις  πολύ  ψηλά,  για  να  μην  πέσεις  πολύ  βαθιά!).  Θυμόμαστε την ποιητική αναπαραγωγή ενός ονείρου, το γαμήλιο τραγούδι του Γκαίτε. Ένας ιππότης  επιστρέφει  και  βρίσκει  τον  πύργο  του  εγκαταλειμμένο.  Κουρασμένος  πέφτει  στο  κρεβάτι  και  στ'  όνειρό του βλέπει μικρές φιγούρες να ξεπροβάλλουν κάτω από το κρεβάτι του και μπρος στα μάτια  του  να  γίνεται  μια  γαμήλια  τελετή  νάνων.  Το  όνειρο  τον  συγκίνησε  ευχάριστα.  Είναι  σα  να  ήρθε  να 

Digitized by 10uk1s 

ενισχύσει τη σκέψη του ότι του χρειαζόταν και του ίδιου μια γυναίκα. Αυτό που είδε στο όνειρό του  σε  μικρογραφία  πραγματοποιήθηκε  σύντομα  σε  κανονικό  μέγεθος,  δηλαδή  ο  ιππότης  γιόρτασε  τον  προσωπικό του γάμο.  Σ'  αυτό  το  όνειρο  υπάρχουν  στοιχεία  που  είναι  κιόλας  γνωστά.  Ασφαλώς  πίσω  του  κρύβεται  μια  προσωπική  ανάμνηση  του  ποιητή  για  στιγμές,  κατά  τις  οποίες  και  τον  ίδιο  τον  απασχολούσε  το  πρόβλημα του γάμου. Βλέπουμε πως ο ονειρευόμενος, μέσα στην εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση της  τωρινής  ζωής  του,  παίρνει  μια  θέση,  υιοθετεί  μια  άποψη,  η  οποία  προχωρεί  στον  γάμο.  Ασχολείται  στο  όνειρό  του  με  το  ζήτημα  του  γάμου,  για  να  πάρει  την  άλλη  μέρα  την  απόφαση  πως  θα  ήταν  καλύτερα αν παντρευόταν κι ο ίδιος.  Στη συνέχεια το όνειρο ενός 28χρονου άντρα. Η γραμμή που κινείται διαδοχικά πότε προς τα κάτω,  πότε προς τα πάνω δείχνει όμοια με τα ανεβοκατεβάσματα του πυρετού, την κίνηση από την οποία  είναι πλημμυρισμένη η ψυχική ζωή αυτού του ανθρώπου. Αναγνωρίζεται καθαρά σ' αυτή το αίσθημα  κατωτερότητας,  από  το  οποίο  ξεκινούν  όλες  οι  προσπάθειες  προς  τα  πάνω,  προς  την  υπεροχή.  Διηγείται:  «Με  μεγάλη  συντροφιά  έκανα  μια  εκδρομή.  Σ'  έναν  ενδιάμεσο  σταθμό  έπρεπε  να  κατέβουμε  και  να  διανυχτερεύσουμε  στην  πόλη,  γιατί  το  καράβι  με  το  οποίο  ταξιδεύαμε  ήταν  υπερβολικά  μικρό.  Τη  νύχτα  μάς  ήρθε  η  είδηση  ότι  το  καράβι  βούλιαζε  και  καλούνταν  όλοι  οι  επιβάτες να εμποδίσουν το βούλιαγμα βγάζοντας τα νερά με τις αντλίες. Εγώ θυμήθηκα ότι μέσα στον  σάκο μου είχα πολύτιμα πράγματα και έτρεξα βιαστικός στο πλοίο, όπου βρήκα τους άλλους να έχουν  στο μεταξύ καταπιαστεί με τις αντλίες. Σκέφτηκα να αποφύγω αυτή την αγγαρεία και έψαξα να βρω  τον χώρο των αποσκευών. Κατάφερα από το παράθυρο να τραβήξω το σακίδιό μου. Συγχρόνως είδα  ότι δίπλα του ήταν ακουμπισμένο ένα μαχαίρι με ελατήριο που μ' άρεσε πάρα πολύ και το πήρα κι  αυτό  μαζί  μου.  Επειδή  το  καράβι  βούλιαζε  ολοένα  και  περισσότερο,  μαζί  μ'  έναν  άλλο  γνωστό  μου  που  τότε  τον  συνάντησα,  πήδηξα  από  ένα  απόμερο  σημείο  στη  θάλασσα  και  αμέσως  βρέθηκα  ξαπλωμένος στον βυθό. Επειδή ο μόλος ήταν πολύ ψηλός, προχώρησα πάρα πέρα και έφτασα στην  άκρη μιας βαθιάς και απότομης χαράδρας που έπρεπε να την κατεβώ. Γλίστρησα προς τα κάτω — τον  συνοδό μου δεν τον ξαναείδα από τότε που εγκαταλείψαμε το πλοίο — κατέβαινα με πολλή ταχύτητα  και φοβήθηκα πως θα σκοτωθώ. Τελικά έφτασα κάτω και βρέθηκα ακριβώς μπροστά σ' ένα γνωστό  μου. Ήταν ένας νεαρός, κατά τα άλλα άγνωστός μου, ο οποίος στη διάρκεια μιας απεργίας δούλεψε  με συγκινητική δραστηριότητα στην απεργιακή επιτροπή και μού είχε αρέσει πολύ γι' αυτό και για τη  φιλική  συμπεριφορά  του.  Με  υποδέχτηκε  με  φωνές  αποδοκιμασίας  σα  να  ήξερε  ότι  είχα  εγκαταλείψει τους άλλους στο πλοίο. Προσπάθησα να βγω από τη χαράδρα  που περιβαλλόταν από  ψηλά τοιχώματα, στα οποία κρέμονταν σχοινιά. Τα σχοινιά δεν τολμούσα να τα χρησιμοποιήσω γιατί  ήταν  πολύ  λεπτά.  Οι  προσπάθειες  που  έκανα  να  σκαρφαλώσω  προς  τα  πάνω  δεν  έφεραν  αποτέλεσμα.  Γλιστρούσα  διαρκώς  και  ξαναβρισκόμουν  κάτω.  Επιτέλους  έφτασα  επάνω  —  δεν  ξέρω  πια  πώς.  Νομίζω  ότι  επίτηδες  δε  θέλησα  να  δω  αυτό  το  τμήμα  του  ονείρου.  Προτίμησα  να  το  υπερπηδήσω  οπωσδήποτε  σα  με  ανυπομονησία.  Δίπλα  στην  άκρη  της  χαράδρας  περνούσε  ένας  δρόμος. Ένα κάγκελο τον χώριζε απ' αυτή. Στάθηκα πλάι στο κάγκελο. Περνούσε πολύς κόσμος και με  χαιρετούσε φιλικά».  Αν γυρίσουμε πίσω στη ζωή του ονειρευόμενου, το πρώτο που θα πληροφορηθούμε είναι ότι μέχρι  πέντε  χρονών  υπέφερε  από  βαριές  αρρώστιες  και  αργότερα  πάλι  οι  αρρώστιες  συχνά  τον  έριχναν  κάτω. Επειδή είχε μια τόσο κακή υγεία, οι γονείς του με αγωνία τον προφύλαγαν από το κάθε τι και  έτσι  εκείνη  την  εποχή  δε  συναναστρεφόταν  σχεδόν  καθόλου  άλλα  παιδιά.  Όταν  ήθελε  να  είναι  με  τους  μεγάλους,  οι  γονείς  του  τον  απομάκρυναν  με  την  παρατήρηση  ότι  δεν  είχε  καμιά  δουλειά  με  τους μεγάλους και δεν έπρεπε να τους ενοχλεί. Έτσι από πολύ νωρίς του έλειψε αυτό που χρειάζεται  για τη συμβίωση με τους άλλους ανθρώπους και που μπορεί να μαθευτεί μόνο με τη συνεχή επαφή  μαζί τους. Μια άλλη συνέπεια ήταν ότι υστερούσε έναντι των συνομηλίκων του και δεν μπορούσε να  συμβαδίζει  μαζί  τους.  Δε  μας  προξενεί  έκπληξη  ότι  μεταξύ  τους  τον  θεωρούσαν  κουτό  και  γρήγορα  τον έκαναν στόχο της κοροϊδίας τους. Αυτό το γεγονός τον εμπόδισε να βρει και να έχει φίλους. 

Digitized by 10uk1s 

Αυτά  και  άλλα  παρόμοια  περιστατικά  όξυναν  στο  έπακρο  το  εξαιρετικά  έντονο  αίσθημα  κατωτερότητας  που  είχε.  Την  ανατροφή  του  την  κατεύθυναν  ένας  καλόκαρδος  αλλά  οξύθυμος  πατέρας (στρατιωτικός) και μια αδύνατη, ασύνετη, αλλά πέρα για πέρα αρχομανής μητέρα. Παρ' όλο  που  οι  γονείς  τόνιζαν  επανειλημμένα  την  καλή  τους  θέληση,  πρέπει  να  θεωρήσουμε  αυτή  τη  διαπαιδαγώγηση αρκετά αυστηρή. Ένα σημαντικό ρόλο σ' αυτή έπαιξε η ταπείνωση. Χαρακτηριστικό  είναι  ένα  περιστατικό  που  σύγχρονα  είναι  και  μια  από  τις  πρώτες  παιδικές  αναμνήσεις  του.  Μια  φορά, όταν ήταν μόλις τριών χρονών, η μητέρα του τον ανάγκασε να γονατίσει επί μισή ώρα πάνω σε  μπιζέλια. Αιτία γι' αυτό ήταν μια ανυπακοή, η οποία είχε σαν αφορμή — πράγμα που το ήξερε καλά η  μητέρα γιατί το παιδί της το εξήγησε — ότι το παιδί φοβούμενο έναν καβαλάρη αρνήθηκε να πάει για  ψώνια. Η αλήθεια είναι ότι σπάνια τον έδερναν. Όταν όμως γινόταν κάτι τέτοιο, τον χτυπούσαν μ' ένα  μαστίγιο  για  σκύλους  με  πολλές  λουρίδες  και  πάντα  δίχως  να  τον  υποχρεώσουν  μετά  να  ζητήσει  συγγνώμη  και  συγχρόνως  να  πει  για  ποιο  λόγο  τον  είχαν  δείρει.  «Το  παιδί  πρέπει  να  ξέρει»,  έλεγε  πάντα  ο  πατέρας,  «τι  έχει  κάνει».  Έτσι  συνέβη  κάποτε  να  φάει  ξύλο  άδικα  και  όταν  ύστερα  δεν  μπορούσε  να  πει  τίποτε  για  ποια  αιτία  έφαγε  το  ξύλο,  τον  έδειραν  ξανά  και  μάλιστα  ο  ξυλοδαρμός  κράτησε τόση ώρα, ώσπου ομολόγησε μια κάποια αταξία.  Απ' όλα αυτά με τον καιρό γεννήθηκε μια πολεμική διάθεση ανάμεσα στους γονείς και το παιδί. Το  αίσθημα  κατωτερότητας  του  παιδιού  πήρε  τέτοιες  διαστάσεις  που  δε  γνώριζε  πια  καθόλου  το  αίσθημα μιας κάποιας υπεροχής. Η ζωή του και στο σχολείο και στο σπίτι ήταν μια συνεχής αλυσίδα  από μικρά ή μεγάλα ντροπιάσματα. Ακόμη και η πιο μικρή επιτυχία — με τη δική του έννοια — του  ήταν απλησίαστη. Στο σχολείο ακόμη κι όταν πια έγινε 18 χρονών ήταν το πρόσωπο που μονάχα το  κορόιδευαν.  Μάλιστα  μια  φορά  αυτό  έγινε  από  ένα  δάσκαλό  του,  ο  οποίος  διάβασε  μια  κακή  του  εργασία μπροστά στους άλλους και τον ειρωνεύτηκε με τσουχτερές παρατηρήσεις.  Τέτοια  περιστατικά  τον  έσπρωχναν  όλο  και  περισσότερο  στην  απομόνωση.  Σιγά  ‐  σιγά  άρχισε  και  ο  ίδιος  να  αποτραβιέται  επίτηδες  από  τους  άλλους.  Στον  αγώνα  εναντίον  των  γονιών  του  χρησιμοποίησε ένα δραστικό, αλλά βαρύ για τις συνέπειες του σ' αυτόν, όπλο. Αρνήθηκε την ομιλία.  Παράτησε έτσι το πιο σημαντικό μέσο σύνδεσης με τον γύρω του κόσμο. Σε λίγο δεν ήταν πια σε θέση  να συζητήσει με κανέναν. Έμεινε ολότελα μόνος δίχως κανένας να τον καταλαβαίνει. Δε μιλούσε σε  κανέναν  και  προπαντός  στους  γονείς  του.  Με  τον  καιρό  δε  μιλούσε  σ'  αυτόν  κανένας.  Όλες  οι  κατοπινές  προσπάθειες  να  τον  συνδέσουν  με  τους  άλλους  αποτύχαιναν.  Αργότερα  πάλι  —  πράγμα  εξαιρετικά  οδυνηρό  γι'  αυτόν  —  απέτυχαν  όλες  οι  προσπάθειές  του  να  δημιουργήσει  ερωτικές  σχέσεις.  Μ' αυτό τον τρόπο συνεχίστηκε η ζωή του ως τα 28 του χρόνια. Το βαθύ αίσθημα κατωτερότητας που  διαπότιζε  όλη  την  ψυχική  του  διάθεση  και  δεν  τον  άφηνε  σε  ησυχία  είχε  σαν  επακόλουθο  μια  απίστευτη  φιλοδοξία,  μια  αχαλίνωτη  επιθυμία  για  αναγνώριση  και  υπεροχή,  η  οποία  κατέπνιγε  με  ανήκουστο τρόπο το κοινωνικό του αίσθημα. Αυτή η αχαλίνωτη επιθυμία για υπεροχή, όσο λιγότερο  μιλούσε, τόσο πιο πολύ εισχωρούσε στην ψυχική του ζωή, που μέρα και νύχτα ήταν πλημμυρισμένη  από όνειρα για νίκες και θριάμβους κάθε είδους.  Έτσι έφτασε μια νύχτα να δει το όνειρο που αφηγηθήκαμε. Στο όνειρο αυτό καθρεφτίζεται καθαρά η  κίνηση και η γραμμή, πάνω στην οποία ξετυλίγεται η ψυχική του ζωή.  Για το κλείσιμο του θέματος θα αναφέρουμε ένα όνειρο που διηγήθηκε ο Κικέρων και είναι από τα  πιο φημισμένα προφητικά όνειρα:  Ο  ποιητής  Σιμωνίδης,  που  κάποτε  βρήκε  στην  άκρη  του  δρόμου  εγκαταλειμμένο  το  πτώμα  ενός  αγνώστου  και  φρόντισε  να  του  γίνει  μια  αξιοπρεπής  ταφή,  όταν  αργότερα  ήταν  έτοιμος  να  πραγματοποιήσει ένα ταξίδι με πλοίο, προειδοποιήθηκε στο όνειρό του από τον ευγνώμονα νεκρό ότι  αν  ταξίδευε  θα  έχανε  τη  ζωή  του  σε  ναυάγιο.  Έτσι  ο  Σιμωνίδης  δεν  πραγματοποίησε  το  ταξίδι,  ενώ 

Digitized by 10uk1s 

όσοι ταξίδεψαν χάθηκαν. Όπως αναφέρεται, το περιστατικό αυτό σε σχέση με το όνειρο προκάλεσε  για αιώνες τεράστιο ενδιαφέρον και βαθιά εντύπωση.  Αν  θελήσουμε  να  πάρουμε  θέση  πάνω  σ'  αυτό  το  περιστατικό,  θα  πρέπει  πριν  απ'  όλα  να  λάβουμε  υπόψη μας ότι την εποχή εκείνη ναυαγούσαν πάρα πολλά πλοία και ακόμη πως εξαιτίας αυτού του  γεγονότος  ασφαλώς  πάρα  πολλοί  άνθρωποι  θα  ονειρεύονταν  να  αποφύγουν  ένα  ταξίδι  και  ότι  ανάμεσα  σε  όλα  τούτα  τα  όνειρα  αυτό  παρουσιάζει  μια  τέτοια  σύμπτωση  ονείρου  και  πραγματικότητας, ώστε να μείνει στην ιστορία. Είναι ευνόητο ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν μια τάση να  κυνηγούν μυστηριώδεις υποθέσεις και μια ιδιαίτερη αδυναμία για τέτοιου είδους ιστορίες. Εμείς θα  εξηγήσουμε απλά το όνειρο ως εξής: Ο ποιητής μας φροντίζοντας για την προσωπική του καλοπέραση  δεν  είχε  δείξει  ποτέ  ιδιαίτερη  προθυμία  να  πραγματοποιήσει  αυτό  το  ταξίδι.  Όταν  πλησίασε  η  αποφασιστική  στιγμή,  χρειάστηκε  μ ι α   ε ν ί σ χ υ σ η .  Έφερε  λοιπόν  κοντά  του  τον  νεκρό  που  τώρα  έπρεπε  να  του  δείξει  την  ευγνωμοσύνη  του.  Το  ότι  δεν  ταξίδεψε  είναι  ευκολονόητο.  Αν  δεν  είχε  ναυαγήσει  το  καράβι,  ο  κόσμος  μάλλον  δε  θα  είχε  μάθει  τίποτε  απ'  όλη  αυτή  την  ιστορία.  Μαθαίνουμε  μονάχα  όσα  πράγματα  φέρνουν  μια  ταραχή  στον  νου  μας  και  μας  κάνουν  να  υποψιαζόμαστε ότι ανάμεσα στον ουρανό και τη γη κρύβεται περισσότερη σοφία από όση μπορούμε  να ονειρευτούμε. Το προφητικό στοιχείο στο όνειρο εξηγείται μονάχα με το γεγονός ότι και τα δυο,  δηλαδή το όνειρο και η πραγματικότητα, περιέχουν μια και την αυτή τοποθέτηση ενός ανθρώπου.  Σε σκέψεις μας βάζει ακόμη το περιστατικό ότι δεν είναι τόσο απλό να καταλάβουμε όλα τα όνειρα,  στην  πραγματικότητα  τα  λιγότερα.  Είτε  ξεχνούμε  αμέσως  το  όνειρο  είτε,  κι  αν  μας  αφήνει  μια  ορισμένη  εντύπωση,  συνήθως  δεν  καταλαβαίνουμε  τι  κρύβεται  πίσω  απ'  αυτό,  έστω  και  αν  συμπτωματικά έχουμε μάθει τη σημασία των ονείρων. Επίσης και γι' αυτά τα όνειρα ισχύει αυτό που  είπαμε  παραπάνω:  ότι  το  όνειρο  αποδίδει  αλληγορικά  και  με  συμβολικό  τρόπο  τη  γραμμή  κίνησης  ενός  ανθρώπου.  Η  βασική  σημασία  μιας  αλληγορίας  είναι  ότι  μας  μπάζει  σα  συμπαίκτες  σε  μια  κατάσταση. Αν μας απασχολεί η λύση ενός προβλήματος και αν η προσωπικότητά μας κλίνει προς μια  ορισμένη  κατεύθυνση  τότε  εμπειρικά  αναζητούμε  μια  π α ρ α κ ί ν η σ η .  Το  όνειρο  είναι  ιδιαίτερα  κατάλληλο  να  ενισχύσει  τη  διάθεση  και  τον  ενθουσιασμό  που  χρειάζεται  κανείς  για  να  λύσει  ένα  πρόβλημα.  Αυτή  την  πραγματικότητα  δεν  την  αλλάζει  καθόλου  το  γεγονός  ότι  ο  ονειρευόμενος  δεν  καταλαβαίνει  αυτό  τον  συσχετισμό.  Φτάνει  που  έχει  το  υλικό  και  την  παρακίνηση.  Το  όνειρο  με  οποιοδήποτε τρόπο θα σημειώσει τα ίχνη, μέσα στα οποία θα αποτυπωθεί η νοητική δραστηριότητα  του ονειρευόμενου∙ δηλαδή θα υπαινιχθεί τη γραμμή κίνησής του. Είναι σαν τον καπνό που δείχνει  ότι κάπου υπάρχει φωτιά. Ένας άνθρωπος με πείρα θα βγάλει ακόμη και από τον καπνό συμπέρασμα  για το ξύλο που καίγεται.  Ανακεφαλαιώνοντας μπορούμε να πούμε ότι το όνειρο φανερώνει πως ο ονειρευόμενος βασανίζεται  από κάποιο πρόβλημα της ζωής καθώς και με ποιο τρόπο τοποθετείται απέναντι στο πρόβλημα αυτό.  Φανερώνονται  ιδιαίτερα  ή  τουλάχιστο  μπορούν  να  αναγνωριστούν  στο  όνειρο  από  τα  ίχνη  τους  οι  δυο  παράγοντες,  οι  οποίοι  και  στην  πραγματική  ζωή  επηρεάζουν  τη  θέση  του  ονειρευόμενου  απέναντι στο περιβάλλον: το κοινωνικό αίσθημα και η επιδίωξή του για εξουσία.  6. Ταλέντο  Από τα ψυχικά φαινόμενα που μας δίνουν τη δυνατότητα να βγάζουμε συμπεράσματα για τη φύση  ενός ανθρώπου και να κάνουμε κρίσεις πάνω σ' αυτή, παραλείψαμε ως τώρα ένα που βρίσκεται στην  περιοχή της ανθρώπινης σκέψης και αφορά την ικανότητα της γνώσης. Δώσαμε πολύ μικρή αξία στο  τι  σκέφτεται  και  τι  λέει  ένας  άνθρωπος  για  τον  εαυτό  του,  με  την  πεποίθηση  ότι  είναι  δυνατό  στον  καθένα να σφάλλει ή να παρακινείται από συμφέροντα και συλλογισμούς εγωιστικούς ή ηθικούς να  εξωραΐζει μπροστά στους άλλους την ψυχική του εικόνα. Παρ' όλα αυτά είναι επιτρεπτό και δυνατό,  από ορισμένα δείγματα σκέψης και τη λεκτική τους διατύπωση, να βγάλουμε έστω και περιορισμένα  μερικά συμπεράσματα. Όταν θέλουμε  να μορφώσουμε γνώμη για έναν άνθρωπο, δεν μπορούμε να 

Digitized by 10uk1s 

αποκλείσουμε από τις παρατηρήσεις μας την περιοχή της σκέψης και του λόγου.  Για  τη  διαπίστωση  της  κριτικής  ικανότητας  ενός  ανθρώπου  —  που  συνήθως  την  ονομάζουμε  «ταλέντο» — υπάρχει ένας τεράστιος αριθμός από παρατηρήσεις, αναλύσεις και εξετάσεις, που είναι  κυρίως  γνωστές  από  τις  δοκιμές  που  γίνονται  με  σκοπό  να  εξακριβωθεί  ο  βαθμός  ευφυΐας  παιδιών  και  μεγάλων.  Εννοώ  τα  τεστ  ευφυΐας.  Μέχρι  τώρα  αυτά  τα  τεστ  δε  σημείωσαν  επιτυχία,  γιατί  κάθε  φορά  που  ένας  αριθμός  μαθητών  παρουσιάζεται  για  μια  τέτοια  εξέταση,  το  αποτέλεσμα  που  μάς  δίνεται  είναι  συνήθως  αυτό  που  διαπίστωσε  από  τα  πριν  και  ο  δάσκαλος  χωρίς  αυτή  την  εξέταση.  Αυτό  το  αποτέλεσμα  οι  πειραματιστές  ψυχολόγοι  στην  αρχή  το  δέχτηκαν  με  περηφάνια  και  ενθουσιασμό,  μολονότι  εκείνο  που  απέδειξε  σαν  αληθινό  είναι  πως  αυτού  του  είδους  οι  εξετάσεις  είναι ολότελα περιττές. Μια δυσπιστία για την αξία αυτών των εξετάσεων προκαλείται επίσης από το  γεγονός  ότι  η  ικανότητα  των  παιδιών  για  σκέψη  και  κρίση  δεν  αναπτύσσεται  κανονικά.  Έχουμε  π.χ.  μερικά παιδιά, για τα οποία το τεστ ευφυΐας έδωσε ένα άσχημο αποτέλεσμα, και που μετά από λίγα  χρόνια  ανέπτυξαν  ξαφνικά  μια  εξαιρετική  ευφυΐα.  Ένα  άλλο  στοιχείο  είναι  ότι  τα  παιδιά  των  μεγαλουπόλεων  ή  παιδιά  από  ορισμένους  κύκλους,  τα  οποία  κάνουν  μια  πιο  πλατιά  ζωή,  με  την  ετοιμότητά  τους,  η  οποία  απλώς  προέρχεται  από  κάποια  εξάσκηση,  δίνουν  την  εντύπωση  ότι  διαθέτουν  περισσότερη  ευφυΐα  και  έτσι  επισκιάζουν  τα  άλλα  παιδιά  που  δε  διαθέτουν  παρόμοια  βάση για προετοιμασία. Είναι γνωστό ότι τα παιδιά της αστικής τάξης κατά κανόνα στα 8 με 10 χρόνια  τους διαθέτουν μεγαλύτερη ετοιμότητα παρά τα παιδιά των προλετάριων. Όμως αυτό δε συνηγορεί  υπέρ  της  ύπαρξης  μεγαλύτερης  εξυπνάδας  στα  πρώτα.  Η  αίτια  βρίσκεται  αποκλειστικά  στην  προϊστορία των παιδιών.  Έτσι λοιπόν τα τεστ ευφυΐας δε μας οδήγησαν σε τίποτε σπουδαίο, ιδιαίτερα αν πάρουμε υπόψη μας  τα  θλιβερά  αποτελέσματα  στο  Βερολίνο  και  στο  Αμβούργο,  όπου  τα  παιδιά  εκείνα  που  στο  τεστ  ανταποκρίθηκαν καλά απέτυχαν αργότερα σε εντυπωσιακά μεγάλους αριθμούς. Αυτό το περιστατικό  ενισχύει  την  άποψη  ότι  τα  τεστ  ευφυΐας  δε  δίνουν  μια  σίγουρη  εγγύηση  για  την  καλή  εξέλιξη  των  παιδιών.  Αντίθετα  οι  έρευνες  της  ατομικής  ψυχολογίας  αποδείχτηκαν  πολύ  πιο  ικανοποιητικές,  επειδή  δεν  επιδιώκουν  να  εξακριβώσουν  μονάχα  μια  πλευρά  της  εξέλιξης,  παρά  θέλουν  να  συλλάβουν  τις  αιτίες  και  τις  αφορμές  της  και  επειδή,  αν  είναι  αναγκαίο,  προσφέρουν  και  επιβοηθητικά  μέσα∙  ακόμη  γιατί  η  ατομική  ψυχολογία  δεν  αποσπά  την  ικανότητα  της  σκέψης  και  κρίσης του παιδιού από την ψυχική ζωή του, αλλά την εξετάζει σε σχέση μ' αυτή. 

Digitized by 10uk1s 

Κεφάλαιο VII  Η σχέση των φύλων  1. Η κατανομή της εργασίας και τα δύο φύλα  Από  τη  μέχρι  τώρα  ανάπτυξη  βγαίνει  το  συμπέρασμα  ότι  στην  ψυχική  ζωή  επικρατούν  δυο  κατευθυντήριες  γραμμές  οι  οποίες  επηρεάζουν  όλα  τα  ψυχικά  συμβάντα  και  συντελούν  ώστε  ο  άνθρωπος  κατά  την  παραγωγή  και  εξασφάλιση  των  όρων  της  ζωής  του,  κατά  την  εκπλήρωση  των  τριών κυρίων υποχρεώσεων της ζωής (αγάπη, επάγγελμα, κοινωνία) αποδείχνει έμπρακτα τόσο καλά  το  κοινωνικό  του  αίσθημα,  όσο  και  την  επιδίωξή  του  για  αναγνώριση,  την  προσπάθειά  του  για  την  κατάκτηση  εξουσίας  και  υπεροχής,  θα  πρέπει  λοιπόν  να  συνηθίσουμε  να  κρίνουμε  κάθε  ψυχικό  φαινόμενο  ανάλογα  με  τη  σχέση  που  συνδυάζονται  μεταξύ  τους  αυτοί  οι  δυο  παράγοντες  σε  ποσότητα και ποιότητα, και αν θέλουμε να πλησιάσουμε στην κατανόηση της ψυχής, να ερευνούμε  κανονικά  πέρα  απ'  αυτούς,  γιατί  η  ύπαρξη  αυτών  των  παραγόντων  προσδιορίζει  μέχρι  ποιο  βαθμό  ένας άνθρωπος είναι σε θέση να συλλάβει τη λογική της ανθρώπινης συμβίωσης και να ενταχθεί στην  κατανομή της εργασίας η οποία γεννιέται από αυτή τη συμβίωση.  Η  κατανομή  της  εργασίας  είναι  ένας  απαραίτητος  και  αναγκαίος  παράγοντας  για  τη  διατήρηση  της  ανθρώπινης  κοινωνίας.  Κλείνει  μέσα  του  ότι  καθένας  πρέπει  να  καταλάβει  τη  θέση  του  σ'  ένα  οποιοδήποτε  πόστο.  Αν  κάποιος  δεν  ανταποκρίνεται  σ'  αυτή  την  απαίτηση,  τότε  αρνείται  τη  διατήρηση  της  κοινής  ζωής,  του  ανθρώπινου  γένους  γενικά,  βγαίνει  από  τον  ρόλο  του  σα  συνάνθρωπος και μεταβάλλεται σε ταραξία. Τότε σε ασήμαντες μεν περιπτώσεις λέμε ότι πρόκειται  για  κακή  συνήθεια,  αταξία  και  παραξενιά,  σε  σπουδαιότερες  όμως  για  είδος  αλλόκοτο,  για  κατάπτωση  και  αργότερα  για  έγκλημα.  Η  καταδίκη  παρόμοιων  φαινομένων  προέρχεται  από  την  απόστασή  τους,  από  το  ασυμβίβαστό  τους  με  τις  απαιτήσεις  της  κοινωνικής  ζωής.  Κατά  συνέπεια  ο  τρόπος  με  τον  οποίο  καλύπτει  ένας  άνθρωπος  τη  θέση  που  του  προσδιορίζει  η  κατανομή  εργασίας  αποτελεί την αξία του. Με την από μέρους του επιδοκιμασία της κοινής ζωής αποχτά μια σημασία για  τους  άλλους,  γίνεται  ένας  από  τους  κρίκους  μιας  μεγάλης  αλυσίδας,  που  πάνω  στην  ύπαρξή  της  στηρίζεται  η  ανθρώπινη  ζωή  και  της  οποίας  την  έλλειψη  δεν  μπορούμε  να  φανταστούμε  χωρίς  να  νοιώθουμε ότι καταρρέει η κοινωνική ζωή. Οι ικανότητες του ατόμου είναι που υποδείχνουν τη θέση  του  στο  συνολικό  παραγωγικό  προτσές  της  ανθρώπινης  κοινότητας.  Οπωσδήποτε  στο  σημείο  αυτό  εισχωρεί μια κάποια σύγχυση, είτε γιατί το άτομο για οποιοδήποτε λόγο δεν είναι κατάλληλο για τη  θέση  στην  οποία  βρίσκεται  είτε  γιατί  η  επιδίωξη  της  εξουσίας,  η  επιθυμία  για  κυριαρχία  και  κάθε  άλλου είδους πλάνες διαταράσσουν, εμποδίζουν και βάζουν λαθεμένη βάση για την κρίση της αξίας  των  ανθρώπων,  ή  οι  δυσκολίες  γεννιούνται  από  την  επιθυμία  της  δύναμης,  τη  λαθεμένη  φιλοδοξία  των  ατόμων,  τα  οποία  εμποδίζουν  αυτό  το  είδος  της  ανθρώπινης  συμβίωσης  και  συνεργασίας  για  χάρη των δικών τους εγωιστικών συμφερόντων. Άλλες περιπλοκές έχουν αφορμή την ταξική διαίρεση  της κοινωνίας, αφού η προσωπική δύναμη και τα οικονομικά συμφέροντα επηρεάζουν την κατανομή  στον  χώρο  της  εργασίας  με  τρόπο  που  οι  αποδοτικότερες  θέσεις,  οι  οποίες  χαρίζουν  περισσότερη  δύναμη,  δίνονται  σ'  ορισμένες  κοινωνικές  ομάδες,  ενώ  οι  άλλες  αποκλείονται  απ'  αυτές.  Η  αναγνώριση  του  τεράστιου  ρόλου  που  παίζει  σ'  αυτά  τα  φαινόμενα  η  επιδίωξη  της  δύναμης,  μας  επιτρέπει  να  αντιληφθούμε  γιατί  η  διαδικασία  της  κατανομής  της  εργασίας  δεν  πραγματοποιείται  ομαλά. Η βία είναι που πάντα επεμβαίνει και διαμορφώνει την εργασία σ' ένα είδος προνομίου για  τους μεν και καταπίεσης για τους άλλους.  Μια  τέτοια  κατανομή  εργασίας  έχει  δοθεί  επίσης  εξαιτίας  της  δ ι α φ ο ρ ά ς   τ ω ν   φ ύ λ ω ν .  Αποκλείει  από  την  αρχή  ένα  μέλος,  τη  γυναίκα,  εξαιτίας  της  σωματικής  της  κατασκευής,  από  ορισμένες  επιδόσεις, ενώ υπάρχουν ορισμένες άλλες δουλειές, που δεν τις δίνουν στους άντρες, γιατί δεν είναι  κατάλληλες  γι'  αυτούς  και  επειδή  οι  άντρες  μπορεί  να  χρησιμοποιηθούν  αλλού  καλύτερα.  Αυτή  η  κατανομή  της  εργασίας  θα  πραγματοποιόταν,  σύμφωνα  μ'  ένα  τέλεια  απροκατάληπτο  μέτρο,  στον  βαθμό  που  το  γυναικείο  κίνημα,  μέσα  στην  έξαψη  της  διαμάχης,  δεν  παρατεντώνει  το  σχοινί  και 

Digitized by 10uk1s 

άλλωστε  έχει  αποδεχθεί  τη  λογική  αυτής  της  άποψης.  Είναι  πολύ  μακριά  από  του  να  στερεί  τη  θηλυκότητα από τη γυναίκα ή να καταστρέφει τις φυσικές σχέσεις του άντρα και της γυναίκας προς  τις κατάλληλες γι' αυτούς ευκαιρίες εργασίας. Στη διάρκεια της ανθρώπινης εξέλιξης διαμορφώθηκε  έτσι  η  κατανομή  της  εργασίας,  ώστε  η  γυναίκα  αναλαμβάνει  ένα  τμήμα  εκείνων  των  εργασιών,  οι  οποίες  αλλιώς  θα  απασχολούσαν  τον  άντρα,  ενώ  ο  τελευταίος  είναι  σε  θέση  να  αξιοποιήσει  τις  δυνάμεις  του  επωφελέστερα.  Αυτή  η  κατανομή  της  εργασίας  δεν  μπορεί  να  θεωρηθεί  παράλογη,  εφόσον εξαιτίας της δεν παραλύουν οι εργατικές δυνάμεις και δε γίνεται κατάχρηση των πνευματικών  και σωματικών δυνάμεων.  2. Η υπεροχή του άντρα στον σημερινό πολιτισμό  Με  την  εξέλιξη  του  πολιτισμού  στην  κατεύθυνση  της  επιδίωξης  της  δύναμης,  κυρίως  εξαιτίας  των  προσπαθειών  ορισμένων  ατόμων  ή  στρωμάτων  κοινωνικών,  τα  οποία  ήθελαν  να  εξασφαλίσουν  προνόμια  για  τους  εαυτούς  τους,  παρεξέκλινε  η  κατανομή  της  εργασίας  σε  ιδιαίτερους  δρόμους,  οι  οποίοι  και  σήμερα  ακόμη  κυριαρχούν  και  συντελούν  ώστε  ο  ανθρώπινος  πολιτισμός  να  χαρακτηρίζεται  από  τη  δεσπόζουσα  σημασία  του  άντρα.  Η  κατανομή  της  εργασίας  είναι  τέτοιου  είδους που εξασφαλίζει στην προνομιούχα ομάδα, των αντρών, προνόμια και ακόμη αυτή, συνεπεία  της προεξάρχουσας θέσης της, επηρεάζει με το δικό της νόημα και για δικό της όφελος τη θέση της  γυναίκας  στην  κατανομή  της  εργασίας  και  στη  διαδικασία  της  παραγωγής,  αφού  προδιαγράφει  τον  κύκλο της ζωής της και είναι σε θέση να επιτύχει μορφές ζωής της αρεσκείας της και να προσδιορίζει  για τη γυναίκα μορφές ζωής οι οποίες σε πρώτη γραμμή υπακούουν σ' αυτή την αντρική άποψη.  Όπως  έχουν  ως  τώρα  τα  πράγματα,  υπάρχει  από  μέρους  του  άντρα  μια  συνεχής  προσπάθεια  για  υπεροχή πάνω στη γυναίκα και, ανάλογα με τα αντρικά προνόμια, μια μόνιμη δυσαρέσκεια από την  πλευρά της γυναίκας. Με τη στενή σχέση των δύο φύλων είναι κατανοητό ότι μια τέτοια ένταση, ένας  μόνιμος  κλονισμός  της  ψυχικής  τους  αρμονίας,  οδηγεί  σε  εκτεταμένες  ενοχλήσεις,  από  τις  οποίες  εκπηγάζει  μια  γενική  ψύχωση,  που  πρέπει  να  τη  συναισθάνονται  και  τα  δυο  μέρη  του  ανθρώπινου  γένους σαν εξαιρετικά βασανιστική.  Όλοι  μας  οι  θεσμοί,  οι  παραδοσιακοί  ορισμοί,  νόμοι,  ήθη  και  έθιμα,  πιστοποιούν  την  προνομιούχα  θέση του άντρα, από την οποία αυτός κατευθύνει και στην οποία είναι γερά γαντζωμένος. Εισχωρούν  ως  το  παιδικό  δωμάτιο  και  επηρεάζουν  τεράστια  την  παιδική  ψυχή.  Ίσως  δεν  μπορούμε  να  εκτιμήσουμε  σωστά  πώς  αισθάνονται  τα  παιδιά  αυτές  τις  σχέσεις,  αλλά  οπωσδήποτε  πρέπει  να  νοιώθουν  ότι  το  αληθινό  τους  νόημα  έχει  εξαιρετικά  βαθιές  ρίζες.  Ακόμη  και  όταν  παρουσιάζονται  φαινόμενα,  όπως  π.χ.  η  περίπτωση  ενός  αγοριού  που  προβάλλει  την  απαίτηση  να  φορέσει  κοριτσίστικα  ρούχα,  στην  οποία  απαντούμε  με  δυνατές  εκρήξεις  θυμού,  έχουμε  την  ευκαιρία  να  παρατηρήσουμε σ' αυτά την επιδίωξή του για υπεροχή.  Όταν η επιδίωξη του αγοριού για αναγνώριση φτάσει σ' έναν ορισμένο βαθμό, τότε θα προτιμήσει να  πάρει εκείνο τον δρόμο που του εγγυάται τα προνόμια του αντρισμού, τα οποία αντιλαμβάνεται σε  κάθε  του  βήμα.  Πριν  από  λίγο  αναφέραμε  ότι  ακριβώς  η  σημερινή  οικογενειακή  διαπαιδαγώγηση  είναι κατάλληλη μόνο να προάγει την επιδίωξη για δύναμη και μαζί την κλίση να εκτιμά ανώτερα τα  αντρικά  προνόμια  και  σύγχρονα  να  τα  επιζητεί∙  και  τούτο  γιατί  ο  άντρας,  ο  πατέρας,  είναι  που  τις  περισσότερες φορές εμφανίζεται στα μάτια του αγοριού σα σύμβολο της δύναμης. Με το αινιγματικό  του  πήγαινε  ‐  έλα  κεντρίζει  πολύ  περισσότερο  το  ενδιαφέρον  του  παιδιού,  παρά  η  μητέρα.  Ύστερα  από  λίγο  καταλαβαίνει  τον  ανώτερο  ρόλο  που  κατέχει  ο  πατέρας,  ο  οποίος  δίνει  τον  τόνο,  παίρνει  μέτρα  και  κατευθύνει  τα  πάντα.  Βλέπει  πως  όλοι  υποτάσσονται  στις  εντολές  του  και  πως  η  μητέρα  μόνιμα τον επικαλείται. Από αυτή την άποψη φανερώνεται ο άντρας στο παιδί σαν ο ισχυρότερος και  δυνατότερος.  Υπάρχουν  παιδιά  στα  οποία  ο  πατέρας  φαίνεται  τόσο  αυθεντικός,  που  πιστεύουν  ότι  είναι ιερό κάθε τι που λέγει ο πατέρας, και τα οποία για επιβεβαίωση των ισχυρισμών τους απαντούν  συχνά: το είπε ο πατέρας. Ακόμη κι εκεί που η επιρροή του πατέρα δεν προβάλλει τόσο καθαρά, θα 

Digitized by 10uk1s 

έχουν  τα  παιδιά  την  εντύπωση  της  πατρικής  υπεροχής,  γιατί  όπως  και  να  είναι  όλο  το  βάρος  της  οικογένειας φαίνεται να το σηκώνει ο πατέρας, ενώ στην πραγματικότητα η κατανομή της εργασίας  δίνει στον πατέρα τη δυνατότητα να αξιοποιεί καλύτερα τις δυνάμεις του.  Σχετικά  με  την  ιστορική  προέλευση  της  αντρικής  υπεροχής,  πρέπει  να  υποδειχθεί  ότι  αυτή  δεν  εμφανίστηκε σα φυσικό γεγονός. Πάνω σ' αυτό δίνει κιόλας μια εξήγηση το ότι, για να στερεωθεί η  αντρική κυριαρχία, χρειάστηκε να δημιουργηθεί πρώτα μια ολόκληρη σειρά από νόμους. Ταυτόχρονα  αυτό  φανερώνει  ότι,  πριν  από  τη  νομική  κατοχύρωση  της  αντρικής  κυριαρχίας,  πρέπει  να  υπήρξαν  άλλοι καιροί κατά τους οποίους το αντρικό προνόμιο δεν ήταν μια σίγουρη υπόθεση. Η ύπαρξη αυτής  της εποχής είναι ιστορικά αποδειγμένη. Ήταν η εποχή της  μ η τ ρ ι α ρ χ ί α ς , η εποχή κατά την οποία η  μητέρα,  η  γυναίκα,  ήταν  που  έπαιζε  στην  κοινωνική  ζωή  τον  σημαντικότερο  ρόλο,  απέναντι  στον  οποίο  το  παιδί  και  όλοι  οι  άντρες  του  γένους  είχαν  ένα  είδος  υποχρέωσης.  Σχετικά  μ'  αυτό  κάνουν  υπαινιγμούς και σήμερα ακόμη ορισμένα ήθη και έθιμα, όπως για παράδειγμα η αστεία συνήθεια να  χαρακτηρίζουμε μπρος στο παιδί κάθε άντρα σα θείο ή εξάδελφο. Για το πέρασμα από τη μητριαρχία  στην  πατριαρχία  προηγήθηκε  ένας  τεράστιος  αγώνας,  ο  οποίος  αποδείχνει  ότι  σε  καμιά  περίπτωση  δεν  κατείχε  ο  άντρας  από  την  αρχή  τα  προνόμια  που  σήμερα  με  ευχαρίστηση  χαρακτηρίζει  σα  δοσμένα  σ'  αυτόν  από  τη  φύση,2  αλλά  ότι  χρειάστηκε  ν'  αγωνιστεί  για  να  τ'  αποχτήσει.  Η  νίκη  του  άντρα  ήταν  ταυτόχρονα  υποταγή  της  γυναίκας  και  κείνο  που  μας  δίνει  μια  εύγλωττη  πιστοποίηση  αυτής  της  διαδικασίας  υποδούλωσης  της  γυναίκας  είναι  ιδιαίτερα  οι  μαρτυρίες  στην  εξέλιξη  της  νομοθεσίας.  Σύμφωνα  λοιπόν  με  όλα  αυτά  η  αντρική  υπεροχή  δεν  υπήρξε  μια  φυσική  υπόθεση.  Υπάρχουν  σημάδια  ότι  μόνο  κατά  τη  διάρκεια  συνεχών  αγώνων  με  γειτονικούς  λαούς,  κατά  τους  οποίους  έπεφτε  στον  άντρα  ένας  σημαντικός  ρόλος,  διαπιστώθηκε  αυτή  η  υπεροχή  σαν  αναγκαία,  και  ότι  τελικά  τη  χρησιμοποίησε  για  να  πάρει  στα  χέρια  του  οριστικά  την  ηγεσία.  Χέρι  με  χέρι  μ'  αυτή  την  εξέλιξη βάδισε η ανάπτυξη της α α τ ο μ ι κ ή ς   ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς  και του δικαιώματος κληρονομιάς, τα οποία  σε  συνέχεια  μετατράπηκαν  σε  θεμέλιο  της  αντρικής  υπεροχής,  αφού  κατά  κανόνα  ο  άντρας  είναι  αυτός που κατέχει και κληρονομεί.  Για το παιδί που μεγαλώνει δεν είναι ανάγκη να διαβάσει βιβλία μ' αυτό το θέμα. Ακόμη κι όταν δεν  ξέρει  τίποτε  γι'  αυτά  τα  πράγματα,  διαισθάνεται  την  επίδραση  του  γεγονότος  ότι  ο  άντρας  είναι  το  απολαμβάνον  και  προνομιούχο  μέλος,  ακόμη  και  όταν  φρόνιμοι  πατέρες  και  μητέρες  είναι  ευχαρίστως  πρόθυμοι  να  παραιτηθούν  από  παραδοσιακά  προνόμια  προς  όφελος  μιας  ισότητας  δικαιωμάτων.  Είναι  γενικά  δύσκολο  να  εξηγήσουμε  στο  παιδί  ότι  η  μητέρα  που  κάνει  τις  σπιτικές  δουλειές είναι ένας ισότιμος σύντροφος του άντρα. Μπορεί κανείς να φανταστεί τι σημαίνει για ένα  αγόρι, όταν αρχίζοντας από τις πρώτες μέρες της ζωής του ακόμη, χτυπά από παντού στο μάτι του η  υπεροχή του άντρα. Από τη στιγμή της γέννησής του κιόλας γίνεται με περισσότερη χαρά δεκτό παρά  ένα κορίτσι και γιορτάζεται σαν πρίγκιπας. Είναι ένα πολύ γνωστό και πολύ συνηθισμένο φαινόμενο  ότι  οι  γονείς  προτιμούν  να  αποχτήσουν  αγόρια.  Το  αγόρι  καταλαβαίνει  σε  κάθε  του  βήμα  ότι  σαν  αρσενικό  βλαστάρι  είναι  περισσότερο  προτιμητέο  και  ότι  τοποθετείται  σε  ψηλότερη  αξιολογική  κλίμακα.  Διάφορα  λόγια  που  απευθύνονται  σ'  αυτό  ή  συλλαμβάνονται  απ'  αυτό,  του  δίνουν  να  καταλάβει  τη  μεγαλύτερη  σπουδαιότητα  του  αντρικού  ρόλου.  Η  υπεροχή  του  αντρικού  αξιώματος  προβάλλεται  επίσης  μπροστά  του  με  το  γεγονός  ότι  τα  θηλυκά  πρόσωπα  του  σπιτιού  χρησιμοποιούνται  σε  δουλειές  που  εκτιμώνται  λιγότερο  και  ότι  τελικά  επίσης  και  οι  γυναίκες,  οι  γυναίκες του περιβάλλοντος του παιδιού, δε ζουν με την πεποίθηση της ίσης αξίας τους με τον άντρα.  Παίζουν το πιο πολύ έναν υποδεέστερο και μικρότερης αξίας θεωρούμενο ρόλο. Το πιο σπουδαίο για  τη  γυναίκα  ερώτημα  που  θα  είχε  να  θέσει  πριν  από  τον  γάμο  στον  άντρα,  «τι  στάση  παίρνεις  στο                                                               2

 Μια λεπτομερή περιγραφή αυτής της εξέλιξης δίνει ο Άουγκουστ Μπέμπελ στο βιβλίο του «Η γυναίκα και ο  σοσιαλισμός». 

Digitized by 10uk1s 

ζήτημα  της  αντρικής  υπεροχής  στον  πολιτισμό  και  ιδιαίτερα  στα  πλαίσια  της  οικογένειας»,  τις  περισσότερες φορές δεν ξεκαθαρίζεται ούτε στη διάρκεια ολόκληρης της ζωής. Η συνέπεια είναι, στη  μια  περίπτωση,  η  ισχυρότερη  έκφραση  της  επιθυμίας  για  ισότιμη  με  τον  άντρα  θέση,  στις  άλλες  περιπτώσεις ένα είδος παραίτησης και καρτερικότητας διαφορετικού βαθμού. Από την άλλη πλευρά  βρίσκεται ο άντρας, ο πατέρας, που κι ο ίδιος από παιδί μεγάλωσε με την πεποίθηση ότι σαν άντρας  έχει να παίξει ένα σπουδαιότερο ρόλο και μ' αυτή την πεποίθηση αισθάνεται ένα είδος υποχρέωσης  στα ζητήματα της ζωής και της κοινωνίας που προβάλλουν μπροστά του να αποκρίνεται πάντα προς  όφελος των αντρικών προνομίων.  Το παιδί ζει όλες αυτές τις καταστάσεις που πηγάζουν από τούτες τις σχέσεις. Απ' αυτές τις σχέσεις  του δίνεται ένας αριθμός από εικόνες και ιδέες για την οντότητα της γυναίκας, οι οποίες ζημιώνουν  γενικά τη γυναίκα. Μ' αυτό τον τρόπο η ψυχική εξέλιξη του αγοριού παίρνει ένα αντρικό χρώμα. Ό,τι  μπορεί να αισθανθεί κατά την επιδίωξή του για δύναμη σαν άξιο επιδιωκόμενο σκοπό, είναι σχεδόν  χωρίς  εξαίρεση  η  αντρική  ιδιότητα  και  τοποθέτηση.  Από  τον  συσχετισμό  δυνάμεων  που  εξιστορήσαμε, βγαίνει ένα είδος αντρικής αρετής, η οποία από μόνη της υποδηλώνει την καταγωγή  της. Ορισμένα χαρακτηριστικά θεωρούνται «αντρικά», άλλα «γυναικεία», χωρίς οποιαδήποτε βασικά  γεγονότα  να  δικαιολογούν  αυτές  τις  αξιολογήσεις.  Γιατί  αν  συγκρίνουμε  την  ψυχική  κατάσταση  αγοριών  και  κοριτσιών  και  στη  σύγκριση  αυτή  βρούμε  μια  φαινομενική  επιβεβαίωση  αυτής  της  ταξινόμησης, δεν μπορούμε πάλι να μιλάμε για φυσικά γεγονότα. Διαπιστώνουμε αυτά τα φαινόμενα  κυρίως  σε  ανθρώπους  που  είναι  κιόλας  ενταγμένοι  σ'  ένα  ορισμένο  πλαίσιο,  και  των  οποίων  το  πρόγραμμα ζωής και η κατευθυντήρια γραμμή είναι πια περιορισμένη από μια μονόπλευρη κρίση για  τη δύναμη. Αυτή η σχέση  δυνάμεων τους έχει υποδείξει με τρόπο αναγκαστικό τη θέση στην οποία  αναζητούν  την  εξέλιξή  τους.  Η  διάκριση  λοιπόν  αντρικών  και  γυναικείων  χαρακτηριστικών  δεν  είναι  δικαιολογημένη.  Θα  δούμε  ότι  και  των  δύο  ειδών  τα  χαρακτηριστικά  μπορεί  να  επαρκούν  στις  απαιτήσεις της επιδίωξης για δύναμη, ότι είναι κανείς σε θέση επίσης και με «γυναικεία» μέσα — π.χ.  με  την  υπακοή  και  την  υποταγή  —  να  ασκήσει  εξουσία.  Τα  πλεονεκτήματα  που  εξασφαλίζει  ένα  υπάκουο παιδί μπορεί, κάτω από ορισμένες συνθήκες, να το προβάλλουν ισχυρότερα στο προσκήνιο  απ' ό,τι ένα ανυπάκουο παιδί, αλλά και στις δυο περιπτώσεις αυτό που επιδιώκεται είναι η υπεροχή.  Η παρατήρησή μας στο εσωτερικό της ψυχικής ζωής ενός ανθρώπου δυσκολεύεται συχνά από το ότι η  επιδίωξη για εξουσία, προκειμένου να έχει επιτυχία, παίρνει τα πιο διαφορετικά χαρακτηριστικά.  Όταν  το  αγόρι  μεγαλώσει,  τότε  η  σημασία  του  αντρισμού  του  του  γίνεται  σχεδόν  καθήκον.  Η  φιλοδοξία του, η επιθυμία του για δύναμη και υπεροχή συνδέεται τέλεια, γίνεται σχεδόν ταυτόσημη  με την υποχρέωση του αντρισμού. Πολλά από τα παιδιά που αγωνίζονται να εξασφαλίσουν δύναμη,  δεν  αρκούνται  να  έχουν  απλώς  μέσα  τους  τη  συνείδηση  του  αντρισμού.  Θέλουν  επίσης  να  τον  δείχνουν  πάντα  και  να  αποδείχνουν  ότι  είναι  άντρες  και  συνεπώς  πρέπει  να  έχουν  προνόμια  και  γι'  αυτό από τη μια μεριά προσπαθούν να διακριθούν και υπερβάλλουν τα αντρικά χαρακτηριστικά τους  και από την άλλη προσπαθούν έναντι του γυναικείου περιβάλλοντός τους, κατά τον τρόπο όλων των  τυράννων,  ανάλογα  με  τον  βαθμό  της  αντίστασης  που  θα  συναντήσουν,  να  πραγματώσουν  την  υπεροχή τους, είτε με το πείσμα, είτε με μια άγρια εξέγερση, είτε με πονηρή δολιότητα.  Επειδή κάθε άνθρωπος μετριέται με το ιδανικό μέτρο του προνομιούχου αντρισμού, δεν είναι κανένα  θαύμα ότι μπροστά στο αγόρι προτάσσεται πάντα αυτό το μέτρο και ότι τελικά και το ίδιο μετρά τον  εαυτό  του  με  το  μέτρο  αυτό  και  πάντα  αναρωτιέται  και  παρατηρεί  τον  εαυτό  του  αν  η  πορεία  της  ζωής του είναι αντρική και αν το ίδιο είναι αρκετά άντρας κλπ. Τι φαντάζεται κανείς σήμερα κάτω από  τον χαρακτηρισμό «αντρικός» είναι γνωστό. Πριν απ' όλα κάτι εντελώς εγωιστικό, κάτι που ικανοποιεί  τη φιλαυτία,  δηλαδή υπεροχή, προβάδισμα έναντι των άλλων. Σ' όλα αυτά πρέπει να προσθέσουμε  ορισμένα  χαρακτηριστικά  που  φαίνονται  ενεργητικά,  όπως  θάρρος,  δύναμη,  υπερηφάνεια,  κατάκτηση  νικών  κάθε  είδους,  ιδιαίτερα  επί  των  γυναικών,  απόχτηση  θέσεων,  τίτλων  και  τιμών  και  την  κλίση  να  είναι  σκληροί  έναντι  των  «γυναικείων»  συγκινήσεων  και  άλλα  ακόμη  πολλά.  Είναι  μια  συνεχής πάλη για προσωπική υπεροχή γιατί θεωρείται αντρικό να υπερέχει κανείς. 

Digitized by 10uk1s 

Μ'  αυτό  τον  τρόπο  το  αγόρι  παίρνει  χαρακτηριστικά,  των  οποίων  φυσικά  τα  πρότυπα  τα  δανείζεται  από τους μεγάλους και πρώτα απ' όλα από τον πατέρα. Παντού μπορεί να παρακολουθήσει κανείς τα  ίχνη  αυτής  της  τεχνητά  καλλιεργημένης  μεγαλομανίας.  Το  αγόρι  από  πολύ  νωρίς  παρασύρεται  να  επιδιώξει  και  να  εξασφαλίσει  για  τον  εαυτό  του  πληθωρική  δύναμη  και  προνόμια.  Όλα  αυτά  σημαίνουν  γι'  αυτό  «αντρισμό».  Στις  χειρότερες  περιπτώσεις  διακλαδίζεται  συχνά  στα  γνωστά  φαινόμενα της ωμότητας και βαρβαρότητας.  Τα  πλεονεκτήματα  που  πολλαπλά  προσφέρει  το  αντρικό  φύλο  σημαίνουν  μεγάλο  δελεασμό.  Δεν  επιτρέπεται  να  απορούμε,  όταν  συχνά  επίσης  βρίσκουμε  κορίτσια,  τα  οποία  έχουν  μέσα  τους  σαν  κατευθυντήρια  γραμμή  ένα  αντρικό  ιδεώδες,  είτε  σα  μια  ανεκπλήρωτη  επιθυμία  ή  σα  μέτρο  καθορισμού  της  συμπεριφοράς  τους  ή  σαν  ένα  είδος  και  τρόπο  να  προβάλλονται  και  να  ενεργούν  («στον  πολιτισμό  κάθε  γυναίκα  θα  ήθελε  να  είναι  ένας  άντρας»).  Στην  κατηγορία  αυτή  ανήκουν  εκείνα  τα  κορίτσια,  τα  οποία  με  αχαλίνωτη  ορμή  προτιμούν  ακριβώς  τέτοια  παιχνίδια  και  δραστηριότητες που ανάλογα με τη σωματική καταλληλότητα περισσότερο τα αγόρια θα ήταν ικανά  γι' αυτά. Έτσι π.χ. σκαρφαλώνουν πάνω στα δέντρα, τριγυρνούν ευχαρίστως με παρέες αγοριών και  αποκρούουν  σα  ντροπή  όλες  τις  γυναικείες  απασχολήσεις.  Γενικά  βρίσκουν  ευχαρίστηση  μόνο  σε  αντρικές δραστηριότητες. Όλα αυτά τα φαινόμενα πρέπει να τα αντιλαμβανόμαστε σαν προερχόμενα  από την προτίμηση του αντρισμού. Βλέπουμε εδώ καθαρά πως η πάλη για μια προεξάρχουσα θέση,  πως  η  επιθυμία  για  δύναμη  εκτείνεται  περισσότερο  πάνω  στη  σκιά  παρά  στην  πραγματικότητα  και  την πραγματική θέση στη ζωή.  3. Η προκατάληψη για την κατωτερότητα της γυναίκας  Για τη δικαιολόγηση της προεξάρχουσας θέσης του, εκτός από το επιχείρημα ότι αυτή η θέση του έχει  χαριστεί  από  τη  φύση,  αναφέρεται  ακόμη  από  την  πλευρά  του  άντρα  ότι  η  γυναίκα  είναι  ένα  ον  κατώτερης  αξίας.  Η  άποψη  για  την  κατωτερότητα  της  γυναίκας  είναι  τόσο  πλατιά  διαδομένη,  ώστε  δίνει  την  εντύπωση  πως  είναι  κοινό  κτήμα  όλων  των  ανθρώπων.  Χέρι  με  χέρι  μ'  αυτή  την  άποψη  βαδίζει  μια  ορισμένη  ανησυχία  του  άντρα,  η  οποία  θα  πρέπει  να  έχει  τις  ρίζες  της  στην  εποχή  του  αγώνα  εναντίον  της  μητριαρχίας,  τότε  που  αληθινά  η  γυναίκα  ήταν  ένα  πραγματικό  στοιχείο  ανησυχίας  για  τον  άντρα.  Δηλαδή  σε  κάθε  στιγμή  τόσο  στην  ιστορία  όσο  και  στη  φιλολογία  σκοντάφτουμε  σε  υποδείξεις  αυτού  του  είδους.  Έτσι  ένας  Ρωμαίος  συγγραφέας  λέγει:  «mulier  est  hominis  confusio»  («η  γυναίκα  για  τους  ανθρώπους  είναι  σύγχυση»).  Σε  ιερατικά  συνέδρια  συζητήθηκε  ζωηρά  το  ζήτημα  αν  η  γυναίκα  έχει  ψυχή,  γράφτηκαν  σοφές  πραγματείες  πάνω  στο  ζήτημα  αν  γενικά  είναι  άνθρωπος.  Η  εκατοντάχρονη  διάρκεια  της  αλλόφρονης  καταδίωξης  με  τις  πυρπολήσεις  των  μαγισσών  δίνει  ένα  θλιβερό  πιστοποιητικό  για  τις  πλάνες,  για  την  τεράστια  ανασφάλεια  και  σύγχυση  εκείνου  του  καιρού  πάνω  σ'  αυτό  το  ζήτημα.  Συχνά  η  γυναίκα  χαρακτηρίζεται  σαν  αιτία  για  όλες  τις  δυστυχίες  του  κόσμου,  όπως  στη  βιβλική  παρουσίαση  του  προπατορικού  αμαρτήματος  ή  στην  «Ιλιάδα»  του  Ομήρου,  όπου  αναφέρεται  πως  ήταν  αρκετή  η  ύπαρξη  ενός  γυναικείου  όντος  για  να  ρίξει  στη  δυστυχία  ολόκληρους  λαούς.  Οι  θρύλοι  και  τα  παραμύθια  όλων  των  εποχών  περιέχουν  αποδείξεις  για  την  κατωτερότητα  της  γυναίκας,  την  αχρειότητά της, τη μοχθηρότητα, τη δολιότητα, την αστάθεια και την αναξιοπιστία της.  Η γυναικεία  ελαφρότητα αναφέρεται ακόμη και στις αιτιολογήσεις των νόμων ως επιχείρημα. Ομοίως η γυναίκα  μειώνεται  και  σχετικά  με  την  εργατικότητά  της  και  την  ικανότητά  της  για  αποδοτική  εργασία.  Φράσεις,  ανέκδοτα,  παροιμίες  και  καλαμπούρια  όλων  των  λαών  είναι  γεμάτα  από  ταπεινωτική  κριτική  για  τη  γυναίκα  και  της  ρίχνουν  τη  μομφή  για  φιλόνικη  διάθεση,  ασυνέπεια,  μικρότητα  και  κουταμάρα  (μακριά  μαλλιά,  λίγη  γνώση).  Χρησιμοποιείται  μεγάλη  οξύνοια,  για  να  φέρει  αποδείξεις  της  κατωτερότητας  της  γυναίκας  και  η  σειρά  αυτών  των  ανθρώπων  —  θυμάται  κανείς  τους  Στρίντμπεργκ,  Μέμπιους,  Σοπενχάουερ,  Βάινιγκερ  —  μεγαλώνει  ακόμη  και  από  έναν  όχι  ασήμαντο  αριθμό  γυναικών,  τις  οποίες  η  εγκατάλειψη  και  η  καρτερικότητα  τις  οδήγησε  στο  να  συμμερίζονται  την  αντίληψη  για  την  κατωτερότητα  της  γυναίκας  και  τον  ανάλογα  υποδεέστερο  ρόλο  της.  Επίσης  στην αμοιβή της γυναικείας εργασίας, η οποία, αδιάφορο αν είναι ίσης αξίας με την αντρική δουλειά  ή όχι, κρατιέται σε χαμηλότερα επίπεδα, εκφράζεται η υποτίμηση της γυναίκας.  Digitized by 10uk1s 

Κατά  τη  σύγκριση  των  αποτελεσμάτων  εξετάσεων  βρίσκει  κανείς  πραγματικά  ότι  σε  ορισμένα  μαθήματα,  π.χ.  τα  μαθηματικά,  τα  αγόρια  δείχνουν  περισσότερη  ευφυΐα,  ενώ  σε  άλλα,  π.χ.  τις  γλώσσες, τα κορίτσια. Έχει καταδειχτεί ότι τα αγόρια στην πράξη έχουν δείξει περισσότερη εξυπνάδα  από  τα  κορίτσια  σε  μαθήματα  που  προετοιμάζουν  για  την  άσκηση  αντρικών  επαγγελμάτων.  Όμως  αυτό μόνο φαινομενικά συνηγορεί για τη μεγαλύτερη εξυπνάδα τους. Αν εξετάσει κανείς σωστότερα  την  κατάσταση  των  κοριτσιών,  τότε  θα  διαπιστώσει  ότι  είναι  παραμύθι  η  ιστορία  για  τη  μικρότερη  ικανότητα της γυναίκας, ένα ψέμα που φαίνεται για αλήθεια.  Ένα  κορίτσι  σε  κάθε  του  βήμα,  σα  να  πούμε  καθημερινά  και  σ'  όλες  τις  παραλλαγές,  ακούει  ότι  τα  κορίτσια  είναι  ανίκανα  και  κατάλληλα  μόνο  για  ελαφρότερες  και  κατώτερες  δουλειές.  Είναι  λοιπόν  φανερό ότι ένα κορίτσι με την παιδική του ανεπάρκεια δεν μπορεί να ερευνήσει την ορθότητα αυτών  των κρίσεων, οι οποίες θεωρούν τη γυναικεία ανικανότητα σα μια αναπόφευκτη μοίρα της γυναίκας  και  τελικά  πιστεύει  και  το  ίδιο  στην  ίδια  τη  δική  του  ανικανότητα.  Αποθαρρυμένο  κιόλας  από  την  αρχή,  δεν  έχει  πια  για  τέτοιες  ειδικότητες  —  αν  δηλαδή  του  τύχη  κάτι  τέτοιο  —  το  αναγκαίο  ενδιαφέρον ή το χάνει, γιατί του λείπει η εξωτερική και εσωτερική προετοιμασία.  Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες φυσικά η απόδειξη για την ανικανότητα της γυναίκας μόνο φαινομενικά  πρέπει να είναι σωστή. Αυτή η πλάνη έχει δυο αιτίες. Η πλάνη αυτή ενισχύεται από το γεγονός, ότι  κρίνοντας  κανείς  τις  πιο  πολλές  φορές  με  κριτήρια  εντελώς  μονόπλευρα,  καθορίζει  την  αξία  του  ανθρώπου,  παίρνοντας  πάντα  σα  βάση  τις  επαγγελματικές  του  επιδόσεις,  άποψη  που  φυσικά  παραλείπει  να  εξετάσει  το  ζήτημα,  σε  ποιο  βαθμό  οι  επιδόσεις  του  και  η  ικανότητά  του  να  τις  πραγματοποιεί  σχετίζονται  με  την  ψυχική  του  εξέλιξη.  Αν  θα  κατέβαλε  κανείς  γενικά  περισσότερη  προσοχή,  τότε  θα  αντιλαμβανόταν  την  άλλη  κύρια  αιτία,  σύμφωνα  με  την  οποία  η  πλάνη  πως  η  γυναίκα  έχει  μικρότερη  ικανότητα  οφείλεται  περισσότερο  στον  τρόπο  ύπαρξής  της.  Πάντα  παραβλέπεται  ότι  από  την  παιδική  ακόμη  ηλικία  του  κοριτσιού  όλος  ο  κόσμος,  με  όλα  τα  μέσα  το  βασανίζει  με  την  προκατάληψη,  με  ό,τι  είναι  κατάλληλο  να  κλονίσει  την  πίστη  στην  αξία  και  την  εμπιστοσύνη  στον  εαυτό  του  και  το  υποχρεώνει  να  θάψει  την  ελπίδα  ότι  θα  είναι  ποτέ  ικανό  να  καταφέρει  κάτι  ανώτερο.  Όταν  μέσα  σ'  όλη  τη  διαπαιδαγώγησή  του  δεν  υπάρχει  παρά  μόνο  ό,τι  ενισχύει  αυτή  την  προκατάληψη,  όταν  βλέπει  πως  οι  γυναίκες  προορίζονται  μόνο  για  κατώτερες  θέσεις,  τότε  κατανοείται  πώς  χάνει  το  θάρρος  του  και  πως  δε  θέλει  πια  να  πάρει  τίποτε  και  τελικά  αποσύρεται  φοβισμένο  από  τις  υποχρεώσεις  της  ζωής.  Φυσικά  μετά  γίνεται  ανίκανο  και  άχρηστο.  Όταν πάλι στεκόμαστε αντίθετοι σ' έναν άνθρωπο και προσπαθούμε να του σταλάξουμε στην  ψυχή  τον  σεβασμό  που  αρμόζει  στη  φωνή  του  συνόλου  και  όταν  του  αρνιόμαστε  κάθε  ελπίδα  πως  θα  μπορούσε  κάτι  να  καταφέρει,  όταν  μ'  αυτό  τον  τρόπο  χαντακώνουμε  το  θάρρος  του  και  έπειτα  ανακαλύπτουμε ότι δεν  καταφέρνει,  τίποτε, τότε  δε μάς  επιτρέπεται να λέμε ότι  είχαμε δίκιο, αλλά  πρέπει να ομολογήσουμε ότι εμείς είμαστε ένοχοι για όλη την ατυχία.  Δεν είναι λοιπόν εύκολο για ένα κορίτσι μέσα στον πολιτισμό μας να διαφυλάξει το θάρρος και την  εμπιστοσύνη  στον  εαυτό  του.  Εκτός  απ'  αυτό  διαπιστώθηκε  κατά  τις  εξετάσεις  το  αξιοσημείωτο  γεγονός  ότι  μια  ορισμένη  ομάδα  από  κορίτσια  ηλικίας  14  μέχρι  18  ετών  παρουσίασε  μια  ευφυΐα  ανώτερη όλων των άλλων ομάδων, ακόμη και των αγοριών. Έρευνες που επακολούθησαν, απέδωσαν  ότι  ήταν  γνωστά  κορίτσια  από  οικογένειες  όπου  η  γυναίκα,  η  μητέρα  είχε  η  ίδια  ένα  ανεξάρτητο  επάγγελμα.  Αυτό σημαίνει ότι αυτά τα κορίτσια  βρίσκονταν στο σπίτι  σε μια κατάσταση, μέσα στην  οποία  ελάχιστα  ή  μόνο  σε  μικρό  βαθμό  αντιλήφτηκαν  ίχνη  από  την  προκατάληψη  για  τη  μικρή  ικανότητα απόδοσης της γυναίκας, γιατί αυτά τα ίδια είδαν πως η μητέρα προόδευσε με τη δική της  δραστηριότητα.  Ύστερα  απ'  αυτό  μπορούσαν  να  αναπτυχθούν  πολύ  πιο  ελεύθερα  και  ανεξάρτητα,  σχεδόν ανεπηρέαστα από κωλύματα συνδεμένα μ' αυτή την προκατάληψη.  Ένα  ακόμη  επιχείρημα  εναντίον  αυτής  της  προκατάληψης  είναι  ο  όχι  μικρός  αριθμός  γυναικών,  οι  οποίες  στους  πιο  διαφορετικούς  χώρους,  ιδιαίτερα  της  φιλολογίας,  της  τέχνης,  της  τεχνικής  και  της  ιατρικής,  έχουν  προβάλει  έξοχα  δημιουργήματα,  οι  οποίες  εδώ  έφεραν  επιτυχίες  που  στέκονται 

Digitized by 10uk1s 

εντελώς ισάξιες απέναντι σ' εκείνες των αντρών. Επιπλέον ο αριθμός των αντρών, οι οποίοι, όχι μόνο  δεν  έχουν  καθόλου  επιτυχίες  να  παρουσιάσουν,  αλλά  αντίθετα  έναν  υψηλό  βαθμό  ανικανότητας,  είναι  τόσο  μεγάλος,  που  κανείς  με  τον  ίδιο  αριθμό  αποδείξεων  και  φυσικά  το  ίδιο  άδικα  δε  θα  μπορούσε να εκφράσει μια προκατάληψη εναντίον της κατωτερότητας των αντρών.  Ένα  φαινόμενο,  συνοδευόμενο  από  βαριές  συνέπειες,  είναι  η  κατάσταση  που  αναφέραμε  πριν  από  λίγο κιόλας, ότι αυτή η προκατάληψη για την κατωτερότητα όλων των θηλυκών έχει οδηγήσει σε μια  ιδιόμορφη διχοτόμηση των εννοιών, η οποία εκδηλώνεται στη συνήθεια να ταυτίζεται οπωσδήποτε η  έννοια  του  αντρισμού  με  τις  έννοιες  πολύτιμο,  δυνατό,  νικηφόρο,  από  τη  μια  μεριά,  και  η  έννοια  θηλυκό, με τις έννοιες υπάκουη, εξυπηρετική, κατώτερη, από την άλλη. Αυτός ο τρόπος σκέψης έχει  ριζώσει τόσο βαθιά στην ανθρώπινη σκέψη, ώστε στον πολιτισμό μας κάθε τι το πλεονεκτικό έχει μια  απόχρωση  αντρισμού,  ενώ  όλα  τα  λιγότερο  πολύτιμα  και  αρνητικά  παρουσιάζονται  σα  γυναικείες  ιδιότητες. Καθώς είναι γνωστό υπάρχουν άντρες στους οποίους δεν μπορεί να κάνει κανείς καμιά πιο  βαριά  προσβολή  παρά  να  τους  πει  ότι  είναι  γυναικούλες,  ενώ  όμως  αντρικά  χαρακτηριστικά  στο  κορίτσι  δε  σημαίνουν  κάτι  το  βλαβερό.  Πάντοτε  τονίζεται  ότι  κάθε  τι  που  θυμίζει  γυναίκα,  παρουσιάζεται σαν κατώτερης αξίας.  Φαινόμενα  που  μιλάνε  τόσο  καθαρά  για  τούτη  την  προκατάληψη,  ύστερα  από  μια  πλησιέστερη  θεώρηση,  δεν  είναι  τίποτε  άλλο  παρά  επενέργειες  μιας  εμποδισμένης  ψυχικής  εξέλιξης.  Δε  θα  ισχυριστούμε  ότι  μπορούμε  να  κάνουμε  από  κάθε  παιδί  έναν  άνθρωπο  που  με  την  έννοια  της  συνηθισμένης άποψης θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν ευφυής και ικανός για υψηλές επιδόσεις, αλλά  πάντοτε  θα  είμαστε  ικανοί  απ'  αυτό  να  κάνουμε  έναν  άνθρωπο  ο  οποίος  θα  περνά  για  μη  ταλαντούχος. Οπωσδήποτε δεν το έχουμε ακόμη επιχειρήσει, αλλά γνωρίζουμε ότι άλλοι το επέτυχαν.  Ότι  μια  τέτοια  μοίρα  σήμερα  συχνότερα  χτυπά  τα  κορίτσια,  παρά  τα  αγόρια,  επιτρέπει  να  σκεφτόμαστε  με  ελαφρότητα.  Είχαμε  την  ευκαιρία  να  δούμε  τέτοια  μη  ευφυή  παιδιά,  τα  οποία  μια  μέρα πρόβαλαν σαν τόσο ευφυή, σα να είχαν μεταβληθεί ακριβώς από μη ευφυή σε ευφυή.  4. Η φυγή από τον γυναικείο ρόλο  Η πιεστικότητα του άντρα έφερε στην ψυχική εξέλιξη της γυναίκας μια βαριά ενόχληση, η οποία έχει  ως συνέπεια τη σχεδόν γενική δυσαρέσκειά της για τον ρόλο της. Η ψυχική ζωή της γυναίκας κινείται  στην ίδια τροχιά και κάτω από τις ίδιες προϋποθέσεις, όπως όλων των ανθρώπων οι οποίοι έξω από  τη  θέση  τους  καλύπτονται  από  ένα  αίσθημα  κατωτερότητας.  Κατά  την  ψυχική  εξέλιξη  της  γυναίκας  προστίθεται  ακόμη  σαν  επιβαρυντικό  στοιχείο  η  προκατάληψη  για  τη  δήθεν  φυσική  κατωτερότητά  της.  Εάν  ωστόσο  ένας  μεγάλος  αριθμός  κοριτσιών  μισοπετυχαίνει  μια  εξουδετέρωση  αυτού  του  αισθήματος,  αυτό  το  οφείλουν  στον  σχηματισμό  του  χαρακτήρα  τους,  στην  εξυπνάδα  τους  και  ενδεχομένως σε ορισμένα προνόμια, τα οποία πάλι απλώς δείχνουν πώς ένα λάθος έχει αμέσως άλλα  ως  συνέπεια.  Τέτοια  προνόμια  είναι  απαλλαγές,  πολυτέλεια,  κομπλιμέντα,  τα  οποία  έχουν  μόνο  τη  σκιά  μιας  προτίμησης,  αφού  προσποιούνται  μια  υψηλή  εκτίμηση  της  γυναίκας  και  τελικά  μια  ορισμένη εξιδανίκευση και που στο τέλος όμως καταλήγουν στη δημιουργία ενός τύπου γυναίκας που  στην  πραγματικότητα  δημιουργείται  προς  όφελος  του  άντρα.  Μια  γυναίκα  παρατήρησε  πολύ  πετυχημένα: η αρετή της γυναίκας είναι μια καλή εφεύρεση του άντρα.  Στον αγώνα ενάντια στον ρόλο της γυναίκας διακρίνονται γενικά δυο τύποι γυναικών. Στον ένα τύπο  αναφερθήκαμε κιόλας. Είναι εκείνα τα κορίτσια που αναπτύσσονται προς μια ενεργητική, «αντρική»  κατεύθυνση.  Γίνονται εξαιρετικά  ενεργητικά, φιλόδοξα και αγωνίζονται για τον κότινο. Προσπαθούν  να  ξεπεράσουν  τ'  αδέρφια  τους  και  τους  άντρες  συναδέλφους,  στρέφονται  κατά  προτίμηση  σε  απασχολήσεις που  επιφυλάσσονται για το αντρικό φύλο, ασχολούνται με τα σπορ  κλπ.  Πολύ συχνά  εναντιώνονται στις σχέσεις του έρωτα και του γάμου. Αν προσχωρήσουν σε μια τέτοια σχέση, σε λίγο  την καταστρέφουν με την επιδίωξή τους να είναι κι εδώ οι κυρίαρχοι, ο σύντροφος που οπωσδήποτε  υπερέχει  του  άλλου.  Εκδηλώνουν  μια  τερατώδη  άρνηση  έναντι  όλων  των  υποθέσεων  του 

Digitized by 10uk1s 

νοικοκυριού,  είτε  άμεσα,  οπότε  το  διαλαλούν  με  απόλυτη  ειλικρίνεια,  είτε  έμμεσα,  όταν  αρνούνται  κάθε ικανότητα γι' αυτό και κάποτε αναζητούν να προσκομίσουν αποδείξεις ότι για τις δουλειές του  νοικοκυριού δεν έχουν καμιά ικανότητα.  Αυτός  είναι  ο  τύπος  ο  οποίος,  με  ένα  είδος  αντρισμού,  προσπαθεί  να  επανορθώσει  το  κακό.  Η  αμυντική  θέση  έναντι  του  γυναικείου  ρόλου  είναι  ένα  από  τα  βασικά  χαρακτηριστικά  όλης  της  ύπαρξής τους. Πολλές φορές χρησιμοποιείται γι' αυτές η έκφραση «αντρογυναίκα». Στη βάση αυτής  της  έκφρασης  βρίσκεται  μια  λαθεμένη  αντίληψη,  συνεπεία  της  οποίας  μερικοί  αποδέχονται  ότι  σε  τέτοια κορίτσια υπάρχει ένας έμφυτος παράγοντας, μια αντρική ουσία, η οποία τα υποχρεώνει σε μια  τέτοια τοποθέτηση. Όλη όμως η ιστορία του πολιτισμού μάς δείχνει ότι η καταπίεση της γυναίκας και  οι  περιορισμοί  στους  οποίους  είναι  υποταγμένη  και  σήμερα  ακόμη,  είναι  ανυπόφοροι  για  έναν  άνθρωπο  και  τον  πιέζουν  για  εξέγερση.  Όταν  αυτή  παίρνει  μια  κατεύθυνση  που  θεωρείται  αντρική,  τότε  αυτό  έχει  μέσα  του  την  αιτία,  ότι  δηλαδή  υπάρχουν  μόνο  δυο  δυνατότητες  να  τακτοποιηθεί  κανείς  σ'  αυτό  τον  κόσμο:  είτε  σύμφωνα  με  το  ιδανικά  διαμορφωμένο  είδος  μιας  γυναίκας  είτε  μ'  αυτό του άντρα. Κάθε λοιπόν ξεμύτισμα από τον γυναικείο ρόλο πρέπει να φαίνεται σαν αντρισμός,  Τούτο όμως όχι γιατί στην περίπτωση αυτή παίζουν κάποιο ρόλο οποιεσδήποτε μυστικές ουσίες, αλλά  γιατί  αυτό  από  άποψη  χώρου  και  ψυχής  δεν  είναι  διαφορετικά  δυνατό.  Κατά  συνέπεια  πρέπει  να  διατηρούμε  πάντα  μπροστά  στα  μάτια  μας  τις  δυσκολίες,  κάτω  από  τις  οποίες  ολοκληρώνεται  η  ψυχική  εξέλιξη  των  κοριτσιών  και  να  μην  περιμένουμε  από  την  πλευρά  της  γυναίκας  μια  τέλεια  συμφιλίωση με τη ζωή, με την πραγματικότητα του πολιτισμού μας και τις μορφές της συμβίωσης, εφ'  όσον δεν της εξασφαλιστεί η ισότητα δικαιωμάτων με τον άντρα.  Στον  άλλο  τύπο  γυναίκας  ανήκουν  εκείνες,  οι  οποίες  βαδίζουν  στη  ζωή  με  ένα  είδος  απάθειας  και  παρουσιάζουν  έναν  απίστευτο  βαθμό  προσαρμογής,  υπακοής  και  ταπεινοφροσύνης.  Φαινομενικά  ανακατεύονται  παντού,  καταπιάνονται  επίσης  με  όλα,  δείχνουν  όμως  μια  τέτοια  αδεξιότητα  και  στενοκεφαλιά,  ώστε  δεν  προχωρούν  καθόλου  προς  τα  μπρος  και  πρέπει  κανείς  να  υποπτεύεται  ότι  αυτό  δεν  είναι  φυσιολογικό.  Ή  παρουσιάζουν  νευρικά  συμπτώματα,  προβάλλουν  τόσο  επιδέξια  τις  αδυναμίες  τους  και  την  ικανότητα  να  υποχρεώνουν  τους  άλλους  να  τις  λογαριάζουν.  Ταυτόχρονα  όμως  δείχνουν  πώς  μια  τέτοια  συμπεριφορά  τιμωρείται  κατά  κανόνα  με  νευρική  πάθηση  που  τις  κάνει  ανίκανες  για  τη  ζωή  μέσα  στους  κόλπους  της  κοινωνίας.  Είναι  οι  καλύτεροι  άνθρωποι  του  κόσμου, αλλά δυστυχώς άρρωστες και χωρίς επαρκείς δυνάμεις ν' ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της  ζωής.  Δεν  μπορούν  μακρόχρονα  να  ικανοποιήσουν  το  περιβάλλον  τους.  Η  υποταγή  τους,  η  ταπεινοφροσύνη  και  ο  αυτοπεριορισμός  έχουν  στη  βάση  τους  την  ίδια  εξέγερση,  όπως  και  στον  πρώτο τύπο, η οποία φαίνεται να λέει καθαρά: μα αυτή δεν είναι καθόλου χαρούμενη ζωή.  Ένας  τρίτος  τύπος  φαίνεται  να  είναι  εκείνες,  οι  οποίες  ναι  μεν  δεν  αρνούνται  τον  γυναικείο  ρόλο,  αλλά φέρουν ωστόσο μέσα τους τη βασανιστική επίγνωση ότι έχουν καταδικαστεί σαν κατώτερα όντα  να  παίζουν  ένα  δευτερεύοντα  ρόλο.  Έχουν  απόλυτη  πεποίθηση  στην  κατωτερότητα  της  γυναίκας  καθώς και ότι μόνο ο άντρας έχει κληθεί για πιο άξια κατορθώματα. Κατά συνέπεια δικαιολογούν την  προνομιούχα θέση του. Μ' αυτό τον τρόπο ενισχύουν τη χορωδία των φωνών οι οποίες αναγνωρίζουν  μόνο  στον  άντρα  την  ικανότητα  για  σοβαρά  επιτεύγματα  και  αξιώνουν  για  λογαριασμό  του  μια  ξεχωριστή  θέση.  Δείχνουν  τόσο  καθαρά  το  αίσθημα  των  αδυναμιών  τους,  σα  να  ζητούσαν  μια  αναγνώριση  αυτών,  και  απαιτούν  να  έχουν  ένα  στήριγμα.  Όμως  κι  αυτή  η  συμπεριφορά  είναι  το  ξέσπασμα της από παλιά προετοιμασμένης εξέγερσης, η οποία συχνά εκδηλώνεται με τον τρόπο που  η γυναίκα, κατά τη διάρκεια της έγγαμης ζωής της, καθήκοντα που θα έπρεπε να εκπληρώσει η ίδια,  τα μεταφορτώνει αδιάκοπα στους ώμους του άντρα της, με την ειλικρινή αναγνώριση ότι αυτά μόνο ο  άντρας μπορούσε να τα καταφέρει.  Σε σχέση με το ότι ένα από τα σπουδαιότερα και ταυτόχρονα δυσκολότερα καθήκοντα της ζωής είναι  η  εκπαίδευση,  η  οποία,  παρά  την  προκατάληψη  που  κυριαρχεί  για  την  κατωτερότητα  της  γυναίκας,  έχει ανατεθεί κατά το μεγαλύτερό της μέρος στις γυναίκες, θέλουμε να σχηματίσουμε μια εικόνα περί 

Digitized by 10uk1s 

του  πώς  στέκονται  οι  γυναίκες  αυτού  του  τύπου  σαν  παιδαγωγοί.  Κατά  την  προσπάθεια  αυτή  μπορούμε  να  αναπτύξουμε  τις  διαφορές  ακόμη  πιο  πλατιά.  Η  γυναίκα  του  πρώτου  τύπου  με  την  αντρική της τοποθέτηση απέναντι στη ζωή γίνεται τυραννική, κανονίζει τα πάντα σύμφωνα με τη δική  της θέληση, απασχολείται διαρκώς με την επιβολή τιμωριών, με αγριοφωνάρες και μ' αυτό τον τρόπο  ασκεί μια πίεση πάνω στα παιδιά, τα οποία φυσικά δε σκέφτονται παρά πώς να ξεφύγουν απ' αυτή.  Ό,τι  είναι  δυνατό  να  επιτευχθεί  στην  καλύτερη  περίπτωση,  είναι  το  πολύ  πολύ  μια  εκγύμναση  που  δεν  έχει  καμιά  αξία.  Η  εντύπωση  που  προκαλείται  στα  παιδιά  είναι  ότι  συνήθως  αισθάνονται  πως  τέτοιες  μητέρες  είναι  πραγματικά  ανίκανες  ως  παιδαγωγοί.  Ο  θόρυβος,  η  φασαρία  και  τα  πολλά  καμώματα  επενεργούν  γενικώς  άσχημα  και  υπάρχει  κίνδυνος  τα  κορίτσια  να  παρακινηθούν  στη  μίμηση,  ενώ  αντίθετα  τα  αγόρια  να  αισθανθούν  ένα  διαρκή  φόβο  για  όλη  την  παραπέρα  ζωή  τους.  Μεταξύ  των  αντρών  οι  οποίοι  βρέθηκαν  κάτω  από  την  κυριαρχία  μιας  τέτοιας  μητέρας,  βρίσκονται  εντυπωσιακά πολλοί που αποφεύγουν τη γυναίκα σα να είναι κιόλας ποτισμένοι με τόση πίκρα που  δεν  μπορούν  πια  να  έχουν  κανενός  είδους  εμπιστοσύνη  στα  γυναικεία  όντα.  Κατ'  αυτό  τον  τρόπο  καταλήγουμε σε μια διαρκή διάσταση μεταξύ των φύλων, την οποία στο τέλος θεωρούμε παθολογική,  μολονότι  υπάρχουν  ακόμη  άλλοι  οι  οποίοι  φλυαρούν  ότι  προέρχεται  από  μια  «κακή  κατανομή  της  αντρικής και γυναικείας ουσίας».  Οι δυο άλλοι τύποι είναι το ίδιο άγονοι ως παιδαγωγοί. Επιδείχνουν έναν τόσο σκεπτικιστικό τρόπο,  ώστε τα παιδιά σε λίγο καταλαβαίνουν ότι της λείπει η εμπιστοσύνη στον εαυτό της και κάθονται στης  μητέρας τον σβέρκο. Αυτή ανανεώνει τις προσπάθειές της, διαρκώς προειδοποιεί και συχνά απειλεί  ότι  θα  τα  πει  στον  πατέρα.  Αλλά  μ'  αυτό,  ότι  δηλαδή  πάντα  κοιτάζει  προς  το  μέρος  του  άντρα  παιδαγωγού,  προδίνει  ότι  δεν  πιστεύει  σε  ένα  καλό  αποτέλεσμα  της  παιδαγωγικής  της  δραστηριότητας. Και έτσι έχει επίσης και κατά την παιδαγωγική της δράση τα μάτια στραμμένα στη  γραμμή υποχώρησης, σαν η αποστολή της να ήταν να δικαιολογήσει την άποψή της, ότι δηλαδή μόνο  ο άντρας είναι δραστήριος και κατά συνέπεια επίσης απαραίτητος στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών.  Ή αυτές οι γυναίκες με το συναίσθημα ότι δεν μπορούν να καταφέρουν τίποτε, αποκρούουν γενικά  την  παιδαγωγική  δραστηριότητα  και  μεταφορτώνουν  την  ευθύνη  γι'  αυτή  στον  άντρα,  στην  παιδαγωγό κλπ. Ακόμη δυνατότερα προβάλλεται η δυσαρέσκεια με τον γυναικείο ρόλο στα κορίτσια,  τα οποία από ιδιαίτερα ισχυρά αίτια αποτραβιούνται από τη ζωή, όπως π.χ. με την είσοδό τους στα  μοναστήρια  ή  με  την  απασχόλησή  τους  σε  επαγγέλματα  συνδεμένα  με  την  αγαμία.  Επίσης  κι  αυτά  ανήκουν σ' εκείνη την κατηγορία γυναικών οι οποίες με τη μη συμφιλίωσή τους με τον γυναικείο τους  ρόλο  αρχίζουν  να  παρατούν  την  προετοιμασία  για  το  πραγματικό  τους  επάγγελμα.  Μπορεί  κανείς  επίσης  να  ανακαλύψει  ότι  η  επιδίωξη  πολλών  κοριτσιών  να  αποκτήσουν  το  συντομότερο  ένα  επάγγελμα οφείλεται στο ότι τους φαίνεται η συνδεμένη μ' αυτό ανεξαρτησία σα μια προστασία να  μην  παραδοθούν  τόσο  εύκολα  στον  γάμο.  Επίσης  και  σ'  αυτή  την  τοποθέτηση  αποδείχνεται  η  απροθυμία έναντι του παραδοσιακού είδους του γυναικείου ρόλου ως κινητήριος παράγοντας.  Ακόμη  και  στις  περιπτώσεις  που  καταλήγει  στον  γάμο,  όπου  κατά  συνέπεια  θα  νόμιζε  κανείς  πως  αυτή θεληματικά αποδέχτηκε αυτό τον ρόλο, φανερώνεται συχνά ότι η τέλεση ενός γάμου δεν είναι  πάντα μια απόδειξη που πρέπει να θεωρηθεί σα μια συνδιαλλαγή με την ιδέα του γυναικείου ρόλου.  Χαρακτηριστικό γι' αυτή την περίπτωση είναι το παράδειγμα μιας σχεδόν τριανταεξάχρονης γυναίκας.  Εμφανίζεται  παραπονούμενη  για  διάφορες  νευρικές  ενοχλήσεις.  Ήταν  το  μεγαλύτερο  παιδί  ενός  γάμου μεταξύ ενός γηρασμένου άντρα και μιας πολύ αρχομανούς γυναίκας. Το γεγονός ότι η μητέρα,  ένα  πολύ  όμορφο  κορίτσι,  πήρε  ένα  γηραλέο  άντρα,  επιτρέπει  την  υπόθεση  ότι  σ'  αυτό  τον  γάμο  έπαιξαν  ένα  ρόλο  και  επηρέασαν  την  εκλογή  του  συζύγου  οι  αμφιβολίες  όσον  αφορά  τον  ρόλο  της  γυναίκας.  Η  συζυγική  ζωή  των  γονιών  δε  διαμορφώθηκε  καλά.  Η  σύζυγος  κατεύθυνε  με  θορυβώδη  τρόπο τα πάντα στο σπίτι και χωρίς καμιά επιείκεια επέβαλε τη θέλησή της. Ο γηραλέος σύζυγος σε  λίγο καιρό και για κάθε ζήτημα βρέθηκε στριμωγμένος στον τοίχο. Η κόρη διηγείται πως η μητέρα της  πολύ συχνά δεν ανεχόταν ακόμη και το ότι ο άντρας της ξάπλωνε κάπου ‐ κάπου για να ξεκουραστεί.  Η μητέρα επιδίωκε να κατευθύνει το νοικοκυριό σύμφωνα με μια αρχή που καθιέρωσε η ίδια και που  έπρεπε να γίνεται σεβαστή απ' όλους τους άλλους. 

Digitized by 10uk1s 

Η  ασθενής  μας  μεγάλωσε  σαν  ένα  ικανότατο  παιδί  που  χαϊδευόταν  πολύ  από  τον  πατέρα  του.  Αντίθετα,  η  μητέρα  δεν  ήταν  ποτέ  μαζί  της  ευχαριστημένη  και  στάθηκε  μόνιμη  αντίπαλος.  Όταν  αργότερα ακολούθησε η γέννηση ενός αγοριού, το οποίο η μητέρα υποδέχτηκε με πολύ περισσότερη  συμπάθεια,  έγινε  η  κατάσταση  πέρα  για  πέρα  ανυπόφορη.  Το  κορίτσι  με  τη  συνείδηση  ότι  είχε  στο  πρόσωπο  του  πατέρα  ένα  στήριγμα,  γιατί  όσο  αδρανής  και  υποχωρητικός  κι  αν  ήταν  κατά  τα  άλλα  μπορούσε  να  προβάλει  ισχυρότατη  αντίσταση  όταν  επρόκειτο  για  την  κόρη  του,  έφτασε  σε  σκληρότατο αγώνα με τη μητέρα ως το σημείο να δημιουργήσει αισθήματα μίσους. Ένας στόχος για  επίθεση  που  τον  προτιμούσε  η  κοπέλα  ήταν  κοντά  στα  άλλα  η  καθαριότητα  της  μητέρας,  η  οποία  ανέπτυσσε τόσο τη σχολαστικότητά της, ώστε δεν ανεχόταν π.χ. ότι η υπηρέτρια μπορούσε να πιάσει  το πόμολο της πόρτας χωρίς αμέσως να το ξαναγυαλίσει. Γενικά ανέπτυξε ιδιότητες που ήταν ακριβώς  το αντίθετο απ' αυτό που περίμενε η μητέρα. Αυτό το γεγονός μιλά πολύ καθαρά κατά της αποδοχής  ότι υπάρχουν έμφυτες ιδιότητες. Όταν το παιδί αναπτύσσει μόνο τέτοιες ιδιότητες που εξοργίζουν τη  μητέρα  ως  τον  θάνατο,  τότε  μπορεί  συνειδητά  ή  ασυνείδητα  να  υπάρχει  στη  βάση  ένα  σχέδιο.  Ο  αγώνας διαρκεί και σήμερα ακόμη και δεν υπάρχει καμιά άλλη τόσο σφοδρή εχθρότητα απ' αυτή.  Όταν  το  κορίτσι  έγινε  οκτώ  χρονών,  επικρατούσε  αυτή  περίπου  η  κατάσταση:  ο  πατέρας  πάντα  στο  πλευρό της κόρης, η μητέρα πάντα μ' ένα αυστηρό κακότροπο πρόσωπο, οξύτατες παρατηρήσεις και  επιπλήξεις  και  το  κορίτσι  αναιδές,  ετοιμόλογο  και  με  ανήκουστα  πειράγματα  με  τα  οποία  παρέλυε  όλες  τις  προσπάθειες  της  μητέρας.  Δυσκολεύοντας  τα  πράγματα,  προστέθηκε  το  γεγονός  ότι  ο  μικρότερος  αδερφός,  ο  αγαπητός  της  μητέρας  και  όμοια  κι  αυτός  χαϊδεμένος,  αρρώστησε  από  την  καρδιά  του  και  το  περιστατικό  τούτο  συνήργησε  ώστε  η  φροντίδα  της  μητέρας  γι'  αυτόν  διαμορφώθηκε  ακόμη  εντονότερη.  Παρατηρεί  κανείς  τους  συνεχώς  διασταυρούμενους  κόπους  των  γονιών για τα παιδιά τους. Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες μεγάλωσε το κορίτσι.  Επειδή  άρχισε  να  υποφέρει  από  μια  νευρική  ενόχληση  που  δεν  μπορούσε  κανείς  να  την  εξηγήσει,  φάνηκε σα να είχε αρρωστήσει σοβαρά. Η ασθένεια ήταν ότι βασανιζόταν πάντα από κακές σκέψεις  οι  οποίες  είχαν  στόχο  τη  μητέρα  και  που  είχαν  σα  συνέπεια  ότι  ένοιωθε  να  εμποδίζεται  από  όλα.  Τελικά  αφοσιώθηκε,  χωρίς  επιτυχία,  στη  θρησκεία.  Ύστερα  από  λίγο  καιρό  εξασθένησαν  αυτές  οι  σκέψεις,  πράγμα  που  το  απέδωσαν  σε  κάποιο  φάρμακο.  Αλλά  το  πιο  πιθανό  ήταν  ότι  η  μητέρα  στριμώχτηκε  κάπως  στην  άμυνα.  Έμεινε  ένα  μικρό  κατάλοιπο,  μόνο  που  παρουσιαζόταν  σα  φόβος  από  την  καταιγίδα.  Το  κορίτσι  φανταζόταν  ότι  η  καταιγίδα  ερχόταν  μόνο  εξαιτίας  των  κακών  του  σκέψεων κι αυτή μια μέρα θα του έφερνε μεγάλο κακό, γιατί είχε τόσο κακές σκέψεις. Βλέπει κανείς  πως το κορίτσι προσπαθεί πια από μόνο του να απαλλαγεί από το μίσος που είχε για τη μητέρα του.  Έτσι  προχώρησε  η  εξέλιξη  του  παιδιού  και  τελικά  φάνηκε  πως  ένα  λαμπρό  μέλλον  της  έγνεφε.  Μια  φορά  της  έκανε  ιδιαίτερη  εντύπωση  ένας  λόγος  της  δασκάλας,  η  οποία  είπε  ότι  αυτό  το  παιδί  μπορούσε  να  καταφέρει  τα  πάντα,  έφτανε  μόνο  να ήθελε.  Αυτά  τα  λόγια  δεν  είχαν  καμιά  ιδιαίτερη  σημασία, όμως γι' αυτή σήμαιναν ότι αν ήθελε να επιτύχει κάτι, μπορούσε κιόλας. Αυτή η αντίληψη  είχε σα συνέπεια μόνο μια μεγαλύτερη επιθυμία για αγώνα εναντίον της μητέρας.  Ήρθε η εποχή της εφηβείας. Μεγάλωσε και έγινε ένα όμορφο κορίτσι. Ήρθε σε ηλικία γάμου και είχε  πολλές προτάσεις. Όμως εξαιτίας της ιδιαίτερης δριμύτητας της γλώσσας της κατέστρεφε πάντα κάθε  δυνατότητα για μια σχέση. Στο περιβάλλον της υπήρχε ένας γηραλέος άντρας και ήταν ο μόνος προς  τον οποίο αισθανόταν κάποια έλξη, ώστε να φοβάται κανείς ότι θα τον παντρευόταν. Αλλά και αυτός  ύστερα  από  λίγο  καιρό  έφυγε  κι  έτσι  η  κοπέλα  έμεινε  ως  τα  26  της  χρόνια  χωρίς  υποψηφίους  γαμπρούς.  Μέσα  στον  κύκλο  που  ζούσαν,  αυτό  έκανε  εντύπωση  και  κανείς  δεν  μπορούσε  να  το  εξηγήσει, γιατί κανείς δεν ήξερε την ιστορία αυτής της κοπέλας. Μέσα στον σκληρό αγώνα που έκανε  από τα παιδικά της χρόνια εναντίον της μητέρας της, έγινε ένα ανυπόφορο και καβγατζίδικο πλάσμα.  Ο  αγώνας  ήταν  η  νικηφόρα  θέση  της.  Από  αφορμή  τη  συμπεριφορά  της  μητέρας  της  ερεθιζόταν  η  κοπέλα και έφτασε στην ανάγκη να κυνηγά πάντα θριάμβους. Το πιο αγαπητό πράγμα γι' αυτή ήταν  ένας  οξυμένος  γλωσσοκαυγάς.  Όλη  η  συμπεριφορά  της  έδειχνε  τη  ματαιοδοξία  της.  Η  αντρική  της  διάθεση γινόταν έκδηλη από το γεγονός ότι προτιμούσε παιχνίδια, όπου κάποιον αντίπαλο θα είχε να  νικήσει.  Digitized by 10uk1s 

Στα  26  της  χρόνια  γνώρισε  έναν  πολύ  έντιμο  άντρα,  ο  οποίος  δεν  επηρεάστηκε  από  τον  φιλόνικο  χαρακτήρα  της  και  στα  σοβαρά  ζήτησε  το  χέρι  της.  Φαινόταν  πολύ  ταπεινόφρων  και  υποτακτικός.  Στην  επιμονή  των  συγγενών  της  να  τον  παντρευτεί  δήλωνε  κατ'  επανάληψη  ότι  αισθανόταν  μεγάλη  αντιπάθεια  γι'  αυτόν  και  ότι  ένας  σύνδεσμος  μαζί  του  δε  θα  είχε  καλό  τέλος.  Οπωσδήποτε  με  τον  χαρακτήρα  που  είχε  δεν  ήταν  δύσκολη  μια  τέτοια  προφητεία.  Ύστερα  από  αντίσταση  δυο  χρόνων,  είπε  τελικά  το  ναι  με  τη  βαθιά  πεποίθηση  ότι  στο  πρόσωπο  αυτού  του  άντρα  είχε  βρει  ένα  σκλάβο  που μπορούσε κανείς να τον κάνει ό,τι ήθελε. Μέσα στα κατάβαθα της ψυχής της είχε πιστέψει ότι σ'  αυτόν βρήκε ένα δεύτερο αντίτυπο του πατέρα της που σ' όλα θα υποχωρούσε.  Σε λίγο όμως έγινε φανερό ότι είχε πλανηθεί. Μερικές μέρες ύστερα από τον γάμο έβλεπε κανείς τον  σύζυγο να κάθεται  στο δωμάτιο αναπαυτικά με την πίπα στο στόμα και να διαβάζει την  εφημερίδα  του. Κάθε πρωί εξαφανιζόταν στο γραφείο του, επέστρεφε στην ώρα του ακριβώς για το φαγητό και  μουρμούριζε  αν  δεν  το  έβρισκε  έτοιμο.  Απαιτούσε  καθαριότητα,  τρυφερότητα  και  ακρίβεια,  πράγματα  που,  όπως  αυτή  νόμισε,  ήταν  αδικαιολόγητα.  Η  σχέση  τους  διαμορφώθηκε  πολύ  διαφορετική απ' αυτή που υπήρξε ανάμεσα σ' εκείνη και τον πατέρα της. Όλα τα όνειρά της έγιναν  καπνός. Όσο περισσότερες απαιτήσεις πρόβαλλε, τόσο λιγότερο ο άντρας της ήταν διατεθειμένος να  τις ικανοποιήσει  και όσο  περισσότερο αυτός της υπέδειχνε τον ρόλο της σα γυναίκα, τόσο λιγότερο  την έβλεπε να αφοσιώνεται στο νοικοκυριό. Κοντά σ' όλα αυτά δεν παρέλειπε να του λέγει συχνά ότι  δεν  είχε  κανένα  πραγματικό  δικαίωμα  να  προβάλλει  τέτοιες  απαιτήσεις,  γιατί  του  είχε  τονίσει  με  έμφαση ότι δεν τον αγαπούσε. Τούτο όμως δεν έκανε καμιά εντύπωση σ' αυτόν. Πρόβαλλε διαρκώς  τις απαιτήσεις του με τέτοια αδιαλλαξία που αυτή πια άρχισε να βλέπει το μέλλον σκοτεινό. Αυτός ο  έντιμος, διαποτισμένος από το συναίσθημα του καθήκοντος άνθρωπος, την είχε ζητήσει σε γάμο μέσα  στη  μέθη  της  αυταπάρνησης,  η  οποία  όμως  χάθηκε  ύστερα  από  λίγο, όταν  φαντάστηκε  ότι  την  είχε  πια σίγουρα στην κατοχή του.  Η δυσαρμονία που υπήρχε μεταξύ τους δεν άλλαξε σε τίποτε κι όταν έγινε μητέρα. Τώρα χρειάστηκε  να επωμιστεί νέα καθήκοντα. Στο μεταξύ η σχέση με τη μητέρα της, η οποία έπαιρνε πάντα τη θέση  του  γαμπρού  της,  γινόταν  διαρκώς  χειρότερη.  Δεν  ήταν  πια  να  απορεί  κανείς  γιατί  ο  αδιάκοπος  πόλεμος  μέσα  στην  οικογένεια  διεξαγόταν  με  τόσο  μεγάλα  όπλα,  όταν  ο  άντρας  πολλές  φορές  συμπεριφερόταν άσχημα και χωρίς καμιά κατανόηση και γι' αυτό τον λόγο και η γυναίκα είχε πότε ‐  πότε το δίκιο με το μέρος της. Η συμπεριφορά του άντρα της ήταν συνέπεια της ανεπάρκειάς της και  του μη συμβιβασμού της με τον γυναικείο της ρόλο. Αρχικά είχε σκεφτεί ότι θα μπορούσε να παίξει  αυτό  τον  ρόλο  μ'  έναν  τρόπο  που  θα  της  επέτρεπε  να  παριστάνει  την  κυρίαρχη,  περίπου  σα  να  επρόκειτο να περάσει τη ζωή της δίπλα σ' ένα σκλάβο που δε θα είχε καμιά άλλη αποστολή παρά να  ικανοποιεί κάθε της επιθυμία. Υπό αυτούς τους όρους ίσως θα ήταν δυνατό.  Τι  έπρεπε  λοιπόν  να  κάνει  τώρα;  Μπορούσε  να  ζητήσει  διαζύγιο  και  να  επιστρέψει  στο  σπίτι  της,  όπου θα έπρεπε να δηλώσει στη μάνα της ότι νικήθηκε. Σαν ανεξάρτητη δεν μπορούσε να ζήσει, δεν  ήταν  καθόλου  προετοιμασμένη  για  κάτι  τέτοιο.  Ένα  διαζύγιο  θα  σήμαινε  τραυματισμό  της  περηφάνιας  και  της  ματαιοδοξίας  της.  Η  ζωή  της  έγινε  βάσανο.  Από  το  ένα  μέρος  ο  άντρας  της  γκρίνιαζε  για  όλα,  από  το  άλλο  η  μητέρα  της  με  το  βαρύ  πυροβολικό  της  κανοναρχούσε  πάντα  για  καθαριότητα και τάξη.  Και ξαφνικά έγινε αυτή καθαρή και, φίλος της τάξης. Άρχισε να πλένει και να καθαρίζει όλη τη μέρα.  Φάνηκε  πως  τελικά  κατάλαβε  τα  μαθήματα,  που  μ'  αυτά  η  μητέρα  της  της  τρυπούσε  διαρκώς  τα  αυτιά. Είναι πολύ πιθανό στην αρχή η μητέρα να χαμογέλασε φιλικά και ο άντρας της να χάρηκε για  την  ξαφνική  νοικοκυροσύνη  της  γυναίκας  του,  η  οποία  τώρα  πια  μόνιμα  τακτοποιούσε  και  νοικοκύρευε τα πάντα. Όμως μπορεί και να υπερβάλλει κανείς σε κάτι τέτοιο και αυτό έγινε σ' αυτή  την  περίπτωση.  Έπλενε  και  καθάριζε  όλη  τη  μέρα,  ώσπου  στο  τέλος  δεν  υπήρχε  ούτε  σκονίτσα  στο  σπίτι  και  επιπλέον  έδειξε  τον  ζήλο  της  με  τέτοιο  τρόπο,  ώστε  κάθε  τι  την  ενοχλούσε  όταν  έκανε  τις  δουλειές της, όπως κι αυτή ενοχλούσε όλους τους άλλους. Αν είχε καθαρίσει κάτι και κάποιος άλλος 

Digitized by 10uk1s 

τύχαινε να το ακουμπήσει, έπρεπε αυτό να ξαναπλυθεί και μόνο αυτή μπορούσε να το κάνει.  Αυτή  η  λεγόμενη  αρρώστια  του  πλυσίματος  είναι  ένα  εξαιρετικά  συχνό  φαινόμενο.  Όλες  αυτές  οι  γυναίκες είναι αγωνίστριες εναντίον του γυναικείου ρόλου, οι οποίες προσπαθούν μ' αυτό τον τρόπο,  με ένα είδος τελειοποίησης, να κοιτάζουν τους άλλους που δεν πλένονται τόσο συχνά κάθε μέρα από  ψηλά.  Ασυνείδητα  όλοι  αυτοί  οι  κόποι  αποβλέπουν  να  τινάξουν  το  σπίτι  στον  αέρα.  Ήταν  δύσκολο  πράγμα  να  βρει  κανείς  τόση  πολλή  βρωμιά  μαζεμένη  σ'  έναν  άνθρωπο,  όση  ακριβώς  σ'  αυτή  τη  γυναίκα.  Δηλαδή  δεν  την  ενδιέφερε  καθόλου  η  καθαριότητα,  αλλά  η  ενόχληση  που  προκαλούσε  στους άλλους.  Θα μπορούσε κανείς φέρνοντας πολλά παραδείγματα να δείξει ότι στις περισσότερες περιπτώσεις μια  πραγματική  συνδιαλλαγή  με  τον  ρόλο  της  γυναίκας  υπάρχει  μόνο  κατ'  επίφαση.  Ταιριάζει  απόλυτα  στον χαρακτήρα αυτής της γυναίκας το ότι γενικά δεν έχει ούτε μια φίλη, δε συμβιβάζεται με κανέναν  άνθρωπο και δε σέβεται τίποτε. Αυτό που πρέπει να μας φέρει τα προσεχή χρόνια ο πολιτισμός είναι  μέθοδοι  διαπαιδαγώγησης  των  κοριτσιών  οι  οποίες  θα  επιτύχουν  μια  καλύτερη  συμφιλίωση  με  τη  ζωή. Γιατί, όπως παρατηρούμε σήμερα, πολλές φορές, ακόμη και κάτω από τις πιο ευνοϊκές συνθήκες,  αυτή  η  συμφιλίωση  δεν  επιτυγχάνεται.  Στον  πολιτισμό  μας  είναι  νομικά  και  παραδοσιακά  προσδιορισμένη  η  κατωτερότητα  της  γυναίκας,  μολονότι  αποκρούεται  απ'  όλους  τους  φρόνιμους  ανθρώπους  και  στην  πράξη  δεν  υπάρχει.  Γι'  αυτό  πρέπει  πάντα  να  έχουμε  τα  μάτια  ανοιχτά,  να  αναγνωρίζουμε  όλη  την  τεχνική  αυτή  της  λαθεμένης  συμπεριφοράς  της  κοινωνίας  μας  και  να  την  καταπολεμούμε.  Όλα  αυτά  όμως  όχι  από  ένα  νοσηρό  υπερβολικό  σεβασμό  προς  τη  γυναίκα,  αλλά  γιατί μια τέτοια κατάσταση καταστρέφει την κοινωνική μας ζωή.  Σε  σχέση  με  όλα  αυτά  πρέπει  να  αναφερθεί  ακόμη  ένα  φαινόμενο  γιατί  κι  αυτό  παίρνεται  πολλές  φορές  σαν αφορμή για μια μειωτική  κριτική της γυναίκας:  η επικίνδυνη ηλικία, η οποία εκφράζεται  γύρω  στο  50ο  έτος  σε  φαινόμενα  και  αλλοιώσεις  της  ψυχής  με  την  έννοια  μιας  όξυνσης  ορισμένων  πλευρών του χαρακτήρα. Οι ψυχικές αλλαγές συντελούν ώστε η γυναίκα να αρχίζει να καταθλίβεται  με τις σκέψεις ότι ήρθε πια ο καιρός που θα χάσει ολότελα και το υπόλοιπο της οπωσδήποτε φανερής  αξίας που είχε ως τώρα. Με αυξημένη δαπάνη δυνάμεων και κάτω από όρους που σ' αυτή την εποχή  έχουν χειροτερεύσει, ζητά να διατηρήσει όλα όσα μπορεί να τη βοηθήσουν να κρατήσει τη θέση της.  Στον σημερινό μας πολιτισμό όπου δεσπόζει η αρχή απόδοσης έργου, αυτό είναι οπωσδήποτε κακό  για τους γηρασμένους ανθρώπους και ιδιαίτερα για τις γυναίκες που γερνούν. Η ζημία η οποία για τις  γηρασμένες  γυναίκες  συνίσταται  στο  ότι  καταστρέφει  εντελώς  την  αξία  τους,  χτυπά  επίσης  με  άλλη  μορφή το σύνολο, εφόσον η ζωή μας δεν κρίνεται και δεν εκτιμάται από τη μια μέρα ως την άλλη. Ό,τι  απέδωσε ο καθένας στα χρόνια που είχε πλήρεις τις δυνάμεις του, πρέπει να του αναγνωρίζεται στα  χρόνια  που  έχει  εξαντλήσει  τη  δύναμη  και  την  αποτελεσματικότητά  του.  Δεν  επιτρέπεται  έναν  άνθρωπο, γιατί είναι πια γέρος, να τον αποκλείσουμε στο εξής από τις ψυχικές και υλικές του σχέσεις  και μ' έναν τρόπο ο οποίος στις γηρασμένες γυναίκες εκφυλίζεται σε εξύβριση. Θα μπορούσε κανείς  να φανταστεί με τι αγωνία ένα κορίτσι που μεγαλώνει σκέφτεται αυτή την εποχή η οποία βρίσκεται  μπροστά της. Επίσης η ύπαρξη της γυναίκας δε σβήνει με τον ερχομό του 50ού έτους. Και ύστερα από  αυτό το χρονικό σημείο υπάρχει η ανθρώπινη αξιοπρέπεια αμείωτη και πρέπει να διαφυλαχτεί.  5. Η διάσταση μεταξύ των φύλων  Αυτό  που  βρίσκεται  στη  βάση  όλων  αυτών  των  φαινομένων  είναι  παραστρατήματα  του  πολιτισμού  μας.  Όταν  αυτός  έχει  διαποτιστεί  από  μια  προκατάληψη,  τότε  αυτή  η  προκατάληψη  διαπερνά  τα  πάντα  και  βρίσκεται  παντού.  Έτσι  η  προκατάληψη  για  την  κατωτερότητα  της  γυναίκας  και  η  συνδεμένη  μ'  αυτή  υπεροχή  του  άντρα  κλονίζει  διαρκώς  την  αρμονική  σχέση  των  δύο  φύλων.  Η  συνέπεια είναι μια ανήκουστη διάσταση η οποία εισβάλλει ιδιαίτερα ακόμη και στις ερωτικές σχέσεις,  απειλεί και με πολλούς τρόπους καταστρέφει μόνιμα κάθε δυνατότητα ευτυχίας. Όλη η ερωτική μας  ζωή δηλητηριάζεται απ' αυτή τη διάσταση, ξεραίνεται και  ερημώνεται. Αυτού βρίσκεται  η αιτία του 

Digitized by 10uk1s 

ότι τόσο σπάνια συναντιέται μια αρμονική έγγαμη ζωή και τα παιδιά μεγαλώνουν με την αντίληψη ότι  ο γάμος είναι κάτι πολύ δύσκολο και επικίνδυνο. Προκαταλήψεις σαν κι αυτή που μόλις περιγράψαμε  και  σκέψεις  αυτού  του  είδους  εμποδίζουν  πολλαπλά  τα  παιδιά  να  φτάσουν  σε  μια  αληθινή  κατανόηση της ζωής. Μπορούμε απλώς να σκεφτούμε τα τόσα πολλά κορίτσια τα οποία θεωρούν τον  γάμο  μόνο  σα  μια  έξοδο  κινδύνου  ή  τους  άντρες  και  τις  γυναίκες  που  τον  γάμο  τον  βλέπουν  σαν  αναγκαίο  κακό.  Οι  δυσκολίες  που  δημιουργούνται  από  αυτή  τη  διάσταση  μεταξύ  των  φύλων  έχουν  πάρει σήμερα τεράστια έκταση. Είναι τόσο μεγαλύτερες, όσο ισχυρότερη είναι η κλίση στα κορίτσια  από  την  παιδική  τους  ακόμη  ηλικία  να  εξεγερθούν  εναντίον  του  ρόλου  της  γυναίκας  που  τους  επιβάλλεται  και  όσο  ισχυρότερη  είναι  στους  άντρες  η  απαίτηση  να  παίζουν  τον  ρόλο  του  προνομιούχου παρ' όλο τον παραλογισμό που βρίσκεται σ' αυτή.  Το  χαρακτηριστικότερο  σημάδι  μιας  συμφιλίωσης,  μιας  εξίσωσης  των  φύλων,  είναι  η  σ υ ν α δ ε λ φ ο σ ύ ν η . Στις σχέσεις των φύλων μια υποταγή είναι το ίδιο ανυπόφορη όπως στη ζωή των  λαών.  Οι  δυσκολίες  και  τα  βάρη  που  αναπτύσσονται  από  αυτή  και  για  τα  δυο  μέρη  είναι  τόσο  μεγάλες,  ώστε  καθένας  πρέπει  να  προσέξει  αυτό  το  πρόβλημα,  γιατί  αυτή  η  περιοχή  είναι  τόσο  μεγάλη που περιλαμβάνει τη ζωή καθενός και είναι τόσο περίπλοκο το πρόβλημα επειδή ο πολιτισμός  μας αφήνει στο παιδί να εκλέγει μ' αυτό τον τρόπο τη θέση του στη ζωή, ώστε αυτή γίνεται ένα είδος  αντίθεσης  προς  το  άλλο  φύλο.  Μια  ήρεμη  διαπαιδαγώγηση  θα  παραμέριζε  ασφαλώς  αυτού  του  είδους  τις  δυσκολίες.  Αλλά  η  βιασύνη  του  καιρού  μας,  η  έλλειψη  πραγματικά  δοκιμασμένων  παιδαγωγικών αρχών, πριν απ' όλα όμως ο ανταγωνισμός στη ζωή μας επιδρά ακόμη και στο παιδικό  δωμάτιο  και  δίνει  από  τότε  κιόλας  την  κατευθυντήρια  γραμμή  για  την  κατοπινή  ζωή.  Οι  κίνδυνοι  οι  οποίοι τόσους ανθρώπους κάνουν διστακτικούς μπροστά σε μια ερωτική σχέση υπάρχουν γιατί έχει  γίνει  καθήκον  του  άντρα,  κάτω  απ'  όλες  τις  συνθήκες,  ακόμη  και  με  πονηριά,  με  κατακτήσεις,  να  αποδείξει  τον  αντρισμό  του,  πράγμα  που  καταστρέφει  στον  έρωτα  τη  φυσικότητα  και  την  εμπιστοσύνη.  Ο  Δον  Ζουάν  είναι  ασφαλώς  ένας  άντρας  ο  οποίος  κι  ο  ίδιος  δεν  πιστεύει  ότι  είναι  αρκετά  άντρας  και  αναζητεί  διαρκώς  στις  κατακτήσεις  του  νέες  αποδείξεις  γι'  αυτό.  Η  δυσπιστία  μεταξύ  των  φύλων  που  κυριαρχεί  χαντακώνει  κάθε  οικειότητα  και  απ'  αυτό  το  γεγονός  υποφέρει  ολόκληρη  η  ανθρωπότητα.  Το  μεγαλοποιημένο  ιδανικό  του  αντρισμού  σημαίνει  πρόκληση,  ένα  διαρκή  ερεθισμό,  αιώνια  ανησυχία,  από  τα  οποία  προέρχεται  σαν  απαίτηση  της  ματαιοδοξίας  ο  ατομικός  πλουτισμός  και  η  προνομιούχα  θέση,  πράγματα  που  αντιφάσκουν  στους  φυσικούς  όρους  της ανθρώπινης συμβίωσης. Δεν έχουμε κανένα λόγο να αντιδράσουμε στις ως τώρα επιδιώξεις του  γυναικείου  κινήματος  για  χειραφέτηση  και  ισότητα  δικαιωμάτων.  Αντίθετα  οφείλουμε  να  τις  υποστηρίξουμε με όλες μας τις δυνάμεις, γιατί σε τελευταία ανάλυση η ευτυχία και η χαρά της ζωής  για όλη την ανθρωπότητα εξαρτώνται από τη δημιουργία των όρων που θα διευκολύνουν τη γυναίκα  να  συμφιλιωθεί  με  τον  ρόλο  της,  καθώς  και  από  το  πώς  ο  άντρας  θα  γίνει  ικανός  να  λύση  το  πρόβλημα των σχέσεών του με τη γυναίκα.  6. Προσπάθειες για καλυτέρευση  Ανάμεσα στις άλλες προσπάθειες που έγιναν ως τώρα ν' ανοιχτεί ο δρόμος για μια καλύτερη σχέση  μεταξύ των δύο φύλων, αναφέρουμε σα σπουδαιότερη τη μ μ ι κ τ ή   ε κ π α ί δ ε υ σ η . Αυτός ο θεσμός δεν  είναι αδιαφιλονίκητος. Έχει τους επικριτές και τους υποστηρικτές του. Οι τελευταίοι προβάλλουν σαν  κύρια πλεονεκτήματα αυτού του θεσμού ότι μ' αυτό τον τρόπο τα δύο φύλα έχουν την ευκαιρία να  γνωριστούν έγκαιρα και ότι με τη γνωριμία μπορεί καλύτερα να αποσοβηθεί η εμφάνιση σφαλερών  προκαταλήψεων με όλες τις βλαβερές συνέπειές τους. Οι επικριτές προβάλλουν κυρίως το επιχείρημα  ότι  η  αντίθεση  μεταξύ  αγοριών  και  κοριτσιών,  η  οποία  είναι  κιόλας  ισχυρή  κατά  την  εποχή  που  μπαίνουν  στο  σχολείο,  δεν  μπορεί  παρά  να  δυναμώσει  κατά  τη  διάρκεια  της  κοινής  εκπαίδευσης,  γιατί τα αγόρια θα αισθάνονται μια πίεση. Αυτή συνδέεται με το γεγονός ότι κατ' αυτή την περίοδο η  πνευματική  ανάπτυξη  των  κοριτσιών  προχωρεί  γρηγορότερα  παρά  των  αγοριών,  με  αποτέλεσμα  τα  αγόρια  που  φέρουν  όλο  το  βάρος  των  προνομίων  και  πρέπει  να  προσκομίσουν  αποδείξεις  ότι  είναι  ικανότερα,  να  βρεθούν  τώρα  ξαφνικά  μπρος  στην  αναγνώριση  ότι  το  προνόμιό  τους  είναι  μια  σαπουνόφουσκα που μπροστά στην πραγματικότητα έσκασε. Μερικοί ερευνητές πάλι λένε πως έχουν  Digitized by 10uk1s 

διαπιστώσει ότι με την μικτή εκπαίδευση τα αγόρια γίνονται σχολαστικά απέναντι των κοριτσιών και  χάνουν την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους.  Αναμφισβήτητα σ' αυτές τις διαπιστώσεις και την επιχειρηματολογία υπάρχει κάτι σωστό. Αλλά αυτή  η  επιχειρηματολογία  τότε  θα  ήταν  σοβαρή,  αν  αντιλαμβανόμαστε  την  κοινή  φοίτηση  με  την  έννοια  του  ανταγωνισμού  των  φύλων  για  την  κατάκτηση  της  δάφνης  της  μεγαλύτερης  ικανότητας.  Εάν  μ'  αυτό  τον  τρόπο  γίνεται  κατανοητή  από  την  πλευρά  δασκάλων  και  μαθητών,  τότε  φυσικά  είναι  βλαβερή.  Και  αν  δεν  υπάρχουν  καθόλου  δάσκαλοι  που  να  κατορθώνουν  κάτι  καλύτερο  με  τη  μικτή  φοίτηση, δηλαδή μια εξάσκηση, μια προετοιμασία για τη μελλοντική συνεργασία των δύο φύλων στα  κοινά  καθήκοντα,  δάσκαλοι  που  να  κάνουν  αυτή  την  αντίληψη  θεμέλιο  της  επαγγελματικής  τους  δραστηριότητας,  τότε  οι  δοκιμές  με  τη  μικτή  φοίτηση  θα  ναυαγούν  πάντα.  Οι  επικριτές  αυτού  του  θεσμού θα δουν στην αποτυχία του μια επιβεβαίωση της άποψής τους.  Για να δώσουμε στο σημείο αυτό μια λεπτομερή εικόνα, θα χρειαζόταν η διαμορφωτική δύναμη των  ποιητών. Θα περιοριστούμε να υποδείξουμε μόνο τα κύρια σημεία. Πάντα υπάρχουν συναρτήσεις με  τους πιο πάνω παρουσιασθέντες τύπους και θα θυμάται ασφαλώς κανείς πως επίσης και σ' αυτή την  περίπτωση  αναπηδούν  οι  ίδιες  σκέψεις  όπως  και  κατά  την  περιγραφή  εκείνων  των  παιδιών  που  έρχονται  στον  κόσμο  με  ατελή  ορισμένα  όργανα.  Επίσης  και  το  κορίτσι,  που  μεγαλώνει,  συμπεριφέρεται με τον ίδιο τρόπο, δηλαδή σα να ήταν κατώτερο∙ και ασφαλώς ισχύουν και γι' αυτό  τα ίδια που ειπώθηκαν για την εξουδετέρωση του αισθήματος κατωτερότητας. Η διαφορά είναι μόνο  ότι στα κορίτσια η πίστη στην κατωτερότητά τους μεταβιβάζεται απέξω. Η ζωή τους τραβιέται με τόση  δύναμη πάνω σ' αυτό τον δρόμο, ώστε ακόμη και οι πιο φρόνιμοι και λογικοί από τους ερευνητές να  υποκύπτουν  πότε  ‐  πότε  σ'  αυτή  την  προκατάληψη.  Το  γενικό  αποτέλεσμα  που  φέρνει  αυτή  η  προκατάληψη είναι ότι τελικά τα δυο φύλα πέφτουν μέσα στον στρόβιλο της  π ο λ ι τ ι κ ή ς   γ ο ή τ ρ ο υ   και παίζουν ένα ρόλο για τον οποίο δεν είναι φτιαγμένα, που τα οδηγεί στο να κάνουν περίπλοκη τη  ζωή  τους,  να  στερηθούν  την  ειλικρίνεια  στις  σχέσεις  τους  και  να  τις  παραγεμίσουν  με  προλήψεις,  μπροστά στις οποίες εξαφανίζεται κάθε ελπίδα για ευτυχία. 

Digitized by 10uk1s 

Κεφάλαιο VIII  Αδέρφια  Πολύ συχνά ως τώρα αναφέραμε ότι έχει μεγάλη σημασία, προκειμένου να κρίνουμε έναν άνθρωπο,  να  γνωρίζουμε  την  κατάσταση  μέσα  στην  οποία  μεγάλωσε.  Μια  κατάσταση  ιδιαίτερου  είδους  βρίσκεται  στη  θέση  που  παίρνει  κάθε  παιδί  μέσα  στη  σειρά  των  αδερφών  του.  Ακόμη,  σύμφωνα  μ'  αυτή  την  άποψη,  μπορούμε  να  κατατάξουμε  τους  ανθρώπους  και  αν  διαθέτουμε  αρκετή  πείρα,  είμαστε σε θέση να αναγνωρίσουμε αν κάποιος είναι πρωτότοκος, μοναχογιός, ο νεώτερος κλπ.  Οι  άνθρωποι  φαίνεται  να  γνωρίζουν  αληθινά  από  πολύ  καιρό  ότι  το  νεώτερο  παιδί  είναι  τις  πιο  πολλές  φορές  ένας  ιδιαίτερος  τύπος.  Αυτό  βγαίνει  από  ένα  σωρό  παραμύθια,  θρύλους,  βιβλικές  ιστορίες,  στις  οποίες  ο  νεώτερος  προβάλλεται  και  περιγράφεται  με  τον  ίδιο  τρόπο.  Πραγματικά  μεγαλώνει  σε  μια  εντελώς  διαφορετική  κατάσταση  από  τα  άλλα  παιδιά.  Για  τους  γονείς  είναι  ένα  ξεχωριστό  παιδί  και  απολαμβάνει  μια  ιδιαίτερη  μεταχείριση.  Ως  νεώτερο  είναι  ταυτόχρονα  και  το  μικρότερο  και  συνεπώς  έχει  την  ανάγκη  όλων  σε  μια  εποχή  που  τα  άλλα  αδέρφια  είναι  πια  έτοιμα,  μεγαλωμένα και ανεξάρτητα. Γι' αυτό μεγαλώνει μέσα σε μια θερμότερη ατμόσφαιρα απ' ό,τι τα άλλα  παιδιά.  Απ'  αυτή  την  κατάσταση  αναπτύσσονται  σ'  αυτό  μια  σειρά  από  χαρακτηριστικά  τα  οποία  επηρεάζουν με ιδιαίτερο τρόπο τη θέση του απέναντι στη ζωή και το διαμορφώνουν σα μια ιδιαίτερη  προσωπικότητα. Σε όλα αυτά προστίθεται ένα ακόμη περιστατικό το οποίο φαινομενικά σημαίνει μια  αντίφαση.  Για κανένα παιδί δεν  είναι  ευχάριστη κατάσταση να  είναι το μικρότερο, αυτό που κανείς  δεν του εμπιστεύεται τίποτε, αυτό που δεν το θεωρούν για τίποτε ικανό. Αυτό ερεθίζει τόσο πολύ το  παιδί, ώστε πολλές φορές προσπαθεί να δείξει ότι μπορεί να καταφέρει τα πάντα. Η επιδίωξή του να  κατακτήσει δύναμη παίρνει μια ιδιαίτερη οξύτητα. Έτσι τις πιο πολλές φορές ο νεώτερος θα γίνει ένας  άνθρωπος, ο οποίος αναπτύσσει μέσα του μια επιθυμία και στον οποίο αρκεί μια ευνοϊκή κατάσταση,  για να ξεπεράσει όλους τους άλλους.  Αυτός ο τύπος συναντιέται πολύ συχνά στη ζωή. Υπάρχει ένα είδος μικρότερων, που ξεπερνούν όλους  τους  άλλους,  που  έχουν  κατορθώσει  πολύ  περισσότερα  από  τα  αδέρφια  τους.  Μια  πολύ  κοινή  περίπτωση είναι ένα άλλο είδος μικρότερων, οι οποίοι είχαν επίσης αυτή την επιδίωξη αλλά όχι και  την τέλεια δραστηριότητα και την αυτοεμπιστοσύνη που μπορούσε να πηγάσει από τις σχέσεις του με  τα μεγαλύτερα αδέρφια. Όταν δεν είναι δυνατό να ξεπεραστούν τ' αδέρφια απ' αυτόν, τότε μπορεί να  συμβεί να υποχωρήσει ο μικρότερος μπρος στα καθήκοντά του, να γίνει δειλός και να αναζητά πάντα  προφάσεις, για να ξεφύγει από τις υποχρεώσεις του. Δε γίνεται λιγότερο φιλόδοξος, αλλά αποχτά ένα  είδος φιλοδοξίας η οποία πιέζει τους ανθρώπους να απομακρύνονται, να ικανοποιούν τη φιλοδοξία  τους  σ'  ένα  πεδίο  μακριά  από  τα  καθήκοντα  της  ζωής,  για  να  αποφύγουν  τον  κίνδυνο  να  δώσουν  δείγματα  της  ικανότητάς  τους.  Μερικοί  εντυπωσιάζονται  κιόλας  από  το  γεγονός  ότι  ο  μικρότερος  συνήθως  συμπεριφέρεται  σα  να  ήταν  ακρωτηριασμένος  και  να  είχε  μέσα  του  ένα  αίσθημα  κατωτερότητας. Κατά τις έρευνές μας διαπιστώσαμε πάντα την ύπαρξη αυτού του συναισθήματος και  τη  μεγάλη  ώθηση  να  εξάγουμε  μια  ψυχική  εξέλιξη  από  αυτό  το  βασανιστικό  και  ανησυχητικό  συναίσθημα. Μ' αυτή την έννοια μοιάζει ο μικρότερος εντελώς μ' ένα παιδί που ήρθε στον κόσμο με  αδύνατα  όργανα.  Δε  χρειάζεται  να  είναι  αυτή  καθεαυτή  η  περίπτωση,  δεν  έχει  σημασία  τι  υπάρχει  αντικειμενικά,  αν  δηλαδή  ένας  άνθρωπος  είναι  πραγματικά  κατώτερος.  Πρόκειται  για  το  τι  αυτός  ο  ίδιος  αισθάνεται.  Επίσης  γνωρίζουμε  ότι  στην  παιδική  ζωή  είναι  εξαιρετικά  εύκολο  να  κάνει  κανείς  λάθη.  Βρισκόμαστε  σε  μια  πληθώρα  από  ζητήματα,  δυνατότητες  και  συνέπειες.  Πώς  πρέπει  να  συμπεριφερθεί  ένας  παιδαγωγός;  Πρέπει  να  προκαλέσει  κι  άλλους  ερεθισμούς,  ενώ  θα  κεντρίζει  περισσότερο τη ματαιοδοξία ενός τέτοιου παιδιού; Μόνη η ώθηση στην πρώτη γραμμή, μόνο το ότι  αυτό το παιδί πρέπει να είναι πάντα ο πρώτος, θα ήταν πάρα πολύ λίγο για μια ανθρώπινη ζωή και η  πείρα  μας  διδάσκει  επίσης  ότι  στη  ζωή  δε  φτάνει  να  είσαι  ο  πρώτος.  Καλύτερα  είναι  να  υπερβάλλουμε κάπως στο σημείο αυτό και να πούμε: δε χρειαζόμαστε κανέναν πρώτο. Εξαιτίας τους  έχουμε κιόλας αρκετά κακά. Όταν ερευνήσουμε την ιστορία καθώς και τις εμπειρίες μας, τότε πρέπει  να  διαπιστώσουμε  ότι  πάνω  σ'  αυτά  δε  στηρίζεται  καμιά  προκοπή.  Ένα  παρόμοιο  αξίωμα  κάνει  το 

Digitized by 10uk1s 

παιδί μονόπλευρο και πριν απ' όλα καθόλου συνάνθρωπο. Γιατί η πιο άμεση συνέπεια τις πιο πολλές  φορές είναι ότι σκέφτεται μόνο τον εαυτό του και αν οι άλλοι θα προηγηθούν. Αναπτύσσει αισθήματα  φθόνου, μίσους και την αγωνία μήπως κάποιος άλλος γίνει ο πρώτος. Ο νεώτερος ακόμη από τη θέση  του  έχει  την  κλίση  να  γίνει  ένας  δρομέας  ταχύτητας,  να  υπερφαλαγγίσει  όλους  τους  άλλους.  Ο  δρομέας που υπάρχει μέσα του, προδίνεται απ' όλα του τα καμώματα, τις περισσότερες φορές μόνο  σε μικροπράγματα που συνήθως δεν προκαλούν εντύπωση, όταν κανείς δεν γνωρίζει όλα τα σχετικά  αυτής της ψυχικής ζωής. Έτσι λοιπόν κάθε φορά αυτά τα παιδιά βαδίζουν επικεφαλής μιας ομάδας ή  δεν  μπορούν  να  ανεχθούν  αν  κάποιος  στηθεί  μπροστά  τους.  Ο  αγώνας  δρόμου  είναι  το  χαρακτηριστικό γνώρισμα για τη μεγαλύτερη μερίδα των μικρότερων αδερφών.  Ένας  τύπος  μικρότερων  ο  οποίος  συχνά  εκφυλίζεται  συναντιέται  με  έντονα  διακριτικά  γνωρίσματα.  Συχνά μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται εξαιρετικά δυναμικοί άνθρωποι οι οποίοι έχουν προκόψει τόσο  πολύ, ώστε να γίνονται καμιά φορά σωτήρες όλης της οικογένειας. Αν κοιτάξουμε προς τα πίσω και  ερευνήσουμε  π.χ.  την  ιστορία  της  Βίβλου,  συγκεκριμένα  τον  θρύλο  του  Ιωσήφ,  τότε  θα  βρούμε  σ'  αυτόν όλα τούτα περιγραφόμενα με τον πιο αξιοθαύμαστο τρόπο, με μια σκοπιμότητα και σαφήνεια,  σαν οι ποιητές αυτού του θρύλου να κατείχαν όλες αυτές τις γνώσεις τις οποίες εμείς κατακτήσαμε  σήμερα  με  τόσους  κόπους.  Ασφαλώς  στη  διαδρομή  των  αιώνων  χάθηκε  πάρα  πολύ  πολύτιμο  υλικό  και πρέπει εμείς να το ξαναβρίσκουμε από την αρχή.  Παράπλευρα βρίσκεται ακόμη ένας τύπος ο οποίος διαμορφώθηκε ως δευτερεύων από τον πρώτο. Ας  σκεφτούμε  ότι  αυτός  ο  δρομέας  ταχύτητας  σκοντάφτει  ξαφνικά  σε  κάποιο  εμπόδιο  και  επειδή  δεν  αισθάνεται  αρκετές  τις  δυνάμεις  του  για  το  ξεπέρασμά  του  παίρνει  έναν  πλάγιο  δρόμο.  Εάν  ένας  τέτοιος χάσει το θάρρος του, γίνεται ο πιο εξοργιστικός δειλός που μπορεί κανείς να φανταστεί. Τον  βρίσκουμε  τότε  πάντα  στις  πίσω  γραμμές.  Κάθε  δουλειά  του  πέφτει  πολλή,  για  όλα  θα  έχει  μια  πρόφαση. Δεν τολμά να πλησιάσει τίποτε και σπαταλά άδικα τον χρόνο του. Τις περισσότερες φορές  θα  αποτύχει  και  με  πολλή  δυσκολία  και  κόπο  θα  βρει  ένα  πεδίο  στο  οποίο  κάθε  ανταγωνισμός  εξ  αρχής θα αποκλείεται. Για τις ατυχίες του θα παρουσιάσει διαφόρων ειδών δικαιολογίες, όπως ότι γι'  αυτό είναι πολύ αδύνατος, ότι παραμελήθηκε ή παραχαϊδεύτηκε, ότι τα αδέρφια του δεν τον άφησαν  να  προχωρήσει  κλπ.  Τέτοια  κατάληξη  μπορεί  να  είναι  ακόμη  χειρότερη,  αν  αυτός  πραγματικά  έχει  κάποια αναπηρία.  Τις  πιο  πολλές  φορές  και  οι  δυο  τύποι  δεν  είναι  καλοί  σα  συνάνθρωποι.  Ο  πρώτος  πορεύεται  οπωσδήποτε  καλύτερα  σε  μια  εποχή  όπου  ο  ανταγωνισμός  προσφέρει  ακόμη  κάποια  ανταμοιβή.  Αυτός ο τύπος μπορεί να βρίσκεται σε ισορροπία μόνο σε βάρος των άλλων, ενώ ο δεύτερος σ' όλη  του  τη  ζωή  υποφέρει  κάτω  από  το  βάρος  του  αισθήματος  της  κατωτερότητάς  του  και  της  μη  συμφιλίωσής του με τη ζωή.  Επίσης και ο μ μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ς  έχει χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Πριν απ' όλα έχει το πλεονέκτημα μιας  εξαιρετικής  θέσης  για  την  ανάπτυξη  της  ψυχικής  του  ζωής.  Ακόμη  και  από  την  ιστορία  μας  είναι  γνωστό  ότι  πάντα  είχε  μια  ιδιαίτερα  ευνοϊκή  θέση.  Σε  μερικούς  λαούς  και  λαϊκά  στρώματα  διατηρήθηκε  παραδοσιακά  αυτή  η  ευνοϊκή  τοποθέτηση.  Δεν  είναι  καθόλου  περίεργο  ότι  π.χ.  στην  αγροτιά ο πρωτότοκος ξέρει από τα παιδικά του χρόνια ότι προορίζεται να αναλάβει το κτήμα και μ'  αυτό ότι βρίσκεται σε μια πολύ καλύτερη κατάσταση από τους άλλους, οι οποίοι μεγαλώνουν με το  συναίσθημα ότι μια μέρα πρέπει να εγκαταλείψουν το πατρικό σπίτι. Επίσης και σε πολλές άλλες μη  αγροτικές οικογένειες επικρατεί η άποψη ότι ο μεγαλύτερος γιος πρέπει να γίνει μια μέρα ο κύριος  του σπιτιού. Ακόμη και σ' εκείνες τις οικογένειες όπου η παράδοση δεν έχει ιδιαίτερη βαρύτητα, π.χ.  στις μικροαστικές ή προλεταριακές οικογένειες, ο μεγαλύτερος είναι τουλάχιστο εκείνος, στον οποίο  υποθέτουν  ότι  υπάρχει  τόση  δύναμη  και  εξυπνάδα,  ώστε  τον  κάνουν  συμβοηθό  και  πρόσωπο  που  επιβλέπει τους μικρότερους. Μπορεί κανείς να φανταστεί τι σημαίνει για ένα παιδί να είναι μ' αυτό  τον  τρόπο  αδιάκοπα  φορτωμένο  με  όλη  την  εμπιστοσύνη  του  περιβάλλοντός  του.  Αυτό  το  γεγονός  παράγει σ' αυτόν μια διάθεση που εκφράζεται περίπου μ' αυτές τις σκέψεις: είσαι ο μεγαλύτερος, ο 

Digitized by 10uk1s 

ισχυρότερος, ο πιο ηλικιωμένος, πρέπει λοιπόν να είσαι και εξυπνότερος παρά οι άλλοι.  Εάν  η  εξέλιξη  τραβήξει  αυτή  την  κατεύθυνση  χωρίς  ενοχλήσεις,  τότε  θα  βρούμε  στον  μεγαλύτερο  χαρακτηριστικά ενός φύλακα της παράδοσης. Τέτοιοι άνθρωποι έχουν τη δική τους εκτίμηση για τη  δύναμη, τόσο για τη δική τους, την προσωπική δύναμη, όσο και για την έννοια της δύναμης γενικά.  Για  τον  μεγαλύτερο  η  δύναμη  είναι  κάτι  το  αυτονόητο,  κάτι  που  έχει  βάρος  και  που  πρέπει  να  επιτευχθεί.  Δεν  είναι  δυνατό  να  παραγνωριστεί  ότι  παρόμοιοι  άνθρωποι  έχουν  επίσης  κατά  κανόνα  ένα συντηρητικό χαρακτήρα.  Επίσης  και  στους  δευτερότοκους  υπάρχει  η  επιδίωξη  για  δύναμη  και  υπεροχή,  με  μια  δική  τους  απόχρωση.  Αναπτύσσουν  μια  έκτακτη  δραστηριότητα.  Ανάβουν  και  κοκκινίζουν  επιδιώκοντας  την  υπεροχή και στη συμπεριφορά τους διακρίνεται η τάση για άμιλλα, η οποία και δίνει τον τόνο στη ζωή  τους. Ο δευτερότοκος αισθάνεται σαν ισχυρό ερεθισμό το ότι κάποιος άλλος βρίσκεται μπροστά απ'  αυτόν,  δηλώνοντας  την  παρουσία  του.  Είναι  σε  θέση  να  αναπτύξει  όλες  του  τις  δυνάμεις  και  να  αποδυθεί στην άμιλλα με τον πρώτο. Τότε συνήθως προχωρεί προς τα εμπρός με μεγάλη ορμή, ενώ ο  πρώτος  κατέχοντας  τη  δύναμη  αισθάνεται  σχετικά  ασφαλής  μέχρι  που  ο  άλλος  απειλεί  να  τον  ξεπεράσει.  Με πολλή ζωντάνια αυτή την εικόνα μάς τη θυμίζει ο θρύλος του Ησαύ και Ιακώβ. Εδώ βλέπουμε την  ανησυχία,  μια  προσπάθεια  η  οποία  δεν  αποβλέπει  στα  γεγονότα,  αλλά  τις  πιο  πολλές  φορές  μόνο  στην επίδειξη και η οποία είναι ακατάβλητη μέχρι που η θα επιτύχει τον σκοπό της και θα ξεπεραστεί  ο προηγούμενος ή ύστερα από τον ανεπιτυχή αγώνα θ' αρχίσει η υποχώρηση που συχνά καταλήγει  στη  νευρικότητα. Η διάθεση του δεύτερου συγκρίνεται με τον φθόνο των ακτημόνων  τάξεων, με  τη  διάθεση  που  κυριαρχεί  στον  τοποθετημένο  στο  περιθώριο.  Ο  στόχος  του  μπορεί  να  είναι  βαλμένος  τόσο ψηλά, ώστε σ' όλη του τη ζωή να υποφέρει και να καταστρέψει την εσωτερική του αρμονία, σα  συνέπεια  του  ότι  έχει  παραβλέψει  τα  αληθινά  γεγονότα  της  ζωής  προς  όφελος  μιας  ιδέας,  ενός  πλάσματος, μιας ανταύγειας χωρίς αξία.  Επίσης και το  μ ο ν α χ ο π α ί δ ι  βρίσκεται σε μια ιδιαίτερη κατάσταση. Είναι ολότελα εκτεθειμένο στις  παιδαγωγικές επιχειρήσεις του περιβάλλοντός του. Οι γονείς δεν έχουν σα να λέμε να κάνουν καμιά  επιλογή.  Πέφτουν  με  όλη  την  παιδαγωγική  τους  φούρια  πάνω  σ'  αυτό  το  μοναδικό  παιδί.  Αυτό  το  παιδί γίνεται σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένο, πάντοτε περιμένει ότι κάποιος θα του δείξει τον δρόμο  και μόνιμα αναζητεί ένα στήριγμα. Πολυχαϊδεμένο, συνηθισμένο να μη βρίσκει δυσκολίες γιατί πάντα  κάποιος  θα  βρεθεί  να  τις  παραμερίσει  από  τον  δρόμο  του.  Επειδή  βρίσκεται  πάντα  στο  κέντρο  της  προσοχής, αποχτά εύκολα το συναίσθημα ότι είναι κάτι το ξεχωριστό. Η θέση του είναι τόσο δύσκολη  ώστε  η  λαθεμένη  τοποθέτησή  του  απέναντι  στη  ζωή  να  είναι  σχεδόν  αναπόφευκτη.  Εάν  οι  γονείς  γνωρίζουν  ποια  σημασία  έχουν  τέτοιες  καταστάσεις  και  τι  κινδύνους  περικλείουν,  τότε  υπάρχει  η  δυνατότητα  να  εμποδίσουν  πολλά.  Όμως  δεν  παύει  πάντα  να  είναι  μια  δύσκολη  υπόθεση.  Συχνά  υπάρχουν πάρα πολύ προσεκτικοί γονείς που οι ίδιοι αισθάνονται σαν ιδιαίτερα βαριά τη ζωή και γι'  αυτό αναλαμβάνουν την προσπάθεια με πάρα πολύ μεγάλη περίσκεψη, πράγμα που γίνεται αισθητό  από  το  παιδί  σαν  ενισχυμένη  πίεση.  Η  μόνιμη  φροντίδα  για  την  ευημερία  του  παιδιού  θα  το  φέρει  κοντά σε τέτοιες σκέψεις, θα το παρακινήσει να σκέφτεται τον κόσμο σαν κάτι εχθρικό. Μ' αυτό τον  τρόπο  το  παιδί  μεγαλώνει  μέσα  στη  μόνιμη  αγωνία  για  τις  δυσκολίες  που  θα  βρεθούν  στον  δρόμο  του,  χωρίς  εξάσκηση,  χωρίς  προετοιμασία,  γιατί  από  την  αρχή  δεν  το  άφησαν  παρά  να  γευτεί  την  ευχάριστη  όψη  της  ζωής.  Τέτοια  παιδιά  θα  συναντούν  πάντοτε  δυσκολίες  σε  κάθε  τους  ανεξάρτητη  δραστηριότητα και θα γίνουν ανάξια για τη ζωή. Εύκολα μπορεί να καταλήξουν στο ναυάγιο. Μερικές  φορές η ζωή τους μοιάζει με τη ζωή των παρασίτων, τα οποία μόνο απολαμβάνουν, ενώ άλλοι πρέπει  να φροντίζουν γι' αυτά.  Είναι  δυνατοί  πάρα  πολλοί  συνδυασμοί,  μέσα  στους  οποίους  πολλά  αδέρφια  του  ίδιου  ή  διαφορετικού φύλου ανταγωνίζονται  μεταξύ τους. Γι' αυτό πολύ δύσκολα μπορεί  σύμφωνα μ' αυτά 

Digitized by 10uk1s 

να  σχηματιστεί  μια  κρίση  για  την  κάθε  περίπτωση.  Ιδιαίτερα  δύσκολη  είναι  η  θέση  ενός  μοναδικού  αγοριού ανάμεσα σε πολλά κορίτσια. Σ' ένα τέτοιο σπίτι δεσπόζει η γυναικεία επιρροή. Το αγόρι τις  πιο  πολλές  φορές  είναι  απωθημένο  στο  περιθώριο,  ιδιαίτερα  αν  είναι  το  μικρότερο  στην  ηλικία.  Βρίσκεται αντιμέτωπο μιας κλειστής φάλαγγας. Η ορμή του για αναγνώριση συναντά στην εκδήλωσή  της μεγάλα εμπόδια. Δεχόμενο επιθέσεις απ' όλες τις μεριές, δε συνειδητοποιεί σωστά τα προνόμια  που δίνει ο καθυστερημένος πολιτισμός μας στον άντρα και γίνεται αβέβαιο. Ο εκφοβισμός μπορεί να  τραβήξει  τόσο  μακριά,  ώστε  πότε  ‐πότε  να  νοιώθει  τη  θέση  του  άντρα  σαν  την  πιο  αδύνατη.  Το  θάρρος και η εμπιστοσύνη στον εαυτό του ταλαντεύονται εύκολα ή αντίθετα αυτό το αγκάθι επιδρά  τόσο  βίαια,  ώστε  το  αγόρι  εξαναγκάζεται  και  πραγματοποιεί  μεγάλα  επιτεύγματα.  Και  οι  δυο  περιπτώσεις  ξεπηδούν  από  την  ίδια  κατάσταση.  Τι  θα  γίνει  τελικά  ένα  τέτοιο  παιδί,  προσδιορίζεται  φυσικά  από  άλλα  κοντινότερα  περιστατικά.  Οπωσδήποτε  σ'  αυτά  δεν  μπορεί  κανείς  να  βρει  ένα  ενιαίο χαρακτηριστικό.  Βλέπουμε  πως  από  τη  θέση  που  έχει  το  παιδί  διαμορφώνονται  και  χρωματίζονται  όλα  όσα  παίρνει  μαζί  του  στη  ζωή.  Μ'  αυτή  τη  διαπίστωση  φαίνεται  ιδιαίτερα  πόσο  εξαιρετικά  επιζήμια  είναι  η  θ ε ω ρ ί α   τ η ς   κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ό τ η τ α ς   για  την  παιδαγωγική  δραστηριότητα.  Βεβαιότατα  υπάρχουν  συνάφειες,  περιπτώσεις  στις  οποίες  φαίνεται  αναμφίβολα  ακλόνητη  η  επίδραση  κληρονομικών  επιρροών. Παραδείγματος χάρη, όταν ένα παιδί που μεγαλώνει εντελώς μακριά από τους γονείς του  παρουσιάζει  όμοια  μ'  αυτούς  ή  του  ίδιου  είδους  χαρακτηριστικά.  Αλλά  το  ξάφνιασμα  γι'  αυτό  υποχωρεί  αμέσως  μπρος  σε  μια  καλύτερη  κατανόηση,  αν  θυμηθούμε  πόσο  φανερά  είναι  ορισμένα  λάθη  στην  ανάπτυξη  του  παιδιού,  το  οποίο  π.χ.  έρχεται  σωματικά  αδύνατο  στη  ζωή.  Εξαιτίας  της  ανεπάρκειας  των  οργάνων  του  θα  προκληθεί  μια  διάσταση  σε  σχέση  με  τις  απαιτήσεις  του  περιβάλλοντός του, ακριβώς όπως και στον πατέρα, ο οποίος ίσως και αυτός να εμφανίστηκε στη ζωή  με αδύνατα όργανα. Κάτω από αυτές τις απόψεις η θεωρία για την κληρονομικότητα των κυριότερων  στοιχείων του χαρακτήρα φαίνεται γενικά αδύνατα θεμελιωμένη.  Από την προηγηθείσα έκθεση βγαίνει πως ανάμεσα στις πλάνες στις οποίες είναι εκτεθειμένο το παιδί  κατά την ανάπτυξή του, η πιο βαριά σε συνέπειες είναι το ότι θέλει να υψωθεί πάνω από τους άλλους  και να πετύχει μια δύναμη η οποία θα του προσκομίσει πλεονεκτήματα έναντι των άλλων. Όταν αυτή  η σκέψη που στηρίζεται στον πολιτισμό μας πάρει στην κατοχή της την ψυχή του ανθρώπου, τότε η  ανάπτυξή  του  είναι  σχεδόν  καταναγκαστικά  δεδομένη.  Αν  θέλει  κανείς  στο  σημείο  αυτό  να  δράσει  προφυλακτικά,  τότε  είναι  ανάγκη  να  αναγνωριστούν  και  να  κατανοηθούν  οι  δυσκολίες.  Και  αν  υπάρχει μια ενιαία άποψη η οποία μας βοηθά να σαρώσουμε όλες τις δυσκολίες, τότε αυτή είναι η  άποψη της ανάπτυξης του κοινωνικού αισθήματος. Αν αυτή επιτευχθεί, τότε όλες οι δυσκολίες είναι  ασήμαντες.  Αφού  όμως  στην  εποχή  μας  σχετικά  μ'  αυτό  υπάρχουν  τόσο  λίγες  ευκαιρίες,  βαρύνουν  αυτές οι δυσκολίες στην πλάστιγγα. Αναγνωρίζοντας αυτό, δε θα μάς γεννά πια απορία το γεγονός ότι  τόσοι πολλοί άνθρωποι μια ολόκληρη ζωή παλεύουν για την ύπαρξή τους και ότι η ζωή τους φαίνεται  τόσο δύσκολη. Τότε θα γνωρίζουμε ότι είναι θύματα μιας λαθεμένης ανάπτυξης, της οποίας συνέπεια  είναι  η  λαθεμένη  τοποθέτησή  τους  στη  ζωή.  Κατά  συνέπεια  πρέπει  να  είμαστε  πολύ  επιφυλακτικοί  στην κρίση μας και πριν απ' όλα να μην εκφέρουμε η η θ ι κ έ ς   κ ρ ί σ ε ι ς , κρίσεις για την (ηθική) αξία του  ανθρώπου.  Πολύ  περισσότερο  πρέπει  να  αναζητήσουμε  πώς  θα  αξιοποιήσουμε  τις  γνώσεις  μας  γι'  αυτά  τα  πράγματα,  αντιμετωπίζοντας  αυτούς  τους  ανθρώπους  στο  εξής  διαφορετικά,  αφού  πια  είμαστε  σε  θέση  να  έχουμε  μια  καλύτερη  εικόνα  της  εσωτερικής  τους  ζωής.  Επίσης  και  για  την  εκπαίδευση γεννιούνται σπουδαίες απόψεις, γιατί η αναγνώριση των πηγών των λαθών μας χαρίζει  ένα  πλήθος  από  δυνατότητες  ανάπτυξης.  Ενώ  παρατηρούμε  τον  άνθρωπο  στην  ψυχική  του  εξέλιξη,  είμαστε σε θέση στην εικόνα που έχουμε μπροστά μας, να δούμε όχι μόνο το παρελθόν του, αλλά εν  μέρει και το μέλλον του. Μ' αυτό τον τρόπο γίνεται για μας για πρώτη φορά σωστά ζωντανός. Γίνεται  για μας κάτι πάρα πάνω από μια απλή σιλουέτα και βγάζουμε για την αξία του μια κρίση αλλιώτικη  απ' αυτή που επικρατεί στον πολιτισμό μας. 

Digitized by 10uk1s 

Η θεωρία για τον χαρακτήρα 

Digitized by 10uk1s 

Κεφάλαιο Ι  Γενικά  1. Φύση και γέννηση του χαρακτήρα  Με  την  έννοια  του  χαρακτηριστικού  αντιλαμβανόμαστε  την  προβολή  μιας  ορισμένης  μορφής  έκφρασης  της  ψυχής  ενός  ανθρώπου  ο  οποίος  ζητά  να  συμβιβαστεί  με  τις  υποχρεώσεις  της  ζωής.  Χαρακτήρας  λοιπόν  είναι  μια  κ ο ι ν ω ν ι κ ή   έ ν ν ο ι α .  Μπορούμε  να  μιλούμε  για  ένα  χαρακτηριστικό  μόνο από την άποψη της συνάφειας ενός ανθρώπου προς το περιβάλλον του. Για ένα Ροβινσώνα π.χ.  θα  ήταν  χωρίς  σημασία  τι  είδους  χαρακτήρα  θα  είχε.  Ο  χαρακτήρας  είναι  η  ψυχική  τοποθέτηση,  το  είδος  και  ο  τρόπος  με  τον  οποίο  ένας  άνθρωπος  στέκεται  αντιμέτωπος  στο  περιβάλλον  του,  μια  κατευθυντήρια  γραμμή  πάνω  στην  οποία  οδηγεί  σε  επιτυχία  την  τάση  του  για  αναγνώριση  σε  σύνδεση με το κοινωνικό του αίσθημα.  Έχει κιόλας διαπιστωθεί ότι όλη η συμπεριφορά ενός ανθρώπου καθορίζεται από ένα σκοπό, ότι δεν  παρασταίνει τίποτε άλλο παρά μια επιδίωξη υπεροχής, δύναμης και υπερνίκησης των άλλων. Αυτός ο  σκοπός  επιδρά  πάνω  στην  αντίληψη  για  τον  κόσμο,  επηρεάζει  την  πορεία,  το  πρότυπο  ζωής  ενός  ανθρώπου και κατευθύνει τις εκφραστικές του κινήσεις. Κατά συνέπεια τα χαρακτηριστικά είναι μόνο  οι εξωτερικές μορφές εμφάνισης της γραμμής κίνησης ενός ανθρώπου. Σαν τέτοιες μας παραχωρούν  τη  γνώση  της  στάσης  του  απέναντι  στον  γύρω  κόσμο,  απέναντι  στους  συνανθρώπους  του,  στην  κοινωνία  γενικά  και  στα  ζητήματα  της  ζωής  του.  Πρόκειται  για  φαινόμενα  που  παρασταίνουν  τα  μ έ σ α   που  θα  φέρουν  στην  προσωπικότητα  την  αναγνώριση,  στρατηγήματα  που  καθορίζουν  έναν  τρόπο ζωής.  Τα χαρακτηριστικά δεν είναι καθόλου όπως πολλοί νομίζουν έμφυτα, δεν είναι δοσμένα από τη φύση,  αλλά  μια  κατευθυντήρια  γραμμή,  η  οποία  ενυπάρχει  στον  άνθρωπο  σαν  ένα  πρότυπο  και  του  επιτρέπει χωρίς πολλές σκέψεις σε κάθε κατάσταση να εκφράζει την ενιαία προσωπικότητά του. Δεν  αντιστοιχούν σε τίποτε έμφυτες δυνάμεις και βάσεις, αλλά είναι, αν και πολύ νωρίς,  α π ο κ τ ή μ α τ α ,  για να διατηρηθεί μια ορισμένη πορεία. Κατ' αυτή την έννοια δεν είναι π.χ. η τεμπελιά έμφυτη σ' ένα  παιδί,  αλλά  το  παιδί  είναι  τεμπέλικο  γιατί  του  φαίνεται  η  τεμπελιά  σαν  το  κατάλληλο  μέσο  να  ξαλαφρώσει  τη  ζωή  του  και  επιπλέον  να  διαφυλάξει  την  αξία  του,  επειδή  η  θέση  δύναμης  ενός  ανθρώπου μπορεί να υπάρχει — με μια ορισμένη έννοια — κι όταν αυτός κινείται πάνω στη γραμμή  της τεμπελιάς. Μπορεί να την επικαλείται πάντοτε σαν ένα έμφυτο ελάττωμα και τότε του φαίνεται  ότι  η  εσωτερική  αξία  παραμένει  απρόσβλητη.  Το  τελικό  αποτέλεσμα  μιας  τέτοιας  αυτοθεώρησης  είναι  πάντα  περίπου  αυτό:  Αν  δεν  είχα  αυτό  το  ελάττωμα,  θα  μπορούσαν  οι  ικανότητές  μου  να  ξεδιπλωθούν  λαμπρά,  αλλά  δυστυχώς  έχω  αυτό  το  ελάττωμα.  Ένας  άλλος,  που  με  μια  αχαλίνωτη  επιθυμία  για  δύναμη,  περιπλέκεται  σ'  ένα  μόνιμο  αγώνα  με  το  περιβάλλον  του,  θα  αναπτύξει  χαρακτηριστικά  τα  οποία  φαίνονται  αναγκαία  για  έναν  τέτοιο  αγώνα,  δηλαδή  φιλοδοξία,  φθόνο,  δυσπιστία κλπ. Νομίζουμε ότι τέτοια φαινόμενα συγχωνεύονται με μια προσωπικότητα, είναι έμφυτα  και αμετάβλητα, ενώ με μια καλύτερη εξέταση βγαίνει το συμπέρασμα ότι είναι απαραίτητα μόνο για  τη  γραμμή  κίνησης  ενός  ανθρώπου  και  γι'  αυτό  γίνονται  αποδεκτά.  Δεν  είναι  πρωτογενής  παράγοντας,  αλλά  δευτερογενής,  επιβαλλόμενος  από  τη  μυστική  επιδίωξη  του  ανθρώπου  και  κατά  συνέπεια πρέπει να εξετάζεται  τ ε λ ε ο λ ο γ ι κ ά . Υπενθυμίζουμε τις αναλύσεις μας που προηγήθηκαν.  Σύμφωνα  μ'  αυτές,  ο  ανθρώπινος  τρόπος  να  ζει,  να  ενεργεί,  να  βρίσκει  ένα  σταθερό  σημείο,  είναι  αναγκαστικά  συνδεμένος  με  τον  καθορισμό  ενός  σκοπού.  Δεν  μπορούμε  να  σκεφτούμε  ή  να  αναλάβουμε μια προσπάθεια χωρίς να αιωρείται μπρος στα μάτια μας ένας ορισμένος σκοπός. Πολύ  νωρίς κιόλας αιωρείται στο σκοτεινό διάγραμμα της παιδικής ψυχής και δίνει την κατεύθυνση σ' όλη  την  ψυχική  εξέλιξη.  Είναι  η  κατευθυντήρια,  η  διαμορφωτική  δύναμη,  η  οποία  σημαίνει  ότι  κάθε  χωριστό  άτομο  παρασταίνει  μια  ιδιαίτερη  μονάδα,  μια  ιδιαίτερη  διαφορετική  από  όλες  τις  άλλες  προσωπικότητα, γιατί όλες οι κινήσεις και μορφές έκφρασης κατευθύνονται προς ένα κοινό σημείο,  έτσι που αναγνωρίζουμε πάντα έναν άνθρωπο σε όποιο δρόμο και αν βρίσκεται. 

Digitized by 10uk1s 

Πρέπει  να  αρνηθούμε  ολοκληρωτικά  τη  σημασία  της  κληρονομικότητας  αναφορικά  προς  όλα  τα  ψυχικά φαινόμενα, ιδιαίτερα σε σχέση με τη γέννηση του χαρακτήρα. Δεν υπάρχει καμιά βάση που  να  μπορούσε  να  στηρίξει  μια  αποδοχή  της  θεωρίας  της  κληρονομικότητας  σ'  αυτό  τον  χώρο.  Αν  γυρίσουμε  προς  τα  πίσω  παρακολουθώντας  ένα  φαινόμενο  στην  ανθρώπινη  ζωή,  τότε  φυσικά  φτάνουμε  ως  την  πρώτη  μέρα  και  έτσι  φαίνεται  σα  να  ήταν  όλα  έμφυτα.  Η  αιτία  που  υπάρχουν  χαρακτηριστικά κοινά για μια ολόκληρη οικογένεια, ένα λαό ή μια ράτσα, βρίσκεται απλούστατα στο  ότι ο ένας βλέπει τον άλλο, ότι αναπτύσσει χαρακτηριστικά που τα παίρνει, τα αποτυπώνει από τους  άλλους. Υπάρχουν ορισμένα γεγονότα, ψυχικές ιδιομορφίες και σωματικοί τρόποι έκφρασης που στον  πολιτισμό μας παίρνουν για τους αναπτυσσόμενους ανθρώπους τη σημασία πρότυπου προς μίμηση.  Η  περιέργεια  π.χ.  για  γνώσεις,  η  οποία  πολλές  φορές  εκδηλώνεται  σαν  οπτική  περιέργεια,  μπορεί  παιδιά τα οποία έχουν να αντιπαλαίσουν με δυσκολίες του οπτικού τους συστήματος να τα οδηγήσει  στο χαρακτηριστικό της περιέργειας. Αλλά δεν υπάρχει καμιά αναγκαιότητα για την ανάπτυξη αυτού  του  χαρακτηριστικού∙  αν  το  απαιτούσε  η  κατευθυντήρια  γραμμή  αυτού  του  παιδιού,  θα  μπορούσε  π.χ.  η  περιέργεια  για  γνώση  να  αναπτύξει  ένα  χαρακτηριστικό,  συνεπεία  του  οποίου  να  θέλει  να  εξετάζει  κάθε  αντικείμενο,  να  το  διαλύει  ή  να  το  σπάζει.  Ή  να  προκύψει  απ'  αυτό  το  παιδί  ένας  μεγάλος φίλος των βιβλίων ή κάτι παρόμοιο. Όμοια αναπτύσσεται το χαρακτηριστικό της δυσπιστίας  στους ανθρώπους οι οποίοι υποφέρουν από ακουστική αναπηρία. Μέσα στον πολιτισμό μας τέτοιοι  άνθρωποι  υποβάλλονται  στην  ανάγκη  να  αισθάνονται  κινδύνους  με  εξαιρετικά  οξύ  τρόπο.  Είναι  ακόμη  εκτεθειμένοι  πολλαπλά  σε  κάθε  λογής  οξύτητες  (κοροϊδία,  χαμηλή  εκτίμηση  ως  ανάπηροι  κλπ.), οι οποίες ευνοούν την ανάπτυξη ενός δύσπιστου χαρακτήρα. Επειδή αποκλείονται από πολλές  χαρές, είναι κατανοητό γιατί σ' αυτούς ανακινούνται εχθρικά συναισθήματα. Η αποδοχή ότι σ' αυτούς  τους  ανθρώπους  είναι  έμφυτος  ο  δύσπιστος  χαρακτήρας  είναι  αβάσιμη.  Το  ίδιο  ισχύει  και  με  την  αποδοχή  της  άποψης  ότι  τα  εγκληματικά  χαρακτηριστικά  είναι  έμφυτα.  Στο  επιχείρημα  ότι  ξαναβρίσκουμε σε μια οικογένεια εγκληματίες πρέπει να αντιταθεί ότι η παράδοση, η αντίληψη για τη  ζωή και το κακό παράδειγμα βαδίζουν χέρι με χέρι, ότι στα παιδιά π.χ. υποβάλλεται η κλεψιά σα μια  δυνατότητα της ζωής.  Επίσης το ίδιο ισχύει και για την επιδίωξη της αξίας. Οι δυσκολίες απέναντι στις οποίες στέκεται κάθε  παιδί,  συντελούν  ώστε  να  μη  μεγαλώνει  κανένα  παιδί  χωρίς  να  αναπτύσσει  αυτή  την  επιδίωξη.  Οι  μορφές  με  τις  οποίες  προβάλλει  αυτή  η  επιδίωξη,  είναι  τελικά  εναλλάξιμες,  αλλάζουν  και  διαφοροποιούνται. Σε κάθε άνθρωπο φαίνονται αλλιώτικες. Στον ισχυρισμό ότι τα παιδιά φαίνονται  τόσο συχνά όμοια στα χαρακτηριστικά με τους γονείς τους, πρέπει να αποκριθούμε ότι το παιδί στην  επιδίωξή του να αναγνωριστεί η αξία του, έλκεται από τη μορφή ενός ανθρώπου του περιβάλλοντός  του,  ο  οποίος  κι  ο  ίδιος  αξιώνει  και  κατέχει  την  αναγνώριση.  Κατ'  αυτό  τον  τρόπο  κάθε  γενιά  διδάσκεται  από  τους  προγόνους  της  και  επιμένει  στους  δύσκολους  καιρούς,  ακόμη  και  στις  δυσκολότερες περιπλοκές που οδηγεί η επιδίωξη της δύναμης, πάντα σ' αυτό που έχει μάθει.  Ο  σκοπός  της  υπεροχής  είναι  ένας  κρυφός  σκοπός.  Συνεπεία  της  επίδρασης  του  κοινωνικού  συναισθήματος  μπορεί  να  αναπτυχθεί  μόνο  στα  κρυφά  και  κρύβεται  πάντοτε  πίσω  από  μια  φιλική  μάσκα.  Όμως  πρέπει  να  διαπιστώσουμε  ότι  δε  θα  φούντωνε  μ'  αυτό  τον  τροπικό  τρόπο,  αν  ο  ένας  καταλάβαινε καλύτερα τον άλλο. Εάν μπορούσαμε να προχωρήσουμε τόσο πολύ, ώστε ο λαός μας να  αποχτούσε  μάτια  και  να  μπορούσε  ο  καθένας  να  βλέπει  καθαρά  τον  χαρακτήρα  του  συνανθρώπου  του,  τότε  θα  μπορούσε  όχι  μόνο  καλύτερα  να  προστατευθεί,  αλλά  ταυτόχρονα  θα  έκανε  την  προσπάθεια των άλλων τόσο δύσκολη, ώστε πια δε θα ήταν αποδοτική. Τότε η καλυμμένη επιδίωξη  της δύναμης θα εξοφλούσε. Κατά συνέπεια αξίζει τον κόπο να ρίξουμε τα βλέμματά μας βαθιά μέσα  σ'  αυτές  τις  συνάφειες  και  να  προσπαθήσουμε  να  χρησιμοποιήσουμε  πρακτικά  τις  αποχτημένες  γνώσεις.  Γιατί  η  ανθρωπογνωσία  μας  δεν  είναι  πολύ  αναπτυγμένη.  Ζούμε  μέσα  σε  πολύπλοκες  πολιτιστικές  σχέσεις,  οι  οποίες  δυσκολεύουν  πολύ  μια  σωστή  εκπαίδευση  για  τη  ζωή.  Τα  σπουδαιότερα μέσα για την ανάπτυξη μιας ερευνητικής ματιάς έχουν αφαιρεθεί από τον λαό και το  σχολείο  ως  τώρα  δεν  κατάφερε  τίποτε  παραπάνω,  παρά  να  απλώνει  μπρος  στους  μαθητές  ένα  ορισμένο  υλικό  από  γνώσεις  και  να  τους  αφήνει  να  καταβροχθίζουν  απ'  αυτό  ό,τι  θέλουν  και  ό,τι  μπορούν χωρίς παράλληλα να τους ξυπνά το ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Και αυτό το σχολείο ακόμη ήταν  Digitized by 10uk1s 

για το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού μόνο ευσεβής πόθος. Πάνω στη σπουδαιότερη προϋπόθεση  για την  κατάκτηση της ανθρωπογνωσίας, δόθηκε  ως τώρα  πολύ λίγη  προσοχή. Απ' αυτά τα σχολεία  πήραμε επίσης και μείς όλοι τα μέτρα για την κρίση των ανθρώπων. Εκεί μάθαμε να κατατάσσουμε τα  πράγματα  σε  καλά  και  κακά  και  να  τα  ξεχωρίζουμε  μεταξύ  τους,  αλλά  έμειναν  χωρίς  έλεγχο.  Έτσι  πήραμε  μαζί  μας  στη  ζωή  το  ελάττωμα  και  βασανιζόμαστε  απ'  αυτό  σ'  όλη  μας  τη  ζωή.  Τις  προκαταλήψεις των  παιδικών  χρόνων  τις χρησιμοποιούμε επίσης και  σαν  ενήλικοι  σα να ήταν ιεροί  νόμοι.  Δεν  καταλαβαίνουμε  ότι  έχουμε  μπει  στον  στρόβιλο  αυτού  του  περίπλοκου  πολιτισμού  και  αποδεχόμαστε απόψεις που είναι πολύ βλαβερές για την αληθινή γνώση των πραγμάτων, γιατί όλοι  μας  σε  τελευταία  γραμμή  ερευνούμε  τα  πάντα  από  την  άποψη  της  ανύψωσης  του  αισθήματος  της  προσωπικότητας και τοποθετούμαστε με την έννοια να επιτύχουμε για τον εαυτό μας μια αύξηση της  δύναμής μας.  2. Η σημασία του κοινωνικού αισθήματος στην εξέλιξη του χαρακτήρα  Κατά  την  εξέλιξη  του  χαρακτήρα,  δίπλα  στην  επιδίωξη  της  δύναμης,  ένας  άλλος  παράγοντας  που  συνεπιδρά,  το  κοινωνικό  αίσθημα,  παίζει  έναν  έξοχο  ρόλο.  Εκφράζεται  όπως  η  επιδίωξη  της  αναγνώρισης  από  τους  πρώτους  κιόλας  ψυχικούς  ερεθισμούς  του  παιδιού,  ιδιαίτερα  στις  κινήσεις  τρυφερότητας  και  στις  κινήσεις  κατά  την  αναζήτηση  επαφής.  Τους  όρους  για  την  ανάπτυξη  του  κοινωνικού  αισθήματος  τους  γνωρίσαμε  προηγούμενα  σε  άλλη  θέση.  Τώρα  εδώ  θέλουμε  απλώς  να  τους επαναλάβουμε σύντομα. Πριν απ' όλα βρίσκεται κάτω από τη μόνιμη επίδραση του αισθήματος  κατωτερότητας και της επιδίωξης της δύναμης που ξεκινά απ' αυτό. Ο άνθρωπος είναι μια εξαιρετικά  δεκτική  βάση  για  αισθήματα  κατωτερότητας  κάθε  είδους.  Τη  στιγμή  που  προβάλλει  ένα  αίσθημα  κατωτερότητας,  τότε  πραγματικά  αρχίζει  η  διαδικασία  της  ψυχικής  του  ζωής,  η  ανησυχία  η  οποία  αναζητά  την  εξουδετέρωση  που  αξιώνει  εξασφάλιση  και  πλήρη  αξιολόγηση,  για  να  μπορέσει  να  απολαύσει  μια  ζωή  μέσα  στην  ησυχία  και  τη  χαρά.  Από  τη  γνώση  του  αισθήματος  κατωτερότητας  αναπτύσσονται οι κανόνες συμπεριφοράς που παρατηρούμε στο παιδί, που κορυφώνονται στη γενική  απαίτηση  να  μην  κάνουν  τη  ζωή  του  παιδιού  πικρή,  να  το  προφυλάξουν  να  μην  αισθανθεί  πολύ  βαριές τις σκοτεινές πλευρές της ζωής, να του μεταβιβάσουν κατά το δυνατό τις φωτεινές όψεις της  ζωής.  Στο  σημείο  αυτό  εμφανίζεται  μια  άλλη  ομάδα  από  όρους  που  είναι  οικονομικής  φύσης  και  συντελούν  στο  να  μεγαλώνουν  τα  παιδιά  υπό  συνθήκες  που  δεν  έπρεπε  να  υπάρχουν,  γιατί  μεταμορφώσεις,  ακαταληψία  και  ανάγκη  είναι  τελικά  φαινόμενα  από  τα  οποία  θα  έπρεπε  να  είχε  απαλλαγεί. Σπουδαίο ρόλο παίζουν σωματικά ελαττώματα, τα οποία συντελούν ώστε ο φυσιολογικός  τρόπος ζωής δε χρησιμεύει σ' ένα τέτοιο παιδί και γι' αυτό πρέπει να του αναγνωριστούν προνόμια  και να παρθούν ιδιαίτερα μέτρα για να διατηρηθεί η ύπαρξή του. Ακόμη κι αν όλα μας ήταν δυνατά,  δεν μπορούμε να εμποδίσουμε τέτοια παιδιά να αισθάνονται τη ζωή σαν κάτι δύσκολο μέσα από το  οποίο τα απειλεί ο κίνδυνος να υποφέρουν μια βαριά καταστροφή του κοινωνικού τους αισθήματος.  Δεν  μπορούμε  να  κρίνουμε  έναν  άνθρωπο,  παρά  αφού  πλησιάσουμε  την  ιδέα  του  κοινωνικού  αισθήματος σ' όλη του τη συμπεριφορά, στη σκέψη και δράση του και τον μετρήσουμε πάνω σ' αυτά.  Αυτή  η  άποψη  μας  είναι  δοσμένη,  γιατί  η  θέση  του  κάθε  ατόμου  μέσα  στην  ανθρώπινη  κοινωνία  απαιτεί  ένα  βαθύ  συναίσθημα  των  σχέσεων  της  ζωής,  σα  συνέπεια  του  οποίου  λιγότερο  ή  περισσότερο  σκοτεινά,  κάποτε  ακόμη  εντελώς  καθαρά,  αισθανόμαστε  και  γνωρίζουμε  τι  χρωστάμε  στους  άλλους.  Το  γεγονός  πως  βρισκόμαστε  μέσα  στην  κίνηση  της  ζωής  και  υποτασσόμαστε  στη  λογική  της  συμβίωσης,  κανονίζει  ότι  πρέπει  να  αποχτήσουμε  βεβαιότητα  για  την  κρίση  μας.  Και  επειδή  δεν  έχουμε  στη  διάθεσή  μας  κανένα  άλλο  μέτρο,  πρέπει  να  γνωρίσουμε  το  μέγεθος  του  κοινωνικού αισθήματος.  Μας είναι αδύνατο να απαρνηθούμε  την πνευματική μας εξάρτηση από το  κοινωνικό  αίσθημα.  Δεν  υπάρχει  κανένας  άνθρωπος  που  θα  ήταν  σε  θέση  να  αμφισβητήσει  στα  σοβαρά την ύπαρξη κάθε κοινωνικού αισθήματος στον εαυτό του. Δεν υπάρχουν καθόλου λέξεις που  να  απαλλάσσουν  από  τις  υποχρεώσεις  έναντι  των  συνανθρώπων.  Το  κοινωνικό  αίσθημα  τις  ξαναφέρνει σταθερά στη θύμηση με μια φωνή που προειδοποιεί. Μ' αυτό δε θέλουμε να πούμε ότι  προχωρούμε  πάντα  με  την  έννοια  του  κοινωνικού  αισθήματος,  αλλά  ότι  χρειάζεται  μια  ορισμένη  κατανάλωση δύναμης για να καταπνίξουμε αυτό το συναίσθημα, να το παραμερίσουμε και ακόμη ότι  Digitized by 10uk1s 

με  τη  γενική  αναγνώριση  του  κοινωνικού  αισθήματος  κανένας  δεν  μπορεί  να  αναλάβει  μια  οποιαδήποτε ενέργεια χωρίς να δικαιολογηθεί με κάποιον τρόπο μπροστά στο αίσθημα αυτό. Άρα η  πορεία στην ανθρώπινη ζωή κινείται να προσκομίσει αίτια τουλάχιστο ανακουφιστικά, αίτια για όλα  όσα κανείς σκέφτεται και ενεργεί και απ' αυτή την πορεία γεννιέται η μοναδική τεχνική της ζωής, της  σκέψης  και  της  δράσης,  ότι  πάντα  επιθυμούμε  να  βρισκόμαστε  σε  ανταπόκριση  προς  το  κοινωνικό  αίσθημα, πιστεύουμε ότι βρισκόμαστε ή τουλάχιστο θέλουμε να προκαλέσουμε την ανταύγεια αυτής  της απόκρισης. Με λίγα λόγια αυτές οι συζητήσεις οφείλουν να δείξουν ότι υπάρχει κάτι σα μια σκιά  του  κοινωνικού  αισθήματος,  η  οποία  σκεπάζει  σαν  πέπλο  άλλες  τάσεις  και  που  μόνο  η  αποκάλυψή  τους  θα  επέτρεπε  μια  σωστή  κρίση  για  έναν  άνθρωπο.  Το  γεγονός  πως  υπάρχει  η  δυνατότητα  να  πλανηθούμε,  σημαίνει  δυσκολία  να  κρίνουμε  το  μέγεθος  του  κοινωνικού  αισθήματος.  Αλλά  η  ανθρωπογνωσία  είναι  πολύ  δύσκολη  υπόθεση  και  γι'  αυτό  πρέπει  να  ανυψωθεί  στο  επίπεδο  επιστήμης.  Για  να  δείξουμε  τι  κατάχρηση  μπορεί  να  γίνει,  παρουσιάζουμε  παρακάτω  μερικές  περιπτώσεις από την πείρα μας.  Ένας  νέος  διηγείται  ότι  μια  φορά  μαζί  με  πολλούς  συναδέλφους  του  κολύμπησαν  ανοιχτά  στη  θάλασσα  ίσαμε  ένα  νησί,  πάνω  στο  οποίο  πέρασαν  μερικές  ώρες.  Ένας  απ'  αυτούς  έπαθε  το  εξής:  σκύβοντας πάνω από τον βράχο, έχασε την ισορροπία του και έπεσε στη θάλασσα. Ο νέος έσκυψε κι  αυτός και κοίταξε με περιέργεια  πώς βούλιαζε ο συνάδελφός του. Όταν αργότερα ξανασκέφτηκε το  επεισόδιο,  του  έκανε  κατάπληξη  ότι  τότε  στην  πράξη  του  αυτή  δεν  υπήρχε  τίποτε  παραπάνω  από  περιέργεια. Ας σημειωθεί ότι η υπόθεση τελείωσε καλά. Σ' ό,τι όμως αφορά τον αφηγητή, οφείλουμε  να διαπιστώσουμε ότι στερείται σε μεγάλο βαθμό το κοινωνικό αίσθημα. Αν αργότερα ακούσουμε ότι  στη διάρκεια της ζωής του δεν έκανε κανέναν να υποφέρει εξαιτίας του, ότι ακόμη μπορεί, όταν του  δόθηκε  η  αφορμή,  να  συμπαραστάθηκε  σε  κάποιον,  πάλι  δεν  πρέπει  να  μας  ξεγελάσει  αυτό.  Το  κοινωνικό του αίσθημα είναι περιορισμένο. Αυτονόητο είναι ότι πρέπει να προσκομισθεί  υλικό που  να  εξηγεί  αυτή  την  κάπως  τολμηρή  διαπίστωση.  Γι'  αυτό  τον  σκοπό  παρουσιάζουμε  ένα  αγαπητό  ονειροπόλημα αυτού του νεαρού. Το περιεχόμενο του ονειροπολήματος είναι το εξής: Να βρίσκεται  σ' ένα όμορφο μικρό σπιτάκι μέσα στο δάσος, μακριά απ' όλους τους ανθρώπους. Αυτή η εικόνα ήταν  επίσης  το  αγαπητό  του  θέμα  σ'  όλα  του  τα  σχεδιάσματα.  Όποιος  ξέρει  τι  σημαίνουν  τα  ονειροπολήματα,  όταν  γνωρίζει  την  προϊστορία,  θα  αναγνωρίσει  εύκολα  σ'  αυτά  την  έλλειψη  του  κοινωνικού  αισθήματος.  Αν  δε  εμείς  διαπιστώνουμε  χωρίς  ηθική  δαπάνη  ότι  σ'  αυτόν  τον  άνθρωπο  επέδρασε μια κάποια λαθεμένη εξέλιξη και εμπόδισε την ανάπτυξη του κοινωνικού αισθήματος, τότε  δε θα τον αδικήσουμε καθόλου.  Μια άλλη ιστορία για την οποία θέλουμε να πιστεύουμε ότι δεν είναι παρά ένα ανέκδοτο, οφείλει να  καταδείξει  ακόμη  σαφέστερα  τη  διαφορά  ανάμεσα  στο  γνήσιο  και  το  ψεύτικο  κοινωνικό  αίσθημα.  Μια  γριά  γυναίκα,  ανεβαίνοντας  στο  τραμ,  γλίστρησε  και  έπεσε  στα  χιόνια.  Δεν  μπορούσε  να  ανασηκωθεί. Ένα πλήθος ανθρώπων περνούσε βιαστικό χωρίς να τη βοηθά μέχρι που την πλησίασε  κάποιος  και  τη  σήκωσε.  Αυτή  τη  στιγμή  πήδησε  κοντά  τους  κάποιος  που  κάπου  ήταν  ως  τότε  κρυμμένος  και  χαιρέτησε  τον  σωτήρα  με  τα  λόγια: «Επί  τέλους  να  ένας  αξιοπρεπής  άνθρωπος∙  εδώ  και  πέντε  λεπτά  βρίσκομαι  κει  κρυμμένος  και  περιμένω  να  δω  αν  κάποιος  θα  σήκωνε  αυτή  τη  γυναίκα.  Είσθε  ο  πρώτος».  Εδώ  φαίνεται  καθαρά  πως  μ'  ένα  τρόπο  αλαζονικό,  μια  προσποίηση  κοινοτικού  αισθήματος,  γίνεται  τέτοια  κατάχρηση  και  κάποιος  προβάλλει  σαν  κριτής  των  άλλων,  μοιράζει επαίνους και μομφές, χωρίς ο ίδιος να κουνάει ούτε το μικρό του δάχτυλο.  Υπάρχουν  περιπτώσεις  οι  οποίες  είναι  τόσο  περίπλοκες,  ώστε  δεν  είναι  εύκολο  να  κάνουμε  κρίσεις  για το μέγεθος του κοινωνικού αισθήματος. Σ' αυτές τις περιπτώσεις δε μας μένει τίποτε άλλο, παρά  να  καταφύγουμε  στις  ρίζες  του.  Τότε  δε  θα  βρισκόμαστε  σε  αβεβαιότητα,  αν  π.χ.  θέλουμε  να  κρίνουμε  την  περίπτωση,  όπου  ένας  στρατάρχης  ο  οποίος  έχει  σχεδόν  χάσει  τον  μισό  πόλεμο,  σπρώχνει ακόμη στον θάνατο χιλιάδες στρατιώτες. Φυσικά θα εκφράσει την άποψη ότι ενεργεί για το  καλό της ολότητας και πολλοί θα συμφωνήσουν μαζί του. Σήμερα όμως, πάρα πολύ λίγο θα έχουμε  την  προθυμία  να  τον  θεωρήσουμε  σαν  ένα  αληθινό  συνάνθρωπο,  ανεξάρτητα  από  τα  αίτια  που  αναφέρει.  Αυτό  που  χρειαζόμαστε  σε  τέτοιες  περιπτώσεις,  για  να  μπορούμε  να  έχουμε  μια  ορθή  Digitized by 10uk1s 

κρίση, είναι μια άποψη με γενική αναγνώριση.  Για μας αυτή η άποψη είναι ττ ο   ό φ ε λ ο ς   τ ο υ   σ υ ν ό λ ο υ ,   τ ο   κ α λ ό   τ η ς   ο λ ό τ η τ α ς . Αν στεκόμαστε σ'  αυτή την άποψη, σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις θα δυσκολευτούμε ν' αποφασίσουμε.  Το  μέγεθος  του  κοινωνικού  αισθήματος  φαίνεται  σ'  όλες  τις  εκδηλώσεις  της  ζωής  ενός  ανθρώπου.  Πολύ συχνά εκφράζεται και εντελώς εξωτερικά. Παραδείγματος χάρη πώς κοιτά ο ένας τον άλλο, πώς  του δίνει το χέρι, πώς μιλά. Όλο του το φέρσιμο μας μεταβιβάζεται συχνά με μια εντύπωση καθαρά  συναισθηματική. Πολλές φορές από τη συμπεριφορά του ανθρώπου, εντελώς ασυνείδητα, βγάζουμε  συμπεράσματα τα οποία προχωρούν τόσο πολύ, ώστε εξαρτούμε απ' αυτά τη στάση μας απέναντι σ'  αυτόν τον άνθρωπο. Μ' αυτές τις συζητήσεις δεν κάνουμε τίποτε άλλο παρά να μεταφέρουμε αυτό το  περιστατικό  στη  σφαίρα  της  συνείδησης  και  μ'  αυτό  τον  τρόπο  να  διευκολύνουμε  την  εξέταση  και  εκτίμησή του, χωρίς να φοβόμαστε τα λάθη. Τότε πια δε θα πλανηθούμε από προδιαθέσεις, οι οποίες  είναι  ευκολότερο  να  υπάρξουν  όταν  το  περιστατικό  διαδραματίζεται  στο  υποσυνείδητο,  όπου  δεν  μπορούμε να το ελέγξουμε και δεν έχουμε καμιά δυνατότητα αναθεώρησης.  Είναι αναγκαίο να υποδείξουμε ακόμη μια φορά ότι κατά την εκτίμηση ενός χαρακτήρα πρέπει πάντα  να  παίρνουμε  υπόψη,  σαν  τον  ουσιαστικότερο  παράγοντα,  τη  γενική  στάση  του  ανθρώπου,  ότι  δεν  επαρκεί  να  απομονώνουμε  ιδιαίτερα  φαινόμενα  και  να  κοιτάζουμε  μόνο  το  σωματικό  υπόστρωμα,  μόνο  το  περιβάλλον  ή  μόνο  τη  διαπαιδαγώγηση.  Μ'  αυτή  τη  διαπίστωση  αφαιρέθηκε  ταυτόχρονα  ένας  βραχνάς  από  το  στήθος  της  ανθρωπότητας.  Γιατί  αν  μπορούμε  να  διατηρήσουμε  και  να  βελτιώσουμε αυτό τον δρόμο, αν έχουμε επίγνωση ότι είναι δυνατό με μια βαθιά αυτογνωσία εμείς  οι ίδιοι να συμπεριφερόμαστε ανάλογα, τότε είναι επίσης δυνατό να επιδράσουμε με επιτυχία πάνω  στους άλλους και ιδιαίτερα στα παιδιά και να αποφύγουμε να γίνει η μοίρα τους τυφλό πεπρωμένο,  να  καταλήξουν  ή  να  παραμείνουν  στη  δυστυχία,  επειδή  προέρχονται  από  μια  οικογενειακή  ατμόσφαιρα  θολή.  Όταν  το  κατορθώσουμε  αυτό,  τότε  θα  έχει  πραγματοποιήσει  ο  πολιτισμός  των  ανθρώπων ένα βήμα προς τα εμπρός και θα υπάρξει η δυνατότητα να αναπτυχθεί μια γενιά η οποία  θα γνωρίζει πώς να γίνει κυρίαρχη των πεπρωμένων της.  3. Κατευθύνσεις εξέλιξης του χαρακτήρα  Ανάλογα με την κατεύθυνση που ακολουθεί η ψυχική εξέλιξη του παιδιού, θα καταλήξουν επίσης και  τα  χαρακτηριστικά  που  αναπτύσσει.  Αυτή  την  κατεύθυνση  θα  τη  νοιώσουμε  είτε  σαν  ευθεία  είτε  παρουσιάζοντας εκτροπές. Στην πρώτη περίπτωση το παιδί θα επιδιώξει πάνω σε ευθεία γραμμή την  πραγματοποίηση του σκοπού του, επομένως θα αναπτύξει έναν επιθετικό και θαρραλέο χαρακτήρα.  Μπορεί κανείς να πει ότι οι απαρχές της ανάπτυξης του χαρακτήρα έχουν σε κάθε περίπτωση κάτι απ'  αυτή την επιθετικότητα, αλλά και ότι αυτή η γραμμή μπορεί εύκολα να αναστραφεί από τις δυσκολίες  της  ζωής.  Αυτές  οι  δυσκολίες,  καθώς  είναι  γνωστό,  βρίσκονται  στη  μεγάλη  δύναμη  αντίστασης  του  αντιπάλου, έτσι που το παιδί, ακολουθώντας την ευθεία γραμμή, δεν μπορεί να φτάσει στον σκοπό  του, την υπεροχή, θα επιζητήσει οπωσδήποτε να παρακάμψει αυτές τις δυσκολίες. Πάνω σ' αυτό τον  πλάγιο δρόμο θα αποκομίσει πάλι ορισμένα χαρακτηριστικά. Με τον ίδιο τρόπο επιδρούν επίσης όλες  οι άλλες δυσκολίες που γνωρίσαμε, δηλαδή η ελαττωματική ανάπτυξη των οργάνων, προσβολές για  τις  οποίες  είναι  ένοχο  το  περιβάλλον  του  παιδιού  κλπ.  Σπουδαίες  είναι  ακόμη  οι  επιδράσεις  του  ευρύτερου  περιβάλλοντος  το  οποίο  προβάλλει  σαν  παιδαγωγός  ακαταγώνιστου  είδους.  Γιατί  η  δημόσια  ζωή  μετατρέπεται  σε  απαιτήσεις,  σκέψεις  και  αισθήματα  του  ίδιου  του  παιδαγωγού  που  προορίζονται να ρυθμίσουν με τέτοιο τρόπο την εκπαίδευση, ώστε να εναρμονίζεται με την κοινωνική  ζωή και τον κρατούντα πολιτισμό.  Οι δυσκολίες όλων των ειδών πάντα σημαίνουν κίνδυνο για την ευθύγραμμη εξέλιξη του χαρακτήρα.  Οι  δρόμοι  τότε  που  χαράσσει  το  παιδί  για  να  φτάσει  στον  σκοπό  του  θα  αποκλίνουν  λιγότερο  ή  περισσότερο  από  την  ευθεία.  Ενώ  στην  πρώτη  περίπτωση  η  συμπεριφορά  του  παιδιού  δείχνεται 

Digitized by 10uk1s 

αταλάντευτη,  στέκεται  πάντα  στην  ίδια  γραμμή  και  αντιπαρατάσσεται  με  ευθύ  τρόπο  στην  κάθε  δυσκολία, στη δεύτερη περίπτωση φανερώνεται ένα εντελώς διαφορετικό παιδί, ένα παιδί που έχει  μάθει  κιόλας  ότι  η  φωτιά  καίει,  ότι  υπάρχουν  αντίπαλοι,  ότι  πρέπει  να  είναι  προσεχτικό.  Θα  προσπαθήσει να σφετεριστεί την επιτυχία στις επιδιώξεις του για δύναμη και αναγνώριση με πλάγια  μέσα  και  τρόπους  πονηρούς.  Η  παραπέρα  ανάπτυξή  του  θα  εξαρτηθεί  από  το  μέγεθος  αυτής  της  απόκλισης, από το αν θα είναι πολύ προσεχτικό ή όχι, από το αν θα βρίσκεται ακόμη σε αντιστοιχία  με τις ανάγκες της ζωής ή αν ακόμη την εγκαταλείψει. Δε θα πλησιάζει πια κινούμενο ευθύγραμμα τις  υποχρεώσεις του. Θα γίνει δειλό και φοβισμένο. Δε θα κοιτάζει πια στα μάτια και ούτε πια θα λέει την  αλήθεια. Παρατηρούμε έναν άλλο τύπο παιδιού, αλλά παρ' όλα αυτά υπάρχει ο ίδιος σκοπός. Όταν  δυο δεν κάνουν το ίδιο, μπορεί ωστόσο να είναι το ίδιο.  Μέχρι ορισμένου βαθμού είναι δυνατό να ακολουθηθούν στην ανάπτυξη και οι δυο κατευθύνσεις, αν  το παιδί δεν έχει ακόμη αποχτήσει μια στέρεη μορφή, αν οι αρχές του είναι ακόμη χαλαρές, ώστε να  μην  πορεύεται  πάντα  στον  ίδιο  δρόμο,  αλλά  διατηρεί  αρκετή  πρωτοβουλία,  για  να  βρει  έναν  άλλο  δρόμο αν ο ένας αποδειχτεί ανεπαρκής.  Η  προσαρμογή  λοιπόν  στις  απαιτήσεις  του  συνόλου  έχει  σαν  προϋπόθεση  μια  αδιατάραχτη  συμβίωση.  Την  προσαρμογή  αυτή  μπορεί  εύκολα  να  τη  διδαχτεί  το  παιδί,  εφόσον  ακόμη  δεν  έχει  πάρει  απέναντι  στο  περιβάλλον  του  μια  θέση  πολεμική.  Ο  αγώνας  στο  εσωτερικό  της  οικογένειας  είναι δυνατό να αποφευχθεί, μόνο αν οι γονείς ‐ παιδαγωγοί είναι σε θέση να αναστείλουν την ίδια τη  δική  τους  επιθυμία  για  εξουσία  τόσο  που  να  μη  γίνεται  πια  βάρος  και  πίεση  για  το  παιδί.  Εάν  επιπλέον  διαθέτουν  πλήρη  κατανόηση  για  την  ανάπτυξη  του  παιδιού,  τότε  μπορούν  επίσης  να  αποφύγουν την υπερόξυνση της ευθείας γραμμής, τον εκφυλισμό του θάρρους σε αυθάδεια και της  ανεξαρτησίας  σε  ωμό  εγωισμό.  Ομοίως  μπορούν  να  αποφύγουν  την  προσαρμογή  σε  μια  δουλική  υποταγή,  σα  συνέπεια  της  αυταρχικής  συμπεριφοράς,  καθώς  και  τον  κίνδυνο  να  κλειστεί  το  παιδί  στον εαυτό του, να αποφεύγει την αλήθεια γιατί θα φοβάται τις συνέπειες της ειλικρίνειας. Η πίεση η  οποία συχνά χρησιμοποιείται στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού, είναι ένα επικίνδυνο μέσο γιατί πιο  πολύ  παράγει  μια  λαθεμένη  προσαρμογή.  Η  υπακοή  που  δημιουργείται  μ'  αυτό  τον  τρόπο  είναι  φαινομενική.  Όταν  όλες  αυτές  οι  νοητές  δυσκολίες  οι  οποίες  εδώ  συνεργούν,  επιδρούν  άμεσα  ή  έμμεσα στο παιδί, πάντα θα πέφτει στην ψυχή του παιδιού μια ανταύγεια των γενικών συνθηκών και  θα  τη  διαμορφώνει  ανάλογα,  χωρίς  να  είναι  σε  θέση  η  κριτική  να  εκπληρώσει  το  καθήκον  της  είτε  γιατί το παιδί δεν μπορεί να εκφράσει τι του συμβαίνει είτε γιατί οι ενήλικοι του περιβάλλοντός του  δεν ξέρουν τίποτε απ' αυτά τα πράγματα ή δεν τα καταλαβαίνουν.  Μπορεί κανείς να διαχωρίσει τους ανθρώπους και με έναν άλλο τρόπο. Δηλαδή σύμφωνα με το πώς  αντιμετωπίζουν  τις  δυσκολίες.  Οι  α ι σ ι ό δ ο ξ ο ι   είναι  εκείνοι  οι  άνθρωποι  που  η  εξέλιξη  του  χαρακτήρα τους πήρε γενικά ευθεία κατεύθυνση. Αντιμετωπίζουν όλες τις δυσκολίες με θάρρος χωρίς  να  πολυστενοχωρούνται.  Διατηρούν  την  πίστη  στον  εαυτό  τους  και  έχουν  βρει  ευκολότερα  μια  ευνοϊκή θέση στη ζωή. Δεν έχουν πάρα πολλές απαιτήσεις, γιατί κάνουν μια καλή αυτοεκτίμηση και  δεν  αισθάνονται  ακρωτηριασμένοι.  Υπομένουν  έτσι  ευκολότερα  στις  δυσκολίες  της  ζωής  από  τους  άλλους,  οι  οποίοι  βρίσκουν  πάντα  σ'  αυτές  μια  αφορμή  να  δουν  τον  εαυτό  τους  σαν  αδύνατο  και  ανεπαρκή.  Αντιμετωπίζουν  ήρεμοι  και  τις  πιο  δύσκολες  καταστάσεις  με  την  πεποίθηση  ότι  πάντα  μπορεί τα λάθη να επανορθωθούν.  Ακόμη  και  από  την  εξωτερική  τους  εμφάνιση  μπορεί  κανείς  να  αναγνωρίσει  τους  αισιόδοξους.  Δε  φοβούνται,  μιλούν  ελεύθερα,  με  ειλικρίνεια  στους  άλλους  και  δε  στενοχωρούνται  πάρα  πολύ.  Παραστατικά  μπορεί  κανείς  να  τους  παρουσιάσει  έτσι  κάπως,  σα  να  στέκονται  με  ανοιχτή  αγκαλιά,  έτοιμοι  να  υποδεχτούν  τον  άλλο.  Βρίσκουν  εύκολα  επαφή  με  τους  άλλους  και  αποχτούν  εύκολα  φίλους γιατί δεν είναι δύσπιστοι. Η γλώσσα τους είναι ελεύθερη. Στάση και βάδισμα φυσικό. Σπάνια  βρίσκουμε έναν καθαρό τύπο αυτού του είδους∙ σχεδόν μόνο στα πρώτα παιδικά χρόνια. Υπάρχουν  όμως  αρκετοί  βαθμοί  αισιοδοξίας  και  ευθυμίας  με  τους  οποίους  μπορούμε  να  είμαστε 

Digitized by 10uk1s 

ευχαριστημένοι.  Διαφορετικός  είναι  ο  τύπος  των  α π α ι σ ι ό δ ο ξ ω ν ,  ο  οποίος  και  δημιουργεί  τα  σοβαρότερα  παιδαγωγικά  προβλήματα.  Είναι  εκείνοι  οι  οποίοι  από  τα  βιώματα  και  τις  εντυπώσεις  της  παιδικής  ζωής έχουν αποχτήσει ένα αίσθημα κατωτερότητας. Εκείνοι οι οποίοι εξαιτίας κάθε είδους δυσκολιών  υποβάλλονται  στο  συναίσθημα  ότι  η  ζωή  δεν  είναι  εύκολη  υπόθεση.  Μέσα  στον  χώρο  μιας  απαισιόδοξης κοσμοθεωρίας, θρεμμένης από σφαλερούς χειρισμούς, το βλέμμα τους θα πέσει πάντα  στις σκοτεινές πλευρές της ζωής. Έχουν περισσότερη από τους αισιόδοξους συνείδηση των δυσκολιών  της  ζωής  και  εύκολα  χάνουν  το  θάρρος  τους.  Εμφορούμενοι  συχνά  από  ένα  αίσθημα  ανασφάλειας,  αναζητούν  ένα  στήριγμα,  πράγμα  που  συνήθως  εκδηλώνεται  εξωτερικά  με  το  ότι  δεν  μπορούν  να  σταθούν  ελεύθερα.  Σαν  παιδιά  ζητούν  στήριγμα  στη  μητέρα  ή  την  επικαλούνται  πάντα.  Αυτή  η  κ ρ α υ γ ή   π ρ ο ς   τ η   μ η τ έ ρ α  επανευρίσκεται συχνά ως τα βαθιά γεράματά τους.  Την  ιδιαίτερη  προσεκτικότητα  αυτού  του  τύπου  τη  βλέπουμε  στη  συμπεριφορά  του,  που  τις  πιο  πολλές  φορές  θα  γίνει  δειλή,  φοβισμένη,  υπολογίζουσα  πάντα  προσεχτικά  το  κάθε  τι,  γιατί  πάντα  μυρίζεται κινδύνους.  Κοιμάται επίσης  δυσκολότερα. Ο  ύπνος είναι γενικά  ένας σπουδαίος μετρητής  της  εξέλιξης  ενός  ανθρώπου.  Ο  τ α ρ α γ μ έ ν ο ς   ύ π ν ο ς   πάντα  είναι  ένα  σημάδι  μεγάλης  προσεκτικότητας και ανασφάλειας. Είναι σαν αυτοί οι άνθρωποι να βρίσκονται διαρκώς στη σκοπιά  για να προφυλαχτούν καλύτερα από την εχθρότητα του κόσμου. Απ' αυτό  μπορεί κανείς εύκολα να  ανακαλύψει πόσο λίγη μαστοριά στη ζωή, πόσο λίγη κατανόηση της ζωής και των συναρτήσεών της  υπάρχει  σ'  αυτούς  τους  τύπους  οι  οποίοι  δεν  μπορούν  ούτε  έναν  καλό  ύπνο  να  απολαύσουν.  Εάν  πραγματικά η ζωή είναι τόσο δύσκολη όσο νομίζουν οι άνθρωποι αυτού του είδους, τότε στην πράξη  ο  ύπνος  θα  ήταν  μια  βλαβερή  πολυτέλεια.  Μέσα  στην  τάση  να  τοποθετηθούν  εναντίον  αυτής  της  φυσικής  πολυτέλειας,  προδίδουν  την  ανικανότητά  τους  για  τη  ζωή.  Πολλές  φορές  δεν  υπάρχουν  ακριβώς αυτά τα σημάδια του ταραγμένου ύπνου, αλλά άλλες λεπτομέρειες, όπως το ξανακοίταγμα  αν είναι κλειδωμένη η πόρτα, συχνά όνειρα για διαρρήκτες κλπ. Ο τύπος αυτός αναγνωρίζεται ακόμη  και από τη θέση που παίρνει όταν κοιμάται. Συμβαίνει συχνά τέτοιοι άνθρωποι να μαζεύονται σε μια  γωνίτσα του κρεβατιού ή να τραβούν το πάπλωμα πάνω από το κεφάλι.  Σύμφωνα  με  άλλες  απόψεις,  μπορεί  οι  άνθρωποι  να  διαχωριστούν  σ'  αυτούς  που  κάνουν  και  σ'  εκείνους  που  δέχονται  επιθέσεις.  Η  ε π ι θ ε τ ι κ ή   σ τ ά σ η   διακρίνεται  πριν  απ'  όλα  στις  μεγαλύτερες  κινήσεις.  Αν  είναι  θαρραλέοι,  θα  ανεβάσουν  το  θάρρος  τους  ως  την  υπεροψία,  θέλουν  μ'  αυτό  να  δείξουν  στον  εαυτό  τους  και  τους  άλλους  ότι  κάτι  μπορούν  να  κατορθώσουν.  Μ'  αυτό  τον  τρόπο  προδίδουν  το  αίσθημα  της  αβεβαιότητας  από  το  οποίο  κατέχονται.  Αν  είναι  φοβητσιάρηδες,  θα  προσπαθήσουν να θωρακιστούν εναντίον του φόβου. Άλλοι πάλι θα προσπαθήσουν να καταπνίξουν  τυχόν αισθήματα πραότητας ή λεπτότητας, γιατί τους φαίνονται σαν αδυναμίες, θέλουν πάντοτε να  επιδείχνονται σα δυνατοί, συχνά με τέτοια καθαρότητα που κάνει εντύπωση. Αυτοί οι επιθετικοί θα  παρουσιάσουν  πότε  ‐  πότε  χαρακτηριστικά  ωμότητας  και  σκληρότητας.  Όταν  έχουν  κλίση  στην  απαισιοδοξία,  τότε  συχνά  αλλάζει  η  σχέση  τους  με  το  περιβάλλον,  γιατί  δε  συμβιούν,  δε  συναισθάνονται  μαζί  με  τους  άλλους  και  αντιπαρατάσσονται  σ'  όλα  με  διάθεση  εχθρική.  Μπορεί  επιπλέον  η  συνειδητή  αυτοεκτίμησή  τους  να  φτάσει  στους  υψηλότερους  βαθμούς.  Μπορούν  να  φουσκώνουν από περηφάνια, αλαζονεία και έπαρση. Είναι ικανοί να δείχνουν τέτοια ματαιοδοξία, σα  να ήταν πραγματικοί νικητές. Μα η καθαρότητα με την οποία κάνουν όλα αυτά και η υπερβολή δεν  παρενοχλεί  μόνο  την  κοινή  συμβίωση,  αλλά  μας  αποκαλύπτει  επίσης  ότι  όλα  σ'  αυτούς  δεν  είναι  τίποτε άλλο παρά ένα τεχνητό κατασκεύασμα που υψώνεται πάνω σ' ένα ανασφαλές και κλονιζόμενο  θεμέλιο. Μ' αυτό τον τρόπο πραγματώνεται η επιθετική τους στάση, η οποία διαρκεί πολύ λίγο.  Η  παραπέρα  ανάπτυξη  αυτών  των  ανθρώπων  δεν  είναι  εύκολη.  Η  ανθρώπινη  κοινωνία  δεν  είναι  ευνοϊκή για τέτοια πλάσματα. Ακόμη και για το γεγονός ότι εντυπωσιάζουν με τη στάση τους γίνονται  αντιπαθητικοί.  Με  τη  μόνιμη  επιδίωξή  τους  να  κερδίζουν  πάντα  την  υπεροχή,  έρχονται  σε  ρήξη  με  τους  άλλους  ιδιαίτερα  με  τους  ομοίους  τους,  των  οποίων  αφυπνίζουν  την  αντιζηλία.  Η  ζωή  τους 

Digitized by 10uk1s 

γίνεται  μια  συνεχής  αλυσίδα  από  αγώνες  και  αν,  όπως  είναι  αναπόφευκτο,  πάθουν  ατυχίες,  τότε  η  γραμμή των αγώνων και νικών τους τερματίζεται. Τότε δειλιάζουν εύκολα, χάνουν την επιμονή τους  και  δύσκολα  πια  μπορούν  να  υπερνικήσουν  τα  δυσμενή  αποτελέσματα  και  ακόμη  πιο  δύσκολα  να  τραβήξουν  μπροστά.  Η  αποτυχία  στην  εκπλήρωση  των  καθηκόντων  τους  επηρεάζει  βαθύτατα  και  τερματίζουν την ανάπτυξη τους περίπου εκεί που αρχίζει ο άλλος τύπος, εκείνος που αισθάνεται ότι  του κάνουν επίθεση.  Σ'  αυτό  τον  δεύτερο  τύπο  ανήκουν  εκείνοι  οι  οποίοι,  επιδιώκοντας  την  υπερνίκηση  του  αισθήματος  κατωτερότητάς τους, δεν ακολούθησαν τη γραμμή της επίθεσης, αλλά της φοβίας, της προσοχής και  της δειλίας. Αυτή η τοποθέτηση ασφαλώς δεν πραγματοποιείται χωρίς προηγουμένως, έστω και για  λίγο χρόνο, να ακολουθηθεί η γραμμή που περιγράψαμε με τον πρώτο τύπο. Οι φοβούμενοι επίθεση  είναι  ύστερα  από  λίγο  τόσο  πολύ  φορτωμένοι  με  κακές  εμπειρίες  και  βγάζουν  απ'  αυτές  τόσο  καταστροφικά  συμπεράσματα,  ώστε  γρήγορα  παίρνουν  τον  δρόμο  της  φυγής.  Μερικοί  πετυχαίνουν  να αποκρύψουν αυτή την κίνηση φυγής από τον ίδιο τον εαυτό τους, ενώ φέρονται μ' έναν τρόπο σα  να υπήρχε μπροστά τους μια αποδοτική και ενεργητική έναρξη. Έτσι, αν ανατρέχουν στο παρελθόν, αν  απασχολούνται εντατικά με τις αναμνήσεις τους και αναπτύσσουν τη φαντασία τους, το κάνουν στην  πραγματικότητα  μόνο  με  τον  σκοπό  να  ξεφύγουν  από  μια  πραγματικότητα  που  τους  φαίνεται  απειλητική.  Ωστόσο  πότε  ο  ένας  πότε  ο  άλλος,  όταν  δεν  έχουν  χάσει  ολότελα  την  πρωτοβουλία,  πετυχαίνουν  κάτι  πάνω  σ'  αυτή  την  πορεία,  πράγμα  που  δεν  είναι  χωρίς  ωφέλεια  για  το  σύνολο.  Όποιος ενδιαφέρεται για την ψυχολογία του καλλιτέχνη, αυτός θα βρει συχνά αυτό τον τύπο μεταξύ  των  καλλιτεχνών,  τον  τύπο  ο  οποίος  έχει  στρέψει  τα  νώτα  του  στην  πραγματικότητα,  για  να  οικοδομήσει  με  τη  φαντασία  του  στον  χώρο  των  ιδεών,  όπου  δεν  υπάρχουν  καθόλου  εμπόδια,  ένα  δεύτερο  κόσμο.  Όμως  αυτές  είναι  εξαιρέσεις.  Οι  περισσότεροι  αποτυχαίνουν.  Φοβούνται  όλους  και  όλα,  γίνονται  τερατωδώς  δύσπιστοι  και  δεν  περιμένουν  από  τους  άλλους  παρά  μόνο  εχθρότητα.  Δυστυχώς μέσα στις συνθήκες του πολιτισμού μας πολύ συχνά ενισχύονται σ' αυτή τους την άποψη  και τότε χάνουν εντελώς την όψη των καλών ιδιοτήτων του ανθρώπου και της φωτεινής πλευράς της  ζωής. Το πιο συνηθισμένο χαρακτηριστικό αυτών των ανθρώπων είναι ότι γίνονται εξαιρετικά κριτικοί  και αποχτούν μια οξύτατη ματιά που παίρνει αμέσως είδηση κάθε λάθος. Προβάλλονται σαν κριτές,  χωρίς  οι  ίδιοι  να  έχουν  προσφέρει  τίποτε  για  το  καλό  του  περιβάλλοντός  τους.  Είναι  πάντα  μόνο  κριτικοί, κακοί συμπαίκτες και καταστροφείς του παιχνιδιού. Η δυσπιστία τους τούς αναγκάζει σε μια  στάση αναμονής και δισταγμών. Αρχίζουν να αμφιβάλλουν και διστάζουν όταν μπουν μπροστά σ' ένα  καθήκον. Πάντα προτιμούν να αναβάλλουν τη λήψη μιας απόφασης. Αν θέλει κανείς να παραστήσει  συμβολικά αυτό τον τύπο, τότε θα τον φανταστεί σαν έναν άνθρωπο ο οποίος τεντώνει τα χέρια του  μπροστά σε στάση άμυνας, με στραμμένο το βλέμμα του άλλου, σα να μη θέλει να δει τον κίνδυνο  κατά πρόσωπο.  Επίσης  και  άλλα  χαρακτηριστικά  που  ενυπάρχουν  σε  τέτοιους  ανθρώπους  πολύ  λίγο  προκαλούν  τη  συμπάθεια. Είναι γενικό φαινόμενο ότι άνθρωποι οι οποίοι δεν έχουν εμπιστοσύνη στις ίδιες τους τις  ικανότητες,  έχουν  την  τάση  να  μην  εμπιστεύονται  και  τους  άλλους.  Μ'  αυτή  τη  συμπεριφορά  είναι  αναπόφευκτο ότι θα αναπτύξουν τα χαρακτηριστικά του φθόνου και της τσιγκουνιάς. Η μοναχική ζωή  που συνήθως ζουν σημαίνει ότι δεν είναι πρόθυμοι ούτε στους άλλους να δώσουν κάποια χαρά ούτε  στη χαρά των άλλων να συμμετάσχουν. Πολλές φορές μάλιστα η ξένη χαρά τους κάνει να υποφέρουν.  Αισθάνονται πως πληγώνονται απ' αυτή τη χαρά. Μερικοί απ' αυτούς τους ανθρώπους πετυχαίνουν  συχνά  να  αισθάνονται  ότι  υπερέχουν  έναντι  των  άλλων  με  έναν  τρόπο  που  αυτό  το  συναίσθημα  φαίνεται  ακλόνητο  στη  ζωή.  Με  το  πάθος  να  δείχνονται  ότι  υπερέχουν  μπορούν  να  ξυπνήσουν  συναισθήματα τόσο περίπλοκα, ώστε με την πρώτη ματιά να μην αναγνωρίζονται σαν εχθρικά.  4. Η παλιά ψυχολογική σχολή  Μπορεί  κανείς  να  επιδοθεί  στην  ανθρωπογνωσία  ακόμη  και  χωρίς  να  έχει  καθαρή  και  συνειδητή  κατευθυντήρια γραμμή. Πραγματοποιείται συνήθως με τον εξής τρόπο: απομονώνεται ένα ιδιαίτερο  σημείο  της  ψυχικής  εξέλιξης  και  γίνεται  η  προσπάθεια  με  βάση  το  σημείο  αυτό  να  αναπτυχθούν  Digitized by 10uk1s 

διάφοροι  τύποι.  Μ'  αυτό  τον  τρόπο  είναι  δυνατό  να  διαχωρίσουμε  τους  ανθρώπους  σ'  εκείνους  οι  οποίοι π.χ. είναι περισσότερο σκεπτικοί, περισσότερο στοχαστικοί ή περισσότερο απασχολημένοι με  τη  φαντασία  τους,  εχθρικοί  στην  ιδέα  να  ασχοληθούν  με  τα  προβλήματα  της  ζωής  και  γι'  αυτό  δύσκολα παρακινούνται στη δράση, και σ' εκείνους που είναι δραστηριότεροι, λιγότερο σκεπτικοί και  οι  οποίοι  παραχωρούν  στη  φαντασία  πάρα  πολύ  λίγο  χώρο,  που  ασχολούνται  πάντα  με  κάτι,  εργάζονται  και  καταπιάνονται  με  τη  ζωή.  Τέτοιοι  τύποι  υπάρχουν  πολλοί,  θα  ήμασταν  όμως  τότε  κιόλας στο τέλος των παρατηρήσεών μας με τη διαπίστωση ότι στον έναν αναπτύχθηκε ισχυρότερα η  δραστηριότητα  της  φαντασίας,  ενώ  στον  άλλο  η  πρακτική  δραστηριότητα.  Αυτό  μακροπρόθεσμα  μόλις που θα επαρκούσε. Η δική μας η ανάγκη είναι να έχουμε καθαρή αντίληψη, πώς έγινε αυτό, αν  έπρεπε να γίνει έτσι, αν θα μπορούσε να αποφευχθεί ή αν θα ήταν δυνατό να αλλάξει. Γι' αυτό τον  λόγο  τέτοιοι  αυθαίρετοι  και  επιπόλαιοι  διαχωρισμοί  δεν  είναι  χρήσιμοι  για  μια  λογική  ανθρωπογνωσία, έστω και αν τύποι αυτού του είδους πάντοτε θα εντυπωσιάζουν.  Η  ατομική  ψυχολογία  συλλαμβάνει  τις  εκφραστικές  κινήσεις  εκεί  που  πρέπει  να  αναζητηθούν  οι  απαρχές  τους,  δηλαδή  κατά  τις  πρώτες  μέρες  της  ζωής  του  παιδιού.  Έχει  διαπιστώσει  ότι  αυτές  οι  εκφραστικές  κινήσεις,  όλες  ανεξαιρέτως,  ή  είναι  τέτοιες  που  περιέχουν  ιδιαίτερα  τονισμένη  την  υπεροχή  του  κοινωνικού  αισθήματος  ή  μέσα  σ'  αυτές  προβάλλεται  δυνατότερη  η  επιδίωξη  της  δύναμης.  Μ'  αυτή  τη  διαπίστωση  η  ατομική  ψυχολογία  βρίσκεται  ξαφνικά  στη  θέση  να  κατέχει  ένα  κλειδί  με  το  οποίο  είναι  δυνατό  να  καταλάβει  και  να  ταξινομήσει  αρκετά  καθαρά  κάθε  άνθρωπο.  Φυσικά  πάντα  με  τη  διατήρηση  της  προσοχής  που  ταιριάζει  σ'  ένα  ψυχολόγο  ο  οποίος  δρα  σ'  ένα  εξαιρετικά  αναπτυγμένο  πεδίο.  Η  δυνατότητα  αυτή  προϋποθέτει  την  κατάκτηση  ενός  μέτρου  με  το  οποίο  μπορούμε  να  διαπιστώσουμε  αν  ένα  ψυχικό  φαινόμενο  περιέχει  έναν  υψηλό  βαθμό  κοινωνικού αισθήματος. Επιπλέον αν μέσα σ' αυτό το κοινωνικό αίσθημα βρίσκεται σε μικρό βαθμό η  επιδίωξη της δύναμης και η πολιτική γοήτρου ή αν γενικά είναι φιλόδοξης φύσης και χρησιμεύει μόνο  να  εξηγήσει  στον  φορέα  του  ή  στο  περιβάλλον  πόσο  υπερέχει  έναντι  των  άλλων.  Πάνω  σ'  αυτή  τη  βάση δεν είναι δύσκολο να δούμε καθαρότερα ορισμένα χαρακτηριστικά, να τα πάρουμε υπόψη μας  και  να  τα  κατανοήσουμε  ιδιαίτερα  από  την  άποψη  του  ενιαίου  μιας  προσωπικότητας.  Από  τα  χαρακτηριστικά αυτά μάς δίνεται συγχρόνως η λαβή να εξετάσουμε έναν άνθρωπο και να ασκήσουμε  επιρροή πάνω σ' αυτόν.  5. Ιδιοσυγκρασίες και εσωτερική έκκριση  Στην ψυχολογία μια πολύ παλιά διάκριση των μορφών ψυχικής έκφρασης είναι η ιδιοσυγκρασία. Δεν  είναι  εύκολο  να  πούμε  τι  πρέπει  να  εννοούμε  με  τη  λέξη  ι δ ι ο σ υ γ κ ρ α σ ί α .  Τη  γρηγοράδα  με  την  οποία κανείς σκέφτεται, μιλά και ενεργεί ή τον ρυθμό που βάζει μέσα σ' αυτά κλπ. Εάν ανατρέξουμε  στις  εξηγήσεις  των  ψυχολόγων  για  την  ουσία  της  ιδιοσυγκρασίας,  πρέπει  να  πούμε  ότι  η  επιστήμη  στην έρευνά της για την ψυχική ζωή δεν προχώρησε, από τα χρόνια της αρχαιότητας ως σήμερα, πέρα  από  την  εξακρίβωση  των  τεσσάρων  ιδιοσυγκρασιών.  Η  διαίρεση  σε  εύθυμη,  χολερική,  μελαγχολική  και  φλεγματική  ιδιοσυγκρασία  προέρχεται  από  την  αρχαία  Ελλάδα.  Έγινε  αποδεκτή  από  τον  Ιπποκράτη,  έπειτα  μεταδόθηκε  πάρα  πέρα  από  τους  Ρωμαίους  και  σήμερα  ακόμη  αποτελεί  για  την  ψυχολογία μια αξιοσέβαστη αγιότητα.  Σαν  ε ύ θ υ μ ο  θεωρούμε έναν άνθρωπο ο οποίος επιδείχνει μια ορισμένη χαρά στη ζωή, δεν παίρνει  πολύ  στα  σοβαρά  τα  πράγματα,  σα  να  λέμε  δε  σκάει  τη  χολή  του  για  τίποτε  και  προσπαθεί  να  κερδίσει  τις  όμορφες  και  ευχάριστες  πλευρές,  ο  οποίος  σε  περιπτώσεις  λύπης  λυπάται,  αλλά  δεν  καταρρέει,  και  στα  ευχάριστα  γεγονότα  αισθάνεται  μια  απόλαυση,  αλλά  δεν  εκπλήσσεται  γι'  αυτά.  Μια  λεπτομερειακή  περιγραφή  αυτών  των  ανθρώπων  δε  φανερώνει  τίποτε  άλλο,  παρά  ότι  αυτοί  είναι  οι  περίπου  υγιείς  άνθρωποι  στους  οποίους  δεν  υπάρχουν  βλαβερές  αποχρώσεις  μεγάλου  βαθμού.  Για  τους  τρεις  άλλους  τύπους  δεν  μπορούμε  να  ισχυριστούμε  το  τελευταίο.  Ο  χ ο λ ε ρ ι κ ό ς   παριστάνεται  σε  μια  αρχαία  αλληγορική  ποίηση  να  πετά  στην  άκρη  μανιασμένος  μια  πέτρα  που  εμποδίζει  τον  δρόμο  του,  ενώ  ο  εύθυμος  την  προσπερνά  άνετα.  Στη  γλώσσα  της  ατομικής  ψυχολογίας, χολερικός είναι εκείνος του οποίου η προσπάθεια για την κατάκτηση της δύναμης είναι  Digitized by 10uk1s 

τόσο  έντονη,  ώστε  πρέπει  πάντα  να  κάνει  μεγάλες  κινήσεις,  να  κατασκευάζει  κατορθώματα  και  ο  οποίος με μια ευθύγραμμη επιθετική πορεία θέλει να ξεπεράσει τα πάντα. Παλιότερα συνέδεαν αυτή  την  ιδιοσυγκρασία  με  τη  χολή  και  γινόταν  λόγος  για  ιδιοσυγκρασία  της  χολής.  Ακόμη  και  σήμερα  μιλούν για ανθρώπους που «ξεχειλίζει η χολή» τους. Στην πραγματικότητα αυτοί είναι οι άνθρωποι με  τις μεγάλες κινήσεις, όπως τους συναντά κανείς  κιόλας στα πρώτα βήματα της ζωής τους, οι οποίοι  όχι μόνο έχουν ένα αίσθημα δύναμης, αλλά και το απολαμβάνουν και θέλουν να το εκδηλώνουν.  Ο  μ ε λ α γ χ ο λ ι κ ό ς   προκαλεί  μια  άλλη  εντύπωση.  Στην  αλληγορία  που  αναφέραμε  πιο  πάνω  περιγράφεται περίπου σαν ένας άνθρωπος που στη θέα αυτής της πέτρας του έρχονται στον νου όλα  τα αμαρτήματά του, περιπίπτει σε λυπηρές σκέψεις και γυρίζει πίσω. Η ατομική ψυχολογία βλέπει σ'  αυτό  τον  τύπο  τον  αποδειγμένα  διστακτικό  άνθρωπο  που  δε  βασίζεται  στις  δυνάμεις  του  να  ξεπεράσει  τις  δυσκολίες  και  να  προχωρήσει,  αλλά  κατευθύνει  τα  βήματά  του  με  τη  μεγαλύτερη  προφύλαξη  και  προτιμά  να  σταθεί  ή  να  γυρίσει  πίσω  παρά  να  διακινδυνεύσει.  Είναι  λοιπόν  ένας  άνθρωπος  στον  οποίο  η  αμφιβολία  έχει  τη  μεγαλύτερη  βαρύτητα,  που  έχει  την  τάση  να  σκέφτεται  περισσότερο τον εαυτό του παρά τους άλλους, έτσι που κι αυτός ο τύπος δεν κατέχει κανένα σημείο  σύνδεσης με τις μεγάλες δυνατότητες της ζωής. Καταθλίβεται τόσο πολύ από τις ίδιες τις ανησυχίες  του, ώστε η ματιά του κατευθύνεται η προς τα πίσω ή προς τα μέσα.  Ο  φ λ ε γ μ α τ ι κ ό ς   φαίνεται  γενικά  πως  είναι  εκείνος  που  η  ζωή  του  είναι  ξένη,  που  μαζεύει  εντυπώσεις χωρίς να τραβά απ' αυτές τις ιδιαίτερες συνέπειες, στον οποίο τίποτε δεν κάνει ιδιαίτερη  εντύπωση,  δεν  ενδιαφέρεται  ιδιαίτερα  για  τίποτε.  Είναι  αυτός  που  δεν  καταβάλλει  ιδιαίτερες  προσπάθειες, με λίγα λόγια αυτός που δεν έχει πολλές σχέσεις με τη ζωή και την αντιμετωπίζει σαν  κάτι το πολύ μακρινό.  Ύστερα  απ'  όλα  αυτά  μπορούμε  να  χαρακτηρίσουμε  σαν  τον  καλύτερο  άνθρωπο  μόνο  τον  εύθυμο.  Πρέπει  όμως  να  αναφερθεί  ότι  είναι  σπάνια  η  ιδιοσυγκρασία  μ'  αυτή  την  καθαρότητα,  ότι  περισσότερο  συναντιούνται  ανάμικτες  καταστάσεις  οι  οποίες  πραγματικά  αφαιρούν  την  αξία  από  αυτές τις ιδιοσυγκρασίες. Συμβαίνει επίσης διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες να ακολουθήσουν η μια την  άλλη.  Π.χ.  ένα  παιδί  εμφανίζεται  στην  αρχή  σα  χολερικό,  αργότερα  γίνεται  μελαγχολικό  και  ίσως  καταλήξει  να  γίνει  φλεγματικό.  Για  τον  εύθυμο  διαπιστώνουμε  ακόμη  ότι  είναι  εκείνος  που  στα  παιδικά του χρόνια λιγότερο κυριεύτηκε από το αίσθημα της κατωτερότητας, παρουσίασε πολύ λίγο  αισθητή  κατωτερότητα  στα  όργανά  του  και  δεν  υποδουλώθηκε  σε  ισχυρούς  ερεθισμούς.  Έτσι  μπόρεσε να εξελιχθεί ήσυχα, να αγαπήσει τη ζωή και να βαδίσει με εμπιστοσύνη.  Τώρα έρχεται η επιστήμη και δηλώνει τα παρακάτω: η ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου εξαρτάται από  την εσωτερική έκκριση των αδένων.3 Δηλαδή η νεώτερη εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης εργάζεται με  τη  γνώση  του  ρόλου  των  ονομαζομένων  αδένων  σχηματισμού  του  αίματος.  Σ'  αυτούς  ανήκουν  ονομαστικά  ο  θυρεοειδής,  ο  παραθυρεοειδής,  οι  επινεφρίδιοι,  οι  σπερματογόνοι  και  η  υπόφυση.  Αυτοί οι αδένες είναι χωρίς έξοδο από το σώμα, πλέγματα αποχωρισμού τα οποία εκχύνουν ένα υγρό  στο αίμα. Η γενική αντίληψη λοιπόν είναι ότι όλα τα όργανα και οι ιστοί του σώματος επηρεάζονται  από  αυτά  τα  υγρά,  τα  οποία  μέσω  του  αίματος  φτάνουν  σε  κάθε  χωριστό  κύτταρο.  Αυτοί  οι  χυμοί  ασκούν  μια  ερεθιστική  και  αποτοξινωτική  δράση,  δηλαδή  είναι  απαραίτητοι  για  τη  διατήρηση  της  ζωής. Η ολοκληρωτική σημασία των ενδοκρινών αδένων καλύπτεται ακόμη από σκοτάδι. Όλη αυτή η  επιστήμη  είναι  ακόμη  στην  αρχή  της.  Γεγονότα  εντελώς  θετικά  δεν  υπάρχουν  ακόμη.  Επειδή  όμως  προβάλλει την απαίτηση να αιτιολογήσει μια ψυχολογική κατεύθυνση, επειδή ισχυρίζεται ότι είναι σε  θέση  να  μας  πληροφορήσει  για  τον  χαρακτήρα  και  την  ιδιοσυγκρασία  του  ανθρώπου,  πρέπει  να  ειπωθούν μερικά πράγματα πάνω σ' αυτό το ζήτημα.                                                               3

 Πρβλ. Κρέτσμερ, Χαρακτήρας και ιδιοσυγκρασία, Βερολίνο 1921. 

Digitized by 10uk1s 

Κατ'  αρχήν  πρέπει  να  εκφρασθεί  μια  σοβαρή  αμφιβολία.  Όταν  εξετάζουμε  μια  αληθινή  περίπτωση  αρρώστιας,  περίπτωση  κατά  την  οποία  η  έκκριση  του  θυρεοειδή  είναι  ελαττωματική,  τότε  είναι  εντελώς  αληθινό  ότι  θα  συναντήσουμε  επίσης  ψυχικές  εκδηλώσεις  που  εξωτερικά  εκφράζονται  σαν  ιδιοσυγκρασία φλεγματική. Γιατί εκτός από το γεγονός ότι αυτοί οι άνθρωποι αποχτούν ένα πρόσωπο  πρησμένο, παρουσιάζουν ένα δέρμα εξαιρετικά τραχύ και ότι η αύξηση των τριχών τους χειροτερεύει,  αποχτούν επίσης μια εξαιρετική βραδύτητα και νωθρότητα στις κινήσεις. Η ψυχική τους ευαισθησία  πέφτει πολύ χαμηλά και η πρωτοβουλία τους μειώνεται.  Όταν  όμως  αυτή  την  κατάσταση  τη  συγκρίνουμε  με  μια  άλλη  την  οποία  χαρακτηρίζουμε  σα  φλεγματική  ιδιοσυγκρασία,  χωρίς  να  μπορούμε  και  να  προσκομίσουμε  την  απόδειξη  μιας  παθολογικής  απώλειας  ουσιαστικής  του  θυρεοειδή  αδένα,  τότε  βλέπουμε  αυτές  τις  περιπτώσεις  διαφορετικά. Μπροστά μας παρουσιάζονται αλλιώτικες εικόνες. Θα μπορούσε λοιπόν κανείς να πει:  υποθέτουμε  ότι  μέσα  στα  υγρά  που  προμηθεύουν  οι  αδένες  στο  αίμα,  βρίσκεται  κάτι  το  οποίο  συνεργεί στην ικανοποιητική ψυχική λειτουργία. Αλλά δεν μπορούμε να προχωρήσουμε τόσο μακριά,  να  ταυτίσουμε  και  να  πούμε  ότι  η  φλεγματική  ιδιοσυγκρασία  προέρχεται  από  την  απώλεια  της  έκκρισης του θυρεοειδή αδένα στο αίμα.  Ο  π α θ ο λ ο γ ι κ ό ς   λοιπόν  τύπος  του  φλεγματικού  είναι  εντελώς  διαφορετικός  από  κείνον  που  χαρακτηρίζουμε  στη  ζωή  σα  φλεγματικό  και  του  οποίου  η  ιδιοσυγκρασία  και  ο  χαρακτήρας  γενικά  ξεχωρίζουν και μάλιστα από την ψυχολογική προϊστορία του. Δηλαδή αυτοί οι φλεγματικοί οι οποίοι  παίρνονται  υπόψη  από  τους  ψυχολόγους  είναι  γενικά  τύποι  που  δε  μένουν  πάντα  ίδιοι  και  συχνά  ξαφνιάζεται  κανείς  από  τις  εκπληκτικά  βαθιές  και  βίαιες  αντιδράσεις  που  εμφανίζονται  σ'  αυτούς  τους  ανθρώπους.  Δεν  υπάρχει  κανένας  που  να  είναι  φλεγματικός  για  όλη  του  τη  ζωή  και  συχνά  θα  ανακαλύψουμε  ότι  αυτή  η  ιδιοσυγκρασία  δεν  είναι  τίποτε  άλλο  από  ένα  τεχνητό  περίβλημα,  μια  ασφάλεια  που  δημιουργεί  ένας  εξαιρετικά  ευαίσθητος  άνθρωπος  και  την  τοποθετεί  ανάμεσα  στον  εαυτό  του  και  το  περιβάλλον  του,  έναντι  του  οποίου  ίσως  έχει  μια  παλιά  θεμελιωμένη  στην  ιδιοσυγκρασία του αντιπάθεια. Η φλεγματική ιδιοσυγκρασία είναι ένα όργανο ασφαλείας, μια λογική  απόκριση στα προβλήματα της ζωής και μ' αυτή την έννοια φυσικά κάτι το τελείως διάφορο από την  άλογη βραδύτητα, νωθρότητα και ανεπάρκεια ενός ανθρώπου, ο οποίος ολοκληρωτικά ή μερικά έχει  στερηθεί τον θυρεοειδή αδένα.  Δεν  μπορούμε  να  περιφρονήσουμε  αυτές  τις  σημαντικότατες  αμφισβητήσεις  και  πρέπει  να  τις  προβάλουμε  ακόμη  και  στην  περίπτωση  που  θα  μπορούσε  να  αποδειχθεί  ότι  μόνο  εκείνοι  που  παρουσιάζουν  μια  ελαττωματική  λειτουργία  του  θυρεοειδή  θα  ήταν  δυνατό  να  αποχτήσουν  μια  φλεγματική ιδιοσυγκρασία. Αυτό δεν είναι το άλφα και το ωμέγα της όλης υπόθεσης, αλλά πρόκειται  για  έναν  ολόκληρο  σωρό  από  αιτίες  και  αποτελέσματα,  για  μια  ολόκληρη  συναυλία  από  δραστηριότητες των διαφόρων οργάνων, μαζί με τις εξωτερικές επιδράσεις, οι οποίες παράγουν κατ'  αρχήν  ένα  αίσθημα  κατωτερότητας  από  το  οποίο  στη  συνέχεια  εκπορεύονται  οι  προσπάθειες  του  ατόμου,  που  μια  απ'  αυτές  είναι  να  προστατεύει  μέσω  της  φλεγματικής  ιδιοσυγκρασίας  από  δυσαρέσκειες  και  τραυματισμούς  το  αίσθημα  της  προσωπικότητας.  Αλλά  με  άλλα  λόγια  αυτό  σημαίνει ότι έχουμε πάλι μπροστά μας, μόνο πιο εξειδικευμένο, έναν τύπο για τον οποίο έγινε κιόλας  λόγος.  Έναν  τύπο  που  σ'  αυτόν  προβάλλεται  στην  επιφάνεια  η  κατωτερότητα  του  οργάνου  θυρεοειδής αδένας και οι συνέπειές της που κατασταλάζουν σε μια χειρότερη τοποθέτηση απέναντι  στη ζωή, συνέπειες που μόνο με ψυχικούς τεχνητούς χειρισμούς, όπως το φλέγμα, ισοφαρίζονται.  Θα  ενισχυθούμε  σ'  αυτή  την  αντίληψή  μας  αν  ερευνήσουμε  άλλες  ανωμαλίες  των  εκκρίσεων  και  εξετάσουμε τις ιδιοσυγκρασίες σε σχέση μ' αυτές. Υπάρχουν λοιπόν άνθρωποι που παρουσιάζουν μια  πολλαπλάσια δραστηριότητα του θυρεοειδή, όπως είναι η περίπτωση της ασθένειας της καλουμένης  Μπάζεντωφ  (ασθένεια  που  προέρχεται  από  την  υπερβολική  έκκριση  του  θυρεοειδή).  Αυτοί  οι  άνθρωποι  σωματικά  χαρακτηρίζονται  από  μια  ενισχυμένη  καρδιακή  δραστηριότητα,  ιδιαίτερα  από  υψηλή συχνότητα σφυγμών. Τα μάτια τους προβάλλονται έντονα, ο θυρεοειδής πρήζεται και όλο τους 

Digitized by 10uk1s 

τα  σώμα,  ιδιαίτερα  τα  χέρια,  τρέμουν  ελαφρά  ή  και  έντονα.  Ιδρώνουν  επίσης  πολύ  εύκολα  και  τα  όργανα της χώνευσης, ίσως εξαιτίας της επίδρασης των εκκρίσεων, συναντούν συχνότερα δυσκολίες.  Επίσης  παρουσιάζουν  κατάσταση  μόνιμου  ερεθισμού.  Οι  ασθενείς  μεταβάλλονται  σε  μια  βίαιη  και  ευερέθιστη  ύπαρξη  και  συχνά  υποφέρουν  από  αγωνία.  Σε  προχωρημένο  στάδιο  η  θέα  ενός  τέτοιου  αρρώστου δίνει την εικόνα ενός ανθρώπου τρομαγμένου.  Όποιος  όμως  θα  έλεγε  ότι  αυτό  είναι  ταυτόσημο  με  την  ψυχολογική  εικόνα  της  αγωνίας,  θα  γελιότανε.  Τα  ψυχολογικά  γεγονότα  που  μπορεί  να  αντιληφθεί  κανείς  σε  παρόμοιες  περιπτώσεις,  όπως  αναφέρθηκε,  είναι  οι  καταστάσεις  ερεθισμού,  μια  ορισμένη  ανικανότητα  για  πνευματική  και  σωματική εργασία, και καταστάσεις αδυναμίας οι οποίες προσδιορίζονται τόσο από οργανικά όσο και  από  ψυχικά  αίτια.  Μια  σύγκριση  όμως  με  ανθρώπους  οι  οποίοι  υποφέρουν  από  βιασύνη,  από  καταστάσεις  ερεθισμού  και  αγωνίας,  μας  δείχνει  την  τεράστια  διαφορά.  Για  τους  ανθρώπους  με  πολλαπλασιασμένη  έκκριση  του  θυρεοειδή  θα  μπορούσαμε  να  πούμε  ότι  εδώ  προβάλλονται  φαινόμενα χρονίας δηλητηρίασης όπως περίπου σε μια κατάσταση μέθης. Βρισκόμαστε μπροστά σε  ανθρώπους που έχουν καταπέσει σε κατάσταση ερεθιστικότητας, που συμπεριφέρονται με βιασύνη  και εύκολα πέφτουν σε αγωνία. Είναι άνθρωποι που βρέθηκαν μέσα σε εντελώς αλλιώτικη κατάσταση  και  που  μπορούν  να  αναπτύξουν  την  ψυχική  τους  προϊστορία.  Πρόκειται  λοιπόν  μόνο  για  ο μ ο ι ό τ η τ ε ς , ενώ απουσιάζει η μ μ ε θ ο δ ι κ ό τ η τ α  ενός χαρακτήρα και ιδιοσυγκρασίας.  Πρέπει να μνημονευθεί ακόμη ένας αριθμός άλλων αδένων εσωτερικής έκκρισης. Ιδιόμορφες είναι οι  σχέσεις όλων αυτών των διαφόρων αδενικών εξελίξεων με τους σ σ π ε ρ μ α τ ο γ ό ν ο υ ς   α δ έ ν ε ς . Αυτή η  διαπίστωση  έχει  γίνει  σήμερα  τόσο  πραγματικά  μια  αρχή  της  βιολογικής  έρευνας,  ώστε  δε  βρίσκει  κανείς  ποτέ  κάποια  ανωμαλία  στους  αδένες,  χωρίς  ταυτόχρονα  να  προσκρούσει  σε  ανωμαλίες  των  σπερματογόνων  αδένων.  Η  ιδιαίτερη  σχέση  εξάρτησης,  δηλαδή  η  αιτία  της  ταυτόχρονης  εμφάνισης  αυτών  των  ανεπαρκειών,  δεν  έχει  ακόμη  εξακριβωθεί.  Επίσης  όμως  και  στην  περίπτωση  αυτών  των  αδένων δεν μπορεί κανείς να μιλά για άλλες επιδράσεις εκτός των ψυχικών. Επίσης και σ' αυτή την  περίπτωση δεν προχωρεί κανείς πιο πέρα από την ίδια εικόνα την οποία γνωρίζουμε από τα πριν, την  εικόνα  του  οργανικά  κατώτερου  ανθρώπου,  ο  οποίος  δύσκολα  τακτοποιείται  στη  ζωή  και  κατά  συνέπεια θα παρουσιάζει έναν αυξημένο αριθμό από ψυχικά τεχνάσματα και ασφάλειες.  Πιστεύει  κανείς  πως  έχει  ανακαλύψει  ότι  χαρακτήρας  και  ιδιοσυγκρασία  επηρεάζονται  από  τους  σπερματογόνους  αδένες.  Αλλά  αν  σκεφτεί  κανείς  ότι  εκτεταμένες  ανωμαλίες  των  σπερματογόνων  αδένων  γενικά  δε  συναντώνται  συχνά  στους  ανθρώπους,  τότε  πρέπει  να  πει  ότι,  όπου  υπάρχουν  τέτοιου είδους παθολογικοί σχηματισμοί, πρόκειται για περιπτώσεις που αποτελούν εξαίρεση. Αν στη  συνέχεια πρέπει να διαπιστώσει ότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμιά ψυχική εικόνα που να  σχετίζεται άμεσα με τη λειτουργία των σπερματογόνων αδένων, ότι πολύ περισσότερο δεν προκύπτει  τέτοια εικόνα από την ιδιόμορφη κατάσταση του ασθενούς από βλάβη των σπερματογόνων αδένων,  τότε λείπει κι από δω η στέρεη βάση για παθολογική θεμελίωση. Μπορεί κανείς μόνο να εξακριβώσει  ότι από τους σπερματογόνους αδένες ξεκινούν ορισμένοι αναγκαίοι για τη ζωτικότητα ερεθισμοί, οι  οποίοι αιτιολογούν τη θέση του παιδιού μέσα στο περιβάλλον του, μα και οι οποίοι θα μπορούσαν να  αναληφθούν  από  άλλα  όργανα  και  οι  οποίοι  δεν  πρέπει  να  οδηγούν  σε  μια  ξεκάθαρη  ψυχική  δομή  (Καρλάυλ).  Επειδή λοιπόν η αξιολόγηση ενός ανθρώπου είναι μια εξαιρετικά ακανθώδης και δύσκολη αποστολή  και μπορεί ένα λάθος κατ' αυτή να αποφασίσει για ζωή ή για θάνατο, πρέπει να ειπωθεί και να δοθεί  μια προειδοποίηση.  Η  π ρ ο τ ί μ η σ η  των  παιδιών  που έρχονται στον κόσμο με εκ γενετής σωματικές  αδυναμίες στα ιδιαίτερα τεχνάσματα και μια ιδιόμορφη εξέλιξη της ψυχής τους, είναι μεγάλη,  α λ λ ά   μ π ο ρ ε ί   ν α   υ π ε ρ ν ι κ η θ ε ί .  Δεν  υπάρχει  κανένα  όργανο,  σε  οποιαδήποτε  κατάσταση  και  αν  βρίσκεται, που να υποχρεώνει τον άνθρωπο σε μια ορισμένη συμπεριφορά. Μόνο που τον κάνει να  λ ο ξ ο δ ρ ο μ ή σ ε ι ,  αλλά  αυτό  είναι  κάτι  διαφορετικό.  Αντιλήψεις,  όπως  οι  παραπάνω,  μπορούν  να  υπάρχουν μόνο γιατί κανείς δε σκέφτηκε από τα πριν να βάλει ένα τέλος στις δυσκολίες της ψυχικής 

Digitized by 10uk1s 

ανάπτυξης  τέτοιων  παιδιών  με  αδύνατα  όργανα,  γιατί  τα  αφήνουμε  να  περιπέσουν  σε  φανερά  ελαττώματα  και γιατί  στην πραγματικότητα μόνο εξετάζουμε αλλά δε  βοηθούμε. Σα συνέπεια όλων  αυτών  θα  πρέπει  να  απαιτήσουμε  η  θεμελιωμένη  στην  ατομική  ψυχολογία  της  κατάστασης  να  επιμένει να διατηρήσει τα δικαιώματά της απέναντι στις αξιώσεις της ψυχολογίας της διάθεσης.  6. Ανακεφαλαίωση  Πριν  προχωρήσουμε  στην  εξέταση  των  ιδιαίτερων  χαρακτηριστικών,  θα  πραγματοποιήσουμε  μια  σύντομη επανάληψη των απόψεων που σχηματίσαμε μέχρι εδώ.  Μια σπουδαία διαπίστωση ήταν ότι δεν μπορεί να καταγίνεται κανείς με την ανθρωπογνωσία πάνω  στη  βάση  ενός  ιδιαίτερου,  αποσπασμένου  από  τις  ψυχικές  συναρτήσεις,  φαινομένου.  Πρέπει  να  συγκρίνονται  μεταξύ  τους  τουλάχιστο  δυο,  όσο  το  δυνατό  περισσότερο  χρονικά  απομακρυσμένα  φαινόμενα και να μετατρέπονται σα  να λέμε σε  κοινό παρονομαστή. Αυτό το πρακτικό πνεύμα έχει  αποδειχθεί πολύ πλεονεκτικό. Επιτρέπει τη συγκέντρωση ενός μεγάλου αριθμού από εντυπώσεις, οι  οποίες  με  μια  συστηματική  εκτίμηση  μπορούν  να  συμπυκνωθούν  σε  μια  ασφαλή  κρίση.  Αν  κανείς  στηρίζει την κρίση του πάνω σ' ένα ιδιόμορφο φαινόμενο, τότε θα βρεθεί στην ίδια αμηχανία, όπως  άλλοι ψυχολόγοι και παιδαγωγοί, και θα καταφύγει πάλι σε ανεπαρκή μέσα, για τα οποία είπαμε ότι  δεν  καρποφορούν.  Αν  όμως  επιτευχθεί  η  κατάχτηση  όσο  το  δυνατό  περισσότερων  στηριγμάτων  και  γίνει η σύνδεση μεταξύ τους, τότε έχει κανείς μπροστά του ένα σύστημα από το οποίο αποκομίζει μια  καθαρή, ενιαία εντύπωση για έναν άνθρωπο. Αισθάνεται κανείς ότι πατά σε σταθερό έδαφος. Φυσικά  από  μια  πλησιέστερη  γνωριμία  με  έναν  άνθρωπο  μπορεί  να  γεννηθεί  η  ανάγκη  να  τροποποιηθεί  η  αρχική κρίση. Πριν από κάθε παιδαγωγική επέμβαση είναι απαραίτητο να εξασφαλίσουμε κατ' αυτό  τον τρόπο προηγουμένως μια εντελώς καθαρή εικόνα.  Συζητήθηκαν επίσης διάφορα μέσα και δρόμοι, για να φτάσουμε σ' ένα τέτοιο σύστημα και γι' αυτό  τον σκοπό κινητοποιήθηκαν ακόμη και φαινόμενα, όπως αυτά που βρίσκουμε στον ίδιο τον εαυτό μας  ή  απαιτούμε  από  την  ιδανική  εικόνα  του  ανθρώπου.  Πάρα  πέρα  έχουμε  πει  πως  αυτό  το  δημιουργούμενο  από  μας  σύστημα  δεν  επιτρέπεται  να  στερηθεί  ορισμένο  παράγοντα,  δηλαδή  τον  κοινωνικό παράγοντα. Δεν αρκεί να δούμε τα φαινόμενα της ψυχικής ζωής απλώς σαν ατομικά, αλλά  πρέπει να τα εννοήσουμε στη σχέση τους με την κοινωνική ζωή. Και σα μια ιδιαίτερα, πριν απ' όλα για  τη συμβίωσή μας με τους ανθρώπους, πολύτιμη βασική αρχή μεγαλώνει μέσα μας η αναγνώριση:  Ο   χαρακτήρας  ενός  ανθρώπου  δεν  είναι  για  μας  η  βάση  για  μια  ηθική  εκτίμηση,  αλλά  μια κοινωνική γνώση, πώς επιδρά αυτός ο άνθρωπος στον τριγύρω του κόσμο και σε  π ο ι α   σ χ έ σ η   β ρ ί σ κ ε τ α ι   μ '   α υ τ ό ν .  Κατά  την  παρακολούθηση  αυτής  της  πορείας  της  σκέψης  προσκρούσαμε  πάνω  σε  δυο  γενικά  ανθρώπινα φαινόμενα: Από τη μια μεριά είναι  η γενική παρουσία του κοινωνικού αισθήματος, που  συνδέει  τους  ανθρώπους  μεταξύ  τους  και  το  οποίο  δημιούργησε  τα  μεγάλα  επιτεύγματα  του  πολιτισμού  μας.  Αυτό  ήταν  το  ένα  μέτρο  που  εφαρμόσαμε  στα  φαινόμενα  της  ψυχικής  ζωής  και  το  οποίο επιτρέπει την εξακρίβωση του μεγέθους του ενεργητικού κοινωνικού αισθήματος. Αποχτούμε  μια παραστατική εικόνα μιας ανθρώπινης ψυχής, όταν γνωρίζουμε πώς στέκεται κανείς σε σύνδεση  με  τους  ανθρώπους,  πώς  εξωτερικεύει  τη  συνανθρωπιά  του,  πώς  την  κάνει  να  είναι  ζωντανή  και  καρποφόρα.  Τελικά  φτάσαμε  —  και  αυτό  ήταν  για  μάς  το  δεύτερο  μέτρο  εκτίμησης  του  χαρακτήρα  ενός  ανθρώπου  —  στη  διαπίστωση  ότι  εκείνες  οι  δυνάμεις,  στων  οποίων  την  εχθρική  επίδραση  εκτίθεται  περισσότερο  το  κοινωνικό  αίσθημα,  είναι  οι  ερεθισμοί  για  κατάκτηση  δύναμης  και  υπεροχής.  Στηριζόμενοι πάνω σ' αυτές τις δυο βάσεις μπορέσαμε να καταλάβουμε ότι οι διαφορές μεταξύ των  ανθρώπων  προσδιορίζονται  από  το  μέγεθος  του  κοινωνικού  αισθήματος  και  της  επιδίωξης  για  εξουσία. Παράγοντες που αλληλοεπηρεάζονται. Είναι ένα παιχνίδι δυνάμεων, του οποίου η εξωτερική 

Digitized by 10uk1s 

μορφή εμφάνισης είναι αυτό που ονομάζουμε χαρακτήρα. 

Digitized by 10uk1s 

Κεφάλαιο II  Χαρακτηριστικά της επιθετικής φύσης  1. Ματαιοδοξία (φιλοδοξία)  Μόλις η επιδίωξη για αναγνώριση πάρει διαστάσεις, προκαλεί στην ψυχική ζωή μια αυξημένη ένταση,  η οποία επενεργεί και ο άνθρωπος συλλαμβάνει σαφέστερα τον σκοπό της δύναμης και υπεροχής και  αποβλέπει να τον εκπλήρωση με ισχυρότερη παρακίνηση. Η ζωή του γίνεται αναμονή ενός μεγάλου  θριάμβου.  Ένας  τέτοιος  άνθρωπος  γίνεται  υποκειμενικός,  γιατί  χάνει  τη  συνάφεια  με  τη  ζωή,  γιατί  πάντα ασχολείται με το ζήτημα τι είδους εντύπωση προξενεί και τι σκέπτονται οι άλλοι γι' αυτόν. Η  ελευθερία  δράσης  του  παρεμποδίζεται  εξαιρετικά  και  εμφανίζει  το  συχνότερα  απαντώμενο  χαρακτηριστικό γνώρισμα, τη ματαιοδοξία.  Μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι η ματαιοδοξία, έστω και μόνο σε ίχνη, υπάρχει σε κάθε άνθρωπο. Και  επειδή  δεν  κάνει  εντύπωση  αν  κανείς  παρουσιάζει  τη  ματαιοδοξία  του  εντελώς  απροκάλυπτη  στην  κοινή  θέα,  βρίσκεται  αυτή  τις  πιο  πολλές  φορές  καλά  κρυμμένη  και  παίρνει  τις  πιο  διαφορετικές  μορφές.  Μπορεί  κανείς  και  με  μια  ορισμένη  μετριοφροσύνη  να  είναι  ματαιόδοξος.  Ένας  άνθρωπος  μπορεί  να  είναι  τόσο  ματαιόδοξος,  ώστε  η  εκτίμηση  των  άλλων  δεν  τον  ενδιαφέρει  καθόλου  ή  την  επιδιώκει με βουλιμία και προσπαθεί να τη στρέψει προς όφελός του.  Εάν  η  ματαιοδοξία  ξεπεράσει  έναν  ορισμένο  βαθμό,  γίνεται  εξαιρετικά  επικίνδυνη.  Εκτός  του  ότι  εξαναγκάζει τον άνθρωπο να κάνει κάθε λογής ανώφελες εργασίες και δαπάνες, οι οποίες αφορούν  περισσότερο  την  εμφάνιση  παρά  την  ύπαρξη,  και  του  ότι  επιτρέπει  σ'  αυτόν  να  σκέφτεται  περισσότερο  τον  εαυτό  του  και  το  πολύ  ‐  πολύ  την  κρίση  των  άλλων  για  το  άτομό  του,  τον  φέρνει  επίσης  σε  μια  κατάσταση  που  χάνει  εύκολα  την  επαφή  με  την  πραγματικότητα.  Προχωρεί  χωρίς  κατανόηση των ανθρώπινων σχέσεων, χωρίς συνάφεια με τη ζωή. Ξεχνά τι γυρεύει η ζωή απ' αυτόν  και τι θα είχε αυτός σαν άνθρωπος να της προσφέρει. Η ματαιοδοξία είναι σε θέση, περισσότερο από  κάθε  άλλο  ελάττωμα,  να  εμποδίσει  κάθε  ελεύθερη  εξέλιξη  του  ανθρώπου,  γιατί  αυτός  σκέφτεται  μόνιμα αν στο τέλος διαφαίνεται κάποιο πλεονέκτημα για τον εαυτό του.  Συχνά  οι  άνθρωποι  εξυπηρετούνται  με  το  ότι,  αντί  για  τη  λέξη  ματαιοδοξία  ή  αλαζονεία,  χρησιμοποιούν τη λέξη φιλοδοξία που ηχεί πιο ευχάριστα. Υπάρχει ένα πλήθος ανθρώπων οι οποίοι  ομολογούν  με  περηφάνια  πόσο  φιλόδοξοι  είναι.  Καμιά  φορά  χρησιμοποιούν  επίσης  και  την  έννοια  «φιλοπονία». Εφόσον αυτή αποδείχνεται χρήσιμη για μια υπόθεση που εξυπηρετεί τους ανθρώπους,  μπορεί  κανείς  να  την  αποδεχτεί.  Κατά  κανόνα  όμως  όλες  αυτές  οι  εκφράσεις  καλύπτουν  μόνο  μια  εξαιρετικά αναπτυγμένη ματαιοδοξία.  Η ματαιοδοξία συντελεί ώστε από πολύ νωρίς τέτοιοι άνθρωποι δε γίνονται καλοί συμπαίκτες, αλλά  καταστροφείς  του  παιχνιδιού.  Εάν  δουν  ότι  αποκλείεται  η  ικανοποίηση  της  ματαιοδοξίας  τους,  προσπαθούν συχνά να επιτύχουν τουλάχιστο να υποφέρουν οι άλλοι. Μπορεί συχνά να παρατηρήσει  κανείς  στα  παιδιά,  των  οποίων  η  ματαιοδοξία  είναι  στην  ανάπτυξή  τους,  πώς  σε  απειλητικές  καταστάσεις επιδείχνουν την αξία τους και κάνουν τους αδύνατους να αισθανθούν τη δύναμή τους.  Επίσης  και  οι  περιπτώσεις  βασανισμού  των  ζώων  συγκαταλέγονται  σ'  αυτές  τις  εκδηλώσεις.  Άλλα  παιδιά  που  είναι  κάπως  αποθαρρυμένα,  θα  επιδιώξουν  να  ικανοποιήσουν  τη  ματαιοδοξία  τους  με  ακατανόητες  μικρότητες  και  παράμερα  από  τον  μεγάλο  στίβο  της  δουλειάς,  πάνω  σε  ένα  δεύτερο  θέατρο επιχειρήσεων που το δημιουργεί η ψυχική τους διάθεση, προσπαθούν να ικανοποιήσουν την  τάση τους για αναγνώριση. Εδώ θα συναντήσουμε όλους εκείνους που πάντα παραπονιούνται για τις  δυσκολίες της ζωής και οι οποίοι ισχυρίζονται πάντα ότι κάτι τους φταίει. Όπως ισχυρίζονται ότι, αν  δεν  ήταν  η  διαπαιδαγώγησή  τους  τόσο  κακή  και  αν  δεν  είχαν  εμφανιστεί  στη  ζωή  τους  τόσα  κακά,  τότε θα βρίσκονταν στην πρώτη θέση. Τέτοια και παρόμοια είναι τα παράπονά τους. Πάντα βρίσκουν  προφάσεις να μην τραβήξουν ανοιχτά στο μέτωπο της ζωής. Από τα όνειρά τους αντλούν πάντα την 

Digitized by 10uk1s 

ικανοποίηση της ματαιοδοξίας τους.  Ο  συνάνθρωπος  κρίνεται  γενικά  πολύ  άσχημα.  Είναι  εκτεθειμένος  σε  μεγάλο  βαθμό  στην  κριτική  αυτών των ανθρώπων. Ο ματαιόδοξος συνήθως επιδιώκει να ξεφορτωθεί τις ευθύνες οποιασδήποτε  αποτυχίας. Πάντα αυτός έχει δίκιο και οι άλλοι άδικο, ενώ στη ζωή δεν πρόκειται καθόλου για το αν  έχεις  δίκιο,  αλλά  πώς  προωθείς  την  υπόθεσή  σου  και  πώς  συμβάλλεις  στην  προαγωγή  των  άλλων.  Αντί γι' αυτά ακούει κανείς πάντα από το στόμα του μόνο παράπονα και δικαιολογίες.  Εδώ  έχουμε  να  κάνουμε  με  τεχνάσματα  του  ανθρώπινου  πνεύματος,  με  προσπάθειες  να  εξασφαλιστεί  ότι  δε  θα  πληγωθεί  η  προσωπική  ματαιοδοξία  για  να  παραμείνει  ακέραιο  και  να  μην  κλονιστεί το αίσθημα της υπεροχής.  Συχνά ακούει κανείς την αντίρρηση ότι δε θα μπορούσαν χωρίς τη φιλοδοξία να πραγματοποιηθούν  τα  μεγάλα  επιτεύγματα  της  ανθρωπότητας.  Αυτό  είναι  ένα  πρόσχημα.  Είναι  μια  λαθεμένη  άποψη.  Επειδή κανένας άνθρωπος δεν είναι απαλλαγμένος από ματαιοδοξία, κάθε άνθρωπος έχει επίσης κάτι  απ'  αυτό  το  χαρακτηριστικό.  Ασφαλώς  όμως  αυτό  δεν  μπορεί  να  του  δώσει  την  κατεύθυνση  και  να  του  χαρίσει  εκείνη  τη  δύναμη  που  οδηγεί  σε  χρήσιμα  κατορθώματα.  Αυτά  μπορεί  να  πραγματοποιηθούν  μόνο  από  το  αίσθημα  της  κοινότητας.  Δεν  είναι  πραγματοποιήσιμο  ένα  μεγαλοφυές  επίτευγμα  χωρίς  κοντά  σ'  αυτό  να  λογαριάζεται  κατά  έναν  τρόπο  η  κοινότητα.  Προϋπόθεση  γι'  αυτό  είναι  πάντα  η  σύνδεση  με  την  ολότητα,  είναι  η  θέληση  να  προαχθεί  αυτή.  Αλλιώς δεν μπορεί να αποδοθεί σ' ένα τέτοιο επίτευγμα οποιαδήποτε αξία. Ό,τι υπάρχει σ' αυτό σα  ματαιοδοξία,  είναι  ασφαλώς  μόνο  παρενόχληση  και  εμπόδιο.  Η  επίδρασή  της  δεν  μπορεί  να  είναι  μεγάλη.  Στη  σημερινή  κοινωνική  μας  ατμόσφαιρα  μια  τέλεια  ρήξη  με  τη  ματαιοδοξία  δεν  είναι  πραγματοποιήσιμη.  Η  αναγνώριση  αυτού  του  γεγονότος  είναι  κιόλας  ένα  πλεονέκτημα,  γιατί  προσκρούουμε  ταυτόχρονα  στο  πιο  αδύνατο  σημείο  του  πολιτισμού  μας,  μια  πραγματικότητα  που  συνεπάγεται  ότι  τόσοι  πολλοί  άνθρωποι  παρακμάζουν,  μένουν  δυστυχείς  για  όλη  τους  τη  ζωή  και  βρίσκονται πάντα εκεί όπου κάποιο κακό θα γεννηθεί. Άνθρωποι που δεν ανέχονται τους άλλους, που  δεν  μπορούν  να  εμφανιστούν  στη  ζωή,  γιατί  έχουν  άλλη  αποστολή,  δηλαδή  να  φαίνονται  κάτι  παραπάνω  απ'  ό,τι  είναι.  Έτσι  έρχονται  εύκολα  σε  αντίθεση  με  την  πραγματικότητα,  γιατί  αυτή  δε  νοιάζεται καθόλου για την υψηλή γνώμη που έχει  καθένας για  τον  εαυτό του. Τέτοιοι άνθρωποι με  μόνη  τη  ματαιοδοξία  τους  θεωρούνται  σαν  οι  καλύτεροι.  Σ'  όλες  τις  βαριές  περιπλοκές  της  ανθρωπότητας  θα  ανευρεθεί,  σαν  ο  ουσιωδέστερος  παράγοντας,  η  αποτυχημένη  προσπάθεια  ικανοποίησης  της  ματαιοδοξίας.  Είναι  ένα  σπουδαίο  στρατήγημα,  αν  θέλει  κανείς  να  φτάσει  στην  κατανόηση  μιας  σύνθετης  προσωπικότητας,  να  εξακριβώσει  ως  που  φτάνει  η  ματαιοδοξία  του,  σε  ποια  κατεύθυνση  κινείται  και  ποια  μέσα  επιπλέον  χρησιμοποιεί.  Αυτό  θα  μάς  οδηγήσει  στην  αποκάλυψη,  πόσο  ζημιώνει  η  ματαιοδοξία  το  κοινωνικό  αίσθημα.  Ματαιοδοξία  και  κοινωνικό  αίσθημα είναι ασυμβίβαστα μεταξύ τους, γιατί η ματαιοδοξία δεν μπορεί να υποταχθεί στις αρχές της  κοινότητας.  Όμως  η  ματαιοδοξία  βρίσκει  στον  ίδιο  τον  εαυτό  της  τη  μοίρα  της,  γιατί  η  ανάπτυξή  της  απειλείται  συνεχώς από τα λογικά αντίθετα αίτια, τα οποία αναπτύσσονται στην κοινωνική ζωή σα μια απόλυτη  αλήθεια  στην  οποία  δεν  είναι  δυνατό  να  αντισταθεί  τίποτε.  Έτσι  ανακαλύπτουμε  ότι  η  ματαιοδοξία  από  πολύ  νωρίς  υποχρεώνεται  να  κρυφτεί,  να  μεταμφιεστεί,  ότι  πρέπει  να  λοξοδρομήσει,  όπως  επίσης  και  ο  φορέας  της  πάντοτε  πλημμυρίζεται  από  αγωνιώδη  αμφιβολία  αν  θα  καταφέρει  να  διέλθει  επιτυχώς  και  αν  θα  κατορθώσει  να  αποχτήσει  τόση  λάμψη  και  δόξα,  όση  του  φαίνεται  αναγκαία για την ικανοποίηση της ματαιοδοξίας του. Και ενώ σκέφτεται και ονειρεύεται κατ' αυτό τον  τρόπο,  περνά  ο  καιρός.  Όταν  πια  όμως  αυτό  έχει  συμβεί,  τότε  στην  καλύτερη  περίπτωση  έχει  τη  δικαιολογία ότι δεν έχει πια καμιά καλή ευκαιρία να αναπτύξει τη δραστηριότητά του. Συνηθέστερα  κάτι  τέτοιο  πραγματοποιείται  με  τον  ακόλουθο  τρόπο:  Αυτοί  οι  άνθρωποι  αναζητούν  πάντα  μια 

Digitized by 10uk1s 

προνομιούχα  θέση.  Στέκουν  παράμερα  και  παρατηρούν.  Είναι  δύσπιστοι  και  έχουν  την  τάση  να  θεωρούν  τους  συνανθρώπους  τους  σαν  εχθρούς.  Παίρνουν  μια  στάση  άμυνας,  μια  στάση  μάχης.  Συχνά  τους  βρίσκουμε  μπερδεμένους  με  αμφιβολίες,  με  βαθυστόχαστες  σκέψεις  που  φαίνονται  να  είναι  λογικές  και  με  τις  οποίες  παρουσιάζονται  σα  να  έχουν  δίκιο.  Στο  μεταξύ  όμως  παραμελούν  επανειλημμένα την κύρια ουσία της ύπαρξής τους, την προσκόλληση στη ζωή, στην κοινωνία και στην  αποστολή τους. Κοιτάζοντας από πιο κοντά, θα βρούμε μια άβυσσο από ματαιοδοξία, ένα πάθος για  κυριαρχία  πάνω  στους  άλλους,  το  οποίο  αντικαθρεφτίζεται  σε  όλες  τις  μορφές.  Εμφανίζεται  στη  στάση και στο ντύσιμό τους, στον τρόπο που μιλούν και συμπεριφέρονται στους ανθρώπους. Με λίγα  λόγια, όπου κι αν κατευθύνουμε τη ματιά μας, έχουμε την εικόνα ενός ματαιόδοξου, με την επιδίωξη  να  ξεπεράσει  τους  άλλους  ανθρώπους,  ο  οποίος  δεν  είναι  καθόλου  εκλεκτικός  στα  μέσα  που  χρησιμοποιεί.  Επειδή  αυτού  του  είδους  οι  εκδηλώσεις  δεν  είναι  καθόλου  συμπαθείς,  επειδή  οι  ματαιόδοξοι άνθρωποι, όταν είναι έξυπνοι, καταλαβαίνουν γρήγορα την αντίθεση και την απώθησή  τους  από  την  κοινωνία,  επιδιώκουν  να  φαίνονται  λιγότερο  ιδιόμορφοι.  Έτσι  μπορεί  να  συμβεί  να  παρουσιάζεται κάποιος σαν εξαιρετικά μετριόφρων, να παραμελεί σχεδόν την εμφάνισή του μόνο και  μόνο  για  να  δείξει  ότι  δεν  είναι  ματαιόδοξος.  Λέγεται  ότι  κάποτε  ο  Σωκράτης  φώναξε  σε  κάποιον  ρήτορα που παρουσιάστηκε στο βήμα με κουρελιασμένα ρούχα: «Νεαρέ Αθηναίε, η ματαιοδοξία σου  βγαίνει απ' όλες τις τρύπες».  Συχνά οι άνθρωποι έχουν τη βαθιά πεποίθηση ότι δεν είναι ματαιόδοξοι. Κατευθύνουν τη ματιά τους  μονάχα  στις  εξωτερικές  λεπτομέρειες  και  δεν  καταλαβαίνουν  ότι  η  ματαιοδοξία  φωλιάζει  πολύ  βαθύτερα.  Μπορεί  για  παράδειγμα  να  βρίσκεται  στο  ότι  κάποιος  κρατά  συνέχεια  μέσα  σε  μια  συναναστροφή  τον  λόγο,  λέει  πολλά  και  συχνά  κρίνει  τη  συγκέντρωση  από  το  αν  μπόρεσε  ή  όχι  να  μιλήσει σ' αυτή. Άλλοι πάλι άνθρωποι αυτού του είδους δεν προβάλλονται καθόλου. Δεν πηγαίνουν  ποτέ σε συναναστροφές, τις αποφεύγουν. Επίσης και αυτή η αποφυγή μπορεί να προσλάβει διάφορες  μορφές. Άλλος δεν πηγαίνει κι όταν ακόμη είναι καλεσμένος, θέλει να τον παρακαλέσουν ιδιαίτερα ή  πηγαίνει  αργοπορημένος.  Άλλοι  πάλι  πηγαίνουν  στις  συναναστροφές  μόνο  κάτω  από  ορισμένους  όρους.  Παρουσιάζονται  με  την  αλαζονεία  τους  σαν  εξαιρετικά  «αποκλειστικοί»,  πράγμα  που  καμιά  φορά  το  διαβεβαιώνουν  με  περηφάνια.  Άλλοι  πάλι  ικανοποιούν  τη  ματαιοδοξία  τους  παρευρισκόμενοι σ' όλες τις συναναστροφές.  Δεν πρέπει όλα αυτά τα φαινόμενα να τα θεωρούμε σαν ασήμαντες μικρολεπτομέρειες. Έχουν βαθιές  ρίζες.  Στην  πραγματικότητα  ένας  τέτοιος  άνθρωπος  δεν  τρέφει  καμιά  συμπάθεια  για  την  κοινωνική  ζωή και  έχει  την τάση περισσότερο να την παρενοχλεί παρά να  την προάγει. Για να παρουσιαστούν  όλοι αυτοί οι τύποι κανονικά, χρειάζεται όλη η ποιητική δύναμη των μεγάλων συγγραφέων μας.  Στο ελάττωμα της ματαιοδοξίας είναι φανερή η οδηγούσα προς τα πάνω γραμμή, η οποία δηλώνει ότι  ένας άνθρωπος με το συναίσθημα της ανεπάρκειας έχει θέσει ένα σκοπό μεγαλύτερο από τη ζωή και  θέλει να είναι κάτι παραπάνω από τους άλλους. Μας επιτρέπεται η υπόθεση ότι ένας άνθρωπος του  οποίου η ματαιοδοξία είναι ιδιαίτερα μεγάλη, έχει μια πολύ μικρή εκτίμηση στον εαυτό του, πράγμα  που  συνήθως  αυτός  ο  ίδιος  το  αγνοεί.  Βέβαια  υπάρχουν  και  άνθρωποι  οι  οποίοι  έχουν  συνείδηση  αυτού του αισθήματος σαν αφετηρίας της ματαιοδοξίας τους. Αλλά και γι' αυτούς η γνώση αυτή είναι  πολύ περιορισμένη, ώστε να μην μπορούν να τη χρησιμοποιήσουν γόνιμα.  Η ματαιοδοξία αναπτύσσεται πολύ νωρίς στην ψυχική ζωή του ανθρώπου. Στην πραγματικότητα έχει  μέσα της κάτι το παιδικό. Σχεδόν πάντα μας φαίνονται οι ματαιόδοξοι παιδαριώδεις. Οι καταστάσεις  που οδηγούν στη διαμόρφωση αυτού του χαρακτηριστικού είναι διαφόρων ειδών. Στη μια περίπτωση  το παιδί αισθάνεται παραγκωνισμένο, γιατί, συνεπεία μιας λαθεμένης διαπαιδαγώγησης, αισθάνεται  ιδιαίτερα  καταπιεστική  τη  μικρότητά  του.  Σ'  άλλες  περιπτώσεις  υποβάλλεται  στο  παιδί  αυτό  το  χαρακτηριστικό  της  αλαζονείας  από  ένα  είδος  οικογενειακής  παράδοσης.  Πολύ  συχνά  ακούμε  από  τέτοιους  ανθρώπους  ότι  ακόμη  οι  γονείς  τους  είχαν  ένα  παρόμοιο  αριστοκρατικό  χαρακτηριστικό  γνώρισμα  που  τους  χώριζε  από  τους  άλλους  και  τους  τιμούσε  ιδιαίτερα.  Αλλά  κάτω  από  αυτή  την 

Digitized by 10uk1s 

κούφια επιδίωξη δε βρίσκεται τίποτε άλλο, παρά η προσπάθεια  να αισθάνεται σαν ένας ιδιαίτερος,  αποκλειστικός άνθρωπος που είναι αλλιώτικος από τους άλλους, που κατάγεται από μια ιδιαίτερη και  «καλύτερη» οικογένεια με ιδιαίτερα και καλύτερα αισθήματα και αξιώσεις και τόσο χαριτωμένος που  αληθινά θα  έπρεπε να γίνει κάτοχος ενός προνομίου. Η απαίτησή του για προνόμια είναι αυτή που  του  δίνει  την  κατεύθυνση,  υπαγορεύει  τον  τρόπο  των  ενεργειών  του  και  καθορίζει  τις  μορφές  των  εκδηλώσεών του. Επειδή όμως η ζωή είναι πολύ λίγο πρόσφορη να υποστηρίξει και να ευνοήσει την  ανάπτυξη  τέτοιων  τύπων,  επειδή  αυτοί  οι  άνθρωποι  θα  συναντήσουν  ή  την  εχθρότητα  των  συνανθρώπων τους ή την ειρωνεία τους, αποτραβιούνται ύστερα από λίγο φοβισμένοι και ζουν στο  εξής  μια  ζωή  όλο  παραξενιές.  Όσο  βρίσκονται  μέσα  στο  σπίτι  τους,  όπου  δεν  έχουν  να  δώσουν  λογαριασμό  σε  κανένα,  επιμένουν  στην  παραζάλη  τους  και  ίσως  αισθάνονται  ενισχυμένη  τη  στάση  τους με τη σκέψη πόσα πράγματα θα είχαν κατορθώσει, αν κάτι ήταν κάπως αλλιώτικο. Ανάμεσα σ'  αυτούς  τους  τύπους  συχνά  υπάρχουν  διακεκριμένοι  και  ικανοί  άνθρωποι  των  οποίων  η  μόρφωση  φτάνει ως τις πιο υψηλές βαθμίδες. Αν έβαζαν στη ζυγαριά όλα αυτά που μπορούν να κάνουν, θα είχε  κιόλας κάποιο βάρος. Όμως κακομεταχειρίζονται αυτό το περιστατικό, μόνο για να ενθουσιάζουν τους  εαυτούς  τους.  Οι  όροι  που  θέτουν  στην  κοινωνία  για  μια  δραστήρια  συνεργασία,  δεν  είναι  μικροί.  Άλλοτε αυτοί αφορούν ανεκπλήρωτες απαιτήσεις ως προς τον χρόνο (π.χ. αν πιο πριν είχαν κάνει ή  διδαχτεί  ή  μάθει  κάτι  ή  αν  οι  άλλοι  είχαν  ή  δεν  είχαν  κάνει  κάτι  κλπ.),  άλλοτε  δεν  είναι  πραγματοποιήσιμοι  από  άλλες  αίτιες  (π.χ.  αν  οι  άντρες  και  οι  γυναίκες  δεν  ήταν  όπως  είναι).  Είναι  απλώς  και  μόνο  απαιτήσεις,  οι  οποίες  και  με  την  καλύτερη  θέληση  δεν  είναι  δυνατό  να  ικανοποιηθούν.  Από  αυτά  πρέπει  να  καταλάβουμε  ότι  πρόκειται  μόνο  για  ψεύτικες  προφάσεις  που  είναι αρκετά καλές, μόνο για να κάνουν απ' αυτές ένα καλό υπνωτικό και να μην υποχρεώνονται να  σκεφτούν τι έχουν παραλείψει να κάνουν στη ζωή.  Σ' αυτούς τους ανθρώπους φωλιάζει μια βαθιά εχθρότητα και κλίνουν να βλέπουν αμέτοχοι τον πόνο  των  άλλων  και  να  τον  προσπερνούν,  όπως  παρατήρησε  κάποτε  στους  πιο  πολλούς  ανθρώπους  ο  μεγάλος ανθρωπογνώστης Λαροσφουκώ: μπορούν εύκολα να υποφέρουν τον πόνο των άλλων. Συχνά  η  εχθρότητά  τους  εκφράζεται  με  έναν  οξύ,  κριτικό  τρόπο.  Δεν  επιδοκιμάζουν  τίποτε,  είναι  πάντα  έτοιμοι να επικρίνουν και να ειρωνευτούν τα πάντα. Είναι ισχυρογνώμονες και όλα τα καταδικάζουν.  Εκεί  που  εμείς  πρέπει  πάντα  να  λέμε,  είναι  πολύ  λίγο  να  αναγνωρίζουμε  μόνο  το  κακό  και  να  το  καταδικάζουμε. Πάντα πρέπει και να ρωτάμε τι έχει κάνει ο καθένας για να βελτιώσει τις συνθήκες.  Στη ματαιόδοξη φύση αρκεί, εννοείται, να υψώνεται μ' ένα πήδημα πάνω απ' όλους τους άλλους και  να τους κατακαίει με τη δηκτικότητα της κριτικής της. Επιπλέον για το όφελος αυτών των ανθρώπων  προστίθεται ότι έχουν μια απίστευτη εξάσκηση στην κριτική. Υπάρχουν τύποι με το πιο λεπτό χιούμορ  και  εκπληκτικά  ετοιμόλογοι.  Όπως  με  όλα  τα  πράγματα,  μπορεί  κανείς  να  κάνει  κακή  χρήση  του  χιούμορ  και  της  ετοιμολογίας.  Να  κάνει  απ'  αυτά  μια  κακή  συνήθεια  και  τέχνη,  όπως  είναι  η  περίπτωση  των  μεγάλων  σατιρικών.  Η  καταφρονητική  και  εξευτελιστική  συμπεριφορά,  που  εξαιτίας  της  τέτοιοι  άνθρωποι  δεν  μπορούν  να  πραγματοποιήσουν  πολλά,  είναι  η  μορφή  έκφρασης  ενός  συνήθους  σ'  αυτό  τον  χαρακτήρα  φαινομένου,  το  οποίο  ονομάζουμε  τ ά σ η   α π α ξ ί ω σ η ς .  Δείχνει  τι  πραγματικά αποτελεί το σημείο επίθεσης του ματαιόδοξου ανθρώπου∙ είναι η αξία και η σημασία του  άλλου. Είναι μια προσπάθεια να δώσουν στον εαυτό τους το συναίσθημα της υπεροχής, αφήνοντας  τον  άλλο  να  βουλιάξει.  Η  αναγνώριση  μιας  αξίας  επιδρά  πάνω  τους  σα  μια  προσωπική  προσβολή.  Επίσης  και  από  αυτό  το  γεγονός  συμπεραίνει  κανείς  το  βαθιά  ριζωμένο  σ'  αυτούς  αίσθημα  αδυναμίας.  Επειδή κανένας από μας δεν είναι απαλλαγμένος από αυτά τα φαινόμενα, μπορούμε πολύ καλά να  χρησιμοποιήσουμε  αυτές  τις  αναλύσεις  σαν  ένα  μέτρο  κρίσης  για  τον  εαυτό  μας.  Ακόμη  και  αν  δεν  είμαστε  σε  θέση  μέσα  σε  σύντομο  χρονικό  διάστημα  να  ξεριζώσουμε  όλα  όσα  έριξε  μέσα  μας  ένας  πολιτισμός  χιλιετηρίδων,  θα  έχουμε  τουλάχιστο  πραγματοποιήσει  κάποια  πρόοδο,  αν  εμείς  οι  ίδιοι  δεν τυφλωνόμαστε και δεν προσδενόμαστε σε κρίσεις, οι οποίες την επόμενη στιγμή αποδείχνονται  επιζήμιες. Η επιθυμία μας δεν είναι να γίνουμε ή να βρούμε αλλιώτικους ανθρώπους, αλλά ένας είναι  ο νόμος για μας, να δίνουμε τα χέρια ο ένας στον άλλο, να υποστηριζόμαστε και να συνεργαζόμαστε.  Σε μια εποχή σαν τη σημερινή, η οποία απαιτεί ιδιαίτερα αυτή τη συνεργασία, δεν υπάρχει πια θέση  Digitized by 10uk1s 

για ματαιόδοξες επιδιώξεις. Σε τέτοιες ακριβώς εποχές ιδιαίτερα έντονα φανερώνονται οι αντιφάσεις  στις οποίες περιπλέκεται μια τέτοια τοποθέτηση, γιατί οι άνθρωποι με αυτού του είδους τις απόψεις  ναυαγούν πολύ εύκολα και στο τέλος ή πρέπει να καταπολεμηθούν ή να τύχουν συμπόνιας. Φαίνεται  πως  η  εποχή  μας  είναι  ιδιαίτερα  επιβλαβής  στη  ματαιοδοξία,  σε  τρόπο  που  θα  έπρεπε  να  βρεθούν  καινούργιες  μορφές  του  περιεχομένου,  ώστε  να  αποβλέπει  κανείς  στην  ικανοποίηση  της  ματαιοδοξίας του εκεί που θα έφερνε τουλάχιστο και ένα καλό στην ολότητα.  Με ποιο τρόπο δρα η ματαιοδοξία θα το δούμε στην παρακάτω περίπτωση: Μια νέα γυναίκα, η πιο  νέα ανάμεσα σε πολλά αδέρφια, ήταν παραχαϊδεμένη από τα πρώτα παιδικά της χρόνια. Ιδιαίτερα η  μητέρα  της  ήταν  πάντα  στη  διάθεσή  της  και  εκπλήρωνε  κάθε  της  επιθυμία.  Μ'  αυτό  τον  τρόπο  οι  απαιτήσεις  της  μικρής,  που  και  σωματικά  ήταν  πολύ  αδύνατη,  ανέβηκαν  αφάνταστα.  Κάποια  μέρα  ανακάλυψε  ότι  η  επιβολή  της  πάνω  στο  περιβάλλον  της  μεγάλωνε  ακόμη  πιο  πολύ,  αν  τύχαινε  ν'  αρρωστήσει. Η αρρώστια τής φάνηκε πως ήταν ένα αξιοθαύμαστο αγαθό. Έχασε την αποστροφή που  νοιώθουν οι υγιείς άνθρωποι εναντίον της αρρώστιας και δεν της ήταν πια δυσάρεστο από καιρό σε  καιρό  να  αισθάνεται  άσχημα.  Σύντομα  απόχτησε  μια  τέτοια  ικανότητα,  που  της  ήταν  εύκολο  να  υποκρίνεται  την άρρωστη, κυρίως όταν ήθελε να πετύχει κάτι.  Επειδή όμως πάντα κάτι ήθελε, ήταν  για τους άλλους στ' αλήθεια διαρκώς άρρωστη. Αυτές οι μορφές του α αισθήματος  της  ασθενείας  είναι  πολύ  συνηθισμένες  σε  παιδιά  και  μεγάλους  οι  οποίοι  αισθάνονται  μ'  αυτό  ότι  η  δύναμή  τους  μεγαλώνει. Με τον τρόπο αυτό ανέρχονται στην κορυφή της οικογένειας και ασκούν μια απεριόριστη  κυριαρχία πάνω στους άλλους. Εάν επιπλέον πρόκειται για χαϊδεμένα και αδύναμα άτομα, τότε αυτή  η δυνατότητα παίρνει τερατώδη έκταση και φυσιολογικά μαθαίνουν αυτό τον δρόμο Ακριβώς εκείνοι  οι  άνθρωποι  οι  οποίοι  έχουν  απολαύσει  τις  φροντίδες  των  άλλων  για  την  υγεία  τους.  Σύγχρονα  μπαίνουν σε ενέργεια και άλλα βοηθητικά μέσα: π.χ. αρχίζουν να μην τρώνε ή να τρώνε  πολύ λίγο.  Με  τούτο  μπορεί  να  επιτύχουν  πολλά.  Αποχτούν  κακή  εμφάνιση  και  έτσι  οι  άλλοι  αναγκάζονται  να  ασκηθούν στη μαγειρική τέχνη. Κοντά σ' αυτά αναπτύσσεται και η επιθυμία να έχουν πάντα κάποιον  κοντά  τους.  Τέτοιοι  άνθρωποι  δεν  αντέχουν  να  εγκαταλείπονται  μόνοι.  Σ'  αυτή  την  κατάσταση  φτάνουν  εύκολα  όταν  παρουσιάζονται  σαν  άρρωστοι  ή  οπωσδήποτε  απειλούμενοι  και  τούτο  δεν  πετυχαίνεται  Αλλιώτικα,  παρά  μόνο  αν  τοποθετηθούν  σε  μια  επικίνδυνη  κατάσταση,  π.χ.  με  την  εισαγωγή  σ'  ένα  νοσοκομείο,  ή  σε  μια  άλλη  κατάσταση  το  ίδιο  δύσκολη.  Πόσο  ικανός  είναι  ο  άνθρωπος  για  μια  τέτοια  διαίσθηση  το  δείχνει  το  όνειρο,  όπου  ο  άνθρωπος  έχει  εντυπώσεις  σαν  πραγματικά να υπήρχε μια ορισμένη κατάσταση.  Τέτοιου  είδους  άνθρωποι  πετυχαίνουν  να  επιβεβαιώνουν  αυτό  το  συναίσθημα  που  έχουν  ότι  είναι  άρρωστοι  με  τέτοιο  τρόπο  που  δεν  μπορεί  να  γίνει  καθόλου  λόγος  για  ψέμα,  προσποίηση  ή  φαντασίωση. Είναι κιόλας γνωστό ότι η συναίσθηση συμμετοχής σε μια κατάσταση μπορεί να έχει την  ίδια  επίδραση  που  αντιστοιχεί  στην  πραγματική  ύπαρξη  αυτής  της  κατάστασης.  Αυτοί  οι  άνθρωποι  είναι σε θέση π.χ. να κάνουν εμετό στ' αλήθεια ή να έχουν πραγματικό φόβο, σα να υπήρχε κάτι το  σιχαμερό  ή  ας  πούμε  ένας  κίνδυνος.  Συχνά  προδίδουν  επίσης  και  πώς  τα  καταφέρνουν.  Έτσι  η  γυναίκα  αυτή  εξήγησε  ότι  πότε  ‐  πότε  είχε  έναν  τέτοιο  φόβο  σα  να  επρόκειτο  να  τη  χτυπήσει  την  επόμενη στιγμή ο κεραυνός. Υπάρχουν άνθρωποι που τα φαντάζονται όλα αυτά με τέτοια πληρότητα,  ώστε  χάνουν  πραγματικά  την  ισορροπία  τους,  σε  σημείο  που  δεν  μπορεί  κανείς  να  πει  ότι  υποκρίνονται ή ότι απλώς πρόκειται για φαντασιώσεις. Αν ένας τέτοιος άνθρωπος πετύχει μ' αυτό τον  τρόπο να κάνει τους άλλους να αντιληφθούν τις ενδείξεις μιας αρρώστιας ή τουλάχιστο την ύπαρξη  συμπτωμάτων  νευρικότητας,  τότε  χρειάζεται  κάποιοι  να  παραμένουν  κοντά  του,  να  τον  προσέχουν  και  να  τον  περιποιούνται.  Αυτό  δηλαδή  απαιτεί  το  κοινωνικό  τους  αίσθημα.  Μ'  αυτό  τον  τρόπο  θεμελιώνεται η θέση επιβολής ενός τέτοιου αρρώστου.  Κάτω  απ'  αυτές  τις  συνθήκες  πρέπει  να  τονιστεί  η  αντίφαση  με  το  νόμο  της  κοινότητας,  ο  οποίος  απαιτεί να υπάρχει ευρύτατος σεβασμός στον συνάνθρωπο. Κατά κανόνα ανακαλύπτουμε σ' αυτούς  τους  ανθρώπους  ότι  δεν  είναι  εύκολα  σε  θέση  να  πάρουν  υπόψη  τους  τη  χαρά  ή  τον  πόνο  του  συνανθρώπου  τους,  να  μην  τον  πληγώνουν  και  ακόμη  λιγότερο  να  τον  υποστηρίζουν.  Ίσως  θα  μπορούσαν  να  κατορθώσουν  κάτι  τέτοιο  με  την  κινητοποίηση  όλων  των  δυνάμεών  τους,  όλης  της  Digitized by 10uk1s 

πολιτιστικής  καλλιέργειας και παιδείας που διαθέτουν ή, όπως γίνεται  συνηθέστερα, τουλάχιστο  να  δημιουργήσουν την εντύπωση ότι για κάποιο συνάνθρωπο έχουν εντελώς ιδιαίτερα φροντίσει. Όμως  στη βάση της συμπεριφοράς τους δε βρίσκεται τίποτε άλλο από φιλαυτία και ματαιοδοξία. Αυτό ήταν  και με την περίπτωσή μας. Η ανησυχία της άρρωστής μας για τους δικούς της ξεπέρασε φανερά όλα  τα όρια. Ήταν αρκετό να καθυστερήσει έστω και λίγο η μητέρα της να της πάει το πρόγευμα, για να  καταληφθεί  από μεγάλη ανησυχία. Τότε δεν ησύχαζε πριν  σηκωθεί ο άντρας της να κοιτάξει μήπως  συνέβη τίποτε στη μητέρα. Αυτή βέβαια με τον καιρό είχε αποχτήσει τη συνήθεια να παρουσιάζεται  ακριβώς  στην  ώρα  της.  Δεν  ήταν  πολύ  διαφορετική  η  τύχη  του  συζύγου,  ο  οποίος,  σαν  επιχειρηματίας,  έπρεπε  πάντα  να  παίρνει  υπόψη  του  ορισμένες  απαιτήσεις  πελατών  και  συναδέλφων. Όμως κάθε φορά που ερχόταν στο σπίτι αργότερα από τη συμφωνημένη ώρα, έβρισκε  τη γυναίκα του να έχει καταρρεύσει, συχνά λουσμένη στον ιδρώτα από την αγωνία. Με λίγα λόγια ένα  συφοριασμένο πλάσμα που του διηγιόταν πώς άντεξε σ' αυτά τα τρομερά βάσανα. Επίσης και αυτός  μπροστά  σ'  αυτή  την  κατάσταση  δεν  μπορούσε  να  κάνει  διαφορετικά,  παρά  να  είναι  στην  ώρα  του  ακριβής. Ίσως πολλοί αντιτάξουν ότι αυτή η γυναίκα, ενεργώντας κατ' αυτό τον τρόπο, δεν είχε τίποτε  να  κερδίσει.  Ότι  αυτό  που  πετύχαινε  δεν  ήταν  οπωσδήποτε  κανένας  σοβαρός  θρίαμβος.  Αν  όμως  σκεφτούμε ότι όλα αυτά δεν είναι παρά το μικρό τμήμα ενός συνόλου, ένα δείγμα για όλες τις σχέσεις  της  ζωής,  ότι  μ'  αυτό  τον  τρόπο  προετοιμάζεται  και  ολοκληρώνεται  μια  εκγύμναση  του  άλλου,  ότι  εκτός  αυτού  τούτη  η  γυναίκα  έχει  την  ψύχωση  μιας  αχαλίνωτης  μανίας  να  κυριαρχεί  και  ότι  στην  ικανοποίηση  αυτής  της  μανίας  βρίσκεται  η  ματαιοδοξία  της  και  αν  εκτός  αυτού  σκεφτούμε  πόσο  στοιχίζει  στον  ίδιο  τον  άνθρωπο  η  τάση  να  επιβάλλει  τη  θέλησή  του,  τότε  μόνο  μπορούμε  να  καταλάβουμε  ότι  γι'  αυτή  τη  γυναίκα  η  συμπεριφορά  αυτή  έχει  γίνει  ανάγκη.  Της  ήταν  αδύνατο  να  ζήσει  ήσυχη,  αν  τα  λόγια  της  δεν  έβρισκαν  ακριβή  και  χωρίς  όρους  ανταπόκριση,  και  επειδή  μια  συμβίωση δεν είναι μονάχα αυτό το πράγμα, δηλαδή το ότι ο άλλος φτάνει στην ώρα του, και επειδή  υπάρχουν  ακόμη  χιλιάδων  λογιών  σχέσεις  που  πρέπει  να  ρυθμιστούν  απ'  αυτή  την  προστακτική  συμπεριφορά της γυναίκας, υποστηρίζει τις διαταγές της με τις καταστάσεις πανικού που δημιουργεί.  Φροντίζει μ' αυτό τον τρόπο να εκπληρώνονται οι επιθυμίες της χωρίς όρους. Βλέπουμε λοιπόν  τ η ν   α ν η σ υ χ ί α   σ α   μ έ σ ο   ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς   τ η ς   μ α τ α ι ο δ ο ξ ί α ς .  Αυτή η συμπεριφορά μπορεί να τραβήξει τόσο μακριά, ώστε για έναν άνθρωπο να έχει μεγαλύτερη  σπουδαιότητα η επιβολή της θέλησής του, παρά η ίδια η υπόθεση. Τούτο το αποδείχνει η περίπτωση  ενός εξάχρονου κοριτσιού που είχε ένα τέτοιο αδάμαστο πείσμα, ώστε ήθελε πάντα να επιβάλλει ό,τι  του ερχόταν στον νου. Ήταν διαποτισμένο εντελώς από την επιθυμία να δείξει τη δύναμή του και να  υποχρεώσει  τους άλλους να υποκύψουν, αδιαφορώντας για τις συνέπειες.  Η μητέρα του, που πολύ  επιθυμούσε να του κάνει όλα τα χατίρια, αρκεί να ήξερε μόνο τι θα το ευχαριστούσε, δοκίμασε μια  φορά να του κάνει έκπληξη με το φαγητό που ιδιαίτερα αγαπούσε και του το έφερε λέγοντας: «Σου το  έφερα,  επειδή  ξέρω  πόσο  πολύ  σου  αρέσει».  Το  κορίτσι  πέταξε  τη  λιχουδιά  στο  πάτωμα  και  την  τσαλαπάτησε φωνάζοντας: «Δεν το θέλω καθόλου, αφού μού το φέρνεις εσύ. Το θέλω μόνο όταν το  θέλω εγώ». Μια άλλη φορά, όταν η μητέρα ρώτησε τι θα ήθελε να πιει στο πρόγευμα, γάλα ή καφέ,  στάθηκε  στην πόρτα και  μουρμούρισε με τρόπο που έγινε ακουστό: «Αν θα  πει αυτή γάλα, τότε θα  πιω καφέ, αν θα πει αυτή καφέ, τότε θα πιω γάλα».  Αυτό ήταν ένα παιδί που μιλούσε καθαρά. Αλλά ας μην ξεχνάμε ότι πολλά παιδιά είναι τέτοια χωρίς  να το λένε, ότι ίσως σε κάθε παιδί να φωλιάζει κάτι απ' αυτά τα χαρακτηριστικά έτσι που να επιδιώκει  με  μεγάλη  ενεργητικότητα  να  επιβάλλει  τη  θέλησή  του,  ακόμη  κι  όταν  δεν  έχει  κανένα  όφελος  απ'  αυτό, ή ακόμη κι όταν μπορεί μόνο να ζημιώσει. Τις πιο πολλές φορές τέτοια παιδιά θα γίνουν εκείνα  που  με  οποιοδήποτε  τρόπο  τους  έχει  υποβληθεί  το  προνόμιο  να  εκφράζουν  δική  τους  θέληση.  Οι  αφορμές  γι'  αυτό  δε  λείπουν  σήμερα.  Η  συνέπεια  είναι  ότι  βρίσκουμε  μεταξύ  των  ενηλίκων  πολύ  συχνότερα  ανθρώπους  οι  οποίοι  θέλουν  να  επιβάλουν  τη  θέλησή  τους,  παρά  τέτοιους  που  προσπαθούν  να  υποστηρίξουν  τους  συνανθρώπους  τους.  Μερικοί  προχωρούν  τόσο  πολύ  στη  ματαιοδοξία τους, ώστε δεν είναι σε θέση να κάνουν κάτι που ένας άλλος τους έχει συστήσει, ακόμη  και αν αυτό θα ήταν το πιο αυτονόητο πράγμα στον κόσμο ή ακόμη αν σήμαινε τη δική τους ευτυχία.  Είναι άνθρωποι οι οποίοι σε κάθε συνομιλία περιμένουν τη στιγμή που θα μπορούσαν να παρέμβουν  Digitized by 10uk1s 

με  τις  αντιρρήσεις  τους.  Σε  πολλούς  ανθρώπους  η  ματαιοδοξία  κεντρίζει  τόσο  τη  θέλησή  τους,  που  λένε «όχι» ακόμη και όταν θα ήθελαν να πουν «ναι».  Η  συνεχής  επιβολή  της  θέλησης  είναι  κάτι  που  πραγματικά  μόνο  μέσα  στα  πλαίσια  της  οικογένειας  πετυχαίνεται και καμιά φορά όχι και κει. Σ' αυτούς τους τύπους συχνά συγκαταλέγονται άνθρωποι οι  οποίοι  στην  επικοινωνία  τους  με  τους  ξένους  προσφέρουν  την  εικόνα  της  πιο  εξαιρετικής  φιλοφροσύνης  και  συγκαταβατικότητας.  Εννοείται  ότι  αυτή  η  σχέση  δεν  έχει  μεγάλη  διάρκεια  και  ύστερα από λίγο διακόπτεται. Μπορούμε να πούμε ότι δεν έχει επιζητηθεί. Επειδή όμως η ζωή είναι  τέτοια  που  φέρνει  τους  ανθρώπους  τον  ένα  κοντά  στον  άλλο,  μπορεί  καμιά  φορά  να  δούμε  έναν  άνθρωπο  να  κατακτά  όλων  τις  καρδιές,  αλλά  σύντομα  όλους  να  τους  εγκαταλείπει,  αφού  τους  έχει  κατακτήσει.  Αυτοί  οι  άνθρωποι  σχεδόν  πάντα  έχουν  τ η ν   τ ά σ η   ν α   π ε ρ ι ο ρ ί ζ ο ν τ α ι   σ τ ο ν   κ ύ κ λ ο   τ η ς   ο ι κ ο γ έ ν ε ι α ς . Το ίδιο συνέβαινε και με την άρρωστή μας. Συνεπεία του φιλόφρονου χαρακτήρα  με τον οποίο παρουσιαζόταν έξω από την οικογένεια ήταν παντού αγαπητή. Πάντα όμως όταν έβγαινε  από  το  σπίτι  επέστρεφε  σύντομα  σ'  αυτό.  Η  επιθυμία  να  επιστρέφει  πάντα  στην  οικογένεια  εκδηλωνόταν σ' αυτή με διάφορους τρόπους. Αν καμιά φορά πήγαινε σε συναναστροφές, την έπιανε  σε λίγο πονοκέφαλος και υποχρεωνόταν να γυρίσει στο σπίτι. Και τούτο γιατί στη συναναστροφή δεν  είχε  στον  ίδιο  βαθμό  το  συναίσθημα  της  υπεροχής,  όπως  μέσα  στην  οικογένεια.  Αν  λοιπόν  αυτή  η  γυναίκα το πρόβλημα της ζωής της, το πρόβλημα της ματαιοδοξίας της, μόνο μέσα στην οικογένειά  της μπορούσε να το λύσει, τότε έπρεπε πάντα να συμβαίνει κάτι που θα την ξανατραβούσε πίσω στην  οικογένεια.  Προχώρησε  τόσο  πολύ  που  τελικά  την  έπιανε  αγωνία  και  πανικός  κάθε  φορά  που  βρισκόταν ανάμεσα σε ξένους ανθρώπους. Δεν μπορούσε πια να πάει ούτε στο θέατρο και στο τέλος  ούτε στον δρόμο να βγει. Εδώ έχανε το συναίσθημα ότι οι άλλοι ήταν υποταγμένοι στη θέλησή της. Η  κατάσταση που ζητούσε δε βρισκόταν έξω από την οικογένεια και ιδιαίτερα στον δρόμο. Αυτό εξηγεί  την  αποστροφή  της  να  βγαίνει,  εκτός  αν  συνοδευόταν  από  πρόσωπα  της  «αυλής»  της.  Αυτή  ήταν  η  πραγματική  ιδανική  κατάσταση  που  αγαπούσε,  να  περιβάλλεται  από  ανθρώπους  οι  οποίοι  διαρκώς  ασχολούνται μαζί της.  Όπως  εξακριβώθηκε από την έρευνα, αυτό το πρότυπο το είχε δημιουργήσει  στη φαντασία της από τα πρώιμα παιδικά της χρόνια. Ήταν το μικρότερο από τα παιδιά∙ αδύναμη και  ασθενική, πάντοτε χρειαζόταν περισσότερη ζεστασιά παρά οι άλλοι. Μ' ένα δυνατό πιάσιμο συνέλαβε  αυτή την κατάσταση του παραχαϊδέματος και θα τη διατηρούσε σ' όλη της τη ζωή, αν αυτός ο τρόπος  πορείας δεν εμποδιζόταν από τους όρους της ζωής με τους οποίους ήρθε σε αντίφαση. Οι ανησυχίες  της  και  οι  καταστάσεις  αγωνίας  που  ήταν  τόσο  ισχυρές,  ώστε  οι  άλλοι  να  μην  μπορούν  τίποτε  να  αρνηθούν, πρόδιδαν ότι αυτή η γυναίκα, προσπαθώντας να λύσει το πρόβλημα της ματαιοδοξίας της,  βρέθηκε  σε  λαθεμένο  δρόμο.  Η  λύση  ήταν  κακή,  γιατί  σ'  αυτή  δεν  υπήρχε  η  θέληση  να  υποταχτεί  στους όρους της ανθρώπινης συμβίωσης. Τελικά τα βασανιστικά φαινόμενα έγιναν τόσο άσχημα που  αναγκάστηκε να καταφύγει στον γιατρό.  Χρειάστηκε σιγά ‐ σιγά να αποκαλύψει ολόκληρο το πλάνο ζωής που είχε οικοδομήσει στη διάρκεια  τόσων χρόνων. Ήταν πολλές οι αντιδράσεις που έπρεπε να υπερνικηθούν∙ αντιδράσεις που έδειχναν  ότι,  μολονότι  πήγε  στον  γιατρό,  κατά  βάθος  δεν  ήταν  πρόθυμη  ν'  αλλάξει  τίποτε,  θα  ένοιωθε  ευχαρίστηση  αν  ακόμη  εξακολουθούσε  να  κυριαρχεί  μέσα  στην  οικογένεια  και  αν  στον  δρόμο  δε  συνοδευόταν  από  καταστάσεις  αγωνίας.  Όμως  δεν  ήταν  δυνατό  να  έχει  το  ένα  χωρίς  το  άλλο.  Της  υποδείχτηκε ότι ήταν αιχμάλωτη του ίδιου του δικού της ασυνείδητου πλάνου ζωής και ότι ήθελε να  απολαμβάνει τα πλεονεκτήματά του, αλλά φοβόταν τα μειονεκτήματα.  Σ'  αυτό  το  παράδειγμα  καταδείχνεται  με  ιδιαίτερη  δύναμη  ότι  κάθε  αναπτυγμένη  ματαιοδοξία  αποτελεί βάρος για ολόκληρη τη ζωή, εμποδίζει την πρόοδο του ανθρώπου και τελικά επιφέρει την  κατάρρευση.  Η  ματιά  γι'  αυτές  τις  συναρτήσεις  είναι  αρκετά  θολή,  εφόσον  κατευθύνεται  μόνο  στα  πλεονεκτήματά τους. Σαν αποτέλεσμα αυτού πολλοί άνθρωποι έχουν την πεποίθηση ότι η φιλοδοξία  ή  σωστότερα  η  ματαιοδοξία  είναι  μια  πολύτιμη  ιδιότητα,  γιατί  δεν  αντιλαμβάνονται  ότι  αυτό  το  χαρακτηριστικό κάνει τον άνθρωπο να είναι πάντα δυσαρεστημένος και του αφαιρεί την ησυχία και  τον ύπνο. 

Digitized by 10uk1s 

Θα αναφέρουμε άλλη μια περίπτωση. Ένας εικοσιπεντάχρονος νέος έπρεπε να δώσει τις τελευταίες  εξετάσεις. Αποσύρθηκε όμως γιατί ξαφνικά τον κατέλαβε η ιδέα ότι είχε χάσει το ενδιαφέρον για όλα  τα  πράγματα.  Παρενοχλούμενος  από  τις  χειρότερες  διαθέσεις,  έκανε  στον  εαυτό  του  μια  δυσμενή  κριτική  και  στη  συνέχεια  απόχτησε  την  ιδέα  ότι  έγινε  ανίκανος.  Αναθυμούμενος  τα  παιδικά  του  χρόνια, έφτασε να κάνει βίαιες επιπλήξεις στους γονείς του, των οποίων η αμάθεια είχε παρεμποδίσει  την  εξέλιξή  του.  Μέσα  σ'  αυτή  την  κατάσταση  έκανε  επίσης  καμιά  φορά  τη  σκέψη  ότι  οι  άνθρωποι  ήταν  πραγματικά  ανάξιοι  και  δεν  παρουσίαζαν  κανένα  ενδιαφέρον  γι'  αυτόν.  Τέτοιες  σκέψεις  τον  οδήγησαν τελικά στην αυτοαπομόνωση.  Επίσης και σ' αυτή την περίπτωση αποδείχτηκε πως το κρυφό κίνητρο ήταν η ματαιοδοξία η οποία του  έδινε  προσχήματα  και  δικαιολογίες  να  μην  υποβληθεί  στη  δοκιμασία  και  τούτο  γιατί  ακριβώς  πριν  από  τις  εξετάσεις  τον  κατέλαβαν  αυτές  οι  σκέψεις,  του  παρουσιάστηκε  το  τρακ  και  η  αδιαθεσία  η  οποία τον έκανε ανίκανο. Όλα όμως αυτά είχαν για τον ίδιο αποφασιστική σημασία γιατί, αν τώρα δεν  έκανε  τίποτε,  έσωζε  το  συναίσθημα  της  προσωπικότητάς  του.  Έφερε  μαζί  του  ένα  δίχτυ  ασφαλείας  και δεν ήταν δυνατό να πέσει από τα χτυπήματα της κριτικής. Μπορούσε να παρηγοριέται ότι ήταν  άρρωστος  και  ανίκανος  εξαιτίας  μιας  σκοτεινής  μοίρας.  Σ'  αυτή  τη  συμπεριφορά  η  οποία  δεν  επιτρέπει να εκτεθεί ένας άνθρωπος αναγνωρίζουμε μια άλλη μορφή της ματαιοδοξίας. Του επιτρέπει  να κάνει στροφή ακριβώς τη στιγμή που πλησιάζει η απόφαση για την ικανότητά του. Σκέφτεται την  αίγλη που θα χάσει στην περίπτωση αποτυχίας και αρχίζει να αμφιβάλλει για τις ικανότητές του. Αυτό  είναι το μυστικό όλων εκείνων που δε βάζουν όλα τα δυνατά τους να καταλήξουν σε μια απόφαση.  Ο ασθενής μας συγκαταλέγεται σ' αυτού του είδους τους ανθρώπους. Από την αφήγησή του βγήκε ότι  πάντα  τέτοιος  ήταν.  Κάθε  φορά  που  πλησίαζε  η  στιγμή  να  πάρει  μια  απόφαση  κλονιζόταν.  Για  μας  που είμαστε ταγμένοι στη μελέτη της γραμμής κίνησης και του τρόπου πορείας ενός ανθρώπου αυτό  δε σημαίνει τίποτε άλλο παρά φρενάρισμα και ακινησία. Ήταν το μεγαλύτερο παιδί και το μοναδικό  αγόρι  ανάμεσα  σε  τέσσερες  αδερφές.  Ο  μοναδικός  που  προοριζόταν  για  σπουδές∙  σα  να  λέμε  το  φωτεινό σημείο της οικογένειας.  Πάνω του τοποθετήθηκαν οι προσδοκίες όλων. Ο πατέρας του δεν  παρέλειψε  να  ερεθίσει  τη  φιλοδοξία  του.  Προεξοφλούσε  τι  θα  γινόταν  στο  μέλλον  έτσι  που  τελικά  είχε  ένα  σκοπό  μόνο  μπρος  στα  μάτια  του:  να  είναι  κάτι  παραπάνω  από  τους  άλλους.  Και  τώρα  στεκόταν αυτός εδώ δα, γεμάτος αμφιβολίες αν θα μπορούσε να τα καταφέρει όλα αυτά. Σ' αυτό το  σημείο η ματαιοδοξία του τον υποχρέωσε σε υποχωρήσει.  Μ'  αυτό  τον  τρόπο  καταδείχνεται  ότι  στην  εξέλιξη  του  φιλόδοξου,  του  ματαιόδοξου  αξιώματος,  η  απόφαση  βγαίνει  από  μόνη  της  και  ο  δρόμος  που  απομένει  γίνεται  αδιάβατος.  Η  ματαιοδοξία  περιέρχεται  σε  μια  αξεδιάλυτη  αντίφαση  με  το  κοινωνικό  αίσθημα  και  δεν  υπάρχει  καμιά  διέξοδος  από την αντίφαση αυτή. Παρ' όλα αυτά βλέπουμε πως ματαιόδοξες φύσεις διασπούν ακόμη από τα  παιδικά τους χρόνια το φράγμα του κοινωνικού αισθήματος και προσπαθούν να τραβήξουν τον δικό  τους δρόμο. Μοιάζουν με έναν άνθρωπο ο οποίος έχει σχεδιάσει τον χάρτη μιας πόλης σύμφωνα με  τη  φαντασία  του  και  τώρα  τριγυρνά  σ'  αυτή  την  πόλη  και  ζητά  να  βρει  ο,τιδήποτε  στο  σημείο  που  αυτός το έχει με το δικό του σχέδιο τοποθετήσει. Φυσικά δε βρίσκει τίποτε από αυτά που ζητά και γι'  αυτό  κατηγορεί  την  πραγματικότητα.  Περίπου  αυτή  είναι  η  μοίρα  του  ματαιόδοξου  και  πεισματάρη  ανθρώπου. Σ' όλες τις σχέσεις του με τους συνανθρώπους προσπαθεί να επιβάλει τις αρχές του είτε  με  τη  βία  είτε  με  την  πονηρία  και  τη  μηχανορραφία.  Καραδοκεί  πάντα  να  βρει  την  ευκαιρία  να  κατηγορήσει  τους  άλλους  για  αδικίες  και  να  αποδείξει  πως  κάνουν  λάθη.  Είναι  ευτυχής  αν  καμιά  φορά πετύχει να αποδείξει, τουλάχιστο στον ίδιο τον εαυτό του, ότι είναι εξυπνότερος ή καλύτερος  από τους άλλους, ενώ εκείνοι δε δίνουν καμιά προσοχή σ' αυτό και όμως αποδέχονται τον αγώνα ο  οποίος κρατά ένα διάστημα και τελειώνει πότε με νίκη πότε με ήττα του ματαιόδοξου, γι' αυτόν όμως  πάντα με το συναίσθημα της υπεροχής και του δίκιου του.  Όλα  αυτά  είναι  φτηνά  τεχνάσματα.  Πάνω  σ'  αυτή  τη  βάση  ο  καθένας  μπορεί  να  φαντάζεται  ό,τι  επιθυμεί.  Μπορεί  έτσι,  όπως  συμβαίνει  στην  περίπτωσή  μας,  ένας  άνθρωπος  που  έχει  βρεθεί  στην 

Digitized by 10uk1s 

ανάγκη να σπουδάσει, να υποταχτεί στη σοφία ενός βιβλίου ή ακόμη να υποβληθεί σε μια εξέταση  κατά την οποία θα εξακριβωθεί η πραγματική κατάσταση των ικανοτήτων του, να συνειδητοποιήσει  ξαφνικά  όλη  την  ελαττωματικότητά  του.  Υπερεκτιμά  την  κατάσταση  βλέποντας  τα  πράγματα  από  λαθεμένη σκοπιά και την αντιλαμβάνεται με την έννοια ότι τώρα πια διακινδυνεύει όλη η ευτυχία της  ζωής του, όλη η αξία του. Περιπέφτει με αναγκαιότητα σε μια κατάσταση έντασης την οποία δεν είναι  σε θέση να υποφέρει κανένας άνθρωπος.  Επίσης κάθε άλλη συνάντηση γίνεται γι' αυτόν ένα ιδιαίτερο γεγονός. Κάθε προσφώνηση, κάθε λέξη,  εξετάζεται  και  εκτιμάται  από  την  άποψη  της  νίκης  ή  της  ήττας  του.  Είναι  ένας  αδιάκοπος  αγώνας  ο  οποίος  φυσικά  αφαιρεί  την  πραγματική  χαρά  της  ζωής  και  σπρώχνει  συνεχώς  σε  νέες  δυσκολίες  εκείνους  που  έκαναν  υπόδειγμα  για  τη  ζωή  τους  τη  φιλοδοξία,  τη  ματαιοδοξία  και  υπεροψία.  Όλα  αυτά  μπορεί  να  τα  έχει  μόνο  αν  οι  όροι  μιας  τέτοιας  ζωής  θα  τύχουν  γενικής  επιδοκιμασίας.  Όταν  όμως κάποιος τους σπρώξει στην άκρη, θα μπλοκάρει για τον εαυτό του όλους τους δρόμους προς τη  χαρά και την ευτυχία και θα ανακαλύψει ότι του απαγορεύονται όλα όσα για τους άλλους σημαίνουν  ευχαρίστηση και ευδαιμονία. Στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να ονειρεύεται με το συναίσθημα της  υπεροχής  πάνω  στους  άλλους,  αλλά  αυτά  τα  συναισθήματα  ποτέ  και  με  κανένα  τρόπο  δε  βρίσκουν  την  πραγματοποίησή  τους.  Ακόμη  και  αν  ο  ίδιος  κάποτε  την  είχε  αυτή  την  υπεροχή,  πάντα  θα  βρίσκονταν  αρκετοί  που  θα  ένοιωθαν  ευχαρίστηση  να  διαφιλονικήσουν  την  αξία  του.  Έναντι  αυτού  δεν  υπάρχει  κανένα  μέσο.  Κανένας  δεν  είναι  δυνατό  να  υποχρεωθεί  να  αναγνωρίσει  την  υπεροχή  κάποιου  και  έτσι  δεν  απομένει  στον  ματαιόδοξο  παρά  μόνο  η  δική  του  θολή  και  εντελώς  αβέβαιη  εκτίμηση για τον εαυτό του. Μοναδικό αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης είναι ότι, αν υποχρεωθεί  να  κάνει  κάτι,  του  είναι  δύσκολο  να  επιδιώξει  πραγματικές  επιτυχίες  ή  να  υποστηρίξει  θετικά  τους  συνανθρώπους. Απ' αυτό δεν κερδίζει κανένας άνθρωπος.  Όλοι είναι  πάντα το σημείο επίθεσης και  εκτεθειμένοι συνεχώς στην καταστροφή. Είναι σα να έχει επιβληθεί σ' αυτούς τους ανθρώπους σαν  καθήκον να φαίνονται πάντα μεγάλοι και υπερέχοντες.  Κάτι  το  διαφορετικό  είναι  όταν  η  α ξ ί α   ε ν ό ς   α ν θ ρ ώ π ο υ   δικαιολογείται  από  το  γεγονός  ότι  υποστηρίζει  τους  άλλους.  Τότε  η  αξία  πηγάζει  από  τον  ίδιο  τον  εαυτό  του  και,  αν  ακόμη  αυτή  αμφισβητηθεί,  τούτο  δεν  έχει  καμιά  ιδιαίτερη  δύναμη.  Ο  άνθρωπος  μπορεί  να  παραμείνει  εντελώς  ήρεμος, γιατί ακριβώς δεν έχει τοποθετήσει τα πάντα πάνω στη ματαιοδοξία του. Αποφασιστικό ρόλο  σ'  αυτή  την  περίπτωση  παίζει  το  βλέμμα  του  που  κατευθύνεται  στο  ίδιο  το  πρόσωπό  του  και  η  συνεχής  προσπάθεια  ανύψωσης  της  δικής  του  προσωπικότητας.  Ο  ρόλος  του  ματαιόδοξου  είναι  πάντα ο ρόλος αυτού που πάντα αναμένει και παίρνει. Εάν τον συγκρίνει κανείς με κείνον τον τύπο ο  οποίος κατέχει ένα αναπτυγμένο κοινωνικό αίσθημα και διαρκώς περιφέρεται με το βουβό ερώτημα,  «τι μπορώ να δώσω;» τότε θα αναγνωρίσει αμέσως την τεράστια διαφορά σε αξία.  Έτσι φτάνουμε στην ιδέα την οποία οι λαοί με πολλή βεβαιότητα προαισθάνθηκαν πριν από χιλιάδες  χρόνια και η οποία εκφράζεται στα σοφά λόγια της Βίβλου: ττ ο   ν α   δ ί ν ε ι ς   ε ί ν α ι   α γ ι ό τ ε ρ ο   α π ό   τ ο   ν α   π α ί ρ ν ε ι ς .  Αν  σήμερα  σκεφτούμε  πάνω  στο  νόημα  που  έχουν  αυτές  οι  λέξεις  οι  οποίες  είναι  έκφραση  μιας  πανάρχαιας  και  τεράστιας  ανθρώπινης  πείρας,  τότε  θα  αναγνωρίσουμε  ότι  αυτό  που  αναφέρεται  εδώ  είναι  η  διάθεση,  η  διάθεση  να  δώσεις,  να  υποστηρίξεις,  να  βοηθήσεις,  η  διάθεση  που περικλείει σα δώρο Θεού μια εξισορρόπηση και αρμονία της ψυχικής ζωής. Παρουσιάζεται από  μόνη της σ' αυτόν που δίνει, ενώ εκείνος που πιο πολύ είναι προσανατολισμένος στο να παίρνει, είναι  πιο  πολύ  αφηρημένος,  ανικανοποίητος  και  συνεχώς  απασχολημένος  με  τι  θα  έπρεπε  ακόμη  να  επιτύχει και να ιδιοποιηθεί, για να είναι εντελώς ευτυχισμένος. Επειδή η ματιά του δεν κατευθύνεται  ποτέ στις ανάγκες των άλλων και η ξένη δυστυχία του φαίνεται σαν ευτυχία δική του, δεν υπάρχει στη  σκέψη  του  καθόλου  χώρος  για  συνδιαλλαγή.  Απαιτεί  με  αδυσώπητο  τρόπο  να  σκύψουν  οι  άλλοι  στους  νόμους  που  έκανε  η  φιλαυτία  του.  Απαιτεί  να  υπάρξει  ένας  ουρανός  άλλος  απ'  αυτόν  που  υπάρχει, άλλες σκέψεις και άλλα αισθήματα. Με λίγα λόγια η δυσαρέσκεια και η αλαζονεία του είναι  το ίδιο τερατώδεις, όπως όλα όσα βρίσκουμε σ' αυτόν. 

Digitized by 10uk1s 

Άλλες  τελείως  εξωτερικές  και  πιο  πρωτόγονες  μορφές  εμφάνισης  της  ματαιοδοξίας  συναντούμε  σε  ανθρώπους, οι οποίοι ντύνονται με τρόπο υπερβολικό και στολίζονται όπως οι δανδήδες και μ' αυτό  τον  τρόπο  θέλουν  να  καταπλήξουν  τους  άλλους,  όπως  στα  παλιά  χρόνια  οι  άνθρωποι  που  προσπαθούσαν να διακριθούν ή όπως και σήμερα ακόμη οι πρωτόγονοι λαοί, όπου π.χ. αρκεί για την  περηφάνια ενός πρωτόγονου να στολίσει το κεφάλι του με ένα μεγάλο φτερό. Υπάρχει ένας μεγάλος  αριθμός  ανθρώπων  οι  οποίοι  αισθάνονται  την  πιο  βαθιά  ικανοποίηση  αν  κυκλοφορούν  ντυμένοι  πάντα ωραία και σύμφωνα με την τελευταία λέξη της μόδας. Τα διάφορα στολίδια που φορτώνονται  αυτού του είδους οι άνθρωποι δείχνουν τη ματαιοδοξία τους με τον ίδιο τρόπο που και τα αυστηρά  ρητά,  τα  πολεμικά  εμβλήματα  ή  όπλα  αποβλέπουν  στην  τρομοκράτηση  του  εχθρού.  Πότε  ‐πότε  βρίσκουμε, ιδιαίτερα στους άντρες, ζωγραφιές ερωτικού χαρακτήρα, όπως είναι τα τατουάζ κλπ.  Μπροστά σ' ένα τέτοιο θέαμα θα νοιώσουμε πάντα πως αυτός που επιδείχνεται έστω και μ' αυτό τον  αδιάντροπο  τρόπο  επιδιώκει  να  εντυπωσιάσει.  Μερικοί  άνθρωποι,  όταν  συμπεριφέρονται  αδιάντροπα, έχουν το συναίσθημα ενός είδους μεγαλοσύνης και υπεροχής. Άλλοι πάλι έχουν αυτό το  ίδιο συναίσθημα, όταν δείχνονται  σκληροί, χωρίς  αισθήματα,  άκαμπτοι ή κλειστοί  στον  εαυτό τους.  Αυτό μπορεί πολλές φορές να είναι μόνο φαινομενικό, ενώ στην πραγματικότητα αυτοί οι άνθρωποι  βρίσκονται  πιο κοντά στην ευαισθησία, παρά στην ωμότητα και τον τραχύ ιπποτισμό. Ιδιαίτερα  στα  παιδιά, βρίσκουμε συχνά ένα είδος αναισθησίας, μια εχθρική στάση απέναντι στις παρορμήσεις του  κοινωνικού  αισθήματος.  Μια  έκκληση  στα  αισθήματα  ανθρώπων  οι  οποίοι  παρακινούνται  από  μια  ματαιοδοξία  αυτού  του  είδους,  που  παίζουν  με  ευχαρίστηση  ένα  ρόλο  στον  οποίο  άλλοι  θα  υπέφεραν, είναι το χειρότερο που μπορεί να κάνει κανείς. Σε μια τέτοια περίπτωση το πολύ ‐ πολύ θα  παρακινηθούν να σκληρύνουν ακόμη περισσότερο τη στάση τους.  Έχει αναφερθεί κιόλας πιο πριν ότι η ματαιοδοξία συχνά φορά μάσκα. Πολλές φορές οι ματαιόδοξοι  άνθρωποι  είναι  αναγκασμένοι,  για  να  μπορέσουν  να  κυριαρχήσουν  πάνω  στους  άλλους,  να  τους  αιχμαλωτίσουν και να τους προσδέσουν στο άρμα τους. Γι' αυτό δε μάς επιτρέπεται να γοητευόμαστε  από τη  φ ι λ ο φ ρ ο σ ύ ν η , τη  φ ι λ ι κ ή   σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά  και την  π ρ ο θ υ μ ί α  ενός ανθρώπου και να μην  αφήνουμε  να  εξαπατηθούμε,  γιατί  παρ'  όλα  αυτά  συνήθως  πρόκειται  για  έναν  πολέμιο,  έναν  επιτιθέμενο  που  επιδιώκει  να  κυριαρχήσει  και  να  επιβάλει  τη  θέλησή  του  στους  άλλους.  Η  πρώτη  φάση  ενός  τέτοιου  αγώνα  πρέπει  ακριβώς  να  είναι  αυτή,  δηλαδή  να  εκτιμήσει  με  βεβαιότητα  τον  αντίπαλο και να τον επηρεάσει τόσο που αυτός να εγκαταλείψει κάθε επιφύλαξη. Σ' αυτή την πρώτη  φάση, της φιλικής ανταπόκρισης, ο καθένας είναι εύκολα πρόθυμος να πιστέψει ότι έχει να κάνει με  έναν άνθρωπο με πολύ αναπτυγμένο κοινωνικό αίσθημα. Αλλά η δεύτερη πράξη που ακολουθεί μάς  δείχνει  το  λάθος.  Αυτοί  είναι  οι  άνθρωποι  για  τους  οποίους  λέμε  ότι  μάς  έχουν  απογοητεύσει,  ότι  κατέχουν  δυο  ψυχές.  Δεν  είναι  όμως  παρά  μια  μόνο  ψυχή,  που  έχει  μια  αξιαγάπητη  αρχή  και  μια  πολεμική  συνέχεια.  Αυτή  η  κολακευτική  αρχική  στάση  μπορεί  να  εξελιχθεί  τόσο,  ώστε  μ'  αυτή  να  κατακτούν τις ψυχές των άλλων. Αυτοί οι άνθρωποι φέρνουν συχνά στην επιφάνεια χαρακτηριστικά  εξαιρετικής αφοσίωσης, που αυτά και μόνο είναι κιόλας γι' αυτούς σχεδόν ένας θρίαμβος. Μπορούν  να εκφράζουν με τα λόγια τον πιο καθαρό ανθρωπισμό και να τον αποδείχνουν με δήθεν ενέργειες.  Πολλοί  μάλιστα  το  κάνουν  αυτό  με  τόσο  εντυπωσιακό  τρόπο,  ώστε  αυτός  που  ξέρει  γίνεται  προσεχτικός. Ένας Ιταλός ψυχολόγος της εγκληματολογίας είπε κάποτε: «όταν η ιδανική στάση ενός  ανθρώπου ξεπερνά ορισμένα όρια, όταν η καλοσύνη του και η ανθρωπιά του παίρνουν μορφές που  εντυπωσιάζουν,  τότε  κάθε  δυσπιστία  είναι  απόλυτα  δικαιολογημένη».  Φυσικά  πρέπει  κανείς  και  μ'  αυτή  την  αντίληψη  να  είναι  κάπως  προσεχτικός,  χωρίς  όμως  και  να  αποκλείει  την  αναγνώριση  ότι  θεωρητικά και πρακτικά είναι αιτιολογημένη. Επίσης και ο Γκαίτε στα Βενετσιάνικα επιγράμματά του  πλησιάζει αυτή την ιδέα. Σ' ένα απ' αυτά λέει:  Κάθε φαντασιοκόπο καταδικάστε τον  στα τριάντα του χρόνια.  Αν γνωρίσει μια φορά τον κόσμο,  ο απατημένος γίνεται κατεργάρης. 

Digitized by 10uk1s 

Γενικά αυτός ο τύπος αναγνωρίζεται εύκολα. Όταν κανείς δεν αγαπά τα καλοπιάσματα, τότε αυτός ο  άνθρωπος  τού  γίνεται  αντιπαθής  και  αρχίζει  να  φυλάγεται.  Οι  φιλόδοξοι  άνθρωποι  θα  έπρεπε  να  αποφεύγουν  τη  χρησιμοποίηση  τέτοιων  μέσων.  Είναι  προτιμότερο  να  μην  παίρνει  κανείς  αυτό  τον  δρόμο και να παραμένει σε μια πορεία πιο απλή.  Γνωρίζουμε κιόλας από τη γενική τους πλευρά τις καταστάσεις από τις οποίες μπορεί να αναπτυχθούν  ψυχικά  λοξοδρομήματα.  Οι  δ υ σ κ ο λ ί ε ς   σ τ η   δ ι α π α ι δ α γ ώ γ η σ η   προέρχονται  από  το  γεγονός  ότι  έχουμε  να  κάνουμε  με  παιδιά  που  έχουν  πάρει  μια  θέση  πολεμική  απέναντι  στο  περιβάλλον  τους.  Ενώ  ο  παιδαγωγός  στην  καλύτερη  περίπτωση  ξέρει  τις  θεμελιωμένες  πάνω  στη  λογική  της  ζωής  υποχρεώσεις του, δεν έχουμε καμιά δυνατότητα να κάνουμε αυτή τη λογική υποχρεωτική και για το  παιδί. Ο καλύτερος τρόπος θα ήταν να αποφύγουμε την πολεμική κατάσταση, κάτι που μπορούμε να  το  πετύχουμε  ευκολότερα  και  καλύτερα,  αν  θεωρήσουμε  και  μεταχειριστούμε  το  παιδί  όχι  σαν  αντικείμενο, αλλά σαν υποκείμενο, σα σύντροφο και σα συνάνθρωπο με όλα του τα δικαιώματα. Τότε  δε  θα  είναι  εύκολο  να  καταντούν  τα  παιδιά  να  παίρνουν  θέση  αγωνιστική  εξαιτίας  του  αισθήματος  της  κατάθλιψης  και  απώθησης,  από  την  οποία  στη  συνέχεια  αναπτύσσεται  αυτόματα  μέσα  στα  πλαίσια  του  πολιτισμού  μας  η  στραβή  φιλοδοξία  που  ανακατώνεται  σε  διάφορους  βαθμούς  και  ποσότητα με όλες τις σκέψεις, ενέργειες και χαρακτήρες και δίνει αφορμή να γίνεται δυσκολότερη η  ζωή  και  που  πολλές  φορές  οδηγεί  στις  πιο  δύσκολες  περιπλοκές,  ήττες  και  κατάρρευση  της  προσωπικότητας.  Πολύ  χαρακτηριστικά  είναι  ότι  η  πηγή,  από  την  οποία  αντλούμε  πραγματικά  για  πρώτη  φορά  την  ανθρωπογνωσία,  τα  παραμύθια,  διαθέτουν  ένα  πλήθος  από  παραδείγματα  που  μας  δείχνουν  τη  ματαιοδοξία και τη σοβαρότητά της. Ένα παραμύθι που μάς δείχνει με ιδιαίτερα δραστικό τρόπο την  αχαλίνωτη  ανάπτυξη  της  ματαιοδοξίας  και  την  αυτόματη  καταστροφή  που  φέρνει  αυτή,  είναι  το  παραμύθι  του  Άντερσεν  «Η  στάμνα  με  το  ξύδι».  Μια  φορά  ένας  ψαράς  χάρισε  σ'  ένα  ψάρι  την  ελευθερία  του.  Το  ψάρι,  για  να  τον  ευχαριστήσει,  του  επέτρεψε  να  εκφράσει  μια  επιθυμία  του.  Η  επιθυμία  του  ψαρά  εκπληρώθηκε.  Η  ανικανοποίητη  όμως  και  ματαιόδοξη  γυναίκα  του  ψαρά  που  ήθελε να γίνει στην αρχή κόμισσα, ύστερα βασίλισσα και στο τέλος Θεός, έστελνε διαρκώς τον άντρα  της  στο  ψάρι,  ώσπου  εκείνο  στο  τέλος  αγανακτεί,  όταν  ακούει  την  τελευταία  επιθυμία  και  εγκαταλείπει τον ψαρά για πάντα.  Δεν  υπάρχουν  ανώτατα  όρια  στην  ανάπτυξη  της  φιλοδοξίας.  Είναι  ενδιαφέρον  να  παρατηρήσουμε  πως  και  στα  παραμύθια,  όπως  και  στην  πραγματικότητα,  καθώς  και  στην  υπερθερμασμένη  ψυχική  ζωή του ματαιόδοξου ανθρώπου, η ανάπτυξη της επιθυμίας για εξουσία και δύναμη καταλήγει σ' ένα  είδος θεϊκού ιδεώδους. Δε χρειάζεται συχνά να ψάξουμε πολύ, για να ανακαλύψουμε ότι ένας τέτοιος  άνθρωπος  —  όπως  συμβαίνει  στις  πιο  σοβαρές  περιπτώσεις  με  τους  ανθρώπους  αυτής  της  κατηγορίας — ή φέρεται σα να ήταν ο ίδιος Θεός ή στη θέση του Θεού ή έχει τέτοιους σκοπούς και  επιδιώξεις  που  η  πραγματοποίησή  τους  θα  τον  έκανε  Θεό.  Αυτό  το  φαινόμενο,  η  επιδίωξη  εξομοίωσης με τον Θεό, είναι το πιο ακρινό σημείο της τάσης που υπάρχει σ' έναν τέτοιο άνθρωπο να  ξεπεράσει τα όρια της προσωπικότητάς του. Ακριβώς στις μέρες μας είναι αυτό πιο φανερό. Όλες οι  επιθυμίες  και  τα  ενδιαφέροντα  που  συγκεντρώνονται  γύρω  από  τον  π ν ε υ μ α τ ι σ μ ό   και  την  τ η λ ε π ά θ ε ι α   αποκαλύπτουν  ανθρώπους,  οι  οποίοι  ανυπομονούν  να  ξεπεράσουν  τα  δοσμένα  όρια  που  αποδίδουν  στον  εαυτό  τους  δυνάμεις  που  δεν  κατέχουν  οι  άνθρωποι,  και  οι  οποίοι  θέλουν  να  καταργήσουν τον χρόνο, αναζητώντας πέρα από χρόνο και τόπο να συνδεθούν με τα πνεύματα των  πεθαμένων.  Αν  ψάξουμε  βαθύτερα,  βρίσκουμε  ότι  ένα  μεγάλο  μέρος  των  ανθρώπων  έχει  την  επιθυμία  να  εξασφαλίσει  τουλάχιστο  μια  θεσούλα  κοντά  στον  Θεό.  Υπάρχουν  ακόμη  και  σήμερα  πολλά σχολεία που το ιδεώδες της παιδαγωγικής τους είναι να κάνουν τους ανθρώπους όμοιους με  τον  Θεό.  Παλιότερα  αυτό  ήταν  το  άπαν  της  θρησκευτικής  διαπαιδαγώγησης.  Μόνο  ανατριχιάζοντας  μπορούμε να διαπιστώσουμε τι βγήκε απ' αυτή την παιδεία. Καταλαβαίνουμε ότι πρέπει να ψάξουμε  τριγύρω  μας  για  ένα  πιο  κατάλληλο  ιδανικό.  Αν  παραλείψουμε  τα  ψυχολογικά  αίτια,  μεγάλο  ρόλο  παίζει το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας αντλεί σχεδόν τις πρώτες γνώσεις για  τη φύση του ανθρώπου από κείνα τα λόγια της Βίβλου που δηλώνουν ότι ο άνθρωπος πλάστηκε κατ'  Digitized by 10uk1s 

εικόνα και ομοίωση του Θεού, πράγμα που αφήνει στην παιδική ψυχή σημαντικές και συχνά βαριές  σε  συνέπειες  εντυπώσεις.  Φυσικά  η  Βίβλος  είναι  ένα  υπέροχο  έργο  που  διαβάζεται  πάντα  με  θαυμασμό, εφόσον κανείς έχει ωριμάσει, ώστε να την καταλαβαίνει. Αν όμως θέλουμε ν' αρχίσουν τα  παιδιά  μ'  αυτή,  πρέπει  τουλάχιστο  να  τη  σχολιάσουμε  σ'  ορισμένα  σημεία  και  να  τα  διδάξουμε  να  είναι  μετριόφρονα,  να  μη  νομίζουν  ότι  διαθέτουν  τίποτε  μαγικές  δυνάμεις  και  να  μην  απαιτούν  να  υποτάσσονται  όλοι  στη  θέλησή  τους,  επειδή  δήθεν  δημιουργήθηκαν  κατ'  εικόνα  και  ομοίωση  του  Θεού.  Πολύ  συγγενικό  και  πολύ  συχνά  απαντώμενο  είναι  το  ιδανικό  του  ν η σ ι ο ύ   τ ω ν   μ α κ ά ρ ω ν ,  όπου  όλες οι επιθυμίες εκπληρώνονται. Τα παιδιά βέβαια δεν παίρνουν ποτέ σαν πραγματικότητα τέτοιες  παραμυθένιες εικόνες. Αν όμως σκεφτούμε το μεγάλο ενδιαφέρον των παιδιών για τα μάγια, τότε δεν  πρέπει  να  αμφιβάλλουμε  ότι  τουλάχιστο  έλκονται  από  την  επιθυμία  να  σκεφτούν  προς  αυτή  την  κατεύθυνση. Η ιδέα του μαγέματος και της μαγικής επίδρασης είναι πολύ έντονη στους ανθρώπους  και  συχνά  δεν  την  εγκαταλείπουν  ούτε  στα  βαθιά  γεράματα.  Τουλάχιστο  σ'  ένα  σημείο  δεν  είναι  κανένας  άνθρωπος  απαλλαγμένος  από  παρόμοιες  ιδέες.  Είναι  οι  σκέψεις  και  το  συναίσθημα  της  μαγικής  επιρροής  που  ασκεί  το  γυναικείο  φύλο  στον  άντρα.  Υπάρχουν  πολλοί  άνθρωποι  που  συμπεριφέρονται  σα  να  είναι  εκτεθειμένοι  στις  μαγικές  δυνάμεις  της  ερωτικής  συντρόφου.  Όταν  κάνουμε αυτή τη σκέψη μας έρχεται στη μνήμη η εποχή που αυτή η ιδέα ήταν πιο πλατιά διαδομένη,  που η γυναίκα από τις πιο τιποτένιες αφορμές μπορούσε να μπει στον κίνδυνο να θεωρηθεί μάγισσα  ή  στρίγγλα,  πράγμα  που  βάραινε  σαν  εφιάλτης  πάνω  σ'  όλη  την  Ευρώπη  και  σ'  ορισμένο  βαθμό  καθόρισε  την  τύχη  της.  Ένα  εκατομμύριο  γυναίκες  έπεσαν  θύματα  αυτής  της  παραφροσύνης.  Αν  το  εκτιμήσουμε σωστά αυτό, δεν μπορούμε πια να μιλούμε για ασήμαντες πλάνες, αλλά το λιγότερο να  τις εξισώσουμε με τις δίκες της Ιερής Εξέτασης ή τον παγκόσμιο πόλεμο.  Πάνω  στα  χνάρια  της  επιθυμίας  για  εξομοίωση  με  τον  Θεό  συναντούμε  το  φαινόμενο  της  ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς   τ ω ν   θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ώ ν   α ν α γ κ ώ ν  με τρόπο καταχρηστικό, με τρόπο που αναζητεί σ'  αυτή  την  ικανοποίηση  της  ματαιοδοξίας.  Φτάνει  να  σκεφτούμε  πόσο  σημαντικό  μπορεί  να  είναι  ιδιαίτερα  για  έναν  ψυχικά  συντριμμένο  άνθρωπο,  όταν  αυτός  πάνω  απ'  όλες  τις  συμφορές  και  τα  εμπόδια  συνδέεται  με  τον  Θεό  του  και  αρχίζει  μαζί  του  τον  διάλογο,  πώς  αισθάνεται,  όταν  με  ευλαβικές  ενέργειες  και  προσευχές  πιστεύει  πως  είναι  σε  θέση  να  κατευθύνει  τη  θέλησή  του  στην  τροχιά που αυτός χρειάζεται. Πόσο σημαντικό είναι να μπορεί να επικοινωνεί μαζί του πρόσωπο με  πρόσωπο  και  μ'  αυτό  τον  τρόπο  να  αισθάνεται  ότι  βρίσκεται  κοντά  στον  Θεό.  Πολλές  φορές  τέτοια  φαινόμενα είναι πολύ μακριά από αυτό που μπορεί κανείς να ονομάσει γνήσια θρησκευτικότητα, και  γι'  αυτό  κάνουν  νοσηρή  εντύπωση.  Π.χ.  αν  κάποιος  ισχυρίζεται  ότι  δεν  μπορεί  να  κοιμηθεί  αν  προηγούμενα  δεν  πει  μια  οποιαδήποτε  προσευχή  και  τούτο  γιατί,  αν  δεν  προσευχηθεί,  μπορεί  να  συμβεί  σ'  έναν  κάποιο  άνθρωπο  κάποιο  δυστύχημα.  Όλη  αυτή  την  ιστορία  θα  τη  θεωρήσουμε  σαπουνόφουσκα, αν μια τέτοια ανακοίνωση τη συλλάβουμε αρνητικά και την εννοήσουμε έτσι: αν πω  αυτή  την  προσευχή,  τότε  δεν  είναι  δυνατό  να  συμβεί  τίποτε  κακό.  Αυτοί  είναι  δρόμοι,  πάνω  στους  οποίους  μπορεί  εύκολα  κανείς  να  φτάσει  στο  αίσθημα  του  προσωπικού  γοητευτικού  μεγαλείου.  Αυτός ο άνθρωπος πιστεύει ότι πραγματικά πέτυχε ως αυτή την ώρα να εμποδίσει να πάθει κάποιος  άλλος  ένα  δυστύχημα.  Επίσης  και  στα  ονειροπολήματα  αυτών  των  ανθρώπων  θα  βρούμε  ότι  υψώνονται  πολύ  πιο  πάνω  από  κάθε  ανθρώπινο  μέτρο.  Μας  αποκαλύπτονται  κούφιες  ενέργειες,  δραστηριότητες  που  δεν  μπορούν  να  αλλάξουν  τίποτε  από  την  πραγματική  φύση  των  πραγμάτων,  που  μόνο  σα  δημιουργήματα  φαντασίας  έχουν  κάποιο  νόημα  και  οι  οποίες  εμποδίζουν  τον  φορέα  τους να συμφιλιωθεί με την πραγματικότητα.  Στον  πολιτισμό  μας  παίζει  μεγάλο  ρόλο  ένα  πράγμα,  το  οποίο  καμιά  φορά  θεωρείται  ότι  κατέχει  μαγικές δυνάμεις. Αυτό είναι το  χ ρ ή μ α . Πολλοί νομίζουν ότι με το χρήμα μπορούν να πετύχουν τα  πάντα και γι' αυτό δεν πρέπει να απορούμε όταν η φιλοδοξία και η ματαιοδοξία απασχολούνται με  οποιοδήποτε τρόπο με το χρήμα και την ιδιοκτησία. Μ' αυτή την έννοια πρέπει να εννοήσουμε εκείνη  την αδίστακτη επιδίωξη για την απόχτηση ιδιοκτησίας, που μας κάνει σχεδόν να πιστεύουμε ότι έχει  παθολογικά  ή  φυλετικά  αίτια.  Ωστόσο  και  αυτό  το  φαινόμενο  δεν  είναι  παρά  η  ματαιοδοξία  που  Digitized by 10uk1s 

ενεργεί έτσι, ώστε να θέλει κανείς να μαζεύει όλο και περισσότερα χρήματα, για να έχει στα χέρια του  και κάτι από αυτή τη μαγική δύναμη και εξαιτίας της να αισθάνεται ανώτερος. Ένας απ' αυτούς τους  πολύ πλούσιους ανθρώπους, ο οποίος εξακολουθούσε, παρ' όλο που αυτό που είχε θα έπρεπε να του  φτάνει, να κυνηγά το χρήμα, μετά από ένα δισταγμό ομολόγησε τελικά: «Βλέπετε αυτή είναι ακριβώς  η δύναμη που σε τραβά πάντα κοντά της». Αυτός ο άνθρωπος το ήξερε πολύ καλά, ωστόσο οι άλλοι  δεν  έπρεπε  να  το  μάθουν.  Η  κατοχή  δύναμης  είναι  σήμερα  τόσο  συνδεμένη  με  το  χρήμα  και  την  ιδιοκτησία, η επιδίωξη του πλούτου και της ιδιοκτησίας φαίνεται σε πολλούς τόσο φυσική, ώστε δεν  αντιλαμβάνονται  πια  ότι  αυτοί  οι  οποίοι  κυνηγούν  το  χρήμα  κινούνται  αποκλειστικά  από  τη  ματαιοδοξία.  Τέλος  αναφέρουμε  ακόμη  μια  περίπτωση,  η  οποία  θα  μάς  δείξει  για  μια  ακόμη  φορά  όλες  τις  λεπτομέρειες και ταυτόχρονα θα μάς φέρει πιο κοντά στην κατανόηση ενός άλλου φαινομένου, στο  οποίο η ματαιοδοξία παίζει ένα μεγάλο ρόλο. Αυτό το φαινόμενο είναι η κατάσταση της κατάπτωσης.  Πρόκειται για δυο αδέρφια, εκ των οποίων ο μικρότερος αδερφός θεωρούνταν σαν ανίκανος, ενώ η  μεγαλύτερη  αδερφή  είχε  φήμη  για  την  εξαιρετική  δραστηριότητά  της.  Όταν  πια  ο  αδερφός  δεν  μπορούσε να τα βγάλει πέρα στον ανταγωνισμό μαζί της, εγκατέλειψε τον αγώνα. Από την αρχή τον  είχαν  παραμερίσει  και  μολονότι  τώρα  προσπαθούσαν  όλοι  να  απαλλάξουν  τον  δρόμο  του  από  εμπόδια υπήρχε ένα μεγάλο βάρος που τον κατέθλιβε και γι' αυτόν σήμαινε ότι ήταν ανίκανος. Από  τότε που ήταν μικρό παιδί τον είχαν κάνει να πιστέψει ότι η αδερφή του ήταν σε θέση ευκολότερα να  υπερνικήσει  τις  δυσκολίες  της  ζωής,  ενώ  αυτός  προοριζόταν  για  τα  πιο  μικρά  πράγματα  αυτού  του  κόσμου. Η ευνοϊκή θέση της αδερφής του πρόβαλλε κατά τρόπο απατηλό τη δική του ανεπάρκεια, η  οποία  κάθε  άλλο  παρά  αληθινή  ήταν.  Φορτωμένος  μ'  αυτό  το  βάρος,  πήγε  στο  σχολείο  και  κει  ακολούθησε την πορεία ενός παιδιού με απαισιόδοξη κατεύθυνση, το οποίο προσπαθεί να αποφύγει  με  κάθε  τρόπο  να  παραδεχτεί  την  ανικανότητά  του.  Καθώς  μεγάλωνε,  αναπτύχθηκε  μέσα  του  η  επιθυμία  να  μην  παίζει  πια  τον  ρόλο  του  κουτού  μικρού  αγοριού,  αλλά  να  τον  μεταχειρίζονται  σαν  ενήλικο. Στα 14 του χρόνια είχε κιόλας καταφέρει να συμμετέχει συχνά στις συντροφιές των μεγάλων.  Το  βαθύ  αίσθημα  κατωτερότητας  ήταν  γι'  αυτόν  ένα  αιώνιο  αγκάθι  που  συνέχεια  τον  κέντριζε  να  σκέφτεται με ποιο τρόπο θα μπορούσε πια να παρασταίνει τον μεγάλο κύριο. Τότε ο δρόμος του τον  οδήγησε  μια  μέρα  στους  κύκλους  της  πορνείας  όπου  και  παρέμεινε.  Επειδή  όμως  για  κάτι  τέτοια  χρειάζονται και χρήματα και η αλαζονεία του δεν του επέτρεπε να ζητήσει χρήματα από τον πατέρα  του,  κατέληξε  να  κατασκοπεύει  την  ευκαιρία  να  του  τα  κλέψει.  Αυτές  οι  κλοπές  δεν  τον  στενοχωρούσαν καθόλου. Απεναντίας, όπως έλεγε, τον έκαναν να αισθάνεται σα μεγάλος άντρας που  είχε πάρει στη διάθεσή του το ταμείο του πατέρα του. Αυτή η κατάσταση συνεχίστηκε, ώσπου κάποτε  στο  σχολείο  βρέθηκε  απειλούμενος  από  μια  σοβαρή  αποτυχία.  Μια  τέτοια  αποτυχία  θα  ήταν  γι'  αυτόν η απόδειξη της ανικανότητάς του και γι' αυτό δε θα επέτρεπε με κανένα τρόπο να συμβεί. Τότε  έκαναν  την  εμφάνισή  τους  τα  ακόλουθα  φαινόμενα:  ξαφνικά  παρουσιάστηκαν  τ ύ ψ ε ι ς   που  τον  πίεζαν τόσο πολύ, ώστε έγιναν μεγάλο εμπόδιο για τις σπουδές του. Μ' αυτό τον τρόπο η κατάσταση  γι' αυτόν καλυτέρεψε. Γιατί σε περίπτωση αποτυχίας είχε για τον εαυτό του και για τους άλλους τη  δικαιολογία ότι βασανίστηκε τόσο πολύ από τις τύψεις του, που ο καθένας στη θέση του επίσης θα  αποτύχαινε.  Επίσης  τον  εμπόδιζε  στις  σπουδές  του  μια  φοβερή  αφηρημάδα,  η  οποία  τον  ανάγκαζε  συνεχώς να σκέφτεται άλλα πράγματα. Έτσι κυλούσε όλη η μέρα, νύχτωνε και πήγαινε κουρασμένος  να  κοιμηθεί  με  την  πεποίθηση  ότι  ήθελε  να  μελετήσει,  ενώ  στην  πραγματικότητα  δεν  είχε  νοιαστεί  καθόλου για τα μαθήματά του. Επίσης ό,τι ακολούθησε, τον βοήθησε να παίζει τον ρόλο του. Έπρεπε  να σηκώνεται νωρίς το πρωί και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να νυστάζει όλη μέρα και να μην μπορεί  να συγκεντρώσει την προσοχή του. Από έναν τέτοιο άνθρωπο, σκεφτόταν, δεν μπορεί κανείς να έχει  την  απαίτηση  να  συναγωνιστεί  την  τόσο  δραστήρια  και  ικανή  αδερφή.  Δεν  έφταιγε  η  ανικανότητά  του,  αλλά  τα  μοιραία  περιστατικά  που  τον  ακολούθησαν,  η  μεταμέλεια  και  οι  τύψεις  που  δεν  τον  άφηναν  να  ησυχάσει.  Μ'  αυτό  τον  τρόπο  ήταν  καλά  εξοπλισμένος  για  όλα  τα  ενδεχόμενα,  προφυλαγμένος  απ'  όλες  τις  πλευρές,  ώστε  δεν  μπορούσε  να  του  συμβεί  τίποτε.  Σε  περίπτωση  αποτυχίας  είχε  ελαφρυντικά  και  σε  κανέναν  δεν  επιτρεπόταν  να  ισχυριστεί  ότι  ήταν  ανίκανος.  Αν  όμως  πετύχαινε,  αυτό  θα  ήταν  μια  απόδειξη  της  ικανότητάς  του,  την  οποία  δεν  ήθελαν  οι  άλλοι  να  του αναγνωρίσουν.  Digitized by 10uk1s 

Σε τέτοια πηδήματα ξεστρατίζει τον άνθρωπο η ματαιοδοξία. Βλέπουμε σ' αυτή την περίπτωση πώς ο  άνθρωπος μπορεί να τραβήξει τόσο μακριά, να μπει στον κίνδυνο, να περιπέσει στον ξεπεσμό, για να  αποφύγει την αποκάλυψη μιας υποθετικής και όχι πραγματικής ανικανότητας. Τέτοιες περιπλοκές και  παραστρατήματα φέρνουν στη ζωή του ανθρώπου η φιλοδοξία και η ματαιοδοξία. Του αφαιρούν τη  φυσικότητά  του  και  σκοτώνουν  τις  αληθινές  ανθρώπινες  απολαύσεις,  τη  χαρά  της  ζωής  και  την  ευτυχία. Αν δούμε από πιο κοντά, θα ανακαλύψουμε ότι δεν πρόκειται παρά για χυδαία πλάνη.  2. Ζήλεια  Ένα  χαρακτηριστικό  που  εξαιτίας  της  συχνότητάς  του  τραβά  την  προσοχή  μας  είναι  η  ζήλεια.  Δεν  εννοούμε μόνο τη ζήλεια στις ερωτικές σχέσεις, αλλά τη ζήλεια, η οποία εμφανίζεται σ' όλες τις άλλες  ανθρώπινες  σχέσεις  και  ιδιαίτερα  στην  παιδική  ηλικία,  όπου  ένας  αδερφός,  για  να  ξεπεράσει  τον  άλλο, μαζί με τη διέγερση της φιλοδοξίας αναπτύσσει ταυτόχρονα και αυτή της ζήλειας και έτσι κάνει  γνωστή την εχθρική ‐ πολεμική του τοποθέτηση. Από ένα αίσθημα παραμερισμού αναπτύσσεται μια  άλλη  μορφή  της  φιλοδοξίας,  η  ζήλεια,  ένα  χαρακτηριστικό  που  αγκιστρώνεται  συνήθως  στον  άνθρωπο για όλη του τη ζωή.  Τη  ζήλεια  τη  βρίσκουμε  σχεδόν  πάντα  στα  παιδιά,  ιδιαίτερα  όταν  έρχεται  στον  κόσμο  ένα  μικρό  αδερφάκι,  το  οποίο  τραβά  τώρα  περισσότερο  την  προσοχή  των  γονιών,  ώστε  το  μεγαλύτερο  να  αισθάνεται  σαν  εκθρονισμένος  βασιλιάς.  Εύκολα  γίνονται  ζηλιάρικα  κυρίως  εκείνα  τα  παιδιά,  τα  οποία προηγουμένως ζούσαν σε μια ευχάριστη θαλπωρή. Μέχρι που μπορεί να φτάσει ένα παιδί, θα  μας  το  δείξει  η  περίπτωση  ενός  κοριτσιού,  που  στα  οκτώ  του  χρόνια  είχε  κάνει  κιόλας  τρεις  δολοφονίες.  Ήταν ένα κάπως καθυστερημένο κοριτσάκι, που εξαιτίας της λεπτότητάς του το είχαν απαλλάξει από  κάθε  εργασία  και  έτσι  βρισκόταν  σε  μια  σχετικά  ευνοϊκή  θέση.  Αυτή  η  κατάσταση  άλλαξε  ξαφνικά,  όταν  στον  έκτο  χρόνο  του  απόχτησε  μια  αδερφή.  Μέσα  του  έγινε  μια  τέλεια  αλλαγή  και  καταδίωκε  την  αδερφή  του  με  ασυγκράτητο  μίσος.  Οι  γονείς,  που  τα  είχαν  χάσει,  πήραν  αυστηρά  μέτρα  και  προσπάθησαν να του εξηγήσουν πως θα ήταν υπεύθυνο για κάθε αταξία. Τότε κάποια μέρα συνέβη  να  βρεθεί  στο  ποταμάκι,  που  περνούσε  δίπλα  από  το  χωριό,  ένα  κοριτσάκι  νεκρό.  Ύστερα  από  λίγο  καιρό επαναλήφθηκε αυτό και τελικά κάποιος τσάκωσε το κορίτσι την ώρα που έσπρωχνε στο νερό  ένα μικρό κοριτσάκι. Ομολόγησε αμέσως τα εγκλήματα. Το έβαλαν σ' ένα ψυχιατρείο για εξέταση και  τελικά το παρέδωσαν στο αναμορφωτήριο.  Σ'  αυτή  την  περίπτωση  η  ζήλεια  του  κοριτσιού  μετατοπίστηκε  από  την  αδερφή  του  στα  άλλα  μικρότερα  κορίτσια.  Έκανε  εντύπωση  ότι  δεν  αισθάνθηκε  κανενός  είδους  εχθρότητα  εναντίον  των  αγοριών.  Ήταν  σα  να  έβλεπε  στα  σκοτωμένα  κορίτσια  την  εικόνα  της  αδερφής  του  και  ήθελε  με  τη  θανάτωσή τους να ικανοποιήσει το αίσθημα της εκδίκησης για τον παραμερισμό του.  Η διέγερση της ζήλειας προκαλείται ευκολότερα όταν υπάρχουν αδέρφια διαφορετικού φύλου. Μέσα  στις  συνθήκες  του  πολιτισμού  μας,  καθώς  είναι  γνωστό,  δεν  αισθάνεται  ιδιαίτερα  ευχάριστα  ένα  κορίτσι  και  πολύ  εύκολα  δυσαρεστείται  όταν,  όπως  είναι  σήμερα  συνηθισμένο,  βλέπει  να  καλωσορίζουν με ιδιαίτερη χαρά ένα αγόρι, να το μεταχειρίζονται με πιο πολλή αγάπη και φροντίδα  και να του παραχωρούν ένα σωρό άλλα πλεονεκτήματα, από τα οποία το κορίτσι είναι αποκλεισμένο.  Από  μια  τέτοια  κατάσταση  δε  γεννιέται  φυσικά  πάντα  μια  άγρια  εχθρότητα.  Μπορεί  ακόμη  και  να  συμβεί να νοιώθει το μεγαλύτερο έντονη συμπάθεια για το μικρότερο και να το φροντίζει, όπως μια  μητέρα∙ αυτό όμως από ψυχολογική άποψη δε διαφέρει πάντα από την πρώτη περίπτωση. Όταν ένα  μεγαλύτερο  κορίτσι  αναλαμβάνει  απέναντι  στο  μικρότερο  αδερφάκι  ρόλο  μητέρας,  τότε  παίρνει  ακριβώς  μια  θέση  υπεροχής,  η  οποία  του  επιτρέπει  να  διευθύνει  ελεύθερα  τα  πάντα.  Έχει  επιτύχει  από μια επικίνδυνη κατάσταση να δημιουργήσει κάτι αξιόλογο. 

Digitized by 10uk1s 

Μια  άλλη  συνηθισμένη  μορφή  αυτών  των  σχέσεων,  όπου  επίσης  μπορούν  εύκολα  να  γεννηθούν  αισθήματα  ζήλειας,  είναι  η  ύπαρξη  ενός  είδους  έντονου  ανταγωνισμού  ανάμεσα  στ'  αδέρφια.  Το  κορίτσι που υποφέρει συναισθανόμενο τον παραμερισμό του, νοιώθει ένα κέντρισμα να προχωρήσει  αδιάκοπα προς τα μπρος και έτσι, όχι σπάνια, πετυχαίνει με την επιμέλεια και ενεργητικότητά του να  ξεπεράσει  κατά  πολύ  τον  αδερφό.  Συνεπίκουρος  σ'  αυτή  την  προσπάθεια  έρχεται  και  η  αληθινή  εύνοια  της  φύσης,  η  οποία  εκφράζεται  με  το  γεγονός  ότι  την  εποχή  της  εφηβείας  το  κορίτσι  αναπτύσσεται σωματικά και πνευματικά γρηγορότερα από το αγόρι, μια διαφορά η οποία αργότερα  θα σβήσει σιγά ‐ σιγά.  Η  ζήλεια  λοιπόν  εμφανίζεται  με  τις  πιο  διαφορετικές  μορφές.  Την  αναγνωρίζουμε  από  χαρακτηριστικά, όπως η δυσπιστία, το καιροφύλαγμα, η αναμέτρηση και ο μόνιμος φόβος ότι μπορεί  κανείς  να  χάσει  τα  δικαιώματά  του.  Ποια  μορφή  θα  προβληθεί  περισσότερο  είναι  υπόθεση  της  ως  τότε  προετοιμασίας  για  την  κοινωνική  ζωή.  Μπορεί  να  είναι  μια  ζήλεια,  η  οποία  καταλήγει  σε  μια  ριψοκίνδυνη και ενεργητική συμπεριφορά. Μπορεί να εμφανιστεί με τη μορφή του καταστροφέα του  παιχνιδιού,  ο  οποίος  προσπαθεί  να  ταπεινώσει  τον  αντίπαλό  του  ή  να  δεσμεύσει  κάποιον,  να  του  περιορίσει  την  ελευθερία  και  να  γίνει  εξουσιαστής  του.  Μια  ιδιαίτερα  προσφιλής  μέθοδος  είναι  να  τοποθετούν  οι  άνθρωποι  ανάμεσα  στις  σχέσεις  τους  τη  ζήλεια  έτσι  που  ο  άλλος  να  αναγκάζεται  να  δεχτεί ορισμένους νόμους. Όταν ένας άνθρωπος προσπαθεί π.χ. να επιβάλει σ' έναν άλλο ένα νόμο  της αγάπης, όταν θέλει να τον περιορίσει, όταν του προκαθορίζει που να στρέψει το βλέμμα του, πώς  να  ρυθμίζει  τη  συμπεριφορά  του,  τις  ενέργειες,  ακόμη  και  τις  σκέψεις  του,  αυτά  είναι  η  ίδια  η  προσωπική  του  γραμμή,  πάνω  στην  οποία  κινείται  αυτός  ο  άνθρωπος.  Η  ζήλεια  μπορεί  ακόμη  να  εξυπηρετήσει και τον σκοπό να υποβιβάσουμε τον άλλο, να τον επιπλήξουμε κλπ. Όμως όλα αυτά δεν  είναι  παρά  μέσα  να  του  αφαιρέσουμε  την  ελευθερία  της  θέλησης,  να  τον  περιορίσουμε  και  να  τον  δεσμεύσουμε.  Μια  θαυμάσια  περιγραφή  αυτής  της  συμπεριφοράς  βρίσκεται  στο  μυθιστόρημα  «Νέτοτσκα  Νιεσβάνοβα»  του  Ντοστογιέφσκι,  όπου  ένας  άντρας  κατορθώνει  μ'  αυτό  τον  τρόπο  να  καταπιέζει τη γυναίκα του και να κυριαρχεί πάνω της μια ολόκληρη ζωή.  Έτσι λοιπόν και η ζήλεια είναι μια μορφή της τάσης για εξουσία.  3. Φθόνος  Με την προσπάθειά του για υπεροχή και εξουσία φτάνει συχνά ο άνθρωπος στα χαρακτηριστικά του  φθόνου. Η απόσταση που χωρίζει έναν άνθρωπο από τον υπεράνθρωπο σκοπό του γίνεται αισθητή  απ' αυτόν, όπως είναι γνωστό, με τη μορφή του αισθήματος κατωτερότητας. Τον καταθλίβει και τον  γεμίζει  τόσο  πολύ,  ώστε  από  τη  συμπεριφορά  του  και  τον  τρόπο  της  ζωή  του  αποχτούμε  την  εντύπωση  ότι  αυτός  ο  άνθρωπος  βρίσκεται  ακόμη  πολύ  μακριά  από  την  πραγματοποίηση  των  επιδιώξεών του. Εξαιτίας της χαμηλής αυτοεκτίμησης και της δυσαρέσκειάς του καταλήγει συχνά σε  μια  διαρκή  αναμέτρηση  του  τι  έχουν  πετύχει  οι  άλλοι,  πώς  φέρονται  απέναντί  του  και  γενικά  αισθάνεται ταπεινωμένος. Αυτό μπορεί να συμβαίνει κι όταν ακόμη έχει πιο πολλά από τους άλλους.  Όλες  αυτές οι μορφές του αισθήματος  αναπηρίας  είναι  σημάδια  μιας σκεπασμένης ανικανοποίητης  ματαιοδοξίας, μιας θέλησης να έχει όλο και περισσότερα, μιας διάθεσης να τα έχει όλα. Βέβαια αυτοί  οι  άνθρωποι  δε  λένε  ότι  τα  θέλουν  όλα,  γιατί  εμποδίζονται  από  το  κοινωνικό  αίσθημα  να  εκδηλώνονται έτσι, όμως συμπεριφέρονται με τέτοιο τρόπο, σα να τα ήθελαν όλα.  Είναι ευνόητο ότι τα αισθήματα του φθόνου που προκαλούνται απ' αυτή τη διαρκή αναμέτρηση, δε  μπορεί  να  επιδρούν  ευεργετικά  στις  δυνατότητες  για  ευτυχία.  Ωστόσο  όσο  και  αν  μας  είναι  αντιπαθείς  εξαιτίας  της  δύναμης  του  κοινωνικού  αισθήματος  οι  διεγέρσεις  του  φθόνου,  όσο  και  αν  γενικά  ο  φθόνος  δεν  προκαλεί  τη  συμπάθειά  μας,  πολύ  λίγοι  άνθρωποι  πρέπει  να  υπάρχουν,  οι  οποίοι  είναι  ανίκανοι  να  εκδηλώσουν  οποιαδήποτε  μορφή  φθόνου.  Πρέπει  να  ομολογήσουμε  ότι  κανένας μας δεν είναι απαλλαγμένος από τον φθόνο. Φυσικά δεν προβάλλεται αυτό πάντα καθαρά  μέσα  στο  κανονικό  ρεύμα  της  ζωής.  Όταν  όμως  ένας  άνθρωπος  υποφέρει  και  αισθάνεται 

Digitized by 10uk1s 

καταπιεζόμενος,  όταν  νοιώθει  την  έλλειψη  σε  χρήματα,  ρούχα,  τρόφιμα  και  θέρμανση,  όταν  περιορίζονται  οι  ελπίδες  του  για  το  μέλλον  και  δε  βλέπει  καμία  διέξοδο  απ'  αυτή  τη  δύσκολη  κατάστασή του, τότε θα κατανοήσουμε ότι ένα ανθρώπινο γένος, όπως το σημερινό που τώρα μόλις  βρίσκεται στην αρχή του πολιτισμού, θα αισθανθεί τον φθόνο, έστω και αν του τον απαγορεύουν η  θρησκεία και η ηθική.  Έτσι θα κατανοήσουμε επίσης και τον φθόνο αυτών που δεν έχουν  τίποτε.  Ο  φθόνος αυτός θα μάς είναι ακατανόητος, μόνο αν βρισκόταν κάποιος να μας φέρει την απόδειξη ότι  άλλοι  άνθρωποι  μέσα  στην  ίδια  κατάσταση  δε  θα  προσβάλλονταν  από  το  αίσθημα  του  φθόνου.  Μ'  αυτό  θέλουμε  μόνο  να  διαπιστωθεί  ότι  με  τη  σημερινή  ψυχική  συγκρότηση  του  ανθρώπου  αυτός  ο  παράγοντας  πρέπει  πάντα  να  λογαριάζεται.  Δεν  μπορεί  επίσης  να  αποφευχθεί  το  φούντωμα  του  φθόνου  στα  άτομα  ή  στις  μάζες,  όταν  οι  περιορισμοί  τραβούν  πολύ  μακριά.  Αν  και  δεν  επιδοκιμάζουμε τις αποκρουστικές μορφές που μ' αυτές πολλές φορές παρουσιάζεται ο φθόνος, πάλι  πρέπει  να  πούμε  πως  δεν  ξέρουμε  πραγματικά  κανένα  μέσο  σ'  αυτές  τις  περιπτώσεις  να  εξουδετερώσουμε τον φθόνο και το μίσος που συχνά συνδέεται μαζί του. Ένα πράγμα είναι φανερό  εκ των προτέρων για τον καθένα που ζει στην κοινωνία μας, πως δεν πρέπει να πειραματιζόμαστε μ'  αυτού  του  είδους  τις  διεγέρσεις,  να  μην  τις  προκαλούμε,  πως  πρέπει  να  έχουμε  το  αίσθημα  της  διακριτικότητας  και  να  μη  δημιουργούμε  ή  μεγαλώνουμε  τέτοια  φαινόμενα.  Μολονότι  μ'  αυτό  δε  διορθώνεται  τίποτε,  είναι  το  ελάχιστο  που  μπορούμε  να  απαιτήσουμε  από  έναν  άνθρωπο:  να  μην  κομπάζει  για  την  υπεροχή  της  στιγμής  που  έχει  επιτύχει,  γιατί  μ'  αυτό  τον  τρόπο  κάποιον  θα  πληγώσει.  Μέσα σ' αυτό το χαρακτηριστικό στοιχείο βλέπουμε την αδιάσπαστη σχέση του ενός προς το σύνολο.  Κανένας  δεν  μπορεί  να  υψωθεί  πάνω  από  την  κοινότητα  και  να  διευρύνει  την  εξουσία  του  πάνω  στους άλλους, χωρίς ταυτόχρονα να ξεσηκώσει στην αντίθετη πλευρά δυνάμεις που θα αποβλέπουν  να  εμποδίσουν  την  προσπάθειά  του.  Ο  φθόνος  προκαλεί  πάντοτε  ενέργειες  και  μέτρα  που  αποβλέπουν στην αποκατάσταση της ισονομίας και της ισοτιμίας των ανθρώπων. Έτσι εγγίζουμε με τη  σκέψη  και  με  το  συναίσθημά  μας  μια  βασική  αρχή  της  ανθρώπινης  κοινωνίας  που  δεν  μπορεί  να  τραυματιστεί  σε  κανένα  σημείο  της  χωρίς  να  ξεσηκώσει  κάπου  αλλού  αντίθετες  δυνάμεις,  δηλαδή  τ ο ν  νν ό μ ο   τ η ς   ι σ ό τ η τ α ς   ό λ ω ν   τ ω ν   α ν θ ρ ώ π ω ν .  Η  μορφή  έκφρασης  του  φθόνου  είναι  μιμική,  αναγνωρίζεται  εύκολα  στο  βλέμμα.  Ο  φθόνος  εκφράζεται  επίσης  και  φυσιογνωμικά  και  εξωτερικεύεται  με  ορισμένες  φράσεις.  Γίνεται  λόγος  για  κίτρινο  και  ωχρό  φθόνο  και  μ'  αυτό  υπονοείται  πως  το  αίσθημα  του  φθόνου  επηρεάζει  την  κυκλοφορία  του  αίματος.  Οργανικά  ο  φθόνος  δεν  εκδηλώνεται  αλλιώτικα  παρά  με  τη  συστολή  των  εξωτερικών αιμοφόρων αγγείων.  Όσο  αφορά  την  παιδαγωγική  γνώση,  πρέπει  να  καταβάλουμε  προσπάθεια  ώστε  τις  διεγέρσεις  του  φθόνου,  αφού  δεν  μπορούμε  να  τις  εξαφανίσουμε  από  τον  κόσμο,  τουλάχιστο  να  τις  κάνουμε  χρήσιμες για το γενικό καλό και να προσπαθήσουμε να τις στρώσουμε σ' ένα δρόμο, που πάνω του,  χωρίς μεγάλες αναστατώσεις, θα μπορέσουν να γίνουν γόνιμες για την ψυχική ζωή. Αυτό ισχύει τόσο  για  το  άτομο,  όσο  και  για  τη  μάζα.  Στη  ζωή  του  ξεχωριστού  ατόμου  πρέπει  να  προσπαθήσουμε  να  δημιουργήσουμε για τέτοια παιδιά δραστηριότητες που ανυψώνουν την αυτοσυνείδηση. Στη ζωή των  λαών δε μένει σχεδόν τίποτε άλλο, παρά σ' εκείνους, οι οποίοι αισθάνονται παραμερισμένοι και ίσως  παρακολουθούν  με  άγονο  φθόνο  πώς  αυξάνεται  η  ευημερία  άλλων  λαών,  να  αποδείξουμε  και  να  διευκολύνουμε  τον  δρόμο  για  την  ανάπτυξη  αδρανών  δυνάμεων.  Ένας  άνθρωπος  που  σ'  όλη  τη  διάρκεια  της  ζωής  του  είναι  γεμάτος  φθόνο,  είναι  άγονος  για  τη  συμβίωση.  Πάντοτε  θα  δείχνει  τη  διάθεση κάτι ν' αρπάξει από τον άλλο, να τον ζημιώσει κι οπωσδήποτε να τον ενοχλήσει, θα έχει την  τάση  να  εφευρίσκει  δικαιολογίες  και  να  ρίχνει  την  ευθύνη  στους  άλλους  για  ό,τι  δεν  κατάφερε  να  επιτύχει.  Θα  γίνει  ο  τύπος  του  εριστικού,  του  οχληρού  ανθρώπου  που  δε  δίνει  πολλή  σημασία  στις  καλές σχέσεις με τους άλλους, που δεν κάνει καμιά προετοιμασία να γίνει ικανός για μια συμβίωση  μαζί  τους.  Επειδή  δε  θα  κάνει  ποτέ  τον  κόπο  να  νοιώσει  την  ψυχή  του  άλλου,  θα  μείνει  για  πάντα  κακός ανθρωπογνώστης και θα πληγώνει τους άλλους με τις κρίσεις του. Δεν πρόκειται να συγκινηθεί  αν κάποιος άλλος υποφέρει εξαιτίας της συμπεριφοράς του. Ο φθόνος μπορεί ακόμη να παρασύρει  Digitized by 10uk1s 

τόσο  μακριά  τον  άνθρωπο,  που  να  αισθάνεται  ένα  είδος  ικανοποίησης  για  τα  βάσανα  του  πλησίον  του.  4. Φιλαργυρία  Στενά συγγενής με τον φθόνο, πολλές φορές συνδεμένη μ' αυτόν, είναι η φιλαργυρία. Δεν εννοούμε  μόνο εκείνο το είδος της φιλαργυρίας που περιορίζεται στη συσσώρευση χρημάτων, αλλά τη γενική  μορφή που εκφράζεται ουσιαστικά στην απροθυμία του φιλάργυρου να προσφέρει στον άλλο κάποια  χαρά,  στη  μειωμένη  αφοσίωση  στο  άτομο  και  το  σύνολο,  στην  ύψωση  ενός  τείχους  ανάμεσα  στον  φιλάργυρο και τον υπόλοιπο κόσμο που θα σιγουρέψει μόνο για τον εαυτό του τους φτωχικούς του  θησαυρούς.  Διακρίνεται  εύκολα  η  σχέση  που  υπάρχει  από  τη  μια  μεριά  με  τη  φιλοδοξία  και  τη  ματαιοδοξία και από την άλλη με τον φθόνο. Δε λέει κανείς πολλά όταν ισχυρίζεται πως όλα αυτά τα  χαρακτηριστικά υπάρχουν ταυτόχρονα στον ίδιο άνθρωπο και δε χρειάζεται να θεωρήσουμε κανένα  σα  σπουδαίο  ανθρωπογνώστη  αν,  διαπιστώνοντας  μια  από  αυτές  τις  ιδιότητες,  ισχυριστεί  ότι  υπάρχουν και οι άλλες.  Χαρακτηριστικά  τσιγγουνιάς  παρουσιάζει,  έστω  και  σε  ίχνη,  ακόμη  και  ο  σημερινός,  ο  πολιτισμένος  άνθρωπος.  Το  πολύ  ‐  πολύ  μπορεί  να  τα  καλύψει  με  μια  υπερβολική  γενναιοδωρία,  που  ίσως  δεν  είναι  τίποτε  άλλο  από  μια  δ ω ρ ε ά   ε λ ε η μ ο σ ύ ν η ς ,  μια  προσπάθεια  να  ανυψώσει  με  χειρονομίες  γενναιοδωρίας το αίσθημα της δικής του προσωπικότητας σε βάρος των άλλων. Κάτω από ορισμένες  συνθήκες,  κυρίως  όταν  ο  φιλάργυρος  χρησιμοποιεί  ορισμένους  τρόπους  ζωής,  μπορεί  να  φανεί  η  φιλαργυρία ακόμη και σαν πολύτιμη ιδιότητα. Π.χ. όταν ένας άνθρωπος τσιγκουνεύεται τον χρόνο ή  την  εργατική  του  δύναμη  και  μ'  αυτό  δημιουργεί  κάποιο  μεγάλο  έργο.  Υπάρχει  σήμερα  μια  επιστημονική  και  ηθική  κατεύθυνση  που  ακριβώς  τόσο  πολύ  μετατοπίζει  στο  προσκήνιο  την  οικονομία του χρόνου, ώστε απαιτεί κάθε άνθρωπος να χρησιμοποιεί με οικονομία τον χρόνο και την  εργατική του δύναμη. Στη θεωρία αυτό ακούγεται πολύ ευχάριστα. Όπου όμως θα βρούμε αυτή την  αρχή  εφαρμοζόμενη  στην  πράξη,  θα  δούμε  πως  σ'  αυτή  τα  πάντα  τα  ρυθμίζει  μόνο  ο  σκοπός  της  δύναμης και της υπεροχής. Τις πιο πολλές φορές γίνεται κατάχρηση αυτής της αρχής που μας δίνει η  θεωρία και εκείνος που τσιγκουνεύεται τον χρόνο και την εργατική δύναμη προσπαθεί να μεταθέσει  στους ώμους των άλλων τα βάρη που προέρχονται απ' αυτή την τσιγγουνιά. Μια τέτοια άποψη θα τη  σταθμίσουμε  και  θα  την  αξιολογήσουμε  μονάχα  ανάλογα  με  την  ωφέλεια  που  έχει  για  το  σύνολο.  Ολόκληρη η εξέλιξη της τεχνικής στην εποχή μας απαιτεί τη μεταχείριση του ανθρώπου σα να είναι  και  αυτός  μηχανή.  Επιβάλλει  στη  ζωή  του  αρχές  που  ίσως  ως  ένα  βαθμό  να  είναι  δικαιολογημένες  από  τεχνική  άποψη,  σε  σχέση  όμως  με  την  ανθρώπινη  συμβίωση  οδηγούν  στην  ερήμωση,  την  απομόνωση  και  τον  ακρωτηριασμό  του  ανθρώπου.  Γι'  αυτό  θα  είναι  καλύτερα  να  ρυθμιστούν  τα  πράγματα έτσι που προτιμότερο θα είναι να δίνουμε, παρά να αποταμιεύουμε. Μια αρχή που γενικά  δεν  πρέπει  να  διαστρεβλωθεί,  να  μην  είναι  δυνατή  ούτε  επιτρεπτή  η  κακομεταχείρισή  της,  όταν  έχουμε στον νου μας το καλό των συνανθρώπων.  5. Μίσος  Σε  ανθρώπους,  που  έχουν  μια  αγωνιστική  τοποθέτηση,  βρίσκουμε  όχι  σπάνια  χαρακτηριστικά  του  μίσους.  Οι  διεγέρσεις  του  μίσους,  που  συχνά  εμφανίζονται  ακόμη  και  κατά  την  παιδική  ηλικία,  φτάνουν  καμιά  φορά  σε  εξαιρετικά  υψηλούς  βαθμούς.  Την  ύπαρξή  τους  τη  διαπιστώνουμε  στις  εκρήξεις  οργής  ή  στην  πιο  ήπια  μορφή  που  μ'  αυτή  εκδηλώνονται,  τη  μ ν η σ ι κ α κ ί α .  Η  τοποθέτηση  ενός  ανθρώπου  χαρακτηρίζεται  πολύ  έντονα  μέσω  αυτού  και,  προκειμένου  να  τον  κρίνουμε,  έχει  μεγάλη  σημασία  να  γνωρίζουμε  ίσαμε  ποιο  σημείο  είναι  ικανός  να  ανεβάσει  μια  τέτοια  διέγερση.  Αυτή  του  προσδίδει  ένα  ατομικό  χαρακτηριστικό  γνώρισμα.  Οι  στόχοι  του  μίσους  μπορεί  να  είναι  πολλοί και διάφοροι. Το μίσος μπορεί να στρέφεται εναντίον των καθηκόντων που έχουν ανατεθεί σ'  έναν  άνθρωπο  προς  ένα  άτομο,  ή  προς  ένα  λαό  ή  προς  μια  κοινωνική  τάξη,  ή  προς  ένα  άτομο  του  άλλου  φύλου  ή  μιας  άλλης  ράτσας.  Δεν  πρέπει  εξάλλου  να  ξεχνάμε  πως  το  μίσος  δεν  εκδηλώνεται  πάντα ευθύγραμμα και ειλικρινά, αλλά πότε ‐ πότε καλύπτεται τόσο καλά που μπορεί π.χ. να πάρει τη  Digitized by 10uk1s 

λεπτή μορφή της  κ ρ ι τ ι κ ή ς   σ τ ά σ η ς . Άλλοτε πάλι εξαντλείται ολοκληρωτικά με την απόκρουση από  μέρους  ενός  ανθρώπου  κάθε  είδους  επικοινωνίας  με  τους  άλλους.  Καμιά  φορά  φωτίζεται  σα  μια  ακτίνα  αστραπής  το  μίσος  που  μπορεί  να  έχει  ένας  άνθρωπος.  Τέτοια  είναι  η  περίπτωση  ενός  αρρώστου  που  σε  περίοδο  πολέμου  είχε  απαλλαγεί  από  τη  στρατιωτική  θητεία∙  αυτός  λοιπόν  αφηγήθηκε με πόση χαρά διάβαζε τις ειδήσεις για τις τρομερές απώλειες και τους ανατριχιαστικούς  ακρωτηριασμούς.  Πολλά απ' αυτά τα φαινόμενα συναντούμε στην περιοχή του ε ε γ κ λ ή μ α τ ο ς . Αυτά τα πράγματα όμως  με  κάπως  εξασθενημένη  μορφή  μπορούν  να  παίξουν  μεγάλο  ρόλο  στην  κοινωνία.  Εμφανίζονται  με  μορφή  που  δε  χρειάζεται  να  πληγώνει  ή  να  απωθεί.  Αυτό  ισχύει  ιδιαίτερα  για  κείνη  τη  μορφή  που  προδίδει  έναν  από  τους  πιο  υψηλούς  βαθμούς  μίσους,  τη  μ ι σ α ν θ ρ ω π ί α .  Υπάρχουν  μάλιστα  και  φιλοσοφικές κατευθύνσεις που είναι τόσο πολύ διαποτισμένες από εχθρικά συναισθήματα και μίσος  για  τον  άνθρωπο,  που  θα  μπορούσαν  να  σταθούν  ισάξια  δίπλα  στις  πιο  χοντροκομμένες  και  απροκάλυπτες  πράξεις  εχθρότητας,  ωμότητας  και  θηριωδίας.  Καμιά  φορά  στις  βιογραφίες  σημαντικών  προσωπικοτήτων  ανασηκώνεται  σ'  ένα  ορισμένο  μέρος  το  πέπλο  και  όταν  π.χ.  ο  Γκριλπάρτσερ λέει κάπου πώς στην ποιητική τέχνη απολαμβάνεται η θηριωδία ενός ανθρώπου, τότε  λιγότερο πρέπει να σκεφτεί κανείς την απαράβατη αλήθεια που ειπώθηκε, πόσο πολύ περισσότερο σ'  έναν καλλιτέχνη που ωστόσο πρέπει να συμπαραστέκεται την ανθρωπότητα, αν θέλει να είναι ικανός  για  καλλιτεχνική  δημιουργία,  μπορούν  εκτός  αυτού  να  υπάρχουν  και  αισθήματα  μίσους  και  θηριωδίας.  Διακλαδώσεις των αισθημάτων του μίσους υπάρχουν άπειρες. Αν εδώ δε θα τις παρακολουθήσουμε  εκτενέστερα είναι για τον λόγο πως η απόδειξη όλων των σχέσεων των ατομικών χαρακτηριστικών με  το  ανθρώπινο  μίσος  θα  μας  οδηγούσε  πολύ  μακριά.  Είναι  εύκολο  να  αποδειχτεί  πως  ιδιαίτερα  ορισμένα  επαγγέλματα  δε  θα  τα  εξασκούσε  κανείς  χωρίς  να  τρέφει  μια  κάποια  εχθρότητα,  πράγμα  που  δεν  είναι  ταυτόσημο  με  τον  ισχυρισμό  πως  δεν  μπορεί  να  διεξαχθούν  χωρίς  να  υπάρχει  μια  ορισμένη  εχθρότητα.  Αντίθετα  μάλιστα:  από  τη  στιγμή  που  ένα  εχθρικό  προς  τον  άνθρωπο  πνεύμα  αποφασίζει να ακολουθήσει ένα τέτοιο, π.χ. το στρατιωτικό επάγγελμα, η οργάνωση του συνόλου, η  παρουσίαση  του  επαγγέλματος  και  η  ανάγκη  να  δημιουργηθεί  μια  επικοινωνία  με  τους  άλλους  του  ίδιου  επαγγέλματος,  μεταβάλλουν  με  τέτοιο  τρόπο  όλες  τις  εκδηλώσεις  της  εχθρότητας  που  εξωτερικά προσαρμόζονται στο κοινωνικό σύνολο.  Μια  μορφή,  κάτω  από  την  οποία  κρύβονται  καλά  τα  αισθήματα  εχθρότητας,  είναι  ενέργειες  που  ζημιώνουν  έναν  άνθρωπο  ή  ένα  πράγμα.  Προκαλούνται  από  α μ έ λ ε ι α   γιατί  ο  δράστης  περιφρονεί  τον σεβασμό που του επιβάλλει το κοινωνικό συναίσθημα. Στη νομολογία γίνεται πάνω σ' αυτό μια  εκτεταμένη  ανάλυση,  χωρίς  ωστόσο  να  έχει  ξεκαθαριστεί  μέχρι  σήμερα  αυτό  το  ζήτημα.  Είναι  αυτονόητο  πως  ένα  τυχαίο  περιστατικό,  μια  πράξη  αμέλειας,  δεν  εκτιμούνται  το  ίδιο,  όπως  το  έγκλημα, πως δεν είναι το ίδιο αν π.χ. κάποιος τοποθετεί μια γλάστρα στην άκρη του παραθύρου έτσι  που  με  την  παραμικρή  κίνηση  να  πέσει  στο  κεφάλι  κάποιου  περαστικού,  ή  αν  του  κοπανήσει  τη  γλάστρα  απευθείας  και  με  πρόθεση  στο  κεφάλι.  Ωστόσο  δεν  πρέπει  να  παραγνωρίσουμε  πως  ο  τρόπος  συμπεριφοράς  ενός  αμελή  ανθρώπου  βασίζεται  συχνά  στην  ίδια  εχθρότητα,  όπως  και  του  εγκληματία. Είναι αρκετή και μόνο η αμελής συμπεριφορά να μας δώσει μια βάση για την κατανόηση  ενός  ανθρώπου.  Στο  σημείο  αυτό  η  νομολογία  αναγνωρίζει  σαν  ελαφρυντικό  την  έλλειψη  από  τον  δράστη της σ σ υ ν ε ι δ η τ ή ς  πρόθεσης. Δεν υπάρχει ωστόσο αμφιβολία πως σ' έναν ασυνείδητα εχθρικό  τρόπο συμπεριφοράς υπάρχει στον ίδιο βαθμό η κακία, όπως και στη συνειδητή κακόβουλη ενέργεια.  Και  στις  δυο  περιπτώσεις  πρόκειται  για  ανθρώπους  με  ελαττωμένο  κοινωνικό  αίσθημα.  Όταν  παρακολουθήσουμε τα παιδιά την ώρα που παίζουν, θα παρατηρήσουμε πως μερικά απ' αυτά δίνουν  πολύ  λίγη  προσοχή  στα  άλλα  και  δικαιώνουν  το  συμπέρασμα  πως  δεν  είναι  οι  καλύτεροι  φίλοι  του  ανθρώπου. Ασφαλώς πρέπει να περιμένουμε να πάρουμε και από κάπου αλλού μια επιβεβαίωση για  το συμπέρασμά μας. Όταν όμως διαπιστώσουμε πως κάθε φορά που ένα τέτοιο παιδί συμμετέχει στο  παιχνίδι γίνεται κι ένα δυστύχημα, τότε μπορούμε να πούμε πως ένας τέτοιος άνθρωπος δεν τρέφει  κανένα  αίσθημα  για  τους  άλλους  και  δεν  είναι  συνηθισμένος  να  παίρνει  υπόψη  του  το  καλό  ή  τον  Digitized by 10uk1s 

πόνο του άλλου.  Από την άποψη αυτή η ο ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή   μ α ς   ζ ω ή  αξίζει ιδιαίτερα να γίνει τα αντικείμενο της προσοχής  μας. Δεν έχει ιδιαίτερα την τάση να μας πείσει πως η αμέλειά της δεν είναι εχθρότητα. Ενέργειες που  έχουν θέση στην οικονομική ζωή, τις πιο πολλές φορές δεν περιέχουν ούτε ίχνος σεβασμού προς τους  συνανθρώπους που τον θεωρούμε τόσο απαραίτητο. Υπάρχει στην οικονομική μας ζωή μια σειρά από  μέτρα και προσπάθειες που δείχνουν καθαρά πως ο φορέας τους πάντα ζημιώνει κάποιον άλλο. Κατά  κανόνα  δεν  υπάρχουν  γι'  αυτό  ποινές,  έστω  και  αν  στη  βάση  αυτών  των  ενεργειών  υπάρχει  μια  συνειδητά κακή πρόθεση. Επειδή όμως υπάρχει, όπως και στην αμέλεια, τουλάχιστο η ίδια έλλειψη  κοινωνικού  αισθήματος,  δηλητηριάζεται  ολόκληρη  η  κοινωνική  μας  ζωή,  γιατί  ακόμη  κι  εκείνοι  που  ίσως είναι άνθρωποι καλής θέλησης, κατέχονται από την πεποίθηση πως σε μια τέτοια κατάσταση δεν  απομένει  τίποτε  άλλο  από  την  προσωπική  προστασία  φτάνοντας  έστω  και  στα  ακρότατα  όρια.  Συνήθως  παραβλέπεται  μ'  αυτό  τον  τρόπο  ότι  η  προσωπική  προστασία  κανονικά  συνδέεται  μ'  έναν  τραυματισμό  του  άλλου.  Τα  τελευταία  ακριβώς  χρόνια  μάς  έπεισαν  για  τα  γεγονότα  αυτά  και  τις  περιπλοκές  τους.  Αποτελεί  πλεονέκτημα  να  κατευθύνουμε  την  προσοχή  μας  σ'  αυτά  τα  φαινόμενα,  γιατί  σ'  αυτά  θα  ανακαλύψουμε  πόσο  δύσκολο  είναι  για  το  άτομο  μέσα  σε  τέτοιες  καταστάσεις  να  ικανοποιήσει  απαιτήσεις  που,  χάρη  στο  κοινωνικό  του  αίσθημα,  αναγνωρίζει  σαν  αυτονόητες  και  ορθές.  Επίσης  και  στο  σημείο  αυτό  είναι  ανάγκη  να  βρεθεί  διέξοδος  και  να  διευκολυνθεί  η  συνεργασία  του  ατόμου,  η  οποία  επιτρέπεται  να  υπάρχει  μόνο  αν  στηρίζεται  στην  προαγωγή  του  γενικού καλού, αντί, όπως συχνότερα γίνεται σήμερα, να τη δυσκολεύει. Πότε ‐ πότε αυτό συμβαίνει  κατά  τρόπο  αυτόματο,  γιατί  η  ανθρώπινη  ψυχή  βρίσκεται  διαρκώς  σε  δράση  και  αμύνεται  όσο  καλύτερα μπορεί. Επίσης και η ψυχολογία πρέπει να παρακολουθήσει αυτά τα φαινόμενα, όχι μόνο  για να καταλάβει τις οικονομικές συνάφειες, αλλά επίσης και για χάρη του ψυχικού μηχανισμού που  στην  περίπτωση  αυτή  συνεργεί,  καθώς  και  για  να  γνωρίσει  τι  επιτρέπεται  γενικά  να  απαιτεί  από  το  άτομο ή το σύνολο και τι μπορεί να ελπίζει.  Η  αμέλεια  είναι  πλατιά  διαδομένη  στην  οικογένεια,  στο  σχολείο  και  στη  ζωή.  Μπορεί  να  βρεθεί  σ'  όλες τις μορφές της ζωής μας. Πάντα κάπου ξεπροβάλλει κάποιος τύπος που δεν έχει κανένα σεβασμό  για τους συνανθρώπους του. Αυτό φυσικά δε μένει ατιμώρητο και ένας τέτοιος τρόπος συμπεριφοράς  ενός  ανθρώπου  έχει  συνήθως  σα  συνέπεια  να  μη  τον  χαροποιεί  καθόλου.  Μερικές  φορές  διαρκεί  πάρα  πολύ  —  οι  μύλοι  του  Θεού  αλέθουν  αργά  —  τόσο  πολύ  που  κανείς  πια  δεν  μπορεί  να  δει  τη  σχέση, γιατί  δεν τη γνωρίζει, δεν  εμφανίζεται  ελεγχόμενη και γι' αυτό τις πιο πολλές φορές δεν την  καταλαβαίνει. Παράπονα που ακούγονται συχνά για μια κακή τύχη που δεν τους άξιζε, πρέπει τις πιο  πολλές  φορές  να  καταλογιστούν  στο  γεγονός  πως  οι  άλλοι,  αυτοί  που  είχαν  ανεχτή  την  αδίσταχτη  συμπεριφορά  ενός  τέτοιου  συντρόφου,  ύστερα  από  λίγο  χρόνο  εγκατέλειψαν  τις  προσωπικές  καλόβουλες προσπάθειές του και απομακρύνθηκαν απ' αυτόν.  Μολονότι  οι  αμελείς  πράξεις  πότε  ‐  πότε  βρίσκουν  μια  φαινομενική  δικαίωση,  μπορεί  κανείς  να  αντιληφθεί  σ'  αυτές,  με  μια  λεπτομερειακή  εξέταση,  μια  πληθώρα  από  εχθρότητες  εναντίον  των  άλλων.  Κάτι  παρόμοιο  με  την  περίπτωση  του  σοφέρ  που,  επειδή  έτρεχε  γρήγορα,  πάτησε  έναν  άνθρωπο  και  δικαιολογείται  πως  ήταν  υποχρεωμένος  να  τρέξει  γιατί  είχε  ραντεβού.  Σε  μια  τέτοια  συμπεριφορά  θα  δούμε  πως  υπάρχουν  άνθρωποι  που  τοποθετούν  τις  προσωπικές  μικρόχαρες  απαιτήσεις  τους  τόσο  ψηλά  πάνω  από  το  καλό  και  τον  πόνο  των  άλλων,  ώστε  παραβλέπουν  τους  κινδύνους  που  γεννιούνται  από  τη  συμπεριφορά  τους.  Από  τη  διαφορά  ανάμεσα  στις  εγωιστικές  απαιτήσεις τους και το καλό της ολότητας αναγνωρίζεται καθαρά ο βαθμός της εχθρότητάς τους. 

Digitized by 10uk1s 

Κεφάλαιο III  Χαρακτηριστικά της μη επιθετικής φύσης  Σ'  αυτή  την  ομάδα  των  χαρακτήρων  ανήκουν  όλες  εκείνες  οι  μορφές  φαινομένων,  που  σ'  αυτές  η  εχθρική  επίθεση  εναντίον  των  συνανθρώπων  δεν  κινείται  πάνω  σε  ευθεία  και  ορατή  γραμμή,  αλλά  δίνει  στον  εξωτερικό  παρατηρητή  την  εντύπωση  μιας  ε χ θ ρ ι κ ή ς   α π ο μ ό ν ω σ η ς .  Εδώ  είναι  σαν  ολόκληρο  το  ρεύμα  της  εχθρότητας  να  έχει  μεταστραφεί,  να  έχει  τραβήξει  ένα  πλάγιο  δρόμο.  Σε  τέτοιες  περιπτώσεις  προβάλλει  η  εικόνα  ενός  ανθρώπου  που  ναι  μεν  δεν  κάνει  κακό  σε  κανέναν,  όμως  αποτραβιέται  από  τους  ανθρώπους  και  τη  ζωή,  αποφεύγει  κάθε  συνάφεια  και  ζώντας  στη  μοναξιά  του  αρνείται  τη  συνεργασία  του  στους  άλλους.  Επειδή  όμως  τα  καθήκοντα  της  ανθρωπότητας,  στο  μεγαλύτερό  τους  μέρος,  μόνο  με  την  κοινή  εργασία  μπορεί  να  πραγματοποιηθούν,  ο  άνθρωπος  που  απομονώνεται  είναι  ύποπτος  για  την  ίδια  εχθρότητα,  όπως  εκείνος  που  επιτίθεται  ανοιχτά  και  ζημιώνει  την  κοινότητα  και  της  αφαιρεί  μ'  αυτό  τον  τρόπο  τα  αναγκαία  για  τη  διατήρησή  της  μέσα.  Το  θέμα  αυτό  ανοίγει  μια  τεράστια  περιοχή  έρευνας.  Θα  περιοριστούμε  να  εξετάσουμε  μόνο  μερικά  από  τα  πιο  εντυπωσιακά  φαινόμενα.  Σαν  πρώτο  χαρακτηριστικό θα αναλύσουμε τη μοναξιά.  1. Η απομόνωση από τη ζωή  Η  επιζήτηση  της  μοναξιάς  μπορεί  να  εμφανιστεί  με  διάφορες  μορφές.  Οι  άνθρωποι  που  απομονώνονται  μιλούν  λίγο  ή  και  καθόλου,  δεν  κοιτάζουν  κανέναν  στα  μάτια,  δεν  ακούν  τίποτε  ή,  όταν κάποιος τους μιλά, δεν τον προσέχουν. Σ' όλες τις σχέσεις, ακόμη και στις πιο απλές, συναντούμε  μια ψυχρότητα που χωρίζει τους ανθρώπους μεταξύ τους. Η ψυχρότητα αυτή γίνεται αντιληπτή από  τον τρόπο που δίνουν σε κάποιον το χέρι, από τον τόνο με τον οποίο λένε κάτι, από τον τρόπο με τον  οποίο  χαιρετούν  ή  ανταποδίδουν  χαιρετισμό.  Προξενεί  πάντοτε  εντύπωση  ότι  μεταξύ  τους  και  στις  σχέσεις τους με τους άλλους δημιουργούν μια απόσταση. Σ' όλα αυτά τα φαινόμενα της απομόνωσης  ξαναβρίσκουμε  τα  γνωστά  χαρακτηριστικά  της  φιλοδοξίας  και  ματαιοδοξίας,  που  εδώ  παίρνουν  την  ξεχωριστή μορφή της απομόνωσης με την οποία θέλουν να ξεχωρίσουν από τους άλλους και μ' αυτό  να εξηγήσουν σ' αυτούς τη διαφορά τους. Οι άνθρωποι αυτοί όμως, με τούτη τη συμπεριφορά τους,  το  πολύ  που  κερδίζουν  είναι  πως  η  φαντασία  τους  τους  κοροϊδεύει  και  τους  δημιουργεί  αυταπάτες  που  δεν  έχουν  καμιά  υπόσταση.  Βλέπει  κανείς  ότι  το  αγωνιστικό  χαρακτηριστικό  της  εχθρότητας  μπορεί να μεταστραφεί στη φαινομενικά ακίνδυνη συμπεριφορά του ατόμου. Η μόνωση προσβάλλει  κάποτε  μεγαλύτερες  ομάδες.  Καθένας  μπορεί  να  έχει  κιόλας  γνωρίσει  ολόκληρες  οικογένειες  που  χαρακτηρίζονται από το ότι απομονώνονται ερμητικά από τους άλλους. Αν τους καλοεξετάσουμε θα  αισθανθούμε πως δεν τους λείπει η εχθρότητα, η τάση του κομπασμού και η ιδέα ότι είναι καλύτερα  και εκλεκτότερα όντα από τους άλλους. Η τάση για απομόνωση μπορεί να επεκταθεί ακόμη και στις  κοινωνικές  τάξεις,  θρησκείες,  ράτσες  και  έθνη.  Συχνά  μας  δίδεται  μια  εξαιρετικά  αποκαλυπτική  εικόνα.  Π.χ.  σε  μια  ξένη  πόλη  αντιλαμβανόμαστε  στον  περίπατο  καμιά  φορά  και  από  τον  τρόπο  κτισίματος των σπιτιών, πως μερικά κοινωνικά στρώματα απομονώνονται αμοιβαία. Είναι ένα για την  ώρα  ακόμη  βαθιά  ριζωμένο  στον  πολιτισμό  μας  φαινόμενο,  ότι  οι  άνθρωποι  αφήνονται  εύκολα  να  ξεστρατίσουν,  να  απομονωθούν,  να  χωριστούν  σε  έθνη,  θρησκεύματα  και  τάξεις  και  σα  συνέπεια  αυτών των χωρισμών τις πιο πολλές φορές να έχουν τον αμοιβαίο αγώνα, που ύστερα από λίγο δεν  καταλήγει  παρά  στο  τίποτε,  σε  μια  γηρασμένη  και  ανίσχυρη  παράδοση.  Μ'  αυτό  τον  τρόπο  προσφέρεται σε μερικά άτομα η δυνατότητα να εκμεταλλευτούν τις αντιθέσεις, να σπρώξουν τη μια  ομάδα εναντίον της άλλης, κι αυτό όχι για κανέναν άλλο λόγο, παρά για να μπορούν να διατάσσουν,  να  διευθύνουν  και  να  ικανοποιούν  την  προσωπική  τους  ματαιοδοξία.  Το  χαρακτηριστικό  της  εχθρότητας  συντελεί  επίσης  στο  να  αισθάνεται  μια  τέτοια  τάξη,  ένας  τέτοιος  λαός  σαν  κάτι  το  ιδιαίτερο και ξεχωριστό, να θεωρεί το πνεύμα του σαν το μόνο εκλεκτό και στους άλλους να αποδίδει  μόνο  ό,τι  είναι  αρνητικό.  Η  δυνατότητα  και  ο  κίνδυνος  μιας  αύξησης  της  εχθρότητας  βρίσκεται  στο  γεγονός ότι κατά κανόνα ακούμε μόνο ορισμένους δημαγωγούς, οι οποίοι με το προσωπικό εχθρικό  τους φρόνημα και για λογαριασμό των δικών τους συμφερόντων προσπαθούν να υποθάλψουν και να 

Digitized by 10uk1s 

αυξήσουν  την  εχθρότητα  των  άλλων.  Όταν  κατόπιν  θα  δημιουργηθούν  ατυχή  γεγονότα,  όπως  ο  παγκόσμιος  πόλεμος και οι συνέπειές  του, τότε όλοι αρνούνται την ευθύνη. Πρόκειται για τον τύπο  των  ανθρώπων  που  εξαιτίας  της  προσωπικής  αβεβαιότητας  κυνηγούν  την  ανωτερότητα  και  την  ανεξαρτησία και αποβλέπουν να την πραγματοποιήσουν σε βάρος των άλλων.  Στη μόνωση βρίσκεται το πεπρωμένο και ολόκληρος ο κόσμος ενός τέτοιου ατόμου. Είναι αυτονόητο  πως  τέτοιοι  άνθρωποι  δεν  είναι  κατάλληλοι  ούτε  να  προοδεύσουν  ούτε  να  προαγάγουν  τον  πολιτισμό.  2. Φόβος  Στην εχθρική στάση ενός ανθρώπου προς το περιβάλλον του βρίσκουμε όχι σπάνια στοιχεία φοβίας,  που δίνουν στον χαρακτήρα του ανθρώπου αυτού μια ιδιαίτερη απόχρωση. Ο φόβος είναι ένα πλατιά  διαδομένο φαινόμενο, που συνοδεύει  τον άνθρωπο από τα πρώτα παιδικά του χρόνια ως τα βαθιά  γεράματα,  του  δηλητηριάζει  σε  αφάνταστο  βαθμό  τη  ζωή  και  επίσης  τον  κάνει  ακατάλληλο  να  προσεγγίσει τους άλλους και να αποχτήσει τη βάση για μια ειρηνική ζωή και γόνιμη δραστηριότητα. Ο  φόβος επεκτείνεται σ' όλες τις σχέσεις της ανθρώπινης ζωής. Μπορεί ένας να φοβάται τον εξωτερικό  κόσμο  ή  να  τρομάζει  από  τον  δικό  του  εσωτερικό  κόσμο.  Και  όπως  αποφεύγει  την  κοινωνία  γιατί  φοβάται,  έτσι  μπορεί  να  φοβάται  επίσης  και  τη  μοναχική  ζωή.  Ανάμεσα  στους  φοβισμένους  ανθρώπους  θα  ξανασυναντήσουμε  εκείνο  τον  γνωστό  τύπο  που  αισθάνεται  υποχρεωμένος  να  σκέφτεται περισσότερο τον εαυτό του και κατά συνέπεια να αδιαφορεί για τον συνάνθρωπό του. Αν  φτάσει μια φορά στην ιδέα να το βάλει στα πόδια μπρος στις δυσκολίες της ζωής, τότε αυτή η άποψη  με  την  πρόσθετη  εμφάνιση  του  φόβου  θα  βαθαίνει  εξαιρετικά  και  θα  μονιμοποιηθεί.  Στην  πράξη  υπάρχουν άνθρωποι που, όταν χρειάζεται να καταπιαστούν με κάποιο εγχείρημα, η πρώτη διέγερση  σ' αυτούς είναι ο φόβος, αδιάφορο αν αυτό το εγχείρημα είναι απλώς και μόνο να εγκαταλείψουν το  σπίτι,  να  χωριστούν  από  ένα  συνοδό,  να  καταλάβουν  μια  θέση  ή  αν  τους  χαμογέλα  ο  έρωτας.  Σχετίζονται τόσο λίγο με τη ζωή και τους συνανθρώπους τους που κάθε αλλαγή στην κατάσταση που  έχουν συνηθίσει τους προκαλεί φόβο.  Φυσικά κάθε εξέλιξη της προσωπικότητας και της ικανότητάς τους εμποδίζεται. Βέβαια όλα αυτά δε  σημαίνουν ότι αυτός που φοβάται αρχίζει με το πρώτο να τρέμει και το βάζει στα πόδια. Ωστόσο τα  βήματά  του  οπωσδήποτε  επιβραδύνονται  και  βρίσκει  διάφορες  προφάσεις  και  δικαιολογίες.  Καμιά  φορά δεν ξέρει ακόμη και ο ίδιος ότι η φοβισμένη συμπεριφορά του προέρχεται από την πίεση μιας  νέας κατάστασης.  Είναι  ενδιαφέρον,  όταν  πολύ  συχνά  βρίσκει  κανείς  σα  μια  επιβεβαίωση  αυτής  της  αντίληψης,  ότι  αυτοί οι άνθρωποι σκέφτονται με ευχαρίστηση το παρελθόν ή τον θάνατο, πράγμα που κάνει περίπου  το ίδιο. Ο γυρισμός της σκέψης στο παρελθόν είναι ένα μέσο που δεν προκαλεί εντύπωση και γι' αυτό  πολύ αγαπητό γιατί τους διευκολύνει να κρύβονται. Επίσης δεν είναι σπάνιο να βρούμε τον φόβο του  θανάτου  ή  της  αρρώστιας  στους  ανθρώπους  που  αναζητούν  μια  πρόφαση  για  να  αποφύγουν  κάθε  εργασία. Ή να τονίζουν ότι, όπως και να τα κάνεις, όλα είναι μάταια, ότι η ζωή είναι τόσο σύντομη ή  ότι  δεν  ξέρουμε  τι  τελικά  θα  γίνει  κλπ.  Με  τον  ίδιο  τρόπο  μπορεί  επίσης  να  επενεργήσει  η   π α ρ η γ ο ρ ι ά   π ο υ   δ ί ν ε ι   η   θ ρ η σ κ ε ί α   μ ε   τ ο   υ π ε ρ π έ ρ α ν   κ α ι   τ η ν   ά λ λ η   ζ ω ή   και  κάνει  τον  άνθρωπο να βλέπει σαν πραγματικό του σκοπό την άλλη ζωή, να θεωρεί την ύπαρξη στη γη σα μια  παραπανίσια  προσπάθεια,  σα  μια  φάση  της  εξέλιξής  του  που  δεν  έχει  καμιά  αξία.  Αποφεύγει  ο  πρώτος τύπος κάθε προσπάθεια, γιατί η φιλοδοξία του δεν του επιτρέπει να εκτεθεί σε δοκιμασίες.  Το ίδιο και ο τελευταίος, όπως βλέπουμε, τείνει στον ίδιο Θεό, έχει την ίδια φιλοδοξία, τον ίδιο σκοπό  να κυριαρχήσει πάνω στους άλλους, που τον κάνει κι αυτόν ανίκανο να ζήσει.  Τον  φόβο  θα  τον  βρούμε  στην  πρώτη  και  πιο  πρωτόγονη  μορφή  του  στα  παιδιά,  τα  οποία  δίνουν  σημάδια του φόβου τους κάθε φορά που θα τ' αφήσουμε μοναχά. Η επιθυμία ενός τέτοιου παιδιού 

Digitized by 10uk1s 

δεν  ικανοποιείται  καθόλου,  αν  κανείς  ύστερα  απ'  αυτό  πηγαίνει  κοντά  του,  απλώς  εκμεταλλεύεται  αυτή  τη  συντροφιά  για  άλλους  σκοπούς.  Αν  το  αφήσει  π.χ.  πάλι  η  μητέρα  μοναχό  του,  δείχνοντας  έντονα  τα  σημάδια  του  φόβου,  την  καλεί  πάλι  κοντά  του,  πράγμα  που  σημαίνει  ότι  τίποτε  δεν  έχει  αλλάξει, είτε είναι η μητέρα κοντά του είτε όχι, ότι η επιθυμία του παιδιού είναι τις πιο πολλές φορές  να την έχει στη διάθεσή του και να κυριαρχήσει σ' αυτή. Φαινόμενα τέτοια είναι συνήθως ενδείξεις  ότι  αυτά  τα  παιδιά  δεν  αναζητούν  τη  συμπεριφορά  τους  στον  δρόμο  της  ανεξαρτητοποίησης,  αλλά  τους  έχει  υποβληθεί  από  μια  λαθεμένη  μεταχείριση  η  ιδέα  να  προσκολλούνται  σε  άλλα  πρόσωπα,  των οποίων η βοήθεια τούς είναι απαραίτητη.  Οι εκδηλώσεις του παιδικού φόβου είναι γενικά γνωστές. Είναι ιδιαίτερα φανερές όταν για το παιδί,  π.χ. τη νύχτα με το σβήσιμο των φώτων, γίνεται δύσκολη η επικοινωνία με τον εξωτερικό κόσμο ή το  επιθυμητό  πρόσωπο.  Τότε  με  τις  κραυγές  του  φόβου  επαναφέρει  σα  να  λέμε  τη  σύνδεση  που  είχε  διακοπεί  από  το  σκοτάδι.  Όταν  κατόπιν  απ'  αυτό  τρέξει  κάποιος  κοντά  του,  τότε  τα  πράγματα  θα  πάρουν τον δρόμο που είπαμε πιο πάνω. Το παιδί θα εκφράσει και άλλες επιθυμίες. Να ανάψουν το  φως, να μείνουν κοντά του, να παίξουν μαζί του κλπ. Όσο του κάνει κανείς τα χατίρια, ο φόβος έχει  εξαφανιστεί. Τη στιγμή όμως που αυτή η σχέση κυριαρχίας θα απειληθεί, τότε επανεμφανίζεται και  στερεώνει εκ νέου την κυριαρχία του παιδιού.  Επίσης  και  στη  ζωή  των  μεγάλων  υπάρχουν  παρόμοια  φαινόμενα.  Είναι  οι  περιπτώσεις  που  οι  άνθρωποι  δε  θέλουν  να  βγουν  έξω  μοναχοί.  Παρουσιάζουν  τύπους  που  μπορεί  κανείς  συχνά  να  παρατηρήσει  και  στον  δρόμο,  πώς  συμμαζεμένοι  και  ρίχνοντας  προς  κάθε  κατεύθυνση  φοβισμένα  βλέμματα  δεν  κινούνται  από  τη  θέση  τους,  ή  πώς  τρέχουν  στον  δρόμο  σα  να  φεύγουν  μπρος  σε  κανέναν  εχθρό.  Πολλές  φορές  μάλιστα  θα  παρακληθεί  κανείς  από  ένα  τέτοιο  πρόσωπο  να  του  προσφέρει τη βοήθειά του. Αυτοί δεν είναι τίποτε αδύναμοι, άρρωστοι άνθρωποι, αλλά άνθρωποι με  κακή  εξωτερική  εμφάνιση  και  τις  πιο  πολλές  φορές  απολαμβάνουν  μια  πολύ  καλύτερη  υγεία  από  πολλούς  άλλους.  Όμως  τοποθετούμενοι  μπροστά  σε  μια  ασήμαντη  δυσκολία,  αμέσως  υποφέρουν  από  φόβο.  Καμιά  φορά  αυτό  πάει  τόσο  μακριά,  που  τέτοιοι  άνθρωποι  καταλαμβάνονται  από  αβεβαιότητα και φόβο μόλις βγουν από το σπίτι τους. Οι μορφές εμφάνισης αυτού του φόβου στον  ανοιχτό  χώρο  είναι  πολύ  ενδιαφέρουσες,  γιατί  ανακαλύπτουμε  πως  στην  ψυχή  ενός  τέτοιου  ανθρώπου δεν παύει ο φόβος, ότι αυτοί είναι οι στόχοι οποιασδήποτε εχθρικής δίωξης. Νομίζουν ότι  έχουν  κάτι  που  τους  ξεχωρίζει  από  τους  άλλους  ανθρώπους.  Πολλές  φορές  αυτό  εκφράζεται  με  τη  φανταστική ιδέα π.χ. να πιστεύουν ότι θα πέσουν, πράγμα που για μας σημαίνει ότι αισθάνονται πως  στέκονται πολύ ψηλά. Και στις παθολογικές και στις συνηθισμένες περιπτώσεις του φόβου κυριαρχεί  πάλι  ο  ίδιος  σκοπός,  η  ίδια  επιδίωξη  της  υπεροχής  και  κυριαρχίας.  Βλέπουμε  κι  εδώ  ότι  η  ζωή  βρίσκεται  κάτω  από  την  καταπίεση  και  διαγράφεται  ένα  δυσάρεστο  πεπρωμένο.  Για  πολλούς  ανθρώπους ο φόβος δε σημαίνει τίποτε άλλο παρά ότι πάντα πρέπει κάποιος να βρίσκεται κοντά τους  και  να  απασχολείται  μ'  αυτούς.  Όταν  λοιπόν  κάποιος  δεν  μπορεί  ακόμη  ούτε  το  δωμάτιο  να  εγκαταλείψει, πρέπει τα π ά ν τ α να υποταχθούν στον φόβο του. Με τον νόμο που έχουν επιβάλει  στους άλλους, να έρχονται όλοι κοντά τους ενώ αυτοί δε χρειάζεται να πηγαίνουν σε κανένα, γίνονται  βασιλιάδες και κυριαρχούν.  Ο ανθρώπινος φόβος μπορεί να καταργηθεί μόνο με τη βοήθεια του δεσμού που συνδέει το άτομο με  την  κοινωνία.  Μόνο  εκείνος  που  έχει  συνείδηση  της  οικειότητας  με  τους  άλλους  μπορεί  να  προχωρήσει στη ζωή χωρίς φόβο.  Πάνω  σ'  όλα  αυτά  θα  προσθέσουμε  ένα  ενδιαφέρον  παράδειγμα  από  τις  μέρες  της  ανατροπής  του  1918.  Μια  σειρά  από  ασθενείς  δήλωσαν  ξαφνικά  ότι  τους  ήταν  δύσκολο  να  έρχονται  για  εξέταση.  Όταν  ρωτήθηκαν  για  ποιο  λόγο,  ο  καθένας  απάντησε  με  λόγια  που  σήμαιναν  περίπου  τα  εξής:  οι  καιροί είναι ανήσυχοι, δεν μπορεί να ξέρει κανείς τι είδους ανθρώπους θα συναντήσει στον δρόμο και  αν μάλιστα είναι και λίγο καλοντυμένος δεν ξέρει τι δυσάρεστο θα του τύχει. 

Digitized by 10uk1s 

Βέβαια  η  δυσθυμία  ήταν  τότε  πάρα  πολύ  μεγάλη.  Προκαλεί  όμως  εντύπωση  γιατί  ακριβώς  μόνο  ορισμένοι  άνθρωποι  έβγαλαν  τέτοια  συμπεράσματα.  Γιατί  ακριβώς  αυτοί  σκέφτηκαν  κάτι  τέτοιο;  Αυτό  δεν  είναι  καθόλου  τυχαίο  και  έχει  σχέση  με  το  γεγονός  ότι  αυτοί  οι  άνθρωποι  δεν  είχαν  την  επαφή και γι' αυτό δεν αισθάνονταν αρκετά ασφαλείς, ενώ οι άλλοι, που ήταν περισσότερο δεμένοι  με το σύνολο, δεν ένοιωθαν κανένα φόβο και συνέχισαν την εργασία τους με τον συνηθισμένο τρόπο.  Μια πιο ασήμαντη, αλλά όχι λιγότερο αξιοπρόσεχτη μορφή φόβου, είναι η  ν τ ρ ο π α λ ό τ η τ α , για την  οποία ισχύουν τα ίδια που είπαμε και για τον φόβο. Όσο απλές και αν είναι οι σχέσεις, που μέσα σ'  αυτές τοποθετούνται τα παιδιά, η ντροπαλότητα θα τους δίνει πάντα τη δυνατότητα να αποφεύγουν  ή  να  διακόπτουν  την  επαφή  με  τους  άλλους,  ενώ  μέσα  τους  παραμένει  ζωντανό  το  αίσθημα  της  κατωτερότητας και της ιδιομορφίας που εμποδίζει την ανάπτυξη της κοινωνικότητας.  3. Διστακτικότητα  Τα  χαρακτηριστικά  της  διστακτικότητας  παρουσιάζουν  όλοι  όσοι  βρίσκουν  κάθε  εργασία  που  πρόκειται να κάνουν ιδιαίτερα δύσκολη και δεν πιστεύουν πως διαθέτουν την απαραίτητη δύναμη για  την  εκτέλεσή  τους.  Τα  χαρακτηριστικά  αυτά  εμφανίζονται  κατά  κανόνα  με  τη  μορφή  αργών,  προχωρητικών κινήσεων, που μ' αυτές η απόσταση που χωρίζει τον άνθρωπο από το πρόβλημα ζωής  που  έχουν  να  λύσουν  δε  γίνεται  μικρότερη,  απεναντίας  μένει  πολλές  φορές  σταθερή.  Σ'  αυτή  την  κατηγορία ανήκουν οι περιπτώσεις που ένας άνθρωπος, ενώ θα έπρεπε να πλησιάζει στη λύση ενός  προβλήματος  ζωής  που  τον  απασχολεί,  ξαφνικά  βρίσκεται  κάπου  αλλού  μακριά.  Ανακαλύπτει  π.χ.  τελείως  ξαφνικά  ότι  δεν  είναι  στην  πραγματικότητα  κατάλληλος  για  το  επάγγελμα  στο  οποίο  λογάριαζε  να  αφοσιωθεί.  Βρίσκει  σ'  αυτό  κάθε  λογής  σκοτεινές  πλευρές  και  έτσι  εκβιάζει  τη  λογική  του μ' έναν τρόπο που στο τέλος του φαίνεται αληθινά αδύνατο να ακολουθήσει αυτό το επάγγελμα.  Οι μορφές έκφρασης λοιπόν της διστακτικότητας δεν είναι μόνο η αργόρυθμη κίνηση, αλλά ακόμη τα  μέτρα  εξασφάλισης,  προετοιμασίες  κλπ.,  τα  οποία  ταυτόχρονα  έχουν  σκοπό  να  μετατοπίσουν  την  ευθύνη για τη μη πραγματοποίηση μιας εργασίας.  Η  ατομική  ψυχολογία  ονόμασε  το  σύμπλεγμα  των  ζητημάτων,  που  αφορούν  αυτό  το  τόσο  πλατιά  διαδομένο  φαινόμενο,  π ρ ό β λ η μ α   τ η ς   α π ό σ τ α σ η ς .  Δημιούργησε  μια  άποψη  ‐  σκοπιά,  από  την  οποία  ακλόνητοι  μπορούμε  να  κρίνουμε  την  τοποθέτηση  ενός  ανθρώπου  και  να  μετρήσουμε  την  απόσταση  που  τον  χωρίζει  από  τα  τρία  μεγάλα  προβλήματα  της  ζωής.  Πρόκειται  για  τη  λύση  του  προβλήματος  των  κοινωνικών  του  καθηκόντων,  της  σχέσης  του  Εγώ  προς  το  Εσύ  και  του  αν  έχει  θεμελιώσει την επαφή του με τους άλλους ανθρώπους με τρόπο σωστό ή αν την έχει δυσκολέψει. Το  πρώτο  πρόβλημα  της  ζωής  είναι  το  πρόβλημα  του  επαγγέλματος  και  το  δεύτερο,  το  ερωτικό  πρόβλημα, το πρόβλημα της αγάπης και του γάμου. Το μέγεθος της αποτυχίας, η απόσταση που έχει  ένας  άνθρωπος  από  τη  λύση  των  τριών  αυτών  προβλημάτων  μας  επιτρέπουν  να  βγάλουμε  τα  συμπεράσματά  μας  για  την  ατομικότητα,  την  προσωπικότητά  του.  Είμαστε  επίσης  σε  θέση  από  τα  φαινόμενα αυτά να κερδίσουμε και κάτι για την ανθρωπογνωσία μας.  Το κύριο χαρακτηριστικό που παρουσιάζεται σ' όλες αυτές τις περιπτώσεις είναι ότι ένας άνθρωπος  θέτει  ανάμεσα  στον  εαυτό  του  και  στα  καθήκοντά  του  μια  μικρή  ή  μεγάλη  απόσταση.  Αν  όμως  συλλάβουμε  καλύτερα  αυτή  την  κατάσταση,  θα  εξακριβώσουμε  ότι  όλη  αυτή  η  υπόθεση,  εκτός  απ'  αυτή τη σκοτεινή πλευρά, έχει επίσης και μια πλευρά φωτεινή. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτός  ο  άνθρωπος  έχει  επιλέξει  αυτή  την  τοποθέτηση  μόνο  εξαιτίας  αυτής  της  φωτεινής  πλευράς.  Αν  προσεγγίζει  δηλαδή  ένα  πρόβλημα  τελείως  απροετοίμαστος,  τότε  έχει  ελαφρυντικά  και  η  αυτοπεποίθηση  και  η  προσωπική  ματαιοδοξία  παραμένουν  ανέπαφες.  Η  κατάσταση  είναι  πολύ  πιο  ασφαλής και κανείς εργάζεται όπως ο σχοινοβάτης, ο οποίος γνωρίζει ότι από κάτω του υπάρχει ένα  δίχτυ  τεντωμένο.  Αν  πέσει,  τότε  πέφτει  στα  μαλακά.  Αν  καταπιαστεί  κανείς  απροετοίμαστος  με  τα  προβλήματά του και δεν τα βγάλει πέρα, το αίσθημα της προσωπικότητάς του δε διατρέχει κίνδυνο,  γιατί  μπορεί  να  ισχυριστεί  ότι  εξαιτίας  πολλών  λόγων  δεν  ήταν  δυνατό  να  κάνει  περισσότερα  ή  ότι 

Digitized by 10uk1s 

ήταν  κιόλας  πολύ  αργά  ή  καταπιάστηκε  πολύ  καθυστερημένα  κλπ.,  ενώ  αλλιώς  θα  είχε  μια  λαμπρή  επιτυχία.  Δεν  οφείλεται  λοιπόν  η  αποτυχία  στις  αδυναμίες  της  προσωπικότητας,  αλλά  σε  οποιαδήποτε άλλα μικροπεριστατικά, για τα οποία φυσικά και δεν έχει καμιά ευθύνη. Αν όμως παρ'  όλα  αυτά  επιτύχει,  τότε  η  επιτυχία  έχει  πολύ  πιο  μεγάλη  αξία,  γιατί  όταν  κάποιος  καταγίνεται  επιμελώς  με  τα  καθήκοντά  του,  δε  βρίσκει  κανείς  τίποτε  το  ιδιαίτερο  στην  επιτυχία  του,  αυτή  θεωρείται  αυτονόητη.  Αν  όμως  αρχίζει  πολύ  αργά,  εργάζεται  πολύ  λίγο  ή  είναι  τελείως  απροετοίμαστος και παρ' όλα αυτά λύνει τα προβλήματά του, κάτι που είναι πιθανό, τότε η υπόθεση  είναι διαφορετική. Είναι σα να λέμε δυο φορές ήρωας, γιατί έχει κατορθώσει μ' ένα χέρι κάτι που γι'  αυτό οι άλλοι χρειάζονται δυο χέρια.  Αυτές είναι λοιπόν οι φωτεινές πλευρές τούτης της σχοινοβασίας. Μια τέτοια στάση προδίδει τόσο τη  φιλοδοξία, όσο και τη ματαιοδοξία ενός ανθρώπου. Δείχνει το γεγονός ότι αυτός είναι ένας άνθρωπος  που  θέλει  να  παραστήσει  μια  σκηνή  τουλάχιστο  μπρος  στον  εαυτό  του.  Όλα γίνονται  για  χάρη  μιας  πολυπραγμοσύνης, για να δώσουν την εντύπωση ότι διαθέτει ιδιαίτερες δυνάμεις.  Έτσι πλησιάζουμε στην κατανόηση όλων εκείνων, οι οποίοι θέλουν να αποφεύγουν τα ζητήματα που  προβάλλουν  μπροστά  τους,  δημιουργούν  δυσκολίες  στον  ίδιο  τον  εαυτό  τους  και  ζυγώνουν  τα  προβλήματα αυτά με δισταγμούς ή και καθόλου. Πάνω στην καμπύλη που διαγράφουν γύρω από ένα  πρόβλημα βρίσκονται οι ιδιότητες που εντυπωσιάζουν σαν ιδιομορφίες της ζωής, όπως η τεμπελιά, η  αδιαφορία, η ραθυμία, η αλλαγή επαγγέλματος, η παραμέληση κλπ. Υπάρχουν επίσης άνθρωποι που  φέρνουν με την εξωτερική τους συμπεριφορά αυτή την τοποθέτηση σε κοινή θέα, που προχωρούν με  τόσο ευλύγιστο τρόπο, ώστε σε κάθε περίπτωση, που θα τους παρουσιαστεί, περιστρέφονται σαν το  φίδι. Ασφαλώς αυτό δεν είναι σύμπτωση και με κάποια επιφύλαξη μπορεί κανείς να τους εκτιμήσει  σαν ανθρώπους που έχουν την τάση να αποφεύγουν τα προβλήματα που έχουν να λύσουν.  Ένα  παράδειγμα  παρμένο  από  τη  ζωή  θα  μας  το  δείξει  αυτό  πιο  καθαρά.  Πρόκειται  για  έναν  άντρα  που παρουσίαζε μια δυσθυμία, αισθανόταν μια δυσαρέσκεια για τη ζωή και κατεχόταν από την ιδέα  της αυτοκτονίας. Τίποτε δεν τον ευχαριστούσε πια και όλη η συμπεριφορά του φανέρωνε ότι είχε στ'  αλήθεια  ξοφλήσει  με  τη  ζωή.  Από  τη  συζήτηση  που  είχαμε  μαζί  του  πληροφορηθήκαμε  ότι  ήταν  ο  μεγαλύτερος από τρία αδέρφια, το παιδί ενός πολύ φιλόδοξου πατέρα, ο οποίος προχώρησε στη ζωή  με ασυγκράτητο ενθουσιασμό και είχε αρκετά αναδειχθεί. Ο άρρωστός μας ήταν το αγαπημένο του  παιδί που θα έπρεπε να ακολουθήσει τ' αχνάρια του. Η μητέρα πέθανε πολύ νωρίς. Με τη μητριά του  είχε καλές σχέσεις, ίσως γιατί απολάμβανε σε μεγάλο βαθμό την προστασία του πατέρα.  Σαν πρωτότοκος ήταν ενθουσιώδης οπαδός της δύναμης και της βίας. Όλα όσα έβλεπε κανείς πάνω  του είχαν ένα χαρακτήρα κατακτητικό. Στο σχολείο κατάφερε να προωθηθεί στην πρώτη θέση. Μετά  από  τη  λήξη  των  σπουδών  ανέλαβε  την  επιχείρηση  του  πατέρα  του  και  φερόταν  για  όσους  τον  έβλεπαν από μακριά σα φιλάνθρωπος. Μιλούσε πάντα σε τόνο φιλικό. Οι εργάτες του δεν περνούσαν  άσχημα.  Τους  πλήρωνε  τους  καλύτερους  μισθούς  και  ήταν  πάντα  πρόθυμος  ν'  ακούσει  κάθε  παράκλησή τους.  Έπειτα από την ανατροπή του 1918 πραγματοποιήθηκε μια αλλαγή στον χαρακτήρα του. Δεν έπαυε  να  παρασταίνει,  με  τον  πιο  τραγικό  τρόπο,  πόσο  τον  πίκρανε  η  ανυπότακτη  συμπεριφορά  των  υπαλλήλων  του.  Ό,τι  είχαν  ζητήσει  και  είχαν  πάρει  παλιότερα,  το  απαιτούσαν  και  τώρα.  Η  δυσαρέσκειά του μεγάλωσε τόσο, που σκεφτόταν να εγκαταλείψει την επιχείρηση.  Κατά  τα  άλλα  ήταν  ένας  καλόβολος  προϊστάμενος.  Τη  στιγμή  όμως  που  πληγώθηκαν  οι  όροι  της  κυριαρχίας  του  δεν  μπορούσε  πια  να  εξακολουθήσει  και  όλη  η  κοσμοθεωρία  του  αποδείχτηκε  ενοχλητική όχι μόνο για τη λειτουργία του εργοστασίου, αλλά επίσης και ιδιαίτερα για τον ίδιο. Αν δεν  ήταν τόσο φιλόδοξος, ώστε να θέλει να δείχνει ότι αυτός ήταν ο κύριος της κατάστασης, θα μπορούσε  να  μείνει  απείραχτος  απ'  αυτή  την  πλευρά.  Αυτόν  όμως  δεν  τον  ενδιέφερε  τίποτε  άλλο  παρά  η 

Digitized by 10uk1s 

επίδειξη  της  προσωπικής  του  δύναμης.  Επειδή  όμως  αυτό  έγινε  πια  δύσκολο  εξαιτίας  της  λογικής  εξέλιξης  των  συνθηκών,  δεν  του  έδινε  πια  το  επάγγελμα  καμιά  ευχαρίστηση.  Η  επιθυμία  του  να  αποτραβηχτεί  είναι  ύστερα  απ'  αυτά  μια  επίθεση,  μια  καταγγελία  εναντίον  των  ανυπότακτων  υπαλλήλων.  Με τη ματαιοδοξία λοιπόν που τον διέκρινε μπορούσε να προχωρήσει μόνο ως ένα ορισμένο σημείο.  Η αντίφαση της όλης κατάστασης που ξαφνικά παρουσιάστηκε έπληξε κατά πρώτο αυτόν τον ίδιο. Οι  αρχές  του  αποδείχτηκαν  χωρίς  αντοχή.  Με  τη  μονόπλευρη  ανάπτυξή  του  έχασε  τη  δυνατότητα  να  προσαρμοστεί και να υιοθετήσει καινούργιες αρχές. Έγινε ανίκανος για παραπέρα εξέλιξη, γιατί είχε  θέσει  σα  μοναδικό  σκοπό  του  την  εξουσία  και  την  υπεροχή,  με  αποτέλεσμα  να  πάρει  ανάλογη  διάσταση  και  το  χαρακτηριστικό  της  ματαιοδοξίας.  Αν  ρίξουμε  μια  εξεταστική  ματιά  στην  υπόλοιπη  ζωή του, θα πληροφορηθούμε ότι οι κοινωνικές του σχέσεις ήταν πολύ φτωχές. Είναι επίσης φανερό  ότι με τα φρονήματα αυτά μπορούσε να συγκεντρώσει γύρω του μόνο ανθρώπους που αναγνώριζαν  την  υπεροχή  του  και  υποτάσσονταν  στη  θέλησή  του.  Επιπλέον  ήταν  ένας  οξύτατος  κριτικός  και,  επειδή δεν του έλειπε η ευφυΐα, μπορούσε, όταν του δινόταν η ευκαιρία, να κάνει πολύ πετυχημένες  και  υποτιμητικές  παρατηρήσεις.  Αυτό  απομάκρυνε  από  κοντά  του  όλους  τους  γνωστούς  και  έμεινε  όλα  τα  χρόνια  χωρίς  αληθινούς  φίλους.  Ό,τι  του  έλειψε  κατ'  αυτό  τον  τρόπο  σε  σχέσεις  με  τους  ανθρώπους, το αντικατέστησαν διασκεδάσεις όλων των ειδών.  Πραγματικά απέτυχε όμως πρώτα στο ζήτημα του έρωτα και του γάμου. Εκεί τον βρήκε η μοίρα που  από  πολύ  καιρό  θα  μπορούσε  κανείς  να  προφητέψει.  Επειδή  ο  έρωτας  εκφράζει  την  πιο  βαθιά  συντροφική σύνδεση, το λιγότερο που ανέχεται είναι η κυριαρχία του ενός. Επειδή όμως αυτός πάντα  ήθελε  να  είναι  κυρίαρχος,  έπρεπε  να  το  πάρει  κι  αυτό  υπόψη  του  κατά  την  εκλογή  συζύγου.  Ο  αυταρχικός και υπεροπτικός τύπος προτιμά κατά την εκλογή του ερωτικού συντρόφου πρόσωπο που  και το ίδιο δεν είναι αδύνατο, για να του φαίνεται η κατάκτησή του σαν ένας προσωπικός θρίαμβος.  Κατ' αυτό τον τρόπο συνδέονται μεταξύ τους δυο όμοιοι άνθρωποι, των οποίων από κει και πέρα η  συμβίωση είναι μια ατέλειωτη αλυσίδα από σφοδρούς καυγάδες. Επίσης και η ερωτική εκλογή αυτού  του ανθρώπου πραγματοποιήθηκε προς την κατεύθυνση μιας γυναίκας που σε ορισμένα σημεία ήταν  αυταρχικότερη και απ' αυτόν τον ίδιο. Και οι δυο, πιστοί στις αρχές τους, κατέφευγαν στα πιο ποικίλα  μέσα, για να διατηρήσουν την κυριαρχία τους. Φυσικά απομακρύνονταν όλο και περισσότερο ο ένας  από τον άλλο, εννοείται χωρίς να χωρίζουν τελείως, γιατί τέτοιοι άνθρωποι ελπίζουν πάντα στη νίκη  και γι' αυτό τον λόγο δύσκολα εγκαταλείπουν το πεδίο της μάχης.  Διηγήθηκε επίσης κι ένα όνειρό του εκείνης της εποχής. Ονειρεύτηκε πως μιλούσε μ' ένα κορίτσι που  είχε εμφάνιση υπηρέτριας και έμοιαζε καταπληκτικά με τη λογίστριά του. Τη στιγμή εκείνη είπε (στο  όνειρό του): «Εγώ όμως είμαι από αριστοκρατική γενιά».  Δεν  είναι  δύσκολο  να  καταλάβουμε  ποιοι  συλλογισμοί  αντικαθρεφτίζονται  σ'  αυτό  το  όνειρο.  Κατ'  αρχήν είναι ο περιφρονητικός τρόπος, με τον οποίο βλέπει τους ανθρώπους. Ο καθένας τού φαίνεται  σαν υπηρέτης, αμόρφωτος, κατώτερος και τόσο το χειρότερο μάλιστα αν είναι γυναίκα. Κοντά σ' αυτό  θυμόμαστε ότι βρίσκεται σε μόνιμη διαμάχη με τη γυναίκα του και αυτό μάς κάνει να δεχτούμε ότι  πίσω από το πρόσωπο του ονείρου κρύβεται η γυναίκα του. Έτσι κατάντησε να μην τον καταλαβαίνει  κανείς  και  αυτός  ο  ίδιος  λιγότερο  από  τους  άλλους  τον  εαυτό  του,  γιατί  με  την  υπεροψία  του  είχε  μπρος  στα  μάτια  του  μια  ασύγκριτα  μεγάλη  ματαιόδοξη  επιδίωξη.  Η  απομάκρυνσή  του  από  τους  ανθρώπους  βαδίζει  παράλληλα  με  την  αλαζονεία  του  και  διεκδικεί  για  τον  εαυτό  του  ένα  μεγαλείο  που τίποτε δεν το δικαιολογεί, ενώ δεν αναγνωρίζει στους άλλους καμιά αξία. Φυσικό είναι ότι κοντά  σε  μια  τέτοια  τοποθέτηση  και  αντίληψη  για  τη  ζωή  δε  βρίσκουν  καμιά  θέση  ούτε  η  φιλία  ούτε  ο  έρωτας.  Τα  επιχειρήματα,  που  προσκομίζονται  για  να  δικαιολογήσουν  τέτοιου  είδους  παρεκτροπές,  είναι  συχνά πολύ χαρακτηριστικά. Τις περισσότερες φορές είναι δικαιολογίες που φαίνονται σαν ορθές και 

Digitized by 10uk1s 

αυτονόητες,  μόνο  που  η  θέση  τους  είναι  αλλού  και  δεν  ταιριάζουν  σ'  αυτή  την  κατάσταση.  Έτσι  νομίζει  κάποιος  π.χ.  ότι  οφείλει  να  καλλιεργεί  τις  κοινωνικές  του  σχέσεις  και  προσπαθεί  να  το  πραγματοποιήσει  πηγαίνοντας  ας  πούμε  σε  μια  συναναστροφή  μέσα  στα  καπηλειά.  Περνά  εκεί  την  ώρα  του  πίνοντας,  παίζοντας  χαρτιά  κλπ.  και  πιστεύει  ότι  μ'  αυτό  τον  τρόπο  πιάνει  γνωριμίες  και  δημιουργεί  φιλίες.  Επιστρέφει  αργά  στο  σπίτι,  ως  το  πρωί  δεν  έχει  χορτάσει  ύπνο,  αλλά  δικαιολογείται: αφού πρέπει να καλλιεργούμε τις κοινωνικές σχέσεις δεν μπορεί κανείς πάντα... κλπ.  Η συμπεριφορά αυτή θα ήταν ανεκτή, αν παράλληλα ενδιαφερόταν περισσότερο για τα πραγματικά  του  καθήκοντα.  Όταν  όμως  αντί  γι'  αυτό,  εξαιτίας  της  δήθεν  καλλιέργειας  της  κοινωνικότητας,  τον  βρίσκουμε ξαφνικά αλλού από κει που θα έπρεπε να τον περιμένουμε, τότε βέβαια έχει άδικο ακόμη  κι όταν τα επιχειρήματα που προβάλλει είναι σωστά. Άλλος πάλι, και αυτό συμβαίνει συνηθέστερα με  τους νέους που βρίσκονται μπρος στην εκλογή επαγγέλματος, ανακαλύπτει ξαφνικά μια κλίση για την  πολιτική. Η πολιτική είναι βέβαια μια σοβαρή υπόθεση. Δεν επιτρέπεται όμως να κοροϊδεύει κανείς  τους  άλλους  και,  αντί  να  διαλέξει  ένα  επάγγελμα  ή  να  προετοιμαστεί  για  τη  μελλοντική  επαγγελματική δραστηριότητά του, να μην κάνει τίποτε άλλο παρά να πολιτικολογεί.  Βλέπουμε καθαρά σ' αυτή την περίπτωση πως δεν είναι οι αντικειμενικές εμπειρίες που μας φέρνουν  έξω  από  τον  ίσιο  δρόμο,  παρά  η  π ρ ο σ ω π ι κ ή   θ ε ώ ρ η σ η   των  πραγμάτων,  ο  τρόπος  με  τον  οποίο  αντιμετωπίζουμε  και  εκτιμούμε  τα  γεγονότα.  Όλο  το  τεράστιο  πεδίο  της  ανθρώπινης  πλάνης  βρίσκεται εδώ μπροστά μας. Σε τέτοιες περιπτώσεις πρόκειται για μια ολόκληρη αλυσίδα από λάθη  και  δυνατότητες  για  λάθη.  Πρέπει  να  προσπαθήσουμε  να  εισχωρήσουμε  στο  πλάνο  ζωής  και  στα  επιχειρήματα  ενός  τέτοιου  ανθρώπου,  να  κυριαρχήσουμε  πάνω  στις  πλάνες  του  και  να  τις  υπερνικήσουμε με τη σωστή διδασκαλία. Μ' αυτό τον τρόπο και η δραστηριότητα αυτού του είδους  αγωγής θα χαρακτηριστεί πιο σωστά. Η αγωγή δεν είναι παρά ο παραμερισμός λαθών. Σχετικά όμως  μ' αυτό είναι αναγκαίο να γνωρίσουμε αυτές τις συναρτήσεις, οι οποίες δείχνουν πως μια εξέλιξη ενός  ανθρώπου που εξαιτίας λαθών ακολούθησε λαθεμένη κατεύθυνση μπορεί να καταλήξει σε τραγωδία.  Πρέπει να εξετάσουμε με θαυμασμό και όχι με αρνητική αναγνώριση τη σοφία των αρχαίων λαών, οι  οποίοι  γνώρισαν  ή  τουλάχιστο  διαισθάνθηκαν  αυτές  τις  συναρτήσεις,  αφού  έκαναν  λόγο  για  μια  Νέμεση,  για  κάποιον  θεό  εκδικητή.  Μια  τέτοια  εξέλιξη  δείχνει  πάντα  πού  οδηγούν  οι  αυτονόητες  βλάβες που προξενεί στον εαυτό του ο άνθρωπος, όταν αντί να πορεύεται με την έννοια του γενικού  καλού αναζητεί τον δρόμο του στην κατεύθυνση της λατρείας  της προσωπικής δύναμης που τις πιο  πολλές  φορές  τον  αναγκάζει  να  τρέχει  πίσω  από  τον  σκοπό  του  ακολουθώντας  πλάγιους  δρόμους,  περιφρονώντας  τα  συμφέροντα  των  συνανθρώπων  του  και  με  τον  μόνιμο  φόβο  της  αποτυχίας.  Πολλές  φορές  θα  εμφανιστούν  ν ε υ ρ ι κ έ ς   δ ι α τ α ρ α χ έ ς ,  οι  οποίες  έχουν  ιδιαίτερο  σκοπό  και  σημασία. Δηλαδή να εμποδίσουν τον  άνθρωπο στην οποιαδήποτε δράση γιατί  η πείρα  διδάσκει ότι  κάθε παραπέρα βήμα κοντά σ' αυτή την άβυσσο είναι συνδεμένο με εξαιρετικούς κινδύνους.  Στην κοινωνία δεν υπάρχει θέση για λιποτάκτες. Η κοινωνική ζωή απαιτεί μια ορισμένη ευπείθεια και  προσαρμογή. Απαιτεί την ικανότητα συμμετοχής και τη βοήθεια προς τους άλλους και τούτο χωρίς να  αποβλέπει κανείς  στην αρχηγία και την υπεροχή  σε βάρος των άλλων. Πόσο αληθινό  είναι αυτό, το  έχουν  κιόλας  προσέξει  πολλοί  είτε  στον  εαυτό  τους  είτε  σε  κάποιον  του  περιβάλλοντός  τους.  Ένας  τέτοιος  άνθρωπος  μπορεί  μια  χαρά  να  κάνει  τις  επισκέψεις  του,  να  συμπεριφέρεται  πολύ  ευγενικά  και  να  μην  ενοχλεί  κανένα.  Δεν  μπορεί  όμως  να  γίνει  θερμός,  γιατί  τον  εμποδίζει  η  επιθυμία  της  εξουσίας  και  γι'  αυτό  επίσης  και  οι  άλλοι  δεν  μπορούν  να  είναι  θερμοί  μαζί  του.  Συχνά  κάθεται  σιωπηλός  στο  τραπέζι  και  το  παρουσιαστικό  του  δε  δείχνει  χαρούμενο  άνθρωπο.  Επίσης  ελάχιστα  συμβάλλει σ' ό,τι προάγει τη συναναστροφή. Προτιμά περισσότερο τον διάλογο παρά τη συζήτηση σε  μια μεγαλύτερη συγκέντρωση. Η ιδιομορφία του θα εκδηλωθεί ακόμη και στα μικροζητήματα π.χ. με  την επιμονή του να θέλει να έχει πάντα δίκιο και σε ζητήματα που για όλους είναι τελείως ασήμαντα.  Επιπλέον αποδείχνεται ότι του είναι αδιάφορο το είδος των επιχειρημάτων του. Αυτό που πιο πολύ  τον  ενδιαφέρει  είναι  να  αποδείξει  το  άδικο  του  άλλου.  Ή  στο  σημείο  καμπής  θα  εκδηλωθεί  κάπως  αινιγματικά:  ότι  είναι  κουρασμένος  χωρίς  να  ξέρει  γιατί,  ότι  δεν  μπορεί  να  κοιμηθεί,  ότι  δεν  τον  υπακούουν  πια  οι  δυνάμεις  του  και  άλλα  παράπονα  κάθε  λογής.  Με  λίγα  λόγια  ακούει  κανείς  ένα  σωρό και για όλα αυτά δεν μπορεί ο ίδιος να δώσει μια σωστή πληροφορία. Φαινομενικά είναι ένας  Digitized by 10uk1s 

άρρωστος άνθρωπος, ένας  ν ε υ ρ ο π α θ ή ς . Στην πραγματικότητα όμως όλα αυτά τα φαινόμενα είναι  κουτοπόνηρα μέσα για να τραβήξει την προσοχή από την ουσία των πραγμάτων. Δεν είναι καθόλου  τυχαίο το γεγονός ότι προτιμούνται αυτά τα μέσα. Αν σκεφτούμε ποια αδάμαστη ισχυρογνωμοσύνη  κρύβει π.χ. ένας άνθρωπος, που εξαιτίας του φόβου του εξεγείρεται κατά του φυσικού φαινομένου  της  νύχτας,  τότε  καταλαβαίνουμε  ότι  αυτός  δεν  μπορεί  να  είναι  άνθρωπος  προσαρμοσμένος  στις  γήινες συνθήκες της ζωής. Τα καμώματά του έχουν την έννοια ότι θέλει να καταργήσει τη νύχτα. Αυτό  το θέτει σαν όρο μπορούμε να πούμε για την ένταξή του σε μια ομαλή ζωή. Επειδή όμως βάζει έναν  τέτοιο ανεκπλήρωτο όρο, προδίδει ταυτόχρονα την κακή του πρόθεση. Είναι ένας που λέει Όχι.  Όλες  οι  νευρικές  εκδηλώσεις  αυτού  του  είδους  γεννιούνται  τη  στιγμή  που  ένας  τέτοιος  άνθρωπος  τρομάζει  μπρος  στις  υποχρεώσεις  του  και  αναζητεί  μια  πρόφαση  είτε  να  καταπιαστεί  μ'  αυτές  με  αργότερο ρυθμό και ευνοϊκότερους όρους ή να τις αποφύγει ολότελα. Μ' αυτό τον τρόπο αποφεύγει  ταυτόχρονα  και  τις  υποχρεώσεις  του  που  είναι  αναγκαίες  για  τη  διατήρηση  της  ανθρώπινης  κοινωνίας,  ζημιώνει  αρχικά  το  στενό  του  περιβάλλον,  αλλά  με  μια  ευρύτερη  έννοια  και  όλους  τους  άλλους. Όλα αυτά τα πράγματα θα είχαν εκλείψει εδώ και χρόνια απ' τον κόσμο, αν όλοι μας είχαμε  περισσότερες  γνώσεις  για  τον  άνθρωπο  και  ήμασταν  σε  θέση  να  καταλαβαίνουμε  αυτή  τη  φοβερή  σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε μια επίθεση εναντίον των λογικών κανόνων που είναι συνυφασμένοι  με την ανθρώπινη κοινωνία και στην τραγική μοίρα που συχνά πολύ αργότερα γεννιέται απ' αυτή τη  συμπεριφορά. Επειδή τα χρονικά διαστήματα που μεσολαβούν είναι συχνά πολύ μεγάλα και πολλές  φορές  προσθέτονται  ένα  σωρό  περιπλοκές,  δεν  είμαστε  κατά  κανόνα  σε  θέση  να  προσδιορίσουμε  αυτές τις αιτιακές σχέσεις, να διδαχθούμε απ' αυτές και να διδάξουμε και τους άλλους. Μονάχα αν  ξετυλίξουμε ολόκληρο το νήμα της ζωής του και βαθύνουμε στην ιστορία ενός ανθρώπου, θα είμαστε  σε θέση να μελετήσουμε τη συνάφεια και να πούμε πού έγινε το λάθος.  4. Αδάμαστες ορμές σαν έκφραση ελαττωματικής προσαρμογής  Υπάρχουν άνθρωποι στους οποίους ορισμένες μορφές έκφρασης εκδηλώνονται με εντελώς ιδιαίτερο  τρόπο.  Χαρακτηρίζονται  από  το  γεγονός  ότι  τις  αισθανόμαστε  σαν  εκδηλώσεις  κ α κ ή ς   α γ ω γ ή ς .  Σ'  αυτή την κατηγορία ανήκουν π.χ. οι άνθρωποι που δεν παύουν να τρώνε τα νύχια τους ή εκείνοι που  ωθούμενοι από μια εσωτερική παρόρμηση σκαλίζουν συνεχώς τη μύτη τους, καθώς και οι άνθρωποι  που πέφτουν με τέτοια λαιμαργία στο φαγητό, ώστε η συμπεριφορά τους δημιουργεί την εντύπωση  ενός ακατασίγαστου πάθους. Ότι αυτά τα φαινόμενα κάτι πρέπει να σημαίνουν, το καταλαβαίνουμε  καθαρά αμέσως μόλις δούμε έναν άνθρωπο που χιμά πάνω στο φαγητό σαν πεινασμένος λύκος και,  προκειμένου να ικανοποιήσει τη λαιμαργία του, δε γνωρίζει κανενός είδους εμπόδια, ούτε ντροπή. Γι'  αυτόν  υπάρχει  μόνο  ρούφηγμα,  μάσημα  και  πλατάγισμα  των  χειλιών.  Οι  πιο  μεγάλες  μπουκιές  εξαφανίζονται  σχεδόν  αμάσητες  σα  να  πέφτουν  στην  άβυσσο.  Όμως  αυτό  που  κάνει  εντύπωση  δεν  είναι μόνο η εξωτερική μορφή, αλλά και η ποσότητα της τροφής και η συχνότητα των γευμάτων. Δεν  είναι  υπερβολικός  ο  ισχυρισμός  ότι  υπάρχουν  άνθρωποι  που  δεν  μπορούμε  να  τους  φανταστούμε  β ρ ω μ ι ά . Δεν  αλλιώς, παρά να τρώνε συνέχεια. Μια άλλη μορφή έλλειψης αγωγής εκδηλώνεται με τη β πρόκειται  για  κάτι  όμοιο  με  την  αφρόντιστη  εμφάνιση  που  παρατηρείται  σε  ανθρώπους,  οι  οποίοι  δουλεύουν  πολύ,  ούτε  για  τη  φυσική  ακαταστασία  που  συναντούμε  σε  ανθρώπους  που  κάνουν  βαριές δουλειές. Ο τύπος μας δε δουλεύει συνήθως βαριά, συχνά μάλιστα και καθόλου, ωστόσο δεν  είναι απαλλαγμένος από την ακαταστασία και τη βρώμα. Υπάρχει πάνω του κάτι που είναι επίτηδες  φτιαγμένο, μια ανακατωσούρα, μια απρέπεια που δεν μπορεί κανείς εύκολα να μιμηθεί και η οποία  είναι τόσο χαρακτηριστική για τον άνθρωπο, ώστε να μην μπορούμε να τον αναγνωρίσουμε, αν ποτέ  μας ερχόταν διαφορετικός.  Αυτές οι μορφές έκφρασης είναι που χαρακτηρίζουν εξωτερικά τον ανάγωγο άνθρωπο. Μ' αυτές μάς  δίνει να καταλάβουμε ότι δεν επιθυμεί μια ορθή συνεργασία με τους συνανθρώπους του και ότι θέλει  να διακρίνεται από τους άλλους. Απ' όλους αυτούς τους ανθρώπους που κάνουν αυτές τις απρέπειες,  θα αποκομίσουμε πάντα την εντύπωση ότι δε δίνουν δεκάρα για τους συνανθρώπους τους. Αυτό που  μας  κάνει  έκπληξη  δεν  είναι  το  φαινόμενο,  αλλά  το  γεγονός  ότι  αυτές  οι  απρέπειες  έχουν  τις  πιο  Digitized by 10uk1s 

πολλές  φορές  την  αρχή  τους  στην  παιδική  ηλικία,  γιατί  σχεδόν  δεν  υπάρχουν  καθόλου  παιδιά  που  αναπτύσσονται πάνω σε τέλεια ευθεία γραμμή. Η προσοχή μας όμως δεσμεύεται από το περιστατικό  ότι υπάρχουν τέτοιου είδους άνθρωποι που δεν μπορούν ν' απαλλαγούν απ' αυτές.  Αν ερευνήσουμε για τα αίτια που προκαλούν αυτά τα φαινόμενα, τότε θα προσκρούσουμε στη λίγο ή  πολύ  αρνητική  στάση  αυτών  των  ανθρώπων  απέναντι  στους  συνανθρώπους  τους  και  τα  καθήκοντά  τους.  Είναι  άνθρωποι  που  ουσιαστικά  θέλουν  να  μένουν  μακριά  από  τη  ζωή  και  αρνούνται  τη  συνεργασία.  Από  αυτό  το  γεγονός  θα  γίνει  κατανοητό  γιατί  δεν  μπορεί  να  παρακινηθούν  από  τις  ηθικές εξηγήσεις και να εγκαταλείψουν την κακή συνήθεια. Με μια τέτοια τοποθέτηση στη ζωή έχει  φυσικά  όλο  το  δίκιο  αν  π.χ.  τρώει  τα  νύχια  του.  Δεν  υπάρχει  καλύτερος  τρόπος  να  ξεφύγει,  και  για  έναν  άνθρωπο  που  θέλει  ν'  αποφύγει  την  κοινωνία,  δε  θα  βρεθεί  καλύτερο  και  δραστικότερο  μέσο  από  το  να  εμφανίζεται  π.χ.  με  βρώμικο  γιακά  και  τριμμένο  σακάκι.  Τι  μπορεί  καλύτερα  και  ασφαλέστερα να τον προφυλάξει από την απόχτηση ενός αξιώματος, το οποίο θα τον υποχρέωνε να  αντιμετωπίσει την προσοχή, την κριτική και τον ανταγωνισμό των άλλων, ή να τον βοηθήσει στη φυγή  του μπρος από την αγάπη και τον γάμο, εκτός από έναν τέτοιο τρόπο με τον οποίο εμφανίζεται; Μ'  αυτό τον τρόπο βγαίνει αυτόματα από τον ανταγωνισμό και ταυτόχρονα επικαλούμενος την κακή του  συνήθεια έχει μια καλή δικαιολογία: ότι θα μπορούσε να καταφέρει τα πάντα, αν δεν είχε αυτή την  κακή συνήθεια, αλλά δυστυχώς την έχει και...  Ένα  παράδειγμα  θα  μάς  δείξει  πώς  μια  τέτοια  κακή  συνήθεια  χρησιμοποιείται  σαν  κατάλληλη  για  αυτοπροστασία και πώς  χρησιμεύει για τη δημιουργία συνθηκών  κυριαρχίας πάνω  στο περιβάλλον.  Πρόκειται για ένα κορίτσι 22 χρονών που κατουριόταν στον ύπνο του. Ήταν το προτελευταίο από τ'  αδέρφια και σαν αρρωστιάρικο που ήταν απολάμβανε την ιδιαίτερη φροντίδα της μητέρας προς την  οποία  έδειχνε  μεγάλη  αφοσίωση.  Από  το  άλλο  μέρος  την  κρατούσε  αιχμάλωτη  κοντά  της  μέρα  και  νύχτα,  τόσο  με  την  κακή  της  συνήθεια,  όσο  και  με  τους  φόβους  και  τις  φωνές  της  μέσα  στη  νύχτα.  Στην  αρχή  ήταν  βέβαια  ένας  θρίαμβος  γι'  αυτή,  ένα  βάλσαμο  για  τη  ματαιοδοξία  της  που  πέτυχε  περισσότερο από τ' αδέρφια της να φέρει τη μητέρα της στο πλευρό της. Χαρακτηριστικό σ' αυτό το  κορίτσι  ήταν  ότι  για  άλλες  σχέσεις  —  σχολείο,  φιλία,  συναναστροφή  —  δεν  έδειχνε  κανένα  ενδιαφέρον.  Φαινόταν  ιδιαίτερα  φοβισμένη  όταν  υποχρεωνόταν  να  βγει  από  το  σπίτι  και  όταν  αργότερα  μεγάλωσε  και  γι'  αυτό  ήταν  σε  θέση  να  κάνει  βραδινά  ψώνια,  η  νυχτερινή  διαδρομή  αποτελούσε  μαρτύριο.  Γυρνούσε  εξαντλημένη  και  γεμάτη  φόβο  στο  σπίτι  και  διηγιόταν  τρομερά  πράγματα για διάφορους κινδύνους που την είχαν απειλήσει.  Καθένας καταλαβαίνει ότι όλα αυτά τα φαινόμενα φανερώνουν πως αυτό το κορίτσι τα κανόνιζε με  τρόπο  που  να  μπορεί  να  μένει  μόνιμα  κοντά  στη  μητέρα  του.  Επειδή  όμως  οι  υλικές  συνθήκες  δεν  ήταν  ευνοϊκές  γι'  αυτό,  χρειάστηκε  να  προγραμματιστεί  ένα  σχέδιο  και  να  κοιτάξει  κι  αυτή  για  δουλειά. Τελικά την έπεισαν να αποδεχθεί μια θέση. Όμως δυο μέρες αργότερα εμφανίστηκε πάλι το  παλιό  ελάττωμά  της,  το  κατούρημα,  το  οποίο  συντέλεσε  να  αναστατωθούν  οι  άνθρωποι  που  κοντά  τους δούλευε και να την απολύσουν. Η μητέρα, που δε γνώριζε την πραγματική έννοια της πάθησής  της,  τη  μάλωσε  άσχημα.  Τότε  το  κορίτσι  αποπειράθηκε  ν'  αυτοκτονήσει  και  μεταφέρθηκε  στο  νοσοκομείο. Τώρα πια η μητέρα απελπισμένη της ορκίστηκε πως δε θα φύγει ποτέ πια από κοντά της.  Και τα τρία φαινόμενα, το νυχτερινό κατούρημα, ο φόβος από τη νύχτα και τη μοναξιά καθώς και η  απόπειρα αυτοκτονίας, κατευθύνονται στον ίδιο στόχο. Για μας παίρνουν λαλιά και είναι σα να λένε:  «Πρέπει  να  μένω  κοντά  στη  μητέρα  μου  ή  η  μητέρα  πρέπει  συνεχώς  να  με  προσέχει».  Μ'  αυτή  την  έννοια, μια κακή συνήθεια αποχτά ένα βαθιά θεμελιωμένο νόημα και αναγνωρίζουμε ότι από τη μια  μεριά  μπορούμε  να  καταδικάσουμε  έναν  άνθρωπο,  από  την  άλλη  πάλι  ότι  ο  παραμερισμός  ενός  τέτοιου ελαττώματος είναι δυνατός μόνο αν καταλάβουμε εντελώς αυτόν τον άνθρωπο.  Γενικά διαπιστώνουμε ότι τα παιδιά με τις κακές αυτές συνήθειες τις πιο πολλές φορές αποβλέπουν  να τραβήξουν την προσοχή του περιβάλλοντος πάνω τους, να παίξουν ένα σπουδαίο ρόλο, να δείξουν 

Digitized by 10uk1s 

στους μεγάλους την αδυναμία και ανικανότητά τους. Και επειδή οι μεγάλοι βρίσκονται σε αμηχανία  και  δεν  ξέρουν  τι  να  κάνουν,  σαν  ισχυρότερα  πετυχαίνουν  μια  θέση  πιο  πλεονεκτική.  Με  την  ίδια  έννοια  πρέπει  να  καταλάβουμε  και  τη  συχνά  απαντώμενη  κακή  συνήθεια  να  κάνουν  φανερή  την  παρουσία τους με εντυπωσιακό και πολλές φορές δυσάρεστο τρόπο με την ευκαιρία της επίσκεψης  ξένων προσώπων. Φρόνιμα κατά τα άλλα παιδιά μπορεί να συμπεριφερθούν σα δαιμονισμένα από τη  στιγμή  που  ένας  ξένος  θα  πατήσει  το  πόδι  του  στο  σπίτι.  Το  παιδί  θέλει  να  παίξει  ένα  ρόλο  και  δε  σταματά  από  την  προσπάθεια  πριν  επιτύχει  τον  σκοπό  του,  μ'  έναν  οποιοδήποτε  ικανοποιητικό  γι'  αυτό τρόπο. Από τέτοιους ανθρώπους, όταν θα μεγαλώσουν, δε θα λείψει η τάση να αποφεύγουν ή  να  αντιτάσσουν  δυσκολίες  με  τη  βοήθεια  τέτοιων  αγενών  πράξεων  στις  απαιτήσεις  της  ολότητας.  Αυτό  που  κρύβεται  πίσω  από  τα  φαινόμενα  αυτά  είναι  η  μανία  κυριαρχίας  και  η  ματαιοδοξία,  οι  οποίες όμως προβάλλουν με τόσο παράξενη μορφή που γίνονται αγνώριστες. 

Digitized by 10uk1s 

Κεφάλαιο IV  Άλλες μορφές έκφρασης του χαρακτήρα  1. Ευθυμία  Έχει  τονιστεί  κιόλας  προηγουμένως  ότι  η  μέτρηση  του  κοινωνικού  αισθήματος  ενός  ανθρώπου  πετυχαίνεται εύκολα αν εξετάσουμε πόσο μεγάλη είναι η προθυμία του να βοηθήσει, να υποστηρίξει  και  να  χαρίσει  τη  χαρά.  Αυτή  η  ικανότητα  να  φέρνουν  τη  χαρά  συντελεί  ώστε  τέτοιοι  άνθρωποι  να  συγκεντρώνουν, ακόμη και μόνο χάρη στην εξωτερική τους εμφάνιση, πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Μας  γίνονται  εύκολα  οικείοι  και  τους  βρίσκουμε  κιόλας  καθαρά  συναισθηματικά  πολύ  συμπαθητικότερους από άλλους ανθρώπους. Εντελώς από ένστικτο αισθανόμαστε τα χαρακτηριστικά  τους  σα  γνώρισμα  του  κοινωνικού  αισθήματος.  Είναι  άνθρωποι  με  εύθυμη  φύση  που  δεν  περιφέρονται κατσούφηδες και δεν κάνουν τους άλλους αντικείμενο ή φορέα των προσωπικών τους  στενοχωριών.  Στις  συντροφιές  ακτινοβολούν  από  ευθυμία,  ομορφαίνουν  τη  ζωή  και  της  δίνουν  μεγαλύτερη  αξία.  Ο  καλός  ο  άνθρωπος  διακρίνεται  όχι  μόνο  από  τις  πράξεις  του,  τον  τρόπο  με  τον  οποίο  μας  πλησιάζει,  μάς  μιλά,  μπαίνει  μέσα  στα  ζητήματά  μας  και  δραστηριοποιείται  για  να  μάς  ικανοποιήσει,  αλλά  επίσης  και  από  όλη  την  εξωτερική  του  εμφάνιση,  τους  μορφασμούς,  τις  χειρονομίες,  το  χαρούμενο  πάθος  και  το  γ έ λ ι ο   του.  Ένας  ψυχολόγος  που  έβλεπε  βαθιά,  ο  Ντοστογιέφσκι, λέει ότι μπορούμε ευκολότερα και καλύτερα να καταλάβουμε έναν άνθρωπο από το  γέλιο του παρά από πολύχρονες ψυχολογικές εξετάσεις. Γιατί το γέλιο έχει τόσο φιλικές αποχρώσεις  όσο  και  υπότονους  εχθρικούς,  επιθετικούς,  όπως  π.χ.  στη  χ α ι ρ ε κ α κ ί α .  Υπάρχουν  μάλιστα  και  άνθρωποι που γενικά είναι ανίκανοι να γελάσουν και στέκουν τόσο μακριά από μια σχέση ανθρώπου  προς άνθρωπο, ώστε τους λείπει εντελώς η τάση να φέρουν χαρά και να δημιουργήσουν μια εύθυμη  διάθεση.  Φυσικά  δε  μιλάμε  καθόλου  για  κείνες  τις  μικρές  ομάδες  ανθρώπων,  στους  οποίους  δε  διαπιστώνει  κανείς  παρά  ότι,  όχι  μόνο  είναι  ολότελα  ακατάλληλοι  να  δημιουργήσουν  χαρά  στους  άλλους, αλλά αντίθετα έχουν την κλίση σε κάθε  κατάσταση  που μπαίνουν να φαρμακώνουν τη ζωή  των  άλλων  και  να  περιφέρονται  μ'  ένα  τρόπο  σα  να  ήθελαν  να  σβήσουν  όλα  τα  φώτα.  Αυτοί  οι  άνθρωποι  ή  δεν  μπορούν  να  γελάσουν  καθόλου  ή  γελούν  μόνο  από  ανάγκη  και  μ'  αυτό  εκφράζουν  μόνο μια σκιά χαράς. Τώρα εξηγείται πώς ένα πρόσωπο μπορεί να προκαλεί τη σ σ υ μ π ά θ ε ι α : αν είναι  σε  θέση  να  δημιουργήσει  την  εντύπωση  του  ανθρώπου  που  φέρνει  χαρά.  Μ'  αυτό  τον  τρόπο  φωτίζονται  τα  σκοτάδια  των  αισθημάτων  συμπάθειας  και  αντιπάθειας  και  γίνονται  προσιτά  στην  αντίληψή μας.  Σαν αντίθεση σ' αυτό τον τύπο μας παρουσιάζονται εκείνοι οι άνθρωποι που θα μπορούσαμε να τους  χαρακτηρίσουμε σαν ταραξίες της γαλήνης, που αδιάκοπα προσπαθούν να παρουσιάσουν τον κόσμο  σα  μια  κοιλάδα  δακρύων  και  συδαυλίζουν  τα  βάσανα.  Αυτό  το  τόλμημα  παίρνει  τέτοιες  διαστάσεις  που  η  συνειδητή  αναγνώρισή  του  μάς  βάζει  σε  μεγάλη  απορία,  αρχικά  σ'  ό,τι  αφορά  το  ίδιο  το  πρόσωπο.  Υπάρχουν  άνθρωποι  που  αδιάκοπα  προσπαθούν  να  περάσουν  τη  ζωή  σα  να  είναι  φορτωμένοι  ένα  μεγάλο  βάρος.  Η  παραμικρή  δυσκολία  μεγαλοποιείται,  οι  προοπτικές  τους  για  το  μέλλον είναι θλιβερές και σε κάθε αφορμή χαράς αφήνουν κραυγές Κασσάνδρας. Είναι πέρα για πέρα  απαισιόδοξοι. Όχι μόνο για τον εαυτό τους, αλλά και για τους άλλους. Αν κάπου στο περιβάλλον τους  προβάλει  κάποια  χαρά,  ανησυχούν  και  προσπαθούν  να  μπάσουν  σε  κάθε  ανθρώπινη  σχέση  τις  σκιερές  πλευρές  της  ζωής.  Αυτό  το  κάνουν  όχι  μόνο  με  λόγια,  αλλά  επίσης  και  με  τις  πράξεις  και  απαιτήσεις τους παρενοχλούν τη χαρούμενη ζωή και την ανάπτυξη των συνανθρώπων τους.  2. Τρόπος σκέψης και έκφρασης  Ο τρόπος έκφρασης και  σκέψης μερικών ανθρώπων μας δίνει μερικές  φορές μια τόσο  παραστατική  εντύπωση που δεν μπορούμε να την αγνοήσουμε. Σκέψη και ομιλία σ' αυτούς τους ανθρώπους είναι  χωμένα  σε  «ισπανικές  μπότες».  Σκέφτονται  και  μιλούν  με  γνωστά  πρότυπα,  ώστε  κανείς  ξέρει  από  πριν  πώς  θα  εκφραστούν.  Αυτός  ο  τόνος  είναι  γνωστός  από  επιπόλαια  ρεπορτάζ  εφημερίδων  και 

Digitized by 10uk1s 

μυθιστορήματα κακής ποιότητας. Είναι μια πομπώδης φρασεολογία που συγκρίνεται με ανθοδέσμη  από  άσχημα  λουλούδια.  Ακούμε  εκφράσεις  όπως:  «τακτοποίηση  του  λογαριασμού»  ή  «ψέλνω  τον  εξάψαλμο» ή για κάποιο «μαχαίρι» που κάποιον έπληξε εκ των νώτων, και ξένες λέξεις κάθε είδους.  Ο τρόπος αυτός έκφρασης είναι επίσης κατάλληλος να μας δώσει μια βοήθεια στην κατανόηση ενός  ανθρώπου, γιατί υπάρχουν μορφές σκέψης και τρόποι ομιλίας που δεν πρέπει ή δεν επιτρέπεται να  χρησιμοποιούνται.  Μέσα  σ'  αυτούς  αντηχεί  όλη  η  χυδαιότητα  του  κακού  στυλ  και  καμιά  φορά  τρομάζει και τον ίδιο τον ομιλητή. Η διαρκής χρησιμοποίηση περικοπών ή η έκφραση της σκέψης με  την  αδιάκοπη  παράθεση  παροιμιών,  μαρτυρούν  την  πεποίθηση  για  την  ύπαρξη  περιορισμένου  συναισθήματος και κριτικής ικανότητας στους άλλους. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που δεν μπορούν  να απαλλαγούν απ' αυτό τον τρόπο έκφρασης και έτσι πιστοποιούν την καθυστέρησή τους.  3. Προσκόλληση στη σχολική συμπεριφορά  Πολύ συχνά συναντούμε ανθρώπους που δίνουν την εντύπωση πως έμειναν στάσιμοι σ' ένα σημείο  της  εξέλιξής  τους∙  δεν  ξεπέρασαν  το  σχολικό  στάδιο.  Στο  σπίτι,  στη  ζωή,  στην  κοινωνία  και  στο  επάγγελμα  έχουν  πάντα  τρόπους  μαθητικούς.  Παραμονεύουν  και  περιμένουν  σα  να  πρέπει  να  τους  κάνει  κάποιος  νόημα,  για  να  πάρουν  το  θάρρος  να  μιλήσουν.  Επιδιώκουν  για  κάθε  ζήτημα,  που  προκύπτει  οπουδήποτε  στην  κοινωνία,  να  έχουν  γρήγορα  έτοιμη,  σα  να  θέλουν  να  προλάβουν  κάποιον, μια απάντηση∙ την ξεφουρνίζουν, για να δείξουν ότι κάτι ξέρουν κι αυτοί πάνω στο ζήτημα  και  περιμένουν  να  βαθμολογηθούν  με  άριστα.  Είναι  μέσα  στη  φύση  αυτών  των  ανθρώπων  ότι  αισθάνονται  ασφαλείς μόνο με ορισμένες μορφές της ζωής.  Δεν αισθάνονται άνετα, αν  βρεθούν σε  κατάσταση  τέτοια  που  δεν  έχει  πέραση  το  μαθητικό  τους  πρότυπο.  Επίσης  κι  αυτός  ο  τύπος  παρουσιάζει  διαφορές  επιπέδου.  Στις  λιγότερο  συμπαθητικές  περιπτώσεις  παρουσιάζεται  στεγνός,  νηφάλιος  και  ελάχιστα  κοινωνικός  ή  παριστάνει  τον  λόγιο  που  τα  ξέρει  όλα  ή  προσπαθεί  να  καταμερίσει τα πάντα σε κανόνες και τύπους.  4. Άνθρωποι αρχών και σχολαστικοί  Ένας  τύπος  που  ναι  μεν  δεν  έχει  πάντα  κάτι  το  μαθητικό  πάνω  του,  ωστόσο  όμως  θυμίζει  σχολείο,  είναι εκείνοι οι άνθρωποι που προσπαθούν να υποτάξουν όλα τα φαινόμενα της ζωής σε μια αρχή. Σε  κάθε  περίπτωση  προχωρούν  σύμφωνα  με  μια  αρχή  που  την  προσδιόρισαν  μια  για  πάντα  και  δεν  εννοούν  να  απομακρυνθούν  απ'  αυτή.  Πιστεύουν  ότι  δε  θα  ένοιωθαν  άνετα  μέσα  στη  ζωή,  αν  τα  πάντα  δεν  ακολουθούν  τον  συνηθισμένο  σωστό  δρόμο.  Έχουμε  την  εντύπωση  ότι  πρόκειται  γι'  ανθρώπους  που  αισθάνονται  τόσο  ανασφαλείς,  ώστε  προσπαθούν  να  στριμώξουν  ολόκληρη  την  απεραντοσύνη  της  ζωής  σε  μερικούς  κανόνες  και  τύπους  απλώς  και  μόνο  γιατί  δεν  μπορούν  να  προχωρήσουν  διαφορετικά  και  τρομάζουν.  Είναι  πρόθυμοι  να  συνεργαστούν,  υπό  τον  όρο  ότι  θα  ξέρουν από πριν τους κανόνες. Μπροστά σε μια κατάσταση, της οποίας κανένα κανόνα δε γνωρίζουν,  το  βάζουν  στα  πόδια.  Πληγώνονται  και  νοιώθουν  ότι  τους  προσβάλανε,  αν  παιχτεί  κανένα  παιχνίδι  χωρίς  να  κερδίσουν  κι  αυτοί.  Είναι  χειροπιαστό  ότι  και  μ'  αυτή  τη  μέθοδο  εξασκείται  εκτεταμένη  κυριαρχία  πάνω  στους  άλλους.  Φτάνει  να  σκεφτούμε  π.χ.  όλες  τις  περιπτώσεις  α ν τ ι κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς   ε υ σ υ ν ε ι δ η σ ί α ς ∙  θα  ανακαλύψουμε  ότι  αυτοί  οι  άνθρωποι  κατέχονται  από  αχαλίνωτη  αρχομανία  και ματαιοδοξία.  Ακόμη  κι  όταν  είναι  φιλόπονοι  εργάτες,  πάλι  τους  βαρύνει  η  σχολαστικότητα  και  ξηρότητα.  Συχνά  αυτά  τα  φαινόμενα  παρεμποδίζουν  κάθε  πρωτοβουλία,  τους  μεταβάλλουν  σε  φύσεις  περιχαρακωμένες  με  παράξενες  ιδιότητες.  Στον  ένα  π.χ.  αναπτύσσεται  η  συνήθεια  να  βαδίζει  στην  άκρη του πεζοδρομίου ή να αναζητεί ορισμένες πέτρες που θα πατήσει το πόδι του. Ένας άλλος δεν  μπορεί να κινηθεί σ' άλλο δρόμο απ' αυτόν που έχει συνηθίσει. Όλοι αυτοί οι τύποι δε δίνουν καμιά  σημασία στο απέραντο πλάτος της ζωής.  Μέσα στη φύση των  ενεργειών τους περιέχεται συχνά μια  τεράστια κατασπατάληση του χρόνου που συνοδεύεται από μια δυσαρέσκεια για τον εαυτό τους και 

Digitized by 10uk1s 

το  περιβάλλον  τους.  Τη  στιγμή  που  θα  χρειαστεί  να  μπουν  σε  μια  νέα  κατάσταση,  στην  οποία  δεν  είναι συνηθισμένοι, αποτυχαίνουν, γιατί δεν είναι καθόλου προετοιμασμένοι. Άλλωστε πιστεύουν ότι  δεν  είναι  δυνατό  να  την  υποφέρουν  έτσι  χωρίς  κανόνες  και  μαγικούς  τύπους  και  γι'  αυτό  τον  λόγο  επιδιώκουν όσο είναι δυνατό να αποφεύγουν κάθε αλλαγή. Τέτοιους ανθρώπους θα τους φέρει π.χ.  δυσκολίες  το  πέρασμα  στην  άνοιξη,  γιατί  έχουν  για  τόσο  πολύ  καιρό  προηγουμένως  προσαρμοστεί  στον  χειμώνα.  Η  έξοδος  στην  ύπαιθρο  που  συνδέεται  με  τη  θερμή  εποχή,  οι  πολλαπλασιασμένες  σχέσεις  προς  τους  ανθρώπους  που  προσδιορίζονται  από  την  εποχή  και  την  έξοδο  στη  φύση,  τους  τρομάζουν και αισθάνονται άσχημα. Είναι εκείνοι οι άνθρωποι που παραπονιούνται ότι κάθε άνοιξη  αισθάνονται  άσχημα. Επειδή τόσο δύσκολα προσαρμόζονται σε  μια αλλαγμένη κατάσταση, θα τους  βρούμε τις πιο πολλές  φορές  σε θέσεις που δεν απαιτούν μεγάλη πρωτοβουλία και  σωστό είναι να  τοποθετούνται  μόνο  σε  τέτοιες  θέσεις,  εφόσον  δεν  αλλάζουν.  Πρέπει  να  σκεφτόμαστε  ότι  αυτές  οι  ιδιότητες δεν είναι έμφυτες, δεν είναι φαινόμενα αδάμαστα παρά λαθεμένη στάση απέναντι στη ζωή,  η οποία όμως έχει καταλάβει με τέτοια δύναμη την ψυχή, που γεμίζει κάθε άνθρωπο ως τον βαθμό  που ούτε ο ίδιος μπορεί να απαλλαγεί απ' αυτή.  5. Δουλοπρέπεια  Ένας  τύπος,  που  επίσης  πολύ  λίγο  είναι  κατάλληλος  για  θέσεις  που  απαιτούν  πρωτοβουλία,  είναι  εκείνοι οι άνθρωποι που διακρίνονται για ένα είδος δ δ ο υ λ ι κ ό τ η τ α ς  και αισθάνονται άνετα μόνο εκεί  που  έχουν  να  εκτελούν  διαταγές.  Για  έναν  που  υπηρετεί,  υπάρχουν  μόνο  νόμοι  και  κανόνες.  Ο  ανθρώπινος αυτός τύπος αναζητεί λοιπόν με μια συναισθηματική ικανοποίηση μόνο θέση υπηρετική.  Αυτό το προσέχουμε στις πιο διαφορετικές σχέσεις της ζωής. Ακόμη και στην εξωτερική συμπεριφορά  ενός τέτοιου ανθρώπου, ο οποίος συνήθως παίρνει μια στάση υποταγής και πάντα έχει την κλίση να  υποκλιθεί ακόμη πιο βαθιά. Προσέχει πάντοτε τα λόγια των άλλων, όχι για να σκεφτεί πάνω σ' αυτό  που ακούει, αλλά για να το επιδοκιμάσει και να το εκτελέσει. Είναι άνθρωποι που φρονούν ότι έχει  αξία  να  δείχνονται  δουλοπρεπείς.  Η  τάση  αυτή  ανευρίσκεται  πολλές  φορές  σε  απίστευτα  υψηλούς  βαθμούς.  Υπάρχουν  άνθρωποι  οι  οποίοι  υποτάσσονται  με  αληθινή  απόλαυση.  Με  όλα  αυτά  δε  θέλουμε  να  πούμε  ότι  τον  ιδανικό  τύπο  του  ανθρώπου  πρέπει  να  τον  αναζητήσουμε  ανάμεσα  σ'  εκείνους που θέλουν πάντοτε να υπερέχουν. Θέλουμε απλώς να φωτίσουμε τη σκοτεινή πλευρά της  ζωής εκείνων που βλέπουν την αληθινή λύση των προβλημάτων της ζωής μόνο στην υποταγή. Τώρα  μας  έρχεται  στον  νου  ότι  υπάρχει  μια  τεράστια  μάζα  ανθρώπων  που  γι'  αυτούς  φαίνεται  πως  η  υποταγή είναι νόμος της ζωής. Δεν εννοούμε τις υπηρετικές τάξεις. Πρόκειται για το γυναικείο φύλο.  Επειδή η γυναίκα υποχρεώνεται σε υποταγή, αυτό είναι κάτι σαν άγραφος, αλλά ισχυρός νόμος, στον  οποίο μένουν πιστοί σα να πρόκειται για δόγμα. Απέραντα πλήθη ανθρώπων πιστεύουν ότι η γυναίκα  υπάρχει μόνο και μόνο για να υποτάσσεται. Συνηθισμένη συνέπεια τούτου είναι ότι αυτή προσπαθεί  να  υπερέχει.  Μολονότι  αυτές  οι  αντιλήψεις  δηλητηριάζουν  και  καταστρέφουν  τις  σχέσεις  των  ανθρώπων,  επικρατούν  και  σήμερα  ακόμη  σα  μια  αξερίζωτη  προκατάληψη,  η  οποία  μάλιστα  έχει  οπαδούς  και  μέσα  στις  γυναίκες  που  πιστεύουν  ότι  πρόκειται  για  αιώνιο  νόμο.  Δεν  υπάρχει  όμως  ούτε μια περίπτωση γνωστή στην οποία κάποιος να είχε ένα όφελος από τέτοιες αντιλήψεις. Μάλιστα  ξαναγυρνούν ολοένα εποχές που πότε ο ένας πότε ο άλλος εκφράζει το παράπονο: αν η γυναίκα δεν  είχε τόσο υποβιβαστεί, πολλά πράγματα θα ήταν καλύτερα.  Αν  παραβλέψουμε  ότι  δεν  υπάρχει  ανθρώπινη  ψυχή  που  να  ανέχεται  αδιαμαρτύρητα  την  υποταγή,  μια υποταγμένη γυναίκα, όπως θα μας δείξει ένα μικρό περιστατικό, καταντά εξαρτημένη και ψυχικά  άδεια. Ήταν η γυναίκα ενός αξιόλογου ανθρώπου που παντρεύτηκε από έρωτα, αλλά έμεινε απόλυτα  πιστή  στο  παραπάνω  δόγμα,  στο  οποίο  επίσης  πίστευε  και  ο  άντρας  της.  Με  τον  καιρό  έγινε  μια  σωστή  μηχανή.  Γι'  αυτή  δεν  υπήρχε  παρά  καθήκον,  υπηρεσία  και  πάλι  υπηρεσία.  Κάθε  ανεξάρτητη  διέγερση  εξαφανίστηκε  απ'  αυτή.  Το  περιβάλλον,  που  ήταν  συνηθισμένο  σε  τέτοια  κατάσταση,  δεν  έβρισκε εννοείται τίποτε το παράξενο σ' αυτό, πράγμα όμως που επίσης δεν αποτελεί πλεονέκτημα.  Αυτή η περίπτωση δεν εκφυλίστηκε σε μεγαλύτερες δυσκολίες, μόνο και μόνο γιατί διαδραματίστηκε  ανάμεσα σε ανθρώπους με σχετικά υψηλό επίπεδο. Αν όμως σκεφτούμε ότι το μεγαλύτερο μέρος των  ανθρώπων θεωρεί την υποταγή της γυναίκας σαν αυτονόητο πεπρωμένο της, τότε θα καταλάβουμε  Digitized by 10uk1s 

πόσο  τεράστιο  υλικό  για  αντιθέσεις  και  συγκρούσεις  υπάρχει,  γιατί  αν  ο  άντρας  θεωρεί  αυτή  την  υποταγή  σαν  αυτονόητη,  θα  βρίσκει  αφορμή  για  σύγκρουση  όποτε  θέλει,  επειδή  μια  παρόμοια  υποταγή είναι απραγματοποίητη στην πράξη.  Μερικές φορές βρίσκουμε γυναίκες που τόσο είναι διαποτισμένες από το πνεύμα της υποταγής, ώστε  αναζητούν ακριβώς άντρες, οι οποίοι εμφανίζονται σαν αρχομανείς ή βάναυσοι. Φυσικά ύστερα από  λίγο καιρό αυτή η αφύσικη σχέση μετατρέπεται σε ρήξη. Πολλές φορές έχει κανείς την εντύπωση ότι  αυτές οι γυναίκες θέλουν να γελοιοποιήσουν την υποταγή της γυναίκας και να αποδείξουν τι ανοησία  είναι.  Γνωρίζουμε κιόλας τον δρόμο που οδηγεί έξω από αυτές τις δυσκολίες. Η συμβίωση του άντρα και της  γυναίκας  πρέπει  να  στηρίζεται  στη  συντροφικότητα  και  τη  συνεργασία,  όπου  κανένας  δεν  υποτάσσεται  στον  άλλο.  Και  αν  αυτό  ακόμη  για  την  εποχή  μας  δεν  είναι  παρά  ιδανικό,  μας  δίνει  ωστόσο το μέτρο να κρίνουμε πόση είναι η πολιτιστική πρόοδος ενός ανθρώπου, πόσο μακριά είναι  ακόμη απ' αυτή και πού γίνονται λάθη.  Το ζήτημα της υποταγής δεν είναι πρόβλημα μόνο στις σχέσεις των δύο φύλων, δεν επιβαρύνει μόνο  τον  άντρα  με  τεράστιες  δυσκολίες,  στις  οποίες  δεν  μπορεί  να  αντεπεξέλθει,  αλλά  παίζει  επίσης  μεγάλο ρόλο και στη ζωή των λαών. Αν σκεφτούμε ότι όλη η αρχαιότητα οικοδόμησε την οικονομική  της κατάσταση και τις σχέσεις κυριαρχίας πάνω στη δουλεία, αν σκεφτούμε ότι οι περισσότεροι από  τους ανθρώπους που ζουν σήμερα κατάγονται από οικογένειες σκλάβων, αν σκεφτούμε ότι πέρασαν  αιώνες στη διάρκεια των οποίων έζησαν δυο τάξεις με τόσο μεγάλη διαφορά μεταξύ τους και ότι και  σήμερα ακόμη σ' ορισμένους λαούς το πνεύμα της κάστας εξακολουθεί να επιζεί σαν αξίωμα, τότε θα  μπορέσουμε  να  καταλάβουμε  ότι  η  αρχή  της  υποταγής  και  η  απαίτηση  γι'  αυτή  είναι  ζωντανή  στην  ψυχή των ανθρώπων και μπορεί να διαμορφώνει τους ανάλογους τύπους. Όπως είναι γνωστό, κατά  την αρχαιότητα επικρατούσε η αντίληψη ότι η εργασία ήταν μια ταπεινωτική απασχόληση και γι' αυτό  έπρεπε  να  εκτελείται  από  τους  σκλάβους,  ότι  δεν  επιτρεπόταν  να  λερώνεται  ο  κύριος,  ότι  κατά  συνέπεια ο άρχοντας δεν έδινε μόνο διαταγές, αλλά συγκέντρωνε στο πρόσωπό του και όλες τις καλές  ιδιότητες.  Η  κυρίαρχη  τάξη  αποτελούνταν  από  τους  «καλύτερους»  και  η  ελληνική  λέξη  «άριστος»  σημαίνει και τα δυο. Η αριστοκρατία ήταν η κυριαρχία των καλύτερων. Φυσικά αυτό καθοριζόταν από  τα μέσα δύναμης και εξουσίας και όχι από την εξέταση των προτερημάτων και της αρετής. Εξέταση  και ταξινόμηση γινόταν το πολύ ‐ πολύ για τους σκλάβους, δηλαδή αυτούς που υπηρετούσαν. Όμως ο  καλός ήταν αυτός που ασκούσε την εξουσία.  Μέχρι  σήμερα  ακόμη  οι  αντιλήψεις  μας  είναι  επηρεασμένες  από  την  απήχηση  αυτών  των  δύο  μορφών  εμφάνισης  της  ανθρώπινης  φύσης,  οι  οποίες  για  την  εποχή  μας,  που  προσπαθεί  να  φέρει  τους  ανθρώπους  πλησιέστερα  τον  ένα  στον  άλλο,  έχουν  χάσει  κάθε  έννοια  και  σημασία.  Ας  θυμηθούμε  ότι  ακόμη  και  ο  μεγάλος  διανοητής  Νίτσε  απαίτησε  την  κυριαρχία  των  καλών  και  την  υποταγή των άλλων. Και  σήμερα ακόμη είναι δύσκολο να βγάλουμε από το μυαλό μας τη διαίρεση  των ανθρώπων σε άρχοντες και υπηρέτες και να αισθανόμαστε σαν απόλυτα ίσοι. Η υιοθέτηση αυτής  της  άποψης  σημαίνει  κιόλας  μια  πρόοδο,  η  οποία  είναι  κατάλληλη  να  βοηθήσει  και  να  μάς  προφυλάξει  από  σοβαρές  πλάνες,  γιατί  υπάρχουν  άνθρωποι  που  έχουν  καταντήσει  τόσο  δουλοπρεπείς,  ώστε  να  είναι  ευχαριστημένοι  κάθε  φορά  που  τους  επιτρέπεται  να  ευχαριστήσουν  κάποιον για  ένα τίποτε  και που  φαίνεται σα να ζητούν διαρκώς συγγνώμη  γιατί υπάρχουν στη ζωή,  πράγμα που δεν πρέπει να μας κάνει να νομίζουμε ότι αυτή η στάση τους είναι ευχάριστη∙ αντίθετα  τους κάνει κακό και συχνά νοιώθουν πολύ δυστυχισμένοι.  6. Αλαζονεία  Ένας  τύπος  ανθρώπου,  που  είναι  ακριβώς  το  αντίθετο,  είναι  εκείνοι  οι  αλαζόνες  που  θέλουν  να  παίζουν πάντα τον πρώτο ρόλο και των οποίων η ζωή δεν παρουσιάζεται παρά σαν αιώνιο ερώτημα: 

Digitized by 10uk1s 

πώς  μπορώ  να  είμαι  πιο  πάνω  από  τους  άλλους;  Ως  ένα  σημείο,  αν  στη  συμπεριφορά  τους  δεν  υπάρχει  πολύ  εχθρική  επιθετικότητα  και  δράση,  μπορεί  κανείς  να  τους  ανεχθεί.  Συνήθως  θα  τους  συναντήσουμε αυτούς τους ανθρώπους όπου χρειάζεται μια διεύθυνση, όπου πρόκειται για μια θέση  ή οργάνωση διοικητική. Οι άνθρωποι αυτοί ανέρχονται σε τέτοιες θέσεις χάρη σχεδόν στις δικές τους  δυνάμεις. Σε ανήσυχους καιρούς, όταν ο λαός είναι σε αναβρασμό, ξεφυτρώνουν αυτού του είδους οι  άνθρωποι  και  είναι  σχεδόν  αυτονόητο  ότι  είναι  ακριβώς  αυτοί  που  έρχονται  στην  επιφάνεια,  γιατί  έχουν την κατάλληλη φόρμα, τη στάση, τη λαχτάρα και τις περισσότερες φορές επίσης την αναγκαία  προετοιμασία  και  σκέψη.  Είναι  εκείνοι  οι  άνθρωποι  που  και  στο  σπίτι  τους  κάνουν  κουμάντο.  Οι  άνθρωποι  στους  οποίους  δεν  αρέσει  ένα  παιχνίδι  αν  σ'  αυτό  δεν  μπορούν  να  είναι  αμαξηλάτες,  επιστάτες  ή  στρατηγοί.  Υπάρχουν  συχνά  ανάμεσά  τους  μερικοί  που  χάνουν  κάθε  ικανότητα  για  δράση,  αν  τύχει  να  τους  υπαγορεύει  άλλος  τις  ενέργειές  τους  και  αναστατώνονται,  αν  καμιά  φορά  πρέπει να εκτελέσουν κάποιου άλλου διαταγή. Άλλοι, των οποίων η προετοιμασία είναι καλύτερη, δε  φτάνουν  ως  το  σημείο  να  αποχτήσουν  ένα  ρόλο  ηγετικό.  Επίσης  και  σε  συνθήκες  ομαλότητας  βρίσκουμε αυτούς τους ανθρώπους πάντα επικεφαλείς μιας μικρής ομάδας είτε στο επάγγελμα είτε  στη  συναναστροφή.  Βρίσκονται  πάντα  στο  προσκήνιο,  γιατί  επιδείχνονται  με  τη  στάση  και  τα  λόγια  τους.  Εφόσον  δεν  παραβλάπτουν  τους  κανόνες  της  συμβίωσης,  δεν  μπορούμε  να  έχουμε  άλλες  αντιρρήσεις απέναντί τους, μολονότι είναι άτοπη η υπερβολική εκτίμηση που απονέμεται ακόμη και  σήμερα  σ'  αυτούς,  γιατί  κι  αυτοί  είναι  άνθρωποι  που  στέκονται  μπροστά  στην  άβυσσο  και  η  στάση  τους δεν είναι τέλεια απέναντι στη ζωή, ούτε αποτελούν τους καλύτερους συμπαίκτες. Βρίσκονται σε  μια διαρκή ένταση, δεν ησυχάζουν ποτέ και πάντα θέλουν να επιδείχνουν την υπεροχή τους τόσο στα  μεγάλα όσο και στα μικρά.  7. Οι άνθρωποι της διάθεσης  Όσο για κείνους τους ανθρώπους, που η τοποθέτησή τους απέναντι στη ζωή και τα προβλήματά τους  εξαρτάται υπερβολικά από τη διάθεση, η ψυχολογία κάνει λάθος όταν νομίζει ότι αυτή είναι έμφυτο  φαινόμενο.  Όλοι  βρίσκονται  μέσα  στον  κύκλο  των  υπερβολικά  φιλόδοξων  και  γι'  αυτό  πολύ  αισθηματικών  φύσεων,  που  εξαιτίας  της  δυσαρέσκειάς  τους  από  τη  ζωή  αναζητούν  διάφορες  διεξόδους. Η ευαισθησία τους είναι σα μια ανεβασμένη κεραία με την οποία, πριν αυτοί να πάρουν  θέση, ανιχνεύουν τις καταστάσεις της ανθρώπινης ζωής.  Υπάρχουν  λοιπόν  άνθρωποι  που  με  διαρκή  εύθυμη  διάθεση,  με  ορισμένη  επιδεικτικότητα  και  ορισμένη έμφαση, επιδιώκουν να κατακτήσουν την εύθυμη πλευρά της ζωής και να δημιουργήσουν  με χαρά και ευθυμία την απαραίτητη βάση της ζωής. Επίσης και σ' αυτούς βρίσκουμε όλες τις πιθανές  διαφορές  επιπέδου.  Μεταξύ  αυτών  υπάρχουν  εκείνοι  οι  οποίοι  διακρίνονται  για  την  ε ύ θ υ μ η ,   σ χ ε δ ό ν   π α ι δ ι κ ή ,   σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά   τους,  που  έχουν  στους  παιδιάστικους  τρόπους  τους  κάτι  το  αληθινά  απολαυστικό,  που  δεν  αποφεύγουν  τα  καθήκοντά  τους,  παρά  τα  αντιμετωπίζουν  και  τα  εκπληρώνουν  μ'  έναν  τρόπο  καλλιτεχνικό  σα  να  παίζουν.  Ασφαλώς  δεν  υπάρχει  άλλος  τύπος  ανθρώπων που να τους ξεπερνά σε συμπαθητικούς τρόπους, σε χάρη και ομορφιά.  Υπάρχουν όμως και μεταξύ αυτών μερικοί οι οποίοι έχουν τούτη την εύθυμη διάθεση σε υπερβολικό  βαθμό  και  χειρίζονται  με  εύθυμο  τρόπο  ακόμη  και  καταστάσεις  που  κανονικά  θα  έπρεπε  να  τις  βλέπουν  σοβαρά.  Μ'  αυτή  τη  συμπεριφορά  τους  δείχνουν  πως  έχουν  έναν  εντελώς  παιδιάστικο  χαρακτήρα, ολότελα ξεκομμένο από την πραγματικότητα της ζωής, ο οποίος φυσικά δεν αφήνει καμιά  καλή εντύπωση. Όταν βλέπουμε αυτούς τους ανθρώπους να καταπιάνονται με κάτι σοβαρό, έχουμε  ένα  αίσθημα  έλλειψης  σιγουριάς,  μια  εντύπωση  έλλειψης  εμπιστοσύνης,  γιατί  αυτοί  οι  άνθρωποι  θέλουν να ξεμπερδεύουν εύκολα και γρήγορα με όλες τις δυσκολίες. Τις πιο πολλές φορές, εξαιτίας  αυτής  της  αναγνώρισης,  τους  κρατάμε  σε  απόσταση  από  δύσκολα  προβλήματα,  εάν  οι  ίδιοι  δε  φροντίσουν  κιόλας  να  τ'  αποφύγουν,  πράγμα  που  είναι  το  πιο  συνηθισμένο.  Σπάνια  θα  τους  συναντήσουμε απασχολούμενους μ' ένα πραγματικά δύσκολο καθήκον. Παρ' όλα αυτά δεν μπορούμε  να χωριστούμε απ' αυτό τον τύπο, χωρίς να του πούμε μερικά λόγια συμπάθειας, γιατί μπροστά στη  φοβερή  γκρίνια  που  κυριαρχεί  σήμερα  στον  κόσμο  πρέπει  να  πούμε  ότι  αυτός  ο  τύπος  μας  είναι  Digitized by 10uk1s 

ευχάριστος  και  μπορούμε  ευκολότερα  να  συνεννοηθούμε  μ'  αυτόν,  παρά  με  τον  αντίθετό  του  που  κυκλοφορεί  διαρκώς  λυπημένος  και  κατσούφης,  επειδή  κάθε  υπόθεση  που  θα  συναντήσει  στη  ζωή  του θα τη δει από τη σκοτεινή της πλευρά.  8. Κακότυχοι άνθρωποι και πρόξενοι δυστυχίας  Είναι αυτονόητο για την ψυχολογία ότι εκείνος που θάρθει σε αντίθεση με την απόλυτη αλήθεια της  κοινωνικής ζωής θα αντιληφθεί επίσης σε μια οποιαδήποτε φάση της ζωής του και τον αντίχτυπο. Τις  πιο πολλές φορές αυτοί οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να διδαχτούν απ' αυτό, αλλά βλέπουν το κακό,  την  κακοδαιμονία  που  τους  βρήκε,  σαν  άδικο  προσωπικό  ατύχημα,  σα  μια  δυστυχία  που  τους  καταδιώκει. Περνούν όλη τους τη ζωή προσπαθώντας να εξακριβώσουν γιατί έχουν πάντα μια τέτοια  ατυχία και δεν πετυχαίνουν τίποτε απ' ό,τι επιδιώκουν. Καμιά φορά παρουσιάζεται σ' αυτούς ακόμη  και  η  κλίση  να  κομπάζουν  για  τις  συμφορές  τους,  σα  να  τις  είχε  προκαλέσει  κάποια  καταχθόνια  δύναμη που τους έχει για στόχο της. Αν σκεφτούμε λίγο βαθύτερα πάνω σ' αυτή την άποψη, τότε θα  καταλήξουμε  στο  συμπέρασμα  ότι  κι  εδώ  η  ματαιοδοξία  παίζει  το  ολέθριο  παιχνίδι  της.  Είναι  άνθρωποι, οι οποίοι φέρονται έτσι, σα μια κάποια σκοτεινή θεότητα να απασχολείται μόνο μ' αυτούς∙  στην περίπτωση καταιγίδας δεν έχουν άλλη σκέψη παρά πως ο κεραυνός μόνο πάνω τους μπορεί να  πέσει. Βασανίζονται διαρκώς με τη σκέψη ότι ένας κλέφτης μπορεί να τρυπώσει ακριβώς στο σπίτι το  δικό τους. Με λίγα λόγια σε κάθε δυσκολία της ζωής έχουν την εντύπωση ότι αυτούς διάλεξε η μοίρα  να στείλει τη δυστυχία.  Σε τέτοιες υπερβολές θα καταλήξει μόνο ο άνθρωπος, ο οποίος θεωρεί πως αυτός είναι οπωσδήποτε  το επίκεντρο των γεγονότων. Καμιά φορά παρουσιάζονται σα μετριόφρονες όταν κάποιος τους φέρνει  σαν  παράδειγμα  ατυχίας,  ενώ  στην  πραγματικότητα  όλη  η  ύπαρξή  τους  ξεχειλίζει  από  ματαιοδοξία  όταν νομίζουν ότι αυτοί οι άνθρωποι πιστεύουν ότι όλες οι σκοτεινές δυνάμεις δείχνουν ενδιαφέρον  μόνο γι' αυτούς και για κανέναν άλλο.  Είναι εκείνοι οι άνθρωποι που ακόμη και σαν παιδιά φαρμάκωναν τη ζωή τους βλέποντας τον εαυτό  τους δήθεν καταδιωκόμενο από κλέφτες, φονιάδες και άλλα κακοποιά στοιχεία και οι οποίοι πάντα  πιστεύουν  πως  τα  φαντάσματα  και  τα  κακά  δαιμόνια  δεν  έχουν  να  κάνουν  τίποτε  άλλο,  παρά  ν'  ασχολούνται  μαζί  τους.  Συχνά  αυτή  τους  η  διάθεση  εκφράζεται  στην  εξωτερική  τους  συμπεριφορά.  Περιφέρονται  σαν  κάτι  να  τους  βαραίνει,  περπατούν  σκυφτοί,  σα  να  θέλουν  να  μην  επιτρέψουν  ν'  αγνοηθεί  τι  τεράστιο  βάρος  σηκώνουν.  Άθελά  τους  θυμίζουν  τις  Καρυάτιδες,  οι  οποίες  είναι  υποχρεωμένες  σ'  όλη  τους  τη  ζωή  να  σηκώνουν  ένα  βαρύ  φορτίο.  Είναι  άνθρωποι  που  όλα  τα  παίρνουν  εξαιρετικά  σοβαρά  και  όλα  τα  κρίνουν  με  βλέμμα  απαισιόδοξο.  Μ'  αυτή  τη  διάθεση  που  έχουν είναι φανερό γιατί όλα τους πάνε στραβά. Είναι γρουσούζηδες που φαρμακώνουν και τη δική  τους και των άλλων τη ζωή. Και όμως τίποτε άλλο δε βρίσκεται πίσω από τη συμπεριφορά τους, παρά  η ματαιοδοξία τους. Είναι ένας τρόπος να κάνουν τον σπουδαίο, όπως και στην πρώτη περίπτωση.  9. Θρησκευτικότητα  Αυτοί  οι  άνθρωποι  καμιά  φορά  ξαναγυρίζουν  πίσω  στη  θρησκεία.  Κι  εδώ  κάνουν  τα  ίδια  όπως  και  προηγούμενα,  θρηνούν  και  οδύρονται,  παρενοχλούν  συνεχώς  τον  καλό  Θεό  με  τα  βάσανά  τους.  Δε  θέλουν να ξέρουν πως ασχολείται και με τίποτε άλλο έξω από το δικό τους πρόσωπο. Τις πιο πολλές  φορές έχουν την εντύπωση ότι αυτός ο εξαιρετικά τιμώμενος και λατρευόμενος βρίσκεται πραγματικά  στην υπηρεσία τους, έχει όλη την ευθύνη γι' αυτούς και ότι μπορεί να τον καλοπιάσουν με τεχνητά  μέσα,  π  χ.  με  μια  ιδιαίτερα  θερμή  προσευχή  ή  με  άλλου  είδους  θρησκευτική  αφοσίωση.  Με  λίγα  λόγια  ο  καλός  Θεός  δεν  ξέρει  τι  θα  έπρεπε  να  κάνει  γι'  αυτό  και  φροντίζουν  να  τον  κάνουν  προσεχτικό.  Πρέπει  να  παραδεχτούμε  ότι  αυτό  το  είδος  της  θρησκευτικής  λατρείας  είναι  μια  τόσο  φοβερή αίρεση, ώστε πρέπει να φοβόμαστε ότι αν ξαναγυρνούσε η παλιά εποχή της Ιερής Εξέτασης  αυτοί οι άνθρωποι θα καίγονταν πρώτοι και καλύτεροι. Απέναντι στον καλό Θεό δεν κάνουν παρά ό,τι 

Digitized by 10uk1s 

και στους άλλους ανθρώπους. Κλαίγονται και γκρινιάζουν χωρίς στο μεταξύ να κάνουν οι ίδιοι τίποτε  για να καλυτερέψουν την κατάστασή τους. Αυτή την απαίτηση την έχουν μονάχα από τους άλλους.  Μέχρι  πού  μπορεί  να  φτάσει  αυτό  το  δείχνει  η  περίπτωση  μιας  18χρονης  κοπέλας.  Ήταν  μια  εξαιρετικά  φρόνιμη  και  προκομμένη,  εννοείται  εξαιρετικά  φιλόδοξη,  κοπέλα,  η  οποία  διακρινόταν  επίσης  και  στον  θρησκευτικό  τομέα,  αφού  εκπλήρωνε  με  ευσυνειδησία  τα  θρησκευτικά  της  καθήκοντα.  Κάποτε  άρχισε  να  κατηγορεί  τον  εαυτό  τ  η  ς  ότι  δεν  ήταν  αρκετά  ευσεβής,  ότι  είχε  παραβεί τις θρησκευτικές εντολές και έκανε συχνά αμαρτωλές σκέψεις. Τελικά έφτασε στο σημείο να  περνά όλη τη μέρα κατηγορώντας τον εαυτό της, ώσπου το περιβάλλον της άρχισε να ανησυχεί για τη  διανοητική της κατάσταση, επειδή κανείς δεν είχε λόγους να της αποδώσει την παραμικρή κατηγορία.  Αποτραβιόταν σε μια γωνιά, έκλαιγε και αυτοκατηγοριόταν. Τότε ένας κληρικός, για να τη λυτρώσει,  της δήλωσε ότι αυτά δεν ήταν αμαρτήματα και ότι την απάλλασσε από κάθε αμαρτία. Την άλλη μέρα  η  κοπέλα  τον  σταμάτησε  στον  δρόμο  και  φώναξε  δυνατά  ότι  δεν  ήταν  άξιος  να  πηγαίνει  στην  εκκλησία, αφού πήρε πάνω του ένα τόσο βαρύ φορτίο αμαρτιών.  Δε θ' ασχοληθούμε πιο πέρα μ'' αυτή την περίπτωση. Όσα είπαμε είναι αρκετά για να φανεί ότι ακόμη  και σ' αυτά τα ζητήματα επεμβαίνει η φιλοδοξία και πως η ματαιοδοξία κάνει τον φορέα της κριτή της  αρετής και της αμαρτίας, της αγνότητας και της ακολασίας, του καλού και του κακού. 

Digitized by 10uk1s 

Κεφάλαιο V  Τα πάθη  Τα  πάθη  είναι  έντονες  μορφές  εκείνων  των  φαινομένων  που  χαρακτηρίσαμε  σαν  ιδιότητες  του  χαρακτήρα. Είναι χρονικά περιορισμένες μορφές κίνησης του ψυχικού οργάνου που εξωτερικεύονται  κάτω  από  την  πίεση  ενός  γνωστού  ή  άγνωστου  σ κ ο π ο ύ   και,  όπως  και  ο  χαρακτήρας,  έχουν  μια  κατεύθυνση  προς  ένα  σκοπό.  Δεν  είναι  καθόλου  αινιγματικά  και  ασαφή  φαινόμενα.  Εμφανίζονται  πάντα  εκεί  που  έχουν  ένα  νόημα,  που  αντιστοιχούν  στη  μέθοδο  ζωής,  στην  κατευθυντήρια  γραμμή  ενός  ανθρώπου.  Επίσης  κι  αυτά  έχουν  σα  σκοπό  να  επιφέρουν  μια  αλλαγή,  να  αλλάξουν  την  κατάσταση  προς  όφελος  ενός  ανθρώπου.  Είναι  ε ν ι σ χ υ μ έ ν ε ς   κινήσεις,  στις  οποίες  φτάνει  ο  άνθρωπος,  ο  οποίος  έχει  παραιτηθεί  από  άλλες  δυνατότητες  πραγματοποίησης  του  σκοπού  του  η  καλύτερα δεν πιστεύει πια σε άλλες δυνατότητες.  Η μια πλευρά του πάθους είναι λοιπόν ένα αίσθημα κατωτερότητας, ένα αίσθημα ανεπάρκειας που  αναγκάζει  τον  φορέα  του  να  συγκεντρώσει  όλες  του  τις  δυνάμεις  και  να  πραγματοποιήσει  μεγαλύτερες από τις συνηθισμένες κινήσεις. Με μια ενισχυμένη προσπάθεια επιδιώκεται η προβολή  του ατόμου στο προσκήνιο και η νίκη πάνω στους άλλους. Όπως δεν υπάρχει π.χ. θυμός χωρίς εχθρό,  έτσι και αυτό το πάθος δεν μπορεί να έχει άλλο σκοπό από την κατανίκηση αυτού του εχθρού. Είναι  μια  προσφιλής  μέθοδος  που  έχει  ακόμη  πέραση  στον  σημερινό  μας  πολιτισμό  να  πετυχαίνεται  μια  νίκη  με  τέτοιου  είδους  διευρυμένες  κινήσεις.  Θα  υπήρχαν  πολύ  λιγότερες  εκρήξεις  θυμού,  αν  δεν  υπήρχε η δυνατότητα να φέρνουν αποτελέσματα.  Σε  ανθρώπους  λοιπόν  οι  οποίοι  δεν  πιστεύουν  στην  επιτυχία  των  επιδιώξεών  τους  και  αισθάνονται  αβεβαιότητα,  θα  βρούμε  συχνά  ότι  δεν  παραιτούνται  από  τους  σκοπούς  τους,  αλλά  θέλουν  με  περισσότερη  επιμονή  να  τους  πραγματοποιήσουν  χρησιμοποιώντας  σα  βοηθητικά  μέσα  τα  πάθη.  Είναι  μια  μέθοδος,  με  την  οποία  ο  άνθρωπος,  που  κεντρίζεται  από  το  αίσθημα  της  κατωτερότητας,  συγκεντρώνει όλες του τις δυνάμεις και κατά τον τρόπο βάρβαρων και απολίτιστων λαών προσπαθεί  να επιβάλει το πραγματικό ή υποθετικό του συμφέρον.  Επίσης  τα  πάθη  βρίσκονται  σε  στενή  συνάρτηση  προς  τη  φύση  της  προσωπικότητας  και  δεν  είναι  χαρακτηριστικό  ενός  ανθρώπου,  αλλά  με  ορισμένη  κανονικότητα  βρίσκονται  σε  όλους  τους  ανθρώπους. Κάθε άνθρωπος έχει μερίδιο στα πάθη αρκεί να βρεθεί στην ανάλογη κατάσταση. Αυτό  το ονομάζουμε π π ρ ο θ υ μ ί α  του ψυχικού οργάνου γγ ι α   π ά θ ο ς . Είναι λειτουργίες τόσο στερεά δεμένες  με  κάθε  τι  το  ανθρώπινο,  που  είμαστε  όλοι  μας  σε  θέση  να  τις  σκεφτόμαστε.  Και  αν  κανείς  μισογνωρίζει  μόνο  έναν  άνθρωπο,  μπορεί  επίσης  να  φανταστεί  τα  πάθη  που  ταιριάζουν  στον  χαρακτήρα του, χωρίς ποτέ να τα έχει παρατηρήσει.  Με την τέλεια συγχώνευση σώματος και ψυχής πρέπει μια λειτουργία, όπως είναι το πάθος που τόσο  συγκλονίζει  την  ψυχική  ζωή,  να  φανερώνει  επίσης  τις  επιδράσεις  της  και  στο  σώμα.  Τα  φυσικά  φαινόμενα  που  συνοδεύουν  τα  πάθη  είναι  επενέργειες  στα  αιμοφόρα  αγγεία  και  τα  όργανα  αναπνοής (γρήγοροι σφυγμοί, κοκκίνισμα και ωχρότητα, αλλαγές στην αναπνευστική λειτουργία).  Α. ΠΑΘΗ ΠΟΥ ΧΩΡΙΖΟΥΝ  1. Θυμός  Ένα  πάθος  που  συμβολίζει  ακριβώς  την  επιδίωξη  της  εξουσίας,  το  πάθος  για  κυριαρχία  ενός  ανθρώπου, είναι ο θυμός. Αυτή η μορφή έκφρασης προδίδει φανερά τον σκοπό του θυμωμένου να  καθυποτάξει γρήγορα και με τη βία κάθε αντίσταση που ορθώνεται  απέναντί του. Στηριζόμενοι στις  γνώσεις που αποχτήσαμε ως τώρα, αναγνωρίζουμε στο πρόσωπο του οργισμένου τον άνθρωπο που  επιδιώκει  με  αυξημένη  ανάπτυξη  των  δυνάμεών  του  την  υπεροχή.  Η  τάση  για  επιβολή 

Digitized by 10uk1s 

διαμορφώνεται  καμιά  φορά  σε  μια  τέτοια  μέθη  δύναμης,  η  οποία  εξηγεί  εύκολα  γιατί  οι  άνθρωποι  αυτής  της  κατηγορίας  απαντούν  με  εκρήξεις  θυμού  στην  παραμικρή  προσβολή  του  αισθήματος  της  δύναμής τους. Έχουν μέσα τους το αίσθημα ότι μ' αυτό τον δοκιμασμένο τρόπο μπορούν ευκολότερα  να  κυριαρχήσουν  στον  άλλο  και  να  επιβάλουν  τη  θέλησή  τους.  Δεν  είναι  βέβαια  καμιά  ανώτερη  μέθοδος, είναι όμως στις περισσότερες περιπτώσεις αποτελεσματική και θυμίζει σε πολλούς πως σε  μια δύσκολη κατάσταση μπόρεσαν να ανακτήσουν την υπεροχή μ' ένα ξέσπασμα θυμού.  Φυσικά  υπάρχουν  και  περιπτώσεις  που  ένα  ξέσπασμα  θυμού  έχει  και  κάποια  δικαίωση.  Εδώ  δεν  πρόκειται  γι'  αυτές.  Εννοούμε  ένα  πάθιασμα  προσώπων  στα  οποία  ο  θυμός  είναι  μια  σ υ ν ή θ ε ι α .  Υπάρχουν  άνθρωποι  που  έχουν  κάνει  τον  θυμό  σύστημα.  Δε  γνωρίζουν  κανένα  άλλο  τρόπο  για  να  πετύχουν  αυτό  που  θέλουν.  Είναι  πολύ  αλαζόνες  και  ευερέθιστοι  άνθρωποι  που  δεν  ανέχονται  κανένα πάνω ή στο πλάι τους, που έχουν πάντα ανάγκη να αισθάνονται ότι είναι ανώτεροι των άλλων  και  γι'  αυτό  καραδοκούν  μήπως  τους  πλησιάσει  κανείς  περισσότερο  από  το  κανονικό  ή  δεν  τους  εκτιμά σε αρκετά υψηλό βαθμό. Συνήθως μ' αυτή τη στάση τους συνδέεται μια βαθιά δυσπιστία που  δεν τους επιτρέπει να εμπιστεύονται κανένα. Σ' αυτούς θα βρούμε ακόμη και άλλα χαρακτηριστικά,  τα οποία προηγουμένως χαρακτηρίσαμε σαν οριακά. Στις πιο σοβαρές περιπτώσεις συμβαίνει καμιά  φορά να υποχωρεί αυτός ο φιλόδοξος άνθρωπος μπρος σε κάθε σοβαρή αποστολή. Γενικά δύσκολα  εντάσσεται στο κοινωνικό σύνολο. Όταν όμως του αρνηθούν κάτι, τότε ξέρει μόνο μια μέθοδο: κάνει  μια τέτοια φασαρία που συνήθως γίνεται τυραννική για τα πρόσωπα του περιβάλλοντός του. Σπάζει  π.χ. έναν καθρέφτη ή καταστρέφει πολύτιμα αντικείμενα. Κανείς βέβαια δεν μπορεί να τον πιστέψει,  όταν  ύστερα  απ'  αυτά  προσπαθεί  στα  σοβαρά  να  δικαιολογηθεί  με  τον  ισχυρισμό  πως  δεν  ήξερε  τι  έκανε, επειδή είναι φανερή η πρόθεσή του να πλήξει το περιβάλλον του. Εμμένει σ' αυτό το πάθος σα  σε  κάτι  πολύτιμο  και  δεν  τον  ενδιαφέρουν  τα  ασήμαντα  αντικείμενα.  Μας  επιτρέπεται  λοιπόν  το  συμπέρασμα ότι σ' αυτή τη συμπεριφορά υπάρχει επιδίωξη και π π ρ ό γ ρ α μ μ α .  Η μέθοδος αυτή έχει κάποια αξία σ' ένα μικρό κύκλο που όμως χάνεται μόλις εγκαταλειφθεί ο κύκλος  αυτός. Τότε αυτός ο άνθρωπος αναγκάζεται από το πάθος του νάρθει σε ρήξη με το περιβάλλον του.  Σε  ό,τι  αφορά  την  εξωτερική  όψη  αυτού  του  πάθους,  εμφανίζεται  αμέσως  μπρος  στα  μάτια  μας  η  εικόνα αυτού του ανθρώπου, μόλις ακούσουμε τη λέξη θυμός. Αυτό που προβάλλει στο προσκήνιο,  με  όλη  τη  δύναμη  και  καθαρότητά  του,  είναι  η  εχθρική  στάση  έναντι  των  άλλων.  Το  πάθος  αυτό  εκφράζει  την  τέλεια  ανυπαρξία  του  κοινωνικού  αισθήματος.  Η  έννοιά  του  είναι  ότι  μέσα  σ'  αυτό  τοποθετείται  η  επιδίωξη  της  εξουσίας  και  επιβολής  που  μπορεί  να  φτάσει  ως  την  καταστροφή  του  αντιπάλου.  Στον  βαθμό  που  τα  πάθη  ενός  ανθρώπου  φέρνουν  στην  επιφάνεια  καθαρά  τα  χαρακτηριστικά  του  γνωρίσματα,  μάς  προσφέρουν  αυτά  τα  φαινόμενα  ένα  εύκολο  στη  λύση  του  πρόβλημα, πάνω στο οποίο μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις γνώσεις μας για τον άνθρωπο. Έτσι  οφείλουμε  να  χαρακτηρίσουμε  γενικά  σαν  οργίλους  ανθρώπους  αυτούς  που  αντιπαρατάσσονται  εχθρικά  απέναντι  στη  ζωή.  Και  για  να  μην  αφήσουμε  έξω  από  την  προσοχή  μας  το  σύστημά  μας,  πρέπει  να  υπενθυμίσουμε  ακόμη  μια  φορά  ότι  κάθε  επιδίωξη  εξουσίας  και  επιβολής  οικοδομείται  πάνω  σε  μια  αδυναμία,  σ'  ένα  αίσθημα  κατωτερότητας.  Ένας  άνθρωπος  βέβαιος  για  την  αξία  των  δυνάμεων που διαθέτει, δε φτάνει σε τέτοια σπασμωδικά και βίαια μέτρα. Η σχέση αυτή δεν πρέπει  να παραβλέπεται ποτέ. Ακριβώς πάνω στο ξέσπασμα της οργής παρουσιάζεται καθαρά η αύξηση του  αισθήματος  αδυναμίας  και  έχει  στόχο  την  επιδίωξη  της  υπεροχής.  Είναι  πολύ  φτηνό  τέχνασμα  η  εξύψωση του αισθήματος της προσωπικότητας σε βάρος και με έξοδα των άλλων.  Ανάμεσα  στους  παράγοντες  που  ιδιαίτερα  υποβοηθούν  τα  ξεσπάσματα  θυμού  πρέπει  να  αναφέρουμε σαν πρώτο και καλύτερο το  ο ι ν ό π ν ε υ μ α . Σε μερικούς ανθρώπους φτάνει γι' αυτό μια  πολύ  μικρή  ποσότητα.  Όπως  είναι  γνωστό,  η  επίδραση  του  οινοπνεύματος  συνίσταται  στην  εξασθένιση  ή  κατάργηση  των  δισταγμών  που  δημιούργησε  ο  πολιτισμός.  Ένας  άνθρωπος  δηλητηριασμένος  από  το  οινόπνευμα  συμπεριφέρεται  σα  να  μη  γνώρισε  ποτέ  τον  πολιτισμό,  χάνει  την αυτοκυριαρχία του, τον σεβασμό προς τους άλλους και ό,τι με κόπο χαλιναγωγεί και κρύβει όταν 

Digitized by 10uk1s 

είναι νηφάλιος η εχθρότητα που τρέφει για τους συνανθρώπους του, εκφράζεται ανεμπόδιστα στην  κατάσταση  της  μέθης.  Δεν  είναι  καθόλου  τυχαίο  ότι  καταφεύγουν  στο  πιοτό  ακριβώς  οι  άνθρωποι  που  δε  βρίσκονται  σε  αρμονικές  σχέσεις  με  τη  ζωή.  Σ'  αυτό  αναζητούν  την  παρηγοριά  και  τη  λήθη,  αλλά επίσης και μια δικαιολογία για ό,τι με ευχαρίστηση ήθελαν μα δεν μπόρεσαν να επιτύχουν.  Στα παιδιά τα ξεσπάσματα θυμού είναι συχνότερα παρά στους μεγάλους. Συχνά αρκεί μια τιποτένια  αφορμή για να θυμώσουν. Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι εξαιτίας του συναισθήματος της μεγάλης  αδυναμίας  προβάλλεται  πιο  έντονα  στα  παιδιά  η  γραμμή  της  επιθυμίας  για  επιβολή.  Ένα  παιδί  με  θυμώδη διάθεση διαδηλώνει πάντα ότι αγωνίζεται να επιτύχει την αναγνώριση και ότι οι αντιστάσεις  που πάνω τους σκοντάφτει του φαίνονται ακατανίκητες ή τουλάχιστο πολύ μεγάλες. Καμιά φορά οι  βιαιοπραγίες που εκτός από τις βρισιές είναι το συνηθισμένο περιεχόμενο των εκρήξεων του θυμού,  τραβούν  τόσο  μακριά  που  ζημιώνουν  τον  ίδιο  τον  θυμωμένο.  Στο  σημείο  αυτό  βρίσκεται  η  γραμμή  που  μας  οδηγεί  στην  κατανόηση  της  α υ τ ο κ τ ο ν ί α ς .  Μέσα  στην  αυτοκτονία  υπάρχει  η  πρόθεση  να  προκληθεί  στους  συγγενείς  και  στο  περιβάλλον  του  ένας  μεγάλος  πόνος,  σαν  εκδίκηση  για  τον  παραγκωνισμό που ο αυτόχειρας υπέφερε.  2. Λύπη  Το πάθος της λύπης εμφανίζεται αν συμβεί σε κάποιον άνθρωπο να χάσει ή να στερηθεί κάτι και δεν  μπορεί εύκολα να παρηγορηθεί για την απώλεια. Επίσης και η λύπη έχει μέσα της τα σπέρματα μιας  διάθεσης  παραμερισμού  του  αισθήματος  της  αδυναμίας  και  δημιουργίας  μιας  καλύτερης  κατάστασης. Από την άποψη αυτή έχει την ίδια αξία μ' ένα ξέσπασμα θυμού, μόνο που εμφανίζεται  για  άλλους  λόγους  και  έχει  διάφορη  όψη  και  άλλες  μεθόδους.  Ωστόσο  επίσης  κι  εδώ  βλέπουμε  τη  γραμμή της υπεροχής. Ενώ στον θυμό η κίνηση στρέφεται κατά του άλλου και οφείλει να φέρει στον  οργισμένο  ένα  αίσθημα  υπεροχής  και  στον  αντίπαλο  την  ήττα,  στη  λύπη  επέρχεται  στην  αρχή  ένας  περιορισμός  του  ψυχικού  στοιχείου  που  όμοια  και  μέσα  σε  σύντομο  χρονικό  διάστημα  οδηγεί  πάλι  στην επέκτασή του, αφού ο λυπημένος επιδιώκει το αίσθημα της ανύψωσης και ικανοποίησης. Αυτό  όμως δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια εκφόρτιση, μια κίνηση που έστω και με άλλα μέσα στρέφεται  πρωταρχικά κατά του περιβάλλοντος. Δηλαδή ο λυπημένος είναι ένας κατήγορος που τοποθετείται σε  αντίθεση προς το περιβάλλον του. Όσο και αν η λύπη υπάρχει στον άνθρωπο σαν κάτι φυσικό, τόσο  στην όξυνσή της περιέχει κάτι το επιζήμιο και εχθρικό για το περιβάλλον.  Για τον λυπημένο η ανύψωση καθορίζεται από την τοποθέτηση του περιβάλλοντος. Είναι γνωστό πως  οι  λυπημένοι  άνθρωποι  αισθάνονται  συχνά  μια  ανακούφιση  όταν  κάποιος  προσφέρεται  να  τους  εξυπηρετήσει, τους λυπάται, τους στηρίζει, τους δίνει ή τους υπόσχεται κάτι κλπ. Όταν η εκφόρτιση  πραγματοποιείται  με  δάκρυα  και  παράπονα,  τότε  φαίνεται  όχι  μόνο  ότι  μ'  αυτά  αρχίζει  η  επίθεση  κατά του περιβάλλοντος, αλλά επίσης και η ανύψωση του λυπημένου πάνω από το περιβάλλον του  με την ιδιότητα του κατήγορου, δικαστή και κριτή. Η γραμμή της απαίτησης και αξίωσης είναι πολύ  καθαρή. Με πολλαπλασιαζόμενο ρυθμό το περιβάλλον βρίσκεται διαρκώς μπρος σε νέες απαιτήσεις.  Η λύπη είναι σαν ένα επιχείρημα που δεσμεύει τον άλλο και τον υποχρεώνει να υποχωρήσει.  Και αυτό το πάθος επίσης δείχνει τη γραμμή που οδηγεί από κάτω προς τα πάνω και έχει σκοπό να  συγκρατήσει το άτομο και να εξουδετερώσει τα αισθήματα ανικανότητας και αδυναμίας.  3. Καταχρηστική εφαρμογή  Το φαινόμενο των παθών ήταν για πολύ χρόνο ακατανόητο, μέχρι που εξακριβώθηκε ότι προσφέρουν  μια  δυνατότητα  και  δείχνουν  ένα  δρόμο,  ο  οποίος  οδηγεί  χωρίς  περιστροφές  στην  υπερνίκηση  του  αισθήματος  κατωτερότητας  και  φέρνει  την  αναγνώριση  της  προσωπικότητας.  Γι'  αυτό  τον  λόγο  η  προδιάθεση για τα πάθη και οι εκδηλώσεις τους βρίσκουν μια εκτεταμένη εφαρμογή στην ανθρώπινη  ψυχική  ζωή.  Όταν  ένα  παιδί,  επειδή  νοιώθει  παραγκωνισμένο,  εξοργίζεται  ή  λυπάται  και  κλαίει  αν 

Digitized by 10uk1s 

έχει  την  ευκαιρία  να  δοκιμάσει  τα  αποτελέσματα  αυτής  της  μεθόδου,  τότε  μπορεί  εύκολα  να  καταλήξει να την εφαρμόζει ακόμη και για τους πιο τιποτένιους λόγους να χρησιμοποιεί τα πάθη του  για να αποκομίσει ωφελήματα. Η χρησιμοποίηση των παθών μπορεί να γίνει συνήθεια και να πάρει  μια  διαμόρφωση  αφύσικη.  Αργότερα  στη  ζωή  τους  σαν  ενήλικων  η  κατάχρηση  αυτών  των  παθών  φέρνει  στην  επιφάνεια  το  ανάξιο  και  επιζήμιο  φαινόμενο  της  παρουσίασης  με  θεατρικό  τρόπο  στη  σκηνή  του  θυμού,  της  λύπης  ή  άλλων  παθών  με  μόνο  σκοπό  την  επιτυχία  κάποιας  επιδίωξής  τους.  Τότε  αυτές  οι  καταστάσεις  εμφανίζονται  σχεδόν  κανονικά,  αν  π.χ.  υπάρχει  μια  άρνηση  ή  αν  η  κυριαρχία ενός ανθρώπου απειλείται από κάποια ζημία. Συχνά η λύπη εκδηλώνεται τόσο έντονα και  επίμονα, σα να πρόκειται για κάποιο τιμητικό τίτλο και προκαλεί μια αποκρουστική εντύπωση. Είναι  ενδιαφέρον ότι καμιά φορά γίνεται πραγματική άμιλλα λύπης.  Ακόμη και με τα φυσικά επακόλουθα γίνεται η ίδια κακή χρήση. Υπάρχουν καθώς ξέρουμε άνθρωποι  που  ο  θυμός  τους  επιδρά  τόσο  πολύ  στο  στομάχι  τους,  ώστε  κάθε  φορά  που  εξοργίζονται  κάνουν  εμετό.  Μ'  αυτό  γίνεται  ακόμη  πιο  δραστική  η  παρουσίαση  της  εχθρότητας.  Ο  εμετός  σημαίνει  καταδίκη  και  ταπείνωση  του  άλλου.  Το  πάθος  της  λύπης  συνδέεται  συχνά  με  την  αποχή  από  το  φαγητό, με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται ο λυπημένος εξωτερικά καταζαρωμένος και να προσφέρει  έτσι μια σωστή εικόνα θλίψης.  Αυτές οι μορφές δε μας αφήνουν αδιάφορους, κυρίως γιατί θίγουν το κοινωνικό αίσθημα των άλλων.  Η εκδήλωση του αισθήματος αυτού είναι σε θέση τις πιο πολλές φορές να καταπραΰνει ένα πάθος.  Ωστόσο  υπάρχουν  άνθρωποι  που  έχουν  τόση  μεγάλη  ανάγκη  να  στρέψουν  το  κοινωνικό  αίσθημα  προς  τον  εαυτό  τους,  ώστε  γενικά  δε  θέλουν  να  βγουν  ποτέ  από  την  κατάσταση  της  λύπης,  γιατί  η  προσωπικότητά  τους  αισθάνεται  εξαιρετική  ικανοποίηση  με  τις  τόσες  αποδείξεις  φιλίας  και  συμπαράστασης.  Ο  θυμός  και  η  λύπη,  άσχετα  αν  προκαλούν  σε  διάφορους  βαθμούς  τη  συμπάθειά  μας,  είναι  πάθη  διαλυτικά.  Δεν  ενώνουν  παρά  προκαλούν  αντιθέσεις,  γιατί  τραυματίζουν  το  κοινωνικό  αίσθημα.  Η  λύπη  δημιουργεί  βέβαια  κατά  τη  διάρκειά  της  ένα  σύνδεσμο  που  όμως  δεν  ακολουθεί  τον  σωστό  τρόπο, κατά τον οποίο θα συμμετέχουν και τα δυο μέρη του κοινωνικού αισθήματος, αλλά οδηγεί σε  μια μετατόπιση, όπου τελικά το περιβάλλον είναι το μέρος που προσφέρει.  4. Αηδία  Και στο πάθος της αηδίας, μολονότι όχι αρκετά διαμορφωμένα, βρίσκονται διαλυτικά στοιχεία. Από  φυσική  άποψη  η  αηδία  προκαλείται  όταν  ερεθιστούν  με  ορισμένο  τρόπο  τα  τοιχώματα  του  στομαχιού.  Ωστόσο  υπάρχουν  διεγέρσεις  και  επιθυμία  να  αποβληθεί  κάτι  και  από  την  περιοχή  της  ψυχής.  Σ'  αυτό  το  σημείο  φανερώνεται  ο  διαλυτικός  χαρακτήρας  αυτού  του  πάθους.  Τα  ακόλουθα  φαινόμενα μάς δίνουν μια επιβεβαίωση. Είναι μια χειρονομία αποστροφής. Οι γκριμάτσες σημαίνουν  καταδίκη του περιβάλλοντος, έναν τερματισμό της κατάστασης με την έννοια της απόρριψης. Αυτό το  πάθος  μπορεί  να  χρησιμοποιηθεί  καταχρηστικά.  Με  την  πρόκληση  αηδίας  μπορεί  ένας  άνθρωπος,  κάτω από ορισμένες περιστάσεις, να ξεφύγει από μια δυσάρεστη κατάσταση. Αντίθετα προς τα άλλα  πάθη η αηδία ίσως μπορεί να προκληθεί πολύ πιο εύκολα. Με μια ορισμένη εξάσκηση μπορεί ένας  άνθρωπος  να  τα  καταφέρνει  τόσο  καλά  που  να  μην  του  είναι  πια  δύσκολη  μ'  αυτό  τον  τρόπο  η  απαλλαγή από το περιβάλλον ή η πραγματοποίηση μιας επίθεσης εναντίον του.  5. Αγωνία ( τρόμος )  Η αγωνία έχει εξέχουσα σημασία στη ζωή των ανθρώπων. Το πάθος αυτό είναι σύνθετο, επειδή δεν  είναι μόνο διαλυτικό πάθος, αλλά ως προς τις συνέπειές του, όμοια όπως και η λύπη, οδηγεί σε μια  ιδιόμορφη  σύνδεση  με  τους  άλλους.  Ένα  παιδί  π.χ.  με  την  αγωνία  του  αποχωρίζεται  από  μια  κατάσταση, όμως τρέχει σε κάποιον άλλο. Ωστόσο ο μηχανισμός της αγωνίας δεν οδηγεί κατευθείαν 

Digitized by 10uk1s 

στην έκφραση μιας υπεροχής πάνω στο περιβάλλον, αλλά στην αρχή φαινομενικά σε μια ήττα. Εδώ η  εξωτερική  στάση  είναι  ταπείνωση.  Από  αυτό  το  σημείο  αρχίζει  η  δεσμευτική  πλευρά  αυτού  του  πάθους που ταυτόχρονα κρύβει μέσα της την απαίτηση για υπεροχή. Ο φοβισμένος καταφεύγει στην  προστασία μιας άλλης κατάστασης και μ' αυτό τον τρόπο ζητεί να ενισχυθεί, για να αντιμετωπίσει τον  κίνδυνο και να θριαμβεύσει πάνω σ' αυτόν.  Αυτό το πάθος είναι μια λειτουργία με βαθιές ρίζες στον οργανισμό μας. Σ' αυτό αντικαθρεφτίζεται ο  πρωτόγονος  φόβος  όλων  των  ζωντανών  όντων.  Ιδιαίτερα  στον  άνθρωπο  έχει  αιτία  τη  γενική  αβεβαιότητα  και  αδυναμία  του  απέναντι  στη  φύση.  Η  γνώση  των  δυσκολιών  της  ζωής  είναι  τόσο  λειψή που π.χ. το παιδί μόνο του δεν μπορεί να τα βγάλει πέρα και έτσι είναι ανάγκη να παρέμβουν  οι άλλοι, για να αναπληρώσουν ό,τι του λείπει. Τις δυσκολίες αυτές τις διαισθάνεται το παιδί μόλις  μπει στη ζωή και ιδιαίτερα τη στιγμή που προβάλλουν οι όροι του εξωτερικού κόσμου. Υπάρχει πάντα  ο  κίνδυνος  στην  προσπάθειά  του  να  βγει  από  την  ανασφάλεια  να  αποτύχει  και  να  αποχτήσει  μια  απαισιόδοξη  αντίληψη  για  τη  ζωή  και  να  αναπτύξει  χαρακτηριστικά  γνωρίσματα  που  κυρίως  θα  βασίζονται  στη  βοήθεια  και  την  κατανόηση  του  περιβάλλοντος.  Η  προσεκτικότητα  που  έτσι  θα  αναπτυχθεί  θα  είναι  τόσο  μεγάλη,  όση  και  η  απόσταση  από  τα  καθήκοντα  της  ζωής.  Όταν  αυτά  τα  παιδιά αναγκαστούν κάποτε να προχωρήσουν, τότε θα έχουν κιόλας μέσα τους έτοιμο το σχέδιο της  υποχώρησης∙  είναι  πάντα  κατά  το  μισό  έτοιμα  να  το  βάλουν  στα  πόδια  και  ένα  από  τα  πιο  συνηθισμένα και εντυπωσιακά πάθη τους είναι ο φόβος.  Ακόμη  και  στις  εκφραστικές  κινήσεις  αυτού  του  πάθους,  ιδιαίτερα  στη  μιμική,  βρίσκουμε  την  αρχή  μιας αντίδρασης, η οποία όμως δεν είναι ευθύγραμμα επιθετική. Μερικές φορές αυτά τα φαινόμενα  εκφυλίζονται  με  αρρωστημένο  τρόπο  και  σε  πολλές  περιπτώσεις  μας  επιτρέπουν  να  εισχωρήσουμε  στον  ψυχικό  μηχανισμό.  Τότε  έχουμε  καθαρά  την  εντύπωση,  σα  ν'  απλώνει  ο  τρομαγμένος  προς  κάποιον άλλο το χέρι του, για να τον τραβήξει κοντά του και να κρατηθεί.  Η παραπέρα εξέταση αυτού του φαινομένου μας οδηγεί στα ίδια συμπεράσματα που τα γνωρίσαμε  κιόλας  στην  αρχή  της  συζήτησης  για  τα  χαρακτηριστικά  του  φόβου.  Πρόκειται  γι'  ανθρώπους  που  πάντα  ζητούν  κάποιον  να  τους  στηρίζει  στη  ζωή.  Πάντα  πρέπει  κάποιος  να  είναι  στη  διάθεσή  τους.  Στην πραγματικότητα δεν είναι παρά μια προσπάθεια δημιουργίας σχέσεων κυριαρχίας, σαν ο άλλος  να υπήρχε μόνο και μόνο για να προσφέρει ένα στήριγμα στον τρομαγμένο. Αν προχωρήσουμε ακόμη  πιο πέρα, θα βρούμε ότι αυτοί οι άνθρωποι περιφέρονται στη ζωή με την απαίτηση να τους δεχτούν  οι  άλλοι  μ'  έναν  ιδιαίτερο  τρόπο.  Εξαιτίας  της  έλλειψης  μιας  σωστής  επαφής  με  τη  ζωή,  χάνεται  σε  τέτοιο  βαθμό  η  ανεξαρτησία  τους  που  απαιτούν  με  εξαιρετική  λαχτάρα  και  βιασύνη  αυτό  το  προνόμιο.  Όσο  και  αν  ζητούν  με  επιμονή  τη  συντροφιά  των  άλλων,  έχουν  πολύ  λίγο  κοινωνικό  συναίσθημα. Μ' αυτό τον τρόπο η παρουσίαση της αγωνίας μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία μιας  προνομιούχας  θέσης,  να  αποφεύγουν  τις  απαιτήσεις  της  ζωής  και  να  έχουν  τους  άλλους  στην  υπηρεσία  τους.  Τελικά  η  αγωνία  φωλιάζει  σ'  όλες  τις  σχέσεις  της  καθημερινής  ζωής.  Έγινε  ένα  δραστικό μέσο κυριαρχίας πάνω στο περιβάλλον.  Β. ΠΑΘΗ ΠΟΥ ΕΝΩΝΟΥΝ  1. Χαρά  Στο  πάθος  της  χαράς  βλέπουμε  καθαρά  τη  σύνδεση.  Δεν  ανέχεται  την  απομόνωση.  Στις  εκδηλώσεις  του: αναζήτηση του άλλου, εναγκαλισμός κλπ., φανερώνεται η τάση για συνεργασία, επικοινωνία και  κοινή απόλαυση. Επίσης και η εξωτερική έκφραση είναι συνδετική, είναι σα να λέμε μια χειραψία, μια  θερμότητα που ακτινοβολεί στον άλλο και τον ανυψώνει κι αυτόν. Σ' αυτό το πάθος υπάρχουν όλα τα  απαιτούμενα για μια συνένωση.  Επίσης  κι  εδώ  δε  λείπει  η  ανερχόμενη  γραμμή.  Και  σ'  αυτή  την  περίπτωση  έχουμε  επίσης  έναν 

Digitized by 10uk1s 

άνθρωπο  που  φτάνει  από  το  αίσθημα  της  δυσαρέσκειας  στο  αίσθημα  της  υπεροχής.  Η  χαρά  πραγματικά είναι η σωστή έκφραση της υπερνίκησης των δυσκολιών. Χέρι με χέρι μ' αυτή πηγαίνει το  γέλιο  με  τη  λυτρωτική  του  επίδραση  που  σύγχρονα  αποτελεί  και  το  κορύφωμα  αυτού  του  πάθους.  Ξεπερνά τα όρια της προσωπικότητας και επιζητεί τη συμπάθεια του άλλου.  Επίσης κι εδώ υπάρχουν φαινόμενα κατάχρησης, τα οποία προσδιορίζονται από τον χαρακτήρα ενός  ανθρώπου.  Στην  περίπτωση  ενός  αρρώστου,  που  όταν  άκουσε  την  είδηση  για  τον  σεισμό  στη  Μεσσήνη παρουσίασε σημάδια χαράς και γέλασε δυνατά, αποδείχτηκε ύστερα από λεπτομερέστερη  εξέταση  ότι  γελούσε  στην  πραγματικότητα  γιατί  δεν  ανεχόταν  το  αίσθημα  της  μικρότητας  στη  λύπη  και  ήθελε  να  αποδιώξει  τη  λύπη  με  την  προσπάθεια  να  πλησιάσει  το  άλλο  πάθος.  Μια  πολύ  συνηθισμένη κατάχρηση της χαράς είναι η  χ α ι ρ ε κ α κ ί α , μια χαρά που εκδηλώνεται σε ακατάλληλη  στιγμή  και  η  οποία  τραυματίζει  και  αποδιώχνει  το  κοινωνικό  αίσθημα.  Η  χαιρεκακία  είναι  ένα  διαλυτικό πάθος μέσω του οποίου επιδιώκει κανείς την υπεροχή πάνω στους άλλους.  2. Συμπόνια  Η συμπόνια  είναι η καθαρότερη έκφραση του κοινωνικού αισθήματος. Όταν τη συναντούμε σ' έναν  άνθρωπο,  μπορούμε  να  είμαστε  ήσυχοι  για  το  κοινωνικό  του  αίσθημα,  γιατί  σ'  αυτό  το  πάθος  φανερώνεται  σε  ποιο  βαθμό  είναι  κανείς  ικανός  να  συναισθάνεται  την  κατάσταση  ενός  συνανθρώπου.  Ίσως η κακή του χρήση είναι πιο διαδομένη από αυτό το ίδιο το πάθος. Ή συνίσταται στην από μέρους  ενός ανθρώπου εξήγηση ότι αυτός έχει ένα εξαιρετικά αναπτυγμένο κοινωνικό αίσθημα — δηλαδή να  υπερβάλλει.  Αυτοί  είναι  άνθρωποι  που  τρέχουν  πρώτοι  σε  κάθε  ατύχημα,  μόνο  και  μόνο  για  ν'  ακουστεί  τ'  όνομά  τους  και  μ'  αυτό  τον  τρόπο  ν'  αποχτήσουν  φήμη  στην  κοινωνία  χωρίς  να  προσφέρουν και καμιά βοήθεια. Ή είναι άνθρωποι που με αληθινή απόλαυση οσμίζονται τη δυστυχία  των άλλων και δεν εννοούν να ξεκολλήσουν απ' αυτή. Αυτοί οι επαγγελματίες φιλάνθρωποι θέλουν μ'  αυτή  τους  τη  δραστηριότητα  να  δημιουργήσουν  σε  πρώτη  γραμμή  το  λυτρωτικό  γι'  αυτούς  συναίσθημα της υπεροχής τους πάνω στους φτωχούς και δυστυχισμένους. Σε σχέση μ' αυτό τον τύπο  των ανθρώπων, είπε μια φορά ο μεγάλος ανθρωπογνώστης Λαροσφουκώ: «Είμαστε πάντα πρόθυμοι  να νοιώσουμε ένα είδος ικανοποίησης για τη δυστυχία των φίλων μας».  Μερικοί  έκαναν  εσφαλμένα  την  προσπάθεια  ν'  αποδώσουν  σ'  αυτό  το  φαινόμενο  την  αίσθηση  της  ευχαρίστησης  που  νοιώθουμε  στην  παράσταση  μιας  τραγωδίας.  Το  έχουν  παρουσιάσει  με  τέτοιο  τρόπο σα να είχαν οι άνθρωποι το συναίσθημα πως έχουν μια καλύτερη τύχη. Αυτό δεν ισχύει όμως  για  την  πλειονότητα  των  ανθρώπων,  γιατί  το  ενδιαφέρον  μας  για  τα  συμβαίνοντα  σε  μια  τραγωδία  προέρχεται  τις  περισσότερες  φορές  από  τον  πόθο  της  αυτογνωσίας  και  αυτοδιδαχής.  Η  σκέψη  ότι  πρόκειται για θέατρο δε μας εγκαταλείπει και απ' αυτό περιμένουμε ένα στήριγμα στην προετοιμασία  μας για τη ζωή.  3. Ντροπή  Ένα πάθος που ταυτόχρονα είναι συνδετικό και διαλυτικό είναι η ντροπή. Είναι κι αυτή δημιούργημα  του κοινωνικού αισθήματος και σαν τέτοιο δεν μπορεί να εξοριστεί από την ανθρώπινη ψυχική ζωή. Η  ανθρώπινη  κοινωνία  δε  θα  μπορούσε  να  υπάρξει  χωρίς  αυτό  το  πάθος.  Εμφανίζεται  σε  τέτοιες  καταστάσεις που συνεπεία μιας επέμβασης στη σφαίρα της ψυχικής ζωής ενός ανθρώπου απειλείται  να  πέσει  και  να  χαθεί  η  αξία  της  προσωπικότητας  και  ιδιαίτερα  η  αξιοπρέπεια  που  είναι  μέρος  της  συνείδησης  του  ανθρώπου.  Το  πάθος  αυτό  έχει  ισχυρή  επίδραση  στο  σώμα.  Το  γεγονός  συνίσταται  κυρίως  σε  μια  διεύρυνση  των  περιφερειακών  αιμοφόρων  αγγείων  από  την  οποία  προέρχεται  μια  υπεραιμία που πριν απ' όλα φανερώνεται στο πρόσωπο. Υπάρχουν άνθρωποι που κοκκινίζουν ακόμη  και στο στήθος. 

Digitized by 10uk1s 

Η  εξωτερική  συμπεριφορά  είναι  μια  απόσπαση  από  το  περιβάλλον.  Είναι  μια  χειρονομία  απομάκρυνσης  συνδεμένη  με  κακοδιάθεση,  η  οποία  είναι  περισσότερο  σύνθημα  φυγής.  Η  στροφή  του  προσώπου,  τα  χαμηλωμένα  βλέμματα  είναι  κινήσεις  φυγής,  οι  οποίες  μας  δείχνουν  καθαρά  το  διαλυτικό στοιχείο αυτού του πάθους.  Στο  σημείο  αυτό  αρχίζει  πάλι  η  κατάχρηση.  Υπάρχουν  άνθρωποι  που  κοκκινίζουν  με  εκπληκτική  ευκολία.  Σ'  αυτούς  θα  βρούμε  ότι  σ'  όλες  τις  σχέσεις  τους  με  τους  συνανθρώπους  περισσότερο  προβάλλουν  αυτό  που  χωρίζει  παρά  αυτό  που  ενώνει.  Το  κοκκίνισμά  τους  είναι  ένα  μέσο  για  να  αποφύγουν την κοινωνία. 

Digitized by 10uk1s 

Παράρτημα  Γενικές παρατηρήσεις για την αγωγή  Σ' αυτό εδώ το σημείο θέλουμε να προσθέσουμε μερικά πράγματα σ' ένα θέμα που ως τώρα θίχτηκε  μόνο συμπτωματικά. Αφορά την επίδραση της αγωγής στο σπίτι, στο σχολείο και στη ζωή, πάνω στην  εξέλιξη του ψυχικού οργάνου.  Δεν υπάρχει  καμιά αμφιβολία ότι  η τωρινή αγωγή μέσα στους  κόλπους της  οικογένειας τροφοδοτεί  εντατικά την  επιθυμία για εξουσία και  την  εξέλιξη προς τη ματαιοδοξία. Ο καθένας μπορεί πάνω  σ'  αυτό  να  συμβουλευθεί  τον  ίδιο  τον  εαυτό  του.  Η  οικογένεια  έχει  εννοείται  αναμφισβήτητα  προτερήματα και μόλις μπορεί να φανταστεί κανείς ένα θεσμό καλύτερο από την οικογένεια όπου τα  παιδιά  με  σ ω σ τ ό τ ε ρ η   κ α θ ο δ ή γ η σ η   θα  μπορούσαν  να  αναπτυχθούν  καλύτερα.  Κυρίως  στις  περιπτώσεις  αρρώστιας  αποδείχνεται  η  οικογένεια  σαν  το  καταλληλότερο  δημιούργημα  για  τη  διατήρηση του ανθρώπινου γένους. Και αν μπορούσαμε να φανταστούμε ότι οι γονείς είναι σε κάθε  περίπτωση οι καλύτεροι παιδαγωγοί και πως διαθέτουν την αναγκαία οξυδέρκεια για να διακρίνουν  στα  παιδιά  τα  ψυχικά  παραστρατήματα  όταν  αυτά  βρίσκονται  ακόμη  στην  αρχή  τους  και  να  τα  καταπολεμήσουν  με  την  κατάλληλη  μέθοδο,  τότε  με  ευχαρίστηση  θα  ομολογούσαμε  ότι  για  τη  διάπλαση μιας άξιας ανθρώπινης ράτσας δεν υπάρχει καταλληλότερος θεσμός από την οικογένεια.  Δυστυχώς όμως δεν μπορούμε ν' αρνηθούμε ότι οι γονείς δεν είναι ούτε καλοί ψυχολόγοι ούτε ακόμη  καλοί παιδαγωγοί. Αυτό που σήμερα παίζει τον κύριο ρόλο στην οικογενειακή διαπαιδαγώγηση είναι  ένας σε διάφορους βαθμούς εκφυλισμένος  ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ό ς   ε γ ω ι σ μ ό ς . Ο εγωισμός αυτός απαιτεί,  φαινομενικά με το δίκιο του, τα δικά μας παιδιά να φροντίζονται καλύτερα, να θεωρούνται σαν κάτι  το εξαιρετικό, έστω και σε βάρος των άλλων. Γι' αυτό συμβαίνει και η οικογενειακή αγωγή να κάνει τα  σοβαρότερα σφάλματα, επειδή, ας το εκφράσουμε έτσι, μπολιάζει τα παιδιά με την ιδέα ότι πρέπει  να  βρίσκονται  ψηλότερα  από  τους  άλλους  και  να  θεωρούνται  σαν  κάτι  το  εκλεκτότερο.  Σ'  αυτό  προστίθεται και η οργάνωση της ίδιας της οικογένειας, η οποία δε θέλει να αποχωριστεί την ιδέα της  κυριαρχίας του πατέρα, της π π α τ ρ ι κ ή ς   ε ξ ο υ σ ί α ς . Αυτό μεγαλώνει το κακό. Αυτή η εξουσία που τόσο  λίγο  στηρίζεται  πάνω  στο  αίσθημα  της  κοινότητας,  παρασύρει  το  παιδί  γρήγορα  σε  μια  ανοιχτή  ή  κρυφή αντίσταση. Ολοκληρωτική αναγνώριση δε βρίσκει ποτέ. Το σοβαρότερο μειονέκτημά της είναι  ότι παραχωρεί στην επιθυμία του παιδιού για εξουσία ένα πρότυπο, ενώ συγχρόνως του δείχνει την  απόλαυση που συνδέεται με την κατοχή της δύναμης και το κάνει διψασμένο για δύναμη, φιλόδοξο  και ματαιόδοξο. Απ' αυτή τη στιγμή τα παιδιά θέλουν να μιμηθούν τον πατέρα, θέλουν να έχουν την  ίδια αναγνώριση και απαιτούν από τους άλλους την ίδια υπακοή και υποταγή που έχουν συνηθίσει να  βλέπουν στο ισχυρότερο πρόσωπο του περιβάλλοντός τους και καταλήγουν μ' αυτό τον τρόπο σε μια  τοποθέτηση εχθρική προς τους γονείς και το υπόλοιπο περιβάλλον.  Κατ'  αυτό  τον  τρόπο  γίνεται  σχεδόν  αναπόφευκτο  στην  οικογενειακή  μας  αγωγή  το  ότι  μπρος  στα  μάτια του παιδιού αιωρείται η επιδίωξη της υπεροχής. Βλέπουμε ακόμη και στα πολύ μικρά παιδιά  πως παίζουν τον μεγάλο αντίπαλο και ξαναβρίσκουμε πάλι ως τα τελευταία χρόνια των ενήλικων ότι  στη  σκέψη  τους,  καμιά  φορά  με  ασυνείδητη  ανάμνηση  της  οικογενειακής  τους  κατάστασης,  μεταχειρίζονται  έτσι  ολόκληρη  την  ανθρωπότητα  σα  να  ήταν  η  οικογένειά  τους  ή,  αν  έχουν  πάθει  εξαιτίας της συμπεριφοράς της ατυχία, δείχνουν την τάση να αποτραβηχτούν από τον κόσμο που πια  δε συμπαθούν και να ζήσουν μια ζωή μοναξιάς.  Η  οικογένεια  είναι  εννοείται  επίσης  κατάλληλη  να  αναπτύξει  το  κοινωνικό  αίσθημα,  αλλά  αν  θυμόμαστε  όσα  είπαμε  για  την  επιδίωξη  της  δύναμης  και  την  εξουσία,  μόνο  μέχρι  ορισμένου  σημείου.  Οι  πρώτες  διεγέρσεις  τρυφερότητας  πραγματοποιούνται  σε  σ χ έ σ η   π ρ ο ς   τ η   μ η τ έ ρ α .  Αυτή είναι για το παιδί το σπουδαιότερο βίωμα του συνανθρώπου, από αυτή γνωρίζει τον αξιόπιστο  συνάνθρωπο,  μαθαίνει  και  αισθάνεται  το  εσύ.  Ο  Νίτσε  λέει  ότι  ο  καθένας  φτιάχνει  από  τις  σχέσεις  του  με  τη  μητέρα  του  την  ιδανική  εικόνα  της  αγαπημένης  του.  Ο  Πεσταλότσι  έχει  αποδείξει  πως  η  Digitized by 10uk1s 

μητέρα  παραδίδει  στο  παιδί  το  καθοδηγητικό  αστέρι  για  τις  σχέσεις  του  προς  τους  άλλους  ανθρώπους, ότι γενικά οι σχέσεις προς τη μητέρα διαμορφώνουν το πλαίσιο για όλες τις εκδηλώσεις  του.  Στο  λειτούργημα  της  μητέρας  έχει  δοθεί  η  δυνατότητα  να  αναπτύξει  στο  παιδί  το  κοινωνικό  αίσθημα. Από τη σχέση αυτή προς τη μητέρα προέρχονται εκείνες οι περίεργες προσωπικότητες που  ακόμη και μεταξύ των παιδιών μας εντυπωσιάζουν με την έννοια ότι βρίσκουμε σ' αυτές ορισμένες  κοινωνικές  ελλείψεις.  Εδώ  γίνονται  κυρίως  δυο  λάθη.  Το  πρώτο  είναι  ότι  η  μητέρα  δεν  εκπληρώνει  απέναντι  στο  παιδί  αυτό  το  λειτουργικό  χρέος  και  δεν  αναπτύσσει  σ'  αυτό  το  κοινωνικό  αίσθημα.  Αυτή  η  έλλειψη  είναι  πολύ  σημαντική  και  έχει  σα  συνέπεια  μια  σειρά  από  δυσχέρειες.  Το  παιδί  μεγαλώνει σα να βρισκόταν σ' εχθρική χώρα. Αν θέλει κανείς να βελτιώσει ένα τέτοιο παιδί πρέπει να  αναλάβει  το  λειτούργημα  που  στην  περίπτωσή  του  αδράνησε.  Αυτός  είναι  ο  δρόμος,  για  να  φτιάξουμε απ' αυτό το παιδί έναν  σ υ ν ά ν θ ρ ω π ο . Το δεύτερο κύριο λάθος, αυτό που τις πιο πολλές  φορές  γίνεται,  είναι  ότι  η  μητέρα  αποδέχεται  μεν  το  λειτούργημά  της,  αλλά  τόσο  έντονα,  με  τέτοιο  υπερβολικό  τρόπο  που  μια  μ ε τ α β ί β α σ η   του  κοινωνικού  αισθήματος  είναι  απραγματοποίητη.  Η  μητέρα  κατευθύνει  στο  πρόσωπό  της  το  κοινωνικό  αίσθημα  που  αναπτύσσεται  στο  παιδί.  Αυτό  σημαίνει  ότι  το  παιδί  έχει  ενδιαφέρον  μόνο  για  τη  μητέρα  του  και  ο  άλλος  κόσμος  εξοστρακίζεται.  Επίσης και απ' αυτά τα παιδιά λείπει η βάση που χρειάζεται για να γίνει κανείς κοινωνικός άνθρωπος.  Εκτός από τη σχέση προς τη μητέρα υπάρχουν στη διαπαιδαγώγηση πολλά άλλα σπουδαία στοιχεία  που πρέπει να τα προσέξουμε. Π.χ. μια ε ε υ χ ά ρ ι σ τ η   π α ι δ ι κ ή   κ ά μ α ρ α  βοηθά σημαντικά το παιδί να  προσαρμοσθεί  με  ευχαρίστηση  και  ευκολία  στον  κόσμο.  Αν  σκέφτεται  κανείς  με  ποιες  δυσκολίες  έχουν να παλέψουν τα περισσότερα παιδιά, πόσο λίγο εύκολο τους είναι κατά τα πρώτα παιδικά τους  χρόνια να δουν τον κόσμο σαν έναν ευχάριστο τόπο διαμονής, τότε θα καταλάβει ότι έχουν μεγάλη  σημασία  οι  π ρ ώ τ ε ς   π α ι δ ι κ έ ς   ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς ,  γιατί  δίνουν  στο  παιδί  μια  κατεύθυνση,  πάνω  στην  οποία  θα  προχωρεί  και  θα  ερευνά.  Αν  μάλιστα  πάρουμε  ακόμη  υπόψη  μας  πόσα  παιδιά  έρχονται  ασθενικά στον κόσμο και βρίσκουν σ' αυτόν μονάχα δυστυχία και πόνο και ότι τα περισσότερα παιδιά  δεν έχουν δική τους παιδική κάμαρα ή την έχουν με μια μορφή που δεν είναι η κατάλληλη, τότε θα  γίνει φανερό ότι τα περισσότερα παιδιά δε μεγαλώνουν σα φίλοι της ζωής και της κοινωνίας και δεν  κατέχονται από κείνο το κοινωνικό συναίσθημα που θα μπορούσε ν' αναπτυχθεί και ν' ανθίσει σε μια  σωστή ανθρώπινη κοινότητα. Πρέπει επίσης να παίρνουμε πάντα υπόψη ότι σφάλματα στην αγωγή  έχουν πάντα βαριές συνέπειες, ότι μια αυστηρή και σκληρή αγωγή μπορεί να υπονομεύσει τη χαρά  της  ζωής  και  την  ικανότητα  των  παιδιών  να  γίνουν  καλοί  συμπαίκτες,  καθώς  επίσης  και  μια  αγωγή  που παραμερίζει κάθε εμπόδιο από τον δρόμο του παιδιού και το περιβάλλει μ' ένα τροπικό κλίμα, θα  έχει  σαν  αποτέλεσμα  πως  αργότερα  το  παιδί  θα  αποδειχτεί  ανίκανο  να  ζήσει  μέσα  στις  σκληρές  συνθήκες της ζωής που επικρατούν έξω από την οικογένεια.  Με  όλα  αυτά  θέλουμε  να  καταλήξουμε  στο  συμπέρασμα  ότι  στην  κοινωνία  μας  σήμερα  η  οικογενειακή  αγωγή  είναι  ακατάλληλη  να  επιτύχει  αυτό  που  περιμένουμε  από  ένα  άξιο  και  με  συντροφικότητα μέλος της ανθρώπινης κοινωνίας. Το πλημμυρίζει με πολλή ματαιοδοξία.  Αν  τώρα  αναρωτηθούμε  ποια  αρμόδια  αρχή  θα  ήταν  ίσως  σε  θέση  να  αντισταθμίσει  τα  σφάλματα  που γίνονται κατά τη διάπλαση του παιδιού και να φέρει μια καλυτέρευση, τότε η προσοχή μας θα  στραφεί στην αρχή στο σχολείο. Ωστόσο μια λεπτομερέστερη έρευνα θα αποδείξει ότι και το σχολείο  με  τη  σημερινή  του  μορφή  δεν  είναι  κατάλληλο  γι'  αυτό  το  καθήκον.  Με  τη  σημερινή  μορφή  του  σχολείου  δεν  υπάρχει  ούτε  ένας  δάσκαλος  που  θα  μπορούσε  να  καυχηθεί  ότι  είναι  σε  θέση  να  γνωρίσει  τη  φύση  των  σφαλμάτων  ενός  παιδιού  και  να  τα  εξαλείψει.  Δεν  είναι  καθόλου  προετοιμασμένος για έναν τέτοιο σκοπό και ούτε είναι σε θέση να παίξει έναν τέτοιο ρόλο, γιατί έχει  στο χέρι ένα πρόγραμμα διδασκαλίας που πρέπει να το μεταδώσει στα παιδιά, χωρίς ταυτόχρονα να  του επιτρέπεται να ενδιαφερθεί και να εξετάσει με τι είδους ανθρώπινο υλικό πρέπει να δουλέψει.  Επίσης  και  ο  υπερβολικά  μεγάλος  αριθμός  παιδιών  που  φοιτούν  σε  κάθε  τάξη  κάνει  αδύνατη  την  εκπλήρωση αυτού του καθήκοντος. 

Digitized by 10uk1s 

Πρέπει  λοιπόν  να  κοιτάξουμε  πιο  πέρα  μήπως  υπάρχει  κανένας  άλλος  καταλληλότερος  θεσμός  που  θα  μπορούσε  να  καλύψει  αυτές  τις  ελλείψεις  της  οικογενειακής  αγωγής,  η  οποία  εμποδίζει  να  επιτύχουμε τη συγχώνευσή μας σ' έναν ενιαίο λαό. Ίσως μερικοί σκεφτούν τη ζωή. Αυτή όμως έχει τη  δική της κατάσταση, τον δικό της ρόλο. Απ' όλα όσα είπαμε ως τώρα έγινε αρκετά γνωστό ότι η ζωή  δεν  είναι  κατάλληλη  ν'  αλλάξει  έναν  άνθρωπο,  αν  και  καμιά  φορά  δίνει  αυτή  την  εντύπωση.  Η  φιλοδοξία και η ματαιοδοξία του ανθρώπου δεν το επιτρέπουν. Όσο και αν έχει πλανηθεί, θα μένει  πάντα  με  την  εντύπωση  ότι  άλλοι  φταίνε  γι'  αυτό  ή  ότι  δεν  μπορούσε  να  γίνει  διαφορετικά.  Πολύ  σπάνια  θα  βρούμε  κάποιον,  ο  οποίος  θα  εκτιμήσει  και  θα  σκεφτεί  τα  σφάλματα  που  έχει  κάνει  (υπενθυμίζουμε όσα αναφέραμε στο θέμα αξιολόγηση των βιωμάτων).  Και η ζωή λοιπόν δεν μπορεί να φέρει σημαντικές αλλαγές. Αυτό είναι ψυχολογικά κατανοητό, γιατί η  ζωή  παραλαβαίνει  έτοιμους  κιόλας  ανθρώπους.  Ανθρώπους  που  έχουν  κιόλας  μια  σταθερή  κατεύθυνση  και  επιδιώκουν  τον  σκοπό  να  επικρατήσουν.  Αντίθετα  μάλιστα  η  ζωή  είναι  κακός  δάσκαλος, γιατί δε δείχνει καμιά επιείκεια, δε μας συμβουλεύει και δε μας διδάσκει, αλλά ψυχρά μας  αποπέμπει και μας αφήνει να αποτύχουμε.  Όσο πιο πολύ το εξετάζουμε αυτό το ζήτημα, τελικά δεν απομένει παρά να διαπιστώσουμε ότι μόνο  ένα είναι αυτό που θα μπορούσε να βοηθήσει: το σχολείο. Θα ήταν πραγματικά σε θέση να βοηθήσει,  αν δε γινόταν συνέχεια κακή χρήση του, γιατί έτσι ήταν πάντα μέχρι σήμερα. Καθένας που πήρε στα  χέρια του το σχολείο, το μετέτρεψε σε όργανο για τα δικά του, τις περισσότερες φορές, ματαιόδοξα  και  φιλόδοξα  σχέδια.  Αυτό  όμως  δεν  μπορεί  στο  πέρασμα  των  χρόνων  να  καταλήξει  σε  αγαθά  αποτελέσματα.  Και  όταν  ξανακούμε  τα  τελευταία  χρόνια  ότι  πρέπει  να  ξαναγυρίσει  στο  σχολείο  η  παλιά εξουσία με το αδιαμφισβήτητο κύρος, η αυθεντία, τότε αναγκαστικά αναρωτιόμαστε τι το καλό  πέτυχε  στον  καιρό  της  αυτή  η  εξουσία.  Πώς  μπορεί  να  είναι  ωφέλιμη  μια  εξουσία,  για  την  οποία  έχουμε  διαπιστώσει  πόσο  επιζήμια  στάθηκε  πάντα,  όταν,  όπως  είδαμε,  ακόμη  και  μέσα  στην  οικογένεια που η κατάσταση είναι πολύ ευνοϊκότερη το μόνο που πέτυχε είναι να εξεγείρονται όλοι  εναντίον της. Και κάτι ακόμη: μια εξουσία που η αναγνώρισή της δεν είναι αυτονόητη, παρά πρέπει  να  επιβληθεί  με  τη  βία.  Ακόμη  και  στο  σχολείο,  αν  γενικά  υπάρχει,  σπάνια  θα  αναγνωριστεί  ανεπιφύλακτα μια τέτοια αυθεντική εξουσία, και το παιδί πηγαίνει στο σχολείο με τη σαφή αίσθηση  ότι ο δάσκαλος είναι υπάλληλος του κράτους. Είναι αδύνατο να επιβάλουμε στο παιδί να δεχθεί την  αυθεντική εξουσία, χωρίς αυτό να έχει δυσάρεστες συνέπειες στην ψυχική του ζωή. Το αίσθημα της  αυθεντικότητας  δεν  μπορεί  να  στηρίζεται  σε  μια  αναγκαστική  επιρροή.  Πρέπει  να  στηρίζεται  στο  κοινωνικό αίσθημα.  Το σχολείο είναι μια κατάσταση, στην οποία μπαίνει το παιδί στον δρόμο προς την ψυχική του εξέλιξη  και  κατά  συνέπεια  πρέπει  να  ικανοποιεί  τις  απαιτήσεις  μιας  ευνοϊκής  ψυχικής  εξέλιξης.  Μόνο  τότε  είναι δυνατό να μιλάμε για καλό σχολείο, όταν αυτό βρίσκεται σε αρμονία με τους όρους ανάπτυξης  του  ψυχικού  οργάνου.  Μόνο  ένα  τέτοιο  σχολείο  θα  μπορούσαμε  να  το  ονομάσουμε  κ ο ι ν ω ν ι κ ό   σ χ ο λ ε ί ο . 

Digitized by 10uk1s 

Επίλογος  Προσπαθήσαμε  μ'  αυτή  την  εργασία  να  εξηγήσουμε  ότι  το  ψυχικό  όργανο  είναι  εξαγόμενο  μιας  έμφυτης, σωματικά και ψυχικά λειτουργούσας ουσίας, και ότι η ανάπτυξή του εξαρτάται ολότελα από  τους  κοινωνικούς  όρους,  πράγμα  που  σημαίνει  πως  πρέπει  να  εκπληρώνει  τόσο  τις  απαιτήσεις  του  οργανισμού,  όσο  και  της  ανθρώπινης  κοινωνίας.  Αυτό  είναι  το  πλαίσιο,  μέσα  στο  οποίο  θα  αναπτυχθεί και θα καθοδηγηθεί στην πορεία του το ψυχικό όργανο.  Παρακολουθήσαμε  αυτή  την  εξέλιξη,  αναφέραμε  την  ικανότητά  του  να  αντιλαμβάνεται,  να  φαντάζεται, να θυμάται, να συναισθάνεται και να σκέπτεται και τελικά σχολιάσαμε τις ιδιότητες του  χαρακτήρα  και  τα  πάθη.  Διαπιστώσαμε  ότι  όλα  αυτά  τα  φαινόμενα  βρίσκονται  μεταξύ  τους  σε  μια  αδιαχώριστη  συνάρτηση,  ότι  από  τη  μια  μεριά  υποτάσσονται  σ'  έναν  κοινωνικό  νόμο  και  από  την  άλλη διαμορφώνονται και κατευθύνονται σ' έναν ιδιόμορφο δρόμο, από την επιθυμία του ατόμου να  αποχτήσει  δύναμη  και  υπεροχή.  Είδαμε  επίσης  ότι  ο  σκοπός  του  ανθρώπου  να  εξασφαλίσει  την  υπεροχή,  σε  συνδυασμό  με  το  κοινωνικό  του  αίσθημα,  ανάλογα  με  τη  βαθμιαία  κλιμάκωση  της  ανάπτυξης, οδηγεί σε ορισμένες περιπτώσεις στη δημιουργία ορισμένων χαρακτηριστικών, τα οποία  δεν  είναι  έμφυτα,  αλλά  εξελίσσονται  έτσι  που  από  την  αρχή  της  ψυχικής  εξέλιξης  ως  την  πραγματοποίηση του σκοπού, ο οποίος αιωρείται μπρος στα μάτια του ανθρώπου, είναι λίγο ‐ πολύ  συνειδητά τοποθετημένα πάνω σε μια κατευθυντήρια γραμμή.  Αναλύσαμε λεπτομερέστερα μερικά από τα χαρακτηριστικά και τα πάθη που είναι για μάς πολύτιμοι  οδηγοί  για  την  κατανόηση  του  ανθρώπου,  ενώ  μερικά  άλλα  τα  αναφέραμε  απλώς  με  λίγα  λόγια.  Η  άποψη  που  προσφέρθηκε  τελευταία  ήταν  ότι  αντίστοιχα  με  την  επιδίωξη  του  ατόμου  να  αποχτήσει  δύναμη,  εναποθηκεύονται  στον  κάθε  άνθρωπο  φιλοδοξία  και  ματαιοδοξία,  που  στις  μορφές  εμφάνισής τους αναγνωρίζεται καθαρά αυτή η επιδίωξη και ο τρόπος που ενεργεί. Καταδείξαμε πώς  ακριβώς η υπερβολική ανάπτυξη της φιλοδοξίας και ματαιοδοξίας εμποδίζει την κανονική πρόοδο του  ατόμου, πώς καταπνίγει ή κάνει αδύνατη την ανάπτυξη του κοινωνικού αισθήματος, πώς επεμβαίνει  με τρόπο ενοχλητικό στην ανθρώπινη κοινωνία και ταυτόχρονα οδηγεί το άτομο και τις επιδιώξεις του  σε αποτυχία.  Θεωρούμε αυτό τον νόμο της ψυχικής ανάπτυξης ακαταμάχητο και σαν τον σπουδαιότερο οδηγό για  καθέναν  που  δε  θέλει  να  είναι  άβουλο  θύμα  σκοτεινών  διεγέρσεων,  αλλά  προσπαθεί  συνειδητά  να  χτίσει τη μοίρα του. Με τις έρευνές μας αυτές κάνουμε την ανθρωπογνωσία, μια επιστήμη που μόλις  καλλιεργείται, η οποία όμως σε μας φαίνεται σαν η σπουδαιότερη και απαραίτητη απασχόληση για  όλα τα στρώματα του πληθυσμού. 

Digitized by 10uk1s