Очерки истории отечественного менеджмента (X начало XVII в.)

ÌÅÆÐÅÃÈÎÍÀËÜÍÀß ÀÊÀÄÅÌÈß ÓÏÐÀÂËÅÍÈß ÏÅÐÑÎÍÀËÎÌ

Ñ. Ê. Ðîñîâåöêèé

Î÷åðêè èñòîðèè îòå÷åñòâåííîãî ìåíåäæìåíòà (X – íà÷àëî XVII â.)

Êèåâ 2002 1

ÁÁÊ 63.3(4ÓÊÐ)41 Ð75

Ð75

Ðîñîâåöêèé Ñ. Ê. Î÷åðêè èñòîðèè îòå÷åñòâåííîãî ìåíåäæìåíòà (X – íà÷àëî XVII â.). — Ê.: ÌÀÓÏ, 2002. — 160 ñ. Áèáëèîãð.: ñ. 157–158. — (Á-êà æóðíàëà “Ïåðñîíàë”). ISBN 966-608-227-6 Ïîíÿòèÿ “ìåíåäæìåíò”, “èñòîðèÿ ìåíåäæìåíòà” àññîöèèðóþòñÿ ó ñîâðåìåííîãî ÷èòàòåëÿ ñ çàïàäíîé öèâèëèçàöèåé XIII–XX ââ.  ïðåäëàãàåìîé êíèãå ñîáðàí ðÿä ñòàòåé îá èñòîðèè ìåíåäæìåíòà äðåâíåé Ðóñè, Ìîñêîâèè è Óêðàèíû. Ñäåëàíà ïîïûòêà íà îñíîâå âîñòî÷íîñëàâÿíñêèõ ëèòåðàòóðíûõ ïàìÿòíèêîâ îñìûñëèòü óïðàâëåí÷åñêèé îïûò ïðåäêîâ. ÁÁÊ 63.3(4ÓÊÐ)41

ISBN 966-608-227-6 2

© Ñ. Ê. Ðîñîâåöêèé, 2002 © Ìåæðåãèîíàëüíàÿ Àêàäåìèÿ óïðàâëåíèÿ ïåðñîíàëîì (ÌÀÓÏ), 2002

Äëÿ ÷åãî íåîáõîäèìî èçó÷àòü èñòîðèþ îòå÷åñòâåííîãî ìåíåäæìåíòà?  ýòîé êíèæêå ñîáðàíû ñòàòüè îá èñòîðèè ìåíåäæìåíòà â Êèåâñêîé Ðóñè, äðåâíåé Óêðàèíå è Ìîñêîâñêîì ãîñóäàðñòâå, íàïå÷àòàííûå â æóðíàëå “Ïåðñîíàë” â 2001–2002 ãã. Ó ÷èòàòåëÿ ìîæåò âîçíèêíóòü âîïðîñ: à âîçìîæåí ëè áûë âîîáùå êàêîé-ëèáî ìåíåäæìåíò â ñòîëü îòäàëåííóþ ýïîõó äà åùå â ñòðàíàõ, íàõîäÿùèõñÿ íà ïåðèôåðèè õðèñòèàíñêîé êóëüòóðû Åâðîïû? Äåéñòâèòåëüíî, èñòîðèÿ ìåíåäæìåíòà ÿâëÿåòñÿ îäíîé èç íàèìåíåå ðàçðàáîòàííûõ îáëàñòåé ñîâðåìåííîé íàóêè. Ñóùåñòâóåò, â ÷àñòíîñòè, çíà÷èòåëüíûé ðàçíîáîé â òåðìèíîëîãèè.  ïîïóëÿðíîé ëèòåðàòóðå, è äàæå â íåêîòîðûõ ñîâðåìåííûõ ýíöèêëîïåäèÿõ, ìîæíî íàéòè âåñüìà óçêîå ïîíèìàíèå çíà÷åíèÿ è ñàìîãî òåðìèíà “ìåíåäæìåíò”, íàïðèìåð, ÷òî ýòî “ñîâîêóïíîñòü ïðèíöèïîâ, ìåòîäîâ óïðàâëåíèÿ ôèðìîé (øèðå — ýêîíîìèêîé)” (Ëèïñèö È. Â. Ìåíåäæìåíò // Áîëüøàÿ ýíöèêëîïåäèÿ Êèðèëëà è Ìåôîäèÿ. — 2001. — 2 CD). Ìåæäó òåì óæå ïåðâûå òåîðåòè÷åñêèå îñìûñëåíèÿ ïðàêòèêè ìåíåäæìåíòà çàëîæèëè îñíîâû îáùåé íàóêè óïðàâëåíèÿ, êîòîðàÿ îòíþäü íå îãðàíè÷èâàëàñü êîììåð÷åñêîé äåÿòåëüíîñòüþ êàê îáúåêòîì, à ÷àñòî èìåííî åe è íå èìåëà â âèäó. Òàê, îäíèì èç îòöîâ òåîðèè ìåíåäæìåíòà ñ÷èòàåòñÿ Íèêêîëî Ìàêèàâåëëè, ñàìî íàçâàíèå çíàìåíèòîãî òðàêòàòà êîòîðîãî, “Ãîñóäàðü” (1513), ãîâîðèò ñàìî çà ñåáÿ. Ïðè ýòîì ñëàâíûé ôëîðåíòèåö ïîñòîÿííî îáðàùàåòñÿ ê îïûòó, èçâëåêàåìîìó èç äåÿòåëüíîñòè àíòè÷íûõ ñòðàòåãîâ è òèðàíîâ. Òàêèì îáðàçîì, óæå ïðè ñâîåì çàðîæäåíèè íàóêà ìåíåäæìåíòà, ñ îäíîé ñòîðîíû, çàíèìàëàñü óïðàâëåíèåì ëþäüìè êàê ÷àñòüþ ïîëèòè÷åñêîé è ãîñóäàðñòâåííîé äåÿòåëüíîñòè, à ñ äðóãîé, îïèðàëàñü íà åãî èñòîðèþ. Íàêîïëåííûé ìíîãîâåêîâûì ðàçâèòèåì öèâèëèçàöèè îïûò ìåíåäæìåíòà ÿâëÿåòñÿ çàêîíîìåðíîé è èìåþùåé ñîáñòâåííóþ öåííîñòü ÷àñòüþ áîãàòåéøåé è ìíîãîîáðàçíîé êóëüòóðû ÷åëîâå÷åñòâà. Èçó÷åíèå è òåîðåòè÷åñêàÿ ðàçðàáîòêà ñâÿçàííûõ ñ ýòèì âîïðîñîâ èìååò êàê ñîáñòâåííî ïðàêòè÷åñêîå çíà÷åíèå, îáîãàùàÿ îïûòîì ïðåäøåñòâåííèêîâ òåõ, êîìó ïî ðîäó äåÿòåëüíîñòè ïðèõîäèòñÿ óïðàâëÿòü ïîä÷èíåííûìè, òàê è — ÷òî ìîæåò ïîêàçàòüñÿ íåîæèäàííûì — âïîëíå àëüòðóèñòè÷åñêóþ, ãóìàíèñòè÷åñêóþ íàïðàâëåííîñòü. Èáî ïóáëèêàöèÿ ñîîòâåòñòâóþùèõ òðóäîâ äàåò âîçìîæíîñòü è òîìó, êåì óïðàâëÿþò, óçíàòü, êàê ýòî äåëàåòñÿ, è çàùèòèòüñÿ îò íåãîäíûõ, æåñòîêèõ è íå÷åñòíûõ ïðèåìîâ óïðàâëåí÷åñêîãî ðåìåñëà. Òåì ñàìûì ðåàëèçóåòñÿ è 3

ñòðåìëåíèå íàøåãî ñîâðåìåííîãî îáùåñòâà ê èíôîðìàöèîííîé îòêðûòîñòè, ê ïîäëèííîé ãëàñíîñòè, ê ðåàëüíîìó äåìîêðàòèçìó. Íà ïåðâûé âçãëÿä, òåîðèÿ ìåíåäæìåíòà ÿâëÿåòñÿ ïðèíöèïèàëüíî è ïîä÷åðêíóòî èíòåðíàöèîíàëüíîé. Äåéñòâèòåëüíî, ïðèíöèïû óïðàâëåíèÿ ïåðñîíàëîì îñòàþòñÿ íåèçìåííûìè, îíè íå çàâèñÿò îò ÿçûêà, íà êîòîðîì îòäàþòñÿ ðàñïîðÿæåíèÿ, îò öâåòà êîæè ìåíåäæåðà èëè îò îäåæäû, â êîòîðóþ îáëà÷åíû òå, ê êîìó îí îáðàùàåòñÿ. Îäíàêî óæå ïñèõîëîãè÷åñêàÿ ãîòîâíîñòü âûïîëíèòü ýòè ðàñïîðÿæåíèÿ, ñêîðîñòü, ïîëíîòà è ýôôåêòèâíîñòü èñïîëíåíèÿ ñèëüíåéøèì îáðàçîì çàâèñèò îò íàöèîíàëüíîãî (ýòíè÷åñêîãî) ôàêòîðà. Åñëè íàöèîíàëüíàÿ îêðàøåííîñòü òåîðèè ìåíåäæìåíòà åùå îñîçíàåòñÿ, òî ïðè íàó÷íîì èçó÷åíèè è âóçîâñêîì ïðåïîäàâàíèè èñòîðèè ìåíåäæìåíòà ýòî ïðîèñõîäèò äàëåêî íå âñåãäà. Òàê, À. Êðàâ÷åíêî, àâòîð ïîïóëÿðíîãî â Ðîññèè ó÷åáíèêà “Èñòîðèÿ ìåíåäæìåíòà” (Ì., 2000), èäåò, â îñíîâíîì, çà ñõåìîé Ð. Õîäæåòòñà, íà÷èíàþùåãî ñ øóìåðñêèõ æðåöîâ è Êîäåêñà Õàììóðàïè, îáðàùåíèå æå ê ðóññêîìó ìàòåðèàëó îãðàíè÷èâàåò ýêñêóðñàìè î ñîâåòñêèõ ðàáîòàõ ïî òåîðèè ìåíåäæìåíòà 20–30-õ ãîäîâ XX â. Îäíàêî ìû ñ ïîëíûì ïðàâîì ìîæåì ïðèìåíèòü “àðõåîëîãè÷åñêèé” ïîäõîä Ð. Õîäæåòòñà è ê äðåâíåé èñòîðèè Óêðàèíû, Ðîññèè, Áåëîðóññèè. È íå òîëüêî ìîæåì, íî è îáÿçàíû. Âåäü íåëüçÿ ñ÷èòàòü íîðìàëüíûì è, ñêàæåì òàê, àáñîëþòíî áåçâðåäíûì äëÿ ðàçâèòèÿ ýêîíîìèêè è ãîñóäàðñòâà Óêðàèíû, ÷òî íàøè áóäóùèå ìåíåäæåðû çíàêîìÿòñÿ â âóçàõ ïî÷òè èñêëþ÷èòåëüíî ñ çàïàäíûìè (èëè åâðîàòëàíòè÷åñêèìè) ìîäåëÿìè óïðàâëåíèÿ è ïîïûòêàìè îñìûñëåíèÿ ïðèíöèïîâ ìåíåäæìåíòà. Âîò ïî÷åìó ëþáûå ïóáëèêàöèè, îáðàùàþùèåñÿ ê îòå÷åñòâåííûì èñòîêàì íàóêè è ïðàêòèêè óïðàâëåíèÿ ëþäüìè, ñîñòàâëÿþò íå òîëüêî ïîëåçíûé, íî è íåîáõîäèìûé ïðîòèâîâåñ ýòîìó, âî ìíîãîì íåîñîçíàííîìó, êîñìîïîëèòèçìó, ê ñëîâó, ñîâåðøåííî ïîíÿòíîìó è îáúÿñíèìîìó â ñîâðåìåííîé ñèòóàöèè. Ñåãîäíÿ îáðàçîâàííûé ìåíåäæåð äîëæåí áûòü íå òîëüêî ïàòðèîòîì ñâîåé ñòðàíû, íî è ÷åòêî ïîíèìàòü, â ÷åì ñîñòîèò ñâîåîáðàçèå ñèñòåìû óïðàâëåíèÿ åþ, êàê îíî ñëîæèëîñü, èìåòü ïðåäñòàâëåíèå î òåõ íàñëåäñòâåííûõ ñîöèàëüíûõ è ýòíîïñèõîëîãè÷åñêèõ îñîáåííîñòÿõ ïðåäïðèíèìàòåëüñòâà è ìåíåäæìåíòà, êîòîðûå ìîãóò ïîâëèÿòü íà åãî èíäèâèäóàëüíóþ è, êàçàëîñü áû, ëè÷íî èì îïðåäåëÿåìóþ äåÿòåëüíîñòü.  ñàìîì äåëå, ìû ðåäêî çàäóìûâàåìñÿ íàä òåì, ÷òî íàøè ñåãîäíÿøíèå óñïåõè è íåóäà÷è, ïîìèìî èíûõ ôàêòîðîâ, îáóñëîâëåíû è ãåíåòè÷åñêè — òåì, êàê âåëè ñåáÿ, êàê âîñïðèíèìàëè ìèð, êàê îöåíèâà4

ëè ñâîè óñïåõè è íåóäà÷è â íåì íàøè ïðåäêè. Èìåííî èõ ðåàëüíûé îïûò, ÷àñòî òðàãè÷åñêèé, ñòîèò çà ìîäíûì òåïåðü óñëîâíûì ïîíÿòèåì “êîëëåêòèâíîãî ïîäñîçíàíèÿ” (Ê. Þíã). Ïîçíàòü ýòîò îïûò ïðåäêîâ, íàó÷èòüñÿ èçáåãàòü èõ îøèáîê è ïåðåíÿòü èõ îòêðûòèÿ è ïîçâîëÿåò èñòîðèÿ — óíèâåðñàëüíàÿ íàóêà î ïðîøëîì, êîòîðàÿ îäíîé ñâîåé ãðàíüþ ñìûêàåòñÿ ñ èñòîðè÷åñêîé ñòîðîíîé êîíêðåòíîé íàóêè î ìåíåäæìåíòå. ×òî æå êàñàåòñÿ èñòîðèè ìåíåäæìåíòà â Êèåâñêîé Ðóñè, òî åå ñïåöèôèêà îïðåäåëÿåòñÿ, ïðåæäå âñåãî, ñâîåîáðàçèåì èñòî÷íèêîâ, ê êîòîðûì âûíóæäåí îáðàùàòüñÿ èññëåäîâàòåëü.  ñðàâíåíèè ñ íàøèìè ñîâðåìåííûìè ïîëèòèêàìè èëè ôèíàíñîâûìè îëèãàðõàìè, ÷üè äåÿíèÿ âæèâå çàïå÷àòëåíû íà êèëîìåòðàõ ïëåíêè è çàäîêóìåíòèðîâàíû â îãðîìíîì êîëè÷åñòâå èíûõ èñòîðè÷åñêèõ èñòî÷íèêîâ, ïîëèòè÷åñêèå äåÿòåëè Êèåâñêîé Ðóñè íåðåäêî ïðîèçâîäÿò âïå÷àòëåíèå ôàíòîìîâ, âîçíèêàþùèõ íà ãðàíè ðåàëüíîñòè è âûìûñëà. Èõ îáðàçû ïðåäñòàþò ïåðåä èñòîðèêîì ïðåëîìëåííûìè â ìóòíîé ïðèçìå ïðåäàíèé è ëåãåíä, â ñâîþ î÷åðåäü, ïåðåñêàçàííûõ â äðåâíåéøåì ëåòîïèñíîì ñâîäå, “Ïîâåñòè âðåìåííûõ ëåò” (äàëåå — ÏÂË). Ïðè ýòîì ïåðâûå èçâåñòíûå íàì êíÿçüÿ âîñòî÷íûõ ñëàâÿí Êèé, Ðþðèê è Îëåã íå óïîìèíàþòñÿ â âèçàíòèéñêèõ õðîíèêàõ, ÷òî, âïðî÷åì, ñàìî ïî ñåáå åùå íå ñâèäåòåëüñòâóåò î âûìûøëåííîñòè ýòèõ ëè÷íîñòåé. Èáî ñ òàêèì æå óñïåõîì ìîæíî áûëî áû óòâåðæäàòü, ÷òî è íåêèé Èâàí Èâàíîâè÷ íå ñóùåñòâóåò, ïîòîìó ÷òî îá ýòîì êèåâñêîì ãåíåðàëüíîì äèðåêòîðå íèêîãäà íå ïèñàëà “Times”. Ñóùåñòâåííî òàêæå, ÷òî äðàãîöåííûå äëÿ íàñ îñîáåííîñòè óïðàâëåíèÿ ãîñóäàðñòâîì, âîéñêîì è ýêîíîìèêîé â Êèåâñêîé Ðóñè ïîääàþòñÿ ðåêîíñòðóêöèè äàæå â çàâåäîìî íåíàäåæíûõ èñòî÷íèêàõ, êàêîâûìè ÿâëÿþòñÿ äðåâíåðóññêèå ÿçû÷åñêèå “êîùóíû” èëè ëåòîïèñíûå èñòîðè÷åñêèå ïðåäàíèÿ. Äåëî â òîì, ÷òî àâòîðàìè ýòèõ ñâîåîáðàçíûõ ïðîèçâåäåíèé òàêèå äåòàëè, ïî-âèäèìîìó, íå èñêàæàëèñü — òî ëè êàê íå ïðèíöèïèàëüíûå äëÿ çàùèòû îïðåäåëåííîé òåíäåíöèè, òî ëè, íàïðîòèâ, ïîòîìó ÷òî ïîä÷åðêèâàëèñü ñïåöèàëüíî, — ÷òîáû ïðåäëîæèòü áëàãîé ïðèìåð íûíåøíèì ïðàâèòåëÿì. Ïîñëåäíÿÿ òåíäåíöèÿ ÿðêî ïðîÿâèëàñü è â äðåâíåðóññêèõ ñâåäåíèÿõ î ïåðâûõ êèåâñêèõ êíÿçüÿõ, ñ àíàëèçà êîòîðûõ ìû è íà÷íåì.

5

Êèé, Ðþðèê, Îëåã: Îò àðõàè÷åñêîãî ïëåìåííîãî âîæäÿ – ê âàðÿæñêîìó êíÿçþ-âîëõâó Êèé — êíÿçü èëè ïåðåâîç÷èê íà Äíåïðå? Èçâåñòíûå íàì ñî øêîëüíîãî äåòñòâà îñíîâàòåëè Êèåâà Êèé, Ùåê, Õîðèâ è ñåñòðà èõ Ëûáèäü — ýòî ïåðñîíàæè çàïèñàííîãî â XI â. òîïîíèìè÷åñêîãî ïðåäàíèÿ, êîòîðûì äðåâíèå êèåâëÿíå õîòåëè îáúÿñíèòü ïðîèñõîæäåíèå íàçâàíèé ñâîåãî ãîðîäà, óðî÷èù è ðåêè ó åãî ñòåí. Ïîäîáíûå ïðåäàíèÿ è òåïåðü ìîæíî óñëûøàòü â Óêðàèíå, à åñëè íàçâàíèå ïîçàìûñëîâàòåå, êàê, íàïðèìåð, ó Æèòîìèðà èëè ó ñåëà Áîÿðî-Ëåæà÷è íà ×åðíèãîâùèíå, òî è îáúÿñíåíèé áóäåò íåñêîëüêî. Íå óäèâèòåëüíî ïîýòîìó, ÷òî è ëåòîïèñåö ïðèâîäèò èíóþ âåðñèþ: “Íåêîòîðûå æå, íå çíàÿ, ãîâîðÿò, ÷òî Êèé áûë ïåðåâîç÷èêîì; áûë òîãäà ó Êèåâà ïåðåâîç ñ òîé ñòîðîíû Äíåïðà, îò÷åãî è ãîâîðèëè: “Íà ïåðåâîç íà Êèå└. Ïî ìíåíèþ ëåòîïèñöà, òàêîå îáúÿñíåíèå ïðîòèâîðå÷èò äðóãèì íàðîäíûì ðàññêàçàì îá îñíîâàòåëå ãîðîäà: “Åñëè áû áûë Êèé ïåðåâîç÷èêîì, òî íå õîäèë áû ê Öàðüãðàäó, à ìåæäó òåì Êèé ýòîò êíÿæèë â ðîäå ñâîåì, è õîäèë îí ê öàðþ, è âåëèêèå ïî÷åñòè âîçäàë åìó, ãîâîðÿò, òîò öàðü, ïðè êîòîðîì îí ïðèõîäèë”. Äàëåå ðàññêàçûâàåòñÿ, ÷òî, âîçâðàùàÿñü èç Âèçàíòèè, Êèé îáëþáîâàë íà Äóíàå ìåñòî, ãäå “ñðóáèë ãîðîäîê íåâåëèêèé”, è õîòåë òóäà ïåðåñåëèòüñÿ “ñî ñâîèì ðîäîì”, íî åìó ýòî íå ïîçâîëèëè, à òî ãîðîäèùå äîíûíå ìåñòíûå æèòåëè íàçûâàþò Êèåâöîì. Ëåãêî çàìåòèòü, ÷òî èìÿ âèçàíòèéñêîãî èìïåðàòîðà, âîçäàâøåãî Êèþ ïî÷åñòè, áûëî íåèçâåñòíî êèåâëÿíàì â XI â., à ïðàâäèâîñòü ñîîáùåíèÿ î ïóòåøåñòâèè îñíîâàòåëÿ ãîðîäà â Êîíñòàíòèíîïîëü ïîÿñíÿåòñÿ ñ ïîìîùüþ èíîãî òîïîíèìè÷åñêîãî ïðåäàíèÿ, íà ñåé ðàç äóíàéñêîãî, â êîòîðîì íàçâàíèå ìåñòíîãî ãîðîäèùà îáúÿñíÿëîñü èñõîäÿ èç åãî ñîçâó÷èÿ ñ èìåíåì ñëàâíîãî è ìîãó÷åãî Êèåâà. Íåñîìíåííàÿ ôîëüêëîðíîñòü ñþæåòà (èìåþòñÿ è ìåæäóíàðîäíûå ïàðàëëåëè) êàê áû ïðîâîöèðóåò ñìåëîñòü åãî èíòåðïðåòàöèè ïèñàòåëÿìè íîâîãî âðåìåíè. Òàê, óêðàèíñêèé ïðîçàèê Èâàí Áèëûê, àâòîð ñêàíäàëüíîãî ðîìàíà “Ìå÷ Àðåÿ” (1975), ïðåâðàùàåò Êèÿ â êèåâñêîãî êíÿçÿ Áîãäàíà Ãàòûëà, íà Çàïàäå ïî íåäîðàçóìåíèþ íàçâàííîãî Àòòèëîé, “áè÷îì Áîæüèì”, è ëèõî âïëåòàåò â ïðàóêðàèíñêóþ èñòîðèþ ñþæåò “Ïîýìû î Íèáåëóíãàõ”. Îòìåòèì è âíóòðåííèå ïðîòèâîðå÷èÿ â ñåìàíòèêå ëåòîïèñíîãî ðàññêàçà. Âî-ïåðâûõ, èç åãî òåêñòà ñëåäóåò, ÷òî “ðîä”, êîòîðûì “âëà6

äåë” ëåãåíäàðíûé Êèé, áûë âñåãî ëèøü áîëüøîé ïàòðèàðõàëüíîé ñåìüåé. Òîãäà íåÿñíî, çà ÷òî Êèé ïîëó÷èë ïî÷åñòè îò èìïåðàòîðà. Âîâòîðûõ, ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî ïåðñîíàæ ïàòðèîòè÷åñêîãî êèåâñêîãî ïðåäàíèÿ ñàì ñîâåðøåííî íå äîðîæèë îñíîâàííûì èì ãîðîäîì. Óæ íå íàëîæèëèñü ëè íà îáðàç ëåãåíäàðíîãî äðåâíåãî êíÿçÿ ÷åðòû èñòîðè÷åñêîãî Ñâÿòîñëàâà Èãîðåâè÷à, êîòîðûé â X âåêå, äåéñòâèòåëüíî, âñåðüåç íàìåðåâàëñÿ ïåðåíåñòè ñòîëèöó íà Ïîäóíàâüå? Ïîíÿòíû ïîýòîìó ñîìíåíèÿ ÷àñòè èñòîðèêîâ â èñòîðè÷åñêîì ñóùåñòâîâàíèè êíÿçÿ Êèÿ. Íå ñòîèò ñ õîäó îòáðàñûâàòü è èíòåðïðåòàöèþ À. Ë. Øëåöåðà, êîòîðûé ïîëàãàë äîñòîâåðíûì ïðåäàíèå î Êèåïåðåâîç÷èêå: “Íà ýòîì ìåñòå, ìîæåò áûòü, ðåêà áûëà óæå èëè áåçîïàñíåå äëÿ ïåðåâîçà: âñåÿ ñþäà ñòåêàëîñü, è èç õèæèíû ïåðåâîç÷èêà ñäåëàëàñü äåðåâíÿ, èç äåðåâíè ãîðîä è ò. ä.”. Ó À. Ë. Øëåöåðà âûõîäèëî, ÷òî Êèåâ áûë îñíîâàí òî÷íî òàêèì æå îáðàçîì, êàê íåìåöêèå ãîðîäà Ôðàíêôóðò (“âîëüíàÿ ïåðåïðàâà”) è Îêñåíôóðò (“ïåðåïðàâà áûêîâ”). Îäíàêî â ñîâðåìåííîé èñòîðèîãðàôèè ÿâíî ïðåâàëèðóåò òî÷êà çðåíèÿ Á. À. Ðûáàêîâà, ñîãëàñíî êîòîðîé Êèé äåéñòâèòåëüíî ïîñòðîèë “ãîðîäîê” íà äíåïðîâñêèõ âûñîòàõ è êíÿæèë â íåì â êîíöå V — ïåðâîé ïîëîâèíå VI â. Òàê èëè èíà÷å, â çàïèñàííûõ êèåâñêèì ëåòîïèñöåì ïðåäàíèÿõ î Êèå ÷åòêî âûÿñíÿþòñÿ ñîõðàíèâøèåñÿ â ïàìÿòè êèåâëÿí XI â. íåêîòîðûå îñîáåííîñòè óïðàâëåíèÿ ñâîèì “ðîäîì” ïåðâûìè êèåâñêèìè êíÿçüÿìè (èëè, áûòü ìîæåò, ðîäîâûìè ñòàðåéøèíàìè). Ïðåæäå âñåãî Êèé êàê âîæäü ïëåìåíè ïîëÿí ÿâëÿåòñÿ íîñèòåëåì ïëåìåííîãî ñàìîñîçíàíèÿ, è åãî ïàòðèîòèçì îñíîâàí íå íà ïîíÿòèè “ðîäèíû” êàê çåìëè ïðåäêîâ, à íà ïîíÿòèè ðîäíîãî ïëåìåíè, áëàãîñîñòîÿíèå êîòîðîãî ìîæíî îáåñïå÷èòü íà ëþáîé ïðèåìëåìîé ïî ëàíäøàôòó è áîãàòîé ïðèðîäíûìè ðåñóðñàìè òåððèòîðèè. Êèé, òàêèì îáðàçîì, âûñòóïàåò â ëåòîïèñíîì ïðåäàíèè íîñèòåëåì òèïè÷íîé èäåîëîãèè ïëåìåííîãî âîæäÿ ýïîõè “âåëèêîãî ïåðåñåëåíèÿ íàðîäîâ”. Äàëåå, ïðåäâîäèòåëè ïîëÿí, çàíèìàÿ ãîñïîäñòâóþùèå íàä äîëèíîé Äíåïðà âûñîòû ïðàâîãî áåðåãà, ïðîÿâèëè áåçóñëîâíîå ïîíèìàíèå ñòðàòåãè÷åñêîãî çíà÷åíèÿ íàõîäèâøèõñÿ òóò ðàíåå íåóêðåïëåííûõ ïîñåëåíèé. Îíè ïîëó÷àëè âîçìîæíîñòü êîíòðîëèðîâàòü êàê äâèæåíèå òîðãîâûõ ñóäîâ ïî Äíåïðó (à ðåêè òîãäà áûëè îñíîâíûìè àðòåðèÿìè ìåæäóíàðîäíîé òîðãîâëè), òàê è ïåðåïðàâó ÷åðåç ýòó âåëèêóþ ðåêó â íàèáîëåå óäîáíîì ìåñòå. Ñ äðóãîé ñòîðîíû, óñòðîéñòâî óäîáíîãî ïåðåâîçà ÷åðåç Äíåïð â òðàäèöèîííîì, íåñîìíåííî, ìåñòå ïåðåïðàâû ñóùåñòâåííî îáëåã÷àëî äëÿ êóïöîâ ïðåîäîëåíèå ýòîãî ó÷àñòêà âàæíîãî òîðãîâîãî 7

ïóòè íà Ñèâåðùèíó è â áîãàòûå ìåõàìè ñåâåðíûå çåìëè âÿòè÷åé. Òàêèì îáðàçîì, óæå Êèé îçàáîòèëñÿ âàæíåéøèì êîìïîíåíòîì ïðîèçâîäñòâåííîé èíôðàñòðóêòóðû Êèåâñêîé Ðóñè — ìîñòàìè è äîðîãàìè, êîòîðûå òàê íà âåêà è îñòàëèñü “ãîëîâíîé áîëüþ” âîñòî÷íîñëàâÿíñêèõ âåëèêèõ êíÿçåé, öàðåé, èìïåðàòîðîâ, ãåíñåêîâ è ïðåçèäåíòîâ. Ñóùåñòâåííî òàêæå, ÷òî Êèé â ïðåäàíèè ñîâåðøàåò íå âîåííûé ïîõîä, à ìèðíîå ïóòåøåñòâèå â Êîíñòàíòèíîïîëü. À ýòî ñâèäåòåëüñòâóåò, êàê ïðåäñòàâëÿåòñÿ, íå ñòîëüêî î æåëàíèè ïëåìåííîãî êíÿçüêà çàâÿçàòü äèïëîìàòè÷åñêèå îòíîøåíèÿ ñ ìîãóùåñòâåííîé Âîñòî÷íîé ðèìñêîé èìïåðèåé, ñêîëüêî î çàèíòåðåñîâàííîñòè ïðàâèòåëÿ ïëåìåíè, áîãàòåþùåãî íà ìåæäóíàðîäíîé òîðãîâëå, â ñîõðàíåíèè ìèðà.

Ðþðèê: Âàðÿæñêèé êîíóíã ⠓ñòðàíå âåëèêîé è îáèëüíîé” Êíÿçÿ Ðþðèêà, ðîäîíà÷àëüíèêà äèíàñòèè ðóññêèõ âåëèêèõ êíÿçåé, à âïîñëåäñòâèè è öàðñêîé, íèêàê íåëüçÿ íàçâàòü ëþáèìöåì îòå÷åñòâåííûõ èñòîðèêîâ. Âåäü îí îêàçàëñÿ öåíòðàëüíûì ïåðñîíàæåì ëåòîïèñíîãî ïðåäàíèÿ î ïðèçâàíèè âàðÿãîâ, ñòàâøèì àðåíîé ÿðîñòíûõ íàó÷íûõ ñïîðîâ. Íàèáîëåå “ïîñëåäîâàòåëüíî” äîñòîâåðíîñòü ýòîãî ïðåäàíèÿ îòðèöàëàñü èñòîðèêàìè “ñêåïòè÷åñêîé øêîëû” ïåðâîé òðåòè XIX â., íå âåðèâøèìè â ïîäëèííîñòü è ñàìîé “Ïîâåñòè âðåìåííûõ ëåò”. Ïðåäàíèå êðèòèêîâàëè ïàòðèîòû âñåõ ìàñòåé — îò áîðöà ñ íåìåöêèì çàñèëüåì â ðóññêîé íàóêå Ì. Â. Ëîìîíîñîâà è äî ñëàâÿíîôèëîâ, îò óêðàèíñêèõ íàöèîíàëèñòîâ äî ñîâåòñêèõ ïîñëåâîåííûõ âîèòåëåé ïðîòè⠓áåçðîäíîãî êîñìîïîëèòèçìà”. Ïîñëåäíÿÿ ïî âðåìåíè àòàêà íà ëåãåíäó î ïðèçâàíèè âàðÿãîâ áûëà áîëåå èçîùðåííîé: â Ðþðèêå æåëàëè âèäåòü íå íîðìàííà, à áàëòèéñêîãî ñëàâÿíèíà, à èìÿ åãî ïðîèçâîäèëè èç ñëàâÿíñêîãî “ðàðî㔠(ñîêîë). Âî âñÿêîì ñëó÷àå, óæ êîëè Ðþðèê áûë îòöîì âåëèêîãî êíÿçÿ êèåâñêîãî Èãîðÿ Ðþðèêîâè÷à è óìåð â 875 ãîäó, ïðèõîäèòñÿ âèäåòü â íåì íå ìèôè÷åñêèé ïåðñîíàæ âðîäå Îäèíà, à ÷åëîâåêà èç ïëîòè è êðîâè.  “Ïîâåñòè âðåìåííûõ ëåò” ðàññêàçûâàåòñÿ, ÷òî â 859 ã. íîðìàííû ïîä÷èíèëè ñåáå ñëàâÿíñêèå ïëåìåíà ñëîâåíîâ è êðèâè÷åé, à òàêæå æèâøèå ðÿäîì ñ íèìè ôèíñêèå ïëåìåíà ÷óäè, ìåðè è âåñè è çàñòàâèëè ïëàòèòü ñåáå äàíü. ×åðåç òðè ãîäà ïðèøåëüöû áûëè èçãíàíû “çà ìîðå”, îòêóäà ïðèøëè, à ïðåäîñòàâëåííûå ñàìè ñåáå ñîþçíûå ïëåìåíà íà÷àëè âðàæäîâàòü, è äàæå âîåâàòü äðóã ñ äðóãîì. Òîãäà ðåøèëè îíè: “Ïîèùåì òåïåðü ñàìè ñåáå êíÿçÿ, êîòîðûé âëàäåë áû íàìè è óïðàâëÿë ïðàâèëüíî, ïî ïðàâó”. È ïîøëè îíè çà ìîðå, ê âàðÿãàì, è îá8

ðàòèëèñü (íàäî ïîëàãàòü, ê òàìîøíèì êíÿçüÿì-êîíóíãàì áåç óäåëîâ) ñ áåññìåðòíûìè ñëîâàìè: “Çåìëÿ íàøà âåëèêà è îáèëüíà, à ïîðÿäêà â íåé íåò; òàê ïðèõîäèòå êíÿæèòü è âëàäåòü íàìè”. Íà ýòîò ïðèçûâ îòêëèêíóëèñü òðè áðàòà “ñ ðîäàìè ñâîèìè”, îíè ïðèøëè ê ñëîâåíàì è ïîñòàâèëè ãîðîä Ëàäîãó, è òàì ñåë ñòàðøèé áðàò Ðþðèê, âòîðîé, Ñèíåóñ, íà Áåëîîçåðå, à òðåòèé, Òðóâîð, â Èçáîðñêå. Ïîñëå ñìåðòè áðàòüåâ Ðþðèê “ïðèíÿë” âñþ âëàñòü îäèí. Òîãäà îñíîâàë îí Íîâãîðîä è ñåë â íåì êíÿæèòü, à ñâîèì äðóæèííèêàì (“ìóæåìú”) ðàçäàë âîëîñòè è ïðèêàçàë òàì “ðóáèòü” ãîðîäà. Òàê áóäòî áû âîçíèêëè Íîâãîðîä, Ïîëîöê, Ðîñòîâ (Âåëèêèé) è Ìóðîì. Íà ïåðâûé âçãëÿä, ïðàâ Ì. Ñ. Ãðóøåâñêèé, èðîíèçèðîâàâøèé íàä “íåèìîâåðíîé ôàíòàçèåé” íîâãîðîäñêèõ ïîëèòèêî⠗ “ïðèãëàøàòü ê ñåáå íà ïðàâëåíèå òåõ ñàìûõ íàñèëüíèêîâ, êîòîðûõ òîëüêî ÷òî ïðîãíàëè îò ñåáÿ çà èõ íàñèëèÿ”. Îäíàêî äëÿ íàñ âàæíåå, ïîæàëóé, ðàñïîçíàòü çäåñü ïðîåêöèþ â ñåäóþ äðåâíîñòü ïîçäíåéøåãî íîâãîðîäñêîãî îáû÷àÿ ïðèãëàøàòü ê ñåáå êíÿçÿ, ïðåäâàðèòåëüíî áîëåå èëè ìåíåå êîððåêòíî ðàññòàâøèñü ñ åãî ïðåäøåñòâåííèêîì. Îáû÷àé ýòîò ïîïóëÿðèçèðîâàí â èçâåñòíîì ôèëüìå Ñ. Ýéçåíøòåéíà “Àëåêñàíäð Íåâñêèé” ïî ñöåíàðèþ Ï. Ïàâëåíêî. Ðàçíèöà â òîì, ÷òî â íîâãîðîäñêîé ðåñïóáëèêå êíÿçü âûïîëíÿë ôóíêöèþ âîåííîãî ðóêîâîäèòåëÿ, è òîëüêî. Êàê ëåãêî çàìåòèòü, ïðèãëàøåíèå êíÿçÿ íîâãîðîäñêèì âå÷å ïî ïðåäëîæåíèþ ïîñàäíèêîâ ñòðóêòóðíî ñîîòâåòñòâóåò ïðèãëàøåíèþ íîâîãî âûñîêîîïëà÷èâàåìîãî ìåíåäæåðà ñîâåòîì äèðåêòîðîâ ñîâðåìåííîé êðóïíîé êîðïîðàöèè. È åñëè êîðïîðàöèÿ èäåò íà òàêîé øàã, êàê ïðàâèëî, íå îò õîðîøåé æèçíè, òî âåäü è Ðþðèêà ñ åãî áðàòüÿìè ïðèçûâàþò íà Ðóñü íå ïðîñòî “óïðàâëÿòü”, íî è “âëàäåòü” áóäóùèìè íîâãîðîäöàìè. Èíûìè ñëîâàìè, ðå÷ü èäåò îá èçìåíåíèè ôîðìû ïðàâëåíèÿ, ïåðåõîäå îò ïëåìåííîé äåìîêðàòèè åñëè íå ê êëàññè÷åñêîé ìîíàðõèè, òî ê ðåæèìó ëè÷íîé âëàñòè. Îòìåòèì, ÷òî, êîíñòðóèðóÿ ñâîé ðàññêàç, ñîñòàâèòåëü “Ïîâåñòè âðåìåííûõ ëåò” ìîã îïåðåòüñÿ è íà áèáëåéñêîå ïîâåñòâîâàíèå î ïîìàçàíèè ïåðâîãî èçðàèëüñêîãî öàðÿ Ñàóëà íà öàðñòâî, à çàòåì è îá èçáðàíèè åãî “âñåì íàðîäîì” (I Öàð. 8. 4-11.15) — åñëè íå â ãðå÷åñêîì èëè öåðêîâíîñëàâÿíñêîì ïåðåâîäàõ (ñ÷èòàþò, ÷òî â XI â. “Êíèãè öàðñò┠åùå íå áûëè ïåðåâåäåíû íà ñëàâÿíñêèé), òî â ïåðåñêàçå “Ïàëåè”, ïåðåâîäíîãî èñòîðè÷åñêîãî ñáîðíèêà. Áèáëåéñêèé “äååïèñàòåëü” îòíþäü íå ñêðûâàåò íåãàòèâíûõ ñòîðîí ìîíàðõèè, è ïðîðîê Ñàìóèë ïðåäóïðåæäàåò èçðàèëüòÿí: öàðü “ïîëÿ âàøè è âèíîãðàäíûå è ìàñëè÷íûå ñàäû âàøè ëó÷øèå âîçüìåò è îòäàñò ñëóãàì ñâîèì. È îò ïî9

ñåâîâ âàøèõ è èç âèíîãðàäíûõ ñàäîâ âàøèõ âîçüìåò äåñÿòóþ ÷àñòü, è îòäàñò åâíóõàì ñâîèì è ñëóãàì ñâîèì < ... >. Îò ìåëêîãî ñêîòà âàøåãî âîçüìåò äåñÿòóþ ÷àñòü; è ñàìè âû áóäåòå åìó ðàáàìè” (I Öàð., 8.14–18). ×òî æ, è â ïîçäíåé Íîâãîðîäñêîé III ëåòîïèñè åñòü ðàññêàç î çàãîâîðå ïðîòèâ âàðÿæñêîãî óçóðïàòîðà, ïîäãîòîâëåííîì íîâãîðîäñêèì ïàòðèîòîì Âàäèìîì, è î æåñòîêîé ðàñïðàâå Ðþðèêà ñ îïïîçèöèîíåðàìè. Êîíå÷íî æå, Ðþðèê íå ïðîãàäàë, ïðîìåíÿâ îïàñíûå ìîðñêèå ïîõîäû è ãîëîäíûå çèìîâêè â Èñëàíäèè, êîãäà, ñóäÿ ïî ñàãàì, êîíóíã ñïàë â îäíîì ïîìåùåíèè ñî âñåé ñâîåé äðóæèíîé, íà êíÿæåíèå â ñòðàíå “áîãàòîé è îáèëüíîé”. Îäíàêî è ñëîâåíû ñî ñâîèìè ñîþçíèêàìè íå ïðîñ÷èòàëèñü, íàçíà÷èâ íàíÿòîìó èìè çàìîðñêîìó àäìèíèñòðàòîðó ñòîëü ùåäðîå âîçíàãðàæäåíèå. Âåäü, åñëè âåðèòü ëåòîïèñöó, Ðþðèê çà ñðàâíèòåëüíî êîðîòêèé ñðîê ñóìåë ñîçäàòü ñèëüíîå è îáøèðíîå ãîñóäàðñòâî. Ïóñòü äàæå ãîðîäà, óêàçàííûå â ëåòîïèñè êàê ïîñòðîåííûå ïî åãî ïðèêàçó, ñóùåñòâîâàëè è ðàíüøå, èìåííî Ðþðèê ñóìåë ïåðâûì îáúåäèíèòü ïîä ñâîåé âëàñòüþ áîëüøóþ ÷àñòü òåõ çåìåëü, êîòîðûå ìû òåïåðü íàçûâàåì Êèåâñêîé Ðóñüþ, è îñíîâàòü äëÿ óïðàâëåíèÿ èìè æèçíåñïîñîáíóþ êíÿæåñêóþ äèíàñòèþ. Ïåðåä ñìåðòüþ Ðþðèê ïåðåäàåò ãîñóäàðñòâî è äâóõëåòíåãî ñûíà Èãîðÿ â ðóêè äîñåëå íå óïîìèíàâøåãîñÿ â ëåòîïèñè Îëåãà, íàäî äóìàòü, ñâîåãî ðîäñòâåííèêà.

Îëåã Âåùèé êàê äðóæèííûé èäåàë êíÿçÿ Îëåã, â ëåòîïèñè íàçûâàåìûé êíÿçåì, ýíåðãè÷íî çàâåðøàåò íà÷àòîå Ðþðèêîì, ïðèñîåäèíÿÿ ê èìïåðèè, è áåç òîãî óæå çíà÷èòåëüíîé ïî ðàçìåðàì, Êèåâ, “ìàòü ãîðîäîâ ðóññêèõ”, à çàòåì çåìëè äðåâëÿí è ñåâåðÿí.  âàðÿæñêîì ïðîèñõîæäåíèè êíÿçÿ Îëåãà (îò ñêàíäèíàâñêîãî Helgi, “âåùèé”) íèêòî èç èñòîðèêîâ, êàæåòñÿ, íå ñîìíåâàëñÿ. Áîëåå òîãî, àâòîðèòåòíûé ðóññêèé èñòîðèê Á. À. Ðûáàêîâ ñ÷èòàåò óáåäèòåëüíûì îòîæäåñòâëåíèå Îëåãà Âåùåãî äðåâíåðóññêèõ ëåòîïèñåé ñ ïåðñîíàæåì èñëàíäñêîé ñàãè êîíóíãîì Îðâàð-Îääîì, óðîæåíöåì Ãàëîãàëàíäû (ñåâåðíàÿ Íîðâåãèÿ), ïóòåøåñòâîâàâøèì è â ëåäÿíóþ Áèàðìèþ è â Âèçàíòèþ, äîëãî êíÿæèâøèì â Ãàðäàðèêå (íà Ðóñè), îäíàêî â êîíöå êîíöîâ âîçâðàòèâøèìñÿ íà ðîäèíó. Çäåñü Îðâàð-Îää, ïðîçâàííûé Âåùèì, óìèðàåò îò óêóñà çìåè — êàê è Îëåã â äðåâíåðóññêîé ëåòîïèñè. Åñëè ýòî îòîæäåñòâëåíèå âåðíî, îíî ìíîãîå îáúÿñíÿåò â èçâåñòèÿõ î ïîëèòèêå Îëåãà è, â ÷àñòíîñòè, ïîçâîëÿåò îòâåòèòü íà òàêîé ïðîñòîé âîïðîñ: ïî÷åìó ïîáåäîíîñíûé âîåíà÷àëüíèê, çíà÷èòåëüíî ðàñøèðèâøèé ïðåäåëû ãîñóäàðñòâà, òðèäöàòü “è òðè” ãîäà ïðàâëåíèÿ 10

äîâîëüñòâîâàëñÿ ïîëîæåíèåì ðåãåíòà ïðè ñûíå Ðþðèêà è íå çàõîòåë òåì èëè èíûì ñïîñîáîì óñòðàíèòü Èãîðÿ è îñíîâàòü ñîáñòâåííóþ äèíàñòèþ? Äóìàåòñÿ, íå òîëüêî ïîòîìó, ÷òî ó íåãî, êàê, êñòàòè, è ó ìíîãèõ èíûõ ïåðñîíàæåé èñëàíäñêèõ ñàã, áûëî âûñîêî ðàçâèòîå ÷óâñòâî èíäèâèäóàëüíîé ÷åñòè, è Îëåã íå æåëàë íàðóøèòü êëÿòâó, êîòîðîé, åãî, ïî-âèäèìîìó, ñâÿçàë óìèðàþùèé Ðþðèê. Âàæíî, ÷òî Îëåã íå áûë êîíóíãîì ïî ðîæäåíèþ (è â ëåòîïèñè îí òîëüêî “îò ðîäà êíÿæà”), à ó íîðâåæöåâ òîëüêî êðîâíûé ñûí êîíóíãà, ïóñòü äàæå è íåçàêîííîðîæäåííûé, ìîã ïîëó÷èòü ïðàâî íà ýòî çâàíèå è íà óïðàâëåíèå ñòðàíîé. Èìåííî îòå÷åñòâåííûé îáû÷àé èìååò â âèäó ëåòîïèñíûé Îëåã, êîãäà îáîñíîâûâàåò óáèéñòâî Àñêîëüäà è Äèðà êàê íàêàçàíèå çà óçóðïàöèþ êèåâñêîãî âåëèêîêíÿæåñêîãî ñòîëà: “Íå êíÿçüÿ âû, è íå êíÿæåñêîãî ðîäó, íî ÿ — êíÿæåñêîãî ðîäó”, — è âûíåñëè Èãîðÿ. — À ýòî ñûí Ðþðèêà”. Íå ìåíåå âàæíà òóò äëÿ íàñ è ÿâíàÿ ñâîåîáû÷íîñòü íàòóðû Îëåãà. Êàê âèäèì, â êîíöå æèçíè îí âåðíóëñÿ â ñâîþ õîëîäíóþ è ñóðîâóþ Íîðâåãèþ, ñëåäîâàòåëüíî, íå ñ÷èòàë Ðóñü âòîðîé ñâîåé ðîäèíîé. À ãëàâíîå, ýòîò òàëàíòëèâûé êîíäîòüåð, ãåíåðàë-íàåìíèê, âîåâàë íå ñòîëüêî ðàäè ñîêðîâèù, ñêîëüêî ðàäè ñëàâû, è óæå ïðè æèçíè, ñóäÿ ïî âñåìó, íàñûòèëñÿ åþ. Îäíàêî è ÷åðåç âåêà â Êèåâå, Ëàäîãå è â âàðÿæñêîì “çàìîðüè” ïîêàçûâàëè åãî “ìîãèëû”, êóðãàíû. Èìÿ åãî â X– XV ââ. ñòàëî â ðîäó Ðþðèêîâè÷åé èçëþáëåííûì ÿçû÷åñêèì êíÿæåñêèì èìåíåì, à â XX â., êîãäà êíÿæåñêèå è áîÿðñêèå èìåíà îêîí÷àòåëüíî óòðàòèëè ñâîþ æåñòêóþ ñîñëîâíóþ ïðèíàäëåæíîñòü — è îäíèì èç ñàìûõ ðàñïðîñòðàíåííûõ ó âîñòî÷íûõ ñëàâÿí ìóæñêèõ èìåí. Êàêèå æå ïîäâèãè îáóñëîâèëè ýòîìó âàðÿæñêîìó êîíäîòüåðó òàêóþ íåïðåõîäÿùóþ ñëàâó ñðåäè ðóññêèõ äðóæèííèêîâ, êîòîðûõ ëè÷íîé õðàáðîñòüþ óäèâèòü áûëî òðóäíî? Èñòî÷íèêè ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî äåëî áûëî äàæå íå â ñàìèõ ïîäâèãàõ êàê òàêîâûõ, à â èõ êà÷åñòâåííîì ñâîåîáðàçèè. Òàê, Îëåã çàõâàòûâàåò ôàêòè÷åñêè íåïðèñòóïíûé òîãäà Êèåâ ñ ïîìîùüþ ñëîæíîé, ìíîãîõîäîâîé âîåííîé õèòðîñòè, êîòîðóþ çàïîðîæñêèå êàçàêè â XVII â. íàçâàëè áû “ôîðòåëåì â³éñüêîâèì”: îí ñêðûòíî ïîäòÿãèâàåò äðóæèíó ê ãîðîäó, ïðÿ÷åò ÷àñòü åå â êîðàáëÿõ, îñòàâëÿåò àðüåðãàðä. Ïîñûëàÿ ê Àñêîëüäó è Äèðó, âûäàåò ñåáÿ è ìàëîëåòíåãî Èãîðÿ çà êóïöîâ, èäóùèõ â Âèçàíòèþ, è òåì âûìàíèâàåò êíÿçåé ê ñâîåé ëàäüå. Ïðè ýòîì ïðèâåäåííàÿ âûøå ðå÷ü åãî îáðàùåíà íå ñòîëüêî ê óæå ïëåíåííûì âðàãàì, ñêîëüêî ê êèåâëÿíàì, êîòîðûå, óâèäåâ ãèáåëü ñâîèõ êíÿçåé, ìîãëè áû çàòâîðèòü âîðîòà ïåðåä ïðèøåëüöàìè. 11

Òðèóìôàëüíîå âîçâðàùåíèå Îëåãà èç ïîõîäà íà Êîíñòàíòèíîïîëü ñòàëî âîçìîæíûì ïðåæäå âñåãî ïîòîìó, ÷òî âî âñåõ ïðîòèâîáîðñòâàõ ñ “ëóêàâûìè” ãðåêàìè îí ïðåâîñõîäèò èõ èíòåëëåêòóàëüíî. Óñòðàøèâ âèçàíòèéöåâ çâåðñòâàìè, êîòîðûå åãî âîéñêî ÷èíèò âîêðóã âåëèêîãî ãîðîäà, Îëåã ïðèêàçûâàåò âîèíàì ïîñòàâèòü êîðàáëè íà êîëåñà, è ïðè ïîïóòíîì âåòðå, ïîäíÿâ ïàðóñà, àòàêóåò ïðîòèâíèêà ñòðîåì ýòèõ ïðîîáðàçîâ ñîâðåìåííûõ ÁÌÏ, à â ïîçäíåéøèõ ëåòîïèñíûõ ëåãåíäàõ íàíîñèò óäàð è ñ âîçäóõà, äåñàíòîì íà âîçäóøíûõ øàðàõ. Èñïóãàííûé íåâèäàííûì îðóæèåì, èìïåðàòîð ïðåäëàãàåò ïåðåãîâîðû, à ïåðåä èõ íà÷àëîì óãîùàåò Îëåãà, îäíàêî ðóññêèé ïðåäâîäèòåëü îòâåðãàåò öàðñêèå ÿñòâà è âèíî, èáî äîãàäûâàåòñÿ, ÷òî îíè îòðàâëåíû. Ãðåêè â óæàñå (“Ýòî íå Îëåã, à ñâÿòîé Äèìèòðèé, ïîñëàííûé íà íàñ îò Áîãà!”) è ñîãëàøàþòñÿ âûïëàòèòü îãðîìíóþ äàíü. Îäíàêî è ÿçû÷íèêè-ðóñè÷è íàçûâàþò Îëåãà Âåùèì, òàêæå ïðèçíàâàÿ åãî ñàêðàëüíîå âñåâåäåíèå. Îäíàêî ÷òî îñîáåííî äîëæíî áûëî âîñõèùàòü äðóæèííèêîâ â ýòèõ Îëåãîâûõ ïîäâèãàõ, òàê ýòî òî, ÷òî äîñòèãàëèñü îíè ìàëîé êðîâüþ, à âçÿòèå Êèåâà îïèñûâàåòñÿ êàê îñóùåñòâëåííîå âîâñå áåç ïîòåðü äëÿ åãî äðóæèíû. Ñèòóàöèÿ, êîãäà èíòåëëåêò âîåíà÷àëüíèêà, ïîíèìàåìûé êàê ÷óäåñíûé äàð âîëõîâàíèÿ, îêàçûâàåòñÿ ðåøàþùèì ôàêòîðîì ïîáåäû íàä ïðîòèâíèêîì, áûëà ïîýòèçèðîâàíà ñþæåòîì ÿçû÷åñêîé “êîùóíû” î êíÿçå Îëåãå, ñîõðàíèâøåéñÿ â æàíðîâîé ôîðìå áûëèíû î Âîëüõå (Âîëüãå) Âñåñëàâè÷å. Ïîõîä íà ñêàçî÷íî áîãàòûé Öàðüãðàä-Êîíñòàíòèíîïîëü ïðåâðàòèëñÿ òóò â çàâîåâàíèå âîâñå óæ ñêàçî÷íîé äëÿ ñðåäíåâåêîâûõ åâðîïåéöåâ Èíäèè, à âîåííûå õèòðîñòè Îëåãà — â âîëøåáíûå ïðåâðàùåíèÿ Âîëüõà. ×òîáû ñíàáäèòü äðóæèíó ìÿñîì è ìåõàìè äëÿ îäåæä Âîëüõ îáåðòûâàåòñÿ ñåðûì âîëêîì (àðõàè÷åñêàÿ ëîãèñòèêà íà âõîäå), ëè÷íî îòïðàâëÿÿñü íà ðàçâåäêó, — ÿñíûì ñîêîëîì, ÷òîáû îáåçîðóæèòü âðàãà — ãîðíîñòàåì, è â ýòîì îáëèêå êíÿçü Áåãàë ïî ïîäâàëàì, ïî ïîãðåáàì, Ó òóãèõ ëóêîâ òåòèâêè íàêóñûâàë, Ó êàëåíûõ ñòðåë æåëåçöû ïîâûíèìàë… Îäíàêî áûëî áû íåîñìîòðèòåëüíî ïðÿìî îòîæäåñòâèòü ëåòîïèñíîãî Îëåãà è áûëèííîãî Âîëüõà ñ òåì òèïîì ñîâðåìåííîãî ðóêîâîäèòåëÿ, êîòîðûé, íå äîâåðÿÿ ïîä÷èíåííûì, âîâñå èçáåãàåò äåëåãèðîâàíèÿ ñâîèõ ïîëíîìî÷èé, à ïîïðîñòó ãîâîðÿ, ïûòàåòñÿ âñþ ðàáîòó ïðîäåëàòü ñàì. Âåäü êíÿçü-âîëøåáíèê áåðåò íà ñåáÿ òîëüêî òî, ÷åãî ïðîñòîé äðóæèííèê, íå íàäåëåííûé ñàêðàëüíûìè ñâîéñòâàìè àðõàè÷åñêîãî êíÿçÿ, ïðîñòî íå ñìîã áû ñîâåðøèòü. Îäíàêî óæå â òó ýïîõó 12

îáðàç êíÿçÿ-âîëõâà îñîçíàâàëñÿ êàê àðõàè÷åñêèé, óñòàðåâøèé, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóåò çíàìåíèòîå ëåòîïèñíîå ïðåäàíèå î ñìåðòè Îëåãà îò ñâîåãî êîíÿ: ïðîôåññèîíàëüíûé æðåö çäåñü ëó÷øå ïðåäñêàçûâàåò áóäóùåå, íåæåëè ïðîñëàâëåííûé “âåùèé” êíÿçü. Î òîì, ÷òî è âàðÿæñêèé ñïîñîá óïðàâëåíèÿ Ðóñüþ èñ÷åðïàë ñåáÿ, ñâèäåòåëüñòâóåò ñóäüáà ïðååìíèêà Îëåãà, áåçóñëîâíî, ñòðåìèâøåãîñÿ åìó ïîäðàæàòü, âåëèêîãî êíÿçÿ êèåâñêîãî Èãîðÿ Ðþðèêîâè÷à.

13

Êíÿçü Èãîðü Ðþðèêîâè÷: ôàòàëüíûå óïðàâëåí÷åñêèå îøèáêè ïîñðåäñòâåííîãî ïîëèòèêà Áëàãîäàðÿ øêîëüíûì ó÷åáíèêàì, æèâîïèñàâøèì ñòðàøíóþ ñìåðòü Èãîðÿ Ðþðèêîâè÷à, èìÿ ýòîãî âåëèêîãî êíÿçÿ êèåâñêîãî îáùåèçâåñòíî. Îäíàêî ìàëî êòî çàäóìûâàëñÿ íàä òåì, ÷òî åãî ãèáåëü áûëà âûçâàíà, ÿçûêîì ñîâðåìåííîãî ìåíåäæìåíòà, íåâåðíûìè óïðàâëåí÷åñêèìè ðåøåíèÿìè. Âïðî÷åì, êàê ýòî âñåãäà è áûâàåò, ïåðåä ñóäîì èñòîðèè ÷àñòü îòâåòñòâåííîñòè çà ôèíàëüíóþ êàòàñòðîôó Èãîðåâà âåëèêîãî êíÿæåíèÿ äîëæíû áûëè áû ðàçäåëèòü ñ íåñ÷àñòëèâûì ïðàâèòåëåì åãî ïîáåäîíîñíûå ïðåäøåñòâåííèêè.

Ïîä ñåíüþ âåùåãî Îëåãà Èç ñîîáùåíèé äðåâíåéøåãî ëåòîïèñíîãî ñâîäà ÏÂË ñëåäóåò, ÷òî Èãîðü, ïîòåðÿâ îòöà, ñêàíäèíàâñêîãî êîíóíãà, ñòàâøåãî íîâãîðîäñêèì êíÿçåì, áûë åùå òàê ìàë, ÷òî è ÷åðåç òðè ãîäà, â 882 ã., âî âðåìÿ çàõâàòà Îëåãîì Êèåâà, åãî íîñèëè íà ðóêàõ. Çíàìåíèòûé Îëåã Âåùèé, ðåãåíò, ïîëíîâëàñòíî èñïîëíÿâøèé ôóíêöèè âåëèêîãî êíÿçÿ, íî íå ïîæåëàâøèé ïî ðÿäó ïðè÷èí (ñì. “Ïåðñîíàë”. — 2001. — ¹ 2. — Ñ. 58–61) óñòðàíèòü Èãîðÿ, çàõâàòèòü âëàñòü è îñíîâàòü ñîáñòâåííóþ äèíàñòèþ, íè÷åì íå ïðîÿâëÿë âðàæäåáíîñòè ê ìàëîëåòíåìó êíÿæè÷ó. Ïðàâäà, ñîâðåìåííûé ÷èòàòåëü ìîæåò óïðåêíóòü Îëåãà â òîì, ÷òî îí ïîäâåðã ðåáåíêà îïàñíîñòè, âçÿâ åãî ñ ñîáîé â ïîõîä íà Êèåâ, îäíàêî èñïîëüçîâàíèå êîíóíãà-ìëàäåíöà â êà÷åñòâå ñâîåãî ðîäà æèâîãî çíàìåíè ãîñóäàðñòâà áûëî â îáû÷àå ó âèêèíãîâ.  “Ñàãå î ñûíîâüÿõ Õàðàëüäà Ãèëëè” (XII â.) ðàññêàçûâàåòñÿ, íàïðèìåð, ÷òî âî âðåìÿ áèòâû ïðè Ìþííå îäèí èç âîèíîâ äåðæàë êîíóíãà Èíãè, êîòîðîìó òîãäà øåë âòîðîé ãîä, “ó ñåáÿ çà ïàçóõîé è øåë ïîä çíàìåíåì” è ÷òî èìåííî â ýòîé áèòâå Èíãè ïîëó÷èë óâå÷üÿ, êîòîðûå îñòàëèñü ó íåãî íà âñþ æèçíü. Ïîä 903 ã., êîãäà ñîãëàñíî õðîíîëîãèè ÏÂË, Èãîðþ áûëî îêîëî 25 ëåò, ëåòîïèñåö çàïèñûâàåò: “Èãîðü âîçìóæàë, è ïîä÷èíÿëñÿ îí Îëåãó, è ñëóøàëñÿ åãî”. Èíûìè ñëîâàìè, äîñòèãíóâ ñîâåðøåííîëåòèÿ, Èãîðü íå òðåáîâàë îò ðåãåíòà ïåðåäà÷è åìó âëàñòè êàê çàêîííîìó íàñëåäíèêó. À ñëåäóþùàÿ ôðàçà ñîîáùàåò óæå î ðåàêöèè ìîãó÷åãî ïðàâèòåëÿ íà ýòó ëîÿëüíîñòü Èãîðÿ: “È ïðèâåëè åìó æåíó èç Ïëåñêîâà, èìåíåì Îëüãó”.  ôåîäàëüíîé ñðåäå æåíèòüáà ïîääàííîãî ìîãëà 14

ïðåâðàùàòüñÿ è â àêò èçäåâàòåëüñòâà íàä íèì.  äàííîì æå ñëó÷àå ïîñëåäóþùèå ñîáûòèÿ ïîêàçàëè, ÷òî äëÿ êíÿçÿ Èãîðÿ âûáðàëè íåâåñòó íå òîëüêî êðàñèâóþ è çäîðîâóþ, íî è óìíóþ. Ïðè ýòîì èìÿ ïðèâåäåííîé Èãîðþ äåâóøêè (Õåëüãà) îêàçàëîñü ïàðíûì ê èìåíè ñàìîãî Îëåãà (Õåëüãè), ÷òî ìîãëî áûòü è çíàêîì îñîáîãî áëàãîâîëåíèÿ è ñèìïàòèè åãî ê ìîëîäîìó êíÿçþ. Áåññïîðíî, ÷òî Îëåã íå òîëüêî çàáîòèëñÿ îá Èãîðå, íî è äîâåðÿë åìó. Âî âñÿêîì ñëó÷àå, â 907 ã. Îëåã, îòïðàâëÿÿñü â ñâîé ñëàâíûé ïîõîä íà Öàðüãðàä, “Èãîðÿ îñòàâèë â Êèåâå”. Êàê âèäèì, ðåãåíò íå îïàñàëñÿ, ÷òî çàêîííûé íàñëåäíèê âåëèêîêíÿæåñêîãî ïðåñòîëà, äàâíî óæ äîñòèãøèé ñîâåðøåííîëåòèÿ, â åãî îòñóòñòâèå çàõâàòèò âëàñòü. Òàêîâà âíåøíÿÿ ñòîðîíà îòíîøåíèé ñòàðîãî è ìîëîäîãî êíÿçåé. Îäíàêî íå áûëà ëè ïîêîðíîñòü Èãîðÿ ïîêàçíîé, íå ñêðûâàëèñü ëè çà íåþ íåíàâèñòü ê óçóðïàòîðó, çàâèñòü ê åãî ñëàâå è îáèäà íà òî, ÷òî åãî îñòàâëÿþò â òåíè? Ìû íèêîãäà íå óçíàåì îá ýòîì. Òåì íå ìåíåå, ìîæíî óòâåðæäàòü, ÷òî åñëè Èãîðü è òàèë â ñåáå ýòè ÷óâñòâà, åäâà ëè áûëè îíè ãëóáîêè.  èíîì ñëó÷àå, Èãîðü, ñåâ íà êèåâñêèé ñòîë, ñòðåìèëñÿ áû èçìåíèòü ïîëèòèêó ïðåäøåñòâåííèêà, à îí, íàïðîòèâ, âî âñåì ïûòàëñÿ ïîäðàæàòü Îëåãó. Ïåðâûå ñàìîñòîÿòåëüíûå äåéñòâèÿ Èãîðÿ êàê áû ïîâòîðÿþò ñâåðøåíèÿ âíåçàïíî óìåðøåãî Îëåãà. Åñëè òîò, ïîêîðèâ äðåâëÿí, áåðåò ñ íèõ äàíü (ÏÂË ïîä 883 ã.), òî Èãîðü ñíîâà çàâîåâûâàåò èõ, îòëîæèâøèõñÿ îò Êèåâà “ïîñëå ñìåðòè Îëåãà”, è íàêëàäûâàåò íà íèõ äàíü, “áîëüøóþ, ÷åì Îëåãîâà” (ïîä 914 ã.). Åñëè Îëåã ìèðíî ïðîïóñêàåò ÷åðåç ðóññêèå çåìëè ìîùíóþ îðäó âåíãðîâ, ïðîäâèãàþùóþñÿ â Öåíòðàëüíóþ Åâðîïó, òî è Èãîðü çàêëþ÷àåò ìèð ñ âïåðâûå ïîÿâèâøèìèñÿ íà Ðóñè ïå÷åíåãàìè, ïîñëå ÷åãî îíè óõîäÿò “ê Äóíàþ”, à ÷åðåç òðè ãîäà âñòóïàåò ñ íèìè â âîéíó. Èãîðü äåëàåò âðîäå áû òî æå, ÷òî è Îëåã, äà òîëüêî ñ íåêèì “äîâåñêîì”, êàê áû âñòóïàÿ ñ íèì â âîîáðàæàåìîå ñîñòÿçàíèå. È ãëàâíîå äåÿíèå â ýòîì ïîäðàæàíèè-ñîðåâíîâàíèè — ïîõîä íà Êîíñòàíòèíîïîëü, äàòèðîâàííûé â ëåòîïèñè 941 ã.

Ïîõîäû Èãîðÿ Ðþðèêîâè÷à íà Âèçàíòèþ è èõ ýêîíîìè÷åñêàÿ ïîäîïëåêà Èçâåñòíûé ðóññêèé èñòîðèê Â. Êëþ÷åâñêèé ïîêàçàë ýêîíîìè÷åñêóþ îñíîâó ïîõîäîâ Ðóñè íà Âèçàíòèþ, ïðè ýòîì óæå ïåðâûé, çàôèêñèðîâàííûé â ëåòîïèñè, ïîõîä Àñêîëüäà è Äèðà â 860 ã., èìåë öåëüþ “ñèëîé âîññòàíîâèòü òîðãîâûå îòíîøåíèÿ, çàêðåïëåííûå äèïëîìàòè÷åñêèì àêòîì”. Íàèâíî ïîýòîìó áûëî áû äóìàòü, ÷òî Èãîðü 15

â 941 ã., áóäó÷è óæå íà ïîðîãå ñòàðîñòè è ïîñëå áåç ìàëî òðèäöàòè ëåò âåñüìà ñïîêîéíîãî äëÿ òåõ âðåìåí âåëèêîãî êíÿæåíèÿ, ðåøèëñÿ âäðóã èäòè íà Öàðüãðàä òîëüêî ïîòîìó, ÷òî ðåâíîâàë ê ñëàâå ñîïåðíèêàïðåäøåñòâåííèêà. Íåò, äëÿ ýòîãî ïîõîäà ó íåãî áûëè îñíîâàíèÿ êóäà áîëåå ñåðüåçíûå è, âîçìîæíî, íå òîëüêî ýêîíîìè÷åñêèå, íî è ïîëèòè÷åñêèå. Âèçàíòèéöû ìîãëè íàðóøèòü óñëîâèÿ ñòàðîãî òîðãîâîãî äîãîâîðà ïîòîìó, ÷òî äîëãî íå èñïûòûâàëè âîåííîãî äàâëåíèÿ ñî ñòîðîíû Ðóñè (â îòëè÷èå îò ïîáåäîíîñíûõ òîãäà áîëãàð èëè êî÷åâàâøèõ íà ãðàíèöàõ èìïåðèè âåíãðîâ è ïå÷åíåãîâ) è ïîëó÷èëè ñâåäåíèÿ îá îñëàáëåíèè âëàñòè âåëèêîãî êíÿçÿ. Âûñòóïèâ â ïîõîä, Èãîðü âî âñåì ïûòàåòñÿ ïîäðàæàòü äåéñòâèÿì Îëåãà. Îí ðàçîðÿåò ïðèëåãàþùèå ê Êîíñòàíòèíîïîëþ çåìëè, è òî÷íî òàêæå, æåëàÿ óñòðàøèòü ïðîòèâíèêà, òâîðèò íàä íàñåëåíèåì æåñòîêîñòè — ïðè ýòîì åùå áîëåå èçîùðåííûå, íåæåëè â ñâîå âðåìÿ Îëåã. Ñðåäè íèõ ïîÿâëÿåòñÿ ïûòêà, êîòîðóþ ÷åðåç íåñêîëüêî âåêîâ ïðèïèøóò ìîëäàâñêîìó ãîñïîäàðþ Âëàäó Öåïåøó (â ñîâðåìåííîé çàïàäíîé ìàññîâîé êóëüòóðå èçâåñòíîìó êàê ãðàô Äðàêóëà), à åùå ïîçäíåå Èâàíó IV: “è ãâîçäè æåëåçíûå â ãîëîâû èì çàáèâàëè”. Îäíàêî â ñîáñòâåííî âîåííîì èñêóññòâå Èãîðü âî âðåìÿ ýòîãî ïîõîäà áåçóñëîâíî ïðîèãðûâàåò ñâîåìó ïðåäøåñòâåííèêó. Íàïîìíèì, ÷òî ðóññêèå ïîõîäû íà Âèçàíòèþ îòíþäü íå ïðåñëåäîâàëè àìáèöèîçíóþ öåëü çàâîåâàíèÿ èìïåðèè èëè õîòÿ áû îâëàäåíèÿ åå ñòîëèöåé. Ðå÷ü ìîãëà èäòè òîëüêî î êðàòêîâðåìåííîì íàáåãå, ñïîñîáíîì, îäíàêî, ïðèíóäèòü ïðîòèâíèêà ê ìèðó äî òîãî, êàê ïîäòÿíóòñÿ âûçâàííûå èç ïðîâèíöèé âîéñêà. Çäåñü íóæíà áûëà, âî-ïåðâûõ, ýôôåêòèâíàÿ ñòðàòåãè÷åñêàÿ ðàçâåäêà, ñïîñîáíàÿ áûñòðî è òî÷íî äîíåñòè î ìîìåíòå, êîãäà ñëåäóåò íàíåñòè óäàð, êîíòððàçâåäêà, îáåñïå÷èâàþùàÿ âíåçàïíîñòü åãî, è òàêòè÷åñêàÿ ðàçâåäêà — äëÿ ñâîåâðåìåííîãî ïðåäóïðåæäåíèÿ î ïîäõîäå ãëàâíûõ ñèë ïðîòèâíèêà. Îäíàêî ÷òî â ïåðâóþ î÷åðåäü äîëæåí áûë îáåñïå÷èòü âîåíà÷àëüíèê ïðè ïîäãîòîâêå òàêîãî ïîõîäà, òàê ýòî íàäåæíóþ óïðàâëÿåìîñòü âîéñêàìè, ïîçâîëÿþùóþ áûñòðî ñîáðàòü èõ ïðè ïîëó÷åíèè èçâåñòèÿ î ïðèáëèæåíèè îñíîâíûõ ñèë âèçàíòèéöåâ, — ÷òîáû îòñòóïèòü ñ òðîôåÿìè è íàãðàáëåííûì èëè âî âñåîðóæèè ïðèíÿòü áîé. Èíûìè ñëîâàìè, íåîáõîäèìà áûëà âûðàáîòàííàÿ òàêòèêà íàáåãà, ïîäîáíàÿ òîé, êîòîðîé ïîçäíåå ïîëüçîâàëèñü êðûìñêèå òàòàðû è êîòîðàÿ îïèñàíà â ñåðåäèíå XVII â. Ã. äå Áîïëàíîì, à äëÿ åå èñïîëíåíèÿ, ïîìèìî õîðîøî íàëàæåííîé ñâÿçè, áåçóêîðèçíåííàÿ äèñöèïëèíà. 16

 ïîõîäå 941 ã. Èãîðþ èç âñåãî ïåðå÷èñëåííîãî óäàëîñü îáåñïå÷èòü, ïîõîæå, òîëüêî ñòðàòåãè÷åñêóþ ðàçâåäêó.  ëåòîïèñè ñîîáùàåòñÿ, ÷òî áîëãàðàì óäàëîñü ïðåäóïðåäèòü ãðåêîâ, ÷òî “èäåò Ðóñü íà Öàðüãðàä, 10 òûñÿ÷ äîëáëåíîê”. Ïîýòîìó âèçàíòèéöû óñïåëè ñîáðàòü âîéñêà, îêðóæèòü ðóññêèå äðóæèíû, ðàçáèòü èõ â áîþ, à îñòàòêè, ïûòàþùèåñÿ óéòè ìîðåì, àòàêîâàëè êîðàáëÿìè, âîîðóæåííûìè ñîñóäàìè ñ “ãðå÷åñêèì îãíåì” — ñâîåãî ðîäà íàïàëìîì òåõ âðåìåí. Ëåòîïèñåö ðàññêàçûâàåò, ÷òî Èãîðü, ñóìåâøèé èçáåæàòü ïëåíåíèÿ, ñðàçó æå íà÷èíàåò âîñïîëíÿòü ïîòåðè â äðóæèíå, ïîñûëàÿ “ïî âàðÿãîâ çà ìîðå”. Íîâîå îïîë÷åíèå âûñòóïàåò ÷åðåç òðè ãîäà, ïðè ýòîì ñàì âåëèêèé êíÿçü èäåò íà ãðåêîâ, “æåëàÿ îòîìñòèòü çà ñåáÿ”. Íå çà ïîãèáøèõ äðóæèííèêîâ è îïîë÷åíöåâ, à çà ñåáÿ, çà ñâîþ ïîðóãàííóþ ïîðàæåíèåì êíÿæåñêóþ ÷åñòü! Òåïåðü, â 944 ã., ñèëû ñîáðàíû áîëüøèå, ðàçíîïëåìåííîå âîéñêî (ïåðâûìè íàçâàíû âàðÿãè) ïëûâåò â ëàäüÿõ è åäåò âåðõîì. Íà êîíÿõ íàñòóïàþò íàíÿòûå Èãîðåì ïå÷åíåãè. Âïåðâûå êî÷åâíèêè âûñòóïàþò â ðîëè ïîä÷èíåííûõ ñîþçíèêîâ è êàê ãàðàíòèþ ñâîåé âåðíîñòè ñîþçíè÷åñêèì îáÿçàòåëüñòâàì äàþò “òàëåé” — çàëîæíèêîâ è, êîíå÷íî æå, èç àðèñòîêðàòè÷åñêèõ ñåìåé. Ýòîò ñòåïíîé îáû÷àé äîæèë íà Óêðàèíå äî ñåðåäèíû XVII â., êîãäà óæå Áîãäàí Õìåëüíèöêèé, âñòóïèâ â ñîþç ñ êðûìñêèì õàíîì, îñòàâëÿåò ó íåãî çàëîæíèêîì ñòàðøåãî ñûíà Òèìîøà. Êîíòððàçâåäêà îïÿòü íå ñðàáîòàëà, à, áûòü ìîæåò, íà ñåé ðàç ñêðûòíîñòü âûäâèæåíèÿ âîéñê íå îáåñïå÷èâàëàñü íàìåðåííî. Ñîãëàñíî ëåòîïèñè, âåñòè î íàñòóïëåíèè Ðóñè çàñòàâèëè èìïåðàòîðà ïîñëàòü ê Èãîðþ ëó÷øèõ áîÿð, ïîïðîñèâ: “Íå èäè íà íàñ, íî âîçüìè äàíü, òàêóþ, êàê Îëåã ïîëó÷èë, è åùå äîáàâëþ ê ýòîé äàíè”. Äîéäÿ äî Äóíàÿ, Èãîðü ñîçâàë äðóæèíó, ÷òîáû óçíàòü åå ìíåíèå. Äðóæèíà ðåøèëà ïðèíÿòü ìèðíîå ïðåäëîæåíèå. Êíÿçü ñîãëàñèëñÿ ñ íåþ, îòïðàâèë ïå÷åíåãîâ â íàáåã íà Áîëãàðèþ, à ñàì âçÿë ó ãðåêîâ íà âñåõ ñâîèõ âîèíîâ îáåùàííîå èìïåðàòîðîì è âîçâðàòèëñÿ â Êèåâ. Íåêîòîðûå èñòîðèêè (îò Í. Êîñòîìàðîâà äî À. Øàõìàòîâà è Ì. Ãðóøåâñêîãî) ñ÷èòàëè ïîõîä 944 ã. ëåãåíäàðíûì. Îäíàêî äîãîâîð 944 ã. ñ Âèçàíòèåé, ÿâèâøèéñÿ, ñîãëàñíî êîíöåïöèè ëåòîïèñöà, ðåçóëüòàòîì ýòîãî ïîõîäà, ñîìíåíèé â ñâîåé ïîäëèííîñòè íå âûçûâàë.  íîâîì äîãîâîðå âèçàíòèéñêîå ïðàâèòåëüñòâî, êîòîðîå âèäåëî â Ðóñè ïëàòíîãî ñîþçíèêà (çà íåáîëüøóþ “äàíü” âåëèêèé êíÿçü êèåâñêèé âûñûëàë â ïîìîùü âèçàíòèéöàì âñïîìîãàòåëüíûå âîéñêà), ïîîáåùàëî, ÷òî âåëèêèé êíÿçü è åãî áîÿðå ñìîãóò òåïåðü ïðèñûëàòü ñòîëüêî êîðàáëåé ñ òîâàðàìè, “ñêîëüêî çàõîòÿò”, à âîéäÿ â ãîðîä, — “òîðãîâàòü, ñêîëüêî èì íóæíî”. 17

Ïðîäàâàëè æå êíÿçü è åãî áîÿðå ãðåêàì ìåõà, ìåä, âîñê è ðàáîâ. Ðàáû (“÷åëÿäü”) áûë òîâàð äîðîãîé, íî â ðóññêîì òðàäèöèîííîì ýêñïîðòå âòîðîñòåïåííûé. Ãëàâíîé æå ñòàòüåé ýêñïîðòà òðàäèöèîííî áûëà ïóøíèíà, ìåõà, êîòîðûìè ïîêîðèâøèåñÿ Êèåâó ïëåìåíà åæåãîäíî âûïëà÷èâàëè êíÿçþ äàíü, ëèáî ñàìè åå ñîáèðàÿ è ïðèâîçÿ â Êèåâ, ëèáî äîæäàâøèñü äëÿ ýòîãî ëè÷íîãî ïðèåçäà êíÿçÿ — “ïîëþäüÿ”. Â. Êëþ÷åâñêèé, èñõîäÿ èç àíàëèçà äîãîâîðà Èãîðÿ ñ ãðåêàìè, äàë áëåñòÿùóþ è, âèäèìî, íàèáîëåå àäåêâàòíóþ ôàêòàì ñîöèîëîãî-ýêîíîìè÷åñêóþ õàðàêòåðèñòèêó êèåâñêîãî êíÿçÿ ýòîãî ïåðèîäà: “Äàíü, êîòîðóþ ñîáèðàë êèåâñêèé êíÿçü êàê ïðàâèòåëü, ñîñòàâëÿëà â òî æå âðåìÿ è ìàòåðèàë åãî òîðãîâûõ îáîðîòîâ: ñòàâ ãîñóäàðåì êàê êîíóíã, îí êàê âàðÿã íå ïåðåñòàâàë áûòü âîîðóæåííûì êóïöîì. Äàíüþ îí äåëèëñÿ ñî ñâîåé äðóæèíîé, êîòîðàÿ ñëóæèëà åìó îðóäèåì óïðàâëåíèÿ…” Äîãîâîð 944 ã. îòêðûâàë Èãîðþ êàê “âîîðóæåííîìó êóïöó” íåîãðàíè÷åííóþ ïåðñïåêòèâó äëÿ ýêñïîðòà ìåõîâ íà ðûíîê â Êîíñòàíòèíîïîëå, ê òîìó æå, ñêîðåå âñåãî, â óñëîâèÿõ ôàêòè÷åñêîé ðóññêîé ìîíîïîëèè. Êàê íè ïàðàäîêñàëüíî, íî èìåííî ïîïûòêà ðåàëèçîâàòü ýòó îòêðûâøóþñÿ ïåðåä íèì, âîæäåëåííóþ äëÿ êîììåðñàíòà, âîçìîæíîñòü è ïîãóáèëà Èãîðÿ, ïðè ýòîì ðîêîâóþ ðîëü ñûãðàëè ïðîòèâîðå÷èÿ â èñïîëíåíèè ôóíêöèé, ïðèñóùèõ åìó êàê íîñèòåëþ îáåèõ íàçâàííûõ Â. Êëþ÷åâñêèì èïîñòàñåé — êíÿçÿ è “âîîðóæåííîãî êóïöà”.

Ïîñëåäíåå “ïîëþäüå” Èãîðÿ Ðþðèêîâè÷à  èñòîðè÷åñêèõ èñòî÷íèêàõ îòðàçèëèñü òðè âåðñèè ãèáåëè êíÿçÿ Èãîðÿ Ðþðèêîâè÷à, ïðè ýòîì âñå îíè îñíîâàíû íà óñòíûõ ïðåäàíèÿõ. Ñîãëàñíî ïåðâîé, äðåâíåéøåé âåðñèè, êèåâñêèé âîåâîäà Ñâåíåëüä ïîêîðèë óëè÷åé, çà ÷òî Èãîðü íàãðàäèë åãî ïðàâîì âçèìàòü ñ íèõ äàíü, à çàòåì è ñ äðåâëÿí. Ïîëó÷åííîå Ñâåíåëüä ïîòðàòèë íà ñîäåðæàíèå ñâîåé ëè÷íîé äðóæèíû, ÷åì âûçâàë çàâèñòü ó äðóæèííèêîâ Èãîðÿ. Îíè ïîòðåáîâàëè íîâîãî ïîõîäà íà äðåâëÿí çà äàíüþ, óæå äëÿ ñåáÿ. Èãîðü ñîãëàñèëñÿ (ìû ïîìíèì, ÷òî â óâåëè÷åíèè ïîñòóïëåíèé äàíè îí è ñàì áûë çàèíòåðåñîâàí), ïîøåë ñ äðóæèíîé íà äðåâëÿí “è ïðèáàâèë ê ïðåæíåé äàíè íîâóþ, è òâîðèëè íàñèëèå íàä íèìè ìóæè åãî”. Ìàëî òîãî, óæå íàïðàâèâøèñü áûëî â Êèåâ, îí ïîñûëàåò òóäà ñ äîáû÷åé áîëüøóþ ÷àñòü äðóæèíû, à ñàì âîçâðàùàåòñÿ â Äðåâëÿíñêóþ çåìëþ ïðîäîëæèòü ïîáîðû. Òàì Èãîðÿ âñòðå÷àåò Ñâåíåëüä ñ âîîðóæåííûìè äðåâëÿíàìè, ñâîèìè ïîääàííûìè, êîòîðûõ ìîãóùåñòâåííûé âîåâîäà õî÷åò çàùèòèòü îò âåëèêîêíÿæåñêîãî ïðîèçâîëà. Ïðîèñõîäèò ñðàæåíèå, â êîòîðîì Èãîðÿ óáèâàåò ñûí Ñâåíåëüäà, Ìñòèøà. Ñëåä ýòîé âåðñèè À. Øàõìàòîâ îáíàðóæèë, â ÷àñòíîñòè, â ïîëüñêîé 18

õðîíèêå XV â. ß. Äëóãîøà, ïîëüçîâàâøåãîñÿ äðåâíåðóññêèìè ëåòîïèñÿìè: óáèéöà Èãîðÿ òóò íîñèò èìÿ Miskina.  öåëîì íå ïðèíèìàÿ ýòîé ðåêîíñòðóêöèè, Ì. Ãðóøåâñêèé ïðèâîäèò âàæíûé àðãóìåíò â ïîëüçó ñóùåñòâîâàíèÿ ñîîòâåòñòâóþùåé óñòíîé òðàäèöèè: ñòàðèííûé âîëûíñêèé ðîä Êèñåëåé, êîòîðûé âåë ñâîå ïðîècõîæäåíèå “îò Ñâÿòîëäà” (ò. å. Ñâåíåëüäà), èìåë ðîäîâîå èìåíèå Íèñêèíè÷è. Âî âòîðîé âåðñèè, ÷èòàþùeéñÿ â ÏÂË, èçúÿòî ñîîáùåíèå îá óñòóïêå äðåâëÿíñêîé äàíè Ñâåíåëüäó, à Èãîðÿ óáèâàþò ñàìè äðåâëÿíå, ãîðîæàíå Èñêîðîñòåíÿ (íûíåøíåãî Êîðîñòåíÿ). Íàêîíåö, ñîãëàñíî òðåòüåé âåðñèè, èçëîæåííîé âèçàíòèéñêèì õðîíèñòîì Ëüâîì Äèÿêîíîì (X â.), Èãîðü íå ïàë â áîþ, à áûë âçÿò â ïëåí äðåâëÿíàìè. Ïîáåäèòåëè ïðèãíóëè ê çåìëå äâà äåðåâà, ïðèâÿçàëè ê íèì êíÿçÿ çà íîãè è îòïóñòèëè ñòâîëû. Äëÿ èñòîðèêà îòå÷åñòâåííîãî ìåíåäæìåíòà âàæíà íå ñðàâíèòåëüíàÿ äîñòîâåðíîñòü ýòèõ òðåõ ïîâåñòâîâàíèé, à ñîäåðæàùàÿñÿ â íèõ èíôîðìàöèÿ î ïîñòóïêàõ è ïîâåäåíèè ïåðñîíàæà ïðåäàíèé, êîòîðàÿ ïîçâîëÿåò ñóäèòü îá óïðàâëåí÷åñêèõ ðåøåíèÿõ, ïðèíÿòûõ èñòîðè÷åñêèì âåëèêèì êíÿçåì êèåâñêèì Èãîðåì Ðþðèêîâè÷åì. À òóò, ïðåæäå âñåãî, áðîñàåòñÿ â ãëàçà, ÷òî äåÿòåëüíîñòü åãî îêàçàëàñü íà ìåæå äâóõ ãëîáàëüíûõ “òèïîâ îðãàíèçàöèè”, îïèñàííûõ îäíèì èç êëàññèêîâ òåîðèè ìåíåäæìåíòà Ã. Ýìåðñîíîì — âîåííî-ðàçðóøèòåëüíîãî è ýêîíîìè÷åñêè-ñîçèäàòåëüíîãî, èëè ôóíêöèîíàëüíîãî. “Æåëàÿ áîëüøåãî áîãàòñòâà” (ÏÂË ïîä 945 ã.), âåëèêèé êíÿçü ñòðåìèòñÿ óâåëè÷èòü îáúåì ýêñïîðòà, ÷òî âûãîäíî äëÿ ýêîíîìèêè Ðóñè â öåëîì — åñëè íå ñ÷èòàòü íåóäà÷íèêîâ, óáèòûõ èëè ïîïàâøèõ â ðàáñòâî ïðè ïîêîðåíèè î÷åðåäíîãî ïëåìåíè. Âîò òîëüêî äîñòè÷ü “ýêîíîìè÷åñêè-ñîçèäàòåëüíîé” öåëè îí ïûòàåòñÿ ìåòîäîì, ïðèñóùèì “âîåííî-ðàçðóøèòåëüíîìó” òèïó îðãàíèçàöèè. Ðàçóìååòñÿ, ýòî ïðîòèâîðå÷èå âîçíèêëî åùå ïðè ïðåäøåñòâåííèêàõ Èãîðÿ, îäíàêî èìåííî â åãî ïðàâëåíèå îíî ïðèâåëî âíóòðè ñòðàíû ê òàêîìó êðèçèñíîìó íàïðÿæåíèþ âî âëàñòíîé ñòðóêòóðå, êîòîðîå è âûçâàëî òðàãè÷åñêèé äëÿ ýòîãî âåëèêîãî êíÿçÿ èñõîä. Ðàçðåøåíèå êðèçèñà áûëî ñïðîâîöèðîâàíî êàòàñòðîôè÷åñêè îøèáî÷íûì äåëåãèðîâàíèåì ïîëíîìî÷èé. Ñîçäàåòñÿ âïå÷àòëåíèå, ÷òî Èãîðü âî âðåìÿ ñâîåãî ïîñëåäíåãî “ïîëþäüÿ” â Äðåâëÿíñêîé çåìëå íàðóøàåò âñå ïðàâèëà, âïîñëåäñòâèè óñòàíîâëåííûå çäåñü òåîðåòèêàìè ìåíåäæìåíòà. Ñ îäíîé ñòîðîíû, â äåëåãèðîâàíèè Èãîðü ÿâíî íå ñîáëþäàë ìåðû. Åñëè â äîãîâîðå 912 ã. ðóññêèå ïîñëû (“îòú ðîäà Ðóñêàãî”) èìåíîâàëèñü “ïîñëàííûìè îò Îëåãà, âåëèêîãî êíÿçÿ ðóññêîãî, è îò âñåõ, ÷òî ïîä ðóêîé åãî, ñâåòëûõ áîÿð”, òî â äîãîâîðå 944 ã. ðàçëè÷àþòñÿ ãëàâ19

íûé, îò âåëèêîãî êíÿçÿ Èãîðÿ, ïîñîë Èâîð, è áóäòî áû ïîëîæåííûå ïî îáû÷àþ, òðàäèöèîííûå (“îáû÷íè”) ïîñëû îò Ñâÿòîñëàâà, ñûíà Èãîðåâà, îò êíÿãèíè Îëüãè, îò ïëåìÿííèêà Èãîðåâà Óëåáà, îò åãî æåíû è åùå îò ïîëóòîðà äåñÿòêà áîÿð, ãëàâíûì îáðàçîì âàðÿãîâ. Âûõîäèò, ÷òî çà òðèäöàòü ëåò ïðàâëåíèÿ Èãîðÿ ðÿäîì ñ âåëèêèì êíÿçåì ïîÿâèëèñü íà Ðóñè åãî íàìåñòíèêè, âëèÿòåëüíûå íàñòîëüêî, ÷òî ñìîãëè íàñòîÿòü íà çàêëþ÷åíèè òîðãîâîãî äîãîâîðà è îò ñâîåãî èìåíè. Ñðåäè íèõ íåò ïîñëà îò Ñâåíåëüäà, íàìåñòíè÷åñòâî êîòîðîãî íàä óëè÷àìè è äðåâëÿíàìè îòíîñèòñÿ, ïî-âèäèìîìó, êî âðåìåíè ïîñëå çàêëþ÷åíèÿ äîãîâîðà. Ñàì èíñòèòóò íàìåñòíèêîâ ïðèìåíÿëñÿ è ïîñëå Èãîðÿ, îäíàêî î òàêîì èõ êîëè÷åñòâå, ê òîìó æå íå ñâÿçàííûõ ðîäñòâåííûìè îòíîøåíèÿìè ñ âåëèêèì êíÿçåì, ðå÷ü áîëüøå íå èäåò. Ðåàëüíûõ íàìåñòíèêîâ-ñîïðàâèòåëåé ðÿäîì ñ Èãîðåì îêîëî äâàäöàòè, â òî âðåìÿ êàê ñîãëàñíî âûäâèíóòîìó Ë. Ãüþëèêîì ïðèíöèïó “äèàïàçîíà êîíòðîëÿ” îäèí íà÷àëüíèê â òåõ óñëîâèÿõ ñïîñîáåí áûë ýôôåêòèâíî ðóêîâîäèòü íå áîëåå, ÷åì øåñòüþ ïîä÷èíåííûìè. Î òîì, ÷òî â ðåçóëüòàòå Èãîðü îêàçàëñÿ íà ãðàíè íåîáõîäèìîñòè “îòêàçà îò âëàñòè è îòâåòñòâåííîñòè” (Äæ. Ìóíè, À. Ðåéëè), ñâèäåòåëüñòâóåò ïàäåíèå äèñöèïëèíû â åãî äðóæèíå. Óçíàâ îá îáîãàùåíèè Ñâåíåëüäà äðåâëÿíñêîé äàíüþ, äðóæèííèêè Èãîðÿ çàÿâëÿþò: “Îòðîêè Ñâåíåëüäà óêðàñèëèñü îðóæèåì è äîðîãèìè îäåæäàìè, à ìû íàãè. Ïîéäåì, êíÿçü, ñ íàìè çà äàíüþ: è ñåáå äîáóäåøü, è íàì” (ÏÂË ïîä 945 ã.). Êíÿçü, êîòîðûé è â ëåòîïèñè, è âî âíåëåòîïèñíûõ óñòíûõ ïðåäàíèÿõ î íåì âñåãäà ïîçâîëÿåò ñåáÿ óãîâîðèòü, ñîãëàøàåòñÿ è íà ýòîò ðàç. Îäíàêî òðàãè÷åñêèé ôèíàë íàñòóïàåò èìåííî òîãäà, êîãäà îí ïðèíèìàåò ñàìîñòîÿòåëüíîå ðåøåíèå è âîçâðàùàåòñÿ çà íîâîé äàíüþ ñ íåçíà÷èòåëüíîé îõðàíîé. Òåì ñàìûì êíÿçü íàðóøàåò åùå îäèí âå÷íûé è íåïðåëîæíûé çàêîí óïðàâëåíèÿ: áåðåò íà ñåáÿ ôóíêöèþ, êîòîðóþ ìîã è îáÿçàí áûë ïåðåäîâåðèòü ïîä÷èíåííîìó. Êîíå÷íî æå, ïî-ñâîåìó åãî ïîñëåäíèå ïîñòóïêè îáîñíîâàíû. Ðåøèâøèñü ïðèîäåòü “íàãóþ” ñâîþ äðóæèíó, Èãîðü ïîñòóïàåò, êàê áûëèííûé êíÿçü-áîãàòûðü Âîëüõ Âñåñëàâîâè÷. Òîò, îáåðíóâøèñü ñåðûì âîëêîì, äîáûâàë äëÿ äðóæèíû ñîáîëåé è áàðñîâ, Îáóâàë-îäåâàë äîáðûõ ìîëîäöåâ, Íîñèëè îíè øóáû ñîáîëèíûå, Ïåðåìåííûå øóáû-òî áàðñîâûå. Äà è áåçîãëÿäíàÿ õðàáðîñòü ñ÷èòàëàñü ó ñêàíäèíàâîâ äîñòîèíñòâîì êîíóíãà. Âîò òîëüêî íå áûëî ó Èãîðÿ Ñâÿòîñëàâîâè÷à íè õàðèçìû Îëåãà Âåùåãî, íè åãî óäà÷è. À ãëàâíîå, çà âðåìÿ åãî ïðàâëåíèÿ 20

èçìåíèëàñü ñàìà Ðóññêàÿ çåìëÿ, è äëÿ óïðàâëåíèÿ åþ òðåáîâàëèñü íîâûå ðåøåíèÿ è ñâåæèé, áîëåå øèðîêèé âçãëÿä íà åå ïðîáëåìû. Ëþáîïûòíî, ÷òî õîòÿ èìÿ Èãîðÿ áûëî ïîïóëÿðíî ñðåäè Ðþðèêîâè÷åé (â òîì ÷èñëå è â ôîðìå, áîëåå áëèçêîé ê âàðÿæñêîìó ïåðâîîáðàçó — Èíãâàðü), íè îäèí èç ïîòîìêî⠗ íîñèòåëåé ýòîãî èìåíè íå ñóìåë çàíÿòü âåëèêîêíÿæåñêèé çîëîòîé ñòîë, çà èñêëþ÷åíèåì êàíîíèçèðîâàííîãî ïðàâîñëàâíîé öåðêîâüþ áëàãîâåðíîãî êíÿçÿ Èãîðÿ Îëüãîâè÷à, êîòîðûé ïðîñèäåë íà íåì â 1146 ã. íåïîëíûå äâå íåäåëè è êîòîðûé ïðîñëàâèëñÿ (ðàâíî êàê è ãåðîé “Ñëîâà î ïîëêó Èãîðåâå”) ñâîèìè íåñ÷àñòüÿìè.

21

Ñâÿòàÿ ðàâíîàïîñòîëüíàÿ Îëüãà: ïðåêðàñíûé ëèê êíÿãèíè, çàòóìàíåííûé ëåãåíäàìè Ïðîèñõîæäåíèå è ïóòü íà âåðøèíó âëàñòè  îòëè÷èå îò òàêèõ äåÿòåëåé äðåâíåðóññêîé èñòîðèè, êàê êíÿçü Êèé èëè ñòàðåéøèíà Ãîñòîìûñë, âåëèêàÿ êíÿãèíÿ Îëüãà, îñòàâàÿñü ïåðñîíàæåì, â ïåðâóþ î÷åðåäü, óñòíûõ ïðåäàíèé, äðåâíèå âàðèàíòû êîòîðûõ çàôèêñèðîâàíû â ÏÂË è â íåêîòîðûõ äðóãèõ ïàìÿòíèêàõ äðåâíåé Ðóñè, åùå ïðè æèçíè óäîñòîèëàñü ÷åñòè ïîïàñòü íà ñòðàíèöû çàïèñîê âèçàíòèéñêîãî èìïåðàòîðà Êîíñòàíòèíà Ïîðôèðîðîäíîãî “Î äâîðöîâûõ öåðåìîíèÿõ”, à òàêæå íåìåöêèõ “Àííàëîâ”. Íî ýòè èíîçåìíûå è, ïî ìíåíèþ èñòîðèêîâ, áîëåå äîñòîâåðíûå èñòî÷íèêè îñâåùàþò ëèøü îòäåëüíûå ýïèçîäû ñòàðîñòè Îëüãè, â òî âðåìÿ êàê åå ìîëîäûå ãîäû òîíóò â òóìàíå îòå÷åñòâåííûõ ëåãåíä. Îñîáåííàÿ ïëîòíîñòü ýòîãî òóìàíà âûçâàíà, ïðåæäå âñåãî, òåì îáñòîÿòåëüñòâîì, ÷òî îñíîâíîé îòå÷åñòâåííûé èñòî÷íèê ñâåäåíèé îá Îëüãå, ÏÂË (òåêñò êîòîðîé ÿâíî “ïîäïèòûâàë” íà ïðîòÿæåíèè âåêîâ óñòíûå ðóññêèå è óêðàèíñêèå ïðåäàíèÿ), ìîë÷èò î ïðîèñõîæäåíèè ïðîñëàâëåííîé êíÿãèíè, ïîëàãàÿñü, ïî-âèäèìîìó, íà èíôîðìèðîâàííîñòü ñîâðåìåííèêîâ. Óæå â XV â. íà ñòðàíèöàõ ðóêîïèñåé ôèêñèðóåòñÿ äîãàäêà, ÷òî êíÿçü Îëåã æåíèë Èãîðÿ “â áîëãàðàõ”: ïîä ëåòîïèñíûì “Ïëåñêîâîì”, îòêóäà áûëà ïðèâåäåíà â Êèåâ Îëüãà, ðàçóìåëñÿ â ýòîì ñëó÷àå íå ðóññêèé Ïñêîâ, à áîëãàðñêèé ãîðîä Ïëèñêà. Àâòîð àíîíèìíîãî óêðàèíñêîãî æèòèÿ Îëüãè (XVII â.) ñäåëàë åå ðîäñòâåííèöåé “Òðóâîðà, áðàòà Ðþðèêîâà”, à ñîñòàâèòåëü ðóññêîãî ëåòîïèñöà òåõ æå âðåìåí — äî÷åðüþ ñîâåðøåííî ôàíòàñòè÷åñêîãî “Òìóòàðàêàíà, êíÿçÿ ïîëîâåöêîãî”. Îäíàêî íàèáîëüøèé èíòåðåñ ó ïîçäíåéøèõ êíèæíèêîâ âûçâàëà áèîãðàôè÷åñêàÿ äîãàäêà, ïå÷àòíî âûñêàçàííàÿ åùå â XVI â. èçâåñòíûì ïîëüñêèì õðîíèñòîì Ìàöååì Ñòðèéêîâñêèì. Êàê âåñüìà ïàòðèîòè÷åñêàÿ, îíà ïðèøëàñü ïî äóøå è çíàìåíèòîìó óêðàèíñêîìó àãèîãðàôó Äìèòðó Òóïòàëî (â Ðîññèè ÷òèìîìó êàê ñâ. Äèìèòðèé Ðîñòîâñêèé), êîòîðûé â ñâîåé âåðñèè æèòèÿ Îëüãè, íàïå÷àòàííîì ⠓Êíèãå æèòèé ñâÿòûõ” (â ðóññêèõ ïîçäíåéøèõ ïåðåïå÷àòêàõ íàçâàííîé “×åòüèìè-Ìèíåÿìè”), íàïèñàë: “Áûëà îíà îò ðîäà çíàòíîãî, ïðàâíóêà Ãîñòîìûñëà, ñëàâíîãî ìóæà, äî êíÿçåé ðóññêèõ â Âåëèêîì Íîâãîðîäå íà÷àëüñòâîâàâøåãî, òîãî ñàìîãî, áëàãîäàðÿ ñîâåòó êîòîðîãî áûë ïðèãëàøåí èç âàðÿãîâ íà âåëèêîå ðóññêîå êíÿæåíèå Ðþðèê ñ áðàòüÿìè ñâîèìè”. 22

Íà ñàìîì æå äåëå èìÿ Îëüãè áåññïîðíî âûäàåò åå ñêàíäèíàâñêîå ïðîèñõîæäåíèå. Ýòà, ñëîâàìè ïîýòà, “ïðåêðàñíàÿ äî÷êà âàðÿãà” äåéñòâèòåëüíî áûëà “îò ðîäà çíàòíîãî”, èíà÷å ñòàëà áû íå çàêîííîé æåíîé êíÿçÿ Èãîðÿ, òîðæåñòâåííî “ïðèâåäåííîé” åìó èç Ïñêîâà, à ïîñëå åãî ñìåðòè — ïðàâèòåëüíèöåé Ðóñè ïðè åãî ìàëîëåòíåì ñûíå, à ëèøü íàëîæíèöåé. Ñêàíäèíàâêà, Îëüãà ïîëîæèëà íà÷àëî ÷åðåäå èíîñòðàíîê, âîññåâøèõ íà ðóññêîì òðîíå, à õàðàêòåðîì è ïîñòóïêàìè ïðåäâàðèëà Åêàòåðèíó II. È ýòî åùå âîïðîñ, íå îáëåã÷èëà ëè âîöàðåíèå è ïðàâëåíèå íåìåöêîé êíÿæíû Àíãàëüò-Öåðáñòñêîé æèâàÿ íàðîäíàÿ ïàìÿòü î âåëèêîé êíÿãèíå Îëüãå? Ìåæäó òåì ýòà ðóññêàÿ íàðîäíàÿ ïàìÿòü íå æåëàëà âèäåòü â Îëüãå âàðÿæêó.  Ïñêîâå âîçíèêëî ïðåäàíèå, óæå â ñåðåäèíå XVI â. çàïèñàííîå ñîñòàâèòåëåì “Ñòåïåííîé êíèãè”. Çäåñü ðàññêàçûâàëîñü, ÷òî êîãäà åùå ñîâñåì þíûé Èãîðü îõîòèëñÿ â Ïñêîâñêîé çåìëå, îí âñòðåòèëñÿ ñ äåâóøêîé, ïëûâøåé â ëîäêå ïî ðåêå. Êíÿçü ïîïðîñèë åå ïåðåïðàâèòü åãî íà äðóãóþ ñòîðîíó, à âî âðåìÿ ïåðåïðàâû íà÷àë çàèãðûâàòü ñ íåþ. Äåâèöà æå îáðàòèëàñü ê íåìó ñ ìóäðûìè ðå÷àìè, çàÿâèâ, ìåæäó ïðî÷èì, ÷òî åñëè îí ðåøèòñÿ ïðèìåíèòü ñèëó, îíà òóò æå óòîïèòñÿ. Ïðèñòûæåííûé Èãîðü îòêàçàëñÿ îò ñâîåãî íåïîõâàëüíîãî íàìåðåíèÿ, à êîãäà ïðèøëà åìó ïîðà æåíèòüñÿ, âñïîìíèë î ìóäðîé è êðàñèâîé äåâóøêå.  æèâîé, íå ïðèãëàæåííîé áëàãî÷åñòèâûì êíèæíèêîì ôîðìå, ýòî ïñêîâñêîå ïðåäàíèå óæå â ñåðåäèíå XIX â. çàïèñàë Ï. ßêóøêèí. Òóò Îëüãà íå îãðàíè÷èâàåòñÿ ñëîâåñíûì óáåæäåíèåì, îíà òðåáóåò îò êíÿçÿ, ÷òîáû îí çà÷åðïíóë è âûïèë âîäû ñïåðâà ñ îäíîé ñòîðîíû ëîäêè, ïîòîì ñ äðóãîé, è ñïðàøèâàåò: åñòü ëè ðàçíèöà? Íåò? Âîò òàê æå è æåíùèíû — âñå îäèíàêîâû…  ýòîì ïðåäàíèè ñîåäèíåíû äâà ìåæäóíàðîäíûõ, êàê ðàíüøå ãîâîðèëè, ñòðàíñòâóþùèõ ìîòèâà : “ïîïûòêà ñîáëàçíåíèÿ â ëîäêå (êîðàáëå è ò. ï.)” è “âñå æåíùèíû îäèíàêîâû”, — ïîýòîìó âîïðîñ îá åãî èñòîðè÷åñêîé äîñòîâåðíîñòè áåññìûñëåí. Îäíàêî òðàäèöèîííàÿ ñþæåòèêà, êàê ëåãêî â òîì óáåäèòüñÿ, ñîîòâåòñòâóåò õàðàêòåðàì ïåðñîíàæåé, âûðèñîâûâàþùèìñÿ èç ñâåäåíèé ÏÂË: Îëüãà òàì äåéñòâèòåëüíî ìóäðà, “ïðåêðàñíà è ìóæåñòâåííà”, à Èãîðü âñåãäà ïîçâîëÿåò ñåáÿ óãîâîðèòü.

Íà÷àëî ñàìîñòîÿòåëüíîãî Èòàê, Îëüãà ñòàëà âåëèêîé êíÿãèíåé, âûéäÿ çàìóæ çà âåëèêîãî êíÿçÿ — â òå âðåìåíà åäèíñòâåííûé ñïîñîá äëÿ æåíùèíû ïîäíÿòüñÿ ê âåðøèíå âëàñòè. Îäíàêî ïðè æèçíè ìóæà î âëàñòè êàê òàêîâîé ðå÷ü 23

äëÿ íåå íå èäåò — ðàçâå ÷òî íàä “æåíñêîé ïîëîâèíîé” êíÿæåñêîãî äâîðà è ãîðîäîì-êðåïîñòüþ Âûøãîðîäîì, êîòîðûé óïîìèíàåòñÿ â ëåòîïèñè êàê “Îëüæèí ãîðîä”. Ïîñëå ãèáåëè Èãîðÿ ïîä Èñêîðîñòåíåì âëàñòü ïåðåõîäèò ê íåé àáñîëþòíî çàêîííî: ôîðìàëüíî âåëèêèì êíÿçåì ñòàíîâèòñÿ åå ìàëåíüêèé ñûí Ñâÿòîñëàâ, à Îëüãà êàê áëèæàéøàÿ åãî ðîäñòâåííèöà — ðåãåíòøåé, ÷òî îòâå÷àëî îáû÷íîìó ïðàâó âèêèíãîâ è íå ïðîòèâîðå÷èëî, ïî-âèäèìîìó, ìåñòíûì ñëàâÿíñêèì îáû÷àÿì. Ïî ïðèìåðó Îëåãà, íå ñâÿçàííîãî, êàê ïîëàãàþò, ðîäñòâåííûìè óçàìè ñ Ðþðèêîì, íà ðåãåíòñòâî ìîã áû ïðåòåíäîâàòü ìîãóùåñòâåííûé âîåâîäà Ñâåíåëüä, îäíàêî îí áûë çàìåøàí â óáèéñòâå Èãîðÿ, à òàêæå, âèäèìî, íåäîñòàòî÷íî çíàòåí. Îëüãå â ãîä ãèáåëè ìóæà, åñëè äåðæàòüñÿ õðîíîëîãèè ÏÂË, áûëî îêîëî 55 ëåò, è òîëüêî òåïåðü îíà, íåçàìåòíàÿ ïðåæäå çà ñïèíàìè Îëåãà è Èãîðÿ, âûõîäèò èç òåíè ïîä þïèòåðû èñòîðèè. À ïîëîæåíèå ó ãîñóäàðñòâà êðèòè÷åñêîå. Äðåâëÿíå âçáóíòîâàëèñü, óáèëè âåëèêîãî êíÿçÿ, è, ãëÿäÿ íà íèõ, ìîãëè îòêàçàòüñÿ ïëàòèòü äàíü äðóãèå ïîäâëàñòíûå Êèåâó ïëåìåíà. Áóíòîâùèêîâ ñëåäîâàëî íàêàçàòü, à çà Èãîðÿ îòîìñòèòü: ïî äðåâíåðóññêîìó îáû÷íîìó ïðàâó çà óáèéñòâî ïîëàãàëîñü “ìùåíèå” ñìåðòüþ, ïðè ýòîì è “ñûíó çà îòöà” — ñëåäîâàòåëüíî, ïðàâî ýòî ïåðåõîäèëî ê Îëüãå êàê ê ðåãåíòøå. È ðåøèòü ýòè äâå çàäà÷è ñëåäîâàëî íàèáîëåå ðàöèîíàëüíî, ñ íàèìåíüøèìè ïîòåðÿìè. Ïðè ýòîì íåìåäëåííûé âîåííûé ïîõîä íà äðåâëÿí áûë, î÷åâèäíî, íåâîçìîæåí. Îäíà èç òðóäíîñòåé ìîãëà áûòü ñâÿçàíà ñ òåì, ÷òî âìåñòå ñ Èãîðåì ïîä Êîðîñòåíåì ïîëåãëà è âçÿòàÿ èì â ïîñëåäíåå åãî “ïîëþäüå” “ìàëàÿ ÷àñòü äðóæèíû”, ïî-âèäèìîìó, åãî îòáîðíûå è ëþáèìûå îòðîêè. Õîòü â Êèåâå ñ Îëüãîé îñòàëàñü áîëüøàÿ ÷àñòü äðóæèíû, à òàêæå “êîðìèëåö” (âîñïèòàòåëü) Ñâÿòîñëàâà Àñìóä è âîåâîäà Ñâåíåëüä, ãèáåëü ñðåäíåãî çâåíà óïðàâëåíèÿ ìîãëà çàòðóäíèòü êîìàíäîâàíèå äðóæèíîé è îðãàíèçàöèþ ïîëÿíñêîãî îïîë÷åíèÿ. Îëüãå íå ïðèøëîñü ñàìîé äåëàòü ïåðâûé øàã â ýòîé èãðå. Èíèöèàòèâó âçÿëè íà ñåáÿ äðåâëÿíå, òî÷íåå, “ëó÷øèå ìóæè” Äðåâëÿíñêîé çåìëè. Îáñóäèâ ñèòóàöèþ ñî ñâîåé òî÷êè çðåíèÿ, îíè ïðèíÿëè ðåøåíèå, êîòîðîå ïîçâîëÿëî èì ñ ÷åñòüþ è âûãîäîé âûéòè èç îïàñíîãî ïîëîæåíèÿ: “Âîò óáèëè ìû ðóññêîãî êíÿçÿ. Âîçüìåì æåíó åãî Îëüãó çà êíÿçÿ ñâîåãî Ìàëà è Ñâÿòîñëàâà âîçüìåì, è ñäåëàåì åìó, ÷òî çàõîòèì”. Åñëè áû ýòîò ïëàí óäàëñÿ, èñòîðèÿ Ðóñè ïîøëà áû ïî äðóãîìó ïóòè, îïðåäåëÿåìîìó ëåñíûìè äðåâëÿíñêèìè áîÿðàìè. Ïîêà æå äâàäöàòü èç íèõ áûëè îòïðàâëåíû â Êèåâ ïîñëàìè. 24

Ïðèíÿòîå êíÿãèíåé, ïîñîëüñòâî îáðàòèëîñü ê íåé ñ ðå÷üþ, äëÿ èñòîðèêà ìåíåäæìåíòà èíòåðåñíîé â íåñêîëüêèõ îòíîøåíèÿõ. Ïîñëû áóäòî áû çàÿâèëè: “Ìóæà òâîåãî ìû óáèëè, ïîòîìó ÷òî áûë òâîé ìóæ, êàê âîëê, ïîõèùàÿ è ãðàáÿ, íàøè æå êíÿçüÿ äîáðûå, âåäü îíè óòó÷íèëè Äðåâëÿíñêóþ çåìëþ. Ïîòîìó ïîéäè çàìóæ çà íàøåãî êíÿçÿ Ìàëà”. Ñ îäíîé ñòîðîíû, èõ ïðåäëîæåíèå, êàê è óæå çàäóìàííàÿ Îëüãîé ìåñòü, îòâå÷àåò àðõàè÷íîé ëîãèêå “çåðêàëüíîãî âîçìåçäèÿ” (“îêî çà îê): Îëüãà ïîëó÷àåò íîâîãî ìóæà âçàìåí óòðà÷åííîãî. Äàëåå, äàåòñÿ èäåîëîãè÷åñêîå îáîñíîâàíèå óáèéñòâà Èãîðÿ, õèùíè÷åñòâó êîòîðîãî ïðîòèâîïîñòàâëåíà áëàãàÿ ýêîíîìè÷åñêàÿ ïîëèòèêà äðåâëÿíñêèõ êíÿçåé: îíè “äîáðûå”, îíè “óòó÷íèëè” (â îðèãèíàëå — “ðàñïàñëè”) ñâîþ çåìëþ. Îäíàêî íå áóäåì çàáûâàòü, ÷òî ýòî ìíåíèå “ëó÷øèõ ìóæåé”, áîÿð, êîòîðûå âèäÿò â êíÿçå òîëüêî íàåìíîãî âîåííîãî ðóêîâîäèòåëÿ: “ñ êíÿçåì ñâîèì Ìàëîì”, îíè ñîâåòóþòñÿ, êîãäà ïðèíèìàþò ðåøåíèå íàïàñòü íà Èãîðÿ, îäíàêî íå ïðèãëàøàþò åãî íà ñîâåò, êîãäà ðå÷ü èäåò î ïëàíå åãî æåíèòüáû íà Îëüãå. À. Øàõìàòîâ îòîæäåñòâëÿë Ìàëà ñ Ìèñòèøåé-Ëþòîì, ñûíîì Ñâåíåëüäà; òîãäà ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî ðå÷ü èäåò î íàìåñòíèêå, êîòîðîìó îòåö ïåðåäàë ïðàâî âçèìàíèÿ äàíè ñ äðåâëÿí, â ñâîþ î÷åðåäü ïîëó÷åííîå â íàãðàäó îò âåëèêîãî êíÿçÿ Èãîðÿ. Åñëè ýòà ãèïîòåçà è âåðíà, îáùàÿ ñèòóàöèÿ â ïðèíöèïå îñòàåòñÿ íåèçìåííîé. Âîò òîëüêî ïîçèöèÿ äðåâëÿí âûãëÿäèò íå ñòîëü íàèâíîé: îíè âïîëíå ìîãóò ðàññ÷èòûâàòü íà òî, ÷òî Ñâÿòîñëàâ ìàë, ìîãóùåñòâåííûé âîåâîäà Ñâåíåëüä, èìåâøèé ñîáñòâåííóþ äðóæèíó, íå âûñòóïèò ïðîòèâ ñîáñòâåííîãî ñûíà, à âäîâó-êíÿãèíþ, ñëàáóþ æåíùèíó, ëåãêî è îáìàíóòü. Îäíàêî Îëüãà, êàê èçâåñòíî, îêàçàëàñü õèòðåå. Ïðèòâîðíî ñîãëàñèâøèñü íà ïðåäëîæåíèÿ äðåâëÿí, îíà ïðèêàçûâàåò ïåðâîå ïîñîëüñòâî æèâüåì çàêîïàòü â çåìëþ, âòîðîå (“ëó÷øèå ìóæè, óïðàâëÿþùèå Äðåâëÿíñêîé çåìëåé”), êîâàðíî ïðåäëîæèâ ïîìûòüñÿ, ñæèãàåò âìåñòå ñ áàíåé, à çàòåì ïðèêàçûâàåò ïðåäàòåëüñêè, âî âðåìÿ ïèðà ïîñëå òðèçíû ïî Èãîðþ, óñòðîåííîé ïîä Êîðîñòåíåì, óáèòü åùå “ïÿòü òûñÿ÷” (!) ïüÿíûõ äðåâëÿí. Íå ñëåäóåò çàáûâàòü, ÷òî ëåòîïèñåö çàïèñàë ýòî ïðåäàíèå î ìåñòè Îëüãè ÷åðåç ïîëòîðà ñòîëåòèÿ ïîñëå ñîáûòèé, êîãäà äàæå “òåðåì êàìåííûé”, â êîòîðîì æèëà ñëàâíàÿ êíÿãèíÿ, óñïåë ðàçâàëèòüñÿ. Ïîýòîìó è êðàñî÷íûå äåòàëè ðàñïðàâû ñ ïîñëàìè, è “÷åðíûé þìîð” â ïåðåãîâîðàõ ìóäðîé êíÿãèíè ñ äðåâëÿíàìè ïðèõîäèòñÿ îòíåñòè íà ñ÷åò íàðîäíîé ôàíòàçèè. Âàæíåå äëÿ íàñ äðóãèå äåòàëè. Âî-ïåðâûõ, óáèéñòâî ïîñëîâ â äðåâíåé Ðóñè (â îòëè÷èå, íàïðèìåð, îò Ìîíãîëèè) íå ñ÷èòàëîñü ïðåñòóïëåíèåì. Âî-âòîðûõ, æåñòîêîñòü è êîâàðñòâî Îëüãè îïðàâäûâàëîñü òåì, ÷òî îíà ðåøèëà íà÷àòü 25

âîéíó ñ äðåâëÿíàìè, à íà âîéíå óæàñàþùèå ðàñïðàâû ñ íàñåëåíèåì ïðîòèâíèêà ñ÷èòàëèñü ñðåäñòâîì, ïðèçâàííûì óñòðàøèòü âðàãà (ñðàâíèòå æåñòîêîñòè, òâîðèâøèåñÿ ïî ïðèêàçàì Îëåãà è Èãîðÿ âî âðåìÿ èõ ïîõîäîâ íà Öàðüãðàä). Â-òðåòüèõ, è ýòî áûëî äëÿ Îëüãè-ÿçû÷íèöû âåñüìà âàæíûì, â õîäå ýòèõ êðîâàâûõ ñîáûòèé îíà íå òîëüêî âûïîëíèëà íàä ìóæåì íåîáõîäèìûå ïîõîðîííûå ðèòóàëû, íî è äîñòîéíî îòîìñòèëà çà íåãî, à òåì ñàìûì âûïîëíèëà ñâîé ðîäñòâåííûé äîëã â ãëàçàõ äðåâíåðóññêîãî îáùåñòâà. Ãëàâíûå æå ðåçóëüòàòû óñïåøíîé ìåñòè çà Èãîðÿ áûëè âîåííîïîëèòè÷åñêèå: äàæå åñëè îáùåå ÷èñëî óáèòûõ äðåâëÿíñêèõ “ëó÷øèõ ìóæåé” â ðàññêàçå ÏÂË ôîëüêëîðíî è ïðåóâåëè÷åíî, íåò ñîìíåíèé, ÷òî â ýòèõ ñîáûòèÿõ äåéñòâèòåëüíî ïîãèáëà ÷àñòü äðåâëÿíñêîé ýëèòû, à äðåâëÿíñêèé âîåííûé ïîòåíöèàë åùå äî íà÷àëà âîåííûõ äåéñòâèé áûë ñóùåñòâåííî îñëàáëåí. Âîçìîæíî, ÷òî èìåííî ðåøèòåëüíîñòü è êîâàðñòâî, ïðîäåìîíñòðèðîâàííûå Îëüãîé-ìñòèòåëüíèöåé, ïîâëèÿëè íà ðåøåíèå Ñâåíåëüäà, â ëþáîì ñëó÷àå èìåâøåãî ñâîè èíòåðåñû â Äðåâëÿíñêîé çåìëå, ñîõðàíèòü ëîÿëüíîñòü â îòíîøåíèè äèíàñòèè Ðþðèêîâè÷åé.

Âîéíà â Äðåâëÿíñêîé çåìëå è “óïðàâëåí÷åñêàÿ ðåâîëþöèÿ” Îëüãè êàê ïîëèòè÷åñêîå åå ñëåäñòâèå Âîçâðàòèâøèñü èç-ïîä Êîðîñòåíÿ â Êèåâ, Îëüãà ñîáèðàåò âîéñêî, è ñ íèì íà÷èíàåò ïðàâèëüíóþ âîåííóþ êàìïàíèþ. Åñëè â XX â. äðóãàÿ çíàìåíèòàÿ æåíùèíà ó âëàñòè, Ì. Òåò÷åð, âî âðåìÿ âîéíû ñ Àðãåíòèíîé ïîñòàâèâ ïåðåä âîåííûìè çàäà÷ó, îñòàâèëà “íà èõ óñìîòðåíèå âûáîð ìåðîïðèÿòèé, áëàãîäàðÿ êîòîðûì ìîæíî äîñòè÷ü ïîñòàâëåííîé öåëè” (“Ïåðñîíàë”. — 2000. — ¹ 4. — Ñ. 114), òî ðóññêàÿ êíÿãèíÿ âûñòóïèëà âìåñòå ñ âîéñêîì. Ýòîò “íåæåíñêèé” ïîñòóïîê áûë ïðîäèêòîâàí òåì, ÷òî îíà íå ìîãëà îòïóñòèòü â ïîõîä îäíîãî ìàëîëåòíåãî âåëèêîãî êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà, ïðèñóòñòâèå êîòîðîãî íà ïîëå áîÿ òðåáîâàëà ñóðîâàÿ âàðÿæñêàÿ òðàäèöèÿ. Ñ äðóãîé ñòîðîíû, Îëüãà, ïî-âèäèìîìó, ñ÷èòàëà íåîáõîäèìûì ëè÷íî ïðèãëÿäûâàòü çà Ñâåíåëüäîì, êîòîðûé â ýòîé êàìïàíèè íàïîìèíàåò öàðñêîãî ãåíåðàëà íà ñëóæáå â Êðàñíîé Àðìèè âðåìåí ãðàæäàíñêîé âîéíû. Åñëè î âîåííûõ ñïîñîáíîñòÿõ Àñìóäà, âîñïèòàòåëÿ Ñâÿòîñëàâà, íàì íè÷åãî íå èçâåñòíî, òî âîåâîäà Ñâåíåëüä áûë òàëàíòëèâûì è îïûòíûì ñòðàòåãîì, äàâàâøèì ýôôåêòèâíûå âîåííûå è ïîëèòè÷åñêèå ñîâåòû íåñêîëüêèì 26

ïîêîëåíèÿì êèåâñêèõ âåëèêèõ êíÿçåé. Òåì íå ìåíåå èìåííî ïðèìåíåííîé Îëüãîþ âîåííîé õèòðîñòè (“ôîðòåëþ”, êàê íàçûâàëè ïîçäíåå òàêèå ïðèäóìêè çàïîðîæöû) ëåòîïèñåö ïðèïèñûâàåò âçÿòèå Êîðîñòåíÿ ïîñëå äîëãîé áåçóñïåøíîé îñàäû. Òàê èëè èíà÷å, äðåâëÿíå áûëè ïîáåæäåíû, îñòàâøèåñÿ â æèâûõ è íà ñâîáîäå îòÿãîùåíû, êàê âîäèòñÿ, åùå áîëåå “òÿæêîé äàíüþ”, è íóæíî áûëî ñíîâà âûñòðàèâàòü ñ íèìè ìèðíûå, âíóòðèïîëèòè÷åñêèå îòíîøåíèÿ. È âîò çäåñü Îëüãà è äåëàåò ãåíèàëüíîå óïðàâëåí÷åñêîå íîâîââåäåíèå, êîòîðîå ïðèçâàíî áûëî íàâñåãäà ïðåäîòâðàòèòü èíöèäåíòû, ïîäîáíûå òîìó, ÷òî ïðèâåë ê ãèáåëè åå ìóæà. Îíà ïîøëà íîâûì, íà ýòîò ðàç óæå ìèðíûì ïîõîäîì ïî Äðåâëÿíñêîé çåìëå, “óñòàíàâëèâàÿ ðàñïîðÿäîê äàíåé è íàëîãîâ”, à ïîòîì, ïåðåäîõíóâ â Êèåâå, ñîâåðøèëà ïîõîä ñ ýòîé æå öåëüþ ê Íîâãîðîäó Âåëèêîìó è òàê “óñòàíîâèëà âñå” ïî âñåé Ðóñè. Òàêèì îáðàçîì, Îëüãà ïåðâîé íà Ðóñè ïîïûòàëàñü ñîâåðøèòü äëÿ ñâîèõ ïîääàííûõ áëàãîäåÿíèå, íà êîòîðîå ñîâðåìåííûå ãðàæäàíå Ðîññèè è Óêðàèíû äî ñèõ ïîð íå ìîãóò ïîäâèãíóòü íûíåøíèå ïðàâèòåëüñòâà, — êíÿãèíÿ óñòàíîâèëà òâåðäóþ ñòàâêó íàëîãîâ, ÷åòêî îáîçíà÷èëà ìåñòî è âðåìÿ, êîãäà îíè áóäóò âçèìàòüñÿ. Âåäü äàæå ñàìûé âûñîêèé, íî ÷åòêî îáîçíà÷åííûé íàëîã ëó÷øå ïîëîæåíèÿ, ïðè êîòîðîì ÷åëîâåê, óæå îòäàâ ïîëîæåííîå ãîñóäàðñòâó, íå çíàåò, ñêîëüêî åùå, êîãäà è íà êàêèå íîâûå íóæäû ñ íåãî ñäåðóò. Óæå îäíîãî ýòîãî íîâîââåäåíèÿ, ïðèçâàííîãî ïîêîí÷èòü ñ âàðÿæñêèì îáûêíîâåíèåì êíÿçåé õîäèòü â ãðàáèòåëüñêèå ïîõîäû íà ñîáñòâåííûõ ïîääàííûõ, áûëî áû äîñòàòî÷íî, ÷òîáû âîçâåëè÷èòü ìóäðóþ êíÿãèíþ â ãëàçàõ ñîâðåìåííèêîâ è ïîòîìêîâ. Îäíàêî îíà ïîïûòàëàñü ñîâåðøèòü åùå îäíó ðåâîëþöèþ, è óæå ñàìà ýòà ïîïûòêà ïðîñëàâèëà åå åùå áîëüøå.

Ïîïûòêà ðåëèãèîçíîé ðåôîðìû è ïîñìåðòíûé àïîôåîç Åñëè ðåôîðìà Îëüãè, óïîðÿäî÷èâøàÿ âçèìàíèå äàíè, îçíà÷àëà ðåøèòåëüíûé øàã îò òèïà îðãàíèçàöèè âîåííî-ðàçðóøèòåëüíîãî ê ýêîíîìè÷åñêè-ñîçèäàòåëüíîìó (ïî òåðìèíîëîãèè Ã. Ýìåðñîíà), îíà íóæäàëàñü â ñîîòâåòñòâóþùåì èäåîëîãè÷åñêîì îáîñíîâàíèè. Ïðàâèòåëüíèöà íå ñìîãëà íàéòè åãî â ÿçû÷åñòâå, â òå âðåìåíà ðàçîáùåííîì è ïî ýòíè÷åñêîìó (âàðÿãè è ñëàâÿíå), è ïî ïëåìåííîìó (ïîëÿíå, äðåâëÿíå, ñåâåðÿíå), è ïî ñîöèàëüíîìó (äðóæèííèêè è êðåñòüÿíå) äåëåíèþ. Åùå âî âðåìÿ ïîñëåäíåé äðåâëÿíñêîé âîéíû ó êíÿãèíè Îëüãè áûë ïîâîä çàäóìàòüñÿ íàä ýòèìè ïðîáëåìàìè. Äåëî â òîì, ÷òî äðåâëÿíå, 27

åñëè âåðèòü îñòðîóìíîé ðåêîíñòðóêöèè Á. Ðûáàêîâà, ïðåäïðèíÿëè îò÷àÿííóþ è äîðîãîñòîÿùóþ ïîïûòêó çàðó÷èòüñÿ â êîíôëèêòå ñ Êèåâîì ïîääåðæêîé áîãîâ. Óçíàâ î ãèáåëè ñâîèõ ïîñîëüñòâ, îíè, ïîäîáíî äðåâíèì ãàëëàì èç çàïèñîê Þëèÿ Öåçàðÿ, ïîñòðîèëè íà äàëüíåé îêîëèöå ñâîåãî êíÿæåñòâà ãðàíäèîçíóþ ôèãóðó æåíñêîãî áîæåñòâà ñìåðòè Ìîðåíû è ñîæãëè â íåé æåðòâû — ñêîò è, ïî-âèäèìîìó, ïëåííûõ êèåâñêèõ äðóæèííèêîâ. Ìðà÷íûé ÿçû÷åñêèé ðèòóàë íå ïîìîã äðåâëÿíàì, è Îëüãà, êàê è ïðî÷èå ïîáåäèòåëè-êèåâëÿíå, äîëæíà áûëà ýòîò ôàêò ïðèíÿòü âî âíèìàíèå.  êèåâñêîé äðóæèíå áûëè âàðÿãè-õðèñòèàíå, è óæå â ïðàâëåíèå Èãîðÿ îíè ïðèîáðåëè ñòîëü çíà÷èòåëüíûé â íåé âåñ, ÷òî äîãîâîð ñ Âèçàíòèåé 944 ã. ñïåöèàëüíî îáóñëîâëèâàë èõ êëÿòâû â êèåâñêîé öåðêâè, êîòîðàÿ, êàê ñîîáùàåò ÏÂË, “ñòîèò íàä ðó÷üåì â êîíöå Ïàñûí÷åé áåñåäû”, ò. å. â ìåñòå ðàñêâàðòèðîâàíèÿ ìëàäøåé äðóæèíû. Îëüãà ðåøàåò ñäåëàòü ñëåäóþùèé øàã è ïðèíÿòü õðèñòèàíñòâî — âíà÷àëå ñàìà, à çàòåì îêðåñòèòü è ñâîèõ ïîääàííûõ.  958 ã. Îëüãà ïîñåùàåò Êîíñòàíòèíîïîëü, ãäå åå ñ ñîáëþäåíèåì âñåõ íîðì äâîðöîâîãî ýòèêåòà ïðèíèìàåò èìïåðàòîð Êîíñòàíòèí Áàãðÿíîðîäíûé, îñòàâèâøèé ñâîè çàïèñêè îá ñîñòîÿâøèõñÿ ïðè ýòîì öåðåìîíèÿõ, îáåäàõ è ðàçâëå÷åíèÿõ. Ïðè ïåðå÷èñëåíèè ñâèòû êèåâñêîé êíÿãèíè óïîìèíàåòñÿ è ñâÿùåííèê, à â çíàìåíèòîé öàðüãðàäñêîé Ñîôèè åùå â XIV â. ïàëîìíèêàì ïîêàçûâàëè åå ïîäàðîê — çîëîòîå áëþäî, óêðàøåííîå äðàãîöåííûìè êàìíÿìè è æåì÷óãîì. Ïî-âèäèìîìó, Îëüãà ïðèåõàëà â Êîíñòàíòèíîïîëü óæå õðèñòèàíêîé, à ðàññêàç ÏÂË î åå êðåùåíèè òàì êîíñòàíòèíîïîëüñêèì ïàòðèàðõîì — ýòî òàêîå æå òâîðåíèå äðåâíåðóññêîãî ôîëüêëîðà, êàê è ëåòîïèñíàÿ íîâåëëà î òîì, êàê ðóññêàÿ êðàñàâèöà “ïåðåêëþêàëà” ïîæåëàâøåãî íà íåé æåíèòüñÿ èìïåðàòîðà, êîâàðíî ïðåäëîæèâ åìó âûñòóïèòü ïðåæäå â ðîëè êðåñòíîãî îòöà. Îäíàêî, íàäî äóìàòü, Îëüãà äåéñòâèòåëüíî, êàê îá ýòîì ãîâîðèòñÿ â ëåòîïèñè, áûëà íåäîâîëüíà îêàçàííûì åé â Êîíñòàíòèíîïîëå ïðèåìîì, ïîòîìó ÷òî â ñëåäóþùåì ãîäó îòïðàâèëà ïîñëîâ ê ïîëèòè÷åñêîìó ñîïåðíèêó âèçàíòèéñêîãî ìîíàðõà, òàêæå íàçûâàâøåìó ñåáÿ èìïåðàòîðîì, ôàêòè÷åñêè æå íåìåöêîìó êîðîëþ Îòòîíó. Êàê î òîì ñîîáùàåòñÿ â íåìåöêèõ ëàòèíîÿçû÷íûõ “Àííàëàõ”, “êîðîëåâà Ðóñè Åëåíà” (õðèñòèàíñêîå èìÿ Îëüãè) ïðîñèëà ïðèñëàòü äëÿ ñâîåãî íàðîäà åïèñêîïà è ñâÿùåííèêîâ. Ïðàâäà, ðóññêèå ïîñëû áûëè, êàê ïîñëå âûÿñíèëîñü, “ïðèòâîðíî îòïðàâëåííûìè”: êîãäà íàçíà÷åííûé åïèñêîïîì â Ðóñü ìîíàõ Àäàëüáåðò ïðèáûë â 961 ã. â Êèåâ, åìó ïðèøëîñü 28

íè ñ ÷åì âåðíóòüñÿ âîñâîÿñè. Ñóäÿ ïî âñåìó, ìóäðàÿ ïðàâèòåëüíèöà, òðåçâî îöåíèâ ãåîïîëèòè÷åñêîå ïîëîæåíèå ñâîåãî ãîñóäàðñòâà, ñòðåìèëàñü óðàâíîâåñèòü ïîëèòè÷åñêîå è ðåëèãèîçíîå âëèÿíèå äâóõ åãî ìîãóùåñòâåííûõ ñîñåäåé. Êðîìå òîãî, ñûãðàëà ñâîþ ðîëü, âèäèìî, è çàäåðæêà ñ îòïðàâëåíèåì ìèññèè: ðåãåíòñòâî Îëüãè çàêàí÷èâàëîñü, à ñûí åå, âîèíñòâåííûé Ñâÿòîñëàâ, êðåñòèòüñÿ êàòåãîðè÷åñêè îòêàçàëñÿ. Ñàìà æå Îëüãà, ïåðåæèâ åùå âìåñòå ñ âíóêàìè, ìàëîëåòíèìè ßðîïîëêîì, Îëåãîì è Âëàäèìèðîì, îñàäó Êèåâà ïå÷åíåãàìè â 966 ã., óìåðëà â ãëóáîêîé ñòàðîñòè, ïåðåä ñìåðòüþ çàïðåòèâ ñîâåðøàòü ïî ñåáå òðèçíó è íàñûïàòü íàä ñâîåé ìîãèëîé êóðãàí, è áûëà ïîõîðîíåíà ïî õðèñòèàíñêîìó îáðÿäó (ÏÂË, ïîä 969 ã.) Õîòÿ êðåùåíèå âñåé ñòðàíû Îëüãå ñîâåðøèòü è íå óäàëîñü, ñäåëàííîå åþ äëÿ õðèñòèàíèçàöèè Ðóñè òàê çíà÷èòåëüíî, ÷òî öåðêîâü ïðè÷èñëèëà Îëüãó ê ëèêó ñâÿòûõ óæå â íà÷àëå XIII â. Êàíîíèçàöèÿ Îëüãè òîëüêî ïîâåðíóëà â öåðêîâíîå ðóñëî íàðîäíîå ïî÷èòàíèå ìóäðîé êíÿãèíè, èìåâøåå âíà÷àëå, êàê óæå ïðèõîäèëîñü îá ýòîì ïèñàòü, ñàêðàëüíî-ÿçû÷åñêèé (íà Îëüãó áûëè ïåðåíåñåíû íåêîòîðûå ÷åðòû ñëàâÿíñêîãî êóëüòà Àðòåìèäû-Áðàâðîíèè), à ïîçäíåå — è ñîöèàëüíîóòîïè÷åñêèé õàðàêòåð: Îëüãó ïî÷èòàëè â íàðîäå êàê “ñïðàâåäëèâóþ ïðàâèòåëüíèöó” äàëåêîãî ïðîøëîãî — êðåñòüÿíêó, êîòîðàÿ, ñòàâ áëàãîäàðÿ ñâîåé ìóäðîñòè êíÿãèíåé, çàáîòèëàñü î ïðîñòûõ ëþäÿõ. Ðàçóìååòñÿ, íàðîä, êàê ýòî è ïîçäíåå íå ðàç ñ íèì ñëó÷àëîñü, ïðîñòèë Îëüãå åå òèïè÷íî âàðÿæñêóþ æåñòîêîñòü, à äëÿ öåðêâè âñå åå ãðåõè â ÿçû÷åñòâå ñìûâàëèñü àêòîì êðåùåíèÿ. Âëàäèìèð I Ñâÿòîñëàâîâè÷ ïåðåíåñ ìîùè ñâîåé áàáóøêè â Äåñÿòèííóþ öåðêîâü, ãäå ïîìåñòèë èõ îòêðûòî. Ðàññêàçûâàëè â XVII â., ÷òî óæå ïðîñòîå ðàçãëÿäûâàíèå èõ ìîãëî âûçâàòü ÷óäî. Áûëî íàä ìîùàìè Îëüãè â öåðêîâíîé ñòåíå îêîøå÷êî, è åñëè êòî ñ âåðîé ê íåìó ïîäõîäèë, îíî ðàñïàõèâàëîñü. Òîãäà ìîæíî áûëî óâèäåòü ìîùè, à èíîãäà è íåêîå ñèÿíèå íàä íèìè; áîëüíîé ïðè ýòîì ìîã è âûçäîðîâåòü. Ïåðåä íåäîñòîéíûì îêîøå÷êî íå îòêðûâàëîñü âîâñå. Ìîùè ñâÿòîé êíÿãèíè ïîãèáëè ïðè ðàçãðîìå Êèåâà ìîíãîëàìè â 1240 ã., à ïàìÿòü î íåé æèâà äî ñèõ ïîð. È íå òîëüêî â ïðàâîñëàâíîì ìèðå. Ñâÿòóþ Îëüãó ïî÷èòàåò è êàòîëè÷åñêàÿ öåðêîâü, è åñëè ñåãîäíÿ ãäå-íèáóäü â Ïåðó, îêðåñòèâ äåâî÷êó-ìëàäåíöà, íàçâàëè åå Îëüãîé, îíà ÷åðåç äåñÿòîê-äðóãîé ëåò, ãëÿäèøü, è çàèíòåðåñóåòñÿ, îòêóäà ïîøëî åå èìÿ. Òàê âåëèêàÿ êíÿãèíÿ ïðîäîëæàåò ïðîñëàâëÿòü ñâîé íàðîä è òåïåðü, áîëüøå ÷åì ÷åðåç òûñÿ÷ó ëåò ïîñëå ñìåðòè. 29

Ñâÿòîñëàâ Èãîðåâè÷: Òðàãåäèÿ õðàáðåöà-êîíñåðâàòîðà Âåëèêèé êíÿçü êèåâñêèé Ñâÿòîñëàâ Èãîðåâè÷ ïðîæèë æèçíü íåäîëãóþ, íî ÿðêóþ è âåñüìà âî ìíîãîì ïîó÷èòåëüíóþ. Ïîó÷èòåëüíóþ íå òîëüêî äëÿ ïîëêîâîäöà (õîòü ñàì îí ñòðåìèëñÿ ïðîñëàâèòüñÿ ïðåæäå âñåãî â ýòîì êà÷åñòâå), íî è äëÿ êàæäîãî, êòî ïî ðîäó ñâîåé äåÿòåëüíîñòè âûíóæäåí óïðàâëÿòü ëþäüìè, ðåøàÿ íåòðàäèöèîííûå çàäà÷è. Ïðè ýòîì ôèãóðà Ñâÿòîñëàâà âûçûâàëà îñòðûé èíòåðåñ ó ñîâðåìåííèêîâ, ñðåäè êîòîðûõ áûëè íå òîëüêî êèåâñêèå äðóæèííèêè, ñîçäàâøèå î íåì óñòíûå ïðåäàíèÿ, âïîñëåäñòâèè çàôèêñèðîâàííûå ðóññêèìè ëåòîïèñöàìè, íî è ãðå÷åñêèå õðîíèñòû. Âîçíèêàþùóþ òàêèì îáðàçîì ñâîåãî ðîäà ñòåðåîñêîïè÷íîñòü åãî îáðàçà äîïîëíÿåò è òàêîé íåîæèäàííûé èñòî÷íèê, êàê ðåçóëüòàòû èçûñêàíèé ñîâðåìåííûõ àðõåîëîãîâ. Ñàì æå ýòîò îáðàç êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà, êàæóùèéñÿ òàêèì öåëüíûì ïðè ïåðâîì çíàêîìñòâå ñ ëåòîïèñíûì ðàññêàçîì î íåì, ïðè áëèæàéøåì ðàññìîòðåíèè îêàçûâàåòñÿ ñîòêàííûì èç ïðîòèâîðå÷èé, èíîãäà ïîèñòèíå íåïðèìèðèìûõ. Ã. Ýìåðñîí ïèñàë: “Èñòîðèÿ, ïðî÷èòàííàÿ äëÿ ìåíåäæåðà, — íàãëÿäíîå ïîñîáèå, ñ ïîìîùüþ êîòîðîãî îðãàíèçàöèîííîå èñêóññòâî ïîñòèãàåòñÿ â åãî äèíàìèêå è íà êîíêðåòíûõ ïðèìåðàõ”. Èñòîðèÿ âåëèêîãî êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà Èãîðåâè÷à ïðåäîñòàâëÿåò ÿðêèå ïðèìåðû òîãî, êàê íåñîìíåííîå îðãàíèçàöèîííîå èñêóññòâî ñòàâèòñÿ íà ñëóæáó íåäîñòèæèìîé öåëè, êîòîðàÿ, ïîìàíèâ ÷àñòíûìè óñïåõàìè, ïðèâîäèò òàëàíòëèâîãî óïðàâëåíöà ê êðàõó.

Äðåâíåðóññêèé Êàëèãóëà? Åùå ñîâñåì ìàëåíüêèì ìàëü÷èêîì Ñâÿòîñëàâ ïðèíÿë ó÷àñòèå â ðåøàþùåé áèòâå ñ äðåâëÿíàìè, óáèâøèìè åãî îòöà, âåëèêîãî êíÿçÿ êèåâñêîãî Èãîðÿ. Äåëî áûëî â 945 ã., ïîä ñòåíàìè ñòîëèöû Äðåâëÿíñêîãî êíÿæåñòâà (íûí÷å ýòî Êîðîñòåíü, ðàéöåíòð Æèòîìèðñêîé îáëàñòè), è âîò êàê îá ýòîì ðàññêàçûâàåò ëåòîïèñåö: “È êîãäà ñõîäèëèñü äâà âîéñêà ïåðåä ñõâàòêîé, òêíóë Ñâÿòîñëàâ êîïüåì â äðåâëÿí, è êîïüå ïðîñêîëüçíóëî ìåæäó óøåé êîíÿ è óäàðèëî êîíþ â íîãè, âåäü áûë Ñâÿòîñëàâ åùå ðåáåíêîì. È ñêàçàëè Ñâåíåëüä è Àñìóä: “Êíÿçü óæå íà÷àë. Ïîñëåäóåì æå, äðóæèíà, çà êíÿçåì!” È ïîáåäèëè äðåâëÿí”. Ñâåíåëüä — ãëàâíûé êèåâñêèé âîåâîäà, Àñìóä — âîñïèòàòåëü ìàëåíüêîãî îòíþäü íå âñåãäà ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ ïðîöåññ îäíîíàïðàâëåííûé è ïðîãðåññèâíûé. 30

Þíûé è õðàáðûé … ðåòðîãðàä Ïðî÷íîñòü ïñèõîëîãè÷åñêîãî êîìïëåêñà, ñôîðìèðîâàâøåãîñÿ ó Ñâÿòîñëàâà ïîä âëèÿíèåì âàðÿãà-”êîðìèëüöà” Àñìóäà è êîëëåêòèâíîãî åãî “îòöà” — âàðÿãî-ñëàâÿíñêîé êèåâñêîé äðóæèíû, áûëà ïðîäåìîíñòðèðîâàíà óæå â ïåðâûõ, â þíûå ãîäû âåëèêîãî êíÿçÿ, åãî ñòîëêíîâåíèÿõ ñ ìàòåðüþ-ðåãåíòøåé. Îëüãà, ñàìà ïðèíÿâøàÿ õðèñòèàíñòâî, óãîâàðèâàëà ëþáèìîãî ñûíà ïîñëåäîâàòü åå ïðèìåðó, îí æå îòêàçûâàëñÿ. Ëåòîïèñåö äîáàâëÿåò: “Åñëè æå êòî (èç ïîääàííûõ? — Ñ. Ð.) ïî ñâîåé âîëå ïîæåëàåò êðåñòèòüñÿ, òî íå çàïðåùàë, íî íàñìåõàëñÿ íàä íèì”. Îëüãà íå ïðåêðàùàëà ñâîèõ óãîâîðîâ, ñîáëàçíÿÿ ñûíà âíóòðåííèì óìèðîòâîðåíèåì, äàðîâàííûì åé íîâîé âåðîé (“ß, ñûíîê, ïîçíàëà Áîãà è ðàäóþñü”). Ñâÿòîñëàâ â òàêîé “ðàäîñòè” ÿâíî íå íóæäàëñÿ, îäíàêî ïðèâîäèë äðóãîé êîíòðàðãóìåíò: “Êàê ìíå îäíîìó ïðèíÿòü íîâóþ âåðó? Âåäü äðóæèíà ìîÿ íàä ýòèì ïîñìååòñÿ”. Îòìåòèì, ÷òî Ñâÿòîñëàâ îðèåíòèðóåòñÿ, èãíîðèðóÿ ìàòü (“Êàê ìíå îäíîìó…?”), íà ìíåíèå î ñåáå òîëüêî äðóæèíû, ïðè ýòîì èìåííî ÿçû÷åñêîé åå ÷àñòè (ñðåäè âàðÿãîâ-äðóæèííèêîâ áûëè óæå õðèñòèàíå). Íå óáåæäàåò Ñâÿòîñëàâà è ñëåäóþùèé àðãóìåíò Îëüãè, îòêðûâàþùèé ïåðåä íèì ïóòü, êîòîðûì âïîñëåäñòâèè ïîøåë åãî ñûí Âëàäèìèð I Ñâÿòîñëàâîâè÷, è íå âñïîìèíàÿ óæå î äðóãèõ âàðâàðñêèõ êîðîëÿõ òîé ýïîõè, íîðâåæñêèé êîíóíã Îëàô Ñâÿòîé: “Åñëè òû êðåñòèøüñÿ, äðóãèå äîëæíû áóäóò ïîñòóïèòü òàê æå”. Ìîæíî äîãàäàòüñÿ, êàêîâ áûë ïîäòåêñò äðóæèííûõ íàñìåøåê íàä êèåâñêèìè õðèñòèàíàìè: åñëè ïåðâîé êðåñòèëàñü êíÿãèíÿ, òî è äåëî ýòî íå ìóæñêîå, äëÿ ñëàáàêîâ... Ñåðüåçíûé, êòî ñïîðèò, äîâîä äëÿ þíîøè, ñòðåìÿùåãîñÿ ïîä ëþáîâíûì èãîì âëàñòíîé ìàòåðè óòâåðäèòü è çàùèòèòü ñâîå ìóæñêîå íà÷àëî. Îäíàêî, ïîâçðîñëåâ è íà÷èíàÿ ñàìîñòîÿòåëüíóþ ïîëèòèêó, íå äîëæåí ëè áûë Ñâÿòîñëàâ îñìûñëèòü çíà÷åíèå õðèñòèàíñòâà äëÿ áóäóùåãî ñâîåãî ãîñóäàðñòâà? Ìåæäó òåì îêàçàëîñü, ÷òî ñâîé âûáîð ìåæäó õðèñòèàíñòâîì è ÿçû÷åñòâîì îí ñäåëàë íàâñåãäà. Ñðàçó æå ïîñëå ïåðâîé áîëãàðñêîé âîéíû, êîãäà ìàòåðè åãî óæå íå áûëî â æèâûõ, Ñâÿòîñëàâ ïîêèäàåò ñâîþ ïîçèöèþ îòíîñèòåëüíîé âåðîòåðïèìîñòè è â 971 ã. íà÷èíàåò ðåïðåññèè ïðîòèâ õðèñòèàí-äðóæèííèêîâ. Êðàñî÷íî îïèñàííûå â ïîçäíèõ ëåòîïèñíûõ êîìïèëÿöèÿõ, ýòè êèåâñêèå ãîíåíèÿ íå âûçûâàëè îñîáîãî äîâåðèÿ ó èñòîðèêîâ, ïîêà â êîíöå 70-õ ãîäîâ XX â. íå áûëè îáíàðóæåíû îñòàòêè ðàçðóøåííîãî â X â. õðèñòèàíñêîãî õðàìà. Ñàì æå Ñâÿòîñëàâ äåéñòâèòåëü31

íî ðåâíîñòíî “èñïîëíÿë ÿçû÷åñêèå îáû÷àè”, êàê ñêàçàë î íåì ëåòîïèñåö.  ÷àñòíîñòè, âèçàíòèéñêèé õðîíèñò Ëåâ Äèàêîí ñîîáùàåò, ÷òî âî âðåìÿ îñàäû âèçàíòèéöàìè áîëãàðñêîãî ãîðîäà Äîðîñòîëà, ãäå áûë âûíóæäåí óêðûòüñÿ ñ äðóæèíîé Ñâÿòîñëàâ, ïîñëå êðîâîïðîëèòíîé âûëàçêè, íî÷üþ, ðóñè÷è “âûøëè íà ðàâíèíó è ïîäîáðàëè ñâîèõ ìåðòâåöîâ. Îíè íàãðîìîçäèëè èõ ïåðåä ñòåíîé, ðàçëîæèëè ÷àñòûå êîñòðû è ñîæãëè, çàêîëîâ ïðè ýòîì, ïî îáû÷àþ ïðåäêîâ, ìíîæåñòâî ïëåííûõ ìóæ÷èí è æåíùèí”, à äåòåé è ïåòóõîâ áðîñèëè â Äóíàé. Ìû ïðèó÷åíû ê ñòåðåîòèïó, ñîãëàñíî êîòîðîìó ìîëîäîé è ñìåëûé ãåðîé íå òîëüêî äîëæåí áîðîòüñÿ çà ñïðàâåäëèâîñòü, çàùèùàòü ñëàáûõ è ò. ï., íî è âñòàòü íà ñòîðîíó ïðîãðåññà. Ñâÿòîñëàâ æå äåëàåò âûáîð ñîâåðøåííî ïðîòèâîïîëîæíûé. Ñëåäóåò ñîãëàñèòüñÿ ñ Ê. Äîóñîíîì, êîòîðûé íàñòàèâàåò íà ãîñïîäñòâå â ïåðèîä ôîðìèðîâàíèÿ íîâîé åâðîïåéñêîé êóëüòóðû “îñòðîãî äóàëèçìà äâóõ êóëüòóð, äâóõ îáùåñòâåííûõ òðàäèöèé, äâóõ äóõîâíûõ ìèðî⠗ âîèíñòâåííîãî îáùåñòâà âàðâàðîâ ñî ñâîéñòâåííûì åìó êóëüòîì ãåðîèçìà è àãðåññèâíîñòè è ìèðíîãî îáùåñòâà õðèñòèàíñêîé öåðêâè ñ åå èäåàëàìè àñêåòèçìà è ñàìîîòðå÷åíèÿ…” Ëîãèêà Ñâÿòîñëàâà ïîíÿòíà, íî áûë ëè åãî âûáîð îïòèìàëüíûì äëÿ Êèåâñêîãî ãîñóäàðñòâà, êîòîðûì îí óïðàâëÿë?

Îòñóòñòâèå ïàòðèîòè÷åñêîé êèåâñêîé èëè ñëàâÿíñêîé èäåè Ïîñëå ïåðâîãî ïîõîäà íà Áàëêàíû Ñâÿòîñëàâ ïðîèçíîñèò ðå÷ü, îáðàùàÿñü ê ìàòåðè è áîÿðàì: “Íå ëþáî ìíå â Êèåâå æèòü, à õî÷ó æèòü â Ïåðåÿñëàâöå íà Äóíàå, ïîòîìó ÷òî òàì ñåðåäèíà çåìëè ìîåé è ïîòîìó ÷òî òóäà âñå äîáðîå ñõîäèòñÿ: îò ãðåêîâ äðàãîöåííûå òêàíè, çîëîòî, âèíî è ðàçíîîáðàçíûå ôðóêòû, îò ÷åõîâ è îò âåíãðîâ ñåðåáðî è êîíè, èç Ðóñè æå ìåõà è âîñê, è ìåä, è ðàáû”. Ãîñóäàðñòâåííûé ïðîåêò Ñâÿòîñëàâà äîïóñêàåò ïî ìåíüøåé ìåðå äâà èñòîëêîâàíèÿ. Ïåðâîå: ïðåäïîëàãàëîñü çàâîåâàíèå âñåõ íàçâàííûõ íàðîäîâ, è òîãäà ðå÷ü èäåò î ïðîåêòå èìïåðèè, ñðàâíèìîé ñ ñîçäàííîé Àëåêñàíäðîì Ìàêåäîíñêèì, êîòîðîìó ìîëîäîé êèåâñêèé êíÿçü, íàäî äóìàòü, ïîäðàæàë. Âòîðîå, ïðåäïîëàãàþùåå çàìûñåë ïîñêðîìíåå: íà Äóíàå ñîçäàåòñÿ íîâàÿ ìåòðîïîëèÿ, Êèåâñêàÿ Ðóñü îñòàåòñÿ ïîäâëàñòíîé Ñâÿòîñëàâó òåððèòîðèåé, à ñ ÷åõàìè, âåíãðàìè è âèçàíòèéöàìè âåäåòñÿ òîðãîâëÿ äîñòàâëåííûìè èç äðåìó÷èõ ãëóáèí îò÷èçíû òðàäèöèîííûìè âàðâàðñêèìè òîâàðàìè — ìåõàìè, âîñêîì, ìåäîì è, êàê íè ãðóñòíî, ðàáàìè. Ñõîäñòâî ñ èçâåñòíûì âîñòî÷íûì ïðîåêòîì Åêàòåðèíû II çäåñü òîëüêî âíåøíåå: ðå÷ü íå èäåò î ïðîäâèæåíèè Ðóñè íà Áàëêàíû è â Ìàëóþ 32

Àçèþ, íî î òèïè÷íîì íîðìàííñêîì çàâîåâàòåëüíîì ïðîåêòå, îñóùåñòâëåííîì, âïîñëåäñòâèè, íàïðèìåð, â Àíãëèè. Îòñóòñòâèå ó àâòîðà ïðîåêòà ìàëåéøèõ ñëåäîâ êèåâñêîãî ïàòðèîòèçìà òåì óäèâèòåëüíåå, ÷òî îí ïåðâûé â äèíàñòèè Ðþðèêîâè÷åé ïîëó÷èë òðàäèöèîííîå ñëàâÿíñêîå êíÿæåñêîå èìÿ. Îäíàêî è âî âðåìÿ áîëãàðñêîé êîìïàíèè íå áûëî äàæå ïîïûòêè îïåðåòüñÿ íà èäåþ ýòíè÷åñêîé áëèçîñòè, ñëàâÿíñêîãî åäèíñòâà “ðóñè” è áîëãàð, â ïðîòèâîâåñ ÷óæàêàì ãðåêàì. Åñëè, ñîãëàñíî êëàññèôèêàöèè õàðüêîâñêîãî òåîðåòèêà ìåíåäæìåíòà Ô. Ð. Äóíàåâñêîãî, ýòó ñåíñàöèîííóþ ðå÷ü ïåðåä çàèíòåðåñîâàííûìè ëèöàìè ñëåäóåò îòíåñòè ê ïîäãîòîâèòåëüíîé ôàçå, òî “èíèöèàöèþ, ò. å. âîïëîùåíèå ïðîåêòà àäìèíèñòðàòèâíîé ñòðóêòóðû â ïåðâûõ ðåàëüíûõ äåéñòâèÿõ” íà÷èíàëè óæå ðàñïîðÿæåíèÿ Ñâÿòîñëàâà ïåðåä âòîðûì Áîëãàðñêèì ïîõîäîì: îí íàçíà÷àåò ìàëîëåòíèõ ñûíîâåé íàìåñòíèêàìè — ßðîïîëêà â Êèåâ, Îëåãà â Îâðó÷, à Âëàäèìèðà â Íîâãîðîä. Ïîñìîòðèì òåïåðü, êàêèìè óïðàâëåí÷åñêèìè ðåñóðñàìè îáëàäàë ìîëîäîé êíÿçü äëÿ ðåàëèçàöèè ïðîâîçãëàøåííîãî ïðîåêòà õîòÿ áû â áîëåå ñêðîìíîé åãî âåðñèè. Ðå÷ü èäåò ïðåæäå âñåãî î ÷åëîâå÷åñêèõ ðåñóðñàõ, êîòîðûå “ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé ñîâîêóïíîñòü ðàçëè÷íûõ êà÷åñòâ ëþäåé, îïðåäåëÿþùèõ èõ îáùóþ òðóäîñïîñîáíîñòü ê ïðîèçâîäñòâó ìàòåðèàëüíûõ è äóõîâíûõ áëà㔠(Ã. Â. Ùåêèí). Ðàçóìååòñÿ, â IX â. êèåâñêèé âåëèêèé êíÿçü îáëàäàë êóäà ìåíüøèìè âîçìîæíîñòÿìè äëÿ ìîáèëèçàöèè ýòèõ ðåñóðñîâ, ÷åì ìåíåäæåð ñîâðåìåííîé êðóïíîé êîðïîðàöèè, îäíàêî ïîó÷èòåëüíî ïðèñìîòðåòüñÿ, êàêèå èç ñîáñòâåííûõ “êà÷åñò┠ðåàëèçîâàë îí ñàì è íà êàêèå ÷åëîâå÷åñêèå ðåñóðñû ïîäâëàñòíîãî åìó ãîñóäàðñòâà ðåàëüíî îïèðàëñÿ.

Âîåíà÷àëüíèê-“äåìîêðàò” è òðèáóí-äåìàãîã Ìíîãèì èç ÷èòàòåëåé íàâåðíÿêà çàïîìíèëàñü áëåñòÿùàÿ ïî ôîðìå ëåòîïèñíàÿ õàðàêòåðèñòèêà Ñâÿòîñëàâà: “Êîãäà Ñâÿòîñëàâ âûðîñ è âîçìóæàë, íà÷àë îí ñîáèðàòü âîèíîâ ìíîãèõ è õðàáðûõ, è ëåãêî, êàê ãåïàðä ïåðåäâèãàÿñü, ìíîãî âîåâàë.  ïîõîäàõ âîçîâ çà ñîáîþ íå âîçèë, è äàæå êîòåë íå áðàë, è íå âàðèë ìÿñî, íî, òîíêî ïîðåçàâ êîíèíó, çâåðèíó èëè ãîâÿäèíó, èñïåêàë íà óãëÿõ è åë. Íå èìåë è øàòðà, íî ïîäñòèëàë ïîòíèê è ñåäëî ñòàâèë ïîä ãîëîâó. Òàêîâû æå è âñå åãî âîèíû áûëè”. Î òîì, ÷òî Ñâÿòîñëàâ âî âðåìÿ âîåííûõ äåéñòâèé äåéñòâèòåëüíî ïðèäåðæèâàëñÿ òàêèõ äåìîêðàòè÷åñêèõ îáû÷àåâ, ñâèäåòåëüñòâóåò è ãðå÷åñêèé õðîíèñò Ëåâ Äèàêîí: íà âñòðå÷ó ñ èìïåðàòîðîì Öèìèñõèåì ïîñëå çàêëþ÷åíèÿ ìèðà Ñâÿòîñëàâ ïðèïëûë íà ÷åëíå, ïðè ýòîì ãðåá âìåñòå ñ äðóãèìè è âíåøíå îòëè÷àëñÿ îò ñâîèõ âîèíîâ òîëüêî îòíîñèòåëüíîé ÷èñòîòîé òàêèõ æå ïîëîòíÿíûõ îäåæä è çîëîòîé ñåðüãîé â óõå. Íåäà33

ðîì æå Ì. Ñ. Ãðóøåâñêèé íàçâàë åãî “÷èñòûì çàïîðîæöåì íà êèåâñêîì ïðåñòîëå”. Òàêîé âíåøíèé äåìîêðàòèçì ñ ÿâíûì ïðèâêóñîì äåìàãîãèè (âåäü âçàìåí òðåáóåòñÿ áåççàâåòíîå ïîâèíîâåíèå) áóäåò ñâîéñòâåí âïîñëåäñòâèè Ñóâîðîâó, — è äàæå òàêîìó óæ, êàçàëîñü áû, åñòåñòâåííîìó äåìîêðàòó, êàê ×àïàåâ, î ÷åì íå çàáûë óïîìÿíóòü â ñâîåì çàáûòîì òåïåðü ðîìàíå Ä. È. Ôóðìàíîâ. Îäíàêî Ñâÿòîñëàâ ïðèâëåêàë ê ñåáå ñåðäöà äðóæèííèêîâ íå òîëüêî òåì, ÷òî ðàçäåëÿë â ïîõîäå èõ áûò, íî è îáåùàíèåì ïîëíîñòüþ ðàçäåëèòü ñ íèìè è èõ ñóäüáó.  ëåòîïèñè ïðåä ðåøàþùåé áèòâîé ñ ïðåâîñõîäÿùèìè ñèëàìè âèçàíòèéöåâ êíÿçü ãîâîðèò äðóæèíå: “À ÿ ïîéäó âïåðåäè âàñ. Åñëè ìîÿ ãîëîâà ëÿæåò, ñàìè ðåøàéòå, ÷òî âàì äåëàòü”.  ïåðåñêàçå Ëüâîì Äèàêîíîì ýòîé æå èëè ïîäîáíîé åé ðå÷è Ñâÿòîñëàâà âîçíèêàåò åùå îäèí äåìàãîãè÷åñêèé ìîòèâ: îáîäðÿÿ âîèíîâ, âåëèêèé êíÿçü íàïîìèíàåò èì î “ñëàâå, êîòîðàÿ øëà çà ðóññêèì âîéñêîì”. Î êàêîé ñëàâå ðå÷ü?  ãëàçàõ òåõ æå ãðåêîâ âîèíû Ñâÿòîñëàâà çàñëóæèëè ñëàâó ñâèðåïûõ âàðâàðîâ, ñîâåðøèâøèõ íåñêîëüêî óäà÷íûõ íàáåãîâ íà îêðåñòíîñòè Êîíñòàíòèíîïîëÿ — è òîëüêî. Ñëåäîâàòåëüíî, ðå÷ü øëà î âîèíñêîé ñëàâå âíóòðåííåãî, òàê ñêàçàòü, èçãîòîâëåíèÿ, èíûìè ñëîâàìè, î ïðîïàãàíäèñòñêîì ïðîäóêòå äëÿ äîìàøíåãî óïîòðåáëåíèÿ — ÿñòâå, ïîäîáíûõ êîòîðîìó íåìàëî ãîòîâèòñÿ è íà ñîâðåìåííûõ ïîëèòè÷åñêèõ êóõíÿõ. Èòàê, äðóæèííîå âîñïèòàíèå, âîèíñêèé “äåìîêðàòèçì”, çàæèãàòåëüíûå äåìàãîãè÷åñêèå ðå÷è, ëè÷íîå îáàÿíèå è òàëàíò âîåíà÷àëüíèêà — âñåãî ýòîãî áûëî äîñòàòî÷íî, ÷òîáû ñîáðàòü “âîèíîâ ìíîãèõ è õðàáðûõ” (ïî ñâèäåòåëüñòâó Ëüâà Äèàêîíà, ñðåäè óáèòûõ íàõîäèëè è æåíùèí â ìóæñêîé îäåæäå) è áðîñèòü èõ â êðîâîïðîëèòíûå áîè. Ýòîãî îêàçàëîñü äîñòàòî÷íî è äëÿ òîãî, ÷òîáû çàâîåâàòü â ïåðâîì áàëêàíñêîì ïîõîäå Áîëãàðèþ. Íî Ñâÿòîñëàâ îêàçàëñÿ ñîâåðøåííî íåñïîñîáíûì óäåðæàòü çàâîåâàííîå. Âî-ïåðâûõ, ïîòîìó ÷òî áûë îí, íåñîìíåííî, õàðèçìàòè÷åñêèì ãîñóäàðåì, íî âîçäåéñòâèå åãî õàðèçìû îãðàíè÷èâàëîñü äðóæèíîé.  êèåâñêîì áîÿðñòâå è ãîðîæàíàõ ïðèîáðåë îí, íàïðîòèâ, ÿâíóþ îïïîçèöèþ, íåëèöåïðèÿòíîå ìíåíèå êîòîðîé î âåëèêîì êíÿçå ëåòîïèñåé âêëàäûâàåò â óñòà “êèåâëÿí”, îòïðàâèâøèõ ãîíöà èç îñàæäåííîãî ïå÷åíåãàìè Êèåâà ê Ñâÿòîñëàâó â Áîëãàðèþ: “Òû, êíÿçü, ÷óæóþ çåìëþ èùåøü è åå îõðàíÿåøü, à ñâîåþ ïðåíåáðåãàåøü…”. Âî-âòîðûõ, â çàâîåâàííîé Áîëãàðèè Ñâÿòîñëàâ íå ñäåëàë, ïî-âèäèìîìó, íè÷åãî, ÷òîáû âûçâàòü ê ñåáå ñèìïàòèè áîëãàðñêîãî íàñåëåíèÿ. Íàïðîòèâ, Ñâÿòîñëàâ íàñòîëüêî îæåñòî÷èë áîëãàð ïðîòèâ ñåáÿ (Ïðåñëàâ, íàïðèìåð, îí 34

âçÿë “íà êîïüå”, ò. å. îòäàë íà ðàçãðàáëåíèå è â ïîëíîþ âëàñòü ñâîåìó âîéñêó, à â Ôèëèïïîïîëå ïîñàäèë íà êîë 20 òûñÿ÷ æèòåëåé), ÷òî òå, äî ýòîé âîéíû íåïðèìèðèìûå ïðîòèâíèêè âèçàíòèéöåâ, òåïåðü ïîìîãàëè èìïåðàòîðó Öèìèñõèþ èçãíàòü íîâîãî çàâîåâàòåëÿ, êàê ìîãëè. Äàæå ñèìïàòèçèðóþùèé Ñâÿòîñëàâó ëåòîïèñåö ãîâîðèò î òîì, ÷òî ãîðîäà, âçÿòûå èì â ýòîé âîéíå, “ñòîÿò è äîíûíå ïóñòû”. Âûíóæäåííûé ïîêèíóòü Áàëêàíû, Ñâÿòîñëàâ íå ïðèäóìàë íè÷åãî ëó÷øåãî, êàê ïîîáåùàòü â áóäóùåì âåðíóòüñÿ ê òîé æå ïîëèòèêå, òîëüêî ñ êîëè÷åñòâåííûì óñèëåíèåì: “Ïîéäó íà Ðóñü, ïðèâåäó åùå áîëüøå äðóæèíû”. Ñâÿòîñëàâà íå ñìîã âûïîëíèòü ñâîå íàìåðåíèå, ïîòîìó ÷òî â ïóòè íà Ðóñü åãî ïîãóáèëî îäíî èç ïðîòèâîðå÷èé â åãî, êàçàëîñü áû, òàêîì öåëüíîì õàðàêòåðå.

Íåæåëàíèå áðîñèòü äîáû÷ó êàê ïðè÷èíà ãèáåëè êíÿçÿ-ðûöàðÿ Åñòü â ëåòîïèñíîé õàðàêòåðèñòèêå Ñâÿòîñëàâà äåòàëü, êîòîðàÿ ïîâåðãëà áû â øîê Í. Ìàêèàâåëëè, åñëè áû ïðîñëûøàë îí îá ýòîì îáûêíîâåíèè äàëåêîãî ïðåäêà âåëèêèõ êíÿçåé Ìîñêîâèè. Ñâÿòîñëàâ ïðåäóïðåæäàë âðàãîâ: “Õî÷ó èäòè íà âàñ”. Ñîãëàñíî ëåòîïèñè, äåìîíñòðèðóåò îí è ðûöàðñòâåííîå ïðåíåáðåæåíèå ê áîãàòñòâó: àáñîëþòíî ðàâíîäóøíûé ê çîëîòó è äîðîãèì îäåæäàì, ïîñëàííûì åìó â äàð ãðå÷åñêèì èìïåðàòîðîì, âåëèêèé êíÿçü ñ âîñòîðãîì ïðèíèìàåò ïîäàðåííîå åìó îðóæèå. Íî âîò Ñâÿòîñëàâ âîçâðàùàåòñÿ íà Ðóñü. Íà ëàäüÿõ îí ïîäíèìàåòñÿ ïî Äíåïðó ê ïîðîãàì, îäíàêî îòöîâñêèé åùå âîåâîäà Ñâåíåëüä, âûñëàâøèé, î÷åâèäíî, ðàçâåäêó, ñîâåòóåò åìó: “Îáîéäè, êíÿçü, íà êîíÿõ îêîëî, ïîòîìó ÷òî ñòîÿò ïå÷åíåãè íà ïîðîãàõ”. Ñâÿòîñëàâ íå ñëóøàåò åãî, ïîäïëûâàåò íà ëàäüÿõ ê ïîðîãàì, ò. å. ê òîìó ìåñòó, ãäå íàäî ðàçãðóæàòü ëàäüè è ïåðåòàñêèâàòü èõ âîëîêîì, è óáåæäàåòñÿ, ÷òî ïå÷åíåãè íå äàäóò åìó ïðîéòè. Òîãäà îí âîçâðàùàåòñÿ ê óñòüþ Äíåïðà è âåñíîé, ïîñëå ãîëîäíîé çèìîâêè, ïûòàåòñÿ ïðîáèòüñÿ ó ïîðîãîâ ñèëîé — è ïîãèáàåò, à ïîáåäèòåëü, ïå÷åíåæñêèé õàí Êóðÿ âåëèò ñäåëàòü èç åãî ÷åðåïà ÷àøó è ïüåò èç íåå. Êðàñî÷íîñòü ýòîé ïîñëåäíåé äåòàëè (âèäèìî, äîñòîâåðíîé, ïîòîìó ÷òî òðåìÿ ñòîëåòèÿìè ðàíåå äðóãîé òþðêñêèé õàí, ×åóíó, ïîñòóïèë òàê æå ñ ãîëîâîé ñâîåãî âðàãà êíÿçÿ Ìèâîòó) òàê çàâîðàæèâàåò ñîâðåìåííîãî ÷èòàòåëÿ ëåòîïèñè, ÷òî îí çàáûâàåò óäèâèòüñÿ íàñòîé÷èâîñòè Ñâÿòîñëàâà, æåëàâøåãî äîñòèãíóòü Êèåâà èìåííî Äíåïðîì è íà ëàäüÿõ. Îáúÿñíåíèå, îäíàêî, ïðîñòîå: Ñâÿòîñëàâ, êîíå÷íî æå, ìîã îáîéòè ïîðîãè ïî ñòåïè, íà êîíÿõ, íî òîãäà ïðèøëîñü áû áðîñèòü áîëüøóþ 35

÷àñòü âçÿòîé â Áîëãàðèè è â Âèçàíòèè äîáû÷è. È ýòî ðûöàðü, âîèíàñêåò, äåìîíñòðèðóþùèé ïðåçðåíèå ê áîãàòñòâó… Áûòü ìîæåò, äåëî íå â ïðèìèòèâíîé æàäíîñòè, à â òîì, ÷òî äîáðîâîëüíûé îòêàç îò òðîôååâ Ñâÿòîñëàâ ñ÷åë áû óðîíîì äëÿ ñâîåé ÷åñòè? Òðóäíî â ýòî ïîâåðèòü, ïîòîìó ÷òî î òàêîé äåòàëè êíÿæåñêîãî êîäåêñà ÷åñòè ìîë÷àò äðóãèå äðåâíåðóññêèå èñòî÷íèêè, à ⠓Ñëîâå î ïîëêó Èãîðåâå” ïðÿìî ïðîñëàâëÿþòñÿ äðóæèííèêè, êîòîðûå çàõâà÷åííûìè ó ïîëîâöåâ äîðîãèìè îäåæäàìè ñðàçó æå “íà÷àëè ìîñòû ìîñòèòü ïî áîëîòàì è ãðÿçè”.

Îáðå÷åííîñòü Ñâÿòîñëàâà Ýòî ìîæåò ïîêàçàòüñÿ íåîæèäàííûì, íî äàæå åñëè áû Ñâÿòîñëàâ è ïîñëåäîâàë ìóäðîìó ñîâåòó Ñâåíåëüäà, îí âñå ðàâíî åäâà ëè ñóìåë áû äîæèòü äî ñòàðîñòè. Òÿæêèé ãðóç ñîâåðøåííûõ èì îøèáîê â óïðàâëåíèè ëþäüìè ïðàêòè÷åñêè íå îñòàâëÿë åìó øàíñîâ. Ðîêîâîé âåðîèñïîâåäíûé âûáîð íå òîëüêî ëèøàë âåëèêîãî êíÿçÿ âîçìîæíîñòè âçàèìîïîíèìàíèÿ ñ ãðå÷åñêèìè è áîëãàðñêèìè õðèñòèàíàìè, íî è ïîîùðÿë åãî ïðèðîäíóþ æåñòîêîñòü. Ñòàâ êóìèðîì ñîáñòâåííîé äðóæèíû, Ñâÿòîñëàâ âûçâàë ðàçäðàæåíèå ñòàðøèõ äðóæèííèêîâ, ëèøèëñÿ âîçìîæíîñòè çàâîåâàòü ñèìïàòèþ ó ïðîñòûõ êèåâëÿí, êîòîðûì åãî ïîëèòèêà áûëà ÷óæäîé, à íåîáäóìàííûì òåððîðîì âûçâàë ê ñåáå íåíàâèñòü ó áîëãàð, êîòîðûå ìîãëè áû ñòàòü åñòåñòâåííûìè ñîþçíèêàìè Ðóñè ñ áîðüáå ñ Âèçàíòèåé. Îñòàíüñÿ Ñâÿòîñëàâ â æèâûõ, îí íå çàäóìàëñÿ áû îáðóøèòü òåððîð è íà íåäîâîëüíûõ èì êèåâëÿí. Ëþáîïûòíî, îäíàêî, ÷òî îí óñïåë óæå äàòü èì â ðóêè ìîùíîå ïðîòèâ ñåáÿ îðóæèå. Ðå÷ü èäåò î ïîñëåäíåé óïðàâëåí÷åñêîé îøèáêå Ñâÿòîñëàâà.  îòëè÷èå îò ñâîåãî îòöà Èãîðÿ Ðþðèêîâè÷à Ñâÿòîñëàâ ïðåíåáðåã áèîëîãè÷åñêèì àñïåêòîì ïðîáëåìû ïðåñòîëîíàñëåäèÿ: òðè ñûíà, ðîæäåííûå èì â ìîëîäîñòè, äîñòèãëè çðåëîñòè è æåëàíèÿ âëàñòâîâàòü â ãîäû, êîãäà ñàì Ñâÿòîñëàâ äîëæåí áûë ïåðåæèâàòü ðàñöâåò. Êðîâàâàÿ óñîáèöà ìåæäó áðàòüÿìè íà÷àëàñü óæå â 985 ã., ÷åðåç ïÿòü ëåò ïîñëå ãèáåëè îòöà.  íåé ïîëåãëè ãîëîâû Îëåãà è ßðîïîëêà, íî êòî çíàåò, îñòàíüñÿ Ñâÿòîñëàâ æèâ, íå íà÷àëè ëè áû ñ íåãî? Ïîñëåäóþùèå äâà ñòîëåòèÿ ïîêàçàëè, ÷òî êèåâëÿíå óìåþò óñïîêàèâàòü íåóãîäíûõ æåñòîêèõ ïðàâèòåëåé.

36

Âëàäèìèð I Ñâÿòîñëàâîâè÷: Õàðèçìàòè÷åñêèé ðåôîðìàòîð Ðóñè Âëàäèìèð I Ñâÿòîñëàâîâè÷, îí æå “ðàâíîàïîñòîëüíûé è âåëèêèé êíÿçü Âëàäèìèð, âî ñâÿòîì êðåùåíèè Âàñèëèé”, — îäèí èç íàèáîëåå èçâåñòíûõ, ïîèñòèíå âñåíàðîäíî ïðîñëàâëåííûõ äåÿòåëåé äðåâíåðóññêîé èñòîðèè, åãî îáðàçó ïîñâÿùåíà îãðîìíàÿ ëèòåðàòóðà. È âñå-òàêè âçãëÿä ñî ñòîðîíû èñòîðèè ìåíåäæìåíòà ñìîæåò îñâåòèòü òå ãðàíè äåÿòåëüíîñòè ýòîé ìíîãîñòîðîííåé è íåîáû÷íîé ëè÷íîñòè, êîòîðûå äî ñèõ ïîð ïî ðàçíûì ïðè÷èíàì íå ïðèâëåêàëè âíèìàíèÿ èñòîðèêîâ è àãèîãðàôîâ.

Ñåêðåòû âîñõîæäåíèÿ âíåáðà÷íîãî ñûíà Ìàëóøè Èñòîðèêè, àêöåíòèðóþùèå “íèçêîå” ïðîèñõîæäåíèå ãåðîÿ ýòèõ çàìåòîê, ññûëàþòñÿ íà ýïèçîä “Ïîâåñòè âðåìåííûõ ëåò” ïîä 980 ã., â êîòîðîì, ïîñâàòàâøèñü ê Ðîãíåäå, äî÷åðè ïîëîöêîãî êíÿçÿ Ðîãâîëîäà, îí ïîëó÷àåò îòêàç â òàêîé ôîðìå: “Íå õî÷ó ðàçóâàòü ñûíà ðàáû”. Ïðè ýòîì îáû÷íî îïóñêàåòñÿ êîíåö ôðàçû ãîðäîé êíÿæíû: “…à çà ßðîïîëêà õî÷ó”.  êîíòåêñòå èñòî÷íèêà ðå÷ü èäåò íå î ðåàëüíîì ðàáñêîì ïðîèñõîæäåíèè Âëàäèìèðà, â òî âðåìÿ êíÿçÿ Íîâãîðîäñêîãî, à î òîì, ÷òî èç äâóõ ñûíîâåé Ñâÿòîñëàâà Ðîãíåäà âûáðàëà áîëåå ðîäîâèòîãî. Åñëè ßðîïîëê áûë ñòàðøèì ñûíîì, ðîæäåííûì îäíîé èç “çàêîííûõ” (ò. å. âçÿòûõ â æåíû ñ ñîáëþäåíèåì ñâàäåáíûõ îáðÿäîâ) ñóïðóã åãî îòöà, òî Âëàäèìèð — ìëàäøèì è âíåáðà÷íûì. Ïðè ýòîì åãî ìàòü Ìàëóøó (èçâåñòíûé ëèíãâèñò è èññëåäîâàòåëü ëåòîïèñåé À. À. Øàõìàòîâ äóìàë, ÷òî åå íàñòîÿùåå èìÿ — Ìàëôðèä, îò Malmfrid), êëþ÷íèöó êíÿãèíè Îëüãè, åäâà ëè óìåñòíî íàçûâàòü, êàê ýòî äåëàþò íåêîòîðûå èñòîðèêè, “íàëîæíèöåé”: ñóäÿ ïî âñåìó, îíà ñòàëà îáúåêòîì, ñêàæåì òàê, êðàòêîâðåìåííîãî óâëå÷åíèÿ âåëèêîãî êíÿçÿ. Ïîñêîëüêó æå Ñâÿòîñëàâ ïðèçíàë ðåáåíêà Ìàëóøè ñâîèì (ñóäÿ ïî ãîðäîìó êíÿæåñêîìó èìåíè, äàííîìó ìëàäåíöó, ïðîèçîøëî ýòî åùå äî åãî ðîæäåíèÿ), ìàëåíüêèé Âëàäèìèð, ñîãëàñíî âàðÿæñêîé òðàäèöèè, ñîõðàíÿâøåéñÿ è Ðþðèêîâè÷àìè, ïîëó÷èë òå æå ïðàâà, ÷òî è ñûíîâüÿ îò çàêîííûõ æåí. Îäíàêî, êàê è âî âñå âðåìåíà, ïðàâà íàäî åùå è îñóùåñòâèòü. Ïåðâûé øàã â ýòîì íàïðàâëåíèè þíûé êíÿæè÷ äåëàåò â 970 ã., êîãäà åìó íåò åùå è äåñÿòè, è ïîìîãàåò åìó â ýòîì ðîäíÿ ñî ñòîðîíû ìàòåðè, à êîíêðåòíî — äÿäÿ Äîáðûíÿ Ìàëêîâè÷, ñûí èçâåñòíîãî òîëüêî ïî 37

èìåíè Ìàëêà Ëþáå÷àíèíà è äðóæèííèê Ñâÿòîñëàâà. Âåëèêèé êíÿçü, çàíÿòûé âîéíîé â Áîëãàðèè, îñòàâëÿåò âìåñòî ñåáÿ â Êèåâå, íàìåñòíèêîì, ñòàðøåãî ñûíà ßðîïîëêà, à Îëåãà — â Äðåâëÿíñêîé çåìëå. Ñîãëàñíî êèåâñêîìó äðóæèííîìó ïðåäàíèþ, ïåðåñêàçàííîìó äðåâíåðóññêèì ëåòîïèñöåì ïîä 970 ã., äåëåãàöèÿ íîâãîðîäöåâ ïðîñèò êíÿæè÷à è äëÿ ñâîåãî ãîðîäà, óãðîæàÿ: “Åñëè íå ïîéäåòå ê íàì, òî íàéäåì ñåáå êíÿçÿ”. Ñâÿòîñëàâ áóäòî áû îòâå÷àåò: “Åñëè êòî ê âàì ïîéäåò”. ßðîïîëê è Îëåã, åñòåñòâåííî, îòêàçûâàþòñÿ, è òîãäà Äîáðûíÿ ñîâåòóåò íîâãîðîäöàì: “Ïðîñèòå Âëàäèìèðà”. Òàê ìàëü÷èê Âëàäèìèð ñòàíîâèòñÿ íîâãîðîäñêèì êíÿçåì. Ïîëèòè÷åñêàÿ êîìáèíàöèÿ, êîãäà õóäîðîäíàÿ ðîäíÿ ïî ìàòåðè ïðåòåíäåíòà íà ïðåñòîë ïîìîãàåò åìó, ÷òîáû â ñëó÷àå óñïåõà è î ñåáå íå çàáûòü, âïîñëåäñòâèè ìíîãîêðàòíî ïîâòîðÿëàñü â ðóññêîé èñòîðèè, à ñ îñîáåííîé ÿðêîñòüþ — ïðè âîöàðåíèè Ïåòðà I. Ñâîåîáðàçèå ïîìîùè, îêàçàííîé Äîáðûíåé Âëàäèìèðó-êíÿæè÷ó, ïðåæäå âñåãî â òîì, ÷òî çäåñü âñòðåòèëèñü äâå ïî-íàñòîÿùåìó ÿðêèå ëè÷íîñòè, âåäü èìåííî Äîáðûíÿ Ìàëêîâè÷, ïî ïî÷òè åäèíîäóøíîìó ìíåíèþ èñòîðèêîâ, áûë ïðîñëàâëåí áûëèííûì ýïîñîì êàê áîãàòûðü Äîáðûíÿ Íèêèòè÷. Òàêæå îðèãèíàëüíî â îñóùåñòâëåíèè ýòîé òðàäèöèîííîé êîìáèíàöèè, ÷òî è ïîñëå ïðèçâàíèÿ Âëàäèìèðà íîâãîðîäöàìè Äîáðûíÿ îñòàëñÿ ãëàâíûì ïîìîùíèêîì Âëàäèìèðà è åãî ñîâåòíèêîì, ïðè÷åì ýòó ïîñëåäíþþ ôóíêöèþ äÿäÿ âåëèêîãî êíÿçÿ ñîõðàíèë è òîãäà, êîãäà Âëàäèìèð âîçìóæàë è ñàìîñòîÿòåëüíî îïðåäåëÿë ïîëèòèêó. Âëàäèìèð âîîáùå — è â ýòîì, ïî-âèäèìîìó, îäèí èç ñåêðåòîâ åãî áëåñòÿùåãî æèçíåííîãî óñïåõà — óìåë ïîñëåäîâàòü äîáðîìó ñîâåòó è ñêëîíåí áûë ñîáèðàòü âîêðóã ñåáÿ ëþäåé, êîòîðûå ñìîãóò â òðóäíîé ñèòóàöèè ýòîò ñîâåò äàòü. Ëåòîïèñåö ñïåöèàëüíî ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî Âëàäèìèð “ëþáèë äðóæèíó, è ñ íåþ äóìàë îá óñòðîéñòâå ãîñóäàðñòâà, è î çàêîíàõ ãîñóäàðñòâà, è î âîéíàõ” (ïîä 996 ã.).  ïîëèòèêå Âëàäèìèðà-ÿçû÷íèêà âàðâàðñêîå ïðÿìîäóøèå ãðîòåñêíî ñîñåäñòâîâàëî ñ èçîùðåííûì “ìàêèàâåëëèçìîì äî Ìàêèàâåëëè”. Îñîáåííî ÿðêî ýòà åãî îñîáåííîñòü ïðîÿâèëàñü â ôåîäàëüíîé âîéíå, âñïûõíóâøåé ïîñëå ãèáåëè Ñâÿòîñëàâà ìåæäó åãî ñûíîâüÿìè. Çà÷èíùèêîì óñîáèöû áûë ñòàðøèé áðàò Âëàäèìèðà, ßðîïîëê. Ïîñëå òîãî êàê â íåé ïîãèá ñðåäíèé áðàò, Îëåã, Âëàäèìèð áëàãîðàçóìíî óáåæàë “çà ìîðå”, â Ñêàíäèíàâèþ. Âåðíóâøèñü ÷åðåç äâà ãîäà â Íîâãîðîä ñ ñîáðàííîé çà ìîðåì âàðÿæñêîé äðóæèíîé, Âëàäèìèð ïðîãîíÿåò îñòàâëåííûõ òàì ßðîïîëêîì “ïîñàäíèêî┠è, ÿâíî ïîäðàæàÿ çíàìåíèòîé ôîðìóëå îòöà, âåëèò ïåðåäàòü áðàòó: “Âëàäèìèð èäåò íà òåáÿ, 38

ãîòîâüñÿ ñ íèì áèòüñÿ”. Îäíàêî, íåñìîòðÿ íà ÷èñëåííîå ïðåèìóùåñòâî âîéñêà Âëàäèìèðà, ñ õîäó Êèåâ, ãäå “çàòâîðèëñÿ” ßðîïîëê, âçÿòü íå óäàëîñü. Òîãäà Âëàäèìèð íà÷èíàåò óæå äàëåêî íå ðûöàðñòâåííóþ èíòðèãó: òàéíî ïåðåòÿãèâàåò íà ñâîþ ñòîðîíó Áëóäà, âîåâîäó ßðîïîëêà, è ñ åãî êîâàðíîé ïîìîùüþ âûìàíèâàåò ßðîïîëêà âíà÷àëå èç Êèåâà, ãäå òîãî ïîääåðæèâàëî íàñåëåíèå, à ïîñëå èç íåïðèñòóïíîãî çàìêà Ðîäåíü. ßðîïîëê ïðåäàòåëüñêè óáèò, è Í. Ìàêèàâåëëè ìîã áû ñêàçàòü â îïðàâäàíèå ïîáåäèòåëÿ, ÷òî, ñîâåðøèâ çëîäåÿíèÿ, íåîáõîäèìûå äëÿ çàõâàòà âëàñòè, îí õîòü íå ñòàë ïîâòîðÿòü èõ â äàëüíåéøåì ïðàâëåíèè. Îäíàêî äëÿ íàñ èíòåðåñåí äðóãîé ìîðàëüíûé àñïåêò ñëó÷èâøåãîñÿ. Âåäü Âëàäèìèð, ñêëîíÿÿ âîåâîäó Áëóäà íà ïðåäàòåëüñòâî, îáåùàë ïî÷èòàòü åãî, ñëîâíî âòîðîãî îòöà, è âîçäàòü “÷åñòü âåëèêóþ”. Èñïîëíèë ëè îí îáåùàíèå? Öèíè÷íûé ôëîðåíòèåö â ãëàâå òðàêòàòà “Ãîñóäàðü”, íàçâàííîé “Î òîì, êàê ãîñóäàðè äîëæíû äåðæàòü ñëîâî”, ïðèõîäèò ê âûâîäó, ÷òî “ðàçóìíûé ïðàâèòåëü íå ìîæåò è íå äîëæåí îñòàâàòüñÿ âåðíûì ñâîåìó îáåùàíèþ, åñëè ýòî âðåäèò åãî èíòåðåñàì è åñëè îòïàëè ïðè÷èíû, ïîáóäèâøèå åãî äàòü îáåùàíèå”. Íåèçâåñòíî, êàêîâà áûëà äàëüíåéøàÿ ñóäüáà Áëóäà, íî âîò äðóãîãî ïðåäàòåëÿ, ãðåêà Àíàñòàñèÿ Êîðñóíÿíèíà, êîòîðûé ïîìîã åìó çàõâàòèòü ðîäíîé ãîðîä, Âëàäèìèð äåéñòâèòåëüíî íàãðàäèë: âûâåë åãî íà Ðóñü è ïîðó÷èë åìó íîâîïîñòðîåííóþ Äåñÿòèííóþ öåðêîâü. Îäíàêî ïî÷åìó Áëóä, çàíèìàâøèé âûñøóþ äîëæíîñòü â äðóæèíå ëåãèòèìíîãî âåëèêîãî êíÿçÿ êèåâñêîãî ßðîïîëêà, òàê áåçîãîâîðî÷íî ïðèíÿë ñòîðîíó Âëàäèìèðà, êîãäà åãî êíÿçü áûë îòíþäü íå â áåçíàäåæíîì ïîëîæåíèè? È ÷òî ïîáóäèëî ãðå÷åñêîãî “ìóæà” (ò. å. âîèíà) ïóñòèòü èç óñïåøíî îáîðîíÿþùåãîñÿ Õåðñîíåñà ñòðåëó ñ ïîñëàíèåì, ðàñêðûâàþùèì âîæäþ ñåâåðíûõ âàðâàðîâ ñòðàòåãè÷åñêèé ñåêðåò îñàæäåííûõ? Îòâåò íà ýòîò âîïðîñ îáíàæàåò ãëàâíóþ ñêðûòóþ ïðóæèíó êàðüåðû âíåáðà÷íîãî ñûíà êëþ÷íèöû Ìàëóøè.

Õàðèçìà Âëàäèìèðà êàê îñíîâíàÿ ïðè÷èíà åãî óñïåõîâ Âëàäèìèð áûë â âûñøåé ñòåïåíè îäàðåí ñâîéñòâîì, ïðèâëåêàâøèì ê íåìó ñåðäöà ëþäåé è òåïåðü âñå ÷àùå íàçûâàåìûì ó íàñ õàðèçìîé. Ì. Âåáåð, îäèí èç ïðåäñòàâèòåëåé “êëàññè÷åñêîé øêîëû” òåîðåòèêîâ ìåíåäæìåíòà, íàðÿäó ñ òàêèìè òèïàìè ãîñïîäñòâà, êàê ïàòðèàðõàëüíûé, ïðèíóäèòåëüíûé è ëåãèòèìíûé (èëè ëåãàëüíûé), âûäåëÿåò è õàðèçìàòè÷åñêèé, ïðè êîòîðîì ïîääàííûå ïîä÷èíÿþòñÿ “â ñèëó óäèâèòåëüíûõ êà÷åñòâ ëè÷íîñòè ðóêîâîäèòåëÿ”. Òåðìèí “õàðèçìà” 39

ïîÿâèëñÿ è â íàøèõ ñîâðåìåííûõ ñëîâàðÿõ, ñîñòàâèòåëè êîòîðûõ èñõîäÿò, ãëàâíûì îáðàçîì, èç “âíóòðåííåé ôîðìû” ýòîãî äðåâíåãðå÷åñêîãî ñëîâà (“ìèëîñòü”, “áîæåñòâåííûé äàð”), äëÿ èñòîðèêà æå ìåíåäæìåíòà íàèáîëåå ïðèåìëåìûì îïðåäåëåíèåì õàðèçìû áûëî áû, ïîæàëóé, “âëàñòíîå îáàÿíèå”. Îòìåòèì òàêæå, ÷òî âûñîêèé ïîñò ñàì ïî ñåáå îáëàäàåò òðàäèöèîííîé “õàðèçìàòè÷íîñòüþ”, ÷àñòü êîòîðîé ïåðåäàåò òîìó, êòî åãî çàíèìàåò — è â òîì ñëó÷àå, êîãäà ýòî ëèöî ñîáñòâåííîé õàðèçìû íå èìååò. Èíûìè ñëîâàìè, âîïðåêè ïîñëîâèöå, ìåñòî âñå-òàêè êðàñèò ÷åëîâåêà. ×òî æå êàñàåòñÿ Âëàäèìèðà, òî îí, îáëàäàÿ ìîùíîé âðîæäåííîé ñïîñîáíîñòüþ ïðèâëåêàòü ê ñåáå ëþäåé, ïîñëå âîêíÿæåíèÿ â Êèåâå äåëàë âñå, ÷òîáû èñïîëüçîâàòü â ýòîì îòíîøåíèè è òå õàðèçìàòè÷åñêèå âîçìîæíîñòè, êîòîðûå ïðåäîñòàâëÿë åìó äëÿ ýòîãî ïàòðèàðõàëüíûé (ïî Ì. Âåáåðó) òèï ãîñïîäñòâà. È ïîñêîëüêó ïðàâèë îí â ÿçû÷åñêîé ñòðàíå, òî èñõîäèë èç âåñüìà àðõàè÷åñêèõ ïðåäñòàâëåíèé î äîáðîì, õîðîøåì ïðàâèòåëå, áûòîâàâøèõ òîãäà ó âîñòî÷íûõ ñëàâÿí. Ïðåæäå âñåãî, â îòëè÷èå îò ñâîåãî îòöà, Âëàäèìèð çàáîòèëñÿ â ïåðâóþ î÷åðåäü îá îáîðîíå Ðóññêîé çåìëè.  òå ãîäû â þæíîðóññêèõ ñòåïÿõ ÷ðåçâû÷àéíî óñèëèëèñü ïå÷åíåãè, óãðîæàâøèå è ìîãóùåñòâåííîé Âèçàíòèè. Ïîäîáíî èìïåðàòîðó Öèíü Øèõóàíó, íà÷àâøåìó âîçâîäèòü äëÿ çàùèòû îò êî÷åâíèêîâ Âåëèêóþ Êèòàéñêóþ ñòåíó, Âëàäèìèð ýíåðãè÷íî ïðèíÿëñÿ çà ïîñòðîéêó ïðèêðûâàþùèõ Êèåâùèíó ñ þãà ìîùíûõ îáîðîíèòåëüíûõ ñîîðóæåíèé (ñëåäû èõ ñîõðàíèëèñü â âèäå òàê íàçûâàåìûõ Çìèåâûõ âàëîâ), óñèëåííûõ âûäâèíóòûìè â ëåñîñòåïü íåáîëüøèìè êðåïîñòÿìè-çàìêàìè, î êîòîðûõ áûëèíû ïîìíÿò êàê î “çàñòàâàõ áîãàòûðñêèõ”. Ýòà ñòðàòåãèÿ ïðèíåñëà ïëîäû, è óæå ñûíó Âëàäèìèðà ßðîñëàâó óäàëîñü ðàçãðîìèòü ïå÷åíåãîâ è îòîäâèíóòü îáîðîíèòåëüíûå ðóáåæè äàëåå îò ñòîëèöû. Çàáîòÿñü î âíåøíåé áåçîïàñíîñòè Ðóññêîé çåìëè, Âëàäèìèð òðóäèëñÿ è äëÿ òîãî, ÷òîáû îáåñïå÷èòü ïîääàííûì äîñòàòîê è ñ÷àñòüå. È íå òîëüêî êàê ðà÷èòåëüíûé ïðàâèòåëü è ñóäüÿ âûñøåé èíñòàíöèè. ×òîáû âîçáóäèòü ïëîäîðîäèå “ìàòåðè ñûðîé çåìëè”, âûçâàòü óìíîæåíèå ïóøíîãî çâåðÿ â ëåñàõ è äîìàøíåãî ñêîòà, íåîáõîäèìî áûëî ñîîòâåòñòâóþùåå áëàãî÷åñòèâîå ïîâåäåíèå êíÿçÿ, ó ñëàâÿí èçäðåâëå èñïîëíÿâøåãî è ñàêðàëüíûå, æðå÷åñêèå ôóíêöèè.

Áëàãî÷åñòèâûå äåÿíèÿ Âëàäèìèðà-ÿçû÷íèêà Ìîíàõ-ëåòîïèñåö ãëóáîêî îãîð÷åí ôåíîìåíàëüíîé ñåêñóàëüíîé àêòèâíîñòüþ Âëàäèìèðà. Òîò-äå áûë ïîáåæäåí ïîõîòüþ: êðîìå çà40

êîííûõ æåí äåðæàë “300 íàëîæíèö â Âûøãîðîäå, 300 â Áåëãîðîäå, è 200 â Áåðåñòîâå. È, íåíàñûòíûé â áëóäå, ïðèâîäèë ê ñåáå ìóæíèõ æåí è äåâèö…” Åäâà ëè ïîñëåäíåå ìîãëî ïîíðàâèòüñÿ êèåâëÿíàì, ÷üè æåíû è äî÷åðè íàõîäèëèñü â ïðåäåëàõ äîñÿãàåìîñòè ëþáâåîáèëüíîãî âëàñòèòåëÿ. Îäíàêî áûëî áû îïðîìåò÷èâî ïðèðàâíèâàòü Âëàäèìèðà ê êàêîìó-íèáóäü ñòîëü æå ëþáâåîáèëüíîìó ãëàâå ñîâðåìåííîé êîðïîðàöèè. È íå òîëüêî ïîòîìó, ÷òî ñîâðåìåííûé Êàçàíîâà â íà÷àëüñòâåííîì êðåñëå âûíóæäåí äåéñòâîâàòü ñ îãëÿäêîé íà ïðîôñîþç è íà çàêîíîäàòåëüñòâî, äîñòàòî÷íî ñóðîâîå â îòíîøåíèè ïðèñòàâàíèé ê ïîä÷èíåííûì. Îáèæàÿ êîíêðåòíûõ êèåâëÿí, Âëàäèìèð îñ÷àñòëèâëèâàë ñâîé íàðîä â öåëîì, âåäü ñòîëü ñïåöèôè÷åñêàÿ àêòèâíîñòü ïðàâèòåëÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ ïðèíöèïîì ïðîäóöèðóþùåé ìàãèè âîçáóæäàëà ïëîäîíîñÿùèå ñèëû ïðèðîäû. À ÷òîáû ñíèñêàòü ìèëîñòü áîãîâ, âåëèêèé êíÿçü â 980 ã. óñòðàèâàåò èì â ðàéîíå íûíåøíåãî Èñòîðè÷åñêîãî ìóçåÿ ñâîåãî ðîäà õðàì ïîä îòêðûòûì íåáîì, ãäå óñòàíàâëèâàåò èõ ñòàòóè, ïðè ýòîì Ïåðóíó, áîãó-ïîêðîâèòåëþ äðóæèííîé âåðõóøêè, ñïðàâëÿåò “ãîëîâó ñåðåáðÿíóþ, à óñ çîëîòîé”. Íà ýòîì îáùåêèåâñêîì êàïèùå ïðèíîñèëèñü ÷åëîâå÷åñêèå æåðòâû. Âïðî÷åì, êàê èçâåñòíî, óæå ÷åðåç âîñåìü ëåò ìîæíî áûëî óâèäåòü, êàê îáîäðàííàÿ ãîëîâà Ïåðóíà ÷åðíååò â ìóòíûõ âîëíàõ Äíåïðà, à ñïåöèàëüíàÿ êîìàíäà ñ øåñòàìè ñîïðîâîæäàåò åãî âäîëü áåðåãà, îñûïàÿ ïðåäïèñàííîé íà÷àëüñòâîì áðàíüþ è íå ïîçâîëÿÿ ïðèñòàòü ê áåðåãó. Âëàäèìèð, ñîâåðøèâ êðóòîé ïîâîðîò â ïðàâèòåëüñòâåííîé èäåîëîãèè, îêðåñòèëñÿ ñàì, è îáúÿâèë î ïðèíÿòèè Ðóñüþ õðèñòèàíñòâà.

Êðåùåíèå Ðóñè: Íåêîòîðûå îðãàíèçàöèîííûå àñïåêòû Î êðåùåíèè Ðóñè ïðè Âëàäèìèðå íàïèñàíî ìíîãî. Íàñ òóò çàèíòåðåñóþò òîëüêî íåêîòîðûå óïðàâëåí÷åñêèå àñïåêòû ýòîé èäåîëîãè÷åñêîé ðåôîðìû. È ïåðâûé âîïðîñ, êîòîðûé íàïðàøèâàåòñÿ: “À áûë ëè ìàëü÷èê?” Èíûìè ñëîâàìè, íå ñîñòîÿëî ëè çíàìåíèòîå ñîáûòèå, êàê ýòî íå ðàç ìû âèäåëè â XX â., òîëüêî â ïðîâîçãëàøåíèè íîâîé èäåîëîãè÷åñêîé ïðîãðàììû? Ðàçâèâàÿ äàâíî ïðèíÿòûé â íàóêå òåçèñ, ñîãëàñíî êîòîðîìó íà ñàìîì äåëå õðèñòèàíèçàöèÿ Ðóñè ïðîäîëæàëàñü åùå íåñêîëüêî ñòîëåòèé, ñîâåòñêèé èñòîðèê È. Ó. Áóäîâíèö äîêàçûâàë, ÷òî “ôååðè÷åñêèõ ñöåí êðåùåíèÿ òûñÿ÷, à ìîæåò áûòü, äàæå äåñÿòêîâ òûñÿ÷ ëþäåé” âîâñå è íå áûëî. Àðãóìåíòàöèÿ È. Ó. Áóäîâíèöà íå ïðåäñòàâëÿåòñÿ óáåäèòåëüíîé.  ÷àñòíîñòè, îí ñ÷èòàë “ïîðàçèòåëüíûì”, ÷òî “óæå êî âðåìåíè ñîñòàâëåíèÿ Äðåâíåéøåãî ëåòîïèñíîãî 41

ñâîäà íèêòî òîëêîì íå ïîìíèë î ìàññîâîì êðåùåíèè êèåâñêîãî íàñåëåíèÿ, à âåäü ñî âðåìåíè ýòîãî âîîáðàæàåìîãî ñîáûòèÿ ïðîøëî âñåãî îêîëî 50 ëåò”. Ìåæäó òåì, åñòü òàêîå ñâèäåòåëüñòâî, àâòîðèòåòíîå èìåííî èç-çà ñâîåé ôðàãìåíòàðíîñòè è íåîáÿçàòåëüíîñòè â êîíòåêñòå: ðàññêàçûâàÿ î ïåðâûõ ìîíàõàõ Êèåâî-Ïå÷åðñêîãî ìîíàñòûðÿ, ëåòîïèñåö óïîìèíàåò, ÷òî ñðåäè íèõ áûë “Èåðåìèÿ, êîòîðûé ïîìíèë êðåùåíèå çåìëè Ðóññêîé” (ïîä 1074 ã.). Åñòåñòâåííî, ÷òî ÷åðåç ïÿòüäåñÿò ëåò ïîñëå ñîáûòèÿ â óñòíûõ ðàññêàçàõ ïîçàáûëèñü êîíêðåòíûå äåòàëè ïîèñòèíå óäèâèòåëüíîé àêöèè: âåäü îäíîâðåìåííî óäàëîñü îêðåñòèòü ìíîæåñòâî êèåâëÿí. Îíà, ìåæäó òåì, è ÷åðåç ñåìü âåêîâ èíòåðåñîâàëà èõ ïîòîìêîâ, îäèí èç êîòîðûõ, Äìèòðî Òóïòàëî, áóäóùèé ñâÿòîé Äìèòðèé Ðîñòîâñêèé, â ñâîåé çíàìåíèòîé “×åòüå-Ìèíåå” (“Êíèãå æèòèé ñâÿòûõ…”), ïðåäëîæèë òàêóþ ðåêîíñòðóêöèþ: “È ïðèêàçàíî áûëî èì, îäåæäû ñíÿâøè, âîéòè â âîäó, îòäåëüíî — ìóæ÷èíàì, îòäåëüíî — æåíùèíàì, âçðîñëûì — òàì, ãäå ãëóáîêî, ìàëåíüêèì — ó áåðåãà; è ñòîÿëè îíè â âîäå — êòî ïî øåþ, à êòî äî ïîÿñà, è áûëè îíè ðàçäåëåíû íà “ïîëêè”. À ïîïû â èåðåéñêîì îáëà÷åíèè ñòîÿëè íà áåðåãó íà äîñêàõ, êîòîðûå äëÿ ýòîãî íàðî÷íî áûëè íàáèòû; îíè ÷èòàëè íàä íàðîäîì ìîëèòâû ïî ÷èíó êðåùåíèÿ è èìåíà èì íàçûâàëè (êàæäîìó “ïîëêó” — îäíî èìÿ) è òðèæäû ïîãðóæàòüñÿ â âîäó èì ïðèêàçûâàëè”. “È ïðèêàçàíî áûëî è셔 Íå â ïåðâûé è íå â ïîñëåäíèé ðàç íà Ðóñè íà÷àëüñòâî ïðîäåìîíñòðèðîâàëî, ÷òî ëó÷øå ñàìîãî íàðîäà çíàåò, âî ÷òî òîìó âåðèòü è êîìó êàêîå èìÿ íîñèòü. È âñå-òàêè ñâîåîáû÷íîñòü ëè÷íîñòè ñàìîãî ðåëèãèîçíîãî ðåôîðìàòîðà îòðàçèëîñü è çäåñü: êðåùåíèå êèåâëÿí áûëî ìèðíûì, ÷åì ðåçêî êîíòðàñòèðîâàëî, â ÷àñòíîñòè, ñ îáñòîÿòåëüñòâàìè õðèñòèàíèçàöèè Íîâãîðîäà Âåëèêîãî, ïàìÿòü î êîòîðûõ, ïî ñâèäåòåëüñòâó ïîçäíèõ ëåòîïèñöåâ, äîëãî ñîõðàíÿëàñü â ïîñëîâèöå: “Äîáðûíÿ êðåñòèë îãíåì, à Ïóòÿòà ìå÷îì”. Ïðè ýòîì â íîâãîðîäñêîì ñëó÷àå ìû, ñóäÿ ïî âñåìó, èìååì äåëî ñ îáùååâðîïåéñêîé íîðìîé, à â êèåâñêîì — ñ èñêëþ÷åíèåì. Òàê, “Ñàãà îá Îëàôå Ñâÿòîì” ðàññêàçûâàåòñÿ î òàêèõ ñïîñîáàõ “ïðîñâåùåíèÿ” íîðâåæöåâ èõ ñâÿòûì êîíóíãîì: “Òåõ, êòî íå õîòåë îòêàçûâàòüñÿ îò ÿçû÷åñòâà, îí æåñòîêî íàêàçûâàë, íåêîòîðûõ èçãîíÿë èç ñòðàíû, ó äðóãèõ ïðèêàçûâàë ïîêàëå÷èòü ðóêè èëè íîãè èëè âûêîëîòü ãëàçà. Íåêîòîðûõ îí ïðèêàçûâàë ïîâåñèòü èëè îáåçãëàâèòü, è íèêîãî íå îñòàâëÿë áåçíàêàçàííûì èç òåõ, êòî íå õîòåë ñëóæèòü Áîãó”.  Êèåâå Âëàäèìèð èçáåæàë ïîäîáíûõ ýêñöåññî⠗ â ÷àñòíîñòè è ïîòîìó, ÷òî çàðàíåå ïðåäóïðåäèë êèåâëÿí îá àêòå âñåîáùåãî êðåùåíèÿ (“Åñëè çàâòðà íå 42

áóäåò êîãî-íèáóäü íà ðåêå — áîãàòîãî ëè, óáîãîãî ëè, íèùåãî èëè ðàáà, âðàãîì îí ìíå ñòàíåò”) è òåì ñàìûì äàë âîçìîæíîñòü ñòîéêèì ÿçû÷íèêàì ïîêèíóòü íà ýòî âðåìÿ ãîðîä. Íî áûë ëè ãóìàíèçì, ïðîÿâëåííûé Âëàäèìèðîì ïðè îðãàíèçàöèè ìàññîâîãî êðåùåíèÿ êèåâëÿí, íîâûì êà÷åñòâîì, âîçíèêøèì ïîä âëèÿíèåì ïðåïîäàííûõ åìó óðîêîâ õðèñòèàíñêîé ìîðàëè? Ñêîðåå âñåãî, åñòåñòâåííàÿ âíóòðåííÿÿ äîáðîòà áûëà â åãî õàðàêòåðå âðîæäåííîé. Âëàäèìèð-õðèñòèàíèí òàê áóêâàëüíî ïîíÿë çàïîâåäü “Íå óáèé”, ÷òî íà âîïðîñ ãðåêà-åïèñêîïà, îò÷åãî îí “íå êàçíèò ðàçáîéíèêîâ”, îòâåòèë: “Áîþñü ãðåõà”. Ïàðàäîêñàëüíî, îäíàêî èìåííî ñëóæèòåëü Áîãà óáåæäàåò Âëàäèìèðà ââåñòè ñìåðòíóþ êàçíü çà ðàçáîé. Âïðî÷åì, âñêîðå èç ýêîíîìè÷åñêèõ ñîîáðàæåíèé ïðèøëîñü âîññòàíîâèòü è çäåñü “äåäîâñêóþ è îòå÷åñêóþ” âèðó (øòðàô). Ïðèðîäíàÿ æå ùåäðîñòü Âëàäèìèðà, ïðèíÿâ ôîðìó õðèñòèàíñêîãî íèùåëþáèÿ, îáðåëà ïîèñòèíå ãîìåðè÷åñêèå ìàñøòàáû. Êàæäîå âîñêðåñåíüå íèùèì è óáîãèì ðàçäàâàëèñü íà åãî äâîðå åäà, ïèòüå è äåíüãè, à äëÿ òåõ, êòî èç-çà áîëåçíè íå ìîã ïðèéòè, óãîùåíèå ðàçâîçèëè ïî ãîðîäó ñïåöèàëüíûå ïîâîçêè. Òðàäèöèîííûå ïèðû äëÿ äðóæèíû è çíàòíûõ ãîðîæàí Âëàäèìèð äåëàåò åæåäíåâíûìè, ðàñïîðÿäèâøèñü ïðîâîäèòü èõ è â ñâîå îòñóòñòâèå. Ñ îáû÷íûìè äëÿ íåãî ýíåðãèåé è íàïîðèñòîñòüþ âåëèêèé êíÿçü ñîçäàåò ìàòåðèàëüíóþ èíôðàñòðóêòóðó õðèñòèàíñêîé öåðêâè, à äëÿ ïîâûøåíèÿ îáùåãî êóëüòóðíîãî óðîâíÿ êèåâñêîé ýëèòû äåòè “çíàòíûõ ëþäåé” ïðèíóäèòåëüíî îòäàþòñÿ â øêîëó ïî îáðàçöó êîíñòàíòèíîïîëüñêèõ.

Ïðåäñìåðòíûé êðèçèñ çåìíîãî ïîëèòèêà è ïîñìåðòíûé àïîôåîç ñâÿòîãî Ïðåáûâàÿ â ÿçû÷åñòâå, Âëàäèìèð ðàäîâàë ïîääàííûõ íå òîëüêî ñåêñóàëüíûìè ïîäâèãàìè, ïîáóæäàâøèìè ïðèðîäó óìíîæàòü ïëîäû çåìíûå, íî è ñîáñòâåííîé ïðîèçâîäèòåëüíîé ñèëîé: ó íåãî áûëî 12 çàêîííûõ ñûíîâåé è äî÷åðè. Ñòàðøèå ñûíîâüÿ âîçìóæàëè, êîãäà îòåö åùå áûë ïîëîí ñèë, — ñèòóàöèÿ, êàê óæå îòìå÷àëîñü, âåñüìà îïàñíàÿ è äëÿ ñðåäíåâåêîâîãî ìîíàðõà, è äëÿ ïðåçèäåíòà ñîâðåìåííîé ÷àñòíîé êîìïàíèè. Êàçàëîñü áû, ñî ñâîéñòâåííîé åìó áóêâàëüíî âî âñåì óäà÷ëèâîñòüþ ñóìåë Âëàäèìèð è ýòîò ñâîé óïðàâëåí÷åñêèé “ïðîìàõ” îáðàòèòü íà ïîëüçó ñåáå è ãîñóäàðñòâó. Ïî íàáëþäåíèÿì Ì. Ñ. Ãðóøåâñêîãî, îí “íå òîëüêî ïîñòàâèë â çàâèñèìîñòü îò ñåáÿ âîëîñòè, âõîäèâøèå â ñîñòàâ Ðóññêîãî ãîñóäàðñòâà, íî è áîëüøóþ ÷àñòü ýòèõ âîëîñòåé òåñíåå ñâÿçàë ñ Êèåâîì, ðàññàäèâ ñâîèõ ñûíîâåé â èõ öåíòðàõ — 43

âìåñòî ïðåæíèõ “ñâåòëûõ è âåëèêèõ êíÿçåé” (íå Ðþðèêîâè÷åé. — Ñ.Ð.), êîòîðûå âðåìåíàìè ïðèîáðåòàëè ñëèøêîì áîëüøîå çíà÷åíèå è ñòàíîâèëèñü ôàêòè÷åñêè ñàìîñòîÿòåëüíûìè êíÿçüÿìè”. Îäíàêî ñî âðåìåíåì âûÿñíèëèñü, ÷òî è ýòî ðåøåíèå òîëüêî çàãíàëî áîëåçíü âãëóáü. Ê òîìó æå, çàâîåâûâàÿ ëþáîâü æåíùèí è íàðîäà, Âëàäèìèð, ïî-âèäèìîìó, ïðåíåáðåã â ñâîå âðåìÿ âîñïèòàíèåì ñòàðøèõ ñûíîâåé. Êàê ñîîáùàåò íåìåöêèé õðîíèñò Òèòìàð Ìåðçåáóðãñêèé, Ñâÿòîïîëê, ïîñàæåííûé â Òóðîâå è æåíàòûé íà äî÷åðè ïîëüñêîãî êîðîëÿ Áîëåñëàâà, âñòóïèë ñ òåñòåì â çàãîâîð, ïîäãîòîâèâ âîññòàíèå ïðîòèâ ïðèåìíîãî îòöà (ñ åãî ìàòåðüþ, ïëåííîé ãðå÷åñêîé ìîíàõèíåé, Âëàäèìèð âîçëåã (“çàëåæå”), êîãäà îíà óæå áûëà áåðåìåííîé îò óáèòîãî èì ßðîïîëêà). Çàãîâîð áûë ðàñêðûò, è Ñâÿòîïîëê âìåñòå ñ æåíîé è ñ ïðèåõàâøèì âìåñòå ñ íåþ íåìöåì-åïèñêîïîì îêàçàëñÿ â çàòî÷åíèè. Îäíàêî âåäü è ðîäíîé ñûí âåëèêîãî êíÿçÿ, ßðîñëàâ, ïîñàæåííûé â Íîâãîðîäå, âîññòàë ïðîòèâ íåãî ÷åðåç íåñêîëüêî ëåò, îòêàçàâøèñü âûïëà÷èâàòü Êèåâó òðàäèöèîííóþ ÷àñòü íîâãîðîäñêîé äàíè. Ðåøèâøèñü â íà÷àëå ñâîåé ïîëèòè÷åñêîé êàðüåðû íà áðàòîóáèéñòâî, òåïåðü, óæå õðèñòèàíèíîì, Âëàäèìèð ãîòîâ áûë ïðèíåñòè â æåðòâó ãîñóäàðñòâåííîé öåëåñîîáðàçíîñòè è ðîäíîãî ñûíà. Íî ñóäüáà èçáàâèëà ñâîåãî ëþáèìöà îò ñîáëàçíà ñûíîóáèéñòâà. Ïîñðåäè ïîäãîòîâêè ê ïîõîäó íà Íîâãîðîä Âëàäèìèð “ðàçáîëåëñÿ” è óìåð. Íà Ðóñè íà÷àëàñü äîëãàÿ è êðîâàâàÿ óñîáèöà. Ïðè÷èñëåíèå êðåñòèòåëÿ Ðóññêîé çåìëè ê ëèêó ñâÿòûõ çàòÿíóëîñü íå íà îäíî ñòîëåòèå — è ïðåæäå âñåãî ïîòîìó, ÷òî óæ ñëèøêîì ÿðêîé áûëà áëàãîäàðíàÿ íàðîäíàÿ ïàìÿòü î ùåäðîì è ëàñêîâîì ÿçû÷åñêîì êíÿçå, î “Âëàäèìèðå Êðàñíîå Ñîëíûøêî” äðåâíåðóññêèõ áûëèí, à âîò õðèñòèàíñêèõ ÷óäåñ îò íåãî òàê è íå äîæäàëèñü. Ìîùè ñâ. Âëàäèìèðà (ñîáñòâåííî, ãîëîâà åãî, íàéäåííàÿ â XVII â. ìèòðîïîëèòîì Ïåòðîì Ìîãèëîé â ðóèíàõ óíè÷òîæåííîé ìîíãîëàìè Äåñÿòèííîé öåðêâè) âçëåòåëè íà âîçäóõ â íîÿáðå 1941 ã. âìåñòå ñ Óñïåíñêèì ñîáîðîì. Ïàìÿòü î ãðåøíîì è ñâÿòîì âåëèêîì êíÿçå ñîõðàíÿþò â Êèåâå ìðà÷íûé ÷óãóííûé ìîíóìåíò íàä Äíåïðîì, Âëàäèìèðñêèé ñîáîð â íåîâèçàíòèéñêîì ñòèëå è ïðåêðàñíàÿ Âëàäèìèðñêàÿ óëèöà, áåðóùàÿ ñâîå íà÷àëî òàì, ãäå ñòîÿëè âîçâåäåííûå èì êàïèùå è öåðêîâü.

44

Áûë ëè ìóäðûì ïðàâèòåëåì ßðîñëàâ Ìóäðûé?  ïåðâûå ãîäû âåëèêîãî êíÿæåíèÿ ßðîñëàâà Âëàäèìèðîâè÷à ñòîëüíûé ãðàä Êèåâ ñãîðåë, áûë îêêóïèðîâàí èíîñòðàííûì âîéñêîì è, åñòåñòâåííî, îãðàáëåí; åãî ïîäâåðã çàêîííîìó ãðàáåæó — êîíòðèáóöèè â ïîëüçó âàðÿãîâ è íîâãîðîäöåâ ñàì âåëèêèé êíÿçü; ìíîæåñòâî ãðàæäàí áûëî óâåäåíî ïîëÿêàìè â ïëåí, è òîëüêî ìåíüøå òûñÿ÷è ñòðàäàëüöåâ âîçâðàòèëèñü íà ðîäèíó ÷åðåç äâàäöàòü ëåò. È, òåì íå ìåíåå, â ïàìÿòè ïîòîìêîâ ýòîò ãîñóäàðü îñòàëñÿ êàê ïðàâèòåëü, çàñëóæèâàþùèé ïðèáàâëåíèÿ ê åãî èìåíè âåñüìà ïî÷åòíîãî ïðîçâèùà “Ìóäðûé”. Ïî÷åìó?

Ëè÷íîñòíûå êà÷åñòâà ßðîñëàâà Âëàäèìèðîâè÷à ßðîñëàâ, îäèí èç ñòàðøèõ ñûíîâåé Âëàäèìèðà I Ñâÿòîñëàâîâè÷à, â ãîä ñìåðòè îòöà ïîäíÿë ïðîòèâ íåãî ìÿòåæ: ïåðåâåäåííûé îêîëî 1010 ã. èç Ðîñòîâà â Íîâãîðîä Âåëèêèé, îí îòêàçàëñÿ âûïëà÷èâàòü ïîëîæåííóþ Êèåâó äàíü. Êðåñòèòåëü Ðóñè çàáîëåë è ñêîðîïîñòèæíî ñêîí÷àëñÿ â ðàçãàð ïðèãîòîâëåíèé ê ïîõîäó íà íåïîêîðíîãî ñûíà. Îäíàêî æå è ßðîñëàâ, êîòîðîìó áûëî òîãäà, â 1015 ã., óæå ïîä ñîðîê, ãîòîâÿñü ê âîéíå, ïðèãëàñèë èç-çà ìîðÿ âàðÿãîâ. Íàñèëèÿ ýòèõ íàåìíèêîâ âûçâàëè âîññòàíèå íîâãîðîäöåâ, ïåðåáèâøèõ áîëüøóþ ÷àñòü âàðÿæñêîé äðóæèíû. Ñîãëàñíî ðàññêàçó “Ïîâåñòè âðåìåííûõ ëåò”, ßðîñëàâ ïðèòâîðíî ïðîùàåò âîññòàâøèõ, çàìàíèâàåò ê ñåáå íà çàãîðîäíûé äâîð “ëó÷øèõ” íîâãîðîäöåâ è, “îáîëüñòè┠èõ, “ïîñåêàåò”, òî åñòü ïðèêàçûâàåò ðàññå÷ü íà êóñêè ìå÷àìè. Ýòîé æå íî÷üþ ßðîñëàâ ïîëó÷àåò èç Êèåâà, îò ñâîåé ñåñòðû Ïðåäñëàâû èçâåñòèå î ñìåðòè îòöà, óáèéñòâå Ñâÿòîïîëêîì Áîðèñà è Ãëåáà, î âîêíÿæåíèè áðàòîóáèéöû â Êèåâå. Ïîëîæèì, ñ îñòàâøèìèñÿ ó íåãî ïîñëå ðåçíè âàðÿãàìè ßðîñëàâ ïðèìèðèëñÿ, îòîìñòèâ çà óáèòûõ, îäíàêî ïîääåðæêà íîâãîðîäöåâ òåïåðü, êàçàëîñü áû, íàâñåãäà äëÿ íåãî óòåðÿíà. Îäíàêî æåñòîêèé “õðîìåö” âîçâðàùàåò åå ñåáå, ïåðåëîìèâ â ñâîþ ïîëüçó íàñòðîåíèå âå÷à, ñîáðàííîãî çà ãîðîäîì, íà “ïîëå”. Íàäî äóìàòü, ßðîñëàâ ñûãðàë íà èçâå÷íûõ ñîöèàëüíûõ ïðîòèâîðå÷èÿõ ñðåäè íîâãîðîäöåâ, à òàêæå ïðîòèâîïîñòàâèë áåñêîðûñòíîé ïàòðèîòè÷åñêîé îáèäå ðåàëüíûé èìóùåñòâåííûé èíòåðåñ: ïîçâîëèë ãîðîæàíàì ðàçãðàáèòü äîìà óáèòûõ áîÿð (îá ýòîì ìû ìîæåì òîëüêî äîãàäûâàòüñÿ) è óæ áåññïîðíî ïîîáåùàë ùåäðî ðàñïëàòèòüñÿ ñ ó÷àñòíèêàìè ïîõîäà íà Êèåâ. Ñëåäóþùèé ýïèçîä. Ïîñëå ïîðàæåíèÿ 1018 ã. â áèòâå ñî Ñâÿòîïîëêîì íà áåðåãàõ Áóãà ßðîñëàâó åäâà óäàëîñü ñïàñòèñü. Ïðèñêàêàâ â Íîâãîðîä ñ ÷åòûðüìÿ äðóæèííèêàìè, îí õîòåë óæå áåæàòü è äàëüøå, 45

“çà ìîðå”, íî ïîñàäíèê Êîíñòàíòèí, ñûí áûëèííîãî Äîáðûíè, ïîñåê òîïîðîì åãî ëàäüþ è óáåäèë ïðîäîëæèòü âîéíó ñî Ñâÿòîïîëêîì. Ïîñëå ïîáåäû, îäíàêî, ßðîñëà⠓ðàçãíåâàëñÿ” íà Êîíñòàíòèíà, ïðèêàçàë çàòî÷èòü åãî â Ðîñòîâå, à åùå ÷åðåç òðè ãîäà — óáèòü. ßñíî, ÷òî ðå÷ü èäåò íå î ìãíîâåííîé âñïûøêå ýìîöèé è ÷òî ßðîñëàâà ýòîò ïîñòóïîê ðèñóåò ïðàâèòåëåì íå òîëüêî æåñòîêèì, íî è âåñüìà çëîïàìÿòíûì, è óæ íèêàê íå âåëèêîäóøíûì. Ïîäîáíûå ïðåäñòàâëåíèÿ î õàðàêòåðå ßðîñëàâà, ñëîæèâøèåñÿ â òîãäàøíåì îáùåñòâåííîì ìíåíèè, ïîÿñíÿþò ðàñïðîñòðàíåíèå â Ñêàíäèíàâèè âåðñèè óñîáèöû ïîñëå ñìåðòè Âëàäèìèðà, ñîãëàñíî êîòîðîé óáèéöåé áðàòà Áîðèñà áûë íå “îêàÿííûé” Ñâÿòîïîëê, çàêëåéìåííûé äðåâíåðóññêèìè àãèîãðàôàìè è ëåòîïèñöàìè, … à ïîáåäèòåëü, ßðîñëàâ (“Ñàãà îá Ýéìóíäå”). Âïðî÷åì, è â ÏÂË, âåñüìà ëîÿëüíîé ê ßðîñëàâó, îí ïåðåä íàñòóïëåíèåì ïðîÿâëÿåò ãîòîâíîñòü ê áðàòîóáèéñòâó, ñêàçàâ: “Íå ÿ íà÷àë óáèâàòü áðàòüåâ ñâîèõ…” (ïîä 1015 ã.). È âîþåò îí íå òîëüêî ñî Ñâÿòîïîëêîì, íî è ñ äðóãèìè ñâîèìè áðàòüÿìè — Áðÿ÷èñëàâîì è Ìñòèñëàâîì. Êàê ïîñòóïèë áû îí ñ áðàòüÿìè (èëè ñ îòöîì), åñëè áû îíè ïîïàëè ê íåìó â ïëåí? Âîçìîæíî, òàê æå, êàê è ñ äðóãèì ñâîèì áðàòîì Ñóäèñëàâîì, êîòîðîãî â 1034 ã. çàòî÷èë â Ïñêîâå, ïðè ýòîì, ïî ñîîáùåíèþ ëåòîïèñöà, „îêëåâåòàííîãî”.  “ïîðóáå”, ñìðàäíîé ÿìå, ñâåðõó ïåðåêðûòîé áðåâíàìè è äåðíîì, Ñóäèñëàâ ïðîìó÷èëñÿ 24 ãîäà è áûë âûïóùåí òîëüêî íà ïÿòûé ãîä ïîñëå ñìåðòè ñâîåãî îáèä÷èêà (ÏÂË ïîä 1059 ã.). Òåîðåòèê ìåíåäæìåíòà, áëèçêèé ê èäåÿì “íåîìàêèàâåëëèçìà”, ñêàçàë áû, ÷òî ôèçè÷åñêîå óñòðàíåíèå áðàòüåâ-ñîïåðíèêîâ èëè èíàÿ ôîðìà èõ íåéòðàëèçàöèÿ äèêòîâàëèñü ãîñóäàðñòâåííîé íåîáõîäèìîñòüþ. Îäíàêî ëè÷íîñòíûå êà÷åñòâà ßðîñëàâà Âëàäèìèðîâè÷à, ïðîÿâëåííûå èì â áîðüáå çà âëàñòü, ïîçâîëÿþò ïðåäïîëîæèòü, ÷òî ó íåãî íå áûëî ÿðêîé õàðèçìû èëè òåõ “óäèâèòåëüíûõ êà÷åñòâ ëè÷íîñòè ðóêîâîäèòåëÿ” (Ì. Âåáåð), êîòîðûìè òàê ùåäðî áûë íàäåëåí åãî îòåö. Ìîæíî òàêæå ñäåëàòü âûâîä, ÷òî ßðîñëàâ ïðåäïî÷èòàë ñòðîèòü îòíîøåíèÿ ñ ïîääàííûìè íå íà äðóæáå, à íà ñòðàõå, òî åñòü, â òåðìèíàõ À. Ýòöèîëè, ñîâðåìåííîãî èññëåäîâàòåëÿ îðãàíèçàöèîííîãî ïîâåäåíèÿ, ïðèäåðæèâàëñÿ êîíöåïöèè ïîçèöèîííîé âëàñòè.

Ïîñðåäñòâåííûé ïîëêîâîäåö è íåäàëüíîâèäíûé ïîëèòèê Íà èñòîðè÷åñêîì ïóòè îò Ðþðèêà äî ßðîñëàâà âåëèêèé êíÿçü êèåâñêèé ïðåâðàòèëñÿ èç ÿçû÷åñêîãî êîíóíãà, ïðåäâîäèòåëÿ áðîäÿ÷åé âàòàãè ðàçáîéíèêîâ, è êóïöà, òîðãóþùåãî íàãðàáëåííûì è ïîëó÷åííûì â 46

ðåçóëüòàòå ðýêåòà (âåäü áëèæàéøàÿ àíàëîãèÿ äàíè IX–X ââ. — ãàíãñòåðñêàÿ ïëàòà çà “îõðàíó”), â õðèñòèàíñêîãî ïðàâèòåëÿ îãðîìíîãî ìíîãîíàöèîíàëüíîãî ãîñóäàðñòâà. Îäíàêî êîå-÷òî îò êîíóíãà â íåì, êàê è âî âñåõ êíÿçüÿõ Ðþðèêîâè÷àõ äîòàòàðñêèõ âðåìåí, ñîõðàíèëîñü. È ïðåæäå âñåãî òðàäèöèÿ ëè÷íîé îòâåòñòâåííîñòè êíÿçÿ çà ñâîþ “âîëîñòü”, óäåë, îêàçàâøèéñÿ ïîä åãî âëàñòüþ. Ëåãåíäàðíóþ ôðàçó “êîðîëÿ-ñîëíöà” Ëþäîâèêà XIV “Ãîñóäàðñòâî — ýòî ÿ”, íè÷òîæå ñóìíÿøåñÿ, áåç âñÿêîãî óäèâëåíèÿ ïîâòîðèë áû êàæäûé äðåâíåðóññêèé êíÿçü. Îòîæäåñòâëåíèå ëè÷íîñòè êíÿçÿ è åãî “âîëîñòè” îáúÿñíÿåò, â ÷àñòíîñòè, òàêóþ çàãàäî÷íóþ äëÿ íàñ äåòàëü ïîñîëüñêîãî îáû÷àÿ äðåâíåé Ðóñè, êàê îòìå÷åííàÿ Ä. Ñ. Ëèõà÷îâûì “ïåðåäà÷à “ðå÷åé” îò ëèöà ïîñûëàþùåãî ñî ñòðîãèì ñîáëþäåíèåì ôîðì ëè÷íîãî îáðàùåíèÿ êíÿçÿ”. Ïî ìíåíèþ èñòîðèêà, “ïîñîë, ïåðåäàâàÿ “ðå÷è” êíÿçÿ, âî âñåõ ñëó÷àÿõ ÿâëÿëñÿ åãî çàìåñòèòåëåì, ôàêòîòóìîì. Ïîñîë ãîâîðèë îò ëèöà ïîñëàâøåãî, êàê áóäòî áû ñàì ÿâëÿëñÿ â ìîìåíò ïåðåäà÷è “ðå÷åé” ýòèì ïîñëàâøèì”. Ìîäåëü âåëèêîêíÿæåñêîãî óïðàâëåíèÿ, ïðèíÿòàÿ â Êèåâñêîé Ðóñè, íå çíàëà áåñêîíå÷íîãî äåëåãèðîâàíèÿ ôóíêöèé óïðàâëåíèÿ, ìíîãîêðàòíîãî ïàðàëëåëèçìà âåòâåé âëàñòè, â ñîâðåìåííîì áþðîêðàòè÷åñêîì ãîñóäàðñòâå ÷àñòî ïðèâîäÿùèõ ê ôàêòè÷åñêîé áåçîòâåòñòâåííîñòè åãî äåÿòåëåé. È ñàìà âëàñòü, è îòâåòñòâåííîñòü çà ïðèíÿòûå ðåøåíèÿ â ïåðèîä åäèíîäåðæàâíîãî ïðàâëåíèÿ âåëèêîãî êíÿçÿ ßðîñëàâà Âëàäèìèðîâè÷à çàìûêàëèñü íà íåì ñàìîì, êàê è èñïîëíåíèå îñíîâíûõ êíÿæåñêèõ ôóíêöèé — âîåííî-ïîëèòè÷åñêîé, êîòîðàÿ, â ÷àñòíîñòè, ïðèçâàíà áûëà, ïî ìíåíèþ íàðîäà, îáåñïå÷èòü ìèðíîå ðàçâèòèå ýêîíîìèêè ñòðàíû, àäìèíèñòðàòèâíîé, ñóäåáíîé. Êàê ïîëêîâîäåö ßðîñëàâ Ìóäðûé ÿâíî íå áëèñòàë. Ïåðâóþ áèòâó ñî Ñâÿòîïîëêîì îí ðåøàåòñÿ íà÷àòü ïîñëå òðåõ ìåñÿöåâ áîÿçëèâîãî ïðîòèâîñòîÿíèÿ, äà è òî òîëüêî óñëûøàâ óãðîçû ðàçäðàæåííûõ íàñìåøêàìè ïðîòèâíèêà íîâãîðîäöåâ: “Åñëè êòî íå ïîéäåò ñ íàìè, òîãî ñàìè óáüåì!” (ÏÂË ïîä 1016 ã.). Âòîðóþ áèòâó ïðîèãðûâàåò, ïîòîìó ÷òî áûë çàñòèãíóò ïðîòèâíèêîì âðàñïëîõ. Âî âðåìÿ âîéíû ñ áðàòîì Ìñòèñëàâîì Òìóòîðîêàíñêèì îí ïðîèãðûâàåò âñå ñðàæåíèÿ, à ëåòîïèñåö ÿâíî ñî÷óâñòâóåò óäàëîìó ñîïåðíèêó âåëèêîãî êíÿçÿ. Îäíàêî îòñóòñòâèå âîåííûõ òàëàíòîâ ßðîñëàâ âîñïîëíÿë ýíåðãèåé è íàñòîé÷èâîñòüþ.  ðåçóëüòàòå åìó óäàëîñü âåðíóòü â ñîñòàâ ãîñóäàðñòâà ïî÷òè âñå çåìëè, óòðà÷åííûå â óñîáèöå ïîñëå ñìåðòè îòöà (èñêëþ÷åíèå ñîñòàâèëî Ïîëîöêîå êíÿæåñòâî, ãäå íåçàâèñèìî ïðàâèë åãî áðàò Áðÿ÷èñëàâ). Ê “àêòèâó” ßðîñëàâà-ïîëêîâîäöà ñëåäóåò îòíåñòè è ðàçãðîì èì â 1019 ã. ïå÷åíåãîâ íà òîì ïîëå ïîä Âåðõíèì ãîðîäîì, ãäå ñî âðåìåíåì áóäåò ïîñòðîåíà Ñîôèÿ Êèåâñêàÿ. Åñëè ó÷åñòü, ÷òî òîëüêî òðè ãîäà èç 21 ãîäà 47

åäèíîëè÷íîãî ïðàâëåíèÿ ßðîñëàâà ëåòîïèñåö îòìåòèë êàê “ìèðíûå”, îáùèé èòîã åãî âîåííîé äåÿòåëüíîñòè áûë áëàãîïðèÿòåí äëÿ Ðóñè, Êðóïíûå âíåøíåïîëèòè÷åñêèå ïðåäïðèÿòèÿ ßðîñëàâà Ìóäðîãî ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî ãåîïîëèòè÷åñêîé ïðîçîðëèâîñòüþ îí íå îòëè÷àëñÿ. Òàê, âûäàâ ñâîþ ñåñòðó Ìàðèþ-Äîáðîíèãó çà Êàçèìèðà I, íåäàðîì ïîëó÷èâøåãî ó ïîëüñêèõ èñòîðèêîâ ïðîçâàíèå Âîññòàíîâèòåëÿ, ßðîñëàâ ñîâåðøèë ïîõîä íà âîññòàâøóþ ïðîòèâ çÿòÿ Ìàçîâèþ “è ïîáåäèë èõ, è óáèë êíÿçÿ èõ Ìîèñëàâà, è ïîêîðèë èõ Êàçèìèðó” (ÏÂË ïîä 1047 ã.). Êàê ñïðàâåäëèâî çàìå÷àåò Ì. Ñ. Ãðóøåâñêèé, òåì ñàìûì îí “î÷åíü ñèëüíî ïîìîã Êàçèìèðó â âîññòàíîâëåíèè Ïîëüøè è, ðàçóìååòñÿ, îêàçàë ïëîõóþ óñëóãó ñâîåìó ãîñóäàðñòâó íà áóäóùåå”. Îòïðàâèâ â 1043 ã. ñòàðøåãî ñûíà Âëàäèìèðà â ïîõîä íà Êîíñòàíòèíîïîëü, ßðîñëàâ, êàê è îðãàíèçàòîðû òàêèõ ïîõîäîâ ÿçû÷åñêèõ âðåìåí, èìåë öåëüþ äîáèòüñÿ ëó÷øèõ óñëîâèé äëÿ òðàäèöèîííîé ðóññêîé òîðãîâëè ñ Âèçàíòèåé. Äëÿ óñòðàøåíèÿ âèçàíòèéöåâ Àñêîëüä è Äèð, Îëåã è Èãîðü ïðàêòèêîâàëè æåñòîêèå ðàñïðàâû ñ ìèðíûì íàñåëåíèåì. Îäíàêî åäâà ëè áûëî óìåñòíî âîññîçäàíèå ýòîé âàðâàðñêîé òðàäèöèè â XI â., êîãäà Ðóñü ïðåâðàòèëàñü â õðèñòèàíñêóþ äåðæàâó ñ öåðêîâíîé îðãàíèçàöèåé, ïîëó÷åííîé èç Âèçàíòèè. Òåì áîëåå ÷òî ñâîèì ïîõîäîì â Êðûì 980 ã. îòåö ßðîñëàâà ïðîäåìîíñòðèðîâàë áîëåå ýôôåêòèâíûé è íå ñòîëü ðèñêîâàííûé ñïîñîá ñòðàòåãè÷åñêîãî äàâëåíèÿ íà Âèçàíòèþ.  ñâîå âðåìÿ Ì. Ä. Ïðèñåëêîâ ðàññìàòðèâàë ïîõîä 1043 ã. êàê àêò ïðåæäå âñåãî ïàòðèîòè÷åñêèé. Ïî åãî ìíåíèþ, öåðêîâíàÿ çàâèñèìîñòü ðóññêîé öåðêâè îò êîíñòàíòèíîïîëüñêîãî ïàòðèàðõà “òîëêîâàëàñü ãðåêàìè êàê çàâèñèìîñòü ïîëèòè÷åñêàÿ, èãåìîíèÿ. <…> Ñêèíóòü ýòó èãåìîíèþ, äîáèòüñÿ îò Âèçàíòèè ïðèçíàíèÿ ðóññêîé öåðêâè ñâîáîäíîé, à äåðæàâû Êèåâñêîé — íåçàâèñèìîé îò âñÿêîãî ïîïîëçíîâåíèÿ èìïåðàòîðñêèõ òåîðèé âñåëåíñêîãî öàðñòâà, — ñòàíîâèòñÿ ìå÷òîé â Êèåâå”. Ìåæäó òåì, íåóäà÷à ýòîãî ïîõîäà (áóðÿ ðàññåÿëà ôëîòèëèþ ðóññêèõ, à âûñàäèâøèåñÿ íà áåðåã áûëè âçÿòû â ïëåí è â áîëüøèíñòâå îñëåïëåíû) íèêàê íå ñêàçàëàñü íà íåçàâèñèìîñòè è ñóâåðåííîñòè Êèåâñêîãî ãîñóäàðñòâà. È, ñêîðåå âñåãî, ïîòîìó, ÷òî Âèçàíòèÿ ðåàëüíî íå ñïîñîáíà áûëà äà íèêîãäà è íå ïîñÿãàëà íà íåçàâèñèìîñòü ñåâåðíîãî ñîñåäà, — ðàçâå ÷òî â ôàíòàçèè àâòîðîâ ñîâåòñêèõ èñòîðè÷åñêèõ ðîìàíîâ. Àäìèíèñòðàòèâíàÿ äåÿòåëüíîñòü ßðîñëàâà íå ïðèâëåêëà âíèìàíèå ëåòîïèñöåâ-ñîâðåìåííèêîâ, îäíàêî ïîòîìêè äðóæíî óêàçûâàëè íà íåãî, êàê íà êíÿçÿ, äàðîâàâøåãî Íîâãîðîäó Âåëèêîìó âàæíûå ïðèâèëåãèè, ïîçâîëèâøèå ýòîìó ãîðîäó-ãîñóäàðñòâó çàíÿòü ñàìîñòîÿòåëüíîå îòíîñèòåëüíî Êèåâñêîãî öåíòðà ïîëîæåíèå. Òåì ñàìûì ßðîñëàâ îêàçàë ïëîõóþ óñëóãó ñâîèì ìîñêîâñêèì ïîòîìêàì, ñîáèðà48

òåëÿì Ðóññêîé çåìëè â XIV–XV ââ., à â êîíå÷íîì ñ÷åòå — è òåì òûñÿ÷àì ïðîñòûõ íîâãîðîäöåâ, è íå ïîìûøëÿâøèì î äðåâíèõ ïðàâàõ è âîëüíîñòÿõ, êîòîðûå áûëè óáèòû è çàìó÷åíû âî âðåìÿ êàðàòåëüíîãî ïîõîäà íà ãîðîä Èâàíà IV â 1581 ã.  îáëàñòè ñóäåáíîé ßðîñëàâ ïðîñëàâèëñÿ ðóêîïèñíûì “èçäàíèåì” ñâîäà çàêîíîâ (ñîõðàíèëñÿ â 1–17 ñòàòüÿõ “Ðóññêîé ïðàâäû” Êðàòêîé ðåäàêöèè). Êàê è äðóãèå ïåðå÷èñëåííûå äî ñèõ ïîð åãî íà÷èíàíèÿ, è ýòî íå íàõîäèò ó èñòîðèêîâ îäíîçíà÷íîé îöåíêè.  ÷àñòíîñòè, îíè ïîä÷åðêèâàþò, ÷òî ßðîñëàâ çàêîíîäàòåëüíî çàêðåïèë îáû÷àé êðîâíîé ìåñòè. Îäíàêî íåñîìíåííà è ïðîãðåññèâíîñòü îòäåëüíûõ çàêîíîäàòåëüíûõ íîâàöèé ñâîäà.  ÷àñòíîñòè, ãîñïîäèí ïîëó÷àë òåïåðü ïðàâî âûêóïèòü æèçíü ðàáà, óäàðèâøåãî ñâîáîäíîãî (ñò. 17). Åñòü òóò è äåìîíñòðàöèÿ ðàâåíñòâà âñåõ ñâîáîäíûõ “ìóæåé” íåçàâèñèìî îò èõ ýòíîñà è ñîöèàëüíîãî ïîëîæåíèÿ ïåðåä çàêîíîì (ñò. 1), è äèàëåêòè÷åñêè ñ íåþ ñâÿçàííàÿ ïîïûòêà ôàêòè÷åñêè îáåñïå÷èòü ðàâíóþ ñî ñëàâÿíàìè çàùèòó çàêîíà äëÿ èììèãðàíòîâ è ýòíè÷åñêèõ ìåíüøèíñòâ (ñò. 10).

Ñòðîèòåëü ãîðîäîâ è ðóññêîé öåðêâè Åñëè â çàêîíû, íàïèñàííûå ßðîñëàâîì, ïðèøëîñü âíîñèòü èñïðàâëåíèÿ óæå áëèæàéøèì åãî ïðååìíèêàì, òî êóäà áîëåå ñ÷àñòëèâ îêàçàëñÿ îí êàê ñòðîèòåëü, íåóñòàííûé ñîçäàòåëü èíôðàñòðóêòóðû Ðóññêîãî ãîñóäàðñòâà. Òàê, íå çàáûëèñü è íå ñêðûëèñü ïîä çåìëåé îáà ãîðîäà, îñíîâàííûå èì è íàçâàííûå â åãî ÷åñòü: ïî ÿçû÷åñêîìó èìåíè — ßðîñëàâëü, è ïî õðèñòèàíñêîìó — Þðüåâ (íûíå Òàðòó). Îáèäåâ êèåâëÿí â íà÷àëå ñâîåé îáùåðóññêîé ïîëèòè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè, ßðîñëàâ â åå êîíöå êàê áû âåðíóë ñòîëèöå äîëã. Ýòè åãî çàñëóãè ëåòîïèñåö ÷åòêî ñôîðìóëèðîâàë â çàïèñè ÏÂË ïîä 1037 ã.: “Çàëîæèë ßðîñëàâ ãîðîä âåëèêèé Êèåâ, ñ çîëîòûìè âîðîòàìè. Çàëîæèë è öåðêîâü Ñâÿòóþ Ñîôèþ, Ïðåìóäðîñòü Áîæüþ, ìèòðîïîëèþ, à ïîòîì öåðêîâü íà Çîëîòûõ âîðîòàõ êàìåííóþ Ñâÿòîé Áîãîðîäèöû Áëàãîâåùåíüå, à çàòåì ìîíàñòûðü Ñâÿòîãî Ãåîðãèÿ è Ñâÿòîé Èðèíû”. Îò êíÿæüèõ ìîíàñòûðåé è ñëåäà íå îñòàëîñü — êàê, âïðî÷åì, è îò âûñîêèõ ñòåí “ãîðîäà ßðîñëàâà”, íî ñòîÿò Ñîôèÿ Êèåâñêàÿ è Çîëîòûå âîðîòà. Ìîíàõ-ëåòîïèñåö ïîä÷åðêèâàåò, è ýòî åñòåñòâåííî, óñïåõè ßðîñëàâà â ïîñòðîåíèè öåðêîâíîé êóëüòóðû. Ïî åãî ñëîâàì, âåëèêèé êíÿçü, “ëþáÿ öåðêîâíûå óñòàâû, è ïîïîâ î÷åíü ïîëþáèë, îñîáåííî æå ëþáèë ÷åðíîðèçöåâ. È êíèã áûë ëþáèòåëü, ÷èòàë èõ ÷àñòî è äíåì è íî÷üþ. È ñîáðàë ìíîãèõ ïåðåïèñ÷èêîâ, è ïåðåâîäèëè îíè ñ ãðå÷åñêîãî íà ñëàâÿíñêèå ÿçûê è ïèñüìî, è íàïèñàëè ìíîãî êíèã, è êóïèë” ßðîñëàâ äðó49

ãèå êíèãè. Ïîñëå çíàìåíèòîé “ïîõâàëû” êíèãàì ïîâòîðåíî, ÷òî ßðîñëàâ, êíèãè “ìíîãèå íàïèñàâ, ïîëîæè â öåðêâè Ñâÿòîé Ñîôèè, êîòîðóþ ñàì ñîçäà녔 Òàêèì îáðàçîì, ßðîñëàâ âûñòóïàåò â ýòîé ëåòîïèñíîé çàïèñè íå òîëüêî óâëå÷åííûì ëþáèòåëåì õðèñòèàíñêîé êíèæíîñòè, ñïîíñîðîì ïåðåâîä÷èêîâ è ïåðåïèñ÷èêîâ êíèã, íî è ñîçäàòåëåì ïåðâîé óïîìÿíóòîé â èñòî÷íèêàõ äðåâíåðóññêîé áèáëèîòåêè.  òî æå âðåìÿ ñîçäàåòñÿ âïå÷àòëåíèå, ÷òî ëåòîïèñåö-ìîíàõ õî÷åò âèäåòü â ñûíå êðåñòèòåëÿ Ðóñè íå ïðîñòî áëàãî÷åñòèâîãî êíÿçÿ, íî è ñâÿòîãî ñîçäàòåëÿ îòå÷åñòâåííîé öåðêîâíîé îðãàíèçàöèè. ßðîñëàâ, ïîìèìî Ñîôèè Êèåâñêîé, “è èíûå öåðêâè ñòðîèë â ãîðîäàõ è ïðî÷èõ ìåñòàõ, ïîñòàâëÿÿ ïîïîâ è äàðóÿ èì ÷àñòü ñâîåãî áîãàòñòâà, è ïîâåëåë èì ïîó÷àòü ëþäåé è ÷àñòî ïðèõîäèòü â öåðêâè” (êóðñèâ ìîé. — Ñ. Ð.). Ñâÿòîñòü ßðîñëàâà ïîä÷åðêèâàåòñÿ òðàäèöèîííîé ñòèëèñòè÷åñêîé êîíñòðóêöèåé, â êîòîðîé âåëèêèé êíÿçü çàíèìàåò ìåñòî ñâÿòîãî íà íåáåñàõ èëè ñàìîãî Õðèñòà: “È ðàäîâàëñÿ ßðîñëàâ, âèäÿ ìíîãèå öåðêâè è ëþäåé — íàñòîÿùèõ õðèñòèàí, à âðàã (äüÿâîë. — Ñ. Ð.) æàëîâàëñÿ, ïîáåæäàåìûé íîâûìè ëþäüìè, õðèñòèàíàìè”. Ñòîëü æå àïîëîãåòè÷åñêè èçîáðàæåíà â ÏÂË è ïðåäïðèíÿòàÿ âåëèêèì êíÿçåì ÷åðåç íåñêîëüêî ëåò íåóäà÷íàÿ ïîïûòêà ñàìî÷èííî, ìèíóÿ êîíñòàíòèíîïîëüñêîãî ïàòðèàðõà, íàçíà÷èòü ãëàâó ðóññêîé öåðêâè: “Ïîñòàâèë ßðîñëàâ Èëëàðèîíà ìèòðîïîëèòîì Ðóñè â ñâÿòåé Ñîôèè, ñîáðàâ åïèñêîïîâ”. Ôîðìàëüíî ýòî èçáðàíèå åïèñêîïàìè “ðóñèíà”-ñâÿùåííèêà áûëî êàíîíè÷íûì, îäíàêî íå ñîîòâåòñòâîâàëî òðàäèöèè ïîñòàâëåíèÿ ìèòðîïîëèòîâ ïàòðèàðõîì, ñëîæèâøåéñÿ â âîñòî÷íîé öåðêâè (ñèòóàöèÿ, âåñüìà íàïîìèíàþùàÿ ñîâðåìåííûé êîíôëèêò ìèòðîïîëèòà Ôèëàðåòà ñ Ìîñêîâñêèì ïàòðèàðõàòîì). Îäíàêî äåéñòâèòåëüíî ëè, êàê ïîëàãàåò Ä. Ñ. Ëèõà÷åâ, ßðîñëà⠓ðàññ÷èòûâàë äîáèòüñÿ âïîñëåäñòâèè ïîëíîãî ïðèçíàíèÿ íåçàâèñèìîñòè ðóññêîé öåðêâè îò Êîíñòàíòèíîïîëÿ”? Äóìàåòñÿ, ÷òî ðàçðûâ ñ âèçàíòèéñêîé çöåðêîâüþ áûë áû òîãäà íåâûãîäåí íå òîëüêî äëÿ ðóññêîé öåðêâè, íî è â ïåðâóþ î÷åðåäü äëÿ òîãî ñòðîèòåëüñòâà íîâîé, õðèñòèàíñêîé êóëüòóðû, êîòîðîå èìåííî òîãäà øèðîêî ðàçâåðíóë ñàì ßðîñëàâ. Âåäü èìåííî èç Âèçàíòèè ïîñòóïàëè òå ãðå÷åñêèå êíèãè, íàä ïåðåâîäîì êîòîðûõ òðóäèëèñü íàíÿòûå ýòèì âåëèêèì êíÿçåì êíèæíèêè, îòòóäà áûëè âûïèñàíû àðõèòåêòîð, ïîñòðîèâøèé ñâÿòóþ Ñîôèþ, è õóäîæíèêè, óêðàñèâøèå åå ôðåñêàìè è ìîçàèêàìè.

Êàê çàñòàâëÿþò ïîòîìêîâ ïðîñëàâèòü ñåáÿ  êîíöå îáçîðà ñîâðåìåííîé çàïàäíîé ëèòåðàòóðû ïî ïðîáëåìàì ìåíåäæìåíòà, ïîäãîòîâëåííîãî À. È. Êðàâ÷åíêî, ñîîáùàåòñÿ: “Ñî50

âðåìåííûé ìåíåäæåð — ýòî ôèëîñîô, èíæåíåð, âðà÷ è àðòèñò â îäíîì ëèöå. Îí òàêæå ó÷åíûé è, ÷òî âåñüìà âàæíî, ãëóáîêî ðåëèãèîçíûé è îáÿçàòåëüíî íðàâñòâåííûé ÷åëîâåê”. Ðå÷ü èäåò î ïðèíöèïèàëüíûõ ïîëèôóíêöèîíàëüíîñòè è ñèíòåòè÷íîñòè ìîäåëè èäåàëüíîãî ìåíåäæåðà — îá îñîáåííîñòÿõ åå, ïîèñòèíå âå÷íûõ; â ÷àñòíîñòè, îíè ïðèñóòñòâóþò è â îáðàçå òàêîãî âåñüìà àðõàè÷íîãî óïðàâëåíöà, êàê äðåâíåðóññêèé êíÿçü. Èìåííî ýòî ñòðóêòóðíîå ñîîòâåòñòâèå ïîçâîëÿåò èçâëå÷ü èç îïûòà ïðàâëåíèÿ âåëèêîãî êíÿçÿ ßðîñëàâà Âëàäèìèðîâè÷à íå÷òî ïîëåçíîå äëÿ ðåàëüíîãî íûíåøíåãî “ôèëîñîôà, èíæåíåðà, âðà÷à” è ïðî÷. â îäíîì ëèöå. Ïåðâîå íàøå íàáëþäåíèå äîñòàòî÷íî áàíàëüíî. ×åëîâåê, îêàçàâøèéñÿ íà âåðøèíå óïðàâëåí÷åñêîé ïèðàìèäû, íå ìîæåò áûòü â ðàâíîé ñòåïåíè òàëàíòëèâ â èñïîëíåíèè âñåõ ôóíêöèé, ïðèñóùèõ åãî äîëæíîñòè. Èäåàëüíî, åñëè îí îáëàäàåò îñíîâíûì äëÿ ñåáÿ òàëàíòîì — îðãàíèçàòîðà, óïðàâëåíöà, èíûìè ñëîâàìè, ñïîñîáíîñòüþ èíñòèíêòèâíî âûõîäèòü íà ïðàâèëüíûå ðåøåíèÿ. Íåñîìíåííàÿ îäàðåííîñòü ñòðîèòåëÿ (“èíæåíåðà”), ïðåîäîëåâàþùåãî ñîïðîòèâëåíèå ïðèðîäû è óìåþùåãî ïðèâîäèòü ñâîè òâîðåíèÿ ê îïðåäåëåííîé ãàðìîíèè ñ íåþ, âîçìîæíî, è ïîìîãàëà ßðîñëàâó óïðàâëÿòü ëþäüìè. Îäíàêî â îñíîâíîì îêàçàëîñü äîñòàòî÷íî âåðíîñòè ïðèíöèïó “ïîçèöèîííîé âëàñòè”, îñíîâàííîé íà ñòðàõå, ïðèíöèïó, ñêàæåì òàê, íåõèòðîìó, çàòî ýíåðãè÷íî è óïîðíî ïðîâîäèâøåìóñÿ â æèçíü â òå÷åíèå ìíîãèõ äåñÿòèëåòèé.  ñàìîì äåëå, åñëè ãåíèé ñïîñîáåí âûïîëíèòü ñâîå æèçíåííîå ïðåäíàçíà÷åíèå è çà íåìíîãèå ãîäû (âñïîìíèì òóò õîòÿ áû Àëåêñàíäðà Ìàêåäîíñêîãî), òàëàíòó — íå ãîâîðÿ óæå î ÷åëîâåêå ñðåäíèõ ñïîñîáíîñòåé — äëÿ ýòîãî íåîáõîäèìî äîëãîëåòèå. Êîíå÷íî æå, è ïîääàííûå çàèíòåðåñîâàíû â äîëãîì è ñòàáèëüíîì ïðàâëåíèè ÷åëîâåêà, ê ÷üèì íåäîñòàòêàì îíè óñïåëè ïðèíîðîâèòüñÿ. Îòìåòèì òàêæå, ÷òî ñîâðåìåííèêàì, óñïåâàþùèì ïîæàòü ïëîäû ëîêàëüíûõ óñïåõîâ ñòàáèëüíîãî ïîñðåäñòâåííîãî ïîëèòèêà, êàê ïðàâèëî, íå âèäíû åãî ñòðàòåãè÷åñêèå ïðîñ÷åòû, ðàññ÷èòûâàòüñÿ çà êîòîðûå ïðèõîäèòñÿ óæå ïîñëåäóþùèì ïîêîëåíèÿì. Êàê è ñîâðåìåííûé ïîëèòèê, äðåâíåðóññêèé êíÿçü èìåë âîçìîæíîñòè è äëÿ ïðÿìîãî âîçäåéñòâèÿ íà ôîðìèðîâàíèå ñâîåãî ïîçèòèâíîãî îáðàçà â îáùåñòâåííîì ìíåíèè. Âî âðåìåíà ßðîñëàâà òðàäèöèîííûìè ñðåäñòâàìè òàêîãî âîçäåéñòâèÿ áûëè ãîñòåïðèèìñòâî è ùåäðîñòü ê çàåçæèì çíàòíûì èíîçåìöàì, ïîñëàì è ìèññèîíåðàì, îäàðèâàíèå ñòðàíñòâóþùèõ ìóçûêàíòîâ (ñêîìîðîõîâ, øïèëüìàíîâ è äð.), à òàêæå äðóæèííûõ ïåâöîâ, êîòîðûå ìîãëè áû ðàçíåñòè äîáðóþ ñëàâó î òîðîâàòîì ãîñóäàðå ïî âñåé Åâðîïå. Îá îáûêíîâåíèÿõ â ýòîé îáëàñòè 51

ßðîñëàâà ñîõðàíèëèñü òîëüêî îòðûâî÷íûå ñâåäåíèÿ. Èçâåñòíî, ÷òî ãîñòåé-ôåîäàëîâ (â òîì ÷èñëå áåãëåöîâ è èçãíàííèêîâ) âåëèêèé êíÿçü ïðèíèìàë ñ íåèçìåííîé ñåðäå÷íîñòüþ, à ê çíàòíûì âàðÿãàì áûë ñòîëü âíèìàòåëåí, ÷òî ñðåäíåâåêîâûé íîðâåæåö, ñëóøàÿ, ñêàæåì, ñîîòâåòñòâóþùèé ýïèçîä “Ñàãè îá Îëàôå Ñâÿòîì”, ìîã áû âûíåñòè âïå÷àòëåíèå, ÷òî ßðèñëåéô áûë êîíóíãîì îäíîé èç ñêàíäèíàâñêèõ çåìåëü. Äàëåå, èç òåêñòà “Ñëîâà î ïîëêó Èãîðåâå” ñëåäóåò, ÷òî ñëàâíûé è â êîíöå XII â. äðóæèííûé ïåâåö Áîÿí èñïîëíÿë êàêóþ-òî “ïåñíü” “ñòàðîìó ßðîñëàâó”. Îäíàêî, â îòëè÷èå îò êíÿãèíè Îëüãè è Âëàäèìèðà, ßðîñëàâ íå èäåàëèçèðîâàëñÿ íàðîäíûìè ìàññàìè êàê “ñïðàâåäëèâûé ïðàâèòåëü”, íåò ÷åòêèõ ñëåäîâ è èíòåðåñà ê åãî ëè÷íîñòè ó ñîçäàòåëåé äîøåäøåé äî íàñ âåðñèè äðåâíåðóññêîãî áûëèííîãî ýïîñà.  ðåçóëüòàòå ïîçäíåéøèé ôîëüêëîð âîñòî÷íûõ ñëàâÿí íå ïîìíèò äàæå èìåíè ýòîãî âåëèêîãî êíÿçÿ. Èòàê, åñëè ßðîñëàâ è íå ïðåíåáðåãàë òðàäèöèîííûìè â ÿçû÷åñêîé Ðóñè ñðåäñòâàìè ðàñïîëîæèòü â ñâîþ ïîëüçó îáùåñòâåííîå ìíåíèå, òî íå äîñòèã çäåñü çíà÷èòåëüíûõ óñïåõîâ. Òåì ÿð÷å åãî óñïåõ â ýòîé ñôåðå íà íîâîì ïóòè, îòêðûòîì ïîñëå ïðèíÿòèÿ õðèñòèàíñòâà. Èìåííî öåðêîâü, êîòîðóþ ßðîñëàâ íåóñòàííî óêðåïëÿë è êîòîðîé áëàãîäåòåëüñòâîâàë, îêàçàëàñü ñîçäàòåëåì è ãàðàíòîì âå÷íîé ïàìÿòè î íåì ó ïîòîìêîâ. Ïðè ýòîì íîñèòåëÿìè åãî ñëàâû îêàçàëèñü ïàìÿòíèêè öåðêîâíîé êóëüòóðû — ìàòåðèàëüíîé è äóõîâíîé, â êîòîðûå îí âëîæèë ñâîè äåíüãè è â êîòîðûõ âîïëîòèëèñü åãî èäåè. Îòìåòèì, ÷òî ñðåäñòâà, ïîòðà÷åííûå èç âåëèêîêíÿæåñêîé êàçíû íà ïîñòðîéêó è óêðàøåíèå öåðêâåé, íà îáó÷åíèå ñâÿùåííèêîâ, íà êíèæíîå äåëî è âîçíàãðàæäåíèå êíèæíèêàì, áûëè íåñîèçìåðèìî ìåíüøå òåõ, ÷òî óõîäèëè íà ñîäåðæàíèå äðóæèíû, ïðîêëàäûâàíèå äîðîã èëè ïîñòðîéêó ëèíèè óêðåïëåíèé íà þæíûõ ðóáåæàõ, íå ãîâîðÿ óæå î êàðäèíàëüíîì ïåðåïëàíèðîâàíèè Âåðõíåãî ãîðîäà â Êèåâå. Îäíàêî ïàìÿòíèêè äóõîâíîé êóëüòóðû îêàçàëèñü êóäà áîëåå äîëãîâå÷íûìè, íåæåëè ðåçóëüòàòû ýòèõ ìèðñêèõ íà÷èíàíèé, èáî áûëè íàäåëåíû íåêîåé íåòëåííîé ñóùíîñòüþ. Âåäü íå èìååò ïðèíöèïèàëüíîãî çíà÷åíèÿ, ÷òî íè îäíà èç ðóêîïèñåé, çàêàçàííàÿ ßðîñëàâîì, íå ñîõðàíèëàñü, ÷òî îñûïàëèñü ôðåñêè íà òîé ñòåíå Ñîôèè, ãäå íàõîäèëñÿ åãî äîíàòîðñêèé ïîðòðåò, êàê íå èìååò çíà÷åíèÿ è òî, ÷òî ïðè÷èñëåíèå ê ëèêó ñâÿòûõ åãî áðàòüåâ Áîðèñà è Ãëåáà, êîòîðîãî îí äîáèâàëñÿ, ñîñòîÿëîñü óæå ïîñëå ñìåðòè ßðîñëàâà.  ðóññêîé èñòîðèè ýòîò âåëèêèé êíÿçü íàâñåãäà îñòàëñÿ ñïðàâåäëèâûì ìñòèòåëåì áðàòîóáèéöå Ñâÿòîïîëêó è áëàãî÷åñòèâûì ñòðîèòåëåì Ñîôèè Êèåâñêîé. ßðîñëàâîì Ìóäðûì. 52

“Ðóññêàÿ Ïðàâäà” êàê ïàìÿòíèê îòå÷åñòâåííîãî ïðåäïðèíèìàòåëüñòâà è ìåíåäæìåíòà “Ðóññêàÿ Ïðàâäà” — çíàìåíèòûé ñâîä äðåâíåðóññêîãî ïðàâà, äîøåäøèé äî íàñ â ñïèñêàõ XIII–XVIII ââ. Èñòîðèêè ïðàâà ðàññìàòðèâàþò ýòîò ïàìÿòíèê êàê ñâîåãî ðîäà ïèñàíîå äîïîëíåíèå ê íîðìàì îáû÷íîãî, “íåïèñàíîãî”, ïðàâà, ïîÿâèâøååñÿ òîãäà, êîãäà âîçíèêëà ïîòðåáíîñòü ïðèâåñòè ýòè óñòíî õðàíèìûå òðàäèöèîííûå ïðàâèëà îòíîøåíèé ìåæäó ëþäüìè â ñîîòâåòñòâèå ñ íîâûìè óñëîâèÿìè æèçíè äðåâíåðóññêîãî îáùåñòâà XI–XII ââ. Ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî ïîäîáíûå ïðîòèâîðå÷èÿ ìåæäó îáû÷íûì ïðàâîì è çàêîíîäàòåëüñòâîì, äåéñòâóþùèì îôèöèàëüíî, ñàíêöèîíèðîâàííûì ãîñóäàðñòâîì, ñóùåñòâóþò è â íàøåì îáùåñòâå. Òàê, îòäàâàÿ êîëëåãå ïåðåõâà÷åííóþ ó íåãî äî ïîëó÷êè äåñÿòêó, ìû âûïîëíÿåì íîðìó ñîâðåìåííîãî îáû÷íîãî ïðàâà, îäíàêî, çàíÿâ êîìó-íèáóäü ïî ýòîé íîðìå (áåç íîòàðèàëüíî çàâåðåííîãî äîãîâîðà çàéìà) ñóììó ïîçíà÷èòåëüíåå, âû ðèñêóåòå ïîòåðÿòü åå, ïîòîìó ÷òî íå ïðèáåãëè ê çàùèòå îôèöèàëüíîãî, “ïèñàíîãî” çàêîíà.  Êèåâñêîé Ðóñè ñëîâåñíàÿ ôîðìà íîâûõ ïðàâîâûõ íîðì âûðàáàòûâàëàñü è ñîãëàñîâàííûå ôîðìóëû (“ñòàòüè”) çàïèñûâàëèñü, êàê ïðàâèëî, íà ñúåçäàõ êíÿçåé ñ ó÷àñòèåì íàèáîëåå àâòîðèòåòíûõ áîÿð. Ïîýòîìó ñîõðàíèâøèåñÿ ðåäàêöèè “Ðóññêîé Ïðàâäû” — Êðàòêàÿ, Ïðîñòðàííàÿ, Ñîêðàùåííàÿ — çàêëþ÷àþò â ñåáå, êàê ïîëàãàþò ñïåöèàëèñòû, îòäåëüíûå íîðìû “Çàêîíà Ðóññêîãî”, “Ïðàâäû ßðîñëàâà Ìóäðîãî”, “Ïðàâäû ßðîñëàâè÷åé”, “Óñòàâà Âëàäèìèðà Ìîíîìàõà” è äðóãèõ íå äîøåäøèõ äî íàñ þðèäè÷åñêèõ êîäåêñîâ Äðåâíåé Ðóñè. Äàëåå ìû áóäåì îáðàùàòüñÿ, â îñíîâíîì, ê òåêñòó íàèáîëåå ïîëíîé, Ïðîñòðàííîé ðåäàêöèè.  “Ðóññêîé Ïðàâäå” — äðåâíåéøåì ñëàâÿíñêîì þðèäè÷åñêîì ïàìÿòíèêå — ñîñðåäîòî÷åíà öåííåéøàÿ èíôîðìàöèÿ î æèçíè Êèåâñêîé Ðóñè, â òîì ÷èñëå è ïî èñòîðèè óïðàâëåíèÿ â íåé. Îäíàêî ðå÷ü ó íàñ íå ïîéäåò î òîì, êàê êíÿçü óïðàâëÿë ñâîèì óäåëîì, èëè î ñèñòåìå ðàñïðåäåëåíèÿ è ïðååìñòâåííîñòè âëàñòè â äèíàñòèè Ðþðèêîâè÷åé. Òàê êàê ýòî äåëî áûëî ñåìåéíîå, ðóêîâîäñòâîâàëèñü òóò îáû÷íûì ïðàâîì. Íàñ áóäóò èíòåðåñîâàòü óñëîâèÿ äåÿòåëüíîñòè ñîáñòâåííî ïðåäïðèíèìàòåëåé â Êèåâñêîé Ðóñè, òî÷íåå, þðèäè÷åñêàÿ çàùèòà èõ äåÿòåëüíîñòè, êàê îíà îòðàæåíà â ïàìÿòíèêàõ äðåâíåðóññêîãî ïðàâà, è, â ÷àñòíîñòè, ñïîñîáû ðàçðåøåíèÿ ýêîíîìè÷åñêèõ ñïîðîâ (“îáÿçàòåëüñòâåííîå ïðàâî”). 53

“Ïðåäïðèíèìàòåëè” è “óïðàâëåíöû” â Êèåâñêîé Ðóñè Èç òåêñòà “Ðóññêîé Ïðàâäû” ñëåäóåò, ÷òî â Êèåâñêîé Ðóñè ïðåäïðèíèìàòåëüñòâîì ìîãëî çàíèìàòüñÿ, êàê ýòî íè óäèâèòåëüíî, ïðàêòè÷åñêè âñå âçðîñëîå ìóæñêîå íàñåëåíèå ñòðàíû, à òàêæå, ñóäÿ ïî âñåìó, è æåíùèíû, ïðèíàäëåæàùèå ê ôåîäàëüíîé âåðõóøêå. Ðàçóìååòñÿ, è òîãäà äåéñòâîâàëè ìîòèâàöèîííûå ïñèõîëîãè÷åñêèå ñòðóêòóðû, èçó÷åííûå â 60–70-å ãîäû XX â. Ä. Ìàêêåëëàíäîì, Äæ. Àòêèíñîíîì è äðóãèìè çàïàäíûìè òåîðåòèêàìè ìåíåäæìåíòà, îäíàêî â Äðåâíåé Ðóñè ïñèõîëîãè÷åñêàÿ ïðåäðàñïîëîæåííîñòü ÷åëîâåêà ê êàðüåðå ïðåäïðèíèìàòåëÿ, ìåíåäæåðà èëè íå ñêëîííîãî íè ê êàêîìó ðèñêó íàåìíîãî ðàáîòíèêà ìîãëà ðåàëèçîâàòüñÿ â êóäà áîëåå æåñòêèõ, ÷åì â íàøåì ñîâðåìåííîì îáùåñòâå, ðàìêàõ èåðàðõè÷åñêîé ñòðóêòóðû îáùåñòâà, à âîçìîæíîñòè ÷åëîâåêà â äîñòèæåíèè áîãàòñòâà è óñïåõà ñèëüíåå è îòêðîâåííåå îïðåäåëÿëèñü åãî ñîöèàëüíûì ïðîèñõîæäåíèåì. Òàê, çàêîííûé èëè ïðèçíàííûé îòöîì ñûí êíÿçÿ, êàê áû íè ñëîæèëàñü åãî ñóäüáà, óæå íå ìîã ñòàòü õîëîïîì — äðåâíåðóññêèì ðàáîì. Ãîðîäñêîé ðåìåñëåííèê èëè ëþáîé ïðèøåëåö (“âàðÿã”) ìîã ñäåëàòü êàðüåðó â êíÿæåñêîé äðóæèíå, à òåîðåòè÷åñêè ýòîãî ìîã äîáèòüñÿ (ïîëó÷èâ ïðåäâàðèòåëüíî ñâîáîäó) è ñûí õîëîïà, íî âîò êíÿçåì íà Ðóñè, íå ïðèíàäëåæà ê Ðþðèêîâè÷àì, îíè íå ìîãëè áû ñòàòü íèêîãäà. Êðîìå òîãî, êíÿçü, âëàäåþùèé óäåëîì, óæå ïîëîæåíèåì ñâîèì áûë îáðå÷åí íà ðîëü ïðåäïðèíèìàòåëÿ — õîçÿèíà ñâîåîáðàçíîãî “òîðãîâîãî äîìà”. Â. Êëþ÷åâñêèé äîêàçàë â ñâîå âðåìÿ, ÷òî äðåâíåðóññêèé êíÿçü ýïîõè ïîõîäîâ íà Âèçàíòèþ âûïîëíÿë ôóíêöèè “âîîðóæåííîãî êóïöà”.  òî æå âðåìÿ, óïðàâëÿÿ äðóæèíîé è íàñåëåíèåì ñâîåãî óäåëà, êíÿçü îáÿçàí áûë äåëèòü ñî ñòàðøèìè äðóæèííèêàìè è ôóíêöèè óïðàâëåíöà, ìåíåäæåðà, äåëåãèðîâàòü èì ñâîè ïîëíîìî÷èÿ. Âåðõóøêó êíÿæåñêîé äðóæèíû ñîñòàâëÿëè äâîðåöêèé èëè êîíþøèé. Ïåðâûé, ïî îïðåäåëåíèþ Â. Äàëÿ, “âåäåò âñå ÷àñòíîå äîáðî êíÿçÿ”, âòîðîé èìåë ïåðâûé ãîëîñ â äóìå ïðè êíÿçå. Îáà âî âðåìÿ âîåííûõ äåéñòâèé âûïîëíÿëè è âîèíñêèå ôóíêöèè; èìåííî ïîýòîìó çà èõ óáèéñòâî ïîëàãàëàñü íàèáîëüøàÿ “âèðà” (øòðàô â ïîëüçó êíÿçÿ) — 80 ãðèâåí, òî åñòü ñòîèìîñòü 160 ðàáî÷èõ ëîøàäåé-äâóõëåòîê. Ðîâíî âäâîå äåøåâëå îöåíèâàëàñü æèçíü ìëàäøåãî äðóæèííèêà — êíÿæåñêîãî îòðîêà, ïðèðàâíåííîãî ñ ýòîé òî÷êè çðåíèÿ ê êíÿæåñêîìó êîíþõó è ïîâàðó. Åùå ìåíüøå (12 ãðèâåí) ñëåäîâàëî óïëàòèòü çà óáèéñòâî “êíÿæåñêîãî òèóíà, äâîðîâîãî èëè âåäàâøåãî ïàøíÿìè” — ýòî óæå ìåíåäæåð “÷èñòîé âîäû”, èñïîëíÿþùèé òîëüêî ìèðíûå óïðàâëåí÷åñêèå ôóíêöèè è ñîîòâåòñòâóþùèé ïîçäíåéøåìó ïîìåùè÷üåìó ïðèêàç÷èêó. 54

Ñòàðøèé äðóæèííèê, îáðàñòàÿ ñîáñòâåííûì õîçÿéñòâîì, îáðàçîâûâàë âîêðóã ñåáÿ ïîäîáíóþ ñòðóêòóðó óïðàâëåíèÿ (óáèéñòâî áîÿðñêîãî ïðèêàç÷èêà, â èíòåðïðåòàöèè Â. Êëþ÷åâñêèì 11-é ñòàòüè “Ðóññêîé Ïðàâäû”, òàêæå íàêàçûâàëîñü 12-þ ãðèâíàìè âèðû), âïëîòü äî ñîáñòâåííîé äðóæèíû, êîòîðàÿ ìîãëà è ñîïåðíè÷àòü áîãàòñòâîì ñ êíÿæåñêîé, êàê, íàïðèìåð, ëè÷íàÿ äðóæèíà Ñâåíåëüäà (ÏÂË ïîä 945 ã.). Îäíàêî íåâåðíî áûëî áû óòâåðæäàòü, ÷òî ñòàðøèé äðóæèííèê (áîÿðèí) ñòàíîâèëñÿ, òàêèì îáðàçîì, ìàëåíüêèì êíÿçåì. Áëàãîñîñòîÿíèå êàæäîãî ÷ëåíà äðóæèíû íàïðÿìóþ çàâèñåëî îò ïîëèòè÷åñêèõ óñïåõîâ åãî êíÿçÿ, è åñëè êíÿçü òåðÿë, ñêàæåì, êèåâñêîå âåëèêîå êíÿæåíèå, òî åãî äðóæèííèêè àâòîìàòè÷åñêè ëèøàëèñü ñâîèõ äîìîâ â Êèåâå, à åñëè êíÿçü óõîäèë èç ïîëèòè÷åñêîé æèçíè, äàæå ìèðíî è äîáðîâîëüíî, ïðèíÿâ, íàïðèìåð, ìîíàøåñòâî, ñóäüáà åãî äðóæèíû áûëà ïëà÷åâíà: êàæäûé èç äðóæèííèêîâ äîëæåí áûë çàíîâî, ñ íóëÿ èñêàòü ñâîå ìåñòî â æèçíè. ×èòàòåëü ñêàæåò, ÷òî íå÷òî ïîäîáíîå íàáëþäàåò ïðè íûíåøíèõ ïîëèòè÷åñêèõ ïåðåâîðîòàõ. Ýòî âåðíî, íî åñòü è ñóùåñòâåííàÿ ðàçíèöà: ñåé÷àñ íîâàÿ äåëåæêà “ïîðòôåëåé” è êóñêîâ æèðíîãî ýêîíîìè÷åñêîãî ïèðîãà ïðîèñõîäèò â çàìêíóòîì êðóãó ïîëèòèêîâ è ÷èíîâíèêîâ, à â Êèåâñêîé Ðóñè ïðè ñìåíå êíÿçÿ äâîðû åãî äðóæèííèêîâ â Êèåâå èëè â ñòîëüíîì ãîðîäå èíîãî êíÿæåñòâà ÷óòü ëè íå íà çàêîííûõ îñíîâàíèÿõ äðóæíî ãðàáèëèñü ãîðîæàíàìè. Áîëåå íàäåæíûì è ñòàáèëüíûì âûãëÿäèò ïîëîæåíèå ëþäåé ñâîáîäíûõ ïðîôåññèé, â ÷üåé äåÿòåëüíîñòè âñåãäà åñòü ýëåìåíò âîëüíîãî ïðåäïðèíèìàòåëüñòâà, ñîñòîÿùèé, â ÷àñòíîñòè, è â òîì, ÷òî îíè ñàìè íàíèìàþò ìàñòåðîâ è ðàáî÷èõ.  ñòàòüå 96 “Ðóññêîé Ïðàâäû” ðàñïèñàíû ñîäåðæàíèå è âîçíàãðàæäåíèå àðõèòåêòîðó, ñòðîèòåëþ ãîðîäà, òî÷íåå, åãî êðåïîñòíîé ñòåíû: çà êàæäîå åå “çâåíî” îí ïîëó÷àåò “êóíó”, à ïðè îêîí÷àíèè åãî — “íîãàòó”. Çíà÷èòåëüíî è íàòóðàëüíîå ñîäåðæàíèå: “à íà êîðì, ïèòüå, íà ìÿñî è íà ðûáó äàâàòü åìó â íåäåëþ 7 êóí, 7 õëåáîâ, 7 ìåð ïøåíà è íà 4 êîíåé 7 ëóêîøåê îâñà… à îäíîãî òîëüêî ñîëîäó äàâàòü åìó 10 ëóêîøåê” (ñîëîä ïðåäíàçíà÷àëñÿ äëÿ âàðêè ïèâà). Ïîäîáíîå ñîäåðæàíèå óñòàíàâëèâàëîñü ñòðîèòåëþ ìîñòîâ, çà êîòîðûì ïðèçíàâàëîñü è ïðàâî êîðìèòü çà ñ÷åò çàêàç÷èêà êîíÿ íå òîëüêî ñâîåãî, íî è äëÿ ïîìîùíèêà-ñëóãè (“îòðîêà”). Êóäà áîëåå ðèñêîâàííûì â Äðåâíåé Ðóñè áûëî çàíÿòèå êóïöà, îñîáåííî æå “ãîñòÿ”, òîðãîâàâøåãî çà ãðàíèöåé.  ñòàòüå 54 (ïî Òðîèöêîìó I ñïèñêó) ïðåäóñìîòðåí òàêîé êàçóñ: “Åñëè êàêîé-íèáóäü êóïåö, ïóñòèâøèñü â ïóòü ñ ÷óæèìè êóíàìè, ãäå-íèáóäü èõ ïîòîïèò, èëè ðàòíûå îòíèìóò, èëè îãîíü, òî íå òâîðèòü íàä íèì íàñèëèÿ è íå 55

ïðîäàâàòü åãî, íî ïóñòü íà÷íåò âîçâðàùàòü äîëã ïîãîäíî, èáî ñèå íåñ÷àñòüå îò Áîãà...” Ýòî òàê íàçûâàåìàÿ íåñ÷àñòíàÿ íåñîñòîÿòåëüíîñòü, îäíàêî ñòàòüÿ ïðåäóñìàòðèâàåò âîçìîæíîñòü è íåñîñòîÿòåëüíîñòè íåîñòîðîæíîé: “åñëè æå ïðîïüåòñÿ èëè ïðîèãðàåòñÿ è â áåçóìèè ÷óæîé òîâàð èñïîðòèò, òî ïóñòü áóäåò òàê, êàê ðåøàò òå, ÷üè êóíû — áóäóò ëè æäàòü, ïîêà âûïëàòèòü, à çàõîòÿò ïðîäàòü åãî — ñâîÿ èì â òîì âîëÿ”. Êàçàëîñü áû, çàêîí è ãóìàíåí, è ñïðàâåäëèâ, îäíàêî... Êîãäà ïîçäíåå, â XIV â., òâåðñêîé êóïåö Àôàíàñèé Íèêèòèí áûë íà ïóòè â Ïåðñèþ îãðàáëåí òàòàðàìè, îí íå ñòàë èñïûòûâàòü ñóäüáó, âîçâðàùàÿñü ê çàèìîäàâöàì, à ïðåäïî÷åë íàëåãêå îòïðàâèòüñÿ â äàëüíåéøåå ïóòåøåñòâèå, îïèñàííîå èì âïîñëåäñòâèè â çíàìåíèòîì “Õîæåíèè çà òðè ìîðÿ”.

Çàùèòà èìóùåñòâà ñâîáîäíîãî ÷åëîâåêà Âîîáùå æå â Äðåâíåé Ðóñè íàðóøåíèå èìóùåñòâåííûõ ïðàâ êàðàëîñü ñóðîâî, íî â îòëè÷èå îò ñåãîäíÿøíåé ñèòóàöèè ïðåñòóïíèê äîëæåí áûë ñòðàøèòüñÿ íå òþðüìû: òþðåì êàê òàêîâûõ â äðåâíåêèåâñêóþ ýïîõó íå ñóùåñòâîâàëî. Òîëüêî â XI â. ïîÿâëÿåòñÿ “ïîðóá”, ïðîñòàÿ ÿìà, ñâåðõó ïåðåêðûòàÿ áðåâíàìè, íî ñàæàëè â íåå êíÿçüÿ òîëüêî ñâîèõ ïîëèòè÷åñêèõ ïðîòèâíèêîâ. Áàíàëüíîìó æå âîðó ãðîçèëà ñìåðòü íà ìåñòå ïðåñòóïëåíèÿ îò ðóêè ïîñòðàäàâøåãî. Ñòàòüÿ 40 ðàçðåøàëà çàñòèãíóòîãî â äîìå èëè âî äâîðå âîðà óáèòü “âî ïñà ìåñòî”; åñëè æå åãî ïîéìàþò è çàäåðæàò äî ðàññâåòà, òî ñëåäóåò îòâåñòè åãî íà ñóä ê êíÿçþ, à âîò “åñëè óáüþò åãî, à ïîñòîðîííèå óæå âèäåëè åãî ñâÿçàííîãî, òî ïëàòèòü çà ýòî 12 ãðèâåí øòðàôà” — êàê çà óáèéñòâî, íàïðèìåð, ñâîáîäíîãî ðåìåñëåííèêà. Âîð, äîæèâøèé äî êíÿæüåãî ñóäà, ïðèñóæäàëñÿ ê øòðàôó, åñëè æå óêðàë õîëîï, òî çà íåãî ïëàòèë õîçÿèí, ïðè ýòîì â äâîéíîì ðàçìåðå.  îòëè÷èå îò ñîâðåìåííîé ñèòóàöèè, “Ðóññêàÿ Ïðàâäà” ïðåäóñìàòðèâàëà âåñüìà àêòèâíóþ ðîëü õîçÿèíà óêðàäåííîé âåùè â åå ðîçûñêå. Îáíàðóæèâ ïðîïàæó, îí äîëæåí áûë íåìåäëåííî îáúÿâèòü î íåé íà ãîðîäñêîì ðûíêå. Ïîñëå ýòîãî òîò, ó êîòîðîãî ýòà âåùü îáíàðóæèëàñü, îáÿçàí áûë âåðíóòü åå â òå÷åíèè òðåõ äíåé õîçÿèíó, ïðè ýòîì äåðæàòåëü ïðîïàæè ïîäâåðãàëñÿ øòðàôó â òðè ãðèâíû. Åñëè æå ïîñëå îáúÿâëåíèÿ íà òîðãó ïðîïàæà íå îáíàðóæèâàëàñü, òî íà÷èíàëñÿ “ñâîä” — äåòàëüíî ðàñïèñàííàÿ ïðîöåäóðà ðîçûñêà íåçàêîííî ïðèñâîåííîé âåùè è âîçâðàùåíèÿ åå çàêîííîìó õîçÿèíó. Îïîçíàâ ñâîþ âåùü, õîçÿèí çàáèðàåò åå, à íåçàêîííûé åå äåðæàòåëü îáÿçàí ïðåäñòàâèòü äâóõ ñâîáîäíûõ ñâèäåòåëåé òîãî, ÷òî îí ñîâåðøèë ÷åñòíóþ ïîêóïêó; â ýòîì ñëó56

÷àå ïîêóïàòåëü òåðÿåò ñâîè äåíüãè — íî ìîæåò âåðíóòü èõ, åñëè ïðîäîëæèò “ñâîä”, êîòîðûé, êàê ïðåäïîëàãàåòñÿ, è âûâåäåò â êîíöå êîíöîâ íà “êîíå÷íîãî òàòÿ”, ò. å. âîðà. Âîð âûïëà÷èâàåò ïåðâîìó ïîêóïàòåëþ âåùè åå ñòîèìîñòü è øòðàô êíÿçþ. Âñå ýòî ïðîèñõîäèò íà ðûíêå áîëüøîãî ãîðîäà, â ïåðâóþ î÷åðåäü Êèåâà, ãäå è âîçìîæíà ìíîãîêðàòíàÿ ïåðåïðîäàæà óêðàäåííîé èëè íàéäåííîé âåùè. Ñòàòüÿ 77 óêàçûâàåò, ÷òî äåëàòü, êîãäà âåùü óâåçåíà èç ãîðîäà: åñëè ñëåä ïðèâîäèò ê ñåëó, à åãî æèòåëè íå äîêàæóò ñâîþ íåâèíîâíîñòü, èëè íå çàõîòÿò ïðèíÿòü ó÷àñòèå â ïðåñëåäîâàíèè, èëè áóäóò ïðåïÿòñòâîâàòü ðàññëåäîâàíèþ, òî ýòèì ñåëü÷àíàì íàäëåæèò çàïëàòèòü ñòîèìîñòü óêðàäåííîé âåùè è øòðàô çà âîðîâñòâî, ðîçûñê æå ñëåäóåò ïðîäîëæèòü; åñëè æå ïîòåðÿþò ñëåä íà áîëüøîé äîðîãå, à ñåëà ïîáëèçîñòè íå áóäåò, èëè íà ïóñòîøè, ãäå íå áóäåò íè ñåëà, íè ëþäåé, òî íèêîìó íå ïëàòèòü. Ëþáîïûòíî, ÷òî ïîäîáíî òîìó, êàê ñåé÷àñ ó íàñ, ïî ñóòè, äåéñòâóåò îñîáîå “àâòîìîáèëüíîå ïðàâî”, òàê è â Äðåâíåé Ðóñè ïîä÷åðêíóòîé çàáîòîé çàêîíîäàòåëÿ îêðóæàëèñü âëàäåëüöû êîíåé.  ñïåöèàëüíîé (12-é) ñòàòüå ïðîâîçãëàøàëîñü: “Êòî ñÿäåò íà ÷óæîãî êîíÿ áåç ñïðîñó, ïëàòèò 3 ãðèâíû øòðàôà”.  îòëè÷èå îò îáû÷íîãî âîðà, ïîéìàííûé â ðåçóëüòàòå “ñâîäà” êîíîêðàä âûäàâàëñÿ êíÿçþ “íà ïîòîê”, ò. å., ïîâèäèìîìó, äëÿ ïðîäàæè â ðàáñòâî. Ýòîìó æå ñàìîìó ñóðîâîìó íàêàçàíèþ — ñ äîáàâëåíèåì “ðàçãðàáëåíèÿ” (âñåíàðîäíîãî ãðàáåæà èìóùåñòâà) — ïîäâåðãàëñÿ è ïîäæèãàòåëü ãóìíà èëè “äâîðà”. Òàêàÿ îñîáàÿ çàùèòà êîíÿ è äîìà íå âûçûâàåò óäèâëåíèÿ. Âåäü êíÿçüÿ è áîÿðå, ñîñòàâëÿâøèå “Ðóññêóþ Ïðàâäó”, âíå ïàëàò ñâîèõ è öåðêâè ïåøêîì íå ïåðåäâèãàëèñü — òîëüêî âåðõîì, à äîì ÷åëîâåêà áûë òîãäà íå òîëüêî åãî ñåìåéíûì ãíåçäîì, êàê ñåé÷àñ, íî è ñàêðàëüíûì öåíòðîì: ó êíÿçåé è áîÿð èìåëèñü ñîáñòâåííûå äîìîâûå öåðêâè, à âî äâîðàõ ó ïðîñòîëþäèíîâ ÿçû÷åñêèå õðàìû — áàíè.

Îïåðàöèè äðåâíåðóññêèõ “áàíêèðî┠Âî âñå âðåìåíà ïðåäïðèíèìàòåëüñòâî ïðåäïîëàãàåò âîçìîæíîñòü êðåäèòà.  Äðåâíåé Ðóñè, êàê ïîëàãàåò À. Çèìèí, äîëæíèê, íå ñóìåâøèé â ñðîê âûïëàòèòü äîëã è ïðîöåíòû, ðàñïëà÷èâàëñÿ ñâîåé ñâîáîäîé, “ïðîäàâàëñÿ”, îáðàùàëñÿ â çàêóïà-ðÿäîâè÷à äî âûïëàòû ñóììû âçÿòîãî”. “Ðóññêàÿ Ïðàâäà” çàùèùàåò ïðàâà äðåâíåðóññêèõ “áàíêèðîâ”: “Åñëè êòî äàåò äåíüãè â ðîñò, èëè ìåä ñ ïðèáàâêîé, èëè æèòî ñ ïðèñûïîì, òî ñòàâèòü åìó ñâèäåòåëåé; à êàê äîãîâîðèëñÿ, ñòîëüêî è áðàòü” (ñòàòüÿ 50). Îäíàêî âîçìîæíîñòè ðîñòîâùèêà îòíîñèòåëüíî âçèìàíèÿ ïðîöåíòîâ (äåíüãàìè èëè íàòóðîé — ìåäîì èëè çåðíîì) 57

âñå-òàêè îãðàíè÷èâàëèñü, êîãäà ðå÷ü øëà î “ìåñÿ÷íûõ ðåçàõ” (20 % â ìåñÿö): èõ íåëüçÿ áðàòü äîëãî äàæå â ñëó÷àå íåâûïëàòû îñíîâíîé ñóììû â ñðîê, è åñëè ñóììà âûïëà÷åííûõ ïðîöåíòîâ äîñòèãëà ïîëîâèíû îò ñóììû äîëãà, òî áîëüøå èõ ìîæíî íå âûïëà÷èâàòü (ñòàòüÿ 51). Âïîñëåäñòâèè, êîãäà æàäíîñòü ðîñòîâùèêîâ ñòàëà îäíîé èç ïðè÷èí ãîðîäñêèõ âîññòàíèé, Âëàäèìèð Ìîíîìàõ óñòàíîâèë, ÷òî çàèìîäàâåö äîëæåí îãðàíè÷èâàòüñÿ ëèøü 200 % (!) îò îáùåé ñóììû êðåäèòà (äâà “ðåçà” ïî 50 % è ñàì äîëã), åñëè æå îí óñïåë ïîëó÷èòü òðè “ðåçà” (150 %), òî ñàì äîëã ìîæíî áûëî óæå íå âîçâðàùàòü. Îäíàêî è ñ ýòèì îãðàíè÷åíèÿìè äðåâíåðóññêîå êðåäèòîâàíèå ñèëüíî ñìàõèâàåò íà ñîâðåìåííóþ áàíäèòñêóþ “ïîñòàíîâêó íà ñ÷åò÷èê”.

Îáåñïå÷åíèå çàéìîâ è òîðãîâûõ îïåðàöèé “íà âåðå” Îñíîâíûå ñóáúåêòû äðåâíåðóññêîãî ïðåäïðèíèìàòåëüñòâà, êóïöû, óæå â Êèåâñêîé Ðóñè íà÷àëè îáúåäèíÿòü ñâîè êàïèòàëû, òàëàíòû è ñóäüáû â ñâîåîáðàçíûå ïðîòîòèïû ñîâðåìåííûõ êîðïîðàöèé, ïîçäíåå íàçûâàþùèåñÿ òîâàðèùåñòâàìè “íà âåðå”. Ðàçóìååòñÿ, çàêîíîäàòåëü çàìå÷àåò èõ òîëüêî òîãäà, êîãäà ìåæäó ñîòîâàðèùàìè âîçíèêàåò èìóùåñòâåííûé êîíôëèêò.  ñòàòüå 48 ÷èòàåì: “Åñëè êàêîéíèáóäü êóïåö êóïöó äàñò äåíüãè äëÿ òîðãîâëè (çäåñü íà Ðóñè — Ñ. Ð.) èëè êàê ãîñòþ, òî ñâèäåòåëè ïðè ýòîì íå íóæíû, à äîñòàòî÷íî èñòöó ïðèñÿãíóòü, åñëè îòâåò÷èê çàïèðàåòñÿ”. Êîãäà ðå÷ü èäåò íå î êóïöàõ, çàèìîäàâåö îáÿçàí âûñòàâèòü äâóõ ñâèäåòåëåé çàéìà, à òå äîëæíû ïðèñÿãíóòü (ñòàòüÿ 47). Åñëè æå êóïåö ïîëîæèë ó äðóãîãî êóïöà òîâàð íà ñîõðàíåíèå, ñâèäåòåëè òàêæå íå íóæíû. Åñëè æå ïîëîæèâøèé òîâàð çàõî÷åò ïîëó÷èòü áîëüøå, ÷åì ïîëîæèë, òî äîëæåí áûë ïðèñÿãíóòü òîò, ó êîãî òîâàð íàõîäèëñÿ íà ñîõðàíåíèè. Åãî ïðèñÿãà ðåøàåò äåëî, “âåäü îí óæå òåì ñäåëàë äîáðîå äåëî, ÷òî âçÿë íà õðàíåíèå òîâàð” (ñòàòüÿ 127). Êàê ñïðàâåäëèâî îòìå÷àþò èñòîðèêè äðåâíåðóññêîãî ïðàâà, íåäîñòàòî÷íàÿ ðàçâèòîñòü òîâàðîîáîðîòà âûçûâàëà ïðåäñòàâëåíèå î ñêëàäèðîâàíèè òîâàðà íå êàê î ïðîôåññèîíàëüíîé è îïëà÷èâàåìîé, íî êàê î ÷èñòî äðóæåñêîé óñëóãå. Äî ÷åãî æ äàëåêè åùå áûëè âðåìåíà, êîãäà çàëåæàâøèéñÿ òîâàð äåøåâëå óíè÷òîæèòü, ÷åì ïðîäîëæàòü õðàíèòü! Ìîæíî îòìåòèòü çäåñü è îñîáîå áëàãîâîëåíèå çàêîíîäàòåëÿ ê êóïöàì, îáúÿñíÿþùååñÿ, ïî íàøåìó ìíåíèþ, òåì îáñòîÿòåëüñòâîì, ÷òî êíÿçüÿ-çàêîíîäàòåëè åùå íå çàáûëè âðåìåíà, êîãäà èõ äåäû è îòöû áûëè ïåðâûìè êóïöàìè â ñâîåì îòå÷åñòâå. Îäíàêî ðàçâèòèå êóïå÷åñêîãî ïðåäïðèíèìàòåëüñòâà øëî ñâîèì, áóðæóàçíûì ïóòåì, 58

è ñî-ñòàâèòåëè “Ðóññêîé Ïðàâäû” ôèêñèðîâàëè è ñèòóàöèè, íåâîçìîæíûå äëÿ òàêèõ ñèÿòåëüíûõ “âîîðóæåííûõ êóïöîâ”, êàê âåëèêèé êíÿçü Èãîðü Ðþðèêîâè÷. Ñòàòüÿ 55 “Ðóññêîé Ïðàâäû” ðèñóåò íàì ëîâêà÷à, êîòîðûé, çàäîëæàâ ìíîãèì (ôàêòè÷åñêè îáàíêðîòèâøèñü), ñóìåë âñå-òàêè îáìèøóëèòü çàåçæåãî (èíîãîðîäíåãî èëè èíîçåìíîãî êóïöà), âçÿâ ó íåãî òîâàð, à ðàñïëàòèòüñÿ ñ íèì íå ïîæåëàë. Äà åùå è çàèìîäàâöû ëîâêîãî áàíêðîòà òðåáóþò, ÷òîáû îí èç âûðó÷åííûõ äåíåã îòäàë èì äîëãè. Çàêîíîäàòåëü óñòàíàâëèâàåò, ÷òî òàêîé ëîâêà÷ äîëæåí áûòü îòâåäåí “íà òîðã”, ãäå áóäóò ïðîäàíû îí ñàì è åãî èìóùåñòâî. Äëÿ óäîâëåòâîðåíèÿ æå çàèìîäàâöåâ ïðåäóñìîòðåí ñâîåãî ðîäà ñîðåâíîâàòåëüíûé ïðîöåññ: âíà÷àëå âîçâðàùàåòñÿ âçÿòîå ó èíîãîðîäíåãî èëè èíîçåìíîãî êóïöà, à óæ îñòàâøèåñÿ äåíüãè äåëÿò îñíîâíûå çàèìîäàâöû. Ïðè ýòîì òîò, êòî óñïåë âçÿòü ñ äîëæíèêà ïðîöåíòû, ëèøàåòñÿ äîëè ïðè ðàçäåëå. Îäíàêî åñëè òàêîé áàíêðîò çàäîëæàë è êíÿçþ, òî ýòîò äîëã âîçâðàùàåòñÿ ïåðâûì. Ýòà ïîñëåäíÿÿ ïðèâèëåãèÿ, ïðîñòîñåðäå÷íî äàííàÿ êíÿçåì-çàêîíîäàòåëåì ñàìîìó ñåáå, ïîä÷åðêèâàåò, êàê äàëåêà åùå “Ðóññêàÿ Ïðàâäà” îò èäåè íåçàâèñèìîñòè ñóäà îò âëàñòè. Çàòî â Ïñêîâå, äðåâíåðóññêîé ðåñïóáëèêå, çàêîíîäàòåëè ñïåöèàëüíî îçàáîòèëèñü òåì, ÷òîáû ïîñàäíèê (íè íûíåøíèé, íè áûâøèé) íå èìåë ïðàâà áûòü â ñóäå “õîäàòàåì ïî ÷óæîìó äåëó”, ðàâíî êàê “è âñÿêèé äðóãîé ÷åëîâåê ñ ïðàâèòåëüñòâåííîé âëàñòüþ” (“Ïñêîâñêàÿ ïðàâäà”, ñòàòüè 68, 69). Ëþáîïûòíî, ÷òî ðåøåíèå òÿæá î çàéìàõ, â îòëè÷èå îò óãîëîâíûõ äåë, íå ïðåäóñìàòðèâàåò ⠓Ðóññêîé Ïðàâäå” ïðèìåíåíèÿ îðäàëèé, ò. å. èñïûòàíèÿ “Áîæüèì ñóäîì” (â ñëó÷àå ïîäîçðåíèÿ â êðóïíîé êðàæå — ðàñêàëåííûì æåëåçîì, áîëåå ìåëêîé — âîäîé: óòîíóâøèé îïðàâäûâàëñÿ): äîñòàòî÷íî ïðèñÿãè îäíîãî èç ó÷àñòíèêîâ òÿæáû. Îäíàêî â äàëüíåéøåì ðàçâèòèè äðåâíåðóññêîãî ïðàâà ïðèøëîñü, ñ îäíîé ñòîðîíû, ðàçðàáîòàòü ïðîöåäóðó çàâåðåííîé ôèêñàöèè çàéìà (â Ïñêîâå, íàïðèìåð, êîïèþ ðàñïèñêè ñëåäîâàëî îòíåñòè â Òðîèöêèé ñîáîð äëÿ õðàíåíèÿ â ñïåöèàëüíîì ëàðå), à ñ äðóãîé ñòîðîíû, ïîñêîëüêó àâòîðèòåò êëÿòâû íà êðåñòå, ïî-âèäèìîìó, ñî âðåìåíåì óïàë, âåðíóòüñÿ ê èäåå “Áîæüåãî ñóäà”, ïðèíÿâøåãî ôîðìó ñóäåáíîãî ïîåäèíêà.  “Ïñêîâñêîé ïðàâäå” (XV â.) íàõîäèì êðàñî÷íûå äåòàëè òàêîé ðóññêîé “äóýëè”. Åñëè â òÿæáå î äîëãå èñòöîì “ÿâèòñÿ æåíùèíà, èëè ðåáåíîê, èëè ñòàðóõà, èëè áîëüíîé, èëè óâå÷íûé, èëè ìîíàõ, èëè ìîíàøêà, îíè ìîãóò íàíÿòü âìåñòî ñåáÿ ïîäñòàâíûõ áîéöîâ”.  òàêîì ñëó÷àå ýòî ïðàâî ïîëó÷àåò è îòâåò÷èê. Âîò òîëüêî êðåñò ïîöåëîâàòü 59

ïåðåä ïîåäèíêîì îáÿçàíû íå áîéöû, à èñòåö ñ îòâåò÷èêîì. Åñëè èñòåö ïîáåäèò îòâåò÷èêà, îí ïîëó÷àåò ñ íåãî äîëã, íî òîëüêî íå ñ óáèòîãî — ñ òîãî îí ìîæåò ñíÿòü è çàáðàòü ñåáå òîëüêî äîñïåõè è îäåæäó, â êîòîðîé îòâåò÷èê âûøåë íà ïîåäèíîê (ÿâíîå ïðîíèêíîâåíèå ýëåìåíòà äðóæèííîãî îáû÷íîãî ïðàâà). Îñòàâøèéñÿ â æèâûõ ïîáåæäåííûé âûïëà÷èâàåò âñå ïåíè è ïîøëèíû (“Ïñêîâñêàÿ ïðàâäà”, ñòàòüè 36–37). Ââåäåíèå èíñòèòóòà ñóäåáíîãî ïîåäèíêà åñòü, ñ òî÷êè çðåíèÿ èñòîðèè ïðàâà, òàêîå æå ïðîÿâëåíèå áåñïîìîùíîñòè ÷åëîâå÷åñêîãî ñóäà, êàê è ïðåäñòàâëåíèÿ î çàêîííîñòè êðîâíîé ìåñòè, îòðàçèâøèåñÿ â Êðàòêîé Ðåäàêöèè “Ðóññêîé Ïðàâäû” (ñòàòüè 1–3). Îäíàêî ðàçâå íå ñîîòâåòñòâóþò ýòè ÿâëåíèÿ ñòîëü ÷àñòîìó òåïåðü ôèíàëó óãîëîâíîé “ðàçáîðêè”, êîãäà, íå äîñòèãíóâ óñïåõà â ïðîöåññå âîðîâñêîãî ñóäîãîâîðåíèÿ, åãî ó÷àñòíèêè õâàòàþòñÿ çà îðóæèå? Óâû, íàøè íàáëþäåíèÿ åùå ðàç ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî ðàçâèòèå êóëüòóðû ÷åëîâå÷åñòâà îòíþäü íå âñåãäà ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ ïðîöåññ îäíîíàïðàâëåííûé è ïðîãðåññèâíûé.

60

Âëàäèìèð Ìîíîìàõ êàê ïðàâèòåëü è èìèäæìåéêåð  îòëè÷èå îò äðóãèõ ïðàâèòåëåé Êèåâñêîé Ðóñè, Âëàäèìèð Âñåâîëîäîâè÷ Ìîíîìàõ, âíóê ßðîñëàâà Ìóäðîãî, êíÿçü ïåðåÿñëàâëüñêèé — ñ 1084 ã., âåëèêèé êíÿçü êèåâñêèé ñ 1113 ã. è äî ñìåðòè â 1125 ã., îçàáîòèëñÿ òåì, ÷òîáû îñòàâèòü ñîâðåìåííèêàì è ïîòîìêàì ñàìîëè÷íî ïîäãîòîâëåííóþ èíôîðìàöèþ î ñâîåé äåÿòåëüíîñòè è æèçíåííûõ ïðèí-öèïàõ. Åãî çíàìåíèòîå “Ïîó÷åíèå” — ïðîèçâåäåíèå, âêëþ÷èâøåå àâòîáèîãðàôè÷åñêèå çàìåòêè, íàñòàâëåíèå ñûíîâüÿì è ïèñüìî êíÿçþ Îëåãó Ñâÿòîñëàâîâè÷ó, áûëî (êàê ïîëàãàþò, â êîíöå XII â.) ïåðåïèñàíî â îäíîì èç ëåòîïèñíûõ ñâîäîâ. Òåì ñàìûì è áåç òîãî ùåäðîå îòðàæåíèå ôèãóðû ýòîãî êíÿçÿ â äðåâíåðóññêîì ëåòîïèñàíèè è ôîëüêëîðå äîïîëíÿåòñÿ óíèêàëüíûìè ñâèäåòåëüñòâàìè ñóáúåêòèâíîé åãî ñàìîîöåíêè.

Ðîä ßðîñëàâè÷åé — ñóáúåêò óïðàâëåíèÿ Ðóñüþ â XI–XII ââ. Îòåö Âëàäèìèðà, Âñåâîëîä ßðîñëàâè÷, â 1078–1093 ãã. áûë âåëèêèì êíÿçåì êèåâñêèì, ìàòü — âèçàíòèéñêàÿ ïðèíöåññà, äî÷ü èìïåðàòîðà Êîíñòàíòèíà Ìîíîìàõà (îòñþäà ïðîçâèùå Âëàäèìèðà), ìà÷åõîé åãî ñòàëà çíàòíàÿ ïîëîâ÷àíêà, ñàì îí æåíèëñÿ íà øâåäñêîé êîðîëåâíå. Åäâà ëè â æèëàõ Âëàäèìèðà òåêëà ñëàâÿíñêàÿ êðîâü, îäíàêî ïèñàë îí íå ñòîëüêî ëèòåðàòóðíûì öåðêîâíîñëàâÿíñêèì, ñêîëüêî æèâûì ðàçãîâîðíûì äðåâíåðóññêèì ÿçûêîì, íå îñòàâëÿþùèì ñîìíåíèÿ â òîì, ÷òî èìåííî ýòîò ÿçûê áûë äëÿ íåãî ðîäíûì è ïðèâû÷íûì. Ïåðåä íàìè ñâèäåòåëüñòâî ãëóáîêîãî îñëàâÿíèâàíèÿ ïðèøëîé ñêàíäèíàâñêîé äèíàñòèè. Ðîäèñü Âëàäèìèð ñòîëåòèåì ðàíüøå, åìó íà ïóòè ê âëàñòè ïðèøëîñü áû ïðîéòè ÷åðåç êðîâàâîå óñòðàíåíèå áðàòüåâ-ñîïåðíèêîâ. Îäíàêî íà Ðóñè ê òîìó âðåìåíè óæå óñòàíîâèëñÿ îðèãèíàëüíûé, ñîâñåì íå ïîõîæèé íà êëàññè÷åñêèå ìîíàðõèè äðåâíîñòè è åâðîïåéñêîãî ñðåäíåâåêîâüÿ, ïîðÿäîê óïðàâëåíèÿ ñòðàíîé è ïðåñòîëîíàñëåäèÿ — “ëåñòâè÷íûé” (èëè “î÷åðåäíîé)” .  îñìûñëåíèè ýòîãî ñâîåîáðàçíîãî ÿâëåíèÿ, çàèìñòâîâàííîãî ó ñîñåäåé-òþðîê è íå èìåþùåãî â ìèðîâîé èñòîðèè èíûõ àíàëîãîâ, èñòîðèêè êîëåáëþòñÿ ìåæäó äâóìÿ îñíîâíûìè òî÷êàìè çðåíèÿ. Îäíà, èäóùàÿ îò Ñ. Ñîëîâüåâà, ïðåäïîëàãàåò çäåñü îïðåäåëåííóþ ñèñòåìó, ïðè ýòîì â èñòîëêîâàíèè Â. Êëþ÷åâñêîãî âåñüìà ñòðîé61

íóþ è îñìûñëåííóþ, “öåëóþ òåîðèþ, ïîñòåïåííî ñëîæèâøóþñÿ â ïîëèòè÷åñêîì ñîçíàíèè ßðîñëàâè÷åé”, ñîãëàñíî êîòîðîé îíè âëàäåëè Ðóññêîé çåìëåé, “íå ðàçäåëÿÿñü, à ïåðåäåëÿÿñü, ÷åðåäóÿñü ïî ñòàðøèíñòâó”. Ïðè ýòîì “íå áûëî íè åäèíîëè÷íîé âåðõîâíîé âëàñòè, íè ëè÷íîãî ïðååìñòâà åå ïî çàâåùàíèþ. ßðîñëàâè÷è íå äåëèëè äîñòîÿíèÿ îòöîâ è äåäîâ íà ïîñòîÿííûå äîëè. Îíè áûëè ïîäâèæíûìè âëàäåëüöàìè, êîòîðûå ïåðåäâèãàëèñü èç âîëîñòè â âîëîñòü ïî èçâåñòíîé î÷åðåäè”. Êðàéíåå âûðàæåíèå ïðîòèâîïîëîæíîé òî÷êè çðåíèÿ ïðèíàäëåæèò Ì. Ãðóøåâñêîìó, îòìåòèâøåìó ïðè ýòîì èìåííî â êîíòåêñòå ðàññêàçà î Âëàäèìèðå Ìîíîìàõå: “Êàêèõ-ëèáî ïðèíöèïîâ ïåðåõîäà êèåâñêîãî ñòîëà, êðîìå äîâîëüíî ñìóòíîãî ïðèíöèïà îò÷èíû, æèçíü è èñòîðèÿ íå âûðàáîòàëè òîãäà, êàê íå âûðàáîòàëè è ïîçæå; âñå ðåøàëè øàíñû è êîíêóðåíöèÿ”. Èñòîðèêè, ìíîãî ïèñàâøèå î íåäîñòàòêàõ òàêîé ñèñòåìû ïåðåõîäà âëàñòè è î ïàãóáíûõ ïîñëåäñòâèÿõ ïðîèñòåêàþùåé èç íåå “ôåîäàëüíîé ðàçäðîáëåííîñòè”, ðåæå ïðèçíàþò ïîëîæèòåëüíûå ñòîðîíû ýòèõ ÿâëåíèé. Åñëè áûñòðûé ýêîíîìè÷åñêèé è êóëüòóðíûé ðîñò ìàëåíüêèõ êíÿæåñêèõ “ñòîëèö” (Ãàëè÷à, Ñóçäàëÿ, ×åðíèãîâà, Ïåðåÿñëàâëÿ è äð.) åùå ñâÿçûâàþò ñ íèìè, òî êàê-òî ñîâñåì íå çàìå÷àþò äâóõ äðóãèõ âàæíåéøèõ “ïëþñîâ”. Ïåðâûé èç íèõ: íàëè÷èå íà Ðóñè XI–XIII ââ. ìîùíîãî è ðàçâåòâëåííîãî ðîäà åå “äåðæàòåëåé” ãàðàíòèðîâàëî íåâîçìîæíûì çàõâàò âëàñòè â Êèåâå êàêèì-íèáóäü òàëàíòëèâûì ñòàðøèì äðóæèííèêîì èëè ïðåäâîäèòåëåì êðåñòüÿíñêîãî âîññòàíèÿ, ÷òî ìíîãîêðàòíî ïðîèñõîäèëî, íàïðèìåð, â äðåâíåì Êèòàå. Âòîðîé: îïðåäåëåííûé “ñåêòîð ñâîáîäû” â ïîðÿäêå ïîëó÷åíèÿ âåëèêîãî êèåâñêîãî êíÿæåíèÿ îñòàâëÿë áîëüøå âîçìîæíîñòåé ïðîáèòüñÿ ê âëàñòè íå ñàìîìó ðîäîâèòîìó, à ñàìîìó òàëàíòëèâîìó ïðàâèòåëþ, êîòîðûé, ê òîìó æå, óñïåâàë ïðîâåðèòü ñâîè âîçìîæíîñòè íà ìåíåå çíà÷èòåëüíîì îáúåêòå óïðàâëåíèÿ — óäåëüíîì êíÿæåñòâå. Ïîýòîìó øàíñû êíÿæè÷à Âëàäèìèðà Âñåâîëîäîâè÷à ñåñòü êîãäà-íèáóäü íà “çîëîòîé êèåâñêèé ñòîë” ïðèìåðíî ñîîòâåòñòâîâàëè øàíñàì çàíÿòü Îâàëüíûé êàáèíåò Áåëîãî äîìà, êîòîðûìè íà ñòàðòå ñâîåé ïîëèòè÷åñêîé êàðüåðû ðàñïîëàãàþò ñûíîâüÿ àìåðèêàíñêèõ ìèëëèîíåðîâ è ÷ëåíîâ ïîëèòè÷åñêîé ýëèòû âðîäå íûíåøíåãî ïðåçèäåíòà è ñûíà ïðåçèäåíòà Äæîðäæà Áóøà-ìëàäøåãî: âîçìîæíîñòè-òî ó íèõ íåèçìåðèìî áîëüøèå, ÷åì ó ñûíà ìîéùèêà ïîñóäû, íî èõ ðåàëèçàöèÿ çàâèñèò è îò ñóäüáû ñåìåéíîãî êàïèòàëà, è îò ðåïóòàöèè ñòàðøèõ ÷ëåíîâ ñåìüè, à ãëàâíîå, îò ëè÷íûõ ñïîñîáíîñòåé è ýëåìåíòàðíîãî âåçåíèÿ. 62

Ðàçãëÿäåâ â ñûíå íåñîìíåííûå ñïîñîáíîñòè ê òÿæêîìó òðóäó óïðàâëåíèÿ ëþäüìè, îòåö, êàê âñïîìèíàåò ñàì Âëàäèìèð, ïåðåäàë åìó â 1084 ã. “ïåðåä áðàòèåþ” (òî åñòü â îáõîä ñòàðøèõ êíÿçåé-ðîäñòâåííèêîâ) Ïåðåÿñëàâëüñêîå êíÿæåñòâî.

Âëàäèìèð Ìîíîìàõ êàê ïðàâèòåëü: âçãëÿä ñî ñòîðîíû Àíàëèç ñâèäåòåëüñòâ èñòîðè÷åñêèõ èñòî÷íèêîâ î Âëàäèìèðå Ìîíîìàõå ïîçâîëÿåò âèäåòü â íåì, ïðåæäå âñåãî, î÷åíü îñòîðîæíîãî, ðàñ÷åòëèâîãî, íå ñêëîííîãî ê àçàðòíûì è ðèñêîâàííûì ðåøåíèÿì, ïîëèòèêà. Òàê, â 1093 ã. îí ìîã ñåñòü ïîñëå ïîêîéíîãî îòöà íà êèåâñêîì âåëèêîêíÿæåñêîì ñòîëå, íî ïðåäïî÷åë óñòóïèòü Êèåâ Ñâÿòîïîëêó Èçÿñëàâîâè÷ó. Ïðè ýòîì Âëàäèìèð Ìîíîìàõ ñòàðàëñÿ ïîäîáíûå ñâîè óñòóïêè ïðåäñòàâèòü êàê âûçâàííûå íðàâñòâåííûìè, ìîðàëüíûìè ñîîáðàæåíèÿìè. Ñâîé ïîëèòè÷åñêèé àâòîðèòåò Âëàäèìèð Ìîíîìàõ çàðàáîòàë ïðåæäå âñåãî êàê êðàñíîðå÷èâûé ïðîïàãàíäèñò âîåííîãî îòïîðà ïîëîâöàì, îðãàíèçàòîð è êîîðäèíàòîð íà ðóáåæå XII â. óñïåøíûõ ïîõîäîâ â ñòåïü, îñòàíîâèâøèõ ýêñïàíñèþ ýòèõ êî÷åâíèêîâ íà òåððèòîðèè Êèåâñêîé Ðóñè. Ïðè ýòîì, íàñêîëüêî íàì èçâåñòíî, èìåííî Âëàäèìèð Ìîíîìàõ ïåðâûì èç äðåâíåðóññêèõ êíÿçåé îáðàòèëñÿ ê äåìàãîãèè ñ äåìîêðàòè÷åñêèì, òàê ñêàçàòü, îòòåíêîì. Âî âðåìÿ ñúåçäà â 1103 ã. Âëàäèìèðà è Ñâÿòîïîëêà â Äîëîáñêå äðóæèíà Ñâÿòîïîëêà âîçðàæàëà ïðîòèâ âåñåííåãî ïîõîäà íà ïîëîâöåâ, çàÿâëÿÿ, ÷òî îí ïîãóáèò êðåñòüÿí. Ðå÷ü øëà î ðåêâèçèöèè ëîøàäåé äëÿ ïîõîäà. Âëàäèìèð îòâåòèë: “Âåñíîþ âûåäåò ñìåðä â ïîëå ïàõàòü íà ëîøàäè, è ïîëîâåö, ïðèåõàâ, óäàðèò ñìåðäà ñòðåëîé è âîçüìåò åãî ëîøàäü, ïîòîì ïðèåäåò â ñåëî, çàáåðåò åãî æåíó, äåòåé è âñå èìóùåñòâî. Òî ëîøàäè åãî æàëü, à ñàìîãî íå æàëü ëè?” Èìåííî çàñëóæåííûé Ìîíîìàõîì àâòîðèòåò ñòîéêîãî è ïðèíöèïèàëüíîãî áîðöà ñ ïîëîâåöêîé àãðåññèåé ïîáóäèë êèåâëÿí ïðèãëàñèòü åãî íà âåëèêîå êíÿæåíèå êèåâñêîå ïîñëå ñìåðòè Ñâÿòîïîëêà Èçÿñëàâîâè÷à, êîãäà â Êèåâå íà÷àëîñü ðàçãðàáëåíèå äîìîâ âûñøåãî áîÿðñòâà è ïðîèçîøåë ïåðâûé íà Ðóñè åâðåéñêèé ïîãðîì. Íå èìåÿ ñîáñòâåííî, ïðàâà íà êèåâñêèé ñòîë, îñòîðîæíûé Ìîíîìàõ â êîíöå êîíöîâ ñîãëàøàåòñÿ íà óãîâîðû. Ïîñëå åãî òîðæåñòâåííîãî âñòóïëåíèÿ â Êèåâ áåñïîðÿäêè ïðåêðàòèëèñü, îäíàêî êíÿçü ïîçàáîòèëñÿ î òîì, ÷òîáû îñëàáèòü ôèíàíñîâûå ïîçèöèè ðîñòîâùèêîâ, ïðîòèâ êîòîðûõ è áûëà íàïðàâëåíà íàðîäíàÿ ÿðîñòü, è óëó÷øèòü ïîëîæåíèå “çàêó63

ïî┠— áåäíÿêîâ, ôàêòè÷åñêè îáðàùåííûõ â ðàáñòâî çà ïîëó÷åííûé èìè çàåì. Ïðèíÿâ ïðèãëàøåíèå íà âåëèêîå êèåâñêîå êíÿæåíèå, Âëàäèìèð Ìîíîìàõ ïðåäàâàë òåì ñàìûì ñâîþ ñîáñòâåííóþ ïîëèòè÷åñêóþ êîíöåïöèþ, ñîãëàñíî êîòîðîé, â ôîðìóëèðîâêå Ä. Ëèõà÷åâà, ïðåäëàãàëîñü “ñîõðàíèòü ïîëèòè÷åñêîå, âîåííîå è êóëüòóðíîå åäèíñòâî Ðóñè íà íîâîé ìîðàëüíîé îñíîâå: íà îñíîâå äîãîâîðîâ î ñîþçàõ êíÿçåé ìåæäó ñîáîé, ñêðåïëåííûõ öåëîâàíèåì êðåñòà, âçàèìíûìè îáåùàíèÿìè è ñîõðàíåíèåì çà ñîáîé îò÷èí áåç ïîñÿãàòåëüñòâà íà îò÷èíû ñîñåäåé”. Îäíîâðåìåííî âîêíÿæåíèå Ìîíîìàõà â Êèåâå çíàìåíîâàëî ñîáîþ âàæíåéøóþ â èñòîðèè Êèåâñêîé Ðóñè ïîëèòè÷åñêóþ íîâàöèþ: âïåðâûå âåëèêèé êíÿçü áûë ïðèçâàí â ðåçóëüòàòå âîëåèçúÿâëåíèÿ êèåâëÿí, âïåðâûå ïðîãëÿíóëà êàêàÿ-òî òåíü èäåè íàðîäíîãî ñóâåðåíèòåòà. Íà ñëîâàõ ðàòóÿ çà “íîâóþ ìîðàëüíóþ îñíîâó ïîëèòèêè” (Ä. Ëèõà÷åâ), ñàì Âëàäèìèð Ìîíîìàõ ñîâåðøàë ïîñòóïêè, êîòîðûå íå ìîãóò áûòü îöåíåíû ñ íðàâñòâåííîé ñòîðîíû èíà÷å, íåæåëè íåãàòèâíî. Òàê, íà êíÿæåñêîì ñúåçäå â Âèòè÷åâå â 1100 ã. Âëàäèìèð Ìîíîìàõ ó÷àñòâîâàë â ïðèíÿòèè ðåøåíèÿ, êîòîðûì ëèøåíèåì âîëîñòåé íàêàçûâàëñÿ íå òîëüêî Äàâèä Èãîðåâè÷, ïðåäàòåëüñêè îñëåïèâøèé Âàñèëüêà Òåðåáîâëüñêîãî, íî è… ñàì ïîñòðàäàâøèé. Åñòåñòâåííî, ÷òî Âàñèëüêî è áðàò åãî Âîëîäàðü Ðîñòèñëàâè÷ íå ïðèçíàëè ýòîãî ðåøåíèÿ.  1095 ã. ê Ïåðåÿñëàâëþ, ãäå êíÿæèë Âëàäèìèð Ìîíîìàõ, ïîäîøëè ïîëîâåöêèå õàíû Èòëàðü è Êèòàí íà ïåðåãîâîðû. Óñëîâèëèñü, ÷òî Èòëàðü ñ “ëó÷øåþ äðóæèíîé” âîéäåò â ãîðîä, à êàê ãàðàíòèþ åãî áåçîïàñíîñòè Âëàäèìèð äàñò Êèòàíó çàëîæíèêîì ñûíà ñâîåãî Ñâÿòîñëàâà. Êàê ðàç â ýòî âðåìÿ ïðèøåë èç Êèåâà áîÿðèí Ñâÿòîïîëêà Ñëàâÿòà è íà÷àë âìåñòå ñ äðóæèííèêîì Ìîíîìàõà Ðàòèáîðîì, ó êîòîðîãî ïîëîæèëè ñïàòü Èòëàðÿ, óãîâàðèâàòü êíÿçÿ âûêðàñòü çàëîæíèêà, à ïîëîâöåâ ïåðåáèòü. Âëàäèìèð âíà÷àëå âîçðàæàë (“Êàê ìîãó ÿ ýòî ñäåëàòü, åñëè ïîêëÿëñÿ èì?”), îäíàêî áûñòðî ñîãëàøàåòñÿ ïðèíÿòü ó÷àñòèå â ïðåäàòåëüñêîì óáèéñòâå. Áîëåå òîãî, îí òðåáóåò ó êíÿçÿ Îëåãà Ñâÿòîñëàâîâè÷à, ÷òîáû è òîò óáèë ãîñòèâøåãî ó íåãî ñûíà Èòëàðÿ èëè âûäàë åìó è Ñâÿòîïîëêó. Êàê ýòî íè ïå÷àëüíî, îäíàêî ïðèíöèï “Cui prodest?” áðîñàåò íà Âëàäèìèðà Ìîíîìàõà òåíü ñîó÷àñòèÿ ïî êðàéíåé ìåðå â îäíîì íå ðàñêðûòîì ñîâðåìåííèêàìè ïîëèòè÷åñêîì ïðåñòóïëåíèè.  1123 ã. íåèçâåñòíûìè áûë óáèò èç çàñàäû ïðåòåíäåíò íà êèåâñêèé ñòîë ßðîñëàâ Ñâÿòîïîëêîâè÷, êîòîðûé íà÷àë äîâîëüíî óñïåøíîå íàñòóïëåíèå íà Âîëûíü ñ âåíãåðñêèìè, ïîëüñêèìè è ÷åøñêèìè ñîþçíûìè âîéñêàìè. Ñìåðòü 64

ïðåäâîäèòåëÿ çàñòàâèëà åãî ñîþçíèêîâ îòñòóïèòü, “à Âëàäèìèð ïðîñëàâèë Áîãà çà òàêîå ÷óäî è çà ïîìîùü Åãî” (Êèåâñêàÿ ëåòîïèñü). Òàêàÿ ðåàêöèÿ ëåòîïèñöà íà ïðåäàòåëüñêîå óáèéñòâî êíÿçÿ, ó êîòîðîãî âî âðåìÿ åãî ïðîòèâîáîðñòâà ñ Âëàäèìèðîì Ìîíîìàõîì è åãî ñûíîâüÿìè áûëè îòîáðàíû ïðàâî íàñëåäîâàòü êèåâñêèé ñòîë ïîñëå îòöà, à çàòåì è Òóðîâñêîå è Âîëûíñêîå êíÿæåñòâà, îáúÿñíÿåòñÿ ïðîñòî: ëåòîïèñàíèå â ýòî âðåìÿ âåëîñü â Âûäóáèöêîì ìîíàñòûðå, îñíîâàííîì îòöîì Ìîíîìàõà, è, êàê ñêàçàíî â èçâåñòíîé çàïèñè âûäóáåöêîãî èãóìåíà Ñèëüâåñòðà, “ïðè êíÿçå Âëàäèìèðå, êîãäà êíÿæèë â Êèåâå”. Ïî ìíåíèþ Ä. Ëèõà÷åâà, èìåííî “Ñèëüâåñòð âûäâèíóë ðîëü Âëàäèìèðà Ìîíîìàõà â áîðüáå ñî ñòåïíûìè êî÷åâíèêàìè. Îí æèâî è êàðòèííî âîñïðîèçâåë ðå÷è Ìîíîìàõà è âñòàâèë íåñêîëüêî ñòàòåé, áëàãîïðèÿòíûõ Ìîíîìàõó”. Âûõîäèò, ÷òî è ëåòîïèñíûå ñâåäåíèÿ î Âëàäèìèðå Ìîíîìàõå, íà êîòîðûå ìû ïûòàëèñü îïåðåòüñÿ, íå ÿâëÿþòñÿ äîñòàòî÷íî îáúåêòèâíûìè.

Ôóíêöèè ïðàâèòåëÿ â èíòåðïðåòàöèè Âëàäèìèðà Ìîíîìàõà Âûïîëíåíèå îáÿçàííîñòåé êíÿçÿ, êàê îïèñûâàåò èõ Âëàäèìèð Ìîíîìàõ, ïðåäïîëàãàëî íåñåíèå òÿæêèõ òðóäîâ, è íå èíòåëëåêòóàëüíûõ, à ôèçè÷åñêèõ: “Âîò ðàññêàæó ÿ âàì, äåòè ìîè, î òðóäàõ ñâîèõ, êàê òðóäèëñÿ, ïîõîäû ñîâåðøàÿ è îõîòÿñü” (“ïóòè äåÿ è ëîâû”). Ïåðâûìè íàçâàíû “ïîõîäû”, êîòîðûõ, òîëüêî “áîëüøèõ”, Âëàäèìèð Ìîíîìàõ íàñ÷èòàë 83. Ëþáîïûòíî, ÷òî ïîõîäû, íåîáõîäèìûå, ÷òîáû âîéòè â ñîïðèêîñíîâåíèå ñ ïðîòèâíèêîì, èëè ïî âðàæåñêîé òåððèòîðèè êíÿçü íå îòäåëÿåò îò ïðîñòûõ ïåðåìåùåíèé âî ãëàâå äðóæèíû êàê, ñêàæåì, âî âðåìÿ ïåðâîãî çàïîìíèâøåãîñÿ åìó ïîõîäà — “ê Ðîñòîâó õîäèë çåìëåþ âÿòè÷åé”. Äåëî, äóìàåòñÿ, íå ñòîëüêî âî âðàæäåáíîñòè ýòîãî ñîþçà ñëàâÿíñêèõ ïëåìåí, ñêîëüêî â ñîñòîÿíèè äîðîã ÷åðåç ëåñà. Íåäàðîì è ñïèñîê ñâîèõ ïîõîäîâ Âëàäèìèð Ìîíîìàõ ïðîäîëæàåò âîâñå óæ ìèðíûì ìíîãîêðàòíûì ïîäâèãîì: “À èç ×åðíèãîâà äî Êèåâà íå ìåíüøå ñòà ðàç åçäèë ê îòöó, çà äåíü óñïåâàë äî âå÷åðíè”. Òàêîå è ìû ñåãîäíÿ ñïîñîáíû îöåíèòü: âåäü è òåïåðü, ïî àñôàëüòó, àâòîáóñ ïðåîäîëåâàåò ýòî ðàññòîÿíèå çà íåñêîëüêî ÷àñîâ.  çíàìåíèòîì ïåðå÷èñëåíèè îõîòíè÷üèõ ïîäâèãîâ êíÿçü-“ìåìóàðèñò” ïîä÷åðêèâàåò íå òîëüêî ñâîþ íåäþæèííóþ ôèçè÷åñêóþ ñèëó (“äèêèõ êîíåé ðóêàìè ñâîèìè” ñâÿçûâàë), íî è ìîìåíò âåçåíèÿ, ëè÷íîé óäà÷ëèâîñòè: “Äâà òóðà ìåíÿ ìîòàëè íà ðîãàõ âìåñòå ñ êîíåì, îëåíü ìåíÿ áîäàë è äâà ëîñÿ — îäèí íîãàìè òîïòàë, à äðóãîé ðîãàìè êîëîë; âåïðü ìíå ñ áåä65

ðà ìå÷ îòõâàòèë, ìåäâåäü óêóñèë ó ìîåãî êîëåíà ïîòíèê, ëþòûé çâåðü ïðûãíóë êî ìíå íà áåäðà è êîíÿ âìåñòå ñî ìíîé îïðîêèíóë — è Áîã íåâðåäèìûì ìåíÿ ñîõðàíèë”. Åñëè óæ ê Áîãó âîçâîäèòñÿ ïîäîáíîå âåçåíüå (“ïîõâàëèë ÿ Áîãà, êîòîðûé ìåíÿ äî ýòèõ äíåé ãðåøíîãî ïîîáåðåã”), çíà÷èò, îíî ïðåäñòàâëÿëîñü èððàöèîíàëüíûì, íî â êàêîé-òî ñòåïåíè ìîòèâèðîâàííûì. Äåéñòâèòåëüíî, Âëàäèìèð Ìîíîìàõ çàÿâëÿåò, ÷òî Áîã ìèëîñòèâ, è õîòü, êàê îòåö äåòåé, ïîðîé íàêàçûâàåò íàñ, îäíàêî “ïîêàçàë íàì íà âðàãîâ ïîáåäó”. Âåëèêèé êíÿçü ÿâíî ñîâìåùàåò çäåñü ðåàëüíûõ âðàãîâ ñâîåé ñåìüè ñ “âðàãîì”-äüÿâîëîì, à ñðåäñòâà äëÿ ïîëó÷åíèÿ ïîääåðæêè îò Áîãà ðåêîìåíäóåò ïðîñòûå è íåîáðåìåíèòåëüíûå — “ïîêàÿíèå, ñëåçû è ìèëîñòûíþ”. Äåéñòâèòåëüíî íåîáðåìåíèòåëüíûå: ïîêàÿíèå, íàïðèìåð, ñâîäèòñÿ ê îáÿçàòåëüíîé íî÷íîé ìîëèòâå è ïîêëîíó, êîòîðûìè, “÷òî â äåíü ñîãðåøèò, à òåì ÷åëîâåê èçáàâëÿåòñÿ”. Åäåøü êóäà, à ñòîÿùåãî ñîáåñåäíèêà íåò, òàê óæ ëó÷øå “Ãîñïîäè ïîìèëóé” ïîâòîðÿòü ïðî ñåáÿ, “íåæåëè äóìàòü ïðî ÷åïóõó, åçäÿ”. ×òî æå êàñàåòñÿ ñîâåòîâ ïî óïðàâëåíèþ ãîñóäàðñòâîì, òî îíè ìîãóò òîëüêî ðàçî÷àðîâàòü èñòîðèêà ìåíåäæìåíòà. Òðèæäû çäåñü çâó÷èò îäèí ìîòè⠗ ïðèíöèïèàëüíîå îòðèöàíèå ëþáîãî äåëåãèðîâàíèÿ ïîëíîìî÷èé, è äàæå áîëüøå: “Òî, ÷òî äîëæåí áûë áû äåëàòü îòðîê ìîé, âñå ýòî ÿ ñàì òâîðèë, äåëà è íà âîéíå, è íà îõîò兔 À íà÷èíàåò Âëàäèìèð ñ “äîìà”, ò. å. ñ êíÿæåñêîãî õîçÿéñòâà: “ äîìå ñâîåì íå ëåíèòåñü, íî çà âñåì íàäçèðàéòå; íå ïîëàãàéòåñü íè íà òèóíà, íè íà îòðîêà (ïðèêàç÷èê; ìëàäøèé äðóæèííèê — Ñ. Ð.), ÷òîáû íå ïîñìåÿëèñü âàøè ãîñòè íè íàä äîìîì, íè íàä îáåäîì âàøèì”. Òåì áîëåå âî âðåìÿ áîåâûõ äåéñòâèé: “Íà âîéíó âûéäÿ, íå ëåíèòåñü, íå ïîëàãàéòåñü íà âîåâîä; íè ïèòüåì ñåáÿ íå áàëóéòå, íè åäîé, íè ñïàíüåì. È îõðàíó ñàìè ñòàâüòå, è íî÷üþ, ñî âñåõ ñòîðîí âûñòàâèâ âîèíîâ, òîæå îáõîäèòå, à ïîäíèìèòåñü ðàíî. È îðóæèå íå ñïåøèòå ñíèìàòü ñ ñåáÿ, íå îãëÿäåâøèñü — âåäü èç-çà ëåíè âíåçàïíî ïîãèáàåò ÷åëîâåê”. Íàêîíåö, è â ñëàâíîé îõîòíè÷üåé çàáàâå Ìîíîìàõ-äå “ëîâ÷èì ñíàðÿæåíèåì ñàì çàíèìàëñÿ, è òåì, ÷òî êîíþõó íàäëåæèò, è ñîêîëàìè, è ÿñòðåáàìè”. Î ñâîåé ñîöèàëüíîé ïîëèòèêå Âëàäèìèð Ìîíîìàõ âñïîìèíàåò: “À åùå è õóäîãî ñìåðäà, è óáîãóþ âäîâèöó íå äàâàë îáèæàòü ñèëüíûì (áîÿðàì — Ñ. Ð.)…” Èç íàñòàâëåíèÿ ñûíîâüÿì ñòàíîâèòñÿ ÿñíî, ÷òî ðå÷ü èäåò î çàùèòå áåäíÿêîâ â ëè÷íîì êíÿæåñêîì ñóäå: “è âäîâèöó îïðàâäàéòå ñàìè, à íå äàâàéòå ñèëüíûì ïîãóáèòü ÷åëîâåêà”. Ñìåðòíàÿ êàçíü íåäîïóñòèìà: “Íè ïðàâîãî, íè âèíîâàòîãî íå óáèâàéòå è íå ïðèêàçûâàéòå óáèòü åãî. È åñëè êòî è çàñëóæèë ñìåðòè, òî íèêîãäà íå 66

ãóáèòå õðèñòèàí”. Ðå÷ü íå èäåò îá óáèéñòâå íà âîéíå, à ïî-ïðåæíåìó î êàçíè ïî ðåøåíèþ êíÿçÿ, êîòîðîé â êðàéíåì ñëó÷àå ìîæíî ïîäâåðãíóòü ÿçû÷íèêà-ïîëîâöà. Õðèñòèàí æå, æèâóùèõ íà çåìëÿõ êíÿçÿ, âîîáùå íå ðåêîìåíäóåòñÿ îáèæàòü: “Åñëè ïðèäåòñÿ êóäà èäòè ñâîèìè çåìëÿìè, íå ïîçâîëÿéòå ïàêîñòè äåëàòü îòðîêàì, íè ñâîèì, íè ÷óæèì, íè â ñåëàõ, íè â æèòàõ”. Îãîâîðêà, ÷òî ðå÷ü èäåò î ñîáñòâåííûõ âëàäåíèÿõ, âåñüìà çíàìåíàòåëüíà, “ïàêîñòÿìè” â ÷óæèõ çåìëÿõ Âëàäèìèð Ìîíîìàõ, íàïðîòèâ, ïîõâàëÿåòñÿ: âî âðåìÿ ïîõîäà íà Ìèíñê îí ñ äðóãèìè êíÿçüÿìè íå îñòàâèë “âîçëå íåãî íè ÷åëîâåêà, íè ñêîòèíû”. Âîçâðàùàÿñü ê çàïðåòó “ïàêîñòåé” íà ñâîèõ çåìëÿõ, îáðàòèì âíèìàíèå íà ìîòèâèðîâêó: “…÷òîáû íå ñòàëè âàñ ïðîêëèíàòü”. Âîîáùå æå ñîïîñòàâëåíèå íàðèñîâàííîé Âëàäèìèðîì Ìîíîìàõîì ⠓Ïîó÷åíèè” êàðòèíû êíÿæåñêîãî óïðàâëåíèÿ ñ ðåàëèÿìè åãî ïîëèòè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè âñêðûâàåò çíà÷èòåëüíûå íåñîâïàäåíèÿ ìåæäó íèìè.

Ïî÷åìó “Ïîó÷åíèå” Âëàäèìèðà Ìîíîìàõà îêàçàëîñü êðèâûì çåðêàëîì åãî óïðàâëåí÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè Î÷åâèäíî, ÷òî áåññìûñëåííî èñêàòü ó Ìîíîìàõà âîïëîùåíèÿ èäåé íàðîäíîãî ñóâåðåíèòåòà èëè îòâåòñòâåííîñòè ïðàâèòåëÿ ïåðåä Áîãîì çà ñâîèõ ïîääàííûõ. Íå ìåíåå íåëåïûì áûëî áû óïðåêàòü êíÿçÿ â òîì, ÷òî âñÿ åãî ýíåðãè÷íàÿ äåÿòåëüíîñòü áûëà íàïðàâëåíà ëèøü íà ïîïûòêó âîññòàíîâèòü è ñîõðàíèòü òî, ÷òî äîñòàëîñü åãî ïîêîëåíèþ îò äåäîâ è ïðàäåäîâ. Ðåàëüíàÿ äåÿòåëüíîñòü óïðàâëåíöà, êàêèì áû íè áûë îí íîâàòîðîì â òåîðèè, î÷åíü âî ìíîãîì äåòåðìèíèðîâàíà ñïåöèôèêîé åãî èñòîðè÷åñêîé ýïîõè è ñîîòâåòñòâóþùèì óðîâíåì îñìûñëåíèÿ îïûòà ìåíåäæìåíòà. ×òî æå êàñàåòñÿ çàìåòíûõ “íîæíèö” ìåæäó ìîðàëüíûìè íàñòàâëåíèÿìè, ïðåïîäàííûìè ñûíîâüÿì ñòàðåþùèì êíÿçåì, è òåì, êàê ñàì îí âåë ñåáÿ â ðåàëüíûõ ïîëèòè÷åñêèõ îáñòîÿòåëüñòâàõ, òî èõ ñëåäóåò îöåíèâàòü òàê æå, êàê è ðàñõîæäåíèÿ ìåæäó ïîëîæåíèÿìè ïàðòèéíîé ïðîãðàììû è ïðàêòèêîé äåÿòåëüíîñòè ñîâðåìåííîé ïîëèòè÷åñêîé ïàðòèè. Âåäü è Âëàäèìèð Ìîíîìàõ èçëàãàë èäåàëüíûå òðåáîâàíèÿ ê êíÿçþ, à ïðèìåðû èç ñîáñòâåííîé æèçíè ïðèâîäèë ñîîòâåòñòâóþùèå. Ãîðàçäî èíòåðåñíåå äëÿ íàñ äðóãîå íåñîîòâåòñòâèå. Ïî÷åìó “òåîðèÿ óïðàâëåíèÿ” â èçëîæåíèè Âëàäèìèðà Ìîíîìàõà íàìíîãî áåäíåå, ïðèìèòèâíåå è “ðåòðîãðàäíåå”, ÷åì ïðàêòè÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü åãî 67

êàê ïðàâèòåëÿ Ðóñè? Ïðèâåäåì ëèøü îäèí ïðèìåð. Ìîíîìàõ, î÷åâèäíî, íå ïåðâûì èç äðåâíåðóññêèõ êíÿçåé ïîíÿë çíà÷åíèå ëåòîïèñàíèÿ äëÿ ìàíèïóëèðîâàíèÿ îáùåñòâåííûì ìíåíèåì (âåäü äëÿ ãðàìîòíûõ ñîâðåìåííèêîâ ëåòîïèñü âûïîëíÿëà ôóíêöèè ñîâðåìåííîãî ïîëèòè÷åñêîãî åæåìåñÿ÷íèêà) è äëÿ ôîðìèðîâàíèÿ ñâîåãî èìèäæà, â òîì ÷èñëå è ó ïîòîìêîâ. Îäíàêî èìåííî îí ïðåäïðèíÿë ðåøèòåëüíûå øàãè, ÷òîáû âçÿòü ñîñòàâëåíèå ëåòîïèñè ïîä ñâîé êîíòðîëü è îáåñïå÷èòü ðàçìåùåíèå â íåé ïîëåçíîé äëÿ ñåáÿ èíôîðìàöèè. Îñòàëîñü íåèçâåñòíûì, íàñêîëüêî ùåäð áûë êíÿçü ê ýïè÷åñêèì ïåâöàì ñâîåãî âðåìåíè, èçâåñòåí ëèøü ðåçóëüòàò — åãî ïðîñëàâëåíèå è â áûëèíàõ, ãäå îáðàç Âëàäèìèðà Ìîíîìàõà íàëîæèëñÿ íà ïðåæíèé îáðàç ýïè÷åñêîãî ãîñóäàðÿ Âëàäèìèðà Ñâÿòîñëàâîâè÷à, è — êàê ñòðàøíîãî áîãàòûðÿ-ïðîòèâíèêà — â ïîëîâåöêîì ýïîñå. Ìåæäó òåì ñûíîâüÿì îí ñîâåòîâàë ñîçäàâàòü äîáðîå ìíåíèå î ñåáå ñòàðûì, äåäîâñêèì ñïîñîáîì: “À âñåãî áîëåå ïî÷òèòå ãîñòÿ, îòêóäà áû ê âàì îí íå ïðèøåë, ïðîñò ëè îí èëè çíàòåí, èëè ïîñîë, — åñëè íå ñìîæåòå ïîäàðêîì, òî åäîé è ïèòüåì: òå âåäü ìèìîõîäîì ñîçäàþò ñëàâó ÷åëîâåêó ïî âñåì çåìëÿì — ëèáî äîáðóþ, ëèáî çëóþ”. Áûëî áû íåñïðàâåäëèâûì óñìàòðèâàòü òóò îáðàçåö òîãî, êàê ðåàëüíîå íîâàòîðñòâî óïðàâëåí÷åñêîé ïðàêòèêè îòñòàåò îò óðîâíÿ åå îñìûñëåíèÿ. Äóìàåòñÿ, ÷òî â ïðîèçâåäåíèè, êîòîðîå ìîãëè ïðî÷åñòü íå òîëüêî ñûíîâüÿ, “íî è êòî-íèáóäü äðóãîé”, ñòàðûé êíÿçü âîâñå íå ñòàâèë ïåðåä ñîáîþ çàäà÷ó ðàñêðûâàòü ñåêðåòû ñâîåãî ïðàâëåíèÿ, ñâîè êíÿæåñêèå “íîó-õàó”. Âî-ïåðâûõ, íåçà÷åì áûëî âîîðóæàòü ñîïåðíèêîâ ñîáñòâåííûì òÿæêî äîáûòûì çíàíèåì, âî-âòîðûõ, íàìíîãî öåëåñîîáðàçíåå áûëî óñòíî îáúÿñíèòü ñûíîâüÿì, êàê îðãàíèçîâûâàòü òàéíûå îïåðàöèè è ïðèíóæäàòü ê ìîë÷àíèþ èõ ó÷àñòíèêîâ, êàê âûáèðàòü ñîâåòíèêîâ, êàê äèñêðåäèòèðîâàòü êíÿçåé-ñîïåðíèêîâ, êàê äîáèâàòüñÿ èõ èçîëÿöèè, êàê ðàáîòàòü ñ òþðêñêèìè ïåðåáåæ÷èêàìè è ñâîèìè “àãåíòàìè âëèÿíèÿ” â ïîëîâåöêîé îðäå è ò. ï. Â-òðåòüèõ, íåîáõîäèì áûë ìíîãîîáðàçíûé äóõîâíûé îïûò ýïîõè Âîçðîæäåíèÿ, ÷òîáû âîçíèêëè òàêèå öèíè÷íûå â ñâîåé ïðàâäèâîñòè ïðîèçâåäåíèÿ Ìàêèàâåëëè, êàê “Ãîñóäàðü” è “Èñòîðèÿ Ôëîðåíöèè”. Çà÷åì æå òîãäà âçÿëñÿ çà ïåðî ëóêàâûé ñòàðûé êíÿçü? ×òîáû çàëîæèòü åùå îäèí êàìåíü â ôóíäàìåíò ñâîåé ñëàâû, êîòîðàÿ äîëæíà áûëà ïîìî÷ü åãî ïîòîìêàì â íåëåãêîì òðóäå óïðàâëåíèÿ ëþäüìè. 68

Êèåâî-Ïå÷åðñêèé ìîíàñòûðü â èñòîðèè îòå÷åñòâåííîãî ìåíåäæìåíòà Ìîíàñòûðè — âåñüìà ñâîåîáðàçíûå îáúåêòû äëÿ èñòîðèè ìåíåäæìåíòà. Öåëü äóõîâíîé äåÿòåëüíîñòè õðèñòèàíñêîãî ìîíàñòûðÿ äâîéñòâåííàÿ: ëè÷íîå ñïàñåíèå ñîñòàâëÿþùèõ åãî áðàòèþ ìîíàõîâ è õðèñòèàíñêîå ïðîñâåùåíèå ìèðñêîãî îêðóæåíèÿ. Óïðàâëåíèå ìîíàñòûðåì, îñóùåñòâëÿåìîå èãóìåíîì (îáû÷íî â ñàíå àðõèìàíäðèòà), íå ìîæåò, îäíàêî, îãðàíè÷èâàòüñÿ òîëüêî äóõîâíûìè ôóíêöèÿìè, íàñóùíîé çàäà÷åé ÿâëÿåòñÿ è îáåñïå÷åíèå âîçìîæíîñòè äëÿ ìàòåðèàëüíîãî ñóùåñòâîâàíèÿ îáèòåëè è áðàòèè. Âûòåêàþùàÿ îòñþäà íåîáõîäèìîñòü ó÷àñòâîâàòü â ïîëèòè÷åñêîé, ýêîíîìè÷åñêîé æèçíè ìèðñêîãî îêðóæåíèÿ âûçûâàåò ãëóáîêèé âíóòðåííèé êîíôëèêò â óïðàâëåí÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè íàñòîÿòåëÿ ìîíàñòûðÿ, îñîáåííî ÿðêî ïðîÿâëÿþùèéñÿ âî âðåìÿ îñíîâàíèÿ è ñòàíîâëåíèÿ îáèòåëè.

Îñíîâàíèå Êèåâî-Ïå÷åðñêîãî ìîíàñòûðÿ  1051 ã. íà ëåñèñòûé õîëì â íåñêîëüêèõ âåðñòàõ ê âîñòîêó îò ãîðîäñêîé ñòåíû Êèåâà ïðèøåë Èëëàðèîí, ñâÿùåííèê èç öåðêâè Ñâÿòûõ Àïîñòîëîâ â ñåëå Áåðåñòîâå, âëàäåíèè âåëèêîãî êíÿçÿ êèåâñêîãî ßðîñëàâà Âëàäèìèðîâè÷à. Îí âûêîïàë ñåáå ïåùåðêó, ÷òîáû â íåé âòàéíå ìîëèòüñÿ è, êàê ñêàçàíî â ëåòîïèñíîì ðàññêàçå î Êèåâî-Ïå÷åðñêîì ìîíàñòûðå, ñîñòàâëåííîì Íåñòîðîì Ëåòîïèñöåì, “îòïåâàòü ÷àñû”. Îäèí èç ïåðâûõ ðóññêèõ èíòåëëèãåíòîâ, îí ñòðåìèòñÿ îòäàëèòüñÿ îò øóìíîãî, ÿçû÷åñêè âåñåëîãî, ðàçâðàòíîãî, òåñíîãî è ñìðàäíîãî ãîðîäà — è ñëèòüñÿ ñ ïðèðîäîé, âå÷íîé, áîãîçäàííîé, åùå íå îñêâåðíåííîé ÷åëîâå÷åñêîé ãðåõîâíîñòüþ.  òîì æå ãîäó âåëèêèé êíÿçü ßðîñëàâ, íàðóøàÿ óñòàíîâëåííûé âèçàíòèéñêîé öåðêîâüþ ïîðÿäîê, ïîñòàâèë Èëëàðèîíà ïåðâûì ìèòðîïîëèòîì-”ðóñèíîì”. Ïîáåæäåííûé ïàòðèîòè÷åñêèì ÷óâñòâîì, âëàñòíîé âîëåé ïðàâèòåëÿ èëè ñîáñòâåííûì ÷åñòîëþáèåì (êòî çíàåò?), Èëëàðèîí ïðèíÿë íåêàíîíè÷åñêîå íàçíà÷åíèå... Ïåùåðêà ïóñòîâàëà íåäîëãî. Åñëè âåðèòü ëåòîïèñöó, áóêâàëüíî ÷åðåç íåñêîëüêî äíåé â íåé ïîñåëèëñÿ ÷åðíåö Àíòîíèé, ÷åëîâåê, ñòðîèâøèé îòíîøåíèÿ ñ âñåìîãóùåé ñâåòñêîé âëàñòüþ íà îñíîâàíèÿõ ñîâñåì èíûõ, íåæåëè ïåðâûé êèåâñêèé ìèòðîïîëèò èç ðóññêèõ. Ëåòîïèñåö ñîîáùàåò, ÷òî áûë Àíòîíèé “èìåíåì ìèðñêèì îò ãðàäà Ëþá÷à”. Ïåðåâîäÿò îáû÷íî òàê: ìèðñêîé ÷åëîâåê, íå ñâÿùåííèê, èç ãîðîäà Ëþáå÷à. Âîçìîæíî, îäíàêî, è äðóãîå ïîíèìàíèå: Àíòîíèé ðîäîì ãî69

ðîæàíèí, à íå èç êðåñòüÿí, è ìèðñêîå, íå õðèñòèàíñêîå èìÿ åãî áûëî Ëþá÷à, “òîò, êîãî ëþáÿò”. À ýòî çíà÷èëî áû: óæå â ìëàäåí÷åñòâå áóäóùèé îñíîâàòåëü Êèåâî-Ïå÷åðñêîãî ìîíàñòûðÿ îáëàäàë õàðèçìîé, ïðèâëåêàþùåé ê íåìó ñåðäöà ëþäåé. Îäíàêî íåò ñîìíåíèÿ, ÷òî íå ðàá îí áûë, íå áîÿðñêèé õîëîï, à ÷åëîâåê, íåñìîòðÿ íà íåâûñîêîå ñâîå ïðîèñõîæäåíèå, äîñòàòî÷íî ñâîáîäíûé, ÷òîáû îòïðàâèòüñÿ ñòðàíñòâîâàòü. Ïóòåøåñòâèå Ëþá÷è çàâåðøèëîñü íà Àôîíå, Ñâÿòîé Ãîðå, â îñòðîâíîé ìîíàøåñêîé ðåñïóáëèêå, ñóùåñòâóþùåé çäåñü è äîíûíå. Ðóññêèé ñòðàííèê “âîçëþáèë” èíî÷åñêèé îáðàç è óïðîñèë èãóìåíà îäíîãî èç ñâÿòîãîðñêèõ ìîíàñòûðåé ïîñòðè÷ü åãî. Äëÿ íîâîé æèçíè èãóìåí äàë ðóññêîìó ñòðàííèêó íîâîå èìÿ, Àíòîíèé, è îáó÷èë åãî. Çàòåì ñêàçàë: “Òåïåðü âîçâðàùàéñÿ íà Ðóñü. Äà áóäåò íà òåáå áëàãîñëîâåíèå îò Ñâÿòîé Ãîðû, è ïóñòü ìíîãèå áëàãîäàðÿ òåáå ñòàíóò ÷åðíîðèçöàìè”. Àíòîíèé îòïðàâèëñÿ íà Ðóñü, â Êèåâ. Ïîñåòèë êèåâñêèå ìîíàñòûðè — “è íå âîçëþáè”, îíè åìó íå ïîíðàâèëèñü. Îáõîäÿ áåçëþäíûå îêðåñòíîñòè Êèåâà, îí íàáðåë íà ïåùåðêó, âûêîïàííóþ äëÿ ñåáÿ Èëëàðèîíîì, — “è ïîëþáèë ìåñòî ñèå è ïîñåëèëñÿ â íåé”. ×åì ïðèâëåêëà Àíòîíèÿ ïåùåðêà? Îòâåò íà ýòîò âîïðîñ ïðèîòêðûâàåò çàâåñó íàä òàéíîé ñòðåìèòåëüíîãî âîçâûøåíèÿ Êèåâî-Ïå÷åðñêîãî ìîíàñòûðÿ. Íà÷àòü ñ òîãî, ÷òî óæå â áëàãîñëîâåíèè, ïîëó÷åííîì Àíòîíèåì îò åãî àôîíñêîãî èãóìåíà, áûëî çàëîæåíî âíóòðåííåå ïðîòèâîðå÷èå, äëÿ èñòîðèè áóäóùåãî ìîíàñòûðÿ âåñüìà êîíñòðóêòèâíîå. Ñ îäíîé ñòîðîíû, ðóññêèé ïîñëóøíèê íàðå÷åí èìåíåì çíàìåíèòîãî åãèïåòñêîãî îòøåëüíèêà ñâÿòîãî Àíòîíèÿ, ñ äðóãîé — áëàãîäàðÿ íåìó ìíîãèå ñòàíóò ÷åðíîðèçöàìè. À íå ìîã îí ïîñåëèòüñÿ â ãîðîäñêîì ìîíàñòûðå, ïîòîìó ÷òî áûëè êèåâñêèå ìîíàñòûðè êíÿæüèìè èëè áîÿðñêèìè, òî åñòü ïðèíàäëåæàëè ïðàâèòåëÿì è áîãà÷àì. Îòøåëüíèêó ìåñòî — â ïóñòûíå, è ïîä ñëîâîì ýòèì ðóññêèé ÷åëîâåê ðàçóìåë âñåãäà îòíþäü íå ïåñêè Ôèâàèäû, à ëåñíóþ çàïîâåäíóþ ÷àùó. Äà, ñâîþ äóøó Àíòîíèé ñïàñ áû è â òàêîé ïóñòûíå, íî áðàòèþ åäâà ëè áû ñîáðàë. Âûáîð, ñäåëàííûé ñâÿòûì, â ïðîñòîòå ñâîåé ãåíèàëåí — ïîòîìó ÷òî ðàçîì îòâå÷àåò äâóì òðåáîâàíèÿì ê ìåñòó äëÿ ìîíàñòûðÿ, äðóã äðóãà, íà ïåðâûé âçãëÿä, èñêëþ÷àþùèì: áåçëþäíîñòü îáëþáîâàííîãî Àíòîíèåì õîëìà íåîáõîäèìà äëÿ ñîñðåäîòî÷åííîãî íà âíóòðåííåé æèçíè “äóõîâíîãî äåëàíèÿ”, à íåäàëüíåå ðàññòîÿíèå îò ñòîëè÷íîãî ãîðîäà îáëåã÷àåò êàê ïîäáîð áðàòèè, ìîíàñòûðñêîãî “ïåðñîíàëà”, òàê è õðèñòèàíñêîå ïðîñâåùåíèå íàðîäà. Âûáîð Àíòîíèåì äëÿ æèëüÿ èìåííî ïåùåðû òîæå ïîíÿòåí. Óæ åñëè ìîíàõ — ýòî “æèâîé ìåðòâåö”, òî ëó÷øàÿ êåëüÿ äëÿ íåãî — ïîä çåìëåþ, êåëüÿ-ìîãèëà. Ýòî ãëàâíîå. È ïîòîìó íå ñóòü âàæíî, âñïîìè70

íàë ëè òîãäà Àíòîíèé î ÷óæåçåìíûõ ïåùåðíûõ ìîíàñòûðÿõ, êîòîðûìè îñîáåííî ñëàâèëèñü Ïàëåñòèíà è õðèñòèàíñêèé Âîñòîê. Íà õëåáå îäíîì (äà è òî ÷åðåç äåíü) è íà âîäå òðóäèëñÿ Àíòîíèé, ðàñøèðÿÿ ïåùåðêó. È åãî îäèíîêèé òðóä íå îñòàåòñÿ áåçâåñòíûì. Äîáðûå ëþäè ïðîòàïòûâàþò â ëåñíîé ÷àùå òðîïó ê Àíòîíèåâîé ïåùåðêå, ñëàâà î áåñêîðûñòíîé ìóäðîñòè ïîäâèæíèêà øèðèòñÿ ïî Ðóññêîé çåìëå — è âîò óæå âåëèêèé êíÿçü êèåâñêèé Èçÿñëàâ, ñûí íåäàâíî óìåðøåãî ßðîñëàâà, ïîñåùàåò Àíòîíèÿ, “ïðîñÿ ó íåãî áëàãîñëîâåíèÿ è ìîëèòâ”. Òåì ñàìûì óæå òîãäà Àíòîíèé îñíîâûâàåò íà Ðóñè òðàäèöèþ ñòàð÷åñòâà — äóõîâíîãî “îêîðìëåíèÿ” èçáðàííûì ÷åðíåöîì ìèðÿí. Ñî âðåìåíåì ñòàðåö íà÷èíàåò ïðèíèìàòü ê ñåáå æåëàþùèõ ïîñòðè÷üñÿ. Âìåñòå îíè óãëóáëÿþò ïåùåðó, ÷òîáû óñòðîèòü â íåé êåëüþ è ïîäçåìíóþ öåðêîâü.

Ïåðâûé êîíôëèêò ñ ìèðñêîé âëàñòüþ Âîò èñòîðèÿ ïîñòðèæåíèÿ îäíîãî èç ïîñëóøíèêîâ Àíòîíèÿ, ðàññêàçàííàÿ Íåñòîðîì-ëåòîïèñöåì. Áûë ó Èçÿñëàâà òûñÿöêèé, ïåðâûé ñðåäè åãî áîÿð, èìåíåì Èâàí. È âîò ñûí åãî, óæå æåíàòûé, çà÷àñòèë ê Àíòîíèþ â ïåùåðó, è íå ìîã íàñëóøàòüñÿ ñëàäêèõ ñëîâ ñòàðöà. Îäíàæäû íàðÿäèëñÿ ñûí òûñÿöêîãî Èâàíà â ñâåòëûå è ïðàçäíè÷íûå îäåæäû, ñåë íà ëó÷øåãî ñâîåãî êîíÿ è ïîåõàë, îêðóæåííûé ñëóãàìè, ê Àíòîíèþ. Ñâîè äðàãîöåííûå îäåæäû îí ñíÿë è ïîëîæèë èõ ïðåä Àíòîíèåì íà çåìëå, êîíÿ ñâîåãî ïîäâåë ê ñòàðöó è îáúÿâèë î æåëàíèè ñâîåì ñòàòü ìîíàõîì è îñòàòüñÿ â ïåùåðå. Àíòîíèé ïðèêàçàë ÷åðíîìó ïîïó (ïðîòîèåðåþ, òî åñòü ìîíàõó-ñâÿùåííèêó) Íèêîíó ïîñòðè÷ü ïðîñèòåëÿ, è òîò íàðå÷åí áûë Âàðëààìîì. Òåì ñàìûì ñòàðåö íàâëåê íà îáèòàòåëåé ïåùåðû òàêîé ãíåâ âåëèêîãî êíÿçÿ è áîÿðèíà, îòöà Âàðëààìà, ÷òî ïðåäïî÷åë ïîäíÿòü áðàòèþ, è òà, ïîäõâàòèâ îäåæäû ñâîè (èíîé ñîáñòâåííîñòè íå èìåëîñü), îòïðàâèëàñü âî ãëàâå ñ Àíòîíèåì êóäà ãëàçà ãëÿäÿò. Òàê èñòîðèÿ Êèåâî-Ïå÷åðñêîãî ìîíàñòûðÿ ÷óòü áûëî íå çàâåðøèëàñü, åäâà íà÷àâøèñü. Îäíàêî âåëèêèé êíÿçü âçÿë íàçàä ñâîè óãðîçû (ìåæäó ïðî÷èì, îí îáåùàë “ðàñêîïàòü ïåùåðó”), ïîñëàë âäîãîíêó çà áåãëåöàìè ñâîèõ ñëóã, è òå óãîâîðèëè Àíòîíèÿ âîçâðàòèòüñÿ. Êîãäà æå ñîáðàëîñü âîêðóã Àíòîíèÿ 12 ó÷åíèêîâ, îí îáúÿâëÿåò èì: “Æèâèòå îòäåëüíî, ÿ ïîñòàâëþ âàì èãóìåíà, à ñàì õî÷ó óæ íà äðóãóþ ãîðó, çàñåñòü òàì îäíîìó, êàê ÿ è ïðåæäå ïðèâûê óåäèíÿòüñÿ”. Èãóìåíîì Àíòîíèé íàçíà÷èë Âàðëààìà. Êàçàëîñü áû, òåïåðü, êîãäà âî ãëàâå áðàòèè îêàçàëñÿ ñàìûé çíàòíûé ïî ïðîèñõîæäåíèþ, êàê ýòî è áûëî â òå âðåìåíà îáû÷íûì è íà Âîñòîêå, è íà Çàïàäå õðèñòèàíñêîãî ìèðà, æèçíü ìîíàñòûðÿ ïîâåðíåò íà îáû÷íûé, ïðîòîðåííûé ïóòü. 71

Ïîëó÷åíèå “êåñàðåâà” îò “êåñàðÿ” Áðàòèÿ óìíîæèëàñü, è òåñíî ñòàëî â ïåùåðå. Òîãäà ïðèøëè èãóìåí è áðàòèÿ ê Àíòîíèþ, è ïîïðîñèëè ïîçâîëåíèÿ ïîñòàâèòü íàä ïåùåðîé ìàëóþ öåðêîâêó Óñïåíèÿ Áîãîðîäèöû. Ñòàðåö ïîçâîëèë. Ïðîõîäèò âðåìÿ, è Âàðëààì è áðàòèÿ ïðîñÿò ó íåãî ðàçðåøåíèÿ óñòðîèòü íàä ïåùåðîé îáû÷íûé, íàçåìíûé ìîíàñòûðü. Ñòàðåö ñîãëàñåí è íà ýòî, îäíàêî ðå÷ü èäåò î çíà÷èòåëüíîì è îòíþäü íå áåñõîçíîì çåìåëüíîì ó÷àñòêå. È òîãäà Àíòîíèé ïîñûëàåò îäíîãî èç ÷åðíåöîâ ê âëàäåëüöó ýòîé çåìëè âåëèêîìó êíÿçþ Èçÿñëàâó ñ óñòíûì ïîñëàíèåì: “Êíÿæå ìîé! âîò Áîã ïðèóìíîæàåò áðàòüþ, à ìåñòà ìàëî. Äàë áû òû íàì ãîðó òó, ÷òî íàä ïåùåðîé”. Êíÿçü îòäàåò èì ýòó çåìëþ. Òàê ïðîèñõîäèò îêîí÷àòåëüíîå ìàòåðèàëüíîå — è þðèäè÷åñêîå — ñòàíîâëåíèå Êèåâî-Ïå÷åðñêîãî ìîíàñòûðÿ. Îñíîâàòåëü åå ñâÿòîé Àíòîíèé Ïå÷åðñêèé ñóìåë — ïî êðàéíåé ìåðå, íà ïåðâûå ñóäüáîíîñíûå äåñÿòèëåòèÿ, êîãäà çàêëàäûâàëèñü òðàäèöèè îáèòåëè, — îáåñïå÷èòü åé äóõîâíóþ íåçàâèñèìîñòü â ñòðàíå âàðâàðñêîé, ïîëóÿçû÷åñêîé. Äëÿ ýòîãî îí, ïðåæäå âñåãî, óäà÷íî ðàçäåëÿåò âëàñòü íàä ìîíàñòûðåì, ìÿãêî îòúåäèíÿÿ â íåé äóõîâíîå îò æèòåéñêîãî. Äàåò áðàòèè èãóìåíà, íî è ñàì îñòàåòñÿ ðÿäîì, è èãóìåí îáðàùàåòñÿ ê íåìó çà ðàçðåøåíèåì ïîñòðîèòü öåðêîâü èëè âûâåñòè îáèòåëü èç-ïîä çåìëè. Äàëåå, îí íàõîäèò îïòèìàëüíûé âàðèàíò îòíîøåíèÿ ìîíàñòûðÿ ê âåëèêîìó êíÿçþ. Äà, Àíòîíèé ïðîñèò ó êíÿçÿ çåìëþ, íî â ôîðìå ìàêñèìàëüíîãî ñàìîóâàæåíèÿ — è îò “íàñ”: çåìëÿ äàðîâàíà íå òîëüêî îáèòåëè, íî è êàê áû ïîä ïàòðîíàò Àíòîíèÿ, êîòîðûé âûøå âëàäåíèÿ çåìëåé. Êíÿçü äàðèò çåìëþ, ñëåäîâàòåëüíî, þðèäè÷åñêè ïåðåäàåò åå ìîíàñòûðþ, ñâåòñêèé âëàñòèòåëü ñòàíîâèòñÿ áëàãîäåòåëåì ìîíàñòûðÿ, åãî äîíàòîðîì — îäíàêî íå õîçÿèíîì!  òî æå âðåìÿ, ìîíàñòûðü, òåïåðü âîëåé-íåâîëåé ïðèâÿçàííûé ê ãðåøíîé çåìëå è íåïðàâåäíîé ñâåòñêîé âëàñòè, íå îòâå÷àåò ïåðåä íåé çà ïîñòóïêè õðèñòèàíñêîãî ìàêñèìàëèñòà Àíòîíèÿ, è êîãäà îí â 1068 ãîäó, ïîääåðæàâ âîññòàíèå êèåâëÿí, âûíóæäåí óêðûâàòüñÿ îò êíÿæüåãî ãíåâà â ×åðíèãîâå, áðàòèÿ îñòàåòñÿ íà ìåñòå. Äà êòî îí òàêîé, Àíòîíèé? Ôîðìàëüíî — ðÿäîâîé ÷åðíåö. À îí ïðèêàçûâàåò ñâÿùåííèêó Íèêîíó, íàçíà÷àåò ñâîåé âîëåþ èãóìåíà, ïîâåëåâàåò áðàòèè ïîñòàâèòü öåðêîâü; êàê ãëàâà íåêîåé ñóâåðåííîé äåðæàâû, îòïðàâëÿåò ïîñëà ê âñåñèëüíîìó âåëèêîìó êíÿçþ. ×òî æå òàêîå åñòü ó Àíòîíèÿ, ÷åãî íåò, ê ïðèìåðó, ó åãî ñîðàòíèêà Íèêîíà Âåëèêîãî? Îòíþäü íå òîëüêî è íå ñòîëüêî “áëàãîñëîâåíèå Ñâÿòîé ãîðû”. Ñ îäíîé ñòîðîíû, ýòîò ïðîñòîé ÷åðíåö âëàäååò îñîáîé õàðèçìîé, ñ äðóãîé — ñâîè íåçà72

óðÿäíûå ÷åëîâå÷åñêèå êà÷åñòâà îí ñòàâèò íà ñëóæáó çàäà÷å äóõîâíîé, à èìåííî ïîäðàæàíèþ Õðèñòó. Õðèñòó ïîäðàæàåò êàæäûé íàñòîÿùèé õðèñòèàíèí, íî ïî ñèëå ñâîåé. Àíòîíèé çàõîäèò â ýòîì áîãîóãîäíîì äåëå äîñòàòî÷íî äàëåêî, íåäàðîì æå îí ñàì ðóêîâîäèò îáùèíîé ìîíàõîâ, ïîêà èõ íå ñîáèðàåòñÿ “ÿêî ÷èñëîì 12”, âåðøèò ìîðàëüíûé ñâîé ñóä òàê æå áåçàïåëëÿöèîííî è íåëèöåïðèÿòíî, òàê æå ðàâíîäóøåí ê ñâÿùåííè÷åñêîé èåðàðõèè, òàê æå òåðïèò ìèðñêóþ âëàñòü òîëüêî êàê íåèçáåæíîå çëî, êàê “êåñàðþ — êåñàðåâî”. Èòàê, ìîíàñòûðü íàêîíåö óñòðîåí, îí æèâåò ñâîåé æèçíüþ ðÿäîì ñ âåëèêèì ãðåøíûì ãîðîäîì, à îñíîâàòåëü óêðûëñÿ â ïåùåðå íåïîäàëåêó, ãîòîâûé â ëþáîé ìîìåíò âìåøàòüñÿ — è âìåøèâàÿñü! — â åå æèçíü, åñëè âîçíèêíåò íåîáõîäèìîñòü. Îäíàêî è ýòîò çàìå÷àòåëüíûé ïëàí âûæèâàíèÿ äóõîâíî îñíîâàííîãî, íåçàâèñèìîãî îò öåðêîâíûõ è ñâåòñêèõ âëàñòåé ìîíàñòûðÿ ìîã áû íå îñóùåñòâèòüñÿ, åñëè áû èãóìåíîì, ôîðìàëüíîé ãëàâîé ìîíàñòûðÿ è ðóêîâîäèòåëåì åãî ïîâñåäíåâíîé æèçíè îêàçàëñÿ áû ÷åëîâåê, íå ñïîñîáíûé ñòàòü ñîðàòíèêîì Àíòîíèÿ. Ïåðâûé èãóìåí ìîíàñòûðÿ, ñûí òûñÿöêîãî Âàðëààì îñòàâàëñÿ â íåì íåäîëãî. Èçÿñëàâ ïîñòðîèë â Êèåâå íîâûé, óæå ñîáñòâåííûé ìîíàñòûðü, íàçâàë åãî â ÷åñòü ñâîåãî ñâÿòîãî ïîêðîâèòåëÿ Äìèòðèåâñêèì è çàáðàë òóäà íà èãóìåíñòâî Âàðëààìà. Íåñòîð Ëåòîïèñåö ñîîáùàåò, ÷òî âåëèêèé êíÿçü õîòåë ïîñòàâèòü ýòîò ìîíàñòûðü âûøå Ïå÷åðñêîãî, “ïîíàäåÿâøèñü íà áîãàòñòâî”. Îäíàêî êòî, êðîìå àðõåîëîãîâ, âñïîìíèò òåïåðü î êíÿæüåì êàðìàííîì Äìèòðèåâñêîì ìîíàñòûðå? Ñóäüáà ïåðâîãî ïå÷åðñêîãî èãóìåíà òðàãè÷íà: âåäü ôàêòè÷åñêè êíÿçü-õîçÿèí çàñòàâèë Âàðëààìà âåðíóòüñÿ ê ñåáå íà ñëóæáó. Îäíàêî, æåëàÿ óíèçèòü Êèåâî-Ïå÷åðñêèé ìîíàñòûðü, ÷åñòîëþáèâûé âëàñòèòåëü, ñàì òîãî íå âåäàÿ, ñîäåéñòâîâàë åãî ïðîñëàâëåíèþ. Ïîòîìó ÷òî îñâîáîäèë ìåñòî äëÿ èãóìåíà ìèëîñòüþ Áîæüåé, äëÿ òîãî èìåííî èãóìåíà, êîòîðûé íåîáõîäèì áûë òîãäà îáèòåëè — äëÿ Ôåîäîñèÿ.

Äóóìâèðàò Àíòîíèÿ è Ôåîäîñèÿ, èëè Èçîáðåòåíèå “ñäâîåííîãî öåíòðà” äóõîâíîãî óïðàâëåíèÿ Ôåîäîñèé, îäèí èç ïåðâûõ äâåíàäöàòè ïîñëóøíèêîâ Àíòîíèÿ, áûë òîãäà åùå ìîëîä, êàê è Âàðëààì. Îí òîæå ñûí áîÿðèíà — òîëüêî íå ñòîëè÷íîãî âåëüìîæè, ãëàâíîãî ïðè äâîðå âåëèêîãî êíÿçÿ, êàê Âàðëààì, à ïðîâèíöèàëüíîãî, êóðñêîãî. È åìó ïðèøëîñü áîðîòüñÿ çà ïðàâî ñëåäîâàòü õðèñòèàíñêîìó èäåàëó, òîëüêî íå ñ îòöîì (òîò ðàíî óìåð), à ñ ìàòåðüþ, è áîðüáà ýòà áûëà äîëãîé è ìó÷èòåëüíîé.  Êèåâ ïðèøåë îí íèùèì áåãëåöîì, îáîøåë òå æå ãîðîäñêèå ìîíàñòûðè, êî73

òîðûìè ïðåíåáðåã â ñâîå âðåìÿ Àíòîíèé, íî íå áûë ïðèíÿò. À âîò Àíòîíèé, åñëè âåðèòü ìîíàñòûðñêîé ëåãåíäå, ïðè ïåðâîé æå âñòðå÷å óâèäåë â íåì áóäóùåãî ñâÿòîãî.  óïðàâëåíèè ìîíàñòûðåì Àíòîíèé è Ôåîäîñèé âûñòóïàþò êàê äâà ïîëþñà, äîïîëíÿþùèå äðóã äðóãà. Áåçóñëîâíî, òîãäà óæå ñóùåñòâîâàë òîò âàðèàíò âå÷íîé óïðàâëåí÷åñêîé òàêòèêè “êíóòà è ïðÿíèêà”, êîãäà ôóíêöèè ýòèõ àòðèáóòîâ ðàñïðåäåëåíû ìåæäó äâóìÿ ñóáúåêòàìè ìåíåäæìåíòà, è, íàïðèìåð, “äîáðûé” êíÿçü îñóùåñòâëÿåò ïîçèòèâíûå ñàíêöèè, à “çëîé” âîåâîäà — íåãàòèâíûå. Çäåñü æå îáà ñóáúåêòà óïðàâëåíèÿ ïîçèòèâíû, èáî Àíòîíèé è Ôåîäîñèé ñèìâîëèçèðóþò äâå ñòîðîíû õðèñòèàíñêîãî ïîäðàæàíèÿ Õðèñòó, ïðè ýòîì â Àíòîíèè ïðèñóòñòâóåò åå ñêðûòàÿ, ìèñòè÷åñêàÿ ÷àñòü, à â Ôåîäîñèè ïðåîáëàäàåò îòêðûòîå ìèðó è ëþäÿì, áåçóñëîâíî ñâåòëîå è îäíîâðåìåííî àêòèâíîå, äåéñòâåííîå íà÷àëî. Åñëè Àíòîíèé — êëàññè÷åñêèé õðèñòèàíñêèé èíòðîâåðò, òî Ôåîäîñèé — îòíþäü íå íàèâíûé ýêñòðàâåðò. Àíòîíèé — ñòðàòåã, êîòîðûé âûðàáàòûâàë îáùèå ïðèíöèïû óïðàâëåíèÿ ìîíàñòûðåì è îòíîøåíèé åãî ñ ìèðîì, Ôåîäîñèé — òàêòèê, êîòîðîìó ïðèõîäèëîñü ïðåòâîðÿòü èäåè Àíòîíèÿ â æèçíü, à ïðè ýòîì èäòè íà íåèçáåæíûå êîìïðîìèññû ñ ãðÿçíûì è æåñòîêèì ìèðîì.

Ôåîäîñèé êàê äóõîâíûé îòåö è èãóìåí Èìåííî â äåÿòåëüíîñòè Ôåîäîñèÿ êàê èãóìåíà áûëî çàëîæåíî íåèçáåæíîå ðàçðóøåíèå äóøåâíîé ãàðìîíèè, öàðèâøåé â íèùåíñêîé ïåùåðêå ïðè Àíòîíèè. Õîòü è íå ïî âîëå Ôåîäîñèÿ ñîâåðøèëñÿ âûõîä íà ïîâåðõíîñòü çåìëè — ê áîãàòñòâó, ê âëàäåíèþ çåìëÿìè è êðåñòüÿíàìè, åùå áîëåå îïàñíîìó äëÿ ñïàñåíèÿ äóøè, ê çàâèñèìîñòè îò âëàñòåé ïðåäåðæàùèõ, íî èìåííî åìó ïðèøëîñü ðóêîâîäèòü îáèòåëüþ â íîâûõ óñëîâèÿõ. Íîâûå ïðàâèëà èãðû îáåñïå÷èâàëè âûæèâàíèå äîâåðåííîé åìó îáèòåëè — è áûëè âåñüìà äàëåêè îò çàïîâåäåé Õðèñòà, êîòîðûå Ôåîäîñèþ åùå â äåòñòâå äàíî áûëî âîñïðèíÿòü â èõ áåñïðèìåñíîì, èäåàëüíîì ìàêñèìàëèçìå. Çäåñü êîðíè äóøåâíîãî êîíôëèêòà Ôåîäîñèÿ. Äóìàåòñÿ, ÷òî èìåííî âíóòðåííÿÿ íåóäîâëåòâîðåííîñòü, à íå ïîñòîÿííûå àñêåòè÷åñêèå ïîäâèãè ïîäòà÷èâàëà çäîðîâüå ýòîãî èäåàëüíîãî èãóìåíà — “çåìíîãî àíãåëà è íåáåñíîãî ÷åëîâåêà”, êàê íàçîâåò åãî ñî âðåìåíåì ïå÷åðñêèé êíèæíèê, îäèí èç àâòîðî⠓ÊèåâîÏå÷åðñêîãî ïàòåðèêà”. Ê ñâîèì “äóõîâíûì äåòÿì” èç ìèðà Ôåîäîñèé ñóðîâ è áåñêîìïðîìèññåí: íå ñòðàøàñü îïàëû, ñâÿòîé èãóìåí äîëãî îòêàçûâàåòñÿ ïðèçíàòü íåïðàâåäíóþ âëàñòü êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà ßðîñëàâè÷à, èçãíàâøåãî èç Ðóñè áðàòà Èçÿñëàâà. ×òî æå êàñàåòñÿ áðàòèè, òî ê íåé íàñòîÿòåëü 74

òîæå ñòðîã: îí ñòðîèò æèçíü îáèòåëè ïî íàèáîëåå ñóðîâîìó òîãäà Ñòóäèéñêîìó óñòàâó, ïðåäóñìàòðèâàþùåìó, â ÷àñòíîñòè, ïî÷òè ïîëíûé îòêàç îò ëè÷íîãî èìóùåñòâà. Çàòî ïðîòèâ íåðàäèâûõ ÷åðíåöîâ ó Ôåîäîñèÿ îäíî îðóæèå — ìóäðàÿ êðîòîñòü, è åñëè íèêòî èç áðàòèè íå æåëàåò ðóáèòü äðîâà äëÿ ïîâàðíè, èãóìåí, íå ïðîðîíèâ íè ñëîâà, ñàì áåðåòñÿ çà òîïîð. Îäíàêî Ã. È. Ôåäîòîâ îòìå÷àåò, ÷òî Ôåîäîñèé «ñòàíîâèòñÿ ñóðîâûì ïåðåä íåïîâèíîâåíèåì, ïðîèñòåêàþùèì èç õîçÿéñòâåííîãî ðàñ÷åòà. Çàìå÷àòåëüíî, ÷òî è çäåñü îí íå íàêàçûâàåò âèíîâíûõ, íî óíè÷òîæàåò ìàòåðèàëüíûå áëàãà, êîòîðûå, êàê áû âïèòàâ â ñåáÿ äåìîíè÷åñêîå íà÷àëî àë÷íîñòè è ñâîåâîëèÿ, ïðåâðàùàþòñÿ âî “âðàæèþ ÷àñòü”». Ïîäàâàÿ èíîêàì è ìèðó ïðèìåð ñàìîóíè÷èæåíèÿ è ñêðîìíîñòè, ýòîò ãëàâà óæå ïðîñëàâëåííîãî íà Ðóñè, áîãàòåþùåãî ñ êàæäûì ãîäîì ìîíàñòûðÿ, íå â øåëêà îáëà÷àëñÿ, ïîëîæåííûå åìó ïî îáû÷àþ, à â ðóáèùå, íàäåòîå íà âëàñÿíèöó.

Äóõîâíûé ðàñöâåò ìîíàñòûðÿ â XI â. êàê ðåçóëüòàò óïðàâëåí÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè åãî îñíîâàòåëåé Óæå ñðåäè ïåðâûõ ó÷åíèêîâ ñâÿòûõ îñíîâàòåëåé ìîíàñòûðÿ ÿâèëèñü ïîäâèæíèêè, ñòðåìèâøèåñÿ äåëàòü äîáðî äðóãèì — è íå òîëüêî áðàòüÿì ïî îáèòåëè. Ïðåæäå âñåãî, åñòåñòâåííî, ýòî áûëè ÷åðíåöû ñ òàëàíòàìè ñâîåîáðàçíûìè, ìîíàñòûðþ íåîáõîäèìûìè — Ìîèñåé Óãðèí, ïîìîãàâøèé ìîíàõàì èçáàâèòüñÿ îò ëþáîâíûõ ñîáëàçíîâ, Ìàòâåé Ïðîçîðëèâûé, îò âçîðà êîòîðîãî íå ìîãëè óêðûòüñÿ áåñû, ñîáëàçíÿâøèå ÷åðíåöîâ, Ïðîõîð Ëåáåäíèê, óìåâøèé â ãîëîäíûå ãîäû äåëàòü õëåá èç ëåáåäû, à ïåïåë ïðåâðàùàòü â ñîëü, è äðóãèå ÷óäîòâîðöû. Îäíàêî ðÿäîì ñ íèìè ïîäâèçàëèñü Íåñòîð Ëåòîïèñåö, êðóïíåéøèé äðåâíåðóññêèé ïèñàòåëü, Èëëàðèîí, íåóòîìèìûé ïåðåïèñ÷èê êíèã, Àãàïèò, “áåñïëàòíûé âðà÷”, èêîíîïèñåö Àëèìïèé. Èõ òðóäàìè Êèåâî-Ïå÷åðñêèé ìîíàñòûðü, ïîäîáíî íåêîòîðûì èíûì îáèòåëÿì íà Âîñòîêå è Çàïàäå, ïðåâðàòèëñÿ â î÷àã õðèñòèàíñêîãî ïðîñâåùåíèÿ è, êàê ñëåäñòâèå, â ñâîåãî ðîäà “ïèòîìíèê” åïèñêîïîâ äëÿ äðåâíåðóññêèõ êíÿæåñòâ. Ïðè ýòîì â îòëè÷èå îò çàïàäíûõ ìîíàñòûðåé-“êóëüòóðòðåãåðîâ”, íàïðèìåð, ïåðâûõ èðëàíäñêèõ, Êèåâî-Ïå÷åðñêèé ìîíàñòûðü íå áûë õðàíèòåëåì ñîêðîâèù ñòàðîé, àíòè÷íîé êóëüòóðû, à íîâóþ, õðèñòèàíñêóþ, íà Ðóñè ïðèõîäèëîñü ñîçäàâàòü çàíîâî. Ïîýòîìó è êàæäûé èç íàçâàíûõ ïå÷åðñêèõ ìîíàõîâ-÷óäîòâîðöåâ áûë, êàê ïðàâèëî, ïåðâîïðîõîäöåì íà èçáðàííîé èì ñòåçå. Ìû ìîæåì ñ ïîëíûì îñíîâàíèåì óòâåðæäàòü, ÷òî ýòîò çàìå÷àòåëüíûé êóëüòóðíûé è äóõîâíûé ôåíîìåí åñòü ðåçóëüòàò ìóäðîé îïåêè Àíòîíèÿ è ïðàâåäíîãî èãóìåíñòâà Ôåîäîñèÿ. Ïîïûòêà æå îïðåäå75

ëèòü ñâîåîáðàçèå èõ êàê óïðàâëåíöåâ èñõîäÿ èç ñîâðåìåííûõ ìåòîäèê òàêèõ òåîðåòèêîâ ìåíåäæìåíòà, êàê Ð. Áëåéê è Äæ. Ìîóòîí, Á. Áàññ èëè Ð. Ëàéêåðò, åäâà ëè áûëà áû óìåñòíà: âåäü îñíîâàòåëè Êèåâî-Ïå÷åðñêîãî ìîíàñòûðÿ ïðÿìî ïîäðàæàëè, êàê óæå îòìå÷àëîñü, Èèñóñó Õðèñòó, ÷üþ äåÿòåëüíîñòü, â òîì ÷èñëå è óïðàâëåí÷åñêóþ, çàòðóäíèòåëüíî èññëåäîâàòü â ïîëíîé ìåðå ðàöèîíàëüíî. Îäíàêî èñòî÷íèêè ïîçâîëÿþò óòâåðæäàòü, ÷òî Àíòîíèþ è Ôåîäîñèþ áûëè ñâîéñòâåííû ãóìàíèçì, îïîðà íà ëè÷íûé ïðèìåð, ãëóáîêèé ïñèõîëîãèçì, ïîñëåäîâàòåëüíîñòü è òåðïåíèå â äîñòèæåíèè èäåàëüíîé öåëè. Îíè ñîçäàâàëè îáùóþ äóõîâíóþ àòìîñôåðó, ñîäåðæàùóþ èìïóëüñ äëÿ èíäèâèäóàëüíîãî ñàìîâûðàæåíèÿ ïîä÷èíåííûõ. Êîíå÷íî æå, ðå÷ü èäåò î íåäîñÿãàåìîì èäåàëå ãóìàííîãî õðèñòèàíñêîãî ìåíåäæìåíòà, íî ðàçâå íå ïîëåçíî äëÿ íàñ îäíî óæå çíàíèå î íåì?

Ïîáåäà ìèðñêîãî íà÷àëà íàä äóõîâíûì? Ñî âðåìåíåì îáèòåëü Àíòîíèÿ è Ôåîäîñèÿ ïðåâðàòèëàñü â öåðêîâíóþ êîðïîðàöèþ, â êîòîðîé äàæå òèïîãðàôèÿ è èêîíîïèñíàÿ ìàñòåðñêàÿ ñòàëè äîõîäíûìè ïðåäïðèÿòèÿìè, à îñíîâíûì èñòî÷íèêîì ïðèáûëè áûë “òóðèñòñêèé”, òî áèøü, ïàëîìíè÷åñêèé áèçíåñ.  ëó÷øèå — èëè õóäøèå, ýòî óæ êàê ñêàçàòü! — ëàâðå ïðèíàäëåæàëî 3 ãîðîäà, 7 ìåñòå÷åê, îêîëî 200 ñåë è õóòîðîâ, 180 âèíîêóðåí, 200 øèíêîâ, 2 êîííûõ çàâîäà è áîëüøå 70-òè òûñÿ÷ êðåïîñòíûõ.  èñòîðèè ëàâðû áûëè è ïðèñëóæíè÷åñòâî íåïðàâåäíîé âëàñòè, è “áåñíîâàòûå” íà öåïÿõ â äàëüíèõ çàêîóëêàõ ñâÿòûõ ïåùåð, è ó÷àñòèå â ïðàâîñëàâíîé èíêâèçèöèè. Íàäî äóìàòü, äóõîâíîå âîçðîæäåíèå Êèåâî-Ïå÷åðñêîé ëàâðû ïðîäëèòñÿ åùå íå îäíî äåñÿòèëåòèå — òåì áîëåå ÷òî ñîâåðøàòüñÿ åìó ñóæäåíî â óñëîâèÿõ ðàñêîëà ïðàâîñëàâíîé öåðêâè â Óêðàèíå è äîñòîéíîé ñîæàëåíèÿ âðàæäû ìåæäó åäèíîâåðöàìè.

76

Èçÿñëàâ Ìñòèñëàâîâè÷: Ãåðîé è çëîäåé ñêâåðíûõ âðåìåí (XII â.) Èçÿñëàâ Ìñòèñëàâîâè÷ (êîí. XI ñò. — 1154 ã.), âíóê Âëàäèìèðà Ìîíîìàõà, ñòàë îäíèì èç ëþáèìöåâ èñòîðèêîâ, â ïåðâóþ î÷åðåäü óêðàèíñêèõ. Èñòîðèêàì-óêðàèíöàì èìïîíèðóåò, ÷òî áàçîé åãî, óäåëîì, êîòîðîãî îí íè ïðè êàêèõ îáñòîÿòåëüñòâàõ ñòàðàëñÿ íå âûïóñêàòü èç ðóê, áûëà íåñîìíåííî ïðåäóêðàèíñêàÿ Âîëûíü. Èõ, êàê è ðóññêèõ êîëëåã, ïðèâëåêàåò àêòèâíîñòü è èçîáðåòàòåëüíîñòü, ñ êîòîðîé êíÿçü Èçÿñëàâ áîðîëñÿ çà âåëèêîå êèåâñêîå êíÿæåíèå. Íåìàëîâàæíûì îêàçàëîñü è òî îáñòîÿòåëüñòâî, ÷òî áóðíàÿ ïîëèòè÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü Èçÿñëàâà ñ íåâèäàííîé äî òîãî îáñòîÿòåëüíîñòüþ îòðàçèëàñü â ñîâðåìåííîì åìó — è ÷àñòè÷íî èì êîíòðîëèðóåìîì — ëåòîïèñàíèè, ýòîé ïðåññû äëÿ ýëèòû Êèåâñêîé Ðóñè. Ìåæäó òåì, ÿðêîñòü è äàæå îïðåäåëåííàÿ áåëëåòðèñòè÷åñêàÿ óâëåêàòåëüíîñòü ëåòîïèñíîãî ðàññêàçà î âîåííûõ õèòðîñòÿõ è öåðêîâíûõ ñåíñàöèÿõ, î ïîëèòè÷åñêèõ óáèéñòâàõ è èçìåíàõ â÷åðàøíèõ ñîþçíèêîâ íå íàïðàñíî ïðîèçâîäèò âïå÷àòëåíèå ëèøåííîé ãëóáîêîãî ñìûñëà ñóåòû, íåêîåãî ïîëèòè÷åñêîãî “áðîóíîâñêîãî äâèæåíèÿ”. Óâû, ýòî ïåðâîå âïå÷àòëåíèå â äàííîì ñëó÷àå ïîäòâåðæäàåòñÿ è ïðè áîëåå âíèìàòåëüíîì àíàëèçå.

Âíåøíÿÿ ïîëèòèêà: âàðèàíò äëÿ “ñëàáàêà” Âî âñå âðåìåíà ñâîåîáðàçíîé “âèçèòíîé êàðòî÷êîé” ãîñóäàðñòâà ÿâëÿåòñÿ åãî âíåøíÿÿ ïîëèòèêà. Ê ñåðåäèíå XII â. ïàìÿòü î ïîõîäàõ íà Âèçàíòèþ èëè î ïîïûòêàõ çàâîåâàíèÿ Áîëãàðèè ñîõðàíèëàñü ëèøü â ýïîñå äà íà ïåðãàìåííûõ ñòðàíèöàõ ëåòîïèñåé. Ïðàêòèêà äèíàñòè÷åñêèõ áðàêîâ (ôóíêöèîíàëüíî ñîîòâåòñòâóþùèõ ñåãîäíÿøíåìó ôåíîìåíó “ëè÷íîé äðóæáû” ìåæäó ïðåçèäåíòàìè è ïðåìüåð-ìèíèñòðàìè) ñîõðàíÿåòñÿ, îäíàêî çàïàäíîåâðîïåéñêèå èëè âèçàíòèéñêèå ïðèíöåññû ñòàíîâÿòñÿ âñå áîëåå íåäîñòóïíûìè, è êíÿçüÿ âûíóæäåíû æåíèòü ñâîèõ ñûíîâåé íà ñìóãëûõ ïîëîâ÷àíêàõ. Âîåííàÿ âçàèìîïîìîùü ìåæäó âåíöåíîñíûìè ðîäè÷àìè êàðäèíàëüíî ìåíÿåò ñâîå íàïðàâëåíèå: â îòëè÷èå îò âðåìåí ßðîñëàâà Ìóäðîãî, óòâåðæäàâøåãî ïîëüñêîãî êîðîëÿ íà åãî òðîíå, è Âëàäèìèðà Ìîíîìàõà, âîåâàâøåãî â ×åõèè, òåïåðü óæå, êàê ïðàâèëî, èíîçåìíûå ðîäè÷è êíÿçåé ïîñûëàþò ñâîè âîéñêà äëÿ ó÷àñòèÿ âî âíóòðåííåé, ãðàæäàíñêîé âîéíå. Íè î êàêîé òåððèòîðèàëüíîé ýêñïàíñèè âåëèêèõ êíÿçåé êèåâñêèõ ðå÷ü äàâíî óæå íå èäåò. Êîëîíèçàöèÿ çåìåëü íà Ñåâåðî-Âîñòîêå è “îñëàâÿíèâàíèå” ôèíñêèõ ïëåìåí, êîíå÷íî æå, ïðîäîëæàþòñÿ, îäíàêî îáîãàùàþò è óñèëè77

âàþò óæå íå Êèåâñêóþ ìåòðîïîëèþ, à âñå áîëåå íåçàâèñèìóþ òåïåðü Íîâãîðîäñêóþ ðåñïóáëèêó è áûñòðî óñèëèâàþùóþñÿ ÂëàäèìèðîÑóçäàëüñêóþ Ðóñü, êíÿçüÿ êîòîðîé ñòðåìÿòñÿ ïîä÷èíèòü ñåáå Êèåâ. Äàâíî óæå ôàêòè÷åñêè íåçàâèñèìî Ïîëîöêîå êíÿæåñòâî, òåïåðü òàêèì æå ñòàíîâèòñÿ è áîãàòîå Ãàëèöêîå, à èõ ïðàâèòåëè íà ðàâíûõ âåäóò áîðüáó ñ âåëèêèì êèåâñêèì êíÿçåì. Ñ ýòîé òî÷êè çðåíèÿ ãðàíü ìåæäó âíåøíåé è âíóòðåííåé ïîëèòèêîé íà÷èíàåò ðàçìûâàòüñÿ. È äåëî âåäü íå òîëüêî â òîì, ÷òî Ñóçäàëü, Ïîëîöê è Ãàëè÷ ñòàíîâÿòñÿ, ïî ñóòè, ñòîëèöàìè íåçàâèñèìûõ ãîñóäàðñòâ, à è â íîâîì êà÷åñòâå òàêèõ áûâøèõ èíîçåìöåâ è áûâøèõ ïðîòèâíèêîâ, êàê îñòàâøèåñÿ íà òåððèòîðèè Êèåâñêîé Ðóñè ïëåìåíà ïå÷åíåãîâ, êàðàêàëïàêîâ (“÷åðíûõ êëîáóêîâ”) è òîðêîâ, ïðåâðàòèâøèõñÿ â ñâîåãî ðîäà êîííóþ ãâàðäèþ çåìëè Êèåâñêîé. Äà è ñðåäè ïîëîâöåâ âûäåëÿòñÿ “äèêèå”, îíè-òî è ó÷àñòâóþò â ïîõîäàõ íà Êèåâ ñóçäàëüñêîãî êíÿçÿ Þðèÿ. Åñòü, ñëåäîâàòåëüíî, ïîëîâöû öèâèëèçîâàííûå, îêàçàâøèåñÿ â ñôåðå âëèÿíèÿ ñëàâÿíñêîé êóëüòóðû.  ýòèõ íîâûõ óñëîâèÿõ íåóñòàííàÿ è ïî-ñâîåìó ãåðîè÷åñêàÿ áîðüáà Èçÿñëàâà Âëàäèìèðîâè÷à çà âåëèêîå êèåâñêîå êíÿæåíèå ïîíåâîëå òåðÿåò â ñâîåì ìàñøòàáå â ñðàâíåíèè ñ âîêíÿæåíèåì Âëàäèìèðà I Ñâÿòîñëàâîâè÷à èëè äàæå åãî äåäà, Âëàäèìèðà Ìîíîìàõà. Åñëè æå ó÷åñòü, ÷òî íà “çîëîòîì êèåâñêîì ñòîëå” îí ïðîñèäåë â îáùåé ñëîæíîñòè (â òðè ïðèåìà) íåìíîãèì áîëåå øåñòè ëåò, âîâñå íå óäèâèòåëüíî, ÷òî íå èçäàë ýòîò âåëèêèé êíÿçü íîâûõ, áîëåå ñïðàâåäëèâûõ çàêîíîâ, íå ïîñòðîèë íîâûõ ãîðîäîâ è îñòðîãîâ (çàìêîâ) íà ñòåïíûõ ðóáåæàõ, öåðêâåé è ìîíàñòûðåé, íå ïðîðóáèë íîâûõ äîðîã ÷åðåç ëåñà è äàæå íå óñòðîèë ñåáå ïîä Êèåâîì íîâûé çàãîðîäíûé äâîð, êíÿæåñêóþ “äà÷ó”. Ñóäüáà ýòîãî ïðàâèòåëÿ ñëîæèëàñü òàê, ÷òî äîñòèæåíèå è óäåðæàíèå âëàñòè âûøëî íà ïåðâûé ïëàí, è ñâÿçàííîå ñ ýòèì íåèçáåæíîå îáìåëü÷àíèå öåëåé, ðàäè êîòîðûõ îí ñòðåìèëñÿ çàíÿòü âûñøèé íà Ðóñè ãîñóäàðñòâåííûé ïîñò, íåèçáåæíî âëåêëî çà ñîáîþ è îáìåëü÷àíèå åãî ëè÷íîé ìîòèâàöèè: åäâà ëè Èçÿñëàâ Ìñòèñëàâîâè÷ âñåðüåç ìå÷òàë ñîçäàòü èìïåðèþ, êîòîðîé ïîêîðèëîñü áû ïîëìèðà, èëè âî ãëàâå ñâîåé äðóæèíû îñâîáîäèòü îò íåâåðíûõ Ãðîá Ãîñïîäåíü, èëè ïðèáèòü ñâîé ùèò íà âîðîòà Öàðüãðàäà. Îäíàêî äëÿ èñòîðèè ìåíåäæìåíòà íà Ðóñè ñðåäñòâà, èçáðàííûå Èçÿñëàâîì Ìñòèñëàâîâè÷åì äëÿ äîñòèæåíèÿ ñâîèõ, íåèçìåðèìî áîëåå ñêðîìíûõ öåëåé, îêàçûâàþòñÿ äîñòàòî÷íî ïîó÷èòåëüíûìè.

78

Ïîëèòè÷åñêîå “àêöèîíèðîâàíèå” — èçîáðåòåíèå Èçÿñëàâà Ìñòèñëàâîâè÷à? Ïðåæäå âñåãî, áðîñàåòñÿ â ãëàçà âèðòóîçíîñòü è ïîñëåäîâàòåëüíîñòü, ñ êîòîðîé Èçÿñëàâ èñïîëüçóåò ÷óæèå ñðåäñòâà è ðåñóðñû äëÿ äîñòèæåíèÿ ñîáñòâåííûõ ïîëèòè÷åñêèõ öåëåé. Ïîäîáíî êàïèòàëèñòè÷åñêîìó ìåíåäæåðó, ðåàëèçóþùåìó ôàíòàñòè÷åñêèå âîçìîæíîñòè àêöèîíèðîâàíèÿ, ÷òîáû ïðèâëå÷åííûå ñî ñòîðîíû êàïèòàëû ïîçâîëèëè âûïîëíèòü èíà÷å íåäîñòèæèìûé äëÿ íåãî àìáèöèîçíûé ïðîåêò, Èçÿñëàâ, êîíå÷íî æå, íå òîëüêî îáåùàåò ñâîèì ïîëèòè÷åñêèì ïàðòíåðàì áîëüøèå “ïðîöåíòû” íà âëîæåííûé “êàïèòàë”, íî è âûíóæäåí ïîñëå î÷åðåäíîãî âúåçäà â Êèåâ îáÿçàòåëüñòâà âûïîëíÿòü — è íå ýòèì ëè îáúÿñíÿåòñÿ íåçíà÷èòåëüíîñòü ðåçóëüòàòîâ ñîáñòâåííî ãîñóäàðñòâåííîãî ñòðîèòåëüñòâà ýòîãî áåçóñëîâíî òàëàíòëèâîãî è ýíåðãè÷íîãî êíÿçÿ? Êàê íè ïîíèìàòü “ëåñòâè÷íûé” (èëè “î÷åðåäíîé”) ïîðÿäîê âîêíÿæåíèÿ îäíîãî èç Ðþðèêîâè÷åé â Êèåâå, ëåãèòèìíûõ ïðàâ íà “çîëîòîé êèåâñêèé ñòîë” Èçÿñëàâ Ìñòèñëàâè÷ íå èìåë, õîòü è ïðèíàäëåæàë ê Ìîíîìàõîâè÷àì, à îòåö åãî ïîñëåäíèå ñåìü ëåò ñâîåé æèçíè áûë âåëèêèì êíÿçåì êèåâñêèì. Äåëî â òîì, ÷òî áûëè æèâû (è ïåðåæèëè Èçÿñëàâà) åãî äÿäè ïî îòöó (“ñòðûè”) Âÿ÷åñëàâ Âëàäèìèðîâè÷ è Þðèé Âëàäèìèðîâè÷ Äîëãîðóêèé, èìåâøèå ïåðåä íèì áåññïîðíîå ïðåèìóùåñòâî. Ïîýòîìó â ñâîèõ ïîëèòè÷åñêèõ êîìáèíàöèÿõ Èçÿñëàâ âûíóæäåí áûë ïðèêðûâàòüñÿ ïðàâîì íà âåëèêîå êèåâñêîå êíÿæåíèå äÿäè ñâîåãî Âÿ÷åñëàâà Âëàäèìèðîâè÷à. Êàê äîêàçûâàåò Ì. Ñ. Ãðóøåâñêèé, Èçÿñëàâ óæå ïîñëå âîêíÿæåíèÿ â Êèåâå Âñåâîëîäà Îëüãîâè÷à, ñèëîé îòîáðàâøåãî â 1139 ã. ïðåñòîë ó íåðåøèòåëüíîãî è ñëàáîãî äóõîì Âÿ÷åñëàâà, “ïîøåë íà êîìïðîìèññ ñî ñòàðøèì Ìîíîìàõîâè÷åì Âÿ÷åñëàâîì è äîãîâîðèëñÿ ñ íèì âçÿòü Êèåâ ñîâìåñòíî”. Íå âûïîëíèâ îáåùàíèÿ âî âðåìÿ ïåðâîãî ñâîåãî êèåâñêîãî êíÿæåíèÿ, Èçÿñëàâ â äàëüíåéøåì íå ïîâòîðÿåò ýòîé îøèáêè è çà íåñêîëüêî ÷àñîâ ñâîåãî çàõâàòà Êèåâà â 1150 ã. óñïåâàåò ïðèãëàñèòü íà ïîñò íîìèíàëüíîãî ïðàâèòåëÿ ñâîåãî ïðåñòàðåëîãî äÿäþ. Îí âîñïðîèçâîäèò ýòó ñèòóàöèþ è âî âðåìÿ ñâîåãî âåëèêîãî êíÿæåíèÿ â 1151–1154 ãã. Íåäàëåêèé Âÿ÷åñëàâ äî òîãî ïðèâûêàåò ê ïîëîæåíèþ ïî÷åòíîãî “çèöïðåäñåäàòåëÿ Ôóíòà”, ÷òî ïîñëå ñìåðòè Èçÿñëàâà îáðàùàåòñÿ ê ñëåäóþùåìó ïðåòåíäåíòó íà êèåâñêèé “ñòîë” Ðîñòèñëàâó Äàâèäîâè÷ó ñ ïðåäëîæåíèåì ñîõðàíèòü âñå, êàê áûëî ïðè Èçÿñëàâå: “Ñûí! Âåäü ÿ ñòàð óæå è íå ìîãó âñå äåëà ñàì âåðøèòü. Ïîýòîìó äàþ òåáå, ñûí, òî, ÷òî è áðàò òâîé äåðæàë è âåðøèë. Òî æå ñàìîå ÿ è òåáå äàþ, à òû ìåíÿ äåðæè çà îòöà è ÷åñòü ìíå âîçäàâàé, êàê è áðàò òâîé Èçÿñëàâ âîçäàâàë è çà îòöà ìåíÿ äåðæàë. À ýòî âîéñêî ìîå è äðó79

æèíà ìîÿ — òû ðàñïîðÿæàéñÿ”. Åñëè áû íå áëèçêîå ðîäñòâî äâóõ êíÿçåé, ïîëîæåíèå Èçÿñëàâà âåñüìà íàïîìèíàëî áû ïîëîæåíèå Ìóññîëèíè ïðè êîðîëå Âèêòîðå Èììàíóèëå III. Íåäàðîì âñïîìèíàåò Âÿ÷åñëàâ î ñâîåì “âîéñêå” è î ñâîåé “äðóæèíå”. Ïîñëå ïîëèòè÷åñêîãî ïðèêðûòèÿ ýòî âòîðîé ïî âàæíîñòè ðåñóðñ, ïîëó÷åííûé Èçÿñëàâîì îò äÿäè. Åùå íè÷åì íå âîçíàãðàäèâ ñòàðèêà, îí â 1148 ã. áåðåò äëÿ âîéíû ñ Îëüãîâè÷àìè “ïîëê ó ñòðûÿ ñâîåãî Âÿ÷åñëàâà”, à â äàëüíåéøåì ðàñïîðÿæàåòñÿ ñèëüíîé äðóæèíîé äÿäè è îïûòíûìè åãî áîÿðàìè, êàê ñâîåé ñîáñòâåííîñòüþ. Åùå áîëåå óäèâèòåëüíûì ÿâëÿåòñÿ äîâåðèå, çàâîåâàííîå Èçÿñëàâîì ó îáû÷íî âåñüìà îñòîðîæíûõ êèåâëÿí, ïîëêè êîòîðûõ íå ðàç âûñòóïàþò ïðîòèâ åãî âðàãîâ, à òàêæå ó “÷åðíûõ êëîáóêîâ”. Îäíàêî íàèáîëüøèìè óñïåõàìè ñâîèìè Èçÿñëàâ îáÿçàí óäà÷íîìó èñïîëüçîâàíèþ èíîçåìíûõ âîéñê, ïðåæäå âñåãî âåíãåðñêèõ, ïðèñûëàåìûõ åãî ñâàòîì êîðîëåì Ãåéçîé II. Âïîñëåäñòâèè Í. Ìàêèàâåëëè íàïèøåò î ñîþçíè÷åñêèõ âîéñêàõ, ÷òî “äëÿ òåõ, êòî èõ ïðèçûâàåò íà ïîìîùü, îíè ïî÷òè âñåãäà îïàñíû, èáî ïîðàæåíèå èõ ãðîçèò ãîñóäàðþ ãèáåëüþ, à ïîáåäà — çàâèñèìîñòüþ”. Îáåèõ îïàñíîñòåé Èçÿñëàâó óäàâàëîñü èçáåãàòü — èìåííî ïîòîìó, ÷òî ïîä åãî êîìàíäîâàíèåì âåíãðàì ñàìîñòîÿòåëüíî íå óäàâàëîñü, êàê ïðàâèëî, íè ïîáåäèòü, íè ïîòåðïåòü ïîðàæåíèå: îíè èñïîëüçîâàëèñü äëÿ äåìîíñòðàöèè ñèëû è äëÿ òîãî, ÷òîáû íà áàíêåòå ïîñëå òîðæåñòâåííîãî âúåçäà â Êèåâ â 1151 ã. ïîðàçèòü êèåâëÿí äæèãèòîâêîé. Ê òîìó æå àâòîðèòåò Èçÿñëàâà ó êîðîëÿ Ãåéçû II áûë ñòîëü âåëèê, ÷òî âåíãðîâ âñÿêèé ðàç óäàâàëîñü âîâðåìÿ îòïðàâèòü íà ðîäèíó.

Âîâëå÷åíèå öåðêîâíîé èåðàðõèè âî âíóòðèïîëèòè÷åñêóþ áîðüáó Ðåøèòåëüíûé ïîëèòèê, Èçÿñëàâ íà ñëåäóþùèé æå ãîä ïîñëå ïåðâîãî çàõâàòà âëàñòè â Êèåâå ðåøàåòñÿ ðàçðóáèòü “ãîðäèåâ óçåë”, çàâÿçàâøèéñÿ â ðóññêîé öåðêâè ïîñëå îòúåçäà ãðåêà-ìèòðîïîëèòà Ìèõàèëà, âçÿâøåãî ñ åïèñêîïîâ êëÿòâó íå ñëóæèòü â Êèåâñêîé Ñîôèè áåç ìèòðîïîëèòà. Íîâûé ìèòðîïîëèò èç Êîíñòàíòèíîïîëÿ íå åõàë, à Èçÿñëàâ áûë ëèøåí òîðæåñòâåííîé öåðåìîíèè â ñòîëè÷íîé Ñîôèè. Âåëèêèé êíÿçü ñîçûâàåò åïèñêîïîâ, ÷òîáû îíè ñàìè èçáðàëè ìèòðîïîëèòà è, ðàçóìååòñÿ, ïðåäëàãàåò èì è êàíäèäàòà — ïîñòðèæåííèêà ïðîâèíöèàëüíîãî Çàðóáñêîãî ìîíàñòûðÿ “ðóñèíà” Êëèìà Ñìîëÿòè÷à, èçâåñòíîãî, ñîãëàñíî ñîîáùåíèþ ëåòîïèñöà, ñâîåé îáðàçîâàííîñòüþ. Èçÿñëàâà ïîääåðæàë ÷åðíèãîâñêèé åïèñêîï Îíóôðèé, çàÿâèâ80

øèé ñîáîðó, ÷òî ïî åãî ñïðàâêàì, “åïèñêîïàì, ñîáðàâøèñü, íàäëåæèò ìèòðîïîëèòà ïîñòàâèòü”. Êàê è â ñëó÷àå ñ ïîäîáíûì “íàçíà÷åíèåì” Èëëàðèîíà ßðîñëàâîì Ìóäðûì ñòîëåòüåì ðàíåå, ïðåäëîæåííàÿ Îíóôðèåì ïðîöåäóðà áûëà êàíîíè÷íîé, îäíàêî íå ñîîòâåòñòâîâàëà îáû÷àþ, ïðèíÿòîìó â âèçàíòèéñêîé öåðêâè, êîòîðîé áûëà ïîä÷èíåíà êèåâñêàÿ ìèòðîïîëèÿ. Ïðîòèâ èçáðàíèÿ Êëèìà ðåøèòåëüíî âûñòóïàþò íîâãîðîäñêèé åïèñêîï Íèôîíò è ñìîëåíñêèé — Ìàíóèë. Òîãäà Îíóôðèé, ñïàñàÿ ñèòóàöèþ, áåðåò, âèäèìî, ãðåõ íà äóøó è çàÿâëÿåò: “ß ñïðàâëÿëñÿ, ñëåäóåò íàì ïîñòàâèòü, ïîòîìó ÷òî ãîëîâà ó íàñ åñòü ñâÿòîãî Êëèìåíòà. Ñòàâÿò æå ãðåêè ðóêîé ñâÿòîãî Èîàííà”. Òàê è ñäåëàëè: èñïîëüçîâàëè äëÿ ðèòóàëà ïîñòàâëåíèÿ ìèòðîïîëèòà ÷àñòü ìîùåé Êëèìåíòà ïàïû Ðèìñêîãî, ïðèíåñåííóþ Âëàäèìèðîì I Ñâÿòîñëàâè÷åì êàê òðîôåé èç Õåðñîíåñà. Îíóôðèé ëèáî ñîëãàë, ëèáî ñàì áûë ââåäåí â çàáëóæäåíèå: íàçâàííûé èì ðèòóàë ñ èñïîëüçîâàíèåì ðóêè àïîñòîëà Èîàííà Ïðåäòå÷è â Âèçàíòèè íå ñîâåðøàëñÿ. Íåñêîëüêèìè ãîäàìè ðàíüøå åïèñêîï Îíóôðèé âûñòóïèë êàê ïîëèòè÷åñêèé ïðîòèâíèê Èçÿñëàâà Ìñòèñëàâîâè÷à, òåïåðü îí ëèáî ðóêîâîäñòâóåòñÿ “ðóñèíñêèì” ïàòðèîòèçìîì, ëèáî èçìåíèë ïîëèòè÷åñêóþ îðèåíòàöèþ. Ïîñëåäíåå íå âûçâàëî áû óäèâëåíèÿ ñîâðåìåííèêîâ: öåðêîâíûå èåðàðõè íà Ðóñè ê òîìó âðåìåíè óæå áûëè âîâëå÷åíû â ñîáñòâåííî ïîëèòè÷åñêóþ áîðüáó. È Èçÿñëàâ äåëàåò òîëüêî ñëåäóþùèé â ýòîì íàïðàâëåíèè, êîãäà îðãàíèçóåò èçáðàíèå ïðåäàííîãî ëè÷íî åìó “êàðìàííîãî” ìèòðîïîëèòà, áåãóùåãî âìåñòå ñ íèì èç Êèåâà â ñëó÷àå âîåííîé íåóäà÷è è âîçâðàùàþùåãîñÿ íà ìèòðîïîëèþ ïîñëå î÷åðåäíîãî òîðæåñòâåííîãî âúåçäà Èçÿñëàâà-ïîáåäèòåëÿ â ñòîëüíûé ãðàä. Ìèòðîïîëèò Êëèì îêàçàëñÿ çàìåøàííûì è â ãðîìêîì ïîëèòè÷åñêîì ïðåñòóïëåíèè, îìðà÷èâøåì äîáðóþ ïàìÿòü ïîòîìêîâ è î íåì ñàìîì, è î åãî âîèíñòâåííîì ïîêðîâèòåëå.

Ïîëèòè÷åñêîå óáèéñòâî Èãîðÿ Îëüãîâè÷à êàê ðåçóëüòàò “òàéíîé îïåðàöèè” ñòîðîííèêîâ Èçÿñëàâà Âíèìàòåëüíîå ÷òåíèå ëåòîïèñåé XII â. ïîçâîëÿåò ñäåëàòü âûâîä, ÷òî â óñëîâèÿõ ïîñòîÿííûõ óñîáèö, ôàêòè÷åñêè íåïðåêðàùàþùåéñÿ ãðàæäàíñêîé âîéíû êíÿçüÿ íà÷àëè íåñêîëüêî ãóìàííåå îòíîñèòüñÿ ê ãðàæäàíñêîìó íàñåëåíèþ. Äåëàþòñÿ ïîïûòêè âûâåñòè ñâîèõ ïîääàííûõ èç-ïîä óäàðà ñîïåðíèêîâ, øòóðìû è ïîñëåäóþùèå âçÿòèÿ ãîðîäî⠓íà ùèò” (îòäà÷à äðóæèíå íà ðàçãðàáëåíèå) çàìåíÿþòñÿ òðåáîâàíèåì êîíòðèáóöèè è ïð. Ñòðàííî, íî íà êíÿçåé ýòî ÿâëåíèå íå ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ, áîëåå òîãî, â áèòâàõ îíè ñòàíîâÿòñÿ ãëàâíûì è æåëàííûì ïðèçîì äëÿ äðóæèííèêîâ ñîïåðíèêà. 81

Ïðàâäà, ïîïàâøåãî â ïëåí êíÿçÿ ïî-ïðåæíåìó åùå íå êàçíÿò, çàòî îí ìîæåò òåïåðü ïîãèáíóòü ñìåðòüþ êóäà áîëåå ïîçîðíîé.  1146 ã. êèåâñêèé êíÿçü Èãîðü Îëüãîâè÷ íå ñóìåë çàùèòèòü ñâîé “ñòîë” â áèòâå ñ Èçÿñëàâîì, áåæàë, áûë ïîéìàí è ïîñàæåí ïîáåäèòåëåì ⠓ïîðóá”, óñòðîåííûé â îäíîì èç Ïåðåÿñëàâñêèõ ìîíàñòûðåé (åùå îäíî ñâèäåòåëüñòâî âîâëå÷åíèÿ öåðêâè â ïîëèòèêó). Ñåðüåçíî çàáîëåâ â ýòîé ñìðàäíîé ÿìå, Èãîðü Îëüãîâè÷ ïîïðîñèë Èçÿñëàâà îñâîáîäèòü åãî, îáåùàÿ, ÷òî ïîñòðèæåòñÿ â ìîíàõè. Ïîñëå èçâëå÷åíèÿ èç “ïîðóáà” ïëåííèê äåéñòâèòåëüíî ïîñòðèãñÿ è äàæå ïðèíÿë ñõèìó. Îäíàêî Èçÿñëàâ íå ðåøèëñÿ îòïóñòèòü åãî ê áðàòüÿì â ×åðíèãîâ, à ïîñåëèë â Êèåâå, â Ôåäîðîâñêîì, ðîäîâîì ìîíàñòûðå Îëüãîâè÷åé. Ãäå-òî ÷åðåç ïîëãîäà, â ñåíòÿáðå 1147 ã. Èçÿñëàâó óäàëîñü ðàñêðûòü çàãîâîð ãðóïïû êíÿçåé âî ãëàâå ñ Îëüãîâè÷àìè, êîòîðûå, ïðèòâîðíî ïîöåëîâàâ åìó êðåñò, ìåæäó ñîáîé ïîêëÿëèñü åãî “ñõâàòèòü èëè óáèòü çà Èãîðÿ”. Èçÿñëàâ ïîñûëàåò ïîñëà â Êèåâ, òðåáóÿ, ÷òîáû îñòàâëåííûé èì òàì çà ñåáÿ þíûé áðàò åãî Âëàäèìèð, ìèòðîïîëèò Êëèì è òûñÿöêèé Ëàçàðü ñîáðàëè âå÷å, íà êîòîðîì ïîñîë ñîîáùèò îá “îáìàíå ÷åðíèãîâñêèõ êíÿçåé”. Ïîñîë ïðèçûâàåò êèåâëÿí â ïîõîä íà ×åðíèãîâ. Êèåâëÿíå ñ ãîòîâíîñòüþ ñîãëàøàþòñÿ — “è äàæå ñ äåòüìè”, îäíàêî ñîáûòèÿ ïðèíèìàþò íåîæèäàííûé îáîðîò, êîãäà ñëîâî áåðåò íåêèé, ïî èìåíè íå íàçâàííûé “ìóæ”. Îí íàïîìèíàåò ñîáðàâøèìñÿ, êàê â ñòàðèíó, “ïðè êíÿçå Èçÿñëàâå ßðîñëàâè÷å”, âîññòàâøèå êèåâëÿíå îñâîáîäèëè èç “ïîðóáà” Âñåñëàâà Ïîëîöêîãî, ïðîâîçãëàñèëè åãî âåëèêèì êíÿçåì è íàïîìíèë î áåäñòâèÿõ, ïîñòèãíóâøèõ èç-çà ýòîãî ãîðîä. Âûâîä: “À âîò Èãîðü, âðàã íàøåãî êíÿçÿ è íàø, — íå â ïîðóáå, à â ñâÿòîì Ôåäîðå! Ñïåðâà óáüåì åãî, è òîëüêî ïîòîì ïîéäåì â ×åðíèãîâ çà ñâîèì êíÿçåì! Òàê ïîêîí÷èì æå ñ íèìè!” Òîëïà áðîñèëàñü â Ôåäîðîâñêèé ìîíàñòûðü, Âëàäèìèð, ìèòðîïîëèò Êëèì è Ëàçàðü íå ñìîãëè åå îñòàíîâèòü, è Èãîðü Îëüãîâè÷ áûë çâåðñêè çàáèò, à òåëî åãî ïîäâåðãíóòî ïîðóãàíèþ. Óçíàâ îá ýòîì ñîáûòèè, Èçÿñëàâ çàÿâèë: “Áîã òîìó ñâèäåòåëü, ÷òî ÿ íå ïðèêàçàë, íå íàó÷èë. Äà óæ Áîãó òåïåðü ñóäèòü”. Åãî “ìóæè” ñ ïðèäâîðíûì îñòðîóìèåì îáâèíèëè â óáèéñòâå… áðàòüåâ æåðòâû. Îëüãîâè÷è æå â ïåðåãîâîðàõ ñ Þðèåì Äîëãîðóêèì áåç âñÿêîé äèïëîìàòèè ãîâîðèëè îá Èçÿñëàâå: “Îí áðàòà íàøåãî óáèë” (Èïàòüåâñêàÿ ëåòîïèñü ïîä 1147 ã.). Ñîâðåìåííûå èñòîðèêè ïî-ðàçíîìó îöåíèâàþò ñòåïåíü âèíîâíîñòè Èçÿñëàâà. Òàê, Ï. Ï. Òîëî÷êî ïðèõîäèò ê âûâîäó, ÷òî Èçÿñëàâ, “óçíàâ ïðî çàãîâîð Îëüãîâè÷åé, âîçìîæíî, âî âðåìÿ ïåðâîãî âçðûâà âîçìóùåíèÿ, íàìåêíóë ñâîèì ïðèáëèæåííûì î æåëàòåëüíîñòè óñòðà82

íåíèÿ Èãîðÿ” è ÷òî “äåëàåò îí ýòî õèòðî è ïðîäóìàííî, âñëåäñòâèå ÷åãî è ÿâèëàñü ïðîçðà÷íàÿ èñòîðè÷åñêàÿ ïàðàëëåëü”. Êèåâñêèé èñòîðèê èìååò â âèäó îñâîáîæäåíèå Âñåñëàâà Ïîëîöêîãî èç “ïîðóáà” â 1068 ã. Ðàáîòàÿ íàä ìîíîãðàôèåé, íàïå÷àòàííîé â 1972 ã., Ï. Ï. Òîëî÷êî íå ìîã çíàòü, ÷òî ÷åðåç òðè äåñÿòèëåòèÿ óêðàèíñêèì ÷èòàòåëÿì, ñêîðåå âñåãî, áóäåò ïðèõîäèòü â ãîëîâó ñîâñåì èíàÿ “ïðîçðà÷íàÿ èñòîðè÷åñêàÿ ïàðàëëåëü”… Ñîâåðøåííî íåäâóñìûñëåííûå àññîöèàöèè âûçûâàåò ó íàñ òåïåðü è ðàçâåðíóòàÿ Èçÿñëàâîì è åãî ïðîòèâíèêàìè ïîñëå óáèéñòâà Èãîðÿ íàñòîÿùàÿ èíôîðìàöèîííàÿ âîéíà, ïàðàäîêñàëüíî îòðàçèâøàÿñÿ, íàïðèìåð, â Èïàòüåâñêîé ëåòîïèñè, ãäå, êàê èçâåñòíî, ïîçäíåéøèé êîìïèëÿòîð ñîåäèíèë âìåñòå äâà ðàññêàçà îá óáèéñòâå Èãîðÿ Îëüãîâè÷à — îáâèíÿþùèé âåëèêîãî êíÿçÿ Èçÿñëàâà è îáåëÿþùèé åãî. È íå óäèâèòåëüíî: â îòëè÷èå îò âðåìåí ßðîñëàâà Ìóäðîãî ëåòîïèñàíèå âåäåòñÿ òåïåðü íå òîëüêî â Êèåâå è Íîâãîðîäå, à ïîñåìó âîçíèêàþò è ïèñüìåííûå, ïóáëèöèñòè÷åñêèå àíàëîãè æàíðàì óñòíîé èíôîðìàöèîííîé ïîëèòè÷åñêîé áîðüáû — ñëóõàì, ïîëèòè÷åñêèì àíåêäîòàì, óñòíûì ïàñêâèëÿì, õðèñòèàíñêèì ëåãåíäàì (î ÷óäåñàõ íàä òåëîì Èãîðÿ Îëüãîâè÷à, íàïðèìåð) è äð. Ïîçâîëèì ñåáå âûñêàçàòü íåñêîëüêî ñîîáðàæåíèé ïî âîïðîñó î âèíîâíîñòè Èçÿñëàâà. Ïðåæäå âñåãî, ñëåäóåò ñîãëàñèòüñÿ ñ Ï. Ï. Òîëî÷êî, îòìåòèâøèì, ÷òî “ëåòîïèñåö Èçÿñëàâà Ïåòð Áîðèñëàâîâè÷ ñäåëàë âñå, ÷òî ìîã, äàáû îáåëèòü ñâîåãî êíÿçÿ”. Îäíàêî òåíäåíöèîçíûìè ÿâëÿþòñÿ è ôðàãìåíòû, ïðèíàäëåæàùèå ÷åðíèãîâñêîìó ëåòîïèñöó, êîòîðûé ñòàðàåòñÿ âîçâûñèòü îáðàç æåðòâû, äëÿ ÷åãî íà öåëîé ñòðàíèöå ðóêîïèñè âîñïðîèçâîäèò… ìûñëè Èãîðÿ (“ïîäóìàë â ñåðäöå ñâîåì”) ïåðåä íàïàäåíèåì íà íåãî.  ýòèõ óñëîâèÿõ íå ñòîèò îáðàùàòüñÿ ê äåòàëÿì, êîòîðûå ìîãóò îêàçàòüñÿ âûìûøëåííûìè, à ñîñðåäîòî÷èòüñÿ íà ôóíêöèîíàëüíî îáÿçàòåëüíûõ — è â ïåðâóþ î÷åðåäü íà ïðèâåäåííîé âûøå ïðîâîêàöèîííîé ðå÷è íåêîåãî “ìóæà”. Íàì ãîâîðÿò, ÷òî ýòî êèåâëÿíèí, íî êàê ðàç äëÿ êèåâëÿíèíà, ïîòîìêà ó÷àñòíèêîâ òðàãè÷åñêèõ ñîáûòèé 1068 ã., åãî ðå÷ü âûãëÿäèò âåñüìà ïîäîçðèòåëüíî.  ñàìîì äåëå, åñëè â 1068 ã. âåëèêèé êíÿçü Èçÿñëàâ ßðîñëàâîâè÷ ïîñëå ïîðàæåíèÿ îò ïîëîâöåâ îòêàçàëñÿ âîîðóæèòü êèåâëÿí, òðåáîâàâøèõ ïðîäîëæèòü âîéíó, è óáåæàë èç Êèåâà, êîãäà âîññòàâøèå ãîðîæàíå îñâîáîäèëè èç “ïîðóáà” Âñåñëàâà Ïîëîöêîãî è äâóõ åãî ñûíîâåé, òî â ñåíòÿáðå 1147 ã., êàê ëåãêî óáåäèòüñÿ, îòíîøåíèÿ ìåæäó êèåâëÿíàìè è âåëèêèì êíÿçåì áûëè ñîâåðøåííî èíûìè. Åñëè Âñåñëàâà Ïîëîöêîãî çàõâàòèëè â ïëåí ïðåäàòåëüñêè, ñ íàðóøåíèåì äàííîãî 83

åìó êðåñòíîãî öåëîâàíèÿ, è ïîýòîìó âîññòàíèå ïîääåðæàë îáëàäàâøèé íåïðåðåêàåìûì ìîðàëüíûì àâòîðèòåòîì îñíîâàòåëü Êèåâî-Ïå÷åðñêîãî ìîíàñòûðÿ ñòàðåö Àíòîíèé Ïå÷åðñêèé, òî Èãîðü Îëüãîâè÷ áûë ïëåíåí, êîãäà ïûòàëñÿ óáåæàòü ïîñëå ïðîèãðàííîãî èì ñðàæåíèÿ çà Êèåâ. Ìíå êàæåòñÿ, ÷òî êèåâëÿíèí íå ìîã áû ïðèðàâíÿòü ãåðîè÷åñêèõ ïðåäêîâ, âñòàâøèõ çà ïðàâîå äåëî è ïîäâåðãíóòûõ ïîñëå “ðåñòàâðàöèè” âëàñòè Èçÿñëàâà ßðîñëàâîâè÷à íåñïðàâåäëèâûì ðåïðåññèÿì, ê ïðåäïîëàãàåìûì ïðî÷åðíèãîâñêèì çàãîâîðùèêàì, êîòîðûå áóäòî áû íàìåðåâàëèñü â îòñóòñòâèå Èçÿñëàâà Ìñòèñëàâîâè÷à îñâîáîäèòü íåëþáèìîãî êèåâëÿíàìè Èãîðÿ Îëüãîâè÷à è âåðíóòü åãî íà âåëèêîå êíÿæåíèå. Ëîãèêà ðå÷è “ìóæà”-ïðîâîêàòîðà ïîñòðîåíà íà èíîé ñîöèàëüíî-ïñèõîëîãè÷åñêîé îñíîâå. Îíà îòðàæàåò âîñïðèÿòèå ñîáûòèé 1068 ã. êíÿçåì, äëÿ êîòîðîãî îíè áûëè, ïðåæäå âñåãî, âîññòàíèåì ïðîòèâ ëåãèòèìíîãî ïðàâèòåëÿ, åãî ïðÿìîãî ïðåäêà. ×òî æå êàñàåòñÿ ãðåõà íàðóøåíèÿ êëÿòâû íà êðåñòå, òî ê ñåðåäèíå XII â. îí ñòàë ñðåäè êíÿçåé ÿâëåíèåì îáûäåííûì. Ñóäÿ ïî ñâåäåíèÿì î Èçÿñëàâå Ìñòèñëàâîâè÷å, ñîîáùåííûì åãî ïðèäâîðíûì ëåòîïèñöåì, îí âïîëíå áûë ñïîñîáåí è çàäóìàòü ïîëèòè÷åñêîå óáèéñòâî, è ïîçàáîòèòüñÿ î ñâîåì “àëèáè”. Ëåòîïèñü ïåñòðèò âîñòîðæåííûìè ñîîáùåíèÿìè î òàêòè÷åñêèõ õèòðîñòÿõ Èçÿñëàâà è íå ñêðûâàåò ïðèñóùåé åãî õàðàêòåðó æåñòîêîñòè. Òàê, ïîñëå áèòâû 1154 ã. ñ ãàëè÷àíàìè Èçÿñëàâ âûñòàâèë íà ïîëå áîÿ “ãàëèöêèå ñòÿãè”, à äðóæèííèêîâ-ãàëè÷àí, ñîáèðàâøèõñÿ ïîä íèìè, áðàë â ïëåí. Ê âå÷åðó ïëåííûõ îêàçàëîñü ñòîëüêî, ÷òî Èçÿñëàâ, “èñïóãàâøèñü, ÷òî îñòàíåòñÿ ñ ìàëîé äðóæèíîé” ïðîòè⠓ñâÿçàííûõ êîëîäíèêîâ-ãàëè÷àí”, ïðèêàçàë èõ ïîðóáèòü, à ñ ñîáîé óâåë òîëüêî “ëó÷øèõ ìóæåé”. È íå î “äèêèõ ïîëîâöàõ” âåäü ðå÷ü, íî î òàêèõ æå “ðóñèíàõ”, êàê è äðóæèííèêè õðàáðîãî êíÿçÿ, ïîáîðíèêà êíÿæåñêîé “÷åñòè” è ìàñòåðà ðûöàðñêîé ðèòîðèêè… Ðàçóìååòñÿ, ëåãêî íàì òåïåðü, èç íàøåãî “ïðåêðàñíîãî äàëåêà”, ïàìÿòóÿ î êàòàñòðîôå, ê êîòîðîé ñîñêàëüçûâàëà â XII â. Êèåâñêàÿ Ðóñü, íàõîäèòü åå ïðèìåòû â ïîëèòè÷åñêîé æèçíè òîãî âðåìåíè... Ïîíÿòíî òàêæå, ÷òî è íàøå âðåìÿ íà ñàìîì äåëå íå òàê óæ “ïðåêðàñíî”, íî ñòîèò ëè íàì, èñõîäÿ èç àíàëîãèé â íàøåé ñåãîäíÿøíåé äåéñòâèòåëüíîñòè ñ òåì, ÷òî òâîðèëîñü íà Ðóñè â XII â., îæèäàòü ïîäîáíîãî æå ðàçðåøåíèÿ êðèçèñà? Íà ýòîò âîïðîñ îòâåòèò òîëüêî èñòîðèÿ.

84

“Ñëîâî î ïîëêó Èãîðåâå” êàê ïàìÿòíèê äðåâíåðóññêîãî ìåíåäæìåíòà Íàçâàíèå ïðåäëàãàåìîé ñòàòüè ìîæåò âûçâàòü ó ÷èòàòåëÿ óäèâëåíèå — ëåãêî, âïðî÷åì, ðàññåèâàåìîå, åñëè âñïîìíèòü, ÷òî “Ñëîâî î ïîëêó Èãîðåâå” êàê ïðîèçâåäåíèå íåîôèöèàëüíîå, ïîýòè÷åñêàÿ “ïåñíü” ñïîñîáíî áûëî ïîõîäÿ îòðàçèòü òå îñîáåííîñòè óïðàâëåíèÿ è åãî îðãàíèçàöèè â Êèåâñêîé Ðóñè, êîòîðûå íå çàìå÷àëèñü èëè íàìåðåííî èãíîðèðîâàëèñü ëåòîïèñöàìè èëè àãèîãðàôàìè, àâòîðàìè æèòèé ñâÿòûõ. Çäåñü ìû îáðàòèìñÿ íå òîëüêî ê ýòîìó àñïåêòó ñîäåðæàíèÿ ïàìÿòíèêà, íî è ê âîïðîñó î òîé ôóíêöèè â ïîëèòè÷åñêîé æèçíè ñâîåé ýïîõå, êîòîðóþ äîëæíî áûëî âûïîëíèòü “Ñëîâî...” ñîãëàñíî çàìûñëó åãî ñîçäàòåëÿ.

Êíÿæåñêèé ìåíåäæìåíò â ýïîõó “ôåîäàëüíîé ðàçäðîáëåííîñòè” Ãëàâíîãî ñâîåãî ãåðîÿ, Èãîðÿ Ñâÿòîñëàâîâè÷à (1151–1201), êíÿçÿ íîâãîðîä-ñåâåðñêîãî è ïóòèâëüñêîãî, çàòåì, âîçìîæíî, ÷åðíèãîâñêîãî, àâòîð “Ñëîâà...” ïîêàçûâàåò, ãëàâíûì îáðàçîì, â îáñòîÿòåëüñòâàõ åãî âîåííîé äåÿòåëüíîñòè. Ïðè ýòîì â ïîõîäå îí óïðàâëÿåò âîéñêàìè ïî óæå ñëîæèâøèìñÿ â åãî âðåìÿ êàíîíàì. Êàê çà âîåíà÷àëüíèêîì çà íèì íå âèäíî âîåííîãî ñîâåòà, íåîáõîäèìîãî õîòÿ áû ïîòîìó, ÷òî êðîìå áîÿð, ñòàðøèõ äðóæèííèêîâ, â ïîõîäå ïðèíèìàë ó÷àñòèå åãî áðàò Âñåâîëîä Êóðñêèé, à òàêæå “ìîëîäûå” êíÿçüÿ — åãî ñûí Âëàäèìèð è íå íàçâàííûé ïî èìåíè ⠓ïåñíè” ïëåìÿííèê Îëåã Ðûëüñêèé. Êíÿçü Èãîðü Ñâÿòîñëàâîâè÷ çäåñü, â îòëè÷èå îò ëåòîïèñíîãî ðàññêàçà îá ýòèõ æå ñîáûòèÿõ, åäèíîëè÷íî ïðèíèìàåò ðåøåíèÿ, à êîãäà ïðîèçíîñèò ðå÷è ïåðåä äðóæèíîé, îòâåòà íå òðåáóåò, âåäü æåëàíèå êíÿçÿ äëÿ íåå — çàêîí: “Õî÷ó âåäü, — ãîâîðèò, — êîïüå ïðåëîìèòü î êðàé ïîëÿ Ïîëîâåöêîãî, ñ âàìè, ðóñè÷è, õî÷ó ãëàâó ñâîþ ïîëîæèòü, íî èñïèòü øëåìîì Äîíà!” Óæå âûðàæåíèå “êîïüå ïðåëîìèòü” ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî êíÿçü Èãîðü Ñâÿòîñëàâîâè÷ ñîáèðàåòñÿ ëè÷íî ñðàæàòüñÿ ñî ñòåïíÿêàìè: êîïüÿ ëîìàëèñü, êàê ïðàâèëî, âî âðåìÿ ïåðâîãî ñòîëêíîâåíèÿ ïðîòèâíèêîâ. Ïîòîì ìû âèäèì åãî âî âðåìÿ áèòâû ëè÷íî ïûòàþùåãîñÿ îñòàíîâèòü áåãóùèå ïîëêè (“Èãîðü ïîëêè çàâîðà÷èâàåò”), õîòÿ ýòî áûëà îáÿçàííîñòü “îòðîêà”-àäúþòàíòà. Ó÷àñòèå æå â áèòâå áðàòà Èãîðåâà, êíÿçÿ Âñåâîëîäà, àâòîð “ïåñíè” æèâîïèñóåò, îáðàùàÿñü ê íåìó, î÷åâèäíî, ëè÷íî ïðèñóòñòâóþùåìó íà ïåðâîì èñïîëíåíèè “ïåñíè”: 85

“Î ÿðûé òóð Âñåâîëîä! Ñòîèøü òû â îáîðîíå, ïðûùåøü íà âîèíîâ ñòðåëàìè, ãðåìèøü î øëåìû ìå÷àìè áóëàòíûìè. Êóäà, òóð, ïîñêà÷åøü, ñâîèì çîëîòûì øëåìîì ïîáëåñêèâàÿ, òàì ëåæàò ïîãàíûå ãîëîâû ïîëîâåöêèå. Òû ðàñùåïèë øëåìû àâàðñêèå ñàáëÿìè áóëàòíûìè, ÿðûé òóð Âñåâîëîä!” Áûëè ïîïûòêè îáúÿñíèòü âîçíèêàþùèé òóò îáðàç ìíîãîðóêîãî, êàê Øèâà, êíÿçÿ Âñåâîëîäà èñïîëüçîâàíèåì ïîýòè÷åñêîé ìåòàôîðû: íà ïðåäâîäèòåëÿ äðóæèíû ïåðåíåñåíû äåéñòâèÿ åãî ïîä÷èíåííûõ. Ìåæäó òåì, åñòü è áîëåå ïðîñòîå îáúÿñíåíèå: ñîñòàâèòåëü ðàññêàçà î ïîõîäå 1185 ã. â Èïàòüåâñêîé ëåòîïèñè ñîîáùàåò, ÷òî Âñåâîëîä “òàê ÿðîñòíî áèëñÿ, ÷òî è îðóæèÿ åìó íå õâàòàëî”, èíûìè ñëîâàìè, îí ñëîìàë î øëåìû âðàãîâ íåñêîëüêî ìå÷åé è ñàáåëü — íå îäíîâðåìåííî, ðàçóìååòñÿ, à ïîñëåäîâàòåëüíî. Òàêèì îáðàçîì, â ýïîõó “Ñëîâà...” óäåëüíûå êíÿçüÿ ïðîäîëæàëè ïðèäåðæèâàòüñÿ âàðÿæñêîãî îáû÷àÿ, ñîãëàñíî êîòîðîìó ïðåäâîäèòåëü äðóæèíû, êîíóíã, îáÿçàí áûë ñðàæàòüñÿ â ïåðâûõ ðÿäàõ. Âàðâàðñêîå è ãåðîè÷åñêîå, îáûêíîâåíèå ýòî ñ òî÷êè çðåíèÿ òåîðèè ìåíåäæìåíòà ñëåäóåò ïðèçíàòü íåðàçóìíûì: çàíÿòûé âî âðåìÿ áèòâû òåì æå ðàòíûì òðóäîì, ÷òî è ðÿäîâîé äðóæèííèê, êîíóíã íå èìåë âîçìîæíîñòè ýôôåêòèâíî óïðàâëÿòü âîéñêîì. À õðàáðåö Âñåâîëîä, åñëè âåðèòü àâòîðó “Ñëîâà...”, è âîâñå íå çàáîòèëñÿ î òàêîé âîçìîæíîñòè, âåäü ïîýò ïðîäîëæàåò: “Ïðåçèðàÿ ðàíû, äîðîãàÿ áðàòèÿ, çàáûâ î ÷åñòè è î æèçíè, è îá îòå÷åñêîì çîëîòîì ïðåñòîëå â ãîðîäå ×åðíèãîâå, è î ëàñêàõ è ïðèâû÷êàõ ñâîåé ìèëîé ñóïðóãè, ïðåêðàñíîé Ãëåáîâíû!” Òàêàÿ çàáûâ÷èâîñòü (çàáûâàåòñÿ è “÷åñòü”!) îáúÿñíÿåòñÿ îñîáûì ïñèõè÷åñêèì ñîñòîÿíèåì íåâìåíÿåìîñòè è íå÷óâñòâèòåëüíîñòè ê áîëè, êîòîðîå îâëàäåâàëî â áîþ, ñîãëàñíî èñëàíäñêèì ñàãàì, áåðñåðêàìè. Ýòè ÷óäîâîèíû, êàê ðàññêàçûâàåòñÿ ⠓Ñàãå îá Èíãëèíãàõ”, “ÿðèëèñü, êàê áåøåíûå ñîáàêè èëè âîëêè, êóñàëè ñâîè ùèòû è áûëè ñèëüíûìè, êàê ìåäâåäè èëè áûêè” (Âñåâîëîäà æå íàçûâàþò “ÿðûì òóðîì”). Ïîíÿòíî, ÷òî â òàêîì èññòóïëåííîì ñîñòîÿíèè ýòîò íåîáû÷íûé êíÿçü åäâà ëè ñïîñîáåí óïðàâëÿòü ñâîåé äðóæèíîé. Îäíàêî âåäü è äðóæèíà åãî, “êóðÿíå”, îïèñûâàåòñÿ íåîáû÷íî. Ñàì ßð Òóð Âñåâîëîä ãîâîðèò î íåé áðàòó: “À ìîè òå êóðÿíå — âîèíû èçâåñòíûå: ïîä òðóáàìè çàïåëåíàíû, ïîä øëåìàìè âçëåëåÿíû, ñ êîíöà êîïüÿ âñêîðìëåíû”. Ýòî òàê íàçûâàåìàÿ ôîðìóëà “ïðèðîäíîãî âîñïèòàíèÿ”, ôèãóðà ïîýòè÷åñêàÿ, îäíàêî äàëåå ó ÷èòàòåëÿ ìîæåò ñîçäàòüñÿ âïå÷àòëåíèå, ÷òî ðå÷ü èäåò î âîëüíûõ ñòåïíûõ òþðêàõ-”êàçàêàõ” èëè î ïîçäíåéøèõ óêðàèíñêèõ êàçàêàõ-ïîãðàíè÷íèêàõ: “Ïóòè èì èçâåñòíû, îâðàãè îíè çíàþò, ëóêè ó íèõ íàïðÿæåíû, êîë÷àíû îòêðûòû, ñàáëè íàòî÷åíû, ñàìè ñêà÷óò, êàê âîëêè, â ïîëå”. Ïîíåâîëå 86

âñïîìèíàåòñÿ óêðàèíñêèé ãåòìàí XVII â. Ïåòðî Äîðîøåíêî, î êîòîðîì ñîâðåìåííèêè ãîâîðèëè, ÷òî îí “êàçàê ñòàðûé è Ïîëå çíàåò”. È ýòè “êàçàêè” êîíöà XII â. çíàþò â Ïîëå (òîãäà â Ïîëå Ïîëîâåöêîì, èëè Äåøò-è-Êûï÷àê) “ïóòè” (òî åñòü “ñàêìû”, òðàäèöèîííûå ñòåïíûå ìàðøðóòû âîéñê êî÷åâíèêîâ ñ âîäîïîÿìè è ïåðåïðàâàìè ÷åðåç ðåêè), “ÿðóãè” (îâðàãè, êîòîðûìè â ãîëîé ñòåïè ìîæíî âûéòè ïðîòèâíèêó âî ôëàíã è ïð.), è îíè áûëè åæåìèíóòíî ãîòîâû ê íàïàäåíèþ êîâàðíûõ ñòåïíÿêîâ. È òîëüêî êîíöîâêà ýòîé õàðàêòåðèñòèêè-ïîõâàëüáû âîçâðàùàåò íàñ â Êèåâñêóþ Ðóñü: ìîëîäöû-êóðÿíå “èùóò ñåáå ÷åñòè, à êíÿçþ ñëàâû”.

Áîÿðå è èõ óïðàâëåí÷åñêèå ôóíêöèè ⠓Ñëîâå î ïîëêó Èãîðåâå” Áîÿðå, ïî ëåòîïèñè âåñüìà àêòèâíûå ó÷àñòíèêè ïðîöåññà óïðàâëåíèÿ Êèåâñêîé Ðóñüþ, ñîâåòíèêè êíÿçåé, çàñåäàâøèå è â çàêîíîäàòåëüíûõ ñîâåùàíèÿõ, êîìàíäèðû âîèíñêèõ ÷àñòåé (â ïîõîäå 1185 ã. îòðÿäîì ÷åðíèãîâöåâ êîìàíäîâàë áîÿðèí Îëüñòèí Îëåêñè÷) ñîâñåì íå çàìåòíû â ïîýòè÷åñêîì “Ñëîâå”. Ïî-âèäèìîìó, â ïàìÿòíèêå îòðàçèëàñü óñòíîïîýòè÷åñêîå, âîñõîäÿùåå ê àðõàè÷åñêèì âðåìåíàì, ïðåäñòàâëåíèå î ñîñòàâå äðóæèíû, ãäå åñòü òîëüêî êíÿçü, óïðàâëÿþùèé åäèíîíà÷àëüíî, è îäíîðîäíàÿ ìàññà ðÿäîâûõ äðóæèííèêî⠗ êàê ýòî âèäèì â áûëèíåêîùóíå “Âîëõâ Âñåñëàâîâè÷”.  “Ñëîâå...”, ïàìÿòíèêå XII â., êîãäà äðóæèíà óæå ÷åòêî äåëèëàñü íà “áîÿð äóìàþùèõ” è “ìóæåé õðàáîðñòâóþùèõ”, òî åñòü ìëàäøèõ äðóæèííèêîâ, àâòîð âèäèò òîëüêî “ìóæåé õðàáîðñòâóþùèõ”. Åäèíñòâåííûé ôðàãìåíò, ãäå ïîÿâëÿþòñÿ “áîÿðå äóìàþùèå” è âûïîëíÿþò ñêîëüêî-íèáóäü âàæíóþ ôóíêöèþ — ýòî ýïèçîä, â êîòîðîì áîÿðå âåëèêîãî êíÿçÿ êèåâñêîãî Ñâÿòîñëàâà âûñëóøèâàþò è îáúÿñíÿþò åãî òÿæåëûé, “ìóòíûé ñîí”. Íàñ â äàííîì ñëó÷àå íå èíòåðåñóåò, ÷òî èìåííî ïðèñíèëîñü Ñâÿòîñëàâó è êàê áûë èñòîëêîâàí åãî ñîí, äëÿ íàñ âàæíî èíîå: êòî òîëêóåò ñîí âåëèêîãî êíÿçÿ è â êàêèõ îáñòîÿòåëüñòâàõ. Ïðè äâîðàõ ïðàâèòåëåé â ñðåäíåâåêîâüå, êàê íà ýòî â ñâîå âðåìÿ óêàçàë Â. Í. Ïåðåòö, ñóùåñòâîâàëè ñïåöèàëüíûå òîëêîâàòåëè ñíîâ, êîòîðûõ â õðîíèêàõ è ëåòîïèñÿõ íàçûâàëèñü “ðàçðåøèòåëÿìè ñíîâ”, “ñíîäàâöàìè” è äàæå “ôèëîñîôàìè”. Òóò ýòî äåëàþò áîÿðå âåëèêîãî êíÿçÿ, ëþäè çíàòíûå, âòîðûå ïîñëå êíÿçåé Ðþðèêîâè÷åé â èåðàðõèè äðåâíåðóññêîãî îáùåñòâà, ïîëó÷àâøèå çåìëè è ñåëà âî âðåìåííîå “êîðìëåíèå” îò êíÿçÿ è íà ïîëó÷åííûå äîõîäû îáçàâîäèâøèõñÿ ëè÷íîé íåäâèæèìîñòüþ; èìåëè îíè è ïðàâî ïåðåõîäà îò îäíîãî êíÿçÿ ê äðóãîì — íà ïðàêòèêå íåñêîëüêî äåêëàðà87

òèâíîå, êàê ýòî è òåïåðü íàáëþäàåòñÿ ïðè ïîïûòêå ïåðåõîäà êðóïíîãî ìåíåäæåðà â êîíêóðèðóþùóþ êîðïîðàöèþ. Äàëåå, èç òåêñòà ñëåäóåò, ÷òî áîÿðå îêàçàëèñü ðÿäîì ñ ýòèì âåëèêèì êíÿçåì, êîãäà îí, êàê êàæäûé òîëüêî ÷òî ïðîñíóâøèéñÿ ÷åëîâåê, åùå íå îòîéäÿ îò ñîííîãî ñîñòîÿíèÿ ïîëíîñòüþ, ïîìíèë åùå ñâîå ñíîâèäåíèå íàñòîëüêî õîðîøî, ÷òî ñìîã ïåðåñêàçàòü â ïîäðîáíîñòÿõ. À ýòî îçíà÷àåò, ÷òî áîÿðå, óïîìÿíóòûå ⠓Ñëîâå...”, óæå íàõîäèëèñü â òåðåìå âåëèêîãî êíÿçÿ, êîãäà îí ïðîñíóëñÿ. È íè÷åãî óäèâèòåëüíîãî! Âåäü â ìîìåíò ïðîáóæäåíèÿ êíÿçÿ (à â äðåâíåé Ðóñè âñòàâàëè äî ðàññâåòà, ÷òîáû óñïåòü â öåðêîâü íà óòðåíþ) è íà÷èíàëàñü åæåäíåâíî ñëóæáà åãî áîÿð. Ãåðîé “Æèòèÿ Ôåîäîñèÿ Ïå÷åðñêîãî”, âîçâðàùàÿñü ãëóáîêîé íî÷üþ ïîñëå áåñåäû ñ âåëèêèì êíÿçåì â Êèåâî-Ïå÷åðñêèé ìîíàñòûðü, âñòðå÷àåò íà äîðîãå áîÿð, êîòîðûå èç ñâîèõ ñåë ñïåøàò íà êèåâñêóþ Ãîðó, â âåëèêîêíÿæåñêèé òåðåì, ÷òîáû óñïåòü íà ñëóæáó ê ãîñïîäèíó. Òàêèì îáðàçîì, àâòîð “Ñëîâà...”, âñåãî åäèíîæäû óïîìÿíóâ î áîÿðàõ, èçîáðàæàåò ýòèõ ïðåäñòàâèòåëåé âûñøåãî ñîñëîâèÿ äðåâíåé Ðóñè â ñàìûé îáðåìåíèòåëüíûé äëÿ íèõ — à ñ òî÷êè çðåíèÿ ñîâðåìåííîãî ìåíåäæåðà è íåñîìíåííî óíèçèòåëüíûé — ìîìåíò èõ ñëóæáû. Ýòà äåòàëü “Ñëîâà...” äåëàåò âåñüìà ñîìíèòåëüíîé ïîïóëÿðíóþ ó èñòîðèêîâ ãèïîòåçó Á. Î. Ðûáàêîâà î òîì, ÷òî àâòîðîì ïàìÿòíèêà áûë êèåâñêèé áîÿðèí Ïåòð Áîðèñëàâîâè÷.

“Êíÿçüÿì ñëàâà, à äðóæèíå” — ÷åñòü Èçâåñòíûé ðóññêèé êóëüòóðîëîã Þ. Ì. Ëîòìàí ïûòàëñÿ â ñâîå âðåìÿ äîêàçàòü, ÷òî ñëîâà “÷åñòü” è “ñëàâà” â Äðåâíåé Ðóñè èìåëè ðàçëè÷íîå èäåîëîãè÷åñêèå è ñîöèîëîãè÷åñêîå íàïîëíåíèå: “×åñòü ïîäðàçóìåâàåò ìàòåðèàëüíóþ íàãðàäó (èëè ïîäàðîê), ÿâëÿþùóþñÿ çíàêîì îïðåäåëåííûõ îòíîøåíèé. “Ñëàâà” ïîäðàçóìåâàåò îòñóòñòâèå ìàòåðèàëüíîãî çíàêà. Îíà íåâåùåñòâåííà è ïîýòîìó â èäåÿõ ôåîäàëüíîãî îáùåñòâà — áîëåå öåííà…” Ê “ñëàâå” ìû åùå âåðíåìñÿ, à íà÷íåì ñ “÷åñòè”. Âîò ïîñëå ïåðâîé, ïîáåäíîé ñòû÷êè ñ ïîëîâöàìè ðóñè÷è “ïîì÷àëè êðàñíûõ äåâîê ïîëîâåöêèõ, à ñ íèìè çîëîòî, è äðàãîöåííûå òêàíè, è äîðîãèå îêñàìèòû”. Ïðè ýòîì îíè äåìîíñòðèðóþò ðûöàðñêîå ïðåçðåíèå ê áîãàòñòâó, èáî òóò æå, ïðåñëåäóÿ îòñòóïàþùèõ ïîëîâöåâ, “ïîêðûâàëàìè è ïëàùàìè, è êîæóõàìè ñòàëè ìîñòû ìîñòèòü ïî áîëîòàì è òîïêèì ìåñòàì — è âñÿêèìè óêðàøåíèÿìè ïîëîâåöêèìè”. Òåì íå ìåíåå, ïîñëå áîÿ îñòàâøàÿñÿ îò ýòèõ ñàïåðíûõ ðàáîò äîáû÷à ñîáðàíà è ðàçäåëåíà íà ïàè, ïðè ýòîì ñêàçàíî òîëüêî î òîé äîëå äîáû÷è, êîòîðàÿ äîñòàëàñü êíÿ88

çþ-ïðåäâîäèòåëþ: “×åðâëåíûé ñòÿã, áåëàÿ õîðóãâü, ÷åðâëåíûé áóí÷óê ñ ñåðåáðÿíûì äðåâêîì — õðàáðîìó Ñâÿòîñëàâè÷ó!” Èíûìè ñëîâàìè, ãëàâíîêîìàíäóþùèé ïîëó÷àåò, ïðåæäå âñåãî, âìåñòå ñî “ñëàâîé” è íàèáîëåå ïî÷åòíóþ ÷àñòü “÷åñòè” — çàõâà÷åííûå â êà÷åñòâå òðîôååâ çíàìåíà ïðîòèâíèêîâ. Ñðåäè ïðî÷åé äîáû÷è ⠓Ñëîâå...” óïîìÿíóòû “êðàñíûå äåâêè ïîëîâåöêèå” è “çîëîòî”, ýòè êàòåãîðèè ïðåäñòàâëÿþò äëÿ íàñ îñîáûé èíòåðåñ, ïîñêîëüêó íà èõ äàëüíåéøóþ ñóäüáó èìååì â òåêñòå ïîýòè÷åñêèå íàìåêè. “Ïîì÷àëè êðàñíûõ äåâîê ïîëîâåöêèõ…” Ó÷åíûå êîììåíòàòîðû âîñïðèíèìàþò ýòî ìåñòî, êàê ïðàâèëî, ðîìàíòè÷åñêè, íå çàáûâàÿ óïîìÿíóòü, ÷òî êðàñîòà ïîëîâ÷àíîê âûñîêî öåíèëàñü íà Âîñòîêå, à èç “Ñëîâà... ”-äå ÿâñòâóåò, ÷òî è íà Ðóñè. Çà êàäðîì îñòàåòñÿ îòâðàòèòåëüíàÿ äåòàëü ðàñïðàâû âîéñêà íàä ìèðíûì íàñåëåíèåì ïðîòèâíèêà, à òàêæå è äàëüíåéøàÿ ñóäüáà ñòåïíûõ êðàñàâèö, íàâñòðå÷ó êîòîðîé “ïîì÷àëè” èõ ëèõèå, ðàçãîðÿ÷åííûå ñòû÷êîé íàñèëüíèêè. Î ïîñëåäíåé ñêàçàíî â ëüñòèâûõ ñëîâàõ âåëèêîãî êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà, îáðàùåííûõ â Êèåâå ê âåëèêîìó êíÿçþ Âñåâîëîäó Þðüâè÷ó, íàõîäÿùåìóñÿ çà äðåìó÷èìè ëåñàìè â ñâîåì ñòîëüíîì Âëàäèìèðå: “Åñëè á òû áûë (çäåñü. — Ñ. Ð.), òî áûëà áû ÷àãà ïî íîãàòå, à êîùåé ïî ðåçàíå”. ×àãà — ýòî äåâóøêà-ïîëîâ÷àíêà, “êîùåé” â äàííîì ñëó÷àå — ïîëîâåö, êîòîðûé ìîæåò ñëóæèòü êîíþõîì. Åñëè áû ìîãó÷èé êíÿçü ñåâåðî-âîñòî÷íîé Ðóñè ðàçãðîìèë ïîëîâöåâ, òî â Êèåâå, íà íåâîëüíè÷üåì ðûíêå, ïðåäëîæåíèå ðàáîâ óâåëè÷èëîñü áû íàñòîëüêî, ÷òî îíè ñòîèëè áû ñêàçî÷íî äåøåâî: çà ÷àãó äàâàëè áû äâàäöàòóþ ÷àñòü ãðèâíû, à çà êîùåÿ — ïÿòèäåñÿòóþ.  äàííîì æå ñëó÷àå îáðàòèòü ïëåííûõ â äîðîãîé òîâàð, ðàáîâ, ðóñè÷àì íå óäàëîñü. Ïîýòè÷åñêè îñìûñëÿÿ ïîñëåäñòâèÿ êàòàñòðîôè÷åñêîé íåóäà÷è Èãîðåâà ïîõîäà, àâòîð óñòàìè áîÿð êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà ñêîðáèò î òîì, ÷òî òåïåðü “ãîòñêèå äåâû” (îáðàç íåÿñíûé) ïîþò, “çâåíÿ ðóññêèì çëàòîì”. Ïîñêîëüêó òðóäíî ïðåäñòàâèòü, ÷òîáû äðóæèííèêè, áûâøèå ïîä íà÷àëîì Èãîðÿ, âçÿëè ñ ñîáîé â ïîõîä ñâîè ñáåðåæåíèÿ, ëîãè÷åñêè ñëåäóåò, ÷òî “ðóññêîå çëàòî” — ýòî óæå óïîìÿíóòîå â ïîýìå çîëîòî, âçÿòîå ïðè çàõâàòå “âåæ” (êèáèòîê) ïîëîâöåâ. Òàêèì îáðàçîì àâòîð-ïîýò âîëüíî èëè íåâîëüíî âîñïðîèçâîäèò òóò õèùíè÷åñêóþ ïñèõîëîãèþ âîèíîâ XII â., äëÿ êîòîðûõ íåñêîëüêî ÷àñîâ âëàäåíèÿ ÷óæîé ñîáñòâåííîñòüþ óæå ïîçâîëÿþò ñ÷èòàòü åå ñâîåé. Íî âåäü è ïîõîä ïðåäïðèíèìàëñÿ ñ öåëüþ õèùíè÷åñêîé — äëÿ çàõâàòà ðàáîâ è ãðàáåæà.

89

Èãîðþ Ñâÿòîñëàâîâè÷ó ãðîçèë ïðèãîâîð êíÿæåñêîãî ñúåçäà Òîëüêî ñàìûå ïàòðèîòè÷åñêèå èíòåðïðåòàòîðû “Ñëîâà…” âèäÿò â åãî ãëàâíîì ãåðîå ðûöàðÿ áåç ñòðàõà è óïðåêà. Óäèâèòåëüíî, íî â ïîñëåäíåì ïåðèîäå ñâîåé íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè ê íèì ïðèñîåäèíèëñÿ è Ä. Ñ. Ëèõà÷åâ, ñóìåâøèé ñâîþ àïîëîãåòè÷åñêóþ õàðàêòåðèñòèêó Èãîðÿ Ñâÿòîñëàâè÷à îêðàñèòü ñâîåîáðàçíûì ïñèõîëîãè÷åñêèì “÷òåíèåì â ñåðäöå” êíÿçÿ XII â.: “Âûñîêîå ÷óâñòâî âîèíñêîé ÷åñòè, ðàñêàÿíèå â ñâîåé ïðåæíåé ïîëèòèêå, ïðåäàííîñòü íîâîé — îáùåðóññêîé, íåíàâèñòü ê ñâîèì áûâøèì ñîþçíèêàì — ñâèäåòåëÿì åãî ïîçîðà (èìååòñÿ â âèäó ñîâìåñòíîå áåãñòâî ñ õàíîì Êîí÷àêîì â îäíîé ëîäêå ïîñëå ðàçãðîìà èõ âåëèêèì êíÿçåì Ðþðèêîì Ðîñòèñëàâè÷åì â 1180 ã. ïîä Êèåâîì. — Ñ. Ð.), ìóêè ñòðàäàþùåãî ñàìîëþáèÿ — âñå ýòî äâèãàëî èì â ïîõîäå”. Îäíàêî ñòîèò ïðèñëóøàòüñÿ ê îöåíêå ðåçóëüòàòîâ ïîõîäà 1185 ã., “àâàíòþðû Èãîðÿ”, äàííîé èñòîðèêîì Á. À. Ðûáàêîâûì: “Óãðîçà íîâîãî ïîëîâåöêîãî âòîðæåíèÿ â îïóñòîøåííóþ ëåâîáåðåæíóþ Ðóñü, ãäå êðåïîñòè áûëè ñîææåíû, à íàñåëåíèå óâåäåíî â ïëåí, îñòàâàëàñü íå òîëüêî ðåàëüíîé, íî ïî÷òè íåîòâðàòèìîé”. Íåîáû÷àéíî âàæíî äëÿ íàñ è íàáëþäåíèå Á. À. Ðûáàêîâà, ÷òî “ïîä ïåðîì ïîýòà èñ÷åçàë ýãîèñòè÷íûé, ñàìîíàäåÿííûé Èãîðü è ðîæäàëñÿ ðûöàðñòâåííûé ãåðîé, îòâàæíûé âîèí, ãîòîâûé ïîæåðòâîâàòü ñîáîé çà Ðóññêóþ çåìëþ. Îáðàùàÿñü ê êíÿçüÿì, ñâîèì ñîâðåìåííèêàì, ïîýò êàê áû ïðèçûâàë èõ ïðåíåáðå÷ü äåòàëÿìè áèîãðàôèè êíÿçÿ-ïëåííèêà è åãî èñòèííûìè çàìûñëàìè, à äóìàòü î ïå÷àëüíûõ ñóäüáàõ Ðóñè è îòäàòü ñâîè ñèëû åå îáîðîíå”. Ëåãêî çàìåòèòü, ÷òî îòêàçûâàÿñü îò èäåàëèçàöèè Èãîðÿ, èñòîðèê ïåðåíîñèò åå íà “ïîýòà”, åãî âîñïåâàþùåãî. Ìåæäó òåì ïîëåçíî óòî÷íèòü öåëü, êîòîðóþ ïðåñëåäîâàë ïðèçûâ êî êíÿçüÿì “ïðåíåáðå÷ü” ðåàëüíûìè ïðîâèííîñòÿìè îáúåêòà ñâîåãî âîñïåâàíèÿ, à òàêæå è ëè÷íóþ öåëü, êîòîðóþ (âìåñòå è íàðÿäó ñ âûñîêèìè ïàòðèîòè÷åñêèìè) ýòî âîñïåâàíèå ïðåñëåäîâàëî. Çà÷åì Èãîðü Ñâÿòîñëàâîâè÷, ñáåæàâ èç ïîëîâåöêîãî ïëåíà, òóò æå ïîñïåøèë â Êèåâ? Äåëî â òîì, ÷òî, îòñèæèâàÿñü äîìà, â Íîâãîðîäå-Ñåâåðñêîì, îí ìîã äîæäàòüñÿ íåáëàãîïðèÿòíîãî äëÿ ñåáÿ ðåøåíèÿ ñúåçäà êíÿçåé. Îáû÷íîå ïðàâî òóò äèêòîâàëî: “Åñëè êíÿçü ïðîâèíèòñÿ, òî îòâå÷àåò âîëîñòüþ, à ìóæ (áîÿðèí. — Ñ. Ð.) — ãîëîâîé”. Èãîðü äîñòàòî÷íî ïðîâèíèëñÿ è çíàë, âèäèìî, ÷òî âåëèêèé êíÿçü Ñâÿòîñëàâ ñôîðìóëèðîâàë óæå ìîðàëüíîå îáîñíîâàíèå ïðèãîâîðà, âåäü ⠓Ñëîâ兔 îí óï90

ðåêàåò Èãîðÿ è Âñåâîëîäà: “Íî íå÷åñòíî âû îäîëåëè, íå÷åñòíî êðîâü íåâåðíûõ ïðîëèâàëè”. Ïîòåðÿâ ïî ñîáñòâåííîé âèíå äðóæèíó, Èãîðü íå ñìîã áû ñîïðîòèâëÿòüñÿ, åñëè áû êíÿæåñêèé ñúåçä ëèøèë áû åãî â íàêàçàíèå âîëîñòè, è îí ðåøèë ïîåõàòü íàâñòðå÷ó íîâîé îïàñíîñòè, ÷òîáû ïîïðîáîâàòü îïðàâäàòüñÿ. Ñ ñîáîþ îí âçÿë äðóæèííîãî ïåâöà, íà ïîìîùü êîòîðîãî â ýòîì äåëå ðàññ÷èòûâàë — è íå íàïðàñíî.

“Âåùèå” ïèàðùèêè ñðåäíåâåêîâîé Åâðîïû  äðåâíåé Ðóñè ñóùåñòâîâàëî äâà òèïà ïèàðà — ëåòîïèñíûé, ëó÷øå èçó÷åííûé èñòîðèêàìè, è óñòíûé, îäíîé èç ôîðì êîòîðîãî áûëà äåÿòåëüíîñòü äðóæèííûõ ïåâöîâ. Åñëè ëåòîïèñü áûëà ðàññ÷èòàíà íà âîñïðèÿòèå åå èíôîðìàöèè âåñüìà íåçíà÷èòåëüíîé ïðîñëîéêîé äðåâíåðóññêîãî îáùåñòâà, òî äðóæèííûå ïåâöû ðàçíîñèëè “ñëàâó” êíÿçåé ïî âñåìó òîãäàøíåìó ñëàâÿíñêîìó (à èíîãäà, âèäèìî, è ïî âàðÿæñêîìó) ìèðó. Ó÷èòûâàÿ æå, ÷òî ÷àñòü èõ ðåïåðòóàðà ïåðåõîäèëà â ïðîñòîíàðîäíóþ óñòíóþ òðàäèöèþ (ìîæíî ñ÷èòàòü äîêàçàííûì, íàïðèìåð, ÷òî ïðèäâîðíàÿ ïåñíÿ î Ñîëîâüå Áóäèìèðîâè÷å ñòàëà ñåâåðíîðóññêîé áûëèíîé), èõ òåêñòû âîçäåéñòâîâàëè íà âåñüìà øèðîêèå êðóãè ñëóøàòåëåé è çà ïðåäåëàìè èõ ïðèâû÷íîé àóäèòîðèè â êíÿæåñêèõ òåðåìàõ. Î ñâîåì ïðåäøåñòâåííèêå, äðóæèííîì ïåâöå XI â. Áîÿíå, àâòîð ñëîâà ãîâîðèò, ÷òî îí ïåë “ñëàâó” “ñòàðîìó ßðîñëàâó” (Âëàäèìèðîâè÷ó Ìóäðîìó), “õðàáðîìó Ìñòèñëàâó” (áðàòó ßðîñëàâà), “êðàñíîìó Ðîìàíó Ñâÿòîñëàâîâè÷ó”. Ïðè ýòîì èñïîëíåíèå Áîÿíîì “ñëàâû” îïèñûâàåòñÿ êàê âåñüìà ïîõîæåå íà êàìëàíèå øàìàíà, à ñàì ïåâåö íàçâàí “âåùèì” è âíóêîì áîãà Âåëåñà. Ïîýòîìó íå áóäåò ñëèøêîì ñìåëûì ïðåäïîëîæåíèå, ÷òî è ñàìè ýòè “ñëàâû” êíÿçüÿì èìåëè ñàêðàëüíûé ÿçû÷åñêèé õàðàêòåð: òàêàÿ ïåñíÿ áûëà ÷åì-òî âðîäå ÿçû÷åñêîé ìîëèòâû, êîòîðîé ñëàâà êàê áû ïðèçûâàëàñü íà ãîëîâó âîñïåâàåìîãî. Íî äàæå åñëè îòâëå÷üñÿ îò ñàêðàëüíîé ÿçû÷åñêîé ïîäîïëåêè ýòîãî äðåâíåãî ïèàðà, îñòàåòñÿ ïñèõîëîãè÷åñêàÿ. Âåäü èçâåñòíû âîåííûå îïåðàöèè, êîòîðûå ðàñöåíèâàëèñü êàê ïîáåäà îáîèìè ó÷àñòâîâàâøèìè â íèõ ïðîòèâíèêàìè. Áîðîäèíî, íàïðèìåð, èëè “Áóðÿ â ïóñòûíå”. Âåäü åñëè áåç êîíöà ïîâòîðÿòü, ÷òî ïîä Áîðîäèíî ðóññêèìè áûëà îäåðæàíà ïîáåäà, òî â êîíöå êîíöîâ ýòî óòâåðæäåíèå ñòàíîâèòñÿ ÷åì-òî âðîäå èñòîðè÷åñêîãî ôàêòà. Ïîíÿòíî ïîýòîìó, ÷òî âî âñå âðåìåíà íàõîäèëñÿ, êàê ñêàçàíî îá ýòîì â äðåâíåàíãëèéñêîì ñòèõîòâîðåíèè “Âèäñèä” (VII â.), ïðàâèòåëü, “æàæäóùèé óïðî÷èòü äåëà ñâîè ñëàâîñëîâèåì”. 91

Ãîíîðàð çà ñïåòóþ “ñëàâó” Íàñêîëüêî áåñêîðûñòíîé áûëà äåÿòåëüíîñòü ýòèõ ïèàðùèêîâ äðåâíåé Ðóñè? Ïðÿìî îá ýòîì â äðåâíåðóññêèõ ïàìÿòíèêàõ íè÷åãî íå ãîâîðèòñÿ, íî åñòü íåêîòîðûå êîñâåííûå ñâèäåòåëüñòâà. Òàê, îòêðûòîå Â. À. Âûñîöêèì íà ñòåíå Ñîôèè Êèåâñêîé ãðàôôèòî ñ ñîîáùåíèåì, ÷òî êóïèëà “çåìëþ êíÿãèíÿ Áîÿíîâó Âñåâîëîäà”, ìîæåò îòíîñèòüñÿ è ê Áîÿíó-ïåâöó, è ê êàêîìó-íèáóäü èíîìó íîñèòåëþ ýòîãî òþðêñêîãî ïî ïðîèñõîæäåíèþ áîëãàðñêîãî èìåíè. Åñëè æå ðå÷ü èäåò îá óïîìÿíóòîì ⠓Ñëîâ兔 ïåâöå Áîÿíå, ýòà çåìëÿ ìîãëà áûòü êóïëåíà íà òå ãîíîðàðû, êîòîðûå Áîÿí ïîëó÷àë îò êíÿçåé, à áûòü ìîæåò, è ñàìà áûëà òàêèì “ãîíîðàðîì”. Îòíîñèòåëüíî æå Âèäñèäà, àíãëñêîãî ïåâöà, êîòîðûé æèë çà íåñêîëüêî ñòîëåòèé äî Áîÿíà, òî â óæå öèòèðîâàâøåìñÿ ñòèõîòâîðåíèè î íåì ÷åòêî ñêàçàíî è î äðóãèõ ôîðìàõ âîçíàãðàæäåíèÿ: ýòî è íåêèå àáñòðàêòíûå “äàðû”, è êîíêðåòíîå çîëîòîå “îáðó÷üå”. Ìû íå çíàåì, êàêîå âîçíàãðàæäåíèå âäîõíîâëÿëî ïåâöà-ïîýòà, ïðîïåâøåãî, à âîçìîæíî è çàïèñàâøåãî “Ñëîâî î ïîëêó Èãîðåâå”. Åñëè îí áûë äðóæèííèêîì Èãîðÿ Ñâÿòîñëàâîâè÷à, òî äîñòàòî÷íûì äëÿ íåãî áûëî è ïðîñòîå ñîõðàíåíèå status quo â ñëó÷àå, åñëè åãî êíÿçþ óäàñòñÿ îïðàâäàòüñÿ: êîãäà êíÿçü òåðÿë âîëîñòü, äðóæèííèêè åãî òåðÿëè ñâîè äâîðû â ãîðîäå è çåìëè, ïîæàëîâàííûå äëÿ “êîðìëåíèÿ”. Ëþáîïûòíî, ÷òî â íà÷àëå “ïåñíè” àâòîð “Ñëîâà...” óâåðÿåò, ÷òî áóäåò ïåòü “ïî áûëèíàì ñåãî âðåìåíè, à íå ïî çàìûøëåíèþ Áîÿíîâó”. Îáû÷íî êîììåíòèðóþò, ÷òî îáåùàåòñÿ ïðàâäèâîå îñâåùåíèå ñîáûòèé, à íà äåëå àâòîð îòêðåùèâàåòñÿ è îò âîëõîâàíèÿ (ñëîâî “çàìûøëåíèå” èìåëî ñàêðàëüíûé îòòåíîê) Áîÿíà “âåùåãî”. Çíàåì ìû öåíó òàêèì çàâåðåíèÿì… Çàìå÷àòåëüíûé ÿçû÷åñêèé êîëîðèò ïðîèçâåäåíèÿ ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî íåèçâåñòíûé àâòîð “Ñëîâà...” â ïîïûòêå îïðàâäàòü íåóäà÷ëèâîãî çàêàç÷èêà íå òîëüêî ìîáèëèçîâàë ñâîé ïîýòè÷åñêèé òàëàíò, íî è íàêîëäîâàë, êàê ñóìåë, â ïåñíè-“ñëàâå” åìó. È äî ÷åãî æå óäà÷íî!

92

Äàíèèë Ãàëèöêèé, êîðîëü Ðóñè è ñëóæèëûé êíÿçü Áàòó-õàíà Äàíèèë Ðîìàíîâè÷ (1201–1264), ñûí ñëàâíîãî ïîáåäèòåëÿ ïîëîâöåâ Ðîìàíà Ìñòèñëàâîâè÷à, õðàáðûé âîèí è íåóòîìèìûé äèïëîìàò, ñòðîèòåëü ãîðîäîâ è öåðêâåé, ïîêîðèòåëü è êîëîíèçàòîð ÿçû÷åñêîãî ëèòîâñêîãî ïëåìåíè ÿòâÿãîâ, âûíóæäåí áûë ïðàêòè÷åñêè âñþ æèçíü ñ îðóæèåì â ðóêàõ çàùèùàòü ñâîè ïðàâà íà Ãàëèöêî-Âîëûíñêóþ çåìëþ. Åãî æèçíü ÿâëÿåò çàìå÷àòåëüíûé ïðèìåð ðûöàðñêîãî õðèñòèàíñêîãî ñòîèöèçìà, à èñòîðèê ìåíåäæìåíòà íàõîäèò â íåé ïðèìåðû áûñòðûõ è àäåêâàòíûõ îòâåòîâ íà âûçîâû ðåçêî ìåíÿþùåéñÿ èñòîðè÷åñêîé äåéñòâèòåëüíîñòè, íå îòëè÷àþùåéñÿ ñòàáèëüíîñòüþ è â íàøå âðåìÿ.

Âíóòðèïîëèòè÷åñêàÿ îáñòàíîâêà íà Ðóñè ïåðâîé ïîëîâèíû XIII ñò. Íà ãëàçàõ Äàíèèëà Êèåâñêàÿ Ðóñü èñïûòàëà æåñòîêóþ è åäâà ëè åþ çàñëóæåííóþ äåãðàäàöèþ.  íà÷àëå ñòîëåòèÿ ýòî áûëà îãðîìíàÿ ñòðàíà, âïîëíå íåçàâèñèìàÿ îò èíîñòðàííûõ ãîñóäàðñòâ, õîòü è ïîëèòè÷åñêè ðàçîáùåííàÿ, îäíàêî ñ óíèòàðíîé “ðóññêîé” ìåíòàëüíîñòüþ, êóëüòóðíî öåëîñòíàÿ, ñ åäèíîé ïðàâîñëàâíîé ðåëèãèåé è îäíîîáðàçíîé ñèñòåìîé óïðàâëåíèÿ, â êîòîðîé ãîñóäàðñòâåííàÿ âëàñòü ïî-ïðåæíåìó ðàñïðåäåëÿëàñü ñðåäè íàèáîëåå ìîãóùåñòâåííûõ ñåìåé Ðþðèêîâè÷åé. Óìèðàë Äàíèèë “êîðîëåì Ðóñè”, à åãî ãîñóäàðñòâî, ñ îäíîé ñòîðîíû, âõîäèëî â ïîëèòè÷åñêóþ ñèñòåìó Çàïàäíîé Åâðîïû, íàõîäèâøåéñÿ ïîä äóõîâíûì ïðîòåêòîðàòîì ïàïû ðèìñêîãî, à ñ äðóãîé — ÷èñëèëîñü îäíèì èç îêðàèííûõ óëóñîâ ìîíãîëüñêîé Çîëîòîé Îðäû. Ìàëàÿ “Ðóñü” Äàíèèëà, Ãàëèöêîå è Âîëûíñêîå êíÿæåñòâà, áûëà ðàçîðåíà. Ãîðîäà åå óíè÷òîæåíû, ìîíãîëû ïðèêàçàëè ðàñêîïàòü äàæå âàëû, îñòàâøèåñÿ îò ñîææåííîãî Âëàäèìèðà-Âîëûíñêîãî. È ïî âñåé Ðóñè ãîðîäà ëåæàëè â ðóèíàõ, îñòàâøèåñÿ â æèâûõ ïðÿòàëèñü â ëåñàõ, à âåëèêèé Êèåâ ñîõðàíÿë ñâîå áîãàòñòâî è êðàñîòó ñâîèõ öåðêâåé òîëüêî â ñòðîêàõ áûëèí. Âïðî÷åì, ïàäåíèå çíà÷åíèÿ Êèåâà, íåêîãäà ìîãóùåñòâåííîãî öåíòðà èìïåðèè, íà÷èíàåòñÿ çàäîëãî äî ïîãðîìà ìîíãîëàìè. Íà ðóáåæå XII–XIII ââ. âåëèêîå êíÿæåñòâî Êèåâñêîå ïðåâðàòèëîñü â îäèí èç óäåëîâ â Êèåâñêîé çåìëå, ïðè ýòîì âëàñòü ïîëó÷èâøåãî åãî êíÿçÿ îãðàíè÷èâàëàñü ôàêòè÷åñêè ïðåäåëàìè ãîðîäà. Èíûìè ñëîâàìè, ðàñïðîñòðàíÿëàñü íà òåððèòîðèþ, êóäà ìåíåå îáøèðíóþ, íåæåëè òà, ÷òî ïîäâëàñòíà ñåé÷àñ êèåâñêîìó ìýðó. Ðåàëüíûìè æå öåíòðàìè ïîëèòè÷åñêîé è 93

ýêîíîìè÷åñêîé æèçíè ñòàíîâÿòñÿ Ñóçäàëü, Ãàëè÷, Âëàäèìèð-Âîëûíñêèé è Íîâãîðîä Âåëèêèé. Ëþáîïûòíî, ÷òî ïîäîáíî çíà÷èòåëüíîé ÷àñòè “ðóññêîÿçû÷íîãî” íàñåëåíèÿ áûâøåãî ÑÑÑÐ, â ñîñòàâå îòäåëèâøèõñÿ îò íåãî ãîñóäàðñòâ, ñîõðàíèâøåé ìåíòàëüíîñòü åãî ãðàæäàí, âåñüìà ìíîãèå “ðóñè÷è” òîé ïåðåõîäíîé ýïîõè íå ñîçíàâàëè, ÷òî ðàçäðîáëåíèå èìïåðèè Ðþðèêîâè÷åé âîò-âîò ïîäåëèò åå æèòåëåé íà ðàçíûå íàðîäû. Õàðàêòåðíûé ïðèìåð. Ëèõîé ðóáàêà Ìñòèñëàâ Ìñòèñëàâîâè÷ Óäàòíûé (ò. å. Óäà÷ëèâûé) êíÿæèë ñíà÷àëà ïîä Êèåâîì (â Òðèïîëüå è çàòåì â Òîð÷åñêå), ïîòîì ïîëó÷èë Òîðîïåöêèé óäåë óæå ïîä Ñìîëåíñêîì, à îòòóäà áûë ïðèãëàøåí â Íîâãîðîä Âåëèêèé.  1215 ã. îí ïðîñèë Ãàëèöêîå êíÿæåñòâî ó âåíãåðñêîãî êîðîëÿ, à ÷åðåç äâà ãîäà åãî äâîþðîäíûé áðàò êðàêîâñêèé êíÿçü Ëåøêî Áåëûé ñàì ïðåäëîæèë Ìñòèñëàâó çàíÿòü “Ãàëèöêèé ñòîë”. Çíàìåíàòåëüíû ñëîâà, ñ êîòîðûì Ìñòèñëàâ îáðàòèëñÿ ê íîâãîðîäöàì, íå æåëàâøèì åãî îòïóñêàòü: “Êëàíÿþñü Ñâÿòîé Ñîôèè è ãðîáó îòöà ìîåãî è âàì! Õî÷ó äîáûòü Ãàëè÷, à âàñ íå çàáóäó! Äàé Áîã ìíå ëå÷ü îêîëî îòöà ìîåãî â Ñâÿòîé Ñîôèè!” Ïàòðèîòèçì õðàáðîãî êíÿçÿ ìîæíî îöåíèòü êàê, ïðåæäå âñåãî, óçêî ðîäîâîé — Ðîñòèñëàâîâè÷åé, îäíàêî îí ñîõðàíÿåò òðàäèöèîííûé äëÿ Ðþðèêîâè÷åé îáùåðóññêèé ïàòðèîòèçì è, ïî-âèäèìîìó, íå âèäèò îñîáûõ ðàçëè÷èé ìåæäó ãàëè÷àíàìè è íîâãîðîäöàìè. Ìëàäøèé ñîâðåìåííèê è çÿòü ñëàâíîãî âîèíà Ìñòèñëàâà, Äàíèèë îòëè÷àåòñÿ îò íåãî óïðÿìîé ïðèâÿçàííîñòüþ ê Ãàëèöêîé çåìëå. Íåñîìíåííûé è âåñüìà äåéñòâåííûé çàïàäíîóêðàèíñêèé ïàòðèîòèçì Äàíèèëà îñîáåííî âïå÷àòëÿåò, åñëè âñïîìíèòü, ÷òî îí, ïðè èíîì ïîâîðîòå ñóäüáû, ìîã ïðàâèòü Âåíãðèåé: äîëãîå âðåìÿ íå èìåâøèé ñûíîâåé, êîðîëü Àíäðåé II ïëàíèðîâàë âûäàòü çà ñâîåãî äâîþðîäíîãî âíóêà Äàíèèëà äî÷ü Ìàðèþ è òåì ñàìûì ñäåëàòü åãî íàñëåäíèêîì âåíãåðñêîãî ïðåñòîëà.  òî æå âðåìÿ ìíîãîëåòíÿÿ ïî÷åòíàÿ ýìèãðàöèÿ â äåòñêèå ãîäû, êîãäà Äàíèèë æèë òî ïðè âåíãåðñêîì, òî ïðè ïîëüñêîì äâîðàõ, âûçâàëà ó íåãî, êàê íàì ïðåäñòàâëÿåòñÿ, ðàííþþ è îäíîçíà÷íóþ ýòíè÷åñêóþ èäåíòèôèêàöèþ. Íî îòîæäåñòâëÿë îí ñåáÿ êàê “ðóñ” ïðåæäå âñåãî ñ ëþäüìè èç ñâîåé ñâèòû, ñ ïîòîìêàìè áóæàí è âîëûíÿí.

Áîÿðñêî-êíÿæåñêîå äâîåâëàñòèå â Ãàëèöêîé çåìëå  Ãàëèöêîì è Âîëûíñêîì êíÿæåñòâàõ Äàíèèë âèäåë óæå íå óäåëû, à ñâîé äîìåí, ðîäîâîå âëàäåíèå, äîñòàâøååñÿ åìó îò îòöà è äåäà. Äëÿ íåãî æèçíåííîå çíà÷åíèå èìåëè è ðîäñòâåííûå ñâÿçè ñ âåíãåðñêèìè è ïîëüñêèìè ïðàâèòåëÿìè, ñ êîòîðûìè îí òî âîåâàë, òî âñòóïàë â ñîþçû, 94

è îò êîòîðûõ áûë áû îòîðâàí, åñëè áû îêàçàëñÿ íà óäåëå â Òîð÷åñêå èëè Òðèïîëüå. Êàê íè ïàðàäîêñàëüíî, íî, ñîãëàñíî íàáëþäåíèÿì Ì. Ãðóøåâñêîãî, òà æå “ïîëèòè÷åñêàÿ èçîëèðîâàííîñòü çåìëè”, êîãäà “íà ïðîòÿæåíèè ÷åòûðåõ ïîêîëåíèé íåèçìåííî ñèäåëà â Ãàëè÷èíå îäíà äèíàñòèÿ Ðîñòèñëàâîâè÷åé”, ñòàëà îñíîâíîé ïðè÷èíîé óñèëåíèÿ çàêëÿòûõ âðàãîâ Äàíèèëà — ãàëèöêîãî áîÿðñòâà: “Íå áûëî êîìó ïðèõîäèòü íà Ãàëèöêèé ñòîë èç èíîé çåìëè, ïðèâîäÿ ñâîèõ äðóæèííèêîâ, ðàâíî êàê è âûâîäèòü, âûõîäÿ íà ñòîë â äðóãóþ çåìëþ”. Âñëåäñòâèå ýòîãî “â Ãàëè÷èíå áîëåå ÷åì â ëþáîì èíîì ìåñòå ìîãëà ðàçâèòüñÿ íàñëåäñòâåííàÿ ñîáñòâåííîñòü ñðåäè áîÿð: èìóùåñòâî, âëèÿíèÿ, äðóæåñêèå ñâÿçè, ïðàâà íà îïðåäåëåííûå äîëæíîñòè ïåðåõîäèëè è âîçðàñòàëè èç ïîêîëåíèÿ â ïîêîëåíèå”. Ìîãóùåñòâåííîñòü áîÿðñòâà ïðèíèìàëà â Ãàëèöêîé çåìëå ôîðìû, íèãäå áîëåå íà Ðóñè íåèçâåñòíûå. Áîÿðå, êàê íåêîãäà Ñâåíåëüä ïðè Èãîðå Ðþðèêîâè÷å, çàâîäÿò ñâîè ñîáñòâåííûå ïîëêè; íàðóøàÿ ìîíîïîëüíîå íà Ðóñè ïðàâî Ðþðèêîâè÷åé íà êíÿæåíèå, îíè áåðóò ñåáå â íàìåñòíè÷åñòâî ãîðîäà Ïåðåìûøëü è Çâåíèãîðîä, êîòîðûå òðàäèöèîííî ðàññìàòðèâàëèñü êàê êíÿæåñêèå “ñòîëû”, âûïîëíÿþò äðóãèå êíÿæåñêèå ôóíêöèè. Ìàëî òîãî, âñåâëàñòíûé â Ãàëè÷å áîÿðèí-“îëèãàðõ” Âîëîäèñëàâ Êîðìèëè÷, âúåõàâ â ýòîò ãîðîä ïîñëå áåãñòâà êíÿçÿ Ìñòèñëàâà ßðîñëàâîâè÷à, è ôîðìàëüíî “âîêíÿæèëñÿ è ñåë íà ñòîëå” (ÃàëèöêîÂîëûíñêàÿ ëåòîïèñü, äàëåå ÃÂË, ïîä 1213 ã.). Äàæå âî âðåìÿ êíÿæåíèÿ Äàíèèëà â Ãàëè÷å ëåòîïèñåö óêîðÿåò áîÿð â òîì, ÷òî îíè “Äàíèèëà êíÿçåì ñåáå íàçûâàëè, à ñàìè âñþ çåìëþ äåðæàëè. À Äîáðîñëàâ Ñóäüè÷, ïîïîâ âíóê, âîêíÿæèëñÿ è ãðàáèë âñþ çåìëþ…” (ÃÂË ïîä 1241 ã.). Ïîëèòè÷åñêîå è ýêîíîìè÷åñêîå âñåâëàñòèå áîÿðñòâà â Ãàëè÷å ïðèâîäèëî ê íåâèäàííîé íà Ðóñè îæåñòî÷åííîñòè åãî ïðîòèâîáîðñòâà ñ êíÿçüÿìè. Òàê, â 1171 ã. áîÿðå ñîæãëè íà êîñòðå Íàñòàñüþ, âòîðóþ âíåáðà÷íóþ æåíó êíÿçÿ ßðîñëàâà Âëàäèìèðîâè÷à, à ñàìîãî êíÿçÿ ñèëîé “ïðèâåëè êî êðåñòó, ÷òî îí áóäåò ïî ïðàâäå æèòü ñ êíÿãèíåé”. Òàê ïîñòóïèëè ñ òåì ñàìûì “Îñìîìûñëîì”, ìîãóùåñòâî êîòîðîãî ñòîëü ïàòåòè÷åñêè âîñïåâàëîñü ⠓Ñëîâå î ïîëêó Èãîðåâå”! ×åðåç òðèäöàòü ñ ëèøíèì ëåò ãàëèöêèå áîÿðå íà ñâîþ ïîãèáåëü äîäóìàëèñü ïðèãëàñèòü âíóêîâ ýòîãî “Îñìîìûñëà”, ñûíîâåé ßðîñëàâíû.  êîíöå êîíöîâ, Èãîðåâè÷è, íåäîâîëüíûå ìåñòíûìè ïîðÿäêàìè, óñòðîèëè èçáèåíèå áîÿð, “óáèòî æå áûëî èõ ÷èñëîì ïÿòüñîò, à îñòàëüíûå ðàçáåæàëèñü”. Áåãëåöû ïðèâåëè âåíãðîâ ñ ìàëîëåòíèì Äàíèèëîì, ñõâàòèëè Ðîìàíà, Ñâÿòîñëàâà è Ðîñòèñëàâà Èãîðåâè÷åé è — âåùü íåñëûõàííàÿ! — “ïîâåñèëè èõ ðàäè ìåñòè” (ÃÂË ïîä 1210 ã.). 95

Ìåæäó ýòèì ïåðâûì, äðàìàòè÷åñêèì è íåäîëãèì “âîêíÿæåíèåì” Äàíèèëà è ðåàëüíûì çàõâàòîì èì âëàñòè â Ãàëè÷å ïðîøëî áîëåå ÷åòâåðòè âåêà — ñðîê äîñòàòî÷íûé, ÷òîáû âûðàáîòàòü ñîáñòâåííóþ ëèíèþ îòíîñèòåëüíî áîÿðñòâà. Ðåïðåññèè ñàìè ïî ñåáå ïîìî÷ü íå ìîãëè. Áîÿðå îáëàäàëè ðåàëüíîé ïîëèòè÷åñêîé, âîåííîé è ýêîíîìè÷åñêîé ñèëîé, è îïòèìàëüíûì ðåøåíèåì áûëî áû òàêîå, êîòîðîå ïîñòàâèëî áû èõ âîçìîæíîñòè íà ñëóæáó êíÿçþ. Åñëè òðàäèöèîííûå äðåâíåðóññêèå îòíîøåíèÿ êíÿçÿ è åãî äðóæèíû âåñüìà íàïîìèíàþò îòíîøåíèÿ õîçÿèíà çàâîäà XIX â. è åãî íàåìíûõ ñëóæàùèõ, òî ïîëîæåíèå êíÿçÿ â Ãàëè÷å — ïîëîæåíèå íàäåëåííîãî áîëüøèìè ïðàâàìè ïðåäñåäàòåëÿ àäìèíèñòðàòèâíîãî ñîâåòà àêöèîíåðíîé êîìïàíèè, êîòîðîìó ïðîòèâîïîñòàâèëè ñåáÿ ÷ëåíû ñîâåòà — äåðæàòåëè áîëüøèíñòâà àêöèé. ×òî ìîæåò ïðåäïðèíÿòü â ýòèõ óñëîâèÿõ ïðåäñåäàòåëü? Ïðåæäå âñåãî, ïðèâëå÷ü íà ñâîþ ñòîðîíó ðÿäîâûõ àêöèîíåðîâ, à äëÿ ýòîãî äîêàçàòü, ÷òî îí ñïîñîáåí óïðàâëÿòü ëó÷øå, ÷åì ëþáîé èç âëàñòîëþáèâûõ ÷ëåíîâ ñîâåòà. Ïîëåçíî ñîçäàòü è íåçàâèñèìûå îò íèõ àêòèâû. Äàíèèë â ïîäîáíîé ñèòóàöèè èìåë âàæíîå ïðåèìóùåñòâî: â òî âðåìÿ êàê îí äåéñòâèòåëüíî ñòðåìèëñÿ çàùèòèòü è îáåçîïàñèòü Ãàëèöêóþ çåìëþ, áîÿðå-îïïîçèöèîíåðû íå âûäâèíóëè íèêàêîé ïîëîæèòåëüíîé ïðîãðàììû, îíè áåñõèòðîñòíî, åñëè âåðèòü ëåòîïèñöó, “ãðàáèëè” ïðî÷åå íàñåëåíèå Ãàëèöêîé çåìëè.  íàðîäå æå ýëåìåíòàðíîå æåëàíèå îáîãàòèòüñÿ, äà åùå è çà åãî ñ÷åò, íèêîãäà íå âûçûâàëî è íå âûçîâåò ñèìïàòèè. Îäíàêî æå è Äàíèèë íå ìîã âûïîëíèòü ñâîþ ïðîãðàììó çàùèòíèêà è ñòðîèòåëÿ Ãàëèöêîé çåìëè, íå çàâîåâàâ â íåé ïîëèòè÷åñêîé âëàñòè. Ñëîæèëîñü òàê, ÷òî äëÿ ýòîãî åìó ïðèøëîñü ìíîãî ëåò ïðîâîäèòü ïðîïàãàíäèñòñêóþ êàìïàíèþ, â ÷åì-òî ïîõîæóþ íà íûíåøíèå ïðåäâûáîðíûå.

Äàíèèë è åãî “èìèäæìåéêåðû”  òå÷åíèå ìíîãèõ ëåò ñîçäàâàÿ è ïîääåðæèâàÿ ñâîþ “ïàðòèþ” â ãàëèöêîì áîÿðñòâå, Äàíèèë îäíîâðåìåííî ñòðåìèëñÿ ïðÿìî àïåëëèðîâàòü ê ðÿäîâûì ãîðîæàíàì Ãàëè÷à, ê èõ îáùåñòâåííîìó ìíåíèþ. Ðåçóëüòàò ýòèõ óñèëèé âïå÷àòëÿåò. Ëåòîïèñåö ôèêñèðóåò ïðÿìî-òàêè èäèëëè÷åñêèé äèàëîã Äàíèèëà ñ ãàëèöêèìè ãîðîæàíàìè, ñîñòîÿâøèéñÿ â 1237 ã., êîãäà ñîïåðíèê åãî “ñî âñåìè áîÿðàìè” óøåë â ïîõîä íà Ëèòâó. Äàíèèë, ïîäúåõàâ ê ãîðîäñêîé ñòåíå, ïðîêðè÷àë: “Î ìóæè ãîðîäñêèå! Äîêîëå æåëàåòå òåðïåòü âëàäû÷åñòâî èíîïëåìåííûõ êíÿçåé?” 96

È ïîëó÷èë áóäòî áû âîñòîðæåííûé îòâåò: “Âîò íàø äåðæàòåëü, Áîãîì äàííûé!” Çàâîåâàòü ëþáîâü ãîðîæàí áûëî íåïðîñòî. Äàíèèë, êîíå÷íî æå, îïèðàëñÿ íà àâòîðèòåò îòöà, îäíàêî äîëæåí áûë ñîçäàòü è óêðåïèòü ñâîé ñîáñòâåííûé èìèäæ õðàáðîãî ðûöàðÿ, ñòðîèòåëÿ äåðæàâû è íàðîäîëþáöà. Ñðåäñòâà áûëè, êàçàëîñü áû, òðàäèöèîííû: ëåòîïèñü è óñòíàÿ ïðîïàãàíäà. Âîò òîëüêî ïîâåñòâîâàíèå î Äàíèèëå â ÃÂË ñîñòàâëÿë íå ëåòîïèñåö ñîáñòâåííî (îí äàæå íå ðàññòàâëÿë äàòû ñîáûòèé) è íå ÷åðíåö, íî ñâåòñêèé ÷åëîâåê, âåñüìà äàëåêèé îò èäåàëüíîãî îáðàçà äðåâíåðóññêîãî ëåòîïèñöà, âîññîçäàííîãî À. Ïóøêèíûì â ëèöå Ïèìåíà. Ýòî âîñõèùåííûé ëè÷íîñòüþ “êîðîëÿ” ïðèäâîðíûé õðîíèñò, êîòîðûé, â îòëè÷èå îò êíÿæåñêèõ ëåòîïèñöåâ, óæå íå ïðîñòî ñòðåìèòñÿ íàèëó÷øèì îáðàçîì ïðåäñòàâèòü äåÿíèÿ ñâîåãî êíÿçÿ â îáùåðóññêîì ëåòîïèñàíèè, à ñîçäàåò åãî ïàíåãèðè÷åñêóþ áèîãðàôèþ, óêðàøåííóþ öèòàòàìè èç “Îìèðà” (Ãîìåðà) è “Àëåêñàíäðèè”. Îäíàêî î÷åíü óæ óçîê êðóã ñîâðåìåííèêîâ, ê êîòîðîìó ìîæåò îáðàòèòüñÿ â XIII â. äðåâíåðóññêèé êíèæíèê: òå ãðàìîòíûå, ÷òî äîñòóï èìåþò ê åãî ðóêîïèñè äà ê íåìíîãî÷èñëåííûì ñ íåå ñïèñêàì. Çàòî âñå íàñåëåíèå êíÿæåñòâà îáõîäèëà óñòíàÿ ìîëâà î êíÿçå, è ê ïåñíÿì î ïîäâèãàõ Äàíèèëû è åãî “ñîêîëîâ-ñòðåëüöî┠íàðîä òàêæå ïðèñëóøèâàëñÿ. À áûëî è òàêîå, ÷òî ïîñëå ïîáåäû Äàíèèëà è áðàòà åãî Âàñèëüêà íàä ÿòâÿãàìè îñâîáîæäåííûå ðóññêèå ïëåííèêè “ïåñíü ñëàâíóþ ïåëè èì”. Íî âåäü êòî-òî æå ñî÷èíÿë ýòè ïåñíè? À î òîì, ÷òî ñàì Äàíèèë âåñüìà áûë âíèìàòåëåí ê òàêèì åãî ïîòåíöèàëüíûì “èìèäæìåéêåðàì”, ñâèäåòåëüñòâóåò ýïèçîä íàêàçàíèÿ ïî åãî ïðèêàçó “çíàìåíèòîãî ïåâöà Ìèòóñû, ïðåæäå èç-çà ãîðäîñòè íå ïîæåëàâøåãî ñëóæèòü êíÿçþ Äàíèèëó” (ÃÂË ïîä 1251 ã.). Ñóùåñòâóåò ìíåíèå, ÷òî áûë òî íå ñâåòñêèé äðóæèííûé ïåâåö, à îäèí èç ñëóã îïïîçèöèîííîãî åïèñêîïà, îá îãðàáëåíèè êîòîðûõ äâîðñêèì Àíäðååì ñêàçàíî ðàíåå: Àíäðåé â Ïåðåìûøëå “çàõâàòèë âëàäûêó è ñëóã åãî ðàçãðàáèë ãîðäûõ, è êîë÷àíû èõ áîáðîâûå ðàçîäðàë, è øóáû èõ âîë÷üè è áàðñó÷üè ðàçîäðàíû áûëè”. Ïóñòü òàê, íî è â òàêîì ñëó÷àå íè÷åãî íå óêàçûâàåò íà òî, ÷òî Ìèòóñà ïåâåö èìåííî öåðêîâíûé, à íå òàêîé æå, êàê äðóãèå óïîìÿíóòûå “ñëóãè” åïèñêîïà — ëþäè ñâåòñêèå, åãî áîÿðå. Òàê èëè èíà÷å, íî ïåðåä íàìè ïåðâûé â íàøåé èñòîðèè ñëó÷àé ðåïðåññèé ãîñóäàðñòâåííîé âëàñòè ïðîòèâ íåóãîäíîãî åé äåÿòåëÿ ñðåäñòâ ìàññîâîé èíôîðìàöèè.

Óïðàâëåí÷åñêèå õèòðîñòè Äàíèèëà Ãàëèöêîãî Åñëè â êà÷åñòâà âîèíà è ïîëêîâîäöà Äàíèèë ñòðåìèòåëåí è æåñòîê, òî âî âíóòðåííåé ïîëèòèêå îêàçûâàåòñÿ ïðàâèòåëåì õëàäíîêðîâíûì, 97

âûäåðæàííûì è äàëüíîâèäíûì — èëè, åñëè èñïîëüçîâàòü âûðàæåíèå Í. Ìàêèàâåëëè, ðàçîì ïðîÿâëÿåò “êà÷åñòâà ëüâà è ñâîéñòâà ëèñèöû”. Âîò âî âðåìÿ áîðüáû çà Ãàëè÷ áîÿðå âî ãëàâå ñ Ìîëèáîãîâè÷àìè óñòðîèëè çàãîâîð ïðîòèâ Äàíèèëà, çàìûñëèâ åãî óáèéñòâî. Áëàãîäàðÿ ñ÷àñòëèâîé äëÿ êíÿçÿ ñëó÷àéíîñòè çàãîâîð áûë ðàñêðûò, è Ìîëèáîãîâè÷è áåæàëè èç Ãàëè÷à. Äàíèèë ïîñëàë çà íèìè ñâîåãî “ñåäåëüíèêà”, è “ñõâà÷åíî èõ áûëî” 28. “Îäíàêî òå ñìåðòè íå ïðèíÿëè, à ìèëîñòü ïîëó÷èëè”. Ëåòîïèñåö ñ ãîðå÷üþ çàìå÷àåò, ÷òî îäèí èç ïîìèëîâàííûõ òîãäà áîÿð íà ïèðó ó êíÿçÿ “ëèöî çàëèë åìó èç ÷àøè, — è ýòî îí ñòåðïåë: “Êîãäà-íèáóäü ïóñòü Áîã èì îòïëàòèò” (ÃÂË ïîä 1230 ã.). Ïî÷åìó Äàíèèë ïðîÿâëÿåò òàêóþ òåðïèìîñòü, ñòàíîâèòñÿ ïîíÿòíûì èç ñëåäóþùåãî ñîîáùåíèÿ ëåòîïèñöà: “Îñòàâøèñü òîëüêî ñ âîñåìíàäöàòüþ îòðîêàìè âåðíûìè è ñ òûñÿöêèì Äåìüÿíîì”, Äàíèèë ñîçûâàåò âå÷å, è ãîðîæàíå ïîääåðæèâàþò ïðåäëîæåííûé êíÿçåì ïîõîä íà åãî “âðàãîâ”. Ïîìèëîâàííûå áîÿðå-èçìåííèêè (“íåâåðíûå”) â ýòèõ óñëîâèÿõ “òîæå íà ïîäìîãó åìó ïîøëè, à ñ íèìè è òå, ÷òî çàãîâîð ó÷èíèëè, ïîòîìó ÷òî ãîðå èì áûëî”.  ðåçóëüòàòå ñîïåðíèê Äàíèèëà êíÿçü Àëåêñàíäð Âñåâîëîäîâè÷ áûë ïîáåæäåí è èçãíàí çà âåíãåðñêóþ ãðàíèöó òåìè ñàìè áîÿðàìè, ÷òî ñîñòàâèëè çàãîâîð â åãî ïîëüçó. ×åðåç äåñÿòü ëåò, âåðíóâøèñü èç Âåíãðèè â ðàçîðåííóþ ìîíãîëàìè Ãàëè÷èíó, Äàíèèë îáíàðóæèâàåò, ÷òî áîÿðå Äîáðîñëàâ Ñóäüè÷ è Ãðèãîðèé Âàñèëüåâè÷ ôàêòè÷åñêè ðàçäåëèëè çåìëþ ìåæäó ñîáîé. Êíÿçü ÷åðåç ñòîëüíèêà ñâîåãî óêîðÿåò Äîáðîñëàâà è ïðÿìî òðåáóåò, ÷òîáû Êîëîìûÿ, ãäå äîáûâàëàñü ñîëü, áûëà îñòàâëåíà â åãî ðàñïîðÿæåíèè. Îäíàêî Äîáðîñëàâ ïåðåäàåò Êîëîìûþ äâóì áîÿðàì-ïðèÿòåëÿì. Óçíàâ îá ýòîì, Äàíèèë òîëüêî “ïåðåæèâàë è ìîëèëñÿ Áîãó çà âîò÷èíó ñâîþ”. Ïðîõîäèò âðåìÿ, è Äîáðîñëàâ ïðèñûëàåò êíÿçþ äîíîñ íà äðóãîãî “îëèãàðõà”, Ãðèãîðèÿ Âàñèëüåâè÷à. Âêîíåö ïåðåññîðèâøèñü, îáà ñîïåðíèêà ïðèåçæàþò ê Äàíèèëó “ñ áîëüøîé ãîðäûíåé” è íà÷èíàþò äîíîñèòü äðóã íà äðóãà. Äàíèèë, ïîäóìàâ è ïîñîâåòîâàâøèñü ñ áðàòîì Âàñèëüêîì, áåç øóìà… àðåñòîâûâàåò îáîèõ. Ïîèñòèíå Ñîëîìîíîâî ðåøåíèå! Ìîíãîëüñêîå çàâîåâàíèå Ðóñè íå òî ÷òîáû ïîñòàâèëî ïîëîæåíèå Äàíèèëà ñ íîã íà ãîëîâó, íî åùå áîëüøå åãî óñëîæíèëî: òåïåðü, ñàì ïðåâðàòèâøèñü â áåñïðàâíîãî ïîääàííîãî Çîëîòîé Îðäû, îí âûíóæäåí óêëîíÿòüñÿ îò ñëóæáû ìîíãîëàì, ïðÿ÷àñü îò èõ âîåíà÷àëüíèêîâ (ïî ñîëäàòñêîé ïîñëîâèöå “Îò íà÷àëüñòâà ïîäàëüøå — çàñòàâèò ðàáîòàòü”). Êîãäà æå âíóê ×èíãèñõàíà Ìîãó÷èé ïîòðåáîâàë îò íåãî Ãàëè÷, Äàíèèë ðåøàåò: “Íå äàì ÿ ïîëîâèíó âîò÷èíû ñâîåé, à ïîéäó ê 98

Áàòûþ ñàì”.  ñòàâêå Áàòûÿ òîëüêî ñëó÷àé ñïàñàåò Äàíèèëà îò ïîêëîíåíèÿ ÿçû÷åñêèì ñâÿòûíÿì ìîíãîëîâ, íî êóìûñà åìó âñå-òàêè ïðèõîäèòñÿ èñïèòü, ïðè ýòîì ñèìïàòèçèðóþùèé õðàáðîìó êíÿçþ Áàòûé çàÿâëÿåò: “Òû óæå íàø âåäü, òàòàðèí. Ïåé íàøå ïèòüå!” Ïîëó÷èâ îò Áàòûÿ ÿðëûê íà ñâîþ çåìëþ, Äàíèèë óæå íå áîÿëñÿ îòáèâàòüñÿ îò òàòàð, íàïðèìåð, îò õàíà Êóðåìñû, íî êîãäà Ãàëè÷èíó â ñâîèõ ïîõîäàõ íà Ëèòâó è Ïîëüøó ïåðåñåêàë Áóðóíäàé, Äàíèèë âûíóæäåí áûë ïîä÷èíÿòüñÿ ýòîìó “áîãàòûðþ”, ïîáåäèòåëþ Âîëæñêîé Áóëãàðèè è Ñóçäàëüñêîé çåìëè. Âî âðåìÿ âòîðîãî ïîõîäà, â 1259 ã., Áóðóíäàé ïðèêàçàë Äàíèèëó è áðàòó åãî Âàñèëüêó: “Åñëè âû ñîþçíèêè ìîè — ðàçìåòàéòå ãîðîäà âàøè!” Áîëåå ÷åì ÷åðåç äâåñòè ëåò Í. Ìàêèàâåëëè â óæå öèòèðîâàâøåìñÿ òðàêòàòå “Ãîñóäàðü” äèàëåêòè÷åñêè ðàññìîòðåë ïðîáëåìó ïîëåçíîñòè äëÿ ïðàâèòåëÿ êðåïîñòåé. Ñ îäíîé ñòîðîíû, “ãîñóäàðè ðàäè óïðî÷åíèÿ ñâîåé âëàñòè âîçâîäÿò êðåïîñòè, äàáû èìè, òî÷íî óçäîþ è ïîâîäüÿìè, ñäåðæèâàòü êðàìîëó, à òàêæå äàáû ðàñïîëàãàòü íàäåæíûì óáåæèùåì íà ñëó÷àé âíåçàïíîãî íàïàäåíèÿ âðàãà”. Ýòî — ìîòèâàöèÿ, êîòîðîé ðóêîâîäèëñÿ Äàíèèë, êîãäà, íå æàëåÿ êàçíû, âîçâîäèë Õîëì, Ëüâîâ è äðóãèå ãîðîäà; äëÿ íåãî î÷åíü âàæíî áûëî òàêæå, ÷òî íàñåëåíèå íîâûõ ãîðîäîâ îêàçûâàëîñü âíå âëèÿíèÿ áîÿðñòâà; èíûìè ñëîâàìè, ðå÷ü øëà î ñîáñòâåííûõ ïîëèòè÷åñêèõ è ýêîíîìè÷åñêèõ “àêòèâàõ” êíÿçÿ. Ñ äðóãîé ñòîðîíû, Ì. Ìàêèàâåëëè âñïîìèíàåò è êàçóñ, êîãäà èòàëüÿíñêèé ïðàâèòåëü, âåðíóâøèñü â ñâîè âëàäåíèÿ, “ðàçðóøèë äî îñíîâàíèÿ âñå êðåïîñòè ýòîãî êðàÿ, ðàññóäèâ, ÷òî òàê åìó áóäåò ëåã÷å óäåðæàòü ãîðîä”. Ïîäîáíîé ìîòèâàöèåé ðóêîâîäñòâîâàëñÿ Áóðóíäàé. Ñïàñòè òîãäà óäàëîñü òîëüêî ëþáèìîå äåòèùå Äàíèèëà — ïîñòðîåííûé èì Õîëì, äà è òî õèòðîñòüþ. Óâèäåâ, ÷òî ãîðîä ñèëüíî óêðåïëåí, Áóðóíäàé ïîñëàë ïîä ñòåíû åãî Âàñèëüêà ñ òðåìÿ òàòàðàìè è ïåðåâîä÷èêîì. Âàñèëüêî æå çàðàíåå íàáðàë â ðóêó êàìíåé, è ïîä ñòåíîé íà÷àë, ïðèêàçûâàÿ ñäàòü ãîðîä, îäíîâðåìåííî áðîñàòü êàìíè íàçåìü. Ïîñàäíèê Êîíñòàíòèí ïîíÿë, ÷òî êíÿçü ýòèì æåñòîì ïðèêðîâåííî âåëèò åìó áèòüñÿ, è íå ñäàë Õîëì. Áóðóíäàé, íå ñóìåâøèé ðàñêðûòü óëîâêó Âàñèëüêà, áûë âûíóæäåí îòñòóïèòü.

Ìåæäó Âîñòîêîì è Çàïàäîì Åñòü â ïàíåãèðè÷åñêîé áèîãðàôèè Äàíèèëà ýïèçîä ïîèñòèíå çíàêîâûé.  1248 ã. Äàíèèë âûñòóïèë íà ïîìîùü âåíãåðñêîìó êîðîëþ Áåëå IV, ââÿçàâøåìóñÿ â âîéíó çà àâñòðèéñêîå íàñëåäñòâî. Îäíàêî 99

ðàíüøå íåãî íà ìåñòî âñòðå÷è ïðèáûëè íåìåöêèå ïîñëû. Äàíèèë óñòðîèë äëÿ íèõ ñâîåãî ðîäà ïàðàä, “è äèâèëèñü íåìöû îðóæèþ òàòàðñêîìó: êîíè áûëè â ëè÷èíàõ è â ïîïîíàõ êîæàíûõ, à ëþäè — â ÿðûêàõ [ëàòàõ?]”. Íåìöû “äèâèëèñü è óäèâëÿëèñü” òàêæå ðîñêîøíîìó îðóæèþ, ñíàðÿæåíèþ è îäåæäå Äàíèèëà, à âîñõèùåííûé êîðîëü îêàçàë åìó îñîáóþ “÷åñòü”: çàâåë ðóññêîãî êíÿçÿ “â øàòåð ñâîé è ñàì ðàçäåë åãî, è óáðàë åãî â îäåæäó ñâîþ”. Èòàê, Áàòûé ïîèò Äàíèèëà êóìûñîì — “Òû óæå íàø âåäü, òàòàðèí”. Ïîòîì êîðîëü Áåëà IV ïåðåîäåâàåò Äàíèèëà â ñâîé, åâðîïåéñêèé êîñòþì — “Òû âåäü íàø, åâðîïååö”. Íàêîíåö, ïàïà Èííîêåíòèé IV ïåðåäàåò ÷åðåç ïîñëà Äàíèèëó ñâîå áëàãîñëîâåíèå è êîðîëåâñêèå ðåãàëèè — “Òû âåäü íàø, êàòîëèê”. À Äàíèèë íå îñòàâëÿåò ýòèõ ïðèçûâîâ áåç âíèìàíèÿ. Ñ îäíîé ñòîðîíû, ïåðåâîîðóæàåò âîéñêî ïî-òàòàðñêè, ñ äðóãîé — ñòðîèò öåðêâè ñ âèòðàæàìè, ïîõîæèå íà ãîòè÷åñêèå õðàìû, ïðèíèìàåò êîðîíó “îò ïðåñòîëà ñâÿòîãî Ïåòðà”, ïàïó ðèìñêîãî íàçûâàåò “îòöîì” è íå âîçðàæàåò ïðîòèâ óíèè; âî âñÿêîì ñëó÷àå, åãî áèîãðàô ñ ñî÷óâñòâèåì ñîîáùàåò, ÷òî ïàïà Èííîêåíòèé IV áóäòî áû “ïðîêëèíàë âñåõ, õóëèâøèõ âåðó ãðåöêóþ ïðàâîñëàâíóþ, è ñîáèðàëñÿ îí ñîáîð ó÷èíèòü îá èñòèííîé âåðå — âîññîåäèíåíèè öåðêâåé”. Âîîáùå æå ïîä óïðàâëåíèåì Äàíèèëà Ãàëè÷èíà è Âîëûíü î÷åíü áûñòðî ïðîõîäÿò òîò ïóòü, êîòîðûì ñòîëåòèÿìè ïðîäâèãàëàñü Ìîñêîâñêàÿ Ðóñü — îò îòàòàðùèâàíèÿ âîåííîãî äåëà äî êóëüòóðíîé îðèåíòàöèè íà Çàïàä. Ïî÷åìó æå îíè íå ñòàëè âòîðûì, óêðàèíñêèì öåíòðîì ñîáèðàíèÿ çåìåëü ïîãèáøåé Êèåâñêîé Ðóñè — êàê ñïåðâà Òâåðü, çàòåì Ìîñêâà íà cåâåðî-âîñòîêå? Âèäèìî, îïðåäåëÿþùóþ ðîëü ñûãðàëî òî, ÷òî âëèÿíèå Çàïàäà íå âñòðå÷àëî çäåñü îòïîðà ñî ñòîðîíû ðåâíèòåëåé ïðàâîñëàâèÿ, êàê â Ìîñêâå, à ïðàâÿùàÿ âåðõóøêà ñëèøêîì óæ çàâèñåëà îò âåíöåíîñíîé ðîäíè â Ïîëüøå, Ëèòâå è Âåíãðèè, — â ãîñóäàðñòâàõ, ìåæäó êîòîðûìè Ãàëèöêî-Âîëûíñêàÿ çåìëÿ è áûëà ïîäåëåíà óæå ñòîëåòèå ñïóñòÿ ïîñëå ñìåðòè ïåðâîãî “êîðîëÿ Ðóñè”. Íî ðàçâå òîëüêî ê ïîëÿêàì îòíîñèòñÿ ñêàçàííîå Ñ. Ëåöåì: “È ìû — Âîñòîê íà Çàïàäå, è ìû — Çàïàä íà Âîñòîêå”?

100

Èâàí IV Ãðîçíûé — êðîâàâûé íîâàòîð ìåíåäæìåíòà Äàâíî óæ áûëî çàìå÷åíî, ÷òî îöåíêà äåÿòåëüíîñòè Èâàíà IV (1530–1584) â îôèöèàëüíîé èäåîëîãèè, èñòîðèè, ëèòåðàòóðå è èñêóññòâå Ðîññèè îïðåäåëÿëàñü è îïðåäåëÿåòñÿ âíóòðåííåé ïîëèòè÷åñêîé îáñòàíîâêîé: âî âðåìåíà äèêòàòóðû âñåãäà ïîçèòèâíàÿ, â ïåðèîäû ëèáåðàëèçàöèè îíà ñòàíîâèëàñü ðåçêî íåãàòèâíîé è ñ ëèõâîé îêóïàëà àïîëîãåòè÷åñêèå ïåðåõëåñòû ïðåäøåñòâóþùåé ýïîõè. Ëèòåðàòóðà î ïåðâîì ðóññêîì öàðå îãðîìíà. Êàçàëîñü áû, â íåé åñòü âñå — îò ñîëèäíûõ èññëåäîâàíèé Ñ. Á. Âåñåëîâñêîãî, À. À. Çèìèíà è Ð. Ã. Ñêðûííèêîâà äî àíåêäîòè÷åñêîé çàìåòêè â ñòàðîì ôðàíöóçñêîì “Ëàðóññå” î öàðå “Èâàíå Ãðîçíîì, çà ñâîþ æåñòîêîñòü ïðîçâàííîì Âàñèëüåâè÷åì”. Êàçàëîñü áû — ïîòîìó ÷òî íèêòî åùå íå ïîïðîáîâàë îáîáùèòü íîâàöèè ýòîãî òèðàíà è ñòðîèòåëÿ âåëèêîé Ðîññèéñêîé äåðæàâû â îáëàñòè óïðàâëåíèÿ, ìåíåäæìåíòà.

Èñïîëüçîâàíèå ñîâåòíèêîâ, óíè÷òîæåíèå ôàâîðèòîâ Íè îäèí ïðàâèòåëü íå ìîæåò áûòü îäàðåí ïðèðîäîé â ïîëíîì ñîîòâåòñòâèè ñî âñåìè ôóíêöèÿìè, êîòîðûå åìó ïðèõîäèòñÿ âûïîëíÿòü, è óæå ïîýòîìó íóæäàåòñÿ â óñëóãàõ ñîâåòíèêîâ, ïðåäëàãàþùèõ è èíòåëëåêòóàëüíî îáîñíîâûâàþùèõ ðåøåíèÿ, ïðèíÿòèå êîòîðûõ âñå æå îñòàåòñÿ ïðåðîãàòèâîé ñàìîãî ïðàâèòåëÿ. Îïòèìàëüíûé ïîäáîð ñîâåòíèêîâ, èõ êîëè÷åñòâî, îòíîøåíèÿ ñ íèìè, ñðåäñòâà ìàòåðèàëüíîé è ïñèõîëîãè÷åñêîé êîìïåíñàöèè âíóòðåííèõ êîíôëèêòîâ â äóøàõ ýòèõ “ñåðûõ êàðäèíàëî┠— âñå ýòî ïðåäñòàâëÿåò ñåðüåçíûé êîìïëåêñ ïðîáëåì è äëÿ òàêèõ ôèãóð íàøåé ñîâðåìåííîé æèçíè, êàê ïðåçèäåíò, ãëàâà âëèÿòåëüíîé ïîëèòè÷åñêîé ïàðòèè, ìýð êðóïíîãî ãîðîäà èëè ïðåäïðèíèìàòåëü, êîíòðîëèðóþùèé êîìïàíèþ, âûïóñêàþùóþ ïðîäóêöèþ óíèâåðñàëüíîãî íàçíà÷åíèÿ. Íî åñëè ñîâðåìåííûå ïðàâèòåëè è îëèãàðõè èìåþò äåëî ñ ñîâåòíèêàìè, ïðèó÷åííûìè ê ñêðîìíîìó ñóùåñòâîâàíèþ èíòåëëèãåíòà, à ñòàëî áûòü ãîòîâûìè ê äåÿòåëüíîñòè ïîäñïóäíîé è íàðîäó íåçàìåòíîé, íàñëåäñòâåííûå ïðàâèòåëè äðåâíîñòè è ñðåäíåâåêîâüÿ áûëè âûíóæäåíû âûáèðàòü èç ïðåäñòàâèòåëåé àðèñòîêðàòèè, êîòîðûå â ñëó÷àå óñïåõà òðåáîâàëè ñâîþ — è íåìàëóþ — äîëþ áîãàòñòâ, ïîïóëÿðíîñòè è âëàñòè. Ïîýòîìó òîãäà ïðèáëèæåííûé ê ïðàâèòåëþ ñîâåòíèê, êàê ïðàâèëî, ïðåòåíäîâàë íà ïîëîæåíèå ëþáèìöà, ôàâîðèòà, à ôàâîðèòèçì êàê ÿâëåíèå ïðèíîñèë ãîñóäàðñòâó òîëüêî âðåä. 101

Ïåðâîãî òàêîãî ôàâîðèòà Èâàí Ãðîçíûé ïîïðîáîâàë çàâåñòè ñåáå 12 ëåò îòðîäó. Ñîõðàíèëîñü èçâåñòèå, ÷òî â 1542 ã. âñåâëàñòíûé òîãäà ðóêîâîäèòåëü áîÿðñêîãî ïðàâèòåëüñòâà êíÿçü Àíäðåé Øóéñêèé íà ãëàçàõ ó ïîäðîñòêà àðåñòîâàë áîÿðèíà Ô. Ñ. Âîðîíöîâà çà òî, ÷òî åãî “âåëèêèé ãîñóäàðü æàëóåò è áåðåæåò”. ×åðåç ãîä Àíäðåÿ Øóéñêîãî ïî ïðèêàçó öàðÿ óáèëè öàðñêèå ïñàðè, à Âîðîíöîâ ñòàë âî ãëàâå áîÿðñêîãî ïðàâèòåëüñòâà, ïðîäåðæàâøåãîñÿ â ôàâîðå äî ñåðåäèíû 1546 ã. Âåñüìà äëèòåëüíûé ñðîê, ñ êîíöà 40-õ ãîäîâ äî êîíöà 50-õ, ãëàâíûìè ñîâåòíèêàìè ìîëîäîãî öàðÿ áûëè ïðîòîïîï êðåìëåâñêîãî Áëàãîâåùåíñêîãî ñîáîðà Ñèëüâåñòð è íåçíàòíûé äâîðÿíèí Àëåêñåé Àäàøåâ, âäîõíîâèòåëè è äåÿòåëüíûå ó÷àñòíèêè ðåôîðì ñåðåäèíû XVI â. Îáà íå íóæäàëèñü â ÷èíàõ, â áîãàòñòâå è ïðî÷èõ ôîðìàëüíûõ ïðèçíàêàõ âëàñòè. Íå ïîæåëàâ ñòàòü íè ìèòðîïîëèòîì, íè åïèñêîïîì, íè äàæå îôèöèàëüíûì äóõîâíûì îòöîì öàðÿ, Ñèëüâåñòð, âûõîäåö èç íîâãîðîäñêîãî ïîñàäà, îêàçûâàë íà íåóêðîòèìîãî òèðàíà áëàãîòâîðíîå íðàâñòâåííî-ðåëèãèîçíîå âîçäåéñòâèå. Àëåêñåÿ Àäàøåâà Â. Î. Ê ëþ÷åâñêèé íàçûâàë “ïåðâîîáðàçîì îïðè÷íèêà”, ïîòîìó ÷òî öàðü, ïðèáëèçèâ åãî ê ñåáå, âçÿ⠓“îò ãíîèùà”, è ó÷èíèâ ñ âåëüìîæàìè â ÷àÿíèè îò íåãî ïðÿìîé ñëóæáû”. È Àäàøåâ äåéñòâèòåëüíî ñëóæèë öàðþ “ïðÿìî”, ìíîãîêðàòíî äîêàçàë ñâîþ ñïðàâåäëèâîñòü è áåñêîðûñòèå. Èìåííî ïîýòîìó, êîãäà ïðîâîäèìàÿ Ñèëüâåñòðîì è Àäàøåâûì ïîëèòèêà ýêñïàíñèè íà þã è íà âîñòîê âñòóïèëà â ïðîòèâîðå÷èå ñ ïîñòàâëåííîé öàðåì çàäà÷åé çàâîåâàíèÿ áåëîðóññêèõ è óêðàèíñêèõ çåìåëü è Ïðèáàëòèêè, èõ îïàëà íå áûëà æåñòîêîé. Ñèëüâåñòð óäàëèëñÿ â ìîíàñòûðü, à Àäàøåâ îòïðàâëåí â îòñòàâêó, êîòîðóþ èñòîðèêè íàçûâàþò ïî÷åòíîé: ãëàâà âñåé äèïëîìàòè÷åñêîé ñëóæáû Ìîñêîâèè ïîëó÷èë íàçíà÷åíèå âîåâîäîé â çàõâà÷åííóþ ó ëèâîíöåâ êðåïîñòü Ôåëëèí. Ñî âðåìåíåì â ïåðåïèñêå ñ ïåðâûì ðóññêèì ïîëèòè÷åñêèì ýìèãðàíòîì êíÿçåì Àíäðååì Êóðáñêèì ðàçäðàæåííî îáâèíÿë “ïîïà-íåâåæó” è Àäàøåâà-”ñîáàêó” â òîì, ÷òî îíè ïûòàëèñü ëèøèòü åãî âëàñòè. Ôðåéäèñò ñäåëàë áû âûâîä, ÷òî Èâàí IV, â òðè ãîäà ëèøèâøèñü îòöà, “îòîæäåñòâèë” ñ íèì Ô. Ñ. Âîðîíöîâà, à ýìîöèîíàëüíûé ïèê ïðåîäîëåíèÿ èì ýòîãî ïñèõîëîãè÷åñêîãî ñîñòîÿíèÿ ïðèøåëñÿ íà êîíåö ïðàâëåíèÿ “Èçáðàííîé ðàäû”.  äàëüíåéøåì öàðü Èâàí íå ïîçâîëÿë íèêîìó çàíÿòü ðÿäîì ñ ñîáîé ìåñòî åäèíñòâåííîãî ñîâåòíèêà ñ ðåøàþùèì ãîëîñîì.  “Ïåðâîì ïîñëàíèè êíÿçþ Êóðáñêîìó” öàðü ïðåäëàãàë åìó ïðèñìîòðåòüñÿ, êàê “óïðàâëåíèå ñîñòàâëÿåòñÿ â ðàçíûõ íà÷àëüñòâàõ è âëàñòÿõ: âåäü òàì, ãäå áûëè öàðè ïîñëóøíûìè áîÿðàì è äóìàì, â êàêóþ ïîãèáåëü ïðèøëè!”. Ïåðåôðàçèðóÿ èçâåñòíûé ñîâåò ñûíîâüÿì Âëàäèìèðà Ìîíîìàõà, Èâàí 102

Ãðîçíûé ìîã áû ñêàçàòü: “Ñîâåòíèêà ëþáè, äà íå äàé åìó íàä ñîáîé âîëè”. Åãî îïðè÷íûå ëþáèìöû Ìàëþòà Ñêóðàòîâ, êíÿçü Ä. È. Âÿçåìñêèé, îòåö è ñûí Áàñìàíîâû, Â. È. Óìíîé-Êîëû÷åâ, Â. Ãðÿçíîé áûëè, íåñîìíåííî, öàðñêèìè ôàâîðèòàìè (ïî òîãäàøíåìó ðóññêîìó âûðàæåíèþ, ëþäüìè “âî âðåìåíè”), îäíàêî êàæäûé èç íèõ ðàçäåëÿë áëàãîñêëîííîñòü òèðàíà ñ äðóãèìè ëþáèìöàìè. Åñëè ⠓Èçáðàííîé ðàäå”, ãäå âåðõîâîäèëè Ñèëüâåñòð è Àäàøåâ, öàðü áûë òîëüêî ïî÷åòíûì ïðåäñåäàòåëåì, òî òåïåðü îí, óòâåðäèâøèñü â íåîáõîäèìîñòè íåîãðàíè÷åííîãî ñàìîäåðæàâèÿ, âñå ïðèíöèïèàëüíûå âîïðîñû ðåøàë ñàì. Ìàëþòà Ñêóðàòîâ (Ã. Ë. Ñêóðàòîâ-Áåëüñêèé) ïîãèá â áîþ, Â. Ãðÿçíîé, ïîëó÷èâøèé óâå÷üå â êðûìñêîì ïëåíó, áûë âûêóïëåí öàðåì è, ïî-âèäèìîìó, îòïóùåí â ïîìåñòüå, à îñòàëüíûå — â ðàçíîå âðåìÿ êàçíåíû. Îñòàëèñü â æèâûõ ëèøü Áîãäàí Áåëüñêèé è Áîðèñ Ãîäóíîâ, âûäâèíóâøèåñÿ â ïîñëåäíèé ãîä æèçíè Èâàíà IV. Íåèçâåñòíî, òî ëè öàðü ïðîñòî íå óñïåë ñ íèìè ðàñïðàâèòüñÿ, òî ëè, êàê ïîãîâàðèâàëè, îíè ïåðâûìè óñïåëè åãî îòðàâèòü. Òàêèì îáðàçîì, âûðèñîâûâàåòñÿ ñëåäóþùàÿ ñèñòåìà âçàèìîîòíîøåíèé ñ ïîòåíöèàëüíûìè ôàâîðèòàìè, âûðàáîòàííàÿ â êîíå÷íîì ñ÷åòå Èâàíîì IV: ïðèáëèæàòü ê ñåáå ëþäåé äîñòàòî÷íî íåçíàòíûõ, ÷òîáû îíè è ïîñëå âîçâûøåíèÿ íå ìîãëè ââÿçàòüñÿ â áîðüáó çà ïðåñòîëîíàñëåäèå; ñ ýòîé æå öåëüþ ïåðèîäè÷åñêè ñìåíÿòü ñîâåòíèêîâ è ëþáèìöåâ, ñîâåòíèêî⠗ èçãîíÿÿ, ôàâîðèòî⠗ óíè÷òîæàÿ ôèçè÷åñêè. Îòâëåêàÿñü îò ñîîáðàæåíèé íðàâñòâåííîãî ïîðÿäêà, ïîñòàâèì âîïðîñ: áûëà ëè ýòà ñèñòåìà ýôôåêòèâíîé è îïðàâäàëà ëè ñåáÿ? “Ïðîêîë” ñ Áîðèñîì Ãîäóíîâûì, âïîñëåäñòâèè èçáðàííûì öàðåì, äîñòàòî÷íî êðàñíîðå÷èâ. Ïî ìíåíèþ À. À. Çèìèíà è À. Ë. Õîðîøêåâè÷à, ôåíîìåíàëüíî îäàðåííûé Áîðèñ Ãîäóíîâ âîçäåðæèâàëñÿ äàâàòü öàðþ ñîâåòû “èç áîÿçíè âûçâàòü ãíåâ êðóòîãî âëàñòèòåëÿ”. Âûõîäèò, ÷òî Èâàí IV â ïîñëåäíèå ãîäû íå ñóìåë ýôôåêòèâíî èñïîëüçîâàòü èíòåëëåêòóàëüíûé ïîòåíöèàë ñâîåãî áëèæàéøåãî îêðóæåíèÿ.

×òî ìîæåò äàòü ïðàâèòåëþ ôîðìàëüíîå ïîâûøåíèå åãî ñòàòóñà? Ñâèäåòåëè ïåðåèìåíîâàíèé ïåäèíñòèòóòîâ â óíèâåðñèòåòû, ÏÒÓ — â êîëëåäæè, à ðåêòîðîâ â ïðåçèäåíòû, ìû ìîæåì ñêåïòè÷åñêè îòíåñòèñü è ê ïðåâðàùåíèþ âåëèêîãî êíÿçÿ Èâàíà Âàñèëüåâè÷à âñåÿ Ðóñè â öàðÿ è âåëèêîãî êíÿçÿ, ñîâåðøèâøåìóñÿ â 1547 ãîäó. Îäíàêî åñòü âñå æå ñóùåñòâåííàÿ ðàçíèöà ìåæäó ÷óäåñíûì ïðåâðàùåíèåì ïðîâèíöèàëüíîãî êíèæíîãî ìóçåÿ, ñîõðàíèâøåãî òå æå ôîíäû è òîò æå øòàò 103

ñîòðóäíèêîâ, â Àêàäåìèþ êíèãîïå÷àòàíèÿ è âåí÷àíèåì íà öàðñòâî Èâàíà IV. È äëÿ ñòðàíû, è äëÿ ñàìîãî ñåìíàäöàòèëåòíåãî âåëèêîãî êíÿçÿ öàðñêèé òèòóë áûë êàê áû “îäåæäîé íà âûðîñò”, êîòîðóþ ïîêóïàþò, çíàÿ, ÷òî ñî âðåìåíåì îíà îáÿçàòåëüíî ñòàíåò ðåáåíêó ïî ïëå÷ó. Î ðåàëüíûõ ïðåèìóùåñòâàõ íîâîãî òèòóëà ìîñêîâñêîãî ïðàâèòåëÿ ñâèäåòåëüñòâóåò óæå òîò ôàêò, ÷òî ñîñåäíèå ãîñóäàðñòâà äîëãî íå æåëàëè åãî ïðèçíàâàòü. Âåäü íàèìåíîâàíèå öàðåì, íåñìîòðÿ íà åãî ÿâíî áèáëåéñêî-âîñòî÷íóþ îêðàøåííîñòü, ñòàâèëî ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðÿ âûøå êîðîëåé Ðå÷è Ïîñïîëèòîé, Øâåöèè, Äàíèè è ïðèáëèæàëî ïî çíà÷åíèþ ê èìïåðàòîðó Ñâÿùåííîé Ðèìñêîé èìïåðèè. Âíóòðè æå ñòðàíû ñàêðàëüíîå çíà÷åíèå “áîãîäàííîé” âëàñòè öàðÿ ïîçâîëÿëî ìîñêîâñêîìó ïðàâèòåëþ åùå áîëüøå âîçâûñèòüñÿ íàä óäåëüíûìè êíÿçüÿìè è ïîòîìêàìè óäåëüíûõ êíÿçåé, óêðåïëÿëî ïîçèöèè åãî â ôîðìèðîâàíèè ñâîåé ñàìîäåðæàâíîé âëàñòè, êîòîðàÿ, ïî îïðåäåëåíèþ Â. Î. Êëþ÷åâñêîãî, ïðåäñòàâëÿëà ñîáîé “âåðõîâíóþ âëàñòü ñ íåîïðåäåëåííûì, ò. å. ñ íåîãðàíè÷åííûì ïðîñòðàíñòâîì äåéñòâèÿ è ñ íåðåøåííûì âîïðîñîì îá îòíîøåíèè ê ñîáñòâåííûì îðãàíàì”. Ìàñøòàáíûå ãîñóäàðñòâåííûå ðåôîðìû, íà÷àòûå âñêîðå ïîñëå èçáðàíèÿ íà öàðñòâî, êàê ðàç áûëè ïðèçâàíû óðåãóëèðîâàòü âîïðîñû óïðàâëåíèÿ. Ïðè ýòîì íåçíàòíûå ðåôîðìàòîðû, Ñèëüâåñòð è Àäàøåâ, ïîëó÷àëè âîçìîæíîñòü îïåðåòüñÿ íà âîçðîñøèé ñòàòóñ ìîñêîâñêîãî ñàìîäåðæöà. Òàêèì îáðàçîì, ïðèíÿòèå Èâàíîì IV öàðñêîãî òèòóëà èìåëî íåñîìíåííî ïîëîæèòåëüíîå çíà÷åíèå äëÿ ñîâåðøåíñòâîâàíèÿ óïðàâëåíèÿ Ìîñêîâñêèì ãîñóäàðñòâîì. Îäíàêî ÷åì òîãäà îáúÿñíèòü ñîçíàòåëüíîå ïðèóìåíüøåíèå èì ñîáñòâåííîãî ñòàòóñà âî âðåìÿ îïðè÷íèíû è îñîáåííî â 1575 ã.? Ëåòîì ýòîãî ãîäà âåëèêèì êíÿçåì ìîñêîâñêèì áûë ïðîâîçãëàøåí êðåùåíûé òàòàðñêèé öàðåâè÷ Ñèìåîí Áåêáóëàòîâè÷, à öàðü åçäèë ê íåìó íà ïðèåì, ïèñàë ÷åëîáèòíûå è ïð.

Ïåðìàíåíòíîå ðåôîðìèðîâàíèå ãîñóäàðñòâåííîé ñòðóêòóðû êàê ïðèåì óïðàâëåíèÿ Ïåðåäà÷ó âëàñòè Ñèìåîíó Áåêáóëàòîâè÷ó ñîâðåìåííèêè îáúÿñíÿëè ïðîñòî: âîëõâ-äå ïðåäñêàçàë ãèáåëü “âåëèêîãî êíÿçÿ ìîñêîâñêîãî” â 1575 ã. è ñóåâåðíûé öàðü ðåøèë íå èñêóøàòü ñóäüáó. Èñòîðèêè XX â. âèäåëè â ýòîì õèòðûé óìûñåë ëèøèòü öàðåâè÷à Èâàíà Èâàíîâè÷à âîçìîæíîñòè íàñëåäîâàòü òèòóë âåëèêîãî êíÿçÿ ìîñêîâñêîãî. Åäâà ëè îíè ïðàâû: èìåííî òîãäà öàðåâè÷ Èâàí ñòàë îôèöèàëüíûì ñîïðàâèòåëåì îòöà, èíûìè ñëîâàìè, Èâàí IV èñïîëüçîâàë ïðèåì, âûðàáîòàííûé ìîñêîâñêèìè âåëèêèìè êíÿçüÿìè ñ öåëüþ çàêðåïëåíèÿ ïðåñòîëîíàñëåäîâàíèÿ çà óãîäíûìè èì êàíäèäàòàìè. 104

Ïîïðîáóåì ðàññìîòðåòü ìíèìóþ óñòóïêó âëàñòè òàòàðñêîìó öàðåâè÷ó â îáùåì êîíòåêñòå ïðàâëåíèÿ Èâàíà IV. Íàâåðíîå, åãî ïîääàííûå õîðîøî ïîíÿëè áû ñìûñë äðåâíåêèòàéñêîãî ïðîêëÿòèÿ, “ïóãàþùåãî æèçíüþ â ãîäû ïåðåìåí”, — îíè â òå÷åíèå òðèäöàòè ëåò æèëè â àòìîñôåðå ðåôîðìû, íà÷èíàÿ ñ ôåâðàëÿ 1549 ã. Ïðåîáðàçîâàíèÿ, ïðîâåäåííûå “Èçáðàííîé ðàäîé”, èñòîðèêè äðóæíî íàçûâàþò íåîáõîäèìûìè è äàæå áëàãîäåòåëüíûìè äëÿ ãîñóäàðñòâà, èáî îíè âåëè ê åãî öåíòðàëèçàöèè è, êîðîòêî ãîâîðÿ, ïðåâðàùàëè âåëèêîå êíÿæåñòâî, â ñîñòàâå êîòîðîãî áûëè è óäåëüíûå âëàäåíèÿ, è ãîðîäà-ðåñïóáëèêè Íîâãîðîä âåëèêèé è Ïñêîâ, â óíèòàðíîå ãîñóäàðñòâî. Ãîñóäàðñòâåííûé àïïàðàò, îðèåíòèðîâàííûé ðàíåå íà îáñëóæèâàíèå âåëèêîãî êíÿçÿ, ïðèîáðåë òåððèòîðèàëüíî-ôóíêöèîíàëüíûé õàðàêòåð, áûëè ñôîðìèðîâàíû “èçáû” âî ãëàâå ñ ÷èíîâíèêàìè-äüÿêàìè (ïðîîáðàçû “ïðèêàçî┠— ñòàðîìîñêîâñêèõ ìèíèñòåðñòâ). À ñóäåáíóþ ðåôîðìó, êîòîðàÿ ïðåäóñìàòðèâàëà ó÷àñòèå â ñóäå “ïðèñÿæíûõ”, ñîâðåìåííûé èñòîðèê Ä. Í. Àëüøèö ñòàâèò “âûøå âñåõ ïîïûòîê ðåôîðìèðîâàòü ñóäåáíóþ ñèñòåìó â òå÷åíèå òðåõ ïîñëåäóþùèõ ñòîëåòèé” è ñ÷èòàåò åå ïðåäøåñòâåííèöåé çíàìåíèòîé ñóäåáíîé ðåôîðìû 1864 ã.  îòëè÷èå îò ðåôîðì, ïðîâîäèâøèõñÿ “Èçáðàííîé ðàäîé”, ââåäåíèå îïðè÷íèíû èìåëî öåëüþ òîëüêî óêðåïëåíèå ñàìîäåðæàâèÿ, îäíàêî â ýòîì ïðîäîëæàëî åå ïîëèòèêó. Ê ñåðåäèíå 70-õ ãîäîâ áûëè äîñòèãíóòû ñóùåñòâåííûå óñïåõè. Íåìåöêèé ó÷àñòíèê ñîáûòèé îïðè÷íèíû Ã. Øòàäåí ñâèäåòåëüñòâîâàë, ÷òî “íûíåøíèé âåëèêèé êíÿçü äîñòèã òîãî, ÷òî ïî âñåé Ðóññêîé çåìëå, ïî âñåé åãî äåðæàâå — îäíà âåðà, îäèí âåñ, îäíà ìåðà! Òîëüêî îí îäèí è ïðàâèò!” Êîãäà ïîçèòèâíîå ñîäåðæàíèå ðåôîðìèðîâàíèÿ ñòðàíû èñ÷åðïàëîñü, Èâàí IV ïîæåëàë ñîõðàíÿòü â ñòðàíå âíåøíèå ïðèçíàêè ïîñòîÿííîãî åå ïðåîáðàçîâàíèÿ, ïðåäïî÷èòàÿ äåðæàòü ìîñêîâèòîâ â ñîñòîÿíèè îæèäàíèÿ ãðÿäóùèõ ïåðåìåí. Äëÿ ýòîãî îí èìåë âåñüìà ñåðüåçíûå ëè÷íûå îñíîâàíèÿ.

Ãëîáàëüíàÿ ðîòàöèÿ ïåðñîíàëà êàê ïðèåì åãî äåçèíòåãðàöèè Ñìåðòåëüíî áîÿñü áîÿðñêèõ çàãîâîðîâ è íàðîäíûõ âîññòàíèé, Èâàí IV ðàçðàáîòàë è íåóêîñíèòåëüíî ïðèìåíÿë óíèâåðñàëüíûé ìåòîä èõ ïðåäóïðåæäåíèÿ — ïîñòîÿííóþ ðîòàöèþ ñâîèõ óïðàâëåíöåâ è ÷èíîâíèêîâ è ïðèíóäèòåëüíóþ ìèãðàöèþ ïîäâëàñòíîãî èì íàñåëåíèÿ. Áëàãîäàðÿ ýòîìó ïîòåíöèàëüíûå çàãîâîðùèêè íå ñìîãëè áû íàëàäèòü ìåæäó ñîáîé ñâÿçè, óêîðåíèòüñÿ íà ïîæàëîâàííîé èì çåìëå è çàâîåâàòü àâòîðèòåò ó ïîä÷èíåííûõ è ïîäâëàñòíûõ èì ëþäåé. Äî 105

óíè÷òîæåíèÿ ïîñëåäíèõ óäåëüíûõ êíÿçåé Èâàí IV ïîñòîÿííî “ïðîìåíèâàë” èõ çåìëè; ïîñëå îáðàçîâàíèÿ îïðè÷íèíû îíà ïîñòîÿííî îáìåíèâàëàñü çåìëÿìè ñ “çåìùèíîé”. Ïî ñâèäåòåëüñòâó Ã. Øòàäåíà, âñå íàìåñòíèêè â óåçäàõ “ñìåíÿëèñü êàæäûå äâà ãîäà”. Íàñåëåíèå òàêæå ïðèíóæäàëîñü ê ìèãðàöèè: ëèòîâñêèìè “ïîëîíÿíèêàìè” çàñåëÿëèñü ãîðîäà íà þæíîé óêðåïëåííîé ëèíèè, à ëèâîíñêèìè — Ïîäìîñêîâüå, â Íîâãîðîäñêóþ çåìëþ ïåðåñåëÿëèñü ìîñêîâñêèå äâîðÿíå, “äåòè áîÿðñêèå”, îíè æå îòïðàâëÿëèñü ïîä Êàçàíü, à íàñåëåíèå ïðèãðàíè÷íûõ îáëàñòåé âûâîäèëîñü â öåíòðàëüíûå îáëàñòè è çàìåíÿëîñü áîëåå ëîÿëüíûìè ìîñêâè÷àìè. Íà ýòîì ôîíå è îïðè÷íèíà, è ïåðåäà÷à âëàñòè Ñèìåîíó Áåêáóëàòîâè÷ó ïðåäñòàâëÿþòñÿ ñðåäñòâàìè äîïîëíèòåëüíîé äåçèíòåãðàöèè è äåçîðèåíòàöèè ïîääàííûõ. Ïðè ýòîì íåêîòîðûå äåòàëè îáúÿâëåíèÿ îïðè÷íèíû âûãëÿäÿò êàê ïðèâû÷íûé äëÿ Èâàíà IV ïðèåì ìíèìîãî îòêàçà îò âëàñòè, èìåâøèé öåëüþ ñïðîâîöèðîâàòü èçìåííèêîâ íà êîíêðåòíûå äåéñòâèÿ è ïðîâåðèòü ðåàêöèþ ñâîèõ ñòîðîííèêîâ: èñòîðèêè îáðàòèëè âíèìàíèå, ÷òî î æåëàíèè îñòàâèòü ïðåñòîë öàðü îáúÿâëÿë íå òîëüêî â íà÷àëå îïðè÷íèíû, íî è â 1567 ã., êîãäà áóäòî áû ñîáèðàëñÿ áåæàòü â Àíãëèþ, è â 1581 ã., êîãäà îáúÿâèë äóìå, ÷òî íàìåðåí óéòè â ìîíàñòûðü. Õàðàêòåðíî, ÷òî ýòè ìàñøòàáíûå ìåðîïðèÿòèÿ, ðàññ÷èòàííûå íà âíóòðåííåå óïîòðåáëåíèå è ÿâëÿâøèåñÿ ïðîÿâëåíèÿìè “äîìàøíåé” óïðàâëåí÷åñêîé ñìåòêè, óñåðäíî ñêðûâàëèñü îò çàãðàíèöû.

Êàê òèðàí äîáèëñÿ íàðîäíîãî ïî÷èòàíèÿ è ëþáâè Îäíèì èç íàèáîëåå ïîðàçèòåëüíûõ óïðàâëåí÷åñêèõ óñïåõîâ Èâàíà Ãðîçíîãî áûë ñîçäàííûé èì îáðàç “äîáðîãî” è “ñïðàâåäëèâîãî” öàðÿ, îñòàâèâøèé ïî ñåáå æèâóþ è ÿðêóþ ïàìÿòü â ôîëüêëîðå XVII– XIX ââ. Ãëàâíîé ïðè÷èíîé ïî÷èòàíèÿ ïåðâîãî ðóññêîãî öàðÿ íàðîäíûìè “íèçàìè” áûëî òî, ÷òî ðåïðåññèè â îòíîøåíèè áîÿðñòâà íàðîä îöåíèâàë êàê ïðîâîäèâøèåñÿ â íàðîäíûõ èíòåðåñàõ. Ïî íàáëþäåíèÿì Ä. Í. Àëüøèöà, ïðàâèòåëüñòâî “Èçáðàííîé ðàäû” õîðîøî ïîòðóäèëîñü, ÷òîáû ñîçäàòü Èâàíó IV “ó ìîñêîâñêîãî ëþäà ïðî÷íóþ ðåïóòàöèþ áîðöà ïðîòè⠓ñèëüíûõ” è “õèùíûõ”, ðåïóòàöèþ áîðöà çà ïðàâäó è ñïðàâåäëèâîñòü”. Îäíàêî õîðîøî ïîòðóäèëñÿ äëÿ ñîçäàíèÿ ýòîãî “èìèäæà” è ñàì öàðü Èâàí. ×åëîâåê èññòóïëåííîé ðåëèãèîçíîñòè, àâòîð ïîêàÿííîãî êàíîíà, ïîëîæåííîãî èì æå íà ìóçûêó, ïðàâîñëàâíûé ïîëåìèñò è áîðåö ñ åðåòèêàìè è âîëüíîäóìöàìè, Èâàí IV ðàäè ïîïóëÿðíîñòè â íàðîäå àêòèâíî ïîòàêàë ÿçû÷åñêèì óâëå÷åíèÿì ïðîñòîëþäèíîâ. Óæå â 1545 ã. öàðü ïîä Êîëîìíîé “ïàøíþ ïàõàë 106

âåøíþþ è ñ áîÿðàìè è ñåÿë ãðå÷èõó, è èíûå ïîòåõè: íà õîäóëÿõ õîäèë è â ñàâàí íàðÿæàëñÿ”. Ïåðåä íàìè, õîòü è â ôîðìå “ïîòåõè”, íå ÷òî èíîå, êàê âîçðîæäåíèå äðåâíåãî îáû÷àÿ, ñîãëàñíî êîòîðîìó êíÿçü â íà÷àëå ïàõîòû ñïåöèàëüíûìè îáðÿäàìè îáÿçàí áûë îáåñïå÷èòü ïëîäîðîäèå ïî÷âû. ßçû÷åñêîå ïðåäñòàâëåíèå î òîì, ÷òî ñåêñóàëüíàÿ àêòèâíîñòü êíÿçÿ ïðîâîöèðóåò ïëîäîðîäèå çåìëè, áûëî îáðÿäîâûì îïðàâäàíèåì áåçóäåðæíîãî ðàñïóòñòâà òèðàíà. Íà ïðèîáðåòåíèå ïîïóëÿðíîñòè áûëè ðàññ÷èòàíû è ïðèêàçû Èâàíà IV ðàññåêàòü òåëà êàçíåííûõ íà ÷àñòè è ðàçáðàñûâàòü ïî ïîëþ. Ýòî äåëàëîñü íå òîëüêî äëÿ òîãî, ÷òîáû ëèøèòü “èçìåííèêî┠òðàäèöèîííîãî ïîãðåáåíèÿ, íî è ÷òîáû îòîæäåñòâèòü èõ ñ ÷ó÷åëàìè ßðèëû, Êîñòðóáû, Êîñòðîìû: ðàñòåðçàíèå è ðàçáðàñûâàíèå ïî ïîëþ ýòèõ ñîëîìåííûõ “æåðò┠áûëî îäíèì èç ÿð÷àéøèõ îáðÿäîâ êàëåíäàðíîé çåìëåäåëü÷åñêîé ìàãèè. Ìàññîâûå êàçíè çàãîâîðùèêîâ öàðü öèíè÷íî è óìåëî èñïîëüçîâàë êàê ñðåäñòâî “íàãëÿäíîé àãèòàöèè”. Îñîáåííî îòêðîâåííîé â ýòîì îòíîøåíèè áûëà êàçíü, óñòðîåííàÿ â Ìîñêâå “íà Ïîæàðå”, ïóñòîøè âîçëå Êðåìëÿ, 25 èþëÿ 1574 ã. Íà íåå ñîãíàëè âñåõ ìîñêâè÷åé, à ê ïëàõàì áûëî âûâåäåíî 300 ÷åëîâåê. Óæàñíûé ñïåêòàêëü íà÷àëñÿ ñ ÷àñîâûì îïîçäàíèåì (òîæå âåäü ñðåäñòâî ïñèõîëîãè÷åñêîãî äàâëåíèÿ!) è íà÷àëñÿ ñ àêòà, êîòîðûì Èâàí IV êàê áû ïðîèëëþñòðèðîâàë ñâîé èçëþáëåííûé òåçèñ: “à æàëîâàòü ñâîèõ õîëîïîâ ìû âñåãäà âîëüíû, âîëüíû è êàçíèòü”. 184 îñóæäåííûõ áûëè ïîìèëîâàíû è îòïóùåíû, îñòàëüíûå ïîäâåðãíóòû æåñòîêèì è èçîùðåííûì ïûòêàì, à çàòåì êàçíåíû. Î òîì, ÷òî êàçîâàÿ, òåàòðàëüíàÿ ñòîðîíà êàçíè áûëà òùàòåëüíî ïðîäóìàíà, ãîâîðèò, â ÷àñòíîñòè, äåòàëü ðàññêàçà î íåé íåìöåâ-îïðè÷íèêîâ È. Òàóáå è Ý. Êðóçå: èçðóáëåííûå òåëà ñâîåãî êàçíà÷åÿ Èâàíà Ôóíèêîâà è ÷ëåíîâ åãî ñåìüè öàðü îñòàâèë ëåæàòü íà ïëîùàäè “äëÿ çðåëèùà”. Äà è îïðè÷íèíà, íà÷àâøàÿñÿ òåàòðàëüíûì, èíòðèãóþùèì è óæàñàþùèì óäàëåíèåì èç Ìîñêâû ìîíàðõà ñ öàðèöåé è öàðåâè÷àìè, ñ âîîðóæåííîé äî çóáîâ îõðàíîé, ñ êàçíîé è äâîðöîâîé ñîêðîâèùíèöåé, òàê è îñòàëàñü êðîâàâûì ñïåêòàêëåì, ïðîäîëæàâøèìñÿ ñ íåêîòîðûìè àíòðàêòàìè äî ñàìîé ñìåðòè ñâîåãî ïîñòàíîâùèêà è ìåíåäæåðà.

Ïðèçðàêè íàðîäíîãî ïðåäñòàâèòåëüñòâà è ðåàëèè ñàìîäåðæàâèÿ Êàê ýòî íè óäèâèòåëüíî, íî èìåííî âî âðåìåíà ïðàâëåíèÿ Èâàíà IV èñòîðèêè îòìå÷àþò çàðîæäåíèå â Ðîññèè íàðîäíîãî ïðåäñòàâèòåëüñòâà. Äâàæäû, â 1549 è 1566 ã., ñîáèðàëèñü ìíîãîëþäíûå “ñîáîðû”, íà 107

êîòîðûõ áûëè ïðåäñòàâëåíû âñå òîãäàøíèå ñîñëîâèÿ, êðîìå êðåñòüÿíñòâà. Íà ïåðâûé âçãëÿä, ïðàêòèêà òóò ðàñõîäèëàñü ó Èâàíà IV ñ òåîðèåé: âåäü îí ìíîãîêðàòíî èçäåâàëñÿ íàä ñîñåäíèìè è äàëüíèìè êîðîëÿìè, äåëèâøèìè ñâîþ âëàñòü ñ ïàðëàìåíòàìè. Ê ïðèìåðó, îí òàê óïðåêàë àíãëèéñêóþ êîðîëåâó Åëèçàâåòó: “Àæíî ó òåáÿ ìèìî òåáÿ ëþäè âëàäåþò, è íå òîëüêî ëþäè, íî è ìóæèêè òîðãîâûå < ... >, èùóò ñâîèõ òîðãîâûõ ïðèáûòêîâ. À òû ïðåáûâàåøü â ñâîåì äåâè÷åñêîì ÷èíó, êàê åñòü ïîøëàÿ äåâèöà”. Îäíàêî âåäü è ⠓ïðàêòèêå” çåìñêèõ ñîáîðîâ XVI â. âåñüìà ïîäîçðèòåëüíû äâà ìîìåíòà: òîò ôàêò, ÷òî “äåïóòàòî┠èçáèðàëî ñàìî ïðàâèòåëüñòâî, è îáÿçàòåëüíîå âîñòîðæåííîå îäîáðåíèå ïðåäñòàâëåííûõ öàðåì “ðåçîëþöèé”. Èñòèííóþ öåíó ýòîãî ïàðëàìåíòàðèçìà ðàñêðûâàåò êðîâàâûé ôèíàë çåìñêîãî ñîáîðà 1566 ã.: ñòîèëî òîëüêî ÷àñòè “äåïóòàòî┠îòîéòè îò ïðåäëîæåííîé ñàìîäåðæöåì ïîâåñòêè è ïðåäëîæèòü îòìåíó îïðè÷íèíû, êàê ïîëåòåëè èõ ãîëîâû, à òå èç ñìåëü÷àêîâ, ÷òî îñòàëèñü æèâû, áûëè ïóáëè÷íî áèòû áàòîãàìè íà ïëîùàäè. Òàêèì îáðàçîì, ðå÷ü øëà íå î ðåàëüíîì íàðîäíîì ïðåäñòàâèòåëüñòâå, à î òàêòè÷åñêîì ïðèåìå öàðÿ-óïðàâëåíöà, æåëàâøåãî ñîçäàòü âèäèìîñòü âñåíàðîäíîãî îäîáðåíèÿ ñâîåé ïîëèòèêè. Ìíîãèå óïðàâëåí÷åñêèå “õèòðîñòè” Èâàíà IV âîøëè â àðñåíàë ïðèåìîâ óïðàâëåíèÿ ïîñëåäóþùèõ ïðàâèòåëåé Ðóñè. Ïîíåâîëå âñïîìèíàþòñÿ è æåñòîêèå ñòàëèíñêèå ïåðåñåëåíèÿ íàðîäîâ, è øèðîêî ïðàêòèêóåìûå â áîëåå áëàãîïîëó÷íûå äåñÿòèëåòèÿ ïîëóïðèíóäèòåëüíûå ìèãðàöèè íàñåëåíèÿ, ïðîïàãàíäîé ïðåäñòàâëåííûå êàê ïðèçíàêè ôîðìèðîâàíèÿ “íîâîé èñòîðè÷åñêîé îáùíîñòè — ñîâåòñêîãî íàðîäà”. ×ðåçâû÷àéíàÿ ñëàáîñòü ïðåäñòàâèòåëüñêèõ îðãàíîâ âëàñòè â Ðîññèè XX â. — îò Äóìû íà÷àëà âåêà è Ó÷ðåäèòåëüíîãî ñîáðàíèÿ ÷åðåç êàçîâûé, âî âñåì ñîãëàñíûé ñî Ñòàëèíûì èëè Õðóùåâûì Âåðõîâíûé Ñîâåò, è äî ñîâðåìåííîé äåìîêðàòè÷åñêè èçáðàííîé Äóìû — ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî ïðè âñåõ ðåæèìàõ îíè îñòàþòñÿ ñðàáîòàííîé ïî çàïàäíûì îáðàçöàì áóòàôîðèåé, à ðåàëüíûå óïðàâëåí÷åñêèå ðåøåíèÿ ïðèíèìàþòñÿ âòàéíå îò íàðîäà. Ïðè ýòîì îãðîìíîå çíà÷åíèå ïðèîáðåòàåò âîëÿ î÷åðåäíîé “ñèëüíîé ëè÷íîñòè”, íåçàâèñèìî îò òîãî, êàê íàçûâàåòñÿ ïîñò î÷åðåäíîãî êðåìëåâñêîãî íàñëåäíèêà Èâàíà Ãðîçíîãî.

108

Ïåðâîïå÷àòíèê Èâàí Ôåäîðîâ êàê àäìèíèñòðàòîð, ïðåäïðèíèìàòåëü è èçîáðåòàòåëü Èâàí Ôåäîðîâ, â Óêðàèíå èçâåñòíûé êàê Èâàí Ôåäîðîâè÷ (?–1583), — çíàêîâàÿ ôèãóðà XVI â. è äëÿ Ðîññèè, è äëÿ Óêðàèíû. Òèïîãðàô, èçäàòåëü, ó÷åíûé ðåäàêòîð Áèáëèè, õóäîæíèê, ïóáëèöèñò, àäìèíèñòðàòîð, âîèí, ïóøå÷íûé ìàñòåð, èçîáðåòàòåëü — óæå ðàçíîîáðàçèåì ñâîèõ çàíÿòèé îí ïðåòåíäóåò íà ïðàâî âñòàòü ðÿäîì ñ òàêèìè äåÿòåëÿìè çàïàäíîåâðîïåéñêîãî Âîçðîæäåíèÿ, êàê Ëåîíàðäî äà Âèí÷è, Ìèêåëàíäæåëî Áóîíàðîòòè, Áåíâåíóòî ×åëëèíè. Êðîìå òîãî, Èâàí Ôåäîðîâ ñìåëî âòîðãàëñÿ â îáëàñòü ÷åëîâå÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè, êîòîðîé íàçâàííûå òèòàíû äóõà ñòîðîíèëèñü, — â ñôåðó ÷àñòíîãî ïðåäïðèíèìàòåëüñòâà.

Ñòóäåíò Êðàêîâñêîãî óíèâåðñèòåòà? Èâàí Ôåäîðî⠗ îäèí èç òåõ äåÿòåëåé ìèðîâîé èñòîðèè, êîòîðûõ åå ïðîæåêòîðû âûñâå÷èâàþò óæå çðåëûìè ìóæàìè è êîòîðûå óõîäÿò ñ èñòîðè÷åñêîé àðåíû, òàê è íå îòêðûâ òàéíó ñâîåãî ïðîèñõîæäåíèÿ. Âñå, ÷òî íàì äîñòîâåðíî èçâåñòíî î æèçíè Ïåðâîïå÷àòíèêà äî 1564 ã., ïî÷åðïíóòî èç ñêàçàííîãî èì î ñåáå â äâóõ àâòîáèîãðàôè÷åñêèõ òåêñòàõ — ïîñëåñëîâèÿõ ê ìîñêîâñêîìó “Àïîñòîëó” 1564 ã. è ëüâîâñêîìó “Àïîñòîëó” 1574 ã. Îñòàëüíîå — ãèïîòåçû è äîìûñëû êíèãîâåäîâ, ÷àñòè÷íî îñíîâàííûå íà èçó÷åíèè ñòàðîïå÷àòíûõ êíèã è äðóãèõ äîêóìåíòîâ. Ïåðâîé èç òàêèõ ãèïîòåç áûëî ïðåäïîëîæåíèå î äâîðÿíñêîì è áåëîðóññêîì ïðîèñõîæäåíèè Ïåðâîïå÷àòíèêà, âûäâèíóòîå åùå â XIX â. Îñíîâûâàëîñü îíî íà èäåíòè÷íîñòè èçäàòåëüñêîé ìàðêè Èâàíà Ôåäîðîâà, êîòîðóþ îí èñïîëüçóåò â Óêðàèíå, ñ ãåðáîì “Øðåíÿâà” áåëîðóññêîãî øëÿõåòñêîãî ðîäà Ðàãîçà. Îäíàêî èç ýòîãî ñëåäóåò, ÷òî Èâàí Ôåäîðîâ ìîã áûòü è ïðèðîæäåííûì øëÿõòè÷åì, ïî÷åìó-òî îêàçàâøåìñÿ â 50-å ãîäû â Ìîñêâå, è ìîñêâè÷îì, àäàïòèðîâàííûì ê ýòîìó äâîðÿíñêîìó ðîäó óæå â ýìèãðàöèè. Ïîñêîëüêó æå Èâàí Ôåäîðîâ óïîðíî íàçûâàåò ñåáÿ çà ãðàíèöåé “Ìîñêâèòèíîì” èëè “ïå÷àòíèêîì ç Ìîñêâû”, âòîðîå ïðåäïîëîæåíèå êàæåòñÿ áîëåå óáåäèòåëüíûì.  1969 ã. èçâåñòíûé ðóññêèé êíèãîâåä Å. Ë. Íåìèðîâñêèé îáíàðóæèë â ïðîìîöèîííîé êíèãå Êðàêîâñêîãî óíèâåðñèòåòà çàïèñü î ïðèñâîåíèè â 1532 ã. ó÷åíîé ñòåïåíè áàêàëàâðà âûïóñêíèêó ïî èìåíè “Johannes Thedori Moscus”. Çàòåì ñîòðóäíèêè ßãåëëîíñêîé áèáëèî109

òåêè íàøëè óæå â ìåòðèêå Êðàêîâñêîãî óíèâåðñèòåòà çàïèñü “Joannes Theodori de Phyetkowycse” (èìåëèñü â âèäó Ïåòêîâè÷è â Êðàêîâñêîé åïàðõèè, ñëåäîâàòåëüíî, çàïèñü ãîâîðèò î ïîëÿêå è êàòîëèêå). Å. Ë. Íåìèðîâñêèé îòîæäåñòâèë ýòèõ “Èâàíîâ Ôåäîðîâè÷åé” — à ñ íèìè è ïåðâîïå÷àòíèêà. Ãèïîòåçà ýòà â ïîñëåäíèõ èçäàíèÿõ ìîñêîâñêèõ ýíöèêëîïåäèé, â òîì ÷èñëå ýëåêòðîííûõ, èçëàãàåòñÿ óæå êàê íåñîìíåííûé ôàêò. Ìåæäó òåì, îíà èìååò, ïî êðàéíåé ìåðå, äâà ñëàáûõ ìåñòà. Ïðåæäå âñåãî åå àäåïòû äîëæíû ñîãëàñèòüñÿ, ÷òî Èâàíîâ, ñûíîâåé Ôåäîðîâ, íà Ðóñè âñåãäà áûëî íåèñ÷èñëèìîå êîëè÷åñòâî, ïîýòîìó âåðîÿòíîñòü ñëó÷àéíîãî ñîâïàäåíèÿ èìåí çäåñü íà ïîðÿäîê âûøå, ÷åì â òîì ñëó÷àå, åñëè áû êðàêîâñêèé ñòóäåíò (èëè ñòóäåíòû — ìîñêâèòèí è ïîëÿê) è ÷åðåç ÷åòâåðòü âåêà ðîññèéñêèé Ïåðâîïå÷àòíèê íîñèëè òàêèå æå èìåíà, êàê ó æèâøèõ â XVI â. ïîìåùèêà Êîðöîâà Ñóòûðè èëè äüÿêà âåëèêîãî êíÿçÿ Áîëäûðÿ Ïàþñîâà (ïðèìåðû âçÿòû èç “Îíîìàñòèêîíà” Ñ. Â. Âåñåëîâñêîãî). Äàëåå, åñëè áû Èâàí Ôåäîðîâ äåéñòâèòåëüíî ïîëó÷èë ó÷åíóþ ñòåïåíü, íåïîíÿòíî, ïî÷åìó îí íå íàçûâàåò ñåáÿ áàêàëàâðîì â ñóäåáíîé äîêóìåíòàöèè â Ðå÷è Ïîñïîëèòîé è ïðè îáùåíèè ñ àäðåñàòàìè â Çàïàäíîé Åâðîïå?

Ôèíàíñîâî-àäìèíèñòðàòèâíûé àñïåêò ìîñêîâñêîé äåÿòåëüíîñòè Ïåðâîïå÷àòíèêà Êàê áû òàì íè áûëî, â 1564 ã. ìû çàñòàåì Èâàíà Ôåäîðîâà äüÿêîíîì êðåìëåâñêîãî Ãîñòóíñêîãî ñîáîðà â Ìîñêâå è ðóêîâîäèòåëåì êîëëåêòèâà ìàñòåðîâ-òèïîãðàôùèêîâ, íàïå÷àòàâøèõ ïåðâóþ ðóññêóþ äàòèðîâàííóþ è ïîäïèñàííóþ êíèãó — “Àïîñòîë” 1564 ã. Âîïðîñ î òîì, êîìó ïðèíàäëåæàëà ïåðâàÿ òèïîãðàôèÿ, ðàáîòàâøàÿ â Ìîñêâå ðàíåå, â 50-õ — íà÷àëå 60-õ ãã., òàê íàçûâàåìàÿ “àíîíèìíàÿ”, è ïðèíèìàë ëè ó÷àñòèå â åå äåÿòåëüíîñòè Èâàí Ôåäîðîâ, îñòàåòñÿ îòêðûòûì. Çàòî íåò íèêàêèõ ñîìíåíèé â òîì, íà êîãî ðàáîòàëè ìàñòåðà, èçäàâøèå “Àïîñòîë” 1564 ã.  ïîñëåñëîâèè ê ýòîé êíèãå Èâàí Ôåäîðîâ ÷åòêî óêàçàë, ÷òî èìåííî “áëàãîâåðíûé öàðü ïîâåëåë óñòðîèòü äîì, ãäå ïå÷àòíîìó äåëó óñòðàèâàòüñÿ, è íåùàäíî äàâàë îò ñâîèõ öàðñêèõ ñîêðîâèù äåëàòåëÿì” — Èâàíó Ôåäîðîâó “äà Ïåòðó Òèìîôååâó Ìñòèñëàâöó íà ñîñòàâëåíèå ïå÷àòíîìó äåëó è äëÿ èõ äîâîëüñòâîâàíèÿ, ïîêà íå çàêîí÷àò îíè ñâîå äåëî”. Èçâåñòíî, ÷òî ïîäãîòîâêà íàáîðíîãî ìàòåðèàëà, äîñîê ãðàâþð, èçãîòîâëåíèå ïå÷àòíîãî ñòàíêà, íàáîð è ñàìî ïå÷àòàíèå êíèãè òðåáîâàëî ïðèâëå÷åíèÿ ðåìåñëåííèêîâ ðàçíûõ ñïåöèàëüíîñòåé — îäíèõ íà âðåìåííóþ ðàáîòó (ïëîòíèêè, ëèòåéùèêè, ðåç÷èêè ïî ìåòàëëó, ãðàâåðû ïî äåðåâó è ìåäè), äðóãèõ, 110

ñîáñòâåííî òèïîãðàôùèêî⠗ íà ïîñòîÿííóþ (íàáîðùèêè, òîðåäîðùèêè, íàíîñÿùèå êðàñêó íà íàáîð, áàòûéùèêè, ïðèâîäÿùèå ñòàíîê â äâèæåíèå è äð.). Òàêèì îáðàçîì, ãîñóäàðñòâåííîå ôèíàíñèðîâàíèå ýòîé òèïîãðàôèè îñóùåñòâëÿëîñü ÷åðåç åå ðóêîâîäèòåëÿ Èâàíà Ôåäîðîâà (èëè ÷åðåç îáîèõ íàçâàííûõ â ïðåäèñëîâèè “ìàñòåðîâ ïå÷àòíîãî äåëà”). Ðóêîâîäèòåëü áðàë íà ñåáÿ èíòåëëåêòóàëüíóþ ñòîðîíó äåëà (âûáîð è ðåäàêòèðîâàíèå òåêñòà, íàèáîëåå îòâåòñòâåííûå, êàê ïðåäñòàâëÿåòñÿ, ôóíêöèè õóäîæíèêà êíèãè è õóäîæåñòâåííîãî ðåäàêòîðà), à äëÿ ïðî÷èõ ðàáîò íàíèìàë ìàñòåðîâ, ñàì äîáèâàëñÿ ðåçóëüòàòèâíîñòè èõ îáùåé ðàáîòû è ñàì ñ íèìè ðàññ÷èòûâàëñÿ. Êàê âèäèì, óæå â ìîñêîâñêèé ïåðèîä Ïåðâîïå÷àòíèêó ïðèõîäèëîñü âåñòè è àäìèíèñòðàòèâíóþ, ìîæíî ñêàçàòü, ïðåäïðèíèìàòåëüñêóþ äåÿòåëüíîñòü. Ñëåäóåò çàìåòèòü, ÷òî âíóòðåííÿÿ îðãàíèçàöèÿ òèïîãðàôèé XVII–XVII ââ. èäåàëüíî ñîîòâåòñòâîâàëà òðåáîâàíèÿì ïîçäíåéøåé òåîðèè ìåíåäæìåíòà: ñ îäíîé ñòîðîíû (ïðÿìî ïî Ë. Ô. Óðâèêó), ïåðñîíàë ïîäáèðàëñÿ, èñõîäÿ èç òðåáîâàíèé óæå èçâåñòíîé ñòðóêòóðû, à ñ äðóãîé — åãî ÷èñëåííîñòü íå âûõîäèëà çà ãðàíèöû, çà êîòîðûìè ýôôåêòèâíîå óïðàâëåíèå íåâîçìîæíî. Ïðîéäóò äåñÿòèëåòèÿ, è â íà÷àëå XVII â. â Ðîññèè áóäåò ñîçäàíà ñòàáèëüíàÿ ñòðóêòóðà ãîñóäàðñòâåííîãî (ïîä êîíòðîëåì öåðêâè) êíèãîïå÷àòàíèÿ, ïðè êîòîðîé ãîñóäàðñòâî èìåëî ìîíîïîëèþ íà êíèãîïå÷àòàíèå, åìó ïðèíàäëåæàëè è òèðàæè, è âñå îáîðóäîâàíèå Ïå÷àòíîãî äâîðà. Ýòà ñèñòåìà ïðîäåðæàëàñü ïî÷òè äâà ñòîëåòèÿ (äî óêàçà Åêàòåðèíû II “î âîëüíûõ òèïîãðàôèÿõ”) è â åå ñâåòñêîì óæå âàðèàíòå áûëà ôàêòè÷åñêè âîçîáíîâëåíà ñîâåòñêîé âëàñòüþ. Äî ñèõ ïîð èñòîðèêè êíèãè âèäåëè â òèïîãðàôèè, êîòîðîé ðóêîâîäèë â Ìîñêâå Èâàí Ôåäîðîâ, ïðåäïðèÿòèå òàêîãî æå ãîñóäàðñòâåííîãî òèïà.  òàêîì ñëó÷àå êàê îáúÿñíèòü, ÷òî ÷åðåç òðè ãîäà ïîñëå èçäàíèÿ “Àïîñòîëà” â Ìîñêâå Èâàí Ôåäîðîâ è Ïåòð Ìñòèñëàâåö èçäàþò çà ãðàíèöåé, â Çàáëóäîâå, “Åâàíãåëèå ó÷èòåëüíîå” (1569), ïðè ýòîì, ïî ñëîâàì Å. Ë. Íåìèðîâñêîãî, “øðèôò, ãðàâèðîâàííûå äîñêè çàñòàâîê, êîíöîâîê è áóêâèö ïå÷àòíèêè, êàê èçâåñòíî, ïðèâåçëè èç Ìîñêâû”? Íå áóäåì, îäíàêî òîðîïèòüñÿ è âèäåòü â Ïåðâîïå÷àòíèêå ïðîîáðàç íàøèõ ñîâðåìåííûõ ïðîìûøëåííèêîâ, óñïåøíî ïðèâàòèçèðîâàâøèõ ãîñóäàðñòâåííûå ñðåäñòâà ïðîèçâîäñòâà â õîäå ñâîåãî ïðåîáðàæåíèÿ èç ñîâåòñêèõ ñîâñëóæàùèõ â êîììåðñàíòîâ çàïàäíîãî òèïà. Âíèìàòåëüíîå ÷òåíèå ïîñëåñëîâèÿ ê èçäàíèþ 1564 ã. ïîçâîëÿåò ïðèéòè ê âûâîäó î òîì, ÷òî ïðè Èâàíå IV ñèñòåìà ãîñóäàðñòâåííîãî êíèãîïå÷àòàíèÿ åùå íå áûëà þðèäè÷åñêè îôîðìëåííîé, à “ìàñòåðà 111

ïå÷àòíîãî äåëà” ðàññìàòðèâàëèñü íå êàê ãîñóäàðñòâåííûå ñëóæàùèå, âûïîëíÿþùèå îïðåäåëåííûå ôóíêöèè (òàê áûëî â XVII â. è ïîçæå), íî êàê ðåìåñëåííèêè, ðàáîòàâøèå çà âîçíàãðàæäåíèå (“óïîêîåíèå”). Ñêîðåå âñåãî þðèäè÷åñêè îíè ïðèðàâíèâàëèñü, íàïðèìåð, ê àðõèòåêòîðó, ñòðîèòåëþ ãîðîäà, ñîäåðæàíèå è âîçíàãðàæäåíèå êîòîðîìó îïðåäåëåíû â ñòàòüå 96 “Ðóññêîé ïðàâäû”. Êàê àðõèòåêòîð îñòàâëÿë çàêàç÷èêó ïîñòðîéêó, íî ñîõðàíÿë ïðàâî íà “ñåêðåòû” ñâîåé ïðîôåññèè è èñïîëüçîâàííûå âî âðåìÿ ñòðîéêè èíñòðóìåíòû è îáîðóäîâàíèå, òàê è ïåðâûå ìîñêîâñêèå òèïîãðàôû ñ÷èòàëè ñâîåé ñîáñòâåííîñòüþ îáîðóäîâàíèå òèïîãðàôèè, öàðþ æå ïðèíàäëåæàëè òèðàæè èõ êíèã è, ðàçóìååòñÿ, ïðåäîñòàâëåííîå èì äëÿ òèïîãðàôèè ïîìåùåíèå. Òàêîé ñîöèàëüíûé è èìóùåñòâåííûé ñòàòóñ ìîñêîâñêèõ “ìàñòåðîâ ïå÷àòíîãî äåëà” îáëåã÷èë èì, êàê ìîæíî äîãàäûâàòüñÿ, ýìèãðàöèþ â Ëèòâó â 1566 ã. Âïðî÷åì, ñóäÿ ïî ïðîçâèùó, Ïåòð Ìñòèñëàâåö áûë ðîäîì èç Ìñòèñëàâëÿ â Áåëîðóññèè, ñëåäîâàòåëüíî, âîçâðàùàëñÿ íà ðîäèíó, à ýìèãðèðîâàë òîëüêî Èâàí Ôåäîðîâ.

Ýìèãðàöèè â Ëèòâó êàê ïåðåõîä ñî ñëóæáû ìîñêîâñêîìó öàðþ íà ñëóæáó ëèòîâñêîìó âåëüìîæå Âîïðîñ îá ýìèãðàöèè Ïåðâîïå÷àòíèêà è åãî ïîìîùíèêà — îäèí èç ñàìûõ îñòðûõ.  ôàíòàçèè èññëåäîâàòåëåé è àâòîðîâ íàó÷íî-ïîïóëÿðíûõ áðîøþð âîçíèêàëè ðàçíîîáðàçíåéøèå êàðòèíû — îò îò÷àÿííîãî áåãñòâà Èâàíà Ôåäîðîâà èç òèïîãðàôèè, ïîäîææåííîé ïåðåïèñ÷èêàìè êíèã (Â. Ñ. Ñîïèêîâ, Ï. Í. Ïîëåâîé è äð.), äî “êîìàíäèðîâàíèÿ” òèïîãðàôîâ Èâàíîì IV â Âåëèêîå êíÿæåñòâî Ëèòîâñêîå äëÿ ïîääåðæêè òàì ïðàâîñëàâèÿ ïåðåä îêîí÷àòåëüíûì îáúåäèíåíèåì ýòîãî ãîñóäàðñòâà ñ êàòîëè÷åñêîé Ïîëüøåé (Ì. Í. Òèõîìèðîâ). Ñàì Ïåðâîïå÷àòíèê â ïîñëåñëîâèè ê ëüâîâñêîìó “Àïîñòîëó” 1574 ã. íàçâàë â êà÷åñòâå ïðè÷èíû îòúåçäà ïðåñëåäîâàíèÿ “çëîíðàâíûõ è íåíàó÷åííûõ, è íåèñêóñíûõ â ðàçóìå” ëþäåé èç “íà÷àëüíèêîâ, ñâÿùåííîíà÷àëüíèêîâ è ó÷èòåëåé”, êîòîðûå îáâèíèëè òèïîãðàôîâ ⠓åðåñè”; ýòî îáâèíåíèå èõ “îò çåìëè è îòå÷åñòâà èçãíàëî” è “â èíûå ñòðàíû íåçíàêîìûå ïåðåñåëèëî”. Ñëåäóåò äóìàòü, ÷òî, ïîä÷åðêèâàÿ ìîòèâ ïðåñëåäîâàíèé, Èâàí Ôåäîðîâ ñòðåìèëñÿ íåéòðàëèçîâàòü îáâèíåíèÿ â èçìåíå ñâîåìó “îòå÷åñòâó”: âåäü îí ýìèãðèðîâàë â ñòðàíó, íàõîäÿùóþñÿ ñ Ìîñêîâñêèì ãîñóäàðñòâîì â ñîñòîÿíèè âîéíû, à åãî ñëåäóþùèé ïîñëå öàðÿ çàêàç÷èê è ïîêðîâèòåëü “íàèâûñøèé ãåòìàí” Âåëèêîãî êíÿæåñòâà Ëèòîâñêîãî Ãðèãîðèé Õîäêåâè÷ êîìàíäîâàë âîéñêîì, ðàçáèâøèì 26 ÿíâàðÿ 1564 ã. (ò. å. çà äâà ãîäà äî ýìèãðàöèè 112

Èâàíà Ôåäîðîâà) ðóññêèå âîéñêà íà ðåêå Óëå. Åñëè Å. Ë. Íåìèðîâñêèé ïðàâ è â äâóõ èç øåñòè “ìîñêâèòèíàõ”-èììèãðàíòàõ “Èâàíå” è “Èâàíêå”, êîòîðûì â 1566 ã. ïîëüñêèé êîðîëü Ñèãèçìóíä-Àâãóñò ïðèêàçàë âûäàòü ïî äâà çîëîòûõ (ñòîëüêî ñòîèëà êîðîâà), ñëåäóåò âèäåòü Ïåðâîïå÷àòíèêà è åãî ñûíà Èâàíà, òî âûõîäèò, ÷òî ýòîò ðóññêèé ïàòðèîò ïðèíÿë âîçíàãðàæäåíèå çà òî, ÷òî ïîêèíóë ðîäèíó. Âïðî÷åì, è ñàì îí ñîîáùàåò â ïîñëåñëîâèè ê Ëüâîâñêîìó “Àïîñòîëó” 1574 ã.: “Ïðèíÿëè íàñ ëþáåçíî áëàãî÷åñòèâûé (òàê!) ãîñóäàðü Æèêãèìîíò Àâãóñò, êîðîëü ïîëüñêèé <...> ñî âñåìè ïàíàìè ðàäû ñâîåé”. Êàê òóò íå âñïîìíèòü òó ïîääåðæêó, êîòîðóþ ïîëó÷àëè íà Çàïàäå âî âðåìÿ “õîëîäíîé âîéíû” ýìèãðàíòû èç Ñîâåòñêîãî Ñîþçà? Âñêîðå ìîñêîâñêèõ âûõîäöåâ ïðèþòèë ãåòìàí Ãðèãîðèé Õîäêåâè÷, â èìåíèè êîòîðîãî, Çàáëóäîâå, îíè îáîðóäîâàëè òèïîãðàôèþ. Î ñëóæáå Õîäêåâè÷ó Èâàí Ôåäîðîâ ïèøåò â ïîñëåñëîâèþ ê ëüâîâñêîìó “Àïîñòîëó” ïî÷òè â òàêèõ æå âûðàæåíèÿ, êàê è î ñâîåé ñëóæáå öàðþ: ãåòìàí “ïðèíÿë íàñ ëþáåçíî ê ñâîåé áëàãîóòåøíîé ëþáâè è ïîêîèë íàñ íåìàëîå âðåìÿ, è âñÿêèì íàøèì òåëåñíûì ïîòðåáíîñòÿì óäîâëåòâîðÿë”. Êàçàëîñü áû, Ïåðâîïå÷àòíèê ïðîñòî ïîìåíÿë ïîêðîâèòåëÿ è çàêàç÷èêà. Íåò, òóò âîçíèêàåò íîâîå îáñòîÿòåëüñòâî. Èâàí Ôåäîðîâ ïðîäîëæàåò: “Îäíàêî è ýòîãî áûëî åìó ìàëî, ÷òî òàê óñòðîèë íàñ, íî è ñåëî íåìàëîå ïîäàðèë íà ïðîæèâàíèå ìîå”.  êîíöå 80-õ ãîäîâ XX â. Î. Ìàöþê íàøåë äîêóìåíò, ñâèäåòåëüñòâóþùèé, ÷òî ýòî èìåíèå, ñåëî Ìèçþêîâî (äåéñòâèòåëüíî íåìàëîå: 200 äâîðîâ), ðàñïîëàãàëîñü â ñîâðåìåííîé Óêðàèíå, íà Âèííèò÷èíå. Ðóññêèé Ïåðâîïå÷àòíèê â íåì ñàì “ïîñåëèëñÿ, à ïîñêîëüêó íåïðàâäû ìíîãèå ó÷èíèë ìèçþêîâöàì, òî ïåðååõàë â äðóãîå ìåñòî”. Î. Ìàöþê ïîëàãàåò, ÷òî è ïîñëå îòúåçäà íîâîãî õîçÿèíà “èìåíèå” (÷èòàé: çåìëÿ è êðåñòüÿíå) îñòàëîñü çà íèì. Èâàí Ôåäîðî⠓îáèæàë” ìèçþêîâöåâ, ïîòîìó ÷òî âûíóæäåí áûë âûáèâàòü èç íèõ ñðåäñòâà äëÿ ôèíàíñèðîâàíèÿ òèïîãðàôèè: èçâåñòíî, ÷òî ãåòìàí Õîäêåâè÷, ñèëüíî ïîòðàòèâøèéñÿ íà âîéíó ñ Ðîññèåé, èìåííî òîãäà çàëåç â äîëãè; ïîñêîëüêó â ñâîáîäíûõ äåíüãàõ áûë íåäîñòàòîê, îí è ïðåäïî÷åë “óäîâëåòâîðÿòü” òèïîãðàôà çà ñ÷åò ñâîèõ êðåïîñòíûõ. Íàä ïåðâûì çàáëóäîâñêèì èçäàíèåì, “Ó÷èòåëüíûì Åâàíãåëèåì” (1569), Èâàí Ôåäîðîâ è Ïåòð Ìñòèñëàâåö ðàáîòàëè âìåñòå, çàòåì ïîìîùíèê Ïåðâîïå÷àòíèêà âìåñòå ñ ÷àñòüþ âûâåçåííîãî èç Ìîñêâû îáîðóäîâàíèÿ ïåðåáðàëñÿ â Âèëüíî (òåïåðü Âèëüíþñ), ïîýòîìó âòîðîå è ïîñëåäíåå çàáëóäîâñêîå èçäàíèå, “Ïñàëòûðü” ñ “×àñîñëîâöåì” (1570), Èâàí Ôåäîðîâ íàïå÷àòàë óæå îäèí. Èññëåäîâàòåëè-êíè113

ãîâåäû îáíàðóæèëè âî âòîðîé êíèãå íå âûïðàâëåííûå òèïîãðàôñêèå îøèáêè, ÷òî âîîáùå-òî äëÿ Ïåðâîïå÷àòíèêà íåñâîéñòâåííî. Âèäèìî, ïå÷àòàíèå êíèãè çàêàí÷èâàëîñü, êîãäà òèïîãðàô óæå çíàë, ÷òî ãåòìàí Õîäêåâè÷ ïåðåäóìàë ôèíàíñèðîâàòü ïîñëåäóþùèå èçäàíèÿ. Ãåòìàí, êàê ðàññêàçûâàåò Èâàí Ôåäîðîâ â ïîñëåñëîâèè ê ëüâîâñêîìó “Àïîñòîëó” 1574 ã., ïðåäëîæèë åìó âåðíóòüñÿ â ïîäàðåííîå ðàíåå ïîìåñòüå. Òèïîãðàô áóäòî áû îòâåòèë åìó ïðîñëàâëåííîé â ëèòåðàòóðå î Ïåðâîïå÷àòíèêå ôðàçîé: “Íå ãîäèòñÿ ìíå ïëóãîì èëè ïîñåâîì ñåìÿí æèçíü ñâîþ ñîêðàùàòü, èáî èìåþ âìåñòî ïëóãà ìàñòåðñòâî ñâîå ðó÷íîå, êîòîðûì âìåñòî æèòíûõ ñåìÿí äóõîâíûå ñåìåíà íàäëåæèò ìíå ïî âñåëåííîé ðàññåèâàòü è âñåì ïî ÷èíó ðàçäàâàòü äóõîâíóþ ñèþ ïèùó”. Èíûìè ñëîâàìè, ðàäè òèïîãðàôñêîãî ðåìåñëà Èâàí Ôåäîðîâ îòêàçàëñÿ îò æèçíè ìåëêîãî øëÿõòè÷à, îáÿçàííîãî, ìåæäó ïðî÷èì, ïî ïðèêàçó ìàãíàòà âûñòóïàòü â ïîõîä — â òîì ÷èñëå è ïðîòèâ ñâîåé ïðåæíåé îò÷èçíû, Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà. Îäíàêî ëåãêî äîãàäàòüñÿ è î ïîäñïóäíîé ïðè÷èíå îòêàçà ðóññêîãî âûõîäöà îò ëåñòíîãî ïðåäëîæåíèÿ ëèòîâñêîãî âåëüìîæè. Íå áóäåì çàáûâàòü, ÷òî Ïåðâîïå÷àòíèêó óäàëîñü âûðâàòüñÿ èç ôîðìèðîâàâøåéñÿ òîãäà èìïåðèè Èâàíà Ãðîçíîãî, ñòðàøíîãî òîòàëèòàðíîãî ãîñóäàðñòâà, íåäàðîì æå íàçâàííîãî äðóãèì ðóññêèì ýìèãðàíòîì, êíÿçåì Àíäðååì Êóðáñêèì, “àäîâîé òâåðäûíåé”. Ðóññêîìó òàëàíòó çàõîòåëîñü âäîõíóòü ïîëíîé ãðóäüþ âîëüíûé âîçäóõ ñâîáîäíîãî ïðåäïðèíèìàòåëüñòâà, ïîðàáîòàòü, íàêîíåö, íå íà áîãàòîãî ôåîäàëà, à íà ñåáÿ. È îí íàïðàâèëñÿ âî Ëüâîâ, ãîðîä, êîòîðûé òîãäà, âî âòîðîé ïîëîâèíå XVI â., îòíþäü íå áûë èäåàëüíûì ìåñòîì äëÿ îñóùåñòâëåíèÿ òàêîé ìå÷òû.

Âîëüíûé õóäîæíèê â òèñêàõ öåõîâîé ñòðóêòóðû Ëüâîâ, ïîñòðîåííûé êíÿçåì Äàíèëîé Ãàëèöêèì, äàâíî óæå ñòàë îïëîòîì êàòîëèöèçìà íà çàïàäíîóêðàèíñêèõ çåìëÿõ.  ýòîì ãîðîäå, çàñåëåííîì òîãäà ïîëÿêàìè, áûñòðî îïîëÿ÷èâøèìèñÿ íåìöàìè-êîëîíèñòàìè è àðìÿíàìè, ïðàâîñëàâíûõ óêðàèíöåâ âûòåñíèëè â ñâîåîáðàçíîå ãåòòî, ðàéîí óëèöû Ðóññêîé, îñíîâíàÿ æå èõ ìàññà æèëà çà ñòåíàìè ãîðîäà, çà ýòîé ñâîåîáðàçíîé “÷åðòîé îñåäëîñòè”, â ïðåäìåñòüÿõ, ãäå è áûë âûíóæäåí ïîñåëèòüñÿ â 1572 ã. Èâàí Ôåäîðîâ. Ðåìåñëåííèêè ãîðîäà áûëè îáúåäèíåíû â öåõè, êóäà ïðàâîñëàâíûå ïðîáèâàëèñü ñ áîëüøèì òðóäîì, äîáèâàÿñü äëÿ ýòîãî ñïåöèàëüíûõ êîðîëåâñêèõ ïðèâèëåãèé, îäíà èç êîòîðûõ áûëà âûäàíà Ñèãèçìóíäîì-Àâãóñòîì êàê ðàç â ãîä ïðèåçäà ðóññêîãî òèïîãðàôà. Îäíàêî åìó ñðàçó æå ïðèøëîñü ñòîëêíóòüñÿ íå òîëüêî ñ ðåëèãèîçíîé (è ýòíè÷åñ114

êîé) äèñêðèìèíàöèåé, íî è ñ êîñíîñòüþ çàïàäíîåâðîïåéñêîé öåõîâîé ñèñòåìû, ïðèíöèïèàëüíî ðàññ÷èòàííîé íå òîëüêî íà îáåñïå÷åíèå çà ÷ëåíàìè öåõîâ àáñîëþòíîé ìîíîïîëèè, íî è íà ìåëî÷íóþ ðåãëàìåíòàöèþ êàê ïðîèçâîäñòâà, òàê è ñáûòà èçäåëèé. Íà ñ÷àñòüå ðóññêîãî ïðèøåëüöà, ãåíèàëüíûé Èîãàíí Ãóòåíáåðã èçîáðåë êíèãîïå÷àòàíèå âî âðåìåíà, êîãäà ïðîöåññ ôîðìèðîâàíèÿ öåõîâîé ñòðóêòóðû â ãîðîäàõ Çàïàäíîé Åâðîïû çàâåðøèëñÿ, è ìàñòåðà-òèïîãðàôû òàê è îñòàëèñü òàì “âîëüíûìè õóäîæíèêàìè”, âðåìÿ îò âðåìåíè, êàê è íàø Èâàí Ôåäîðîâ, íàíèìàâøèìèñÿ ê ñâåòñêèì ôåîäàëàì èëè êíÿçüÿì öåðêâè. Íî õîòÿ Ïåðâîïå÷àòíèê è èçáåæàë ðàçîðèòåëüíîé ïðîöåäóðû ïðèåìà â öåõ, åìó ïðèøëîñü âûäåðæàòü òÿæáó ñ öåõîì ñòîëÿðîâ. Êîãäà äëÿ óñòðîéñòâà íîâîé òèïîãðàôèè ïðèøåëüöó ïîíàäîáèëñÿ íîâûé ñòàí, íàáîðíûå êàññû, ïþïèòð è ïðî÷èå èçäåëèÿ èç äåðåâà, îí ïîïðîáîâàë, êàê äåëàë ýòî â Ìîñêâå, íàíÿòü ñåáå íà ñëóæáó ñòîëÿðà. Âûÿñíèëîñü, ÷òî îí íå èìååò íà ýòî ïðàâà, êàê íå èìååò ïðàâà è ñàì âûïîëíèòü íåîáõîäèìûå ñòîëÿðíûå ðàáîòû. Áîëåå òîãî, êîãäà îðãàí ñàìîóïðàâëåíèÿ — ãîðîäñêàÿ Ðàäà ñïåöèàëüíûì ðåøåíèåì ïîçâîëèëà Èâàíó Ôåäîðîâó íàíÿòü ïîäìàñòåðüå ó ëüâîâñêèõ ñòîëÿðîâ, íèêòî èç íèõ íà ýòî íå ñîãëàñèëñÿ. Ïûòàÿñü ðàçðåøèòü òóïèêîâóþ ñèòóàöèþ, Ðàäà ïî÷òè ÷åðåç ãîä ðàçðåøèëà òèïîãðàôó ïðèâåçòè âî Ëüâî⠓îïûòíîãî ïîäìàñòåðüå ñòîëÿðñêîãî ðåìåñëà”, ïðåäñòàâèòü åãî öåõó, ÷òîáû òîò íàçíà÷èë äëÿ íåãî ìàñòåðà, è òîëüêî òîãäà “ïðè ïîñðåäíè÷åñòâå òîãî ìàñòåðà îíè äîëæíû óñòóïèòü èëè ïî-ïðèÿòåëüñêè çàíÿòü ýòîãî ïîäìàñòåðüå óïîìÿíóòîìó òèïîãðàôó Èâàíó”, äà è òî “òîëüêî íà ïîëãîäà”. Áûëè è äðóãèå îãðàíè÷åíèÿ, îäíàêî è ýòî ðåøåíèå ëüâîâñêèå ñòîëÿðû îïðîòåñòîâàëè, óñìîòðåâ â íåì “íàðóøåíèå ñâîèõ ïðàâ è ïðèâèëåãèé”. Ïåðåä íîâîèñïå÷åííûì êîììåðñàíòîì âñòàëà è êóäà áîëåå ñåðüåçíàÿ ïðîáëåìà — ôèíàíñèðîâàíèÿ èçäàíèé. Äëÿ òîãî ÷òîáû çàïóñòèòü êíèãó â ïðîèçâîäñòâî, íåîáõîäèì áûë çíà÷èòåëüíûé êàïèòàë — íà çàêóïêó áóìàãè, â ïåðâóþ î÷åðåäü. Òåïåðü Ïåðâîïå÷àòíèê óæå íå ìîã ïåðåëîæèòü ýòó çàáîòó íà õîçÿèíà è çàêàç÷èêà, ïðèøëîñü, ãîâîðÿ ñîâðåìåííûì ÿçûêîì, èñêàòü ñïîíñîðîâ. Âîò êàê ðàññêàçàë îá ýòîì îí ñàì â ïîñëåñëîâèè ê ëüâîâñêîìó “Àïîñòîëó”: “È îááåãàë ÿ ìíîãîêðàòíî áîãàòûõ è áëàãîðîäíûõ â ìèðó, ïîìîùè ïðîñÿ îò íèõ, è ïîêëîíû òâîðèë èì íà êîëåíÿõ, è ïðèïàäàÿ ê çåìëå, îò âñåãî ñåðäöà, êàïàþùèìè ñëåçàìè ìîèìè íîãè èõ îáìûâàë. <...> È ïëàêàë ÿ ïðåãîðüêèìè ñëåçàìè, ÷òî íå ïîëó÷èë íèêîãî, êòî áû ñìèëîñåðäèëñÿ íàäî ìíîé èëè ïîìîã áû ìíå, íå òîëüêî â ðóññêîì íàðîäå, íî è ó ãðåêîâ íå 115

îáðåë ÿ ìèëîñòè”. Çà ýòèìè ïàòåòè÷åñêèìè ôðàçàìè ñòîÿò ðåàëüíûå ôàêòû. Ïîñêîëüêó Èâàí Ôåäîðîâ ñîáèðàëñÿ ïå÷àòàòü “Àïîñòîë” (“Äåÿíèÿ àïîñòîëî┠è èõ “Ïîñëàíèÿ”), îí ðàññ÷èòûâàë íà ýòî áîãîóãîäíîå äåëî ïîëó÷èòü ïîæåðòâîâàíèÿ îò ïðàâîñëàâíûõ ìàãíàòîâ, ÷òî íå óäàëîñü. Íå äàë åìó äåíåã è ñêàçî÷íî áîãàòûé ãðå÷åñêèé êóïåö Êîíñòàíòèí Êîðíÿêò, ñòðîèâøèé òîãäà ñåáå äâîðåö íà öåíòðàëüíîé ïëîùàäè Ëüâîâà. Ñðåäñòâà ïîñòóïèëè îò èíûõ, íåçíàòíûõ ëüâîâÿí: “Íî ìàëûå íåêèå â èåðåéñêîì ÷èíå, èíûå æå íåñëàâíûå â ìèðó íàøëèñü, ïîìîùü ïîäàâàÿ”. Èññëåäîâàòåëè âèäÿò â óïîìÿíóòûõ òóò öåðêîâíîñëóæèòåëÿõ, â ïåðâóþ î÷åðåäü îòöà Ëåîíòèÿ, íàñòîÿòåëÿ Îíóôðèåâñêîãî ìîíàñòûðÿ, êîòîðûé ÷åðåç äåñÿòü ëåò, â 1585 ã., ïðèçíàëñÿ ïðèõîæàíàì, ÷òî áåç èõ âîëè 80 çîëîòûõ öåðêîâíûõ “äàë ðàíåå ïîêîéíèêó Èâàíó-äðóêàðþ <...> íà Àïîñòîëû”. Îñíîâíóþ æå ñóììó, 700 çîëîòûõ, çàíÿë òèïîãðàôó ëüâîâñêèé ðåìåñëåííèê Ñåìåí Ñåäëÿð. Äåíüãè ýòî áûëè áîëüøèå, çà 700 çîëîòûõ ìîæíî áûëî êóïèòü êàìåííûé äîì â öåíòðå Ëüâîâà, íà ïëîùàäè Ðûíîê.  1574 ã., â ïîñëåñëîâèè ê óæå ãîòîâîé êíèãå, òèïîãðàô âûðàçèë óâåðåííîñòü, ÷òî íå òîëüêî Áîã âîçíàãðàäèò ýòèõ äîáðûõ ëþäåé, íî è ñàì îí âåðíåò èì äîëãè: “Îäíàêî ÿ çíàþ, ÷òî íà ýòîì ñâåòå èõ äîëãè èì âîçâðàòÿòñÿ”. Ìåæäó òåì, ñ ýòèìè ñâîèìè çàèìîäàâöàìè Èâàíó Ôåäîðîâó ðàñïëàòèòüñÿ òàê è íå óäàëîñü. Ñòàëî áûòü, åñëè ñ òî÷êè çðåíèÿ òèïîãðàôñêîãî èñêóññòâà ïåðâàÿ óêðàèíñêàÿ ïå÷àòíàÿ êíèãà îêàçàëàñü øåäåâðîì, òî ïî ñâîèì ôèíàíñîâûì ðåçóëüòàòàì ïåðâûé îïûò èçäàíèÿ ìîñêîâñêèì âûõîäöåì êíèãè íà ñâîé ñòðàõ è ðèñê ïðîâàëèëñÿ. Ïðè÷èíû ôèíàíñîâîãî íåóñïåõà êîðåíèëèñü êàê â ñïåöèôèêå òîãäàøíåé èçäàòåëüñêîé äåÿòåëüíîñòè, òàê è â ñâîåîáðàçèè æèçíåííîé ïîçèöèè ñàìîãî èçäàòåëÿ.

Ïðè÷èíû ôèíàíñîâîé íåóäà÷è ëüâîâñêîãî “Àïîñòîëà” 1574 ã. Ëüâîâñêèé “Àïîñòîë”, ïåðâåíöà ñâîåé ñàìîñòîÿòåëüíîé ïðåäïðèíèìàòåëüñêîé äåÿòåëüíîñòè, Èâàí Ôåäîðîâ ïå÷àòàë ïî÷òè ãîä — ñ 25 ôåâðàëÿ 1573 ã. ïî 15 ôåâðàëÿ 1574 ã. Íà êîíåö XX â. áûëî èçâåñòíî îêîëî ñòà ñîõðàíèâøèõñÿ ýêçåìïëÿðîâ ýòîé êíèãè, à ýòî îçíà÷àåò, ÷òî åå òèðàæ ñîñòàâèë íå ìåíåå òûñÿ÷è ýêçåìïëÿðîâ. Êíèãè òîãäà áûëè î÷åíü äîðîãè, è, êàçàëîñü áû, â ðóêàõ òèïîãðàôà ñðàçó æå ñîñðåäîòî÷èëîñü ñîëèäíîå ñîñòîÿíèå. Ê òîìó æå â 1574 ã. âûøëà è ìàëåíüêàÿ, â âîñüìóøêó, “Àçáóêà”, à òàêèå ó÷åáíûå êíèãè âñåãäà ïå÷àòàëèñü îãðîìíûìè òèðàæàìè è ïðèíîñèëè çíà÷èòåëüíûé äîõîä. Êàçàëîñü áû, Èâàí Ôåäîðîâ ìîã íå òîëüêî îïðàâäàòü çàòðàòû íà èçãîòîâëåíèå îáî116

ðóäîâàíèÿ, áóìàãó, ïå÷àòàíèå, ñîäåðæàíèå ñâîåé ñåìüè, ïîìîùíèêîâ, ó÷åíèêîâ è îòäàòü äîëãè, íî è ñîñðåäîòî÷èòü äîñòàòî÷íûé êàïèòàë äëÿ èçäàíèÿ ñëåäóþùåé áîëüøîé êíèãè. Ýòîãî, îäíàêî, íå ïðîèçîøëî. Ïî÷åìó? Ïðè÷èí ôèíàíñîâîé íåóäà÷è “Àïîñòîëà” áûëî íåñêîëüêî. Ïåðâàÿ, ïî-âèäèìîìó, áûëà ñâÿçàíà ñ ñóùåñòâîâàíèåì â Ëüâîâå ñðåäíåâåêîâîé ñèñòåìû öåõîâ. Óæå óñòðîéñòâî òèïîãðàôèè â Ëüâîâå áûëî îìðà÷åíî, êàê óæå óïîìèíàëîñü, òÿæáîé ñ ìåñòíûì ñòîëÿðíûì öåõîì, à çàâåðøèâ ïå÷àòàíèå, Èâàí Ôåäîðîâ äîëæåí áûë ñäàòüñÿ íà ìèëîñòü ëüâîâñêèõ ïåðåïëåò÷èêîâ. Ñòàðîïå÷àòíàÿ êíèãà ñòàíîâèëàñü òîâàðîì òîëüêî ïîñëå ïåðåïëåòåíèÿ åå, à ýòî áûë íå ñåãîäíÿøíèé ñðàâíèòåëüíî äåøåâûé ïðîöåññ, à îäåâàíèå ñøèòûõ áóìàæíûõ òåòðàäåé â äîñêè, îêëååííûå òèñíåíîé êîæåé è ñíàáæåííûå ìåäíûìè, õóäîæåñòâåííîé ðàáîòû, çàñòåæêàìè, óãîëüíèêàìè è “æóêîâèíàìè”. È ïðîáëåìà áûëà íå òîëüêî â òîì, ÷òî íà ïåðåïëåòåíèå îòïå÷àòàííîãî òèðàæà ïðèõîäèëîñü îòâëåêàòü çíà÷èòåëüíûå ñðåäñòâà, íî è â òîì, ÷òî ñàì òèïîãðàô, âîïðåêè ñâîåìó îáûêíîâåíèþ, íå ìîã óäåøåâèòü åãî, âëîæèâ ñâîé òàëàíò è ñîáñòâåííûé òðóä. Îäíàêî ñî âðåìåíåì Ïåðâîïå÷àòíèê íàøåë ðåøåíèå, ïîçâîëÿþùåå åñëè íå íåéòðàëèçîâàòü, òî îñëàáèòü åãî çàâèñèìîñòü îò ëüâîâñêèõ ïåðåïëåò÷èêîâ: îí îòäàë ó÷èòüñÿ ïåðåïëåòíîìó ìàñòåðñòâó ñòàðøåãî ñûíà Èâàíà, èíûìè ñëîâàìè, ïîñòóïèë òàê æå, êàê è ñîâðåìåííûé ïðåäñòàâèòåëü “ìàëîãî áèçíåñà”, ñàæàþùèé ê êîìïüþòåðó â êà÷åñòâå áóõãàëòåðà ñîáñòâåííóþ ñóïðóãó. Îäíàêî êîíå÷íûé ïðîäóêò òðóäà òèïîãðàôîâ íàäî áûëî íå òîëüêî ïåðåïëåñòè, íî è ïðîäàòü — ëèøü ïîñëå ýòèõ îïåðàöèé âëîæåííûé â êíèãè êàïèòàë ìîã ïðèíåñòè ïðèáûëü. Ñêîëüêî-íèáóäü ðàçâèòîé êíèãîòîðãîâîé ñåòè â Âîñòî÷íîé Åâðîïå òîãäà íå ñóùåñòâîâàëî. Âî Ëüâîâå áûëà êíèæíàÿ ëàâêà, íî åñëè áû “Àïîñòîë” ðåàëèçîâûâàëñÿ òîëüêî ÷åðåç íåå, òèðàæ ðàçîøåëñÿ áû ãäå-òî ê êîíöó ñëåäóþùåãî âåêà. Ïîýòîìó Ïåðâîïå÷àòíèê ÷àñòü òèðàæà îòäàë, èñïîëüçóÿ ñîâðåìåííîå âûðàæåíèå, “íà êîìèññèþ”, ðàçëè÷íûì êóïöàì (ñ íåêîòîðûìè èç íèõ åìó âïîñëåäñòâèè ïðèøëîñü ñóäèòüñÿ, ïûòàÿñü ëèáî ïîëó÷èòü äåíüãè, ëèáî âåðíóòü êíèãè). Îäíàêî äàæå äîáðîñîâåñòíûå êîìèññèîíåðû ÷àñòî íå ìîãëè âåðíóòü ïëàòó çà âçÿòûå â äîëã êíèãè â ïðèåìëåìûé äëÿ òèïîãðàôà ñðîê: “Àïîñòîë” ïðîäàâàëñÿ è â Êèåâå, è â Ìîñêâå, è íà Áàëêàíàõ. Îãðîìíûå ðàññòîÿíèÿ, êîòîðûå äîëæíû áûëè ïðåîäîëåâàòü êíèãè, óïàêîâàííûå äëÿ ñîõðàííîñòè, ïî òîãäàøíåìó îáûêíîâåíèþ, â äóáîâûå áî÷êè, ñóùåñòâåííî óäëèíÿëè ñðîê îáîðîòà ïåðâîíà÷àëüíîãî êàïèòàëà. Òåì âðåìåíåì Ïåðâîïå÷àòíèê âûíóæäåí áûë “çàïèñàòü” 700 çîëîòûõ, ïîëó÷åííûõ îò ãëàâíîãî çàèìîäàâöà, Ñåíüêà Ñåäëÿðà, “íà âñåì 117

ñâîåì äâèæèìîì èìóùåñòâå, ÷òî ñîñòîèò èç åãî ðóññêèõ êíèã, à òàêæå èç òèïîãðàôèè è îáîðóäîâàíèÿ, êîòîðûå îí èìååò òóò â Ëüâîâå”. Âñå ýòî ïåðåõîäèëî â ñîáñòâåííîñòü êðåäèòîðà, åñëè Èâàí Ôåäîðîâ íå âîçâðàòèò äîë㠓íà áëèæàéøèé ïðàçäíèê Ðîæäåñòâà Ãîñïîäíåãî”, ò. å. äî 25 äåêàáðÿ 1574 ã. Øàíñîâ ñîáðàòü äåíüãè ê ýòîìó ñðîêó, à òåì áîëåå íàéòè êàïèòàë äëÿ ïîñëåäóþùèõ èçäàíèé ó Ïåðâîïå÷àòíèêà íå áûëî. Åãî ïðåäïðèÿòèå áûëî îáðå÷åíî.

“Òèïîãðàô è ñëóæåáíèê” êíÿçÿ Êîíñòàíòèíà Îñòðîæñêîãî Äëÿ òîãî ÷òîáû ïðîäîëæèòü çàíÿòèÿ ëþáèìûì äåëîì, Èâàí Ôåäîðîâ âûíóæäåí áûë ñíîâà ïîéòè íà ñëóæáó — íà ñåé ðàç ê ìîãóùåñòâåííîìó óêðàèíñêîìó ìàãíàòó êíÿçþ Âàñèëèþ-Êîíñòàíòèíó Îñòðîæñêîìó. Êíÿçþ, îäíîìó èç ïîñëåäíèõ ïðàâîñëàâíûõ àðèñòîêðàòîâ â Óêðàèíå, ïîòðåáîâàëñÿ êâàëèôèöèðîâàííûé òèïîãðàô äëÿ ïðîåêòà âåñüìà ïðåñòèæíîãî — ïåðâîãî ïîëíîãî èçäàíèÿ Áèáëèè íà öåðêîâíîñëàâÿíñêîì ÿçûêå.  îòëè÷èå îò ïðåæíèõ ñâîèõ èçäàíèé Ïåðâîïå÷àòíèê äîëæåí áûë îáåñïå÷èâàòü òîëüêî òåõíè÷åñêóþ è õóäîæåñòâåííóþ ñòîðîíû ýòîãî ãðàíäèîçíîãî íà÷èíàíèÿ, ïîäáîð æå è ðåäàêòèðîâàíèå òåêñòîâ áûëî ïîðó÷åíî ÷ëåíàì òàê íàçûâàåìîé Îñòðîæñêîé àêàäåìèè — ó÷åíîãî êðóæêà îáðàçîâàííûõ óêðàèíöåâ, áåëîðóñîâ è ãðåêîâ, ñîáðàâøèõñÿ ïðè îñíîâàííîé êíÿçåì â Îñòðîãå øêîëå. Ðåçóëüòàò èõ ñîâìåñòíûõ óñèëèé îïðàâäàë ùåäðûå çàòðàòû êíÿçÿ Îñòðîæñêîãî: âûøåäøàÿ èç ïå÷àòè â 1581 ã. “Îñòðîæñêàÿ áèáëèÿ” — ïðèçíàííûé øåäåâð êèðèëëè÷åñêîãî êíèãîïå÷àòàíèÿ, à íåêîòîðûå çàïàäíîåâðîïåéñêèå êíèãîâåäû XX â. ñ÷èòàëè åå ëó÷øèì ïå÷àòíûì èçäàíèåì âñåõ âðåìåí è íàðîäîâ.  òèïîãðàôèè, óñòðîåííîé â Îñòðîãå íåïîäàëåêó îò êíÿæåñêîãî çàìêà, Èâàí Ôåäîðîâ, ïîìèìî Áèáëèè, íàïå÷àòàë “Àçáóêó” äëÿ îáó÷åíèÿ öåðêîâíîñëàâÿíñêîìó è ãðå÷åñêîìó ÿçûêàì (1578), “Ïñàëòûðü è Íîâûé Çàâåò” (1580), óêàçàòåëü ê Íîâîìó Çàâåòó, ñîñòàâëåííûé Òèìîôååì Ìèõàéëîâè÷åì, ÷ëåíîì Îñòðîæñêîé àêàäåìèè (1580), à òàêæå ëèñòîâêó ñ òåêñòîì “Õðîíîëîãèè” Àíäðåÿ Ðûìøè (1581), ïåðâîå ó âîñòî÷íûõ ñëàâÿí îòäåëüíîå èçäàíèå ñòèõîòâîðíîãî ïðîèçâåäåíèÿ. Ñòîëü ïëîäîòâîðíûå â òâîð÷åñêîì îòíîøåíèè ãîäû ðàáîòû íàä Áèáëèåé è äðóãèìè îñòðîæñêèìè èçäàíèÿìè îêàçàëèñü äëÿ Èâàíà Ôåäîðîâà âåñüìà íåëåãêèìè. Íà ñëóæáó ê êíÿçþ Îñòðîæñêîìó îí ïîñòóïèë â íà÷àëå 1575 ã. â êà÷åñòâå êíÿæåñêîãî “òèïîãðàôà è ñëóæåáíèêà”, è êíÿçü ïîíèìàë ýòó “ñëóæáó” äîñòàòî÷íî øèðîêî. ×òîáû 118

ìàòåðèàëüíî îáåñïå÷èòü Ïåðâîïå÷àòíèêà, îí äàåò åìó â óïðàâëåíèå Äåðìàíñêèé ìîíàñòûðü, êîòîðûé äëÿ ýòîãî ñèëîé, ïðèåõà⠓ñî ìíîãèìè ñëóãàìè è ç ðîçíûì îðóæèåì” îòîáðàë ó øëÿõòè÷à Ìèõàèëà Äæóñû, à ñàìîãî øëÿõòè÷à “âûáèë è âûãíàë”. Äæóñà áûë “íàðå÷åííûì” (ò. å. íå ïðèíÿâøèì ìîíàøåñòâî) èãóìåíîì ýòîãî ìîíàñòûðÿ ïî âûäàííîé êîðîëåì ïðèâèëåãèè. Óêðàèíñêàÿ öåðêîâü â êîíöå XVI â. ïðåáûâàëà â óïàäêå, è íèêòî íå óäèâëÿëñÿ, ÷òî èãóìåíîâ ìîíàñòûðåé íàçíà÷àþò êîðîëü è êíÿçü è ÷òî íàçíà÷àþò îíè ëþäåé ìèðñêèõ, øëÿõòè÷åé. Ïðàâäà, ó Èâàíà Ôåäîðîâà áûë ñàí äüÿêîíà, íî, âî-ïåðâûõ, îí òîæå íå äàâàë ïðàâà óïðàâëÿòü ìîíàõàìè, à âî-âòîðûõ, â îòíîñÿùèõñÿ ê Äåðìàíñêîìó ìîíàñòûðþ äîêóìåíòàõ î äüÿêîíñòâå åãî âîîáùå íå óïîìèíàåòñÿ. À Äåðìàíñêèé ìîíàñòûðü áûë êðåïîñòüþ, îêðóæåííîé ðâîì, è ñ ïóøêàìè íà ñòåíàõ, åìó ïðèíàäëåæàëè øåñòü îêðåñòíûõ ñåë, â êîòîðûõ Èâàí Ôåäîðîâ è ïðèíÿëñÿ ýíåðãè÷íî õîçÿéíè÷àòü â ñâîáîäíîå îò ðàáîòû â òèïîãðàôèè âðåìÿ. Èçâåñòíî òàêæå, ÷òî îí àðåíäîâàë ìåëüíèöó è ïûòàëñÿ âûãíàòü íà áàðùèíó “áèëàøåâñêèõ ïîääàííûõ” êíÿçÿ, îáÿçàííûõ íåñòè òîëüêî âîåííóþ ñëóæáó. Ïîÿâèëèñü ó Ïåðâîïå÷àòíèêà è äðóãèå îáÿçàííîñòè. Íàñòîÿòåëè ìîíàñòûðåé â Ðå÷è Ïîñïîëèòîé XVI â. íåðåäêî áûëè ëèõèìè ðóáàêàìè, ñïîñîáíûìè îòñòðåëÿòüñÿ îò òàòàð è ñîâåðøèòü íàáåã íà îáèäåâøåãî ìîíàñòûðñêèõ êðåñòüÿí ñîñåäà-øëÿõòè÷à. Âîò è Èâàíó Ôåäîðîâó ïðèøëîñü âîçãëàâëÿòü íàåçäû íà ñîñåäíåå ñåëî Ñïàñîâî, ïðèíàäëåæàâøåå, ïî èðîíèè ñóäüáû, íàñëåäíèêàì ïðåæíåãî áëàãîäåòåëÿ åãî Ãðèãîðèÿ Õîäêåâè÷à. Ïðè ýòîì, ñóäÿ ïî æàëîáàì ñïàñîâñêèõ óïðàâèòåëåé, äåéñòâîâàë îí “ìîùíî, âíåçàïíî”, ò. å. âïîëíå êâàëèôèöèðîâàííî. Ïîõîæå, ÷òî Ïåðâîïå÷àòíèê íå ïðåóâåëè÷èâàë, êîãäà ïîçäíåå, â ïîñëàíèè 1583 ã. ê ñàêñîíñêîìó êóðôþðñòó Àâãóñòó, çàÿâëÿë, ÷òî “ìíîãî è äîëãî óïðàæíÿëñÿ” â âîåííîì äåëå. Ñëóæà êíÿçþ Îñòðîæñêîìó, Èâàí Ôåäîðîâ íå îñòàâëÿë õëîïîò ñîáñòâåííîãî ïðåäïðèíèìàòåëüñòâà, èñïîäâîëü ãîòîâÿñü ê íîâûì ñàìîñòîÿòåëüíûì èçäàíèÿì. Äëÿ ýòîãî îí øèðîêî ïîëüçîâàëñÿ âîçìîæíîñòÿìè, êîòîðûå ïðåäñòàâëÿëà åìó ñëóæáà ó áîãàòîãî è ùåäðîãî ìàãíàòà. Êîíå÷íî æå, ñìåøíî áûëî áû óïîäîáëÿòü Ïåðâîïå÷àòíèêà ñîâåòñêîé ìàøèíèñòêå, ïðèõâàòûâàþùåé äîìîé ñî ñëóæáû ïà÷êóäðóãóþ áóìàãè äëÿ ÷àñòíîé “õàëòóðêè”. Îäíàêî îí, ñîâåðøàÿ çà ñ÷åò êíÿçÿ äåëîâûå ïîåçäêè â Êðàêîâ, Âåíó è, ïî-âèäèìîìó, â Äðåçäåí, íà Áàëêàíû è â Ðèì, çàâîäèë òàì çíàêîìñòâà è çàâÿçûâàë äåëîâûå ñâÿçè ñ ëþäüìè, âåñüìà ïîëåçíûìè è äëÿ åãî ñîáñòâåííîé êîììåð÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè — òàêèìè, êàê èçâåñòíûå íàì ïî äîêóìåíòàì êðàêîâñêèé 119

êóïåö Áàðòîëîìåé Øåìáåê, ñåðáñêèé êóïåö Èâàí èç Ñî÷àâû, ãðàâåð èç Âðîöëàâà Áëàçèóñ Ýáèø, áóìàæíûå ìàñòåðà Ëàâðåíòèé Ëèï÷îâñêèé èç Êðàêîâà è Âàðôîëîìåé, àðåíäîâàâøèé áóìàæíóþ ìåëüíèöó â Áóñêå ïîä Ëüâîâîì è äð. Èâàí Ôåäîðîâ îáëàäàë íåñîìíåííîé õàðèçìîé, è áîëüøèíñòâî èç åãî äåëîâûõ çíàêîìûõ ñòàíîâèëèñü åãî ïðèÿòåëÿìè, áåçîãëÿäíî çàíèìàâøèìè åìó êðóïíûå ñóììû äåíåã. Äëÿ ðàáîòû â íîâîé òèïîãðàôèè Ïåðâîïå÷àòíèê çàáîòèòñÿ è î ïîäãîòîâêå íîâîãî, âûñîêîêâàëèôèöèðîâàííîãî ïåðñîíàëà. Âûâåçåííîãî åùå èç Çàáëóäîâà ó÷åíèêà Ãðèíÿ Èâàíîâè÷à îí îêîëî 1580 ã. îòäàåò â ó÷åíèå èçâåñòíîìó ëüâîâñêîìó õóäîæíèêó Ëàâðåíòèþ Ïóõàëå. Ñóäÿ ïî êíèãàì, õðàíèâøèìñÿ íåäîïå÷àòàííûìè â Ëüâîâå ïîñëå åãî ñìåðòè, òèïîãðàô íà÷èíàë ïå÷àòàíèå âòîðîãî, óæå íà ñîáñòâåííûå ñðåäñòâà, òèðàæà Áèáëèè, ïî-âèäèìîìó, ñ âûõîäíûìè äàííûìè (ñ ìåñòîì è âðåìåíåì èçäàíèÿ) Îñòðîæñêîé. Äëÿ ýòîãî íåîáõîäèìî áûëî çàíîâî íàáðàòü øåñòüþ øðèôòàìè è îòïå÷àòàòü êàæäóþ èç åå 1256 ñòðàíèö êíèãè â ëèñò. Ïîýòîìó Èâàí Ôåäîðîâ, íå òîðîïÿñü îòäàâàòü ñîáñòâåííûå äîëãè, ïûòàåòñÿ ñîáðàòü äåíüãè ñî ñâîèõ äîëæíèêîâ, èùåò íîâûå ïóòè äëÿ ôèíàíñèðîâàíèÿ.

Îòëèâêà è èçîáðåòåíèå àðòèëëåðèéñêèõ îðóäèé êàê ïîïûòêà ôèíàíñèðîâàíèÿ îñíîâíîãî ïðîèçâîäñòâà ×åëîâåê ðàçíîñòîðîííèõ òàëàíòîâ, Èâàí Ôåäîðîâ ðåøèë çàðàáîòàòü äåíüãè îòëèâêîé àðòèëëåðèéñêèõ îðóäèé.  íà÷àëå ÿíâàðÿ 1583 ã., íàõîäÿñü â Êðàêîâå, îí ïîëó÷àåò îò êîðîëÿ Ñòåôàíà Áàòîðèÿ “íà îòëèâêó ìàëîé âîéñêîâîé ïóøêè” â îáùåé ñëîæíîñòè 115 çîëîòûõ. Îäíàêî êóäà áîëüøèå íàäåæäû Ïåðâîïå÷àòíèê âîçëàãàë íà ñîáñòâåííîå èçîáðåòåíèå â ýòîé îáëàñòè, î êîòîðîì ìû óçíàåì èç åãî ïîñëàíèÿ ñàêñîíñêîìó êóðôþðñòó Àâãóñòó, íàïèñàííîãî ïî-ëàòûíè â Âåíå 23 èþëÿ 1583 ã.  ýòîì ïîñëàíèè, íàéäåííîì â 1964 ã. ⠓Òàéíîì àðõèâå” çåìëè Ñàêñîíèÿ ïîëüñêèì èñòîðèêîì Â. Ãóáèöêèì, Èâàí Ôåäîðîâ ïðåäëàãàë çà ñîîòâåòñòâóþùåå âîçíàãðàæäåíèå îòêðûòü ñåêðåò äâóõ ñâîèõ èçîáðåòåíèé â ñôåðå “âîåííîãî èñêóññòâà” — ðàçáîðíîãî àðòèëëåðèéñêîãî îðóäèÿ è “èçîáðåòåíèÿ â äåëå ðó÷íûõ áîìáàðä”. Ïî ìíåíèþ Â. Ãóáèöêîãî, “Ôåäîðîâ ïðåäëîæèë ñåðèþ ñòâîëîâ ïóøåê äîâîëüíî íåáîëüøîãî êàëèáðà ñêðåïèòü â íåñêîëüêî ðÿäîâ, ðàñïîëîæåííûõ îäèí íàä äðóãèì, íà îáùåé ðàìå, ïîçâîëÿþùåé ïðîèçâîäèòü îäíîâðåìåííóþ íàâîäêó áîëüøîãî ÷èñëà ñòâîëîâ íà äàííûé îáúåêò”. Å. Ë. Íåìèðîâñêèé ïîääåðæàë ýòó äîãàäêó, è óæå â êà÷åñòâå áåçàïåëëÿöèîííîãî óòâåðæäåíèÿ, ÷òî Ïåðâîïå÷àòíèê “èçîáðåë ìíî120

ãîñòâîëüíóþ ìîðòèðó”, îíà âîøëà â ñîâðåìåííûå ðîññèéñêèå ýíöèêëîïåäèè. Ìåæäó òåì ñîãëàñèòüñÿ ñ ýòîé äîãàäêîé íåâîçìîæíî. È ïðåæäå âñåãî ïîòîìó, ÷òî â òàêîé èíòåðïðåòàöèè èçîáðåòåíèå Èâàíà Ôåäîðîâà íå ñîäåðæàëî áû íè÷åãî íîâîãî. Âîññîçäàííûé Â. Ãóáèöêèì òèï îðóäèÿ èçâåñòåí â Åâðîïå óæå ñ êîíöà XIV â. Íà Ðóñè îí íàçûâàëñÿ “ñîðîêîé”, à íà Çàïàäå ÷àùå âñåãî “ðèáîäåêåíîì” (ôðàíöóçñêèé òåðìèí) èëè “îðãàíîì” (íåìåöêî-ïîëüñêèé). Ëþáîïûòíî, ÷òî â 1575 ã. î ïîäîáíûõ îðóäèÿõ ñîîáùàåò â íåìåöêîì ïå÷àòíîì èçäàíèè Ë. Ôðîíñïåðãåð; îá “îðãàíàõ” êàê î ÷åì-òî ïðèâû÷íîì óïîìèíàþò ïîëüñêèå îïèñè àðñåíàëîâ è âîåííûå ðåëÿöèè 1575–1577 ãã. Äàëåå, îãîíü èç “ñòâîëîâ ïóøåê äîâîëüíî íåáîëüøîãî êàëèáðà”, âîïðåêè ìíåíèþ Â. Ãóáèöêîãî, ïðîñòî íå ìî㠓âûçâàòü óíè÷òîæåíèå îáîðîíèòåëüíûõ ñòåí”, “îðãàíû” ïðåäíàçíà÷àëèñü èñêëþ÷èòåëüíî äëÿ ïîðàæåíèÿ æèâîé ñèëû ïðîòèâíèêà íà íåáîëüøîì ðàññòîÿíèè. Èìåííî ïîýòîìó, êñòàòè, â êîíöå XVI â., êîãäà ðàñïðîñòðàíèëîñü áîåâîå ïðèìåíåíèå êàðòå÷è, èíòåðåñ ê “îðãàíàì” â Åâðîïå çàìåòíî óïàë. Ïðåäëàãàòü çíàòîêó è êîëëåêöèîíåðó îðóæèÿ Àâãóñòó Ñàêñîíñêîìó “ñåêðåò” ýòîãî òèïà îðóäèÿ íå èìåëî ñìûñëà. Íà Ôåäîðîâñêèõ ÷òåíèÿõ 1985 ã. àâòîð ýòèõ ñòðîê, ïðèâëåêàÿ íåñêîëüêî çàâóàëèðîâàííûå ñâåäåíèÿ ïîñëàíèÿ î äåìîíñòðàöèè îðóäèÿ â Âåíå èìïåðàòîðó Ðóäîëüôó II, åãî óñòðîéñòâå è áîåâîì ýôôåêòå, ïðåäëîæèë èíóþ ðåêîíñòðóêöèþ èçîáðåòåíèÿ. Î äåìîíñòðàöèè îðóäèÿ ñêàçàíî, ÷òî èìïåðàòîð è ýðöãåðöîãè åãî “viderunt et probaverunt”, ò. å. “âèäåëè è èñïûòàëè” (Â. Ãóáèöêèé ïåðåâîäèò: “îñìàòðèâàëè ... è îíè î÷åíü õâàëèëè”). Ïîñëå èñïûòàíèÿ åãî íàáëþäàòåëè “õîòåëè ðàçóçíàòü ñåêðåò îáðàùåíèÿ ñ íåé (ïóøêîé. — Ñ. Ð.) è ñóùíîñòü åå äåéñòâèÿ”, èç ÷åãî ñëåäóåò, ÷òî ýòîãî íåëüçÿ áûëî ñäåëàòü ñ ïîìîùüþ âíåøíåãî îñìîòðà. Êàê ïðåäñòàâëÿåòñÿ, êëþ÷ ê òàéíå “èñêóññòâà èçãîòîâëåíèÿ ñîñòàâíûõ îðóäèé” ñêðûò âî ôðàçå: “Åñëè æå êàêîå-ëèáî îðóäèå ñëó÷àéíî è ðàçîðâåò äàâëåíèåì, òî è òîãäà îäíà-åäèíñòâåííàÿ ÷àñòü åãî ðàçðóøèòñÿ, à íå âñå îðóäèå, îäíàêî óòðà÷åííîå ìîæíî áóäåò âîñïîëíèòü â òå÷åíèå îäíîãî äíÿ è îäíîé íî÷è ñ ïîìîùüþ ìàñòåðñòâà, èëè, èíà÷å ñêàçàòü, ðåìåñëà, èñïîëüçóþùåãî îãîíü”. Îòñþäà ñëåäóåò, ÷òî ðàçáîðíûì áûë, ïðåæäå âñåãî, ñòâîë îðóäèÿ, êîòîðûé íàáèðàëñÿ èç “îïðåäåëåííûõ ñîñòàâíûõ ÷àñòåé”, â êîòîðûõ ñëåäóåò âèäåòü áðîíçîâûå ôèãóðíûå ñåãìåíòû, îòëèâàþùèåñÿ ïî îäíîé ìîäåëè, òùàòåëüíî ïðèãíàííûå äðóã ê äðóãó è, âîçìîæíî, ñîåäèíåííûå øòèôòàìè. Ïîñêîëü121

êó ïðè âíåøíåì îñìîòðå ñåêðåò êîíôèãóðàöèè ñåãìåíòîâ è ñïîñîáà èõ ñîåäèíåíèÿ íå ðàñêðûâàëñÿ, ìîæíî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî ñíàðóæè ñòâîë, êàê è â ñâàðíûõ æåëåçíûõ áîìáàðäàõ XV â., áûë ñêðåïëåí îáðó÷àìè. Òàêàÿ êîíñòðóêöèÿ ñòâîëà âñòóïàåò â íåïðèìèðèìîå, íà ïåðâûé âçãëÿä, ïðîòèâîðå÷èå ñ ïðåäíàçíà÷åíèåì îðóäèÿ êàê îñàäíîãî è ñ òîé íåâèäàííîé åãî â ýòîì êà÷åñòâå ýôôåêòèâíîñòüþ, êîòîðóþ îáåùàåò èçîáðåòàòåëü: åãî îðóäèÿ “êðåï÷àéøèå ãðàäû è êðåïîñòè òâåðäåéøèå ðàçðóøàþò, à ìåíüøèå èç íèõ ïîäíèìàþò â âûñîòó, ðàññåèâàþò è ñðàâíèâàþò ñ çåìëå酔 Ïðîòèâîðå÷èå ñíèìàåòñÿ, åñëè ðå÷ü èäåò î ãëàäêîñòâîëüíîé ìîðòèðå, ñòðåëÿþùåé ôóãàñíûìè ñíàðÿäàìè. Åñëè òàê, òî èçîáðåòåíèå Èâàíà Ôåäîðîâà äåéñòâèòåëüíî îïåðåäèëî âîåííóþ òåõíèêó ñâîåãî âðåìåíè: ïåðâîå â Åâðîïå, ïðè ýòîì íåóäà÷íîå, èñïûòàíèå àðòèëëåðèéñêèõ ðàçðûâíûõ ñíàðÿäîâ-”áîìᔠèñòîðèêè îòíîñÿò ê 1603 ã., ïåðâîå áîåâîå ïðèìåíåíèå — ê 1634 ã., à ìàññîâîå èñïîëüçîâàíèå — òîëüêî ê êîíöó XVII â. Ñóäüáà îðóäèÿ, èçîáðåòåííîãî Ïåðâîïå÷àòíèêîì, çàãàäî÷íà. Êóäà èñ÷åç åå “ìàëûé” îáðàçåö, äåìîíñòðèðîâàâøèéñÿ â Âåíå? Ïî÷åìó èçîáðåòàòåëü íå ïîïûòàëñÿ ïðîäàòü “ñåêðåò” ñâîåìó êîðîëþ Ñòåôàíó Áàòîðèþ èëè ïåðåïðàâèòü åãî â Ìîñêîâñêîå ãîñóäàðñòâî? Ïî÷åìó ñåêðåò îðóäèÿ íå áûë ïåðåäàí ñûíó? Ïî÷åìó âîîáùå èçîáðåòåíèÿ Èâàíà Ôåäîðîâà â îáëàñòè àðòèëëåðèè íå îñòàâèëè â åå èñòîðèè íèêàêèõ ñëåäîâ? Äîêóìåíò, ñ÷àñòëèâî íàéäåííûé ïî÷òè ïîëâåêà òîìó íàçàä Â. Ãóáèöêèì, äî ñèõ ïîð ïðåäëàãàåò íàì áîëüøå âîïðîñîâ, íåæåëè îòâåòîâ. Êàê áû òàì íè áûëî, çàðàáîòàòü äåíüãè íà ñâîèõ èçîáðåòåíèÿõ â îáëàñòè îãíåñòðåëüíîãî îðóæèÿ Ïåðâîïå÷àòíèêó íå óäàëîñü.

Ñìåðòü “íà âçëåòå” èëè êîí÷èíà íèùåãî ïðàâåäíèêà? Åñòü îñíîâàíèå äóìàòü, ÷òî â Âåíå Èâàí Ôåäîðîâ îêàçàëñÿ, åäó÷è â Ðèì, ãäå äîëæåí áûë âûïîëíèòü ïîðó÷åíèå êíÿçÿ Êîíñòàíòèíà Îñòðîæñêîãî, åäâà ëè ïðèÿòíîå äëÿ ïðàâîñëàâíîãî ÷åëîâåêà òåõ ëåò. Êíÿçü, ÷åëîâåê â ðåëèãèîçíûõ âîïðîñàõ äîñòàòî÷íî âîëüíîäóìíûé, ïðèíÿë æèâîå ó÷àñòèå â îäíîì ïðîåêòå ðèìñêîé êóðèè, èìåâøåì öåëüþ ïðîïàãàíäó êàòîëèöèçìà íà Ðóñè. Äëÿ ýòîãî èåçóèò Àíòîíèî Ïîññåâèíî ïðåäïîëàãàë ñîçäàòü â Êðàêîâå òèïîãðàôèþ, êîòîðàÿ ïå÷àòàëà áû ñîîòâåòñòâóþùèå êíèãè, â ÷àñòíîñòè, è “íà ðóññêîì ÿçûêå — äëÿ âñåé Ðóñè è âñåé Ìîñêîâèè”. Äëÿ ýòîé òèïîãðàôèè ôðàíöóçñêèì òèïîãðàôîì Ðîáåðîì Ãðàíæîëåì áûë â êîíöå 1581 — íà÷àëå 1582 ã. îòëèò êè122

ðèëëè÷åñêèé øðèôò, êîòîðûì â 1583 ã. â Ðèìå áûë íàïå÷àòàí “Êàòåõèçèñ”. Ïîññåâèíî, îçíàêîìèâøèñü ñ ýòîé êíèæêîé, îáíàðóæèë, ÷òî åå øðèôò âåñüìà íåïîõîæ íà òå, êîòîðûå ïðèìåíÿþòñÿ â êíèãàõ, èçäàííûõ íà Ðóñè, ÷òî óìåíüøàåò åå øàíñû íà óñïåõ ó ðóññêîãî íàñåëåíèÿ. Îí îáðàòèëñÿ çà êîíñóëüòàöèåé ê êíÿçþ Îñòðîæñêîìó. È âîò êàê îïèñûâàþòñÿ ïîñëåäóþùèå ñîáûòèÿ â íàéäåííîì Å. Ë. Íåìèðîâñêèì ïèñüìå íóíöèÿ Àëüáåðòî Áîëîíüåòòè êàðäèíàëó Ïòîëîìåî Ãàëëè îò 20 èþëÿ 1583 ã.: “Øåñòü äíåé íàçàä ñ îäíèì èòàëüÿíöåì, êîòîðûé ïîåõàë â Âåíåöèþ, ÿ ïîñëàë Âàøåìó Ïðåîñâÿùåíñòâó ðóññêóþ Áèáëèþ, êîòîðóþ ìíå ïåðåäàë êíÿçü Êîíñòàíòèí Îñòðîæñêèé ñòàðøèé. Êíÿçü ïðîñèë ìåíÿ äàòü çíàòü ìîíñåíüåðó åãî ìíåíèå î òîì, ÷òî áóêâû ðóññêîãî øðèôòà ýòîé êíèãè ñèëüíî îòëè÷àþòñÿ îò îáû÷íî óïîòðåáëÿåìûõ. Êíÿçü ïðåäîñòàâèë â ðàñïîðÿæåíèå Åãî Ñâÿòåéøåñòâà ñâîåãî î÷åíü çíàþùåãî òèïîãðàôà, ÷òîáû îêàçàòü åìó â ýòîì äåëå ïîñèëüíóþ ïîìîùü…” Ñëåäóåò ñîãëàñèòüñÿ ñ Å. Ë. Íåìèðîâñêèì, ÷òî “òàê ìîæíî áûëî ñêàçàòü îá Èâàíå Ôåäîðîâå. Ìû óçíàåì, ÷òî â èþëå 1583 ã., êîãäà Áîëîíüåòòè ïèñàë ñâîå ïèñüìî Ïòîëîìåî Ãàëëè, ïåðâîïå÷àòíèê íàõîäèëñÿ â Âåíå, íà ïóòè ìåæäó Êðàêîâîì è Ðèìîì”. Âîò òîëüêî íåò íèêàêèõ îñíîâàíèé óòâåðæäàòü, êàê ýòî äåëàåò èçâåñòíûé èñòîðèê êíèãè, ÷òî “äî Ðèìà Èâàí Ôåäîðîâ òàê è íå äîåõàë, èáî ìû íå çíàåì íè îäíîãî âàòèêàíñêîãî èçäàíèÿ, íàïå÷àòàííîãî êèðèëëîâñêèì øðèôòîì, ñêîëüêî-íèáóäü íàïîìèíàþùèì ìîñêîâñêèé èëè îñòðîæñêèé øðèôòû ðóññêîãî ïåðâîòèïîãðàôà”. Âî-ïåðâûõ, ïðîåêò óñòðîéñòâà Âàòèêàíîì òèïîãðàôèè â Êðàêîâå òàê è íå áûë îñóùåñòâëåí, âîâòîðûõ, ñàì Å. Ë. Íåìèðîâñêèé äîêàçûâàåò, ÷òî Èâàí Ôåäîðîâ äî ñìåðòè ñâîåé îñòàâàëñÿ “ñëóæåáíèêîì” êíÿçÿ, è ïîòîìó, åñòåñòâåííî, “îòêàçàòüñÿ îò ïîðó÷åíèÿ êíÿçÿ îí íå ðåøèëñÿ”. Êîíå÷íî, ó÷àñòèå Ïåðâîïå÷àòíèêà â íà÷èíàíèè èåçóèòà Ïîññåâèíî, êîòîðîå íóíöèé Áîëîíüåòòè îòíîñèò ê “äåÿòåëüíîñòè ïî îáðàùåíèþ ñõèçìàòèêîâ”, íå ñîîòâåòñòâóåò åãî èäåàëèçèðîâàííîìó îáðàçó, ñëîæèâøåìóñÿ â ðóññêîé ó÷åáíîé è íàó÷íî-ïîïóëÿðíîé ëèòåðàòóðå. Îäíàêî â ýìèãðàöèè áûâøèé “äüÿêîí Èâàíà Ãîñòóíñêîãî” ïåðåíÿë, âèäèìî, êîå-÷òî èç ìèðîâîççðåíèÿ ìåñòíîé èíòåëëèãåíöèè, êðåäî êîòîðîé ñëåäóþùèì îáðàçîì âûðàæåíî â çàïèñè XVII â. íà ïîëå ëüâîâñêîãî ýêçåìïëÿðà “Îñìîãëàñíèêà” (Âåíåöèÿ, 1537): “Êàê ðûáàì âîëüíîå ìîðå è ïòèöà, ãäå õî÷åò, òàì ëåòàåò, òàê ó÷åíîìó îò÷èçíà â êàæäîì óãëó ñâîÿ”. Ïîñëåäíèé äîøåäøèé äî íàñ äîêóìåíò î æèçíè Èâàíà Ôåäîðîâà çàñòàåò åãî ñìåðòåëüíî áîëüíûì âî Ëüâîâå, â ÷óæîì äîìå, ó íåêîåãî 123

“ïàíà Àíòîõà”. Çäåñü îí è óìåð â äåêàáðå 1583 ã., ïåðåä ñìåðòüþ ïîäàðèâ äåòÿì ñâîåãî ïðèÿòåëÿ è êðåäèòîðà Ñåìåíà Ñåäëàðÿ 150 çîëîòûõ. Óæå ýòîò ïîäàðîê ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî î íèùåòå, â êîòîðîé áóäòî áû óìåð ðóññêèé è óêðàèíñêèé Ïåðâîïå÷àòíèê è êîòîðóþ òàê ëþáèëè ñìàêîâàòü ïîïóëÿðèçàòîðû XIX–XX ââ., ðå÷è íå áûëî. Îäíàêî, ïóòåøåñòâóÿ ïî Åâðîïå, îáùàÿñü ñ èìïåðàòîðîì, êîðîëåì, ýðöãåðöîãàìè è êíÿçüÿìè, ïîçâîëèâ ñåáå â 1582 ã. ïîêóïêó äâóõ çîëîòûõ ïåðñòíåé, Èâàí Ôåäîðîâ æèë è òðóäèëñÿ ôàêòè÷åñêè â äîëã, åãî òèïîãðàôñêîå îáîðóäîâàíèå áûëî çàëîæåíî è ïåðåçàëîæåíî, à óìèðàÿ, îí îñòàëñÿ äîëæåí ñâîèì êðåäèòîðàì íà íåñêîëüêî ñîòåí çîëîòûõ ìîíåò áîëüøå, ÷åì åãî çàèìîäàâöû è êîìèññèîíåðû çàäîëæàëè åìó. Òàêèì îáðàçîì, ñëåäóåò ïðèçíàòü, ÷òî ñ òî÷êè çðåíèÿ ôèëîñîôèè è ýòèêè ìåíåäæìåíòà êîììåð÷åñêóþ êàðüåðó Èâàíà Ôåäîðîâà íåëüçÿ íàçâàòü óäà÷íîé. Îäíàêî ðàçâå êîììåð÷åñêèé óñïåõ îïðåäåëÿåò îöåíêó ïîòîìêàìè òàêîãî ÷åëîâåêà, êàê ðóññêèé è óêðàèíñêèé Ïåðâîïå÷àòíèê? Âûïåñòîâàííûå Èâàíîì Ôåäîðîâûì ó÷åíèêè è ñîçäàííûå èì ïå÷àòíûå ñòàíû, øðèôòû è äîñêè ñëàâíî ïîòðóäèëèñü íà ïîëüçó îòå÷åñòâåííîé êóëüòóðû, à êíèãè, èì ñàìèì íàïå÷àòàííûå, ïåðåæèëè âåêà.

124

Áîðèñ Ãîäóíîâ, èëè Òðàãåäèÿ âëàñòîëþáèâîãî ïðàâåäíèêà íà ìîñêîâñêîì òðîíå Êîëîðèòíàÿ è ïðîòèâîðå÷èâàÿ ôèãóðà Áîðèñà Ãîäóíîâà (îê. 1550 — 1605), îäíîãî èç ñàìûõ íåîäíîçíà÷íûõ ïðàâèòåëåé ðóññêîé èñòîðèè, êàê ïðàâèëî, ðàññìàòðèâàëàñü èñòîðèêàìè ïðåæäå âñåãî ñ ìîðàëüíîé òî÷êè çðåíèÿ. Ìåæäó òåì, åãî äåÿòåëüíîñòü êàê ïîëèòèêà è ðåôîðìàòîðà íåîáû÷àéíî èíòåðåñíà è äëÿ èñòîðèêà ìåíåäæìåíòà. Ñ îäíîé ñòîðîíû, îíà ÷åòêî âûÿâëÿåò ñîöèàëüíî-ïñèõîëîãè÷åñêèå (÷àñòî êàæóùèåñÿ èððàöèîíàëüíûìè è ïðîèñòåêàþùèìè èç “êîëëåêòèâíîãî ïîäñîçíàíèÿ”) îñíîâàíèÿ äëÿ îöåíêè ïðàâèòåëÿ íàðîäîì è êîíå÷íîãî óñïåõà èëè íåóñïåõà åãî íà÷èíàíèé, ñ äðóãîé — ïðåäâàðèëà ìíîãèå ÿðêèå ÿâëåíèÿ ñîâðåìåííîé èñòîðèè êàê Ðîññèè, òàê è íåçàâèñèìîé Óêðàèíû, ñîçäàâ òåì ñàìûì èñòîðè÷åñêèé ôîí, íåëèøíèé äëÿ áîëåå àäåêâàòíîãî è ãëóáîêîãî èõ èñòîëêîâàíèÿ.

Êàðüåðà ó “ïîñòåëè” òèðàíà Ïîñëå áëåñòÿùåãî âîñõîæäåíèÿ Áîðèñà Ãîäóíîâà ê âåðøèíàì âëàñòè ñîâðåìåííèêè âñïîìèíàëè î íà÷àëüíîì ýòàïå åãî êàðüåðû èñõîäÿ èç ñâîåãî îòíîøåíèÿ ê íîâîìó öàðþ. Áîðèñîâû ñòîðîííèêè äîêàçûâàëè, ÷òî îí íå èìåë íèêàêîãî îòíîøåíèÿ ê óæàñàì îïðè÷íèíû Èâàíà Ãðîçíîãî, à ïðîòèâíèêè âèäåëè â íåì âûêîðìûøà è ëþáèìöà òèðàíà. Ïðàâû áûëè ñêîðåå âòîðûå, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóþò ñîáðàííûå èñòîðèêàìè ôàêòû. Èìåííî âî âðåìÿ îïðè÷íèíû ïðåäñòàâèòåëè íåçíàòíîé äâîðÿíñêîé ñåìüè Ãîäóíîâûõ ñóìåëè ñäåëàòü íåâîçìîæíóþ ïðè îáû÷íîì òå÷åíèè ñëóæáû ïðèäâîðíóþ êàðüåðó: ãëàâà êëàíà Äìèòðèé Ãîäóíîâ âñêîðå ïîñëå ó÷ðåæäåíèÿ îïðè÷íèíû íàçíà÷àåòñÿ “ïîñòåëüíè÷èì” Èâàíà IV, åãî ïëåìÿííèöà Èðèíà ñ ñåìè ëåò (ñ 1564 ã.) âîñïèòûâàåòñÿ â öàðñêèõ ïàëàòàõ, à ïëåìÿííèê Áîðèñ ñòàíîâèòñÿ ñòðÿï÷èì ïðè äÿäå è ïîìîãàåò åìó âûïîëíÿòü îáÿçàííîñòè çàïàäíîåâðîïåéñêîãî êàìåðãåðà: îí ïîäàâàë îäåæäó ïðè îäåâàíèè è ðàçäåâàíèè öàðÿ, à â èíîå âðåìÿ îõðàíÿë Ïîñòåëüíîå êðûëüöî öàðñêîãî äâîðöà. Ïðè ïîäîçðèòåëüíîì è çëîáíîì òèðàíå, âåçäå ãîòîâîì óâèäåòü çàãîâîðû, çíà÷åíèå Ïîñòåëüíîãî ïðèêàçà, îáåñïå÷èâàþùåãî áûò è áåçîïàñíîñòü öàðÿ âíóòðè äâîðöà, ðåçêî âîçðîñëî. Íå óäèâèòåëüíî, ÷òî ãëàâíûé îïðè÷íûé ïàëà÷ Ìàëþòà Ñêóðàòîâ ðåøèë ïîðîäíèòüñÿ ñ Äìèòðèåì Ãîäóíîâûì. Òàê Áîðèñ Ãîäóíîâ ñòàë çÿòåì æåñòîêîãî öàðñêîãî ôàâîðèòà. 125

Äÿäÿ è ïëåìÿííèê ïðèíàäëåæàëè ê âåñüìà íåìíîãèì çàìåòíûì äåÿòåëÿì îïðè÷íèíû, ñîõðàíèâøèì ñâîè ãîëîâû ê ìîìåíòó ñìåðòè Èâàíà IV. Áîëåå òîãî, öàðü ïîçâîëèë èì ïîðîäíèòüñÿ ñ ñîáîþ, è íåîäíîêðàòíî.  1571 ã. îí æåíèëñÿ íà Ìàðôå Ñîáàêèíîé, äàëüíåé ðîäñòâåííèöå Ñêóðàòîâûõ è Ãîäóíîâûõ è òîãäà æå æåíèë ñâîåãî íàñëåäíèêà, öàðåâè÷à Èâàíà Èâàíîâè÷à, íà Åâäîêèè Ñàáóðîâîé, ðîäñòâåííèöå Ãîäóíîâûõ, à â 1575 ã. — ìëàäøåãî ñûíà, Ôåäîðà Èâàíîâè÷à, íà ñåñòðå Áîðèñà Ãîäóíîâà Èðèíå. Åñëè äâà ïåðâûõ áðàêà îêàçàëèñü íåïðîäîëæèòåëüíû, òî ïîñëåäíèé ñòàë òîé ñòóïåíüêîé, ñ êîòîðîé Áîðèñ ñî âðåìåíåì ñìîã ïîäíÿòüñÿ íà öàðñêèé ïðåñòîë. Èçâåñòíî òàêæå, ÷òî â 1584 ã., ïîñëåäíåì â æèçíè Èâàíà IV, äâîå ïðèäâîðíûõ, Áîðèñ Ãîäóíîâ è Áîãäàí Áåëüñêèé, ñ÷èòàëèñü åãî áëèæàéøèìè ëþáèìöàìè. Îáà ïðèñóòñòâîâàëè ïðè âíåçàïíîé ñìåðòè òèðàíà, â êîòîðîé èõ, êàê âîäèòñÿ, íàðîäíàÿ ìîëâà è îáâèíèëà. Ìîã ëè â ýòèõ óñëîâèÿõ Áîðèñ Ãîäóíîâ íå çàïÿòíàòü ñâîè ðóêè êðîâüþ íåâèííûõ æåðòâ îïðè÷íèíû, êàê ïîëàãàë çíàìåíèòûé ðóññêèé èñòîðèê Â. Î. Êëþ÷åâñêèé? Ñðàçó ïîñëå ñìåðòè Èâàíà Ãðîçíîãî Áîðèñ Ãîäóíîâ ïåðåäàë â ìîíàñòûðü áûâøóþ âîò÷èíó îêîëüíè÷åãî êíÿçÿ Áîðèñà Òóëóïîâà, ïîëó÷åííóþ îò öàðÿ êàê êîìïåíñàöèþ çà “áåñ÷åñòüå”, íàíåñåííîå åìó ýòèì áîÿðèíîì. Ïàëà÷è ïîñàäèëè êíÿçÿ Áîðèñà íà êîë, à íà äðóãîé êîë, ðÿäîì ñ íèì, — åãî ìàòü, êíÿãèíþ Àííó. Ìîíàõè îáÿçûâàëèñü ìîëèòüñÿ, îäíàêî, íå òîëüêî çà ìàòü ñ ñûíîì, íî è çà áîÿð-áðàòüåâ Ôåäîðà è Âàñèëèÿ Óìíûõ-Êîëû÷åâûõ. Èâàí Ãðîçíûé èìåë îáûêíîâåíèå çàêàçûâàòü ïîìèíîâåíèå äëÿ ñâîèõ æåðòâ. Íå ïîäðàæàë ëè è â äàííîì ñëó÷àå åìó îïðè÷íûé åãî ó÷åíèê? Áóäó÷è ïîðîæäåíèåì îïðè÷íèíû, Áîðèñ Ãîäóíîâ, êàê íè ñòàðàëñÿ âïîñëåäñòâèè çàâîåâàòü ðàñïîëîæåíèå ðóññêîãî íàðîäà, îñòàâàëñÿ â åãî ãëàçàõ ïîñëåäíèì ëþáèìöåì òèðàíà, à äëÿ ðîäîâèòûõ áîÿð — äâîðÿíñêèì âûñêî÷êîé (“ðàáîöàðåì”), âûíåñåííûì ê âåðøèíàì âëàñòè âîëíîé îïðè÷íîãî òåððîðà.  XX â. â ïîäîáíîì ïîëîæåíèè îêàçàëèñü ðåôîðìàòîðû Íèêèòà Õðóùåâ, íàä êîòîðûì òÿãîòåëî åãî ïðîøëîå ñòàëèíèñòà, è Áîðèñ Åëüöèí, êîòîðîìó òàê è íå óäàëîñü çà÷åðêíóòü ñâîþ êîìïàðòèéíóþ êàðüåðó.

Áûë ëè Áîðèñ Ãîäóíîâ çàêàç÷èêîì óáèéñòâà öàðåâè÷à Äèìèòðèÿ? Ïîñëå ñìåðòè Èâàíà Ãðîçíîãî Áîðèñ Ãîäóíîâ, ïîëüçóÿñü òåì, ÷òî îêàçàâøèéñÿ íà òðîíå õèëûé è ñëàáîóìíûé Ôåäîð Èâàíîâè÷ âî âñåì ïîä÷èíÿëñÿ ñâîåé âëàñòíîé è óìíîé æåíå Èðèíå Ãîäóíîâîé, â òÿæêîé è äëèòåëüíîé áîðüáå ñóìåë îòñòðàíèòü îò âëàñòè ïðàâèòåëüñòâî áîÿð126

ðåãåíòîâ, îïåêàâøèõ Ôåäîðà ñîãëàñíî çàâåùàíèþ ïîêîéíîãî öàðÿ, è âîñåìü ëåò ïðàâèë îò èìåíè öàðñòâåííîãî øóðèíà. Ñëîæèëàñü íåâèäàííàÿ äîñåëå íà Ðóñè ñèòóàöèÿ äåëåãèðîâàíèÿ ïîëíîìî÷èé: Ãîäóíîâ ïîëíîâëàñòíî ïðàâèë ñòðàíîé ïðè âåí÷àííîì íà öàðñòâî øóðèíå (ñîâñåì êàê ñîâðåìåííûé áðèòàíñêèé ïðåìüåð-ìèíèñòð ïðè êîðîëå, âûïîëíÿþùåì ëèøü ïðåäñòàâèòåëüñêèå ôóíêöèè). Ëþáîïûòíî, ÷òî ýòî åãî ïîëîæåíèå áûëî îòðàæåíî â îñîáîì òèòóëå, íàâåðíÿêà ïðèäóìàííîì äëÿ ñåáÿ ñàìèì Áîðèñîì — “èçðÿäíûé ïðàâèòåëü”, à äî ýòîãî îí ïîëó÷èë âûñøèå â äîïåòðîâñêîé Ìîñêîâñêîé Ðóñè òèòóëû — “êîíþøèé” è “öàðñêèé ñëóãà” (ïîñëåäíèì íàãðàæäàëèñü çíàìåíèòûå âîåíà÷àëüíèêè). Êîãäà æå â 1598 ã. öàðü Ôåäîð ñêîí÷àëñÿ, Ãîäóíîâ ïîïûòàëñÿ âåí÷àòü íà öàðñòâî ñåñòðó, îäíàêî çàìûñåë îêàçàëñÿ ñëèøêîì óæ íîâàòîðñêèì äëÿ Ðóñè, â ñëåäóþùèõ äâóõ âåêàõ íå ðàç óïðàâëÿâøåéñÿ æåíùèíàìè). Ïîñëå íåóäà÷è ýòîãî ìàíåâðà îí â òå÷åíèå ãîäà áîðîëñÿ çà ñîáñòâåííîå èçáðàíèå íà öàðñòâî — è ïîáåäèë. Ñðåäè åãî ñîïåðíèêîâ áûëè çíàìåíèòûé ïîëêîâîäåö, “Ðþðèêîâè÷” — êíÿçü Èâàí Øóéñêèé, öàðü Êàñèìîâñêèé — Ñèìåîí, ïî ïðèõîòè Èâàíà IV óæå ïîñèäåâøèé â 1575 ã. íà ìîñêîâñêîì ïðåñòîëå, “Ãåäèìèíîâè÷” — êíÿçü Ìñòèñëàâñêèé, äâîþðîäíûå áðàòüÿ öàðÿ Ôåäîðà — áîÿðå Ðîìàíîâû, ñûí îäíîãî èç êîòîðûõ ïîëîæèë íà÷àëî Ç00-ëåòíåé äèíàñòèè. Íå çíàòíûé Áîðèñ Ãîäóíîâ ìîã îïèðàòüñÿ òîëüêî íà ñâîè áëåñòÿùèå ñïîñîáíîñòè è çàìå÷àòåëüíóþ ïîëèòè÷åñêóþ èçâîðîòëèâîñòü. Íåóäèâèòåëüíî, ÷òî îí äåéñòâîâàë â îáñòàíîâêå ïîñòîÿííîé èíôîðìàöèîííîé âîéíû è âûíóæäåí áûë íàõîäèòü ñâîè ñïîñîáû ïðîòèâîäåéñòâèÿ ïîñòîÿííî ñûïàâøèìñÿ íà íåãî îáâèíåíèÿì. À âðàãè îáâèíÿëè Áîðèñà âî âñåõ áåäàõ è íåïðèÿòíîñòÿõ ãîñóäàðñòâà. Òàê, êîãäà â ìàå 1591 ã. çàãîðåëàñü Ìîñêâà è òûñÿ÷è ãîðîæàí îêàçàëèñü íà óëèöå, âðàãè Áîðèñà, ñåìåéñòâî Íàãèõ, òîëüêî ÷òî â ðåçóëüòàòå ñìåðòè öàðåâè÷à Äèìèòðèÿ íàâñåãäà ïîòåðÿâøèå ñâîé øàíñ çàõâàòèòü âëàñòü â Ðîññèè, îáâèíèëè â ïîäæîãàõ… Áîðèñà Ãîäóíîâà, ñäåëàâ èç íåãî ýòàêîãî ðóññêîãî Íåðîíà. Ïðàâèòåëü âûøåë èç ïîëîæåíèÿ, ùåäðî íàäåëèâ ïîãîðåëüöåâ äåíüãàìè íà ïîñòðîéêó íîâûõ äîìîâ è îáçàâåäåíèå. Îäíàêî ïîèñòèíå óáèéñòâåííûì äëÿ ðåïóòàöèè Ãîäóíîâà îêàçàëîñü îáâèíåíèå â óñòðàíåíèè öàðåâè÷à Äèìèòðèÿ. Âîïðåêè ìíåíèþ íåêîòîðûõ èñòîðèêîâ, ýòîò ñûí Èâàíà IV íå áûë åãî çàêîííûì íàñëåäíèêîì, ïîòîìó ÷òî ìàòü åãî, Ìàðèÿ Íàãà, ÿ ñ÷èòàëàñü ñåäüìîé (ïî èíîìó ñ÷åòó — âîñüìîé) âåí÷àííîé æåíîé Ãðîçíîãî, òîãäà êàê öåðêîâü ïðèçíàâàëà çàêîííûì ëèøü òðåòèé áðàê, äà è òî ïðè îñîáûõ 127

îáñòîÿòåëüñòâàõ. Ïîñëå âîöàðåíèÿ Ôåäîðà äâóõëåòíåìó Äèìèòðèþ áûë âûäåëåí óäåë — ãîðîä Óãëè÷ ñ óåçäîì. 15 ìàÿ 1591 ã. äåâÿòèëåòíèé ìàëü÷èê òðàãè÷åñêè ïîãèá. Âñïûõíóëî âîññòàíèå, òîëïà ãîðîæàí ðàñòåðçàëà ãîñóäàðåâà äüÿêà Ìèõàéëà Áèòÿãîâñêîãî è åãî ëþäåé, îáâèíåííûõ Íàãèìè â óáèéñòâå öàðåâè÷à. Áîðèñ Ãîäóíîâ îòïðàâèë â Óãëè÷ ñëåäñòâåííóþ êîìèññèþ, êîòîðóþ âîçãëàâèë êíÿçü Âàñèëèé Øóéñêèé, òîëüêî ÷òî âîçâðàùåííûé èì èç ññûëêè. Îïðîñèâ äî ñîòíè ñâèäåòåëåé, ñëåäîâàòåëè ñóìåëè âîññòàíîâèòü ðåàëüíóþ êàðòèíó ñîáûòèé. Âûÿñíèëîñü, ÷òî â ïîëäåíü 15 ìàÿ ñ öàðåâè÷åì ïðîèçîøåë î÷åðåäíîé ïðèïàäîê “ïàäó÷åé” (ýïèëåïñèè), âî âðåìÿ êîòîðîãî îí ñàì “ïîêîëîë” ñåáå øåþ ñîáñòâåííûì íîæîì, “ñâàéêîé”: ïðèïàäîê çàñòèã öàðåâè÷à ïîñðåäè èãðû ñî ñâåðñòíèêàìè, ïîõîæåé íà ñîâðåìåííóþ äåòñêóþ èãðó “â íîæè÷åê”. Ñëåäñòâåííîå äåëî ñîõðàíèëîñü, ïðîòîêîëû äîïðîñîâ ñâèäåòåëåé ÿâíî íå ôàëüñèôèöèðîâàíû. Òåì íå ìåíåå, â 1606 ã. êíÿçü Âàñèëèé Øóéñêèé, èçáðàííûé öàðåì ïîñëå óáèéñòâà ïåðâîãî Ñàìîçâàíöà, çàÿâèë, ÷òî öàðåâè÷ áûë çàðåçàí ïî íàóùåíèþ Áîðèñà Ãîäóíîâà. Êîãäà æå ýòîò ñëåäîâàòåëü ñêàçàë ïðàâäó? Ìíåíèÿ èñòîðèêîâ ðàçäåëèëèñü, íî ïîñëå àðãóìåíòàöèè òàêèõ ñïåöèàëèñòîâ, êàê Â. Î. Êëþ÷åâñêèé, Ñ. Â. Ïëàòîíîâ, êàê ñîâðåìåííûé èñòîðèê Ð. Ã. Ñêðûííèêîâ, ñîìíåâàòüñÿ â íåâèíîâíîñòè Áîðèñà Ãîäóíîâà íåò îñíîâàíèé.  ñâîå âðåìÿ, îäíàêî, ïîä âëèÿíèåì Í. Ì. Êàðàìçèíà è À. Ñ. Ïóøêèí â òðàãåäèè “Áîðèñ Ãîäóíî┠ñäåëàë èç öàðÿ Áîðèñà âàðèàöèþ íà ìîäíóþ ðîìàíòè÷åñêóþ òåìó “ãåíèÿ è çëîäåéñòâà” è çàñòàâèë óæå êàê ëèòåðàòóðíîãî ïåðñîíàæà íàìåêàòü íà ñâîþ ðîêîâóþ âèíó (çíàìåíèòûå “ìàëü÷èêè êðîâàâûå â ãëàçàõ”). Îäíàêî ó Ïóøêèíà æå Áîðèñ Ãîäóíîâ ãîâîðèò: “Êòî íè óìðåò, ÿ âñåõ óáèéöà òàéíûé” — è â ýòèõ ñëîâàõ ïîäëèííàÿ èñòîðè÷åñêàÿ ïðàâäà. Áîðèñ Ãîäóíîâ íå áûë âèíîâàò â ñìåðòè öàðåâè÷à, íî îí ïðîèãðàë ñâîèì ïðîòèâíèêàì ðàçâÿçàííóþ âîêðóã ýòîãî ñîáûòèÿ èíôîðìàöèîííóþ âîéíó — è òåì îáëåã÷èë ïîáåäó Ñàìîçâàíöó. Ìíîãîâåêîâàÿ èñòîðèÿ “ðàññëåäîâàíèÿ” ìíèìîãî ïðåñòóïëåíèÿ Áîðèñà Ãîäóíîâà èñòîðèêàìè è ïèñàòåëÿìè ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî åñòåñòâåííîå ñîçíàíèå ñîáñòâåííîé íåâèíîâíîñòè ìîæåò ñûãðàòü ñ “îáâèíÿåìûì”, íàõîäÿùèìñÿ íà âåðøèíå âëàñòè, ñêâåðíóþ øóòêó: íåëüçÿ îòìàë÷èâàòüñÿ, íåëüçÿ íàäåÿòüñÿ íà àâòîðèòåò ñâîåé âëàñòè èëè ïûòàòüñÿ àäìèíèñòðàòèâíî ïðèêðûòü ðòû ðàñïðîñòðàíèòåëÿì ñëóõî⠗ ïîëîæåíèå ìîæåò ñïàñòè òîëüêî íåìåäëåííîå è ÷åñòíîå îáúÿñíåíèå ñ íàðîäîì. Åñëè áû ïðè ïåðâûõ ñëóõàõ î ïîÿâëåíèè â Ðå÷è Ïîñïîëèòîé ñàìîçâàííîãî öàðåâè÷à Äèìèòðèÿ Áîðèñ Ãîäóíîâ ïðèêàçàë áû ýêñ128

ãóìèðîâàòü òðóï öàðåâè÷à (÷òî ñäåëàë íåñêîëüêèìè ãîäàìè ïîçæå Âàñèëèé Øóéñêèé) è “îïóáëèêîâàë” áû â óêàçå ôàêòû, ñîáðàííûå ñëåäñòâåííîé êîìèññèåé, âîçìîæíî, ÷òî ïîõîä Ñàìîçâàíöà áûñòðî áû çàêîí÷èëñÿ åãî ïëåíåíèåì.

Îáñóæäåíèå Áîðèñà Ãîäóíîâà ïèñàòåëÿìè Ñìóòíîãî âðåìåíè è ðàçâèòèå ðóññêîé òåîðèè ìåíåäæìåíòà È îáñòîÿòåëüñòâà èñ÷åçíîâåíèÿ ñ èñòîðè÷åñêîé àðåíû êëàíà Ãîäóíîâûõ, è “ñâîáîäîìûñëèå”, ïðèîáðåòåííîå â èäåîëîãè÷åñêîé íåðàçáåðèõå “Ñìóòû”, âìåñòå ñ èíûìè, íåÿñíûìè äëÿ íàñ òåïåðü ïðè÷èíàìè, âûçâàëè òàêîé íåâèäàííûé äîñåëå â ðóññêîé êóëüòóðå ôåíîìåí, êàê øèðîêîå îáñóæäåíèå ëè÷íîñòè è äåÿòåëüíîñòè ïîêîéíîãî öàðÿ ïèñàòåëÿìè ýòîé ýïîõè. Èñòîëêîâàííîå èñòîðèêîì ëèòåðàòóðû Ä. Ñ. Ëèõà÷åâûì êàê “íîâîå ïîíèìàíèå ÷åëîâå÷åñêîãî õàðàêòåðà”, ýòî ÿâëåíèå äîëæíî ïðèâëå÷ü âíèìàíèå è èñòîðèêîâ ðóññêîãî ìåíåäæìåíòà êàê ïåðâàÿ, ïîñëå “Ïîó÷åíèÿ” Âëàäèìèðà Ìîíîìàõà, ïîïûòêà èçâëå÷ü ïîëåçíûé îïûò èñêóññòâà óïðàâëåíèÿ èç äåÿòåëüíîñòè êîíêðåòíîãî ðóññêîãî ïðàâèòåëÿ. Ïðèíàäëåæàâøèå ê “âåðõàì” òîãäàøíåãî îáùåñòâà ó÷àñòíèêè îáñóæäåíèÿ êà÷åñòâ Áîðèñà Ãîäóíîâà êàê ïðàâèòåëÿ èñõîäèëè èç èíòåðåñîâ ñîáñòâåííûõ, âûñøèõ ñîñëîâèé. Ñ÷èòàÿ åãî âèíîâíûì â ñìåðòè öàðåâè÷à Äèìèòðèÿ (à ÷àñòü èç íèõ — è öàðÿ Ôåäîðà, äà è öàðèöû Èðèíû òîæå), âñå îíè, òåì íå ìåíåå, îòäàâàëè äîëæíîå óïðàâëåí÷åñêîìó òàëàíòó Áîðèñà. Íåèçâåñòíûé àâòîð Õðîíîãðàôà 1617 ã. ïèñàë, ÷òî Áîðèñ “÷ðåçâû÷àéíî ðàññóäèòåëüíîå â îòíîøåíèè íàðîäà, ìóäðîå ïðàâëåíèå ïîêàçàë”, ÷òî îí “âçÿòî÷íè÷åñòâî ëþòî íåíàâèäåë, è âñÿ÷åñêè ñòðåìèëñÿ âî âðåìÿ öàðñòâîâàíèÿ èñêîðåíèòü òàêèå íåáëàãîâèäíûå äåëà, êàê ðàçáîéíè÷åñòâî è âîðîâñòâî è ïüÿíñòâî â êîð÷ìàõ”. Äüÿê Èâàí Òèìîôååâ âî “Âðåìåííèêå” õàðàêòåðèçîâàë åãî ñëåäóþùèì îáðàçîì: “Ïðîñèòåëÿì ùåäðûé äàðèòåëü, êðîòêî âíèìàþùèé âñåì ïðîñüáàì íàðîäà, âñåì ïðèÿòíûé â îòâåòàõ, <...> áåçìåðíî óñåðäíûé â äåëàõ óïðàâëåíèÿ ñòðàíîé, áåñêîðûñòíî ëþáÿùèé ïðàâîñóäèå, íåëèöåìåðíûé èñêîðåíèòåëü âñÿêîé íåïðàâäû”; íåíàâèñòíèê ïüÿíñòâà, “ìçäîèìñòâî ñèëüíûõ îí áåñïîùàäíî óíè÷òîæàë, èáî òàêèå íðàâû áûëè åìó ïðîòèâíû”. Êíÿçü Ñåðãåé Øàõîâñêîé ïèñàë î Áîðèñå, ÷òî “íèêòî ñðåäè öàðñêèõ ñàíîâíèêîâ íå áûë ïîäîáåí åìó ïî êðàñîòå ëèöà è çäðàâîñòè óìà, â ñîñòðàäàíèè ê ëþäÿì è íàáîæíîñòè, ñâåðõ òîãî áûë îí â ðàçëè÷íûõ áåñåäàõ èñêóñåí, êðàñíîðå÷èâ âåñüìà”. Ïî ìíåíèþ êíÿçÿ Èâàíà Õâîðîñòèíèíà, Áîðèñ, õîòü è áûë íåîáðàçîâàí, “îáëàäàë îñòðûì ïðèðîäíûì óìîì”, îí “ëèõîèìöåâ óêðîòèë, 129

íàäìåííûõ èñêîðåíèë, âíóøàë ñòðàõ ñîñåäíèì ãîñóäàðñòâàì, è, êàê äîáðûé ãèãàíò, áûë îí èñïîëíåí ìóäðîñòè â çåìíîé æèçíè”. Èìïîíèðîâàë Áîðèñ ñâîèì ïîääàííûì è êàê íåóñòàííûé ñòðîèòåëü ãðàíäèîçíûõ ñîîðóæåíèé, ñâåòñêèõ è öåðêîâíûõ, â Ìîñêâå, è ãîðîäîâ-êðåïîñòåé — íà ðóáåæàõ ãîñóäàðñòâà. Êðîòîñòü è äîáðîòà ñîñòàâëÿëè îñíîâó êàçîâîé ñòîðîíû Áîðèñàïðàâèòåëÿ. Ñêîëüêî çäåñü áûëî èñêðåííîñòè äîáðîäåòåëüíîãî ÷åëîâåêà (äîáðûé ñåìüÿíèí, íåïüþùèé, îí ïîâèíåí ëèøü ⠓ãðåõå” ñòðåìëåíèÿ ê âëàñòè), à ñêîëüêî äåìàãîãèè ïîëèòèêà, ñòðåìÿùåãîñÿ ïðîèçâåñòè âïå÷àòëåíèå íà ïîääàííûõ, — íå ìîãëè ïîíÿòü è ñîâðåìåííèêè. Ñàì Áîðèñ äàæå â õîäå öåðåìîíèè âåí÷àíèÿ íà öàðñòâî íå óäåðæàëñÿ îò âïå÷àòëÿþùåãî æåñòà: ðâàíóâ íà ñåáå âîðîò øèòîé æåì÷óãîì ðóáàõè, ïîêëÿëñÿ, ÷òî â ñëó÷àå íàäîáíîñòè è ïîñëåäíåé ðóáàõîé ïîäåëèòñÿ ñ íàðîäîì. È äåéñòâèòåëüíî, âî âðåìÿ ñòðàøíîãî ãîëîäà 1601–1603 ãã. îí è â ñàìîì äåëå íå ïîæàëåë âíà÷àëå öàðñêîé êàçíû, à ïîòîì è ñòðàòåãè÷åñêèõ çàïàñîâ õëåáà, ÷òîáû ïîïûòàòüñÿ ïîìî÷ü ãîðîæàíàì è êðåñòüÿíàì. Ïî ñëó÷àþ æå ñâîåãî âîöàðåíèÿ Ãîäóíîâ âûäàë ñëóæèëîìó ëþäó òðîéíîå ãîäîâîå æàëîâàíèå, îáúÿâèë âñåîáùóþ è ïîëíóþ àìíèñòèþ (óæå âòîðóþ ïîñëå ñìåðòè Èâàíà Ãðîçíîãî), îòìåíèë ïîäàòè è òàéíî (íî ÷òîáû âñå óçíàëè) äàë îáåò â òå÷åíèå ïÿòè ëåò íå ïðîëèâàòü êðîâè. Ïîýòîìó öåëèêîì ìîæíî äîâåðÿòü ñîîáùåíèÿì èíîñòðàíöåâ, ÷òî “ìóæèêàì ÷åðíûì ïðè Áîðèñå áûëî ëó÷øå, ÷åì ïðè ïðåæíèõ ãîñóäàðÿõ”. Ðàñïîëîæåíèÿ ïîääàííûõ “èçðÿäíûé ïðàâèòåëü”, à çàòåì è öàðü Áîðèñ äîñòèãàë è ñ ïîìîùüþ áëàãî÷åñòèÿ, îòìå÷åííîãî âñåìè ïèñàâøèìè î íåì åãî ñîâðåìåííèêàìè. Îãðîìíîé ëè÷íîé çàñëóãîé Áîðèñà Ãîäóíîâà ïåðåä ðóññêîé öåðêîâüþ è ãîñóäàðñòâîì áûë åãî äèïëîìàòè÷åñêèé ïîäâèã, ñîâåðøåííûé â 1588 ã.: ìåòîäîì “êíóòà è ïðÿíèêà”, à òàêæå õèòðîé, àçèàòñêîãî êîâàðñòâà èíòðèãîé ïðàâèòåëü ïðèíóäèë êîíñòàíòèíîïîëüñêîãî ïàòðèàðõà Èåðåìèþ ó÷ðåäèòü â Ìîñêâå ïàòðèàðøåñòâî. Ïåðâûì ðóññêèì ïàòðèàðõîì áûë “èçáðàí” (â òîãäàøíåé ðóññêîé èíòåðïðåòàöèè êàêîé-ëèáî äåìîêðàòèè) ñòàâëåííèê Ãîäóíîâà ìèòðîïîëèò Èîâ. Ôàêòè÷åñêè Ãîäóíîâ äëÿ ñîáñòâåííûõ óïðàâëåí÷åñêèõ íóæä ïîëó÷èë ïîëíîñòüþ ïîä÷èíåííîãî åìó “êàðìàííîãî” ïàòðèàðõà, êîòîðûé íå òîëüêî ñûãðàë ðåøàþùóþ ðîëü âî âðåìÿ èçáðàíèÿ ñâîåãî ïîêðîâèòåëÿ öàðåì, íî è ïîñëå âíåçàïíîé ñìåðòè Áîðèñà îñòàëñÿ âåðåí åãî ñûíó. Âàæíåéøèì íåäîñòàòêîì Áîðèñà Ãîäóíîâà êàê ïðàâèòåëÿ ñîâðåìåííèêè ñ÷èòàëè åãî èçëèøíåå äîâåðèå äîíîñ÷èêàì: êîãäà åìó “âî óøè åãî ëîæíîå ïðèíîñèëè, îí æåëàë ðàäîñòíî ñëóøàòü òàêîå è îáî130

ëãàííûõ ëþäåé áåç ðàññóæäåíèÿ ñðàçó ïåðåäàâàë ïàëà÷àì” (êíÿçü Øàõîâñêîé). Îäíàêî åäâà ëè ýòî ìîæíî íàçâàòü óïðàâëåí÷åñêèì ïðîìàõîì Áîðèñà Ãîäóíîâà, ñêîðåå, ìû èìååì äåëî ñ ñîçíàòåëüíîé è ïðîäóìàííîé îñîáåííîñòüþ åãî âíóòðåííåé ïîëèòèêè, ê òîìó æå ñîöèàëüíî îêðàøåííîé. Àâðààìèé Ïàëèöûí âñïîìèíàë, ÷òî Ãîäóíî⠓ðàáàì íà ãîñïîä íàñòîëüêî ïîçâîëÿë êëåâåòàòü, ÷òî òå è ïîñìîòðåòü áîÿëèñü íà õîëîïîâ ñâîèõ, è ìíîãèì ðàáàì èìåíèå èõ ãîñïîä îòäàâàë, è âåëèêèå äàðû äîíîñ÷èêàì áûâàëè îò íåãî”. Ìîíàõó Àâðààìèþ Ïàëèöûíó íåäîñòàòêîì â Áîðèñå êàçàëîñü òàêæå èçëèøíåå, ïî åãî ìíåíèþ, áëàãîâîëåíèå ê èíîâåðíûì èíîñòðàíöàì. Áîðèñ äåéñòâèòåëüíî áëàãîãîâåë ïåðåä çàïàäíîé íàóêîé, âûïèñàë èç Àíãëèè àêóøåðêó äëÿ ëå÷åíèÿ öàðèöû Èðèíû, îêðóæèë ñåáÿ “íåìåöêèìè” òåëîõðàíèòåëÿìè è âðà÷àìè, ïåðâûì íà÷àë îòïðàâëÿòü ðóññêóþ ìîëîäåæü çà ãðàíèöó äëÿ îáó÷åíèÿ. Ïî ñâåäåíèÿì À. Ë. Þðãàíîâà, öàðü Áîðèñ “äàæå õîòåë âûïèñàòü èç Ãåðìàíèè, Àíãëèè, Èñïàíèè, Ôðàíöèè è äðóãèõ ñòðàí ó÷åíûõ, ÷òîáû ó÷ðåäèòü â Ìîñêâå âûñøóþ øêîëó, ãäå áû ïðåïîäàâàëèñü ðàçíûå ÿçûêè, íî ýòîìó âîñïðîòèâèëàñü öåðêîâü”. Çàïàäíîå âëèÿíèå îòðàçèëîñü è íà ìîñêîâñêèõ ìîäàõ: Àâðààìèé Ïàëèöûí ñîîáùàåò, ÷òî ïîä âëèÿíèåì öàðÿ “è ñòàðûå ìóæè áîðîäû ñâîè ïîáðèëè, â þíîøåé ïðåâðàòèëèñü”.  äåëå ñáëèæåíèÿ ñ Çàïàäîì Áîðèñ Ãîäóíîâ âûñòóïèë êàê ïðÿìîé ïðåäøåñòâåííèê Ïåòðà I. Äåéñòâèòåëüíûì íåäîñòàòîê Áîðèñà êàê ïðàâèòåëÿ ñêðûâàåòñÿ çà óïðåêàìè åìó â íåóìåíèè êîìàíäîâàòü âîéñêàìè (“â âîéíàõ íåèñêóñåí áûë”, “îðóæèå íîñèë íå âåñüìà èçÿùíî” è äð.). ×åñòîëþáèâûé Áîðèñ íå æåëàë äåëåãèðîâàòü ïîëíîìî÷èÿ òàëàíòëèâûì è îïûòíûì ïîëêîâîäöàì, ÷åìó ñî âðåìåíåì íàó÷èëñÿ Èâàí IV. Åãî íåóìåëûå ðàñïîðÿæåíèÿ è íåðåøèòåëüíîñòü âî âðåìÿ îñàäû Íàðâû â 1590 ã. ïîçâîëèëè øâåäàì â ïî÷òè áåçíàäåæíîì ïîëîæåíèè óäåðæàòü ýòó êëþ÷åâóþ êðåïîñòü; â ðåçóëüòàòå, õîòÿ è óäàëîñü âåðíóòü ïîòåðÿííûå â Ëèâîíñêîé âîéíå ðóññêèå âëàäåíèÿ â Ïðèáàëòèêå, ìîðñêèå ïîðòû äëÿ åâðîïåéñêîé òîðãîâëè òàê è íå áûëè çàâîåâàíû.

Ïîäñïóäíûå ïðè÷èíû êðàõà Áîðèñà Ãîäóíîâà Ñîâðåìåííûé èñòîðèê ìåíåäæìåíòà ê íåäîñòàòêàì Áîðèñ Ãîäóíîâà îòíåñ áû è ÷ðåçìåðíûé ôîðìàëèçì, ÿðêî ïðîÿâèâøèéñÿ â ìíîãîìåñÿ÷íîé ýïîïåå èçáðàíèÿ åãî íà öàðñòâî. Îáøèðíûå “ãðàìîòû”, “ïðèãîâîðû”, “óñòàíîâëåíèÿ” 1598 ã. ñòàëè ÿðêèìè ïàìÿòíèêàìè ðîññèéñêîãî ëèöåìåðíîãî áóìàãîòâîð÷åñòâà, æåëàíèÿ ÿâèòü urbi et orbi íå ðå131

àëüíîå ïîëîæåíèå äåë, à æåëàåìîå ïðàâèòåëåì, íå òî, ÷òî åñòü, à òî, ÷òî äîëæíî áûòü. Ëþáîïûòíî âñå æå, ê êîìó îíè áûëè îáðàùåíû, ëæèâûå ñî÷èíåíèÿ ïðèêàçíûõ Ãîäóíîâà è ïàòðèàðõà Èîâà, ýòèõ ïðåäøåñòâåííèêîâ Ìèíèñòåðñòâà ïðàâäû ó Äæ. Îðóýëëà? Ê Áîãó, ê ïîòîìêàì? Äëÿ áîÿðñêèõ çàãîâîðùèêîâ è êàçàêîâ Ñàìîçâàíöà íèêàêèå, õîòü è ðàñïðåêðàñíî ñîñòàâëåííûå, áóìàãè çíà÷åíèÿ íå èìåëè. Îäíîé èç ãëóáèííûõ ïðè÷èí óñïåõà Ñàìîçâàíöà è ïîðàæåíèÿ ïðàâèòåëüñòâà Ãîäóíîâà áûë ñóùåñòâåííûé íåäîñòàòîê â îðãàíèçàöèè öàðñêîé òàéíîé ñëóæáû.  Ìîñêâå îíà äåéñòâîâàëà ïðåâîñõîäíî, è èíîñòðàíöàì êàçàëîñü äàæå, ÷òî çà êàæäûì ìîñêâè÷îì ïðèñìàòðèâàþò ïî òðè äîíîñ÷èêà. Ýòî ïðèâåëî ê òîìó, ÷òî â áîÿðñêèõ ñåìüÿõ î ïîëèòèêå “ñ îãðîìíîé îñòîðîæíîñòüþ áåñåäîâàòü ðåøàëèñü è áðàò ñ áðàòîì, è îòåö ñ ñûíîì”.  òî æå âðåìÿ ñîáûòèÿ 1605 ã. ïîêàçàëè, ÷òî â îêðàèííûõ ãîðîäàõ è êðåïîñòÿõ òàéíûõ àãåíòîâ Ãîäóíîâà íå áûëî, è î÷åíü ñëàáåíüêîé îêàçàëàñü åãî âíåøíÿÿ ðàçâåäêà. Êðîìå òîãî, ïðàâèòåëü íåäîîöåíèë âàæíîñòü äëÿ áåçîïàñíîñòè ãîñóäàðñòâà òàêîãî íîâîãî ôàêòîðà, êàê ðóññêàÿ ïîëèòè÷åñêàÿ ýìèãðàöèÿ â Ðå÷è Ïîñïîëèòîé, ñôîðìèðîâàâøàÿñÿ â õîäå îïðè÷íîãî òåððîðà, è íå ïîçàáîòèëñÿ î âíåäðåíèè â íåå ñâîåé àãåíòóðû.  ðåçóëüòàòå — àâàíòþðà ýìèãðàíòà-âûñêî÷êè, ôèãóðû ñîâåðøåííî íåçíà÷èòåëüíîé, ïðèâåëà ê ïîëèòè÷åñêîé êàòàñòðîôå. Ñòðåìÿñü çàõâàòèòü è óäåðæàòü âëàñòü, Áîðèñ Ãîäóíîâ ñîñðåäîòî÷èë âñå ñâîå âíèìàíèå ïðàâèòåëÿ íà Ìîñêâå, êàê íà ãîðîäå, ãäå äåëàëàñü ïîëèòèêà è ãäå ðåøàëñÿ âîïðîñ î âëàñòè, à âñå áëàãîäåÿíèÿ — íà åå íàñåëåíèè. Ïðåíåáðåæåíèå îêðàèíàìè è èõ ëþäîì, áîëåå òîãî, ïðèâû÷êà ýêñïëóàòèðîâàòü èõ â ïîëüçó ñòîëèöû (â ýòîì êîíòåêñòå ñëåäóåò ðàññìàòðèâàòü è îêîí÷àòåëüíîå çàêðåïîùåíèå êðåñòüÿíñòâà) ïðèâåëè ê âîåííîé ïîáåäå Ñàìîçâàíöà. Ñ. Ô. Ïëàòîíîâ äîêàçàë, ÷òî ýòà ïîáåäà áûëà áû íåâîçìîæíà â ñâîå âðåìÿ, åñëè áû íà ñòîðîíó Ëæåäìèòðèÿ íå ïåðåõîäèëè êàçà÷üè è ñòðåëåöêèå ãàðíèçîíû ïîðóáåæíûõ êðåïîñòåé. Íåëüçÿ ñêàçàòü, ÷òîáû Áîðèñ Ãîäóíîâ íå ãîòîâèëñÿ ê ïîäàâëåíèþ íàðîäíûõ âîññòàíèé (îáîðîíèòåëüíûå ñîîðóæåíèÿ â Ìîñêâå âîçâîäèëèñü èì è ïðîòèâ ñîáñòâåííîãî íàðîäà), îäíàêî îí ÿâíî íåäîîöåíèë íåóëîâèìóþ, íî ãóáèòåëüíóþ äëÿ ïðàâèòåëÿ ñèëó ïîäñïóäíîãî ñëóõà, ñïëåòíè, íàðîäíîé ëåãåíäû î ÷óäåñíîì ñïàñåíèè. È ïîñëå âíåçàïíîé ñìåðòè öàðÿ Áîðèñà êðåïêèå ñòåíû “íîâîãî Öàðüãðàäà” íå çàùèòèëè åãî ñûíà è æåíó îò òîëïû, âäîõíîâëåííîé “ïóñòûì èìåíåì, òåíüþ” (À. Ñ. Ïóøêèí) çàðåçàâøåãîñÿ â ïðèïàäêå ìàëîëåòíåãî öàðåâè÷à. 132

Ïîäñïóäíûé “ìåíåäæìåíò” íàðîäíûõ âîññòàíèé: Äðåâíÿÿ Ðóñü Êðûëàòûå ñëîâà À. Ñ. Ïóøêèíà î “ðóññêîì áóíòå — áåññìûñëåííîì è áåñïîùàäíîì” ñîçäàëè â ìåíòàëüíîñòè íàøåé èíòåëëèãåíöèè ñòåðåîòèï íàðîäíîãî âîññòàíèÿ êàê ÿâëåíèÿ íåïîçíàâàåìîãî, îïðåäåëÿåìîãî ëèøü òåìíûì (“áåññìûñëåííûì”) èíñòèíêòîì òîëïû, êàê âûïëåñêà èððàöèîíàëüíîé è âî âñå ñòîðîíû ðàâíîíàïðàâëåííîé íàðîäíîé çëîáû. Ìåæäó òåì â íàóêå íåïîçíàâàåìûì ñïðàâåäëèâî ñ÷èòàåòñÿ ëèøü òî ÿâëåíèå, êîòîðîìó è â ñàìîì äåëå íå óäàåòñÿ íàéòè îáúÿñíåíèÿ. Íàðîäíûå âîññòàíèÿ ê òàêèì ÿâëåíèÿì íå îòíîñÿòñÿ — â ÷àñòíîñòè è ïîòîìó, ÷òî íà Ðóñè óæå â XVI–XVIII ââ. áûëî íàêîïëåíî äîñòàòî÷íîå êîëè÷åñòâî äîêóìåíòàëüíûõ ñâèäåòåëüñòâ, ïîçâîëÿþùèõ ñ áîëüøîé ÷åòêîñòüþ âûÿâèòü ñêðûòûå óïðàâëåí÷åñêèå ïðóæèíû áóøåâàâøèõ òîãäà áóíòîâ è êðåñòüÿíñêèõ âîéí. Ñêàçàííîå íå îòðèöàåò ñóùåñòâîâàíèÿ îñîáîé “ïñèõîëîãèè òîëïû”, íî ìû ïîïûòàåìñÿ ïðîñòî âûÿâèòü ðàöèîíàëüíûå îñíîâàíèÿ äëÿ äåéñòâèé âîññòàâøåé ìàññû.

Ñîöèàëüíî-ïñèõîëîãè÷åñêèå è ïðàâîâûå “ïðóæèíû” äðåâíåðóññêèõ âîññòàíèé XI–XIV ââ. Èçó÷åíèå äâóõ íàèáîëåå ïîëíî äîêóìåíòèðîâàííûõ íàðîäíûõ âîññòàíèé ýïîõè Êèåâñêîé Ðóñè — 1068 ã. è 1146 ã. â Êèåâå — ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî íàðîäíàÿ ÿðîñòü íàïðàâëÿëàñü îòíþäü íå ïðîòèâ âñåõ íà÷àëüíèêîâ è âñåãî ôåîäàëîâ èëè âñåãî ôåîäàëüíîãî ñòðîÿ, êàê ýòî óòâåðæäàëè èñòîðèêè-ìàðêñèñòû, à ïðîòèâ, ñ îäíîé ñòîðîíû, è â çàùèòó, ñ äðóãîé, âïîëíå îïðåäåëåííûõ ëèö èç ïðàâÿùåãî êëàññà. Òàê, íåñìîòðÿ íà âñå óñèëèÿ Ì. Í. Òèõîìèðîâà èíòåðïðåòèðîâàòü âîññòàíèå 1078 ã. êàê âûçâàííîå îáîñòðåíèåì êëàññîâîé áîðüáû â Êèåâå, “Ïîâåñòü âðåìåííûõ ëåò” îïèñûâàåò åãî êàê âûñòóïëåíèå êèåâñêèõ ãîðîæàí ïðîòèâ áåçäàðíûõ ïðàâèòåëåé, ò. å. ïðîòèâ íåïðàâèëüíîãî, íåýôôåêòèâíîãî ìåíåäæìåíòà. Îá ýòîì ñâèäåòåëüñòâóåò óæå ñîîáùåíèå î íà÷àëå íàðîäíîãî âîçìóùåíèÿ: ïîñëå ïîðàæåíèÿ îò ïîëîâöåâ íà ðåêå Àëüòå êíÿçüÿ “Èçÿñëàâ è Âñåâîëîä ïîáåæàëè â Êèåâ, à Ñâÿòîñëàâ â ×åðíèãîâ, à ëþäè êèåâñêèå ïðèáåæàëè â Êèåâ, è ñîòâîðèëè âå÷å íà òîðãîâîé ïëîùàäè, è ñêàçàëè, ïîñëàâ ê êíÿçþ: “Âîò ïîëîâöû ðàçîøëèñü ïî çåìëå, äàé, êíÿçü, îðóæèå è êîíåé, è åùå ñðàçèìñÿ ñ íèìè”. Èçÿñëàâ ê ýòîìó íå ïðèñëóøàëñÿ. È íà÷àëè ëþäè ãîâîðèòü íà âîåâîäó Êîñíÿ÷êà, ïîøëè íà Ãîðó, ñ âå÷à, è ïðèøëè íà äâîð Êîñíÿ÷êà, è íå 133

íàéäÿ åã ßñíî, ÷òî êèåâëÿíå, ó÷àñòâîâàâøèå â áèòâå, áûëè íåäîâîëüíû êíÿçåì Èçÿñëàâîì, êîòîðûé îòêàçàëñÿ ïîìî÷ü èì ïðîäîëæèòü âîéíó ñ ïîëîâöàìè â áëàãîïðèÿòíûé ìîìåíò, êîãäà êî÷åâíèêè ðàññåÿëèñü äëÿ ãðàáåæà, è ÷òî åùå áîëüøåå íåäîâîëüñòâî ó íèõ âûçâàë Êîñíÿ÷êî — âîåâîäà, ÷üè ñîâåòû êíÿçüÿì ïðèâåëè ê ïîðàæåíèþ. À âîò ðàññêàç î ðåàêöèè êíÿçåé íà íàðîäíîå âîññòàíèå: êîãäà êèåâëÿíå ðåøèëè èäòè ê “ïîãðåáó” îñâîáîæäàòü ñâîèõ àðåñòîâàííûõ ðàíåå òîâàðèùåé, òóäà îòïðàâèëàñü ïîëîâèíà ãîðîæàí, à îñòàëüíûå “ïðèøëè íà êíÿæèé äâîð. Èçÿñëàâ æå ñèäåë íà ñåíÿõ ñ äðóæèíîé ñâîåé, è îíè íà÷àëè ïðåïèðàòüñÿ ñ êíÿçåì, ñòîÿ âíèçó. < ... > È ñêàçàë Òóêû, áðàò ×óäèí, Èçÿñëàâó: “Âèäèøü, êíÿçü, íàðîäåö âçâûë, ïîøëè, ÷òîáû ñòîðîæèëè Âñåñëàâà””. Ïîòîì ïîäîøëè ê òåðåìó è òå êèåâëÿíå, ÷òî õîäèëè îñâîáîæäàòü ñâîèõ òîâàðèùåé. “È ñêàçàëà äðóæèíà êíÿçþ: “Ýòî ñêâåðíî; ïîøëè ê Âñåñëàâó, ïóñòü, ïîäîçâàâ åãî îáìàíîì ê îêîøêó, ïðîíçÿò åãî ìå÷îì”. È íå ïîñëóøàë ýòîãî êíÿçü. Ëþäè æå èçäàëè êëè÷ è ïîøëè ê ïîãðåáó Âñåñëàâà”. Óâèäåâ ýòî, Èçÿñëàâ ñî Âñåâîëîäîì ïîáåæàëè ñî äâîðà”. Íåðåøèòåëüíîñòü, íåóìåíèå óïðàâëÿòü “ëþäüìè”, áåçäåÿòåëüíîñòü, íåóìåíèå ñîáèðàòü èíôîðìàöèþ î íàñòðîåíèÿõ íàðîäà, ïðîñòî áîÿçíü âçÿòü íà ñåáÿ îòâåòñòâåííîñòü — âîò ÷òî îïðåäåëèëî ïîðàæåíèå ïðîòèâíèêîâ Âñåñëàâà Ïîëîöêîãî âî âðåìÿ ýòîãî âîññòàíèÿ. Âå÷å, ò. å. ñîáðàíèå âñåõ ÷ëåíîâ îáùèíû (â èñòîðè÷åñêîé ïåðñïåêòèâå — ðîäà) íà Ñåâåðå Äðåâíåé Ðóñè, â Íîâãîðîäå, Ïñêîâå è Âÿòñêîé çåìëå, ñîõðàíÿëîñü äî êîíöà XV — íà÷àëà XVI â.; âå÷å ðåøàëî âîïðîñû âîéíû è ìèðà, ïðèãëàøàëî è èçãîíÿëî êíÿçåé, áðàëî íà ñåáÿ çàêîíîäàòåëüñêóþ è äèïëîìàòè÷åñêóþ äåÿòåëüíîñòü. Íà Þãå, îñîáåííî æå â Êèåâå, ãäå òðàäèöèîííî ñèëüíà áûëà êíÿæåñêàÿ âëàñòü, âå÷å îæèâàëî âî âðåìÿ âîññòàíèé. Âëàñòü âå÷à êàê áû âîçðîæäàëàñü è òîãäà, êîãäà ãîðîæàíå áðîñàëèñü ãðàáèòü äâîðû áîÿð ïîêèäàþùåãî ñòîëèöó âåëèêîãî êíÿçÿ.  1068 ã. ðàçãðàáèëè è êíÿæåñêèé äâîð, ïîõèòè⠓áåñ÷èñëåííîå ìíîæåñòâî çîëîòà è ñåðåáðà, ìåõîâ è ïîëîòíà”. Ñëåäóåò ñêàçàòü, ÷òî ïàìÿòü îá ýòîé ñòîðîíå âå÷åâîé ñâîáîäû æèâà áûëà â Ìîñêîâñêîé Ðóñè è ÷åðåç ïÿòü ñ ïîëîâèíîé âåêîâ: êàê ñîîáùàåò Ñ. Ô.  Ïëàòîíîâ, 1 èþíÿ 1605 ã., â ìåæäóöàðñòâèå, ïîñëå àðåñòà öàðÿ Ôåäîðà Ãîäóíîâà è äî âñòóïëåíèÿ â Ìîñêâó Äèìèòðèÿ I Ñàìîçâàíöà, “ïî âñåé Ìîñêâå âåñü äåíü ïðîèñõîäèë ãðàáåæ: ãðàáèëè íå îäíèõ Ãîäóíîâûõ è èõ áëèçêèõ, íî è ëþäåé, äàëåêèõ îò ïðàâèòåëüñòâà è íè ê ÷åìó íå ïðè÷àñòíûõ, íàïðèìåð, ñëóæèëûõ è òîðãîâûõ íåìöåâ”. Âïðî÷åì, è â ñåíòÿáðå 1941 ã., ïîñëå îòñòóïëåíèÿ èç ãîðîäà Êðàñíîé Àðìèè, è ïåðåä 134

âñòóïëåíèåì íåìåöêèõ âîéñê êèåâëÿíå áðîñèëèñü ãðàáèòü ãîñóäàðñòâåííûå ìàãàçèíû è ñêëàäû. Âîçâðàùàÿñü ê ñîáûòèÿì 1068 ã. â Êèåâå, îòìåòèì, ÷òî ëåòîïèñíûå “ëþäè”, ò. å. âîîðóæåííûå êèåâñêèå ãîðîæàíå, äåéñòâóþò êàê åäèíûé îðãàíèçì, ñðåäè íèõ íå âûäåëÿþòñÿ çà÷èíùèêè, ïîäñòðåêàòåëè, èíèöèàòîðû, íå íàçâàíû ïî èìåíàì òå, êòî ïåðâûì ïðåäëîæèë òðåáîâàòü êîíåé è îðóæèå ó êíÿçÿ Èçÿñëàâà, êòî “ïðåðåêàëñÿ” ñ íèì è ïð. È ìû íå çíàåì, îêàçàëèñü ëè èìåííî ýòè àêòèâíûå ó÷àñòíèêè ñîáûòèé ñðåäè 70 ãîðîæàí, êàçíåííûõ ïîñëå âîçâðàùåíèÿ â ãîðîä Èçÿñëàâà ñ ïîëüñêèì âîéñêîì. Ýòè ïîäñïóäíûå “ìåíåäæåðû” âîññòàíèÿ àíîíèìíû, áåçëè÷íû, îíè ñêðûâàþòñÿ â êîëëåêòèâå, ïðèíöèïèàëüíî íå âûäåëÿÿñü èç íåãî. Îñíîâàíèÿ äëÿ òàêîãî ïîâåäåíèÿ êîðåíÿòñÿ, êîíå÷íî æå, â ïåðâîáûòíîì äåìîêðàòèçìå âå÷åâûõ ïîðÿäêîâ, íî ïðåæäå âñåãî, êàê ïðåäñòàâëÿåòñÿ, â íîðìàõ âå÷åâîãî ïðàâà, ïðåäïîëàãàþùåãî êîëëåêòèâíóþ óãîëîâíóþ îòâåòñòâåííîñòü è êîëëåêòèâíîå íàêàçàíèå ïðåñòóïíèêà.  Äðåâíåé Ðóñè îíè áûëè ñòîëü æèâûì è îáûäåííûì ÿâëåíèåì, ÷òî äàæå îêàçàëèñü çàôèêñèðîâàííûìè ⠓Ðóññêîé Ïðàâäå”. Òàê, ñòàòüÿ 3 “Ðóññêîé Ïðàâäû” â Ïðîñòðàííîé ðåäàêöèè óñòàíàâëèâàëà, ÷òî åñëè áóäåò óáèò êíÿæèé ìóæ, à óáèéöà íå íàéäåí, “òî âèðó â 80 ãðèâåí ïëàòèò âåðâü (îáùèíà. — Ñ. Ð.), â êîòîðîé íàéäåí òðóï óáèòîãî; åñëè æå ïðîñòîëþäèíà, òî 40 ãðèâåí”; â ñòàòüå 6 áûëî óêàçàíî: “Åñëè êòî ñîâåðøèë óáèéñòâî îòêðûòî âî âðåìÿ ññîðû èëè íà ïèðó, òîãäà îí ïëàòèò âìåñòå ñ âåðâüþ, ïîñêîëüêó ó÷àñòâóåò â îáùèííûõ ïëàòåæàõ âèðû”. À âîò çà ðàçáîéíèêà, ò. å. óáèâøåãî áåñïðè÷èííî (íå íà ïèðó è íå â ññîðå) è â òàéíå, “ëþäè íå ïëàòÿò, à âûäàäóò åãî ñàìîãî ñ æåíîé è äåòüìè íà ïîòîê è ðàçãðàáëåíèå” (ñòàòüÿ 7).  “ïîòîêå” èñòîðèêè ïðàâà âèäÿò ïðîäàæó â ðàáñòâî â ïîëüçó êíÿçÿ, “ðàçãðàáëåíèå” ñëåäóåò ïîíèìàòü êàê îáùåñòâåííóþ êîíôèñêàöèþ èìóùåñòâà, êîëëåêòèâíûé óçàêîíåííûé ãðàáåæ èìóùåñòâà óáèéöû. Çàêîíîäàòåëè XI â., êíÿçüÿ ßðîñëàâè÷è, óæå çíàêîìûå íàì íåçàäà÷ëèâûå Èçÿñëàâ, Ñâÿòîñëàâ è Âñåâîëîä, è ñòàðøèå äðóæèííèêè, ñðåäè êîòîðûõ áûë è ïðîøòðàôèâøèéñÿ â 1068 ã. ïåðåä êèåâëÿíàìè Êîñíÿ÷êî, ïðèñïîñàáëèâàëè ê ñâîèì ôåîäàëüíûì èíòåðåñàì óæå èìåþùèåñÿ ïîëîæåíèÿ îáû÷íîãî ïðàâà. Îäíî èç ïîñëåäíèõ Êîñíÿ÷êå ïðèøëîñü áû èñïûòàòü íà ñâîåé øêóðå, åñëè áû ãîðîæàíàì óäàëîñü åãî ñõâàòèòü âî âðåìÿ âîññòàíèÿ: åãî íå òîëüêî óáèëè áû ñêîïîì, íî è ñîâåðøèëè áû îáðÿäîâîå ïîðóãàíèå åãî òðóïà. 135

Âñåíàðîäíàÿ êàçíü “èçìåííèêà” êàê ðåöèäèâ íàðîäíîãî îáû÷íîãî ïðàâà Âî âðåìÿ ñëåäóþùåãî êðóïíîãî âîññòàíèÿ êèåâëÿí â 1147 ã. èìè áûë óáèò ïîëèòè÷åñêèé ïðîòèâíèê èõ òîãäàøíåãî ëþáèìöà, âåëèêîãî êíÿçÿ êèåâñêîãî Èçÿñëàâà Ìñòèñëàâîâè÷à. Ïîãèá òîãäà Èãîðü Îëüãîâè÷, áûâøèé âåëèêèé êíÿçü êèåâñêèé, â 1146 ã. ïëåíåííûé Èçÿñëàâîì ïîñëå áèòâû ïîä Êèåâîì. Ðàäè ñïàñåíèÿ èç “ïîðóáà”, ãäå îí åäâà íå ïîìåð, Èãîðü Îëüãîâè÷ ïðèíÿë ìîíàøåñòâî è ñîäåðæàëñÿ â ñòîëè÷íîì Ôåäîðîâñêîì ìîíàñòûðå. Ðåøåíèå óáèòü Èãîðÿ Îëüãîâè÷à áûëî ïðèíÿòî íà âå÷å, âîïðåêè âîçðàæåíèÿì îñòàâøåãîñÿ â Êèåâå çà Èçÿñëàâà åãî ìëàäøåãî áðàòà Âëàäèìèðà, ìèòðîïîëèòà Êëèìà Ñìîëÿòè÷à è áîÿð. Êèåâëÿíå âûòàùèëè Èãîðÿ Îëüãîâè÷à èç öåðêâè, ãäå îí ñëóøàë îáåäíþ, ñîðâàëè ñ íåãî ìîíàøåñêèå îäåæäû, çàáèëè äî ñìåðòè, ïîëîæèëè íà ïðîñòóþ òåëåãó, îòâåçëè íà Ïîäîë è áðîñèëè åãî íàãîå òåëî íà òîðãó. Íà ñåé ðàç ëåòîïèñåö ïðèâîäèò ðå÷ü “íåêîåãî ÷åëîâåêà”, ïðèçûâàþùåãî êèåâëÿí óáèòü Èãîðÿ Îëüãîâè÷à, îäíàêî íå íàçûâàåò åãî ïî èìåíè, íåèçâåñòíûìè îñòàþòñÿ è íåïîñðåäñòâåííûå óáèéöû êíÿçÿ-ìîíàõà. Çäåñü âïåðâûå îòðàçèëèñü è äâà íîâûõ ìîìåíòà, õàðàêòåðèçóþùèõ ñîöèàëüíî-ïñèõîëîãè÷åñêóþ ïîäîïëåêó òàêèõ âîññòàíèé. Ïåðâûé — óáèéöû è ïîäñòðåêàòåëÿ èçáåæàëè íàêàçàíèÿ, è ýòîò òîò ðåäêèé ñëó÷àé, êîãäà îñóùåñòâèëîñü íàðîäíîå ïðåäñòàâëåíèå î òîì, ÷òî âåñü ãîðîä èëè íàðîä â öåëîì íåëüçÿ ïîêàðàòü çà ïðåñòóïëåíèå. Ïðåäñòàâëåíèå ýòî ÿðêî âûðàçèëîñü â ôèíàëå ïåñíè XIV â. îá óáèéñòâå òâåðè÷àìè òàòàðñêîãî áàñêàêà Ùåëêàíà ñ åãî îòðÿäîì â 1347 ã. (“Íè íà êîì íå ñûñêàëîñÿ”), õîòü íà ñàìîì äåëå Òâåðü áûëà æåñòîêî ðàçðóøåíà òàòàðàìè è èõ ñîþçíèêîì ìîñêîâñêèì êíÿçåì Èâàíîì Êàëèòîé. Íåñêîëüêî íåîæèäàííîå ñâèäåòåëüñòâî î òîì, ÷òî âñåíàðîäíîå óáèåíèå ïðåñòóïíèêîâ ÿâëÿåòñÿ ðèòóàëîì, èìåþùèì ïðàèíäîåâðîïåéñêèå êîðíè, íàõîäèì â ðîìàíå Ý. Õåìèíãóýÿ “Ïî êîì çâîíèò êîëîêîë”. Æèòåëÿì èñïàíñêîãî ìåñòå÷êà âî âðåìÿ ôðàíêèñòñêîãî ïåðåâîðîòà óäàåòñÿ àðåñòîâàòü ìåñòíûõ ôàøèñòîâ, è èõ ðåøåíî çàáèòü ïàëêàìè. Êàæäûé æèòåëü äîëæåí íàíåñòè ïî óäàðó êàæäîìó ïðåñòóïíèêó, è ãîðîæàíå ïðèõîäÿò íà ýòó ïóáëè÷íóþ êàçíü, îäåòûå, êàê íà ïðàçäíèê, â ñâîè ëó÷øèå êîñòþìû. Âòîðîé ìîìåíò, óïîìÿíóòîå âûøå ïîðóãàíèå òåëà æåðòâû, åñòü ÿâëåíèå òàêæå ðèòóàëüíîå è òðàäèöèîííîå. Èìåííî áëàãîäàðÿ åìó íà Ðóñè êàçíè æåðòâ íàðîäíûõ âîññòàíèé òîæå ïðåâðàùàëèñü â íàðîäíûé ïðàçäíèê — ýòàêèé æóòêèé êàðíàâàë. Òàê, âî âðåìÿ âîññòàíèÿ 17 ìàÿ 1606 ã. Äèìèòðèÿ I Ñàìîçâàíöà ïåðåä óáèéñòâîì ïåðåîäåëè â 136

ïëàòüå ïèðîæíèêà, à ê åãî îáíàæåííîìó, êàê íåêîãäà ó Èãîðÿ Îëüãîâè÷à, òðóïó áûëè ïðèâÿçàíû ñêîìîðîøåñêàÿ äóäêà è ìàñêè. Òåì ñàìûì ñîöèàëüíûé ñòàòóñ êàçíåííîãî öàðÿ øóòîâñêè îáðàùàëñÿ â ñâîþ ïðîòèâîïîëîæíîñòü. Òîãäà æå, ïî âîñïîìèíàíèÿì î÷åâèäöà, íàä òðóïàìè óáèòûõ ïîëÿêîâ, ëåæàùèìè íà ïëîùàäè, ìîñêâè÷è, “ïî ñâîåìó îáû÷àþ”, òðè äíÿ ðóãàëèñü âñÿ÷åñêè “ñ áåññòûäíûìè íàñìåøêàìè”. Ðàññå÷åíèå æå òðóïîâ êàçíåííûõ íà ÷àñòè, ñêàðìëèâàíèå èõ ïñàì è ïð. — äîëæíû áûëè íå òîëüêî ñäåëàòü íåâîçìîæíûì òðàäèöèîííîå, ñîãëàñíî îáû÷àÿì, çàõîðîíåíèå, íî è ïîìåøàòü, î÷åâèäíî, ïîñìåðòíîé ìåñòè æåðòâ ñâîèì óáèéöàì. Êàê è èçäåâàòåëüñòâà íàä òåëîì óíèàòñêîãî àðõèåïèñêîïà Èîñàôàòà Êóíöåâè÷à, ðàñòåðçàííîãî ãîðîæàíàìè Âèòåáñêà â 1623 ã., è íàä òðóïàìè áîÿð, óáèòûõ âî âðåìÿ ñòðåëåöêîãî áóíòà 1682 ã., ýêñöåññû âîññòàâøåé òîëïû â 1606 ã. îïèðàëèñü íà ïàìÿòü î âåñüìà äðåâíèõ îáû÷àÿõ ïðåäêîâ. Âîñïðîèçâåäåíèå æå èõ áûëî áû íåâîçìîæíî áåç ó÷àñòèÿ åùå îäíîé êàòåãîðèè ñêðûòûõ “ìåíåäæåðî┠âîññòàíèé — õðàíèòåëåé è íîñèòåëåé ýòîé ðèòóàëüíîé ïàìÿòè, ñêîìîðîõîâ èëè êîëäóíîâ.

Ëåãåíäà î “âîçâðàùàþùåìñÿ èçáàâèòåëå”, åå ñîçäàòåëè è ïðîïàãàíäèñòû Íå ïðîøëî è ïîëóâåêà ïîñëå âåí÷àíèÿ íà öàðñòâî ïåðâîãî ðóññêîãî öàðÿ Èâàíà IV, êàê ïî Ìîñêâå ïðîøåë ïåðâûé èçâåñòíûé íàì ñëóõ î ïîÿâëåíèè ñàìîçâàíöà. Çà âñå Ñìóòíîå âðåìÿ èñòîðèêè çàôèêñèðîâàëè áîëüøå äâàäöàòè ñàìîçâàíöåâ, áîëüøèíñòâî èç êîòîðûõ âûäàâàëè ñåáÿ çà ÷óäîì ñïàñøåãîñÿ öàðåâè÷à Äèìèòðèÿ.  XVIII â. ÿâèëèñü íîâûå ñàìîçâàíöû, è Åìåëüÿí Ïóãà÷åâ áûë, îêàçûâàåòñÿ, ñåäüìûì èç òåõ, êòî âûäàâàë ñåáÿ çà Ïåòðà III. Òàêîå îáèëèå ñàìîçâàíöåâ â Ìîñêîâñêîé Ðóñè òåì áîëåå çàìå÷àòåëüíî, ÷òî â ìèðîâîé èñòîðèè èõ èçâåñòíî íåìíîãî, â Êèåâñêîé Ðóñè òàê âîâñå íå áûëî, à â Óêðàèíå èçâåñòåí âñåãî îäèí, óâëåêøèé â êîíöå XVII â. çàïîðîæöåâ â ïîõîä íà Öàðüãðàä, äà è òîò âûäàâàë ñåáÿ çà ãðå÷åñêîãî öàðåâè÷à. Ýòíîãðàô è ôîëüêëîðèñò Ê. Â. ×èñòîâ, èññëåäîâàâ îãðîìíûé ìàòåðèàë î ñàìîçâàíöàõ êîíöà XVI — XVIII ââ., óñòàíîâèë, ÷òî êàæäûé èç íèõ èñïîëüçîâàë óæå ðàñïðîñòðàíåííóþ â îáùåñòâå äî èõ ïîÿâëåíèÿ ëåãåíäó “î âîçâðàùàþùåìñÿ èçáàâèòåëå”, êîòîðàÿ ñëóæèëà èäåîëîãè÷åñêîé îñíîâîé åãî âûñòóïëåíèÿ, è ÷òî â îñíîâå òàêèõ ëåãåíä “ëåæèò âåñüìà óñòîé÷èâàÿ ñþæåòíàÿ ñõåìà”. Èññëåäîâàòåëü âîñïðîèçâåë íàèáîëåå ïîëíîå ñî÷åòàíèå ìîòèâîâ (ñ îïóùåííûìè çäåñü âàðèàíòàìè êàæäîãî ìîòèâà) â òàêîé ëåãåíäå ñëåäóþùèì îáðàçîì: “À. “Èçáà137

âèòåëü” íàìåðåí îñóùåñòâèòü ñîöèàëüíûå ïðåîáðàçîâàíèÿ (îñâîáîäèòü êðåñòüÿí” èëè äð.). “Â. Îòñòðàíåíèå “èçáàâèòåëÿ”. <...> Ñ. ×óäåñíîå ñïàñåíèå “èçáàâèòåëÿ”. <...> D. “Èçáàâèòåëü” ñêðûâàåòñÿ, ñòðàíñòâóåò, èëè îêàçûâàåòñÿ â çàòî÷åíèè. <...> E. Âñòðå÷à ñ “èçáàâèòåëåì” èëè âåñòè îò íåãî. <...> F. Ïðàâÿùèé öàðü ïûòàåòñÿ ïîìåøàòü “èçáàâèòåëþ” îñóùåñòâèòü ñâîè íàìåðåíèÿ. <...> G. Âîçâðàùåíèå “èçáàâèòåëÿ”. <...> H. Óçíàâàíèå “èçáàâèòåëÿ”. <...> I. Âîöàðåíèå “èçáàâèòåëÿ”. <...> K. Îñóùåñòâëåíèå “èçáàâèòåëåì” ñîöèàëüíûõ ïðåîáðàçîâàíèé. <...> L. Ïîæàëîâàíèå áëèæàéøèõ ñòîðîííèêîâ. M. Íàêàçàíèå èçìåííèêîâ, íåçàêîííîãî öàðÿ, ïðèäâîðíûõ, äâîðÿí è ò. ä.”. Ïîëíûé êîìïëåêñ ìîòèâîâ ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé êàê áû ïëàí íåêîåãî óñòíîãî ðàññêàçà, è íåò ñîìíåíèé, ÷òî âàðèàíòîâ åãî â êîíöå XVI — íà÷àëå XVII â. ïðîçâó÷àëî â Ìîñêîâñêîé Ðóñè íåèñ÷èñëèìîå êîëè÷åñòâî. Êàêîâî æå ïðîèñõîæäåíèå ñþæåòà ëåãåíäû? Êðóïíåéøèé çíàòîê “Ñìóòíîãî âðåìåíè” Ñ. Ô. Ïëàòîíîâ ñêëîíÿëñÿ ê ìûñëè, ÷òî èäåÿ ñàìîçâàí÷åñòâà âîçíèêëà â ñðåäå áîÿð Ðîìàíîâûõ, êîòîðûå è âûäâèíóëè ïåðâîãî Ñàìîçâàíöà. Ñàì æå Ê. Â. ×èñòîâ ïîëàãàåò, ÷òî ëåãåíäà î Äìèòðèè “áûëà âûìûøëåíà êîëëåêòèâíûì ñîçíàíèåì êðåñòüÿíñêèõ, êàçà÷üèõ è ïîñàäñêèõ ìàññ â ñîâåðøåííî îïðåäåëåííûõ óñëîâèÿõ è ïî ñîâåðøåííî îïðåäåëåííûì çàêîíàì”. Óïîìÿíóòûå “çàêîíû” êîëëåêòèâíîãî òâîðåíèÿ ôîëüêëîðíûõ ïðîèçâåäåíèé — ôàíòîì ñîâåòñêîé ôîëüêëîðèñòèêè, è ïðîñòîé çäðàâûé ñìûñë ãîâîðèò î òîì, ÷òî íå “êîëëåêòèâíîå ñîçíàíèå” ñîçäàåò îïðåäåëåííûé ñþæåò, à êîíêðåòíûé àâòîð, äåëî æå âñÿ÷åñêèõ “ìàññ” — âàðüèðîâàíèå è ïîäâåäåíèå ïîä ñóùåñòâóþùèå êàíîíû óæå ïðèäóìàííîãî. Íåêîòîðûå äåòàëè ñõåìû, âûÿâëåííîé Ê. Â. ×èñòîâûì, ñêàæåì, ““èçáàâèòåëü” ðàññûëàåò óêàçû ñ “çîëîòîé ñòðî÷êî锔 (âàðèàíò ìîòèâà E), ãîâîðÿò î òîì, ÷òî, ñþæåò î ÷óäåñíîì ñïàñåíèè öàðåâè÷à ðîæäàëñÿ íå â ëîíå òðàäèöèîííîé óñòíîé íàðîäíîé êóëüòóðû, à ãäå-òî íà ñòûêå åå è êóëüòóðû ïèñüìåííîé, îäíàêî íå ñâÿçàííîé ïðÿìî ñ öåðêîâüþ. Ëþáîïûòíî, ÷òî ñ îäíîé ñòîðîíû, ñî÷èíèòåëü ëåãåíäû êàê áóäòî íåïëîõî çíàåò æèçíü öàðñêîãî äâîðà, à ñ äðóãîé — ÷åëîâåê èç ïðèäâîðíîé ñðåäû íèêàê íå ìîã ñîçäàòü âàðèàíò “ìîòèâà H. Óçíàâàíèå “èçáàâèòåëÿ””, ïðåäïîëàãàþùèé ñóùåñòâîâàíèå îñîáûõ ““öàðñêèõ îòìåòèí” íà òåëå” è ÿâëÿþùèéñÿ ê òîìó æå íàèáîëåå ðàñïðîñòðàíåííûì (î Äèìèòðèè I Ñàìîçâàíöå ïåëè, ÷òî îí “çàðîñòèë êðåñò âî áåëû ãðóäè”, à Ïóãà÷åâ âïîñëåäñòâèè ïîêàçûâàë â êà÷åñòâå “öàðñêèõ çíàêî┠øðàìû íà ãðóäè). Òàêîãî ñî÷èíèòåëÿ (èëè ñî÷èíèòåëåé) ëåãåíäû, ñâîåãî ðîäà “ñïè÷ðàéòåðà” äëÿ åùå íå âûñòóïèâøåãî ñàìîçâàíöà ñëåäîâàëî èñêàòü ñðåäè ïîäüÿ÷èõ ìîñêîâñêèõ ïðèêàçîâ, à òî è ïðîâèíöèàëüíûõ. 138

Êîãäà ëåãåíäà î ñàìîçâàíöå íà÷èíàëà ñâîé ïóòü â íàðîä, îãðîìíîå çíà÷åíèå ïðèîáðåòàëè åå ðàñïðîñòðàíèòåëè, ôóíêöèè êîòîðûõ ñîîòâåòñòâîâàëè òåì äåÿòåëÿì ñîâðåìåííûõ ìàññ-ìåäèà, êîòîðûõ ñîöèîëîãè Ï. Ëàçàðôåëüä è Ý. Êàö íàçûâàþò “ñêðûòûìè ëèäåðàìè ìíåíèÿ” èëè “ïîñðåäíèêàìè, ñïðÿòàâøèìèñÿ â òîëïå”. Êîãäà îíè ïîïàäàëè â ðóêè ñòîðîííèêîâ ïðàâèòåëüñòâà, óæå ïîñëå óáèéñòâà Äìèòðèÿ I Ñàìîçâàíöà, òî ïðîÿâëÿëè çàìå÷àòåëüíóþ âåðíîñòü èäåå.  àíãëèéñêîì äîíåñåíèè î âîññòàíèè ïîä ðóêîâîäñòâîì Èâàíà Áîëîòíèêîâà ñîîáùàåòñÿ, ÷òî “îäíîãî èç íèõ ïîñàäèëè íà êîë, à îí, óìèðàÿ, ïîñòîÿííî òâåðäèë, ÷òî ïðåæíèé ãîñóäàðü æèâ è íàõîäèòñÿ â Ïóòèâëå”. Êîãäà ÿâèëñÿ Ëæåäìèòðèé II, íåêèé ñòàðîäóáåö, åãî “àãèòàòîð”, ÿâèëñÿ â Òóëó, ãäå îòêðûòî îáëè÷àë öàðÿ Âàñèëèÿ Øóéñêîãî. Òîò ïðèêàçàë ïûòàòü åãî ïóáëè÷íî, ÷òîáû çàñòàâèòü îòêàçàòüñÿ îò ñâîèõ ñëîâ. Àãèòàòîðà, êàê ñêàçàíî â èñòî÷íèêå, “ñîæãëè íà ïûòêå”, îäíàêî îí äî ïîñëåäíåãî ïîâòîðÿë, ÷òî öàðü Äèìèòðèé ñïàññÿ è ñåé÷àñ â Ñòàðîäóáå. Ðÿäîì ñ ýòèì ãåðîÿìè â êà÷åñòâå ïóáëè÷íûõ “óïðàâëåíöå┠íàðîäíûõ âîññòàíèé Ñìóòû ñëåäóåò ïîñòàâèòü ñàìèõ ñàìîçâàíöåâ. Êàæäûé èç íèõ, êîíå÷íî æå, øåë íà ðèñê êàçíè ÷åòâåðòîâàíèåì, ïðåñëåäóÿ ñâîè ñîáñòâåííûå öåëè, îäíàêî íåçàâèñèìî îò ñóáúåêòèâíûõ ïîáóæäåíèé êàæóùàÿñÿ ðåàëèçàöèÿ â íèõ ãåðîÿ ëåãåíäû î “âîçâðàùàþùåìñÿ èçáàâèòåëå” äåëàëà èõ àêòèâíûìè êàòàëèçàòîðàìè íàðîäíûõ äâèæåíèé. Î òîì, ÷òî äëÿ ó÷àñòíèêîâ âîññòàíèé ëåãåíäà î äîáðîì è ãîíèìîì “öàðå Äèìèòðèè” áûëà êóäà âàæíåå, ÷åì ðåàëüíàÿ ôèãóðà î÷åðåäíîãî ñàìîçâàíöà, ñâèäåòåëüñòâóåò óæå òîò ôàêò, ÷òî íàèáîëüøèå óñïåõè âîéñê Áîëîòíèêîâà ïðèøëèñü íà âðåìÿ, êîãäà ïåðâûé ñàìîçâàíåö áûë óáèò, à âòîðîé åùå íå ïîÿâèëñÿ. Çíàìåíàòåëüíî òàêæå, ÷òî çà Ëæåäìèòðèÿ II, ñîâåðøåííî íå ïîõîæåãî íà ïåðâîãî ñàìîçâàíöà, ñðàæàëèñü ëþäè, ëè÷íî çíàâøèå óáèòîãî 17 ìàÿ 1606 ã. öàðÿ, à öàðèöà Ìàðèíà Ìíèøåê ïðèçíàëà â íåì ñâîåãî ìóæà. Êî âðåìåíè ñëåäóþùåãî êðóïíåéøåãî íàðîäíîãî âîññòàíèÿ, ïîä ðóêîâîäñòâîì Ñòåïàíà Ðàçèíà, èäåàëîì ðóññêîãî ïðîñòîãî íàðîäà ñòàë âîëüíûé êàçàê (òåìà, çàñëóæèâàþùàÿ îñîáîãî ðàçãîâîðà), èñïîëüçîâàíèå æå ëåãåíäû î “âîçâðàùàþùåìñÿ èçáàâèòåëå” îòîøëî íà âòîðîé ïëàí; òîëüêî èñòîðèêè çíàþò, ÷òî Ðàçèí øåë íà Ìîñêâó óáåðå÷ü öàðÿ îò áîÿð, íà÷àâøèõ-äå óìåðùâëÿòü öàðñêóþ ñåìüþ, à â îñîáîé ëàäüå, ïîêðûòîé êðàñíûì áàðõàòîì, ñ íèì ïëûë “öàðåâè÷ Àëåêñåé Àëåêñååâè÷”. Áåññòðàøíûå “àãåíòû” äîíñêîãî àòàìàíà, óâåêîâå÷åííûå â ïåñíå “Ñûíîê Ñòåïàíà Ðàçèíà”, óæå ïðÿìî ñîáëàçíÿëè êðåñòüÿí ñâîáîäîé, à “ñëóæèëûõ ëþäèøåê” — çàùèòîé îò áîÿð. 139

Âîçìîæíî ëè íàðîäíîå âîññòàíèå â íàøåé öèâèëèçîâàííîé ñòðàíå? Âîçìîæíî ëè è â íàøå âðåìÿ â Óêðàèíå èëè Ðîññèè âíåçàïíûå âñïëåñêè íàðîäíîãî âîçìóùåíèÿ, ìîãóùèå ïðèâåñòè ê ñåðüåçíûì ïîëèòè÷åñêèì èëè ýêîíîìè÷åñêèì ïîñëåäñòâèÿì? Êîíå÷íî, âîçìîæíû, è ðåïåòèöèþ èõ ìû âèäåëè óæå â öåíòðå Ìîñêâû âî âðåìÿ èçâåñòíûõ ñîáûòèé ïîñëå ïðîèãðûøà ðîññèéñêîé êîìàíäû íà ïîñëåäíåì ÷åìïèîíàòå ìèðà ïî ôóòáîëó. Âåñüìà êðàñíîðå÷èâ è îïûò Óêðàèíû êîíöà 80–90-õ ãã. XX ñò. Ñ îäíîé ñòîðîíû, òàêèå, íà ïåðâûé âçãëÿä, “òî÷å÷íûå” àêöèè ãðàæäàíñêîãî íåïîâèíîâåíèÿ, êàê “ãîëîäàíèå” ñòóäåíòîâ ïåðåä ïàðëàìåíòîì èëè “çàõâàò” ëüâîâñêèìè ñòóäåíòàìè Êèåâñêîãî óíèâåðñèòåòà, æåíñêèå “áóíòû”, ñîïðîâîæäàþùèå àðåñò Ñ. Õìàðû, îêàçàëèñü äîâîëüíî ýôôåêòèâíûìè.  òî æå âðåìÿ â ïðîâèíöèè, ãäå íàñåëåíèå îñîáåííî æåñòîêî ñòðàäàëî îò “øîêîâîé òåðàïèè” è îò áåçäàðíîãî ðóêîâîäñòâà ýêîíîìèêîé, òàê è íå ïðîèçîøëî íè îäíîãî ãîëîäíîãî áóíòà. Ýòî äîêàçûâàåò, ÷òî íàðîäíîå âîññòàíèå âñïûõèâàåò íå îò ñàìîé “òÿæåñòè ïîðàáîùåíèÿ”, êàê íàäåÿëñÿ â ñâîå âðåìÿ À. Í.  Ðàäèùåâ.  óñëîâèÿõ, êîãäà ðàññìîòðåííûå íàìè òðàäèöèîííûå ñîöèàëüíî-ïñèõîëîãè÷åñêèå, íàðîäíî-ïðàâîâûå è ðèòóàëüíûå ïðåäïîñûëêè íàðîäíûõ âîññòàíèé ïðàêòè÷åñêè èñ÷åçëè, öåíòð òÿæåñòè ïåðåíîñèòñÿ íà èäåîëîãè÷åñêóþ îáðàáîòêó íàðîäà â öåëîì è ïñèõîëîãè÷åñêîå ìàíèïóëèðîâàíèå ïîòåíöèàëüíûìè áóíòàðÿìè. À êîíòðîëèðîâàòü è ñâîåâðåìåííî ïîäàâëÿòü ñïîñîáíûå íà ýòî ýêñòðåìèñòñêèå îðãàíèçàöèè — ýòî óæå â êîìïåòåíöèè èñïîëíèòåëüíîé âëàñòè.

140

Äèìèòðèé I Ñàìîçâàíåö — íîâàòîð-“ïîëèòòåõíîëî㔠è ïðåäøåñòâåííèê öàðåé-ðåôîðìàòîðîâ Ôåäîðà Àëåêñååâè÷à è Ïåòðà I Äèìèòðèé I Ñàìîçâàíåö (èëè Ëæåäìèòðèé I), ìîëîäîé ÷åëîâåê ëåò òðèäöàòè, âûäàâàâøèé ñåáÿ çà ÷óäîì ñïàñøåãîñÿ îò óáèéö ñûíà Èâàíà Ãðîçíîãî, áûë âåí÷àí â Ìîñêâå íà öàðñòâî 21 èþëÿ 1605 ã., à â íî÷ü ñ 16 íà 17 ìàÿ 1606 ã. ïîãèá â ðåçóëüòàòå áîÿðñêîãî çàãîâîðà. Èñòîðèÿ âîöàðåíèÿ ýòîãî ñêàçî÷íîãî Èâàíóøêè, íàçûâàâøåãî ñåáÿ “íåïîáåäèìûì èìïåðàòîðîì”, è åãî òðàãè÷åñêîé, âî âðåìÿ ñâàäåáíûõ òîðæåñòâ, ãèáåëè ïîòðÿñëà Åâðîïó. Îíà âîïëîòèëàñü â äåñÿòêàõ ëåòîïèñåé è èñòîðè÷åñêèõ ïîâåñòåé ðóññêèõ è óêðàèíñêèõ êíèæíèêîâ, â íåìåöêèõ ïå÷àòíûõ “ëåòó÷èõ ëèñòêàõ”, â äðàìå Ëîïå äå Âåãà “Âåëèêèé ãåðöîã Ìîñêîâñêèé” (1617), â ïîïóëÿðíûõ â ñâîå âðåìÿ òðàãåäèè À. Ï. Ñóìàðîêîâà (1771) è ðîìàíå Ô. È. Áóëãàðèíà (1830), â ãåíèàëüíîé ïüåñå äëÿ ÷òåíèÿ À. Ñ. Ïóøêèíà “Áîðèñ Ãîäóíîâ” è “íàðîäíîé ìóçûêàëüíîé äðàìå” Ì. Ìóñîðãñêîãî (1869) íà åå ñþæåò. È êîíå÷íî æå, ëè÷íîñòü ñàìîçâàíöà ïðèâëåêëà âíèìàíèå èñòîðèêîâ íîâîãî âðåìåíè — îò êíÿçÿ Ì. Ì. Ùåðáàòîâà è Ì. Í. Êàðàìçèíà äî Ñ. Â. Ïëàòîíîâà è Ð. Ã. Ñêðûííèêîâà. Îäíàêî è äëÿ èñòîðèè ìåíåäæìåíòà èñòîðè÷åñêèå ñâèäåòåëüñòâà î æèçíè è äåÿòåëüíîñòè ýòîãî ýêçîòè÷åñêîãî ðóññêîãî öàðÿ ïðåäñòàâëÿþò ñâîé, ñïåöèôè÷åñêèé èíòåðåñ.

Ñòàðòîâîå ïîëîæåíèå è ëè÷íûå êà÷åñòâà Îòíîñèòåëüíî ïðîèñõîæäåíèÿ Ñàìîçâàíöà â èñòîðèîãðàôèè ñëîæèëîñü íåñêîëüêî ãèïîòåç, íè îäíà èç êîòîðûõ íå ïîëó÷èëà äîñòàòî÷íîé àðãóìåíòàöèè. Ïåðâàÿ, íàèáîëåå ïîïóëÿðíàÿ, îñíîâàíà íà èòîãàõ ïðîâåäåííîãî ïðàâèòåëüñòâîì Áîðèñà Ãîäóíîâà â 1605 ã. ðàññëåäîâàíèÿ, â ðåçóëüòàòå êîòîðîãî ïðåòåíäåíò íà ìîñêîâñêèé ïðåñòîë áûë îáúÿâëåí Ãðèãîðèåì (Þðèåì) Îòðåïüåâûì, ñûíîì áîÿðñêîãî èç Ãàëè÷à íà Ñóçäàëüùèíå Áîãäàíà Îòðåïüåâà. Îñîáàÿ ïðèâëåêàòåëüíîñòü ýòîé âåðñèè äëÿ ìîñêîâñêèõ ïðàâèòåëåé (âïîñëåäñòâèè åå øèðîêî ïîïóëÿðèçîâàë è öàðü Âàñèëèé Øóéñêèé) îáúÿñíÿëàñü òåì, ÷òî Ãðèãîðèé Îòðåïüåâ, ñîãëàñíî åé, ïðèíÿë ìîíàøåñòâî, à ïî ðóññêèì îáû÷àÿì “ðàññòðèãà” íå ìîã áûòü èçáðàí öàðåì. Âòîðóþ âåðñèþ íàèáîëåå ÷åòêî ñôîðìóëèðîâàë â ñâîå âðåìÿ Í. È. Êîñòîìàðîâ, âèäåâøèé â Ñàìîçâàíöå âûõîäöà èç Óêðàèíû èëè Áåëîðóññèè, ñûíà èëè âíóêà êàêîãî-íèáóäü ìîñêîâñêîãî ýìèãðàíòà. Ïî òðåòüåé âåðñèè, ïðåäëîæåííîé â êîíöå XIX â. Í. Ì. Ïàâëîâûì (Áèöûíûì), ñóùåñòâîâàëî 141

äâà ñàìîçâàíöà: îäèí (Ã. Á. Îòðåïüåâ) áûë îòïðàâëåí ìîñêîâñêèìè áîÿðàìè â Ïîëüøó, äðóãîé — âîñïèòàí è ïîäãîòîâëåí â Ïîëüøå èåçóèòàìè, îí-òî è äîñòèã óñïåõà. Ñóùåñòâóåò ìàëîèçâåñòíûé äîêóìåíò, ïîçâîëÿþùèé ñ íåêîòîðîé äîëåé óâåðåííîñòè îïðåäåëèòüñÿ â ýòîì âîïðîñå. Ýòî ïèñüìî ïàïå Êëèìåíòó VIII, íàïèñàííîå Ëæåäìèòðèåì íà ïîëüñêîì ÿçûêå â àïðåëå 1604 ã. â Êðàêîâå.  êîíöå XIX â. åãî íåçàâèñèìî äðóã îò äðóãà èññëåäîâàëè äâà ëèíãâèñòà, È. Áîäóýí äå Êóðòåíå è Ñ. Ë. Ïòàøèöêèé, ïðèøåäøèå ê èäåíòè÷íûì âûâîäàì. Âîò êàê ñôîðìóëèðîâàë èõ Ñ. Ë. Ïòàøèöêèé: “Ñàìîçâàíåö ïåðåïèñûâàë ãîòîâûé òåêñò, ñîñòàâëåííûé äëÿ íåãî ëèöîì, îïûòíûì â ïîëüñêîì ÿçûêå”; ïèñüìî ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî “Ñàìîçâàíåö áûë ëèöîì âåëèêîðóññêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ, îïûòíûì â ïèñüìå ìîñêîâñêîãî õàðàêòåðà è ïðè òîì òèïà ïèñüìà êàíöåëÿðèè Ñóòóïîâà, < ... > âìåñòå ñ òåì íå ÷óæä áûë ãðå÷åñêîé ãðàìîòå, íî íå èìåë íàâûêà â ïîëüñêîé ðå÷è è ñ òðóäîì îâëàäåâàë ïîëüñêîþ ãðàôèêîþ”. Íåñîìíåííî, ÷òî ýòî áûë ìîñêâè÷: íå ãîâîðÿ óæå î âîñïèòàííèêå èåçóèòîâ, îáðàçîâàííûé óêðàèíåö èëè áåëîðóñ, çíàêîìûé ñ “ãðå÷åñêîé ãðàìîòîé”, îáÿçàòåëüíî çíàë áû òîãäà è ïîëüñêèé ÿçûê, è ëàòèíñêóþ ãðàôèêó. Óïîìèíàíèå æå î ïî÷åðêå, õàðàêòåðíîì äëÿ îïðåäåëåííîé ìîñêîâñêîé “êàíöåëÿðèè”, âåäåò íàñ â ñðåäó ìîñêîâñêèõ ïîäüÿ÷èõ, ÷èíîâíèêîâ òîãäàøíèõ “ìèíèñòåðñòâ”, ïðèêàçîâ. Ëþäè ýòî áûëè îáðàçîâàííûå, ÷åñòîëþáèâûå, õâàòêèå è ïî ðîäó äåÿòåëüíîñòè öèíè÷íûå; èç íèõ, êñòàòè, ïîçäíåå, â ïåðâîé òðåòè XVII â., âûøåë ñàìîçâàíåö Òèìîôåé Àêèíäèíîâ. ×òî æå êàñàåòñÿ Áîãäàíà Ñóòóïîâà, òî ýòîò ìîñêîâñêèé äüÿê â 1604 ã. îêàçàëñÿ â ïîãðàíè÷íîì Ïóòèâëå, à êîãäà ê ãîðîäó ïîäñòóïèë îòðÿä èç âîéñê Ñàìîçâàíöà, Ñóòóïîâ âìåñòå ñ âîåâîäîé êíÿçåì Â. Ìàñàëüñêèì-Ðóáöîì áåç áîÿ ñäàåò åãî, â äàëüíåéøåì óïðàâëÿåò “äâîðîì” Ñàìîçâàíöà â Ïóòèâëå è âõîäèò â êîìèññèþ, êîòîðîé áûëî ïðèêàçàíî “âåäàòü Ìîñêâó” äî ïðèåçäà òóäà íîâîãî öàðÿ. Ñ. Ë. Ïòàøèöêèé óñòàíîâèë òàêæå, ÷òî ðÿäîì ñ Ñàìîçâàíöåì íàõîäèëñÿ çíàòîê ïîëüñêîãî ÿçûêà (àâòîð ïèñüìà?), êîòîðîìó èíîãäà óäàâàëîñü âîâðåìÿ ïîäñêàçàòü åìó èñïðàâëåíèå. Äîñòàòî÷íî ÷èòàòåëþ ïðåäñòàâèòü ñåáÿ â ñèòóàöèè, â êîòîðîé òîãäà áûë Ñàìîçâàíåö, ÷òîáû ïîíÿòü, êàê íåëåãêî åìó ïðèøëîñü è ÷òî óìåòü èñïðàâëÿòü íà ëåòó ñâîè îøèáêè â íåçíàêîìîé ãðàôèêå ìîã òîëüêî î÷åíü òàëàíòëèâûé ÷åëîâåê. Ñàìîçâàíåö äåéñòâèòåëüíî âñå ñõâàòûâàë áóêâàëüíî íà ëåòó, çàìå÷àòåëüíûé äàð îïðåäåëåíèÿ íåîáõîäèìîé èíôîðìàöèè, óñâîåíèÿ åå è ñâîåâðåìåííîãî è ïðàâèëüíîãî èñïîëüçîâàíèÿ — âîò 142

ãëàâíîå êà÷åñòâî, ïîçâîëèâøåå åìó, ñòàðòîâàâ èç íåèçâåñòíîãî íàì, îäíàêî çàâåäîìî íå ñîîòâåòñòâóþùåãî öåëè ñîöèàëüíîãî ïîëîæåíèÿ, äîñòèãíóòü âûñøåãî ñàíà â ñâåòñêîé èåðàðõèè Ìîñêîâèè. Ñàìîçâàí÷åñòâî — îäèí èç íàèáîëåå âåí÷óðíûõ âèäîâ ïîëèòè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè, è ðèñêîâàííîñòü åãî êîðåíèòñÿ íå â ìàëîé ñòåïåíè â íåèçáåæíûõ “íîæíèöàõ” ìåæäó ðåàëüíûì ñîöèàëüíûì ïîëîæåíèåì, à òàêæå êóëüòóðíûì óðîâíåì ïðåòåíäåíòà è òåì ñàíîì, êîòîðûé îí ïðèíèìàåò íà ñåáÿ âìåñòå ñ ÷óæèì èìåíåì. Ëæåäìèòðèé I áëåñòÿùå íåéòðàëèçîâàë ýòè “íîæíèöû”. Ó íåãî íå áûëî òàêèõ êîíôóçîâ, êàê ó Å. Ïóãà÷åâà, êîòîðûé, âûäàâàÿ ñåáÿ çà Ïåòðà III, â öåðêâè ñåë â àëòàðå íà “öàðñêîå ìåñòî”, èáî ïîëàãàë, ÷òî ýòî ìåñòî çåìíîãî öàðÿ. Ëæåäìèòðèÿ I ïóáëè÷íî ïðèçíàëè ìàòü öàðåâè÷à Äèìèòðèÿ è Âàñèëèé Øóéñêèé, ïðåäñåäàòåëü êîìèññèè, ðàññëåäîâàâøåé ïðè öàðå Ôåäîðå Èâàíîâè÷å ñìåðòü ýòîãî ìàëü÷èêà.

Êòî ïðèäóìàë ëåãåíäó î öàðåâè÷å Äèìèòðèè, ïîçâîëèâøóþ Ñàìîçâàíöó âîöàðèòüñÿ â Ìîñêâå? Çàìå÷àòåëüíàÿ õàðèçìà, äàð, êîòîðûé ïðàâèòåëü ìîæåò ïîëó÷èòü òîëüêî îò ïðèðîäû, îáåñïå÷èëè Ëæåäìèòðèþ I ïðèçíàíèå ó ïðåâåëèêîãî ìíîæåñòâà ëþäåé — îò ïðàâîñëàâíîãî óêðàèíñêîãî êíÿçÿ Àäàìà Âèøíåâåöêîãî è äî áåçâåñòíîãî êðåñòüÿíèíà Êîìàðèöêîé âîëîñòè, ðàñïÿòîãî âíèç íîãàìè è ñîææåííîãî íà ñîáñòâåííûõ âîðîòàõ çà ïðèñÿãó “öàðþ Äèìèòðèþ”. Õàðèçìà ñïàñëà Ëæåäìèòðèÿ I è îò íàåìíûõ óáèéö, íåîäíîêðàòíî ïîñûëàâøèõñÿ ê íåìó Áîðèñîì Ãîäóíîâûì: íå ñìîãëè òå ïîäíÿòü íà íåãî ðóêó. Õàðèçìà ïîçâîëÿëà Ñàìîçâàíöó íàáèðàòü íîâûå îòðÿäû ïîñëå ñîêðóøèòåëüíûõ ïîðàæåíèé îò ïðàâèòåëüñòâåííûõ âîéñê è â êîíöå êîíöîâ ïîáåäèòü. Õàðèçìà — è ðàñ÷èñòèâøàÿ åìó ïóòü íà ñòîëèöó íàðîäíàÿ ìîëâà î íåì, êàê î ïîäëèííîì, ÷óäîì èçáåæàâøåì îðóæèÿ óáèéö öàðåâè÷å Äèìèòðèè. Ê. Â. ×èñòîâ, èññëåäîâàâøèé ñëåäû ýòîé óñòíîé òðàäèöèè â ñîõðàíèâøèõñÿ ïèñüìåííûõ èñòî÷íèêàõ, óòâåðæäàåò, ÷òî ëåãåíäà î öàðåâè÷å Äèìèòðèè “áûëà âûìûøëåíà êîëëåêòèâíûì ñîçíàíèåì êðåñòüÿíñêèõ, êàçà÷üèõ è ïîñàäñêèõ ìàññ…” Ñ äðóãîé ñòîðîíû, èñòîðèê êîíöà XIX â. Â. À. Ìÿêîòèí ïîëàãàë “ïî÷òè äîêàçàííûì”, ÷òî Ëæåäìèòðèé I “íå áûë ñîçíàòåëüíûì îáìàíùèêîì”. Íàì æå ïðåäñòàâëÿåòñÿ, ÷òî Ñàìîçâàíåö íå òîëüêî ñîçíàòåëüíî èñïîëüçîâàë ëåãåíäó î öàðåâè÷å Äèìèòðèè, íî è ñàì ñîçäàë åå, èëè, âî âñÿêîì ñëó÷àå, ïðèëîæèë ê åå ñîçäàíèþ ðóêó. Ðàçóìååòñÿ, îñòàåòñÿ âîçìîæíîñòü, ÷òî Ñàìîçâàíåö èñïîëüçîâàë ñþæåò, ñî÷èíåííûé äëÿ íåãî îñòàâøèìñÿ â òåíè äðåâíåðóññêèì 143

“èìèäæåéêåðîì”. Ïóñòü òàê, îäíàêî êòî òåïåðü âñïîìèíàåò ñîâåòíèêîâ Äæ. Ê. Ìàðøàëëà, äàâøåãî èìÿ çíàìåíèòîé ïðîãðàììå âîññòàíîâëåíèÿ ïîñëåâîåííîé çàïàäíîé Åâðîïû? Íåäàðîì äðåâíèå ðèìëÿíå ãîâîðèëè: “Respondent superior”. Äà, ñòàðøèé îòâå÷àåò. Çà àâàíòþðó ñ áåãëûì ìàéîðîì Ìåëüíè÷åíêî è åãî ñåíñàöèîííûìè çàïèñÿìè îòâåòñòâåíåí ïåðåä èñòîðèåé íå íåêèé áåçâåñòíûé ôóíêöèîíåð ÖÐÓ, à À. Ìîðîç, ïîëèòèê, èíèöèèðóþùèé ñîîòâåòñòâóþùóþ ïîëèòè÷åñêóþ êàìïàíèþ. ×òî æå êàñàåòñÿ Ñàìîçâàíöà êàê “ïîëèòòåõíîëîãà”, òî äàæå åñëè è â ñàìîì äåëå èìåëî ìåñòî èñïîëüçîâàíèå ÷óæîé èäåè è “ñþæåòà”, òî, çàïóñòèâ â õîä ìåõàíèçì “ëåãåíäû î âîçâðàùàþùåìñÿ èçáàâèòåëå”, îí äåëàë âñå äëÿ åå ðàñïðîñòðàíåíèÿ è âîïëîùåíèÿ â æèçíü.

Äèìèòðèé I Ñàìîçâàíåö — ïîñëåäîâàòåëü Ìàêèàâåëëè?  íàøå âðåìÿ îäíîé èç îñíîâíûõ ïðîáëåì äëÿ ïîëèòèêà, èçáðàííîãî íà âûñøèé ïîñò, ÿâëÿåòñÿ ïðîáëåìà èñïîëíèìîñòè ïðåäâûáîðíûõ îáåùàíèé. Ñ âîöàðåíèåì Ëæåäìèòðèÿ I ïåðåä íèì âñòàëà ïðîáëåìà âåñüìà ïîõîæàÿ. Óäèâèòåëüíî, íî â îòëè÷èå îò ìíîãèõ ñîâðåìåííûõ ïðåçèäåíòîâ è êàíöëåðîâ öàðü-ñàìîçâàíåö è â ñàìîì äåëå ïðèíÿëñÿ ðåàëèçîâûâàòü îáåùàíèÿ ïðèâåäøåé åãî ê âëàñòè “ëåãåíäû”, ñôîðìóëèðîâàííûå Ê. Â. ×èñòîâûì ñëåäóþùèì îáðàçîì: “K. Îñóùåñòâëåíèå “èçáàâèòåëåì” ñîöèàëüíûõ ïðåîáðàçîâàíèé. <...> L. Ïîæàëîâàíèå áëèæàéøèõ ñòîðîííèêîâ”. Ñàìîçâàíåö èñêðåííå ñòàðàëñÿ âîçíàãðàäèòü ðóññêèé íàðîä çà ïîääåðæêó è âåðíîñòü. Îí óäâîèë æàëîâàíüå ñëóæèëûì ëþäÿì, à ñ äðóãîé ñòîðîíû, ïûòàëñÿ ðàñêðóòèòü â îáðàòíóþ ñòîðîíó ìàõîâèê çàêðåïîùåíèÿ êðåñòüÿí, çàïóùåííûé åùå â öàðñòâîâàíèå Èâàíà Ãðîçíîãî: ñòàðàÿñü îáëåã÷èòü ïîëîæåíèå õîëîïîâ, âîñïðåòèë çàïèñè â íàñëåäñòâåííîå õîëîïñòâî, à ãîñïîäàì çàïðåòèë íàñèëüíî âîçâðàùàòü êðåñòüÿí, áåæàâøèõ â ãîëîäíûé ãîä. Êàê ïðàâèòåëü Ëæåäìèòðèé áûë ñêàçî÷íî ùåäð è — äëÿ ñâîåé ýïîõè — íåâåðîÿòíî ìèëîñòèâ è ãóìàíåí. Íå î÷åíü-òî îí ñòðåìèëñÿ îñóùåñòâèòü íàðîäíûå ÷àÿíèÿ, îáîáùåííûå â ñõåìå “ëåãåíäû” êàê “M. Íàêàçàíèå èçìåííèêîâ, íåçàêîííîãî öàðÿ, ïðèäâîðíûõ, äâîðÿí è ò. ä.”. Âàñèëèé Øóéñêèé çà çàãîâîð ïðîòèâ íåãî ïîëîæèë ïî ñîáîðíîìó ïðèãîâîðó ãîëîâó íà ïëàõó, íî â ïîñëåäíèé ìîìåíò áûë àìíèñòèðîâàí. Ïîñëå ñìåðòè Áîðèñà Ãîäóíîâà áåçâëàñòíûé öàðü Ôåäîð Áîðèñîâè÷ è åãî ìàòü öàðèöà áûëè çàäóøåíû ïîñëàííûìè ïîáåäèòåëåì ëþäüìè, îäíàêî, âî-ïåðâûõ, ñîâåðøåíî ýòî áûëî ñìåðòåëüíî íåíàâèäåâøèìè Ãîäóíîâà áîÿðàìè è òàêèì àâàíòþðèñòîì, êàê Ì. Ìîë÷à144

íîâ, à âî-âòîðûõ, ñïåðâà æåðòâ ïåðåâåëè èç öàðñêîãî äâîðà â èõ ôàìèëüíûé. Ïîñëåäíåå, íåñîìíåííî, ñèìâîëè÷åñêîå ïåðåìåùåíèå ìîæåò ðàññìàòðèâàòüñÿ è êàê ñâèäåòåëüñòâî, ÷òî óáèâàòü èõ Ñàìîçâàíåö íå ïðèêàçûâàë. Öàðåâíó Êñåíèþ Ãîäóíîâó, êàê èçâåñòíî, îí ñäåëàë ñâîåé íàëîæíèöåé, à ïîòîì íàñèëüíî ïîñòðèã â ìîíàõèíè, íî ýòè íåïîõâàëüíûå, ÷òî íè ãîâîðè, äåÿíèÿ ìîæíî âåäü ñðàâíèòü è ñ òåì, êàê â ïîñëåäóþùåì ìîñêîâñêèå áîÿðå ïîñòóïèëè ñ íèì ñàìèì, à çàòåì è ñ åãî ðîäñòâåííèêàìè: æåíó Ñàìîçâàíöà, çàêîííóþ ðóññêóþ öàðèöó, â êîíöå êîíöîâ óìîðèëè â òþðüìå, à ñûíà åå îò Ëæåäìèòðèÿ II, “Äìèòðîâè÷à”, ïîâåñèëè â âîçðàñòå ÷åòûðåõ ëåò. Âîöàðèâøèñü, íàêîíåö, â Ìîñêâå, Ñàìîçâàíåö îêîí÷àòåëüíî äîëæåí áûë ïåðåéòè, èñïîëüçóÿ òåðìèíîëîãèþ Ì. Âåáåðà, îò õàðèçìàòè÷åñêîãî òèïà ãîñïîäñòâà ê ëåãèòèìíîìó. Çà íåäîëãèé ñðîê ñâîåãî ïðàâëåíèÿ îí ñóìåë çàðåêîìåíäîâàòü ñåáÿ ýíåðãè÷íûì è èíèöèàòèâíûì ïðàâèòåëåì, íåçàóðÿäíûì íîâàòîðîì è ðåôîðìàòîðîì. Ïðåêðàñíî çíàâøèé Ñàìîçâàíöà êíÿçü È. È. Õâîðîñòèíèí ïèñàë î íåì: “Îñòðîòîé ñìûñëà è ó÷åíèåì êíèæíûì ñåáå äàâíî èñêóñèâ, ñàìîäåðæàâèå âûøå ÷åëîâå÷åñêèõ îáû÷àåâ óñòðîÿÿ”. Íå âêëþ÷àëî ëè èçâåñòíîå Ñàìîçâàíöó “êíèæíîå ó÷åíèå” î “ñàìîäåðæàâèè” èäåè òðàêòàòà Í. Ìàêèàâåëëè “Ãîñóäàðü”, èçëîæåííûå åìó â Ïîëüøå íàñòàâíèêàìè-èåçóèòàìè? Ñîçäàåòñÿ âïå÷àòëåíèå, ÷òî óïðàâëåí÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü Ñàìîçâàíöà âîïëîòèëà âñå ÷åòûðå îñíîâíûõ ïðèíöèïà Í. Ìàêèàâåëëè — òåîðåòèêà ìåíåäæìåíòà â ëîãèçèðîâàííîì èçëîæåíèè Ð. Õîäæåòòñà: (1) î ïîääåðæêå ñòîðîííèêîâ êàê îñíîâå àâòîðèòåòà ëèäåðà; (2) î ïîíÿòíîñòè è îæèäàåìîñòè äëÿ ïîä÷èíåííûõ ïîñòóïêîâ ëèäåðà è òðåáîâàíèé åãî ê íèì; (3) î íåîáõîäèìîñòè äëÿ ëèäåðà âîëè ê âûæèâàíèþ è (4) îáÿçàííîñòè åãî âñåãäà ÿâëÿòü îáðàçåö ìóäðîñòè è ñïðàâåäëèâîñòè äëÿ ñâîèõ ñòîðîííèêîâ. Êàê ñîçíàòåëüíûé èëè íåâîëüíûé ïîñëåäîâàòåëü Í. Ìàêèàâåëëè Ñàìîçâàíåö ïîñòóïèë è â îòíîøåíèè îáÿçàòåëüñòâ, äàííûõ èì íå íàðîäó â ïîïóëÿðíîé “ëåãåíäå”, à òàéíî — ðèìñêîìó ïàïå, ïîëüñêîìó êîðîëþ Ñèãèçìóíäó III, áóäóùåìó òåñòþ âîåâîäå ñàíäîìèðñêîìó Þðèþ Ìíèøåêó. Ìàêèàâåëëè ñ÷èòàë, ÷òî ïðåäóñìîòðèòåëüíûé ïðàâèòåëü íå äîëæåí âûïîëíÿòü âñå ñâîè îáåùàíèÿ — Ñàìîçâàíåö, âîöàðèâøèñü, êàê áû ñëåäóÿ ñîâåòó öèíè÷íîãî ôëîðåíòèéöà, è íå ïîäóìàë îòäàòü Ðå÷è Ïîñïîëèòîé Ñìîëåíñê è Ñåâåðñêóþ çåìëþ èëè îáðàùàòü ðóññêèé íàðîä â êàòîëè÷åñòâî. Íå âûïîëíèë áû îí, êîíå÷íî, è îáåùàíèÿ ïåðåäàòü íåâåñòå, Ìàðèíå Ìíèøåê, â íàñëåäñòâåííîå âëàäåíèå Íîâãîðîä è Ïñêîâ. 145

Íà÷èíàíèÿ è ïëàíû Ñàìîçâàíöà êàê ïðåäâàðåíèå ðåôîðì öàðåé Ôåäîðà Àëåêñååâè÷à è Ïåòðà I Âîïðåêè îæèäàíèÿì ïàïû ðèìñêîãî è ïîëüñêîãî êîðîëÿ, Ñàìîçâàíåö, âîññåâ íà ìîñêîâñêîì ïðåñòîëå, ïîâåë âïîëíå ñàìîñòîÿòåëüíóþ ïîëèòèêó. Ïðè ýòîì åãî íà÷èíàíèÿ è â îñîáåííîñòè çàìûñëû, îñòàâøèåñÿ íåîñóùåñòâëåííûìè, ïðåäâàðÿëè îáùåå íàïðàâëåíèå âíåøíåé ïîëèòèêè è òå íîâîââåäåíèÿ è ðåôîðìû, êîòîðûå â èñòîðèè îñòàëèñü ñâÿçàííûìè ñ èìåíàìè öàðåé èç äèíàñòèè Ðîìàíîâûõ, ïðèøåäøèõ ê âëàñòè íà èñõîäå Ñìóòíîãî âðåìåíè. Ñàìîçâàíåö ëåëåÿë ìå÷òó îá îáùååâðîïåéñêîé àíòèòóðåöêîé êîàëèöèè, â êîòîðîé ñ Ìîñêîâèåé è Ïîëüøåé äîëæíû áûëè ñîåäèíèòüñÿ Ãåðìàíñêàÿ èìïåðèÿ, Ôðàíöèÿ è Âåíåöèÿ — îäíàêî âåäü è Âåëèêîå ïîñîëüñòâî Ïåòðà I ïðåñëåäîâàëî ïîäîáíóþ öåëü, à îñâîáîæäåíèå þæíûõ ñëàâÿí îò ãíåòà Òóðöèè è çàõâàò (“îñâîáîæäåíèå”) Êîíñòàíòèíîïîëÿ îñòàâàëèñü è â äàëüíåéøåì, âïëîòü äî ïàäåíèÿ â 1917 ã., îñíîâíîé ñòðàòåãè÷åñêîé çàäà÷åé Ðîññèéñêîé èìïåðèè. Ñàìîçâàíåö íå îãðàíè÷èëñÿ òóò äèïëîìàòè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòüþ, îí ýíåðãè÷íî íàêàïëèâàë â Åëüöå âîåííûå çàïàñû äëÿ ïîõîäà íà Êðûì. Íåñêîëüêî êîìè÷åñêè ïðåäâàðÿÿ íàãðàäû çà ñâîè áóäóùèå ïîáåäû, Ñàìîçâàíåö ïðèíÿë òèòóë èìïåðàòîðà (“öåçàðÿ”) — êàê è Ïåòð I â 1721 ã. Ðåôîðìèðóÿ óïðàâëåíèå ñòðàíîé, Ñàìîçâàíåö ââåë â ñîñòàâ ñâîåé áëèæíåé äóìû ïðåäñòàâèòåëåé âûñøåãî äóõîâåíñòâà — íî âåäü è Àëåêñåé Ìèõàéëîâè÷ ñäåëàë â 1656 ã. ñâîèì çàìåñòèòåëåì ïàòðèàðõà Íèêîíà, à åãî ìëàäøèé ñûí, Ïåòð I, âîîáùå óíè÷òîæèë ïàòðèàðøåñòâî. Ñàìîçâàíåö çàâåë, ïî ïîëüñêîìó îáðàçöó, íîâûå ÷èíû ìå÷íèêà, ïîäñêàðáèÿ, ïîä÷àøèÿ — Ïåòð I ïîëíîñòüþ ïðåîáðàçîâàë ñòðóêòóðó óïðàâëåíèÿ ãîñóäàðñòâîì. Ñàìîçâàíåö îêðóæèë ñåáÿ èíîçåìöàìè — íî âåäü òàê æå, îñîáåííî â ìîëîäîñòè, ïîñòóïàë Ïåòð I. Ñàìîçâàíåö îñîáåííî áëàãîâîëèë ê ïîëÿêàì — êàê è Ôåäîð Àëåêñååâè÷, êîòîðûé óêàçîì ââåë ïðè ìîñêîâñêîì äâîðå ïîëüñêóþ ìîäó íà êîðîòêèå êàôòàíû. Ñàìîçâàíåö ñîáèðàëñÿ ðàçðåøèòü ñâîèì ïîääàííûì ñâîáîäíî âûåçæàòü â Çàïàäíóþ Åâðîïó äëÿ ïîëó÷åíèÿ îáðàçîâàíèÿ — Ïåòð îñóùåñòâèë ýòîò çàìûñåë, êàê èçâåñòíî, â ïðèêàçíîì ïîðÿäêå. Ëè÷íî ðàâíîäóøíûé ê âîïðîñàì ðåëèãèè, Ñàìîçâàíåö äëÿ ïîëó÷åíèÿ ïîìîùè îò ïàïû ðèìñêîãî ïðèíÿë êàòîëè÷åñòâî, îäíàêî, âîöàðèâøèñü, íå ïóñòèë â Ðîññèþ èåçóèòîâ, ïðèíóäèë Ìàðèþ Ìíèøåê âåí÷àòüñÿ ñ íèì ïî ïðàâîñëàâíîìó îáðÿäó è ñàì íàðóæíî íå íàðóøàë äåêîðóìà ïðàâîñëàâíîãî ãîñóäàðÿ. Îäíàêî âåäü è Ïåòð I, â äóøå ïðîòåñòàíò è ðàöèîíàëèñò, ãðàáèâøèé ïðàâîñëàâíóþ öåðêîâü è íàâÿçàâøèé åé, ïî óíè÷òîæåíèþ 146

ïàòðèàðøåñòâà, óíèçèòåëüíîå óïðàâëåíèå ñâåòñêèìè ÷èíîâíèêàìè, íàðóæíî èñïîëíÿë ïðàâîñëàâíûå îáðÿäû, êðåñòèë äåòåé ó ïåâ÷èõ è æåñòîêî ïðåñëåäîâàë ñòàðîîáðÿäöåâ.  Ðîññèè è ëè÷íàÿ æèçíü ïðàâèòåëÿ — äåëî ãîñóäàðñòâåííîå. Ñàìîçâàíåö, êàê èçâåñòíî, çà ãðàíèöåé âëþáèëñÿ â Ìàðèíó Ìíèøåê è, â êîíöå êîíöîâ, æåíèëñÿ íà íåé. Íàøåìó ñîâðåìåííèêó òðóäíî îöåíèòü âñå íîâàòîðñòâî ýòèõ ïîñòóïêîâ. Åñëè ñóäèòü ïî ëåòîïèñÿì, òî ñðåäíåâåêîâûé ðóññêèé ÷åëîâåê âîîáùå íå âëþáëÿëñÿ. Èíäèâèäóàëüíûå ëþáîâíûå âëå÷åíèÿ öåðêîâü ñ÷èòàëà ãðåõîì, à èõ ïðîÿâëåíèÿ ïðîñòî íå çàìå÷àëèñü, íèêàê íå ìàíèôåñòèðîâàëèñü â êà÷åñòâå ÿâëåíèé îáùåñòâåííîé æèçíè èëè êóëüòóðû. Ïîýòîìó ñàìà âëþáëåííîñòü Ñàìîçâàíöà â ïîëÿ÷êó åñòü çàèìñòâîâàíèå èç çàïàäíîé êóëüòóðû, à â ðóññêîé æèçíè ÿâëåíèå ïîèñòèíå íîâàòîðñêîå. ×åðåç ñåìüäåñÿò ëåò Ôåäîð Àëåêñååâè÷ òàêæå æåíèòñÿ íà ïîëÿ÷êå, çàòåì Ïåòð I âëþáèòñÿ â íåìêó Àííó Ìîíñ, à æåíèòñÿ (âòîðûì áðàêîì) íà Ìàðòå Ñêàâðîíñêîé. Ïîíàäîáèëîñü ÷åòâåðòü âåêà ïðèíóäèòåëüíîé åâðîïåèçàöèè Ðîññèè Ïåòðîì I, ÷òîáû è â ëèòåðàòóðå, â òàê íàçûâàåìûõ “ïåòðîâñêèõ ïîâåñòÿõ”, ñîçäàëñÿ ñþæåòíûé ñòåðåîòèï ýðîòè÷åñêèõ ïðèêëþ÷åíèé ðóññêîãî ïóòåøåñòâåííèêà ñ ðàçáèòíûìè çàïàäíûìè äåâèöàìè.

Ïî÷åìó Ëæåäìèòðèé íå ñóìåë âîïëîòèòü ñâîèõ íà÷èíàíèé? Êàê âèäèì, íåñîìíåííàÿ îäàðåííîñòü Ñàìîçâàíöà êàê ïðàâèòåëÿ íàõîäèò ñâîå ïîäòâåðæäåíèå è â îáîñíîâàííîñòè åãî íà÷èíàíèé è ïðîåêòîâ. ×åì æå òîãäà îáúÿñíÿëñÿ ñêîðûé è áåññëàâíûé êîíåö ýòîãî ñàìîçâàííîãî òàëàíòà? Îñëåïëåííûé íàðîäíîé ëþáîâüþ, Ñàìîçâàíåö íåäîîöåíèë îïàñíîñòè “âåðõóøå÷íîãî”, áîÿðñêîãî ìÿòåæà.  ïåñòðîé ëåòîïèñè åãî ïîõîäà íà Ìîñêâó è ìîñêîâñêèõ “ñòà äíåé” ìîæíî óêàçàòü äâà ýïèçîäà, êîãäà îí ïðèíèìàë ðåøåíèÿ, ðàâíîöåííûå, ôèãóðàëüíî ãîâîðÿ, ïîäïèñàíèþ ñåáå ñàìîìó ñìåðòíîãî ïðèãîâîðà. Ïåðâûé ïðîèçîøåë â íà÷àëå èþíÿ 1605 ã., êîãäà ê íîâîìó öàðþ â Òóëó ÿâèëàñü äåïóòàöèÿ îò ìîñêîâñêîãî áîÿðñòâà. Äåïóòàöèÿ áûë ïðèíÿòà Ñàìîçâàíöåì âìåñòå ñ ïðèøåäøèìè åìó ñëóæèòü äîíñêèìè êàçàêàìè. Ñàìîçâàíåö äåìîíñòðàòèâíî ïîçâàë ê ðóêå ñïåðâà êàçàêîâ, à òå ïðè ýòîì “ëàÿëè è ïîçîðèëè ìîñêîâñêèõ áîÿð”. Òàêîå êëàññîâîå ïðåäïî÷òåíèå äîëæíî áûëî øîêèðîâàòü àðèñòîêðàòîâ, òîëüêî ÷òî ôîðìàëüíî ïåðåäàâøèõ íåèçâåñòíî êàê âîñêðåñøåìó “öàðåâè÷ó” âëàñòü â ñòîëèöå. Âòîðîé çíàêîâûé ýïèçîä ïðîèçîøåë ÷åðåç íåñêîëüêî íåäåëü, êîãäà Ñàìîçâàíåö â ïîñëåäíåå ìãíîâåíèå îòìåíèë êàçíü Âàñèëèÿ Øóéñêîãî, à çàòåì 147

è ïîëíîñòüþ àìíèñòèðîâàë åãî. Âåäü Øóéñêèé, êàê ýòî óáåäèòåëüíî ïîêàçàë Ñ. Ô. Ïëàòîíîâ, áûë åäèíñòâåííûì èç òîãäàøíèõ “ïðèíöåâ êðîâè”, ñïîñîáíûì âîçãëàâèòü çàãîâîð è çàõâàòèòü âëàñòü. Âîò è ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî åñëè áû 30 èþíÿ 1605 ã. çàíîñ÷èâûé Ñàìîçâàíåö íå ïðîÿâèë áû èçëèøíèé ãóìàíèçì, íå ðàçî÷àðîâàë áû ìîñêîâñêóþ òîëïó, ñîáðàâøóþñÿ âîêðóã Ëîáíîãî ìåñòà, è ñåäàÿ ãîëîâà êíÿçÿ Âàñèëèÿ ïîêàòèëàñü áû ïî äîñêàì ïîìîñòà, ýïîõà ïðåîáðàçîâàíèé ìîãëà áû íà÷àòüñÿ â Ðîññèè ñòîëåòèåì ðàíåå, â óñëîâèÿõ ìåíüøåãî, íåæåëè â êîíöå XVII â., ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîãî îòñòàâàíèÿ åå îò ñòðàí Çàïàäíîé Åâðîïû.

148

Çàïîðîæñêîå êàçà÷åñòâî: Íîâàöèè âîèíñêîãî “ìåíåäæìåíòà” ïîä ôëåðîì ìèôîâ è ëåãåíä Çàïîðîæñêîå êàçà÷åñòâî — ïðåäìåò âîñõèùåíèÿ è ïèåòåòà óêðàèíñêèõ èñòîðèêîâ âñåõ âðåìåí, à â XVIII–XX ââ. — è òðîãàòåëüíîé ëþáâè óêðàèíñêîãî íàðîäà, ÿðêî ïðîÿâèâøåéñÿ â åãî èñêóññòâå. Êàçàêà Ìàìàÿ ïèñàëè íà äâåðÿõ, à çàòåì íà íàðîäíîé êàðòèíå, âèñåâøåé â õàòå íà ïî÷åòíîì ìåñòå, â óêðàèíñêèõ ëþáîâíûõ ïåñíÿõ ìîëîäîãî ÷åëîâåêà íàçûâàþò “êàçàêîì”, â òî âðåìÿ êàê â ðóìûíñêîé — “ñòðîéíûì þíîøåé”, à â ðóññêèõ — “äîðîäíûì äîáðûì ìîëîäöåì”. Íå óäèâèòåëüíî, ÷òî ïðîèñõîæäåíèå è îðãàíèçàöèÿ Çàïîðîæñêîé Ñå÷è äî ñèõ ïîð ïðèêðûòû ôëåðîì ìèôîâ è ëåãåíä, äëÿ èñòîðèêà ìåíåäæìåíòà èíîé ðàç íå ìåíåå èíòåðåñíûõ, ÷åì ñóðîâàÿ, ïîðîé øîêèðóþùàÿ, ïðàâäà îá ýòîì ÿð÷àéøåì ôåíîìåíå óêðàèíñêîé èñòîðèè.

Ïðîèñõîæäåíèå çàïîðîæöåâ Ñðåäè ïåðâîíà÷àëüíûõ èñòîðèêîâ óêðàèíñêîãî êàçà÷åñòâà — îò “êàçàöêèõ” ëåòîïèñöåâ XVII â. è äî Í. Ì. Êàðàìçèíà âêëþ÷èòåëüíî — áûëè ïîïóëÿðíû ìèôû îá èíîçåìíîì åãî ãåíåçèñå — èç õàçàð, êàâêàçñêèõ ÷åðêåñîâ, äðåâíåðóññêèõ ÷åðíûõ êëîáóêîâ, ñëóæèëûõ òàòàð Âåëèêîãî êíÿæåñòâà Ëèòîâñêîãî.  êîíöå êîíöîâ, ïîáåäèëà ðàçóìíàÿ èäåÿ îá àâòîõòîííîì, ìåñòíîì è óêðàèíñêîì, ïðîèñõîæäåíèè ýòîãî ÿâëåíèÿ, èìåþùåãî â ïåðâóþ î÷åðåäü ìåñòíûå æå, äðåâíåðóññêèå êîðíè — ⠓áðîäíèêàõ”, íàïðèìåð, èçâåñòíûõ â XIII â. ñëàâÿíñêèõ âîëüíûõ ñòåïíÿêàõ. Òåì íå ìåíåå, â ýòèõ ýêçîòè÷åñêèõ òåîðèÿõ áûëî è íåñîìíåííîå ðàöèîíàëüíîå çåðíî. Òåïåðü ñ÷èòàåòñÿ áåññïîðíûì, ÷òî óêðàèíñêîå ñëîâî “êîçàê” (êàê è åãî ðóññêèé ýêâèâàëåíò “êàçàê”) òþðêñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ è èìåëî ïåðâîíà÷àëüíî òî æå çíà÷åíèå, ÷òî è â áîëüøèíñòâå òþðêñêèõ ÿçûêî⠗ “âîëüíûé âîîðóæåííûé ÷åëîâåê, ïðîìûøëÿþùèé â ñòåïè”. Ñ äðóãîé ñòîðîíû, íå ïîäëåæèò ñîìíåíèþ, ÷òî, âîþÿ ãëàâíûì îáðàçîì ñ êðûìñêèìè òàòàðàìè è òóðêàìè, óêðàèíñêèå êàçàêè äîëæíû áûëè ïðèñïîñîáèòüñÿ ê èõ ñïîñîáàì âåäåíèÿ âîåííûõ äåéñòâèé è ìíîãîå çàèìñòâîâàòü — ïî òîé æå ìîäåëè, ïî êîòîðîé èõ ïîòîìêè, êóáàíñêèå êàçàêè, óæå â XIX â. ïåðåíÿëè îò “íåìèðíûõ” êàâêàçöåâ íå òîëüêî äåòàëè âîèíñêîé òàêòèêè, íî è ìóæñêîé êîñòþì. Ñ äðóãîé ñòîðîíû, ïîñêîëüêó êàçà÷åñòâî âîçíèêëî â ïðåäåëàõ ìíîãîíàöèîíàëüíîé è â òîò ïåðèîä, â ïåðâîé ïîëîâèíå è ñåðåäèíå 149

XVI â., âåðîòåðïèìîé Ðå÷è Ïîñïîëèòîé, îíî èçíà÷àëüíî íå ìîãëî áûòü ïî ñâîåìó ñîñòàâó íè èñêëþ÷èòåëüíî óêðàèíñêèì, íè èñêëþ÷èòåëüíî ïðàâîñëàâíûì. Òàê, â ïåðâîì äîøåäøåì äî íàñ ñïèñêå êàçàöêîãî âîèíñêîãî ôîðìèðîâàíèÿ, ïîëêà, â 1581 ã. ó÷àñòâîâàâøåãî ïîä êîìàíäîé “ïîðó÷íèêà êàçàêîâ íèçîâûõ çàïîðîæñêèõ” ßíà Îðèøîâñêîãî â âîéíå ñ Ìîñêîâèåé, áûëî íåñêîëüêî øëÿõòè÷åé, óêðàèíñêèõ è ïîëüñêèõ, à èç ïÿòèñîò ðÿäîâûõ êàçàêîâ áîëüøèíñòâî ñîñòàâëÿëè óêðàèíöû è áåëîðóñû, íî ðÿäîì ñ íèìè ñëóæèëè ðóññêèå, ïîëÿêè, äâà “ïÿòèãîðöà” (âîçìîæíî, ÷åðêåñû) è ïî îäíîìó — íåìåö, ñåðá, òàòàðèí, âûõîäåö èç Êàôû (àðìÿíèí èëè ãðåê). Ìíîãîíàöèîíàëüíûé õàðàêòåð Çàïîðîæñêàÿ Ñå÷ü ñîõðàíèëà è â äàëüíåéøåì.

Îò ôàêóëüòàòèâíîãî çàíÿòèÿ — ê îñîçíàíèþ ñåáÿ êàê îñîáîé è ïðèâèëåãèðîâàííîé ñîöèàëüíîé ñòðàòû Ì. Ñ. Ãðóøåâñêèé, äàâøèé â ñâîåé “Èñòîðèè Óêðàèíû-Ðóñè” íàèáîëåå ïîëíî äîêóìåíòèðîâàííóþ è íàó÷íî îñìûñëåííóþ èñòîðèþ çàïîðîæñêîãî êàçà÷åñòâà (ê ñîæàëåíèþ, êàê è âñå ýòî çàìå÷àòåëüíîå èçäàíèå, îáîðâàííóþ íà ñåðåäèíå XVII â.), äîêàçûâàåò, ÷òî â XV — íà÷àëå XVI â. “êàçàêàìè” íàçûâàëè ó÷àñòíèêîâ ïîãðàíè÷íûõ ïàðòèçàíñêèõ ñòû÷åê ñ òàòàðàìè è òóðêàìè, à òàêæå ïðåäïðèÿòèé â òî âðåìÿ íå ìåíåå âåí÷óðíûõ — ðûáíûõ ïðîìûñëîâ â íèçîâüÿõ Äíåïðà è íà ×åðíîì ìîðå. Ê “êàçàêîâàíèþ” â ïåðâîì ñìûñëå áûëè ïðè÷àñòíû òàêèå èçâåñòíûå â ñâîå âðåìÿ óêðàèíñêèå è ïîëüñêèå ôåîäàëû, êàê êèåâñêèé âîåâîäà Þðèé Ïàö, êíÿçü Áîãäàí Ãëèíñêèé, êèåâñêèé âîåâîäà êíÿçü Äìèòðî Ïóòÿòè÷ è äð. Âîîðóæåííûé ðûáíûé ïðîìûñåë áûë äåëîì “÷åðíè”, êîòîðàÿ è âûäâèíóëà ïåðâóþ îðãàíèçàöèîííóþ ìîäåëü óêðàèíñêîãî êàçà÷åñòâà — ñòåïíóþ ïðîìûñëîâóþ “âàòàãó” âî ãëàâå ñ äåìîêðàòè÷åñêè èçáðàííûì “àòàìàíîì”, ïîëíîìî÷èÿ êîòîðîãî îãðàíè÷èâàëèñü îäíèì ñåçîíîì. Êàê è ïðîìûñëîâûå “âàòàãè”, âîåííûå îòðÿäû êàçàêîâ ñîáèðàëèñü òîãäà òîëüêî äëÿ îïðåäåëåííîãî ïîõîäà, íàïàäåíèÿ, ýêñïåäèöèè. Êîìàíäèðû òàêèõ îòðÿäîâ â èñòî÷íèêàõ ïåðâîé ïîëîâèíû XVI â. ôèãóðèðóþò ïîä èìåíåì “ñòàðøèé”, “ñòàðøèé êàçàê”, ïî àíàëîãèè ñ ðóêîâîäèòåëåì ïðîìûñëîâîé “âàòàãè” îíè ìîãëè íàçûâàòüñÿ è òþðêñêèì ñëîâîì “àòàìàí”. “Ñòàðøîé” èçáèðàëñÿ íà âðåìÿ âîåííîãî ïðåäïðèÿòèÿ è â êîíöå åãî, ïðè ðàçäåëå “êàçàöêîãî õëåáà”, äîáû÷è, ïîëó÷àë áîëüøóþ, ÷åì ðÿäîâîé êàçàê, äîëþ — íå îäèí, à íåñêîëüêî ïàåâ. Âî âðåìÿ ïîõîäà åãî ó÷àñòíèê — øëÿõòè÷, ãîðîæàíèí, êðåñòüÿíèí — ñòàíîâèëñÿ êàçàêîì è âîçâðàùàëñÿ ê ñâîåìó ñîöèàëüíîãî ñòà150

òóñó â ìèðíîé æèçíè, åñëè îñòàâàëñÿ â æèâûõ. Îäíàêî â òå÷åíèè XVI ñò. îêîí÷àòåëüíî ñëîæèëñÿ è ïîñòåïåííî çíà÷èòåëüíî âûðîñ ñëîé êàçàêîâ, êîòîðûé ìîæíî íàçâàòü ïðîôåññèîíàëüíûì. Ýòî áûëè ëþäè, íå æåëàâøèå âîçâðàùàòüñÿ ê ìèðíîé æèçíè, ïðåäïîëàãàâøåé èñïîëíåíèå ôåîäàëüíûõ ïîâèííîñòåé è âûïëàòó íàëîãîâ. Äîðîæà ñâîåé ëè÷íîé âîëüíîñòüþ, îíè ïðåäïî÷èòàëè òåðïåòü áåñõëåáüå è òðóäíîñòè çèìîâêè â ñâîèõ “øàëàøàõ”, ñïðÿòàííûõ â áåçëþäíûõ è ìàëîäîñòóïíûõ ìåñòíîñòÿõ â íèçîâüÿõ Äíåïðà. Àâòîðèòåò è ñëàâà ýòèõ ñòåïíûõ âîëêîâ ïðèâåëî ê òîìó, ÷òî è íàçâàíèå “êàçàê”, âíà÷àëå èìåâøåå ïðåíåáðåæèòåëüíûé îòòåíîê, ñòàëî â Óêðàèíå îáîçíà÷àòü ñâîáîäíîãî è ñìåëîãî ÷åëîâåêà, ðàâíî ãîòîâîãî è ãîëîâó â áèòâå ñëîæèòü, è ðàçáîãàòåòü ïîñëå óäà÷íîãî ïîõîäà. Òåïåðü óæå è òå èç êàçàöêèõ “ìîëîäöîâ” è “ðûöàðåé”, ÷òî âîçâðàùàëèñü ïîñëå ïîõîäîâ â ñâîè ãîðîäà è ñåëà, îñòàâëÿëè çà ñîáîþ ãîðäîå çâàíèå êàçàêà è îòêàçûâàëèñü èñïîëíÿòü îáû÷íûå äëÿ ìèðíîãî ïîääàííîãî Ðå÷è Ïîñïîëèòîé îáÿçàííîñòè. Òàê â óêðàèíñêîì êàçà÷åñòâå ïîÿâèëîñü ðàçäåëåíèå íà êàçàêîâ ñîáñòâåííî çàïîðîæñêèõ, èëè íèçîâûõ, è êàçàêîâ ãîðîäîâûõ.  âîåííîå âðåìÿ ïåðâûå ñîñòàâëÿëè áîëåå èëè ìåíåå ïîñòîÿííûé ïðîôåññèîíàëüíûé êîñòÿê Âîéñêà Çàïîðîæñêîãî, âòîðûå — åãî õóæå îáó÷åííóþ è ìåíåå ñòîéêóþ ïåðèôåðèþ, ëþäñêîé “ðåçåð┠íà ñëó÷àé áîëüøîé âîéíû. Îáùåå æå êîëè÷åñòâî êàçàêîâ â Óêðàèíå íà êîíåö XVI â. ñîâðåìåííèêè îöåíèâàëè â 20 òûñÿ÷ ÷åëîâåê. Ðàçóìååòñÿ, íèêàêîå ãîñóäàðñòâî íå äîëæíî áûëî òåðïåòü òàêóþ âîîðóæåííóþ âîëüíèöó íà ñâîèõ ãðàíèöàõ. È ïðàâèòåëüñòâî Ðå÷è Ïîñïîëèòîé íåîäíîêðàòíî ïûòàëîñü óíè÷òîæèòü çàïîðîæñêîå êàçà÷åñòâî, îäíàêî, â êîíöå êîíöîâ, êàê íè ïàðàäîêñàëüíî ýòî âûãëÿäèò ñî ñòîðîíû, èìåííî îíî ïðèäàëî åìó ÷åòêèå îðãàíèçàöèîííûå ôîðìû. Âûíóæäåííàÿ ê òîìó èñòîðè÷åñêèìè îáñòîÿòåëüñòâàìè, Ðå÷ü Ïîñïîëèòàÿ ñàìà âîñïèòàëà îäíîãî èç çëåéøèõ ñâîèõ âðàãîâ.

Êîðîëè è êíÿçüÿ êàê îðãàíèçàòîðû è èäåîëîãè Âîéñêà Çàïîðîæñêîãî Ïðåêðàñíîäóøíàÿ ëåãåíäà î òîì, ÷òî Çàïîðîæñêàÿ Ñå÷ü âîçíèêëà â ãóùå òðóäîâîãî íàðîäà Óêðàèíû äëÿ áîðüáû çà åãî íàöèîíàëüíîå è ñîöèàëüíîå îñâîáîæäåíèå, íå îòâå÷àåò èñòîðè÷åñêèì ôàêòàì. Âî âñÿêîì ñëó÷àå, òðàäèöèè åå îðãàíèçàöèîííîé ñòðóêòóðû áûëè çàëîæåíû äâóìÿ ïîëüñêèìè êîðîëÿìè — Ñèãèçìóíäîì Àâãóñòîì, ïîääåðæàâøèì â 1570 ã. ïðîåêò ãåòìàíà êîðîííîãî Þðèÿ ßçëîâåöêîãî î íàáîðå 151

íà êîðîëåâñêóþ ñëóæáó 500 çàïîðîæñêèõ êàçàêîâ (â ïîõîäå 1576 ã. “ãåòìàí íèçîâûõ êàçàêî┠êíÿçü Áîãäàí Ðóæèíñêèé èìåë ïîä íà÷àëîì óæå 3000 êàçàêîâ), è Ñòåôàíîì Áàòîðèåì, îêîí÷àòåëüíî ñôîðìèðîâàâøèì ýòî âîéñêî â 1578 ã., à òàêæå äàâøèì åìó “óñòà┠è ïîäòâåðäèâøèì “êàçàöêèå” âîëüíîñòè ñïåöèàëüíîé ãðàìîòîé 1581 ã. Ïðèíÿòûå íà ñëóæáó êàçàêè ïîëó÷èëè êîðîëåâñêóþ “õîðóãâü” (çíàìÿ), “ãåòìàíîì” íàä íèìè áûë ïîñòàâëåí øëÿõòè÷ ßí Îðèøîâñêèé, “ïèñàðåì” íàçíà÷åí ñïîäâèæíèê Áàòîðèÿ âåíãð ßí÷à Áåãåð. Îáåùàíà áûëà åæåêâàðòàëüíàÿ ïëàòà.  çàêîííîå âëàäåíèå Âîéñêó Çàïîðîæñêîìó áûë ïåðåäàí ãîðîä Òðàõòåìèðîâ, à íàõîäÿùèéñÿ â íåì Çàðóáñêèé ìîíàñòûðü îòâåäåí Áàòîðèåì ïîä ãîñïèòàëü äëÿ ðàíåíûõ è ïðåñòàðåëûõ êàçàêîâ. Êîíå÷íî æå, îðãàíèçîâàííûå òàêèì îáðàçîì êàçàêè áûñòðî çàáûëè ñâîè îáÿçàííîñòè ïåðåä Ðå÷üþ Ïîñïîëèòîé, èçëîæåííûå â äàííîì èì “óñòàâå” (è â ïåðâóþ î÷åðåäü, íå âîåâàòü â Ìîëäàâèè, íå íàïàäàòü íà òóðåöêèå çàìêè è ïîñåëåíèÿ, íå òðîãàòü òàòàðñêèå âîéñêà â èõ ïîõîäàõ íà Ìîñêîâèþ è âîîáùå áåñïðåêîñëîâíî ïîä÷èíÿòüñÿ êîðîëåâñêîé âëàñòè), çàòî îò÷àÿííî çàùèùàëè äàðîâàííûå èì ïðàâà — íå ïîä÷èíÿòüñÿ ìåñòíîé àäìèíèñòðàöèè, íå ïëàòèòü íèêàêèõ íàëîãîâ, ñàìèì ðàñïîðÿæàòüñÿ íàñëåäñòâîì óìåðøèõ èëè ïîãèáøèõ êàçàêîâ. Îáðåìåíèòåëüíûì äëÿ íèçîâîé êàçàöêîé âîëüíèöû áûëî è íàçíà÷åíèå åé ñòàðøèíû “ñâåðõó”, èç ïîëüñêèõ èëè óêðàèíñêèõ øëÿõòè÷åé, è îíà î÷åíü ñêîðî âåðíóëèñü ê ïðèíöèïó ñàìîñòîÿòåëüíûõ âûáîðîâ ãåòìàíà. Çíàìåíàòåëüíî, ÷òî îäèí èç ïåðâûõ êàçàöêèõ ãåòìàíîâ, êíÿçü ßí Ðóæèíñêèé, âî âðåìÿ êàçàöêîé âîéíû 1586 ã., ïåðâîé â Ðå÷è Ïîñïîëèòîé, âîåâàë ïðîòèâ êàçàêîâ. Îäíàêî íåëüçÿ ñêàçàòü, ÷òî âêëàä ïîëüñêèõ êîðîëåé â îðãàíèçàöèþ Âîéñêà Çàïîðîæñêîãî áûë ÷èñòî ôîðìàëüíûì. Åãî ïðåäâîäèòåëè ñòðåìèëèñü ñâîþ äîëþ “êàçàöêîãî õëåáà” îáðàòèòü â çåìëè (“ãðóíòû”) è ïîìåñòüÿ, æåíèëèñü íà øëÿõòÿíêàõ è ïûòàëèñü çàíÿòü â îáùåñòâå ìåñòî, ñîîòâåòñòâóþùåå âîåííîìó è ïîëèòè÷åñêîìó ìîãóùåñòâó Âîéñêà Çàïîðîæñêîãî. Îäíàêî è ðÿäîâûå íèçîâûå êàçàêè ñâÿòî ÷òèëè “âîéñêîâûå êëåéíîäû”, äàðîâàííûå êîðîëåì Ñòåôàíîì Áàòîðèåì, à îäíèì èç óñëîâèé êàïèòóëÿöèè êàçàöêîãî âîéñêà íà Ñîëîíèöå â 1586 ã. áûëà âûäà÷à õîðóãâåé è ñåðåáðÿíûõ òðóá, ïîëó÷åííûõ îò àâñòðèéñêîãî èìïåðàòîðà. Ïîíÿòíî, ÷òî ðåàëüíàÿ ïîëèòèêà íàáèðàâøèõ ïîñòåïåííî ñèëó çàïîðîæñêèõ ãåòìàíîâ íå ñîâïàäàëà ñ òðåáóåìîé îò íèõ ïðàâèòåëüñòâîì Ðå÷è Ïîñïîëèòîé. Îäíàêî, êàê ýòî íè óäèâèòåëüíî, è îñíîâíûå 152

óñòàíîâêè ýòîé òðàäèöèîííîé ñàìîñòîÿòåëüíîé ïîëèòèêè ãåòìàíîâ Âîéñêà Çàïîðîæñêîãî, îò Ãðèãîðèÿ Ëîáîäû íà÷èíàÿ è Ïåòðîì Äîðîøåíêî çàêàí÷èâàÿ, âîçíèêëè íå â ñîáñòâåííî êàçàöêîé ñðåäå, à áûëè ïðèâíåñåíû â íåì îïÿòü-òàêè èçâíå. Êàê âûÿñíÿåòñÿ, îíè áûëè çàëîæåíû óæå â ñåðåäèíå XVI â. åùå îäíèì, íà ýòîò ðàç íåîôèöèàëüíûì, âåëüìîæíûì îñíîâàòåëåì Çàïîðîæñêîé Ñå÷è, êíÿçåì Äìèòðèåì Âèøíåâåöêèì. Ïîñòðîèâ â íà÷àëå 50-õ ãã. XVI â. ã. äëÿ çàùèòû îò òàòàðñêèõ íàáåãîâ ïåðâîå óêðåïëåíèå (“çàìîê”) íà îñòðîâå Õîðòèöà â íèçîâüÿõ Äíåïðà, êíÿçü Äìèòðèé Âèøíåâåöêèé ñîáèðàåò âîêðóã íåãî êàçàêîâ. Âìåñòå ñ íèìè îí ñîâåðøàåò ïóòåøåñòâèå â Òóðöèþ, ãäå, ïî-âèäèìîìó, èùåò ñîþçíèêîâ äëÿ áîðüáû ñ êðûìñêèìè òàòàðàìè. Âîçâðàòèâøèñü â Ðå÷ü Ïîñïîëèòóþ è îïðàâäàâøèñü ïåðåä êîðîëåì, îí, îäíàêî, íå íàõîäèò çäåñü ïîääåðæêè ñâîèì àíòèêðûìñêèì ïëàíàì è â 1556 ã. ïîñòóïàåò íà ñëóæáó ê ìîñêîâñêîìó öàðþ è óæå âìåñòå ñ ðîññèéñêèìè âîåâîäàìè âîþåò íà ãðàíèöàõ Êðûìñêîãî õàíñòâà.  1558 ã. Âèøíåâåöêèé äîáèâàëñÿ ñîþçà ìåæäó Ðå÷üþ Ïîñïîëèòîé è Ìîñêîâñêèì ãîñóäàðñòâîì ïðîòèâ Êðûìà. Ïîòåðïåâ â ýòîì íåóäà÷ó, Âèøíåâåöêèé ñ êàçàêàìè âìåøàëñÿ â áîðüáó çà âëàñòü â Ìîëäàâèè, áûâøåé ïîä òóðåöêèì ïðîòåêòîðàòîì, áûë âçÿò â ïëåí è îòîñëàí â Êîíñòàíòèíîïîëü, ãäå è êàçíåí, à åãî êàçàêè îòïðàâëåíû ãðåáöàìè íà ãàëåðû. Ìîæíî ñîãëàñèòüñÿ ñ Ì. Ñ. Ãðóøåâñêèì, êîòîðûé âèäåë “âûðàçèòåëüíûå àíàëîãèè, öåííûå èäåéíûå ñâÿçè ñ äåÿòåëüíîñòü Âèøíåâåöêîãî íå òîëüêî â ñàìîé èäåå Çàïîðîæüÿ êàê ïîñòîÿííîé òâåðäûíè ñðåäè ñòåïíîãî ìîðÿ, íî è â ïîëèòèêå ïîçäíåéøèõ êàçàöêèõ ïðåäâîäèòåëåé — â èõ ñòðåìëåíèè èãðàòü îïðåäåëåííóþ ìåæäóíàðîäíóþ ðîëü, îïèðàÿñü íà ñîñåäíèå äåðæàâû, èíòåðåñû êîòîðûõ ñõîäèëèñü òóò â ñòåïè”. Ê ýòîìó ìîæíî äîáàâèòü, ÷òî Äìèòðèé Âèøíåâåöêèé â ñâîåé ïîëèòèêå èñõîäèë íå òîëüêî èç ãåîïîëèòè÷åñêîãî ïîëîæåíèÿ Çàïîðîæüÿ è Óêðàèíû â öåëîì, íî è èç ðåàëèé ïîëèòè÷åñêîé æèçíè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé, ãäå öàðèëà àíàðõèÿ, à ìàãíàòû èìåëè çíà÷èòåëüíóþ ïîëèòè÷åñêóþ ñàìîñòîÿòåëüíîñòü.  ýòèõ óñëîâèÿõ âîèíñêîå ñîîáùåñòâî êàçàêîâ, çàíÿâ òàêóþ âûãîäíóþ ñòðàòåãè÷åñêóþ ïîçèöèþ, äåéñòâèòåëüíî ìîãëî çàâîåâàòü â ïîëèòè÷åñêîé ñèñòåìå Ðå÷è Ïîñïîëèòîé ïðèâèëåãèðîâàííîå ïîëîæåíèå, à â ñàìîñòîÿòåëüíîé âíåøíåé ïîëèòèêå — èãðàòü íà ïðîòèâîðå÷èÿõ ìåæäó ìîãóùåñòâåííûìè ñîñåäíèìè ãîñóäàðñòâàìè. Åñëè íå ïðèíèìàòü âî âíèìàíèå ýòîé ïîëèòè÷åñêîé ïîäîïëåêè, ëåãêî óâèäåòü â çàïîðîæñêèõ êàçàêàõ ëèøü êîíäîòüåðîâ, 153

ñåãîäíÿ ïîëó÷àþùåé ïëàòó îò Ìîñêâû çà ðàçâåäûâàòåëüíûå äåéñòâèÿ â Êðûìó, çàâòðà âîþþùèõ â ñîþçå ñ êðûìñêèì õàíîì ïðîòèâ êîðîëåâñêîãî êîðîííîãî âîéñêà, à ïîñëåçàâòðà âìåñòå ñ êîðîííûì âîéñêîì îñàæäàþùèõ Ñìîëåíñê. ×òî æå êàñàåòñÿ äåÿòåëüíîñòè Äìèòðèÿ Âèøíåâåöêîãî, ïðîñëàâëåííîãî â íàðîäíîé ïåñíå î êàçàêå Áàéäå, òî åå òðàãè÷åñêèé ôèíàë òîæå âåäü ìîæíî ðàññìàòðèâàòü êàê ïðîðî÷åñòâî î ñóäüáå Çàïîðîæñêîé Ñå÷è: êîãäà åå ìîãóùåñòâåííûå ñîñåäè âûÿñíèëè îòíîøåíèÿ ìåæäó ñîáîé, ïîáåäèòåëü ïðîñòî óíè÷òîæèë ýòó êàçàöêóþ ðåñïóáëèêó. Ñíåñ ñ ëèöà çåìëè, íåâçèðàÿ íè íà âåðîèñïîâåäíîå åäèíñòâî, íè íà ýòíè÷åñêóþ áëèçîñòü, ïîñòóïèë òàê, êàê ñäåëàë áû ýòî, åñëè áû ñóìåë, ïîëüñêèé êîðîëü èëè òóðåöêèé ñóëòàí.

Óïðàâëåí÷åñêèå èñòîêè ñèëû Âîéñêà Çàïîðîæñêîãî Áëàãîäàðÿ ìíîãîëåòíèì óñèëèÿì äåÿòåëåé îòå÷åñòâåííîé êóëüòóðû íàø ñîâðåìåííèê ïðåäñòàâëÿåò ñåáå çàïîðîæñêîãî êàçàêà â îäíîì èç äâóõ îáëè÷èé — ëèáî â îáðàçå âîîðóæåííîãî äî çóáîâ ëèõîãî êàâàëåðèñòà, ëèáî (òóò è ñîâåòñêîå êèíî ïîñòàðàëîñü) â âèäå ãîëîãî äî ïîÿñà äèêàðÿ ñ ñàáëåé â ðóêå è êèíæàëîì â çóáàõ. Ìåæäó òåì êëàññè÷åñêèé òèï çàïîðîæöà èçîáðàæåí íà ïå÷àòè Âîéñêà Çàïîðîæñêîãî êîíöà XVI — ïåðâîé ïîëîâèíû XVII â., ðèñóíîê ýòîò âîñïðîèçâåäåí óæå â êà÷åñòâå âîéñêîâîãî ãåðáà íà ãðàâþðå ⠓Âèðøàõ…” Êàñèÿíà Ñàêîâè÷à íà ïîãðåáåíèå ãåòìàíà Ïåòðà Êîíàøåâè÷à-Ñàãàéäà÷íîãî (Ê., 1622). Íà ãðàâþðå ìåðíîé ïîñòóïüþ ïåõîòèíöà âûøàãàåò óñàòûé ìîëîäåö ñ ìóøêåòîì íà ïëå÷å è ñàáëåé ó ïîÿñà. Ýòî çàïîðîæñêèé “âîéñêîâîé òîâàðèù”, óêðàèíñêèé êîëëåãà ôðàíöóçñêèõ ìóøêåòåðîâ (ðåàëüíûõ ñîëäàò XVII â., à íå ïðèäóìàííûõ À. Äþìà) è òóðåöêèõ ÿíû÷àð. Çàïîðîæöû ñðàæàëèñü â ïåøåì ñòðîþ, è òîëüêî èõ êîìàíäèðû âåðõîì. Íà ìàðøå äëÿ ñêîðîñòè êàçàêè ìîãëè áûòü ïîñàæåíû íà êîíåé, îäíàêî êàê êàâàëåðèñòû îíè óñòóïàëè è ïîëüñêèì ãóñàðàì, ëó÷øåé â Åâðîïå òÿæåëîé êàâàëåðèè, è êðûìñêèì òàòàðàì — èäåàëüíîé äëÿ ñâîåãî âðåìåíè êàâàëåðèè ëåãêîé. Çàòî çàïîðîæñêèå êàçàêè áûëè ñìåëûìè è èñêóñíûìè ïåõîòèíöàìè. Ìåòêèå ñòðåëêè èç ìóøêåòîâ (ðåæå — èç ëóêîâ), îíè îñîáåííî ñëàâèëèñü çàìå÷àòåëüíîé ñòîéêîñòüþ â îáîðîíå è èñêóññòâîì àêòèâíîé îáîðîíû — êàê ïðè çàùèòå óêðåïëåííîãî ëàãåðÿ, â îêîïíîé âîéíå, òàê è â îòñòóïëåíèè, êîãäà âîéñêî, îòñòðåëèâàÿñü îò ïðîòèâíèêà, ïåðåäâèãàëîñü ⠓òàáîðå”, ñâÿçàííîì èç âîçîâ ñ óñòàíîâëåííûìè íà íèõ ïóøêàìè. 154

Ïðîñëàâèëè çàïîðîæöåâ è ìîðñêèå ïîõîäû íà Òóðöèþ, â êîòîðûå îòïðàâëÿëèñü òîëüêî îòáîðíûå, “ñòàðûå”, êàçàêè. Åâðîïåéöû óäèâëÿëèñü ëîâêîñòè è êîâàðñòâó çàïîðîæñêèõ ïèðàòîâ: â îòðûòîì áîþ ïðîòèâ òóðåöêèõ ìíîãîïóøå÷íûõ êîðàáëåé è ãàëåð çàïîðîæñêèå “÷àéêè” áûëè áåññèëüíû, îäíàêî çàïîðîæöû óìåëè, âûñëåäèâ îäèíîêèå êîðàáëè ïðîòèâíèêà äíåì, íåçàìåòíî îêðóæèòü èõ íà çàêàòå è âçÿòü íà àáîðäàæ íî÷üþ. Îäíàêî êóäà áîëåå èçóìëÿëî òóò ñîâðåìåííèêîâ ïðåçðåíèå êàçàêîâ ê ñìåðòè, âåäü â ìîðñêèõ ïîõîäàõ, ïî ñâèäåòåëüñòâó Ã. Áîïëàíà, îíè òåðÿëè “äî äâóõ òðåòåé ñâîèõ ëþäåé. Ðåäêî êîãäà ñëó÷àëîñü, ÷òîáû âîçâðàòèëàñü ïîëîâèíà êîìàíäû”. Èçîáðàæåííûé íà ãðàâþðå “òîâàðèù” îáû÷íî èìåë â ïîä÷èíåíèè îðóæåíîñöà (“äæóðó”) è íåñêîëüêèõ (âî âðåìÿ âîéí äî äåñÿòêà) “íîâèêîâ”, ò. å. êàçàêîâ-íîâè÷êîâ, ïðîõîäèâøèõ ïðè íåì â òå÷åíèå òðåõ ëåò ñâîåãî ðîäà ñòàæèðîâêó. Ñàì îí âìåñòå ñ âîñåìüþ äðóãèì “òîâàðèùàìè” ñîñòàâëÿë “äåñÿòîê” (“êóðåíü”), âîçãëàâëÿâøèéñÿ àòàìàíîì. Òàêèå “äåñÿòêè” îáðàçóþò ñîòíþ âî ãëàâå ñ ñîòíèêîì, à ïÿòü ñîòåí ñîñòàâëÿþò ïîëê. Ïîëêîâíèêè ïîä÷èíÿþòñÿ óæå íåïîñðåäñòâåííî ãåòìàíó. Øòàá ñîñòîèò èç âîñüìè åñàóëîâ (àäúþòàíòîâ è øòàáíûõ îôèöåðîâ ãåòìàíà), îáîçíîãî (èíòåíäàíòà) è ïèñàðÿ. Ñàìà ñòðóêòóðà Âîéñêà Çàïîðîæñêîãî, â îñíîâíîì, ñëåäóåò ïîëüñêîìó îáðàçöó, ÷èñòî êàçà÷üè òóò äîëæíîñòè àòàìàíà è åñàóëà. Ðàçóìååòñÿ, ñèëà Âîéñêà Çàïîðîæñêîãî êîðåíèëàñü íå â ýòîé åãî ñòðóêòóðå, è óæ íèêîèì îáðàçîì â åãî ÷èñëåííîñòè. È íå â îðóæèè: åãî êàçàêè ñíèìàëè ñ âðàãîâ, ïóøêè òîæå ó íèõ áûëè òðîôåéíûå. Àðòèëëåðèñòàìè çàïîðîæöû, êñòàòè, áûëè íåâàæíûìè, ïîýòîìó èìåëè îáû÷àé, âçÿâ â ïëåí íåìöà-ïóøêàðÿ, ïðèêîâûâàòü åãî ê ïóøêå. Ñî âðåìåíåì íàðîä íàøåë ñâîþ ðàçãàäêó: â óêðàèíñêèõ ïðåäàíèÿõ çàïîðîæöû ñëûâóò “õàðàêòåðíèêàìè”, êîëäóíàìè: îíè íåóÿçâèìû äëÿ ïóëü ïðîòèâíèêà, óìåþò åìó âî âðåìÿ ðàçâåäêè “îòâîäèòü ãëàçà”, ïðåâðàùàòüñÿ â ìåëêóþ çâåðóøêó è ò. ï. Ðåàëüíîé æå ïðè÷èíîé ñèëû è óäà÷ëèâîñòè Âîéñêà Çàïîðîæñêîãî áûëè ïðèíÿòûå â íåì âåñüìà ñâîåîáðàçíûå îòíîøåíèÿ ìåæäó ðóêîâîäèòåëåì è ïåðñîíàëîì. Çàïîðîæñêèé “ìåíåäæìåíò” áàçèðîâàëñÿ íà äâóõ îñíîâíûõ ïðèíöèïàõ. Ýòî, âî-ïåðâûõ, æåñòî÷àéøàÿ äèñöèïëèíà, áåñïðåêîñëîâíîå ïîä÷èíåíèå âî âðåìÿ âîåííûõ äåéñòâèé ìëàäøèõ ñòàðøèì. Ãåòìàí, ïî ñîîáùåíèþ Ã. Áîïëàíà, “ïîëüçîâàëñÿ íåîãðàíè÷åííîé âëàñòüþ, âïëîòü äî ïðàâà ðóáèòü ãîëîâû è ñàæàòü íà êîë ïðîâèíèâøèõñÿ”. Îäíèì ýòèì íåëüçÿ áûëî óäèâèòü ñîâðåìåííèêîâ: ïîäîáíàÿ æå äèñöèïëèíà õàðàêòåðíà äëÿ ãâàðäåéöåâ âîñòî÷íûõ äåñïîòèé — ÿíû÷àð è 155

ìàìåëþêîâ. Âòîðûì ïðèíöèïîì çàïîðîæñêîãî ìåíåäæìåíòà òåïåðü íå óäèâèøü è íàñ: ýòî âûáîðíîñòü âëàñòè, ïðè ÷åì ãåòìàíà âûáèðàëè íà îáùåì êðóãó (“ðàäå”) âñåãî “òîâàðèùåñòâà”, âïîëíå äåìîêðàòè÷íî îïðåäåëÿÿ âîëåèçúÿâëåíèå áîëüøèíñòâà êðèêîì èëè áðîñàíèåì íà ñâîåãî êàíäèäàòà øàïîê. Íà “ðàäå” ðåøàëèñü è îñíîâíûå ñòðàòåãè÷åñêèå è äèïëîìàòè÷åñêèå âîïðîñû. Ðåàëüíîé íîâàöèåé çàïîðîæñêîãî íàðîäîâëàñòèÿ (è íåñîìíåííûì âêëàäîì çàïîðîæöåâ â òåîðèþ ìåíåäæìåíòà) áûëî îñóùåñòâëåíèå èìè âåñüìà êîðîòêîé è ýôôåêòèâíîé “îáðàòíîé ñâÿçè” ìåæäó ãåòìàíîì è åãî èçáèðàòåëÿìè. Ðàçóìååòñÿ, è ñîâðåìåííûå ïðåçèäåíòû ìîãóò áûòü ñìåùåíû, îäíàêî ñîîòâåòñòâóþùàÿ ïðîöåäóðà íàñòîëüêî ñëîæíà è çàòðóäíåíà, ÷òî ïðèìåíÿåòñÿ ÷ðåçâû÷àéíî ðåäêî. Êàçàöêèé èìïè÷ìåíò áûë, íàïðîòèâ, ñêîð è ñóðîâ: äîñòàòî÷íî áûëî ãåòìàíó ïðîâèíèòüñÿ (ïîòåðïåâ, íàïðèìåð, ïîðàæåíèå), ÷òîáû êàçàêè ñîáðàëè “ðàäó”, êîòîðàÿ ìîãëà ïðèíÿòü ðåøåíèå îá åãî ñìåùåíèè, à òî è ñêîïîì óáèòü íà ìåñòå ïîëíîâëàñòíîãî äî “ðàäû” äèêòàòîðà. Ã. Áîïëàí ñâèäåòåëüñòâóåò: “Íåìèëîñòü, êîòîðàÿ ìîæåò îáðóøèòüñÿ íà ñòàðøåãî, ïðèíóæäàåò åãî áûòü î÷åíü îñòîðîæíûì â ñâîèõ äåéñòâèÿõ, â îñîáåííîñòè, ÷òîáû íå ñëó÷èëîñü êàêîé-ëèáî íåóäà÷è, êîãäà îí âåäåò èõ â ïîõîä, è ÷òîáû îí ïðîÿâèë ñåáÿ õèòðûì è îòâàæíûì âî âðåìÿ íåïðåäóñìîòðåííûõ ñòû÷åê”. Áåñïðåêîñëîâíàÿ è æåñòîêàÿ âëàñòü ãåòìàíà óðàâíîâåøèâàëàñü, òàêèì îáðàçîì, ïîñòîÿííûì êîíòðîëåì íàä íèì ãîòîâûõ íà ñêîðóþ ðàñïðàâó ïîä÷èíåííûõ. Ðàçóìååòñÿ, òàêàÿ äðàêîíîâñêàÿ äåìîêðàòèÿ åäâà ëè ãîäèòñÿ äëÿ öèâèëèçîâàííûõ ñîîáùåñòâ. Òåì íå ìåíåå, ìîæíî âñïîìíèòü â ýòîé ñâÿçè, ÷òî íåäàâíèå ñêàíäàëû â ìèðå àìåðèêàíñêèõ êîðïîðàöèé íå â ìàëîé ñòåïåíè âûçâàíû ôàêòè÷åñêîé áåñêîíòðîëüíîñòüþ ïðåçèäåíòîâ è ÷ëåíîâ ïðàâëåíèÿ êîìïàíèé â ïåðèîäû ìåæäó ñîáðàíèÿìè àêöèîíåðîâ. Âåñüìà ïðèâëåêàòåëüíûì âûãëÿäèò, îäíàêî, äðóãîå íîâîââåäåíèå çàïîðîæñêèõ, ñ îñåëåäöàìè íà ãîëîâàõ, çàêîíîäàòåëåé: ñèòóàöèîííàÿ è òåððèòîðèàëüíàÿ îáóñëîâëåííîñòè íàêëàäûâàåìûõ íà ÷ëåíîâ êàçàöêîãî áðàòñòâà çàïðåòîâ è îãðàíè÷åíèé. Àëêîãîëü çàïðåùåí òîëüêî â ïîõîäå, îáùåíèå ñ æåíùèíàìè — ëèøü íà òåððèòîðèè ñàìîé Ñå÷è è ò. ï. Ýòè ìóäðûå ïîáëàæêè ÷åëîâå÷åñêîé ïðèðîäå íå ïîçâîëÿþò îòîæäåñòâëÿòü Çàïîðîæñêóþ Ñå÷ü ñ ðûöàðñêèìè ìîíàøåñêèìè îðäåíàìè Çàïàäà, ÷òî èíîãäà äåëàþò. Âíóòðåííÿÿ ñóùíîñòü ýòîé êàçàöêîé ðåñïóáëèêè, âòîðîé, ïîñëå Êèåâñêîé Ðóñè, ïðåäøåñòâåííèöû íûíåøíåé íåçàâèñèìîé Óêðàèíû, áûëà, íåñìîòðÿ íà âñå âíåøíèå âëèÿíèÿ, ñàìîáûòíà è íàöèîíàëüíî ñâîåîáðàçíà. 156

Ëèòåðàòóðà 1. Àëüøèö Ä. Í. Íà÷àëî ñàìîäåðæàâèÿ â Ðîññèè. Ãîñóäàðñòâî Èâàíà Ãðîçíîãî. — Ë., 1988. 2. Áîïëàí Ã. Ë. äå. Îïèñ Óêðà¿íè, ê³ëüêîõ ïðîâ³íö³é Êîðîë³âñòâà Ïîëüñüêîãî... — Ê., 1990. 3. Áîðîâñüêèé ß. Ïîõîäæåííÿ Êèºâà. ²ñòîð³îãðàô³÷íèé íàðèñ. — Ê., 1989. 4. Áóäîâíèö È. Ó. Îáùåñòâåííî-ïîëèòè÷åñêàÿ ìûñëü Äðåâíåé Ðóñè (XI–XIV ââ.). — Ì., 1960. — Ñ. 75–102. 5. Âåáåð Ì. Èçáðàííûå ïðîèçâåäåíèÿ. — Ì., 1990. 6. Ãðóøåâñüêèé Ìèõàéëî. ²ñòîð³ÿ Óêðà¿íè-Ðóñè. — Ê., 1991–1992, 1995. — Ò. 1–2, 7. 7. Ãóáèöêèé Â. Ïåðâîïå÷àòíèê Èâàí Ôåäîðî⠗ ïóøå÷íûé ìàñòåð // Âîïðîñû èñòîðèè åñòåñòâîçíàíèÿ è òåõíèêè. — Ì., 1969. — Âûï. 2 (27). — Ñ. 58–63. 8. Äðåâíåàíãëèéñêàÿ ïîýçèÿ. — Ì., 1982. 9. Çèìèí À. À., Õîðîøêåâè÷ À. Ë. Ðîññèÿ âðåìåíè Èâàíà Ãðîçíîãî. — Ì., 1982. 10. Êëþ÷åâñêèé Â. Î. Êóðñ ðóññêîé èñòîðèè. ×. 1 // Êëþ÷åâñêèé Â. Î. Ñî÷.:  8 ò. — Ì., 1956. — Ò. 1–2. 11. Êðàâ÷åíêî À. È. Èñòîðèÿ ìåíåäæìåíòà. Ó÷åá. ïîñîáèå äëÿ âûñø. øêîëû. — Ì., 2000. 12. Ëèõà÷åâ Ä. Ñ. Ðóññêèå ëåòîïèñè è èõ êóëüòóðíî-èñòîðè÷åñêîå çíà÷åíèå. — Ì.; Ë., 1947. 13. Ëèõà÷åâ Ä. Ñ. Ñëîâî î ïîëêó Èãîðåâå. Ïîñîáèå äëÿ ó÷èòåëåé. — Ì., 1982. 14. ˳òîïèñ Ðóñüêèé / Çà ²ïàòñüêèì ñïèñêîì ïåðåêëàâ Ë. Ìàõíîâåöü. — Ê., 1989. 15. Ìàêèàâåëëè Íèêêîëî. Ãîñóäàðü. — Ì., 1990. 16. Ìàöþê Î. ²âàí Ôåäîðîâ íà Ïîä³ëë³ // Ïàì’ÿòêè Óêðà¿íè. — 1992. — ¹. 4. — Ñ. 37–38. 17. Íåìèðîâñêèé Å. Ë. Èâàí Ôåäîðîâ. — Ì., 1985. 18. Ïàìÿòíèêè ëèòåðàòóðû Äðåâíåé Ðóñè. Êîíåö XVI — íà÷àëî XVII âåêîâ. — Ì., 1987. 19. Ïàìÿòíèêè ïðàâà Êèåâñêîãî ãîñóäàðñòâà X–XII ââ. / Ñîñò. À. À. Çèìèí. — Ì., 1952. 20. Ïåðøîäðóêàð ²âàí Ôåäîðîâ òà éîãî ïîñë³äîâíèêè íà Óêðà¿í³ (XVI — ïåðøà ïîëîâèíà XVII ñò.). Çá. äîêóìåíò³â. — Ê., 1975. 157

21. Ïëàòîíîâ Ñ. Ô. Î÷åðêè ïî èñòîðèè ñìóòû â Ìîñêîâñêîì ãîñóäàðñòâå XVI–XVII âåêîâ. — Ì., 1995. 22. Ïðèñåëêîâ Ì. Ä. Î÷åðêè ïî öåðêîâíî-ïîëèòè÷åñêîé èñòîðèè Êèåâñêîé Ðóñè X–XII ââ. — ÑÏá., 1913. 23. Ðîñîâåöêèé Ñ. Ê. Óñòíàÿ ïðîçà XVI–XVII ââ. îá Èâàíå Ãðîçíîì — ïðàâèòåëå // Ðóñ. ôîëüêëîð. — 1981. — Ò. XX. — Ñ. 71–95. 24. Ðûáàêîâ Á. À. Äðåâíÿÿ Ðóñü. Ñêàçàíèÿ. Áûëèíû. Ëåòîïèñè. — Ì., 1963. 25. Ðûáàêîâ Á. À. Ñëîâî î ïîëêó Èãîðåâå è åãî ñîâðåìåííèêè. — Ì., 1971. Ðûáàêîâ Á. À. ßçû÷åñòâî äðåâíåé Ðóñè. — Ì., 1988. 26. [Ñâ. Äèìèòðèé Ðîñòîâñêèé (Òóïòàëî)]. Êíèãà æèòèé ñâÿòûõ… Íà … èþíü, èþëü, àâãóñò. — Ê., 1705. 27. ѳ÷èíñüêèé Â. ×óæèíö³ ïðî Óêðà¿íó. — 2-ãå âèïð. ³ çíà÷íî äîï. âèä. — Ïðàãà, 1942. 28. Ñêðûííèêîâ Ð. Ã. Áîðèñ Ãîäóíîâ. — Ì., 1983. 29. Ñêðûííèêîâ Ð. Ã. Öàðñòâî òåððîðà. — ÑÏá, 1992. 30. Ñòóðëóñîí Ñíîððè. Êðóã çåìíîé. — Ì., 1980. 31. Òèõîìèðîâ Ì. Í. Êðåñòüÿíñêèå è ãîðîäñêèå âîññòàíèÿ íà Ðóñè XI– XIII ââ. // Òèõîìèðîâ Ì. Í. Äðåâíÿÿ Ðóñü. — Ì., 1975. — Ñ. 42– 232. 32. Òîëî÷êî Ï. Ï. Íàùàäêè Ìîíîìàõà. — Ê., 1972. 33. Õîæåíèå çà òðè ìîðÿ Àôàíàñèÿ Íèêèòèíà. — Ë., 1986. 34. ×åðåïíèí Ë. Â. Ëåòîïèñåö Äàíèèëà Ãàëèöêîãî // Èñòîðè÷åñêèå çàïèñêè. — 1941. — Ò. XII. — Ñ. 228–253. 35. ×èñòîâ Ê. Â. Ðóññêèå íàðîäíûå ñîöèàëüíî-óòîïè÷åñêèå ëåãåíäû XVII–XIX ââ. — Ì., 1967. 36. Øàõìàòîâ À. À. Ðàçûñêàíèÿ î äðåâíåéøèõ ðóññêèõ ëåòîïèñíûõ ñâîäàõ. — ÑÏá., 1908. 37. Ù¸êèí Ã. Â. Òåîðèÿ êàäðîâîé ïîëèòèêè. Ìîíîãðàôèÿ. — Ê., 1997. 38. Ýíöèêëîïåäèÿ “Ñëîâà î ïîëêó Èãîðåâå”. — Ë., 1995. — Ò. 1–5. 39. Þðãàíîâ À. Ë. Áîðèñ Ôåäîðîâè÷ Ãîäóíîâ // Áîëüøàÿ ýíöèêëîïåäèÿ Êèðèëëà è Ìåôîäèÿ. — Ì., 2001. — 2 CD.

158

Ñîäåðæàíèå Îò àâòîðà ...................................................................................................... 3 Êèé, Ðþðèê, Îëåã: Îò àðõàè÷åñêîãî ïëåìåííîãî âîæäÿ — ê âàðÿæñêîìó êíÿçþ-âîëõâó ......................................................................... 6 Êíÿçü Èãîðü Ðþðèêîâè÷: Ôàòàëüíûå óïðàâëåí÷åñêèå îøèáêè ïîñðåäñòâåííîãî ïîëèòèêà ......................................................................... 14 Ñâÿòàÿ ðàâíîàïîñòîëüíàÿ Îëüãà: Ïðåêðàñíûé ëèê êíÿãèíè, çàòóìàíåííûé ëåãåíäàìè ............................... 22 Ñâÿòîñëàâ Èãîðåâè÷: Òðàãåäèÿ õðàáðåöà-êîíñåðâàòîðà .......................... 30 Âëàäèìèð I Ñâÿòîñëàâîâè÷: Õàðèçìàòè÷åñêèé ðåôîðìàòîð Ðóñè ........... 37 Áûë ëè ìóäðûì ïðàâèòåëåì ßðîñëàâ Ìóäðûé? ........................................ 45 “Ðóññêàÿ ïðàâäà” êàê ïàìÿòíèê îòå÷åñòâåííîãî ïðåäïðèíèìàòåëüñòâà è ìåíåäæìåíòà ....................................................... 53 Âëàäèìèð Ìîíîìàõ êàê ïðàâèòåëü è èìèäæìåéêåð ................................ 61 Êèåâî-Ïå÷åðñêèé ìîíàñòûðü â èñòîðèè îòå÷åñòâåííîãî ìåíåäæìåíòà ................................................... 69 Èçÿñëàâ Ìñòèñëàâîâè÷: Ãåðîé è çëîäåé ñêâåðíûõ âðåìåí (XII â.) .................................................. 77 “Ñëîâî î ïîëêó Èãîðåâå” êàê ïàìÿòíèê äðåâíåðóññêîãî ìåíåäæìåíòà .................................................................... 85 Äàíèèë Ãàëèöêèé, êîðîëü Ðóñè è ñëóæèëûé êíÿçü Áàòó-õàíà ................. 93 Èâàí IV Ãðîçíûé — êðîâàâûé íîâàòîð ìåíåäæìåíòà ........................... 101 Ïåðâîïå÷àòíèê Èâàí Ôåäîðîâ êàê àäìèíèñòðàòîð, ïðåäïðèíèìàòåëü è èçîáðåòàòåëü ............................................................ 109 Áîðèñ Ãîäóíîâ, èëè Òðàãåäèÿ âëàñòîëþáèâîãî ïðàâåäíèêà íà ìîñêîâñêîì òðîíå ............................................................ 125 Ïîäñïóäíûé “ìåíåäæìåíò” íàðîäíûõ âîññòàíèé: Äðåâíÿÿ Ðóñü ............................................................................................. 133 Äèìèòðèé I Ñàìîçâàíåö — íîâàòîð-”ïîëèòòåõíîëî㔠è ïðåäøåñòâåííèê öàðåé-ðåôîðìàòîðîâ Ôåäîðà Àëåêñååâè÷à è Ïåòðà I ................................................................ 141 Çàïîðîæñêîå êàçà÷åñòâî: Íîâàöèè âîèíñêîãî “ìåíåäæìåíòà” ïîä ôëåðîì ìèôîâ è ëåãåíä ..................................................................... 149 Ëèòåðàòóðà ................................................................................................ 157

159

Ïîíÿòòÿ “ìåíåäæìåíò”, “³ñòîð³ÿ ìåíåäæìåíòó” àñîö³þþòüñÿ ó ñó÷àñíîãî ÷èòà÷à ³ç çàõ³äíîþ öèâ³ë³çàö³ºþ XIII–XX ñò. Óâàç³ ÷èòà÷à ïðîïîíóºòüñÿ íèçêà ñòàòåé ïðî ³ñòîð³þ ìåíåäæìåíòó äàâíüî¿ Ðóñ³, Ìîñêî⳿ òà Óêðà¿íè. Çðîáëåíî ñïðîáó íà îñíîâ³ ñõ³äíîñëîâ’ÿíñüêèõ ë³òåðàòóðíèõ ïàì’ÿòîê îñìèñëèòè óïðàâë³íñüêèé äîñâ³ä ïðåäê³â.

Á³áë³îòåêà æóðíàëó “Ïåðñîíàë” Ðîñîâåöüêèé Ñòàí³ñëàâ Êàçèìèðîâè÷

Î÷åðêè ³ñòî𳿠â³ò÷èçíÿíîãî ìåíåäæìåíòó (X – ïî÷àòîê XVII ñò.) (Ðîñ. ìîâîþ) ³äïîâ³äàëüíèé ðåäàêòîð Ì. Â. Äðîçäåöüêà Êîìï’þòåðíà âåðñòêà Ò. Â. Êóë³ê Îôîðìëåííÿ îáêëàäèíêè Ä. Â. Êîâðèãà

Ðåºñòðàö³éíå ñâ³äîöòâî ÄÊ ¹ 8 â³ä 23.02.2000 ϳäï. äî äðóêó 22.11.02. Ôîðìàò 60×84/16 . Ïàï³ð îôñåòíèé. Äðóê îôñåòíèé. Óì. äðóê. àðê. 9,3. Îáë.-âèä. àðê. 9,10. Òèðàæ 5000 ïð. Çàì. ¹ 2-1367 ̳æðåã³îíàëüíà Àêàäåì³ÿ óïðàâë³ííÿ ïåðñîíàëîì (ÌÀÓÏ) 03039 Êè¿â-39, âóë. Ôðîìåò³âñüêà, 2 ÄÏ “Åêñïðåñ-Ïîë³ãðàô” 04080 Êè¿â-80, âóë. Ôðóíçå, 47/2

160