بیست و سه سال

1

‫ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل‬

‫ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬

‫‪2‬‬

‫ﻧﻤﺎﻳﻪ‬ ‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر )ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﻴﻨﻪ(‬ ‫اﻟﻒ( ﻣﺤﻤﺪ‪:‬‬ ‫‪ -١‬ﺗﻮﻟﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن‬ ‫‪ -٢‬ﮐﻮدﮐﯽ‬ ‫‪ -٣‬رﺳﺎﻟﺖ‬ ‫‪ -٤‬ﺑﻌﺜﺖ‬ ‫‪ -٥‬ﭘﺲ از ﺑﻌﺜﺖ‬

‫ب( دﻳﻦ اﺳﻼم‪:‬‬ ‫‪ -١‬ﻣﺤﻴﻂ ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﺳﻼم‬ ‫‪ -٢‬ﻣﻌﺠﺰﻩ‬ ‫‪ -٣‬ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻗﺮﺁن‬ ‫‪ -٤‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‬

‫ج( ﺳﻴﺎﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ -١‬هﺠﺮت‬ ‫‪ -٢‬ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺗﺎزة ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪ -٣‬اﻳﺠﺎد اﻗﺘﺼﺎد ﺳﺎﻟﻢ‬ ‫‪ -٤‬ﺟﻬﺶ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﺪرت‬ ‫‪ -٥‬ﻧﺒﻮت‬ ‫‪ -٦‬زن در اﺳﻼم‬ ‫‪ -٧‬زن و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬

‫د( ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﮏ‪:‬‬ ‫ﺧﺪا در ﻗﺮﺁن‬

‫ﻩ( ﭘﺲ از ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪ -١‬ﺧﻼﻓﺖ‬ ‫‪ -٢‬ﺳﻮدای ﻏﻨﻴﻤﺖ‬ ‫‪ -٣‬ﺧﻼﺻﻪ‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ :‬ﻳﺎدی از زﻧﺪﻩ ﻳﺎد ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ )ﺟﻮاد وهﺎب زادﻩ(‬

‫‪3‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫ﺳﻴﺮی در زﻧﺪﮔﯽ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ادﺑﯽ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬

‫ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﻴﻨﻪ‬

‫* اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان در ﺳﺎﻟﻬﺎی ﮐﻮدﮐﯽ و ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫* ﺳﻘﻮط ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ و ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪن رﺿﺎ ﺷﺎﻩ‬ ‫* ﺷﺮوع ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫* اﺳﺘﻌﻔﺎی رﺿﺎ ﺷﺎﻩ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻮﺿﻊ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫* ﺷﺮوع ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم‬ ‫* ﺗﺮورهﺎی ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم‬ ‫* ﺳﺮﮐﻮب ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن‬ ‫* اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی و ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫* اﺻﻼﺣﺎت و روﺣﺎﻧﻴﺖ‬ ‫* ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ادﺑﯽ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫* ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل«‬

‫‪4‬‬

‫ﺳﻴﺮی در زﻧﺪﮔﯽ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ادﺑﯽ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ در ﺳﺎل ‪ ١٢٧٧‬ﺧﻮرﺷﻴﺪی )‪١٨٩٨‬ﻣﻴﻼدی( دو ﺳﺎل ﭘﺲ از ﺗﺮور ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎﻩ در دﺷﺘﺴﺘﺎن‪ ،‬در ﻧﺰدﻳﮑﯽ‬ ‫ﺳﺎﺣﻞ ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس در ﻧﺎﺣﻴﻪ ای دوراﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻴﻦ ﺑﻨﺪر دﻳﻠﻢ و ﺑﻮﺷﻬﺮ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪ‪.‬‬

‫اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان در ﺳﺎﻟﻬﺎی ﮐﻮدﮐﯽ و ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎﻩ ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺳﺎل ﻃﻮل ﮐﺸﻴﺪ‪ .‬وی در اوج ﻗﺪرت و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ ﺧﻮد در ﺷﺎﻩ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﻴﻢ‬ ‫ﺑﻪ ﺿﺮب ﺗﭙﺎﻧﭽﻪ ﻣﻴﺮزا رﺿﺎ ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻣﻴﺮزا وﻟﻴﻌﻬﺪ ﻳﮏ ﻣﺎﻩ و هﺸﺖ روز ﭘﺲ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﭘﺪر در ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎﻩ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ‬ ‫ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬وی هﻨﮕﺎم ﺟﻠﻮس ﭼﻬﻞ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﻋﻤﺮ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل درﺑﺎرﻳﺎن »ﻃﻔﻠﯽ ﺳﺎﻟﺨﻮردﻩ« ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮادراﻧﺶ‬ ‫ﮐﺎﻣﺮان ﻣﻴﺮزا و ﻇﻞ اﻟﺴﻠﻄﺎن او را ﺑﻪ رﻳﺸﺨﻨﺪ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻃﻌﻨﻪ »ﺁﺑﺠﯽ ﻣﻈﻔﺮ« ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ هﻤﺠﻨﺲ‬ ‫ﮔﺮاﻳﯽ ﻣﯽ دادﻧﺪ‪ .‬ﺟﻠﻮس او ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ در ﻧﺰد ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﺮﺳﻨﺪی روﺑﺮو ﺷﺪ و ﻧﻪ ﺑﺮای او ﺷﻮﮐﺖ و‬ ‫ﺷﮑﻮهﯽ ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﺁورد‪ .‬وی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺪر ﺗﺎﺟﺪارش ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﺎ ﻗﺮض از روﺳﻴﻪ ﺗﺰاری و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺎ ﻋﺪﻩ ای از درﺑﺎرﻳﺎن‬ ‫ﺑﻴﮑﺎرﻩ و هﺮزﻩ ﺑﻪ اروﭘﺎ ﺳﻔﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺟﺰ ﻗﺮض‪ ،‬رﺳﻮاﻳﯽ و ﺷﺮﻣﺴﺎری ﭼﻴﺰی از ﺁن ﺳﻔﺮهﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﭘﺲ از ﻳﮏ ﻗﺮن ﺗﻼﺷﻬﺎی ﻣﺴﺘﻤﺮ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان و ﺁزادﻳﺨﻮاهﺎن‪ ،‬ﻗﻴﺎﻣﻬﺎی ﻣﻠّﯽ و ﻣﺮدﻣﯽ ﻋﻠﻴﻪ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺎهﺎن ﻗﺎﺟﺎر و‬ ‫دﺳﺘﮕﺎﻩ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺑﻌﺪ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎﻩ از ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺳﻮم ﺑﻪ اروﭘﺎ ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ‪ ١٤‬ﻣﺮداد ‪١٢٨٥‬‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪی ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ ٥‬اوت ‪ ١٩٠٦‬ﻣﻴﻼدی ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎﻩ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮﻗﺮاری ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ را ﺻﺎدر ﮐﺮد و در ‪ ١٤‬ﻣﻬﺮ‬ ‫‪ ١٢٨٥‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ ٧‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ ١٩٠٦‬ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣّﻠﯽ اﻳﺮان اﻓﺘﺘﺎح ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎﻩ در ‪ ٥٤‬ﺳﺎﻟﮕﯽ در ‪ ٢٨‬دی‬ ‫‪١٢٨٥‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﻴﻤﺎری درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫در هﻤﻴﻦ روز ﺑﻪ ﺣﮑﻢ رﺳﻢ ﺟﺎری‪ ،‬ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻪ ﭘﺴﺮ ارﺷﺪش ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزا وﻟﻴﻌﻬﺪ رﺳﻴﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ روز ﺑﻌﺪ ﺗﺎﺟﮕﺬاری‬ ‫ﮐﺮد‪ .‬وی ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ﺟﻠﻮس ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﺗﺤﮑﻴﻢ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و دﺷﻤﻨﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬ ‫ﺁﺷﮑﺎر ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺮای ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از ﮐﺎر ﺁن و ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ هﺮ ﮔﻮﻧﻪ اﻗﺪاﻣﯽ دﺳﺖ زد‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ روﺳﻴﻪ ﺗﺰاری ﺑﻮد‪ .‬وی ﺑﺎ هﻤﮑﺎری و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ روﺣﺎﻧﻴﻮن ﻣﺮﺗﺠﻊ و ﻃﺮﻓﺪار اﺳﺘﺒﺪاد‬ ‫زﻳﺮ ﻋﻨﻮان »ﻣﺸﺮوﻃﺔ ﻣﺸﺮوﻋﻪ« ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺮدﮔﯽ ﺷﻴﺦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﻧﻮری اﻗﺪام ﺑﻪ اﻧﺤﻼل ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻣﺠﻠﺲ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫اﻗﺪاﻣﺎﺗﺶ ﺑﺎ ﻗﻴﺎم ﻣﻠّﯽ در ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﺮان ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ و ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ ﻣﺠﻠﺲ را ﺑﻪ ﺗﻮپ ﺑﺴﺖ‪ .‬ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاهﺎن را ﺗﻮﻗﻴﻒ‪ ،‬ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ‪ ،‬ﺗﺒﻌﻴﺪ و ﻳﺎ اﻋﺪام ﮐﺮد و ﻳﮏ دورﻩ اﺳﺘﺒﺪاد‬ ‫ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺷﻴﻮﻩ ﻧﺎﺻﺮی ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﻳﮏ ﺳﺎل ﻃﻮل ﮐﺸﻴﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﻗﻴﺎم ﻋﺎﻣﻪ ﻣﻠّﺖ در ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ ،‬ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﮔﻴﻼن‪،‬‬ ‫ﺷﻴﺮاز و ﺗﻬﺮان روﺑﺮو ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻗﺮارداد ﺳﺮّی ‪ ١٩٠٧‬ﻣﻴﺎن دوﻟﺖ روﺳﻴﻪ و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻳﺮان ﺑﻪ دو ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﻔﻮذ‬ ‫روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﯽ ﻃﺮف‪ ،‬ﺁزادﻳﺨﻮاهﺎن را ﻋﻠﻴﻪ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ و ﺣﺘﺎ ﻃﺮﻓﺪاران اﻳﻦ دو ﻗﺪرت‬ ‫ﻼ ﺳﺮﺧﻮردﻩ و ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﺒﺐ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﯽ از ﺁزادﻳﺨﻮاهﺎن ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬ ‫اﺳﺘﻌﻤﺎری را در اﻳﺮان ﮐﺎﻣ ً‬ ‫ﮐﺸﻮر ﺁﻟﻤﺎن ﮔﺸﺖ و ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺄﺳﻴﺲ اﺣﺰاب ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﯽ در اﻳﺮان ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ‪ ٢٦‬ﺁورﻳﻞ ‪ ١٩٠٩‬ارﺗﺶ ﺗﺰاری ﻃﺒﻖ‬ ‫ﻗﺮارداد ﺳﺮّی ‪ ١٩٠٧‬ﺑﺮای اﺳﺘﺤﮑﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺘﺒﺪادی ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ وارد ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺷﺪ و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ‬ ‫ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﻋﺪﻩ ای از ﺳﺮان ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﻪ دار ﺁوﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﺮ روی‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﻴﺎم‬ ‫ﻼ ﺑﻪ دوﻟﺖ روﺳﻴﻪ‬ ‫ﺁزادﻳﺨﻮاهﺎن ﺗﺎب ﻧﻴﺎورد و ﺑﺎ ﻋﺪﻩ ای از ﻧﺰدﻳﮑﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت روس در زرﮔﻨﺪﻩ رﻓﺖ و ﻋﻤ ً‬ ‫ﭘﻨﺎهﻨﺪﻩ ﺷﺪ و از ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﻠﻊ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ادارﻩ اﻣﻮر ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﮐﻤﻴﺴﻴﻮن ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺎﻟﯽ ﺳﺮان ﻣﺸﺮوﻃﻪ واﮔﺬار ﺷﺪ و در اﻳﻦ ﮐﻤﻴﺴﻴﻮن ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺁراء ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﺮار و ﭘﻨﺎهﻨﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت روس از ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﻠﻊ )‪ ٢٩‬ﺗﻴﺮ ‪ (١٢٨٨‬و ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺮک اﻳﺮان ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬وی ﭘﺲ از‬ ‫هﻔﺘﺎد و ﭘﻨﺞ روز اﻗﺎﻣﺖ در ﺳﻔﺎرﺗﺨﺎﻧﻪ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن در ‪ ٧‬ﻣﻬﺮ ‪ (١٩٠٩) ١٢٨٨‬ﺧﺎک اﻳﺮان را ﺗﺮک ﮐﺮد و ﺑﻪ روﺳﻴﻪ‬ ‫رﻓﺖ‪.‬‬ ‫اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ ﮐﻪ ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ دوازدﻩ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺳﻮار اﻻغ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت روس ﻧﺰد ﭘﺪر و ﻣﺎدرش در‬ ‫ﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺪت‬ ‫زرﮔﻨﺪﻩ ﺑﺮود‪ .‬وﻟﯽ او را درﺑﺎرﻳﺎن دوﺑﺎرﻩ ﺑﻪ ﮐﺎخ ﺷﺎهﯽ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ ‪ . 1‬وی ﭼﻮن هﻨﻮز ﺑﻪ ﺳ ّ‬ ‫ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﻧﺎﻳﺐ اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺠﻠﺲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﮐﺸﻮرهﺎی اروﭘﺎﻳﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول ﻣﺠﻬﺰ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺁﻳﺎ در ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ و ﻳﺎ‬ ‫ﺑﯽ ﻃﺮف ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ درﺑﺎرﻳﺎن اﻳﺮان در ﺗﺪارک ﺟﺸﻦ ﺗﺎﺟﮕﺬاری ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻓﮑﺮ زﻣﺎﻣﺪاران ﻓﺎﺳﺪ و ﺟﺎهﻞ ﻣﺘﻮﺟﻪ‬ ‫ﭼﺮاﻏﺎﻧﯽ و ﺑﺮﭘﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻃﺎق ﻧﺼﺮت ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫]ﻧﮕﺎﻩ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ »ﺗﺎرﻳﺦ اواﻳﻞ اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ اﻳﺮان« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﺗﻘﯽ زادﻩ‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٨٦‬و ﻳﺎ ﮐﺘﺎب »ﺳﻴﻤﺎی اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ ﻗﺎﺟﺎر« ﺗﺄﻟﻴﻒ دﮐﺘﺮ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاد ﺷﻴﺦ اﻻﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪[٢٣‬‬

‫‪5‬‬

‫ﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ رﺳﻴﺪ و در هﻤﻴﻦ ﺳﺎل ﺗﺎﺟﮕﺬاری ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺮوع ﺳﻠﻄﻨﺖ او ﺑﺎ ﺁﻏﺎز‬ ‫اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ (١٩١٤) ١٢٩٣‬ﺑﻪ ﺳ ّ‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول ﻣﻘﺎرن اﻓﺘﺎد‪ .‬اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدی و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﺸﻮر ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ارﺗﺶ ﺗﺰاری ﺷﻤﺎل اﻳﺮان ﺗﺎ‬ ‫ﻗﺰوﻳﻦ را زﻳﺮ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد داﺷﺖ و اﻧﮕﻠﻴﺴﻬﺎ ﺟﻨﻮب اﻳﺮان ﺗﺎ اﺻﻔﻬﺎن را زﻳﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺟﺮﻳﺎن ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻗﻮای‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﺤﺪ ﺁﻟﻤﺎن ﺑﻮد از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻐﺮب وارد اﻳﺮان ﺷﺪ‪.‬‬ ‫دوﻟﺖ اﻳﺮان اﻋﻼم ﺑﯽ ﻃﺮﻓﯽ ﮐﺮد اﻣﺎ از ﺟﺎﻧﺐ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪ و در واﻗﻊ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﺧﺎک اﻳﺮان در‬ ‫اﺷﻐﺎل ﻗﻮای ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺁﻏﺎز ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺷﻴﺦ اﻻﺳﻼم ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻓﺘﻮای ﺟﻬﺎد ﻋﻠﻴﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ و روﺳﻴﻪ‬ ‫ﺻﺎدر ﮐﺮد‪ .‬ﻳﮑﯽ از ﻣﺮاﺟﻊ ﺑﻨﺎم ﺷﻴﻌﻪ در ﺁن زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻦ ﺷﻴﺮازی ﻓﺘﻮای ﺷﻴﺦ اﻻﺳﻼم ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﮐﺮد و‬ ‫ﻣﺤﺎرﺑﻪ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺲ و روﺳﻴﻪ را ﺑﺮای ﺷﻴﻌﻴﺎن واﺟﺐ ﺷﻤﺮد‪ .‬رﻗﻴﺐ او ﺁﺧﻮﻧﺪ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﻳﮑﯽ دﻳﮕﺮ از‬ ‫ﻣﺮاﺟﻊ ﺑﺰرگ ﺁن زﻣﺎن ﺑﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺗﻮﺻﻴﻪ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﭙﻴﻮﻧﺪد و ﻓﺘﻮای ﻋﻠﻴﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و ﺁﻟﻤﺎن را‬ ‫ﺻﺎدر ﮐﺮد‪ .‬دو ﻓﺘﻮای ﻣﺘﻀﺎد و ﻣﺘﻐﺎﻳﺮ از دو ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻃﺮاز اول‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﻃﻼب و روﺣﺎﻧﻴﻮن و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻃﺮﻓﺪاران اﻳﻦ دو‬ ‫ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ اﺧﺘﻼف اﻳﺠﺎد ﮐﺮد و هﺮ ﮔﺮوهﯽ ﻣﻌﺠﺰﻩ ای و ﺷﺎﻳﻌﻪ ای ﭘﻴﺮاﻣﻮن وﻟﯽ ﻧﻌﻤﺘﺎن ﺧﻮد ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻃﺮﻓﺪاران ﺣﺎج ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻦ ﺷﻴﺮازی ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻨﺎﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر‪ ،‬ﻣﺮدم و ارﺗﺶ ﺁﻟﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻩ و ﺳﺮﺑﺎزان‬ ‫ﺑﺎزوﺑﻨﺪ »ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﷲ ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﷲ« ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎﻳﯽ ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺁﻟﻤﺎن را ﻣﺮوّج و‬ ‫ﻣﺪاﻓﻊ اﺳﻼم ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺁﻟﻤﺎن ﻋﻨﻮان »ﺣﺎج وﻳﻠﻬﻠﻢ ﻣﺆﻳﺪ اﻻﺳﻼم« دادﻧﺪ و ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.1‬‬ ‫ﻃﺮﻓﺪاران ﺁﺧﻮﻧﺪ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ دوﻟﺖ وﻣﻠّﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ را ﻧﺠﺲ ﻣﯽ ﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ اﻓﺴﺮان و ﻋﻤّﺎل‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺳﺎﻋﺘﻬﺎ در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺸﺎورﻩ و ﺗﺒﺎدل ﻧﻈﺮ ﻣﯽ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﻴﺮ و اﻳﺮاد ﻃﻼب ﮔﺮوﻩ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮار ﻣﯽ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.2‬‬ ‫داﻣﻨﻪ اﻳﻦ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت و ﻃﺮﻓﺪارﻳﻬﺎی اﺑﻠﻬﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﻳﺮان هﻢ ﮐﺸﻴﺪ و رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪﻩ ای‬ ‫از رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻣﺬهﺒﯽ ﺑﻪ ﻃﺮﻓﺪاری ﺁﻟﻤﺎن و ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻌﺮا در ﻣﺪح اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺁﻟﻤﺎن ﺷﻌﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎران در ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺟﻨﮓ ﻋﻠﻴﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ و روﺳﻴﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ .‬رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ وادﺑﯽ در رؤﻳﺎی‬ ‫رهﺎﻳﯽ اﻳﺮان از ﺷ ّﺮ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ را در ﺳﺮ ﻣﯽ ﭘﺮوراﻧﺪﻧﺪ و ﺧﻼﺻﻪ ﻓﺼﻞ ﺟﺪﻳﺪی در ادﺑﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان ﻣﻔﺘﻮح‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻬﺪﻳﺪ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺳﺒﺐ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺟﻤﻌﯽ از وﮐﻼی ﻣﺠﻠﺲ و ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺁن ﺷﺪ‪ .‬در هﺠﺮت دوﻟﺖ ﺁزاد‬ ‫اﻳﺮان ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪ و ﻣﻮﺟﺐ از ﮐﺎر اﻓﺘﺎدن دوﻟﺖ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ در ﻃﻮل ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ‪ ،‬اﻳﺮان در‬ ‫اﺷﻐﺎل ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﻮد و ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮان اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ او ﻋﻠﻨًﺎ ﺑﻪ ﻃﺮﻓﺪاری از روﺳﻴﻪ و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻌﺎهﺪﻩ‬ ‫هﺎ و ﻗﺮاردادهﺎی ﻧﻨﮕﻴﻨﯽ اﻣﻀﺎء ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻧﻬﺎﻳﯽ ﻧﺮﺳﻴﺪ اﻣﺎ ﺑﻌﺪهﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺮﻓﺘﺎری‬ ‫اﻳﺮان ﺷﺪ‪ .‬اﺳﺘﻘﻼل ﺳﻴﺎﺳﯽ و ارﺿﯽ اﻳﺮان از ﺟﺎﻧﺐ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ وﺿﻮح ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﮐﻪ ﻣﺪاﻓﻊ ﺑﯽ ﻃﺮﻓﯽ اﻳﺮان در ﺟﻨﮓ ﺑﻮد در اﺛﺮ ﻓﺸﺎر اﻧﮕﻠﻴﺲ و روس ﻋﺰل ﺷﺪ و ﺷﺎهﺰادﻩ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ‬ ‫ﻣﻴﺮزا ﻓﺮﻣﺎﻧﻔﺮﻣﺎ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﻃﻤﻴﻨﺎن دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬وی اﻋﻼم ﺑﯽ ﻃﺮﻓﯽ اﻳﺮان را ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﮔﺮﻓﺖ‬ ‫و ﻣﺴﺒﺐ ﻣﻮاﻓﻔﺘﻨﺎﻣﻪ ژاﻧﻮﻳﻪ ‪ ١٩١٦‬ﺷﺪ ﮐﻪ ﻇﺎهﺮًا ﺳﺮّی ﺑﻴﻦ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و اﻳﻦ دو ﮐﺸﻮر را ﻣﺠﺎز ﻣﯽ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزی در ﺟﻨﮓ‪ ،‬اﻳﺮان را ﺑﻪ ﻧﺤﻮی ﺑﻴﻦ ﺧﻮد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻼ در دوران ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ ﻗﺎﺟﺎر و اﺳﺘﺒﺪاد ﺻﻐﻴﺮ‪ ،‬ﻗﺮارداد ﺳﺮّی دﻳﮕﺮی ﺑﻴﻦ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻳﺮان‬ ‫ﻗﺒ ً‬ ‫در ﺳﺎل ‪ ١٩٠٧‬ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد اﻣﺎ اﻧﻘﻼب اﮐﺘﺒﺮ ‪ ١٩١٧‬و ﻧﻈﺮ دوﻟﺖ ﺟﺪﻳﺪ روﺳﻴﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺪم دﺧﺎﻟﺖ در اﻣﻮر دﻳﮕﺮان‬ ‫ﻣﺎﻧﻊ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻳﺮان ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻼ از دوران ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎﻩ ﺗﺎ اﻧﻘﺮاض ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ ﺑﻪ دو ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﻔﻮذ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬در ﺷﻤﺎل اﻳﺮان دﻳﻮﻳﺰﻳﻮن‬ ‫اﻳﺮان ﻋﻤ ً‬ ‫ﻗﺰاق و در ﺟﻨﻮب ﺑﺮﻳﮕﺎد اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺎ هﺰاران ﺳﺮﺑﺎز اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ و هﻨﺪی ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻧﻘﻼب اﮐﺘﺒﺮ‪ ،‬ﻧﻴﮑﻼی دوم ﺗﺰار‬ ‫روﺳﻴﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎء ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻠﺸﻮﻳﮑﻬﺎ زﻣﺎم اﻣﻮر روﺳﻴﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧﺘﺸﺎر ﺧﺒﺮ ﭘﻴﺮوزی ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻬﺎ در‬ ‫روﺳﻴﻪ و اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﻄﻨﺖ در ﺁن ﮐﺸﻮر‪ ،‬ارﺗﺶ اﺷﻐﺎﻟﯽ را در اﻳﺮان دﭼﺎر ﺳﺮدرﮔﻤﯽ ﻋﻤﻴﻘﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻋﺪﻩ ای ﺑﻪ اﻧﻘﻼب‬ ‫ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﯽ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و ﻋﺪﻩ ای ﺑﻪ ﺗﺰارهﺎ وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و در ﺧﺎک اﻳﺮان ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻋﻠﻴﻪ دوﻟﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ روﺳﻴﻪ ﻣﺸﻐﻮل‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﻨﻴﻦ رهﺒﺮ اﻧﻘﻼب روﺳﻴﻪ ﻃﯽ ﭘﻴﺎﻣﯽ در ‪ ٢٥‬ﺁذر ‪ ١٩) ١٢٩٦‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ (١٩١٧‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﺪﻳﺪ دوﻟﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ روﺳﻴﻪ در‬ ‫ﻗﺒﺎل ﮐﺸﻮرهﺎی ﺁﺳﻴﺎﻳﯽ و از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﺮان را ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﻋﻼم داﺷﺖ‪:‬‬ ‫»‪ ...‬ﻣﺎ اﻋﻼم ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ ﮐﻪ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺳﺮّی راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﺤﻮ و ﭘﺎرﻩ ﮔﺮدﻳﺪ و هﻤﻴﻦ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮕﯽ )ﺟﻨﮓ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﯽ اول( ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻗﺸﻮن روس از اﻳﺮان ﺧﺎرج ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺣﻖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻘﺪرات اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺗﺄﻣﻴﻦ‬ ‫ﺧﻮاهﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ...‬ای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روﺳﻴﻪ‪ ،‬ای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ‪ ،‬در راﻩ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻣﺎ از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻤﺎ اﻧﺘﻈﺎر هﻢ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪﮔﯽ و ﻣﺴﺎﻋﺪت را دارﻳﻢ«‪.‬‬ ‫اﻋﻼﻣﻴﻪ ﻟﻨﻴﻦ ﺁﺷﻔﺘﮕﯽ ﻋﻤﻴﻘﯽ در دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﯽ اﻳﺮان اﻳﺠﺎد ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻄﻮری ﮐﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺑﺎ ﻧﺎﺑﺎوری و ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻪ ﮐﺎردار‬ ‫ﺳﻔﺎرت ﺧﻮد در ﭘﺘﺮوﮔﺮاد ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ داد ﮐﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﻴﺸﺘﺮی از دوﻟﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ روﺳﻴﻪ ﺑﺨﻮاهﺪ‪.1‬‬ ‫‪1‬‬

‫]ﮐﺘﺎب »ﺳﻴﺎﺣﺖ ﺷﺮق« ﺧﺎﻃﺮات ﺁﻳﺖ اﷲ ﺁﻗﺎ ﻧﺠﻔﯽ ﻗﻮﭼﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪[٥٢٣‬‬ ‫‪2‬‬ ‫]ﺧﺎﻃﺮات ﺁﻳﺖ اﷲ ﻗﻮﭼﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٥٧٥‬ﺗﺎ ‪ ٦٠٨‬و ﮐﺘﺎب »اﻳﺮان در ﺟﻨﮓ ﺑﺰرگ« از اﺣﻤﺪﻋﻠﯽ ﺳﭙﻬﺮ[‬

‫‪6‬‬

‫در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ٢٦‬دی ‪ ١٦) ١٢٩٦‬ژاﻧﻮﻳﻪ ‪ (١٩١٨‬ﻧﺎﻣﻪ ای ﺑﻪ اﻣﻀﺎی ﺗﺮوﺗﺴﮑﯽ رﻳﻴﺲ ﮐﻤﻴﺴﺎرﻳﺎی دوﻟﺖ ﺷﻮروی ﺑﻪ ﮐﺎردار‬ ‫ﺳﻔﺎرت اﻳﺮان در ﭘﺘﺮوﮔﺮاد ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان از وﺿﻊ ﺁﺗﻴﻪ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ‪ ١٩٠٧‬ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺑﻴﻦ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﺮدّد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻬﺎﻳﺖ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻧﺎم‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺟﻤﻬﻮری روﺳﻴﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ذﻳﻞ را ﺑﻪ اﺳﺘﺤﻀﺎر ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺮﻳﻒ ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ‪ :‬ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺺ ﺻﺮﻳﺢ اﺻﻮل ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻴﻦ‬ ‫اﻟﻤﻠﻠﯽ ﮐﻪ در ﮐﻨﮕﺮﻩ دوم ﮐﻤﻴﺴﺮهﺎی ﻣﻤﺎﻟﮏ روﺳﻴﻪ در ‪ ٢٦‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ ١٩١٧‬ﻣﻘﺮر ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻮرای ﮐﻤﻴﺴﺮهﺎی ﻣﻠّﺖ‬ ‫روس اﻋﻼم ﻣﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺎهﺪﻩ ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﺁزادی و اﺳﺘﻘﻼل ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان ﺑﻴﻦ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺴﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ ﻣﻠﻐﯽ و ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺎهﺪات ﺳﺎﺑﻖ و ﻻﺣﻖ ﺁن ﻧﻴﺰ ﮐﻪ هﺮ ﺟﺎ ﺣﻴﺎت ﻣﻠّﺖ و ﺁزادی و اﺳﺘﻘﻼل اﻳﺮان را ﻣﺤﺪود ﻧﻤﺎﻳﺪ‬ ‫از درﺟﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎﻗﻂ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺧﺼﻮص ﺗﻌﺪﻳﺎت دﺳﺘﺠﺎﺗﯽ از ﻗﺸﻮن روس ﮐﻪ هﻨﻮز ﺧﺎک اﻳﺮان را ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻧﮑﺮدﻩ‬ ‫اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﺷﻮد ﮐﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺒﺎت ﺑﺮﺧﻼف ارادﻩ و ﻣﻴﻞ ﻣﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﺎﺷﯽ از ﺟﻬﺎﻟﺖ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺳﺮﺑﺎزان‬ ‫و ﺳﻮء ﻧﻴﺖ ﺿﺪ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﺎن اﻳﺸﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮرای ﮐﻤﻴﺴﺮهﺎی روﺳﻴﻪ ﺁﻧﭽﻪ در ﺣﻴّﺰ ﻗﺪرت دارد ﺑﻪ اﺳﺘﺨﻼص‬ ‫اﻳﺮان از ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ ﺗﺰار و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داران اﻣﭙﺮاﻃﻮری ﺧﻮد ﮐﻪ هﻢ دﺷﻤﻦ ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان و روﺳﻴﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺒﺬول داﺷﺘﻪ‪،‬‬ ‫ﺗﻤﺎم اﺗﺒﺎع روس را ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﻋﻤﺎل ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺪّاﻧﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻧﻘﻼﺑﯽ‬ ‫]دوﻟﺖ روﺳﻴﻪ[ ﺗﻨﺒﻴﻪ ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد و در زﻣﻴﻨﻪ رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﺎ هﻤﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺟﺪّﻳﺖ ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺨﻠﻴﻪ ﮐﺎﻣﻞ‬ ‫ﻗﺸﻮن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و اﻧﮕﻠﻴﺲ از اﻳﺮان ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ اﻣﻴﺪوارم ﻣﻮﻗﻊ ﺁن ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻠﻞ دﻧﻴﺎ ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از ﺗﺠﺎوزات ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻠّﺖ‬ ‫اﻳﺮان وادار و ﻣﻮاﻧﻊ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻗﻮی و ﺗﺮﻗﯽ ﺁزاداﻧﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﺰﺑﻮر را ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﺮ ﺣﺎل ﺷﻮرای ﮐﻤﻴﺴﺮهﺎی ﻣﻠّﺖ‬ ‫‪2‬‬ ‫روس ﻓﻘﻂ رواﺑﻄﯽ را ﺑﺎ اﻳﺮان ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﯽ داﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻌﻬﺪاﺗﯽ ﺑﻪ رﺿﺎﻳﺖ ﻃﺮﻓﻴﻦ و اﺣﺘﺮاﻣﺎت ﺑﻴﻦ دو دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‬ ‫‪.‬‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر ﻣﺘﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ ﻟﻨﻴﻦ و ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺮوﺗﺴﮑﯽ ﺑﻪ ﮐﺎردار ﺳﻔﺎرت اﻳﺮان در ﭘﺘﺮوﮔﺮاد و ﺁﻧﮕﺎﻩ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﺘﻦ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻗﺮاردادهﺎی‬ ‫ﺳﺮّی ﺑﻴﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﺰاری روﺳﻴﻪ و اﻣﭙﺮاﺗﻮری اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ روﺳﻴﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﺸﻨﻮدی ﻧﻴﺮوهﺎی ﺁزادﻳﺨﻮاﻩ‬ ‫و ﻣﺘﺮﻗﯽ در اﻳﺮان ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ ﺑﺮای دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﻋﻤّﺎل او در اﻳﺮان رﺳﻮاﻳﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁورد و ﺳﺒﺐ‬ ‫ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮای هﺪﻓﻬﺎی اﺳﺘﻌﻤﺎری اﻧﮕﻠﻴﺲ در اﻳﺮان ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎهﻴﺮ ﺷﻮروی در اﻋﻼﻣﻴﻪ ‪ ١٤‬ژاﻧﻮﻳﻪ ‪ ١٩١٨‬رﺳﻤًﺎ اﻟﻐﺎی ﮐﻠّﻴﻪ اﻣﺘﻴﺎزات و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ روﺳﻬﺎی ﺗﺰاری ﺑﻪ زور‬ ‫از اﻳﺮان ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ اﻋﻼم داﺷﺖ و در اﻋﻼﻣﻴﻪ ﻣﻮرخ ‪ ٢٦‬ژوﺋﻦ ‪ ١٩١٩‬دوﻟﺖ ﺷﻮروی ﻣﻔﺎد اﻋﻼﻣﻴﻪ هﺎی ﻗﺒﻠﯽ ﺧﻮد‬ ‫را ﺗﮑﺮار و ﻃﺮح ﻗﺮاردادی ﺣﺎوی اﻟﻐﺎی اﻣﺘﻴﺎزات ﺗﺰاری و ﮐﺎﭘﻴﺘﻮﻻﺳﻴﻮن و اﻧﺼﺮاف از درﻳﺎﻓﺖ ﻗﺮوض و ﺗﺤﻮﻳﻞ‬ ‫راهﻬﺎ و ﺧﻄﻮط ﺁهﻦ و ﺗﺄﺳﻴﺴﺎت ﺑﻨﺪری را ﺑﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮد و ﭼﻨﺪی ﺑﻌﺪ ﻃﺒﻖ ﻗﺮارداد ﺟﺪﻳﺪی در ‪١٩٢١‬‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﻳﺮان و اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎهﻴﺮ ﺷﻮروی دوﺳﺘﺎﻧﻪ و ﺻﻠﺢ ﺁﻣﻴﺰ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات و ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻨﺎﻓﻊ و اﻣﺘﻴﺎزات ﻣﻴﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮرﻳﻬﺎی اروﭘﺎﻳﯽ درﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺎ‬ ‫ﭘﻴﺮوزی اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ از هﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪﻩ ﺷﺪ و ﮐﺸﻮرهﺎی ﺳﻮرﻳﻪ‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬ﻋﺮاق‪،‬‬ ‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدی‪ ،‬ﮐﻮﻳﺖ و ﺗﻌﺪادی ﺷﻴﺦ ﻧﺸﻴﻦ در اﻃﺮاف ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس و ﻣﺮزهﺎی اﻳﺮان ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪ ﮐﻪ رﺳﻤًﺎ دﺳﺖ‬ ‫ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺮوزی اﻧﻘﻼب ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﯽ و اﻋﻼم ﺳﻴﺎﺳﺖ دوﺳﺘﺎﻧﻪ دوﻟﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ روﺳﻴﻪ ﺑﺎ اﻳﺮان ﺳﺒﺐ دﻏﺪﻏﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﻬﺎ ﮔﺮدﻳﺪ و‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل ﻧﺸﺮ و ﻧﻔﻮذ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻧﻘﻼﺑﯽ در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ و ﺁﺳﻴﺎ ﺧﻮاب راﺣﺖ را از ﺁﻧﺎن رﺑﻮد‪ .‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﺪﻳﺪ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺮ ﺁن ﺑﻮد‬ ‫ﮐﻪ ﮔﺮداﮔﺮد اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎهﻴﺮ ﺷﻮروی ﺣﺼﺎری از دوﻟﺘﻬﺎی ﻗﻮی و ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ ﺧﻮد اﻳﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ‬ ‫ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﯽ ﮔﺮدد‪ .‬در ﺗﺮﮐﻴﻪ ﺁﺗﺎﺗﻮرک ﺟﻤﻬﻮری ﺟﻮان ﺗﺮک را ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁورد و ﻋﺮاق هﻢ ﺗﺤﺖ ﻗﻴﻤﻮﻣﻴﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ درﺁﻣﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در اﻳﺮان ﮐﻪ ﺑﻪ دروازﻩ هﺎی ﺷﺒﻪ ﻗﺎرﻩ هﻨﺪ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ و ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﺁن ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻴﻬﺎی اﻗﺘﺼﺎدی و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮ و ﺑﻪ‬ ‫وﻳﮋﻩ ﺿﻌﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰی در ادارﻩ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽ ﺧﻮرد‪ ،‬ﻓﻀﺎ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑﺮای ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺁراء ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﯽ‬ ‫ﺁﻣﺎدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﺁﻧﮑﻪ ﺁزادﻳﺨﻮاهﺎن و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮاﻧﯽ ﻣﻔﺘﻮن اﻧﻘﻼب و دﮔﺮﮔﻮﻧﻴﻬﺎی روﺳﻴﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و اﻳﻦ‬ ‫ﺷﻴﻔﺘﮕﯽ را در ادﺑﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺁن زﻣﺎن ﻋﻤﻴﻘًﺎ ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ‪ ٢٥‬ﺗﻴﺮﻣﺎﻩ ‪ (١٩١٧) ١٢٩٧‬ﻋﺪﻩ ای از روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺑﻪ دﺳﻴﺴﻪ و ﺗﺤﺮﻳﮏ ﻋﻤﺎل اﻧﮕﻠﻴﺲ در اﻳﺮان‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ‬ ‫ﻣﺪرّس‪ ،‬در ﺷﺎﻩ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﻴﻢ ﺗﺤﺼﻦ اﺧﺘﻴﺎر ﮐﺮدﻩ و ﺑﺎ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺟﻠﺴﺎت و اﻳﺮاد ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ از اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ ﻋﺰل ﺻﻤﺼﺎم‬ ‫اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ را از رﻳﻴﺲ اﻟﻮزراﻳﯽ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ روﺣﺎﻧﻴﻮن‪ ،‬ﺑﺎزارﻳﺎن و اﺻﻨﺎف ﺗﻬﺮان دﮐﺎﻧﻬﺎی ﺧﻮد را ﺑﺴﺘﻨﺪ و‬ ‫ﺿﻤﻦ ﺗﻈﺎهﺮات‪ ،‬ﺑﺮﮐﻨﺎری ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ را ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺮط ﺑﺎزﮐﺮدن دﮐﺎﮐﻴﻦ ﺧﻮد اﻋﻼم ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪. 3‬‬ ‫ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺳﺎزﻳﻬﺎ ﺗﻤﻬﻴﺪاﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻃﺮﻓﺪاران ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺎ رﺿﺎﻳﺖ و هﻤﮑﺎری اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁورﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‬ ‫ﻻ از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺻﻤﺼﺎم‬ ‫ﺗﺎ ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻦ وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ را ﮐﻪ از ﻋﻤّﺎل اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻮد ﺑﻪ رﻳﻴﺲ اﻟﻮزراﻳﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و اﺣﺘﻤﺎ ً‬ ‫‪1‬‬

‫]اﻳﻦ ﺁﺷﻔﺘﮕﯽ را ﺣﺘﺎ ﻣﻴﺎن روﺷﻦ ﺑﻴﻨﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺁن زﻣﺎن اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﮐﺴﺮوی در ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ »ﻳﮑﻢ دﻳﻤﺎﻩ« روز‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺴﻮزی در ﺳﺎل ‪ ١٣٢٣‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻟﻨﻴﻦ ﺁن ﻣﺮد دادﮔﺮ رﺷﺘﻪ ﮐﺎرهﺎی ﮐﺸﻮر ﺑﺰرگ روس را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻳﮑﯽ از دادﮔﺮﻳﻬﺎﻳﺶ اﻳﻦ ﻣﯽ ﺑﻮد‬ ‫ﮐﻪ اﻳﺮان ﺁزاد ﮔﺮدد و ﺳﭙﺎﻩ روس ﭘﺲ از دﻩ ﺳﺎل ﺑﻮدن و ﻧﺸﺴﺘﻦ ]از اﻳﺮان[ ﺑﻴﺮون روﻧﺪ« ﺻﻔﺤﻪ ‪ ،١٥‬ﭼﺎپ ﭘﻴﻤﺎن[‬ ‫‪2‬‬ ‫]اﻋﻼﻣﻴﻪ ﻟﻨﻴﻦ و ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺮوﺗﺴﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از »روزﺷﻤﺎر ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺑﺎﻗﺮ ﻋﺎﻗﻠﯽ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٣٦٨‬ﺗﺎ ‪ .٣٦٩‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺘﻦ هﺮ دو‬ ‫ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎرﺳﺎ و ﺑﻪ اﻧﺸﺎی ﺁن زﻣﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺧﺎﻟﯽ از ﻓﺎﻳﺪﻩ ﻧﻴﺴﺖ[‬ ‫‪3‬‬ ‫]ﮐﺘﺎب »روزﺷﻤﺎر ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان«‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪[٩١‬‬

‫‪7‬‬

‫اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺁﮔﺎﻩ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ در ‪ ٢٦‬ﺗﻴﺮﻣﺎﻩ ‪ (١٩١٨) ١٢٩٧‬ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ را ﻋﺰل و وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ را ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻘﺎﺿﺎی ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﻣﺪرّس و ﻋﺪﻩ ای از روﺣﺎﻧﻴﻮن ﭘﺮﻧﻔﻮذ ﺑﻪ رﻳﻴﺲ اﻟﻮزراﻳﯽ ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد‪ .‬ﺻﻤﺼﺎم ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻋﺰل ﺧﻮد و ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻴﻞ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن دﺳﺘﻮر داد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ را ﻟﻐﻮ ﮐﻨﻨﺪ و ﻗﺮارداد ﮐﺎﭘﻴﺘﻮﻻﺳﻴﻮن را ﮐﻪ اﻟﻐﺎی ﺁن از‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ دوﻟﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺷﻮروی اﻋﻼم ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و هﻨﻮز دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺁن را ﻟﻐﻮ ﻧﮕﺮدﻩ ﺑﻮد و ﺑﺮ اﺟﺮای ﺁن ﭘﺎﻓﺸﺎری داﺷﺖ‪،‬‬ ‫ﻏﻴﺮﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﻋﻼم ﮐﺮد‪.‬‬ ‫وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ در ‪ ٦‬ﻣﺮداد ‪ ١٢٩٧‬رﺳﻤًﺎ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺁﻏﺎز ﮐﺮد و از ورود ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد را هﻨﻮز ﻧﺨﺴﺖ‬ ‫وزﻳﺮ و ﮐﺎﺑﻴﻨﻪ ﺧﻮد را ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻣﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﺑﻪ ﻣﻘ ّﺮ دوﻟﺖ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻦ ﺧﺎن وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ ﮐﻪ از اﺷﺮاف ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ و از رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻘﯽ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﻬﺎ در‬ ‫ﭘﯽ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺮﺁﻣﺪ‪ .‬وی در اول ﻓﺮوردﻳﻦ ‪ ٢١) ١٢٩٦‬ﻣﺎرس ‪ (١٩١٧‬ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺑﺮﻳﮕﺎد ﺗﻔﻨﮕﺪاران‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺲ را در ﺟﻨﻮب اﻳﺮان ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻋﻼﻣﻴﻪ هﺎ و ﻧﺎﻣﻪ هﺎی رﺳﻤﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ روﺳﻴﻪ را در‬ ‫ﻗﺒﺎل اﻳﺮان ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﺷﻤﺮد و در ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻧﮕﻠﻴﺲ در اﻳﺮان ﺟﺪﻳّﺖ ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ ای ﻧﺸﺎن داد‪.‬‬ ‫دوﻟﺖ وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﺎر ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ در ‪ ٢٢‬ﺁﺑﺎن ‪ (١٩١٩) ١٢٩٧‬ﺑﻄﻮر رﺳﻤﯽ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻋﻼم ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻔﺎرﺗﺨﺎﻧﻪ ﺧﻮد در ﺗﻬﺮان ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﺷﮑﺴﺖ ﺁﻟﻤﺎن وﻋﺜﻤﺎﻧﯽ را اﻋﻼم ﮐﺮد‪ .‬ﻗﻮای‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ از اﻳﺮان ﺧﺎرج ﺷﺪ وﻟﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از اﻳﺮان ﺧﺎرج ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن در ﮐﺎر ﺗﻬﻴﻪ‬ ‫و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻳﮏ ﻣﻌﺎهﺪﻩ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻋﻤﻞ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺎﭘﻴﺘﻮﻻﺳﻴﻮن را ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت رﺳﻤﯽ‬ ‫اﻳﺮان را در ردﻳﻒ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮﻩ هﺎی اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻗﺮار ﻣﯽ داد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ‪ ١٧‬ﻣﺮداد ‪ ٩) ١٢٩٨‬اوت ‪ (١٩١٩‬وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ‬ ‫ﻃﯽ اﻋﻼﻣﻴﻪ ای اﻣﻀﺎی ﻗﺮارداد ﺑﻴﻦ اﻳﺮان و اﻧﮕﻠﻴﺲ را ﻓﺎش ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺪم ﺣﻀﻮر ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺑﻮد و ﻗﺮارداد ﺑﻴﻦ وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ و ﺳِﺮ ﭘِﺮﺳﯽ ﮐﺎﮐﺲ وزﻳﺮ ﻣﺨﺘﺎر اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ‬ ‫اﻣﻀﺎء رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان اﻳﻦ ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﻗﺮارداد وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ – ﮐﺎﮐﺲ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد ﺑﺎ‬ ‫زﻳﺮﮐﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و ﺟﺎﺑﺠﺎ از اﺳﺘﻘﻼل اﻳﺮان هﻢ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ رﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺎﻟﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻳﺮان‬ ‫درﺑﺴﺖ در اﺧﺘﻴﺎر دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻣﻮاد اﻳﻦ ﻗﺮارداد‪ ،‬ارﺗﺶ‪ ،‬ژاﻧﺪارﻣﺮی و دﻳﻮﻳﺰﻳﻮن ﻗﺰاق‬ ‫ﻣﺘﺤﺪاﻟﺸﮑﻞ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ و در ﺿﻤﻦ دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ اﻳﺮان دو ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻟﻴﺮﻩ اﻧﮕﻠﻴﺲ وام ﻣﯽ داد‪.‬‬ ‫وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﺴﺎﻋﺪﻩ ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ارﺗﺶ و ﻣﺎﻟﻴﺔ ﻣﻤﻠﮑﺖ را در اﺧﺘﻴﺎر ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﮔﺬاﺷﺖ و درواﻗﻊ ﺷﺮوع ﺑﻪ اﺟﺮای‬ ‫ﻗﺮارداد ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻏﻴﺮ از ﭘﺮداﺧﺖ وام دو ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻟﻴﺮﻩ ای‪ ،‬ﻣﺒﻠﻎ ﮐﻼﻧﯽ هﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان هﺪﻳﻪ ﺑﻪ وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ و دﻳﮕﺮ‬ ‫دﺳﺖ اﻧﺪرﮐﺎران ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮد‪.1‬‬ ‫اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ ﺑﻪ ﻓﺮﻧﮓ رﻓﺖ و ﻣﺪﺗﯽ ﻧﻴﺰ ﻣﻬﻤﺎن دوﻟﺖ ﻓﺨﻴﻤﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺨﺎرج ﺳﻔﺮهﺎی اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ و ﺣﺘﺎ ﺣﻘﻮق ﻣﺎهﻴﺎﻧﻪ وی‬ ‫از هﻤﺎن ﻣﺤﻞ ﻗﺮﺿﻪ و وام اﻧﮕﻠﻴﺲ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﺧﻮش ﺧﺪﻣﺘﯽ وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد هﻤﻪ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﺎد ﻗﺮارداد در ﻋﺎﻣﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﻳﺠﺎد ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬زﻣﺎﻣﺪاری وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ را ﺗﻤﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﺑﻪ او ﻓﺮﺻﺖ‬ ‫ﻣﯽ داد ﺗﺎ ﻗﺮارداد ﻧﻨﮕﻴﻦ وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ – ﮐﺎﮐﺲ ﺻﻮرت اﺟﺮاﻳﯽ ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬ ‫درﺧﻮاﺳﺘﻬﺎی ﺟﺪﻳﺪ دوﻟﺖ ﺷﻮروی ﺑﺮای ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد ﺻﻠﺢ و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدهﺎی ﺟﺪﻳﺪ هﻤﮑﺎری دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺁﻧﺎن ﻋﻤﺪًا از ﺟﺎﻧﺐ‬ ‫وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﯽ ﺟﻮاب ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ و او ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻣﺬاﮐﺮﻩ ﺑﺎ دوﻟﺖ ﺷﻮروی ﻧﻤﯽ ﺷﺪ و ﺣﺘﺎ وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ ﮐﻨﺴﻮل ﭘﻴﺸﻴﻦ را از‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ دوﻟﺖ ﺗﺰاری در اﻳﺮان ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﮐﻨﺴﻮل ﺟﺪﻳﺪ دوﻟﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ را ﻓﺎﻗﺪ ﺻﻼﺣﻴﺖ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺰاﻗﻬﺎی روﺳﻴﻪ ﺗﺰاری ﺳﺎﮐﻦ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﯽ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻃﺮﻓﺪاری از ﺗﺰارهﺎ‪ ،‬ﮐﻨﺴﻮل دوﻟﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ را ﮐﻪ راهﯽ ﺗﻬﺮان‬ ‫ﺑﻮد و ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ هﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ و ﻗﺮارداد ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﻳﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﺎرﻩ اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﻣﻮاﻓﻘﺖ وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ دﺳﺘﮕﻴﺮ و‬ ‫در ﺳﺎری ﺗﻴﺮﺑﺎران ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫دوﻟﺖ ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ ﺗﻮﺳﻂ وزﻳﺮ ﻣﺨﺘﺎر ﺧﻮد در اﻳﺮان ﺑﻪ اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ – ﮐﺎﮐﺲ ﺷﺪﻳﺪًا اﻋﺘﺮاض ﮐﺮد و ﺣﺘﺎ‬ ‫دوﻳﺴﺖ هﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻣﻮاد ﺧﻮراﮐﯽ را ﮐﻪ ﺑﻄﻮر راﻳﮕﺎن ﻣﺎهﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﻣﯽ داد‪ ،‬در اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﻗﺮارداد ﻗﻄﻊ‬ ‫ﮐﺮد‪.‬‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر اﻋﻼﻣﻴﻪ وﻗﻮق اﻟﺪوﻟﻪ و ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد وی ﺑﺎ ﮐﺎﮐﺲ‪ ،‬ﺁﺗﺶ ﺷﻮرش و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ وی را در ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﺮان ﺷﻌﻠﻪ ور‬ ‫ﮔﺮداﻧﻴﺪ و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در ﻣﻴﺎن ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن ﺁزادﻳﺨﻮاﻩ و اﺳﺘﻘﻼل ﻃﻠﺐ اﻧﭽﻨﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺎﮔﻮاری ﮔﺬارد ﮐﻪ ﺣﺘﺎ ﺳﺮهﻨﮓ ﻓﻀﻞ اﷲ‬ ‫ﺧﺎن ﺁق اوﻟﯽ ﻳﮑﯽ از اﻓﺴﺮان ﻣﻴﻬﻦ دوﺳﺖ ژاﻧﺪارﻣﺮی در اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺮارداد ﺧﻔّﺘﺒﺎر ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗﺤﺖ اﻟﺤﻤﺎﻳﮕﯽ‬ ‫اﻳﺮان ﺗﻮﺳﻂ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻮد‪ ،‬در دﻓﺘﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﺸﻤﺎن اﻓﺴﺮان و ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﺎ هﻔﺖ ﺗﻴﺮ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻤﻞ‬ ‫ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ او ﺳﺒﺐ ﺑﻴﺪاری ﺟﻨﺒﺶ ﺿﺪاﺳﺘﻌﻤﺎری در ﻣﻴﺎن ﻗﺰاﻗﺎن و ﻗﻮای ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﺸﻮر ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﺁﻧﮑﻪ در اﺛﺮ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت‬ ‫ﺁﻟﻤﺎن در ﺣﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﯽ و ﺿﺪاﻧﮕﻠﻴﺴﯽ روﻧﻖ دوﺑﺎرﻩ ای ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.2‬‬

‫ﺳﻘﻮط ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ و ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪن رﺿﺎ ﺷﺎﻩ‬ ‫اوﺿﺎع اﻗﺘﺼﺎدی ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﺳﺒﺐ هﺠﻮم ﻗﻮای ﺧﺎرﺟﯽ و زد و ﺧﻮردهﺎی ﺁﻧﺎن در ﻣﺤﺪودﻩ ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﺮان در دوران‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول و ﺧﺮاﺑﻴﻬﺎی ﻧﺎﺷﯽ از ﺷﻮرﺷﻬﺎی ﺿﺪ دوﻟﺘﯽ در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ وﺧﺎﻣﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺮاﻳﻴﺪﻩ و‬ ‫‪1‬‬

‫]ﺑﺮای اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻗﺮارداد و ﻣﻴﺰان رﺷﻮﻩ وزراء و ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﺳﻴﻤﺎی اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ ﻗﺎﺟﺎر« از دﮐﺘﺮ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاد ﺷﻴﺦ اﻻﺳﻼﻣﯽ و ﻳﺎ ﮐﺘﺎب »زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺳﻠﻄﺎن اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﮑﯽ«‬ ‫‪2‬‬ ‫]روزﺷﻤﺎر ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٩٥‬و ‪ ،٩٦‬ﺟﻠﺪ اول[‬

‫‪8‬‬

‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻓﻼﮐﺖ و ﻧﻴﺴﺘﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺰاﻧﻪ ﮐﺸﻮر ﺗﻬﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻬﺎ ﻗﺮض ﺧﺎرﺟﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﮐﺸﺎورزی‬ ‫راﮐﺪ و هﺰﻳﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺮﺳﺎم ﺁور ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺤﻄﯽ‪ ،‬ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺑﻴﻤﺎری ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺘﺎ دوﻟﺖ ﻗﺎدر‬ ‫ﻧﺒﻮد ﺣﻘﻮق ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻣﺎهﻴﺎﻧﻪ اﻓﺮاد ژاﻧﺪارﻣﺮی و ﻗﺰاق را ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدی هﻢ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﭙﺮدازد و ﺣﻘﻮق ﺁﻧﺎن ﻣﺪﺗﻬﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﺸﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﭼﻨﻴﻦ دوراﻧﯽ ﻧﻬﻀﺘﻬﺎی ﺁزادﻳﺨﻮاهﺎﻧﻪ ﺟﻨﮕﻞ در ﮔﻴﻼن‪ ،‬ﻗﻴﺎم ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﯽ و ﻻهﻮﺗﯽ در ﺗﺒﺮﻳﺰ و ﻗﻴﺎم ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ ﺧﺎن ﭘﺴﻴﺎن‬ ‫در ﺧﺮاﺳﺎن ﻋﻠﻴﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺎﺟﺎرهﺎ و دوﻟﺘﻬﺎی دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺮان و ﻳﺎ اﻋﻀﺎی ﭘﺮﻧﻔﻮذ اﮐﺜﺮ ﻗﻴﺎﻣﻬﺎی ﻧﺎﻣﺒﺮدﻩ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ و ژاﻧﺪارﻣﺮی ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻋﻤﻖ وﺟﻮد ﺧﻮد ﻣﻴﻞ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﺧﺮاﺑﻪ هﺎی ﮐﺸﻮر‪ ،‬دوﻟﺘﯽ ﺁزاد اﻳﺠﺎد ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻣﻴﻬﻦ ﺧﻮد را از ﺷ ّﺮ دﺧﺎﻟﺖ ﺧﺎرﺟﻴﺎن رهﺎ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬در اﻏﻠﺐ‬ ‫ﻧﻮاﺣﯽ ﮐﺸﻮر اﻳﻼت و ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و در ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﺮان ﻧﺎاﻣﻨﯽ و هﺮج و ﻣﺮج ﺑﻪ‬ ‫وﺟﻮد ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم و هﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟﺎل ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺣﺘﺎ ﻃﺮﻓﺪاران اداﻣﻪ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻴﻘًﺎ ﺿﺮورت‬ ‫ﺑﺮﻗﺮاری ﻳﮏ ﻗﺪرت ﻣﺮﮐﺰی را در اﻳﺮان اﺣﺴﺎس ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و از هﺮ ﻧﻈﺮ ﺗﻮدﻩ اﻳﺮاﻧﯽ ﺁﻣﺎدﻩ ﭘﺬﻳﺮش روی ﮐﺎر ﺁﻣﺪن‬ ‫ﻳﮏ دوﻟﺖ ﻣﻘﺘﺪر و ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﻠّﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﻩ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و دوﻟﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﯽ داﺷﺖ و ﺑﺎزﻳﭽﻪ‬ ‫ای در دﺳﺖ دوﻟﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎری ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ ﮐﻪ در ﺳﻔﺮ اروﭘﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از زﻳﺎرت ﻧﺠﻒ و ﮐﺮﺑﻼ از راﻩ ﺧﺮﻣﺸﻬﺮ وارد اﻳﺮان ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز در‬ ‫اﺛﺮ ﻓﺸﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺁزادﻳﺨﻮاهﺎن و اﺳﺘﻘﻼل ﻃﻠﺒﺎن‪ ،‬وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﮐﻨﺎرﻩ ﮔﻴﺮی از ﭘﺴﺖ رﻳﻴﺲ‬ ‫اﻟﻮزراﻳﯽ ﺷﺪ و ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻣﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ ﺑﻪ رﻳﻴﺲ اﻟﻮزراﻳﯽ ﻣﻨﺼﻮب ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬وی ﺑﺮای ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺁراﻣﺶ ﻃﯽ اﻋﻼﻣﻴﻪ‬ ‫ای‪ ،‬ﻟﻐﻮ ﻳﺎ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻗﺮارداد وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ را ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠّﯽ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل‬ ‫ﺁزادﻳﺨﻮاهﺎن ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ و ﻣﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎء داد و ﺳﭙﻬﺪار رﺷﺘﯽ رﻳﻴﺲ اﻟﻮزراءء ﺷﺪ و او هﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬ ‫هﺮج و ﻣﺮج و ﺁﺷﻮﺑﯽ ﮐﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺪم ﮐﻔﺎﻳﺖ ﺷﺎﻩ و رﺟﺎل درﺑﺎری اﻳﺠﺎد ﺷﺪﻩ و ﻣﺸﮑﻼت اﻗﺘﺼﺎدی و‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ را ﺑﻪ هﻤﺮاﻩ ﺁوردﻩ ﺑﻮد ﺗﺎب ﺑﻴﺎورد و از هﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ اﻣﻨﻴﺖ و ﺁراﻣﺸﯽ در ﮐﺸﻮر اﻳﺠﺎد ﮐﻨﺪ و‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ‪ ٢٥‬دی ‪ (١٩٢١) ١٢٩٩‬اﺳﺘﻌﻔﺎی ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﻴﻢ اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻦ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ و ﺳﭙﺲ ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻦ ﻣﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ و ﺁﻧﮕﺎﻩ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﻴﺪ ﻣﻴﺮزا ﻋﻴﻦ اﻟﺪوﻟﻪ‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد رﻳﻴﺲ اﻟﻮزراﻳﯽ ﮐﺮد و هﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ از ﻗﺒﻮل اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﺳﺮ ﭘﻴﭽﻴﺪﻧﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﭙﻬﺪار رﺷﺘﯽ ﻣﺠﺪدًا‬ ‫ﻣﺄﻣﻮر ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐﺎﺑﻴﻨﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐﺎﺑﻴﻨﻪ وی ‪ ٢٦‬روز ﻃﻮل ﮐﺸﻴﺪ زﻳﺮا هﻴﭽﮑﺪام از رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻗﺒﻮل ﭘﺴﺖ‬ ‫وزارت در ﺁن دوران ﭘﺮ اﻟﺘﻬﺎب ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﺮ روی او ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﭘﺲ از ‪ ٢٦‬روز ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺘﮕﻮ در ‪ ٢٨‬ﺑﻬﻤﻦ‬ ‫‪ ١٢٩٩‬هﻴﺄت وزﻳﺮان ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ ﻣﻌﺮﻓﯽ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮐﺎر ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﮏ روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬در ‪ ٢٩‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ١٢٩٩‬ﺑﺮﻳﮕﺎد ﻗﺰاق زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ رﺿﺎﺧﺎن ﻣﻴﺮﭘﻨﺞ ﮐﻪ در ﻣﺄﻣﻮرﻳﺘﻬﺎی ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﻧﻮاﺣﯽ‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺸﻮر ﻣﻮﻓﻴﺘﻬﺎﻳﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردﻩ ﺑﻮد و ﺗﺎزﻩ ﭘﻴﺮزﻣﻨﺪ در ﺳﺮﮐﻮب ﺟﻨﮕﻠﻴﺎن از ﺷﻤﺎل ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻗﺰوﻳﻦ وارد ﺷﺪﻩ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﻬﺮان ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬در هﻤﺎن روز اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ هﻴﺄﺗﯽ را ﻋﺎزم ﮐﺮج ﮐﺮد ﺗﺎ از ورود ﻗﻮای ﻗﺰاق ﺑﻪ ﺗﻬﺮان‬ ‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ رﺿﺎﺧﺎن ﻣﻴﺮﭘﻨﺞ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧﻮد را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗﻬﺮان را اداﻣﻪ داد و در دوم اﺳﻔﻨﺪ‬ ‫‪ ١٢٩٩‬در ﺷﺎﻩ ﺁﺑﺎد ﺗﻬﺮان اردو زد‪.‬‬ ‫در هﻤﻴﻦ روز ادﻳﺐ اﻟﺴﻄﻠﻨﻪ ﻣﻌﺎون رﻳﻴﺲ اﻟﻮزراء و رﻳﻴﺲ دﻓﺘﺮ اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ ﺑﺮای ﻣﺬاﮐﺮﻩ ﺑﻪ ﺷﺎﻩ ﺁﺑﺎد رﻓﺘﻨﺪ و ﭘﺲ از‬ ‫ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ رﺿﺎﺧﺎن هﺮ دو ﺑﺎزداﺷﺖ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﺪﻳﺮ روزﻧﺎﻣﻪ »رﻋﺪ« ‪ ،‬ﻳﮏ ﺟﻮان ﺳﯽ و دو ﺳﺎﻟﺔ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮ ﮐﻪ اﺷﺘﻬﺎر داﺷﺖ ﺑﺎ ﺳﻔﺎرت‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺲ رﻓﺖ و ﺁﻣﺪهﺎی وﺳﻴﻌﯽ دارد‪ ،‬ﻳﮑﺒﺎرﻩ ﻋﻤﺎﻣﻪ ﺧﻮد را ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺳﺮداری و ﮐﻼﻩ ﭘﻮﺳﺘﯽ ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدی ﭘﻮل‬ ‫ﻧﻘﺪ ﮐﻪ از ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺲ درﻳﺎﻓﺖ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺷﺎﻩ ﺁﺑﺎد ﻧﺰد رﺿﺎﺧﺎن ﻣﻴﺮﭘﻨﺞ رﻓﺖ و ﺑﻪ او ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ .‬او در ﺷﺎﻣﮕﺎﻩ هﻤﺎن‬ ‫روز ﻧﻄﻖ ﻣﻬﻴﺠﯽ ﺑﺮای ﻗﺰاﻗﺎن اﻳﺮاد ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ هﺮ ﻳﮏ از اﻓﺮاد و ﻧﻔﺮات ﺳﻪ ﻣﺎﻩ ﺣﻘﻮق ﻋﻘﺐ اﻓﺘﺎدﻩ ﻗﺰاﻗﺎن‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﺪ و ﺑﺮﻳﮕﺎد ﻗﺰاق ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﻬﺮان ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫در ﺳﭙﻴﺪﻩ دم ﺳﻮم اﺳﻔﻨﺪ ‪) ١٢٩٩‬ﻓﻮرﻳﻪ ‪ (١٩٢١‬ﻗﻮای ﻗﺰاق در هﻤﺪان ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ ﻣﻴﺮﭘﻨﺞ رﺿﺎﺧﺎن وارد ﺗﻬﺮان ﺷﺪ و‬ ‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ادارات دوﻟﺘﯽ و ﻣﺮاﮐﺰ ﺣﺴﺎس ﺷﻬﺮ را ﻣﺘﺼﺮف ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺳﻔﺎرﺗﺨﺎﻧﻪ هﺎ ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ و ﮐّﻠﻴﻪ زﻧﺪاﻧﻴﺎن ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺁزاد‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻴﺮاﻧﺪازی ﺑﺮای ارﻋﺎب ﻣﺮدم ﺗﺎ ﻇﻬﺮ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ و از ﻃﺮف رﺿﺎﺧﺎن ﻳﮏ اﻋﻼﻣﻴﻪ در ‪ ٩‬ﻣﺎدّﻩ ﺻﺎدر و ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ ﺁن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻋﻼم ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﻮدﺗﺎ ﺑﺪون اﻃﻼع اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ و درﺑﺎر او اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻔﻴﺮ و ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ ﻋﺎﻟﻴﺮﺗﺒﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ در اﻳﺮان و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ژﻧﺮال‬ ‫ﻻ ﮐﻮدﺗﺎ ﻃﺒﻖ ﻧﻘﺸﻪ وی اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻼ ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺑﻮدﻩ و اﺻﻮ ً‬ ‫ادﻣﻮﻧﺪ ﺁﻳﺮوﻧﺴﺎﻳﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﻗﻮای اﻧﮕﻠﻴﺲ در اﻳﺮان از ﺁن ﮐﺎﻣ ً‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ و وزارت ﺧﺎرﺟﻪ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎی ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤًﺎ در ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪن‬ ‫رﺿﺎﺧﺎن ﻣﻴﺮﭘﻨﺞ ﻧﻘﺸﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻼ ﺑﺮﺧﯽ از ﻃﺮﻓﺪاران ﻗﺮارداد وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ – ﮐﺎﮐﺲ ﮐﻪ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮﺁﺷﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻓﮑﺮ ﮐﻮدﺗﺎ‬ ‫ﻗﺒ ً‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﻮدﺗﺎﭼﻴﺎن ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻮاد ﻗﺮارداد را اﺟﺮا ﮐﻨﻨﺪ‪» .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﻳﻦ ﻓﮑﺮ ﻣﺮﺣﻮم ﻧﺼﺮت اﻟﺪوﻟﻪ ]ﻓﻴﺮوز[ ﺑﻮد ﮐﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﺷﺘﺎب از ﻓﺮﻧﮓ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺮﺣﻮم ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎء اﻟﺪﻳﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ وزﻳﺮ ﻣﺨﺘﺎر اﻧﮕﻠﻴﺲ دوﺳﺖ و ﻣﺤﺮم ﺑﻮد و‬ ‫ﻃﺮح ﻗﺮارداد را ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ رﻳﺨﺘﻪ و ﺑﻪ وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺸﺪﺳﺘﯽ ﮐﺮدﻩ و ﺧﻮد ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻧﺼﺮت‬

‫‪9‬‬

‫اﻟﺪوﻟﻪ ﺷﺪ و از هﻤﻴﻦ روی ﭘﺲ از درﻳﺎﻓﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی اﻗﺪام ﺑﻪ ﻟﻐﻮ ﻗﺮارداد ﮐﺮد و راﻩ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دوﻟﺖ‬ ‫ﺷﻮروی را ﻧﻴﺰ ﺑﺎز ﮐﺮد«‪.1‬‬ ‫ﺑﻄﻮر ﮐﻠّﯽ ﻣﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺑﺪون ﮐﻤﮏ ﻓﮑﺮی و ﻣﺎﻟﯽ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﻬﺎ ﮐﻮدﺗﺎی ﺳﻮم اﺳﻔﻨﺪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺟﺮا در ﺁﻳﺪ و‬ ‫ﭘﻴﺮوز ﮔﺮدد‪ .‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﻴﻢ ﮐﻪ روح ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺁن روز اﻳﺮان ﺁﻣﺎدﻩ ﭘﺬﻳﺮش ﻳﮏ ﻧﻈﻢ ﻣﺘﺸﮑﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ – ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﻮد و ﭼﻪ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﻬﺎ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و ﭼﻪ ﻧﻤﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬رﺿﺎﺧﺎن ﻣﻴﺮﭘﻨﺞ ﻳﺎ ﻳﮑﯽ از ﻣﻴﺮﭘﻨﺠﻬﺎی دﻳﮕﺮ ﮐﻮدﺗﺎ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻤﻠّﯽ‬ ‫ﮐﺮدﻧﺶ ﺟﺰ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﻴﺴّﺮ ﻧﺒﻮد زﻳﺮا اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﻗﻮای ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺧﻮد در اﻳﺮان‪،‬‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﯽ ﮐﺎﻓﯽ داﺷﺘﻨﺪ و از ﻧﻔﻮذ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪.2‬‬ ‫ﻳﮏ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻘﺘﺪر ﻣﺮﮐﺰی در اﻳﺮان ﺑﺎ هﺪﻓﻬﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺳﺎزﮔﺎری ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺖ زﻳﺮا ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن‬ ‫ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺎ اداﻣﻪ اﺷﻐﺎل اﻳﺮان وﺳﻴﻠﻪ ﻗﻮای ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وﺿﻊ اﺳﻔﺒﺎر اﻗﺘﺼﺎدی ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺒﻮدﻩ و‬ ‫ﻣﺨﺎرج ﺁن را ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوﻩ دوﻟﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ اﺗﺤﺎد ﺷﻮروی در ﻧﺨﺴﺖ اﻧﭽﻨﺎن ﻣﺸﻐﻮل ﻣﺴﺎﺋﻞ داﺧﻠﯽ ﺧﻮد ﺑﻮد‬ ‫ﮐﻪ هﻴﭻ ﺧﻄﺮی از ﺟﺎﻧﺐ روﺳﻴﻪ ﺑﺮای ﮐﺸﻮرهﺎی ﺗﺤﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎر اﻧﮕﻠﻴﺲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫رﺿﺎﺧﺎن ﻣﻴﺮﭘﻨﺞ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ و ﻓﮑﺮی اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﻬﺎ ﮐﻮدﺗﺎ ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺼﻮر اﻳﻨﮑﻪ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﻬﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺪم ﺳﻨﺪ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ ،‬ﺗﺼﻮری ﻋﺒﺚ و ﺑﻴﻬﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا رﺿﺎﺧﺎن ﻳﮏ روز ﭘﺲ از ﮐﻮدﺗﺎ ﺑﺎ هﻤﻪ اﻟﺘﻤﺎﺳﻬﺎی وزﻳﺮ ﻣﺨﺘﺎر اﻧﮕﻠﻴﺲ و‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻪ هﺎی رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان‪ ،‬ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺲ را ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﺁن ﭘﻨﺎﻩ ﺑﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﮐﺮد و‬ ‫ﺁﻧﻘﺪر ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺤﺼﻨﻴﻦ از ﺳﻔﺎرت ﺑﺎ ﺧﻮاری و ﺧﻔّﺖ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ و دﻳﮕﺮ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺷﺮم ﺁور‬ ‫ﺗﮑﺮار ﻧﺸﺪ‪.‬‬ ‫رﺿﺎﺧﺎن ﻃﺒﻖ ﻓﺮﻣﺎن اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ ﻋﻨﻮان »ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ« ﻳﺎﻓﺖ و ﺗﻤﺎﻣﯽ دوﻟﺘﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺖ ﻇﻮاهﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ از ﻃﺮﻳﻖ‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وی را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وزﻳﺮ ﺟﻨﮓ در ﮐﺎﺑﻴﻨﻪ ﺧﻮد وارد ﻣﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺁزادﻳﺨﻮاهﺎن و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن در ﻣﺠﻠﺲ ﮐﻮدﺗﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ »ﺣﺎدﺛﻪ ﺷﻮم« و ﺣﺘﺎ »ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎء اﻟﺪﻳﻦ‬ ‫]ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺪﻳﺮ روزﻧﺎﻣﻪ رﻋﺪ[ را ﮐﺎﺑﻴﻨﻪ ﺳﻴﺎﻩ« ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺮدم ﻧﻈﺮ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻼن ﮐﻮدﺗﺎ‬ ‫اﺑﺮاز ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ ﺷﺎهﺪ ﺑﯽ ﻃﺮف ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ‪ .‬وی ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬وﺟﻮد ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎء اﻟﺪﻳﻦ در رأس ﮐﻮدﺗﺎ‪،‬‬ ‫هﻤﻪ را ﺑﺪﺑﻴﻦ ﮐﺮد زﻳﺮا او را ﻋﺎﻣﻞ اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﺣﺘﺎ ﻣﺰدور ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ...‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﮐﻪ ﻣﺠﺮی ﻧﻈﺎﻣﯽ‬ ‫ﻻ ﻗﺰاﻗﺨﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﮑﺴﺖ اﻳﺮان ﺑﺮ اﻳﺮان ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‬ ‫ﺁن اﻓﺴﺮی ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺰاق و ﻣﺮدم او را ﻧﻤﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و اﺻﻮ ً‬ ‫ﻳﮏ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮج ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدی ﺣﺘﺎ ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط ﮐﺎﺑﻴﻨﻪ ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎء اﻟﺪﻳﻦ ﺑﺮﻗﺮار و ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻩ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﮐﻪ ﻣﺠﺮی ﺁن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وزﻳﺮ ﺟﻨﮓ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﺑﺮﻳﮕﺎد ﻗﺰاق ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮد و ﮐﺎﺑﻴﻨﻪ هﺎی ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺟﺮأت‬ ‫ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ وی را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ«‪. 3‬‬ ‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ »ﻳﮏ ﺳﺮﺑﺎز ﺳﺎدﻩ ﺳﻮادﮐﻮهﯽ« ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻪ از ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﺎی اﺷﺮاﻓﯽ و ﻧﻪ از ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ‪.‬‬ ‫»ﺧﻮ ِد اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدی ﺑﺪون ﺗﮑﻴﻪ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ﺛﺮوت و ﺑﺪون ﺗﺤﺼﻴﻞ در ﻣﺪارس ﻧﻈﺎم روﺳﻴﻪ و ﺣﺘﺎ ﺑﺪون داﻧﺴﺘﻦ‬ ‫زﺑﺎن روﺳﯽ از ﺳﺮﺑﺎزی ﺑﻪ درﺟﻪ ﺳﺮﺗﻴﭙﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﺑﺮ هﻤﺖ ﺑﻠﻨﺪ و ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻟﻴﺎﻗﺖ و اﻧﺠﺎم دﻗﻴﻖ وﻇﺎﻳﻒ ﺳﭙﺎهﻴﮕﺮﻳﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ اﻋﺘﺮاف و ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺗﻤﺎم ﺁن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دورﻩ ﺟﻮاﻧﯽ او را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻓﺴﺮی ﺑﻮد دﻗﻴﻖ و وﻇﻴﻔﻪ ﺷﻨﺎس‪ ،‬ﺟﺪّی و ﺑﺎ‬ ‫اهﺘﻤﺎم ﮐﻪ ﺳﺮ ﺳﻮزﻧﯽ ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ و اهﻤﺎل را در ﮐﺎرهﺎی اداری ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻤﯽ ﺷﻤﺮد‪ .‬ﺧﻮد او روزی ﺑﺮاﻳﻢ ]ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ[ ﻧﻘﻞ‬ ‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب روﺳﻴﻪ و ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷﺪن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﺰاری ﺑﻪ دﺳﺖ و ﭘﺎ اﻓﺘﺎدم ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ اﻓﺴﺮان روﺳﯽ در‬ ‫ﻗﺰاﻗﺨﺎﻧﻪ ﺧﺎﺗﻤﻪ دادﻩ ﺷﻮد و در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺣﺘﯽ ﻧﺰد ﻣﺪرّس ﮐﻪ ﺁن وﻗﺖ ﻣﺮﮐﺰ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻗﺮارداد ‪ ١٩١٩‬و ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻔﻮذ‬ ‫ﺑﻮد رﻓﺘﻢ و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ وی در ﻣﻴﺎن ﻧﻬﺎدم اﻣﺎ ﻣﺪرّس از ﻗﺒﻮل و ﺗﺼﺪﻳﻖ رأی ﻣﻦ ﺳﺮ ﺑﺎز زد‪ ...‬و اﻓﺰود ﮐﻪ هﻨﻮز‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﮐﺎر اﻧﻘﻼب روﺳﻴﻪ ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﻣﯽ اﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﻮای ﺷﻮرﺷﯽ ]ﺑﻠﺸﻮﻳﮑﻬﺎ[ ﻣﻐﻠﻮب و ﻣﺠﺪدًا رژﻳﻢ ﺗﺰاری در‬ ‫روﺳﻴﻪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﻮد ﺗﻔﺎهﻢ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺁﻧﺎن دﺷﻮار ﻣﯽ ﺷﻮد‪ . «...‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺧﺎﻃﺮﻩ ای دﻳﮕﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ راز ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ‬ ‫رﺿﺎﺧﺎن را در ﺁن روزهﺎی ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪» :‬در ﺳﻴﺮ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺧﻮد ﻣﺮدی ﺑﻪ وﻃﻦ‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﯽ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﻧﺪﻳﺪﻩ ام‪ .‬ﻋﻼﻗﻪ او ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺪری از ﺣﺪ ﻣﺘﻌﺎدل و ﻣﻌﻘﻮل ﺧﺎرج ﺷﺪﻩ و ﺣﺘﯽ ﺷﻴﻮﻩ ﺗﻌﺼﺐ ﭘﻴﺪا ﻣﯽ‬ ‫ﮐﺮد‪ .‬رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﻧﺎراﺣﺖ و ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻣﯽ ﺷﺪ اﮔﺮ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺳﻮﻳﺲ ﺑﻴﺶ از اﻳﺮان درﻳﺎﭼﻪ دارد«‪.‬‬ ‫رﺿﺎﺧﺎن ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ اﻳﻦ ﺁرزو را در ﺳﺮ ﻣﯽ ﭘﺮوراﻧﺪ ﮐﻪ ارﺗﺶ را از ﭼﻨﮓ اﻓﺴﺮان روﺳﯽ ﻧﺠﺎت دهﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺧﻮد‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻗﺎﻃﻊ داﺷﺖ ﺗﺎ »ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰی ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺁن را ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ در‬ ‫اﻋﻼﻣﻴﻪ ﻣﺸﻬﻮر ﺧﻮد در ﺟﻮاب ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﮐﻮدﺗﺎ ﺑﺎ اﻓﺘﺨﺎر ﺧﻮد را ﻋﺎﻣﻞ ﮐﻮدﺗﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد و ﮔﻮﺷﺰد ﻧﻤﻮد ﮐﻪ »ﮐﻮدﺗﺎ ﮐﺎر‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎﻗﺎن و هﻤﮑﺎران ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻤﻞ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻪ ﺳﺮﺑﺎز رﺷﻴﺪﻳﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ« ﺑﻪ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻴﻬﺎی دوﻟﺖ‬ ‫ﻣﺮﮐﺰی ﭘﺎﻳﺎن دهﺪ‪ .‬ﺁن روزهﺎ هﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﺣﺘﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﮐﻮدﺗﺎ‪ ،‬ﺑﻪ دﻳﺪن ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﻣﯽ رﻓﺖ از »دﻓﺘﺮ اﻳﻦ اﻓﺴﺮ رﺷﻴﺪ و‬ ‫ﻣﺼﻤﻢ« اﻣﻴﺪوار و راﺿﯽ ﺑﻴﺮون ﻣﯽ ﺁﻣﺪ و »ﮔﺮﻣﯽ و ﻧﻴﺮوی ﺧﺎﺻﯽ در ﺧﻮد اﺣﺴﺎس« ﻣﯽ ﮐﺮد‪» .‬درﻳﭽﻪ ای ﮔﺸﻮدﻩ«‬ ‫‪1‬‬

‫]ﮐﺘﺎب »ﭘﻨﺠﺎﻩ و ﭘﻨﺞ« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺘﺸﺎر ‪ ،١٣٥٥‬اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺧﻮد ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﻣﻘﺪﻣﻪ ای اﺳﺖ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب »ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎی‬ ‫ﭘﺮاﮐﻨﺪﻩ از اﺷﺒﺎح ﮔﺬﺷﺘﻪ« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﭘﻨﺠﺎهﻤﻴﻦ ﺳﺎل ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﻬﻠﻮی ﺗﺄﻟﻴﻒ و در هﻤﺎن ﺳﺎل ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎب »ﭘﻨﺠﺎﻩ و ﭘﻨﺞ« اﺧﻴﺮًا‬ ‫وﺳﻴﻠﻪ اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻬﺮ در ﮐﻠﻦ ﺁﻟﻤﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ[‬ ‫‪2‬‬ ‫]ﺑﺮای اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »رﺿﺎ ﺷﺎﻩ‪ ،‬از ﺗﻮﻟﺪ ﺗﺎ ﺳﻠﻄﻨﺖ« ﺗﺄﻟﻴﻒ دﮐﺘﺮ رﺿﺎ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ‪ ،‬از اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﻴﺎد ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻳﺮان[‬ ‫‪3‬‬ ‫]ﮐﺘﺎب »ﭘﻨﺠﺎﻩ و ﭘﻨﺞ« اﺛﺮ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ[‬

‫‪10‬‬

‫ﻣﯽ ﺷﺪ و »ﻓﺮوغ اﻣﻴﺪی« ﺗﺎﺑﻴﺪن ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻇﺎهﺮًا ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﮐﻮدﺗﺎ ﺁهﺴﺘﻪ ﺁهﺴﺘﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ »دورﻩ ﺧﻮاری‬ ‫و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ و ﺑﻴﻤﺎری اﻳﺮان ﺳﭙﺮی ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺮان ﻣﺮد ﺧﻮد را ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻗﻮّت ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ در ﺑﺰﻧﮕﺎﻩ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ« اﺳﺖ‪ .‬دﺷﺘﯽ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﻣﺮد ﭼﻬﻞ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﻨﺪ روز ﻗﺒﻞ او را اﻓﺴﺮی ﺣﺎدﺛﻪ ﺟﻮ ﻣﯽ‬ ‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻢ اﻳﻨﮏ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺗﺎرﻳﺦ را ورق زﻧﺪ و ﺻﻔﺤﻪ ﺗﺎزﻩ ای در ﺁن ﺑﮕﺸﺎﻳﺪ‪ .‬در ذهﻦ ﺗﺨﻴﻞ زای و ﭘﻮﻳﻨﺪﻩ ام دورﻧﻤﺎی‬ ‫اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﮑﺎن و ﻧﺎدرﺷﺎﻩ اﻓﺸﺎر ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ...‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎﻟﺖ و اﺗﺨﺎذ روش ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬هﺮ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ اﺻﻼح ﻃﻠﺐ ﮐﻪ از اوﺿﺎع ﺗﺒﺎﻩ ﺁن روز ﺑﻪ ﺗﻨﮓ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎﻓﺎن و ﻓﺮﺻﺖ ﺟﻮﻳﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺎن را ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺮخ روز ﻣﯽ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬از ﻧﺰد ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ دﮔﺮﮔﻮن ﺑﻴﺮون ﻣﯽ ﺁﻣﺪ«‪.1‬‬ ‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ »ﺑﺎ اﺧﺘﺼﺎص درﺁﻣﺪ اﻧﺤﺼﺎر ﺗﺮﻳﺎک ﺑﻪ ﻗﺰاﻗﺨﺎﻧﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﻴﻦ دو ﻣﺎﻩ و ﺳﻪ ﻣﺎﻩ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق‬ ‫ﺧﻮد ﻧﻤﯽ رﺳﻴﺪﻧﺪ« ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪهﯽ ارﺗﺶ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺮان ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻠﻊ ﺳﻼح ﻋﺸﺎﻳﺮ و اﻳﻼت و ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ‬ ‫ﺷﻮرﺷﻬﺎی ﻣﺤﻠﯽ ﮐﺮد و اﻳﻦ ﮐﺎر ﺳﺒﺐ اﻋﺘﺒﺎر و اﻗﺘﺪار وی ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان ﮐﻪ از ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻴﻬﺎی اﻗﺘﺼﺎدی‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﯽ و‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﯽ و از هﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ ﻋﺪم اﻣﻨﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﺟﺎن ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﮐﻮدﺗﺎ و ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﻗﻴﺎﻣﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﺮﻣﯽ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻴﺮوهﺎی ﻣﺘﺮﻗﯽ ﻣﺜﻞ ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺖ اﻳﺮان ﺑﺎ ﺳﺮاﻧﯽ ﭼﻮن ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﻴﺮزا اﺳﮑﻨﺪری و ﻋﺪﻩ‬ ‫ای از روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎران و روﺷﻨﻔﮑﺮان ﺁن دوران ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺸﻮر ﺑﺮای رهﺎﻳﯽ از اﻳﻦ ﺁﺷﻔﺘﮕﯽ ﻣﻠّﯽ‬ ‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻳﮏ دوﻟﺖ ﻣﻘﺘﺪر ﻣﺮﮐﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ارﺗﺶ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﻴﺖ و اﺻﻼﺣﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬ ‫اﻗﺘﺼﺎدی و ﺳﻴﺎﺳﯽ را اﺟﺮا ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﻮدﺗﺎ ﺷﻴﭙﻮر اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ را ﺑﻪ ﺻﺪا درﺁوردﻩ ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻴﺎن رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ هﻨﻮز ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫دوﻟﺖ ﻣﻘﺘﺪر ﻣﺮﮐﺰی را ﺁرزو داﺷﺘﻨﺪ وﻟﯽ اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ را ﺗﺂﻳﻴﺪ ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ در ﭼﻨﻴﻦ دوراﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻴﻬﻦ او ﺳﺮﺷﺎر از ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﯽ و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮد و در ﺟﺎﻣﻌﻪ ای ﻣﺴﺘﺒﺪ و ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﺸﻮﻧﺖ‬ ‫ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﮔﻴﺘﯽ ﻧﻬﺎد‪ .‬وی ﺗﺎ زﻣﺎن ﺧﺮوﺟﺶ از اﻳﺮان در زادﮔﺎﻩ‬ ‫ﺧﻮد دﺷﺘﺴﺘﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮد و ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺪور ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن ﺁن دوران‬ ‫ﻻ در ‪ ١٥‬ﻳﺎ‬ ‫ﺑﻮد از دﮔﺮﮔﻮﻧﻴﻬﺎی ﻣﻴﻬﻦ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ و اﺣﺘﻤﺎ ً‬ ‫‪ ١٦‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ ﺗﺎﺟﮕﺬاری ﻣﯽ ﮐﺮد و ﺟﻨﮓ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﯽ اول ﺁﻏﺎز ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬هﻤﺮاﻩ ﭘﺪر ﺑﺮای ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻮم ﻣﺬهﺒﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺠﻒ و ﮐﺮﺑﻼ رﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ دﺷﺘﺴﺘﺎﻧﯽ ﭘﺪر ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ از روﺣﺎﻧﻴﻮن دﺷﺘﺴﺘﺎن ﺑﻮد‬ ‫و ﻣﻴﻞ داﺷﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺴﺮ ﺧﻮد را در ﺳﻠﮏ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ در ﺁن‬ ‫زﻣﺎن ﭘﺮورش دهﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻓﺮزﻧﺪش را در ﺳﻨﻴﻦ ﺟﻮاﻧﯽ هﻤﺮاﻩ‬ ‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺠﻒ و ﮐﺮﺑﻼ ﺑﺮد ﺗﺎ در ﺣﻮزﻩ هﺎی ﻃﻼب ﻋﻠﻮم دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ‬ ‫داﻧﺶ ﭘﺮدازد‪ .‬ﻧﺠﻒ و ﮐﺮﺑﻼ در ﻳﮏ ﺻﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﺮاﮐﺰ دروس دﻳﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ رﺟﺎل ﻣﺬهﺒﯽ ﺁن دوران در اﻳﻦ‬ ‫ﺣﻮزﻩ هﺎ ﺗﺤﺼﻴﻞ و ﻳﺎ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رﺳﻢ ﺣﻮزﻩ هﺎی ﻋﻠﻤﻴﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ‬ ‫ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻠﻞ و ِﻧﺤَﻞ‪ ،‬ﻓﻘﻪ‬ ‫و اﺻﻮل‪ ،‬ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ هﺎی ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ و ﺣﮑﻤﺖ ﭘﺮداﺧﺖ و‬ ‫ﺑﺎ ﻋﻠﻮم راﻳﺞ زﻣﺎن ﺧﻮد ﺁﺷﻨﺎﻳﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬وی در ﺳﺎل ‪ ١٩١٨‬ﭘﺲ‬ ‫از ﺧﺎﺗﻤﻪ ﺗﺤﺼﻴﻼت و ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬در‬ ‫اﻳﻦ زﻣﺎن دﺷﺘﯽ »ﻋﻤﺎﻣﻪ ﮐﻮﭼﮏ ﻋﺮﺑﯽ و ﮐﺖ و ﺷﻠﻮار ﻓﺮﻧﮕﯽ ﺧﻮش‬ ‫دوﺧﺘﯽ در ﺑﺮ داﺷﺖ«‪ .2‬ﺑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ در ﻋﺘﺒﺎت از ﻧﺰدﻳﮏ‬ ‫ﺷﺎهﺪ زد و ﺑﻨﺪهﺎی ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺑﺎ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﻮد و از رواﺑﻂ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ‬ ‫ﺁﻧﺎن ﺑﺎ ﻋﻤّﺎل دوﻟﺘﻬﺎی ﺁﻟﻤﺎن‪ ،‬روﺳﻴﻪ و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺁﮔﺎهﯽ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮوع ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫»دﺷﺘﯽ ﭘﻴﺶ از ﻗﺮارداد ]‪ [١٩١٩/١٢٩٨‬وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ ﻧﻪ در ﺧﻂ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﯽ ﺑﻮد و ﻧﻪ در ﺧﻂ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺳﺎﺑﻘًﺎ ﭼﻨﺪ‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ای در روزﻧﺎﻣﻪ هﺎی ﺷﻴﺮاز راﺟﻊ ﺑﻪ اﺟﺘﻤﺎع و ادﺑﻴﺎت ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺁﻗﺎی ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺁﻧﻬﺎ اﺑﺪًا رﻧﮓ‬ ‫و ﻃﻌﻢ و ﺷﻌﻠﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ هﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪًا ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ وﻗﺘﯽ ﺟﻨﺠﺎل ﻗﺮارداد ]وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ – ﮐﺎﮐﺲ[ ﺑﺮﭘﺎ‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬دﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﺎزﻩ از ﮐﺮﺑﻼ ﺑﻪ ﺷﻴﺮاز واز ﺷﻴﺮاز ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻬﺎ دوری از وﻃﻦ ﺑﻪ ﻃﺮف ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ‬ ‫رهﺴﭙﺎر ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻮر ﺳﻴﺎﺳﯽ در ﺳﺮش اﻓﺘﺎد و در ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ و‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫]ﮐﺘﺎب »ﭘﻨﺠﺎﻩ و ﭘﻨﺞ«[‬ ‫]»ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﻋﺼﺮ ﻃﻼﻳﯽ« اﺛﺮ اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻮری‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ،١٦١‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺟﻴﺒﯽ‪ ١٣٥٧ ،‬ﺗﻬﺮان[‬

‫‪11‬‬

‫ﻣﻬﺎرت ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻮﻳﺴﯽ اش را ﺑﻪ ﺧﻮدش و دﻳﮕﺮان ﺁﺷﮑﺎر ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬هﻤﺎن ﻣﻘﺎﻻت اوﻟﻴﻪ اش ﺑﻘﺪری ﻣﺤﮑﻢ و ﭘﺮﺷﻮر و ﻗﻮی‬ ‫و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﻮری هﻢ ﻧﻈﺮ ﻣﻮاﻓﻘﻴﻦ و هﻢ ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﻗﺮارداد را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﮐﺮد و اﻟﺒﺘﻪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ روزﻧﺎﻣﻪ‬ ‫ﺗﻮﻗﻴﻒ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫دﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻴﻂ اﺻﻔﻬﺎن را ﺑﺮای ﺟﻮﻻن روح ﺳﺮﮐﺶ ﺧﻮد ﮐﺎﻓﯽ ﻧﻤﯽ دﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺁﻣﺪ و ﺑﺎ هﻤﺎن ﺣﺮارت و اﻟﺘﻬﺎب و‬ ‫ﺗﻬﻮّر ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻘﺎﻻت ﮐﻮﺑﻨﺪﻩ ای ﺑﺮ ﺿﺪ دوﻟﺖ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ...‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ دﺷﺘﯽ را ﺑﺮای ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻴﻨﺎت ]ادارﻩ ﺁﮔﺎهﯽ[‬ ‫ﮐﺸﺎﻧﻴﺪﻧﺪ«‪ .1‬دﺷﺘﯽ در زﻧﺪان ادارﻩ ﺁﮔﺎهﯽ‪ ،‬روزﮔﺎر ﺧﻮد را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪» :‬ﺁﻳﻨﺪﻩ ای ﺗﺎرﻳﮏ و ﺷﻮم ﭼﻮن ﭘﺮدﻩ‬ ‫ﺳﻴﺎهﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎﻧﻢ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪ وﻧﻔﺮﻳﻦ ﮐﺮدم ﺑﺮ ﺁن روز ﻧﺎﻣﺒﺎرﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺳﻴﺎﺳﺖ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪم‪ .‬ﺟﻮاﻧﯽ از اهﻞ‬ ‫ق ﻋﺮب ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻣﺎﻳﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻣﯽ ﺁﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﻮﻳﺶ در ﻋﺪﻟﻴﻪ ﻳﺎ ﻣﻌﺎرف‬ ‫دﺷﺘﺴﺘﺂن ﮐﻪ در ﻋﺮا ِ‬ ‫ﮐﺎری دﺳﺖ و ﭘﺎ ﮐﻨﺪ و او را ﺑﺎ ﻣﺎﺟﺮاهﺎی ﺳﻴﺎﺳﺖ ﮐﺎری ﻧﺒﻮد‪ .‬در اﻳﻦ هﻨﮕﺎم روزﻧﺎﻣﻪ رﻋﺪ ]ﺑﺎ اﻣﺘﻴﺎز ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎء اﻟﺪﻳﻦ‬ ‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ[ ﮐﻪ ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ در ﺁن درج ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن رﺳﻴﺪ و در ﺷﻤﺎرﻩ هﺎی ﺑﻌﺪ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ‬ ‫ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎء اﻟﺪﻳﻦ در ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻗﺮارداد و ﺿﺮورت اﻧﻌﻘﺎد ﺁن درج ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺪﺗﯽ ﮔﻴﺞ و ﻣﺒﻬﻮﺗﻢ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫اﻳﺮان‪ ،‬اﻳﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ]در[ ﭘﻨﺪارهﺎی ﺟﻮاﻧﻴﻢ ]در ﮔﺬﺷﺘﻪ[ ﺑﺰرگ و ﺳﺮﺑﻠﻨﺪ ﺑﻮد‪ ...‬اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم راﺟﻪ ﻧﺸﻴﻦ ﺣﻴﺪرﺁﺑﺎد ﻓﺮو‬ ‫اﻓﺘﺎدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻣﻌﺎهﺪﻩ هﺎی ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ را ﺑﺎ راﺟﻪ ﻧﺸﻴﻨﻬﺎی هﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽ ﺁورد‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬ ‫اﻳﻦ ﺿﺮﺑﺖ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺁرام ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﮐﺮد؟ ﺟﺰ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﭼﺎرﻩ ای ﻧﻴﺴﺖ‪ ...‬زﻣﺴﺘﺎن ‪ ١٢٩٨‬در ﺗﻬﺮان ﻏﻮﻏﺎﻳﯽ‬ ‫ﺑﻮد و ﻃﺒﻘﻪ ﺟﻮان ﻳﮑﭙﺎرﭼﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮارداد‪ .‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﻣﺪرّس ﻳﮑﯽ از ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻣﻨﺶ ﻧﻈﺮ و ﻟﻄﻒ و‬ ‫ﻋﻨﺎﻳﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺗﺸﻮﻳﻘﻢ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﺧﻮد ﻣﺘﺼﺪی ﻧﺸﺮ ﺁن ﺑﻮد‪ .‬از هﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﻣﺴﻴﺮ زﻧﺪﮔﺎﻧﻴﻢ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﮐﺮد«‪.2‬‬ ‫دﺷﺘﯽ ﭘﺲ از دﻩ روز زﻧﺪان و ﺑﺎزﭘﺮﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺪون ﺁﮔﺎهﯽ ﺧﻮدش‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺮاق ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﺮز اﻳﺮان و ﻋﺮاق ﻣﺤﺎﻓﻈﺎن‬ ‫دﺷﺘﯽ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﺑﻴﻨﻪ وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ ﺳﻘﻮط ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ژاﻧﺪارﻣﻬﺎ دﺷﺘﯽ را در ﺣﺎﻟﻴﮑﻪ دﻳﻨﺎری در ﺟﻴﺐ ﻧﺪاﺷﺖ در‬ ‫ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﻣﺮز رهﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬دﺷﺘﯽ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ و دوﺑﺎرﻩ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻮﻳﺴﯽ در روزﻧﺎﻣﻪ هﺎی ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ‬ ‫ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪.3‬‬ ‫»دﺷﺘﯽ ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺒﺎرزﻩ ﻋﻠﻴﻪ ﻗﺮارداد را از ﺳﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻘﺎﻻت وزﻳﻦ و ﺁﺗﺸﻴﻦ او در روزﻧﺎﻣﻪ هﺎی‬ ‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺑﻪ ﺣﺪی ﻧﺎﻓﺬ و ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺘﺎ وزﻳﺮ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﺗﻬﺮان ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻻت در ﺗﺨﻄﺌﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ دوﻟﺖ‬ ‫ﻣﺘﺒﻮع وی ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬از ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻗﻠﻢ ﻧﻘﺎد دﺷﺘﯽ ﺧﻮدداری ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺮد و در ﻃﯽ ﮔﺰارﺷﯽ ﺑﻪ ﻟﻨﺪن از ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ‬ ‫ﮐﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﭼﺎﺑﮏ ﻗﻠﻢ در روزﻧﺎﻣﻪ ﺳﺘﺎرﻩ اﻳﺮان ﻣﯽ ﻧﻮﺷﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻠﻴﻎ ﺗﺮﻳﻦ و ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﻳﻦ و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ‬ ‫در ر ّد ﻗﺮارداد ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﻧﺎم ﺑﺮد«‪.4‬‬ ‫در ﮐﻮدﺗﺎی ﺳﻮم اﺳﻔﻨﺪ ‪ ١٩٢١/١٢٩٩‬ﮐﻪ رﺟﺎل ﻧﺎﻣﺪار و ﺗﻤﺎم ﺳﺮﺟﻨﺒﺎﻧﺎن را ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ و ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎء اﻟﺪﻳﻦ‬ ‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﺑﻪ زﻧﺪان اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬دﺷﺘﯽ را هﻢ ﻣﺤﺒﻮس ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬زﻧﺪاﻧﺒﺎﻧﺎن ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز ﮐﺎﻏﺬ و ﻗﻠﻢ در اﺧﺘﻴﺎر زﻧﺪاﻧﻴﺎن‬ ‫ﻗﺮار دادﻧﺪ »و در ﻧﻴﺘﺠﻪ ﺗﺤﻔﻪ ارزﻧﺪﻩ ای ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﯽ اﻓﺰودﻩ ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﮐﺘﺎب اﻳﺎم ﻣﺤﺒﺲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪ«‪ 5‬و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬ ‫ﮐﺘﺎب ﭘﻴﺮاﻣﻮن زﻧﺪان در ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش در ﺁﻣﺪ‪ .‬دوران ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎء اﻟﺪﻳﻦ ﻳﮑﺼﺪ‬ ‫روز اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺎ ﺳﻘﻮط ﮐﺎﺑﻴﻨﻪ او دﺷﺘﯽ هﻢ از زﻧﺪان ﺁزاد ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﻧﺨﺴﺖ از اﺻﻼﺣﺎت و ﺑﺎزﺳﺎزی ﮐﺸﻮر وﺳﻴﻠﻪ رﺿﺎ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ دﻓﺎع ﻣﯽ ﮐﺮد و در روزﻧﺎﻣﻪ هﺎی‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ در ﻣﺪح اﻳﻦ اﺻﻼﺣﺎت ﻣﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل وی در ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺘﻌﺪدی ﻋﺪم رﺿﺎﻳﺖ ﺧﻮد را از‬ ‫ﻗﺮاردادهﺎ و دﺧﺎﻟﺖ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻳﺮان ﭘﻨﻬﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬دﺷﺘﯽ »ﻳﮏ ﺟﻮان ﭘﺮ ﺷﻮر و اﻳﺪﻩ ﺁﻟﻴﺴﺖ« ﺑﻮد »از اﻳﻦ رو‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ روزﻧﺎﻣﻪ »ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ« دﺳﺖ زد و ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد هﺮ ﻋﻤﻠّﯽ و اﻗﺪاﻣﯽ ﮐﻪ از داﻳﺮﻩ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻴﺮون ﻣﯽ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺖ روی ﺁورد«‪.‬‬ ‫»ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ« در ‪ ١١‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ ١٣٠٠‬ﺗﺄﺳﻴﺲ و ﺳﺎﻟﻬﺎی ﻃﻮﻻﻧﯽ اﻳﻦ ﻣﺠﻠﻪ »ﺟﻨﺠﺎﻟﯽ« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽ ﺷﺪ‪» .‬ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ« ﺑﻪ‬ ‫دﻟﻴﻞ ﻣﻘﺎﻻت ﺗﻨﺪ و اﻧﺘﻘﺎدﻳﺶ ﻣﻴﺎن ﺁزاداﻧﺪﻳﺸﺎن ﺁن زﻣﺎن ﻣﻘﺎم ﺷﺎﻣﺨﯽ داﺷﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی ﻣﻮرّخ و ﭘﮋوهﺸﮕﺮ‬ ‫دﻟﻴﺮ در ﻧﻔﯽ ﺗﻘﻠﻴﺪ از ﻏﺮب ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ در »ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫دﻳﮑﺘﺎﺗﻮری رﺿﺎﺧﺎن ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ و وزﻳﺮ ﺟﻨﮓ ﺁﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻓﺮﺧﯽ ﻳﺰدی ﻣﺪﻳﺮ روزﻧﺎﻣﻪ »ﻃﻮﻓﺎن« در ﺳﻔﺎرت روس‬ ‫ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺪﻳﺮ روزﻧﺎﻣﻪ »اﻳﺮان ﺁزاد« ﺗﺒﻌﻴﺪ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺻﺒﺎ ﻣﺪﻳﺮ روزﻧﺎﻣﻪ »ﺳﺘﺎرﻩ ﺳﺮخ« ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻧﺘﻘﺎد از ﻗﺎﺗﻼن ﮐﻠﻨﻞ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺧﺎن ﭘﺴﻴﺎن ﺷﻼق ﺧﻮرد‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ در ﺷﻤﺎرﻩ دهﻢ »ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ« ﻣﻘﺎﻟﻪ ای ﺧﻄﺎب ﺑﻪ وزﻳﺮ ﺟﻨﮓ زﻳﺮ‬ ‫ﻋﻨﻮان »ﺁﻗﺎی ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ!« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻌﺮوﻓﻴﺖ دﺷﺘﯽ و روزﻧﺎﻣﻪ »ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ« ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺪﻳﻮن هﻤﻴﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ و دور از اﻧﺘﻀﺎر در ﻓﻀﺎی ﺧﻔﻘﺎن ﺁن دوران ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﻄﺮ از اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺎ را ﺑﺎ ﻣﺮد دﻟﻴﺮی ﺁﺷﻨﺎ‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ هﻨﻮز ﺟﻮان ﺑﻮد و از اﺷﺮاف و ﻣﺮدان ﺑﺎﻧﻔﻮذ زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽ رﻓﺖ‪:‬‬

‫‪1‬‬

‫]»ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﻋﺼﺮ ﻃﻼﻳﯽ‪ ،:‬ﺻﻔﺤﻪ ‪[١٦٨‬‬ ‫‪2‬‬ ‫]ﮐﺘﺎب »ﭘﻨﺠﺎﻩ و ﭘﻨﺞ« اﺛﺮ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ[‬ ‫‪3‬‬ ‫]ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ در ﮐﺘﺎب »اﻳﺎم ﻣﺤﺒﺲ« رﻧﺠﻬﺎی ﺳﻔﺮ ﺗﺒﻌﻴﺪ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻩ و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻗﺮارداد ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ[‬ ‫‪4‬‬ ‫]»ﺳﻴﻤﺎی اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ ﻗﺎﺟﺎر« اﺛﺮ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاد ﺷﻴﺦ اﻻﺳﻼﻣﯽ اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮑﺪﻩ ﺣﻘﻮق و ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﯽ داﻧﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٣٣٣‬؛ ﻋﺒﺪاﷲ‬ ‫ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ در ﮐﺘﺎب »ﺷﺮح زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﻦ« ﻣﺸﺮوﺣًﺎ ﺧﺎﻃﺮات ﺧﻮد را ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻗﺮارداد وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﻴﺎن ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ[‬ ‫‪5‬‬ ‫]»ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﻋﺼﺮ ﻃﻼﻳﯽ«‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪[١٧١‬‬

‫‪12‬‬

‫»ﺁﻗﺎی ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ! ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ و ﺑﻪ دﻗﺖ هﻢ ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ زﻳﺮا از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﺼﺪی وزارت ﺟﻨﮓ ﺷﺪﻩ اﻳﺪ ﮐﻤﺘﺮ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻠﻤﺎت‬ ‫ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻣﻊ ﺷﻤﺎ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻊ ﻣﺠﺎﻣﻠﻪ ﮐﺎر اﻳﺮاﻧﯽ ﻏﻴﺮ از ﺗﻘﺪﻳﻢ ﮐﻠﻤﺎت ﺗﺤﺴﻴﻦ و ﺟﻤﻠﻪ هﺎی ﺗﻤﺠﻴﺪ و ﺗﻌﺮﻳﻒ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رؤﺳﺎ و ﺑﺰرﮔﺎن ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﺧﺼﻠﺖ ﻣﺬﻣﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﺎﻣﺪاران‪ ،‬رؤﺳﺎ و‬ ‫وزراء و ﺳﻼﻃﻴﻦ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ دﭼﺎر ﺧﺒﻄﻬﺎی ﻣﻬﻠﮏ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﻧﺪ و وﻗﺘﯽ ﻣﺘﻠﻔﺖ ﺧﻄﺎهﺎی ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ دﺳﺖ ﺁﻧﻬﺎ از‬ ‫داﻣﺎن هﺮ ﭼﺎرﻩ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ«‪ .‬دﺷﺘﯽ ﭘﺲ از اﻳﻦ‪ ،‬اﺷﺎرﻩ ای ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ ﻗﺎﺟﺎر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺁﻧﮕﺎﻩ دوﺑﺎرﻩ‬ ‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﻣﻘﺘﺪر را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻄﺎی ﺧﻮد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﺁﻗﺎی ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ! ﺷﺎﻳﺪ ﺁن روزی ﮐﻪ ﻣﺪﻳﺮ ﺳﺘﺎرﻩ اﻳﺮان را ﺑﻪ اﻣﺮ ﺷﻤﺎ ﺷﻼق زدﻧﺪ ﻳﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﮕﻔﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ رﻓﺘﺎر‬ ‫در ﺧﺎﻃﺮﻩ ﻋﻤﻮم ﻣﻠّﺖ ﭼﻘﺪر ﺳﻮء اﺛﺮ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﺁن روزی ﮐﻪ ﻣﺪﻳﺮ اﻳﺮان ﺁزاد ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺷﻤﺎ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ اﻳﻦ ﻗﺪر در راﻩ‬ ‫دوﺳﺘﯽ ﺷﻤﺎ ﻓﺪاﮐﺎری ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ از اﺻﺪار ]ﺻﺪور[ اﻳﻦ ﺣﮑﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻮب ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺁزادﻳﺨﻮاﻩ ﻳﮏ ﺻﺪﻣﻪ ﻏﻴﻀﯽ‬ ‫]ﺧﺸﻤﺎﮔﻴﻨﯽ[ ﻣﯽ زد‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی ﻧﻤﺎﻳﺪ«‪.‬‬ ‫دﺷﺘﯽ دوﺑﺎرﻩ اﺷﺎرﻩ ای ﺑﻪ ﻓﺮهﻨﮓ راﻳﺞ ﺗﻘﻴﻪ و »ﻃﺒﻊ ﻣﺠﺎﻣﻠﻪ ﮔﺮ« اﻳﺮاﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ اﺳﺘﻘﻼل و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫ﺗﻮﺟﻬﯽ اداﻣﻪ ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫»ﺑﺎ ﺁﻧﮑﻪ ﻣﯽ داﻧﻢ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﻣﻦ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﻬﺎ اﺳﺖ از دهﺎن هﻴﭽﮑﺲ ﻧﺸﻨﻴﺪﻩ اﻳﺪ ﺑﺎ ﺳﺎﻣﻌﻪ ﺷﻤﺎ اﻟﻔﺘﯽ ﻧﺪارد و ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻮﺟﺐ اﻳﻦ ﺷﻮد‬ ‫ﮐﻪ ﻣﻘﺪّرات ﺗﻠﺨﯽ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﻘﺪّرات ﻣﺪﻳﺮان ﺳﺘﺎرﻩ اﻳﺮان و اﻳﺮان ﺁزاد ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﻦ ﺑﻮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺁﻧﮑﻪ اﻳﻨﻬﺎ را ﻣﯽ داﻧﻢ ﻣﻌﺬﻟﮏ‬ ‫ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﻢ‪ ...‬در ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﮐﻪ ﺁزادی را ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﺧﻮﻧﻬﺎی ﻣﻘﺪﺳﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردﻩ و ﺣﮑﻮﻣﺖ را از ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزا و‬ ‫درﺑﺎرﻳﺎن و وزراء ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن دادﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺁﻳﺎ ﻗﻀﺎوت در ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﺟﺮاﻳﺪ از وﻇﺎﻳﻒ ﻳﮏ ﻧﻔﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ ﺧﺎرج‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؟‬ ‫ﺁﻗﺎی ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ! ﻣﻦ ﻳﮏ ﻗﻠﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺪارم و ﺁن را هﻢ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺷﻤﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ در هﻢ ﺑﺸﮑﻨﺪ و ﺣﺎﻟﺖ روﺣﻴﻪ ام‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﺮای ﺗﺤﺼﻦ در هﻴﭻ ﺟﺎ و ﺗﺸﺒﺚ ﺑﻪ هﻴﭻ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ای ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻌﺬﻟﮏ ﭼﻮن ﻧﻤﯽ ﺧﻮاهﻢ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﻬﺎﻳﯽ ﻧﻈﻴﺮ‬ ‫اﺳﻼف ﺷﻤﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﺎﻟﯽ از ﺁﻻﻳﺶ را ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻢ‪ ...‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮای اﺟﺮای ﻧﻴﺎت ﺧﻮد و ﺑﺮای ﺗﻮﺳﻌﻪ‬ ‫ﻗﻮای ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻋﻈﻤﺖ دادن اﻳﺮان ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺎﻧﻮن و اﺻﻮل ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻠّﯽ اﻳﺮان رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﯽ ﺧﻮد ﻳﮏ‬ ‫دﺳﺖ ﺁزادﻳﺨﻮاهﺎن دادﻩ ﺑﻨﺎی اﺳﺘﺒﺪاد و ﻣﻔﺎﺳﺪ ﻣﻮﺟﻮدﻩ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﻣﺘﺰﻟﺰل ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﻠّﻴﻪ ﻣﻈﺎهﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋ ِ‬ ‫ﻃﺮح ﺗﺎزﻩ و ﺟﺪﻳﺪی ﺑﺮﻳﺰﻳﺪ‪.1«...‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ دﻟﻴﺮی ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ را ﮐﻪ روﺣﻴﻪ ای ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻣﺒﺎرزﻃﻠﺐ داﺷﺖ و از ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻗﺎﻧﻮن ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‬ ‫ﺑﻴﺰار ﺑﻮد و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻣﺤﺘﺮم ﻣﯽ ﺷﻤﺮد ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد وی در زﻣﺎن ﻧﺎﭼﺎری ﻗﺪّارﻩ ﺑﻪ ﮐﻤﺮ ﻣﯽ ﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫دﺷﺘﯽ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﺷﻬﺎﻣﺖ و رﺷﺎدت وی ﺷﺎدﻣﺎن ﮔﺮدﻳﺪ و در ﻓﮑﺮ ﺟﻠﺐ دوﺳﺘﯽ او ﺑﺮﺁﻣﺪ‪ .‬اﻣﺎ دﺷﺘﯽ ﮐﻪ از‬ ‫ﻣﻴﺪان ﻧﺒﺮد ﭘﻴﺮوز ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪﻩ و ﺳﺮﻣﺴﺖ ﺑﺎدﻩ اﺷﺘﻬﺎر و ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﺑﻮد ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺘﻬﺎی ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ وﻗﻌﯽ ﻧﻨﻬﺎد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻦ در ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ دﻟﺨﻮش ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در هﻤﻴﻦ اﻳﺎم ﺷﻴﺦ ﺧﺰﻋﻞ در ﺧﻮزﺳﺘﺎن ﺑﺎ هﻤﮑﺎری ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺨﺘﻴﺎری دﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﺎر ‪ ٢٥٠‬ﻧﻔﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ زد ﮐﻪ ﺑﺮای ﺁرام‬ ‫ﮐﺮدن ﺁن ﻧﻮاﺣﯽ ﮔﺴﻴﻞ ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ در اﻳﻦ زﻣﺎن در ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺘﻌﺪدی ﺑﻪ ﺳﺮزﻧﺶ ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺨﺘﻴﺎری و ﺷﻴﺦ‬ ‫ﺧﺰﻋﻞ ﭘﺮداﺧﺖ و ﻣﻮرد ﻏﻀﺐ ﻗﻮام اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ وﻗﺖ ﺑﻮد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬دﺳﺘﻮر ﺗﻮﻗﻴﻒ روزﻧﺎﻣﻪ »ﺷﻔﻖ‬ ‫ﺳﺮخ« ﺻﺎدر ﺷﺪ‪ .‬دﺷﺘﯽ ﺑﺮای ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﺗﺎرﻳﺦ روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎری اﻳﺮان دﺳﺖ ﺑﻪ اﺑﺘﮑﺎری زد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺁن زﻣﺎن در‬ ‫اﻳﺮان ﺑﯽ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﻮد‪ .‬وی روزﻧﺎﻣﻪ ﺟﺪﻳﺪی ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﺎم ﺁن »ﻋﺼﺮ اﻧﻘﻼب« ﺑﻮد و زﻳﺮ ﺁن ﮐﻠّﻴﺸﻪ ﺑﺰرگ »ﺷﻔﻖ‬ ‫ﺳﺮخ« ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽ ﺧﻮرد و ﺑﺮای ﺁﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﻗﻮام اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺶ زدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺮﻣﻌﻨﯽ و ﮐﻮﭼﮑﯽ هﻢ ﺑﺎﻻی‬ ‫روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﻋﺼﺮ اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﺟﺎی ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد«!‬ ‫ﻗﻮام اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﭘﺲ از اﻧﺘﺸﺎر اوﻟﻴﻦ ﺷﻤﺎرﻩ »ﻋﺼﺮ اﻧﻘﻼب« ﻓﻮرًا دﺳﺘﻮر ﺗﻮﻗﻴﻒ ﺁن را داد‪ .‬دﺷﺘﯽ ﮐﻪ رﺷﺎدت ﺧﻮد را در‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎرهﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬روز ﺑﻌﺪ ﻣﻄﺎﻟﺐ »ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ« را در روزﻧﺎﻣﻪ ای دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﻧﺎم »ﻋﻬﺪ اﻧﻘﻼب« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‬ ‫و روز ﺑﻌﺪ روزﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎ ﺗﻴﺘﺮ ﺑﺰرگ »ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ‪ ،‬ﻋﺼﺮ اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻋﻬﺪ اﻧﻘﻼب« ﮐﻪ هﺮ ﺳﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ دﻳﺪﻩ و ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﯽ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن وﻓﺎدار ﺧﻮد رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﮐﻪ ‪ ٢٥٠‬ﻧﻈﺎﻣﯽ او را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻧﺠﺎم وﻇﻴﻔﻪ در ﺧﻮزﺳﺘﺎن ﮐﺸﺘﺎر ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و از اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا دﻟﺸﮑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‬ ‫و ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻳﻦ ﮐﺸﺘﺎر را ﺣﻤﻠﻪ ای ﻋﻠﻴﻪ ﺧﻮد ﻣﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ ،‬از اﻧﺘﻘﺎدات دﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺰﻋﻞ و ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺨﺘﻴﺎری ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪ‬ ‫واﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺑﻴﻦ ﺁن دو ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮی اﻳﺠﺎد ﮐﺮد‪ .‬از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ دﺷﺘﯽ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و درﺑﺴﺖ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ دراﻣﺪ‬ ‫و ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺆﺛﺮی در دﻓﺎع از ارﺗﺶ ﻣﻠّﯽ و ﻧﻈﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﺻﻼﺣﺎت اداری و اﻧﺘﻘﺎد از ﺳﺮﮐﺸﻴﻬﺎی ﺧﺎﻧﻬﺎی ﮐﻮﭼﮏ و‬ ‫ﯽ ﺟﻮان‬ ‫ﺑﺰرگ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬در اﻳﻦ دوران در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻘﺎﻻت »ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ« ﻃﻌﻢ و ﺑﻮی ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﺸﺎم ﻣﯽ رﺳﺪ‪ .‬دﺷﺘ ِ‬ ‫ﻣﻔﺘﻮن رﻓﺘﺎر ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻘﺎﻟﻪ ای ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﭘﺪر وﻃﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺮداﻧﮕﯽ و ﺷﻬﺎﻣﺖ و ﺷﺠﺎﻋﺖ اﻳﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ‬ ‫اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﮑﺎن و ﻧﺎدرﺷﺎﻩ اﻓﺸﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﻗﺎﺋﺪ ﺗﻮاﻧﺎی ﻣﻠّﻴﻮن و ﻣﻮﺿﻮع اﺣﺘﺮام و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻃﺒﻘﺎت رﻧﺠﺒﺮ و ﻣﻮﺟﺪ‬ ‫ﻧﻈﺎم ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺮان و ذاﺗًﺎ ﻳﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﺼﻠﺢ اﻳﺮان دوﺳﺖ« اﺳﺖ‪ .‬دﺷﺘﯽ ﺧﻮد در ﮐﺘﺎب »ﭘﻨﺠﺎﻩ و ﭘﻨﺞ« اﻋﺘﺮاف ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬

‫‪1‬‬

‫]ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ دهﻢ ‪[١٣٠١‬‬

‫‪13‬‬

‫»ﺷﻤﺸﻴﺮ زرﻧﺸﺎن« رژﻳﻢ رﺿﺎﺧﺎﻧﯽ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪» :‬در ﻣﻴﺎن هﻮاﺧﻮاهﺎن ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺷﻮر و هﻴﺠﺎن و ﺑﻪ ﺻﺪاﻗﺖ و‬ ‫ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﻦ ﻧﺒﻮد‪.«...‬‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻴﻬﻦ ﭘﺮﺳﺘﺎن ﻣﻠّﯽ و ﻣﺘﺮﻗﯽ ﺑﻮدﻧﺪ از اﻗﺪاﻣﺎت و اﺻﻼﺣﺎت ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﮐﺎﻣﻞ‬ ‫ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و زﻣﺰﻣﻪ ﺟﻤﻬﻮری و ﺑﺮاﻧﺪازی ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎﻧﻬﺎ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫هﻤﺴﺎﻳﻪ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﯽ ﺧﻮد دﮔﺮﮔﻮن ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﺟﺎی روﺳﻴﻪ ﺗﺰاری‪ ،‬اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎهﻴﺮ ﺷﻮروی و ﺑﻪ‬ ‫ﺟﺎی ﭘﺎدﺷﺎﻩ و ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻤﻬﻮری ﺟﻮان ﺗﺮک ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻼﺷﻬﺎی ﺁزادﻳﺨﻮاهﺎن و ﺟﻤﻬﻮرﻳﺨﻮاهﺎن در اﻳﺮان ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺳﻴﺎﺳﺘﺒﺎزان روﺑﺮو ﮔﺮدﻳﺪ و روﺣﺎﻧﻴﻮﻧﯽ ﭼﻮن ﻣﺪرّس ﺑﺎ‬ ‫اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﻋﻠﻴﻪ ﺟﻤﻬﻮرﻳﺨﻮاهﺎن ﺑﻪ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت وﺳﻴﻌﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬روﺣﺎﻧﻴﻮن در ﺁن‬ ‫زﻣﺎن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺟﻤﻬﻮری ﺑﺎ اﺻﻮل ﺷﻴﻌﻪ و اﺳﻼم ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ و ﻧﻈﺎم ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ در اﻳﺮان‬ ‫ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﯽ وﺣﺪت ﻣﻠّﯽ و هﻤﺒﺴﺘﮕﯽ اﻗﻮام ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﺑﺎﻋﺚ اﺳﺘﺤﮑﺎم اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺬهﺒﯽ در اﻳﺮان ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫رﺿﺎﺧﺎن از ﻓﮑﺮ ﺟﻤﻬﻮری ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﺗﺎ ﺣﺪود زﻳﺎدی ﻣﻔﺘﻮن ﺟﻤﻬﻮری ﺟﻮان ﺗﺮﮐﻴﻪ ﺑﻮد و ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻔﮑﺮات‬ ‫ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﯽ و اﺻﻼﺣﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺁﺗﺎﺗﻮرک ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اﺛﺮ ﻓﺸﺎر روﺣﺎﻧﻴﻮن و ﻣﺮاﺟﻊ ﺷﻴﻌﻪ ﭼﻮن ﺁﻗﺎ‬ ‫ﺳﻴﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺳﮑﻮت ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ هﻢ »دﭼﺎر اﻳﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺟﻤﻬﻮری ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﻮد ﭼﻪ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﮐﺴﯽ ﺗﻀﻤﻴﻦ ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﺎرهﺎ ﺑﻤﺎﻧﻢ«‬ ‫دﺷﺘﯽ ﻃﺮﻓﺪار ﺟﻤﻬﻮری ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻧﺪﮔﯽ ﻣﺨﺼﻮص ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺟﻤﻬﻮری ﺑﻪ ﮐﺸﻤﮑﺶ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺣﺘﺎ ﺳﺮدار‬ ‫ﺳﭙﻪ را ﺑﺮای رﻳﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮری ﻧﺎﻣﺰد ﮐﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺂن ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺳﺮﮐﻮب ﺷﻴﺦ ﺧﺰﻋﻞ و ﺳﺮان ﺑﺨﺘﻴﺎری‬ ‫ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ وارد ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠّﯽ وی را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﮐﻞ ﻗﻮا ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﺮد‪ .‬اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ‬ ‫ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ در اروﭘﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮد ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺠﻠﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﻣﻮﻗﺘًﺎ ﺑﻪ رﺿﺎﺧﺎن ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ‬ ‫ﺗﻔﻮﻳﺾ ﮐﺮد‪ .‬ﻳﮏ ﻣﺎﻩ ﺑﻌﺪ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺆﺳﺴﺎن اﻧﻘﺮاض ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ و ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﻬﻠﻮی را اﻋﻼم داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ در ‪ ٩‬ﺁﺑﺎن ‪ (١٩٢٥) ١٣٠٤‬ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ را ﺑﺮاﻧﺪازد و ﺧﻮد ﮐﻪ ﺷﻴﻔﺘﻪ ﺟﻤﻬﻮری ﺑﻮد ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻮاهﺶ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ و روﺣﺎﻧﻴﻮن ﻃﺮاز اول‪ ،‬ﻓﮑﺮ ﺟﻤﻬﻮری را رهﺎ و در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ٤‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪ ٢٥) ١٣٠٥‬ﺁورﻳﻞ‬ ‫‪ (١٩٢٦‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻻ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪن وی از ﺳﺮﺑﺎزی ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ‪،‬‬ ‫ﺑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ رﺳﻴﺪن رﺿﺎﺧﺎن ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ و اﺻﻮ ً‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن دﻳﮕﺮ را ﺑﺮای ﮐﺴﺐ ﻗﺪرت از ﻃﺮﻳﻖ ﮐﻮدﺗﺎ ﺗﺸﻮﻳﻖ و ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬در ﺧﺮداد ‪ (١٩٢٧) ١٣٠٥‬ﺳﺮهﻨﮓ‬ ‫ﻣﺤﻤﻮد ﭘﻮﻻدﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ هﻨﮓ ﭘﻴﺎدﻩ ﭘﻬﻠﻮی ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﮐﺎخ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ را داﺷﺖ‪ ،‬هﻤﺮاﻩ ﺳﺮﮔﺮد اﺣﻤﺪ هﻤﺎﻳﻮن‬ ‫و ﺳﺮهﻨﮓ روح اﷲ ﺧﺎن‪ ،‬اﺟﻮدان ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺷﺎﻩ‪ ،‬و ﺳﻠﻴﻤﺎن هﺎﻳِﻢ وﮐﻴﻞ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺑﺮاﻧﺪازی رﺿﺎ ﺷﺎﻩ دﺳﺘﮕﻴﺮ و‬ ‫ﭘﺲ از ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺮهﻨﮓ ﭘﻮﻻدﻳﻦ و ﺳﻠﻴﻤﺎن هﺎﻳِﻢ ﺗﻴﺮﺑﺎران و دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻼن ﮐﻮدﺗﺎ ﺑﻪ زﻧﺪاﻧﻬﺎی ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﺤﮑﻢ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮهﻨﮓ ﭘﻮﻻدﻳﻦ در ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﻗﺰاق در ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﻮد و ﺑﻪ ارﺗﺶ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و ﺁﻟﻤﺎن ﻳﺎری ﻣﯽ داد‪.‬‬ ‫ﻳﮑﯽ از اﻓﺴﺮان زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن او اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻻهﻮﺗﯽ ﺷﺎﻋﺮ اﻧﻘﻼﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دوﻟﺖ در هﺠﺮت ﭘﻴﻮﺳﺖ و ﺳﭙﺲ هﻤﺮاﻩ رﺟﺎل‬ ‫ﻃﺮﻓﺪار ﺁﻟﻤﺎن ﺑﻪ هﺠﺮت رﻓﺖ‪ .‬ﺳﺮهﻨﮓ ﭘﻮﻻدﻳﻦ و ﻻهﻮﺗﯽ هﺮ دو از ﺁزادﻳﺨﻮاهﺎن اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻧﺨﺴﺖ‬ ‫ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎی ﻣﻠّﯽ و ﺿﺪ روﺳﯽ و اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺷﺪﻳﺪی داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل ‪ (١٩٢٧) ١٣٠٦‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ هﻤﺮاﻩ ﻋﺪﻩ ای دﻳﮕﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻋﻮت دوﻟﺖ اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎهﻴﺮ ﺷﻮروی در دهﻤﻴﻦ ﺳﺎل‬ ‫اﻧﻘﻼب ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﻮروی ﺳﻔﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺁن ﺳﻔﺮی ﺑﻪ اروﭘﺎی ﻏﺮﺑﯽ ﮐﺮدو ﮐﺸﻮرهﺎی اروﭘﺎﻳﯽ را ﺑﺮای ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬ ‫ﺑﺎر ﺑﺎزدﻳﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫دﺷﺘﯽ در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﻴﺮی زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭘﺮداﺧﺖ و از ﻃﺮﻳﻖ هﻤﻴﻦ زﺑﺎن ﺑﺎ ﺁﺛﺎر ﺳﻴﺎﺳﯽ و ادﺑﯽ اروﭘﺎ ﺁﺷﻨﺎ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬وی‬ ‫زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺗﮑﻠﻢ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﺁﺛﺎر ﮐﻼﺳﻴﮏ و ﻣﺪرن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺁﺷﻨﺎﻳﯽ داﺷﺖ‪ .‬او ﺑﻪ اﻳﻦ زﺑﺎن ﻣﯽ‬ ‫ﻧﻮﺷﺖ و اﺷﻌﺎر ﻓﺎرﺳﯽ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن هﻨﻮز در اﻳﺮان ﻧﺜﺮ دوران ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ ﮐﻪ ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫ﻣﻐﻠﻖ ﺑﻮد رواج داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ دﺷﺘﯽ ﭼﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﭼﻪ در ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﮕﺎرﺷﯽ روان و ﺳﺎدﻩ داﺷﺖ و اﻳﻦ ﺧﻮد ﺳﺒﺐ ﺷﻬﺮت‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ وی ﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل ‪ (١٩٢٨) ١٣٠٧‬دﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠّﯽ از ﺷﻬﺮ ﺑﻮﺷﻬﺮ ﮐﻪ ﻧﺰدﻳﮏ زادﮔﺎهﺶ ﺑﻮد اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻼ در‬ ‫وی در ﺑﺎدی اﻣﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﺻﻼﺣﺎت رﺿﺎ ﺷﺎﻩ را ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد و از هﻴﭻ ﮐﻮﺷﺸﯽ درﻳﻎ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺜ ً‬ ‫ﻗﻀﻴﻪ »ﮐﺸﻒ ﺣﺠﺎب« در »ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ« ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ‪ ١٧‬دی ﺷﺎهﮑﺎر اﺻﻼﺣﺎت و ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻘﺼﻴﺪﻩ اﻗﺪاﻣﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ...‬ﺑﺮای اﺻﻼح ﺷﺌﻮن ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ ﻣﻠﮏ و ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان« ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ دﺷﺘﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ وزﻳﺮ ﺟﻨﮓ و رﺿﺎﺧﺎن ﺑﺎ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ دو اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻔﺎوت هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﻧﺴﻮر‬ ‫ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ در ﺟﺮاﻳﺪ ﺳﺨﺖ ﺗﺮ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬روزﻧﺎﻣﻪ هﺎ ﻣﻤﻠﻮ از ﻣﺪاﺣﯽ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و از هﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ ﺗﻬﻤﺖ دﺳﺖ اﻧﺪازی‬ ‫وی ﺑﻪ اراﺿﯽ و اﻣﻮال ﺷﺎهﺰادﻩ هﺎی ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬دﺷﺘﯽ را ﺳﺮﺧﻮردﻩ و ﺁﺷﻔﺘﻪ ﻣﯽ ﮐﺮد ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﺁﻧﮑﻪ ﺧﻔﻘﺎن ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮای‬ ‫وی ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ ﻧﺒﻮد و ﺑﺎ روح ﺳﺮﮐﺶ و اﺳﺘﻘﻼل ﻃﻠﺐ دﺷﺘﯽ ﻣﻐﺎﻳﺮت ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺖ‪ .‬دﺷﺘﯽ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ »ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ«‬ ‫را ﺑﻪ ﻣﺎﻳﻞ ﺗﻮﻳﺴﺮﮐﺎﻧﯽ واﮔﺬار ﻧﻤﻮد و ﺧﻮدش ﻓﻘﻂ ﻋﻨﻮان ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﻴﺎز را ﻧﮕﺎهﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺳﺒﺐ در اﻣﺎن ﻣﺎﻧﺪن‬ ‫»ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ« ﻧﺸﺪ و ﺑﻪ دﺳﺘﻮر رﺿﺎﺷﺎﻩ ﺗﻮﻗﻴﻒ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬رﺿﺎ ﺧﺎن ﻗﻠﻢ دﺷﺘﯽ را زﻧﺠﻴﺮ ﮐﺮد اﻣﺎ ﺟﻠﻮی زﺑﺎن او را ﻧﻤﯽ‬ ‫‪1‬‬

‫]ﮐﺘﺎب »ﭘﻨﺠﺎﻩ و ﭘﻨﺞ« اﺛﺮ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ[‬

‫‪14‬‬

‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﮕﻴﺮد و اﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻣﺪت ﭼﻬﺎردﻩ ﻣﺎﻩ در زﻧﺪان ﻗﺼﺮ و ﻣﺮﻳﺾ ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺠﻤﻴﻪ و‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮدش ﻣﺤﺒﻮس ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫دﺷﺘﯽ ﭘﺲ از رهﺎﻳﯽ از زﻧﺪان ﻣﺠﺪدًا در ﺳﺎل ‪ (١٩٣٩) ١٣١٨‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠّﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ‪» .‬ﻳﮑﯽ از‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت رﻓﺘﺎر دﺷﺘﯽ ﮐﻪ او را در ﻣﻴﺎن رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ هﻢ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﻮدﻩ و ﻧﻈﺮ هﺮ ﺑﻴﻨﻨﺪﻩ دﻗﻴﻘﯽ را ﺟﻠﺐ‬ ‫و ﺧﻴﺮﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ روﻳﻪ او اﺳﺖ ﺑﺎ رﺿﺎ ﺧﺎن‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ و ﺑﻌﺪ ﺑﺎ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ و در ﺁﺧﺮ ﺑﺎ ﭘﻬﻠﻮی ﻣﺨﻠﻮع«‪. 1‬‬ ‫ﺁﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎی ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ ﺑﺮای اﻳﺮان در ﺑﺮ داﺷﺖ‪ .‬رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﭘﺲ از ﺷﺮوع ﺟﻨﮓ ﺑﯽ ﻃﺮﻓﯽ ﮐﺎﻣﻞ‬ ‫اﻳﺮان را اﻋﻼم ﮐﺮد‪ .‬ارﺗﺶ ﺁﻟﻤﺎن ﻧﺎزی در ‪ ٢٢‬ژوﺋﻦ ‪ ١٩٤١‬ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ روﺳﻴﻪ را ﺁﻏﺎز ﮐﺮدﻩ و ﻗﻮای هﻴﺘﻠﺮی رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﺶ از هﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪﻩ ﺷﻮروی ﻣﺴﺪود‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﻔﺘﯽ ﻣﺮزهﺎی ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺷﻮروی ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬هﻤﻪ راهﻬﺎ ﺑﺮای ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ارﺗ ِ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮏ راﻩ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ارﺗﺶ ﻧﺎزی ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﺁن اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ از راﻩ ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس و از‬ ‫ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ارﺗﺶ ﻧﺎﺗﻮان ﺷﻮروی ﺁذوﻗﻪ و ﺳﻼح ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و دوﻟﺖ ﺷﻮروی را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ارﺗﺶ ﺁﻟﻤﺎن ﺗﻘﻮﻳﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﺮان هﻤﻴﺸﻪ ﻳﮏ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻬﻢ ﺳﻮق اﻟﺠﻴﺸﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ای داﺷﺘﻪ و دارد‪ .‬اﻳﺮان »ﭘﻞ ﭘﻴﺮوزی« ﻧﺎم‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ اﻣﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺳﻬﻤﯽ از اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزی ﻧﺒﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﺮان ﻃﺮﻓﺪاری از ﺁﻟﻤﺎن ﺑﺎ ﺷﮑﺴﺖ ﺁﻟﻤﺎﻧﻴﻬﺎ در ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول ﭘﺎﻳﺎن ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺁﻟﻤﺎن دوﺳﺘﯽ در ﺷﻌﺮ و ادﺑﻴﺎت‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان ﺑﺎزﺗﺎب وﺳﻴﻌﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻋﺪﻩ ای از رﺟﺎل ادﺑﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻳﺮان ﻋﻠﻨًﺎ ﺑﻪ ﻃﺮﻓﺪاری از دوﻟﺖ‬ ‫ﺁﻟﻤﺎن اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﺮ روی‪ ،‬ﻋﻼﻗﻤﻨﺪی ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻓﺮهﻨﮓ ﺁﻟﻤﺎن در اﻳﺮان ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در دورﻩ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻧﺸﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ در ﺁﺛﺎر دوران ﺟﻮاﻧﯽ ﺗﻘﯽ زادﻩ‪ ،‬ﮐﺎﻇﻢ زادﻩ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﺧﻠﻴﻠﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻻهﻮﺗﯽ و دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﭘﻴﺶ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم و ﺑﺎ ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪن ﻧﺎزﻳﻬﺎ در ﺁﻟﻤﺎن‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺮﺗﺮی ﻧﮋاد ﺁرﻳﺎﻳﯽ ﺑﻨﻴﺎد و اﺳﺎس ﺳﻴﺎﺳﺖ‬ ‫داﺧﻠﯽ ﺁﻟﻤﺎن ﺷﺪ و ﮐﺘﺐ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺁﻟﻤﺎﻧﯽ در ﺑﺰرﮔﯽ و ﺑﺮﺗﺮی ﻧﮋاد ﺁرﻳﺎﻳﯽ و ﻓﺮهﻨﮓ دوران ﭘﻴﺶ از اﺳﻼم اﻳﺮان‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از اﻳﻦ ﺁﺛﺎر ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ هﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫در ارﺗﺶ اﻳﺮان‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪ و اﻧﻀﺒﺎط ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺁﻟﻤﺎن ﺑﺴﻴﺎر رﺳﻮخ ﭘﻴﺪا ﮐﺮدﻩ و زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺴﺎﻋﺪی ﺑﺮای ﻃﺮﻓﺪاری از‬ ‫ﺁﻟﻤﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در دوران ﺁﻟﻤﺎن هﻴﺘﻠﺮی ﻋﺪﻩ ای از رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ اﻳﺠﺎد ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎی‬ ‫ﺳﺮّی و زﻳﺮزﻣﻴﻨﯽ ﺑﺎ زﻳﺮﺑﻨﺎی ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﯽ و ﺑﺮﺗﺮی ﻧﮋاد اﻳﺮاﻧﯽ دﺳﺖ زدﻧﺪ و ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺑﺮای ﺁﻟﻤﺎن هﻴﺘﻠﺮی ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫ﮔﺴﺘﺮدﻩ ای ﺁﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ از ﺗﻼﺷﻬﺎی ﺳﺮهﻨﮓ ﻣﺤﻤﻮد ﭘﻮﻻدﻳﻦ و ﺳﺎزﻣﺎن زﻳﺮزﻣﻴﻨﯽ او ﺳﺨﻦ رﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺎزﻣﺎن زﻳﺮزﻣﻴﻨﯽ ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﯽ در اﻳﺮان ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫»ﻣﺤﺴﻦ ﺟﻬﺎﻧﻨﺴﻮزی ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﻴﻞ داﻧﺸﮑﺪﻩ ﺣﻘﻮق داﻧﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان ﺑﻮد‪ .‬در زﻣﻴﻨﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان و ﺟﻬﺎن و ﻧﻴﺰ در ﻣﺴﺎﺋﻞ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻃﻼﻋﺎت وﺳﻴﻌﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ (١٩٣٨) ١٣١٧‬ﮐﺘﺎب ﭘﺮ ﺳﺮ و ﺻﺪای ﻧﺒﺮد ﻣﻦ‬ ‫‪ Mein Kampf‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺁدُﻟﻒ هﻴﺘﻠﺮ ﺻﺪر اﻋﻈﻢ ﺁﻟﻤﺎن را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﺟﻬﺎﻧﺴﻮزی ﺑﺎ اﻓﮑﺎر ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﯽ‬ ‫ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬رﺿﺎ ﺷﺎﻩ را ﻋﺎﻣﻞ اﻧﮕﻠﻴﺴﻬﺎ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ و اداﻣﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ او را ﺑﻪ زﻳﺎن ﮐﺸﻮر ﻣﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ .‬وی ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ای‬ ‫از ﺁﻏﺎز ﺗﺤﺼﻴﻞ در داﻧﺸﮑﺪﻩ ﺣﻘﻮق در ﺻﺪد ﺑﺮﺁﻣﺪ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﻳﮏ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺨﻔﯽ از ﺟﻮاﻧﺎن ﺗﺤﺼﻴﻠﮑﺮدﻩ و ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن و‬ ‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺁن‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ را ﺑﺮای ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻣﺒﺎرزﻩ ﻋﻠﻴﻪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﻓﺮاهﻢ ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﺴﻮزی هﻨﮕﺎم ﺧﺪﻣﺖ وﻇﻴﻔﻪ در داﻧﺸﮑﺪﻩ اﻓﺴﺮی ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و اﻓﺴﺮان را ﺑﺎ اﻓﮑﺎر و ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد ﺁﺷﻨﺎ و‬ ‫ﺑﺎ ﺟﻠﺐ ﺗﻮاﻓﻖ ﺁﻧﻬﺎ هﺴﺘﻪ ﻣﺮﮐﺰی ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را ﮐﻪ هﺪف ﺁن ﺑﻴﺪاری ﻣﺮدم و ﻣﺒﺎرزﻩ ﻋﻠﻴﻪ رژﻳﻢ ﺑﻮد ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاری‬ ‫ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﻋﻤﺮ اﻳﻦ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺑﻮد‪ .‬در ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪ ١٣١٨‬ﺧﺒﺮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﻋﻀﺎی ﮔﺮوﻩ و ﮔﺮدهﻤﺎﻳﯽ در ﻣﻨﺎزل ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ‬ ‫و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮔﺰارش ﻳﮑﯽ از اﻓﺮاد ﺑﻪ ﺳﺮﻟﺸﮑﺮ ﻳﺰدان ﭘﻨﺎﻩ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ داﻧﺸﮑﺪﻩ اﻓﺴﺮی‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ]رﺿﺎ ﺷﺎﻩ[ اﻃﻼع دادﻩ‬ ‫ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺳﺮﭘﺎس ﻣﺨﺘﺎری رﻳﻴﺲ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ دﺳﺘﻮر ﺗﻌﻘﻴﺐ و دﺳﺘﮕﻴﺮی ﻣﺘﻬﻤﻴﻦ را ﺻﺎدر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬از ﻣﻴﺎن ‪ ٨٧‬ﺗﻦ‬ ‫ن ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ در ﮔﺮوﻩ ﺟﻬﺎﻧﺴﻮزی ‪ ٣٨‬ﺗﻦ ﺗﺴﻠﻴﻢ دادﮔﺎﻩ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ و اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺷﺎﻣﻞ اﻋﺪام‪ ،‬زﻧﺪان‬ ‫ﺑﺎزداﺷﺖ ﺷﺪﮔﺎ ِ‬ ‫و ﻣﻨﻊ ﭘﻴﮕﺮد درﺑﺎرﻩ ﺁﻧﻬﺎ ﺻﺎدر ﮔﺮدﻳﺪ‪ ...‬روز ‪ ٢٢‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ (١٩٤٠) ١٣١٨‬ﺟﻬﺎﻧﺴﻮزی ‪ ٢٤‬ﺳﺎﻟﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﻮﺧﻪ اﻋﺪام‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﻓﺮﻳﺎد »زﻧﺪﻩ ﺑﺎد اﻳﺮان« ﺗﻴﺮﺑﺎران ﺷﺪ«‪.2‬‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻦ هﻤﻪ ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺣﻀﻮر ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن و ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن ﺁﻟﻤﺎﻧﯽ و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﯽ در اﻳﺮان ﺑﺪون اﺧﻄﺎر ﻗﺒﻠﯽ و ﻳﺎ ﺣﺘﺎ ﻳﮏ‬ ‫اوﻟﺘﻴﻤﺎﺗﻮم ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬از هﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ و ﺣﻴﺮت اﻧﮕﻴﺰﺗﺮ اﻳﻨﮑﻪ دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﺪاﻓﻊ ﮐﻮدﺗﺎی ﺳﻮم‬ ‫اﺳﻔﻨﺪ ﺑﺮﺧﻼف ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﻮﻳﺶ »ﭘﺎی ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺑﻠﺸﻮﻳﮏ را ﺑﻪ ﺧﺎک اﻳﺮان ﮔﺸﻮدﻩ و ﺳﻴﺎﺳﺖ دﻳﺮﻳﻦ ﺧﻮد را ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ«‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﻤﺎﻳﯽ ﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرﺧﻴﻦ در ﺁﻳﻨﺪﻩ ﺑﺮای ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺪان ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﻔﺤﺺ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺳﺘﻌﻔﺎی رﺿﺎ ﺷﺎﻩ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻮﺿﻊ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫در ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻮم ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ ١٣٢٠‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ ٢٥‬اوت ‪ ١٩٤١‬ﻣﻴﻼدی از ﺷﻤﺎل ﻧﻴﺮوهﺎی زرهﯽ ارﺗﺶ ﺳﺮخ ﺑﻪ ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن و‬ ‫ﺧﺮاﺳﺎن و ﭘﻨﺞ ﻟﺸﮑﺮ اﻧﮕﻠﻴﺲ از راﻩ زﻣﻴﻦ و درﻳﺎ و هﻮا از ﺟﻨﻮب و ﻏﺮب ﺑﻪ اﻳﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ارﺗﺶ ﻧﻮﺑﻨﻴﺎد اﻳﺮان ﺑﻪ‬ ‫‪1‬‬

‫]»ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﻋﺼﺮ ﻃﻼﻳﯽ«‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪[١٨٥‬‬ ‫‪2‬‬ ‫]»ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﻪ اﻳﺮان )از ﮐﻮدﺗﺎ ﺗﺎ اﻧﻘﻼب(« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺳﺮهﻨﮓ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﻧﺠﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٤٦‬ﺗﺎ ‪ .٤٨‬دﻳﮕﺮ ﻣﺤﮑﻮﻣﻴﻦ ﮔﺮوﻩ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﺴﻮزی ﭘﺲ از ﺗﺒﻌﻴﺪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ در ﻣﻬﺮﻣﺎﻩ ‪ ١٣٢٠‬ﮐﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠّﯽ ﻻﻳﺤﻪ ﻋﻔﻮ و ﺁزادی ﻣﺤﮑﻮﻣﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﯽ را ﺗﺼﻮﻳﺐ ﮐﺮد هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻣﺤﮑﻮﻣﻴﻦ »ﮔﺮوﻩ ‪ ٥٣‬ﻧﻔﺮ« از زﻧﺪان ﺁزاد ﺷﺪﻧﺪ[‬

‫‪15‬‬

‫دﻓﺎع ﭘﺮداﺧﺖ وﻟﯽ ﺑﻪ زودی ﭘﺮاﮐﻨﺪﻩ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﮑﺴﺖ ﺣﻘﻴﺮاﻧﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻓﺴﺮان ﻣﻴﻬﻦ دوﺳﺖ ﭘﺲ از ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎهﯽ ﺑﻪ‬ ‫اﺣﺰاب ﻣﻴﻬﻨﯽ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﺑﭙﻴﻮﻧﺪﻧﺪ‪ 1‬و ﺑﻌﺪهﺎ ﺳﺒﺐ دﮔﺮﮔﻮﻧﻴﻬﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ در ﺻﺤﻨﻪ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان ﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ‪ ٨‬ﺷﻬﺮﻳﻮر در ﭘﺎدﮔﺎن هﻮاﻳﯽ ﻗﻠﻌﻪ ﻣﺮﻏﯽ ﻳﮏ ﮐﻮدﺗﺎی ﻧﺎﻓﺮﺟﺎم ﻋﻠﻴﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﺎن ﻧﻴﺮوی هﻮاﻳﯽ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ و‬ ‫هﻮاﭘﻴﻤﺎهﺎی اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎهﻴﺮ ﺷﻮروی در ﺗﻬﺮان و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ اﻋﻼﻣﻴﻪ ﺗﻮزﻳﻊ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ هﺎ ﮐﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺎرﮔﺮان و دهﻘﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬وﻋﺪﻩ هﺎﻳﯽ ﺑﺮای زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻬﺘﺮ دادﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬در هﻤﺎن روز ﺑﺪون اﻃﻼع رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﯽ‬ ‫ﻧﻈﺎم ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ اﻧﺤﻼل ارﺗﺶ ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﻤﺎﻣﯽ ﭘﺎدﮔﺎﻧﻬﺎی ﺗﻬﺮان و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ ﺧﺎﻟﯽ از ﺳﺮﺑﺎز ﺷﺪ و ﺳﺮﺑﺎزان و درﺟﻪ‬ ‫داران در ﻣﺴﻴﺮ ﺟﺎدﻩ هﺎ ﮔﺮﺳﻨﻪ و ﺗﺸﻨﻪ ﺑﻪ راﻩ اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺎﻧﻪ هﺎی ﺧﻮد روان ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار زﻳﺎدی از اﺛﺎﺛﻴﻪ‬ ‫ﭘﺎدﮔﺎﻧﻬﺎی ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻏﺎرت رﻓﺖ‪ .‬رﺿﺎ ﺷﺎﻩ اﻓﺴﺮان اﻣﻀﺎء ﮐﻨﻨﺪة ﻃﺮح اﻧﺤﻼل ارﺗﺶ را ﺑﻪ ﮐﺎخ ﺳﻌﺪﺁﺑﺎد‬ ‫اﺣﻀﺎر ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﻴﺎﻧﺖ داد و ﺳﺮﻟﺸﮑﺮ اﺣﻤﺪ ﻧﺨﺠﻮان ﮐﻔﻴﻞ وزارت ﺟﻨﮓ و ﺳﺮﺗﻴﭗ ﻋﻠﯽ رﻳﺎﺿﯽ رﻳﻴﺲ‬ ‫ادارﻩ ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ارﺗﺶ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ رﮐﻦ دوم ﺳﺘﺎد ارﺗﺶ را ﻣﺴﺒﺐ ﭼﻨﻴﻦ ﻃﺮﺣﯽ ﺗﺸﺨﻴﺺ داد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ هﺮ دو ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ‬ ‫ﺷﺪت ﻣﺠﺮوح و ﻣﻀﺮوب ﻧﻤﻮد و درﺟﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﮐﻨﺪ و رواﻧﻪ زﻧﺪان ﮐﺮد‪ .‬ﺧﻴﺎﻧﺖ »ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﯽ ﻧﻈﺎم« اﻟﮕﻮی ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ‬ ‫ﺑﺮای »ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﯽ ارﺗﺶ« در ‪ ٢٢‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ١٣٥٧‬ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﻬﺎ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ داﻣﻨﻪ داری را ﻋﻠﻴﻪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺷﺮوع ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و هﻴﭻ ﻣﻴﻠﯽ ﺑﻪ اداﻣﻪ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ و‬ ‫ﻻ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﻬﻠﻮی ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ‪ ٩‬ﺷﻬﺮﻳﻮر رادﻳﻮهﺎی ﻟﻨﺪن و دهﻠﯽ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺷﺪﻳﺪ ﺧﻮد را ﻣﺘﻮﺟﻪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﮐﺮدﻧﺪ و از‬ ‫اﺻﻮ ً‬ ‫اﻋﻤﺎل وی در دوران ﭘﺎدﺷﺎهﯽ او اﻧﺘﻘﺎد ﮐﺮدﻩ و ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ دﻳﮑﺘﺎﺗﻮری و ﺟﻤﻊ ﺁوری ﻣﺎل و ﺛﺮوت دادﻧﺪ‪ .‬ارﺗﺶ ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ‬ ‫ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬رﺿﺎ ﺷﺎﻩ در روز ‪ ٢٥‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ ١٧) ١٣٢٠‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ (١٩٤١‬در اﺛﺮ ﻓﺸﺎر اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﻬﺎ ﻣﺠﺒﻮر‬ ‫ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎء ﺷﺪ‪ .‬رﺿﺎ ﺷﺎﻩ در ﺁﺧﺮﻳﻦ دﻗﺎﻳﻖ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻓﺮوﻏﯽ )ذﮐﺎء اﻟﻤﻠﮏ( را ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻣﻐﻀﻮب ﺑﻮد و دور از‬ ‫ﮐﺎرهﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽ ﺑﺮد اﺣﻀﺎر و ﻣﻘﺎم رﻳﺎﺳﺖ دوﻟﺖ را ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮد‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﺪﻩ‬ ‫ﺑﻮد و ﭘﻴﺮاﻣﻮن وی ﻣﺮدﻣﺎن ﺻﺪﻳﻖ و ﻓﻬﻴﻢ و دوراﻧﺪﻳﺶ ﮐﻤﺘﺮ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در هﻤﺎن روز ﺟﻠﺴﻪ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ﻣﺠﻠﺲ‬ ‫ﺷﻮرای ﻣﻠّﯽ ﺑﺮای ﻃﺮح اﺳﺘﻌﻔﺎی رﺿﺎ ﺷﺎﻩ و اﻋﻼن ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪ‪ .‬هﻨﻮز ﻓﻀﺎی اﻧﻀﺒﺎط ﻧﻈﺎﻣﯽ‬ ‫رﺿﺎ ﺷﺎهﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻨﺘﺨﺒﻴﻦ ﺧﻮ ِد رژﻳﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻏﺮّش ﺗﻮﻓﺎن ﺗﺤﻮﻻت‬ ‫و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ ﻣﺒﻬﻮت و ﺣﻴﺮان ﺑﻮدﻧﺪ و هﻨﻮز از ﺳﺎﻳﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﻣﯽ ﺗﺮﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﺁﻧﮑﻪ‬ ‫ﺳﻴﺪ ﻳﻌﻘﻮب اﻧﻮار و ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﮐﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ از ﺳﻴﺎﺳﺘﻬﺎی رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺸﺖ‬ ‫ﺗﺮﻳﺒﻮن ﻣﺠﻠﺲ رﻓﺘﻪ و ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ دوﻟﺖ را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻬﺎی ﺧﻄﻴﺮ ﺧﻮد ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﺑﺮای ﺑﺎزرﺳﯽ ﺟﻮاهﺮات‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺗﮑﺎﻟﻴﻔﯽ ﺑﺮای دوﻟﺖ ﻓﺮوﻏﯽ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ‪ ٢٦‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ ١٣٢٠‬ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻔﻮ ﻋﻤﻮﻣﯽ زﻧﺪاﻧﻴﺎن ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻏﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺻﺎدر ﺷﺪ‪ .‬در ﺗﻬﺮان ﺷﺎﻳﻊ ﺑﻮد ﮐﻪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ‬ ‫ﺑﻪ هﻨﮕﺎم ﺗﺮک اﻳﺮان ﻃﻼهﺎ و ﺟﻮاهﺮات ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر ﺑﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻪ ﺷﻨﺒﻪ اول ﻣﻬﺮ ‪ ١٣٢٠‬ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠّﯽ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺟﻠﺴﻪ داد ﺗﺎ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﻓﺮوﻏﯽ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎر و هﻴﺌﺖ دوﻟﺖ ﺧﻮد‬ ‫را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﻠﺴﻪ دﺷﺘﯽ اﺟﺎزﻩ ﺳﺨﻦ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﺣﺮارت ﺧﺎﺻﯽ دوﻟﺖ ﻓﺮوﻏﯽ را ﺑﻪ ﺑﺎد اﻧﺘﻘﺎد ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وی‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻓﺮوﻏﯽ را ﻣﺮدی ﻣﺤﺘﺮم وﻟﯽ ﺑﺎ »ﻣﺰاج ﻋﻠﻴﻞ« ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺣﺘﺎ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺎﺑﻴﻨﻪ ﺧﻮد را ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﺁﻧﮕﺎﻩ »ﭘﺮوﮔﺮام دوﻟﺖ« را ﻣﺸﺘﯽ ﺣﺮﻓﻬﺎی دهﺎن ﭘﺮ ﮐﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫»از ﻗﺮاری ﮐﻪ دﻳﺮوز ﺷﻨﻴﺪم ﮔﻮﻳﺎ اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷﺎﻩ ﻣﺴﺘﻌﻔﯽ ﻣﯽ رود و ﮔﺬرﻧﺎﻣﻪ اﻳﺸﺎن هﻢ اﻣﻀﺎء ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬روز اوﻟﯽ‬ ‫ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎء ﻧﺎﻣﻪ اﻳﺸﺎن را ﺁﻗﺎی ﻓﺮوﻏﯽ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺁوردﻧﺪ هﻢ در ﺟﻠﺴﻪ ﺧﺼﻮﺻﯽ و هﻢ در ﺟﻠﺴﻪ ﻋﻠﻨﯽ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﺗﺬﮐﺮ‬ ‫دادم و ﺁن روز هﻢ ﮐﻪ ﻳﮏ ﻋﺪﻩ از ﺁﻗﺎﻳﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪﻣﺖ ﺁﻗﺎی رﻳﻴﺲ ﺷﺮﻓﻴﺎب ﺷﺪﻧﺪ اﻳﺸﺎن را ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن‬ ‫ﺻﺤﺒﺖ ﮐﻨﻨﺪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺼﻔﻴﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺬاﮐﺮاﺗﯽ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺁورد‪ .‬ﺑﻌﺪ ﻗﺮار ﺷﺪ ﻳﮏ ﮐﻤﻴﺴﻴﻮﻧﯽ از ﻣﺠﻠﺲ‬ ‫ﻣﻌﻴﻦ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺪﻩ ﻓﻘﻂ اﻳﻦ ﺳﺌﻮال را از دوﻟﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﮐﻤﻴﺴﻴﻮﻧﯽ ﮐﻪ از ﻣﺠﻠﺲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﻳﮏ ﻋﺪﻩ از‬ ‫اﻋﻀﺎء دوﻟﺖ هﻢ هﻤﺮاﻩ ﺁﻧﻬﺎ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺑﻮد اﮔﺮ دﻩ روز ﺑﻌﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻳﮏ ﻣﺒﻠﻐﯽ از اﻳﻦ ﺟﻮاهﺮات ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺁﻳﺎ‬ ‫دوﻟﺖ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ اﻳﻦ ﮐﺎر را ﺑﻪ ﻋﻬﺪﻩ ﺧﻮاهﺪ ﮔﺮﻓﺖ و ﺁﻳﺎ دوﻟﺖ و ﺁﻗﺎی ﻓﺮوﻏﯽ و ﺳﺎﻳﺮ ﺁﻗﺎﻳﺎن وزراء و ﺁﻗﺎی وزﻳﺮ‬ ‫داراﺋﻴﺸﺎن ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﺟﻮاب اﻳﻦ ﺟﻮاهﺮات ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ را ﺑﺪهﻨﺪ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‪...‬‬ ‫ﻳﮏ ﻣﻄﻠﺐ ﺧﻴﻠﯽ ﻣﻬﻤﺘﺮی هﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻩ ﺗﻤﺎم اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﻴﺮﻣﻨﻘﻮﻟﺶ را هﺒﻪ ]ﺑﺨﺸﺶ[ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ وﻟﯽ در ﻣﺠﻠﺲ ﻓﻘﻂ‬ ‫دوﻟﺖ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻏﻴﺮﻣﻨﻘﻮل ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻓﻘﻂ اﻣﺮوز ﺁﻗﺎی رﻳﻴﺲ ﻣﺠﻠﺲ ﻳﮏ ﺻﻮرﺗﯽ را در ﻣﺠﻠﺲ ﻗﺮاﺋﺖ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﻩ ﺑﻪ اﻗﻼم ﺟﺰء ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪم ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ اﻣﻮر ﺧﻴﺮﻳﻪ و ﻟﻮﻟﻪ ﮐﺸﯽ و اﻳﻨﻬﺎ ﺗﺨﺼﻴﺺ دادﻩ اﻧﺪ‪ .‬از ﻗﺮاری‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻨﺪﻩ ﺷﻨﻴﺪﻩ ام و ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم هﻢ ﺷﺎﻳﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ هﻔﺘﺎد ﻣﻴﻠﻴﻮن‪ ،‬هﺸﺘﺎد ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻣﻮﺟﻮدی دارﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ در ﺣﺪود ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر‬ ‫ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷﺎﻩ ﻓﻌﻠﯽ واﮔﺬار ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﻳﺎ از ﺷﺼﺖ ﻣﻴﻠﻴﻮن‪ ،‬ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﻣﻴﻠﻴﻮن واﮔﺬار ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬دﻩ‬ ‫دوازدﻩ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻴﺮﻳﻪ و ﻟﻮﻟﻪ ﮐﺸﯽ و ﻏﻴﺮﻩ؛ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺪارد‪...‬‬ ‫ﺗﺬﮐﺮ دﻳﮕﺮی ﮐﻪ ﺑﻨﺪﻩ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺑﺪهﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان ﭼﻨﺪ روز اﺳﺖ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺎت و‬ ‫ﻣﻮﻧﻴﺴﻴﻮن و ذﺧﺎﻳﺮ ﻗﺸﻮﻧﯽ ﻣﺎ را دارﻧﺪ ﻣﯽ دهﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺎرﺟﻪ‪ .‬ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺑﺒﻴﻨﻢ اﮔﺮ راﺳﺖ اﺳﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭼﻪ ﻣﻘﺮراﺗﯽ اﺳﺖ‬ ‫و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭼﻪ اﺻﻠﯽ ﻣﻬﻤﺎت ﻣﺎ را ﺗﺴﻠﻴﻢ دﻳﮕﺮان ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل در ﺧﻮراﮐﻤﺎن در زﻧﺪﮔﻴﻤﺎن در هﻤﻪ ﭼﻴﺰﻣﺎن‬ ‫اﻣﺴﺎک ﮐﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﻣﻤﻠﮑﺖ در ﻣﻀﻴﻘﻪ اﺳﻌﺎری ]ارزی[ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺌﻮن ﺧﻮدش ﻳﮏ ﻗﺸﻮن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﮏ‬ ‫‪1‬‬

‫]ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮات ﺣﺴﻦ ﻧﻈﺮی زﻳﺮ ﻋﻨﻮان »ﮔﻤﺎﮔﺸﺘﮕﯽ هﺎی ﺑﺪﻓﺮﺟﺎم« ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﻴﻨﻪ[‬

‫‪16‬‬

‫ذﺧﺎﻳﺮی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ اﻳﻨﻬﺎ ]ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ[ ﻳﮏ ﻣﺮدﻣﺎن ﻓﻘﻴﺮی هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺁﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻏﺮاﻣﺖ ﺟﻨﮓ ﺑﺪهﻴﻢ‪ ،‬هﻴﭽﮑﺪدام اﻳﻨﻬﺎ ﮐﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﯽ ﺧﻮاهﻢ ﺑﻔﻬﻤﻢ دوﻟﺖ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﭼﻪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎ در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻗﺪاﻣﻬﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ و اﺳﻠﺤﻪ‬ ‫هﺎی‪ ...‬ﻣﺎ را ﮐﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﻮن دﻟﻬﺎ ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪﻩ ﺗﻤﺎﻣًﺎ و ﺑﻼﻋﻮض ﺑﺒﺮﻧﺪ‪...‬‬ ‫ﻳﮏ ﺧﺒﺮی هﻢ دﻳﺮوز از ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از اﻓﺴﺮهﺎی ﺟﺰء ﮔﻴﻼن‪ 1‬ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﻴﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ اﻓﺴﺮان را ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ روز‬ ‫اﺳﺖ ﺣﺒﺲ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ و ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﻌﻀﻴﻬﺎ را ﺑﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ دوﻟﺖ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﭼﻪ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬روز اوﻟﯽ ﮐﻪ ﺁﺛﺎر‬ ‫ﻧﻮﻳﺪ ﺁزادی در اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﭘﻴﺪا ﺷﺪ ﻳﮏ ﻋﺪﻩ زﻳﺎدی از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻠﻨﯽ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮد و در ﺿﻤﻦ‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻤﺎﺗﯽ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ...‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺁزاد ﮐﺮدن ﻣﺤﺒﻮﺳﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪] ...‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز ﺗﻤﺎﻣﯽ زﻧﺪاﻧﻴﺎن ﺳﻴﺎﺳﯽ از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ﮔﺮوﻩ ‪ ٥٣‬ﻧﻔﺮ ﺁزاد ﺷﺪﻧﺪ[ دو روز ﻗﺒﻞ ﻳﮑﯽ از رﻓﻘﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ هﻨﻮز ﺁﻗﺎی دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﮐﻪ ﻗﻄﻌﻴًﺎ اﺧﻴﺮًا ﺁزاد‬ ‫ﺷﺪﻩ اﻧﺪ هﻨﻮز ﺗﻮی دﻩ ﺧﻮد ﺗﻮﻗﻴﻒ اﺳﺖ‪...‬‬ ‫ﺁزادی ﻣﻘﺪﺳﺘﺮﻳﻦ و ﺷﺮﻳﻔﺘﺮﻳﻦ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ از ﺣﻖ ﻣﺎﻟﮑﻴﺖ ﻣﺤﺘﺮﻣﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ اﺷﺨﺎص را ﻣﯽ‬ ‫ﺑﺮدﻧﺪ ﺗﻮ زﻧﺪان و ﻣﻠﮑﺸﺎن را ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻳﮏ ﮐﻠﮑﺴﻴﻮن از ﻣﺤﺒﻮﺳﻴﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ داﺷﺘﻴﻢ‪ .‬ﻣﺤﺒﻮس ﺑﻮد ﮐﻪ اﺑﺪًا ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ‬ ‫ﻧﺸﺪﻩ ﺑﻮد و ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ ﻣﺮدﻧﺪ در ﺣﺒﺲ‪ .‬اﻻن ﻳﺎدم ﺁﻣﺪ ﻳﮏ ﻗﺴﻤﺖ از ﻣﺤﺒﻮﺳﻴﻦ ﻋﺪﻩ ای از ﺑﺨﺘﻴﺎرﻳﻬﺎ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺒﺴﺸﺎن ﺗﻤﺎم‬ ‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪...‬‬ ‫ﻳﮑﯽ هﻢ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺁزادی ﻓﮑﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺁزادی ﻧﻄﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﻳﻘﻴﻦ دارم در زﻣﺎن دوﻟﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ در زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﻣﺴﺘﻌﻔﯽ‬ ‫ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬اﮔﺮ از ﺁزادی ﻓﮑﺮ و ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺪت ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی ﻧﻤﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻤﯽ رﺳﻴﺪ )ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ‪ :‬ﺻﺤﻴﺢ‬ ‫ﻼ ﺁزادی ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬اﻻن هﻨﻮز ادارﻩ ﺳﺎﻧﺴﻮر ﻣﻨﺤﻞ ﻧﺸﺪﻩ و ﺑﻌﻀﯽ اوﻗﺎت ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﺁﻗﺎ روزﻧﺎﻣﻪ را‬ ‫اﺳﺖ( ‪ ...‬ﻣﺜ ً‬ ‫ﻧﻤﯽ ﻓﺮﺳﺘﻴﺪ ﺳﺎﻧﺴﻮر ﮐﻨﻴﻢ؟‪...‬‬ ‫]ﻣﻮﺿﻮع دﻳﮕﺮ[ اﺳﺘﻘﻼل ﻗﻀﺎت اﺳﺖ ﮐﻪ وزرای ﻋﺪﻟﻴﻪ در ﻗﺎﺿﯽ اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻮذ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎﻳﺪ اﻻن ﻳﮏ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻴﺎﻳﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺿﯽ را ﻧﻪ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﺎﻩ‪ ،‬ﻧﻪ وزﻳﺮ هﻴﭽﮑﺲ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺪهﺪ‪ .‬از ﻧﺘﻴﺠﻪ هﻤﻴﻦ ﺗﺴﻠﻄﯽ ﮐﻪ وزارت‬ ‫ﻋﺪﻟﻴﻪ ﺑﺮ ﻗﻀﺎت داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ هﻢ ﺑﺮ اﻣﻼک ﻣﺮدم‪ ،‬هﻢ ﺑﺮ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم‪ ،‬هﻢ ﺑﺮ هﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﺮدم ﻣﺴﻠﻂ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻣﺼﻮﻧﻴﺖ ﻗﻀﺎت ﻣﺤﺘﺮم ﺑﺎﺷﺪ‪«...‬‬ ‫ﻧﻄﻖ دﺷﺘﯽ در ﻣﻴﺎن ﻓﺮﻳﺎد »ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ!« و »اﺣﺴﻨﺖ!« ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﭘﺎﻳﺎن ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ هﻴﭻ ﻳﮏ ار ﺗﺬﮐﺮات و‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدات دﺷﺘﯽ ﺟﺎﻣﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﭙﻮﺷﻴﺪ و هﺸﺪارهﺎی وی ﻧﺎﺷﻨﻴﺪﻩ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﺷﺘﯽ در ﺟﻠﺴﻪ ﺑﻴﺴﺖ و دوم ﻣﺠﻠﺲ دورﻩ ﺳﻴﺰدهﻢ ﻣﻮرخ ﭘﻨﺞ ﺷﻨﺒﻪ ‪ ١٦‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ١٣٢٠‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻻﻳﺤﻪ اﻣﻮال واﮔﺬاری‬ ‫ﻣﻄﺮح ﺑﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫»ﻣﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪم ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻬﺎر ﭘﻨﺞ ﺳﺎل دﻳﮕﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺳﺎﺑﻖ ]رﺿﺎ ﺷﺎﻩ[ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮد دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻟﮑﯽ در ﮐﺸﻮر ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪ‪ ...‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﺁﻗﺎ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ اﻋﻤﺎل ﺳﻴﺎﻩ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﻃﻞ و ﻟﻐﻮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوز ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﮐﻪ ﻳﮏ ﻃﺮف‬ ‫ﮐﺸﻮر ﻣﺎ اﻧﻘﻼب ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﯽ ﻗﺴﻤﺘﯽ از دﻧﻴﺎ را ادارﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻤﯽ داﻧﻢ اﺳﺎﺳًﺎ ﭼﺮا در اﻳﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ هﺮ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺤﺾ اﻳﻨﮑﻪ ﻗﺪرﺗﯽ ﭘﻴﺪا ﮐﺮد ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﻌﺪی ﻧﻤﻮد‪ ...‬وزراء در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺗﺎم دارﻧﺪ ﭘﺲ ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﻴﻞ ﺑﻄﻮر‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﮐﺎرهﺎی ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽ دهﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻴﺪ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ درﺳﺖ ﺷﻮد و ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان روی ﺁزادی را ﺑﺒﻴﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت هﻤﺎﻳﻮﻧﯽ ]ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ[ در اﻣﻮر وزارﺗﺨﺎﻧﻪ هﺎ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.«...‬‬ ‫رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺮک اﻳﺮان ﺷﺪ‪ .‬در دورﻩ وی ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﺪﻳﺪی ﺑﺎ ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎی ﻣﺘﻐﺎﻳﺮی ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪ و ﮐﺎرهﺎی‬ ‫اﺻﻼﺣﯽ وﺳﻴﻌﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ هﻤﻪ ﺑﺤﺜﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ هﻨﻮز ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺷﻴﻮﻩ اﻧﺠﺎم ﺁﻧﻬﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻟﻴﮑﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻋﻤﻴﻘﯽ را‬ ‫در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁورد ﮐﻪ ﺷﺎﻳﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻗﺪرت دوﻟﺖ‪ ،‬ﺁرام ﮐﺮدن ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺳﺮﮐﺶ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﮐﺮدن ﻗﺪرت‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﻮن‪ ،‬ﮐﺸﻒ ﺣﺠﺎب‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻟﺒﺎس ﻣﺮدان‪ ،‬ﻟﻐﻮ اﻟﻘﺎب اﺷﺮاﻓﯽ‪ ،‬اﺟﺒﺎری ﮐﺮدن داﺷﺘﻦ ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪ‪،‬‬ ‫اﺟﺮای ﻧﻈﺎم ﺳﺮﺑﺎزﮔﻴﺮی‪ ،‬ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻗﺪرﺗﻬﺎی »ﻓﺌﻮدال«‪ ،‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻣﺪارس دوﻟﺘﯽ‪ ،‬ﺗﺄﺳﻴﺲ داﻧﺸﮕﺎﻩ‪ ،‬ﺗﺄﺳﻴﺲ دادﮔﺴﺘﺮی ﺑﺎ‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺪون و اﻣﺮوزی‪ ،‬ﺗﺄﺳﻴﺲ وزارت ﻓﺮهﻨﮓ و ﭼﻨﺪ وزارﺗﺨﺎﻧﻪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻦ راﻩ ﺁهﻦ ﺳﺮاﺳﺮی اﻳﺮان از‬ ‫ﻋﻮارض ﻗﻨﺪ و ﺷﮑﺮ و ﭼﺎی‪ ،‬ﺗﺄ ﺳﻴﺲ ﺻﻨﺎﻳﻊ ﮐﻮﭼﮏ در ﺗﻬﺮان و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ وﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﻴﻢ ﮐﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺑﺎ‬ ‫هﻤﻪ اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت و اﺻﻼﺣﺎت ﺑﺎ ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽ ورزﻳﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﯽ ﺗﻮان رﺿﺎ ﺷﺎﻩ را ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﭘﺎﻳﻤﺎل ﮐﺮدن ﻗﺎﻧﻮن‬ ‫اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﺣﺰاب ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺪاﻣﺎت ﻗﻬﺮﺁﻣﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺻﻼﺣﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬ ‫و ﮔﺮدﺁوری ﺛﺮوت ﺳﺮزﻧﺶ و ﻧﮑﻮهﺶ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻧﺴﻞ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺁﺳﺎﻧﯽ ﻗﺎدر ﺑﻪ درک دورﻩ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ درﺑﺎرﻩ ﺁن دورﻩ داوری ﺑﯽ‬ ‫ﻃﺮف ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اوﺿﺎع ﭘﺮ ﺁﺷﻮب و هﺮج و ﻣﺮﺟﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪن رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺷﺪ و ﺑﻪ دﻳﮑﺘﺎﺗﻮری وی اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺎزﺗﺎب ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺘﺒﺪادی در اﻳﺮان ﺑﻮد‪ .‬دوران ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺗﺎزﻩ ﺁﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد و ﮐﻤﺘﺮ ﮐﺴﯽ در ﻓﮑﺮ اﺟﺮای‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺁن ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎی رﺿﺎ ﺷﺎﻩ هﺮ ﮐﺲ دﻳﮕﺮی ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﯽ رﺳﻴﺪ ﭼﺎرﻩ ای ﺟﺰ اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﯽ‬ ‫ﺗﺮدﻳﺪ هﻤﺎن راهﯽ را ﻣﯽ رﻓﺖ ﮐﻪ او رﻓﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫] روﺳﻬﺎ ﺗﻌﺪادی از اﻓﺴﺮان و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن را در رﺷﺖ زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺪر اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻣﻠﻮ ﮐﻪ اﻓﺴﺮ ژاﻧﺪارﻣﺮی ﺑﻮد و هﻤﭽﻨﻴﻦ‬ ‫اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻣﻠﻮ را ﮐﻪ در ﺁن زﻣﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد و اﺷﻌﺎری در ﻣﺪح رﺿﺎ ﺷﺎﻩ و اﻟﻤﺎﻧﻴﻬﺎ و ﺷﮑﻮﻩ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺳﺮودﻩ ﺑﻮد و ﺑﻪ‬ ‫داﺷﺘﻦ اﻓﮑﺎر ﻓﺎﺷﻴﺴﺘﯽ ﺷﻬﺮت داﺷﺖ[‬ ‫‪2‬‬ ‫]ﺑﺮای اﻃﻼع از ﻣﺘﻦ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻄﻖ دﺷﺘﯽ در ﺟﻠﺴﻪ ﺳﻪ ﺷﻨﺒﻪ اول ﻣﻬﺮﻣﺎﻩ ‪ ١٣٢٠‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺬاﮐﺮات ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠّﯽ[‬

‫‪17‬‬

‫ﭘﺲ از ﺧﺮوج رﺿﺎ ﺷﺎﻩ در ‪ ٢٥‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ ١٣٢٠‬اﺣﺰاب و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻣﺬهﺒﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ در اﻳﺮان ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻧﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺁﻧﻬﺎ »ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ اﻳﺮان«‪» ،1‬ﺣﺰب دﻣﻮﮐﺮات اﻳﺮان« ﺑﻪ رهﺒﺮی ﻗﻮام اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ 2‬و »ﺣﺰب اﻳﺮان« ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺁﺧﺮی ﺑﻌﺪهﺎ ﺑﺎ ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ هﻤﮑﺎرﻳﻬﺎی ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﭘﻴﺪا ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ در هﻤﻴﻦ اﻳﺎم دوﺑﺎرﻩ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﺎ ﻋﺪﻩ ای از رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ زﻣﺎن ﺧﻮد »ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ« را ﭘﺎﻳﻪ‬ ‫ﮔﺬاری ﮐﺮد ﮐﻪ اهﺪاف و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ هﺎی اﺻﻼﺣﯽ ﻟﻴﺒﺮاﻟﯽ را دﻧﺒﺎل و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .3‬ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاران ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ را‬ ‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ از رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدی ﺧﻮد را از روﺷﻬﺎی‬ ‫ﻣﺴﺘﺒﺪاﻧﻪ وی اﺑﺮاز داﺷﺘﻨﺪ و ﻳﮑﯽ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮی ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﺘﺎدﻩ و ﻳﺎ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪﻩ و ﻳﺎ ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺸﻴﻦ ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ‬ ‫ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ادارﻩ ارﺗﺶ ﺗﻮﺳﻂ ﻏﻴﺮﻧﻈﺎﻣﻴﺎن ﺑﻮد و ﺑﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﺷﺎﻩ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﮐﻞ ﻗﻮا و ﺑﺰرگ ارﺗﺸﺘﺎران اﺳﺖ‬ ‫ﺧُﺮدﻩ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد را ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﺎرﺟﯽ اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ دو دوﻟﺖ ﺑﺰرگ در ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬ﭘﺎی‬ ‫اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪﻩ را ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان وارد ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺳﺨﻨﮕﻮی اﺻﻠﯽ ﻓﺮاﮐﺴﻴﻮن ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ در ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫وی در ﺳﺎﻟﻬﺎی ﭘﺲ از ﺷﻬﺮﻳﻮر ﺑﻴﺴﺖ دﻟﻴﺮﺗﺮﻳﻦ و ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ و هﻤﻮارﻩ ﺑﻪ ﺷﺎﻩ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ‪ ،‬هﺸﺪار ﻣﯽ داد ﮐﻪ »اﮔﺮ در ﺳﻴﺎﺳﺖ دﺧﺎﻟﺖ ﮐﻨﺪ ﺗﺎج و ﺗﺨﺘﺶ را از دﺳﺖ ﺧﻮاهﺪ داد«‪ .4‬ﻋﻠﯽ‬ ‫ﺳﻬﻴﻠﯽ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺰد ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺮای ﻣﻘﺎم ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ﻏﻴﺮ اﺷﺮاﻓﯽ اﻣﺎ ﺗﺤﺼﻴﻠﮑﺮدﻩ ﻏﺮب ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ‬ ‫در زﻣﺎن اﺷﻐﺎل اﻳﺮان ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ و در ﻓﻀﺎﻳﯽ ﺳﺮﺷﺎر از هﺮاس و وﺣﺸﺖ از ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ ﮐﻪ ﻋﻠﻨًﺎ وﺳﻴﻠﻪ‬ ‫ﺷﻮروﻳﻬﺎ ﻳﺎری ﻣﯽ ﺷﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺰب ﺧﻴﻠﯽ زود ﻣﻨﺤﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻄﻮر ﮐﻠّﯽ اﻳﻦ اﺣﺰاب ﭼﭗ و راﺳﺖ و ﻣﻴﺎﻧﻪ در ﭘﯽ ﺑﺮاﻧﺪازی ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در اﻳﺮان ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزﻩ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﯽ در ﭼﻬﺎرﺟﻮب ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺮای ﭘﻴﺸﺒﺮد ﺁرﻣﺎﻧﻬﺎی ﺣﺰﺑﯽ ﺧﻮد ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ در ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻇﺎهﺮ ﻳﮏ ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﮐﺮات ﺑﺎ ﺁرﻣﺎﻧﻬﺎی ﺗﻮدﻩ ای و ﮐﺎرﮔﺮی ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺮای‬ ‫ﮐﺎرﮔﺮان و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﺗﺤﺼﻴﻠﮑﺮدﮔﺎن‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن و ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران ﻣﻴﻬﻦ دوﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻴﻬﺎی دو ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ و هﺠﻮم‬ ‫و ﻧﻔﻮذ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﻪ ﻣﻴﻬﻨﺸﺎن دﻟﺨﻮش ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮای ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ‬ ‫رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫در ‪ ٧‬ﻣﻬﺮ ‪ ١٣٢٠‬هﻴﺌﺖ ﻣﺆﺳﺲ ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ اﻳﺮان در ﺧﺎﻧﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﺤﺴﻦ اﺳﮑﻨﺪری ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪ و اﻋﻀﺎی ﮐﻤﻴﺘﻪ ﻣﺮﮐﺰی‬ ‫ﻣﻮﻗﺖ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻋﻠﻨﯽ اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎهﻴﺮ ﺷﻮروی ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮔﺸﺖ و اﻳﻦ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻳﮏ‬ ‫ﺣﺰب ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﯽ ﺑﺎ زﻳﺮﺑﻨﺎی ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺪ از دﻳﺪ ﻋﻤّﺎل دوﻟﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎری اﻧﮕﻠﻴﺲ ﮐﻪ ﺑﺎزار ﻧﻔﺖ ﺟﻬﺎن را در ﺁن‬ ‫زﻣﺎن در اﺧﺘﻴﺎر و ﺗﻌﺪاد ﺑﯽ ﺷﻤﺎری ﻣﺴﺘﻌﻤﺮﻩ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در هﻤﺴﺎﻳﮕﯽ اﻳﺮان داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎن ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.5‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط و ﺗﺒﻌﻴﺪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ و ﺣﻀﻮر و ﻧﻔﻮذ ﻗﻮای ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ در اﻳﺮان‪ ،‬اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺳﻴﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪﻩ‬ ‫ﺑﻮد و اﻳﻦ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﮑﺮ ﻧﻮﭘﺎی دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و رﺷﺪ ﻓﺰاﻳﻨﺪﻩ ﺗﻔﮑﺮات ﻣﺘﺮﻗﯽ و ﺿﺪ ﺳﻨّﺘﯽ روح و ﺟﺎﻧﯽ دوﺑﺎرﻩ داد و ﺳﺒﺐ‬ ‫اﻟﺘﻬﺎب و ﭼﺎﻟﺶ ﺑﻴﻦ ﻧﻮ و ﮐﻬﻨﻪ و ﺳﺒﺐ ﺑﺮوز ﺗﻀﺎد و ﮔﺎﻩ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎری ﺑﻴﻦ ﺁرﻣﺎﻧﻬﺎ و واﻗﻌﻴﺘﻬﺎی ﻣﻠﻤﻮس ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﺠﺎد اﻳﻦ ﻓﻀﺎی ﭘﺮ ﺗﻨﺶ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺑﺮ ﮔُﺮدﻩ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻗﺪرﺗﻬﺎی ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻔﻮذ ﺧﺎرﺟﯽ در ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﮕﯽ ﻣﺮدم‬ ‫اﻳﺮان ﺑﯽ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ از ﺷﺘﺎب و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻼﺷﻬﺎی دﻣﻮﮐﺮاﺗﻴﮏ در اﻳﺮان ﺑﻴﻤﻨﺎک ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺟﻮان‬ ‫هﻨﻮز در رؤﻳﺎی ﺗﺮﺑﻴﺖ اروﭘﺎﻳﯽ ﺧﻮد ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺁرام ﺁرام از ﺟﺎﻧﺐ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران و هﻤﮑﺎران ﭘﺪرش ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ از ﻋﻨﻮان‬ ‫ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﯽ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﻴﺮد و در ﭘﯽ ﻧﻔﻮذ ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺳﺘﺤﮑﺎم ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﺑﻴﻔﺘﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﺸﯽ زادﻩ »ﺣﺰب ﺳﻮﻣﮑﺎ« را ﮐﻪ ﻣﺨﻔﻒ »ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﻣﻠﯽ ﮐﺎرﮔﺮان اﻳﺮان« ﺑﻮد ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬارد‪ .‬وی از ﻃﺮﻓﺪاران ﺁﻟﻤﺎن‬ ‫هﻴﺘﻠﺮی ﺑﻮد‪ .‬اﻋﻀﺎی ﺳﻮﻣﮑﺎ ﺑﺎ اوﻧﻴﻔﻮرم ﻗﻬﻮﻩ ای و ﻳﺎ ﺳﻴﺎﻩ و ﺑﺎزوﺑﻨﺪ و ﭼﻤﺎق در ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان رژﻩ ﻣﯽ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﻴﻮﻩ‬ ‫ﻧﺎزﻳﻬﺎ ﺳﻼم ﻣﯽ دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻼ هﻤﮑﺎر ﻣﻨﺸﯽ زادﻩ ﺑﻮد »ﺣﺰب ﺁرﻳﺎ« را ﻋﻠﻢ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻟﺒﺎس اﻳﻨﻬﺎ اوﻧﻴﻔﻮرم ارﺗﺸﯽ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻴﺴﻤﺎر ارﻓﻊ و ﺳﭙﻬﺮی ﮐﻪ ﻗﺒ ً‬ ‫هﺮ دو اﻳﻦ اﺣﺰاب ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻓﺎﺷﻴﺴﺘﯽ ﻣﻴﺎن ﮐﺎرﮔﺮان و ﮐﺎرﻣﻨﺪان‬ ‫ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺮدﻳﺪی ﻧﻤﯽ ﺗﻮان داﺷﺖ ﮐﻪ اﻳﺠﺎد ﻳﮏ ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺮورﻳﺴﺘﯽ – ﻣﺬهﺒﯽ ﺿﺪ ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ دو ﻗﺪرت ﭘﺮ‬ ‫ﻧﻔﻮذ در اﻳﺮان‪ ،‬ﻳﮑﯽ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ اﻧﮕﻠﻴﺲ و دﻳﮕﺮی ارﺗﺠﺎع ﻣﺬهﺒﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺸﺮ ﺳﻨّﺘﯽ و ﻣﺮﺗﺠﻊ ﻣﺬهﺒﯽ ﺑﺮای‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻓﮑﺎر ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﯽ و ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﯽ ﮐﻪ روز ﺑﻪ روز ﻃﺮﻓﺪاران ﺑﻴﺸﺘﺮی ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎی ﭘﻴﺪا و ﭘﻨﻬﺎن‬ ‫ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ روی ﺁوردﻧﺪ‪ .‬ﻣﺬهﺒﻴﻮن اﻓﺮاﻃﯽ و روﺣﺎﻧﻴﻮن ﻃﺮاز اول ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻘﻴﻢ ﻋﺮاق و اﻳﺮان در ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺳﺎزﻣﺎن‬ ‫ﺗﺮورﻳﺴﺘﯽ »ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم« ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ و ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﯽ ﺁﻧﺎن ﺑﯽ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫]ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮐﻨﮕﺮﻩ ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ اﻳﺮان در ‪ ١٠‬ﻣﺮداد ‪ ١٣٢٣‬ﺑﺎ ﺷﺮﮐﺖ ‪ ١٦٨‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ از ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر در ﺗﻬﺮان ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪ[‬ ‫‪2‬‬ ‫]اﺣﻤﺪ ﻗﻮام در ‪ ٩‬ﺗﻴﺮ ‪ ١٣٢٥‬ﻃﯽ ﭘﻴﺎﻣﯽ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺣﺰب دﻣﻮﮐﺮات اﻳﺮان را ﺑﻪ اﻃﻼع ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان رﺳﺎﻧﻴﺪ[‬ ‫‪3‬‬ ‫]در ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻮری و دادﮔﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ دﻣﻮﮐﺮات و ﺑﻌﺪًا ﻋﺒﺎس ﻣﺴﻌﻮدی ﺳﺮدﺑﻴﺮ روزﻧﺎﻣﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﺳﻬﻴﻢ ﺑﻮدﻧﺪ[‬ ‫‪4‬‬ ‫]ﻣﺬاﮐﺮات ﻣﺠﻠﺲ دوازدهﻢ‪ ١٥ ،‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪[١٣٢٠‬‬ ‫‪5‬‬ ‫]اوﻟﻴﻦ ﻣﻴﺘﻴﻨﮓ )راهﭙﻴﻤﺎﻳﯽ( ﻋﻈﻴﻢ ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ اﻳﺮان ﻋﻠﻴﻪ دوﻟﺖ ﺳﺎﻋﺪ در ﺗﻬﺮان و در ‪ ٥‬ﺁﺑﺎن ‪ ١٣٢٣‬ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺪﻩ زﻳﺎدی از ﺳﺮﺑﺎزان‬ ‫ﺷﻮروی در ﻣﻴﺎن راهﭙﻴﻤﺎﻳﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ راهﭙﻴﻤﺎﻳﯽ ﺑﺮای اﻋﻄﺎی اﻣﺘﻴﺎز ﻧﻔﺖ ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﺷﻮروی ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد[‬

‫‪18‬‬

‫ﺷﺮوع ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم‬ ‫ﺳﻴﺪ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻧﻮاب ﺻﻔﻮی در ‪ ١٣٠٤‬در ﺗﻬﺮان ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از دﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬دﺑﻴﺮﺳﺘﺎن ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺁﻟﻤﺎﻧﻬﺎ‬ ‫را ﺑﻪ اﺗﻤﺎم رﺳﺎﻧﺪ و در ﺳﺎل ‪ (١٩٤٢) ١٣٢١‬ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻔﺖ در ﺁﻣﺪ‪ .‬او در ﺁﺑﺎدان زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻃﺮﻓﺪاران و‬ ‫اﻋﻀﺎی ﻗﺪﻳﻤﯽ ﺳﺎزﻣﺎن »ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم« اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎی ﺑﯽ ﭘﺎﻳﯽ ﭘﻴﺮاﻣﻮن زﻧﺪﮔﯽ ﺳﻴﺪ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ هﻤﻪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ هﺮ روی ﺳﻴﺪ ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد و‬ ‫از ﺁﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻧﺠﻒ ﻣﯽ رود‪ .‬ﻇﺎهﺮًا در ﻧﺠﻒ ﺑﻪ ﺣﻮزﻩ درس ﻣﺮﺗﺠﻌﺘﺮﻳﻦ روﺣﺎﻧﯽ ﺁن زﻣﺎن ﺁﻳﺖ اﷲ اﻣﻴﻨﯽ ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻐﺪﻳﺮ‬ ‫راﻩ ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ و ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ وی ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ ﭘﺲ از ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎهﯽ از ﻧﺠﻒ ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد و از ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ ﺁﺑﺎدان ﻣﯽ رود و در هﻤﻴﻦ ﺷﻬﺮ ﮐﻪ در اﺷﻐﺎل ﻗﻮای‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﭘﻠﻴﺲ ﺟﻨﻮب اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﻬﺎ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬وی ﺳﻔﺮهﺎﻳﯽ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﻔﺘﯽ ﮐﺸﻮر ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁﺑﺎدان و اهﻮاز و ﺁﻏﺎﺟﺎری ﮐﻪ ﺑﻄﻮر ﮐﻠّﯽ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﻬﺎ ﺑﻮد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‬ ‫ﺑﺮای ﮐﺎرﮔﺮان ﻣﯽ ﭘﺮدازد‪ .‬ﺣﻴﺮت اﻧﮕﻴﺰ اﻳﻨﮑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ارﺗﺶ و ﭘﻠﻴﺲ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ وی ﻧﻤﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﺳﻴﺪ‬ ‫ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺎﻣﻴﻮﻧﯽ در اﺧﺘﻴﺎر وی ﻣﯽ ﮔﺬارﻧﺪ ﺗﺎ ﻃﺮﻓﺪاراﻧﺶ را از اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺁن ﺷﻬﺮ اﻧﺘﻘﺎل‬ ‫دهﺪ!‬ ‫ورود ﺳﻴﺪ ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ ﺑﻪ ﺁﺑﺎدان ﮐﻪ ﻇﺎهﺮًا دﺷﻤﻦ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻮد ﺑﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی‪ ،‬ﺁﻳﺖ اﷲ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و‬ ‫ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎء اﻟﺪﻳﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ داﺷﺘﻦ رواﺑﻂ ﻋﻤﻴﻖ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﻬﺎ اﺷﺘﻬﺎر داﺷﺖ و از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻢ ﮐﻮدﺗﺎی ﺳﻮم اﺳﻔﻨﺪ ﺑﻮد‪،‬‬ ‫ﺑﻪ اﻳﺮان هﻤﺰﻣﺎن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ ‪ ٢١‬ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺰد ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی ﺑﻪ ﻗﻢ رﻓﺖ‪ .‬ﺁﺛﺎر زﻧﺪﻩ ﻳﺎد ﻣﺤﻘﻖ و ﻣﻮرخ داﻧﺸﻤﻨﺪ اﺣﻤﺪ‬ ‫ﮐﺴﺮوی ﺧﻮاب راﺣﺖ از ﭼﺸﻤﺎن ﻣﺮﺗﺠﻌﻴﻦ و ﻣﺘﻮﻟﻴﺎن ﻓﺮﻗﻪ ﺷﻴﻌﻪ رﺑﻮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﮐﺴﺮوی ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺣﺎج ﺁﻗﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﺮوﺟﺮدی ﻣﯽ رﺳﺪ و او »ﺣﮑﻢ ارﺗﺪاد ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﮐﺘﺎب را اﻋﻼم ﻣﯽ ﮐﻨﺪ«‪.1‬‬ ‫ﺳﻴﺪ ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ ﺑﺎ ﻋﺪﻩ ای ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻧﺰد اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی ﻣﯽ رود و ﺑﺎ وی در ﺟﻠﺴﺎت ﻣﺘﻌﺪدی ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﯽ‬ ‫ﭘﺮدازد‪ .‬ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﺳﺎدﻩ ﻟﻮﺣﺎﻧﻪ ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ ﺑﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪی ﭼﻮن اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی ﻧﺘﻴﺠﻪ دﻟﺨﻮاﻩ را ﺑﻪ ﺑﺎر ﻧﻤﯽ ﺁورد وﺣﺘﺎ‬ ‫هﻤﺮاهﺎن ﺳﻴﺪ ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻃﺮﻓﺪاران ﺧﻮد او ﭘﺎﻳﻪ اﻳﻤﺎﻧﺸﺎن ﺳﺴﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺳﻴﺪ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﺴﺮوی ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺴﺨﺮﻩ ﻣﯽ ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﮐﺎر ﺑﻪ ﺁﻧﺠﺎﻳﯽ ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﻴﻦ ﺁﻧﺎن »دو دﺳﺘﮕﯽ اﻳﺠﺎد ﻣﯽ ﺷﻮد«‪ .2‬ﺳﻴﺪ ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ ﺑﺎ ﺧﺸﻢ اﺣﻤﺪ‬ ‫ﮐﺴﺮوی را در ﺣﻀﻮر دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﻣﺮگ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺟﻠﺴﻪ را ﺗﺮک ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز ﺳﻴﺪ ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ وﺳﻴﻠﻪ‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺑﻪ ﻳﮏ ﮐﻠﺖ ﻣﺠﻬﺰ ﻣﯽ ﺷﻮد و در ﻣﻴﺪان ﺣﺸﻤﺖ اﻟﺪوﻟﻪ ﮐﺴﺮوی را هﺪف ﮔﻠﻮﻟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﮐﺴﺮوی زﺧﻤﯽ‬ ‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻣﯽ ﮔﺮدد وﻟﯽ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی و ﺁﻳﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻌﺪ از دو ﻣﺎﻩ ﺑﺎزداﺷﺖ‬ ‫ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﻴﺪ ﮐﻔﺎﻟﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﮏ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺁزاد ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬از هﻤﻴﻦ زﻣﺎن ﮔﻮش اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﻧﺎم ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺮورﻳﺴﺘﯽ‬ ‫»ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم« ﺁﺷﻨﺎ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺣﺎج ﻣﻬﺪی ﻋﺮاﻗﯽ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻋﻀﺎی ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم و از ﺳﺮان ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺮورﻳﺴﺘﯽ »هﻴﺌﺘﻬﺎی ﻣﺆﺗﻠﻔﻪ اﺳﻼﻣﯽ« و ﺁﻧﮕﺎﻩ‬ ‫از ﺳﺮان »اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ« و دوﺳﺖ و ﻳﺎر ﻧﺰدﻳﮏ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ رهﺒﺮ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﺿﻤﻦ ﺑﻴﺎن ﺧﺎﻃﺮات ﺧﻮد‬ ‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن »ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم« ﺑﻪ وﺿﻮح ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺄﺳﻴﺲ و ﭘﺎﻳﮕﺎﻩ اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻋﻀﺎی »ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم« را ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﺷﺮح ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫»ﺳﻴﺪ ]ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ[ وﻗﺘﯽ ]از زﻧﺪان[ ﺑﻴﺮون ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ اﻳﻦ ﻣﯽ اﻓﺘﺪ ﮐﻪ ﻳﮏ ﻣﺤﻔﻠﯽ‪ ،‬ﻳﮏ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻳﮏ‬ ‫ﮔﺮوهﯽ‪ ،‬ﻳﮏ ﺟﻤﻌﻴﺘﯽ را ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﻴﺎورد ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزﻩ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮش ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ از وﺟﻮد اﻓﺮادی ﺑﺎﻳﺪ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﺑﮑﻨﻢ‬ ‫ﻞ ﺁﺳﺎﻳﺶ ﻣﺤﻼت ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اوﺑﺎﺷﻬﺎ ﮐﻪ ﺗﻮی ﻣﺤﻼت هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮدن ﮐﻠﻔﺘﻬﺎ‪ ،‬ﻻﺗﻬﺎ‪ .‬ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬ ‫ﮐﻪ ﺗﺎ اﻻن اﻳﻦ اﻓﺮاد ﻣﺨ ّ‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻋﺮﺑﺪﻩ ﮐﺸﻬﺎی ﻣﺤﻼت ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ‪ ...‬اﻳﻦ ﺑﻮد دوﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دور ﻣﺮﺣﻮم ﻧﻮاب ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﮐﺜﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺮﺣﻠﻪ‬ ‫اول از اﻳﻨﺠﻮر اﻓﺮاد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .3«...‬ﺣﺎج ﻣﻬﺪی ﻋﺮاﻗﯽ ﻋﻠﺖ اﻧﺘﺨﺎب »اوﺑﺎﺷﻬﺎ« را در »ﻣﺘﺪﻳﻦ« ﺑﻮدن ﺁﻧﺎن ﻣﯽ داﻧﺪ و‬ ‫ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﺮ دﻗﻴﻘﯽ از اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی دﻳﻨﯽ ﻣﺒﺎرزﻳﻦ اﺳﻼﻣﯽ و ﺣﺎﮐﻤﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ اﻳﺮان اراﺋﻪ ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫]اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی در ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی »دادﮔﺎﻩ«‪» ،‬ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ و داوری ﮐﻨﻴﺪ« و »ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﻳﺮان ﭼﻪ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ« اﻳﺮادات و اﻧﺘﻘﺎدات ﺷﺪﻳﺪی را ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺘﮕﺎﻩ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در ﮐﺘﺎب اﺧﻴﺮ ﺑﻪ ورود ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی ﺑﻪ ﻗﻢ و ﻓﺘﺎوی ارﺗﺠﺎﻋﯽ وی و دﺧﺎﻟﺖ وی در ﻧﻈﺎم ﺁﻣﻮزﺷﯽ‬ ‫اﻳﺮان اﻧﺘﻘﺎدات ﺑﯽ ﭘﺮدﻩ ای ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬در اﺛﺮ ﭘﺎﻓﺸﺎری ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی درس »ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت دﻳﻨﯽ« در ﻣﺪارس ﮐﺸﻮر ﺁﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‬ ‫وزارت ﻓﺮهﻨﮓ ﺗﻌﺪادی ﻣﻼ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﻠﻢ در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺮد«‬ ‫‪2‬‬ ‫]»ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ هﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮات ﺷﻬﻴﺪ ﺣﺎج ﻣﻬﺪی ﻋﺮاﻗﯽ«‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ،٢٥‬ﻣﻬﺪی ﻋﺮاﻗﯽ از ﻗﺪﻳﻤﯽ ﺗﺮﻳﻦ هﻤﮑﺎران ﺳﻴﺪ ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ ﺑﻮد[‬ ‫‪3‬‬ ‫]ﮐﺘﺎب »ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ هﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮات ﺷﻬﻴﺪ ﺣﺎج ﻣﻬﺪی ﻋﺮاﻗﯽ« ﺻﻔﺤﻬﻪ ‪ ،٢٦‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻓﺮهﻨﮕﯽ رﺳﺎ‪ .١٣٧٠ ،‬ﺣﺎج ﻣﻬﺪی ﻋﺮاﻗﯽ‬ ‫ﻦ ‪ ١٦‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ ﺷﻮرای ﻣﺮﮐﺰی ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم در ﺁﻣﺪ‪ .‬وی ﺗﺎ هﻨﮕﺎم اﻋﺪام ﻧﻮاب ﺻﻮﻓﯽ در ﺳﺎل ‪ ١٣٢٤‬در ﮐﻠﻴﻪ ﺗﺮورهﺎی ﻓﺪاﻳﻴﺎن‬ ‫از ﺳ ّ‬ ‫اﺳﻼم و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰﻳﻬﺎ و ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎی ﭘﺸﺖ ﭘﺮدﻩ اﻳﻦ ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺮورﻳﺴﺘﯽ ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ داﺷﺖ‪ .‬وی در ﻗﺘﻞ اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی‪،‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ هﮋﻳﺮ‪ ،‬رزم ﺁرا و ﺣﺴﻨﻌﻠﯽ ﻣﻨﺼﻮر ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻴﻦ ﭘﺎﻧﺰدهﻢ ﺧﺮداد ‪ ١٣٤٢‬ﺗﺎ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺧﻤﻴﻨﯽ در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺗﻈﺎهﺮات ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﯽ‬ ‫ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺖ و در ﺑﻬﻤﻦ ﺳﺎل ‪ ١٣٤٣‬ﺷﺎﺧﻪ ﺗﺮور هﻴﺌﺖ ﻣﺆﺗﻠﻔﻪ را ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاری ﮐﺮد ﮐﻪ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ وی ﺑﻪ ﺗﺮور اﻓﺮاد ﻧﺎم ﺁور و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﺘﻠﻬﺎﻳﯽ‬ ‫ﮐﻪ هﻨﻮز اﻓﺸﺎ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ اﻗﺪام ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻋﺮاﻗﯽ در ﺳﺎل ‪ ١٣٥٧‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ رﻓﺖ و در ﻧﻮﻓﻞ ﻟﻮ ﺷﺎﺗﻮ از ﻣﺸﺎوران و ﻣﺤﺮﻣﺎن ﺧﻤﻴﻨﯽ ﺑﻮد وهﻤﺮاﻩ وی‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬وی در اﻧﻘﻼب ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻬﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﻋﺮاﻗﯽ در ‪ ٤‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ ١٣٥٨‬هﻤﺮاﻩ ﭘﺴﺮش ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﺗﺮورﻳﺴﺘﻬﺎی‬

‫‪19‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ روی‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی ﻣﻮرخ ﭘﺮ ﺁوازﻩ اﻳﺮان هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﻣﻨﺸﯽ ﺧﻮد ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺣﺪادﭘﻮر در ﺑﻴﺴﺘﻢ اﺳﻔﻨﺪ ‪ ١٣٢٤‬ﺗﻮﺳﻂ‬ ‫ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ اﻣﺎﻣﯽ از اﻋﻀﺎی ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم در ﮐﺎخ دادﮔﺴﺘﺮی در ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻧﺪای ﻣﻴﻬﻦ دوﺳﺘﯽ و اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی‬ ‫ﺿﺪ ارﺗﺠﺎﻋﯽ ﮐﺴﺮوی اﻣﺎ در ﻗﻠﺐ و ﺟﺎن هﺮ اﻳﺮاﻧﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی اوﻟﻴﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ ﺳﻴﺪ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ ﺑﺎ ﻧﺎم ﻣﺴﺘﻌﺎر »ﻧﻮاب ﺻﻔﻮی« و ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺳﺎزﻣﺎن‬ ‫»ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﮏ ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺮورﻳﺴﺘﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻠﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺁﻧﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺸﻮر را از ﺳﻘﻮط ﺑﻪ داﻣﺎن ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻬﺎ ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻓﮑﺮ ﺑﺮاﻧﺪازی ﺷﺎﻩ‬ ‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﺮور ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران و روﺷﻨﻔﮑﺮان ﻣﻴﻞ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻩ و دوﻟﺘﻬﺎی او را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻬﺎ ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ و‬ ‫ﺑﻪ اﺟﺮای اﺣﮑﺎم ﻣﺬهﺒﯽ ﻣﺠﺒﻮر ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻮاب ﺻﻔﻮی و ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺮورﻳﺴﺘﯽ ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎی ﻧﻴﻤﻪ ﻣﺨﻔﯽ ﺧﻮد اداﻣﻪ داد و در ﺳﺎﻟﻬﺎی ‪ ١٣٢٧‬ﺗﺎ ‪١٣٣٤‬‬ ‫در هﻤﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان ﻧﻘﺸﯽ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﺎﻧﻪ و ﺟﻨﺎﻳﺘﮑﺎراﻧﻪ و در دراز ﻣﺪت ﺗﺄﺛﻴﺮی ﺑﺲ ﻣﺨﺮب و ﺧﻄﺮﻧﺎک ﺑﺮ‬ ‫ﺟﺎی ﻧﻬﺎد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ هﮋﻳﺮ ﮐﻪ در ﮐﺎﺑﻴﻨﻪ ﻗﻮام اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ وزﻳﺮ داراﻳﯽ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﮔﺮﻣﯽ از ﺁزادی ﻗﺎﺗﻞ ﮐﺴﺮوی دﻓﺎع ﻣﯽ‬ ‫ﮐﺮد و در هﻴﺪت دوﻟﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬ﺑﻨﺪﻩ ﻋﻘﻴﺪﻩ دارم ﮐﻪ اﻳﻦ ﺁدم ]اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی[ ﻣﻬﺪور اﻟﺪّم ﺑﻮدﻩ و اﮔﺮ هﻢ او را ﮐﺸﺘﻪ اﻧﺪ‬ ‫ﮐﺎر ﺻﺤﻴﺤﯽ ﺑﻮدﻩ«‪ 1‬ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد روزی ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم و ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ اﻣﺎﻣﯽ‪ ،‬هﻤﺎن ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﮐﺴﺮوی را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺧﻮاهﺪ رﺳﻴﺪ )هﺸﺘﻢ ﺁﺑﺎن ‪.(١٣٢٨‬‬ ‫ن ﻣﻘﺪس‪ ،‬رزم ﺁرا ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ )اﺳﻔﻨﺪ ‪ ١٣٢٩‬در ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺎﻩ( و دﮐﺘﺮ زﻧﮕﻨﻪ رﻳﻴﺲ داﻧﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان را‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻨﺎﻳﺘﮑﺎرا ِ‬ ‫ﺗﺮور ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﺮور ﻧﺎﻓﺮﺟﺎم ﻋﻼء ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ‪ ،‬رﻋﺸﻪ ﺑﺮ ﺟﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺷﺎﻩ و دوﻟﺘﻬﺎی وی اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺪاﻳﻴﺎن‬ ‫اﺳﻼم اﺑﺰار ﺷﻮﻣﯽ ﺑﺮای ﻧﻘﺸﻪ هﺎی اﺳﺘﻌﻤﺎری در اﻳﺮان ﮔﺸﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎی وﻳﺮاﻧﮕﺮ ﺁن را در ﺳﺮاﺳﺮ ﺳﺎﻟﻬﺎی ﺣﮑﻮﻣﺖ‬ ‫اﺳﻼﻣﯽ در اﻳﺮان ﺑﻪ وﺿﻮح ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪.2‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ و اداﻣﻪ ﺁزاداﻧﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺮورﻳﺴﺘﯽ »ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم« ﺷﺎﻩ و رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان ﺳﺎدﻩ ﻟﻮﺣﺎﻧﻪ در ﺗﻠﻪ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﻨﮓ ﺳﺮد ﻗﺪرﺗﻬﺎی ﺧﺎرﺟﯽ و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﺸﺮ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ارﺗﺠﺎع ﻣﺬهﺒﯽ اﻓﺘﺎدﻩ و از ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎی ﺧﻄﺮﻧﺎک و ﺗﺄﺛﻴﺮ دراز‬ ‫ﻣﺪت ﺁن در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﻨّﺘﯽ اﻳﺮان ﺑﯽ ﺧﺒﺮ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪.3‬‬

‫ﺗﺮورهﺎی ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم‬ ‫در اواﺧﺮ ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪ (١٩٤٣) ١٣٢٢‬ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺗﻬﺮان ﺑﺎ ﺣﻀﻮر روزوﻟﺖ رﻳﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ‪ ،‬اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ اﺗﺤﺎد‬ ‫ﺟﻤﺎهﻴﺮ ﺷﻮروی و ﭼﺮﭼﻴﻞ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪ و ﺳﺮان ﻣﺬﮐﻮر ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺶ ﻣﺎﻩ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ‬ ‫ﻗﻮای ﺧﻮد را از اﻳﺮان ﺧﺎرج ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ارﺗﺶ اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ در ﻣﺎرس ‪ ١٩٤٥‬اﻳﺮان را ﻃﺒﻖ ﻣﻌﺎهﺪﻩ ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺳﺮان در‬ ‫ﺗﻬﺮان ﺗﺮک ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ دوﻟﺖ اﺳﺘﺎﻟﻴﻨﻴﺴﺘﯽ ﺷﻮروی ﺿﻤﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ ﮐﻮﺗﺎهﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ اﻳﻨﮑﻪ اوﺿﺎع ﺑﻌﻀﯽ ﻧﻮاﺣﯽ ﺷﻤﺎل‬ ‫اﻳﺮان ﻣﺒﻬﻢ و ﻣﻐﺸﻮش اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺮوهﺎی ﺧﻮد را در ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻧﮕﺎهﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫در هﻤﻴﻦ دوران ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺤﻤﺪ در ﻧﻮﺣﯽ ﮐﺮدﻧﺸﻴﻦ »ﻓﺮﻗﻪ دﻣﻮﮐﺮات ﮐﺮدﺳﺘﺎن« و ﺟﻌﻔﺮ ﭘﻴﺸﻪ وری در ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن »ﻓﺮﻗﻪ‬ ‫دﻣﻮﮐﺮات ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن« را ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮐﻮس ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎری زدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ارﺗﺶ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ اﻳﺠﺎد ﻧﻈﻢ را در ﻧﻮاﺣﯽ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ اﻳﺮان ﻧﺪاﺷﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﺧﺪﻋﻪ ﮐﺎرﺳﺎز ﻗﻮام‬ ‫اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ وﻋﺪﻩ اﻋﻄﺎی اﻣﺘﻴﺎز ﻧﻔﺖ ﺷﻤﺎل ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﺷﻮروی‪ ،‬دوﻟﺖ ﺷﻮروی از ﻳﮑﺴﻮ ارﺗﺶ ﺧﻮد را در ‪ ١٩٤٦‬از‬ ‫اﻳﺮان ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺖ و از ﺳﻮی دﻳﮕﺮ ﭘﺸﺖ »ﻓﺮﻗﻪ دﻣﻮﮐﺮات« را ﺧﺎﻟﯽ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ‪ ،‬اﻓﺮاد »ﻓﺮﻗﻪ دﻣﻮﮐﺮات‬ ‫ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن« و »ﻓﺮﻗﻪ دﻣﻮﮐﺮات ﮐﺮدﺳﺘﺎن« ﺑﻪ ﺷﻮروی ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﺗﺤﺎد ﺷﻮروی ﺗﻘﺎﺿﺎی واﮔﺬاری اﻣﺘﻴﺎز ﻧﻔﺖ ﺷﻤﺎل را از اﻳﺮان داﺷﺖ و ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ در ارﮔﺎﻧﻬﺎی رﺳﻤﯽ ﺧﻮد از »ﻣﻨﺎﻓﻊ‬ ‫ﻣﺸﺮوع« ﺷﻮروی دﻓﺎع ﻣﯽ ﮐﺮد‪!4‬‬ ‫ﮔﺮوﻩ ﻓﺮﻗﺎن در ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺧﺎﻧﻪ اش ﺗﺮور ﺷﺪ‪ .‬هﻤﮑﺎران وی از ﺷﺎﺧﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ هﻴﺌﺖ ﻣﺆﺗﻠﻔﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﺮوﻩ ﻓﺮﻗﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻴﺦ ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ هﺎﺷﻤﯽ‬ ‫رﻓﺴﻨﺠﺎﻧﯽ ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاری ﺷﺪﻩ اﺳﺖ[‬ ‫‪1‬‬ ‫]»ﺧﺎﻃﺮات ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮج اﺳﮑﻨﺪری« ﺑﻪ اهﺘﻤﺎم ﺑﺎﺑﮏ اﻣﻴﺮﺧﺴﺮوی و ﻓﺮﻳﺪون ﺁذرﻧﻮر‪ ،‬ﺑﺨﺶ دوم ﺻﻔﺤﻪ ‪ .١٥٧/١٥٦‬ﻣﺤﻤﻮد ﺗﻔﻀﻠﯽ در‬ ‫»اﻳﺮان ﻣﺎ« و ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺴﻌﻮد در »ﻣﺮد اﻣﺮوز« ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻗﺘﻞ ﮐﺴﺮوی ﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺟﺮﻳﺎن ﻓﺘﻞ ﻓﺠﻴﻊ وی را در روزﻧﺎﻣﻪ هﺎی ﺧﻮد ﺑﯽ‬ ‫ﻃﺮﻓﺎﻧﻪ ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﯽ دادﻧﺪ[‬ ‫‪2‬‬ ‫]ﺣﺎج ﻣﻬﺪی ﻋﺮاﻗﯽ در ﻣﻮرد دﺧﺎﻟﺖ ﺁﻳﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ در ﺗﺮور رزم ﺁرا و دﻳﮕﺮان اﻋﺘﺮاف ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ :‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﻳﺪار‬ ‫ﻧﻮاب ﺻﻔﻮی ﺁﻣﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺁﻳﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﻮاب ﺻﻔﻮی ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪ ای ﮐﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ هﻔﺖ ﻧﻔﺮ ﺑﺎﻳﺪ زدﻩ‬ ‫]ﺗﺮور] ﺑﺸﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎن را ﭘﻴﺎدﻩ ﺑﮑﻨﻴﻢ‪ .‬اوﻟﻴﺶ رزم ﺁرا اﺳﺖ‪ ،‬دﻓﺘﺮی‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻓﻼح‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻃﺎهﺮی‪ ،‬دو ﺳﻪ ﺗﺎ دﻳﮕﺮ ﮐﻪ ﻣﻦ اﻻن ﻳﺎدم‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ هﻔﺖ ﻧﻔﺮ ﺑﺎﻳﺪ زدﻩ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ ...‬ﻣﻼﻗﺎت اﻧﺠﺎم ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺑﻌﻀﻴﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﯽ‪ ،‬ﺁن ﺁﻗﺎﻳﺎن ﻓﺘﻮای ﻗﺘﻞ رزم ﺁرا را از ﺟﻬﺖ ﺑُﻌﺪ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺻﺎدر‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺁﻗﺎ ]ﺁﻳﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ[ هﻢ ﻓﺘﻮای ﻗﺘﻞ رزم ﺁرا و ﺷﺶ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ را از ﺟﻬﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﺻﺎدر ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﻮد«‪ .‬ﻣﻬﺪی ﻋﺮاﻗﯽ در‬ ‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ ١٣٢‬و ‪ ١٣٣‬ﺧﺎﻃﺮاﺗﺶ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺟﺮﻳﺎن دادﮔﺎﻩ ﻧﻮاب ﺻﻔﻮی ﻣﯽ ﭘﺮداز و ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ از ﻧﻮاب ﺻﻔﻮی در دادﮔﺎﻩ »راﺟﻊ ﺑﻪ زدن رزم ﺁرا«‬ ‫ﻣﯽ ﭘﺮﺳﻨﺪ‪ .‬وی ﺧﺎﺋﻦ ﺑﻮدن رزم ﺁرا را از ﻳﮏ ﻃﺮف ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ هﻢ ﻓﺘﻮای ﻗﺘﻠﺶ را از ﺟﻬﺖ ﺳﻴﺎﺳﯽ و از ﺟﻬﺖ دﻳﻨﯽ‬ ‫ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ و ﺁﻳﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ«[‬ ‫‪3‬‬ ‫]ﺑﺮای اﻃﻼع ﺑﻴﺸﺘﺮ ﭘﻴﺮاﻣﻮن واﮐﻨﺶ رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻗﺘﻠﻬﺎی ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺴﺘﻨﺪ دﮐﺘﺮ ﺟﻼل ﻣﺘﻴﻨﯽ در‬ ‫ﻣﺠﻠﻪ »اﻳﺮاﻧﺸﻨﺎﺳﯽ« ﺷﻤﺎرﻩ هﺎی ‪ ١‬ﺗﺎ ‪ ،٤‬ﺳﺎل دوازدهﻢ ‪[١٣٧٩‬‬ ‫‪4‬‬ ‫]روزﻧﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ .١٣٢٥‬ﺑﺮای ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ روزﻧﺎﻣﻪ هﺎ و ﮐﺘﺐ ﮐﻤﻴﺎب ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺗﺤﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻣﺬهﺒﯽ اﻳﺮان ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ »ﺁرﺷﻴﻮ‬ ‫اﺳﻨﺎد و ﭘﮋوهﺸﻬﺎی اﻳﺮان – ﺑﺮﻟﻦ« )‪[ Archiv für Forschung und Dokumentation Iran e.v. Berlin (AFDI‬‬

‫‪20‬‬

‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠّﯽ ﺑﻮد وهﻤﺮاﻩ ﺑﺎ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق و دﻳﮕﺮان ﻋﻠﻴﻪ اﻣﺘﻴﺎز ﻧﻔﺖ ﺷﻤﺎل‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﭘﺮﺷﻮری ﮐﺮد و اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ در ﺷﻬﺮﻳﻮر ﺳﺎل ‪ (١٩٤٦) ١٣٢٥‬ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﺘﺎد‪ .‬ﭘﺲ از رهﺎﻳﯽ از‬ ‫زﻧﺪان ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ رﻓﺖ و ﺗﺎ اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ ١٩٤٨‬در ﺁن ﮐﺸﻮر ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺁﻧﮑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ را‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺗﮑﻠﻢ ﻣﯽ ﮐﺮد در ‪ ٣‬ﺁﺑﺎن ‪ (١٩٤٩) ١٣٢٧‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻔﻴﺮ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻣﺼﺮ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻟﺒﻨﺎن رﻓﺖ‪.‬‬ ‫در اواﺳﻂ ﺳﺎل ‪ (١٩٤٩) ١٣٢٨‬ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ ﻣﺮﮐّﺐ از ﭼﻨﺪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ﺳﺎﺑﻖ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﭼﻨﺪ روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎر و ﺗﻌﺪادی از‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺑﻪ رهﺒﺮی دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﻪ ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ ﺗﻨﻬﺎ اﺣﺰاب ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ ﺑﭙﻴﻮﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻃﺮﻓﺪاران ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﺑﺮق ﺁﺳﺎ ﺑﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺣﺰب ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ‪» .‬ﺣﺰب اﺳﺘﻘﻼل«‪» ،‬ﺣﺰب ﻣﻠّﯽ ﮐﺎر«‪،‬‬ ‫»ﺣﺰب ﺧﻠﻖ«‪» ،‬ﻣﺠﻤﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺠﺎهﺪ«‪» ،‬ﺣﺰب زﺣﻤﺘﮑﺸﺎن ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان«‪» ،‬ﻧﻬﻀﺖ ﺁزادی ﺑﺮای ﻣﺮدم اﻳﺮان«‪،1‬‬ ‫»ﺣﺰب ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان ﺑﺮ ﺑﻨﻴﺎد ﭘﺎن اﻳﺮاﻧﻴﺴﺖ« و »ﺣﺰب ﭘﺎن اﻳﺮاﻧﻴﺴﺖ« ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮان هﻤﻪ اﻳﻦ اﺣﺰاب در ﻳﮏ‬ ‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺗﻘﻠﺒﯽ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ راﻩ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﮑﻞ ﺁﻏﺎز ﺷﺪ و ﮐﺸﺎﮐﺶ ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺁﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫در ‪ ١٦‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ ٢٦) ١٣٢٩‬ژوﺋﻦ ‪ (١٩٥٠‬ﺳﭙﻬﺒﺪ رزم ﺁرا ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻠﻴﻞ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﯽ از اﻋﻀﺎی »ﻓﺪاﻳﻴﺎن‬ ‫اﺳﻼم« ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪو ﺧﻠﻴﻞ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﯽ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺷﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﻋﻼﻣﻴﻪ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﻴﺮﻟﻮﺣﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻧﻮاب ﺻﻔﻮی رهﺒﺮ‬ ‫ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ای ﭘﺴﺮ ﭘﻬﻠﻮی« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺁن اﺧﻄﺎر ﺷﺪﻩ ﺑﻮد اﮔﺮ »ﺣﻀﺮت ﺧﻠﻴﻞ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﯽ« ﺁزاد‬ ‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻋﺪﻩ زﻳﺎدی از رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ دﭼﺎر ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ رزم ﺁرا ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ‪.2‬‬ ‫ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻼء در ‪ ١٨‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ ١٣٢٩‬ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐﺎﺑﻴﻨﻪ داد‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وزﻳﺮ ﻣﺸﺎور در دوﻟﺖ ﻋﻼء ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫ﮐﺮد‪.‬‬ ‫در ‪ ٢٤‬اﺳﻔﻨﺪ هﻤﻴﻦ ﺳﺎل در ﺟﻠﺴﻪ ﻋﻠﻨﯽ ﺷﻮرای ﻣﻠّﯽ ﻃﺮح ﻣﻠّﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺁراء ﺑﻪ‬ ‫ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ از اﻳﻦ ﻃﺮح ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫در ‪ ٢٨‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ ١٣٢٩‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ زﻧﮕﻨﻪ رﻳﻴﺲ داﻧﺸﮑﺪﻩ ﺣﻘﻮق و وزﻳﺮ ﺳﺎﺑﻖ ﻓﺮهﻨﮓ هﻨﮕﺎم ﺧﺮوج از داﻧﺸﮑﺪﻩ ﺣﻘﻮق‬ ‫هﺪف ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﺼﺮت اﷲ ﻗﻤﯽ از ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﻣﺠﺮوح ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ‬ ‫روز در ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪.‬‬ ‫ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻼء در ‪ ٦‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪ ١٣٣٠‬ﭘﺲ از ﻳﮏ ﺗﺮور ﻧﺎﻓﺮﺟﺎم از ﺟﺎﻧﺐ ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ در ﺣﻞ ﺑﺤﺮان‬ ‫ﻧﻔﺖ و ﻓﺸﺎر دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ از ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی ﮐﻨﺎرﻩ ﮔﻴﺮی ﮐﺮد و در ‪ ٧‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﺪق ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی‬ ‫رﺳﻴﺪ‪ .‬در ‪ ٩‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ﻃﺮح ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﺟﺮای اﺻﻞ ﻣﻠّﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻣﺠﻠﺴﻴﻦ رﺳﻴﺪ و هﻴﺌﺖ دوﻟﺖ‬ ‫ﻣﺄاﻣﻮر اﺟﺮای ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼف ﺑﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻔﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ و رواﺑﻂ اﻳﺮان و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ ﻗﻄﻊ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﮑﻼت ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی ﮐﺸﻮر و اوﺿﺎع اﺳﻔﺒﺎر ﻣﺎﻟﯽ دوﻟﺖ ﻣﺼﺪق ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺧﺮﻳﺪ ﻧﻔﺖ در ﻏﺮب ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻞ ﻗﻮا و وزارت ﺟﻨﮓ را ﺑﻪ او واﮔﺬارد‪ .‬ﺷﺎﻩ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﮑﺮد و‬ ‫ﻣﺼﺪق در ﺗﻴﺮﻣﺎﻩ ‪ ١٣٣١‬از ﺷﺎﻩ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ ﮐ ّ‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق اﺳﺘﻌﻔﺎء داد‪.‬‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﺪق ﺑﺎ ﻃﺮح اﻳﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻴﻠﻪ ﮔﺮاﻧﻪ ﻣﻴﻞ داﺷﺖ ﺑﺎر ﺑﺤﺮان اﻗﺘﺼﺎدی‬ ‫و ورﺷﮑﺴﺘﮕﯽ ﻣﺎﻟﯽ دوﻟﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮔﺮدن ﺷﺎﻩ ﮔﺬارد‪ .‬ﺑﻪ هﺮ روی‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﻗﻮام )ﻗﻮام اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ( ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﺷﺪ و ﺑﺎ‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر اﻋﻼﻣﻴﻪ ای ﺷﺪﻳﺪاﻟﻠﺤﻦ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ »ﮐﺸﺘﻴﺒﺎن را ﺳﻴﺎﺳﺘﯽ دﮔﺮ ﺁﻣﺪ« و ﻣﺤﺎﮐﻢ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺧﻮاهﺪ داد و روزی‬ ‫ﺻﺪهﺎ ﺗﺒﻬﮑﺎر را از هﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﮑﻢ ﺧﺸﮏ و ﺑﯽ ﺷﻔﻘﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﻗﺮﻳﻦ ﺗﻴﺮﻩ روزی ﺧﻮاهﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬ ‫ﺗﻈﺎهﺮات ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﯽ ﺑﻴﻦ ‪ ٢٧‬ﺗﺎ ‪ ٣٠‬ﺗﻴﺮ ‪ (١٩٥٢) ١٣٣١‬ﺑﻪ زاﻧﻮ در ﺁﻣﺪ و ﺷﺎﻩ ﻣﺒﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق را‬ ‫ﺑﭙﺬﻳﺮد و دوﺑﺎرﻩ وی را ﻣﺄﻣﻮر ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐﺎﺑﻴﻨﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی ﻣﺠﺪد ﺧﻮد را ﻇﺎهﺮًا ﻣﺪﻳﻮن ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎی‬ ‫هﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺁﻳﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﺎن واﻗﻌﯽ او ﺑﺎزارﻳﺎن و اﻋﻀﺎی ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وی‬ ‫در اول ﻣﺮداد ‪ ١٣٣١‬ﺷﺮﺣﯽ در ﭘﺸﺖ ﻗﺮﺁن ﻧﻮﺷﺖ و ﺁن را ﭘﺲ از اﻣﻀﺎء و ﻣُﻬﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮح ﺑﺮای ﺷﺎﻩ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪:‬‬ ‫»دﺷﻤﻦ ﻗﺮﺁن ﺑﺎﺷﻢ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاهﻢ ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻢ‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ اﮔﺮ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ را ﻧﻘﺾ ﮐﻨﻨﺪ و رژﻳﻢ‬ ‫ﻣﻤﻠﮑﺖ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دهﻨﺪ ﻣﻦ رﻳﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮر را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﻢ«‪ .‬درﺳﺖ ﺷﺶ روز ﺑﻌﺪ ﺑﺮﺧﻼف ﺳﻮﮔﻨﺪی ﮐﻪ ﺧﻮردﻩ ﺑﻮد‪ ،‬در‬ ‫هﻔﺘﻢ ﻣﺮداد ﻣﺎدّﻩ واﺣﺪﻩ اﺧﺘﻴﺎرات دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ رﻓﺖ و هﻤﺎن روز ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠّﯽ رﺳﻴﺪ‪ .‬در‬ ‫اﻳﻦ ﻻﻳﺤﻪ ﺑﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق اﺧﺘﻴﺎر دادﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻟﻮاﻳﺤﯽ ﭘﺲ از ﺁزﻣﺎﻳﺶ ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﺠﻠﺴﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﺗﮑﻠﻴﻒ ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫در ﻣﺠﻠﺴﻴﻦ ﻣﻌﻴﻦ ﻧﺸﺪﻩ ﻻزم اﻻﺟﺮاﺳﺖ‪ ٩ .‬روز ﺑﻌﺪ در ‪ ١٦‬ﻣﺮداد ‪ ١٣٣١‬ﻃﺮح ﻳﮏ ﻣﺎدّﻩ ای ﺑﺎ ﻗﻴﺪ ﺳﻪ ﻓﻮرﻳﺖ ﺑﺮای‬ ‫ﻋﻔﻮ و ﺁزادی ﺧﻠﻴﻞ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﯽ ﻗﺎﺗﻞ رزم ﺁرا ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﻴﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮح‪» :‬ﻣﺎدّﻩ واﺣﺪﻩ‪ :‬ﭼﻮن ﺟﻨﺎﻳﺖ ﺣﺎﺟﯽ ﻋﻠﯽ رزم‬ ‫ﺁرا و ﺣﻤﺎﻳﺖ او از اﺟﺎﻧﺐ ﺑﺮ ﻣﻠﺖ اﻳﺮان ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻓﺮض ﺁﻧﮑﻪ ﻗﺎﺗﻞ او اﺳﺘﺎد ﺧﻠﻴﻞ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻠّﺖ‬

‫‪1‬‬

‫]ﺣﺴﻴﻦ رازی و ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺨﺸﺐ ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاران »ﻧﻬﻀﺖ ﺁزادی ﺑﺮای ﻣﺮدم اﻳﺮان« ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ دﻩ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ »ﻧﻬﻀﺖ ﺁزادی اﻳﺮان« در ‪٢٥‬‬ ‫اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪ (١٩٦١) ١٣٤٠‬ﺗﻮﺳﻂ ﺁﻳﺖ اﷲ ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﺤﺎﺑﯽ و ﺑﺎزرﮔﺎن ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ[‬ ‫‪2‬‬ ‫]در ﺻﻔﺤﺎت ﻗﺒﻞ ﺑﻪ دﺳﺎﻳﺲ ﺁﻳﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ از ﺳﺮان ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ و دﺧﺎﻟﺖ وی در ﺗﺮور ﺳﭙﻬﺒﺪ رزم ﺁرا ﻣﺸﺮوﺣًﺎ اﺷﺎرﻩ ﮐﺮدﻳﻢ‪ .‬ﻳﮏ روز ﭘﺲ‬ ‫از ﺗﺮور ﺳﭙﻬﺒﺪ رزم ﺁرا ﺁﻳﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﻳﮏ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﺧﺒﺮﻧﮕﺎران ﺧﺎرﺟﯽ و داﺧﻠﯽ »ﻗﺘﻞ رزم ﺁرا را واﺟﺐ داﻧﺴﺖ و ﺧﻠﻴﻞ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﯽ را‬ ‫ﻣﻨﺠﯽ ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد«‪ .‬دﮐﺘﺮ ﺑﻘﺎﻳﯽ و ﺣﺴﻴﻦ ﻣﮑّﯽ در ﻣﻴﺪان ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن ﻣﻴﺘﻴﻨﮕﯽ ﺗﺮﺗﻴﺐ دادﻧﺪ و هﺮ دو ﮐﺸﺘﻦ رزم ﺁرا را ﺑﻪ ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان‬ ‫ﺗﺒﺮﻳﮏ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬در هﻤﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎع اﻋﻼﻣﻴﻪ ﻧﻮاب ﺻﻔﻮی زﻳﺮ ﻋﻨﻮان »ای ﭘﺴﺮ ﭘﻬﻠﻮی« ﭘﺨﺶ ﺷﺪ[‬

‫‪21‬‬

‫ﺑﻴﮕﻨﺎﻩ و ﺗﺒﺮﺋﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد«‪» .‬اﻳﻦ ﻃﺮح را ‪ ٢٧‬ﺗﻦ از ﺟﻤﻠﻪ دو ﺗﻦ اﺳﺘﺎدان داﻧﺸﮑﺪﻩ ﺣﻘﻮق داﻧﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان‪ :‬دﮐﺘﺮ‬ ‫ﺷﺎﻳﮕﺎن و دﮐﺘﺮ ﺳﻨﺠﺎﺑﯽ اﻣﻀﺎ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ«‪.1‬‬ ‫ﺧﻠﻴﻞ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﯽ در ‪ ٢٤‬ﺁﺑﺎن ‪ ١٣٣١‬از زﻧﺪان ﺁزاد ﺷﺪ و ﭘﺲ از زﻳﺎرت ﺷﺎﻩ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﺁﻳﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻓﺘﻮای ﻗﺘﻞ رزم ﺁرا را دادﻩ ﺑﻮد ﺷﺘﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﺑﺎ ﻻﻳﺤﻪ ﻋﻔﻮ ﺧﻠﻴﻞ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﯽ و ﻻﻳﺤﻪ »ﻣﻔﺴﺪ ﻓﯽ اﻻرض« ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﺣﻤﺪ ﻗﻮام و ﺿﺒﻂ اﻣﻮال وی‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮد و ﺁن را ﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﮐﻴﻔﺮی ﮐﺸﻮر داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﺑﺮ ﺧﻼف‬ ‫ﺳﻮﮔﻨﺪی ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺮﺁن ﺧﻮردﻩ ﺑﻮد ﺗﺎ »ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ« ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﺪهﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺖ و ﭘﺎﺧﺖ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺁﻳﺖ‬ ‫اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺎﻣﯽ ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺮورﻳﺴﺘﯽ ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد و ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ زﻳﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و اﺳﺘﻘﻼل‬ ‫دادﮔﺴﺘﺮی و رﻋﺎﻳﺖ اﺟﺮای ﻋﺪاﻟﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﺸﻮر ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺁﻧﮑﻪ ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ ﺑﻌﺪهﺎ ﻗﺘﻞ رزم ﺁرا را ﺑﻪ درﺑﺎر‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽ داد و هﻨﻮز اﻳﻦ ﺷﺎﻳﻌﻪ ﺑﯽ ﭘﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ ﺑﺎ دو ﻻﻳﺤﻪ ﻧﺎﻣﺒﺮدﻩ ﺳﺒﺐ ﺷﺪﮐﻪ ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ ﺑﺮای ﺗﻨﺒﻴﻪ ﺳﻨﺎﺗﻮرهﺎ ﻃﺮﺣﯽ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺮد و ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻣﺪت‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ را از ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺑﻪ دو ﺳﺎل ﺑﻪ ﻗﻴﺪ دو ﻓﻮرﻳﺖ در هﻤﺎن روز ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﺑﺎ هﻤﻪ ﺗﺪاﺑﻴﺮی ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد و ﮔﺎﻩ ﺑﺎ ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺻﻮل ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺤﺮان اﻗﺘﺼﺎدی ﮐﺸﻮر‬ ‫را ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر هﺮج و ﻣﺮج ﺣﮑﻤﻔﺮﻣﺎ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و ﻳﮏ ﺑﻼﺗﮑﻠﻴﻔﯽ ﻋﻤﻴﻘﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان اﺣﺴﺎس‬ ‫ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻩ ﺑﺎ ﺻﻼﺣﺪﻳﺪ ﮐﺮﻣﻴﺖ روزوﻟﺖ ﻣﺄﻣﻮر ﻋﺎﻟﻴﺮﺗﺒﻪ ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻴﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ اﺗﺨﺎذ ﻋﻤﻞ ﺷﺪ و در ‪ ٢٥‬ﻣﺮداد ‪١٣٣٢‬‬ ‫ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮﮐﻨﺎری دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق را از ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی ﺻﺎدر ﮐﺮد و ﺳﭙﻬﺒﺪ ﻓﻀﻞ اﷲ زاهﺪی را ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪.‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﺪق ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮﮐﻨﺎری ﺧﻮﻳﺶ وﻗﻌﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺖ و ﺷﺎﻩ ﺑﻪ رُم رﻓﺖ‪ .‬ﮐﻤﻴﺘﻪ ﻣﺮﮐﺰی ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ ﻃﯽ اﻋﻼﻣﻴﻪ‬ ‫ای ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﯽ ﺳﻠﻄﻨﺖ و اﻳﺠﺎد »ﺟﻤﻬﻮری دﻣﮑﺮاﺗﻴﮏ« را ﺧﻮاهﺎن ﺷﺪ‪ .‬رهﺒﺮان ﻣﺬهﺒﯽ و ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان ﻣﺸﺘﺎق ﺑﺎزﮔﺸﺖ‬ ‫ﺷﺎﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی و ﺁﻳﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ هﺮ دو ﺑﺮای ﺳﻼﻣﺖ ﺷﺎﻩ و دوری وی از ﮐﺸﻮر ﻣﺠﺎﻟﺲ روﺿﻪ ﺧﻮاﻧﯽ و‬ ‫ﻋﺰاداری ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﮐﻮدﺗﺎ »روﺿﻪ دو ﻃﻔﻼن ﻣﺴﻠﻢ« ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻨﺎﺑﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی‬ ‫ﻣﺮﺟﻊ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺟﻬﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺎﻩ ﺗﻠﮕﺮاف ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺷﺎﻩ را ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اﻳﺮان ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬وی در‬ ‫ﺗﻠﮕﺮاﻓﯽ ﺑﻪ ﺗﻴﻤﺴﺎر زاهﺪی او را »ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻴﻀﻪ اﺳﻼم« ﻧﺎﻣﻴﺪ و در ﺳﺮﮐﻮب دﺷﻤﻨﺎن دﻳﻦ ﺁرزوی ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﮐﻮدﺗﺎی‬ ‫‪ ٢٨‬ﻣﺮداد ‪ ١٩) ١٣٣٢‬اوت ‪ (١٩٥٣‬ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزی رﺳﻴﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﺑﺎزداﺷﺖ ﺷﺪ و ﺷﺎﻩ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫رهﺒﺮ ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ اﻳﺮان در هﻤﺎن داﻣﯽ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد در اﻳﺠﺎد ﺁن ﺳﻬﻴﻢ ﺑﻮد‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق وﺳﻴﻠﻪ دﮐﺘﺮ ﺑﻘﺎﻳﯽ و ﺁﻳﺖ اﷲ‬ ‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و ﺷﻤﺲ ﻗﻨﺎت ﺁﺑﺎدی ﺑﺎ رهﺒﺮی ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺮورﻳﺴﺘﯽ ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم ﺗﻤﺎس داﺋﻤﯽ داﺷﺖ و از ﺁﻧﺎن ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ‬ ‫ﻗﺪرت اﺳﺘﻤﺪاد و ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬وی ﺑﻴﺴﺖ و هﺸﺖ ﺗﻦ از اﻋﻀﺎی ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم را ﮐﻪ در زﻧﺪان ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﻗﺎﺗﻞ رزم ﺁرا را ﺁزاد ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﮐﻮدﺗﺎی ‪ ٢٨‬ﻣﺮداد ﺳﺮﮐﻮب ﺧﻮﻧﻴﻦ ﻣﻠّﻴﻮن و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ اﺣﺮاب و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎی ﭼﭗ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻧﻈﺎﻣﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان ﺗﻴﻤﺴﺎر ﺗﻴﻤﻮر ﺑﺨﺘﻴﺎر ﮐﻪ ﺑﻌﺪًا ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻳﻴﺲ ﺳﺎزﻣﺎن اﻣﻨﻴﺖ و اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺸﻮر )ﺳﺎواک( ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺧﺸﻮﻧﺖ و‬ ‫اﻳﺠﺎد ﺟ ّﻮ ﺗﺮس و وﺣﺸﺖ ﺑﻪ واﻗﻊ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوای ﺑﻼﻣﻨﺎزع اﻳﺮان ﺑﻮد‪.‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﺑﻪ ﺳﻪ ﺳﺎل زﻧﺪان و ﺳﭙﺲ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﺗﺎ ﺁﺧﺮ ﻋﻤﺮ در اﺣﻤﺪﺁﺑﺎد زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ و ﺷﺒﮑﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬ ‫ﺣﺰب ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ ﺷﺪ و ﻋﺪﻩ ای از اﻋﻀﺎی ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻏﻴﺮﻧﻈﺎﻣﯽ ﺁن ﺗﻴﺮﺑﺎران ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی و روﺣﺎﻧﻴﻮﻧﯽ ﭼﻮن ﺁﻳﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻴﻼﻧﯽ و دﻳﮕﺮ ﺁﻳﺎت ﻋﻈﺎم ﭘﺲ از ﮐﻮدﺗﺎی ‪ ٢٨‬ﻣﺮداد‬ ‫ﻼ ﺑﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺁن ﻣﯽ‬ ‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت دادﮔﺎﻩ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاری ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻧﺘﻘﺎدی ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻤ ً‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺳﺮﮐﻮب ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ را ﻳﮏ ﭘﻴﺮوزی ﺑﺮای دوام و اﺳﺘﺤﮑﺎم ﻣﺬهﺐ در اﻳﺮان ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﮐﻮدﺗﺎی ‪ ٢٨‬ﻣﺮداد ﻓﻀﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻳﺮان ﻇﺎهﺮی ﻣﺬهﺒﯽ ﮔﺮﻓﺖ و روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﯽ از ﻗﺪرت ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‬ ‫اﻳﺮان ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻔﻮذ ﺁﻧﺎن در روﻧﺪ ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت دادﮔﺎﻩ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﭼﻪ در ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق و ﭼﻪ در ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ دﻳﮕﺮ رﺟﺎل‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﻋﻀﺎی ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ ﺑﻪ وﺿﻮح دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻴﻤﺴﺎر ﺁزﻣﻮدﻩ ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺑﺎرهﺎ ﺳﻌﯽ ﮐﺮد در دادﮔﺎﻩ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق را ﺑﻪ »ارﺗﺪاد و ﮐﻔﺮ و ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺬهﺐ اﺳﻼم و ﺑﺮاﻧﺪازی ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ اﻳﺮان« ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ و ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎﻳﯽ ﭘﻴﺶ رﻓﺖ ﮐﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق را ﺑﻪ ﺑﯽ دﻳﻨﯽ ﻣﺘﻬﻢ‬ ‫ﮐﺮد ﺗﺎ اﻋﻀﺎی ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم و اوﺑﺎش ﭼﺎﻟﻪ ﻣﻴﺪان ﮐﻪ در ﺟﻠﺴﻪ دادﮔﺎﻩ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺤﺮﻳﮏ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق اﻗﺪام ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﮐﻪ ﺧﻮد زﻣﺎﻧﯽ از ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺳﻮد ﺑﺮدﻩ ﺑﻮد و ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎی‬ ‫ﺧﻄﺮﻧﺎک ﺗﺤﺮﻳﮑﺎت ﺗﻴﻤﺴﺎر ﺁزﻣﻮدﻩ را ﻣﯽ داﻧﺴﺖ‪ ،‬از ﺗﺮس ﺁﻧﮑﻪ ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺮور او و ﺧﺎﻧﻮادﻩ اش ﺑﺰﻧﻨﺪ‪،‬‬ ‫در ﺟﻠﺴﻪ دادﮔﺎﻩ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ و اﻳﻤﺎن و اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮد و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﮔﺎﻩ ﺑﺎ ﺣﺮارت و ﮔﺎهﯽ ﺑﺎ ﮔﺮﻳﻪ و ﻻﺑﻪ دﻓﺎع‬ ‫ﮐﺮد و ﺷﺮح ﻣﻔﺼﻠﯽ از ﺑﺮﮔﺰاری ﺟﻠﺴﺎت روﺿﻪ ﺧﻮاﻧﯽ در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد داد‪.2‬‬ ‫‪1‬‬

‫]ﻣﺬاﮐﺮات ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠّﯽ‪ ،‬دورﻩ هﻔﺪهﻢ‪ ٢٢ ،‬ﻣﺮداد ‪ .١٣٣١‬ﺑﺮای اﻃﻼع ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻔﺼﻞ و ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ »دﮐﺘﺮ‬ ‫ﻣﺼﺪق‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدهﺎی ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی و اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﻬﺎ« از دﮐﺘﺮ ﺟﻼل ﻣﺘﻴﻨﯽ در ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ اﻳﺮاﻧﺸﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﺎل دوازدهﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ‪ ،٤‬ﺻﻔﺤﻪ ‪[٧٢٢‬‬ ‫‪2‬‬

‫]ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ »ﺧﺎﻃﺮات و ﺗﺄﻟﻤﺎت ﻣﺼﺪق« ﺻﻔﺤﻪ ‪ ١٤٣‬و »ﻣﺼﺪق در ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ« ﺻﻔﺤﻪ ‪ ١٦٧‬و ‪ ١٦٨‬و ‪ ٢٣٤‬و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫‪ ٣٧٩‬ﺗﺎ ‪ .٣٨٥‬و ﻳﺎ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »از اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺗﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ )ﺗﺤﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻣﺬهﺒﯽ اﻳﺮان ﺑﻴﻦ دو اﻧﻘﻼب( از ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﻴﻨﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫زودی ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد[‬

‫‪22‬‬

‫ﮐﻮدﺗﺎی ‪ ٢٨‬ﻣﺮداد هﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻇﺎهﺮ ﺑﺮای ﺷﺎﻩ ﭘﻴﺮوزی و ﺳﭙﺲ ﻗﺪرت را ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﺁورد‪ ،‬وﻟﯽ وی را از ﺗﺨﺖ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ‬ ‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻪ زﻳﺮ ﮐﺸﻴﺪ و هﻤﺮدﻳﻒ ﺳﻴﺎﺳﺘﺒﺎزان روزﮔﺎر ﺧﻮد ﻗﺮار داد‪ .‬ﺧﺮوج ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺶ ﻓﺮار ﺷﺎﻩ ﺑﻪ‬ ‫رُم ﭼﻬﺮﻩ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وی را در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺧﺪﺷﻪ دار ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﺁﻧﮑﻪ ﮐﻮدﺗﺎ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪﻩ و ﺑﺎ‬ ‫هﻤﮑﺎری ﻋﻮاﻣﻞ داﺧﻠﯽ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزی رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ هﺮ روی‪ ،‬ﮐﻮدﺗﺎی ‪ ٢٨‬ﻣﺮداد زﺧﻢ ﻋﻤﻴﻘﯽ در ﻋﻤﻖ اﺟﺘﻤﺎع اﻳﺮان‬ ‫اﻳﺠﺎد ﮐﺮد و ﻧﻴﺰ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺷﺎﻩ را از او ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻩ ﺑﺮای ﺑﺎزﺳﺎزی ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ و اﺳﺘﻤﺮار ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺧﻮد از هﻤﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت اﻗﺘﺼﺎدی‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬اداری‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻓﺮهﻨﮕﯽ‬ ‫ﮐﺸﻮر ﺳﻮد ﻣﯽ ﺑﺮد و در اوج ﻗﺪرت ﺑﻪ ﺟﺎی ﺁﻧﮑﻪ در ﭘﯽ اﺳﺘﺤﮑﺎم اﺻﻮل ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻮدﺷﻴﻔﺘﮕﯽ دﭼﺎر و ﺑﺪل ﺑﻪ دﻳﮑﺘﺎﺗﻮری ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت و رﻓﻮرم ﺑﺎ ﭘﻨﺠﻪ هﺎی ﺁهﻨﻴﻦ ﮔﺸﺖ‪ .‬وی هﺮﮔﻮﻧﻪ اﻧﺘﻘﺎد را‬ ‫ﺣﺘﺎ از ﺟﺎﻧﺐ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او و ﻧﻈﺎم ﻣﺸﺮوﻃﻪ وﻓﺎدار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺷﻨﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻨﺘﻘﺪﻳﻦ را زﻳﺮ ﻋﻨﻮان »اﻗﺪام ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫اﻣﻨﻴﺖ ﮐﺸﻮر« ﺗﺎر و ﻣﺎر ﻣﯽ ﮐﺮد و از ﺧﻮد ﻣﯽ راﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻩ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﮐﻮدﺗﺎﭼﻴﺎن و ﺷﺮﮐﺎی ﺧﺎرﺟﯽ و داﺧﻠﯽ ﮐﻮدﺗﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﻩ ﭘﻴﺶ از ﮐﻮدﺗﺎی ‪٢٨‬‬ ‫ﻣﺮداد ﭼﻨﺪان دﺧﺎﻟﺘﯽ در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮان ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﺁن‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺴﻴﻦ و ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮان ﺑﺎ‬ ‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﯽ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ﻣﻠّﺖ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ هﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺘﺒﺪادی‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ و‬ ‫ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﻣﻠّﯽ را ﺑﺎ وﺳﺎﻳﻞ ﻏﻴﺮ دﻣﻮﮐﺮاﺗﻴﮏ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاری ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺳﭙﺲ ﺳﺎواک ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪ و‬ ‫ﺷﺎﻩ ﺑﺪﻧﺎم ﺗﺮﻳﻦ و ﺑﯽ ﺑﻨﺪ و ﺑﺎرﺗﺮﻳﻦ اﻣﻴﺮان ارﺗﺶ‪ ،‬ﺗﻴﻤﺴﺎر ﺗﻴﻤﻮر ﺑﺨﺘﻴﺎر را ﮐﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ زﺷﺘﯽ از ﺧﻮد در دوران‬ ‫»ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاری ﻧﻈﺎﻣﯽ« ﺑﻪ ﺟﺎی ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد و ﺧﻮد را ﻓﺮاﺗﺮ از ﻗﺎﻧﻮن و ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺖ و در ﺧﻴﺎل‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮد‬ ‫را ﻻﻳﻖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﺳﺎزﻣﺎن اﻣﻨﻴﺘﯽ و اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻧﻮﭘﺎ ﻣﻨﺼﻮب ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﻮدﺗﺎﭼﻴﺎن ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻗﺮارداد ﮐﻨﺴﺮﺳﻴﻮم را ﺑﺎ دوﻟﺖ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﻌﺪ از ﺳﻔﺮ ﺷﺎﻩ ﺑﻪ رُم روﺿﻪ دو ﻃﻔﻼن ﻣﺴﻠﻢ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﭘﺲ از ﮐﻮدﺗﺎ ﺗﻮﻗﻌﺎت دﻳﮕﺮی داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﻮن از ﺳﺮﮐﻮب ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ و ﺗﻌﻘﻴﺐ اﻗﻠﻴﺘﻬﺎی ﻣﺬهﺒﯽ در دل اﺣﺴﺎس ﺷﺎدی و ﺳﺮور ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﺷﺎﻩ ﺗﻮﻗﻊ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرت روﺣﺎﻧﻴﻮن و اﻗﺘﺪار دﮐﺎﻧﺪاران دﻳﻦ ﺗﻮﺟﻪ وﻳﮋﻩ ای ﻧﺸﺎن دهﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﺁﻧﮑﻪ ﺑﻪ روﻧﺪ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﯽ – ﻣﺬهﺒﯽ اﻳﺮان ﭘﺲ از ‪ ٢٨‬ﻣﺮداد اداﻣﻪ دهﻴﻢ و ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ و ﻧﻘﺶ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ اﺷﺎرﻩ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻤﯽ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ای ﻧﻪ ﭼﻨﺪان دور ﺑﺎزﮔﺮدﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻔﺮ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﻬﻢ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ را‬ ‫ﺑﺎ ﺳﺮﺷﺖ اﻳﻦ ﺗﺤﻮﻻت و ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﺁن ﺗﺎ اﻧﺪازﻩ ای ﺁﺷﻨﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮﻳﺰ ﮐﻪ ﺷﮑﻴﺒﺎﻳﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ را ﻣﯽ ﻃﻠﺒﺪ‪ ،‬در ﭘﺎﻳﺎن‬ ‫ﺳﻨﺠﺶ و داوری را ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺁﺳﺎﻧﺘﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺮﮐﻮب ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن‬ ‫ﺗﻌﻘﻴﺐ و ﮐﺸﺘﺎر ﺑﺎﺑﻴﺎن و ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن از ﺳﺮﮔﺮﻣﻴﻬﺎی روزاﻧﻪ ﻣﻼﻳﺎن و ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻮد‪ .‬روﻧﺪ ﺑﺎﺑﯽ و ﺑﻬﺎﻳﯽ ﮐﺸﯽ ﺗﺎ اواﺧﺮ‬ ‫دوران ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ هﺎی دﻳﻨﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎﺑﻴﺎن در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ اﻳﺮان ﺳﻬﻢ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮی داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﯽ‬ ‫ﺗﻮان ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻼﺷﻬﺎی ﺁﻧﺎن در اﻳﺠﺎد اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ اﻳﺮان ﺑﺴﻴﺎر ﮐﺎرﺳﺎز ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﻃﺮﻓﺪار ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﺎن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﮔﺮدد ﮐﻪ رهﺒﺮان ﺑﻬﺎﻳﯽ ﺗﺄﮐﻴﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن در‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ دﺧﺎﻟﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬در زﻣﺎن رﺿﺎﻩ ﺷﺎﻩ‪ ،‬ﺑﻬﺎﻳﯽ ﮐﺸﯽ در ﭼﻨﺪ ﺷﻬﺮ اﻳﺮان اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻄﻮر ﮐﻠّﯽ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن در‬ ‫ﺁن دوران از ﺳﻴﺎﺳﺘﻬﺎی دوران رﺿﺎﺷﺎهﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽ رﻓﺖ‪ .‬رﺿﺎ ﺷﺎﻩ در ﭘﯽ ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﺪرت روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺑﻮد‪ .‬در‬ ‫دوران رﺿﺎ ﺷﺎﻩ اﻧﺪﻳﺸﻪ »ﻣﻠّﺖ ﺷﺪن« ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﮐﺸﻮر ﻣﯽ رﻓﺖ ﺗﺎ هﻤﻪ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺁن ﺧﻮد را اﻳﺮاﻧﯽ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﺑﺪون ﺁﻧﮑﻪ‬ ‫ﻣﺬهﺐ‪ ،‬ﻣﺮام ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻳﺎ ﻗﻮﻣﯽ در ﺁن دﺧﺎﻟﺖ ﺁﺷﮑﺎری داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺳﺎﻟﻬﺎی ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺁهﺴﺘﻪ ﺁهﺴﺘﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﭙﺮدﻩ ﺷﺪ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻓﮑﺮ ﺑﯽ ﭘﺎی »اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ« ﺑﻪ ﺣﻮزﻩ ﺳﻴﺎﺳﺖ رﺳﻮخ ﮐﺮد‪ .‬ﺟﻨﮓ ﺳﺮد‬ ‫ﺑﻴﻦ دو ﻗﺪرت ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺮق و ﻏﺮب اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ را ﺑﻪ اﻳﺮان ﮐﺸﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﺁن ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم‬ ‫ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﭼﭙﮕﺮاﻳﯽ در اﻳﺮان ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در دو دهﻪ ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﯽ ﺗﻌﻘﻴﺐ اﻗﻠﻴﺘﻬﺎی ﻣﺬهﺒﯽ ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻓﮑﺎر ﺷﺒﻪ ﻣﺬهﺒﯽ و ﭼﭙﮕﺮاﻳﯽ‪،‬‬ ‫دوﻟﺘﻬﺎی ﭘﺲ از ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ ١٣٢٠‬و ﺷﺎﻩ را در ﮐﻮرﻩ راﻩ »اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ« اﻧﺪاﺧﺖ و ﺁﻧﻬﺎ را ﺁﺷﮑﺎرا در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺁرﻣﺎﻧﻬﺎ‬ ‫اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ و اﺻﻮل ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ دوﻟﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻗﺮار داد‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ هﻤﻪ رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ و ﻣﻠّﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﮔﺴﺘﺮش اﻳﻦ ﺑﻴﺮاهﻪ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﮐﻤﮏ ﺷﺎﻳﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪﻧﯽ اﻳﺮان از ﺁرﻣﺎﻧﻬﺎی دﻣﻮﮐﺮاﺗﻴﮏ ﺟﻨﺒﺶ‬ ‫ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ اﻳﺮان ﺷﺘﺎب ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻐﺘﻨﻤﯽ ﺑﺮای اﺳﺘﺤﮑﺎم دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ در اﻳﺮان از دﺳﺖ رﻓﺖ و ﮐﺴﺐ رأی ﻣﺮدم‬ ‫ﺑﺮای ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ از اﺻﻼﺣﺎت و رﻓﻮرم‪ ،‬ﺣﺘﺎ در ﻣﺤﺪودﻩ ﮐﻨﺘﺮل ﺷﺪﻩ ﺁن‪ ،‬از ﭼﻨﮓ ﺷﺎﻩ و دوﻟﺖ ﺧﺎرج ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺧﺮوج رﺿﺎ ﺷﺎﻩ‪ ،‬رﺿﺎ ﺷﺎﻩ زداﻳﯽ ﺑﺎ ﺷﺪت هﺮ ﭼﻪ ﺗﻤﺎﻣﺘﺮ ﺁﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬دﺳﺘﮕﺎﻩ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﭼﻮن ﻣﻮرﻳﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻳﻴﺪن‬ ‫ارﮐﺎن دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ و ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺟﻠﻮﻩ هﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺪرن و اﻧﺪﻳﺸﻪ »ﺗﺠﺪد‪ ،‬ﺗﺮﻗﯽ و ﺁزادﻳﺨﻮاهﯽ« ﺑﺎزﻳﭽﻪ دﺳﺖ‬ ‫ﻗﺪرﺗﻬﺎی ارﺗﺠﺎﻋﯽ در اﻳﺮان ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬دﺳﺘﮕﺎﻩ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ هﻤﻪ زﻣﺎﻣﺪاران ﭘﺲ از ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ ٢٠‬در ﭘﯽ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ زﻧﺎن ﺑﻪ زﻳﺮ ﭼﺎدر و ﭼﺎﻗﭽﻮر و ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺗﻌﻄﻴﻠﯽ ﻣﺪارس ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺎﻧﻮﻧﻬﺎ و اﻧﺠﻤﻨﻬﺎی ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫ﺑﺮای ﻧﺸﺮ »ﺣﻘﺎﻳﻖ و اﺣﮑﺎم اﺳﻼﻣﯽ« در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر اﻓﺘﺘﺎح ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﺟﺰوات و روزﻧﺎﻣﻪ هﺎی دﻳﻨﯽ‬ ‫روزاﻧﻪ‪ ،‬هﻔﺘﮕﯽ و ﻣﺎهﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﭘﺴﻮﻧﺪ »اﺳﻼم« و ﻳﺎ »اﺳﻼﻣﯽ« ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪23‬‬

‫در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﻋﻘﺪﻩ دﻳﺮﻳﻨﻪ ﺁﺧﻮﻧﺪ ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎﺑﯽ و ﺳﭙﺲ ﺑﻬﺎﻳﯽ در اﻳﺮان ﺳﺮ ﺑﺎز ﮐﺮد و ﻣﻴﺪان ﺑﺮای اﺑﺮاز‬ ‫ﻧﻔﺮت و دﺷﻤﻨﯽ ﻋﻠﻴﻪ اﻗﻠﻴﺘﻬﺎی ﻣﺬهﺒﯽ ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮای ﺑﺮاﻧﺪازی اﻧﺪﻳﺸﻪ »ﺑﻴﺪاری و روﺷﻨﮕﺮی اﻳﺮاﻧﻴﺎن«‬ ‫ﻓﺮاﺧﺘﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪» .‬ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﺳﻼﻣﯽ« و »ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت دﻳﻨﯽ« ﺑﺎ ﭘﺎﻓﺸﺎری ﻣﺮاﺟﻊ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ دروس دﺑﺴﺘﺎﻧﻬﺎ و دﺑﻴﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ‬ ‫ﮔﻨﺠﺎﻧﺪﻩ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎ در ﺗﻬﺮان و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ در دهﻪ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﺲ از ﺁن‪ ،‬ﮔﺮ ِد ﻣﺤﻮر ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن‪ ،‬اﺣﻤﺪ‬ ‫ﮐﺴﺮوی و ﻃﺮﻓﺪاراﻧﺶ و ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ و هﻮاداراﻧﺶ دور ﻣﯽ زد ﮐﻪ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ دوﻟﺖ و در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ دوﻟﺖ‬ ‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎﻩ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﮑﺮ »داﻳﯽ ﺟﺎن ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن«‪ 1‬را در اﻳﺮان رﻳﺸﻪ دار ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ‬ ‫هﺮ ﭼﻪ در اﻳﺮان اﻧﺠﺎم ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻗﺪرﺗﻬﺎی ﺧﺎرﺟﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﺛﺎر ﺟﻌﻠﯽ و ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ ﭼﻮن »ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎی ﮐﻴﻨﻴﺎز‬ ‫داﻟﮕﻮرﮐﯽ«‪ 2‬ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻗﻠﻢ ﺧﻴﺎل ﭘﺮداز ﻋﻠﯽ ﺟﻮاهﺮ ﮐﻼم اﺳﺖ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﺁﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮی ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮑﯽ از ﺗﺮﻓﻨﺪهﺎی دﺳﺘﮕﺎﻩ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻻ ﺷﺎﻳﻊ ﮐﺮدن اﻳﻨﮑﻪ »هﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻏﻴﺮاﺳﻼﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن اﺳﺖ« از ﻣﻐﺰ ﮐﭙﮏ زدﻩ ﻣﻼﻳﺎن ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫اﺻﻮ ً‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ هﻤﻮارﻩ ﻣﻴﻞ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﺁﻧﭽﻪ را اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮای ﺑﺮای ﻗﺪرت ﮔﻴﺮی دﮐﺎﻧﺪاران دﻳﻦ ﺷﻴﻌﯽ در اﻳﺮان ﻣﯽ‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺿﺪ اﻳﺮاﻧﯽ و ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺳﺎزی ﻣﺰوّراﻧﻪ و ﺣﻴﻠﻪ ﮔﺮاﻧﻪ و ﭘﺮاﮐﻨﺪن ﺗﺨﻢ ﻧﻔﺎق و دﺷﻤﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎ داﻣﻦ‬ ‫اﻗﻠﻴﺘﻬﺎی دﻳﻨﯽ و ﻳﺎ اﺣﺰاب ﻣﺘﺮﻗﯽ و ﭼﭗ ﻣﺴﺘﻘﻞ را ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد دوﻟﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﻴﺰ در دراز ﻣﺪت ﺑﻪ‬ ‫زﻳﺮ ﺳﺌﻮال رﻓﺖ و ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻼﻳﺎن در ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻌﯽ اﻧﻘﻼب ﻣﺮدﻣﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ اﻳﺮان را ﮐﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻗﺪرت‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺘﺒﺪادی ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺳﺎﺧﺘﻪ هﺎی روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻨﺎﻣﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﺒﻠﻴﻎ اﻳﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﯽ ﭘﺎ‬ ‫ﺑﭙﺮدارﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻏﻴﺮﺷﺮﻋﯽ از ﺑﻨﻴﺎن ﺑﺎ دﻳﻦ ﻣﺒﻴﻦ اﺳﻼم و ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان در ﺗﻀﺎد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﮐﻮدﺗﺎی ‪ ٢٨‬ﻣﺮداد ﻣﻼﻳﺎن ﺳﻬﻢ وﻳﮋﻩ روﺣﺎﻧﻴﺖ را از ﺷﺮﮐﺖ در ﮐﻮدﺗﺎ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و اﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ‬ ‫ﺳﺮﮐﻮب ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد‪ .‬واﻋﻆ ﻣﺸﮑﻮک و ﻣﻌﺮوف ﺣﺠﺖ اﻻﺳﻼم ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ در ﺧﺎﻃﺮات ﺧﻮد ﻳﺎدﺁور ﺷﺪﻩ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎی او ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﻗﺒﻠﯽ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی و ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﯽ در‬ ‫ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ای ﺑﺎ ﺧﺒﺮﻧﮕﺎر »اﺗﺤﺎد ﻣﻠﯽ« در ‪ ١٩‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪ ١٣٣٤‬درﺑﺎرﻩ ﻣﻼﻗﺎت ﺧﻮد ﺑﺎ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻗﺒﻞ‬ ‫از ﺁﻧﮑﻪ ﻣﺎﻩ ﻣﺒﺎرک رﻣﻀﺎن ﭘﻴﺶ ﺁﻳﺪ ﺑﻪ ﻗﻢ ﻣﺸﺮّف ﺷﺪم و در ﺁﻧﺠﺎ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی را ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻠﻮل دﻳﺪم و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺣﺎﻻ‬ ‫ﮐﻪ ﻗﻀﻴﻪ ﻧﻔﺖ ﺣﻞ ﺷﺪﻩ و ﮐﺎر ﺗﻮدﻩ اﻳﻬﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮای ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﻓﮑﺮی ﮐﺮد و ﻗﺪ ﻋﻠﻢ ﻧﻤﻮد«‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬ ‫ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﺎ ﺷﺎﻩ ﻣﻼﻗﺎت و در اﻳﻦ دﻳﺪار ﺑﻪ ﺷﺎﻩ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی ﻧﻈﺮ ﻣﻮاﻓﻖ دارﻧﺪ ﻣﺴﺌﻠﻪ‬ ‫ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪﻩ اﺳﺖ در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎی ﻣﺎﻩ رﻣﻀﺎن ﮐﻪ از رادﻳﻮ ﭘﺨﺶ ﻣﯽ ﺷﻮد ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار‬ ‫‪3‬‬ ‫ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺁﻳﺎ اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت هﻢ ﻣﻮاﻓﻖ هﺴﺘﻨﺪ؟« ﺑﻪ رواﻳﺖ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺷﺎﻩ ﻟﺤﻈﻪ ای ﺳﮑﻮت ﮐﺮد و ﺑﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮوﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ!«‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﯽ از ﺳﺎل ‪ ١٣٢٧‬ﻋﻠﻴﻪ ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ در ﻣﺎﻩ رﻣﻀﺎن ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ ﺑﺎﺑﻴﺎن و ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن هﻤﻴﺸﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ‬ ‫ﻗﻠﺒﯽ ﻣﻼﻳﺎن و ﺷﺮﮐﺎی دﻳﻮاﻧﯽ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻮد و در هﻤﺎن اﻳﺎم ﻧﻴﺰ در ﺗﻬﺮان و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ ﺷﺎﻳﻊ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺮﮐﻮب ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن و‬ ‫ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﺮاﮐﺰ اداری و دﻳﻨﯽ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺎ رﻣﻀﺎن ﺳﺎل ‪ ١٣٣٤‬زﻣﺎن ﺁن ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ‪ ٢٨‬ﻣﺮداد ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎی ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ در رﻣﻀﺎن‬ ‫‪ (١٩٥٥) ١٣٣٤‬ﺁﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬وی ﺣﻤﻼت ﺷﺪﻳﺪی را ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﺑﻪ راﻩ اﻧﺪاﺧﺖ و ﻣﺮاﮐﺰ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن در ﺗﻬﺮان و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ دوﻟﺖ اﻓﺘﺎد‪ .‬در ﺗﻬﺮان ﺗﻴﻤﺴﺎر ﺑﺎﺗﻤﺎﻧﻘﻠﻴﭻ رﻳﻴﺲ ﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ ارﺗﺸﺘﺎران و ﺗﻴﻤﻮر ﺑﺨﺘﻴﺎر ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺗﻬﺮان‬ ‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ دورﺑﻴﻦ ﺧﺒﺮﻧﮕﺎران ﺧﺎرﺟﯽ و داﺧﻠﯽ ﮐﻠﻨﮓ در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﮔﻨﺒﺪ ﻣﺮﮐﺰ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن را ﺧﺮاب ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮﮐﺰ‬ ‫ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاری ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺖ اﷲ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﯽ در ﺗﻠﮕﺮاﻓﯽ ﺑﻪ ﺷﺎﻩ از »ﺑﺴﺘﻦ ﮐﺎﻧﻮن ﻓﺴﺎد دﻳﻨﯽ و ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ‪ ...‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ارﺗﺶ اﺳﻼم ﺗﺸﮑﺮات‬ ‫ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ ﺗﻘﺪﻳﻢ و ﺁن را ﻋﻴﺪی از اﻋﻴﺎد ﻣﺬهﺒﯽ ﺑﺮﺷﻤﺮد«‪ .‬ﺷﺎﻩ در ﺟﻮاب ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﯽ ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﺳﺎﺧﺖ‪» :‬ﺑﻄﻮری‬ ‫ﮐﻪ ﻣﮑﺮر از ﻣﺎ ﺷﻨﻴﺪﻩ اﻳﺪ هﻤﻴﺸﻪ ﺧﻮد را در اﺟﺮای ﻣﻘﺮرات اﺳﻼم ﻣﻮﻇﻒ داﻧﺴﺘﻪ و اداﻣﻪ اﻳﻦ ﺗﻮﻓﻴﻖ را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‬ ‫‪1‬‬

‫]»داﻳﯽ ﺟﺎن ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن« داﺳﺘﺎﻧﯽ اﺳﺖ از ﻃﻨﺰﻧﻮﻳﺲ ﻣﺸﻬﻮر اﻳﺮج ﭘﺰﺷﮑﺰاد ﮐﻪ از ﺷﺎهﮑﺎرهﺎی ﻃﻨﺰ ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ادﺑﻴﺎت ﻣﻌﺎﺻﺮ‬ ‫اﻳﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود[‬ ‫‪2‬‬ ‫]ﭘﺮﻧﺲ دﻳﻤﻴﺘﺮی داﻟﮕﻮرﮐﻮف ‪ Dalgorukov‬ﺳﻔﻴﺮ روﺳﻴﻪ ﺗﺰاری در اﻳﺮان ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎی ‪ ١٨٤٥‬ﺗﺎ ‪ .١٨٥٤‬در »ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎی ﮐﻴﻨﻴﺎز‬ ‫داﻟﮕﻮرﮐﯽ« ﻋﻠﯽ ﺟﻮاهﺮ ﮐﻼم ﺗﻼش ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎب و ﺑﻬﺎ را ﺑﻪ روﺳﻴﻪ ﺗﺰاری ﻣﻨﺘﺴﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﺳﺮ و ﺻﺪاﻳﯽ در اﻳﺮان ﺑﺮ ﭘﺎ‬ ‫ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎهﯽ ﺟﻌﻠﯽ ﺑﻮدن ﺁن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ و ﻣﺬهﺐ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﺳﺘﺎد ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل ﺁﺷﺘﻴﺎﻧﯽ در ﻣﻘﺎﻟﻪ ای ﻣﺸﺮوح‬ ‫اﻳﻦ ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎ را ﺟﻌﻠﯽ و ﮐﺎر ﺷﻴﺎّدان ﻣﯽ ﺷﻤﺎرد )ﻣﺠﻠﻪ ﻳﺎدﮔﺎر‪ ،‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ هﺎی ‪ ٨‬و ‪ .(٩‬اﺳﺘﺎد ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﻴﻨﻮی اﻳﻦ ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎ را ﻣﺠﻌﻮل و‬ ‫ﺟﺎﻋﻞ را ﻧﻴﺰ اهﻞ اﻳﺮان داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ )ﻣﺠﻠﻪ راهﻨﻤﺎی ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ هﺎی ‪ ١‬و ‪[(٢‬‬ ‫‪3‬‬ ‫]در ﮐﺘﺎب »ﺁﻳﻴﻦ ﺑﻬﺎﻳﯽ ﻳﮏ ﻧﻬﻀﺖ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻧﻴﺴﺖ« )ﻧﺎﺷﺮ‪ :‬ﻣﺤﻔﻞ روﺣﺎﻧﯽ ﻣﻠّﯽ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﺁﻟﻤﺎن( ﭘﺲ از ر ّد ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﻮدن اﻳﻦ ﺁﻳﻴﻦ ﺑﻪ اﻳﺮاداﺗﯽ‬ ‫ﮐﻪ ﺳﺮان ﺟﻤﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﻣﯽ ﮔﻴﺮﻧﺪ ﺟﻮاب دادﻩ ﺷﺪﻩ و از ﺟﻤﺪﻩ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ و ﻳﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ در دوران‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﭼﻪ ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ را ﺑﺎ دوﻟﺘﻬﺎی ﺷﺎﻩ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬در ‪ (١٩٤١) ١٣٢٠‬ﻋﺪﻩ ای از ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﻳﺰد ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ﺑﻬﺎﻳﯽ ﺑﻮدن ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﯽ‬ ‫اﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ (١٩٤٣) ١٣٢٢‬ﻣﺮاﮐﺰ ﺑﻬﺎﻳﯽ در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ ﺗﺼﺮف و ﺑﺮﺧﯽ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ (١٩٤٦) ١٣٢٥‬در ﮐﺎﺷﺎن و ﺷﺎهﺮود‬ ‫ﻋﺪﻩ ای از ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽ رﺳﻨﺪ و ﻗﺎﺗﻠﻴﻦ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻧﻤﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ (١٩٥١) ١٣٣٠‬ﺟﻬﺎد ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن اﻋﻼم ﻣﯽ ﮔﺮدد و ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ‬ ‫هﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﺑﺎ ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻬﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎی ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ در ﺳﺎل ‪ (١٩٥٥) ١٣٣٤‬ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر ﺗﻐﻘﻴﺐ و‬ ‫ﻋﺪﻩ ای ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽ رﺳﻨﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ (١٩٥٦) ١٣٣٥‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﺷﮑﺎﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ١٩٥٦‬ﺗﺎ ‪١٩٦٣‬‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن از ﻃﺮف دوﻟﺖ ﻏﻴﺮﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﻋﻼم ﻣﯽ ﮔﺮدد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﺳﺎل ‪ (١٩٧٨) ١٣٥٧‬ﺳﺎواک ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﮏ ﻗﻴﺎم ﺿﺪ ﺑﻬﺎﻳﯽ را‬ ‫در ﺷﻴﺮاز ﻣﯽ دهﺪ و هﺪف ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﻘﻼب را ﻣﻨﺤﺮف و ﺑﻪ ﻳﮏ ﺷﻮرش ﺿﺪ ﺑﻬﺎﻳﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﺶ از ﺳﻴﺼﺪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻬﺎﻧﯽ ﺗﺎراج و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬ ‫ﺁﺗﺶ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬در هﻤﻴﻦ زﻣﺎن ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ در ﭘﺎرﻳﺲ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ اﺷﺎرﻩ ﻧﻤﻮد[‬

‫‪24‬‬

‫ﺧﻮاهﺎﻧﻴﻢ«‪ .‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی در ﺗﻠﮕﺮاﻓﯽ ﺑﻪ ﺷﺎﻩ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋ ّﺰ ﺷﺄﻧﻪ‪ ،‬دﻳﺎﻧﺖ ﻣﻘﺪﺳﻪ اﺳﻼم و ﺳﻠﻄﻨﺖ اﻳﺮان را از‬ ‫ﮔﺰﻧﺪ دﺷﻤﻨﺎن و اﺧﻼﻟﮕﺮان ﺣﻔﻆ ﻓﺮﻣﻮدﻩ ‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﺒﺎرک را ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﺴﺘﺪام دارد«‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی در ﻧﺎﻣﻪ ای ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ از »ﺧﺪﻣﺎت ﭘﺮﻗﻴﻤﺖ« او ﺑﻪ »دﻳﺎﻧﺖ ﻣﻘﺪﺳﻪ اﺳﻼم ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻄﻠﻖ دﻳﺎﻧﺎت‬ ‫و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ« ﻗﺪرداﻧﯽ ﮐﺮد و اﺑﺮاز داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن در دﺳﺘﮕﺎﻩ دوﻟﺖ ﻧﻔﻮذ ﮐﺎﻣﻞ دارﻧﺪ و ﻟﺬا اه ّﻢ اﻣﻮر در اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻘﺎم ﺗﺼﻔﻴﻪ ادارات و وزارﺗﺨﺎﻧﻪ هﺎ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻬﺎی ﺣﺴﺎس ﻣﻤﻠﮑﺖ اﺳﺖ از اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ‪ .‬وی در ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ای در ﮐﻴﻬﺎن‬ ‫وﻳﺮان ﮐﺮدن ﺣﻈﻴﺮﻩ اﻟﻘﺪس‪ ،‬ﻃﺮد ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن از ادارات و ﺑﻨﮕﺎهﻬﺎی دوﻟﺘﯽ و ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻃﺮﺣﯽ ﺑﺮای اﺧﺮاج ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن‬ ‫را از اﻳﺮان ﺧﻮاهﺎن ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﺮ روی ﻣﻨﺒﺮ ﺣﺘﺎ از ﭘﺮاﮐﻨﺪن ﺷﺎﻳﻌﺎت و ﺟﻌﻠﻴﺎت ﻟﺤﻈﻪ ای درﻧﮓ ﻧﻤﯽ ﮐﺮد و ﺑﺮای ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ ﻣﺮدم‬ ‫ﻋﺎﻣﯽ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﺑﻪ ﺣﺮﺑﻪ ﻗﺪﻳﻤﯽ هﻤﻪ روﺿﻪ ﺧﻮاﻧﺎن ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ و ﺑﻪ دروغ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﮑﯽ از اﻓﺮاد ﺗﻮدﻩ ای ﻧﺰد ﺧﻮد‬ ‫ﻣﻦ اﻗﺮار ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ ﭼﻮن ﻃﺮق ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺑﻪ روی ﻣﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ...‬ﭼﻮن ﺷﻨﻴﺪﻳﻢ ﺑﻬﺎﻳﻴﻬﺎ در ﺳﺎل ﺁﻳﻨﺪﻩ ﻗﺼﺪ ﮐﻮدﺗﺎ دارﻧﺪ‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺁﻧﺎن ﮔﺮوﻳﺪﻳﻢ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ در ﺁن ﻣﻮﻗﻊ ﻋﻤﻞ ﺣﺎدی اﻧﺠﺎم دهﻴﻢ و ﺣﺘﺎ ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﺧﻮد را ﺧﻴﻠﯽ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺬهﺐ ﺑﻬﺎﻳﯽ ﻧﺸﺎن دهﻴﻢ ﺑﻪ ﺁﻳﻴﻦ و روش ﺁﻧﺎن از ﺁﻧﻬﺎ زن ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ«‪ .‬وی در ﭘﺎﺳﺦ اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﻣﺠﺎﻣﻊ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺑﻴﻦ‬ ‫ﻻ اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﮐﺸﻮرهﺎی اروﭘﺎﻳﯽ ﻋﻠﻴﻪ ﺳﺮﮐﻮب ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن در اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﺮﻓﻨﺪی دﻳﮕﺮ دﺳﺖ زد و در ﺑﺎﻻی‬ ‫اﻟﻤﻠﻠﯽ و اﺣﺘﻤﺎ ً‬ ‫ﻣﻨﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ در ﺑﺎرﻩ ﻣﺬهﺐ ﺻﺤﺒﺖ ﻧﮑﺮدﻩ اﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ دﺳﺘﻪ ای ﮐﻪ ﻧﻘﺎب ﻣﺬهﺒﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت زدﻩ ﺑﺤﺚ ﻧﻤﻮدﻩ‬ ‫اﻳﻢ‪ «...‬وی ﺧﻮد ﺑﺮ روی ﻣﻨﺒﺮ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﯽ رواﺑﻂ ﻧﺰدﻳﮑﯽ دارد و ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﺑﻪ ﺁﻣﺮﻳﮑﺎﻳﻴﻬﺎ ﭘﻴﺎم دادم ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻮدﻩ اﻳﻬﺎ ﻣﺒﺎرزﻩ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ و ﺷﻤﺎ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاهﻴﺪ از ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ ﻣﺜﻞ اﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮدﻩ اﻳﻬﺎ را ﮐﻪ دﺷﻤﻦ ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ هﺴﺘﻨﺪ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﮐﺮدﻩ اﻳﺪ«‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺴﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺧﻮد را ﻳﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ‬ ‫ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﯽ و ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﯽ در اﻳﺮان ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﮐﻨﺎﻳﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﻨﮓ ﺳﺮد ﺁﻣﺮﻳﮑﺎﻳﻴﺎن و‬ ‫اروﭘﺎﻳﻴﺎن را وﺳﻴﻠﻪ ای ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن و ﺳﺮﮐﻮب ﺁﻧﺎن را هﻢ در راﺳﺘﺎی هﻤﺎن ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻗﺎﻟﺐ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ‬ ‫ﮐﻪ ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﻳﮏ ﺳﺒﻘﻪ دﻳﻨﯽ ﻧﺪارد و ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮏ ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺮای ﺣﻔﻆ ﻳﮑﭙﺎرﭼﮕﯽ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰﻳﯽ از ﻣﺒﺎرزﻩ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﻢ ﺟﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.1‬‬ ‫ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺎﻩ رﻣﻀﺎن ‪ ١٣٣٤‬ﺧﻮرﺷﻴﺪی ﻋﻠﻤﺎی اﻋﻼم و اﺋﻤﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ و هﻤﻪ وﻋﺎظ و ﻣﺒﻠّﻐﻴﻦ اهﻞ ﻣﻨﺒﺮ و هﻤﭽﻨﻴﻦ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی در ﻣﻨﺰل ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻮاﻧﺴﺎری ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺷﻮر و ﻣﺸﻮرت‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در ﺁن‬ ‫ﺟﻠﺴﻪ در ﻧﺎﻣﻪ ای ﺑﻪ »ﺣﻀﻮر اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت هﻤﺎﻳﻮﻧﯽ« ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺧﻮاهﺎن ﺗﺴﺮﻳﻊ و ﻳﮑﺴﺮﻩ ﮐﺮدن ﮐﺎر ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن در اﻳﺮان‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎی اﻋﻼم در ﺁن ﻧﺎﻣﻪ وﻓﺎداری ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﺎ ﺁب وﺗﺎب ﺑﻴﺎن ﮐﺮدﻧﺪ و از ﺷﺎﻩ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎر ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن را‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮﮐﻮب ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺗﻮدﻩ اﻳﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎ »دﻳﮕﺮ اﺳﺘﺨﻮان ﻻی زﺧﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻧﺸﻮد«‪ .‬ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺮای ﭘﺎﮐﺴﺎزی‬ ‫اﻳﺮان از وﺟﻮد »ﻓﺮﻗﻪ ﺿﺎﻟﻪ و ﻣﻨﺤﺮف ﺑﻬﺎﻳﯽ« ﺁرام ﺁرام ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﺿﺪ ﻏﺮﺑﯽ و ﺿﺪ ﺁﻣﺮﻳﮑﺎﻳﯽ ﺷﺪ و ﻧﻬﺎﻳﺘًﺎ در‬ ‫ﻃﻮل ﭼﻨﺪ دهﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺮای ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﯽ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﭘﻬﻠﻮی در اﻳﺮان ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻀﻮر دو اﻣﻴﺮ ﻋﺎﻟﻴﺮﺗﺒﻪ ارﺗﺶ در ﺧﺮاب ﮐﺮدن ﺣﻈﻴﺮﻩ اﻟﻘﺪس ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﻧﺸﺎﻧﻪ رﺿﺎﻳﺖ ﺷﺎﻩ و دوﻟﺖ وی ﺑﺮای ﺗﻌﻘﻴﺐ و‬ ‫ﺳﺮﮐﻮب ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن و ﻧﻤﺎﻳﺸﯽ ﺧﺎرج از دوراﻧﺪﻳﺸﯽ ﺑﺮای ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺁﻳﺎت ﻋﻈﺎم ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺁن ﺑﺮای رﺿﺎﻳﺖ ﻣﻼﻳﺎن‪ ،‬ﺳﺎواک »اﻧﺠﻤﻦ ﺧﻴﺮﻳﻪ ﺣﺠﺘﻴﻪ ﻣﻬﺪوﻳﻪ« را ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁورد ﮐﻪ ﺷﻌﺐ ﺁن زﻳﺮ ﻧﻈﺮ‬ ‫ﺳﺎواک در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر اﻳﺠﺎد ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎی ﻣﺬهﺒﯽ و ﺁﻣﻮزش ﺧﺒﺮﮔﻴﺮی و ﺧﺒﺮرﺳﺎﻧﯽ و اﻳﺠﺎد ﺁﺷﻮب در ﻣﻴﺎن‬ ‫اﻗﻠﻴﺘﻬﺎی دﻳﻨﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ اﻧﺠﻤﻦ ﺣﺠﺘﻴﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧﻈﺮ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاراﻧﺶ‪ ،‬ﺧﻮد ﺷﮑﺎرﮔﺎﻩ »هﻴﺪﺗﻬﺎی ﻣﺆﺗﻠﻔﻪ‬ ‫اﺳﻼﻣﯽ« و »ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺠﺎهﺪﻳﻦ ﺧﻠﻖ« ﮔﺮدﻳﺪ‪.2‬‬

‫اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی و ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی ﻣﻮرخ و ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻴﻬﻦ دوﺳﺖ ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺪﻓﺮﺟﺎم ﻣﻼﻳﺎن اﺳﺖ‪ .‬وی در ﮔﻔﺘﺎرهﺎ و ﺁﺛﺎر ﺧﻮد‬ ‫ﺑﻴﺒﺎﮐﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻬﺎدهﺎی ﻣﺬهﺒﯽ و ﻣﺤﻞ ﺗﺄﻣﻞ ﻗﺮاردادن ارزﺷﻬﺎی ﻣﻘﺒﻮل دﻳﻨﯽ و ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ داد و ﺗﻮﺟﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫اﻳﺮاﻧﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺴﺮوی ﺑﺎ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ اﻳﺮان ﺑﺰرگ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻳﺎری‬ ‫رﺳﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان و ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮﻻت ﺁن را ﺑﻬﺘﺮ از هﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﮔﺎهﯽ ﭼﻨﺎن ﻣﻔﺘﻮن و ﺳﺮﮔﺮم ﺁرﻣﺎﻧﻬﺎ و‬ ‫ﺁرزوهﺎی ﻣﻴﻬﻨﯽ ﺧﻮد ﻣﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽ ﮐﺮد دوﺳﺘﺪاراﻧﺶ را در ﻳﮏ ﮐﺸﺘﯽ ﺑﯽ ﺑﺎدﺑﺎن ﺑﺮ روی درﻳﺎﻳﯽ ﺑﻴﮑﺮان و‬ ‫ﭘﺮ ﻣﻮج ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﺣﺴﺎس ﻣﯽ ﮐﺮد اﻧﺴﺎﻧﻬﺎی ﭘﻴﺮاﻣﻮن او ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ هﻴﺠﺎن هﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮای‬ ‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﺁﻧﻬﺎ را هﻤﻮارﻩ در ﺗﻮﻓﺎﻧﯽ از ﭘﺮﺳﺶ و اﻳﺮاد ﻗﺮار داد‪ .‬ﮔﺎهﯽ ﺁﻧﭽﻨﺎن از ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﻐﻮل و‬ ‫‪1‬‬

‫]ﺑﺮای اﻃﻼع ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ »اﻳﺮان ﻧﺎﻣﻪ« از اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﻴﺎد ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻳﺮان در ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ وﻳﮋﻩ »ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن اﻳﺮان«[‬ ‫‪2‬‬ ‫]ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﻣﻘﺪاری از اﺳﻨﺎد ﺳﺮّی ﺳﺎواک ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺮدم اﻓﺘﺎد‪ .‬روزﻧﺎﻣﻪ ﻣﺠﺎهﺪ ﻣﻮرخ ‪ ٩‬ژوﺋﻦ ‪ ١٩٨٠‬ﻋﮑﺲ ﺳﻨﺪی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل‬ ‫‪ ١٣٥٠‬را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﺁن ﺧﺎﻟﯽ از ﻓﺎﻳﺪﻩ ﻧﻴﺴﺖ‪» :‬درﺑﺎرﻩ اﻧﺠﻤﻦ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﺳﻼﻣﯽ – ﻣﺴﺌﻮل اﻧﺠﻤﻦ اﺳﻼﻣﯽ در ﻣﺮﮐﺰ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬ ‫ﻣﺒﺎرزﻩ ﻋﻠﻤﯽ و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﺎ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ ﺳﺎواک در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﺴﺎﻋﺪﺗﻬﺎی ﻻزم ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺁورد‪ .‬ﺑﺎ اﻋﻼم درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺴﺌﻮل اﻧﺠﻤﻦ‬ ‫ﻣﺰﺑﻮر ﺧﻮاهﺸﻤﻨﺪ اﺳﺖ ﺿﻤﻦ ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﻳﺎدﺷﺪﻩ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﻔﻬﻴﻢ ﮔﺮدد ﮐﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺤﺮﻳﮏ و اﺧﻼﻟﮕﺮی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺳﺎدﻩ ﺗﺮ ﺿﻤﻦ ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻧﺠﻤﻦ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از ﮐﻤﮑﻬﺎی ﺳﺎواک ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻬﺎﻳﯽ ﻣﺒﺎرزﻩ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬ ‫اﻣﻀﺎی ﻣﺪﻳﺮ ﮐﻞ ادارﻩ ﺳﻮم ﺳﺎواک‪ .‬در ﺿﻤﻦ روزﻧﺎﻣﻪ ﺻﺒﺢ ﺁزادﮔﺎن در ﺑﻬﻤﻦ ﻣﺎﻩ ‪ ١٣٦٠‬زﻳﺮ ﻋﻨﻮان »ﻧﮕﺎهﯽ ﺑﻪ اﻧﺠﻤﻦ ﺣﺠﺘﻴﻪ« ﻣﺸﺮوﺣًﺎ ﺑﻪ‬ ‫رواﺑﻂ ﻋﻤﻴﻖ ﺳﺎواک و اﻧﺠﻤﻦ ﺣﺠﺘﻴﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﻃﻼع ﺑﻴﺸﺘﺮ ﭘﻴﺮاﻣﻮن رواﺑﻂ ﺳﺎواک ﺑﺎ اﻧﺠﻤﻦ ﺣﺠﺘﻴﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﺣﺰب‬ ‫ﻗﺎﻋﺪﻳﻦ زﻣﺎن« )ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ اﻧﺠﻤﻦ ﺣﺠﺘﻴﻪ( ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻋﻤﺎداﻟﺪﻳﻦ ﺑﺎﻗﯽ[‬

‫اﺣﻤ‪ 6‬ﮐﺴﺮوی‬

‫‪25‬‬

‫اﺳﻼم ﺑﺪوی ﺑﻴﺰاری ﻣﯽ ﺟﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﻳﯽ ﮐﺴﺮوی ﻣﺘﻌﻘﻞ و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﻳﮏ‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻧﺎﻣﺘﻌﺎدل و ﺗﺤﻤﻞ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﺒﺪل ﻣﯽ ﮔﺸﺖ‪ .‬از ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮان و رﺟﺎل‬ ‫ﻧﺎﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺳﺘﺎدان ﺑﯽ ﭘﺮدﻩ ﻧﺎم ﻣﯽ ﺑﺮد و ﺑﺮ ﺁﻧﺎن ﺧُﺮدﻩ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﭼﺮا ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻋﺪم دﺧﺎﻟﺖ دﻳﻦ و رﺣﺎﻧﻴﺖ در دوﻟﺖ را دﻧﺒﺎل ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬ ‫اﻓﺴﻮس ﺑﻪ دﮐﺘﺮ ﻗﺎﺳﻢ ﻏﻨﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮑﺪﻩ ﭘﺰﺷﮑﯽ اﻳﺮاد ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا اﻳﻦ‬ ‫ﭘﺰﺷﮏ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر وﻗﺖ ﺧﻮد را در ﻧﻮﺷﺘﻦ »ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺼﻮف« و »ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺼﺮ‬ ‫ﺣﺎﻓﻆ« ﺑﻪ هﺪر ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬ ‫روزی اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اﻣﻴﺮﺧﻴﺰی‪ ،‬ﻣﺒﺎرز ﺻﺪر ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ را در اﺗﻮﺑﻮس ﻣﯽ ﺑﻴﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﻴﺮﺧﻴﺰی ﺑﺮای ﮐﺴﺮوی دوﺳﺖ دﻳﺮﻳﻨﻪ اش ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺧﻴﺮًا ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﻗﺰوﻳﻨﯽ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺁﻣﺪﻩ و رﻓﺘﻪ ﺑﻮدم ﺑﻪ دﻳﺪﻧﺶ‪ .‬ﻧﺎم ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪ‪ .‬ﻳﮏ رﺑﻊ‬ ‫ﺳﺎﻋﺖ از ﺷﻤﺎ و داﻧﺶ ﺷﻤﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺁﺛﺎر ﺁﻗﺎی ﮐﺴﺮوی در اروﭘﺎ‬ ‫در ﻣﻴﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷﻬﺮت ﭘﻴﺪا ﮐﺮدﻩ و ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﻧﺠﻤﻨﻬﺎی ﻣﻠّﯽ اﺳﺖ‪ .‬در‬ ‫هﻤﺎن ﺟﻠﺴﻪ دﮐﺘﺮ ﻗﺎﺳﻢ ﻏﻨﯽ ﻧﻴﺰ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و از ﺷﻤﺎ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی‬ ‫ﮐﺴﺮوی ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺧﻮاﺳﺖ ﺁﻗﺎی اﻣﻴﺮﺧﻴﺰی از اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺁن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ ﺁﻣﺪن‬ ‫ﺁﻗﺎی ﻗﺰوﻳﻨﯽ را ﺑﺪاﻧﻢ و ﺑﻪ دﻳﺪﻧﺶ روم«‪ .1‬ﭘﺎﺳﺦ ﮐﺴﺮوی ﺑﻪ رﻓﻴﻖ دﻳﺮﻳﻨﻪ اش‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اﻣﻴﺮﺧﻴﺰی ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﻖ و ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎﻩ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وی اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎزﮔﻮﻳﯽ‬ ‫ﺁن ﻣﺎ را ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﻴﻬﻨﯽ و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﺴﺮوی و ﺁﻧﭽﻪ او درﺳﺖ و ﺑﺮﺣﻖ ﻣﯽ ﺷﻤﺮد ﺁﺷﻨﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﺮوی اداﻣﻪ ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫»ﺑﻪ دﻳﺪﻧﺶ ﻧﺨﻮاهﻢ رﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ او از ﻣﻦ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ از او ﺑﺪ ﺧﻮاهﻢ ﮔﻔﺖ‪ .‬او اﮔﺮ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻦ دوﺳﺘﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬ ‫ﺗﻮدﻩ ﻣﻦ دﺷﻤﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﮏ ﻋﻤﺮ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮدﻩ دﺷﻤﻨﯽ ﮐﺮدﻩ و از ﺁن راﻩ ﻧﺎن ﺧﻮردﻩ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﺁﻗﺎی ﻗﺰوﻳﻨﯽ هﻤﺎن ﻧﻴﺴﺖ‬ ‫ﮐﻪ‪ ...‬در ﭘﺎرﻳﺲ ﻣﯽ ﻧﺸﺴﺖ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ وزارت ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻓﻼن دﻳﻮان ﺷﻌﺮ ﻋﮑﺲ ﺑﺮدارد و ﺑﻪ اﻳﺮان‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺪ؟!«‪.2‬‬ ‫ﮐﺴﺮوی ﺑﻪ اﻳﻦ داد و ﺳﺘﺪهﺎی ﺟﺎهﻼﻧﻪ و ﻣﺠﺎﻣﻼت ﭘﻮچ اﻟﺘﻔﺎﺗﯽ ﻧﻤﯽ ﮐﺮد‪ .‬در ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ ﺧﺮاﻓﺎت ﺳﻮد ﻣﻠّﺖ را ﻣﯽ دﻳﺪ و‬ ‫در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ اﻳﺮان ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاراﻧﯽ ﭼﻮن ذﮐﺎءاﻟﻤﻠﮏ ﻓﺮوﻏﯽ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺪ ﻣﺮاﻏﻪ ای‪ ،‬ﺳﻬﺎم‬ ‫اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﻴﺎت و ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ هﮋﻳﺮ و دﻳﮕﺮ ﻧﺎﻣﻮران ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻳﺮان در ﮐﻤﺎل روﺷﻨﯽ و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺧﺮدﻩ ﻣﯽ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﺮوی ﭘﺲ از ﺷﻬﺮﻳﻮر ﺑﻴﺴﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﮕﻬﺒﺎن دﺳﺘﺎوردهﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ دوران‬ ‫رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺑﻮد ﺑﺪون ﺁﻧﮑﻪ از ﻧﻘﺪ اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ دوران رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺧﺴﺘﻪ ﮔﺮدد‪ .‬او ﻏﻤﻴﻦ و از ﺧﻮد ﺑﯽ ﺧﻮد ﻣﯽ ﺷﺪ از‬ ‫اﻳﻨﮑﻪ دوﺑﺎرﻩ زﻧﺎن ﺑﻪ زﻳﺮ ﭼﺎدر روﻧﺪ و ﻳﺎ ﻣﻼﻳﺎن در ادارﻩ ﮐﺸﻮر ﺷﺮﻳﮏ ﺷﺎﻩ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ‪ ٢٩‬ﺁﺑﺎن ‪ ١٣٢٣‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻠﯽ ﺑﻴﺎت )ﺳﻬﺎم اﻟﺴﻠﻄﺎن(‪ 3‬ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ‪ .‬وی در ‪ ٤‬ﺁذر در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای‬ ‫ﻣﻠّﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﮔﺸﺖ و ﻧﻄﻖ ﻣﻔﺼﻠﯽ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮاد ﮐﺮد و ﮐﺎﺑﻴﻨﻪ ﺧﻮد را ﻣﻌﺮﻓﯽ و ﺗﻘﺎﺿﺎی رأی اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫در هﻤﻴﻦ ﺟﻠﺴﻪ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻠﯽ ﺑﻴﺎت ﺗﺬﮐﺮاﺗﯽ داد و راهﻨﻤﺎﻳﻴﻬﺎﻳﯽ ﮐﺮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻔﺖ‪ ...»:‬ﺗﻤﺎم‬ ‫ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﻬﻮات ﻣﺮدم دهﻨﻪ ﺑﺰﻧﺪ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ« ﺳﭙﺲ اﺷﺎرﻩ ای ﺑﻪ »ﻓﺼﺎﺣﺖ و اﻋﺠﺎز« ﺁﺛﺎر ﺳﻌﺪی‪،‬‬ ‫ﺣﺎﻓﻆ و ﻣﻮﻟﻮی ﮐﺮد و ﺁﻧﮕﺎﻩ ﭼﻨﻴﻦ اداﻣﻪ ﺳﺨﻦ داد‪» :‬ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ اﻣﺮوز در اﻳﻦ ﮐﺸﻮر دﺳﺘﻪ ای ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ را ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻮزاﻧﺪ ]اﺷﺎرﻩ ﺑﻪ اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی[ اﻳﻨﻬﺎ هﻤﮕﯽ ﻋﻼﻣﺖ ﻋﺼﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺬهﺐ ﺟﻌﻔﺮی ﻣﺬهﺐ رﺳﻤﯽ اﺳﺖ و‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ هﻢ ﺁن را ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ...‬ﺣﺎﻻ ﻳﮏ ﻋﺪﻩ ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ اﻳﻦ ﻣﺬهﺐ ﭼﻴﺰ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ و اﻧﺘﺸﺎر‬ ‫ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﻳﻨﻬﺎ ﻋﻼﺋﻢ ﺁﻧﺎرﺷﯽ و هﺮج و ﻣﺮج اﺳﺖ‪ ...‬ﺁﻳﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ]ﺑﻪ[ اﻳﻦ روح ﺗﻤﺮّد و ﻋﺼﻴﺎن ﮐﻪ در هﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﭘﻴﺪا‬ ‫ﺷﺪﻩ‪ ...‬ﺧﺎﺗﻤﻪ داد؟«‪.4‬‬ ‫ﺑﺎور ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﮐﺮد اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن از ﺁن ﮐﺴﯽ ﺳﺖ ﮐﻪ ‪ ٢٥‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﮐﺘﺎب ﻓﺎﺧﺮ »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺑﺮﺧﻼف ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ رﺿﺎﺷﺎﻩ زداﻳﯽ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﻨﮓ ﺳﺮد هﻤﺎهﻨﮓ و هﻤﺮاﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫دﺷﺘﯽ و ﮐﺴﺮوی ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ را ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﺮوی در روزﻧﺎﻣﻪ »ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ« ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ‬ ‫ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﻧﻈﻴﺮ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ دﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻦ ﺁﺗﺶ ﮐﻴﻨﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﮐﺴﺮوی ﮐﻤﮏ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﮐﺴﺮوی ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ دﺷﺘﯽ ﻧﺎﻣﻪ ای ﺳﺮﮔﺸﺎدﻩ ﺑﻪ »ﺟﻨﺎب ﺁﻗﺎی ﺑﻴﺎت ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ اﻳﺮان« ﻧﻮﺷﺖ و ﭘﺎﺳﺦ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ داد ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از اﺳﻨﺎد ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻮﻻت ﻣﺬهﺒﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود‪ .‬ﮐﺴﺮوی‬ ‫ﺑﺎ دﻟﻴﺮی ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪»:‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﻪ ﻣﺎﺳﺖ – ﻣﺎ ﮐﻪ دﺳﺘﻪ ای هﺴﺘﻴﻢ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺁزادﮔﺎن ﻳﺎ ﭘﺎﮐﺪﻳﻨﺎن‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﻳﻢ‪ .‬ﺁن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ را ﻣﯽ ﺳﻮزاﻧﻨﺪ ﻣﺎﻳﻴﻢ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮐﺴﺮوی ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ دﺷﺘﯽ در ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺷﺎرﻩ ﻣﯽ‬ ‫‪1‬‬

‫]ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی در ﺟﺸﻦ »ﻳﮑﻢ دﻳﻤﺎﻩ« روز ﮐﺘﺎﺑﺴﻮزان ﺳﺎل ‪ ،١٣٢٣‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ،٨‬ﭼﺎپ ﭘﻴﻤﺎن[‬ ‫‪2‬‬ ‫]هﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ[‬ ‫‪3‬‬ ‫]ﻗﺒﻞ از ﺑﻴﺎت‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻓﺮوﻏﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺳﻬﻴﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺳﺎﻋﺪ ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی رﺳﻴﺪﻧﺪ ﺣﺘﺎ ﺑﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﺪق هﻢ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی‬ ‫ﺷﺪ اﻣﺎ ﺷﺮاﻳﻄﯽ را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی ﺑﻴﺎت ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﭘﻨﺞ ﻣﺎﻩ ﻃﻮل ﮐﺸﻴﺪ و در ‪ ٢٨‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪ ١٣٢٤‬از ﻣﻘﺎم‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی اﺳﺘﻌﻔﺎء داد و ﻗﻮام اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﮐﺴﺮوی در روز ﺑﻴﺴﺘﻢ اﺳﻔﻨﺪ ‪ ١٣٢٤‬ﭘﺲ از ‪ ٥٧‬ﺳﺎل ﻋﻤﺮ ﭘﺮ اﻟﺘﻬﺎب ﺑﻪ دﺳﺖ‬ ‫ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ[‬ ‫‪4‬‬ ‫]»دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﭘﺎﺳﺦ دهﺪ« ﻧﺎﻣﻪ ﺳﺮﮔﺸﺎدﻩ اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی ﺑﻪ »ﺟﻨﺎب ﺁﻗﺎی ﺑﻴﺎت ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ اﻳﺮان« ﭼﺎپ ﭘﻴﻤﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ .١٣٢٣‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ در‬ ‫ﭼﻨﺪ روزﻧﺎﻣﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺮﭼﻢ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ[‬

‫‪26‬‬

‫ﮐﻨﺪ‪»:‬ﺁﻗﺎی دﺷﺘﯽ در ﻣﻴﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن از ﺳﺮدﺳﺘﮕﺎن ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺳﺖ و ﺟﺎی ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ هﺎی اﻳﺸﺎن در اﻧﺪﻳﺸﻪ‬ ‫ﺟﻨﺎﺑﻌﺎﻟﯽ ﺟﺎ ﺑﺮای ﺧﻮد ﺑﺎز« ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺴﺮوی ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ اﻳﺮان ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺟﺎی ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺎﺑﻌﺎﻟﯽ‬ ‫ﺖ ﺧﻮاﻧﺪن‬ ‫ﻣﯽ ﺧﻮاهﻴﺪ ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﭘﺎﮐﺪﻳﻨﺎن ﮐﻴﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ واﻳﻦ ﮐﺘﺎﺑﺴﻮزان ﭼﻴﺴﺖ؟« او ﻣﯽ داﻧﺪ ﮐﻪ دوﻟﺘﻤﺮدان ﻓﺮﺻ ِ‬ ‫ﺁﺛﺎر او را ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﺁن زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ وﮐﺎﻟﺖ و وزارت هﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻪ ﺁن زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺻﻨﺪﻟﯽ وﮐﺎﻟﺖ و وزارت ﺗﮑﻴﻪ‬ ‫زدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻤﻪ ﮐﺴﺮوی ﻧﺎم ﺑﺮﺧﯽ از ﺁﺛﺎر ﺧﻮد را ﻣﯽ ﺑﺮد و ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ »از دو ﺣﺎل ﺑﻴﺮون ﻧﻴﺴﺖ« ﻳﺎ‬ ‫دوﻟﺖ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ »زور ﻣﯽ ﺷﻮد« و ﻳﺎ ﺑﺎ ﮐﺴﺮوی و ﻃﺮﻓﺪاراﻧﺶ از راﻩ »ﻣﻨﻄﻖ ﻗﺎﻧﻮن« روﺑﺮو ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﮐﺴﺮوی‬ ‫ﻳﺎدﺁوری ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ زور ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺟﻠﻮی اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی ﻧﻮ را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬هﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ »اﻣﭙﺮاﺗﻮران و ﭘﺎدﺷﺎهﺎن اروﭘﺎ«‬ ‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺟﻠﻮی اﻓﮑﺎر ﺁزادﻳﺨﻮاهﯽ را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﻣﺜﺎﻟﯽ دﻳﮕﺮ ﻣﯽ ﺁورد‪» :‬اﮔﺮ زور ﺗﻮاﻧﺴﺘﯽ ﺟﻠﻮ ﺁﻣﻴﻎ ]اﻧﺪﻳﺸﻪ[ را‬ ‫ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮدﻩ رُﻣﺎﻧﻮف ﺗﻮاﻧﺴﺘﯽ ﺳﻴﻞ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ را ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬در هﻤﻴﻦ اﻳﺮان ﮐﺸﺎﮐﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و درﺑﺎر ﻓﺮاﻣﻮش‬ ‫ﻧﮕﺮدﻳﺪﻩ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺁن را هﻤﻪ ﻣﯽ داﻧﻴﻢ«‪.‬‬ ‫ﮐﺴﺮوی ﻣﺘﻔﮑﺮ اﻳﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪ .‬از ﺟﺎی دﻳﮕﺮ ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ اﻳﻢ‪ .‬ﻣﺎ از‬ ‫اﻳﻦ ﺗﻮدﻩ اﻳﻢ و ﻧﻴﮑﯽ ﺁن را ﻣﯽ ﺧﻮاهﻴﻢ« ﻣﺎ ﺑﻪ »اﺳﺘﻘﻼل«‪» ،‬ﺁراﻣﺶ« و »ﺁﺳﺎﻳﺶ« ﻣﺮدم اﻳﻦ ﮐﺸﻮر »دﻟﺒﺴﺘﮕﯽ« دارﻳﻢ‪.‬‬ ‫وی ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻣﺎ از روی »هﻮس« و »دﺷﻤﻨﯽ« ﮐﺘﺎب ﻧﻤﯽ ﺳﻮزاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻳﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ را »ﺑﻪ زﻳﺎن ﺗﻮدﻩ ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﻴﻢ«‪.‬‬ ‫»ﺟﺎی ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺷﻨﻮدﻳﺴﺖ ﮐﻪ ﺁﻗﺎی دﺷﺘﯽ ﻗﺪ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ و در اﻳﻦ ﮐﺸﺎﮐﺶ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﮔﺰاردﻩ‪ .‬ﺁﻗﺎی دﺷﺘﯽ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ‬ ‫زﺑﺮدﺳﺘﯽ ﺳﺖ‪ .‬اﮐﻨﻮن ﻣﺎ ﺧﻮاهﺶ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ اﻳﺸﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﺎ را ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ و ﭘﺎﺳﺨﻬﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ دهﻨﺪ«‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﺴﺮوی اﺑﻴﺎﺗﯽ از‬ ‫دﻳﻮان ﺳﻌﺪی‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ و ﻣﻮﻟﻮی ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﻴﻮﻩ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﻴﺎن زﻳﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﭘﺮدازد‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﺎر ﮐﺴﺮوی ﺻﻤﻴﻤﯽ اﺳﺖ و از روی ﻧﻴﮑﺨﻮاهﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﺎﻟﯽ از هﺮﮔﻮﻧﻪ اﺣﺴﺎس هﻨﺮﻣﻨﺪاﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬او‬ ‫ﺷﻌﺮ را ﻧﺎﭼﻴﺰ و وﻳﺮاﻧﮕﺮ ﻣﯽ ﺷﻤﺎرد‪ .‬ﮐﺴﺮوی از دﺷﺘﯽ اﻧﺼﺎف ﻣﯽ ﺟﻮﻳﺪ‪» :‬اﮐﻨﻮن ﺁﻗﺎی دﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﭘﺎﺳﺦ دهﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﺁﻳﺎ ﺑﺪﺁﻣﻮزﻳﻬﺎ در ﺁن ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ هﺴﺖ ﻳﺎ ﻧﻴﺴﺖ؟ اﮔﺮ هﺴﺖ‪ ،‬ﺁﻳﺎ زﻳﺎﻧﻤﻨﺪ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻴﺴﺖ؟« ﮐﺴﺮوی ﺑﻪ دﺷﺘﯽ و‬ ‫دﻳﮕﺮان هﺸﺪار ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ارﻋﺎب او و دﻳﮕﺮان ﻧﺎم ﺷﺮﻗﺸﻨﺎﺳﺎن را ﻧﺒﺮﻧﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻮد و زﻳﺎن ﺧﻮد را ﺧﻮدﻣﺎن‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﻴﻢ«‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻧﺎﻣﻪ ﺳﺮﮔﺸﺎدﻩ اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی ﺑﻪ ﺑﻴﺎت ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ »درﺑﺎرﻩ ﻣﺬهﺐ« اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدﺁور ﺷﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﻼ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪﻳﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎی زردﺷﺘﯽ‪،‬‬ ‫در اﻳﺮان ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﻓﺮﻗﻪ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻗﻪ هﺎ و ادﻳﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد »ﻣﺜ ً‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﯽ‪ ،‬ﺳﻨّﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﻟﻠﻬﯽ‪ ،‬ﺻﻮﻓﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺎﻳﯽ‪ ،‬ﺷﻴﺨﯽ‪ ،‬ﮐﺮﻳﻤﺨﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻬﺎ« ﻣﺸﻬﻮر هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﺮوی ﻣﯽ‬ ‫ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺎ از راهﺶ ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﻢ ﮐﻪ اﻳﻨﻬﺎ را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدارﻳﻢ و هﻤﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﺑﻪ ﻳﮏ راﻩ ﺁورﻳﻢ«‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺪ‪» :‬ﺁﻳﺎ‬ ‫ﮐﺎر ﺑﺪی ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ؟« »اﮐﻨﻮن ﻣﯽ ﺁﻳﻴﻢ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺬهﺐ ﺷﻴﻌﻪ ﮐﻪ ﺁﻗﺎی دﺷﺘﯽ ﻳﺎدﺁوری ﮐﺮدﻩ و ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻠﻪ هﺎ و ﺷﮑﺎﻳﺘﻬﺎ‬ ‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﺁن اﺳﺖ«‪ .‬ﮐﺴﺮوی ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻠﯽ ﺑﻴﺎت ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ را ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺮزهﺎی اﻣﭙﺮاﺗﻮری هﻨﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﯽ ﺧﻮد در‬ ‫ﻼ اﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ در ر ّد اﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﮐﺎر ﭘﻴﺶ ﭘﺎ اﻓﺘﺎدﻩ‬ ‫ﻋﺮﺻﻪ ﻣﺬهﺐ ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺒ ً‬ ‫ای ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ در ﺑﻘﻴﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺳﯽ و دو ﺻﻔﺤﻪ ای ﺧﻮد ﺧﺎﻣﻪ رهﺎ ﮐﻨﺪ و داغ دل ﺁﺷﮑﺎر ﺳﺎزد‪:‬‬ ‫»اﻳﻦ ﮐﻴﺶ ]ﺷﻴﻌﻪ[ ﺑﺎ ﺧﺮد ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ داﻧﺸﻬﺎ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺧﻮد اﺳﻼم ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﺑﺎ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﻮﻧﺮﻳﺰی و ﻓﺪاﮐﺎری ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﺁوردﻩ اﻳﻢ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﺻﺪ اﻳﺮاد ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﻴﺶ ﻣﯽ دارﻳﻢ‪ .‬وﻟﯽ اﺷﮑﺎل ﺑﺰرگ ﺑﺮ ﺳﺮ هﻤﺎن ﺑﺨﺶ اﺧﻴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮ ﺳﺮ هﻤﺎن ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎری ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ﮐﺴﺮوی در اﻳﻨﺠﺎ از »ﺟﻨﺎب ﺁﻗﺎی ﺑﻴﺎت ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ اﻳﺮان« ﭘﺮﺳﺸﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ هﻨﻮز ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ هﻔﺘﺎد ﺳﺎل ﭘﺎﺳﺦ ﺁن را‬ ‫ﺧﻴﻠﯽ از دﺳﺖ اﻧﺪرﮐﺎران ﺳﻴﺎﺳﺖ در داﺧﻞ و ﺧﺎرج اﻳﺮان درﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ و راﻩ ﺧﻮد را ﻣﯽ روﻧﺪ‪ .‬ﭼﻘﺪر ﺁهﻨﮓ ﺻﺪای‬ ‫ﮐﺴﺮوی ﺻﻤﻴﻤﯽ و ﺁواز او ﭘﺲ از ﻳﮏ اﻧﻘﻼب ﺧﻮﻧﻴﻦ و هﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﺑﺎد دﻩ ﺷﻨﻴﺪﻧﯽ و ﻋﺒﺮت اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﻣﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺁن را ﺑﺎ ﺟﻨﺎﺑﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺁﻗﺎی ﺑﻴﺎت و ﺧﻮد رﻳﻴﺲ دوﻟﺖ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽ ﮔﺰارم و ﺧﻮاهﺸﻤﻨﺪم دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ‬ ‫راهﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺧﻮاهﺸﻤﻨﺪم ﮔﺎﻣﯽ ﭘﻴﺶ ﮔﺰاردﻩ ﮔﺮﻩ از رﺷﺘﻪ ﻣﺎ ﺑﮕﺸﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻖ اﻣﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰ او هﺮ ﮐﺲ دﻳﮕﺮی ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﺧﻴﺰد ﻏﺎﺻﺐ و ﺟﺎﺋﺮ و‬ ‫هﻤﻪ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﮐﻪ در ﮐﻴﺶ ﺷﻴﻌﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺣ ِ‬ ‫ﻓﺎﺟﺮ اﺳﺖ و ﭘﻴﺮوان او هﻤﻪ ﮔﻨﺎهﮑﺎرﻧﺪ‪ .‬در زﻣﺎن اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎدﮔﺰار اﻳﻦ ﮐﻴﺶ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن او‪ ،‬ﺧﻠﻔﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺁﻧﺎن را ﻏﺎﺻﺐ ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری از ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺎﻳﺎ ]ﻻزم و ﺿﺮور[ ﻧﻤﯽ ﺷﻤﺎردﻧﺪ‪ ...‬ﺳﭙﺲ‬ ‫ﮐﻪ روزﮔﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ و داﺳﺘﺎن اﻣﺎم ﻧﺎﭘﻴﺪا ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﮐﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺎزی ﺑﻪ ﺳﺨﻦ از ﺁن ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎور ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻳﻦ ﺑﻮدﻩ ﮐﻪ در‬ ‫ﻧﺒﻮدن ﺁن اﻣﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺣﻖ ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن ﺁن اﻣﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن هﻤﻴﺸﻪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻪ ﺧﻠﻔﺎی‬ ‫اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ در ﺑﻐﺪاد ﻳﺎ ﻣﺼﺮ ﻳﺎ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﯽ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ و ﭼﻪ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎهﺎن دﻳﮕﺮی ﮐﻪ در ﮐﺸﻮرهﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮﻣﻴﺨﺎﺳﺘﻪ‬ ‫اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ دﻳﺪﻩ دﺷﻤﻨﯽ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻪ ﺁﻧﺎن را ﺟﺰ ﻏﺎﺻﺐ و ﺟﺎﺋﺮ ﻧﻤﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺧﻮد اﻳﺮان هﻤﻴﺸﻪ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ در ﻣﻴﺎن ﻣﯽ ﺑﻮدﻩ ﮐﻪ ﺷﺎهﺎن ﻏﺎﺻﺒﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻴﺎت دادن ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزی رﻓﺘﻦ‬ ‫ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ...‬اﻳﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰهﺎﻳﻴﺴﺖ ﮐﻪ در ﺧﻮر ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﮕﻮ در ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﮐﻪ از زﻣﺎن ﺻﻔﻮی ﮐﻴﺶ‬ ‫ﺷﻴﻌﯽ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﻳﮑﯽ از ﮐﺎﻧﻮﻧﻬﺎی ﺑﺰرگ ﺷﻴﻌﻴﮕﺮی ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ و اﮐﻨﻮن هﻢ ﻣﯽ رود‪ ،‬در‬ ‫ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ از هﻤﺎن ﻋﻠﻤﺎ و دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﭘﺲ از ﮐﺸﺎﮐﺸﻬﺎ و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰﻳﻬﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬ ‫ﻳﺎ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ را از ﺗﻮدﻩ هﺎی اروﭘﺎﻳﯽ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ در اﻳﻦ ﮐﺸﻮر روان ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن هﻢ روان اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﻧﭽﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاهﯽ را در اﻳﺮان ﭘﺪﻳﺪ ﺁورد‪ ،‬ﺁن ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻴﺶ ﺷﻴﻌﯽ و دﺳﺘﻮرهﺎی ﺁن ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ‬ ‫ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ راﻩ ﺑﺮد‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﭼﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻮدی؟! ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻋﻠﻤﺎ ﭘﻴﺶ اﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاهﻨﺪ؟! ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ‬ ‫ﻓﻘﻪ ﺟﻌﻔﺮی را ﮐﻨﺎر ﮔﺰارﻧﺪ و ﻗﺎﻧﻮﻧﻬﺎ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺁورﻧﺪ؟!‬ ‫در زﻣﺎن ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ ﭼﻮن ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﺁن ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﺴﻴﺎر از ﺧﻮد ﻣﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﮐﺸﻮر روز ﺑﺮوز ﻧﺎﺗﻮان و ﺁﺷﻔﺘﻪ ﻣﯽ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ و از ﺁﻧﺴﻮی ﺁوازﻩ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﮐﺸﻮرهﺎی اروﭘﺎ و ﺁﺑﺎدی و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪی ﺁن ﮐﺸﻮرهﺎ ﺑﻪ اﻳﺮان رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ از‬ ‫ﺧﻮد ﻣﻼﻳﺎن از ﺷﺎدروان ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﯽ و ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ و ﺁﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ و دﻳﮕﺮان ﭘﺎ ﭘﻴﺶ ﮔﺰاردﻧﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪...‬‬ ‫اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻴﮑﯽ ﻧﺮﺳﻴﺪ‪ ...‬هﻤﻴﻦ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎری ﺑﺎ ﮐﻴﺶ ﺷﻴﻌﯽ و ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ دﺳﺘﻮرهﺎی ﺁن ﻣﯽ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬ﻣﺎ در ﺁن ﮐﺸﻮر ﺑﻮدﻩ اﻳﻢ و ﻣﯽ داﻧﻴﻢ ﮐﻪ ﻣﻼﻳﺎن و ﭘﻴﺮوان اﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﻗﺎﻧﻮﻧﻬﺎی ﺁن ﭼﻪ رﻓﺘﺎری ﮐﺮدﻩ‬ ‫اﻧﺪ‪ ...‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺳﺮﭘﻴﭽﻴﺪن از دﺳﺘﻮر دوﻟﺖ‪ ،‬ﮔﺮﻳﺨﺘﻦ از ﺳﺮﺑﺎزی‪ ،‬ﻧﭙﺮداﺧﺘﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت‪ ،‬ﮔﺮﻳﺰاﻧﻴﺪن ﮐﺎﻻ از‬ ‫ﮔﻤﺮک‪ ،‬ﻗﺎﭼﺎﻗﯽ ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﻣﺮز‪ ...‬ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ‪ ،‬وزﻳﺮان‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺳﺮان ادارﻩ هﺎ‪ ،‬ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ‪ ،‬هﻤﻪ از‬ ‫ﻇﻠﻤﻪ اﻧﺪ و هﻤﻪ ﮔﻨﺎهﮑﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻮﻟﻬﺎﻳﺸﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬رﺧﺘﻬﺎﻳﺸﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدﺷﺎن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻣﯽ ﺧﻮرﻧﺪ‬ ‫ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪﻟﻴﻪ ﺧﻼف ﺷﺮع اﺳﺖ‪ ،‬دﻓﺘﺮهﺎی رﺳﻤﯽ ﺧﻼف ﺷﺮع اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺎم وﻇﻴﻔﻪ ﺧﻼف ﺷﺮع اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻴﻪ ﺧﻼف‬ ‫ﺷﺮع اﺳﺖ‪ ،‬دﺑﺴﺘﺎﻧﻬﺎ ﺧﻼف ﺷﺮع اﺳﺖ‪ ،‬داﻧﺸﮑﺪﻩ هﺎ ﺧﻼف ﺷﺮع اﺳﺖ‪ ،‬هﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺮون از دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺁﺧﻮﻧﺪی و ﺷﻴﻌﻴﮕﺮی‬ ‫اﺳﺖ ﺧﻼف ﺷﺮع اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻬﻦ ﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﮕﻮ از ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ و ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﻢ ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ...‬اﮔﺮ‬ ‫ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﺁﻣﺪﻧﺪ ﭼﻮن ﺟﻠﻮ روﺿﻪ ﺧﻮاﻧﯽ و زﻳﺎرت را ﻧﻤﯽ ﮔﻴﺮﻧﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻬﺘﺮ ﮐﻪ ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ‪ ...‬ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﮐﻪ‬ ‫ﮐﻴﺶ ﺷﻴﻌﯽ‪ ...‬ﭘﻨﺪارهﺎی ﺁن ﻣﻐﺰ ﭘﻴﺮوان را ﭼﻨﺪان ﺑﺮﻣﯽ ﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺎی ﺑﺎزی ﺑﻪ هﻴﭻ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﯽ ﮔﺰارد و او را از‬ ‫زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﻴﺮون ﺑﺮدﻩ ﺑﻪ هﺰار و ﺳﻴﺼﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻣﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﻳﮏ ﺷﻴﻌﯽ ﮐﻪ در اﻳﻦ زﻣﺎن اﺳﺖ و در ﻣﻴﺎن ﻣﺎﺳﺖ اﮔﺮ‬ ‫ﻧﻴﮏ ﺑﺠﻮﻳﻴﻢ در هﺰار و ﺳﻴﺼﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﺪﻳﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﮐﺮﺑﻼﺳﺖ‪ ،‬در ﮐﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺷﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻧﭽﻪ در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻤﺶ دﻓﻴﻠﻪ ]رژﻩ[ ﻣﯽ روﻧﺪ ﮐﺸﺎﮐﺸﻬﺎی ﺧﻼﻓﺖ و داﺳﺘﺎن ﮐﺮﺑﻼ و ﺟﻨﮕﻬﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺮد و ﻣﺨﺘﺎر ﺛﻘﻔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ اﻳﻨﺎن ﻣﺮدﮔﺎن هﺰار و ﺳﻴﺼﺪ ﺳﺎﻟﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺮ از ﮔﻮر در ﺁوردﻩ و ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺁﻣﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪ ﮐﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺟﺰ از دﻳﺪ ﺷﻴﻌﻴﮕﺮی‪ ،‬از دﻳﺪﻩ ﺗﻮﻟﯽ و ﺗﺒﺮی ]دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ وﻻﻳﺖ ﻋﻠﯽ و ﺑﻴﺰاری از ﺳﻨّﻴﮕﺮی[ ﻧﻤﯽ‬ ‫ﻼ از اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ]دوم ﺟﻬﺎﻧﯽ[ و از ﻧﺘﻴﺠﻪ هﺎی‬ ‫ﻧﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ اﮔﺮ ﭘﻴﺶ ﻳﮏ ﺷﻴﻌﯽ ﺳﺨﻦ از ﭘﻴﺸﺎﻣﺪهﺎی اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺮاﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺜ ً‬ ‫ﺁن ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻟﺬﺗﯽ ﻧﺨﻮاهﺪ ﺑﺮد‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﺎزﮔﺮدﻳﺪ و ﺳﺨﻦ از ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﺮﺣﺐ ﺟﻬﻮدی و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁن‬ ‫ﺑﺮاﻧﻴﺪ ﺧﻮاهﻴﺪ دﻳﺪ ﭼﻬﺮﻩ اش ﺷﮑﻔﺘﻪ و ﺑﺎ ﻳﮏ ﻟﺬﺗﯽ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ در ﺁﻳﺪ‪ ...‬ﺟﻠﻮ ﺧﺎﻣﻪ را ﺑﺎز ﻧﻤﯽ ﮔﺰارم‪ .‬ﮐﻴﺶ ﺷﻴﻌﯽ ﺑﺎ‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﻧﻤﯽ ﺳﺎزد و ﻧﺘﻮاﻧﺪ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺁب و ﺁﺗﺶ ﺑﺎ هﻢ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺳﺎﺧﺖ‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ هﻢ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫راﺳﺖ اﺳﺖ ﻣﺎ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻴﻢ دوﻟﺘﻬﺎی ﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﻼﻳﺎن‬ ‫ﻧﻴﮏ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﻪ ﺳﺎل ]ﭘﺲ از‬ ‫ﺷﻬﺮﻳﻮر ﺑﻴﺴﺖ[ دﻳﺪﻳﻢ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻴﻬﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻼﻳﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﭼﻪ ﻧﻘﺸﻪ هﺎ ﺑﺮای ﭼﻴﺮﻩ‬ ‫ﮔﺮداﻧﻴﺪن ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﮐﺸﻨﺪ‪ .‬دﻳﺪﻳﻢ ﮐﻪ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﺣﺎﺟﯽ ﺁﻗﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﻗﻤﯽ از ﻧﺠﻒ ﺁهﻨﮓ اﻳﺮان‬ ‫ﮐﺮد رادﻳﻮی اﻳﺮان ﺗﺎ ﻣﺮز ﻋﺮاق ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻮاز‬ ‫او رﻓﺖ و ﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻟﻨﻴﻨﮕﺮاد را ﺑﻪ‬ ‫اﻳﺮان ﻣﯽ ﺁورد‪ .‬راهﭙﻴﻤﺎﻳﯽ او را ﮔﺎم ﺑﻪ ﮔﺎم‬ ‫ﺁﮔﺎهﯽ داد‪ .‬دﻳﺪﻳﻢ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺑﻪ او رﺳﻤﻴﺘﯽ‬ ‫داد‪ ،‬رﺳﻤﻴﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ ﻧﻔﻬﻤﻴﺪﻩ‬ ‫اﻳﻢ‪ ،‬و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدهﺎی او را درﺑﺎرﻩ ﭼﺎدر و‬ ‫ﭼﺎﻗﭽﻮر ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﭘﺎﺳﺦ رﺳﻤﯽ داد‪ .‬دﻳﺪﻳﻢ ﮐﻪ ﭘﺴﺮ ﺁﻗﺎی ﺣﺎﺟﯽ ﺳﻴﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﺮای ﮔﺮدش ﺑﻪ اﻳﺮان ﺁﻣﺪ و‬ ‫ﺁﻗﺎی ﺳﺎﻋﺪ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﺁن زﻣﺎن ﺑﻪ هﻤﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران و اﺳﺘﺎﻧﺪاران دﺳﺘﻮر ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﭘﺬﻳﺮاﻳﻴﻬﺎی ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﺷﮑﻮﻩ ازو ﮐﻨﻨﺪ‬ ‫ﮐﻪ روﻧﻮﻳﺲ ﻧﺎﻣﻪ هﺎ در دﺳﺖ ﻣﺎ اﺳﺖ‪ .1‬دﻳﺪﻳﻢ در اﻳﻦ ﺳﻪ ﺳﺎل رادﻳﻮی اﻳﺮان ﻳﮏ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﻣﻼﻳﯽ ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ ﮐﻢ ﮐﻢ روﺷﺎن‬ ‫ﺑﺎز ﺷﺪ و ﭘﺎرﺳﺎل و اﻣﺴﺎل روﺿﻪ هﻢ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و اﮔﺮ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی ﻧﺸﻮد هﺮ ﺁﻳﻨﻪ ﺳﺎل ﺁﻳﻨﺪﻩ ﻧﻮﺣﻪ هﻢ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺧﻮاﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻮادﻩ‬ ‫هﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن رادﻳﻮهﺎ داﻳﺮﻩ ﭘﺪﻳﺪ ﺁورﻧﺪ و ﺑﻪ هﻮای ﺁن ﺳﻴﻨﻪ ﺑﮑﻮﺑﻨﺪ و ﺗﺮﺟﻴﻌﻬﺎی ﻧﻮﺣﻪ را ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻳﻨﻬﺎ ﺳﺎزﺷﻬﺎی‬ ‫ﺧﺎﺋﻨﺎﻧﻪ ای ﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﺳﺎزﺷﻬﺎی ﺁن دﺳﺘﻪ از وزﻳﺮاﻧﯽ ﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﺧﻮاهﯽ ﺁﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻮدﻩ و ﮐﺸﻮر از ﭘﺮدﻩ ﺑﻴﺮون اﻓﺘﺎدﻩ‪ ...‬در‬ ‫اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﻳﺎ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﻳﺎ ﮐﻴﺶ ﺷﻴﻌﯽ‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﺮرﺷﺘﻪ داری ﺗﻮدﻩ ﻳﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻼﻳﺎن‪ ،‬ﻳﺎ ﺁن ﻳﺎ اﻳﻦ‪ ،‬هﺮ دو ﻳﮏ ﺟﺎ‬ ‫‪1‬‬

‫]ﮐﺴﺮوی در هﻤﻴﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺳﺮﮔﺸﺎدﻩ‪ ،‬ﮐﻠﻴﺸﻪ ﻧﺎﻣﻪ دﻳﮕﺮی از ﻣﺤﻤﺪ ﺳﺎﻋﺪ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﺑﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪ ادارﻩ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮدﻩ ﮐﻪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﻨﮓ ﺳﺮد اﺳﺖ‪ ٧٫١٫١٣٢٣/٧١٢» :‬ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی‪ .‬ﭼﻮن ﺁﻗﺎی ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻧﻘﻴﺐ زادﻩ از ﺷﻔﺎﻳﺎﻓﺘﮕﺎن ﺁﺳﺘﺎن ﻗﺪس ﺣﻀﺮت اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم و ﺳﺎدات ﺟﻠﻴﻞ اﻟﻘﺪر هﺴﺘﻨﺪ ﻟﻬﺬا ﺑﺪﻳﻨﻮﺳﻴﻠﻪ اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﮐﺎرﻣﻨﺪان و رؤﺳﺎی دواﻳﺮ دوﻟﺘﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﮐﻪ در هﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر هﺮ‬ ‫ﻧﻮع ﻣﺴﺎﻋﺪت و ﮐﻤﮏ را ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻧﻤﻮدﻩ و در ﺣﺪود اﻣﮑﺎن ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻣﺴﺎﻓﺮت و ﺁﺳﺎﻳﺶ اﻳﺸﺎن را ﻓﺮاهﻢ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺳﺎﻋﺪ«[‬

‫‪28‬‬

‫ﻧﺘﻮاﻧﺪ‪ ...‬ﻣﺎ – ﻣﺎ ﮐﻪ دﺳﺘﻪ ﭘﺎﮐﺪﻳﻨﺎن ﻳﺎ ﺁزادﮔﺎﻧﻴﻢ – ﺳﻨﺠﻴﺪﻳﻢ و ﺑﺎ ﺧﻮد اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻳﻢ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪﻳﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ را‬ ‫ﻧﮕﺎهﺪارﻳﻢ و ﮐﻴﺶ ﺷﻴﻌﯽ را رهﺎ ﮐﻨﻴﻢ‪ ...‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻧﺎم اﻳﺮاﻧﻴﮕﺮی ﻣﯽ زﻳﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ .‬از ﻗﺎﻧﻮﻧﻬﺎی ﺧﻮد‬ ‫ﭘﻴﺮوی ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﻧﻪ از ﻗﺎﻧﻮﻧﻬﺎی اﺳﻼم‪...‬‬ ‫ﻧﺎﭼﺎرم در اﻳﻨﺠﺎ ﻳﺎدﺁوری ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﭼﻪ اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ و ﭼﻪ ﺟﻨﺎب ﺁﻗﺎی ﺑﻴﺎت و ﭼﻪ هﺮ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ دﻳﮕﺮی‪،‬‬ ‫ﺷﺎﻩ اﻳﻦ ﺗﻮدﻩ و ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ اﻳﻦ ﺗﻮدﻩ اﻧﺪ و اﻳﻦ ﺑﺎﻳﻨﺪﻩ ]ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ[ اﻳﺸﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻴﺶ از هﻤﻪ و ﭘﻴﺶ از هﻤﻪ در ﭘﯽ ﺁﺳﺎﻳﺶ و‬ ‫ﻓﻴﺮوزی اﻳﻦ ﺗﻮدﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺷﺎﻩ و ﭼﻪ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﻮدﻩ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ در ﭘﯽ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﮐﺎر ﺧﻮد‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ...‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻣﻼﻳﺎن ﻣﻤﺎﺷﺎت ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ ﭘﺲ ﻣﺸﺮوﻃﻪ را رهﺎ ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺮدم را از اﻳﻦ دو دﻟﯽ و ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ ﺑﻴﺮون‬ ‫ﺁورﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﺮوﻃﻪ را رهﺎ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﺁﺑﺮوی دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ را ﻧﺒﺮﻧﺪ‪...‬‬ ‫ﺑﻴﺶ از هﻤﻪ روی ﺳﺨﻨﻢ ﺑﺎ ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ ﺟﻮان اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت درس ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ و اروﭘﺎ دﻳﺪﻩ اﻧﺪ و از هﻤﻪ ﭼﻴﺰ‬ ‫ﺁﮔﺎهﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮا از ﺳﻮد ﺗﻮدﻩ ﺧﻮد ﻧﺎﺁﮔﺎهﯽ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ؟! ﭼﺮا راهﯽ را ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﻨﺪ رﻓﺖ ﻧﻤﯽ روﻧﺪ؟! ﻳﮏ واژﻩ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺎ را‬ ‫ﻗﺎﻧﻊ ﻧﺨﻮاهﺪ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ واژﻩ را وزﻳﺮان ﺑﺪﺧﻮاﻩ از ﺧﻮد ﺗﺮاﺷﻴﺪﻩ ﺑﻪ ﮔﻮش اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت رﺳﺎﻧﻴﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺁن ﮐﺪام ﺳﻴﺎﺳﺘﯽ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻠﻴﻮن ]ﺟﻤﻌﻴﺖ ﮐﺸﻮر در ﺳﺎل ‪ ١٣٢٤‬ﺧﻮرﺷﻴﺪی[ ﺗﻮدﻩ را ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ؟! ﺁن ﮐﺪام هﻤﺴﺎﻳﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺁﺷﮑﺎری ﺑﺎ ﻣﺎ دﺷﻤﻨﯽ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ؟! ﻣﻦ ﺳﻴﺎﺳﺘﯽ ﻧﻤﯽ ﺷﻨﺎﺳﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ زﺑﻮﻧﯽ و ﺑﻴﭽﺎرﮔﯽ ﻧﺎﭼﺎر ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬ ‫هﻢ ﭼﻨﺎن ﺳﻴﺎﺳﺘﯽ هﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﺎﭼﺎر از ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﺁن ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪ .‬در ﺟﻬﺎن هﻴﭻ ﻧﻴﺮوﻳﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻏﻮﻃﻪ ﺧﻮردن‬ ‫در ﻣﻴﺎن ﺁﻟﻮدﮔﻴﻬﺎی ﻗﺮون وﺳﻄﯽ و ﺑﻴﺮون ﻧﻴﺎﻣﺪن از ﺗﻮی ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺳﺎزد‪.1‬‬ ‫ﺑﺎز ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻢ‪ :‬اﻳﻦ ﻋﻨﻮان را وزﻳﺮان ﺑﺪﺧﻮاﻩ ﺧﺎﺋﻦ از ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮدﺷﺎن اﻳﻦ ﺗﻮدﻩ را هﻤﻴﺸﻪ درﻣﺎﻧﺪﻩ و ﺑﻴﭽﺎرﻩ ﻣﯽ‬ ‫ﺧﻮاهﻨﺪ و ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪ ای هﻢ ﭘﺪﻳﺪ ﺁوردﻩ اﻧﺪ‪ ...‬اﻣﺮوز اﻳﺮان در ﻣﻴﺎن ﻣﻮﺟﻬﺎی دو درﻳﺎی ﺑﺰرگ ﻣﺘﻼﻃﻢ اﻓﺘﺎدﻩ و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺮای ﻣﺎ و ﭼﻪ ﺑﺮای دﻳﮕﺮان‪ ،‬هﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ از اﻳﻦ ﮔﺮﻓﺘﺎرﻳﻬﺎ رهﺎ ﮔﺮدﻳﻢ و ﺗﻮدﻩ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪی ﺑﺎﺷﻴﻢ و در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺁن دو درﻳﺎ دﻳﻮاری ﭘﺪﻳﺪ ﺁورﻳﻢ و از ﺑﻬﻢ ﺧﻮردن ﺑﺎز دارﻳﻢ‪...‬‬ ‫ﺁﻗﺎی دﺷﺘﯽ در ﮔﻔﺘﻪ هﺎی ﺧﻮد ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ را ﺑﻪ رخ ﻣﺎ ﮐﺸﻴﺪﻩ و ﻣﯽ داﻧﻴﻢ ﮐﻪ دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﺧﻮاهﻨﺪ ﮐﺸﻴﺪ‪ ...‬ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻴﮏ‪،‬‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺬهﺐ ﺷﻴﻌﻪ را ﻣﺬهﺐ رﺳﻤﯽ اﻳﺮان ﮔﺮداﻧﻴﺪﻩ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺬهﺐ ﺷﻴﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﮐﻪ ﭘﺎﻳﻪ و ﺑﻨﻴﺎد ﺁن‬ ‫ﻗﺎﻧﻮﻧﺴﺖ ﻧﻤﯽ ﺳﺎزد ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮐﺮد؟! ﺁﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ هﻤﭽﻨﺎن اﻳﺴﺘﺎد و ﺗﻤﺎﺷﺎ ﮐﺮد؟! ﺁﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻠﻴﻮن ﺗﻮدﻩ را ﻓﺪای اﺻﻞ ﻗﺎﻧﻮن‬ ‫اﺳﺎﺳﯽ ﮔﺮداﻧﻴﺪ؟!‪...‬‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ در ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﻳﺮان هﻮاداری ﺑﻪ ﮐﻴﺶ ﺷﻴﻌﯽ ﻳﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﮔﻮﻳﻴﻢ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﻣﻼﻳﺎن ﻧﻤﻮدﻩ اﻳﺪ از ﻧﻴﮑﻴﻬﺎی ﺷﻤﺎ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺷﻤﺮدﻩ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺎﻟﻬﺎی ﺳﺎل ﻣﺎﻳﻪ ﺑﺪﮔﻤﺎﻳﻨﻬﺎ درﺑﺎرﻩ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪«...‬‬ ‫اﻧﺘﻘﺎدات ﮐﺴﺮوی ﺑﻪ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﺁﻧﭽﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺁوردﻩ اﻳﻢ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻤﯽ ﮔﻴﺮد و درﻳﻎ و اﻧﺪوﻩ ﮐﻪ ﻣﺠﺎل ﻧﻘﻞ هﻤﻪ هﺸﺪارهﺎی‬ ‫ﺷﻮراﻧﮕﻴﺰ ﮐﺴﺮوی ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ هﻤﻪ اﻓﮑﺎر اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ دﻟﻴﺮ ﺧﺎﻟﯽ از اﻧﺘﻘﺎد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺻﻤﻴﻤﯽ ﺑﻮدن و اﻧﺴﺎﻧﯽ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن و ﻣﻴﻬﻦ دوﺳﺘﯽ او‬ ‫ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺧُﺮدﻩ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﮐﻼم او ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻔﺘﻮﻧﯽ او ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎﻳﺶ ﻣﯽ ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬ﮔﺎهﯽ ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﺷﻴﻔﺘﮕﯽ اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی ﺧﻮد‬ ‫را ﺑﻪ روی ﮐﺎﻏﺬ ﻣﯽ ﺁورد ﮐﻪ ﻣﺠﺎﻟﯽ ﺑﺮای ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ ﺧﻮد ﺑﺮای ﺗﻌﻤﻖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽ ﮔﺬارد‪ .‬زﻧﺪﮔﯽ او ﭼﻮن ﮔﻞ ﻧﺴﺘﺮن‬ ‫ﭘﻴﭻ در ﭘﻴﭻ در ﺧﻮد ﻣﯽ ﺧﻠﻴﺪ و ﭘﺮواﻳﯽ ﻧﺪاﺷﺖ از اﻳﻨﮑﻪ ﮔﺎهﯽ دوراﻧﺪﻳﺸﯽ را ﺑﻪ ﮐﻨﺎری ﮔﺬاردﻩ و ﺷﻴﻔﺘﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد‬ ‫ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺁﺛﺎر او ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮی ﺑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ ذوق ﺑﺴﻴﺎری از ﺷﺎﻋﺮان زﻣﺎن ﺧﻮد را ﮐﻮر ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺴﺮوی ﻋﺎﺷﻖ ﺑﺤﺚ و‬ ‫ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ او از هﻤﻪ ﮐﺲ ﺑﺮ ﻧﻤﯽ ﺁﻣﺪ زﻳﺮا در ﻣﺤﺪودﻩ ﻣﺬهﺐ و ﺗﺎرﻳﺦ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺴﻴﺎر و در ﺑﺤﺚ ﻣﻬﺎرت‬ ‫و اﺳﺘﻌﺪادی اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﯽ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ در دوران ﺧﺪﻣﺖ او در دادﮔﺴﺘﺮی ﻧﻮﺑﻨﻴﺎد اﻳﺮان دﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮی ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ در ﻣﯽ ﻳﺎﺑﻴﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺎﻧﻮن و‬ ‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ و ﺑﻬﺘﺮ از دﻳﮕﺮان ﻣﯽ ﻓﻬﻤﻴﺪ‪ .‬ﮐﺴﺮوی در ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ‪ ٥٣‬ﻧﻔﺮ وﮐﻴﻞ ﻣﺪاﻓﻊ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻮرﺷﻴﺎن‪،‬‬ ‫ﻳﮑﯽ از ‪ ٥٣‬ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ ١٣٢٠‬وﮐﺎﻟﺖ رﮐﻦ اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺨﺘﺎری‪ ،‬رﻳﻴﺲ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺪﻧﺎم رﺿﺎ ﺷﺎﻩ را ﻗﺒﻮل‬ ‫ﮐﺮد و دﻓﺎﻋﻴﺎت او ﺁن زﻣﺎن ﻃﻨﻴﻦ ﺧﺎﺻﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان اﻓﮑﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺷﻬﺮﻳﻮر ﺑﻴﺴﺖ ﺟﻤﻌﻴﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺑﺎهﻤﺎد‬ ‫ﺁزادﮔﺎن« ]ﺁزادﮔﺎن ﻣﺘﺤﺪ[ ﻳﺎ »ﭘﺎﮐﺪﻳﻨﺎن« ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎد ﮐﻪ روزﻧﺎﻣﻪ ﭘﺮﭼﻢ ﺳﺨﻨﮕﻮی ﺁن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﮐﺴﺮوی روز ﻳﮑﻢ دﻳﻤﺎﻩ را »روزﺑﻪ« ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﺑﻮد و در اﻳﻦ روز »ﺟﺸﻦ ﮐﺘﺎﺑﺴﻮزان« در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﻳﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم‪ ،‬دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﮔﻠﺴﺘﺎن و ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺳﻌﺪی‪ ،‬ﻣﺜﻨﻮی‪ ،‬ﺣﻠﻴﻪ اﻟﻤﺘﻘﻴﻦ و ﻣﻔﺎﺗﻴﺢ اﻟﺠﻨﺎن را ﺑﻪ ﺁﺗﺶ‬ ‫ﻣﯽ اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﺟﺸﻦ ﮐﺘﺎﺑﺴﻮزان ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺴﺮوی ﺁﻏﺎز ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬وی هﺮ ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺶ از ﺁﻧﮑﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﺁﺗﺶ ﺑﺨﺎری ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد اﻧﺪازد‪ ،‬ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﻔﺎﺳﺪ ﺁن ﮐﺘﺎب ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺑﻴﺎن ﻣﯽ داﺷﺖ و ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺑﻪ ﺷﻌﻠﻪ هﺎی ﺳﻮزان ﻣﯽ ﺳﭙﺮد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﺮﺧﯽ از ﻳﺎران او ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﮐﺴﺮوی ﺑﻴﺎن ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ادﻳﺒﺎن ﺑﺮ او ﺧُﺮدﻩ‬ ‫‪1‬‬

‫]ﮐﺴﺮوی ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﻨﮓ ﺳﺮد ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬اﻣﻴﺪ ﺁﻧﮑﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻴﺎری ﻣﺬاهﺐ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﻢ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻴﺠﺎﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺁرزوی‬ ‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﯽ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺨﻨﺎن ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮ و واﻻﺗﺮ از ﮔﻔﺘﻪ هﺎی ﺧﻮد ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻬﺎ ﺑﮕﻮﻳﺪ واﻳﺮادهﺎﻳﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎدی ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﯽ ﺗﻮان‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻻﻳﻞ روﺷﻦ ﮔﺮداﻧﺪ‪ ...‬اﮔﺮ در اﻳﺮان ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﯽ ﺑﺸﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺁﻧﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ از ﮔﺮوﻳﺪن ﺑﻪ ﺁن ﺧﻮدداری‬ ‫ﻧﺨﻮاهﻨﺪ ﮐﺮد‪ ...‬روزی ﻳﮑﯽ ]از ﺳﻴﺎﺳﺘﺒﺎزان[ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن دوﻟﺖ ﺷﻮروی دﻳﻦ را ﻣﻤﻨﻮع ﮔﺮداﻧﻴﺪﻩ ﻣﺎ ﻣﻨﻈﻮرﻣﺎن ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺜﺒﻴﺖ اﺳﻼم‬ ‫از ﻧﻔﻮذ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺁن دوﻟﺖ در اﻳﺮان ﺑﮑﺎهﻴﻢ‪ «...‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ »ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﻳﺮان ﭼﻪ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ« ﺑﻪ ﻗﻠﻢ اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی[‬ ‫‪2‬‬ ‫]ﻧﺎﻣﻪ ﺳﺮﮔﺸﺎدﻩ ﺑﻪ »ﺟﻨﺎب ﺁﻗﺎی ﺑﻴﺎت ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ اﻳﺮان« )دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﭘﺎﺳﺦ دهﺪ([‬

‫‪29‬‬

‫ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻣﻼﻳﺎن ﺷﺎﻳﻊ ﺳﺎزﻧﺪ ﮐﻪ وی در اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﻗﺮﺁن ﻣﯽ ﺳﻮزاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎهﻤﺎد ﺁزادﮔﺎن ﻳﮏ ﻣﺤﻔﻞ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻧﺒﻮد‪ .‬در‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﺮان ﺷﻌﺒﺎﺗﯽ ﺑﺎز ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد و از هﻤﻪ ﻗﺸﺮهﺎ و ﻃﺒﻘﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان در ﺁن ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮐﺴﺮوی را‬ ‫ﭘﻴﺸﻮای ﺧﻮد ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻼﻳﺎن در ﭼﻬﺮﻩ اﺳﺘﺨﻮاﻧﯽ و ﻣﺼﻤﻢ او دﺷﻤﻦ راﺳﺦ ﺧﻮد را ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺴﺮوی و دﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﯽ و ﺷﺶ ﺳﺎل هﺮ دو ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺗﻔﮑﺮ واﭘﺴﻤﺎﻧﺪﻩ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻳﮑﯽ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺗﺮورﻳﺴﺘﯽ ﺧﻮد را ﺁﻏﺎز ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و دﻳﮕﺮی هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﯽ ﺑﯽ هﻤﺘﺎﻳﯽ ﺷﺮاﻳﻄﯽ را ﮐﻪ ﻗﺪرت‬ ‫اﺧﻼف ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺟﻠﻮس ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﺮوی ﺑﺎ روﺷﻦ ﺑﻴﻨ ِ‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻴﻔﺘﺪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺮاﻳﻄﯽ ﮐﻪ در ﺁن ﻃﺒﻴﻌﺘًﺎ ﺟﺎﻳﯽ ﺑﺮای اﻣﺜﺎل وی و دﺷﺘﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻴﺎﻳﻴﻢ ﻣﻔﺘﻮن و ﺷﻴﻔﺘﻪ اﻓﮑﺎر‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺖ‪ ،‬هﺸﺪارهﺎی ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ و ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻴﻬﺎی اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎدة ﮐﺴﺮوی‬ ‫ﻧﺸﻮﻳﻢ و ﺑﺮ ﻗﻀﻴﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻮزی و ﻳﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻘﺎﻳﺪ او از ﺟﻤﻠﻪ در ﻣﻮرد زﻧﺎن ﺻﺤﻪ ﻧﮕﺬارﻳﻢ‪ .‬ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺬهﺒﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ‬ ‫دﻳﮕﺮان را اﺣﺘﺮام ﮔﺰارﻳﻢ و در ﻓﻀﺎﻳﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﺗﻔﮑﺮات ﺧﻮد و دﻳﮕﺮان ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪» .‬ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ ﺟﻮان اﻳﺮان« را‬ ‫ﻣﻼﻣﺖ ﻧﮑﻨﻴﻢ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﮐﺴﺮوی »اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت درس ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ و اروﭘﺎ دﻳﺪﻩ اﻧﺪ و از هﻤﻪ ﺟﻴﺰ ﺁﮔﺎهﻨﺪ«‪.‬‬ ‫ﺣﺪاﻗﻞ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﮐﻪ در ﺁن دوران ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺟﻮاﻧﯽ ‪ ٢٥‬ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد و ﺗﺠﺮﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاری ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ را‬ ‫ﻣﯽ داﻧﻴﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﺗﺎ ﮐﻮدﺗﺎی ‪ ٢٨‬ﻣﺮداد دﺧﺎﻟﺖ ﭼﻨﺪاﻧﯽ در اﻧﺘﺨﺎب ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮان ﻧﺪاﺷﺖ و دوﻟﺘﻬﺎی ﭘﺲ از‬ ‫ﺷﻬﺮﻳﻮر ﺑﻴﺴﺖ ﺗﺎ ‪ ٢٨‬ﻣﺮداد ‪ ٣٢‬از اﺳﺘﻘﻼل ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺴﻦ ﻧﻴّﺖ را ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ در روﻳﺪادهﺎی ﭘﺲ از ‪ ٢٨‬ﻣﺮداد دﻳﮕﺮ ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﯽ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺷﺎﻩ و هﻤﻪ‬ ‫رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎی در ﺁزاد ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﺳﺖ روﺣﺎﻧﻴﺖ در ﭘﺨﺶ اﻓﮑﺎر اﻓﮑﺎر واﭘﺴﮕﺮا و ﺷﺮﮐﺖ ﭘﻴﺪا و ﭘﻨﻬﺎن ﺁﻧﺎن در‬ ‫ﺑﺎزﻳﻬﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﻘﺼﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﺷﺎﻩ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺒﻮد دﺧﺎﻟﺖ روﺣﺎﻧﻴﻮن در اﻣﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازﻩ ﻣﺨﺮب اﺳﺖ و‬ ‫در ﺁﻳﻨﺪﻩ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ وی را وﺳﻴﻠﻪ هﻤﺎن ﻣﻼﻳﺎن ﺑﻪ زﻳﺮ ﮐﺸﺪ‪...‬‬

‫اﺻﻼﺣﺎت و روﺣﺎﻧﻴﺖ‬ ‫ﻓﻮت ﺁﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی )‪ ٢٢‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ (١٣٤٠‬و ﻳﮏ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻓﻮت ﺁﻳﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮای ﺷﺎﻩ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ‬ ‫رﺳﻴﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد را از ﺷ ّﺮ روﺣﺎﻧﻴﻮن رهﺎ ﺳﺎزد‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻠﮕﺮاﻓﯽ ﺑﻪ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺣﮑﻴﻢ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻮزﻩ ﻗﻠﻢ را ﺗﻀﻌﻴﻒ و‬ ‫ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ را ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﻋﺮاق ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎر ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻗﺪرت ﻣﺬهﺒﯽ در اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﺸﺘّﺖ ﺁن اﻧﺠﺎﻣﺪ و ﺑﻪ‬ ‫دﻧﺒﺎل ﺁن روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺟﻮان و اﻓﺮاﻃﯽ و ﺟﻮﻳﺎی ﻧﺎم ﻣﻴﺪان ﻋﻤﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮی ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁورﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﮐﻮدﺗﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻩ و رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺧﻮد را ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از اﺻﻼﺣﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬ ‫ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ اداﻣﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻴﺴّﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻪ اﻳﺮان اوﺿﺎع ﻣﺎﻟﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ داﺷﺖ و ﻧﻪ هﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﺎن ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬رﻏﺒﺘﯽ‬ ‫ﺑﻪ رﻓﻮرم در اﻳﺮان ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دادﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎن اف ﮐﻨﺪی ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮری ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ رﺳﻴﺪ و ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ »دروازﻩ هﺎی ﺑﺎز«‬ ‫در ﭘﯽ اﺳﺘﺤﮑﺎم اوﺿﺎع اﻗﺘﺼﺎدی و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺟﻬﺎن ﺳﻮم ﺑﺮﺁﻣﺪ‪ .‬دوﻟﺖ دﮐﺘﺮ ﻋﻠﯽ اﻣﻴﻨﯽ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺎﻩ و ﺗﺄﻳﻴﺪ دوﻟﺖ ﮐﻨﺪی‬ ‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﺎر ﺁﻣﺪ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﯽ ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺁﻧﮑﻪ دﮐﺘﺮ ﻋﻠﯽ اﻣﻴﻨﯽ هﻤﺎن ﺗﺰ »دروازﻩ هﺎی ﺑﺎز«‬ ‫ﮐﻨﺪی را ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ دوﻟﺖ ﺧﻮﻳﺶ اﻋﻼم ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ وی ﭼﻨﺪان ﺗﻮﻓﻴﻘﯽ در ﺣﻞ ﺑﺤﺮان ﮐﺎر و اﻗﺘﺼﺎد ﮐﺸﻮر ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬وی اوﻟﻴﻦ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاری اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻔﺮی ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻗﻢ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺸﺎورﻩ ﻧﺸﺴﺖ و »ﺣﺎج روح اﷲ« را هﻢ در ﺁﺧﺮ ﻣﻼﻗﺎﺗﯽ‬ ‫ﮐﻮﺗﺎﻩ ﮐﺮد‪ .‬از اﻳﻦ زﻣﺎن ﺧﻤﻴﻨﯽ وﺟﻬﻪ ای دﻳﮕﺮ ﻳﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪهﺎ از ﺁن ﺳﻮد ﺑﺮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻋﻠﯽ اﻣﻴﻨﯽ‪ ،‬اﺳﺪاﷲ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮی رﺳﻴﺪ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ »ﺷﺎﻩ و ﻣﺮدم« ﺁﻏﺎز ﺷﺪ و »اﻧﻘﻼب ﺳﻔﻴﺪ« در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬ ‫»اﻧﻘﻼب ﺳﺮخ« در زﻣﺴﺘﺎن ‪ ١٣٤١‬ﺑﺎ اﻋﻼم ﻣﻮاد ﺁن‪ ،‬ﻣﺎﺷﻴﻦ اﺻﻼﺣﺎت و رﻓﻮرم از ﺑﺎﻻ را ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﯽ و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ اﻋﻄﺎی ﺣﻘﻮق ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﻪ زﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد را ﺁﻏﺎز ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻩ در ﭼﻬﺎرم‬ ‫ﺑﻬﻤﻦ ‪ ٤٢‬ﺑﻪ ﻗﻢ رﻓﺖ و اﺳﻨﺎد ﻣﺎﻟﮑﻴﺖ ﮐﺸﺎورزان اﻃﺮاف ﻗﻢ را ﺷﺨﺼًﺎ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ داد و در ﺁﻧﺠﺎ در ﻟﻔﺎﻓﻪ روﺣﺎﻧﻴﻮن را‬ ‫»ارﺗﺠﺎع ﺳﻴﺎﻩ و ﮐﺮﻣﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻏﻮﻃﻪ ورﻧﺪ و ﺑﯽ ﺧﺒﺮﻧﺪ و ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻐﺰﺷﺎن هﺰار ﺳﺎل اﺳﺖ ﺗﮑﺎن ﻧﺨﻮردﻩ و‬ ‫ﺟﺎﻣﺪ ﻣﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ« ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ »ﺳﺎزﻣﺎن اوﻗﺎف ﮐﺸﻮر« ﮐﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺎﻟﯽ روﺣﺎﻧﻴﺖ را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬روﺣﺎﻧﻴﻮن را ﺑﺎ هﻤﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت و‬ ‫رﻗﺎﺑﺘﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻴﻦ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻣﺘﻔﻖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺁﻧﺎن در ﻧﺰد ﻋﻮام ﺑﺎ ﺧﻄﺮی ﺟﺪّی روﺑﺮو‬ ‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺗﻔﺎق و هﻤﮕﺎﻣﯽ را در ﮔﺰارﺷﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ ﮐﻪ در هﻤﺎن اﻳﺎم و ﭼﻨﺪ روز ﭘﻴﺶ از ﻏﻮﻏﺎی ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ‬ ‫اﺻﻼح ﻗﺎﻧﻮن اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت و دادن ﺣﻖ رأی ﺑﻪ زﻧﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺑﻪ ﻏﺎﺋﻠﻪ ﭘﺎﻧﺰدﻩ ﺧﺮداد اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻳﮑﯽ از وﻋﺎظ ﺗﻬﺮان ﺑﻪ‬ ‫ﻻ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺳﺎواک ﺳﻔﺮی ﺑﻪ ﻗﻢ ﮐﺮد و ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻊ‬ ‫ﻧﺎم ﻋﻠﯽ ﻧﺨﻌﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻓﺼﺢ اﻟﻤﺘﮑﻠﻤﻴﻦ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬او اﺣﺘﻤﺎ ً‬ ‫دﻳﻨﯽ ﺁن زﻣﺎن ﻣﺬاﮐﺮﻩ و ﺟﺮﻳﺎن ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎی ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺁﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎن اﻃﻼﻋﺎت و اﻣﻨﻴﺖ ﮐﺸﻮر ﮔﺰارش داد‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯽ ﻧﺨﻌﯽ ﮔﺰارش ﺧﻮد را ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻏﺎز ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪» :‬ﺣﻀﻮر ﻣﺤﺘﺮ ﺟﻨﺎب ﺁﻗﺎی ﺳﺮهﻨﮓ ﻧﺸﺎط داﻣﺖ ﺑﺮﮐﺎﺗﻪ‪ .‬ﻣﺤﺘﺮﻣًﺎ اﻳﻦ‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻢ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدم ﻣﻼﻗﺎﺗﻬﺎﻳﯽ از ﺁﻗﺎی ﺣﺎج ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻨﺒﯽ ﻋﺮاﻗﯽ ]ﺁﻳﺖ اﷲ اراﮐﯽ[ و ﺁﻗﺎی ﺣﺎﺟﯽ‬ ‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻤﺪاری و ﺁﻗﺎ ﺣﺎج روح اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺁوردم ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮدﺷﺎن را از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮاﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺗﺤﻘﻴﻖ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻢ«‪ .‬در ﻓﺮوردﻳﻦ ‪ ٤٢‬ﻣﺎﺟﺮای ﻣﺪرﺳﻪ ﻓﻴﻀﻴﻪ ﻗﻢ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻠﯽ ﻧﺨﻌﯽ »ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺁﻗﺎی اراﮐﯽ را راﺟﻊ ﺑﻪ ﺣﻮادث‬ ‫ﻗﻢ« ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺪ‪ .‬ﺁﻳﺖ اﷲ اراﮐﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽ دهﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻣﻦ هﺮ دو دﺳﺘﻪ‪ ،‬هﻢ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﻦ دوﻟﺖ و هﻢ ﻣﺮاﺟﻊ روﺣﺎﻧﻴﺖ‬ ‫ﺗﺠﺎوزﮐﺎری ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ زﻳﺮا ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﻦ دوﻟﺖ ﺗﮑﻠﻴﻔﺸﺎن اﻧﺤﺼﺎرًا اﺟﺮای ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دﺧﺎﻟﺖ زﻧﺎن را در رﺗﻖ‬ ‫‪30‬‬

‫و ﻓﺘﻖ ﻗﻮﻩ ﻣﻘﻨﻨﻪ ﻧﻔﯽ و ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮدﻩ و دﻟﻴﻠﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﻮد‪ ...‬ﻣﺪاﺧﻠﻪ اﻳﺸﺎن را در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺗﺠﻮﻳﺰ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ دﻳﻨﺪاران را‬ ‫ﻧﺎراﺿﯽ ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ...‬و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺁﻧﻬﺎ ﺁﻗﺎﻳﺎن هﻢ ﺳﻨﺦ ﺧﻮدم هﻢ ﻣﺘﺠﺎوزﻧﺪ‪«...‬‬ ‫ﺁﻳﺖ اﷲ اراﮐﯽ وﻇﻴﻔﻪ روﺣﺎﻧﻴﻮن را ﺗﻨﻬﺎ و ﻓﻘﻂ »اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ« ﻣﯽ ﺷﻤﺎرد و »ﻣﺼﻠﺤﺖ ]دوﻟﺖ را[‬ ‫در ﺳﮑﻮت« ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ ﻧﺨﻌﯽ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﺁﻳﺖ اﷲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻤﺪاری ﻣﯽ رود و ﺟﻮﻳﺎی ﻧﻈﺮ وی در ﻣﻮرد ﺣﻘﻮق‬ ‫ﺑﺎﻧﻮان ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬وی »ﭘﺲ از ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﺗﺬﮐﺮ« ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ »ﻣﻘﺎﻣﺎت اﺟﻨﺒﯽ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻴّﺘﻬﺎی اﺳﺘﻌﻤﺎری‬ ‫روزاﻓﺰوﻧﺸﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﻧﺴﻮان را ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻧﻔﻮذ و رﺳﻮخ ﺧﻮد در ﻣﺠﻠﺴﻬﺎی اﻳﺎﻟﺘﯽ و وﻻﻳﺘﯽ و ﺷﻮرا و ﺳﻨﺎ ﻗﺮار دادﻩ اﻧﺪ و‬ ‫دﻳﺎﻧﺖ ﺗﮑﻠﻴﻒ ﻓﺮدًا ﻓﺮد ﻣﺎ را ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ اﻋﺎدی ]دﺷﻤﻨﺎن[ دﻳﻦ ﻣﺒﻴﻦ ﻧﻤﻮدﻩ‪ ...‬ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻋﺪ دﻳﻦ ﻧﺴﻮان ﻧﺒﺎﻳﺪ در اﻣﻮر‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻗﻀﺎﻳﯽ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ رأی ﮐﻨﻨﺪ‪ .«...‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻤﺪاری روﺣﺎﻧﻴﻮن را »راﺳﺨﺘﺮﻳﻦ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن اﺳﺘﻘﻼل ﻣﻤﻠﮑﺖ«‬ ‫ﻣﯽ ﻧﺎﻣﺪ و ﺧﻮد و روﺣﺎﻧﻴﻮن هﻢ ﺳﻨﺦ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻟﻔﺎﻇﯽ ﺗﺤﻘﻴﺮﺁﻣﻴﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺳﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ »ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺘﺸﺎن« ﻣﯽ ﺷﻤﺎرد و »ﻧﻮﻋﺎً‪ ،‬اﻣﺜﺎل ﻣﺎ‪ ،‬روﺣﺎﻧﻴﺘﯽ ﺑﻮدﻩ اﻳﻢ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ از اﺧﺮاج ﺷﺎﻩ از ﻣﻤﻠﮑﺖ و ﺗﺴﻠﻂ ﻃﺮﻓﺪاران‬ ‫ﺑﺎﻟﺸﻮﻳﮏ ﺑﺮ دوﻟﺖ ﻣﯽ ﺷﺪﻩ اﻳﻢ و ﻣﻠﮏ و ﻣﺎل و ﻣﺬهﺒﺸﺎن را ﻧﮕﺎﻩ ﻣﯽ داﺷﺘﻴﻢ‪ «...‬ﻣﯽ داﻧﺪ و در ﭘﺎﻳﺎن ﮔﻮﺷﺰد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬ ‫»در راﻩ ﺣﻔﻆ دﻳﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺳﭙﺮدﻩ ﺷﺪﻩ دﻓﺎع ﺧﻮاهﻴﻢ ﮐﺮد«‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯽ ﻧﺨﻌﯽ در ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ ﺣﺎج روح اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ وی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺗﺮ از ﺁﻗﺎﻳﺎن اراﮐﯽ‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻤﺪاری‪،‬‬ ‫ﮔﻠﭙﺎﻳﮕﺎﻧﯽ و ﻧﺠﻔﯽ ﻣﺮﻋﺸﯽ در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ دوﻟﺖ اﻗﺪام ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﻤﻴﻨﯽ ﺑﯽ ﭘﺮدﻩ ﺑﻪ راﺑﻂ ﺳﺎواک ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺎدام ﮐﻪ اﻳﻦ‬ ‫دوﻟﺖ ]ﻋﻠﻢ[ ﻣﺼﺪر ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬داﺧﻞ هﻴﭻ ﻗﺴﻢ ﻣﺬاﮐﺮﻩ ﺻﻠﺢ و ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ای ﻧﺨﻮاهﻴﻢ ﺷﺪ زﻳﺮا اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺗﺮﺗﻴﺒﯽ ﺑﺎ اهﻞ ﻋﻠﻢ‬ ‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎس ﺳﺮان ﺣﻮزﻩ ﻋﻠﻤﻴﻪ‪ ...‬اﻧﺘﺤﺎر روﺣﺎﻧﻴﺖ اﺳﺖ‪ ...‬ﻣﺎ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﻳﻘﻴﻦ ﭘﻴﺪا ﮐﺮدﻳﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﺎﻓﻞ‬ ‫ﻻﻣﺬهﺐ ﺑﻬﺎﻳﻴﻬﺎی ﻳﻬﻮدی اﻻﺻﻞ اﻳﺮان و ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ ارادﻩ دارﻧﺪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺴﺎوی ﺣﻘﻮق زن و ﻣﺮد را ﺁﻟﺖ ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﺮﻳﻢ‬ ‫ﻣﺬهﺐ رﺳﻤﯽ اﻳﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻗﺮار دهﻨﺪ و دﻳﻦ اﺳﻼم را ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻘﺎء اﺳﺘﻘﻼل ﻇﺎهﺮی اﻳﻦ ﻣﻠﮏ و ﻣﻠّﺖ اﺳﺖ ﺗﻀﻌﻴﻒ‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ« ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺣﺎج روح اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﯽ ﭘﺮدازد ﮐﻪ در ﻣﺮاﺳﻼت ﻣﺘﻌﺪدی دوﻟﺖ را ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻴﻢ و‬ ‫»درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻳﻢ ﮐﻪ ﻣﺠﺪدًا از زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻮهﻮن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﻧﺴﻮان ]در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرا و ﺳﻨﺎ[ ﮐﻪ ﻧﻘﺾ ﻇﻮاهﺮ ﻗﺮﺁن ﻣﯽ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ دﺳﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ«‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯽ ﻧﺨﻌﯽ اﻇﻬﺎر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻤﻴﻨﯽ »ﺗﺼﺎدﻓًﺎ ﻳﮑﯽ دو ﻣﺎﻩ اﺳﺖ ﺗﺮﻗﯽ ﻏﻴﺮﻣﻨﺘﻈﺮﻩ ای ﻧﻤﻮدﻩ و هﻴﭻ ﭼﺎرﻩ ای از ﺑﺮای‬ ‫رﻓﻊ ﺧﻄﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻬﺎی ﺁﻳﻨﺪﻩ اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﻳﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎی ﻣﻌﺘﺪﻟﺘﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁﻗﺎی ﻧﺠﻔﯽ ﻳﺎ ﺁﻗﺎی ﻋﺮاﻗﯽ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﺪﻩ‬ ‫دﺳﺖ او را از ﺣﻮزﻩ ﻗﻢ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﻋﻠﯽ ﻧﺨﻌﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻓﺼﺢ اﻟﻤﺘﮑﻠﻤﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﺎواک ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪» :‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻨﮑﻪ‬ ‫ﻼ ﺑﻪ ﻃﺮﻓﺪاری از درﺑﺎر و دوﻟﺖ ﻣﻌﺮﻓﯽ و ﻣﻌﺮوف ﺷﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻢ ﺗﻘﻮﻳﺖ‬ ‫اﻗﺎی ]ﺁﻳﺖ اﷲ ﻣﺮﻋﺸﯽ[ ﻧﺠﻔﯽ ﻣﺜ ً‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻧﺘﻴﺠﻪ ای داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﻨﻬﺎ راﻩ ﺣﻠّﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻋﻘﺐ ﻧﺸﺎﻧﺪن ﻧﺎﻣﺒﺮدﮔﺎن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ اﻳﻨﺴﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺁﻗﺎی ]ﺁﻳﺖ اﷲ[ ﺣﺎج ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻨﺒﯽ ﻋﺮاﻗﯽ ]اراﮐﯽ[ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﻣﻌﻤﺮﺗﺮ و ﻣﻮﺟﻪ ﺗﺮ از ﺳﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ رﻗﻴﺐ و ﺑﻪ ﺧﻮدی‬ ‫ﺧﻮد دارای ﻣﺬاق ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﮐﺎری اﺳﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﻃﺮﺣﻬﺎی ﺧﻴﻠﯽ ﻣﺎهﺮاﻧﻪ ای ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ دﺳﺖ ﺗﻬﺮان را در ﺁن ﻃﺮﺣﻬﺎ هﻮﻳﺪا‬ ‫ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﺗﻘﻠﻴﺪ اﻳﺮان ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﮔﺮدد و در راﻩ اﺟﺮای ﻧﻈﺮ راهﻬﺎﻳﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در‬ ‫ﺻﻮرت ﻟﺰوم ﻣﻌﺮوض ﺧﻮاهﻴﻢ داﺷﺖ«‪.1‬‬ ‫‪ ١٥‬ﺧﺮداد ‪ ١٣٤٢‬ﺑﻪ واﻗﻊ واﮐﻨﺶ ارﺗﺠﺎع در ﺑﺮاﺑﺮ رﻓﻮرﻣﻬﺎ و اﺻﻼﺣﺎت ﺷﺎﻩ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﺻﻼﺣﺎت ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ ﺷﺘﺎب و‬ ‫ﻧﻴﺮوی اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺁﻏﺎز ﺷﺪ و اﮔﺮ ﺑﺎ دﻗﺖ و ﺻﻤﻴﻤﻴﺖ و ﺑﺪون ﻋﺠﻠﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﯽ ﺷﺪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﻴﮑﻮﻳﯽ ﺑﻪ ﺑﺎر ﺁورد‪.‬‬ ‫هﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪًا ﻣﻮاد »اﻧﻘﻼب ﺳﻔﻴﺪ« ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از ﺑﻴﺴﺖ ﻣﺎدّﻩ رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد و ﺗﻨﻬﺎ ﻇﺎهﺮی ﻓﺮﻳﺒﻨﺪﻩ داﺷﺖ و ﺑﺎ روح ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫ﺳﻨّﺘﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان ﺳﺎزش ﻧﺪاﺷﺖ اﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺤﻮل ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان ﺷﺪ و رﻳﺸﻪ در ﻓﺮهﻨﮓ ﺳﻴﺎﺳﯽ‬ ‫اﻳﺮان دواﻧﻴﺪ ﺑﻄﻮری ﮐﻪ ارﺗﺠﺎﻋﯽ ﺗﺮﻳﻦ اﻧﻘﻼب ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮﻳﺖ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺠﻌﺘﺮﻳﻦ رهﺒﺮی ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺁﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﭘﺲ از ﮐﻮدﺗﺎی‬ ‫‪ ٢٨‬ﻣﺮداد ﺗﺎ ﺳﻘﻮط ﺷﺎﻩ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﺑﻄﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان رﺳﻮخ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد‪.‬‬ ‫ﻼ ﻧﻤﯽ‬ ‫ﺑﺎ اﻋﻼم ﻣﻮاد اﻧﻘﻼب ﺳﻔﻴﺪ‪ ،‬اﺣﺰاب ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺎﻩ در ﺗﻨﮕﻨﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺷﺪﻳﺪی ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻋﻤ ً‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﻨﺠﺎل ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ و ﻣﺘﺮﻗﯽ و ﻣﺘﺠﺪد ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬هﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدات ﺷﺎﻩ ﺗﻬﻤﺖ‬ ‫ارﺗﺠﺎﻋﯽ و ﺿﺪ ﻣﻨﺎﻓﻊ دهﻘﺎﻧﺎن و ﮐﺎرﮔﺮان و ﻃﺮﻓﺪاری از ﻧﻈﺎم ارﺑﺎب و رﻋﻴﺘﯽ را ﺑﻪ هﻤﺮاﻩ ﻣﯽ داﺷﺖ‪ .‬رﻓﺮاﻧﺪوم‬ ‫ﻇﺎهﺮًا ﺑﺎ ﺷﺶ ﻣﻴﻠﻴﻮن رأی ﻣﻮاﻓﻖ و دو ﺳﻪ هﺰار رأی ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺧﻤﻴﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺁن زﻣﺎن اﺷﺘﻬﺎری ﻧﺪاﺷﺖ‬ ‫و ﺑﻪ ﻗﻮل دﮐﺘﺮ ﻋﻠﯽ اﻣﻴﻨﯽ و ﺣﺎج ﻣﻬﺪی ﻋﺮاﻗﯽ ﺑﺎ ﻧﺎم »ﺣﺎج روح اﷲ« در ﺣﻮزﻩ ﻗﻢ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﯽ ﮐﺮد و هﻨﻮز ﻋﻨﻮان ﺁﻳﺖ‬ ‫اﻟﻠﻬﯽ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﮑﺮدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺗﺸﻮﻳﻖ و ﺗﺤﺮﻳﮏ ﻣﺮدم ﻣﺬهﺒﯽ ﻋﻠﻴﻪ اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﯽ و ﺣﻘﻮق زﻧﺎن ﭼﻨﺪﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ ﺗﻨﺪ و‬ ‫زﻧﻨﺪﻩ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﺧﻤﻴﻨﯽ در ﭘﯽ اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ هﺎ دﺳﺘﮕﻴﺮ و ﭘﺲ از ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎهﯽ ﺁزاد ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻠَﻢ ﺟﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺣﺴﻨﻌﻠﯽ ﻣﻨﺼﻮر داد‪ .‬وی در ﻣﻬﺮﻣﺎﻩ ‪ ١٣٤٣‬ﻻﻳﺤﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﺪم ﻣﺠﺎزات ﻣﺴﺘﺸﺎران و‬ ‫دوﻟﺖ َ‬ ‫واﺑﺴﺘﮕﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ در اﻳﺮان را ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺮد ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻻﻳﺤﻪ ﺑﻪ ﺣﻖ از‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻧﺎم »ﮐﺎﭘﻴﺘﻮﻻﺳﻴﻮن« ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭼﭗ‪ ،‬ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ و ﮔﺮوهﻬﺎی ﻣﺬهﺒﯽ اﻓﺮاﻃﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺻﻼﺣﺎت‬ ‫ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ داد ﺗﺎ ﺷﺎﻩ و هﻤﻪ رﻓﻮرﻣﻬﺎی او را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم»اﻧﻘﻼب ﺷﺎهﻪ و ﻣﺮدم« در رﺳﺎﻧﻪ هﺎی ﮔﺮوهﯽ ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﯽ ﺷﺪ‬ ‫‪1‬‬

‫]ﮔﺰارش ﻋﻠﯽ ﻧﺨﻌﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻓﺼﺢ اﻟﻤﺘﮑﻠﻤﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﺮهﻨﮓ ﻧﺸﺎط ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ »ﺗﻬﺮان ‪ «١٣٤٢/٢/١١‬در ﮐﻴﻬﺎن ﻟﻨﺪن ﺷﻤﺎرﻩ ‪ ٢٤ ،٨٩٣‬ﺑﻬﻤﻦ‬ ‫‪ ١٣٨٠‬ﺧﻮرﺷﻴﺪی ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ[‬

‫‪31‬‬

‫زﻳﺮ ﺳﺌﻮال ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﻟﺒﻪ ﺗﻴﺰ ﺣﻤﻼت ﺧﻮد را ﻣﺴﺘﻘﻴﻤًﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺎﻩ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و وی را دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ و اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺟﻬﺎﻧﯽ‬ ‫ﺑﻨﺎﻣﻨﺪ و دﺧﺎﻟﺖ ﺷﺎﻩ را در اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر ﻏﻴﺮﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺻﻮل ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺸﻤﺎرﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻻ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ اﻳﺮان ﻣﻐﺎﻳﺮﺗﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻌﻼوﻩ‬ ‫اﺻﻼﺣﺎت و رﻓﻮرم ﺧﻮاﺳﺘﻪ هﻤﻪ ﺁزادﻳﺨﻮاهﺎن ﺑﻮد و اﺻﻮ ً‬ ‫هﺪف اﺳﺎﺳﯽ اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ اﻳﺮان ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﺪم ﻣﺠﺎزات ﻣﺴﺘﺸﺎران و واﺑﺴﺘﮕﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ‬ ‫در اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻋﺎﻣﺪاﻧﻪ اﺻﻼﺣﺎت و رﻓﻮرم را ﺑﻪ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﻧﺴﺒﺖ دادﻧﺪ و ﺁن را ﻳﮏ ﻓﮑﺮ ﻏﻴﺮ اﻳﺮاﻧﯽ ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ دادن رﻓﻮرم و اﺻﻼﺣﺎت ﺑﻪ ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ و »ﺻﻬﻴﻮﻧﻴﺴﻢ« از ﺟﺎﻧﺐ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻗﺸﺮی‪ ،‬ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ‪ ،‬ﭼﭗ اﺳﻼﻣﯽ و ﭼﭗ‬ ‫رادﻳﮑﺎل‪ ،‬ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ اﺻﻼﺣﺎت را ﺳﺌﻮال ﺁﻣﻴﺰ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﮔﺮوﻩ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﮐﺎرﺳﺎزﺗﺮ ﺑﻮد زﻳﺮا رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ از اﻳﻨﮑﻪ هﻤﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰ را ﺑﻪ ﺷﺎﻩ ﻧﺴﺒﺖ دهﻨﺪ ﺧﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﻮن ﻗﺸﺮی ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﮐﺮدن ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم اﺳﻼم و اﻳﻨﮑﻪ ﻓﮑﺮ اﺻﻼﺣﺎت ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻴﻌﯽ اﻳﺮان ﻏﺮﻳﺒﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﮔﺮوﻩ هﺎی ﭼﭗ اﺳﻼﻣﯽ و ﭼﭗ رادﻳﮑﺎل ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ دادن اﻳﻦ اﺻﻼﺣﺎت ﺑﻪ »اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ« ﺑﻪ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺳﺎزی ﺁن‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻴﮑﻪ اﺻﻼﺣﺎت ﻧﻪ ﺑﺎ اﺻﻮل اﻧﻘﻼﺑﺎت ﻣﺮدﻣﯽ ﻣﻐﺎﻳﺮﺗﯽ و ﻧﻪ ﺑﺎ ﻓﮑﺮ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و ﻧﻬﺎﻳﺘًﺎ ﻣﺮدم ﺳﺎﻻری‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﻗﺪم در راﻩ ﻣﺪرﻧﻴﺰﻩ ﮐﺮدن ﮐﺸﻮر و رﻓﻮرم ﻣﺴﺘﻤﺮ از ﺑﻨﻴﺎن ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژی ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺗﻮاﻓﻖ‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﺗﺤﺼﻴﻠﮑﺮدﮔﺎن و ﻧﻴﺮوهﺎی ﻣﺘﺮﻗﯽ ﺗﻨﻬﺎ و ﻓﻘﻂ در هﻤﺎن رؤﻳﺎی اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﮐﺎری در ﺧﻮر‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺮای ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ ﺁرﻣﺎﻧﻬﺎی اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﮑﺎری ﺟﻤﻌﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫واﻗﻌﻪ ﭘﺎﻧﺰدﻩ ﺧﺮداد ‪ ١٣٤٢‬ﺑﺮای ﺷﺎﻩ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺶ ﺑﺎزﺗﺎﺑﯽ ﻳﮑﺴﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺷﺎﻩ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺎﻧﺪن ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻦ ﺑﻪ‬ ‫اﺻﻼﺣﺎت ﻓﻮری ﺑﺪهﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﺗﻮدﻩ اﻳﺮاﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دوﻟﺘﻤﺮدان و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮدازان ﺷﺎﻩ ﺑﺎ ﺁﮔﺎهﯽ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻄﺤﯽ‬ ‫وﻧﺎﭼﻴﺰی ﮐﻪ از روﻧﺪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ – اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻳﺮان داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﺘﺎﺑﺰدﻩ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺁورد ﺁﻧﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪:‬‬ ‫‪ -١‬دهﻘﺎﻧﺎن و ﮐﺎرﮔﺮان ﻋﻤﻴﻘًﺎ ﻓﻘﻴﺮ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﺬهﺒﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬روﺷﻨﻔﮑﺮان و ﺗﺤﺼﻴﻠﮑﺮدﮔﺎن راﺑﻄﻪ ﻋﻤﻴﻘﯽ ﺑﺎ ﻣﺬهﺐ ﻧﺪارﻧﺪ و ﻧﺸﺎﻧﻪ ای از اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺬهﺐ ﺑﺮای اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﯽ‬ ‫روی ﺑﻴﺎورﻧﺪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﯽ ﺧﻮرد‪.‬‬ ‫ﻻ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪری ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻋﺎﻣﻪ‬ ‫‪ -٣‬ﺑﺮای ﭘﻴﺸﺒﺮد رﻓﻮرم ﺑﻪ رهﺒﺮان ﻣﺬهﺒﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان اﻣﻴﺪی داﺷﺖ و اﺻﻮ ً‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺑﺎﺷﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫‪ -٤‬اﻓﮑﺎر ﻣﻠّﯽ و ﻣﺬهﺒﯽ ﺗﺸﮑّﻠﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ زودﻳﻬﺎ ﺗﺸﮑﻴﻼت ﻣﺆﺛﺮی ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁورﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٥‬ﺳﺮان اﺣﺰاب و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎی ﭼﭗ در زﻧﺪان ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭘﺮاﮐﻨﺪﻩ ﭼﭗ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺳﮑﻮت هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز اﺻﻼﺣﺎت ﺑﺎﻳﺪ در دو ﺳﻮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬارد‪ .‬از ﻳﮏ ﺳﻮ اﺻﻼﺣﺎت ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺬهﺒﻴﻮن اﻓﺮاﻃﯽ و ارﺗﺠﺎﻋﯽ را از‬ ‫داﻳﺮﻩ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم ﺧﺎرج ﺳﺎزد و اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﯽ و ﺳﭙﺎﻩ داﻧﺶ و ﺳﻬﻴﻢ ﮐﺮدن ﮐﺎرﮔﺮان در ﺳﻮد ﮐﺎرﺧﺎﻧﺠﺎت‬ ‫و ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ ﺑﻴﺴﻮادی اﻣﮑﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد و از ﺳﻮی دﻳﮕﺮ ﭘﺎﻳﮕﺎﻩ ﭼﭗ را ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺑﻨﻴﺔ اﻗﺘﺼﺎدی دهﻘﺎﻧﺎن و‬ ‫ﮐﺎرﮔﺮان از ﺑﻴﻦ ﺑﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺷﺎﻩ ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﺼﻮﻳﺮ دﻳﮕﺮی از واﻗﻌﻪ ﭘﺎﻧﺰدﻩ ﺧﺮداد و ﺗﺤﻮﻻت زﻣﺎن ﺑﺮای ﺧﻮد ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫‪ -١‬اﺳﺘﻔﺎدﻩ از ﻣﺮدم ﻣﺬهﺒﯽ در ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز اﻣﻴﺪوارﮐﻨﻨﺪﻩ ای دارد‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ﻣﺒﺎرزﻩ ﻋﻠﻨﯽ اﻣﮑﺎﻧﭙﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزات زﻳﺮزﻣﻴﻨﯽ و ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ روی ﺁورد‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ﻣﺒﺎرزات ﻣﺬهﺒﻴﻮن ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -٤‬واﻗﻌﻪ ﭘﺎﻧﺰدﻩ ﺧﺮداد ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﺎﻩ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺬهﺒﻴﻮن ﺁﺳﻴﺐ ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -٥‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ و ﺗﺸﺘﺖ ﺁراء‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ و دﺳﺘﮕﺎﻩ روﺣﺎﻧﻴﺖ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻴﻞ ﺑﻨﻴﺎن ﮐﻦ ﺗﺠﺪد و‬ ‫اﺻﻼﺣﺎت ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدی ﺧﻮاهﺪ ﮐﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ هﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮی هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٦‬ﻧﺒﻮد اﺣﺰاب و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﺘﺮﻗﯽ و ﻏﻴﺮواﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ دوﻟﺖ‪ ،‬راﻩ هﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ و ﺁﺷﺘﯽ را ﺑﻴﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬ ‫و دﺳﺘﮕﺎﻩ دوﻟﺖ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺟﺰ ﻣﺒﺎرزﻩ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ و ﻣﺨﻔﯽ ﭼﺎرﻩ ای ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺪﻩ ای از اﺣﺰاب و ﮔﺮوهﻬﺎی ﭼﭗ ﺑﻪ ﺟﻨﺎح دوﻟﺘﯽ ﻃﺮﻓﺪار اﺻﻼﺣﺎت ﭼﺴﺒﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺁﻧﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺤﻮر دور ﻣﯽ زد‬ ‫ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ راﻩ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻳﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﯽ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ اﻣﮑﺎﻧﭙﺬﻳﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮرژوازی و ﺧﺮدﻩ ﺑﻮرژوازی رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدی‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻨﻤﺎﻳﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻀﺎد ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﻇﺎهﺮ ﮔﺮدد و ﺗﻮدﻩ هﺎ اﻧﻘﻼب ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﯽ را ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺸﻤﺎرﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭼﭗ رادﻳﮑﺎل ﮐﻪ از ﺑﻄﻦ ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ اﻳﺮان ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﻮد ﭘﺲ از ﭘﺎﻧﺰدﻩ ﺧﺮداد ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ دﻳﮕﺮی رﺳﻴﺪ و ﺁن اﻳﻨﮑﻪ‬ ‫ﭘﺎﻳﮕﺎﻩ اﺻﻠﯽ ﺁﻧﺎن‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﮐﺎرﮔﺮان و دهﻘﺎﻧﺎن ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻩ و ﺑﻪ ﺁن دل ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و از اﻳﻦ رو ﭼﺎرﻩ دﻳﮕﺮی‬ ‫ﺟﺰ ﻣﺒﺎرزﻩ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ رهﺒﺮان ﭼﭗ رادﻳﮑﺎل‪ ،‬ﺷﻴﻮﻩ هﺎی ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ ﺁﻣﻴﺰ و ﺳﺎزﺷﮑﺎراﻧﻪ ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ‪،‬‬ ‫ﺣﺰب ﺗﻮدﻩ اﻳﺮان و ﻣﺬهﺒﻴﻮن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺎﻩ‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﯽ را ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﻣﯽ راﻧﺪ و ﺳﺒﺐ رﮐﻮد ﻣﺒﺎرزﻩ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺗﺌﻮرﻳﻬﺎی ﺟﻨﮕﻬﺎی ﭘﺎرﺗﻴﺰاﻧﯽ ﭼﻴﻦ‪ ،‬وﻳﺘﻨﺎم‪ ،‬ﮐﻮﺑﺎ‪ ،‬اﻟﺠﺰاﻳﺮ و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ اﻟﻬﺎم ﺑﺨﺶ ﮔﺮوهﻬﺎ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭼﭗ‬ ‫رادﻳﮑﺎل ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻋﻀﺎی اﻳﻦ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ در ﮐﺸﻮرهﺎی ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎی ﭘﺎرﺗﻴﺰاﻧﯽ و ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ ﻣﺸﻐﻮل‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬هﺮ ﮔﺮوهﯽ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﯽ ﮐﺮد اﺟﺘﻤﺎع اﻳﺮان را ﺑﺎ ﺗﺌﻮرﻳﻬﺎ و ﺁﻣﻮﺧﺘﻪ هﺎی ﺧﻮد ﺗﻄﺒﻴﻖ دهﺪ‪ .‬ﺑﺎزﺗﺎب ﮐﻠّﯽ اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻴﻬﺎ‬ ‫و اﻟﮕﻮﺑﺮدارﻳﻬﺎ ﺑﻪ ﺁﻧﺠﺎﻳﯽ رﺳﻴﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻮدﻩ‪ ،‬ﺧﻠﻖ و رﻧﺠﺒﺮ از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد ﺑﯽ ﺧﺒﺮﻧﺪ واﮔﺮ ﻣﻴﻞ و ﮐﺸﺸﯽ ﺑﻪ »اﻧﻘﻼب‬ ‫دﻣﻮﮐﺮاﺗﻴﮏ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﯽ« ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽ دهﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ وﻇﻴﻔﻪ ﻧﻴﺮوهﺎی ﻣﺒﺎرز اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﮓ و ﮔﺮﻳﺰ و ﻣﺒﺎرزﻩ ﭼﺮﻳﮑﯽ‪،‬‬ ‫ﺗﻮدﻩ ﻧﺎراﺿﯽ اﻣﺎ ﺧﺎﻣﻮش را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮد ﺑﮑﺸﺎﻧﻨﺪ و اﻧﻘﻼب ﺗﻮدﻩ ای و ﺧﻠﻘﯽ را ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزی رﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫ﻋﺪﻩ ای از ﭼﭗ ﻣﺬهﺒﯽ ﭼﻮن ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺰاران »ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺠﺎهﺪﻳﻦ ﺧﻠﻖ اﻳﺮان« ﮐﻪ ﺧﻮد از »ﻧﻬﻀﺖ ﺁزادی« و »اﻧﺠﻤﻦ‬ ‫ﺣﺠﺘﻴﻪ« ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮهﺎ و ﻗﺮاﺋﺘﻬﺎی ﺑﻪ ﻇﺎهﺮ ﻣﺪرن از اﺳﻼم ﺁﺷﻨﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺮرﺳﻴﻬﺎی ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬ ‫و ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم اﺳﻼم ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮی ﻣﺸﮑﻼت ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ اﻗﺘﺼﺎدی‪،‬‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻧﺴﺎن اﻣﺮوزی ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﺎﻃﺮﻩ ﭘﺎﻧﺰدﻩ ﺧﺮداد و ﻗﻴﺎم ﻣﺬهﺒﻴﻮن را از ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺒﺮدﻩ و ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﯽ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺬهﺐ هﻨﻮز ﻣﻴﺎن ﺗﻮدﻩ اﻳﺮاﻧﯽ ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﻋﺎﻣﻪ دارد و ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺞ ﻣﺮدم ﻣﺬهﺒﯽ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ اهﺮم‬ ‫ﻣﺬهﺐ ﻣﻮﺗﻮر از ﮐﺎر اﻓﺘﺎدﻩ اﻧﻘﻼب را ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ در ﺁورد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮای ﺑﺴﻴﺞ ﻋﺎﻣﻪ ﮐﻪ ﻣﺬهﺒﯽ ﺳﺖ و ﺗﺤﺼﻴﻠﮑﺮدﮔﺎن ﮐﻪ‬ ‫راﺑﻄﻪ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﺬهﺐ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژی ﺟﺪﻳﺪی ﺑﻨﻴﺎن ﻧﻬﺎد ﮐﻪ اﻣﻴﺨﺘﻪ ای از ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﻋﻠﻤﯽ و اﺳﻼم ﺑﺎ‬ ‫ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ و ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﻋﻠﯽ ﺷﺮﻳﻌﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺪون ﻓﻘﻪ ﺟﻌﻔﺮی و ﺑﺎ ﭼﺎﺷﻨﯽ ﻣﺒﺎرزﻩ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﺠﻤﻮع اﻋﻀﺎی »ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎی ﭼﭗ رادﻳﮑﺎل« ﺑﺎ هﻤﻪ اﺷﺘﺒﺎهﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﻴﺮ ﻣﺒﺎرزﻩ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺁﮔﺎهﺘﺮ‪ ،‬وﻓﺎدارﺗﺮ و‬ ‫ﺁرﻣﺎﻧﺨﻮاﻩ ﺗﺮ از اﻋﻀﺎی ﻣﺠﺎهﺪﻳﻦ ﺧﻠﻖ اﻳﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻤﻪ ﻧﻪ »ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎی ﭼﭗ رادﻳﮑﺎل« و ﻧﻪ »ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺠﺎهﺪﻳﻦ‬ ‫ﺧﻠﻖ اﻳﺮان« ﺑﺎ هﻤﻪ ﻣﺒﺎرزات ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ و ﮐﺸﺘﻦ و ﮐﺸﺘﻪ دادن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺎهﻴﺖ ﻣﺨﻔﯽ و زﻳﺮ زﻣﻴﻨﯽ ﺷﺎن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﻴﺎن‬ ‫ﻻ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ‬ ‫ﺧﻮد و ﺗﻮدﻩ هﺎ راﺑﻄﻪ ای ﻋﻤﻴﻖ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوﻩ اﻳﻦ ﺳﺌﻮال ﻗﺎﺑﻞ ﻃﺮح اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﻳﺎ اﺻﻮ ً‬ ‫هﺎی ﺗﻴﻤﯽ ﻣﺨﻔﯽ هﺴﺘﻨﺪ و ﻃﺒﻴﻌﺘًﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر دﻣﻮﮐﺮاﺗﻴﮏ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ راﺑﻄﻪ ای ﺑﺎ ﻣﺮدم ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار داﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ؟ و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻀﻤﻴﻦ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺁﻳﻨﺪﻩ و ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزی اﻧﻘﻼب ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﺷﺎن‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر دﻣﻮﮐﺮاﺗﻴﮏ ﭘﻴﺪا‬ ‫ﺧﻮاهﻨﺪ ﮐﺮد؟ زﻳﺮا دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﺑﺪون ﺣﻀﻮر داﺋﻤﯽ و ﺑﯽ وﻗﻔﻪ و ﺷﺮﮐﺖ ﻓﻌﺎل و دﻣﻮﮐﺮاﺗﻴﮏ ﻣﺮدم در ﻓﺮاﮔﺮدهﺎی ﻃﺮح‬ ‫و ﻋﻤﻞ ﻣﻌﻨﯽ و ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﭘﻴﺪا ﻧﺨﻮاهﺪ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫اﻋﻼﻣﻴﻪ ﻣﻌﺮوف ‪ ١٣‬ﺁﺑﺎن ‪ ١٣٤٣‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﻋﻠﻴﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﺪم ﻣﺠﺎزات ﻣﺴﺘﺸﺎران و واﺑﺴﺘﮕﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ‬ ‫ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ در اﻳﺮان ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ و در ﻧﻴﻤﻪ ﺷﺐ هﻤﺎن روز ﺧﻤﻴﻨﯽ دﺳﺘﮕﻴﺮ و ﺑﻪ ﺗﺮﮐﻴﻪ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﮔﺮدﻳﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻪ ﻧﺠﻒ‬ ‫رﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻤﻴﻨﯽ ﻗﺒﻞ از ﺗﺒﻌﻴﺪ و ﺧﺮوج از اﻳﺮان ﻓﺮﺻﺖ ﺁن را ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ راﻩ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﭼﻨﺪ هﻴﺌﺖ روﺿﻪ ﺧﻮاﻧﯽ و ﺳﻴﻨﻪ زﻧﯽ در‬ ‫اﻃﺮاف ﺑﺎزار و ﻣﻴﺪاﻧﻬﺎی ﺗﺮﻩ ﺑﺎر در ﻣﻴﺪان ﺷﻮش‪ ،‬ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪﻩ اﻋﻀﺎی ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺮورﻳﺴﺘﯽ ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم را ﺑﻪ ﻳﮏ اﺋﺘﻼف‬ ‫دﻋﻮت ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﺮ روی‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺧﻤﻴﻨﯽ اﻳﻨﺎن ﺑﺎ هﻢ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻧﺪ و زﻳﺮ ﻧﺎم »هﻴﺌﺘﻬﺎی ﻣﺆﺗﻠﻔﻪ اﺳﻼﻣﯽ« ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﺟﺮﻳﺎن ﭘﺎﻧﺰدﻩ ﺧﺮداد »ﺣﺰب ﻣﻠﻞ اﺳﻼﻣﯽ« وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺗﻈﺎهﺮات ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﯽ ﻓﻌﺎل ﺑﻮد و اﻋﻼﻣﻴﻪ هﺎی‬ ‫ﺧﻤﻴﻨﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ »ﺑﺮادر ﻣﺒﺎرز« ﭘﺨﺶ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ زودی هﻤﮕﯽ دﺳﺘﮕﻴﺮ و ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻓﮑﺮ ﺗﺄﺳﻴﺲ‬ ‫»ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ« از ﺟﺎﻧﺐ اﻳﻦ ﮔﺮوﻩ ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزﻩ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ داد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‬ ‫ﻧﻪ »ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم« و ﻧﻪ »ﻧﻬﻀﺖ ﺁزادی اﻳﺮان« و ﻧﻪ »ﺟﻤﻌﻴﺘﻬﺎی ﻣﺆﺗﻠﻔﻪ اﺳﻼﻣﯽ« و ﺷﺨﺺ ﺧﻤﻴﻨﯽ در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﺎ در زﻧﺪان اﻋﻀﺎی اﻳﻦ اﺣﺰاب و ﮔﺮوهﻬﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ از ﺁن‬ ‫اﻣﺎم زﻣﺎن اﺳﺖ و هﺮﮔﻮﻧﻪ ﺣﺰب ﮔﺮاﻳﯽ را ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺁرﻣﺎن »ﻣﻬﺪوﻳﺖ« ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﮑﺮ »ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ« ﺑﺎ اوج ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺒﺎرزات ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ در اواﺧﺮ ﺳﺎﻟﻬﺎی ‪ ١٣٤٨/٤٩‬در ﻣﻴﺎن ﮔﺮوهﻬﺎی رادﻳﮑﺎل‬ ‫ﻣﺬهﺒﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺎﻩ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ رﺳﻮخ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ در ﻧﺠﻒ دروﺳﯽ را ﺑﺮای ﻋﺪﻩ ای از ﻃﻼب ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫ﺷﻔﺎهﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﮐﺮد و هﻨﻮز ﮐﺘﺎب »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ«‪ 1‬ﺷﮑﻞ ﻣﺪوﻧﯽ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬هﺮ ﭼﻪ داﻣﻨﻪ ﻣﺒﺎرزات ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ در اﻳﺮان‬ ‫وﺳﻌﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮی ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ هﻤﺎن ﺷﺪت و ﺣﺮارت ﻣﻀﻤﻮن دروس ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ در ﻧﺠﻒ ﻗﻬﺮﺁﻣﻴﺰﺗﺮ ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫اوﻟﻴﻦ اﻗﺪام ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ »هﻴﺌﺘﻬﺎی ﻣﺆﺗﻠﻔﻪ اﺳﻼﻣﯽ« ﺗﺮور ﺣﺴﻨﻌﻠﯽ ﻣﻨﺼﻮر ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ ١٣٤٣‬ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺿﺎرﺑﻴﻦ ﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺨﺎراﻳﯽ‪ ،‬ﺣﺎج ﺻﺎدق اﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻧﻴﮏ ﻧﮋاد و رﺿﺎ ﺻﻔﺎر هﺮﻧﺪی از اﻋﻀﺎی ﻗﺪﻳﻤﯽ‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ زﻳﺮ ﻧﺎم هﻴﺌﺘﻬﺎی ﻣﺆﺗﻠﻔﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﻣﺬﮐﻮر اﻋﺪام ﺷﺪﻧﺪ و ﻋﺪﻩ‬ ‫زﻳﺎدی از اﻋﻀﺎی هﻴﺌﺖ ﻣﺆﺗﻠﻔﻪ دﺳﺘﮕﻴﺮ و ﺑﻪ زﻧﺪاﻧﻬﺎی ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﺤﮑﻮم ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪﻩ ای از روﺣﺎﻧﻴﻮن ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح‬ ‫ﺟﻨﺎح ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻧﻴﻤﻪ ﻣﺨﻔﯽ هﻴﺌﺘﻬﺎی ﻣﺆﺗﻠﻔﻪ را ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽ دادﻧﺪ ﺑﻪ اﻋﺪام و زﻧﺪاﻧﯽ ﺷﺪن اﻋﻀﺎی هﻴﺌﺘﻬﺎی ﻣﺆﺗﻠﻔﻪ اﻋﺘﺮاض‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺗﻌﺪادی از ﺁﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺗﺮور ﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﻋﺒﺎس هﻮﻳﺪا ﺑﺮای ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﺷﺪ‪ .‬دو ﻣﺎﻩ ﺑﻌﺪ از ﺗﺮور ﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬ﺳﺮﺑﺎز‬ ‫ﮔﺎرد ﺷﻤﺲ ﺁﺑﺎدی در ﮐﺎخ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺷﺎﻩ ﺁﺗﺶ ﮔﺸﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﻩ ﺑﻄﻮر ﻣﻌﺠﺰﺁﺳﺎﻳﯽ از اﻳﻦ ﺗﺮور ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ در ﺑﺮد‪.‬‬ ‫رهﺒﺮی ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ در ﻋﺮاق ﺑﺎ ﮐﻤﮑﻬﺎی ﺑﯽ درﻳﻎ دوﻟﺖ ﻋﺮاق و ﺳﺎزﻣﺎن ﺁزادﻳﺒﺨﺶ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻣﻴﺎن‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺳﺎﮐﻦ اﻳﺮان ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬هﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ رﻗﺎﺑﺘﻬﺎی ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺑﻴﻦ وی و روﺣﺎﻧﻴﻮن ﻃﺮاز اول ﻣﻘﻴﻢ ﻧﺠﻒ و ﻗﻢ‬ ‫ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻤﻴﻨﯽ در ﻋﺮاق دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﺎﻩ و دوﻟﺘﻬﺎﻳﺶ »ﻧﺼﺤﻴﺖ« ﻧﻤﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ رادﻳﮑﺎل ﺷﺪن ﻣﺒﺎرزات‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ ﺷﺎﻩ و ﺳﻴﺎﺳﺘﻬﺎی ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺮوازاﻧﻪ ﺻﻨﻌﺘﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی وی ﮐﻪ هﻴﭻ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬داﻣﻨﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎی‬ ‫ﺧﻤﻴﻨﯽ وﺳﻌﺖ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬رﻓﻮرﻣﻬﺎی ﺷﺎﻩ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺪم ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻣﺮدم در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻗﺒﻮل ﻣﺮدم‬ ‫ﻧﻤﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ ﺁﻧﺎن را ﺳﺮﺧﻮردﻩ و ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﺷﺎﻩ را از ﺳﺮﺷﺖ اﺻﻠﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان دور ﻣﯽ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬هﺮ ﭼﻪ ﺷﺎﻩ در رؤﻳﺎی »ﺗﻤﺪن ﺑﺰرگ« از ﻳﮏ ﭘﻬﻠﻮ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮی دﻳﮕﺮ در ﮔﺮدش ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ هﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺮدم ﺑﺎ‬ ‫‪1‬‬

‫]در ﮐﺘﺎب »ﺧﺎﻃﺮات ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻠﺨﺎﻟﯽ« ﺷﻴﺦ ﺻﺎدق ﺧﻠﺨﺎﻟﯽ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ ١٣٤٦‬در ﻧﺠﻒ »ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪم اﻣﺎم ﻗﺴﻤﺘﯽ از‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ را ﻧﻮﺷﺘﻪ« اﺳﺖ )ﺻﻔﺤﻪ ‪ ،١٦٠‬ﻧﺸﺮ ﺳﺎﻳﻪ(‪ .‬ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮ ﺷﻴﺦ ﺻﺎدق ﺧﻠﺨﺎﻟﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬در ﻣﺮداد ﺳﺎل‬ ‫‪ ٤٩‬وﻗﺘﯽ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﯽ ﺗﺎزﻩ هﻔﺖ ﻳﺎ هﺸﺖ ﻣﺎﻩ ﺑﻮد ﺑﺤﺚ وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ را در ﻧﺠﻒ ﺷﺮوع ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪) «...‬روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﻴﻤﺮوز‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ‪[(٧٠٨‬‬

‫‪33‬‬

‫اﺷﺘﻴﺎق ﺑﻴﺸﺘﺮی ﺑﻪ ﻣﺬهﺒﻴﻮن و ﮔﺮوهﻬﺎی رادﻳﮑﺎل ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ و هﺮ ﭼﻪ اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزات در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫اﻳﺮان ﺷﮑﻞ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ای ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ هﻤﺎن ﻣﻘﺪار ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﺑﺎ زﻳﺮﮐﯽ ﺑﺮ اﻣﻮاج ﻣﺒﺎرزات داﺧﻞ ﮐﺸﻮر ﺳﻮار‬ ‫ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ ١٣٤٧‬ﺑﻪ روش ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﺳﻼم از ﺗﺮور اﻓﺮاد ﻣﻌﺮوف ﺳﻴﺎﺳﯽ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ در ﺷﻬﺮﻳﻮر‬ ‫‪ ١٣٤٧‬ﻳﮏ اﻓﺴﺮ ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪ و ﻣﺮﻣﻮز ﻋﺮاﻗﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق ﻗﻬﻤﯽ ﮐﻪ ﻇﺎهﺮًا ﺑﺎ »ﺟﺒﻪ ﺧﻠﻖ ﺑﺮای ﺁزادی ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ«‬ ‫ﺑﻪ رهﺒﺮی ﺟﺮج ﺣﺒﺶ ﮐﺎر ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﺗﻤﺎﺳﻬﺎﻳﯽ را ﺁﻏﺎز ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ دو ﭘﺲ از ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎی ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ و‬ ‫ﺗﻔﺎهﻢ ﺑﻴﺴﺎﺑﻘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ رﺳﻴﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺁن ﻓﺘﻮای ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ در ﺟﻮاب اﺳﺘﻔﺘﺎﻳﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق ﻓﻬﻤﯽ اﻓﺴﺮ‬ ‫ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪ ﻋﺮاﻗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺒﻪ ﺧﻠﻖ‪ ،‬ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻃﺮﻓﺪاران ﺧﻤﻴﻨﯽ را در اردوﮔﺎهﻬﺎی ﭼﺮﻳﮑﯽ ﺧﻮد ﺗﻌﻬﺪ ﻣﯽ‬ ‫ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ »ﺟﺒﻪ ﺧﻠﻖ ﺑﺮای ﺁزادی ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ« اﺳﺘﻔﺘﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺑﻪ ﺧﻤﻴﻨﯽ داد‪:‬‬ ‫»ﻣﺤﻀﺮ ﻣﺒﺎرک ﭘﻴﺸﻮای ﻣﺠﺎهﺪ‪ ...‬ﺁﻳﺖ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﯽ ﺁﻗﺎی ﺧﻤﻴﻨﯽ ادام اﷲ ﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﯽ‪ .‬ﭘﻴﺸﻮای ﺟﻠﻴﻞ اﻟﻘﺪر‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻣﺒﺎرک‬ ‫ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ ﺧﻴﺎﻧﺖ و ﺟﻨﺎﻳﺖ ﭘﻴﺸﻪ ﮐﻔﺎر ﺣﺮﺑﯽ ﻳﻬﻮد ﺑﺮ ﻣﺴﺠﺪ اﻗﺼﯽ و زﻣﻴﻨﻬﺎی اﺳﻼﻣﯽ دﻳﮕﺮی ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﮔﺸﺘﻪ‬ ‫و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻴﮕﻨﺎﻩ ﺁن ﺳﺎﻣﺎن را ﺁوارﻩ ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎ ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ و اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﺨﻼص اﻣﺎﮐﻦ ﻣﻘﺪﺳﻪ و اﺳﺘﺮداد زﻣﻴﻨﻬﺎی‬ ‫اﺳﻼﻣﯽ ﺟﺰ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻤﻠﻴﺎت »ﻓﺪاﻳﯽ« ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺎرﻩ ای ﻧﻴﺴﺖ و در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻂ و زﻣﻴﻨﻪ‬ ‫ای ﺁﻳﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﺣﻤﻞ ﺳﻼح و ﺟﻬﺎد داﺷﺘﻪ‪ ...‬و در ﺻﻮرت وﺟﻮب ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺁﻳﺎ ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ از ﻣﻮرد ﺣﻘﻮق‬ ‫ﺷﺮﻋﻴﻪ از ﻗﺒﻴﻞ زﮐﺎت و ﻏﻴﺮﻩ در ﻣﻮرد ﻣﺴﻠﺢ ﻧﻤﻮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺁﻧﺎن اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮد ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟ ﻣﺘﻤﻨﯽ اﺳﺖ رأی‬ ‫ﻣﺒﺎرک را در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪«...‬‬ ‫ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ در ﺟﻮاب ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺘﻔﺘﺎء ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ »ﺟﺒﻪ ﺧﻠﻖ ﺑﺮای ﺁزادی ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ« ﻓﺘﻮا ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ‬ ‫ﻼ هﻢ ﺗﺬﮐﺮ دادﻩ ام ﮐﻪ دوﻟﺖ ﻏﺎﺻﺐ اﺳﺮاﻳﻴﻞ ﺑﺎ هﺪﻓﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ دارد ﺑﺮای اﺳﻼم و ﻣﻤﺎﻟﮏ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺧﻄﺮ ﻋﻈﻴﻢ‬ ‫اﻟﺮﺣﻴﻢ‪ .‬ﻗﺒ ً‬ ‫دارد‪ ...‬ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺮ دول اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺨﺼﻮص و ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻋﻤﻮﻣًﺎ ﮐﻪ دﻓﻊ اﻳﻦ ﻣﺎدﻩ ﻓﺴﺎد را ﺑﻪ هﺮ ﻧﺤﻮ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن‬ ‫دارد ﺑﻨﻤﺎﻳﻨﺪ و از ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻣﺪاﻓﻌﻴﻦ ﮐﻮﺗﺎهﯽ ﻧﮑﻨﻨﺪ و ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ از ﻣﺤﻞ زﮐﺎت و ﺳﺎﻳﺮ ﺻﺪﻗﺎت در اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻬﻢ ﺣﻴﺎﺗﯽ‬ ‫ﺻﺮف ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ«‪.1‬‬ ‫از هﻤﻴﻦ زﻣﺎن ﺑﺮای اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﻳﮏ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﺷﻴﻌﻴﺎن را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﻴﺮﺷﻴﻌﻪ ﻣﺠﺎز ﻣﯽ ﺷﻤﺮد و ﺑﻪ‬ ‫ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ از ﺟﻨﮕﻬﺎی ﭼﺮﻳﮑﯽ ﺑﺮﻣﯽ ﺧﻴﺰد‪ .‬ﻓﺘﻮای ﺧﻤﻴﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان رﺳﻴﺪ و ﻣﻴﺎن ﻃﺮﻓﺪاران و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن وی اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺁﻣﻮزش ﻃﻼب و اﻓﺮاد ﻣﺬهﺒﯽ اﻳﺮاﻧﯽ در اردوﮔﺎهﻬﺎی ﺳﺎزﻣﺎن ﺁزادﻳﺒﺨﺶ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﺮای ﮐﺴﺐ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﭼﺮﻳﮑﯽ ﺁﻏﺎز‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻤﻴﻨﯽ در ﭼﻨﮓ دوﻟﺖ ﻋﺮاق و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎی رادﻳﮑﺎل ﻓﻠﺴﻄﻴﻨﯽ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد و رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ دروس »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« ﺑﺎ ﮐﻤﮏ‬ ‫هﻤﮑﺎراﻧﺶ در ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎی ‪ ١٣٤٨/٤٩‬ﺁﻏﺎز و در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ١٣٥٠‬ﻣﺪون و در ﻟﺒﻨﺎن ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ‬ ‫در ﺻﻔﺤﺎت ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮐﺘﺎب »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﺑﺮای روﺷﻦ ﺷﺪن ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻦ ﺳﺌﻮال را ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﮐﻨﻢ‪ :‬از ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮی ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﮐﻪ هﺰار و ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﺳﺎل ﻣﯽ ﮔﺬرد‬ ‫و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺻﺪهﺰار ﺳﺎل دﻳﮕﺮ ﺑﮕﺬرد و ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻗﺘﻀﺎ ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ]ﺻﺎﺣﺐ زﻣﺎن[ ﺗﺸﺮﻳﻒ ﺑﻴﺎورد‪ ،‬در ﻃﻮل‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺪت ﻣﺪﻳﺪ اﺣﮑﺎم اﺳﻼم ﺑﺎﻳﺪ زﻣﻴﻦ ﺑﻤﺎﻧﺪ و اﺟﺮا ﻧﺸﻮد؟‪] ...‬ﺁﻳﺎ[ ﻗﻮاﻧﻴﻨﯽ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﻼم در راﻩ ﺑﻴﺎن و ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﻧﺸﺮ و‬ ‫اﺟﺮای ﺁن ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل زﺣﻤﺖ ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎ ﮐﺸﻴﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﻣﺪت ﻣﺤﺪودی ﺑﻮد؟‪ ...‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻳﺎ اﻇﻬﺎر‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺪﺗﺮ از اﻋﺘﻘﺎد و اﻇﻬﺎر ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪن اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ...‬هﻴﭽﮑﺲ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ...‬اﻣﺮوز ﻣﺎﻟﻴﺎت و ﺟﺰﻳﻪ و ﺧﺮاج و‬ ‫ﺧﻤﺲ و زﮐﺎت ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﻴﻔﺮی اﺳﻼم و دﻳﺎت و ﻗﺼﺎص ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺷﻮد‪ .‬هﺮ ﮐﻪ اﻇﻬﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺿﺮورت ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﻨﮑﺮ ﺿﺮورت اﺟﺮای اﺣﮑﺎم اﺳﻼم ﺷﺪﻩ و ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ اﺣﮑﺎم و ﺟﺎوداﻧﮕﯽ دﻳﻦ ﻣﺒﻴﻦ‬ ‫اﺳﻼم را اﻧﮑﺎر ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﮐﺮم )ص( هﻴﭽﻴﮏ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬ ‫ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬هﻴﭽﮑﺲ ﻧﮕﻔﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻻزم ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺮﻓﯽ از هﻴﭽﮑﺲ ﺷﻨﻴﺪﻩ ﻧﺸﺪ‪ .‬در ﺿﺮورت ﺗﺸﮑﻴﻞ‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ هﻤﻪ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼف ﻓﻘﻂ در ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻬﺪﻩ دار اﻳﻦ اﻣﺮ ﺷﻮد و رﻳﻴﺲ دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪...‬‬ ‫ﻣﻌﺎﻧﺪﻳﻦ و ﺑﻨﯽ اﻣﻴﻪ ﻟﻌﻨﻬﻢ اﷲ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﺑﺎ وﻻﻳﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﯽ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ )ع( ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﺮﺿﯽ ﺧﺪای ﺗﺒﺎرک و ﺗﻌﺎﻟﯽ و رﺳﻮل اﮐﺮم )ص( ﺑﻮد در ﺧﺎرج وﺟﻮد ﭘﻴﺪا ﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺳﺎس ﺣﮑﻮﻣﺖ را دﮔﺮﮔﻮن‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ...‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺿﺮورت ﺷﺮع و ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺁﻧﭽﻪ در دورﻩ ﺣﻴﺎت رﺳﻮل اﮐﺮم )ص( و زﻣﺎن اﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬ ‫اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ )ع( ﻻزم ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ و دﺳﺘﮕﺎﻩ اﺟﺮاء و ادارﻩ‪ ،‬ﭘﺲ از اﻳﺸﺎن و در زﻣﺎن ﻣﺎ ﻻزم اﺳﺖ‪.2«...‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻤﻴﻨﯽ در »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« )ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ( ﺁﻧﭽﻪ در ‪ ٢٣‬ﺳﺎل دوران رﺳﺎﻟﺖ و در دوران ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻠﯽ اﺗﻔﺎق‬ ‫اﻓﺘﺎدﻩ‪ ،‬ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﻴﻬﺎ‪ ،‬ﺧﻮﻧﺮﻳﺰﻳﻬﺎ‪ ،‬ﭼﭙﺎول اﻣﻮال ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎی ﻓﺘﺢ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻣﺼﺎدرﻩ اﻣﻮال ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ ،‬ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻳﻬﻮدی و‬ ‫ﻋﺮب‪ ،‬ﺟﻨﮕﻬﺎی ﺟﻤﻞ و ﻧﻬﺮوان‪ ،‬و ﺧﻼﺻﻪ ﺁﻧﭽﻪ در اﻳﺎم اوﻟﻴﻪ اﺳﻼم اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬اﺟﺮای ﺑﯽ ﭼﻮن و ﭼﺮای اﺣﮑﺎم و از‬ ‫اﺟﺰای اﻧﻔﮑﺎک ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ روﻧﺪ و در هﻤﻪ ﻗﺮون و اﻋﺼﺎر و ﺣﺎل و ﺁﻳﻨﺪﻩ ﭘﺎﻳﺪار‪ ،‬و اﺳﺘﻤﺮار‬ ‫ﺁن از ﺿﺮورﻳﺎت اﺳﻼم اﺳﺖ و از ﺁﻧﺠﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﺑﻪ »ﺟﺎوداﻧﮕﯽ دﻳﻦ ﻣﺒﻴﻦ اﺳﻼم« اﻋﺘﻘﺎد و اﻳﻤﺎن دارد و اﺣﮑﺎم‬ ‫‪1‬‬

‫]»ﻧﻬﻀﺖ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﯽ«‪ ،‬ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺳﻴﺪ ﺣﻤﻴﺪ روﺣﺎﻧﯽ )زﻳﺎرﺗﯽ(‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ .٣٨٧‬اﻳﻦ ﻓﺘﻮا ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ در روزﻧﺎﻣﻪ هﺎی ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ در اروﭘﺎ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪» .‬ﺑﺎﺧﺘﺮ اﻣﺮوز« دورﻩ ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ‪ ،٣٣‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪ ١٣٤٨‬و »ﺧﺒﺮﻧﺎﻣﻪ ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ در اروﭘﺎ« ﺷﻤﺎرﻩ ‪ ،١٦‬اﺳﻔﻨﺪ ‪[١٣٤٧‬‬ ‫‪2‬‬ ‫]ﮐﺘﺎب »ﻧﺎﻣﻪ ای از اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻮی ﮐﺎﺷﻒ اﻟﻐﻄﺎء« )وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ و ﻳﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ( ﻧﻮﺷﺘﻪ روح اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ[‬

‫‪34‬‬

‫اﺳﻼم ﺑﺮای او »ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠﻖ« هﺴﺘﻨﺪ و ﺗﺎ اﺑﺪﻳﺖ ﺑﺮﻗﺮار و اﺳﺘﻮار ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ در هﻤﻪ ﺣﺎل ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮاء‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﷲ ﻣﻐﻠُﻮﻟ ُﻪ« ﻳﻌﻨﯽ دﺳﺖ ﺧﺪا ﺑﺮای ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﺮای هﻤﻴﺸﻪ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و رﺳﻮل اﷲ »ﺧَﺎﺗَﻢ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻤﻴﻨﯽ »ﻳ ُﺪَا ِ‬ ‫اﻟﻨﱠﺒﻴﻴّﻦ« و اﺣﮑﺎم اﺳﻼم ﺗﺎ ﻇﻬﻮر ﻣﻬﺪی ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺰﻣﺎن ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ اﺟﺮاء ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻌﻼوﻩ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺻﺪهﺰار ﺳﺎل دﻳﮕﺮ‬ ‫ﺑﮕﺬرد و ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻣﻼﻳﺎن اﻗﺘﻀﺎء ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪی ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺰﻣﺎن ﺗﺸﺮﻳﻒ ﺑﻴﺎورد و از ﺁﻧﺠﺎﻳﯽ ﮐﻪ هﻨﻮز از اول‬ ‫ﺧﻠﻘﺖ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن و ﺑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ ﺗﺎ اﺑﺪﻳﺖ از ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﻻ ﮐﺴﯽ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن رﺟﻌﺖ ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ و وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ ﺗﺎ‬ ‫»ﺻﺪ هﺰار ﺳﺎل« اﻣﺘﺪاد دارد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ اﺟﺮای دﺳﺘﻮرات رﺳﻮل اﷲ و ﻋﻠﯽ اﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ در ﻋﻬﺪ ﺟﺎهﻠﻴﺖ‬ ‫هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻤﻴﻨﯽ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﻘﻴﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎی وی ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﺑﺮای ﺁﻧﮑﻪ ﺟﺎی هﻴﭻ ﺗﺮدﻳﺪی ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫هﻴﭽﻴﮏ از اﻧﻮاع ﻃﺮز ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎی ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ‪ ...‬ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس اﺳﻼم ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻗﺪرت ﻣﻘﻨﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬هﻴﭽﮑﺲ ﺣﻖ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺰاری ﻧﺪارد و هﻴﭻ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺟﺰ ﺣﮑﻢ ﺷﺎرع را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮرد اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ در ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﺠﻠﺲ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺰاری ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽ دهﺪ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰی وﺟﻮد دارد‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺮای وزارﺗﺨﺎﻧﻪ هﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﭘﺮﺗﻮ اﺣﮑﺎم اﺳﻼم ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﯽ دهﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ هﺎ ﮐﻴﻔﻴﺖ اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺎت‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﯽ را در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ...‬ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼم‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻃﺮز ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ‬ ‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺧﺪا اﺳﺖ و ﻗﺎﻧﻮن ﻓﺮﻣﺎن و ﺣﮑﻢ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ...‬ﺑﺴﻴﺎری از اﺣﮑﺎم‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ دﻳﺎت ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ‬ ‫دادﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﺪود و ﻗﺼﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﻼﻣﯽ اﺟﺮاء ﺷﻮد ﺑﺪون ﺑﺮﻗﺮاری ﻳﮏ ﺗﺸﮑﻴﻼت ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺗﺤﻘﻖ‬ ‫ﻧﻤﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪«...‬‬ ‫ﻼ ﺣﮑﻮﻣﺖ وﻟﯽ ﻓﻘﻴﻪ را در اﻟﻔﺎظ ﺁﺧﻮﻧﺪی ﻣﯽ ﭘﻴﭽﺪ‬ ‫ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﺑﺪون ﺁﻧﮑﻪ واژﻩ »ﺧﺪا ﺳﺎﻻری« را ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻋﻤ ً‬ ‫و ﺁن را در ﻣﻘﺎﺑﻞ »ﻣﺮدم ﺳﺎﻻری« ﻗﺮار ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور ﺑﺎﺷﻴﻢ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫»ﻣﺮدم ﺳﺎﻻری« ﻳﻌﻨﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در اﻳﺮان ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﻘﻴﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژی ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ‬ ‫ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺎم ﺧﺪاﺳﺎﻻری »ﻣﻘﺎم اﻧﺴﺎن« را ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﻣﺤﺾ و ﺑﻨﺪﮔﯽ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮی ﺑﯽ ﭼﻮن و ﭼﺮا از دﺳﺘﻮرات‪ ،‬اﺣﮑﺎم و‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎی »اﷲ« ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن اﷲ ﺳﺮﭘﻴﭽﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﺎ اﮔﺮ »ﻓﺮﺷﺘﻪ« ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ »اﺑﻠﻴﺲ« ﻣﺒﺪل ﻣﯽ ﺷﻮد و‬ ‫اﮔﺮ هﻴﮑﻞ ﺑﺸﺮی ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﺎ اﮔﺮ »اﺑﻮاﻟﺤﮑﻢ« هﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻨﻮان »اﺑﻮﺟﻬﻞ« درﻳﺎﻓﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻇﻬﻮر اﺳﻼم‬ ‫ﺑﺸﺮ ﻋﺼﺮ ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﻋﺒ ِﺪ ﺑﺘﻬﺎ و ﻣﻈﺎهﺮ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺧﻮد ﺑﻮد و ﻧﺎﻣﯽ ﺟﺰ »ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎت«‪» ،‬ﻋﺒﺪاﻟ ُﻌﺰّی« و »ﻋﺒﺪاﷲ« و اﻣﺜﺎﻟﻬﻢ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ رﺳﻢ ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر اﺳﻼم هﻢ ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﺒﺪاﻟﺼﻤﺪ«‪» ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر«‪» ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻘﻬّﺎر« و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁن‪.‬‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب ﺁﻳﻦ ﻧﺎﻣﻬﺎ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺳﺮﺳﭙﺮدﮔﯽ و ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻓﺮاﻣﻴﻦ اوﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﺧﻮد در ﻧﻈﺎم »ﺧﺪاﺳﺎﻻری« ﺑﻄﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻤﯽ راﻧﺪ و از ﻃﺮﻳﻖ وﺣﯽ و ﺗﻨﺰﻳﻞ ﺁﻳﺎت و »اﺣﮑﺎم« اﻳﺠﺎد‬ ‫»ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺰاری« ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و رﺳﻮﻻﻧﯽ ﺑﺮای ﺗﻨﻔﻴﺬ ﺁن ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺮای ﻋﺒﺎد ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪» .‬ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺰاری« از ﺁن ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﻧﻪ‬ ‫از ﺁن اﻧﺴﺎن )ﻋﺒﺎد(‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺧﻤﻴﻨﯽ در وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ »ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ« )ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺰاری( را در اﻧﺤﺼﺎر ﺧﺪا ﻣﯽ داﻧﺪ و ﻗﺎﻧﻮن‬ ‫اﺳﺎﺳﯽ در ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ هﻤﺎن »ﻗﺎﻧﻮن و ﻓﺮﻣﺎن و ﺣﮑﻢ ﺧﺪا« ﻳﻌﻨﯽ اﺣﮑﺎم ﻗﺮﺁن و ﺳﻨّﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﻋﻬﺪ ﺟﺎهﻠﻴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻻ »ﻗﺎﻧﻮن و ﻓﺮﻣﺎن و ﺣﮑﻢ ﺧﺪا« را ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‬ ‫ﺣﺎل ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ راﺳﺘﻴﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ در زﻣﻴﻦ اﺳﺖ و اﺻﻮ ً‬ ‫در ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدهﻢ هﺠﺮی ﻗﻤﺮی )ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﮑﻢ ﻣﻴﻼدی( در ﻧﺒﻮدن رﺳﻮل اﷲ و اﻣﺎﻣﺎن و ﺧﻠﻔﺎی ﺑﺮﺣﻖ او ﺑﻪ اﺟﺮاء‬ ‫ﮔﺬارد‪ ،‬ﭘﺮﺳﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ هﺰار و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎل ﻗﺪﻣﺖ دارد و ﺗﮑﺮار ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﭘﺎﺳﺦ و راﻩ ﺣﻞ ﻧﻴﺰ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺘًﺎ ﺑﻪ درازای ﺗﺎرﻳﺦ ِﻓﺮَق اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺪﻳﻤﯽ و ﺗﮑﺮاری ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻤﻴﻨﯽ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ را از »اﺧﻮان اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ«‬ ‫و دﻳﮕﺮ ِﻓﺮَق اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد و ﺁن را ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ اﺣﺎدﻳﺚ و اﺧﺒﺎر ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺷﻴﻌﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺗﺮﮐﻴﺒﯽ اﻓﺮاﻃﯽ از دﻳﻦ و‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ اراﺋﻪ ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺎم »ﺧﺪاﺳﺎﻻری«‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ‪ ،‬ﻓﻘﻬﺎ ﺣﮑﺎم ﺣﻘﻴﻘﯽ و راﺳﺘﻴﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ هﺴﺘﻨﺪ و در ﺷﺮاﻳﻂ »وﻟﯽ ﻓﻘﻴﻪ«‬ ‫ﺧﻤﻴﻨﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ »ﻋﻘﻞ و ﺗﺪﺑﻴﺮ« »دو ﺷﺮط اﺳﺎﺳﯽ دﻳﮕﺮ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ -١ :‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن‬ ‫]اﺳﻼﻣﯽ[ ‪ -٢‬ﻋﺪاﻟﺖ‪ ...‬و اﻳﻦ ﻣﺴﻠّﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻔﻘﻬﺎء ﺣﮑﺎم ﻋﻠﯽ اﻟﺴﻼﻃﻴﻦ ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺳﻼﻃﻴﻦ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ اﺳﻼم ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻓﻘﻬﺎ درﺁﻳﻨﺪ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ و اﺣﮑﺎم را از ﻓﻘﻬﺎ ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ و اﺟﺮاء ﮐﻨﻨﺪو در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺣﮑﺎم ﺣﻘﻴﻘﯽ هﻤﺎن ﻓﻘﻬﺎ هﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ رﺳﻤًﺎ ﺑﻪ ﻓﻘﻬﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﮕﻴﺮد ﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺟﻬﻞ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ]اﺳﻼﻣﯽ[ ﻣﺠﺒﻮرﻧﺪ از ﻓﻘﻬﺎ ﺗﺒﻌﻴﺖ‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ...‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺷﻴﻌﻪ در ﻣﻮرد ﻃﺮز ﺣﮑﻮﻣﺖ واﻳﻦ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻳﺎﻳﺪ ﻋﻬﺪﻩ دار ﺁن ﺷﻮﻧﺪ در دورﻩ رﺣﻠﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫اﮐﺮم )ص( ﺗﺎ زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ واﺿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺁن‪ ،‬اﻣﺎم ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺎﺿﻞ و ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم و ﻗﻮاﻧﻴﻦ و در اﺟﺮای ﺁن ﻋﺎﻣﻞ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن وﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ در ﻋﺪﻩ ﺑﻴﺸﻤﺎری از ﻓﻘﻬﺎی ﻋﺼﺮ ﻣﺎ وﺟﻮد دارد‪ ...‬اﮔﺮ‬ ‫ﻓﺮد ﻻﻳﻘﯽ ﮐﻪ دارای اﻳﻦ دو ﺧﺼﻠﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺖ و ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ داد هﻤﺎن وﻻﻳﺘﯽ را ﮐﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل‬ ‫اﮐﺮم )ص( در اﻣﺮ ادارﻩ ﺟﺎﻣﻌﻪ داﺷﺖ دارا ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ هﻤﻪ ﻣﺮدم ﻻزم اﺳﺖ ]و واﺟﺐ[ اﺳﺖ ﮐﻪ از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬ ‫ﺧﻤﻴﻨﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻋﺒﺎد‪ ،‬ﺻﻐﻴﺮ ﻳﻌﻨﯽ ﻧﺎدان از ﻓﻬﻢ اﺣﮑﺎم اﺳﻼﻣﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻠﺰم و ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺘًﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﻋﺒﻮدﻳﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮی از ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن راﺳﺘﻴﻦ ﺧﺪا در ﻧﺒﻮدن ﺁﻧﺎن ﺑﻪ ﻓﻘﻬﺎ ﺗﻌﻤﻴﻢ دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪35‬‬

‫ﻟﻴﮑﻦ ﻣﻴﺰان »ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺗﺪﺑﻴﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﻼﻣﯽ وﻋﺪاﻟﺖ« را در ﻓﻘﻬﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽ ﺳﻨﺠﺪ و ﻣُﻬﺮ ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﯽ زﻧﺪ‬ ‫ﻻ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ و ﮐﺪام ﻳﮏ از ﻓﻘﻬﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻗﻠﺘﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻤﺘﺮﻳﻦ و ﻋﺎدﻟﺘﺮﻳﻦ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ‬ ‫و اﺻﻮ ً‬ ‫روی زﻣﻴﻦ ﮔﺮدد؟ ﺑﻌﻼوﻩ ﻣﻌﻨﯽ و ﻣﺪارج ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺗﺪﺑﻴﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﻋﺪل را ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ؟‬ ‫ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻟﯽ ﻓﻘﻴﻪ ﺧﻮد هﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎ را ﺟﻮاب دهﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﻣﮕﺮ هﺮﮔﺰ اﻣﮑﺎن ﺁن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ )ﻋﺒﺎد( از ﭘﺮﺳﺶ و ﺗﺮدﻳﺪ در ﻣﺴﺌﻠﻪ ای اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺁﻧﺎن را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺖ از ﭘﺮﺳﺶ و‬ ‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺑﺮدارﻧﺪ؟‬ ‫درزﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ »ﻋﺜﻤﺎن» ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻋﺼﻴﺎن ﻋﻠﻴﻪ ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﻣﺤﺾ در ﺑﺮاﺑﺮ ارادﻩ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ‬ ‫وﺟﻮد ﺁﻣﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻋﻠﯽ را ﻏﺎﺿﺐ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ در زﻣﻴﻦ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ و ﻋﻠﯽ ﺧﻮد را ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﺮﺣﻖ ﻣﯽ‬ ‫ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ دو ﺗﻦ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را »ﻣﻈﻬﺮ ارادﻩ ﺧﺪاوﻧﺪ« در روی زﻣﻴﻦ ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬از هﻤﺎن زﻣﺎن ﭘﺮﺳﺸﻬﺎی ﺟﺎوداﻧﯽ‬ ‫در ذهﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺧﻄﻮر ﮐﺮد و ﺗﺮدﻳﺪ در ﺻﺤﺖ و اﺻﺎﻟﺖ ﺧﻼﻓﺖ )اﻣﺎﻣﺖ( ﻣﻴﺎن ﺁﻧﺎن راﻩ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫هﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در روزهﺎی ﻧﺨﺴﺖ اﻧﻘﻼب اﺳﺎﻟﻤﯽ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻄﻠﻊ و ﺁﮔﺎﻩ و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﻘﻬﺎﻳﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪ »وﻻﻳﺖ‬ ‫ﻓﻘﻴﻪ« را‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از اﺳﺎس ﻓﻘﺎهﺖ ﺧﻤﻴﻨﯽ را اﻧﮑﺎر و او را ﻏﺎﺻﺐ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ ﺧﺪا ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ »ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺗﺪﺑﻴﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و‬ ‫ﻋﺪل« وی ﺗﺮدﻳﺪ داﺷﺘﻨﺪ و او را ﺑﻪ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ در اﺳﻼم ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮏ روﻳﺪاد ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ هﻤﭽﻨﺎن ﻳﮏ ﻣﺴﺌﻠﻪ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود‪ .‬ﻓﺮد‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺑﺮ ﺣﻖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ روی زﻣﻴﻦ ﮐﻴﺴﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﮑﻠﻴﻒ وی را روﺷﻦ ﻣﯽ ﺳﺎزد‬ ‫و ﻣﻴﺎن »ﺣﻖ« و »ﺑﺎﻃﻞ« ﺗﻔﮑﻴﮏ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎهﻴﺖ »ﻧﻈﺎم اﺳﻼﻣﯽ« ‪» ،‬ﺗﺌﻮﮐﺮاﺗﻴﮏ« و »ﺧﺪاﺳﺎﻻر« اﺳﺖ! در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﻬﺎﻳﯽ ﻣﺮدم در ﺁن ﻧﻘﺶ »اﻃﺎﻋﺖ« و ﻧﻘﺶ‬ ‫ن ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ از ﺁن اﻧﺴﺎن‪ .‬از‬ ‫»اﺟﺮاﻳﯽ« را دارا هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺎم اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻘﺶ »داوری« و »ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺰاری« از ﺁ ِ‬ ‫اﻳﻦ روی هﺮﮔﻮﻧﻪ داوری‪ ،‬هﺮﮔﻮﻧﻪ اراﺋﻪ راﻩ ﺣﻞ ﻧﻬﺎﻳﯽ‪ ،‬ﻳﮏ راﻩ ﻗﺎﻃﻊ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﮐﻨﻨﺪﻩ و ﺷﺎﻳﺎن ﭘﺬﻳﺮش از ﻃﺮف ﻋﻤﻮم ﺑﻪ‬ ‫ﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽ رود و ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﺧﻮد ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﺎهﺪ اﻳﻦ ﻋﺪم اﻣﮑﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺬاهﺐ اﺳﻼم در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ ﻳﮏ ﻣﻌﻨﯽ‪،‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺎﻣﻮﻓﻖ ﮐﻮﺷﺶ اﻧﺴﺎن ﺑﺮای ﻳﺎﻓﺘﻦ راﻩ ﺣﻠّﯽ هﻤﻪ زﻣﺎﻧﯽ و هﻤﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﮑﻠﻴﻒ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ راﺳﺘﻴﻦ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ در زﻣﻴﻦ و ﺣﻖ ﻣﻄﻠﻖ »رهﺒﺮی ﻣﺮدﻣﺎن« و ﺣﺪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻳﺎ ﻋﺼﻴﺎن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﺗﮑﺎﭘﻮﻳﯽ ﺑﺮای اﻧﺘﻘﺎل و ﺗﻐﻴﻴﻴﺮ ﭘﺎﻳﮕﺎﻩ اﻧﺴﺎن از ﻗﻠﻤﺮو »ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﻣﺤﺾ« ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ »ﺧﻮد – رهﺒﺮی«‪ ،‬ﺑﻪ »ﺧﺪا –‬ ‫هﻤﺴﺎﻧﯽ«‪ ،‬ﺑﻪ »اﻧﺴﺎن ﺳﺎﻻری« و ﺣﺘﺎ ﺑﻪ »اﻧﺴﺎن – ﺧﺪاﻳﯽ« درﻳﺎﻓﺖ ﻋﺎﻃﻔﯽ‪ ،‬ﺑﻴﻨﺶ دل ﺁﮔﺎهﯽ و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﺗﺤﻮل اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ »ﻓﺮد« از ﻗﻴﺪ »ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺤﺾ«‪ ،‬از ﻗﻴﺪ ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬از ﻗﻴﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﮕﻴﺮی از ﻓﺮاﺳﻮی ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫ﻻ از »ﺑﻦ ﺑﺴﺖ‬ ‫رهﺎﻳﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺧﻮد رهﺒﺮ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ و ﺧﻮد ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﮔﺮدد‪ ،‬در ﺁن ﺻﻮرت ﺁﻳﺎ اﺻﻮ ً‬ ‫ﺧﺪاﺳﺎﻻری« ﺧﺎرج ﻧﻤﯽ ﺷﻮد؟ و از ﻗﻴﺪ ﻣﻌﻤﺎی ﻧﺎﮔﺸﻮدﻧﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ راﺳﺘﻴﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ در زﻣﻴﻦ رهﺎﻳﯽ ﻧﻤﯽ ﻳﺎﺑﺪ؟‬ ‫در هﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﻳﻦ ﻳﮏ ﻧﻮع ﺟﺴﺘﺠﻮ وﺗﮑﺎﭘﻮ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮای ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ رهﺒﺮی اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﺟﺎی‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﺎهﯽ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺼﻴﺎن ﻋﻠﻴﻪ ﻧﻈﺎم ﺧﺪاﺳﺎﻻری و ﺑﻪ ﺿﺪﻳﺖ ﺑﺎ اﺳﻼم ﻣﺤﮑﻮم ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ!‬ ‫ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ در ﮐﺘﺎب »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« اﺷﺎراﺗﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ »دوﻟﺘﻬﺎی اﺳﺘﻌﻤﺎری« و »ﻟﺰوم اﻧﻘﻼب ﺳﻴﺎﺳﯽ اﺳﻼﻣﯽ« ﻣﯽ‬ ‫ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻬﺎی ﺻﺪر اﺳﻼم ﻣﯽ اﻧﺪﻳﺸﺪ و ﻣﻴﻞ دارد ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ »ﺟﺰﻳﻪ و ﺧﺮاج« از ﮐﻔّﺎر و ﻣﺸﺮﮐﻴﻦ‪ ،‬اﻳﻦ ﺛﺮوﺗﻬﺎی ﺑﯽ‬ ‫ﺣﺴﺎب را »ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ« ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺰﻳﻪ و ﺧﺮاج ﺑﺮ »اهﻞ ذﻣّﻪ‪ ...‬درﺁﻣﺪ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ای‬ ‫را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽ ﺁورد« و اﻗﺘﺼﺎد ﮐﺸﻮر اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ! ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ را در ﺳﺮ ﻣﯽ ﭘﺮوراﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﭼﻮن اﮐﺜﺮﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ و ﻧﻤﯽ ﺗﻮان از ﺁﻧﺎن ﺧﺮاج و ﺟﺰﻳﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ را ﺻﺎدر‬ ‫ﮐﺮد و در ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎی ﻏﻴﺮاﺳﻼﻣﯽ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ راﻩ اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ دﻳﻦ اﺳﻼم را ﺟﻨﮓ ﺁﻓﺮﻳﻦ و رهﺒﺮان ﺁن را‬ ‫ﺟﻨﮕﺠﻮ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل وی »اﺋﻤﻪ دﻳﻦ ﻣﺎ ﺟﻨﺪی ]ﻧﻈﺎﻣﯽ[ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮدار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺟﻨﮕﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﺷﺮﺣﺶ را در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ ﺑﺎ ﻟﺒﺎس ﺳﺮﺑﺎزی ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﯽ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺁدم ﻣﯽ ﮐﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽ داﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ]ﻋﻠﯽ[ ﺧُﻮد ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﺒﺎرک ﻣﯽ ﮔﺬاﺷﺖ و زرﻩ ﺑﺮ ﺗﻦ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺣﻤﺎﻳﻞ داﺷﺖ«‪ .‬ﺧﻤﻴﻨﯽ ﺑﺎرهﺎ در‬ ‫هﻤﻴﻦ ﮐﺘﺎب از »اﻣﭙﺮاﺗﻮران رم« ﻧﺎم ﻣﯽ ﺑﺮد و ﻓﺮق ﻣﻴﺎن »رم« و »روم« را ﻧﻤﯽ داﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺴﺘﺎﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮای اﺛﺒﺎت‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻓﻘﻬﺎ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻗﻀﺎﻳﺎی ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ از ﺑﻨﻴﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﺘﻨﺪات ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮق ﻓﺎﺣﺶ دارﻧﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ‬ ‫ﺧﻤﻴﻨﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﻳﺎن ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬وی ﻧﻤﯽ داﻧﺪ و ﻧﻤﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺑﺪاﻧﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﻣﺮدم ﻣﻴﻬﻦ ﻣﺎ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازﻩ ﺟﻨﮓ و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰی ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﺘﺎب »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« را ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ هﻢ ﻃﺮاز ﮐﺘﺎب »ﻧﺒﺮد ﻣﻦ« از ﺁدُﻟﻒ هﻴﺘﻠﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﺁورد‪ .‬ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﻇﺎهﺮًا از ﺳﺮ‬ ‫دﻟﺴﻮزی ﺑﺮای ﻧﺠﺎت اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻟﻴﮑﻦ در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺳﻄﻮر ﺁن ﭼﺸﻤﻬﺎی ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ و روح اﻧﺘﻘﺎﻣﺠﻮی ﺁﻳﺖ‬ ‫اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ هﻮﻳﺪاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ در ﺑﻄﻦ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮدازﻳﻬﺎی ﻣﺬهﺒﯽ – ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ و از ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﺎهﺪ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻳﻦ‬ ‫ﺳﺎﻟﻬﺎی ﭘﺮ اﻟﺘﻬﺎب ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺮأت ﻣﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻮدﺗﺎی ‪ ٢٨‬ﻣﺮداد ‪ ١٣٣٢‬از ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﭘﺮﺷﻮر ﺻﺤﻨﻪ ﺳﻴﺎﺳﯽ‬ ‫اﻳﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ و اﮔﺮ ﭼﻪ دﻳﮕﺮ ﺷﻮر و ﺣﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﻧﺪاﺷﺖ وﻟﯽ از ﺳﻴﺎﺳﺖ و دﮔﺮﮔﻮﻧﻴﻬﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬ ‫اﻳﺮان دوری ﻧﺠﺴﺖ و ﺑﺎ دﻗﺖ و ﮐﻨﺠﮑﺎوی ﺗﻼﺷﻬﺎی ﺳﻴﺎﺳﻴﻮن و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﻣﺬهﺒﻴﻮن را زﻳﺮ ﻧﻈﺮ داﺷﺖ و ﺑﺮﺧﻼف دوران‬ ‫‪1‬‬

‫]هﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﮐﺘﺎب »ﺧﻂ ﺳﻮم« از دﮐﺘﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺰﻣﺎﻧﯽ ﺑﺪون ﺳﺎﻧﺴﻮر در ﻣﺮداد ‪١٣٥١‬‬ ‫ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﻓﺮازهﺎﻳﯽ از ﺁن ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﻳﻢ[‬

‫‪36‬‬

‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﻴﺸﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ روی ﺁورد و ﺁﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ را ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ادﺑﻴﺎت اﻳﺮان ﺗﻘﺪﻳﻢ ﮐﺮد‪ .‬او ﭘﺲ از ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﯽ در ﺳﺎل ‪ (١٩٥٤) ١٩٣٣‬ﺑﻪ ﺳﻨﺎﺗﻮری ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ راﻩ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ادﺑﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫زﻧﺎن در ﺳﺎل ‪ (١٩٣٦) ١٣١٥‬ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺮک ﭼﺎدر ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻓﺘﺘﺎح داﻧﺸﮕﺎﻩ و داﻧﺸﺴﺮای ﻋﺎﻟﯽ ﺑﺮای ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻌﻠﻢ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ‬ ‫ﮐﻪ زﻧﺎن دوش ﺑﻪ دوش ﻣﺮدان ﺑﻪ ﮐﺴﺐ داﻧﺶ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻃﺒﻴﻌﯽ‬ ‫ﺑﻮد ﮐﻪ زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از ﺁزادی داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬دﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﻣﺠﻠﺴﻴﻦ ﺷﻮرا و ﺳﻨﺎ و اﺷﺘﻬﺎرش در‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﯽ و روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎری‪ ،‬در ﻣﻬﻤﺎﻧﻴﻬﺎی اﺷﺮاف راﻩ ﻳﺎﻓﺘﻪ و درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ دﮔﺮﮔﻮﻧﻴﻬﺎﻳﯽ در رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ ﻣﺮد و زن‬ ‫اﻳﺠﺎد ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑُﻦ ﻣﺎﻳﻪ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی ﮐﻮﺗﺎﻩ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬وی ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ داﺳﺘﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻓﺘﻨﻪ« ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ای‬ ‫از اﺳﺘﺎد ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺻﻮرﺗﮕﺮ در ﺳﺎل ‪ (١٩٤٣) ١٣٢٢‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺘﺎب ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ اﻓﺘﺎد و دوﺑﺎرﻩ در ﺳﺎل ‪) ١٣٢٨‬‬ ‫‪ (١٩٤٩‬ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ ﺷﺪ‪ .‬در ‪ (١٩٤٦) ١٣٢٥‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ »ﺳﺎﻳﻪ« و در ﺳﺎل ‪» (١٩٥١) ١٣٣٠‬ﺟﺎدو« و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬ ‫»هﻨﺪو« در ﺳﺎل ‪ (١٩٥٥) ١٣٣٤‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی دﺷﺘﯽ زﻧﺎن ﻃﺒﻘﻪ اﺷﺮاف هﺴﺘﻨﺪ و او ﺑﺎ اﺳﺘﺎدی و دﻗﺖ ﺑﻴﻤﺎﻧﻨﺪی دﺳﻴﺴﻪ هﺎ و دﻟﺒﺮﻳﻬﺎی ﺣﺴﺎﺑﮕﺮاﻧﻪ‬ ‫ﺁﻧﺎن را ﺗﺮﺳﻴﻢ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ واﮐﻨﺶ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪی در ﻃﺒﻘﻪ راﺳﺖ ﺳﻨّﺘﯽ اﻳﺠﺎد ﮐﺮد و ﻋﺪﻩ ای از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن دﺷﺘﯽ‬ ‫ﭼﻮن »ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻣﺼﺎﺣﺐ« ﻧﻘﺪهﺎی ﺗﻨﺪی ﻋﻠﻴﻪ وی ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮدﻧﺪ »و ﭼﻮن در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ زﻧﺎن رﻓﺘﺎری ﺑﻪ ﺷﻴﻮﻩ‬ ‫ﻓﺮﻧﮕﻴﺎن داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺎ ﺁﺷﻨﺎﻳﺎن داغ ﻓﺴﻖ ﺑﺮ ﺟﺒﻴﻦ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻧﻬﺎدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺷﺎخ و ﺑﺮﮔﺶ دادﻩ‪ ...‬درﻳﻐﺎ ﮐﻪ ﻣﺪﻋﻴﺎن هﻤﻴﻦ را ﻣﯽ‬ ‫دﻳﺪﻧﺪ«‪ .1‬دﺷﺘﯽ ﺑﺎ اﻳﻨﮑﻪ در رﻣﺎن ﻧﻮﻳﺴﯽ ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﻬﺎﻳﯽ ﭘﻴﺪا ﮐﺮد و ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اهﻞ ادب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ دﻳﮕﺮ ﮐﺎری در‬ ‫اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ از او دﻳﺪﻩ ﻧﺸﺪ‪.‬‬ ‫او رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ادﺑﻴﺎت ﮐﻼﺳﻴﮏ اﻳﺮان ﻗﺪم ﻧﻬﺎد و ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘﺎب ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺸﺪﻧﯽ و ﺟﻨﺠﺎل ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ »ﻧﻘﺸﯽ از‬ ‫ﺣﺎﻓﻆ« ﺑﺮای ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺷﻴﻮﻩ ای ﻣﺪرن ﺑﻪ ﻧﻘﺪ »و ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﻔﺴﻴﺮ زﺑﺎن ﺟﺎدوﻳﯽ و ﻓﺎﺧﺮ« ﺣﺎﻓﻆ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺳﻌﻴﺪی‬ ‫ﺳﻴﺮﺟﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺳﺮ و ﺻﺪاﻳﺶ در ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﭘﻴﭽﻴﺪ و ﭼﻮن ﺳﻨﮕﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮﮐﻪ ای ﺁرام اﻓﮑﻨﺪﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬ ‫وﻗﺎر ﺷﺘﺮﻣﺂب ﻣﺤﺎﻓﻞ ادﺑﯽ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ را در هﻢ ﺷﮑﺴﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮐﺘﺎب »ﺳﻴﺮی در دﻳﻮان ﺷﻤﺲ« و ﺁﻧﮕﺎﻩ »در ﻗﻠﻤﺮو‬ ‫ﺳﻌﺪی« در ﺳﺎل ‪» ،(١٩٦١) ١٣٤٠‬ﺷﺎﻋﺮی دﻳﺮ ﺁﺷﻨﺎ« ﻧﻘﺪی ﺑﺮ ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ‪ ،‬و ﺁﻧﮕﺎﻩ »دﻣﯽ ﺑﺎ ﺧﻴﺎم« در ‪(١٩٦٥) ١٣٤٤‬‬ ‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪» .‬ﻧﮕﺎهﯽ ﺑﻪ ﺻﺎﺋﺐ« را در ‪ (١٩٧٤) ١٣٥٣‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﺁﺛﺎری ﭼﻮن »ﮐﺎخ اﺑﺪاع اﻧﺪﻳﺸﻪ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺣﺎﻓﻆ« و‬ ‫»ﺗﺼﻮﻳﺮی از ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو« ﻳﮑﯽ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮی ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ دوﻣﯽ ﺑﻌﺪهﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .2‬ﺳﻌﻴﺪی ﺳﻴﺮﺟﺎﻧﯽ ﭘﺲ از‬ ‫ﻣﺮگ ﻏﻢ اﻧﮕﻴﺰ »ﭘﻴﺮﻣﺮد« ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﭘﺲ از ﻋﻤﺮی ﻗﻠﻢ زدن و ﺑﻪ ﺷﺮح ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻋﻴﺶ و ﻋﺸﺮت ﭘﺮداﺧﺘﻦ و راوی راز و ﻧﻴﺎزهﺎی ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ اﻳﻦ و ﺁن ﺷﺪن‪،‬‬ ‫راﻩ ﺧﻮد را ﻳﺎﻓﺘﻪ و رو ﺑﻪ ﮔﻨﺠﻴﻨﻪ ﻻﻳﺰال ادب ﻓﺎرﺳﯽ ﺁوردﻩ ﺑﻮد و اﻳﻦ ﺗﺤﻮل ﻓﮑﺮی ﻣﺎﻳﻪ ﺑﺮﮐﺖ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻮد و وﺳﻴﻠﻪ‬ ‫ﺁﺷﻨﺎﻳﯽ ﺟﻮاﻧﺎن اﻳﺮاﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﺧﺮ ارزﻧﺪﻩ ﻧﻴﺎﮐﺎﻧﺸﺎن‪ .‬اﻳﻦ او ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺪد ﻃﺒﻊ ﺗﺎزﻩ ﺟﻮی و ﻧﮑﺘﻪ ﻳﺎﺑﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ ﻗﻠﻢ ﻣﺆﺛﺮ‬ ‫و هﻨﺮﻧﻤﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺳﻌﺪی را از ﮔﻮﺷﻪ ﻣﺪرﺳﻪ و ﻣﺴﻨﺪ ﺷﻴﺨﯽ ﻧﺠﺎت داد و ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺧﺼﻮﺻﯽ وﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮد و ﺷﻴﺦ ﺷﻴﺮاز را‬ ‫هﻤﻨﺸﻴﻦ و هﻤﺪم ﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺁزردﻩ از ﺑﻮی ﻧﻤﻮر ﻣﮑﺘﺒﺨﺎﻧﻪ هﺎ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﭘﺮ زرق و ﺑﺮق ﻓﺮﻧﮓ ﺁوردﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬او‬ ‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻘﺎب اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎی ﻣﺒﺘﺬل را از ﭼﻬﺮﻩ درﺧﺸﺎن ﻣﻮﻟﻮی و ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰی ﺑﻪ ﻳﮏ ﺳﻮ زد و زاوﻳﻪ ﻧﺸﻴﻦ ﺧﺎﻧﻘﺎﻩ ﻗﻮﻧﻴﻪ‬ ‫را از ﻣﺠﺎﻟﺲ درﺑﺴﺘﻪ ﺳﻤﺎع ﺻﻮﻓﻴﺎن ﺑﻴﺮون ﮐﺸﻴﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻓﻞ اﺷﺮاﻓﯽ ﻧﻮدوﻟﺘﺎن و ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﭘﺮ ﺟ ّﺮ و ﺑﺤﺚ روﺷﻨﻔﮑﺮان‬ ‫ﺁورد و هﺮ دو ﻃﺒﻘﻪ از ﻧﺴﻞ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان را ﺑﺎ ﭼﻬﺮﻩ درﺧﺸﺎن ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﻋﺮﻓﺎن ﺟﻬﺎن ﭘﺴﻨﺪش ﺁﺷﻨﺎ ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ او ﺑﻮد ﮐﻪ‬ ‫ﺧﻴﺎم را از ﭘﺴﺘﻮی دودزدﻩ ﻣﻴﺨﺎﻧﻪ هﺎی ﻻﻟﻪ زار و اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل و از ﭼﻨﮓ ﭘﺮﺣﺮﻓﯽ ﻣﺴﺘﺎن ﭘﺮت و ﭘﻼی ﮔﻮی ﻧﻴﻤﻪ ﺷﺒﻬﺎ‬ ‫ﻧﺠﺎت داد و ﺑﻪ ﺳﺎﻟﻨﻬﺎی ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ و ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺑﺤﺚ داﻧﺸﮕﺎهﻴﯽ و ﻣﺤﺎﻓﻞ ﮔﺮم وﺳﺎﻟﻢ ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﺎ ﺑﺮد و از ﭘﺸﺖ ﻣﺎﺳﮏ‬ ‫ﻣﻴﺨﻮارﻩ ای ﻟﻮﻃﯽ ﻣﻨﺶ‪ ،‬ﻗﻴﺎﻓﻪ ﻣﺘﻔﮑﺮ ﺑﻠﻨﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺁﺳﻤﺎن ﺳﺘﻴﺰ او را ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ او ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ ﻣﻐﺮور‬ ‫دﻳﺮﺁﺷﻨﺎ را از ﻏﺎر ﻋﺰﻟﺖ در ﮐﻤﺮﮐﺶ ﻗﺎف ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ‪ ،‬ﮐﺸﺎن ﮐﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﺎف اﺟﺘﻤﺎع ﺁوردﻩ و ﺑﺎ ﺟﻮاﻧﺎن ﺗﻨﮓ ﺣﻮﺻﻠﻪ اﻣﺮوز‬ ‫ﺁﺷﺘﯽ دادﻩ ﺑﻮد‪ ...‬ﭘﻴﺮﻣﺮد ﺑﻪ ﻋﺰم ﺳﻴﺮ و ﺳﻴﺎﺣﺖ ﺳﻔﺮی ﺑﻪ دﻳﻮان ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰی ﮐﺮد‪ ...‬از اﻳﻦ ﺻﻮﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﺁن ﺧﺎﻧﻘﺎﻩ و از‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻘﺎﻩ ﺑﻪ ﺁن ﻣﺪرﺳﻪ ﺳﺮ زد و ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻣﺴﻨﺪﻧﺸﻴﻨﺎن ﭘﺮﺁوازﻩ ﺟﻬﺎن ﺗﺼﻮف رﻓﺖ و ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ وﺣﻴﺮﺗﺰدﻩ ﺑﺎز ﺁﻣﺪ ﮐﻪ از‬ ‫دﻟﻖ ﭘﻮش ﺻﻮﻣﻌﻪ ﺑﻮی رﻳﺎ ﺷﻨﻴﺪﻩ و ﻣﺪﻋﻴﺎن ﺗﺨﺘﻪ ﭘﻮﺳﺖ دروﻳﺸﯽ را دﻻﻻن ﺟﻬﺎن ﺳﻴﺎﺳﺖ دﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬داﻋﻴﻪ داران ﮐﺸﻒ‬ ‫و ﮐﺮاﻣﺎت ﺗﻮﻓﻴﻘﯽ در ﺟﻠﺐ و ﺟﺬب ذهﻦ ﺷﮑﺎک و رﻣﻨﺪﻩ او ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎوردﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ...‬از اﻳﻦ ﭘﺲ ﺑﻪ ﺟﺎی ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ و ﺧﻴﺎم و ﺳﻌﺪی‪ ،‬ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻗﻠﻢ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﻪ ﺟﺎن داﻋﻴﻪ داران ﺗﺼﻮف اﻓﺘﺎد و ﺑﺎ ﺳﻼح ﺗﻌﻘﻞ و اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺟﻨﮓ‬ ‫ﺧﺮاﻓﺎت وﺗﻌﺼﺐ رﻓﺖ و در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺮد ﺑﻪ ﺁﺳﺘﺎﻧﻪ ﻧﻮد ﺳﺎﻟﮕﯽ رﺳﻴﺪﻩ‪ ...‬ﭘﻴﺮﻣﺮد ﺑﻪ ﻓﻴﺾ هﻮش ﻓﻄﺮی و ﺗﺠﺎرب‬ ‫ﺳﺎﻟﻬﺎی ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻴﻨﺶ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺖ و ﭼﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ هﺎی ﭘﺮﺁﺷﻮب اﻳﺮان را در ﺳﺎﻟﻬﺎی ﺟﻮاﻧﻴﺶ دﻳﺪﻩ و ﺗﻠﺨﯽ‬ ‫ﺁﺷﻔﺘﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﻬﺎ را ﭼﺸﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻗﺪرت ﻣﺮﮐﺰی ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺪرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﻮن و ﺟﻬﺎﻟﺖ ﻧﮕﺮاﻳﺪ و از ﻓﺴﺎد اﺳﺘﺒﺪاد‬ ‫ﺑﺮﮐﻨﺎر ﻣﺎﻧﺪ‪ ...‬او ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺷﻮم ﺷﺎﻩ را ﺳﺎﻟﻬﺎ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ،‬در ﺳﺎﻟﻬﺎی اﻗﺎﻣﺖ ﺑﻴﺮوﺗﺶ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﯽ ﮐﺮدﻩ و ﻃﯽ ﻧﺎﻣﻪ‬ ‫‪1‬‬

‫]»در ﺁﺳﺘﻴﻦ ﻣﺮﻗّﻊ« اﺛﺮ زﻧﺪﻩ ﻳﺎد ﺳﻌﻴﺪی ﺳﻴﺮﺟﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ،٣٣٩‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻧﻮﻳﻦ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪[١٣٦٣‬‬ ‫‪2‬‬ ‫]ﮐﺘﺎب »ﺗﺼﻮﻳﺮی از ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو« ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد وﻟﯽ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﭘﺲ از ﻣﺮگ دردﻧﺎک دﺷﺘﯽ وﺳﻴﻠﻪ ﺧﻮاهﺮزادﻩ اش ﺑﻪ ﻧﺎم‬ ‫ﻣﻬﺪی ﻣﺎﺣﻮزی در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ (١٩٨٣) ١٣٦٢‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ[‬

‫‪37‬‬

‫ﻣﺆدﺑﺎﻧﻪ ﻧﺼﻴﺤﺖ ﺁﻣﻴﺰی ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد و ﺣﻴﺮﺗﺰدﻩ ﭘﺎﺳﺦ ﺷﻨﻴﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ از وﻃﻦ دوری و از ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺑﯽ ﺧﺒﺮ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻟُﺮی ﭘﻮﺳﺖ ﮐﻨﺪﻩ‪ :‬ﻓﻀﻮﻟﯽ ﻣﻮﻗﻮف!‪«...‬‬ ‫ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﻳﮏ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ادﻳﺐ ﺑﻮد‪ .‬در ﻓﺮﻧﮕﺴﺘﺎن رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ هﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎرﻳﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺮای ﺁﻧﺎن ﻓﺮاهﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز هﻢ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺁﺛﺎر ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ و ﻣﺸﻬﻮری ﻣﻮﻓﻖ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬از رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ در‬ ‫اﻳﺮان‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ در زﻣﻴﻨﻪ هﺎی ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﯽ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل«‬ ‫ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﺶ در ﻣﺪارس ﻋﻠﻮم دﻳﻨﯽ و از ﺁﻧﺠﺎﻳﯽ ﮐﻪ هﻴﭽﮕﺎﻩ راﺑﻄﻪ وی ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬ ‫اﻳﺮان ﻗﻄﻊ ﻧﺸﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬در ﮐﻮران ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت و ﻣﺒﺎرزات ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻣﺬهﺒﻴﻮن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و رﺳﺎﻻت و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ دﻗﺖ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫اﺷﺎرﻩ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺧﺎﻟﯽ از ﻓﺎﻳﺪﻩ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺟﺰوات ﮔﺮوهﻬﺎی رادﻳﮑﺎل اﺳﻼﻣﯽ و ﻏﻴﺮاﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎ هﻤﻪ ﺧﻄﺮاﺗﯽ‬ ‫ﮐﻪ در ﺑﺮ داﺷﺖ‪ ،‬اﻋﻢ از ﺁﻧﭽﻪ در زﻧﺪان و ﺧﺎرج زﻧﺪان ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬در دﺳﺘﺮس زﻧﺪاﻧﻴﺎن و ﻣﺮدم ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار ﻗﺮار‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﮐﺘﺎب »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« در ﺳﺎل ‪ ١٣٥١‬در زﻧﺪاﻧﻬﺎی رژﻳﻢ ﮔﺪﺷﺘﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺤﺚ‬ ‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻴﺎن زﻧﺪاﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﮔﺮﻣﯽ رواج داﺷﺖ‪.2‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ اﻳﻦ ﺁﺛﺎر ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﺮهﻨﮓ اﺳﻼﻣﯽ اﻓﺘﺎد‪ .‬وی در ﺳﺎل ‪(١٩٧١) ١٣٥٠‬‬ ‫ﮐﺘﺎب »ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر« را ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻧﺎم ﺧﻮﻳﺶ در ﻣﺠﻠﻪ ادﺑﯽ »وﺣﻴﺪ« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﺑﻌﺪًا ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬دﺷﺘﯽ در اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﺗﻘﺪﻳﺮ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ در ﺁﺛﺎر روﺣﺎﻧﻴﻮن و ﺻﻮﻓﻴﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻘﻞ ﮔﺮاﻳﯽ دﻋﻮت ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﻤﯽ ﺑﻌﺪ وی در هﻤﻴﻦ زﻣﻴﻨﻪ دو ﮐﺘﺎب دﻳﮕﺮ ﻧﻮﺷﺖ ﺑﺎ ﻋﻨﻮاﻧﻬﺎی »در دﻳﺎر ﺻﻮﻓﻴﺎن« و »ﻋﻘﻼی ﺑﺮﺧﻼف ﻋﻘﻞ« )‬ ‫‪ (١٩٧٢/١٣٥١‬ﮐﻪ ﻧﻘﺪی ﺑﺮ ﺗﺼﻮف و ﻣﻌﺠﺰات اﻗﻄﺎب ﺻﻮﻓﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب »ﭘﺮدﻩ ﭘﻨﺪار« )‪ (١٩٧٣/١٣٥٢‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‬ ‫دﻧﺒﺎﻟﻪ دو ﮐﺘﺎب ﻗﺒﻠﯽ او ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ و ﺟﻨﺠﺎﻟﯽ ﺗﺮﻳﻦ اﺛﺮ وی در ﺳﺎﻟﻬﺎی ‪ (١٩٧١-٧٢) ١٣٤٩-١٣٥٠‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ در‬ ‫واﻗﻊ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻣﺬهﺒﻴﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺷﺪﻩ ﺧﻮد از ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن و ﺣﺪﻳﺚ و رواﻳﺖ‪ ،‬در ﭘﯽ اﺛﺒﺎت‬ ‫ﺗﺌﻮرﻳﻬﺎی »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« هﺴﺘﻨﺪ و ﻳﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ دوران رﺳﻮل اﷲ و ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ را ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﺷﺘﯽ ﭘﻴﺶ از ﻧﮕﺎرش »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« در اﺛﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺨﺖ ﭘﻮﻻد« ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺧﻴﺎﻟﯽ ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻳﮏ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻃﺮاز‬ ‫اول ﺑﺎ ﻋﺪﻩ ای از ﻃﻠﺒﻪ هﺎی ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ ﺧﻮد ﻣﯽ ﭘﺮدازد‪ .‬ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻌﻤﻮل در ﺣﺠﺮﻩ هﺎی ﺗﻨﮓ و ﺗﺎرﻳﮏ ﻣﺪارس‬ ‫دﻳﻨﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪ و ﻃﻼﺑﺶ ﺑﻪ ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن ﻣﯽ روﻧﺪ ﺗﺎ از ﭼﺸﻢ زﺧﻢ ﺟُﻬﻼ و ﻗﺸﺮﻳﻮن ﻣﺬهﺒﯽ‬ ‫در اﻣﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﺗﺎرﻳﺨﯽ و دوراﻓﺘﺎدﻩ ﮐﻪ ﻋﺪﻩ ای از ﻣﺠﺘﻬﺪﻳﻦ ﻃﺮاز اول در ﺁﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاب اﺑﺪی ﻓﺮو رﻓﺘﻪ‬ ‫اﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﺑﺎ ﺣﺮارت و ﺻﻤﻴﻤﻴﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﻧﺘﺨﺎب ﻳﮏ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﺘﺮوﮐﻪ و ﻃﺮح ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﺑﺮ‬ ‫روی ﻗﺒﻮر ﻋﻠﻤﺎی ﻧﺎﻣﯽ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﮐﻨﺎﻳﻪ ای زﻳﺮﮐﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﮐﻬﻨﮕﯽ و ﺗﻬﯽ ﺑﻮدن از ﺣﻴﺎت و ﻏﺮﻳﺒﻪ ﺑﻮدن اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﺑﺎ زﻧﺪﮔﯽ‬ ‫اﻣﺮوزی و دﻟﻴﻠﯽ ﺑﺮ واﭘﺴﮕﺮاﻳﯽ و ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﺑﺮ روی ﻗﺒﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ ﮔِﺮد اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع دور ﻣﯽ زﻧﺪ ﮐﻪ ﺁﻳﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁﻳﺎت و رواﻳﺎت و دادن ﻧﺴﺒﺘﻬﺎی ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﯽ‬ ‫ﻣﺠﺎز اﺳﺖ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‬ ‫ﮐﺘﺎب »ﺗﺨﺖ ﭘﻮﻻد« ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﮔﻮﺷﻪ ﭼﺸﻤﯽ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« و اﺣﺎدﻳﺚ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﺁن دارد و ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‬ ‫ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻧﺎدرﺳﺖ از ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن و ﺣﺪﻳﺚ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺨﺮﻳﺐ دﻳﻦ و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺟﻮدی و روح‬ ‫اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎرهﺎ ﺑﺪون ﻧﺎم ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ در اﻳﺮان و ﺧﺎرج ﮐﺸﻮر ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﺟﺎی ﺁن دارد ﮐﻪ ﺑﺎز هﻢ‬ ‫ﻣﻮرد ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﺬهﺒﻴﻮن ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﮐﻪ رواﺑﻂ ﻧﻴﮑﻮﻳﯽ ﺑﺎ رژﻳﻢ ﮔﺬﺷﺘﻪ داﺷﺖ‪ ،‬از ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎی زﻳﺮزﻣﻴﻨﯽ ﮔﺮوهﻬﺎی اﻓﺮاﻃﯽ ﻣﺬهﺒﯽ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ‬ ‫ﺁﮔﺎﻩ ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﻄﻤﺌﻨًﺎ در ﺳﺎﻟﻬﺎی ‪ (١٩٧١/٧٢) ١٣٥٠/٥١‬ﺑﺎ ﮐﺘﺎب »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« ﺁﺷﻨﺎ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﻌﻤﻖ در ﮐﺘﺎب »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« وی را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻳﮏ ﻣﺒﺎرزﻩ روﻳﺎروی دﺳﺖ زﻧﺪ و در ﺟﻠﺴﺎت هﻔﺘﮕﯽ‬ ‫ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ وی ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﻣﻄﺮح ﮐﺮدن ﻧﺎم ﮐﺘﺎب »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺳﻼﻣﯽ – ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﭘﺮﺳﺸﻬﺎ و‬ ‫ادﻋﺎهﺎی ﺧﻤﻴﻨﯽ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺗﺎرﻳﺦ و اﺣﮑﺎم اﺳﻼم ﺷﺮح ﻣﺴﺘﻨﺪی ﺑﻴﺎن ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﺑﻴﻬﻮدﻩ ﮔﻮﻳﻴﻬﺎی ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ در‬ ‫ﮐﺘﺎب »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ را در ﺣﻴﻦ ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﻳﮏ ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻳﮏ ﺁن ﻧﻴﺰ رهﺎ ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻤﯽ داﻧﻴﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺎﻳﺪ در هﻤﻴﻦ دوران ﺑﻪ ﻳﺎد ﺁﺛﺎر و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی اﻓﺘﺎدﻩ و در ﺧﻠﻮت ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺪال ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﻮد ﺑﺎ‬ ‫او اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻩ و هﺰاران ﺑﺎر ﺟﺎی او را در ﮐﻨﺎر ﺧﻮد ﺧﺎﻟﯽ دﻳﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽ داﻧﻴﻢ‪.‬‬ ‫دﺷﺘﯽ ﺗﺼﻮﻳﺮ زﻧﺪﻩ ای از زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻬﻪ و ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻗﺪرت ﻃﻠﺐ و اﻧﺘﻘﺎﻣﺠﻮی وی ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﺮوز‬ ‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ ﮐﺘﺎب ﺑﯽ اﺧﺘﻴﺎر ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻓﻘﻬﺎ در ذهﻨﺶ ﻧﻘﺶ ﻣﯽ ﺑﻨﺪد‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬ ‫در اﻳﺮان ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دارﻧﺪﻩ و ﻳﺎ ﻧﺎﺷﺮ ﺁن ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺳﺮ دار ﻣﯽ رود‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫]»در ﺁﺳﺘﻴﻦ ﻣﺮﻗّﻊ«‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪[٣٤٥ -٣٣٧‬‬ ‫]ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎی ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪﻩ ﻋﺒﺎس ﻣﻈﺎهﺮی از ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺰاران و ﻓﻌﺎﻻن ﺣﺰب ﻣﻠﻞ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﻴﺎر ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ ﻗﺮار دارد[‬

‫‪38‬‬

‫ﺧﻤﻴﻨﯽ در ﺻﻔﺤﺎت ﻧﺨﺴﺖ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺪ‪ :‬ﺁﻳﺎ »ﻗﻮاﻧﻴﻨﯽ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﻼم در راﻩ ﺑﻴﺎن و ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﻧﺸﺮ و اﺟﺮای ﺁن‬ ‫ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﺎل زﺣﻤﺖ ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎ ﮐﺸﻴﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﻣﺪت ﻣﺤﺪودی ﺑﻮد؟«‬ ‫ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ را در ﻣﻨﺘﻬﺎی ﻓﻀﻞ و ﮐﻤﺎل‪ ،‬ﺑﺎ زﻳﺮﮐﯽ و دﻟﻴﺮی در ﮐﺘﺎب ﺑﯽ هﻤﺘﺎی »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل» ﭘﺎﺳﺦ‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬وی ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻃﻼﻋﺎت وﺳﻴﻌﯽ ﮐﻪ از اﺣﮑﺎم و ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﻓﺮﻗﻪ ﺷﻴﻌﻪ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاری‬ ‫دﻧﻴﺎدﻳﺪﻩ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎی ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺎهﺪ ﺗﺤﻮﻻت ﻣﺬهﺒﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬وی ﻧﻪ‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺁرام ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﺧﻼف دوران ﺟﻮاﻧﯽ و ﻣﻴﺎﻧﺴﺎﻟﯽ‪ ،‬در ﺻﺪد ﻳﮏ ﭼﺎﻟﺶ ﻋﻠﻨﯽ ﻋﻠﻴﻪ ﺧﺮاﻓﺎت و ﻋﻘﺎﻳﺪ‬ ‫ﭘﻮچ ﻣﺬهﺒﻴﻮﻧﯽ ﺑﺮﺁﻣﺪ ﮐﻪ از ﻧﺎداﻧﯽ و ﻧﺎﺁﮔﺎهﯽ ﺗﻮدﻩ ﻣﺬهﺒﯽ ﺳﻮد ﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬وی ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻧﻪ ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم و‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی اﺳﻼﻣﯽ در اﻧﺤﺼﺎر ﻣﻼﻳﺎن ﺣﻮزﻩ ﻋﻠﻮم دﻳﻨﯽ اﺳﺖ و ﻧﻪ زﻣﺎن ﺳﮑﻮت در ﻣﻘﺎﺑﻞ »اﻣﻮاج ﮐﻮﻩ ﭘﻴﮑﺮ« ﺧﺮاﻓﺎت‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ رﺳﻮل اﷲ و ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل دوران ﭘﺮﻣﺎﺟﺮای رﺳﺎﻟﺖ وی از دﻳﺮزﻣﺎن ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﻠﻌﻴﻦ و ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﻮرد هﻴﭻ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و رﺳﻮﻟﯽ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﮐﺘﺎب و‬ ‫رﺳﺎﻟﻪ در دوران ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ ﺣﻴﺎﺗﺸﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای ﮐﻪ اﻳﻦ اﻣﺘﻴﺎز در هﻴﭻ ﻳﮏ از ادﻳﺎن دﻳﮕﺮ ﻣﻼﺣﻈﻪ‬ ‫ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﮐﺜﺮت و ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﮕﺎرش در ﺳﻴﺮت رﺳﻮل اﷲ دﻻﻳﻞ ﻣﺘﻌﺪدی دارد‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﻳﮑﯽ‪ ،‬و ﺷﺎﻳﺪ اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد اﻳﻦ هﻤﻪ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺗﺄﻟﻴﻒ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺑﯽ ﺷﻤﺎر ِﻓﺮَق و ﻣﺬاهﺐ و وﺳﻌﺖ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎی ﺗﺴﺨﻴﺮﺷﺪﻩ در ﻗﺮون اوﻟﻴﻪ ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﯽ داﻧﻴﻢ ﮐﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ رﺳﻮل اﷲ ﻳﻮرش و ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺎزﻳﺎن ﺑﻪ ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺁﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎهﯽ‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎی وﺳﻴﻊ و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﺑﺎ ﻓﺮهﻨﮓ ﺑﻪ زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﺧﻠﻔﺎ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن اﺳﻼﻣﯽ رﻓﺖ‪ .‬ﻣﺬاهﺐ و ِﻓﺮُق اﺳﻼﻣﯽ در‬ ‫ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻼم ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎزﻩ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻓﺮهﻨﮓ ﻏﻨﯽ ﺗﺮی از اﻋﺮاب ﺑﺎدﻳﻪ ﻧﺸﻴﻦ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﻮﺁورﻳﻬﺎی ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬ادﺑﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻣﺬهﺒﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﺗﺎزﻩ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﻴﺮ ﻋﺮب ﺑﻪ وﺟﻮد‬ ‫ﺁﻣﺪ و در اﻳﻦ راﻩ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺳﻬﻢ اﺳﺎﺳﯽ را در ﺗﺤﻮﻻت ﻋﻤﻴﻖ دﻳﻨﯽ و ﺗﺎرﻳﺨﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﻧﭽﻪ اﮐﻨﻮن در اﺳﻼم از ﺗﺎرﻳﺦ و ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ و زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﭼﮑﻴﺪﻩ ﺧﺎﻣﻪ ﺗﻮاﻧﺎی‬ ‫ن اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬هﺮ ﭼﻪ از دوران‬ ‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺁﺛﺎر ﻓﻘﻬﯽ و ﮐﻼﻣﯽ در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺬاهﺐ و ِﻓﺮَق اﺳﻼﻣﯽ از ﺁ ِ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ و ﺧﻠﻔﺎی اوﻟﻴﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺑﻴﺸﺘﺮی در ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺷﺮح ﺣﺎل و ﺟﻤﻊ ﺁوری ﮐﻠﻤﺎت‬ ‫رﺳﻮل و ﻳﺎران اوﻟﻴﻪ او اﺣﺴﺎس ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ وِﻳﮋﻩ ﮐﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺬاهﺐ و ِﻓﺮَق ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ وﺣﺸﺖ از در هﻢ ﺁﻣﻴﺨﺘﻦ ﺑﺎ‬ ‫ﻣﺸﺮﺑﻬﺎی دﻳﮕﺮ ﺧﻮد را ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ رﺳﺎﻟﻪ هﺎی ﻓﻘﻬﯽ و زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ وﻳﮋﻩ ای ﭘﻴﺮاﻣﻮن رﺳﻮل اﷲ ﻣﯽ دﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫هﺮ ﮐﺪام از اﻳﻦ ِﻓﺮَق ﺑﺮداﺷﺘﯽ وﻳﮋﻩ از دﺳﺘﻮرات و ﻳﺎ روش زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻄﻮری ﮐﻪ هﻴﭻ ﮐﺘﺎﺑﯽ در‬ ‫ﻼ در ﻓﻘﻪ و اﺣﮑﺎم اﺳﻼﻣﯽ و ﻳﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ و‬ ‫دﻧﻴﺎی اﺳﻼم ﭘﻴﺪا ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل هﻤﻪ ِﻓﺮَق اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﺜ ً‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﻼوت ﻗﺮﺁن روش ﻣﺘﺤﺪی وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻼ ﻗﺼﻪ »ﻏﺪﻳﺮ ﺧُﻢ« ﮐﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن دوازدﻩ اﻣﺎﻣﯽ ﺁن را دﻟﻴﻞ‬ ‫در ﻗﻀﺎﻳﺎی ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻧﻴﺰ رﺳﻢ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮال اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜ ً‬ ‫اﻧﺘﺼﺎب ﻋﻠﯽ اﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ِﻓﺮَق دﻳﮕﺮ ﺷﻴﻌﻪ و اهﻞ ﺳﻨّﺖ ﻧﻴﺴﺖ و هﺮ‬ ‫ﮐﺪام از ِﻓﺮَق اﺳﻼﻣﯽ ﺗﻌﺒﻴﺮ و ﺗﻔﺴﻴﺮی وﻳﮋﻩ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺑﺮاز ﻣﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﺗﻤﺎﻣﯽ ِﻓﺮَق اﺳﻼﻣﯽ ﮐﺘﺐ و‬ ‫ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ را ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺁﻧﻬﺎ راﺣﺘﺎ ﻣﻮرد اﻟﺘﻔﺎت ﻧﻴﺰ ﻗﺮار ﻧﺪادﻩ و از ﺑﻨﻴﺎن‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺁن ﺁﺛﺎر را ﺑﺮای ﻃﺮﻓﺪاران ﺧﻮد زﻳﺎﻧﺒﺎر اﻋﻼم ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮔﺎهﯽ ﻣﺆﻟﻔﻴﻦ ﺷﻴﻌﻪ و ﻳﺎ ﺳﻨّﯽ ﺑﻪ ﮐﺘﺐ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ‬ ‫اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺁن ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ را ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای ﻋﻘﻴﺪﻩ و رأی ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺁﻧﻬﺎ را ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﻳﺎ اﺛﺒﺎت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ‬ ‫ﻼ اﺣﺎدﻳﺜﯽ را‬ ‫ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮی‪ .‬اﻳﻦ روش در ﻧﻘﻞ اﺣﺎدﻳﺚ و رواﻳﺎت ﻣﻨﻘﻮل از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻳﺎ ﻳﺎران اوﻟﻴﻪ او رﻋﺎﻳﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜ ً‬ ‫ﮐﻪ ﺳﻨّﻴﺎن از اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﻋﺎﻳﺸﻪ‪ ،‬ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ و دﻳﮕﺮ ﻳﺎران و ﻧﺰدﻳﮑﺎن اوﻟﻴﻪ رﺳﻮل اﷲ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻗﺒﻮل ﺷﻴﻌﻴﺎن دوازدﻩ اﻣﺎﻣﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ هﻤﻪ ﮐﺲ ﻣﯽ داﻧﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ اﻓﺮاد از ﻳﺎران ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﮏ رﺳﻮل اﷲ ﺑﻮدﻩ‬ ‫ﺸﺮِﻩ«‪ 3‬ﺑﻮدﻩ و ﻃﺒﻖ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺪون هﻴﭻ ﻗﻴﺪ و ﺷﺮﻃﯽ ﺑﻬﺸﺖ ارزاﻧﯽ ﺷﺪﻩ و ﻧﺎﻣﺒﺮدﮔﺎن‬ ‫ﺸﺮِة ُﻣ َﺒ ّ‬ ‫ﻋَ‬ ‫اﻧﺪ و ﺟﺰو » َ‬ ‫از ﻳﺎران اوﻟﻴﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ روﻧﺪ و در اﻋﺘﻼی اﺳﻼم ﮐﻮﺷﻴﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ در ﺳﺮﺁﻏﺎز ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻳﺎدﺁوری ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫»هﺰارهﺎ ﮐﺘﺎب درﺑﺎرﻩ زﻧﺪﮔﯽ و ﺣﻮادث ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﻪ ﻇﻬﻮر و اﻓﻮل او و هﻤﻪ ﮐﺮدارهﺎ و ﮔﻔﺘﺎرهﺎی اﻳﻦ ﻣﺮد ﻓﻮق‬ ‫اﻟﻌﺎدﻩ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﺗﺤﻘﻴﻘًﺎ از او ﺑﻴﺶ از ﺗﻤﺎم رﺟﺎل ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻗﺒﻞ از او اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارک و ﻗﻮاﻧﻴﻦ در دﺳﺘﺮس ﻣﺤﻘﻘﺎن‬ ‫و ﭘﮋوهﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺬﻟﮏ هﻨﻮز ﮐﺘﺎب روﺷﻦ و ﺧﺮدﭘﺴﻨﺪی درﺑﺎرﻩ وی ]رﺳﻮل اﷲ[ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺳﻴﻤﺎی او را ﻋﺎری از ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر و اﻏﺮاض و ﭘﻨﺪارهﺎ و ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻧﺸﺎن دهﺪ«‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫]ﺑﺮای اﻃﻼع ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺁﺛﺎری ﭼﻮن »ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺟﻼﻟﯽ ﻧﺎﺋﻴﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ .‬ﮐﺘﺎب »راهﻨﻤﺎی‬ ‫ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت ﻗﺮﺁن« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺻﺎدق‪ ،‬ﭼﺎپ ﻟﻨﺪن‪» .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺮﺁن« ﻧﻮﺷﺘﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد راﻣﻴﺎر‪ .‬ﭘﮋوهﺸﯽ در »ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ« از دﮐﺘﺮ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺑﺎﻗﺮ ﺣﺠﺘﯽ[‬ ‫‪2‬‬ ‫]در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺑﺨﺶ »ﺧﻼﻓﺖ« از ﻓﺼﻞ »ﭘﺲ از ﻣﺤﻤﺪ« در هﻤﻴﻦ ﮐﺘﺎب[‬ ‫‪3‬‬ ‫ﺸﺮِﻩ ﻳﻌﻨﯽ »دﻩ ﺗﻦ ﻣﮋدﻩ دادﻩ ﺷﺪﻩ«‪ .‬اﻳﻨﺎن دﻩ ﺗﻦ از ﺻﺤﺎﺑﻪ رﺳﻮل اﷲ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﮋدﻩ ﺑﻬﺸﺖ داد و ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬ ‫ﻋﺸَﺮة ُﻣ َﺒ ّ‬ ‫]َ‬ ‫اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬زﺑﻴﺮ‪ ،‬ﻃﻠﺤﻪ‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺳﻌﺪﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﻴﺪﻩ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻋﻮف[‬

‫‪39‬‬

‫ﭘﺲ از اﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﮐﺘﺎب اﺷﺎرﻩ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﺟﻌﻠﻴﺎت ﺗﺎرﻳﺨﯽ در اﺳﻼم ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﻪ ﺁهﻨﮓ ﺗﻨﺪی ﮐﻪ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﯽ را ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺮاﻓﻪ ﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ ﻧﻈﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و اﻧﮕﻴﺰﻩ واﻗﻌﯽ ﻧﮕﺎرش ﮐﺘﺎب را ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﯽ‬ ‫ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ داﻋﻴﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل از ﻋﻤﺮ ‪ ٦٣‬ﺳﺎﻟﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ را ﻧﺪارم‪ ...‬ﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻪ در ﺧﻮد‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺷﮑﻴﺐ را ﺳﺮاغ دارم و ﻧﻪ ﺁن هﻤّﺖ را ﮐﻪ ﺑﺎ اﻣﻮاج ﮐﻮﻩ ﭘﻴﮑﺮ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﻪ ﺳﺘﻴﺰﻩ ﺑﺮﺧﻴﺰم‪ .‬ﻗﺼﺪ‬ ‫ﻣﻦ از اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ‪ ،‬ﺑﻴﺮون ﮐﺸﻴﺪن ﺧﻄﻮﻃﯽ ﭼﻨﺪ و ﺑﻴﺮون اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺷﺒﺤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮﺁن و ﺳﻴﺮ اﺟﻤﺎﻟﯽ‬ ‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﺳﻼم در ذهﻨﻢ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬راﺳﺖ و ﺻﺮﻳﺤﺘﺮ ﮔﻮﻳﻢ‪ ...‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺧﺮد و ادراک ﺁدﻣﯽ از ﮐﺎر ﻣﯽ‬ ‫اﻓﺘﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽ داﻧﻴﻢ ﻋﻘﺎﻳﺪی از ﻃﻔﻮﻟﻴﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺗﻠﻘﻴﻦ ﺷﺪﻩ و زﻣﻴﻨﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی او ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﻴﺮد و ﺁن وﻗﺖ ﻣﯽ‬ ‫ﺧﻮاهﺪ هﻤﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ را ﺑﻪ ﺁن ﻣﻌﺘﻘﺪات ﺗﻠﻘﻴﻨﯽ ﮐﻪ هﻴﭻ ﻣﺼﺪر ﻋﻘﻼﻳﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺳﺎزد‪.1«...‬‬ ‫ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﭼﻨﻴﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻓﮑﺮی و ﻋﺎﻃﻔﯽ‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﮕﺎرش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺳﺎﻟﻬﺎ از‬ ‫ﻃﻼب ﻣﺪارس دﻳﻨﯽ ﻧﺠﻒ و ﮐﺮﺑﻼ ﺑﻮدﻩ و ﺁﺷﻨﺎﻳﯽ ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻤﻴﻘﯽ ﺑﺎ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ داﺷﺖ و در اﻳﻤﺎن و اﻋﺘﻘﺎد او ﺑﻪ اﺳﻼم‬ ‫هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺷﮏ و ﺗﺮدﻳﺪی وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬هﺪف وی ﺳﺘﻴﺰ ﺑﺎ اﻣﻮاج ﮐﻮﻩ ﭘﻴﮑﺮ ﺧﺮاﻓﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﯽ رﻳﺸﻪ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ دارد‪ .‬او ﺁﻣﺎل و ﺁرزوﻳﯽ ﺟﺰ ﻧﺸﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻧﺎب دﻳﻨﯽ در ﺳﺮ ﻧﻤﯽ ﭘﺮوراﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺟﻮﻳﺎی اﺷﺘﻬﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫هﺪف او واﻻﺗﺮ از ﺷﻬﺮت ﮐﺎذب و ﻣﺒﺘﺬل راﻳﺞ زﻣﺎن ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم‬ ‫ﻓﺮهﻨﮕﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎﻟﻪ اﺧﻴﺮ اﻳﺮان دارد‪ .‬وی ﻟﺤﻈﻪ ای ﺗﺮدﻳﺪ و دو دﻟﯽ در ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ ﭘﻴﺮاﻣﻮن رﺳﻮل اﷲ و ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ‬ ‫رﺳﺎﻟﺖ او اﻳﺠﺎد ﻧﻤﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻧﺪﻳﺸﻪ و هﺪف او را در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺘﺎب دﻧﺒﺎل ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﺳﺮ ﻧﻴﮑﺨﻮاهﯽ و ﻋﺸﻖ ﺑﻪ اﺳﻼم‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب دﺳﺖ زدﻩ و ﺧﻄﺮات ﻧﻮﺷﺘﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﺧﻮد ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺸﻮری ﮐﻪ ﺑﻴﺎن و ﻧﻮﺷﺘﻦ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﺬهﺒﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ اﮔﺮ ﺑﺎ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻣﺘﻮﻟﻴﺎن ﻣﺬهﺐ رﺳﻤﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺨﺖ‬ ‫ﺗﺮﻳﻦ و ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ ﺷﮑﻞ ﻣﻤﮑﻦ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدی ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﺎرﻩ ای ﻧﻤﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ دﮔﺮاﻧﺪﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎی ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ و ﻳﺎ‬ ‫»زﻳﺮزﻣﻴﻨﯽ« ﺑﺮای اﺑﺮاز ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد روی ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ دﻗﻴﻘﺘﺮ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻴﺎت زﻳﺮزﻣﻴﻨﯽ زاﻳﻴﺪﻩ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺴﺘﻪ و اﺳﺘﺒﺪادزدﻩ‬ ‫و ﺑﺎزﺗﺎب ﻓﺸﺎر و اﺧﺘﻨﺎق ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎی ﻣﺴﺘﺒﺪ و ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﺟﻬﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺁن ﺁﺛﺎر ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﭘﻨﻬﺎن ﻣﺎﻧﺪﻩ و ﻳﺎ ﺳﺎﻟﻬﺎی دراز‬ ‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬ﻧﺎم ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪﮔﺎن ﺁن ﺁﺛﺎر ﺁﺷﮑﺎر ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎﻓﻴﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﭘﺲ از ﺣﻤﻠﻪ اﻋﺮاب‬ ‫ﻧﮕﺎهﯽ ﺷﺘﺎﺑﺰدﻩ ﺑﻴﻔﮑﻨﻴﻢ‪ .‬ﺁﺛﺎر زردﺷﺘﻴﺎن‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن‪ ،‬ﻣﺰدﮐﻴﺎن‪ ،‬ﻧﻘﻄﻮﻳﺎن‪ ،‬ﺣﺮوﻓﻴﺎن‪ ،‬راوﻧﺪﻳﺎن و اﺧﻮان‬ ‫اﻟﺼﻔﺎء و ﺻﺪهﺎ اﺛﺮ از ِﻓﺮَق اﺳﻼﻣﯽ و ﻏﻴﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺳﻄﻮر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد ﻳﺎ ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ‬ ‫ﻣﺆﻟﻔﻴﻨﺸﺎن از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ اﻧﺪ و ﻳﺎ ﻧﺎم ﻣﺆﻟﻔﻴﻦ و ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن ﺁن ﺁﺛﺎر ﻣﺒﻬﻢ و ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮاردی ﮐﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‬ ‫ﺁﻧﺎن ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬در اﻳﺮان اﺟﺎزﻩ اﻧﺘﺸﺎر ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻳﮏ ﻧﻈﺎم ﺁزاد و دﻣﻮﮐﺮاﺗﻴﮏ در‬ ‫اﻳﺮان ﭘﺎی ﻧﮕﻴﺮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺁﺛﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﻨﺠﮑﺎوان و ﻋﻼﻗﻤﻨﺪان و ﺷﺎﻳﺪ زﻧﺪﻳﻘﺎن ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺨﻮاهﺪ اﻓﺘﺎد‪.‬‬ ‫در دوران ﺻﻔﻮﻳﻪ و ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻳﺎ از ﻧﺎم ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺁن ﺁﺛﺎر ﻧﺸﺎﻧﯽ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ و ﻳﺎ ﭘﺲ‬ ‫از ﺳﺎﻟﻬﺎی ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺎ ﻧﺎم ﺁﻧﺎن ﺁﺷﻨﺎ ﮔﺸﺘﻪ اﻳﻢ‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﻳﯽ ﭼﻮن »ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت« ﻣﻴﺮزا ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺁﺧﻮﻧﺪزادﻩ؛ »ﺳﻴﺎﺣﺘﻨﺎﻣﻪ اﺑﺮاهﻴﻢ‬ ‫ﺑﻴﮏ« از زﻳﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻣﺮاﻏﻪ ای‪» ،‬رؤﻳﺎی ﺻﺎدﻗﻪ« از ﺳﻴﺪ ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ و دﻳﮕﺮان و ﻳﺎ ﮐﺘﺎب ﻓﺎﺧﺮ و دوﺳﺖ‬ ‫داﺷﺘﻨﯽ »ﺳﻪ ﻣﮑﺘﻮب« از ﻣﻴﺮزا ﺁﻗﺎﺧﺎن ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ و ﺻﺪهﺎ اﺛﺮ ﺧﻄﯽ و ﭼﺎپ ﻧﺸﺪﻩ در ﮔﻨﺠﻴﻨﻪ هﺎی ﺧﺼﻮﺻﯽ و دوﻟﺘﯽ در‬ ‫داﺧﻞ اﻳﺮان و ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر دﻟﻴﻞ ﺻﺎدﻗﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻳﻦ ﺁﺛﺎر ﺳﺎﻟﻬﺎﺳﺖ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ دﺳﺘﻨﻮﻳﺲ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻟﻴﮑﻦ ﭼﺎپ اﻳﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ ﻣﻤﻨﻮع و ﺧﻮاﻧﺪن ﺁن ﺑﺎ ﺧﻄﺮاﺗﯽ هﻤﺮاﻩ ﺑﻮدﻩ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﺁﺛﺎر ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬اﻧﺘﺸﺎر‬ ‫ﺁﺛﺎر ﻃﺎﻟﺒﻮف‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻴﮑﻤﺮد ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎﻧﯽ ﮐﻪ هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ اﻧﺘﻘﺎدی ﺑﺮ ﻣﺬهﺐ رﺳﻤﯽ در ﺁن دﻳﺪﻩ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺧﺸﻢ ﺁﺧﻮﻧﺪ ﺷﻴﺦ‬ ‫ﻓﻀﻞ اﷲ ﻧﻮری ﺷﺪ و ﻓﺘﻮا ﺑﻪ ﮐﻔﺮ و زﻧﺪﻗﻪ وی داد‪ .‬در هﻤﻴﻦ ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺳﺎﻟﻪ اﺧﻴﺮ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻄﻮر ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﭼﺎپ و‬ ‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ ﻧﺎم ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ و هﻢ اﮐﻨﻮن در ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﻳﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻧﺎم‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ دارﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﮑﺎن ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮای دردﻧﺎک و ﺣﺰن اﻧﮕﻴﺰ ﻧﻘﺶ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻣﺘﻌﺼﺐ و ﻗﺸﺮی ﺗﺮدﻳﺪﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ زﻳﺮا ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻴﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻴﻢ‬ ‫ﻃﺎﻟﺒﻮف »اﻳﻦ ﺑﻴﭽﺎرﻩ هﺎ ﭼﻪ ﺑﮑﻨﻨﺪ؟ ﭼﻨﺪ ﺟﻠﺪ ﮐﺘﺎب ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل ﺧﻮاﻧﺪﻩ و هﻢ از اﺧﺒﺎر و اﺣﺎدﻳﺚ ﮐﺎذﺑﻪ و ﺟﻌﻠﯽ ﻳﺎد‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ« ‪ 2‬و هﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺟﺪﻳﺪی را ﺷﻨﻴﺪﻩ اﻧﺪ ﻧﻌﺮﻩ وااﺳﻼﻣﺎ ﺳﺮ دادﻩ اﻧﺪ و ﻳﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ داﻣﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ وﻗﺖ ﺷﺪﻩ و از رواج‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮدﺷﺎن »ﺿﺎﻟﻪ« و »ﺿﺪ اﺳﺎﻟﻤﯽ و ﻗﺮﺁﻧﯽ«‪ 3‬ﺷﮑﺎﻳﺖ ﺑﺮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻏﻢ اﻧﮕﻴﺰ اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی‪ ،‬ﺁن هﻢ در ﮐﺎخ دادﮔﺴﺘﺮی‪ ،‬ﻳﮑﯽ از ﺳﻴﺎهﺘﺮﻳﻦ ﺻﻔﺤﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬ ‫ﻣﯽ رود‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻼﻳﺎن هﺮ ﻳﺎوﻩ ای ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و هﻴﭻ دادﮔﺮی ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺟﻠﻮی اﻳﻦ اﻧﺒﺎﻧﻬﺎی ﺧﺮاﻓﺎت را ﻧﮕﺮﻓﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻳﻦ ﺁﺛﺎر »اﺳﻼﻣﯽ« رژﻳﻢ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮدﺟﻪ هﺎی ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺧﺮج ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل«‬ ‫ﺑﺪون »ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن« ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﮑﻮﻩ و ﻣﻼل ﻣﻼﻳﺎن ﮔﺮدد‪ .‬زﻳﺮا ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل«‬ ‫در ﺗﻬﺮان ﻧﮕﺎرش ﻳﺎﻓﺖ اﻣﺎ اﺟﺎزﻩ ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎر ﻧﻴﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫]ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل«[‬ ‫]ﮐﺘﺎب »ﺁزادی و ﺳﻴﺎﺳﺖ« از ﻃﺎﻟﺒﻮف ﺗﺒﺮﻳﺰی‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪[٥٨‬‬ ‫]ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ »ﻟﻮاﻳﺢ ﺷﻴﺦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﻧﻮری« ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ هﻤﺎ رﺿﻮاﻧﯽ و ﮐﺘﺎب »ﮐﺸﻒ اﻻﺳﺮار« از ﺧﻤﻴﻨﯽ‬

‫‪40‬‬

‫ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺁرام ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺁﺷﻨﺎﻳﻴﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ در دوران ﺳﻔﺎرت در ﻟﺒﻨﺎن ﺑﺎ ﻧﺎﺷﺮان ﭘﻴﺪا ﮐﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺑﺮای ﭼﺎپ‬ ‫ﺑﻪ ﻟﺒﻨﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﮐﺘﺎب در ﻟﺒﻨﺎن ﭼﺎپ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ از ﺷﮕﻔﺘﯽ روزﮔﺎر‪ ،‬ﻣﺬهﺒﻴﻮن ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﯽ ﮐﻪ هﻨﻮز ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬از‬ ‫ﭼﺎپ ﮐﺘﺎب در ﻟﺒﻨﺎن ﺁﮔﺎﻩ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻊ اﻧﺘﺸﺎر ﺁن ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ! در هﻤﻴﻦ اﻳﺎم ﻋﻠﻴﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوی در ﻟﺒﻨﺎن اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ و ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻮاهﺶ دﺷﺘﯽ ﺑﺮای رهﺎﻳﯽ ﮐﺘﺎب از ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ و ﺣﻤﻞ ﺁن ﺑﻪ اﻳﺮان اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ اﻧﺠﺎم داد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪودی ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺁﻣﻴﺰ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﭼﺎپ ﻟﺒﻨﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ دﺷﺘﯽ رﺳﻴﺪ‪ .‬او ﻧﺴﺨﻪ هﺎﻳﯽ از ﺁن را ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از دوﺳﺘﺎن و‬ ‫ﺁﺷﻨﺎﻳﺎن ﺧﻮد هﺪﻳﻪ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫اﺳﻄﻮرﻩ اﻧﻘﻼب در اذهﺎن اﺛﺮ ﺧﻮد را ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬هﺸﺪارهﺎی ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﭼﻮن ﻧﻐﻤﺎت دﺷﺘﺴﺘﺎﻧﯽ در ﻓﻀﺎی‬ ‫ﺗﺎرﻳﮏ و ﭘﺮ ﻓﺮﻳﺐ ﺁن زﻣﺎن ﺷﻨﻴﺪﻩ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺳﺎﻟﻬﺎی ﻃﻮﻻﻧﯽ هﻤﮑﺎری و ﻣﺪارای ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﺎﻩ ﺑﺎ ﻣﻼﻳﺎن‪ ،‬ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪١٣٥٦‬‬ ‫و ﺳﭙﺲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ را در ﺳﺎل ‪ ١٣٥٧‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﻘﻼب ‪ (١٩٧٩) ١٣٥٧‬ﺑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﺎزﺗﺎب ﺗﺤﻮﻻت ﻣﺬهﺒﯽ – ﺳﻴﺎﺳﯽ ﭘﻨﺞ ﻗﺮن اﺧﻴﺮ اﻳﺮان و زﻣﻴﻨﻪ ﺳﺎز ﭘﻴﺮوزی اﺳﻼم‬ ‫ﺳﻨّﺘﯽ و ﺑﺪوی و رﺳﻴﺪن ﺁن ﺑﻪ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪﻩ ای ادﻋﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ دﻟﻴﻞ ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪن ﻣﺬهﺒﻴﻮن ﺑﺎ ﺗﻔﮑﺮات واﭘﺴﻤﺎﻧﺪﻩ‬ ‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬رﻓﻮرم و اﺻﻼﺣﺎت ﺷﺘﺎﺑﺰدﻩ ﺑﺮای رﺳﺎﻧﺪن اﻳﺮان ﺑﻪ »دروازﻩ هﺎی ﺗﻤﺪن ﺑﺰرگ« از ﻃﺮف ﺷﺎﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺪﻩ ای‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻣﺪﻋﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺗﻔﺎﻗًﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﺷﺎﻩ ﺑﺮای رﻓﻮرم واﺻﻼﺣﺎت ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻻزم و ﺑﻄﻮر اﺳﺎﺳﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ ١٩٧٧‬اوﺿﺎع اﻗﺘﺼﺎدی اﻳﺮان ﺑﻪ ﻳﮏ ﺑﺤﺮان اﺳﺎﺳﯽ رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب و‬ ‫ﻼ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﺗﺎ ﮐﻨﻮن‬ ‫ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﯽ رژﻳﻢ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﭘﺬﻳﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺎﻣ ً‬ ‫ﺧﻴﻠﯽ از ﮐﺸﻮرهﺎی ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼت و ﺑﺤﺮاﻧﻬﺎی اﻗﺘﺼﺎدی ﻋﻤﻴﻘﯽ روﺑﺮو ﺷﺪﻧﺪ و اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻈﺎم ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺁﻧﺎن‬ ‫ﻧﻴﺎﻧﺠﺎﻣﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﻠﻌﻴﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻳﺮان در ﺳﺎﻟﻬﺎی هﻔﺘﺎد ﻣﻴﻼدی در اﻧﺘﻈﺎر هﻴﭻ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺎﺳﯽ در اﻳﺮان ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ از‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ ﭼﭗ اﻓﺮاﻃﯽ و رادﻳﮑﺎل اﻳﺮان‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺳﻘﻮط دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﺪق در ﺳﺎل ‪ ١٩٥٣‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﺎﻩ ﻗﺪرت ﺑﻴﺸﺘﺮی ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻴﻢ ﮐﻪ ﺷﺎﻩ ﭼﺎرﻩ ای‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ و ﻣﺘﺤﺪان ﺧﺎرﺟﯽ و داﺧﻠﯽ اﻧﺘﻈﺎر دﻳﮕﺮی ﻧﻴﺰ از وی ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ زﻳﺮا ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط ﻣﺼﺪق ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل‬ ‫ﻋﺎم ﻧﻪ ﻣﻴﺎن رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻧﻪ در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺷﺎﻩ اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ را ﺁﻏﺎز ﮐﺮد ﮐﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘًﺎ ﺳﺮﺷﺘﯽ ﻏﺮﺑﯽ‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﻏﺮﺑﻴﻬﺎ ﻣﺪﺗﻬﺎ ﭘﻴﺶ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺻﻼﺣﺎت را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮان ﻣﺬهﺒﯽ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﻨّﺘﯽ از درک اﻳﻦ‬ ‫اﺻﻼﺣﺎت واﻣﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮد و ﺁهﺴﺘﻪ ﺁهﺴﺘﻪ اﺣﺴﺎس وﺣﺸﺖ ﻣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ دﻳﮕﺮ در دﻧﻴﺎی ﻣﺘﻤﺪن و ﻣﺪرن ﺟﺎﻳﮕﺎهﯽ ﭼﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮاﺟﻊ دﻳﻨﯽ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺪرن و اﻣﺮوزی ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ و ﻳﺎ ﭼﺎرﻩ ای ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ رﻓﻮرم ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ و‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﻧﺪ‪ .‬روﺣﺎﻧﻴﻮن و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﻨّﺘﯽ راﻩ دوّم را رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻩ در ﻣﻘﺎﺑﻞ روﺣﺎﻧﻴﻮن و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺳﻨّﺘﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ در دراز ﻣﺪت ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺳﻮد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺪرت ﺷﺎﻩ ﺑﺮ روی دو ﺳﺘﻮن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ارﺗﺶ و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻏﺮب و در رأس ﺁن ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ‪ .‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ ١٩٦٠‬هﻨﻮز‬ ‫دوﻟﺘﻬﺎی اروﭘﺎﻳﯽ و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ ﺑﻄﻮر ﮐﻠّﯽ ﺑﺎ اﺻﻠﺤﺎت و رﻓﻮرم در اﻳﺮان ﺗﻔﺎهﻤﯽ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽ دادﻧﺪ‪ .‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‬ ‫ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ و ﻣﺘﺤﺪﻳﻦ ﻏﺮﺑﯽ او ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﻨﮓ ﺳﺮد دور ﻣﯽ زد و در ﻣﻮرد اﻳﺮان اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را دﻧﺒﺎل ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫اﻳﺮان را ﺑﻪ هﺮ وﺳﻴﻠﻪ ای ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﻳﮏ اﻧﻘﻼب ﺳﺮخ دور ﻧﮕﺎﻩ دارﻧﺪ زﻳﺮا ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﻴﺮوی ﺣﺮﮐﺖ و ﺑﻘﺎی‬ ‫ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژی ﻏﺮب در ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس ﺑﻮدﻩ و هﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪن ﺟﺎن اف ﮐﻨﺪی‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ ﮐﻤﯽ ﺗﻐﻴﻴﺮ‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ و ﻃﺒﻴﻌﺘًﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺷﺎﻩ و دوﻟﺘﻬﺎی او ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﻤﮑﻬﺎی ﻣﺎﻟﯽ ﻏﺮب ﺑﻪ ﺷﺎﻩ و‬ ‫دوﻟﺘﻬﺎﻳﺶ ﻓﺮﺻﺖ اﻧﺠﺎم اﺻﻼﺣﺎت را ﻣﯽ داد‪.‬‬ ‫دوﻟﺖ اﻣﻴﻨﯽ ﭼﻨﺪان ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﯽ ﻧﻴﺎﻓﺖ و ﺣﺘﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻟﯽ اﻳﺮان را ورﺷﮑﺴﺘﻪ اﻋﻼم ﮐﺮد و ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ وام ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺪﺗﯽ از‬ ‫ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ١٩٦٢‬دوﻟﺖ اﻣﻴﻨﯽ ﺳﻘﻮط ﮐﺮد‪ .‬از اﻳﻦ زﻣﺎن ﺷﺎﻩ ﺧﻮد ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ هﺎی اﺻﻼﺣﯽ و رﻓﻮرم را ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮان ﻣﻨﺘﺨﺐ او ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮان ﻣﻄﻴﻊ او ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﯽ رواﺑﻂ ﺳﻨّﺘﯽ ﺑﺰرگ ﻣﺎﻟﮑﺎن و دهﻘﺎﻧﺎن را ﺑﻪ هﻢ رﻳﺨﺖ‪ .‬رواﺑﻂ ارﺑﺎب و رﻋﻴﺘﯽ اﻟﺰاﻣًﺎ دﺳﺘﺨﻮش‬ ‫ﺑﺤﺮان اﺻﻼﺣﺎت ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮑﻴﻦ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻓﺮوش زﻣﻴﻨﻬﺎی اﺿﺎﻓﯽ ﺧﻮد ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﻮل درﻳﺎﻓﺘﯽ ﺧﻮد را در ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ‬ ‫و ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاری ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﮏ ﻣﻴﻠﻴﻮن و هﻔﺘﺼﺪهﺰار دهﻘﺎن ﺻﺎﺣﺐ زﻣﻴﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﯽ ﺑﺎ هﻤﻪ اﻳﺮاداﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺁن وارد ﺑﻮد‪ ،‬در ﺁﻏﺎز ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮی ﭘﻴﺪا ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﺻﻼﺣﺎت در دﻩ ﺳﺎل‬ ‫اوﻟﻴﻪ ﺗﺎ ﺣﺪودی ﺑﺪون ﻣﺸﮑﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻔﯽ اداﻣﻪ ﭘﻴﺪا ﮐﺮد‪ .‬ﺳﻴﺴﺘﻢ زراﻋﯽ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و دوﻟﺖ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺳﻴﺎﺳﺘﻬﺎی‬ ‫ﺟﺪﻳﺪی ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﺻﻼﺣﺎت اﻧﺠﺎم ﺷﺪﻩ را ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺎﻩ و دوﻟﺘﻬﺎی او ﺑﻴﺶ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﺸﮑﻼت‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮی ﺑﻪ ﺻﻨﻌﺘﯽ ﮐﺮدن ﮐﺸﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻤﺘﺮی در اﺧﺘﻴﺎر‬ ‫ﻣﺠﺮﻳﺎن ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ هﺎی زراﻋﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺻﻨﻌﺘﯽ ﮐﺮدن ﮐﺸﻮر‪ ،‬زارﻋﻴﻦ ﮐﻮﭼﮏ را ﺑﺮ ﺁن داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای درﺁﻣﺪ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺷﻬﺮهﺎی ﺑﺰرگ روی ﺑﻴﺎورﻧﺪ ﺗﺎ درﺁﻣﺪ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﮐﺎر در واﺣﺪهﺎی ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺸﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل ‪ ١٩٧٦‬ﻃﺒﻖ ﺑﺮﺁورد ﻣﺮﮐﺰ ﺁﻣﺎر اﻳﺮان ﻧﻴﻤﯽ از ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻳﺮان در ﺷﻬﺮهﺎی ﺑﺰرگ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﮐﻨﺘﺮل و رﺷﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ در ﺷﻬﺮهﺎی ﺑﺰرگ ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺘﻌﺪدی را ﺑﻪ هﻤﺮاﻩ ﻣﯽ ﺁورد‪ .‬دوﻟﺖ‬ ‫ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺖ رﻓﻮرم اداری و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﻴﺎورد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺳﻬﻮﻟﺘﻬﺎﻳﯽ در زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ در ﺷﻬﺮهﺎ اﻳﺠﺎد ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫دوﻟﺖ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﺁن را داﺷﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﺎ ﺑﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ از درﺁﻣﺪ ﻧﻔﺖ اوﺿﺎع اﻗﺘﺼﺎدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺑﻬﺘﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﻴﻬﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﺪﻳﺪی را ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁورد ﮐﻪ ﻣﻌﻴﺎرهﺎ و ارزﺷﻬﺎی ﺟﺪﻳﺪی را ﺑﻪ‬ ‫هﻤﺮاﻩ داﺷﺖ‪ .‬ﻧﻈﺎم ﻓﺮهﻨﮕﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺳﻨّﺘﯽ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﻮد را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﺻﻼﺣﺎت و رﻓﻮرم از هﺮ ﺟﻬﺖ‬ ‫‪41‬‬

‫ﺗﺤﻮﻻت ﺑﻨﻴﺎﻧﯽ را در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان ﻣﯽ ﻃﻠﺒﻴﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﻪ وﻳﮋﻩ از ﺳﻮی ﻣﺬهﺒﻴﻮن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫ﻏﺮﺑﺰدﮔﯽ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ هﻤﻪ ﻧﻴﺮو راﻩ ﺧﻮد را ﭘﻴﻤﻮد و در هﻤﻪ ﺟﻬﺎت زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد‬ ‫ﻣﯽ ﺁورد و ﺗﻀﺎد ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﻨّﺘﯽ ﺁﺷﮑﺎر ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫اﻳﺮان ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺻﻼﺣﺎت اﺳﺎﺳﯽ و ﺑﻨﻴﺎﻧﯽ در ﺣﻮزﻩ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﺳﻴﺎﺳﯽ و از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻴﻦ ﺳﻨّﺖ و‬ ‫ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ از ﺑﺮزخ ﻣﺸﮑﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی ﺧﺎرج ﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ دوﻟﺘﻬﺎی ﺷﺎﻩ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺁﻟﻮدﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﻔﺎﺳﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻪ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﺮای ﻣﺸﮑﻼت ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ‬ ‫اﺧﻼﻗﯽ ﺑﺮای ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺸﮑﻼت‪ .‬وﺟﻮد رواﺑﻂ ﻧﺎﺳﺎﻟﻢ اﻗﺘﺼﺎدی و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺎ ﮐﺸﻮرهﺎی ﺑﺰرگ و ﻋﺪم ﺗﻤﺎﻳﻞ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ‬ ‫ﺷﺎﻩ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد اﺻﻼﺣﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻋﻄﺎی ﺁزادﻳﻬﺎی ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻗﺘﺼﺎدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و از هﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ‬ ‫ﻋﺪم ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ وی در اﻳﺠﺎد ﺁراﻣﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﺳﻘﻮط وی ﮐﻤﮏ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺼﻮر ﺷﺎﻩ و دوﻟﺘﻬﺎی وی ﮐﺎرﮔﺮان و دهﻘﺎﻧﺎن ﮐﻪ اﻣﻴﺪهﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺤﻮﻻت ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ از‬ ‫رؤﻳﺎهﺎی ﺷﺎﻩ و دوﻟﺘﻬﺎی او دور ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺬهﺒﻴﻮن ﺑﻬﺮﻩ ﺑﺮداران ﺳﻨّﺘﯽ از ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻴﻬﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻢ درﺁﻣﺪ و ﺑﯽ ﺑﻬﺮﻩ از‬ ‫ﺗﺤﻮﻻت اﻗﺘﺼﺎدی ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺷﻬﺮهﺎی ﺑﺰرگ در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺗﺒﺮﻳﺰ و ﺷﻴﺮاز ﮐﺎﺷﺎﻧﻪ هﺎی ﻣﺤﻘﺮ ﺧﻮد‬ ‫را در ﮐﻨﺎر ﮐﺎﺧﻬﺎی ﻣﺠﻠﻞ ﺑﻨﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﯽ ﺟﻴﺮﻩ و ﻣﻮاﺟﺐ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﺎﻩ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬هﻤﻴﻦ‬ ‫ﭘﺎﺑﺮهﻨﮕﺎن روزﻣﺰد‪ ،‬ﺑﯽ ﺁﻳﻨﺪﻩ و ﻧﺎاﻣﻴﺪ‪ ،‬وارد ﺑﺎزار ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ و ﮐﺎر ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﻇﺎهﺮًا ﺷﺎﻩ و دوﻟﺘﻬﺎی او ﻓﺎﻗﺪ هﺮﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ‬ ‫ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﺣﻠﺒﯽ ﺁﺑﺎدهﺎ و ﮔﻮدﻧﺸﻴﻨﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻣﺪاران و دوﻟﺘﻤﻨﺪان ﺑﺎ ﻧﻴﺮوهﺎی ﺟﺪﻳﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ و‬ ‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم اﻳﺮان روز ﺑﻪ روز ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺗﻼﺷﻬﺎی اﭘﻮزﻳﺴﻴﻮن ﺑﺮای ﺑﺎزﮐﺮدن ﻣﺤﻴﻂ ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از زﻣﺎن ﮐﻮدﺗﺎی ‪ ٢٨‬ﻣﺮداد ‪(١٩٥٣) ١٣٣٢‬‬ ‫ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ ﺳﺮﮐﻮب ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﻩ هﺮ ﮔﻮﻧﻪ اﻧﺘﻘﺎد از ﺟﺎﻧﺐ اﭘﻮزﻳﺴﻴﻮن را ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎدﻳﺪﻩ وﻧﺎﺷﻨﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﺗﺨﻄﺌﻪ ﺁن ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﻴﺮوهﺎی ﭘﻠﻴﺴﯽ و اﻣﻨﻴﺘﯽ در اﺧﺘﻴﺎر ﻳﮏ ﻓﮑﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺁن ﺳﺮﮐﻮب و زﻳﺮ ﻓﺸﺎر‬ ‫ﻗﺮار دادن ﺗﻔﮑﺮات ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﯽ و ﺣﺘﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی ﻟﻴﺒﺮال ﻣﻠّﯽ از ﺻﺤﻨﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺷﺎﻩ و‬ ‫دوﻟﺘﻤﺪاران وی ﺑﺮ ﮔﺮد ﻣﺤﻮر اﺳﺘﺤﮑﺎم ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ و ﻣﺘﻌﺎﻗﺒًﺎ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ هﺎی ﮐﻬﻦ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﮔﺰاری‬ ‫ﺟﺸﻨﻬﺎی ﺗﺎﺟﮕﺬاری و ‪ ٢٥٠٠‬ﺳﺎﻟﻪ ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ ﺗﻼﺷﯽ ﺑﻮد ﺑﺮای ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ رژﻳﻢ و ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﭘﻴﺎﻣﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺘﺤﺪان ﻏﺮﺑﯽ ﮐﻪ هﻤﻪ ﭼﻴﺰ در اﻳﺮان زﻳﺮ ﮐﻨﺘﺮل اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ دوﻟﺖ و ﺳﺎزﻣﺎن اﻃﻼﻋﺎت و اﻣﻨﻴﺖ ﮐﺸﻮر )ﺳﺎواک( ﺑﺮ ﮔﺮد ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﺑﺎ روﺣﺎﻧﻴﺖ دور ﻣﯽ زد و اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﺰ‬ ‫ﺑﺎ دادن اﻣﺘﻴﺎزاﺗﯽ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ روﺣﺎﻧﻴﺖ اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬هﺮ ﺳﺎزش ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻳﮑﯽ از روﺣﺎﻧﻴﻮن ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬داﻣﻨﻪ رﻗﺎﺑﺖ و‬ ‫دﺷﻤﻨﯽ را ﺑﻴﻦ روﺣﺎﻧﻴﻮن داﻣﻦ ﻣﯽ زد‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ هﻴﭻ ﻣﺮﺟﻌﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن ﺑﻼﻣﻌﺎرض دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻩ‬ ‫ﺑﺮﺧﻼف وزراء و ﻣﺸﺎوران اﺳﻼم زدﻩ ﺧﻮد ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﻴﺶ از ﭘﺎﻧﺰدﻩ ﺧﺮداد ‪ ٤٢‬و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﭘﺲ از ﺁن‪ ،‬اﺣﺴﺎس »ﻣﻠّﺖ‬ ‫ﺷﺪن« را ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در ﻧﻴﺮوهﺎی ﻣﺘﺮﻗﯽ و ﭘﻴﺸﺮو ﮐﻪ ﺁن زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺎﻗﺎﻧﻪ ﭘﺬﻳﺮای رﻓﻮرم و اﺻﻼﺣﺎت ﺑﻮدﻧﺪ و اﻗﺪاﻣﺎت ﺷﺎﻩ‬ ‫را‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽ ﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ از ﺁن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮاﺟﻊ ﻗﺸﺮی ﻗﺮار دهﺪ و ﺑﺎ ﻳﮏ هﻤﻪ‬ ‫ﭘﺮﺳﯽ ﺁزاد و زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎی ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ و اﺻﻼﺣﺎت را درﻳﺎﻓﺖ دارد‪ .‬ﭘﺲ از ﭘﺎﻧﺰدﻩ ﺧﺮداد‬ ‫اﮐﺜﺮﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن اﺻﻼﺣﺎت ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﻩ در ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎب ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺳﻴﺎﺳﯽ – ﻣﺬهﺒﯽ‬ ‫را ﺑﺮای هﻤﻪ ﮐﺲ ﺑﺎز ﮔﺬارد و ﻣﻴﺪان ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﻳﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻧﻴﺮوهﺎی ﻣﺬهﺒﯽ و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﻋﺮﻓﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﭙﺎرد و‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺻﻼﺣﺎت را ﻧﻪ از ﺁن ﺷﺎﻩ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺔ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﻨﺎﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻩ ﭼﺎرﻩ ای ﺟﺰ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اﺟﺮای »اﺻﻮل ﻗﺎﻧﻮن‬ ‫اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ« ﻧﺪاﺷﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ ﺷﺎﻩ را از ﻣﻮاﺿﻊ ﺗﺴﺨﻴﺮﺷﺪﻩ ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﯽ ﻃﻠﺒﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻩ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ از اﻓﺮاد ﺗﻮاﻧﺎی ﮔﺮوهﻬﺎی ﻣﺨﺎﻟﻒ ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ اداﻣﻪ اﺻﻠﺤﺎت و ﻧﻴﺰ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﯽ ﺑﻪ ﺗﻮﻗﻌﺎت ﻣﺮدم‬ ‫و ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻤﮏ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﻓﺮﺻﺖ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳﺎن وﻗﺎﻳﻊ و ﻋﺪم ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮی و‬ ‫ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻧﺪﻳﺸﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ رهﺒﺮان ﺟﺒﻪ ﻣﻠّﯽ و هﻮاداران ﻣﺼﺪق را ﻳﺎری دهﺪ‪ .‬ﺁﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺮد روزهﺎی ﺑﺤﺮان ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺮدم ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ اﮔﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺎﺳﯽ ﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪ ،‬هﻤﻪ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻴﻬﺎی ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﺮ ﺟﺎی ﺧﻮاهﺪ ﻣﺎﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﺎ در هﻢ‬ ‫ﺷﮑﺴﺘﻦ هﻴﺌﺖ ﺣﺎﮐﻤﻪ از ﻓﺴﺎد و هﺮج و ﻣﺮج رهﺎﻳﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺳﻘﻮط دوﻟﺘﻬﺎی هﻮﻳﺪا‪ ،‬ﺁﻣﻮزﮔﺎر و ﺷﺮﻳﻒ اﻣﺎﻣﯽ ﻳﮑﯽ‬ ‫ﭘﺲ از دﻳﮕﺮی ﺷﺎﻩ را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ اﻋﻼم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬او ﻃﯽ ﻧﻄﻘﯽ اﺑﺮاز داﺷﺖ ﮐﻪ »ﺻﺪای اﻧﻘﻼب ﻣﻠّﺖ« را‬ ‫ﺷﻨﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻣﺬهﺒﻴﻮن ﮐﻪ ﻣﻴﻞ داﺷﺘﻨﺪ ﭼﺮخ ﺗﺎرﻳﺦ را ﺑﻪ دوران ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ اﻃﻤﻴﻨﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫هﺎی ﺷﺎﻩ و رﺟﺎل اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ وی ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬راﻳﺤﻪ ﺧﻮش ﺁزادی هﻤﻪ ﺟﺎ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺒﻘﻪ ﻧﻮﭘﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان از ﺗﺤﻮﻻت‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی اﻳﺮان ﺑﯽ ﺧﺒﺮ ﺑﻮد و روز ﺑﻪ روز ﺑﻪ ﺗﻮﻣﺎر ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت ﺧﻮد ﻣﯽ اﻓﺰود و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻗﺪرت اﻳﻨﺎن ﺑﺎ ﻗﺪرت‬ ‫دوﻟﺖ و ﺳﻴﺎﺳﺖ هﻴﺌﺖ ﺣﺎﮐﻤﻪ در ﺗﻀﺎد ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻀﺎد هﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ درﮔﻴﺮی ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎ ﺑﺤﺮاﻧﻬﺎی اﻗﺘﺼﺎدی و اداری روز‬ ‫اﻓﺰون در هﻢ ﺁﻣﻴﺨﺖ و ﻣﺸﮑﻞ ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﺗﻀﺎدهﺎی ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪ ای ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺁن اﻓﺰودﻩ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺷﺎﻩ رﻓﺖ و ﺧﻤﻴﻨﯽ‬ ‫ﺁﻣﺪ‪ .‬اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزی رﺳﻴﺪ و دوران وﺣﺸﺖ و ﻓﺮﻳﺐ ﺁﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‪...‬‬ ‫ﺑﺎ ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪن ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ و ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺰاری ﺟﻤﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ در اﻳﺮان‪ ،‬ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« اﺷﺘﻬﺎر ﺗﺎزﻩ ای‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺎرهﺎ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﻄﻮر زﻳﺮزﻣﻴﻨﯽ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪42‬‬

‫اﻧﺘﺸﺎر و اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺑﯽ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﺮدم ﺑﺮای ﺧﻮاﻧﺪن ﮐﺘﺎب‪ ،‬روﺣﺎﻧﻴﻮن را ﺑﻪ وﺣﺸﺖ اﻧﺪاﺧﺖ ﺑﻄﻮری ﮐﻪ در ﻧﺎﻣﻪ هﺎی‬ ‫ﺳﺮﮔﺸﺎدﻩ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﺧﺸﻢ ﺧﻮد را از اﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« اﻋﻼم و رﺳﺎﻻت و ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ ﺑﺮ ر ّد‬ ‫ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪.1‬‬ ‫ﻳﮑﯽ از ﻣﺘﻮﻟﻴﺎن ﺗﻌﺼﺐ و ﺣﻤﺎﻗﺖ و از ﭘﺎﺳﺪاران ﻇﻠﻢ و ﺷﻘﺎوت ﮐﻪ هﺮ ﭼﻨﺪ زﻣﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ای زﻳﺮ ﻋﻨﻮان »ﺧﻴﺎﻧﺖ در‬ ‫ﮔﺰارش ﺗﺎرﻳﺦ« و ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد »ﻧﻘﺪ ﮐﺘﺎب ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﻄﺎﻳﻒ اﻟﺤﻴﻞ دوﺳﺘﺪاران و اﻧﺘﺸﺎر دهﻨﺪﮔﺎن‬ ‫ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« را ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﺣﻮاﻟﻪ ﺑﻪ »ذواﻟﻔﻘﺎر ﻋﻠﯽ« ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬او در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺟﻠﺪ اول و دوم ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﻣﺎﺟﺮاﻳﯽ دارد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ ...‬ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن را از ﺁن ﺁﮔﺎﻩ ﺳﺎزم«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺷﺮح ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﻳﮑﯽ از ﺁﺷﻨﺎﻳﺎﻧﺶ ﻗﺒﻞ از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ ﻓﻘﻴﻪ‪» 2‬در ﺟﻠﺴﻪ ای راﻩ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺁﻧﺠﺎ هﺮ هﻔﺘﻪ ﻋﺪﻩ ای از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ‬ ‫ﺳﻨﺎ از ﻣﺮد و زن ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﻳﮑﯽ از اﻳﺸﺎن ﮐﻪ در ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﺴﻮت روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺘﻪ و ﻣﻦ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺎم‬ ‫او را ﻧﻤﯽ ﺑﺮم دروﺳﯽ را درﺑﺎرﻩ ﺳﻴﺮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم )ص( ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل اﻟﻘﺎء ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ...‬از اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا‬ ‫دﻳﺮی ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﻨﻴﺪم دروس ﮐﺬاﻳﯽ را از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻔﺎرت ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ اﻳﺮان در ﻟﺒﻨﺎن ﺑﻪ ﺑﻴﺮوت ﺑﺮدﻩ اﻧﺪ و در ﺁﻧﺠﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﻴﺪﻩ و ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺁوردﻩ اﻧﺪ و ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﯽ رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬در ﺻﺪد ﻳﺎﻓﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺮﺁﻣﺪم و ﺑﺮ‬ ‫ﺁن دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻢ و ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺮوف ﮐﺘﺎب از ﻧﻮع ﺣﺮوﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻟﺒﻨﺎن رواج دارد و در اﻳﺮان ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﺘﺎب ﻧﻪ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ را ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ و ﻧﻪ در ﺁﻏﺎز و ﭘﺎﻳﺎن ﺁن از ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ اش‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻼف رﺳﻢ ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ذﮐﺮی رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در اواﻳﻞ اﻧﻘﻼب ﺑﺎزار اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﮔﺮم ﺷﺪ و ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ ﭘﻴﺪا ﮐﺮد و ﭼﭙﮕﺮاهﺎی ﻃﺮﻓﺪار روﺳﻴﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﮐﺎر را ﺑﻪ ﻋﻬﺪﻩ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ...‬در ﭼﺎپ ﺗﺎزﻩ ﻧﺎم دﮐﺘﺮ ﻋﻠﻴﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوی ﺑﺮ روی ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽ ﺧﻮرد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ‬ ‫هﻤﺎن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﮔﻠﺪزﻳﻬﺮ ‪ Goldziher‬ﺧﺎورﺷﻨﺎس ﻣﻐﺮض ﻳﻬﻮدی را ﭘﺲ از ﺁﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬ ‫»اﻟﻌﻘﻴﺪﻩ و اﻟﺸﺮﻳﻌﻪ ﻓﯽ اﻻﺳﻼم« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم »درﺳﻬﺎﻳﯽ از اﺳﻼم« اﻧﺘﺸﺎر داد‪ .‬هﺮ‬ ‫ﭼﻨﺪ اﺻﻞ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﭘﻴﻮﻧﺪی ﺧﺎص دارد وﻟﯽ ﺑﻪ هﺮ ﺻﻮرت ﻋﻠﻴﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوی در ﺑﺮﺧﯽ از‬ ‫روزﻧﺎﻣﻪ هﺎ اﻧﺘﺴﺎب ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﺗﮑﺬﻳﺐ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ و اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻴﻮﻩ ﻧﮕﺎرش و اﺳﻠﻮب ﺳﺨﻦ‬ ‫ﭘﺮدازی از او ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ ﺷﻬﺮت ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« روزاﻓﺰون ﺷﺪ‪.3«...‬‬ ‫از ﺷﮕﻔﺘﯽ روزﮔﺎر اﻳﻨﮑﻪ ﮐﺘﺎب »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« ﻳﺎ »ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ« ﺁﻳﺖ اﷲ روح اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﻧﻴﺰ ﺑﺮای ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‬ ‫ﺑﺪون ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ‪ ،‬در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ١٣٥٠‬ﺧﻮرﺷﻴﺪی و ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻧﺎم ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ زﻳﺮ ﻋﻨﻮان »ﻧﺎﻣﻪ ای از اﻣﺎم‬ ‫ﻻ در هﻤﺎن ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ هﻤﺎن ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻮﺳﻮی ﮐﺎﺷﻒ اﻟﻐﻄﺎء«‪ 4‬در هﻤﺎن ﺑﻴﺮوت و ﺑﺎ هﻤﺎن ﺣﺮوف و اﺣﺘﻤﺎ ً‬ ‫در ﭼﺎپ واﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« دﺧﺎﻟﺖ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ! ﺁﻳﺎ ﺳﻔﺎرت ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ و ﻳﺎ ﺳﺎواک در‬ ‫ﻟﺒﻨﺎن ﻣﺨﺎرج ﺁن را دادﻩ اﻧﺪ؟! ﮐﺎﺷﻒ اﻟﻐﻄﺎء ﻟﻘﺐ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻋﻠﻤﺎی اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻧﺎم و ﮐﻨﻴﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺎ ﺁن زﻣﺎن‬ ‫از ﺟﺎﻧﺐ ﮐﺴﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و هﻴﭽﮑﺲ ﺧﻤﻴﻨﯽ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﻧﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻧﻪ در زﻣﺎن اﻗﺎﻣﺖ در‬ ‫ﻋﺮاق و ﺳﭙﺲ در اﻳﺮان ﻧﻤﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ ﭘﻨﻬﺎﻧﮑﺎری ﺧﻤﻴﻨﯽ‪ ،‬ﺁن هﻢ در ﮐﺸﻮر ﻋﺮاق‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ؟!‬ ‫هﻮﺷﻨﮓ ﻣﻌﻴﻦ زادﻩ‪ 5‬ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬روزی ﻳﮏ اﻳﺮاﻧﯽ ﮐﻪ دوﺳﺘﯽ ﺳﺎدﻩ ای ﺑﺎ ﻣﻦ داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﮕﺮان و ﺳﺮاﺳﻴﻤﻪ ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت و‬ ‫ﺑﻪ دﻳﺪار ﻣﻦ ﺁﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺁﻗﺎی ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺮای ﻣﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ و ﺧﻮاهﺶ ﮐﺮدﻩ ﮐﻪ ﺁن را در ﺑﻴﺮوت ﭼﺎپ و ﺑﺮاﻳﺸﺎن‬ ‫ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﻔﺮﺳﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ هﻢ اﻳﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮدﻩ ام‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﭼﺎپ ﺁن ﺑﻌﻀﯽ از ﺁﺧﻮﻧﺪهﺎی اﻳﺮاﻧﯽ ﻣﻘﻴﻢ ﺑﻴﺮوت ﺑﻪ ﺁﻗﺎی ﻣﻮﺳﯽ‬ ‫ﺻﺪر رﻳﻴﺲ ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻠﯽ ﺷﻴﻌﻪ ﻟﺒﻨﺎن ﻣﺮاﺟﻌﻪ و از اﻳﺸﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻠﻮی اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و ﺁن را‬ ‫ﺗﻮﻗﻴﻒ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮﺳﻴﺪم‪ :‬ﻣﮕﺮ ﮐﺘﺎب ﭼﻪ اﻳﺮادی دارد ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ از اﻧﺘﺸﺎر ﺁن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی ﮐﻨﻨﺪ؟‬

‫‪1‬‬

‫]ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺁﻳﺖ اﷲ زﻧﺠﺎﻧﯽ در ﻧﺎﻣﻪ ﺳﺮﮔﺸﺎدﻩ ﺧﻮد ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﭘﺲ از ﺑﻴﺎن ﻧﮕﺮاﻧﻴﻬﺎی ﺧﻮد در ﻣﻮرد اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ و رژﻳﻢ‬ ‫وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب و رﻏﺒﺖ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﺁن اﺷﺎرﻩ ﮐﺮد و ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدی ﺧﻮد را اﺑﺮاز داﺷﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر از ﻃﺮﻳﻖ‬ ‫هﻤﻴﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺳﺮﮔﺸﺎدﻩ ﺑﺎ ﻧﺎم ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﺁﺷﻨﺎ ﺷﺪ و ﺑﻌﺪهﺎ ﺑﺮ ﺁن دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺎ اﻟﻬﺎم از ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ‬ ‫ﺳﺎل« ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﻳﯽ در ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺘﺎب »ﻗﻀﺎوت« از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪» ،‬ﺁﺧﻮﻧﺪﻳﺴﻢ« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﺎﺻﺮ ﻣﻠﮑﯽ‪» ،‬ﺗﻮﺿﻴﺢ‬ ‫اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ« و »ﭘﻴﮑﺎر ﺑﺎ اهﺮﻳﻤﻦ« و »ﺗﻮﻟﺪی دﻳﮕﺮ« از ﺷﺠﺎع اﻟﺪﻳﻦ ﺷﻔﺎ‪» ،‬اﺳﻼم دﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ« و »ﺑﻴﻤﺎری اﺳﻼم زدﮔﯽ« از رواﻧﺸﺎد دﮐﺘﺮ ﺣﺴﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮی‪» ،‬ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﯽ ﻗﺮﺁن« و »ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ« و »اﷲ اﮐﺒﺮ« و »اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ« و »ﺷﻴﻌﻪ ﮔﺮی و اﻣﺎم زﻣﺎن« از دﮐﺘﺮ ﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎری‬ ‫)روﺷﻨﮕﺮ(‪» ،‬ﭘﮋوهﺸﯽ در زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻠﯽ« ﺗﺄﻟﻴﻒ دﮐﺘﺮ ﺁﻟﻪ‪» ،‬در ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﻪ« از داﻧﺸﻤﻨﺪی ﻓﺮزاﻧﻪ در ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻻت دﮐﺘﺮ‬ ‫ﺁرﻳﺎﻣﻨﺶ از اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﺎﺳﺪاران ﻓﺮهﻨﮓ اﻳﺮان‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ هﻮﺷﻨﮓ ﻣﻌﻴﻦ زادﻩ[‬ ‫‪2‬‬ ‫]ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ وﺻﻴﺘﻨﺎﻣﻪ ﺁﻳﺖ اﷲ روح اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ[‬ ‫‪3‬‬ ‫]ﮐﺘﺎب »ﺧﻴﺎﻧﺖ در ﮔﺰارش ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻧﻘﺪ ﮐﺘﺎب ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺣﺴﻴﻨﯽ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪١٣٦١ ،٨‬‬ ‫‪4‬‬ ‫]ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ اﻳﻦ ﺳﻄﻮر ﺧﻮد ﻳﮏ ﻧﺴﺨﻪ از اﻳﻦ ﮐﺘﺎب را دارد‪ .‬ﮐﺘﺎب »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« ﭼﺎپ ﺑﻴﺮوت در ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٢٠٨‬ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫‪» ٢١١‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ای از ﻧﺎﺷﺮ« ﺗﺤﺖ ﻧﺎم »ﺟﻬﺎد اﮐﺒﺮ« ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٢٢٩‬ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬در ﺁﺧﺮ هﻤﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ذی اﻟﺤﺠﻪ‬ ‫اﻟﺤﺮام ‪ ١٣٩٢‬هﺠﺮی ﻗﻤﺮی دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬از ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٢٣١‬ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ،٢٩٤‬دوﺑﺎرﻩ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮی ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ از ﺳﻴﺎق ﺟﻤﻼت‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺁن ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ اﺳﺖ[‬ ‫‪5‬‬ ‫]هﻮﺷﻨﮓ ﻣﻌﻴﻦ زادﻩ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی »ﺧﻴﺎم و ﺁن دروغ دﻻوﻳﺰ«‪» ،‬ﺁﻧﺴﻮی ﺳﺮاب« و »ﮐﻤﺪی ﺧﺪاﻳﺎن« ‪ .‬او در اواﻳﻞ دهﻪ هﻔﺘﺎد ﻣﻴﻼذی در‬ ‫ﺳﻔﺎرت ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ اﻳﺮان در ﻟﺒﻨﺎن )ﺑﻴﺮوت( ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﻮد و اﻳﻦ درﺳﺖ هﻤﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎﻳﯽ ﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« در ﺑﻴﺮوت ﭼﺎپ‬ ‫و ﺳﭙﺲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺧﻮاهﺶ ﻣﻦ ﺧﺎﻃﺮات ﺧﻮد را ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« در دو ﺻﻔﺤﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ و در اﺧﺘﻴﺎر ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ‬ ‫ﻗﺮار دادﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ در اﻳﻨﺠﺎ از ﺁن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎی ﺷﺨﺼﯽ هﻮﺷﻨﮓ ﻣﻌﻴﻦ زادﻩ« ﻧﺎم ﻣﯽ ﺑﺮﻳﻢ[‬

‫‪43‬‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬هﻴﭻ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﻼم و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻇﻬﻮر و ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﮏ ﮐﺎر ﺗﺤﻘﻴﻘﯽ اﻧﺠﺎم‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪«...‬‬ ‫ﻣﻌﻴﻦ زادﻩ اداﻣﻪ ﻣﯽ دهﺪ‪» :‬ﻗﺒﻞ از هﺮﮔﻮﻧﻪ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻳﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮی از اﻳﺸﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻢ اﮔﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻳﮏ ﻧﺴﺨﻪ از‬ ‫ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪهﺪ ﮐﻪ ﺑﺒﻴﻨﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ دوﺳﺘﻢ از ﮐﻴﻒ ﺧﻮد ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« را ﺑﻪ ﻣﻦ داد‪ .‬وﻗﺘﯽ‬ ‫از او ﻋﻠﺖ اﻳﻨﮑﻪ ﻧﺎم ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺁن ﭼﺎپ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ را ﭘﺮﺳﻴﺪم ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻒ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺁﺧﻮﻧﺪهﺎ ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب را ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮاواﻧﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﺧﻨﺪﻩ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻻﺑﺪ ﻣﯽ داﻧﯽ ﮐﻪ ﺁﺧﻮﻧﺪهﺎ ﺳﺮ ﻣﺮﺣﻮم ﮐﺴﺮوی ﭼﻪ‬ ‫ﺁوردﻧﺪ؟‪ ...‬در دﻳﺪار ﺑﻌﺪی از دوﺳﺖ ﺧﻮد ﭘﺮﺳﻴﺪم‪ :‬ﺷﻤﺎ ﻳﻘﻴﻦ دارﻳﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب را ﺁﻗﺎی ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺑﺮای ﺷﻤﺎ‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ اﺳﺖ؟ ﭼﻮن هﻴﭻ اﺷﺎرﻩ ای ﺑﻪ ﻧﺎم اﻳﺸﺎن در ﮐﺘﺎب ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﯽ و ﺷﻤﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺎ ﺧﻮد اﻳﺸﺎن‬ ‫ﺗﻤﺎس ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ از او ﭘﺮﺳﻴﺪم‪ :‬ﺁﺧﻮﻧﺪهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺁﻗﺎی ﻣﻮﺳﯽ ﺻﺪر ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ از ﮐﺠﺎ ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ اﻧﺪ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب‬ ‫ﻻ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﻣﺬهﺒﯽ اﻳﺮان و ﻋﺮاق را ﭼﺎپ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺘﺎب در ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ ﻳﮏ ﺁﺧﻮﻧﺪ اﻳﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮ ً‬ ‫ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻧﺠﺎ ﭘﺎﺗﻮق ﺁﺧﻮﻧﺪهﺎی اﻳﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮد ﺻﺎﺣﺐ ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ هﻴﭻ ﻧﻮع ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺤﺘﻮای ﮐﺘﺎب ﻧﺪاﺷﺘﻪ و‬ ‫ﻧﺪارد‪«...‬‬ ‫ﻣﻌﻴﻦ زادﻩ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﻪ اﻳﺮان ﮔﺰارش ﮐﺮدﻳﻢ ﮐﻪ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺸﻮﻳﻢ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب از ﻃﺮف ﺷﺎدروان‬ ‫ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺑﺮای ﭼﺎپ ﺑﻪ ﺑﻴﺮوت ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ﺁﻣﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺁﻗﺎی ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ اﺳﺖ و هﻴﭻ رﺑﻄﯽ‬ ‫ﺑﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﻧﺪارد‪ ...‬ﺳﻔﺎرت در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ دﺧﺎﻟﺘﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﯽ ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮای راﺑﻂ ﺷﺮح دادم‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﮑﻪ او ﺑﻪ راﺑﻄﻪ ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﻦ و ﺁﻗﺎی ﻣﻮﺳﯽ ﺻﺪر ﺁﮔﺎﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮاهﺶ‬ ‫ﮐﺮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻦ ]هﻮﺷﻨﮓ ﻣﻌﻴﻦ زادﻩ[ ﺑﺎ ﺁﻗﺎی ﻣﻮﺳﯽ ﺻﺪر ﺻﺤﺒﺖ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ راﻩ ﺣﻠّﯽ ﺑﺮای اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﭘﻴﺪا ﮐﻨﺪ‬ ‫ﺗﺎ از ﺿﺒﻂ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻢ و ﺑﻪ دﻳﺪار ﺁﻗﺎی ﻣﻮﺳﯽ ﺻﺪر رﻓﺘﻢ و ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺷﺮح دادم‪ .‬اﻳﺸﺎن ﮐﻪ در ﺟﺮﻳﺎن اﻣﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﻣﯽ داﻧﯽ اﻳﻦ ﺁﺧﻮﻧﺪهﺎی ﺑﻴﮑﺎری ﮐﻪ در ﺑﻴﺮوت ول هﺴﺘﻨﺪ دﻧﺒﺎل ﺑﻬﺎﻧﻪ ای ﻣﯽ ﮔﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺮ و ﺻﺪا راﻩ ﺑﻴﺎﻧﺪازﻧﺪ و اﻇﻬﺎر‬ ‫وﺟﻮدی ﺑﮑﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﻣﻦ در ﻣﻘﺎﻣﯽ ﮐﻪ هﺴﺘﻢ اﻗﺪاﻣﯽ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻧﮑﻨﻢ‪ ،‬ﻓﺮدا هﻤﻪ ﺟﺎ ﺷﺎﻳﻌﻪ ﺧﻮاهﻨﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻦ هﻢ در‬ ‫اﻳﻦ ﮐﺎر دﺳﺖ داﺷﺘﻢ‪ .‬ﺑﺨﺼﻮص اﻳﻨﮑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺪﻋﯽ هﺴﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺿﺪ دﻳﻦ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﻼم ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ راﻩ‬ ‫ﭼﺎرﻩ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺮای ﺗﻮﻗﻴﻒ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب دو ﺳﻪ روزی اﻳﻦ دﺳﺖ و ﺁن دﺳﺖ ﮐﻨﻢ و در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺗﻮ ﺑﻪ دوﺳﺖ ﺧﻮد‬ ‫ﺑﮕﻮ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب را از ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ ﺗﺤﻮﻳﻞ ﺑﮕﻴﺮد و از ﺑﻴﺮوت ﺧﺎرج ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ از دوﻟﺖ ﻟﺒﻨﺎن درﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻮﻗﻴﻒ‬ ‫ﮐﺘﺎب را ﻣﯽ ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺎب از اﻳﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﻀﻴﻪ را ﺑﺎ دوﺳﺖ ﺧﻮد در ﻣﻴﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻢ و او ﺑﺎ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ و درک ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺁﻗﺎی ﻣﻮﺳﯽ ﺻﺪر‪ ،‬ﻧﻈﺮ اﻳﺸﺎن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و‬ ‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ‪ ...‬در اﺳﺮع وﻗﺖ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ را ﺗﺤﻮﻳﻞ دوﺳﺖ ﻣﺎ داد و هﻤﺎن روز ﻧﻴﺰ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ اﻳﺮان ﺣﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺘﺎب در ﺗﻴﺮاز هﺰار ﻧﺴﺨﻪ ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﺑﺪون هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻧﺎﻣﯽ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ و ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ و ﺷﻬﺮ و ﮐﺸﻮری ﮐﻪ ﮐﺘﺎب در‬ ‫ﺁﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪.1«...‬‬ ‫ﻋﻠﻴﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوی در اواﻳﻞ اﻧﻘﻼب ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻧﺘﺴﺎب ﮐﺘﺎب ﺑﻪ وی دﺳﺘﮕﻴﺮ و ﻣﺪﺗﯽ در زﻧﺪان و ﺷﮑﻨﺠﻪ و ﭘﺲ از ﺗﺨﻠﻴﻪ‬ ‫اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺑﺎ اﻋﻼﻧﻬﺎی ﭘﯽ در ﭘﯽ در روزﻧﺎﻣﻪ هﺎی ﺟﻤﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ اﻧﺘﺴﺎب ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« را‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﺗﮑﺬﻳﺐ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻮاد وهﺎب زادﻩ در ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺧﺎﻃﺮات ﺧﻮد از ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب اﻓﺮاد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ را ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ﻧﻮﺷﺘﻦ ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« دﺳﺘﮕﻴﺮ و زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﺁن ﺟﻤﻠﻪ دﮐﺘﺮ‬ ‫ﻋﻠﻴﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوی ﻣﺪﺗﻬﺎ در ﺑﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬در هﻤﻴﻦ اﻳﺎم ﺷﺎدروان دﺷﺘﯽ هﻢ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻳﮑﯽ از دﻻﻳﻞ دﺳﺘﮕﻴﺮی اﻳﺸﺎن ﻧﻮﺷﺘﻦ‬ ‫هﻤﻴﻦ ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﮕﺮان ﺣﺎل ﺷﺎدروان دﺷﺘﯽ ﺑﻮدم و ﺑﺮای ﺁﻧﮑﻪ ﺧﺒﺮی از اﻳﺸﺎن ﺑﮕﻴﺮم‬ ‫ﻣﺮﺗﺒًﺎ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن و ﺁﺷﻨﺎﻳﺎن اﻳﺸﺎن ﺗﻤﺎس ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﺳﻌﻴﺪی ﺳﻴﺮﺟﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻳﺎری وﻓﺎدار و‬ ‫ﻣﺼﺎﺣﺒﯽ ﺑﺰرﮔﻮار و دوﺳﺖ ﺻﻤﻴﻤﯽ دﺷﺘﯽ ﺑﻮد ﺷﺪم‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﮑﺎﻟﻤﺎت ﺗﻠﻔﻨﯽ ﻣﺘﻌﺪد و اﺻﺮار ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ﺗﻠﻔﻦ‬ ‫ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺷﺎدروان دﺷﺘﯽ در ﺁن ﺑﺴﺘﺮی ﺑﻮد در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ دﺷﺘﯽ ﺗﻠﻔﻨﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﮐﻮﺗﺎﻩ‬ ‫ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدم‪ .‬ﺁﺧﺮﻳﻦ ﻣﺎﻟﻤﻪ ﺗﻠﻔﻨﯽ ﻣﻦ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ اواﺳﻂ دﻳﻤﺎﻩ ‪ ١٣٦٠‬ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ روز ﻗﺒﻞ از ﻓﻮت اﻳﺸﺎن‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﮕﻮی ﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﮐﻮﺗﺎﻩ و ﺻﺪای ﺷﺎدروان دﺷﺘﯽ ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻒ و ﺟﻤﻠﻪ هﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻘﻄﻊ و ﭘﺮاﮐﻨﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎرهﺎ از‬ ‫اﻳﺸﺎن ﭘﺮﺳﻴﺪم ﮐﻪ ﺁﻳﺎ داروﻳﯽ اﺣﺘﻴﺎج دارﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮای اﻳﺸﺎن ﺑﻔﺮﺳﺘﻢ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﺧﻮاهﺶ ﻣﻦ را ر ّد ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﻨﻴﻦ درﻳﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ‬ ‫ﻼ ﻣﻴﻠﯽ ﺑﻪ درﻣﺎن ﺧﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻣﮑﺎﻟﻤﻪ ﻣﺎ ﻗﻄﻊ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﺻ ً‬ ‫ﻣﺮﺣﻮم ﺳﻌﻴﺪی ﺳﻴﺮﺟﺎﻧﯽ ﭘﺲ از ﻓﻮت زﻧﺪﻩ ﻳﺎد دﺷﺘﯽ‪ ،‬در ﺳﻔﺮی ﺑﻪ ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﭼﻨﺪ روزی ﻣﻬﻤﺎن ﻣﻦ در ﺷﻬﺮ‬ ‫ﻣﻮﻧﻴﺦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم ﺳﻌﻴﺪی ﺳﻴﺮﺟﺎﻧﯽ ﻣﺸﺮوﺣًﺎ از ﺁﺧﺮﻳﻦ روزهﺎی ﺣﻴﺎت زﻧﺪﻩ ﻳﺎد دﺷﺘﯽ ﺑﺮای ﻣﻦ ﺻﺤﺒﺖ‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ از ﺁن را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫]ﻣﺎﺟﺮای اﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﺷﺎدروان ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‪ ،‬ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎی ﺷﺨﺼﯽ هﻮﺷﻨﮓ ﻣﻌﻴﻦ زادﻩ‪ ،‬ﭘﺎرﻳﺲ‪ .‬ﺁن ﻓﺮد اﻳﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای‬ ‫درﻳﺎﻓﺖ ﮐﻤﮏ هﻮﺷﻨﮓ ﻣﻌﻴﻦ زادﻩ ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ اﻳﺮان ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺮاﻳﻦ و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﮐﻪ ﻋﻠﻴﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوی ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ﺗﺄﻟﻴﻒ ﮐﺘﺎب‬ ‫»ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« در اواﻳﻞ اﻧﻘﻼب دﺳﺘﮕﻴﺮ و ﻣﺪﺗﻬﺎ در زﻧﺪاﻧﻬﺎی ﺟﻤﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽ ﺑﺮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﻋﻠﻴﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوی ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫هﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺁﻗﺎی هﻮﺷﻨﮓ ﻣﻌﻴﻦ زادﻩ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﻳﻠﯽ از ﺁوردن ﻧﺎم او ﺧﻮدداری ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ[‬

‫‪44‬‬

‫در زﻧﺪان ﺁزار و ﺷﮑﻨﺠﻪ زﻳﺎدی ﺑﻪ ﺷﺎدروان ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ وارد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﺎ در زﻧﺪان ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﮑﻨﺠﻪ ﻟﮕﻦ ﺧﺎﺻﺮﻩ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﺁﺳﻴﺐ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﺪ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ او را از زﻧﺪان ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن ﺟﻢ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ .‬ﺳﻌﻴﺪی ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﮐﻤﮏ ﺁﺷﻨﺎﻳﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد در ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن از زﻧﺪﻩ ﻳﺎد دﺷﺘﯽ ﻋﻴﺎدت ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺁﻧﮑﻪ ﺑﺎرهﺎ دﺷﺘﯽ از ﺳﻌﻴﺪی‬ ‫ﺗﻘﺎﺿﺎی ﻣﻮاد ﺳﻤّﯽ )ﺳﻴﺎﻧﮑﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺳﻴﺎﻧﻮر( ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد ﺧﺎﺗﻤﻪ دهﺪ«‪.1‬‬ ‫ﭘﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ادب‪ ،‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ در ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن ﺟﻢ ﺗﻬﺮان‪ ،‬در ﮐﻤﺎل رﻧﺠﻮری و درد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻮارض ﻧﺎﺷﯽ از ﺷﮑﻨﺠﻪ‬ ‫هﺎی زﻧﺪان‪ ،‬زﻳﺮ ﺑﺮق ﺳﺮﻧﻴﺰﻩ ﭘﺎﺳﺪاران ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺎﺻﻤﯽ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﻴﺎز و ﺳﺮدﺑﻴﺮ ﻣﺎهﻨﺎﻣﻪ »ﮐﺎوﻩ« در اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎﻩ ‪ ١٣٦٠‬در ﺳﻮگ »ﻣﺮگ اﺳﺘﺎد دﺷﺘﯽ« ﻣﯽ‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﮐﻪ او را دﻳﺪم ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ١٣٥٢‬در هﺘﻞ ﮐﻮﻧﻴﮕﺲ هﻮف ﻣﻮﻧﻴﺦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ هﻤﺮاﻩ ﺟﻮاد وهﺎب زادﻩ دوﺳﺖ هﻢ‬ ‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﻢ‪ ...‬اﻳﻨﮏ او در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺎﻣﺘﯽ ﮐﺸﻴﺪﻩ و ﻻﻏﺮ‪ ،‬رﻳﺸﯽ ﮐﻪ ﺳﻔﻴﺪﻳﺶ ﺑﻪ ﺳﻴﺎهﻴﺶ ﺟﻠﻮﻩ ﻣﯽ ﻓﺮوﺧﺖ‪ .‬ﭼﺸﻤﺎﻧﯽ‬ ‫ﻧﺎﻓﺬ و ﭼﻬﺮﻩ ای ﻣﻬﺮﺑﺎن و ﺑﻴﺎﻧﯽ ﮔﺮم و ﺁرام‪ ...‬ﭘﺲ از ﺳﺎﻋﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻴﻢ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻗﻄﻮری ﺑﻪ ﻣﻦ داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺗﺎ ﭘﺲ‬ ‫ﻓﺮدا اﻳﻨﺠﺎ هﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮن ﻣﯽ ﺷﻮم اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﯽ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ را ﺑﺨﻮاﻧﯽ و ﺑﺮﮔﺮداﻧﯽ‪ ...‬ﻋﻨﻮان اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎ »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ‬ ‫ﺳﺎل« ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻪ ﭘﺲ ﻓﺮدا‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﺮدا ﺑﻪ دﻳﺪﻧﺶ و اﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ زﻳﺎرﺗﺶ رﻓﺘﻢ و دﻳﮕﺮ ﻣﻦ ﺑﻮدم ﮐﻪ هﻤﻪ ﺣﺮف ﺑﻮدم و او هﻤﻪ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻻ در اﻳﻦ ﺳ ّ‬ ‫ﮔﻮش‪ ...‬ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ درﺑﺎرﻩ او ﭼﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎﻳﯽ داﺷﺘﻢ و اﻳﻨﮏ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪم و ﮔﻔﺘﻢ ﻣﻌﻤﻮ ً‬ ‫و ﺳﺎل ﺑﺴﻴﺎری از ﻣﺮدم ﺁﮔﺎﻩ و داﻧﺎ ﻧﻴﺰ ﮐﻪ روزﮔﺎری ﻳﮑّﻪ ﺗﺎز ﻣﻴﺪان ﺟﺪال ﺑﺎ اوهﺎم و ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬از ﮔﻔﺘﻪ هﺎ و‬ ‫ﮐﺮدﻩ هﺎ اﻋﺮاض ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﺑﻪ ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺟﺴﺎرت دوران ﺟﻮاﻧﯽ ﭘﺮدﻩ دری ﮐﺮدﻩ اﻳﺪ و ﺳﺮﻣﺸﻘﯽ ﺷﺪﻩ اﻳﺪ‬ ‫ﺑﺮای هﻤﻪ روﺷﻨﮕﺮان زﻣﺎن‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﮐﻮدﮐﯽ در ﮐﺮﺑﻼ و در ﺧﺎﻧﻮادﻩ ای ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﺎ ﺧﺸﮑﻴﻬﺎ و ﻧﺎداﻧﻴﻬﺎ و ﻓﺸﺎرهﺎ ﺑﺰرگ ﺷﺪﻩ ام و دﻧﻴﺎی‬ ‫ﻣﻨﺠﻤﺪ ﻗﺸﺮﻳﻮن را ﺑﺎ هﻤﻪ وﺟﻮدم ﻟﻤﺲ ﮐﺮدﻩ ام و ﻣﯽ داﻧﻢ ﮐﻪ ﺗﻌﺼﺐ ﭼﻪ ﺑﻼﻳﯽ اﺳﺖ و وﻇﻴﻔﻪ ﺧﻮد ﻣﯽ داﻧﻢ ﮐﻪ ﺁﻧﭽﻪ در‬ ‫ﺗﻮان دارم ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﻼ ﺑﺠﻨﮕﻢ‪ ...‬ﭼﺎپ ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« در »ﮐﺎوﻩ« ﺑﻪ هﺼﻮرت ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺴﻠﺴﻞ ﺁﻏﺎز ﺷﺪ و در‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺎﻣﻪ هﺎی ﻓﺮاوان ﺗﺸﻮﻳﻖ و ﺗﻘﺪﻳﺮ و ﺳﺘﺎﻳﺶ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎران دﺷﻨﺎم و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻦ ﺑﺎرﻳﺪن ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻦ هﺮ‬ ‫دو را‪ ،‬هﻢ ﻧﺎﺳﺰا و هﻢ ﺳﺰا را‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻢ و ﭼﻮن ﻗﺮار ﻣﺎ ﺑﺎ دﺷﺘﯽ ﭘﻨﻬﺎن ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻦ ﻧﺎم او ﺑﻮد ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺑﺮ اﻳﻦ‬ ‫ﻗﺮار اﻳﺴﺘﺎدﻩ ام‪ ...‬و اﻣﺮوز ﮐﻪ اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ داﻧﺸﻤﻨﺪ‪ ،‬ادﻳﺐ ﭘﮋوهﺸﮕﺮ ﺷﺠﺎع در ﺷﺮاﻳﻄﯽ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﮔﻮار و‬ ‫در ﺳﮑﻮﺗﯽ ﺑﯽ ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻧﺪوهﺒﺎر‪ ،‬ﺑﻪ اﺑﺪﻳﺖ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد واﺟﺐ ﻣﯽ داﻧﻢ ﮐﻪ ﺳﻴﻤﺎی واﻗﻌﯽ دﺷﺘﯽ ﺑﺰرگ را‬ ‫ﺑﻨﻤﺎﻳﺎﻧﻢ‪.2«...‬‬ ‫ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﺑﺎ ﺁراﻳﺸﯽ ﺟﺪﻳﺪ در ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر ﭼﺎپ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﯽ ﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ رژﻳﻢ اﺳﻼﻣﯽ ﮔﺰارش‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر ﻣﺠﺪد و ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﺗﻬﺮان دادﻩ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ از ﻣﺰدوران ﺟﻤﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ در ﺟﻠﺪ اول ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﺗﻨﯽ ﭼﻨﺪ از دوﺳﺘﺎن ﺗﻬﺮاﻧﯽ ]![ و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ]![ و ﺣﺘﺎ از ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر ]![ ﺑﺎ ﺑﻴﺘﺎﺑﯽ از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب‬ ‫ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﺪهﻢ‪ ...‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﭘﺮوا ﻧﺪارﻳﻢ ﮐﻪ اﻣﺜﺎل ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« از ﺳﻮی ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﺳﻼم اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﺑﺪ‪ ...‬ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ‬ ‫ﻣﺠﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ دادﮔﺮ ]ﻣﻨﻈﻮرش ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ[ ﻣﺮاﻗﺐ و ﺑﻴﺪار ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﺮ ﺁن ﻧﻈﺎرت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬ﭘﺲ‬ ‫اﻳﺮاد ﻣﺎ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ از ﺁن رو ﮐﻪ ﭼﺮا ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ و ﻳﺎ ﭼﻴﺰی‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ...‬ﻣﺎ ﻧﮕﺎرش و ﻧﺸﺮ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب را ﻧﻮﻋﯽ اﻗﺪام ﺑﺮ ﺿﺪ اﺳﻼم ﻣﯽ ﺷﻤﺮﻳﻢ‪ ...‬ﻟﺬا هﺸﺪار ﻣﯽ دهﻴﻢ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﺷﻴﻮﻩ هﺎی ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﮐﻨﻨﺪ«‪.3‬‬ ‫ﻻ هﺮ ﺁزاداﻧﺪﻳﺸﯽ ﺗﺼﺪﻳﻖ‬ ‫ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﺪﻳﻖ دﺷﻤﻨﺎن و دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﻧﻪ »ﺿﺪ اﺳﻼم« ﺑﻮد و ﻧﻪ »ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮﺁن« و اﺻﻮ ً‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﺗﻨﻬﺎ و ﻓﻘﻂ و ﺷﺎﻳﺪ ﺳﺒﺐ دوری از ﺧﺮاﻓﺎت و ﺗﻌﺼﺒﺎت ﮔﺮدد و ﻧﻪ ﭼﻴﺰ‬ ‫دﻳﮕﺮی‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ »ﻧﺸﺮ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب را ﻧﻮﻋﯽ اﻗﺪام ﺑﺮ ﺿﺪ اﺳﻼم« ﻣﯽ ﺷﻤﺮد و در ﮐﻤﺎل ﺻﺮاﺣﺖ و‬ ‫روﺷﻨﯽ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎﻳﻪ هﺸﻴﺎری ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺷﻨﻮﻳﻢ در ﺧﺎرج از اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﻘﻠﻴﺪ از »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﮐﺘﺎب و‬ ‫رﺳﺎﻟﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ‪ ...‬اﻳﻨﮏ ﻣﯽ ﺷﻨﻮﻳﻢ ﮐﻪ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺘﺎب رﺳﻮا و ﺧﺎﺋﻨﺎﻧﻪ ای را دﺳﺘﻤﺎﻳﻪ ﻗﺮار دادﻩ اﻧﺪ و ﺑﺮ‬ ‫ﻣﺒﻨﺎی ﺁن در اروﭘﺎ رﺳﺎﻟﻪ هﺎ ﻣﯽ ﻧﮕﺎرﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻳﮑﯽ از اﻳﻦ رﺳﺎﺋﻞ ﺟﺎهﻼﻧﻪ را ﺑﺮﺧﯽ از دوﺳﺘﺎن ]ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ رژﻳﻢ[‬ ‫ﺑﺮای ﻣﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ اﻧﺪ‪ ...‬ﻟﺴﺎن ﺳﻌﺪی در ﮐﺎم و ذواﻟﻔﻘﺎر ﻋﻠﯽ در ﻧﻴﺎم اﺳﺖ«‪.4‬‬ ‫اﺷﺘﻬﺎر و رواج ﮐﺘﺎب ﻓﺎﺧﺮ و ﺟﻠﻴﻞ »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﯽ اﺣﺘﺮاﻣﯽ ﮐﺮدﻩ و ﻧﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ‬ ‫ﺑﺰرﮔﻮار ﺁن در ﭘﯽ ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺿﺪاﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺣﻴﺮت و ﺧﺸﻢ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻮام اﻟﻨﺎس ﺁﻧﺎن را ﮐﺎﺷﻒ‬ ‫‪1‬‬

‫]ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ »رﻩ ﺁورد« ﺷﻤﺎرﻩ ‪ ،٥٣‬ﺑﻬﺎر ‪ ،١٣٧٩‬و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺁﺧﺮ هﻤﻴﻦ ﮐﺘﺎب[‬ ‫‪In Memory of Ali Dashti, Prominent Iranian Man of Letters. (J. Vahabzadeh). Rahavard, A Persian‬‬ ‫‪Journal of Iranian Studies, California. Publisher and Editor: Hassan Shahbaz, No. ٥٣, Spring ٢٠٠٠‬‬ ‫‪2‬‬ ‫]ﻣﺠﻠﻪ »ﮐﺎوﻩ« ﺳﺎل هﺠﺪهﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ اول‪ ،‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪ ،١٣٦١‬ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﻴﺎز و ﻣﺪﻳﺮ ﻣﺴﺌﻮل دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺎﺻﻤﯽ‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻔﻨﺪ‬ ‫ﻣﺎﻩ ‪ ١٣٦٠‬ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ[‬ ‫‪3‬‬ ‫]ﮐﺘﺎب »ﺧﻴﺎﻧﺖ در ﮔﺰارش ﺗﺎرﻳﺦ« ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٨‬ﺗﺎ ‪[١٤‬‬ ‫‪4‬‬ ‫]»ﺧﻴﺎﻧﺖ در ﮔﺰارش ﺗﺎرﻳﺦ« ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٩‬و ‪[١٠‬‬

‫‪45‬‬

‫اﺳﺮار ﺟﻬﺎن ﭘﻴﺪا و ﻧﺎﭘﻴﺪا ﻣﯽ داﻧﻨﺪ زﻳﺮا اﻳﻨﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﺮدﻩ اوهﺎم و ﺧﺮاﻓﺎت درﻳﺪﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﺁن ﻣﻔﺘﻮﻧﯽ و‬ ‫ﺷﻴﻔﺘﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻳﻪ ﺣﻔﻆ ﻗﺪرت ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ از ﻣﻴﺎن ﺧﻮاهﺪ رﻓﺖ‪.‬‬ ‫رواﻧﺸﺎد ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﻗﺎﻣﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ‪ ،‬ﭘﻮﺳﺖ ﮔﻨﺪﻣﮕﻮن و ﻣﻮی ﮐﻤﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﺧﻄﻮط ﭼﻬﺮﻩ او ﺧﻮب ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﭼﺸﻤﻬﺎﻳﺶ‬ ‫ﭘﺮ ﺗﺤﺮک و ﻧﺎﻓﺬ ﺑﻮد ﺑﻄﻮری ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻧﺪرت در ﭼﺸﻤﺎن او ﺧﻴﺮﻩ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪» .‬ژﺳﺘﻬﺎی ﻗﺎﻃﻊ دﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ‬ ‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﺟﻨﺒﻪ ﻧﻄﻖ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﺤﺒﺖ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﯽ داد‪ ،‬ﺷﺪت ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ و ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ و ﺻﺮاﺣﺖ‬ ‫ﻟﻬﺠﻪ زﻳﺎد از ﺣﺪ دﺷﺘﯽ را ﺁﺷﮑﺎر ﻣﯽ ﮐﺮد«‪.1‬‬ ‫ﻣﺮدی را ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻴﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرﻩ هﺮ ﺷﺎﻋﺮی ﻣﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﺷﺎهﮑﺎری ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽ ﺁورد‪ .‬اﮔﺮ هﻤﻪ ﺁن ﺁﺛﺎر ارﺟﻤﻨﺪ و‬ ‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺸﺪﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻣﻨﺤﻨﻴﻬﺎی روح ﺟﻮاﻧﺎن ﻋﺎﺷﻖ ﭘﻴﺸﻪ را ﻧﻮازش ﻣﯽ داد و ﭘﻴﺮان دﻟﺸﮑﺴﺘﻪ را ﺁراﻣﺸﯽ ﻣﯽ‬ ‫ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬اﮔﺮ »ﻧﻘﺸﯽ از ﺣﺎﻓﻆ« ‪» ،‬ﻗﻠﻤﺮو ﺳﻌﺪی«‪ ،‬ﺳﻴﺮی در دﻳﻮان ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﻏﺰﻟﻴﺎت ادب ﻓﺎرﺳﯽ‪» ،‬ﺷﻤﺲ« را ﺑﻪ‬ ‫ﮐﻨﺎری ﮔﺬارﻳﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ ﺗﺮﻳﻦ و درﺧﺸﺎﻧﺘﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺎﺧﺮﺗﺮﻳﻦ و ﻣﺎﻧﺪﻧﯽ ﺗﺮﻳﻦ اﺛﺮ او هﻤﻴﻦ ﮐﺘﺎب هﻤﺎﻳﻮﻧﯽ »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ‬ ‫ﺳﺎل« اﺳﺖ‪ .‬هﺮ ﻓﺼﻞ و ﻗﻄﻌﻪ ﺁن ﻧﻤﻮﻧﻪ ای از اﻳﺠﺎز و روﺷﻨﯽ و ﻧﮑﺘﻪ ﺳﻨﺠﯽ اﺳﺖ‪» .‬ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻤﺎﻣﯽ‬ ‫ﺁﺛﺎر او از ﭘﺮﮔﻮﻳﻴﻬﺎی ﻣﻼل اﻧﮕﻴﺰ دور و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ‬ ‫ﺑﺎ رﻏﺒﺖ و ﺷﻮق ﺗﻤﺎم ﻣﯽ ﺗﻮان ﺁن را ﺑﺎرهﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ هﺮ روی‪ ،‬در ﭘﻴﮑﺮ ﻻﻏﺮ و ﻇﺮﻳﻒ او روﺣﯽ ﺑﺰرگ‬ ‫ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬هﻮﺷﯽ ﺗﻨﺪ و ﻗﺮﻳﺤﻪ ای ﻓﻴﺎض داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻴﻬﻦ‬ ‫دوﺳﺖ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ اﻳﺮان ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون‬ ‫ﺗﺮدﻳﺪ ﻳﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺁﺛﺎرش ﻟﺒﺮﻳﺰ از ﻋﺎﻃﻔﻪ و ﮐﻮﺷﺸﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای ﻧﺸﺮ ﺗﻔﺎهﻢ‬ ‫و ﺗﺴﺎهﻞ و ﻋﺸﻖ و ﻣﺤﺒﺖ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﯽ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ در اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ هﻤﺘﯽ ﺑﺰرگ و ﺑﻴﻨﺸﯽ ژرف‬ ‫ﺑﻪ ﺷﮑﺎﻓﺘﻦ ﻋﺎدات و ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻋﺮاب ﺻﺪر اﺳﻼم ﭘﺮداﺧﺘﻪ و‬ ‫اﻧﮕﻴﺰﻩ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺻﺪر اﺳﻼم را ﺑﺎ اراﺋﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‬ ‫هﺎﻳﯽ ﺗﺎرﻳﺨﯽ از ﺁن دوران و ﻧﻴﺰ ﻋﻠﻞ ﻗﺪرت ﻳﺎﻓﺘﻦ اﺳﻼم‬ ‫و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ »دﻳﻦ ﺣﻨﻴﻒ اﺳﻼم« را ﺷﺮح دادﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﯽ ﮔﻤﺎن ﺗﻔﮑﺮات و اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی ﻣﻴﺮزا ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ‬ ‫ﺁﺧﻮﻧﺪزادﻩ‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﺁﻗﺎﺧﺎن ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ و اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی و‬ ‫دﻳﮕﺮ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان و ﻣﻨﺘﻘﺪﻳﻦ ﻗﺮن ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان در ﺗﺄﻟﻴﻒ‬ ‫ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﺗﺄﺛﻴﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ هﻴﭽﮑﺪام‬ ‫از ﻧﺎﻣﺒﺮدﮔﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ ﻇﺮاﻓﺖ ادﻳﺒﺎﻧﻪ و ﺑﺎ اﻳﻦ روش ﻓﺎﺿﻼﻧﻪ و ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد را ﻧﻨﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻌﻴﺪی ﺳﻴﺮﺟﺎﻧﯽ ﺷﺎهﺪ ﺁﺧﺮﻳﻦ روزهﺎی زﻧﺪﮔﯽ دﺷﺘﯽ در »ﺁﺳﺘﻴﻦ ﻣﺮﻗّﻊ« ﺑﺎ ﻧﺜﺮی زﻳﺒﺎ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﺎ رﻧﺪی و ﮐﻨﺎﻳﻪ‬ ‫ﺧﺎﻃﺮات ﺗﻠﺦ ﺧﻮد را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﻧﮕﺎرد‪:‬‬ ‫»دو ﺳﻔﺮ اﺟﺒﺎری اﺧﻴﺮ ]ﮐﻨﺎﻳﻪ ای ﺑﻪ دﺳﺘﮕﻴﺮی و زﻧﺪاﻧﯽ ﺷﺪن ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ اﺳﺖ[ ﭘﻴﺮﻣﺮد را ﺧﺴﺘﻪ و ﻓﺮﺳﻮدﻩ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫از ﺳﻔﺮ اول ﮐﻪ ﺑﺎز ﺁﻣﺪ ﺣﮑﻴﻤﺎﻧﻪ ﺻﺒﺮ و ﺳﮑﻮت ﭘﻴﺸﻪ ﮐﺮد و از ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺎداﻧﺴﺘﻪ و ﺷﺎﻳﺪ هﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺳﻴﻠﯽ‬ ‫ﺑﺮ ﺻﻮرت اﺳﺘﺨﻮاﻧﻴﺶ ﻧﻮاﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﺷﮑﺎﻳﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺷﮑﻮﻩ اش از ﺗﻮهﻴﻦ ﻧﺎﺑﺠﺎﻳﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ او و ﭘﺴﺮ ﺧﻮاﻧﺪﻩ اش روا‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻔﺮ دوم ﻣﺮد را ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ در هﻢ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺑﺨﻮاهﻴﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺴﺪ ﺑﻴﺠﺎﻧﯽ ﺑﺎزش ﺁوردﻩ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﮐﺶ ﺑﺴﭙﺎرﻳﻢ‪ .‬ﺑﺮادران ﻣﻴﺮ و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺧﻮدش دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﺎزﻧﻴﻦ – ﭘﺮﺳﺘﺎرﻳﺶ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺒﺮان‬ ‫ﺷﮑﺴﺘﮕﻴﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬درﻳﻐﺎ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺷﮑﺴﺖ روح ﻣﺮهﻤﯽ ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺮﻣﺮد از ﺳﻔﺮ دوم ﺷﮑﺎﻳﺘﻬﺎ داﺷﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻌﻨﯽ‬ ‫ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ را ﺗﺎزﻩ ﻓﻬﻤﻴﺪم‪ ،‬در ﻣﺴﺎﻓﺮت دوم ﭘﯽ ﺑﺮدم ﮐﻪ ﺳﻔﺮ اوﻟﻢ در ﺑﺎغ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ...‬ﻣﺮد از ﺧُﻠﻖ و ﺧﻮی‬ ‫رﻓﻘﺎ ﺁﮔﺎﻩ ﺑﻮد و از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﻤﻨﺎک‪ .‬از ﻗﺪرت رﻓﻴﻘﺎن ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺑﻮد و از ﮐﻴﻨﻪ ﺟﻮﻳﯽ و ﻗﺴﺎوﺗﺸﺎن هﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ ﻣﺮد‬ ‫ﻋﺎﺷﻖ زﻧﺪﮔﯽ و زﻳﺒﺎﻳﯽ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻮد و ﺑﺎزی زﻣﺎﻧﻪ را ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ در هﺮ ﺳﻪ ﻣﻮرد ﭼﻪ ﺑﻪ روز و روزﮔﺎرش ﺁوردﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺮدی ﮐﻪ ﺑﻪ زﻳﺴﺘﻦ ﻋﺸﻖ ﻣﯽ ورزﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ دو ﺳﻔﺮ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺳﺎﻟﻴﺎن اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺎن از ﺟﺎن و ﺟﻬﺎن ﺑﻴﺰار ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫اﻧﺘﻈﺎر ﻣﺮﮔﯽ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ دﻗﻴﻘﻪ ﺷﻤﺎری ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻳﮏ ﻣﺎهﯽ ﭘﻴﺶ از ﻣﺮﮔﺶ روزی ﮐﻪ ﺧﻠﻮﺗﯽ دﺳﺖ دادﻩ ﺑﻮد – ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫ﭼﻴﻨﯽ ﻣﻔﺼﻠﯽ در ﻣﻮرد ﺁﺷﻨﺎﻳﯽ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﻣﺪت و ﭘﺮ ﮐﻴﻔﻴﺘﻤﺎن و اﻳﻨﮑﻪ اهﻞ ﺗﻌﻘﻞ و ﻣﻨﻄﻘﻢ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ – از ﻣﻦ ﺧﻮاهﺸﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻮ ﺑﺮ ﺗﻨﻢ راﺳﺖ ﺷﺪ و ﻋﺮق ﺳﺮدی ﭘﻴﺸﺎﻧﻴﻢ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮد از ﻣﻦ ﮐﭙﺴﻮل ﺳﻴﺎﻧﻮر ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﮑﻮﺗﯽ ﮐﺮدم و ﻗﻮﻟﯽ‬ ‫دادم‪ ،‬ﺑﯽ ﺁﻧﮑﻪ ﻋﻮاﻗﺐ اﻳﻦ ﺗﻌﻬﺪ را ﺳﻨﺠﻴﺪﻩ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﺁن هﻢ ﭼﻪ ﻋﻮاﻗﺐ ﺟﺎﻧﮑﺎهﯽ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﻳﮏ ﻣﺎﻩ‪ ،‬دﻩ ﺳﺎل ﭘﻴﺮم ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ‬ ‫در ﻋﻤﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺟﺪال دروﻧﯽ ﺗﻌﻘﻞ و ﻋﺎﻃﻔﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ رﻧﺞ ﻣﻦ ﺁﮔﺎهﻴﺪ و ﻧﻴﺎزی ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﻔﺘﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪...‬‬ ‫از ﺁن ﭘﺲ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ هﺎی ﻣﮑﺮر او ﺑﻮد و وﻋﺪﻩ هﺎی اﻣﺮوز و ﻓﺮدای ﻣﻦ‪ ...‬ﺑﻪ ﺧﻼف ﺳﺎﺑﻖ ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪم ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻪ دﻳﺪﻧﺶ‬ ‫‪1‬‬

‫]»ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﻋﺼﺮ ﻃﻼﻳﯽ« ﺻﻔﺤﻪ ‪[١٦٢‬‬

‫‪46‬‬

‫ﺑﺮوم و هﺮ ﺑﺎر اﻧﺒﺎن ﻓﺮﻳﺐ و دروﻏﯽ ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻤﺎن هﻮﺷﻴﺎر و دﻗﻴﻘﻪ ﻳﺎﺑﺶ ﺧﺎﻟﯽ ﮐﻨﻢ و ﺑﺎ وﻋﺪﻩ ﻓﺮداﻳﯽ از ﭼﻨﮓ‬ ‫اﺻﺮارش ﺧﻼص ﺷﻮم و روزی ﮐﻪ ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ ﮐﻨﺎر ﺳﻨﮓ ﻏﺴﺎﻟﺨﺎﻧﻪ اﻳﺴﺘﺎدﻩ و ﺷﺎهﺪ ﺷﺴﺘﺸﻮی ﭘﻴﮑﺮ ﻧﺤﻴﻔﺶ ﺑﻮدم‪ ،‬روح‬ ‫او را دﻳﺪم ﮐﻪ ﺑﺎﻻی ﭘﻴﮑﺮ ﺑﻴﺠﺎﻧﺶ ﻣﯽ ﭼﺮﺧﺪ و ﺑﺎ هﻤﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻌﻬﻮد دﺳﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻧﺎزﻧﻴﻦ ﻣﻦ‪ ...‬دﻳﺪی ﭼﻄﻮر ﻗﺎﻟَﺖ‬ ‫ﮔﺬاﺷﺘﻢ و رﻓﺘﻢ؟‪ ...‬ﭼﻪ ﺗﻠﺦ و دردﻧﺎک اﺳﺖ ﺑﺎزﻳﻬﺎی ﻣﺴﺨﺮﻩ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ‪ ...‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم او را ]در ﺧﻮاب[ دﻳﺪم ﮐﻪ از‬ ‫ﺗﺨﺘﺨﻮاﺑﺶ ﻓﺮو ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ ،‬ﻋﻴﻨﮑﺶ را از ﻣﻴﺰ ﮐﻨﺎر دﺳﺘﺶ ﺑﺮﻣﯽ دارد و ﺑﺮ ﭼﺸﻢ ﻣﯽ ﮔﺬارد‪ ...‬دﻣﭙﺎﻳﻴﻬﺎﻳﺶ را ﻣﯽ ﭘﻮﺷﺪ و ﺑﻪ‬ ‫ﻃﺮف ﺻﻨﺪﻟﯽ ﻣﻦ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ .‬اﻧﮕﺸﺘﺎن ﻇﺮﻳﻔﺶ را ﻻی ﻣﻮهﺎی ﺳﺮم ﻓﺮو ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﺧﻨﺪﻩ ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ داری ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺪ‪:‬‬ ‫ﺗﻮی ﭼﻪ ﻓﮑﺮی ﺑﻮدی؟ ﻧﮑﻨﺪ ﺑﺎز هﻢ داﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭘﺮ اﻓﺘﺨﺎر ﻣﺎ ﻓﮑﺮ ﻣﯽ ﮐﺮدی؟ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﯽ ﭼﻪ ﻣﻠﺖ ﺣﻖ ﺷﻨﺎس و‬ ‫ﻓﺮهﻨﮓ دوﺳﺘﯽ دارﻳﻢ؟ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﯽ ﭼﻪ‪.1«...‬‬ ‫‪2‬‬ ‫س ﭼﮏ ﻣﺎدام ورا ﮐﻮﺑﻴﭻ‬ ‫اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻮری‪ ،‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ را ﻳﮑﯽ از »ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﻋﺼﺮ ﻃﻼﻳﯽ« ﻣﯽ داﻧﺪ ‪ .‬ﺧﺎورﺷﻨﺎ ِ‬ ‫ﮐﻮا ‪ Vera Kubickova‬دﺷﺘﯽ را ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺳﺒﮏ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻧﻮﻳﻨﺶ در ﺷﻤﺎر ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻧﺜﺮ ﻧﻮﻳﻦ اﻳﺮان ﻧﺎم ﻣﯽ‬ ‫ﺑﺮد‪ .3‬ﭘﻴﺘﺮ اﻳﻮری ‪ Peter Avery‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ ،‬دﺷﺘﯽ را ﻳﮏ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﻣﺒﺮّز اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ اﺳﺖ ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﺪ‬ ‫‪ .4‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺘﻌﻼﻣﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﺛﺎر دﺷﺘﯽ »ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﭘﮋوهﺸﯽ و ﺑﺮرﺳﯽ« ﺑﻴﺸﺘﺮی اﺳﺖ‪ 5‬و هﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﯽ‬ ‫داﻧﺶ و اﻧﺼﺎف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ وی را از ﭘﻴﺸﺘﺎزان ﻗﺼﻪ ﻧﻮﻳﺴﯽ و ادب ﻧﺴﻞ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬ ‫درﺑﺎرﻩ دﺷﺘﯽ ﭼﻪ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎﺗﺶ و ﭼﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ ﻧﺎﺳﺰا و ﺳﺰا ﻓﺮاوان ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ هﻤﻪ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎ در ارزش‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎ‪ ،‬در ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ ادﺑﯽ او ﺗﺄﺛﻴﺮی ﻧﺪارد و اﮔﺮ ﺗﻨﻬﺎ هﻤﻴﻦ ﮐﺘﺎب ﻓﺎﺧﺮ و ﮔﺮاﻧﻘﺪر »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« از او ﺑﻪ‬ ‫ﻳﺎدﮔﺎر ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬او را ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﻬﻮر و ﺷﺠﺎﻋﺘﺶ و ﺑﻴﺒﺎﮐﯽ و ﭘﻴﮑﺎرش ﻋﻠﻴﻪ ﺧﺮاﻓﺎت و ﺗﻌﺼﺒﺎت ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻧﻤﻮد و‬ ‫ﺑﺰرﮔﺶ ﺷﻤﺮد‪.‬‬ ‫هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﮐﻬﻮﻟﺖ‪ ،‬دﻟﺸﮑﺴﺘﻪ و ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬ﮐﻮﻟﻪ ﺑﺎر ﺧﻮد را ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﻪ دﻳﺎری ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ ،‬دوﺳﺘﺪاران ﺁﺛﺎرش ﺁﮔﺎﻩ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ »ادﻳﺐ دﻳﺮﺁﺷﻨﺎ« ﻧﮕﺎرﻧﺪة ﻳﮑﯽ از ﺟﻨﺠﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ و ﭘﺮ ارزﺷﺘﺮﻳﻦ ﺁﺛﺎر ﻗﺮن اﺧﻴﺮ اﻳﺮان ﺑﻮدﻩ و هﻤﻪ ﻣﺒﻬﻮت‬ ‫دﻟﻴﺮی و ﺷﺠﺎﻋﺖ او ﮔﺸﺘﻨﺪ و هﺎج و واج در ﺗﺎرﻳﮑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ‪ ،‬در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺷﺨﺼﻴﺖ او ﺑﺎ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻳﺎدش ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮد او ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ورق ﻣﯽ ﺧﻮرد‪ .‬ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ روزهﺎﻳﯽ ﻣﯽ رﺳﻴﻢ ﮐﻪ ﻣﺒﺪأ ﺣﻮادث و دﮔﺮﮔﻮﻧﻴﻬﺎ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‬ ‫و ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻩ در ذهﻦ اﻧﺴﺎن ﺟﺎوﻳﺪ ﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ«‪.6‬‬ ‫ﻣﻦ وﻳﺮاﻳﺶ اﻳﻦ ﮔﺮاﻣﯽ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎ ﻣﻨّﺖ و اﻓﺘﺨﺎر ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﺁﻧﭽﻪ در ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻮد اﻧﺠﺎم دادم‪ .‬ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ را ﺗﺼﺤﻴﺢ‬ ‫ل ﻣﺸﮑﻞ ﭘﺴﻨﺪان اِﻋﺮاب ‪ Eräb‬ﮔﺬاﺷﺘﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻟﻐﺎت و اﺻﻄﻼﺣﺎت و اﻋﻼم را ﻣﻌﻨﯽ و ﺷﺮح ﮐﺮدم و‬ ‫و ﺑﺮای ﺧﺎﻃﺮ د ِ‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﺘﺒﺎهﺎت ﭼﺎﭘﯽ را ﺑﺎ ﻗﻴﺪ اﺣﺘﻴﺎط ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻧﻤﻮدم ﮐﻪ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻋﻼﻣﺖ ] [ در ﻣﺘﻦ و ﻳﺎ زﻳﺮﻧﻮﻳﺲ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺻﻔﺤﺎت ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺷﺮح دادم ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﭘﻴﺶ ﻧﻮﻳﺲ ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« را ﺑﺮای ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ در ﺟﻠﺴﺎت‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﯽ در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮدش ﺗﻬﻴﻪ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺘﺎب‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽ رود هﻤﻴﻦ ﭘﻴﺶ ﻧﻮﻳﺲ ﺑﻪ ﻟﺒﻨﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ‬ ‫ﺷﺪﻩ و ﺑﺪون ﺗﺼﺤﻴﺢ ﮐﺘﺎب ﭘﺲ از ﺣﺮوف ﭼﻴﻨﯽ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ اﻏﻼط ﭼﺎﭘﯽ و ﺑﯽ ﻧﻈﻤﯽ در ﭼﺎپ‬ ‫ﺑﻴﺮوت دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺿﻴﺢ دادﻩ ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻮن روش ﻣﺘﺤﺪی در ﺷﻤﺎرﻩ ﮔﺬاری ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن وﺟﻮد‬ ‫ﻧﺪارد ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻗﺮﺁﻧﻬﺎی ﭼﺎپ اﻳﺮان ﺷﻤﺎرﻩ ﺁﻳﺎت ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ و اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ ﺷﻤﺎرﻩ ﺁﻳﺎﺗﯽ ﮐﻪ در‬ ‫ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﺁﻣﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺮﺁن ﻣﻮرد ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﻳﺮادی ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬ ‫ﻧﻤﯽ رود‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﮑﯽ دو ﺁﻳﻪ ﭘﻴﺶ و ﻳﺎ ﭘﺲ از ﺁﻳﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎرﻩ هﺎی ﻳﺎدﺷﺪﻩ در ﮐﺘﺎب ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ‬ ‫راهﻨﻤﺎی ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﺪارم ﮐﻪ در ﺁﻳﻨﺪﻩ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﮏ‪ ،‬اﻳﺮاﻧﻴﺎﻧﯽ ﭘﻴﺪا ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ روش ﺗﺤﻘﻴﻖ رواﻧﺸﺎد ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ را دﻧﺒﺎل ﺧﻮاهﻨﺪ‬ ‫ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺘﺎب از روی ﻧﺴﺨﻪ ﺣﺮوف ﭼﻴﻨﯽ ﺷﺪﻩ در ﺑﻴﺮوت ﮐﻪ اﻏﻼط ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺖ‪ ،‬دوﺑﺎرﻩ و ﺑﺎ ﺣﻔﻆ اﻣﺎﻧﺖ ﺣﺮوف‬ ‫ﻻ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺎری ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ وﻳﺮاﺳﺘﺎر اﻳﻦ ﮐﺘﺎب و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﭼﻴﻨﯽ ﺷﺪ و هﻴﭻ ﺗﻐﻴﻴﺮی در ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب دادﻩ ﻧﺸﺪﻩ و اﺻﻮ ً‬ ‫اﺛﺮی ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬هﺮ ﻓﺼﻞ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑُﻦ ﻣﺎﻳﻪ ﺻﺪهﺎ ﮐﺘﺎب و رﺳﺎﻟﻪ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ هﺮ روی‪ ،‬ﮐﺎر وﻳﺮاﻳﺶ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺧﺎﻟﯽ از ﻟﻐﺰش ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ از ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان و ﻣﻄﻠﻌﻴﻦ ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ ﻣﯽ‬ ‫ﺧﻮاهﻢ ﮐﻪ اﺷﺘﺒﺎهﺎت را ﺑﻨﻤﺎﻳﺎﻧﻨﺪ و اﮔﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﻣﺮا ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﻮاری ﻣﻄﻠﻊ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورم ﮐﻪ هﻴﭻ ﺧﺪﻣﺘﯽ‬ ‫ﺑﺎﻻﺗﺮ و ﺷﺎﻣﺦ ﺗﺮ از ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن ﮔﻮﺷﻪ هﺎﻳﯽ از هﻮﻳﺖ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺎﻳﺪ اﻋﺘﺮاف ﮐﺮد ﮐﻪ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺑﺎ ﺑﻴﺒﺎﮐﯽ‬ ‫ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﻴﻨﻪ ‪ -‬ﺧﺮداد ‪١٣٨١‬‬ ‫وﺟﺴﺎرت‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﺧﺪﻣﺘﯽ ﻋﻈﻴﻢ اﻧﺠﺎم دادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫]»در ﺁﺳﺘﻴﻦ ﻣﺮﻗّﻊ« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺳﻌﻴﺪی ﺳﻴﺮﺟﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٣٤٧‬ﺗﺎ ‪ ،٣٥٠‬ﺗﻬﺮان ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪١٣٦٣‬‬ ‫]ﮐﺘﺎب »ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﻋﺼﺮ ﻃﻼﻳﯽ« )داور‪ ،‬ﺗﻴﻤﻮرﺗﺎش‪ ،‬ﺁﻳﺮم‪ ،‬اﻣﻴﺮﻃﻬﻤﺎﺳﺒﯽ‪ ،‬دﺷﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺪرّس( از اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻮری‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ١٠٦‬ﺗﺎ ‪[٢٠٤‬‬ ‫]ﮐﺘﺎب »ادﺑﺒﻴﺎت ﻧﻮﻳﻦ اﻳﺮان« ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻳﻌﻘﻮب ﺁژﻧﺪ‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٩٣‬و ‪ ،٩٤‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮﮐﺒﻴﺮ[‬ ‫]هﻤﺎن ﮐﺘﺎب ﺻﻔﺤﻪ ‪ ١٣٤ ،١٣٣‬و ‪[١٤١‬‬ ‫]ﮐﺘﺎب »ﺑﺮرﺳﯽ ادﺑﻴﺎت اﻣﺮوز اﻳﺮان« ﺗﺄﻟﻴﻒ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺘﻌﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪[١٢٧‬‬ ‫]ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« اﺛﺮ ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ[‬

‫‪47‬‬

‫ﻣﺤﻤّﺪ‬ ‫‪ -١‬ﺗﻮﻟﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن‬ ‫‪ -٢‬ﮐﻮدﮐﯽ‬ ‫‪ -٣‬رﺳﺎﻟﺖ‬ ‫‪ -٤‬ﺑﻌﺜﺖ‬ ‫‪ -٥‬ﭘﺲ از ﺑﻌﺜﺖ‬

‫‪48‬‬

‫ﺗﻮّﻟ ِﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن‬ ‫رهﯽ ﺟﺰ ﮐﻌﺒﻪ و ﺑﺘﺨﺎﻧﻪ ﻣﯽ ﭘﻮﻳﻢ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻢ‬ ‫ﮔﺮوهﯽ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺖ اﻳﻨﺠﺎ و ﻣﺸﺘﯽ ﺧﻮدﭘﺮﺳﺖ ﺁﻧﺠﺎ‬ ‫ﻣﻮﻟﻮی‬ ‫ﺳﺎل ‪ ٥٧٠‬ﻣﻴﻼدی ﮐﻮدﮐﯽ از ﺁﻣﻨﻪ ﺑﻨﺖ ]دﺧﺘﺮ[ وهﺐ در ﻣﮑﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﮔﺸﻮد واو را ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮزاد ﭘﺲ‬ ‫از ﻣﺮگ ﭘﺪر ﺧﻮد ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪ و در ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻣﺎدر ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد و ﭘﺲ از اﻧﺪﮐﯽ ﺟ ّﺪ ﺗﻮاﻧﺎ‬ ‫و ﮐﺮﻳﻤﺶ ﮐﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺣﺎﻣﯽ و ﻧﮕﻬﺒﺎن وی ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮ ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻃﻔﻞ ﮐﻪ ﻋﻤﻮهﺎی ﻣﺘﻌﺪد و ﻧﺴﺘﺒًﺎ ﻣﺘﻤﮑّﻦ داﺷﺖ‪،‬‬ ‫ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻳﮑﯽ از ﻓﻘﻴﺮﺗﺮﻳﻦ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﻮاﻧﻤﺮدﺗﺮﻳﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺣﻴﺮﺗﺰا و ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰی دارد ﮐﻪ‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺮدان ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺣﺎدﺛﻪ ﺁﻓﺮﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫هﺰارهﺎ ﮐﺘﺎب درﺑﺎرﻩ زﻧﺪﮔﯽ و ﺣﻮادث ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﻪ ﻇﻬﻮر و اﻓﻮل او و هﻤﻪ ﮐﺮدارهﺎ و ﮔﻔﺘﺎرهﺎی اﻳﻦ ﻣﺮد ﻓﻮق‬ ‫اﻟﻌﺎدﻩ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﺗﺤﻘﻴﻘًﺎ از او ﺑﻴﺶ از ﺗﻤﺎم رﺟﺎل ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻗﺒﻞ از او اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارک و ﻗﻮاﻧﻴﻦ در دﺳﺘﺮس ﻣﺤﻘﻘﺎن‬ ‫و ﭘﮋوهﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺬاﻟﮏ هﻨﻮز ﮐﺘﺎب روﺷﻦ و ﺧﺮدﭘﺴﻨﺪی درﺑﺎرﻩ وی ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻴﻤﺎی او را‬ ‫ﻋﺎری از ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر اَﻏﺮاض و ﭘﻨﺪارهﺎ و ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻧﺸﺎن دهﺪ و اﮔﺮ هﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺪان دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ام‪.‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﻘﻴﻘﯽ روی ﻧﻴﺎوردﻩ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﮐﻮﺷﻴﺪﻩ اﻧﺪ از وی ﻳﮏ ﻣﻮﺟﻮد ﺧﻴﺎﻟﯽ‪ ،‬وﺟﻮدی ﻣﺎﻓﻮق ﺑﺸﺮ و ﻧﻮﻋﯽ‬ ‫ﺧﺪا در ﻟﺒﺎس ﻳﮏ اﻧﺴﺎن ﺑﺴﺎزﻧﺪ و ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﺧﺼﺎﻳﺺ ذات ﺑﺸﺮی او را ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ و در اﻳﻦ ﮐﺎر ﺣﺘﯽ راﺑﻄﻪ ﻋﻠﺖ و‬ ‫ﻣﻌﻠﻮل را ﮐﻪ اﺻﻞ ﺣﻴﺎت اﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻴﺰی ﻧﺸﻤﺮدﻩ و ﺑﻪ هﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺻﻮرت ﺧَﺮق ]ﺧﻼف[ ﻋﺎدت دادﻩ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﻃﻔﻞ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ ٦١٠‬ﻣﻴﻼدی ﻳﻌﻨﯽ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﮕﯽ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ اﺛﺮ ﻣﻬﻤﯽ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﺴﺖ و ﺣﺘﯽ در‬ ‫ﺳﻴﺮﻩ‪ 1‬و رواﻳﺎت ﺁن زﻣﺎن‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ و ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ای ﻧﻤﯽ ﺑﻴﻨﻴﻢ وﻟﯽ »ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮی«‪ 2‬ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن‬ ‫ﺳﻮم هﺠﺮی ﺗﻔﺴﻴﺮی ﺑﺮ ﻗﺮﺁن ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺪون ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ در ذﻳﻞ ﺁﻳﻪ ‪ ٢٣‬ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ‪ ،‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﺪ او ﻣﻄﻠﺒﯽ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﻧﻤﻮدار اﻧﺤﺮاف از ﺟﺎدﻩ واﻗﻊ ﺑﻴﻨﯽ و رﻏﺒﺖ ﻣﻬﺎرﻧﺸﺪﻧﯽ اﺳﻼف]ﺟﻤﻊ ﺳﻠﻒ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن[ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎی‬ ‫ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ؛ و ﻧﻘﻞ ﺁن ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﻣﻮرخ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرخ ﺑﻤﺎﻧﺪ و دﺳﺘﺨﻮش ﭘﻨﺪارهﺎ و اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻧﺸﻮد‪.‬‬ ‫ﺁﻳﻪ ‪ ٢٣‬ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻦ«‬ ‫ﺷﻬَﺪاﮐُﻢ ﻣِﻦ دوُن اﷲ اِن ﮐُﻨﺘُﻢ ﺻﺎ ِدﻗﻴ َ‬ ‫» َواِن ﮐُﻨﺘُﻢ ﻓﯽ رَﻳﺐ ﻣﻤّﺎ َﻧﺰّﻟﻨﺎ ﻋَﻠﯽ ﻋَﺒﺪِﻧﺎ َﻓﺘُﻮا ﺑِﺴﻮرَة ﻣِﻦ ِﻣﺜِﻠﻪ وَادﻋ َﻮ ا ُ‬ ‫ﻣﻌﻨﯽ ﺁن واﺿﺢ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ در ﺑﺎب ﻗﺮﺁن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﻩ ﺧﻮد ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ اﻳﻢ ﺷﮏ دارﻳﺪ ﻳﮏ ﺳﻮرﻩ ﻣﺜﻞ ﺁن ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮی در ذﻳﻞ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫‪1‬‬

‫]ﺳﻴﺮ ‪ : Siyar‬ﻋﻠﻢ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﺣﺎل ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺷﺮح ﺣﻴﺎت رﺳﻮل اﷲ[‬ ‫‪2‬‬ ‫]ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮی ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻃﺒﺮی ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﻴﺎن ﻓﯽ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﺁن ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮی ﻓﻘﻴﻪ و داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﻣﻮرخ اﻳﺮاﻧﯽ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺣﺪود ‪ ٢٢٦‬ﻩ‪ .‬ق‪ .‬ﻣﺮگ ‪ ، ٣١٠‬ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺁن ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻃﺒﺮی ﺷﻬﺮت دارد[‬

‫‪49‬‬

‫»ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ در ﻣﮑﻪ ﺁوازﻩ ای دراﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮی ﻇﻬﻮر ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او‬ ‫درﺁﻳﺪ‪ .‬ﺑﺪان روزﮔﺎر ﭼﻬﻞ زن در ﻣﮑﻪ ﺑﺎر داﺷﺘﻨﺪ و هﺮ ﻳﮏ از ﺁﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻣﯽ زاﺋﻴﺪ اﺳﻢ ﭘﺴﺮ ﺧﻮد را ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽ ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ‬ ‫ﻣﮕﺮ او هﻤﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﻮﻋﻮد ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬ ‫ﺳﺨﺎﻓﺖ]ﮐﻢ ﻋﻘﻠﯽ و ﺳﺒﮏ ﻣﻐﺰی[ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر ﺁﺷﮑﺎرﺗﺮ از ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرﻩ ﺁن ﭼﻴﺰی ﮔﻔﺘﻪ ﺁﻳﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﺁوازﻩ ای در ﻣﮑﻪ ﺑﻮدﻩ‬ ‫و ﻧﻪ ﮐﻤﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮی از رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺮدی ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﯽ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ هﻢ ﮐﻪ ﺣﺎﻣﯽ و وﻟﯽ او ﺑﻮد از اﻳﻦ ﺁوازﻩ هﺎ و ﻧﺸﺎﻧﻪ‬ ‫هﺎ ﺑﯽ ﺧﺒﺮ ﺑﻮد‪ ،‬از هﻤﻴﻦ روی اﺳﻼم ﻧﻴﺎوردﻩ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ .‬ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ از رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد اﻃﻼﻋﯽ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .3‬ﮐﺪام ﺁﻣﺎر در ﻣﮑﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دهﺪ در ﺳﺎل ‪ ٥٧٠‬ﻣﻴﻼدی ﻓﻘﻂ ﭼﻬﻞ و ﻧﻪ زن و ﻧﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺁﺑﺴﺘﻦ‬ ‫ﺑﻮدﻩ و هﻤﻪ ﺁن هﺎ هﻢ ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎء ﭘﺴﺮ زاﺋﻴﺪﻩ اﻧﺪ و ﻧﺎم هﻤﻪ ﺁن ﭘﺴﺮهﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ و ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ در دوران‬ ‫ﮐﻮدﮐﯽ ﭼﻬﻞ ﻣﺤﻤﺪ هﻢ ﺳﻦ و ﺳﺎل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟‬ ‫واﻗﺪی‪ 4‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ دﻳﮕﺮ از ﺗﻮﻟﺪ ﺁن ﺣﻀﺮت ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬هﻤﻴﻦ ﮐﻪ از ﻣﺎدر ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ ﮔﻔﺖ اﷲ اﮐﺒﺮ ﮐﺒﻴﺮا‪ 5‬در ﻣﺎﻩ‬ ‫اول ﻣﯽ ﺳُﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻩ دوم ﻣﯽ اﻳﺴﺘﺎد‪ ،‬ﻣﺎﻩ ﺳﻮم راﻩ ﻣﯽ رﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻩ ﭼﻬﺎرم ﻣﯽ دوﻳﺪ‪ ،‬و ﻣﺎﻩ ﻧﻬﻢ ﺗﻴﺮ ﻣﯽ اﻧﺪاﺧﺖ«‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰی روی دادﻩ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻤﺎم ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺷﻬﺮ ﮐﻮﭼﮏ ﻣﮑﻪ از ﺁن ﻣﺴﺘﺤﻀﺮ ﻧﺸﺪﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﺖ ﺳﻨﮕﯽ ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ در ﻗﺒﺎل ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺧﺎک ﻧﻴﻔﺘﺎدﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟‬ ‫اﻳﻦ ﻳﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﻃﺮز ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﯽ و اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺳﺮاﺋﯽ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ اﻏﺮاض دﻳﻨﯽ ﭘﺎرﻩ ای ﺗﺮﺳﺎﻳﺎن‬ ‫]ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن[ ﺑﺎﺧﺘﺮی را ﺑﺮ ﺁن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ را دروﻏﮕﻮ‪ ،‬ﺟﺎهﻞ‪ ،‬ﺣﺎدﺛﻪ ﺟﻮ‪ ،‬ﺟﺎﻩ ﻃﻠﺐ و ﺷﻬﻮﺗﺮان ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﯽ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ هﻴﭻ ﻳﮏ از اﻳﻦ دو ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ وﻗﺎﻳﻊ را ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ هﺴﺖ دﻧﺒﺎل ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪات ﺧﻮاﻩ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﺧﻮاﻩ دﻳﻨﯽ و ﻣﺬهﺒﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﺮد ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪازد و‬ ‫روﺷﻦ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ‪ .‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﭘﺮدﻩ ای از ﺧﻮﺑﯽ ﻳﺎ ﺑﺪی روی ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻬﺮ و ﮐﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺼﺐ و ﻟﺠﺎج و‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺗﻠﻘﻴﻨﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ را در ﺑﺨﺎر و ﻣﻪ و ﺗﺨﻴﻼت ﻓﺮو ﻣﯽ ﭘﻴﭽﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺷﺒﻬﻪ ای ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫از اﻗﺮان ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻤﺘﺎز اﺳﺖ و وﺟﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ او هﻮش ﺣﺎد‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻋﻤﻴﻖ و روح ﺑﻴﺰار از اوهﺎم و ﺧﺮاﻓﺎت ﻣﺘﺪاول زﻣﺎن‬ ‫اﺳﺖ و از هﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ ﻗﻮت ارادﻩ و ﻧﻴﺮوی ﺧﺎرق اﻟﻌﺎدﻩ ای اﺳﺖ ﮐﻪ ﻳﮏ ﺗﻨﻪ او را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ اهﺮﻳﻤﻦ ﻣﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ زﺑﺎﻧﯽ‬ ‫ﮔﺮم ﻣﺮدم را از ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎهﯽ ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽ دارد‪ ،‬ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر و دروغ و ﺧﻮدﺧﻮاهﯽ را ﻧﮑﻮهﺶ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺒﺪاری‬ ‫از ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺤﺮوم و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ ﺑﺮﻣﯽ ﺧﻴﺰد‪ ،‬ﻗﻮم ﺧﻮد را از اﻳﻦ ﺣﻤﺎﻗﺖ ﮐﻪ ﺑﺠﺎی ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪای ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺑﺘﻬﺎی ﺳﻨﮕﯽ‬ ‫ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺧﺪاﻳﺎن ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﺎﺗﻮان و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻌًﺎ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﺟﺘﻤﺎع‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺄن و اﻋﺘﺒﺎری هﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻘﺎم اﺳﺘﻮاری دارﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن وی وﻗﻌﯽ ﻧﻤﯽ ﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدن ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻓﺮورﻳﺨﺘﻦ ﺗﻤﺎم ﺁداب و رﺳﻮم و ﻋﻘﺎﻳﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺑﺪان ﺧﻮی ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ و ﻣﺜﻞ‬ ‫ﺗﻤﺎم ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﻮروﺛﯽ‪ ،‬اﻣﻮری ﻣﺴﻠﻢ و رﺧﻨﻪ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫از هﻤﻪ ﺑﺪﺗﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺁﻧﺎن را ﺑﺮهﻢ زﻧﺪ و ﺑﻨﻴﺎد اﺟﺪادی ﺁﻧﻬﺎ را ﻓﺮو رﻳﺰد ﮐﻪ ﺷﺄن و اﻋﺘﺒﺎری ﭼﻮن‬ ‫ﺧﻮد ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺪارد‪ .‬ﮐﻮدک ﻳﺘﻴﻤﯽ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺧﻮد ﺁﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ از راﻩ ﺗﺮﺣﻢ در ﺧﺎﻧﻪ ﻋﻤﻮی ﺧﻮﻳﺶ و در ﺗﺤﺖ رﻋﺎﻳﺖ او‬ ‫ﺑﺰرگ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و دوران ﮐﻮدﮐﯽ را در ﭼﺮاﻧﻴﺪن ﺷﺘﺮ ﻋﻤﻮ و هﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﮔﺬراﻧﻴﺪﻩ و در ﺁﻏﺎز ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺎﻧﻮﺋﯽ‬ ‫ﻣﺎﻟﺪار در ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و از ﺁن رو دارای اﻋﺘﺒﺎر و ﺷﺄﻧﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ دﻳﺮوز ﻓﺮدی ﻋﺎدی از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ ﺷﺪﻩ و هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ اﻣﺘﻴﺎز و ﺗﺸﺨﺼﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ اﮐﻨﻮن‬ ‫دﻋﻮی ارﺷﺎد و رهﺒﺮی ﺁﻧﺎن را ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﺖ از ﻃﺮف ﺧﺪا ﺑﻪ وی ﺗﻔﻮﻳﺾ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‬ ‫وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮﻩ‪ 6‬ﮐﻪ از رؤﺳﺎی ﺑﻨﺎم ﻗﺮﻳﺶ اﺳﺖ ﻃﺮز ﻓﮑﺮ و روﺣﻴﻪ ﺳﺮان ﻗﺒﻴﻠﻪ را ﺧﻮب ﻣﺠﺴﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﻴﺪﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮﻩ ﺑﺎ‬ ‫ﺧﺸﻢ و ﺗﮑﺒﺮ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﯽ زد‪» :‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺑﻮدن ﻣﻦ ﺑﺮ رأس ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻗﺮﻳﺶ و ﻣﺮدی ﭼﻮن ﻋﺮوﻩ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ 7‬در ﺻﺪر ﻃﺎﻳﻔﻪ‬ ‫ﺑﻨﯽ ﺛﻘﻴﻒ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ دﻋﻮی ﭘﻴﻐﻤﺒﺮی ﮐﻨﺪ؟«‪ 8‬اﺑﻮﺟﻬﻞ‪ 9‬هﻢ روزی ﺑﻪ اَﺧﻨﺲ ﺑﻦ ﺷﺮﻳﻖ‪ 10‬ﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫‪3‬‬

‫ﺁﻳﻪ ‪ ١٦‬ﺳﻮرﻩ ﻳﻮﻧﺲ ﺷﺎهﺪی اﺳﺖ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ‪ :‬ﻗﻞ ﻟﻮ ﺷﺎء اﷲ ﻣﺎ ﺗﻠﻮﺗﻪ ﻋﻠﻴﮑﻢ وﻻ ادراﮐﻢ ﺑﻪ ﻓﻘﺪ ﻟﺒﺌﺚ ﻓﻴﮑﻢ ﻋﻤﺮًا ‪ ،‬ﻣﻔﺎد ﺁن اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬ ‫ﻋﻤﺮی ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮدم و ادﻋﺎﺋﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ .‬اﮐﻨﻮن از ﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ وﺣﯽ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫‪4‬‬ ‫]اﺑﻮ ﻋﻤﺮ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو واﻗﺪی ﺗﻮﻟﺪ ‪ ١٣٠‬ﻩ‪.‬ق‪ .‬ﻣﺮگ ‪ ٢٠٧‬از ﻣﻮرﺧﺎن و ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺷﻬﻴﺮ اﺳﻼم[‬ ‫‪5‬‬ ‫در ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺮوف ﺑﺎﺑﻴﺎن ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »ﻧﻘﻄﺔ اﻟﮑﺎف« ﮐﻪ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن ﮐﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺁن را ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪ و از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﺟﺎﻧﯽ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻧﻈﻴﺮ ﺁن را ﺑﻪ‬ ‫ﺳﻴﺪ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎب ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺗﻮﻟﺪ از ﻣﺎدر‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺁﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻟﻤﻠﮏ اﷲ ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫‪6‬‬ ‫]وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮﻩ ﺳﺮدار ﻋﺮب درﺣﺪود ‪ ٥٨٠‬ﻣﻴﻼدی در ﻣﮑﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﻟﺸﮑﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ رﺳﻮل اﷲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﻴﮑﻦ ﺑﻌﺪًا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و‬ ‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ ﻟﺸﮑﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﭘﻴﺮوزﻳﻬﺎی ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ وی ﺑﺮ ﻃﻮاﻳﻒ ﻳﻬﻮدی و ﻣﺴﻴﺤﯽ ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ رﺳﻮل اﷲ‬ ‫ﺑﻪ ﺳﺮﮐﻮب ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺷﻮرﺷﯽ ﻋﺮب ﻣﺄﻣﻮر و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﺳﻮرﻳﻪ و اﻳﺮان ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪[.‬‬ ‫‪7‬‬ ‫]ﻋﺮوة ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬رﺋﻴﺲ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺑﻨﯽ ﺛﻘﻴﻒ‪ ،‬در ﺁﻏﺎز ﺑﻌﺜﺖ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ دﺷﻤﻨﯽ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ داد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮐﺎر رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪهﺎ ﻳﮑﯽ‬ ‫از ﻳﺎران ﻧﺰدﻳﮏ رﺳﻮل اﷲ ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ٦٥٣‬ﻣﻴﻼدی ﻓﻮت ﮐﺮد[‬ ‫‪8‬‬ ‫ﻦ ﻋَﻈﻴِﻢ‪َ .‬ا ُه ُﻢ‬ ‫ن ﻋَﻠﯽ َرﺟُﻞ ﻣِﻦ اﻟﻘَﺮ َﻳ َﺘ ِ‬ ‫ﺁﻳﺎت ‪ ٣١‬و ‪ ٣٢‬ﺳﻮرﻩ زُﺧﺮف اﺷﺎرﻩ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ و ﺟﻮاب اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳﺖ »وَﻗﺎُﻟﻮُا ُﻧﺰﱠل هﺬَا اﻟﻘُﺮا ُ‬ ‫ﺸ َﺘﻬُﻢ ﻓﯽ اﻟﺤﻴﻮة اﻟﺪﱡﻧﻴﺎ‪ «...‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﭼﺮا ﻗﺮﺁن ﺑﺮ ﻳﮑﯽ از ﻣﺮدان ﺑﺰرگ دو ﻗﺮﻳﻪ ﻧﺎزل ﻧﺸﺪ؟ ﺁﻳﺎ ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ﻦ ﻗَﺴﻤﻨَﺎ ﺑﻴ َﻨﻬُﻢ َﻣﻌِﻴ َ‬ ‫ﺖ رﺑَﮏ ﻧَﺤ ُ‬ ‫ن رَﺣ َﻤ َ‬ ‫ﺴﻤُﻮ َ‬ ‫ﻳَﻘ ِ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﻋﻨﺎﻳﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ هﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻌﻤﺖ اﻳﻦ دﻧﻴﺎ را دادﻩ اﻳﻢ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫‪9‬‬ ‫]اﺑﻮﺟﻬﻞ ﻧﺎم ﮐﻨﺎﻳﻪ ﺁﻣﻴﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻪ اﺑﻮاﻟﺤﮑﻢ از ﺣﮑﻤﺎ و از اﺷﺮاف ﻣﮑﻪ دادﻩ اﻧﺪ‪ .‬وی ﻳﮑﯽ از ﺳﺮﺳﺨﺖ ﺗﺮﻳﻦ دﺷﻤﻨﺎن رﺳﻮل اﷲ و‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪[.‬‬ ‫‪10‬‬ ‫]اﺧﻨﺲ ﺑﻦ ﺷﺮﻳﻖ ﻳﮑﯽ از ﺷﺎﻋﺮان ﺻﺪر اﺳﻼم و ﻣﺨﺎﻟﻒ رﺳﻮل اﷲ ﺑﻮد[‬

‫‪50‬‬

‫»ﻣﺎ و ﺑﻨﻮ ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﺰرﮔﯽ و رﻳﺎﺳﺖ ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ و رﻗﺎﺑﺖ داﺷﺘﻴﻢ؛ اﮐﻨﻮن ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻳﮑﯽ از ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و دﻋﻮی ﭘﻴﻐﻤﺒﺮی ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻨﻮ ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺗﻔﻮق ﻳﺎﺑﻨﺪ«‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺎ را از ﻧﻮع ﻓﮑﺮ و ﻃﺮز ﺑﺮﺧﻮرد ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺎ دﻋﻮت ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺁﮔﺎﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ‬ ‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺮ ﻧﺒﻮت ﺑﻪ دﻳﺪﻩ ﻣﺜﺒﺖ ﻧﻤﯽ ﻧﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ اﺑﺪًا ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺁن هﺎ ﺧﻄﻮر ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاﺋﯽ هﺴﺖ و ﻳﮑﯽ‬ ‫از اﻓﺮاد ﺁن هﺎ را ﻣﺄﻣﻮر هﺪاﻳﺖ و ارﺷﺎدﺷﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﮑﺮر در ﻗﺮﺁن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ اﻳﺮاد ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎ را ارﺷﺎد ﮐﻨﺪ ﭼﺮا ﻳﮏ ﻓﺮد ﻋﺎدی و ﺑﺸﺮی را ﻣﺎأﻣﻮر اﻳﻦ ﮐﺎر ﻣﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﺷﺘﻪ ای را ﺑﻪ ﺳﻮی‬ ‫ﻣﺎ ﻧﻤﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ...‬ﮐﻪ ﺑﺎز در ﻗﺮﺁن ﺟﻮاب ﺁن هﺎ دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ در زﻣﻴﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ هﻢ از‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ ﺁن هﺎ رﺳﻮل ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ وﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻞ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﻄﻠﺐ اﺑﺪًا ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﻣﻄﻠﻘًﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ هﺎی ﻣﺤﻤﺪ و ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ او ﮔﻮش ﻧﻤﯽ دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ او ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺗﺎ ﭼﻪ درﺟﻪ ﺻﺤﻴﺢ و ﻣﻨﻄﺒﻖ‬ ‫ﺑﺮ ﻣﻮازﻳﻦ ﻋﻘﻠﯽ و ﺻﻼح اﺟﺘﻤﺎع اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در هﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ای هﺮﭼﻨﺪ ﺗﺒﺎﻩ و ﻓﺎﺳﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﺪﻩ ای روﺷﻦ ﺑﻴﻦ و ﻧﻴﮏ اﻧﺪﻳﺶ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﺣﻖ را ﻣﯽ ﭘﺴﻨﺪﻧﺪ و از‬ ‫دهﺎن هﺮ ﮐﺲ درﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽ ﺳﺘﺎﻳﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ 11‬را ﻳﮑﯽ از ﭘﻴﺶ ﻗﺪﻣﺎن اﻳﻦ اﻓﺮاد داﻧﺴﺖ و ﺑﻪ ﭘﻴﺮوی از او ﭼﻨﺪ‬ ‫ﺗﻦ از ﻣﺘﻌﻴﻨﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﭼﻮن ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﯽ ﻋﻮف‪ 12‬و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪13‬و زﺑﻴﺮﺑﻦ اﻟﻌﻮام‪ 14‬و ﻃﻠﺤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ 15‬و ﺳﻌﺪﺑﻦ‬ ‫اﺑﯽ وﻗﺎص‪ 16‬اﺳﻼم ﺁوردﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ در هﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ای ﻃﺒﻘﻪ ای ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻌﻤﺎت ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺘﻨﻌﻢ ﺑﻬﺮﻩ ﻣﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ و ﻃﺒﻌًﺎ ﻗﺸﺮ ﻧﺎراﺿﯽ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ وی ﻣﯽ ﮔﺮوﻧﺪ و در ﺳﺘﻮدن وی و اﻓﮑﺎر وی هﻢ داﺳﺘﺎن ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺁن وﻗﺖ‬ ‫ﻃﺒﻌًﺎ ﻧﺒﺮد اﻗﻠﻴﺖ و اﮐﺜﺮﻳﺖ روی ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬اﮐﺜﺮﻳﺖ ﺑﻪ زور و ﭘﻮل ﺧﻮد ﻣﯽ ﻧﺎزد و اﻗﻠﻴﺖ ﺑﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ روش و ﻃﺮﻳﻘﻪ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﻣﯽ ﭘﺮدازد و ﺑﺮای ﺗﺒﻠﻴﻎ دﻳﮕﺮان ﻧﺎﭼﺎر ﻣﺰاﻳﺎ و ﺧﺼﺎﻳﺼﯽ ﺑﺮای رهﺒﺮ و هﺎدی ﺧﻮد ﻗﺎﺋﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ روش در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت رهﺒﺮ ﺗﺎ ﺣﺪودی ﻣﻌﻘﻮل ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ وﻟﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ وی روز ﺑﻪ روز ﻓﺰوﻧﯽ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‬ ‫ﺑﺤﺪی ﮐﻪ ﺁن رهﺒﺮ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪی ﺑﻪ ﻧﻴﺮوی ﭘﻨﺪار و ﻗﻮﻩ واهﻤﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﺸﺮ ﻧﺒﻮدﻩ ﭘﺴﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﻏﺎﺋﯽ ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ و ﺣﺘﯽ‬ ‫ﻣﺪﻳﺮ و ﮔﺮداﻧﻨﺪﻩ ﺟﻬﺎن ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻳﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺷﺎهﺪ روﺷﻦ و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر ﺑﻤﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺴﻴﺎری از ﺗﺼﻮرات و ﭘﻨﺪارهﺎ ﺟﺎن ﻣﯽ ﮔﻴﺮد و‬ ‫ﻓﺮع زاﻳﺪ ﺑﺮ اﺻﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻗﺮﺁن ﻣﺤﮑﻢ ﺗﺮﻳﻦ و اﺳﺘﻮارﺗﺮﻳﻦ ﺳﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﺁﻏﺎز ﺳﻮرﻩ اﻻﺳﺮا‪ 17‬ﮐﻪ از ﺳﻮرﻩ‬ ‫هﺎی ﻣﮑّﯽ‪ 18‬اﺳﺖ و ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻌﺮاج از ﺁن ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﺁﻳﻪ ای اﺳﺖ ﺳﺎدﻩ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﺗﻌﻘﻞ‪:‬‬ ‫ﺠ ِﺪ اُاﻻَﻗﺼَﺎ اّﻟﺬِی ﺑﺎ َرﮐَﻨﺎ ﺣَﻮَﻟ ُﻪ ِﻟ ُﻨ ِﻮ َﻳ ُﻪ ﻣِﻦ ﺁﻳﺎﺗِﻨﺸﺎ ِاﻧﱠ ُﻪ‬ ‫ﺤﺮَام ِاﻟَﯽ اﻟَﻤﺴ ِ‬ ‫ﺠ ِﺪ اﻟ َ‬ ‫ﻦ اُﻟﻤَﺴ ِ‬ ‫ﻼ ِﻣ َ‬ ‫ن َاّﻟﺬَی اَﺳﺮی ﺑﻌَﺒ ِﺪ ِﻩ ﻟَﻴ ً‬ ‫»ﺳُﺒﺤﺎ َ‬ ‫ﺴﻤِﻴ ُﻊ اﻟﺒَﺼ ِﻴﻴَﺮ«‪.‬‬ ‫ُهﻮَاﻟ ﱠ‬ ‫هﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺑﻬﺎﻣﯽ در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﺑﺰرگ و ﻣﻨﺰﻩ اﺳﺖ ﺧﺪاﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﻩ ﺧﻮد را ﺷﺒﺎﻧﻪ از ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻻﻗﺼﯽ‪ 19‬ﮐﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺁن را ﻣﺒﺎرک ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻳﻢ ﺳﻴﺮ داد ﺗﺎ ﺁﻳﺎت ﺧﻮد را ﺑﺪو ﻧﺸﺎن دهﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺁﻳﻪ را ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﺮ ﻳﮏ ﺳﻴﺮ ﻣﻌﻨﻮی ﺣﻤﻞ ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﻴﺮهﺎ ﺑﺮای اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮو ﻣﯽ روﻧﺪ و‬ ‫ﺳﺮﮔﺮم روﻳﺎی روﺣﯽ ﺧﻮﻳﺸﻨﺪ روی ﻣﯽ دهﺪ وﻟﯽ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺳﺎدﻩ داﺳﺘﺎن هﺎی ﺣﻴﺮت اﻧﮕﻴﺰ ﭘﻴﺪا‬ ‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ هﻴﭽﻮﺟﻪ ﺑﺎ ﻣﻮازﻳﻦ ﻋﻘﻠﯽ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ و در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﺷﮑﻞ ﺳﺎدﻩ و رواﻳﺖ ﻣﻌﻘﻮل ﺗﺮ را از ﺗﻔﺴﻴﺮ‬ ‫ﺟﻼﻟﻴﻦ ﻣﯽ ﺁورﻳﻢ‪ .‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ از ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﻳﻦ و ﻣﻮﺟﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮهﺎی ﻗﺮﺁن اﺳﺖ زﻳﺮا ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺁن از اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺮﻗﻪ هﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ دور و ﮐﻤﺘﺮ ﺁﻟﻮدﻩ ﺑﻪ ﺗﻌﺼﺐ و ﺟﺎﻧﺒﺪاری از اﻳﻦ و ﺁﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺁن ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮﺁن و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻔﺎد ﺁن ﻗﻨﺎﻋﺖ ﮐﺮدﻩ و ﮔﺎهﯽ ﺷﺄن ﻧﺰول ﺑﻌﻀﯽ ﺁﻳﺎت را ﺑﻴﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬ ‫هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺁﻳﻪ اول ﺳﻮرﻩ »اﺳﺮی« ﺑﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ از ﻗﻮل ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﻧﺪ ﻋﻠﺖ‬ ‫ﻧﺰول اﻳﻦ ﺁﻳﻪ را ﺑﻴﺎن و ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺒﻬﻢ ﺁن را ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﻨﻨﺪ و ﻳﺎ اﺟﻤﺎﻟﯽ از رواﻳﺎت ﺷﺎﻳﻌﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺑﻴﺎورﻧﺪ؟‬ ‫‪11‬‬

‫]اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻳﮑﯽ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و ﻳﺎران اوﻟﻴﻪ رﺳﻮل اﷲ در ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﻋﺎﻳﺸﻪ دﺧﺘﺮ وی ﺗﻨﻬﺎ زن ﺟﻮان رﺳﻮل اﷲ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﭘﺲ از ﻣﺮگ رﺳﻮل‬ ‫اﷲ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ و ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺷﺪ‪ ،‬در زﻣﺎن او ﻳﻮرش اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﺑﻴﺰاﻧﺲ و اﻳﺮان ﺁﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬وی در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﺪﻓﻮن اﺳﺖ[‬ ‫‪12‬‬ ‫]ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﻳﮑﯽ از ﻳﺎران اوﻟﻴﻪ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬وی هﻤﺮاﻩ رﺳﻮل اﷲ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮد و در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬در‬ ‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺟﻨﮕﻬﺎی رﺳﻮل اﷲ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺖ و ﺑﻴﺶ از ﺑﻴﺴﺖ زﺧﻢ ﻣﻬﻠﮏ ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬وط در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﺪﻓﻮن اﺳﺖ[‬ ‫‪13‬‬ ‫]ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬از ﻳﺎران اوﻟﻴﻪ و داﻣﺎد رﺳﻮل اﷲ در ﻣﮑﻪ ﺣﺪود ‪ ٥٨٠‬ﻣﻴﻼدی ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬از اﺷﺮاف و ﺗﺠﺎر ﻣﻮﻓﻖ‬ ‫ﺑﻨﯽ اﻣﻴﻪ‪ .‬ﺑﺎ رﺳﻮل ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮد و از ﻳﺎران ﻧﺰدﻳﮏ وی ﺷﺪ‪ .‬در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ او ﺷﻬﺮهﺎی ﻣﻬﻢ اﻳﺮان ﻣﻔﺘﻮح ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪ او دﺳﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﺷﻮرش زدﻧﺪ و ﻋﺜﻤﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻼﻓﺖ ‪ ٢٣-٣٥‬هﺠﺮی ﻗﻤﺮی ‪ ٦٤٤ -٦٥٥‬ﻣﻴﻼدی[‬ ‫‪14‬‬ ‫]زﺑﻴﺮﺑﻦ اﻟﻌﻮام از ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﻳﮏ ﺧﺪﻳﺠﻪ و رﺳﻮل اﷲ و از ﻳﺎران رﺳﻮل[‬ ‫‪15‬‬ ‫]ﻃﻠﺤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ از ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن و از ﻳﺎران رﺳﻮل اﷲ[‬ ‫‪16‬‬ ‫]ﺳﻌﺪﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص در ﺳﻦ هﻔﺪﻩ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮوﻳﺪ و ﺑﻌﺪهﺎ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﺎن ﻟﺸﮑﺮ اﺳﻼم ﺷﺪ و ﺑﻪ اﻳﺮان ﻳﻮرش ﺑﺮد‪ .‬از ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﯽ‬ ‫اﻳﺮان‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﮐﻮﻓﻪ را ﺑﻨﺎ ﮐﺮد و ﺧﻮد ﺣﺎﮐﻢ ﺁﻧﺠﺎ ﺷﺪ[‬ ‫‪17‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ اﻻﺳﺮی‪ ،‬ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﻴﻞ[‬ ‫‪18‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﻣﮑّﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪﻧﺪ[‬ ‫‪19‬‬ ‫]ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻳﺎ ﮐﻌﺒﻪ در ﻣﮑﻪ و ﻣﺴﺠﺪاﻻﻗﺼﯽ در ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﺴﺠﺪ ﻋﻤﺮ و دﻳﻮار ﻧﺪﺑﻪ[‬

‫‪51‬‬

‫در هﺮ ﺻﻮرت ﻣﻄﻠﺒﯽ را ﮐﻪ از ﻗﻮل ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁوردﻩ اﻧﺪ ﺑﺪون ﺳﻨﺪ اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ اﺷﺎرﻩ ای ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﮐﺪام‬ ‫راوی ﮔﻔﺘﻪ هﺮ ﭼﻨﺪ ﺁن راوی ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﻗﺎﺑﻞ وﺛﻮق ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺧﻮد اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺸﺎن دهﻨﺪﻩ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺤﺘﺮم‬ ‫ﺑﻪ رواﻳﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎری ﻣﻄﻠﺒﯽ ﮐﻪ از زﺑﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺁن ﺷﺐ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺁﻣﺪ و ﭼﺎرﭘﺎﺋﯽ هﻤﺮاهﺶ ﺑﻮد ﮐﻪ از اﻻغ ﺑﺰرﮔﺘﺮ و از اﺳﺘﺮ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ‪ ،‬ﺳﻔﻴﺪ رﻧﮓ‪ ،‬ﺳُﻤﻬﺎﻳﺶ در ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺎ‬ ‫ﻻ اﻧﺒﻴﺎء ﻣﯽ‬ ‫و ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺧﺎرج ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺁن ﺳﻮار ﺷﺪم‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻘﺪس رﻓﺘﻢ‪ ،‬اﻓﺴﺎر ﺑﺮاق‪ 20‬را ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪ ای ﺑﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮ ً‬ ‫ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﺴﺠﺪ اﻻﻗﺼﯽ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪن‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ دو ﻇﺮف از ﺷﻴﺮ و ﺷﺮاب ﺑﺮاﻳﻢ ﺁورد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻇﺮف ﺷﻴﺮ را اﺧﺘﻴﺎر ﮐﺮدم و ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻣﺮا ﺑﺪﻳﻦ اﺧﺘﻴﺎر ﺗﺤﺴﻴﻦ ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺴﻮی ﺁﺳﻤﺎن اول ﭘﺮواز ﮐﺮدﻳﻢ‪ .‬دم در‬ ‫ﺁﺳﻤﺎن ﻣﻮﮐﻞ ﭘﺮﺳﻴﺪ ﮐﻴﺴﺖ؟ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﮐﻞ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﮐﻪ هﻤﺮاﻩ ﺗﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ‪ .‬ﻣﻮﮐﻞ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﺁﻳﺎ او‬ ‫را اﺣﻀﺎر ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ؟ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺁری‪ .‬ﭘﺲ در ﺁﺳﻤﺎن را ﺑﺎز ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺁدم ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻮازم ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﺧﻴﺮﻣﻘﺪم ﮔﻔﺖ‪...‬‬ ‫)ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ هﻔﺖ ﺁﺳﻤﺎن را ﻣﯽ ﭘﻴﻤﺎﻳﺪ و در هﺮ ﻳﮏ از ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﻳﮑﯽ از اﻧﺒﻴﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل وی ﻣﯽ ﺷﺘﺎﺑﺪ( در ﺁﺳﻤﺎن‬ ‫هﻔﺘﻢ اﺑﺮاهﻴﻢ را دﻳﺪم ﮐﻪ ﺑﻪ »ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻌﻤﻮر«‪ 21‬ﮐﻪ روزی هﻔﺘﺎد هﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ وارد ﺁن ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻴﺮون ﻧﻤﯽ ﺁﻳﻨﺪ ﺗﮑﻴﻪ‬ ‫ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ان ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﺪرة اﻟﻤﻨﺘﻬﯽ‪ 22‬ﺑﺮد ﮐﻪ ﺑﺮﮔﻬﺎﻳﺶ ﻣﺜﻞ ﮔﻮش ﻓﻴﻞ ﺑﻮد و ﺛﻤﺮﻩ اش‪ ...‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻦ وﺣﯽ ﺷﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﭘﻨﺠﺎﻩ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ در ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﻨﺠﺎﻩ ]ﺑﺎر[ ﻧﻤﺎز زﻳﺎد اﺳﺖ‪ ،‬از ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﺑﺨﻮاﻩ ﺗﺨﻔﻴﻒ ﺑﺪهﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺴﻮی ﺧﺪا ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ و ﺗﻘﺎﺿﺎی ﺗﺨﻔﻴﻒ ﮐﺮدم‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁن را ﺑﻪ ‪ ٤٥‬ﻧﻤﺎز ﺗﺨﻔﻴﻒ داد‪ .‬ﺑﺎز ﻣﻮﺳﯽ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﻗﻮم ﺧﻮد ﺁزﻣﻮدﻩ ام ﻣﺮدم ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ‪ ٤٥‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬دوﺑﺎرﻩ ﺑﺴﻮی ﺧﺪا ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ‬ ‫)ﺧﻼﺻﻪ ﺁﻧﻘﺪر ﭼﺎﻧﻪ زدﻩ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ راﺿﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﭘﻨﺞ ]ﺑﺎر[ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﻮد(‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﻼﺻﻪ ای ﺑﻮد از ﺁﻧﭽﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ در ﺑﺎب ﻣﻌﺮاج ﺁوردﻩ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺁن را در ﺟﻨﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎی اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻋﺘﻘﻴﻖ‬ ‫ﻧﻴﺸﺎﺑﻮری‪ 23‬و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻃﺒﺮی‪ 24‬ﻗﺮار دهﻴﻢ ﺑﺴﯽ ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻮﺟﻪ ﺟﻠﻮﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫رواﻳﺎت اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺁﻣﻴﺰی ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻌﺮاج را ﭘﺮ و ﺑﺎل دادﻩ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﻪ اﻣﻴﺮارﺳﻼن‪ 25‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺒﺎهﺖ‬ ‫دارد و ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ هﻴﮑﻞ‪ 26‬ﺑﺎ هﻤﻪ ادﻋﺎی ﻋﻘﻞ و روﺷﻨﻔﮑﺮی ﮐﻪ ﻣﻨﮑﺮ ﻣﻌﺮاج ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ از ﻗﻮل »درﻣﻨﮓ هﺎﻳﻢ«‬ ‫‪ 27‬ﺷﮑﻠﯽ از اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ را ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﻟﯽ ﺁﺷﻨﺎﻳﯽ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻗﺮﺁﻧﮑﻪ ﺣﻮادث ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﻪ اﻳﺎم رﺳﺎﻟﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ در ﺁن ﻣﻨﻌﮑﺲ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﺪﻟﻞ ﻣﯽ‬ ‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻧﻔﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺗﺼﻮرات اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺁﻣﻴﺰ و ﮐﻮدﮐﺎﻧﻪ ﻣﻮﻟﻮد روح ﻋﺎﻣﻴﺎن ﺳﺎدﻩ ﻟﻮﺣﯽ اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺧﺪاوﻧﺪی را از روی ﮔﺮدﻩ ﺷﺎهﺎن و اﻣﻴﺮان ﺧﻮد درﺳﺖ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ در هﻤﻴﻦ ﺳﻮرﻩ‪ 28‬ﮐﻪ ﺁﻳﻪ اول ﺁن‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ ﻇﻬﻮر اﻳﻦ ﺧﻴﺎﻟﺒﺎﻓﻴﻬﺎ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﭘﺲ از ﺁﻳﺎت ‪ ٩٠ -٩٣‬ﮐﻪ از ﺣﻀﺮت ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﻧﺪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻻ ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﻦ ﺟﺰ ﺑﺸﺮی هﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪﻩ اوﻳﻢ؟‬ ‫ﺖ ِاﻻَﺑﺸَﺮًا َرﺳُﻮ ً‬ ‫ن َرﺑّﯽ هَﻞ ﮐُﻨ ُ‬ ‫ﻗُﻞ ﺳُﺒﺤﺎ َ‬ ‫در ﺁﻳﻪ ‪ ٥١‬ﺳﻮرﻩ ﺷﻮری ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﮑِﻠ ُﻤ ُﻪ اﷲ اُﻻ َو ﺣﻴًﺎ ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﻪ هﻴﭻ ﺑﺸﺮی اﻳﻦ اﻣﮑﺎن دادﻩ ﻧﺸﺪﻩ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ وی ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ‬ ‫ن ِﻟﺒَﺸ ِﺮ اَن ُﻳ ُ‬ ‫َوﻣَﺎ ﮐﺎ َ‬ ‫ﻣﮕﺮ از راﻩ وﺣﯽ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ وﺟﻮد وﺣﯽ ﻧﻴﺎزی ﺑﻪ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻓﺮض ﺿﺮورت‪ ،‬دﻳﮕﺮ وﺟﻮد ﭼﺎرﭘﺎی ﺑﺎﻟﺪار ﭼﺮا؟ ﻣﮕﺮ ﺁﺳﻤﺎن‬ ‫راهﺶ از ﻣﺴﺠﺪاﻻﻗﺼﯽ‪ 29‬اﺳﺖ؟ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻏﻨﯽ را ﭼﻪ ﻧﻴﺎزی ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺎﺳﺖ؟ ﻣﻮﮐﻼن ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﭼﺮا از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﯽ اﻃﻼع ﺑﻮدﻧﺪ؟ در ذهﻦ ﺳﺎدﻩ ﻟﻮﺣﺎن ﻣﺘﻌﺒﺪ راﺑﻄﻪ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ﺑﻬﻢ ﻧﻤﯽ ﺧﻮرد‪ .‬ﭼﻮن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺎﻳﺪ راﻩ دور‬

‫‪20‬‬

‫]ﺑُﺮاق ﻧﺎم ﻣَﺮﮐﺐ رﺳﻮل اﷲ در ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮاج اﺳﺖ[‬ ‫‪21‬‬ ‫]ﺧﺎﻧﻪ اﻳﺴﺖ در ﺁﺳﻤﺎن هﻔﺘﻢ[‬ ‫‪22‬‬ ‫]درﺧﺘﯽ اﺳﺖ در ﺁﺳﻤﺎن هﻔﺘﻢ ﮐﻪ در ﺳﻮرﻩ ﻧﺠﻢ ﻗﺮﺁن هﻢ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ[‬ ‫‪23‬‬ ‫]ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ ﺑﻪ دو ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن اﻃﻼق ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﻪ ﺁن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ هﺮ دو اﻳﻦ ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ‬ ‫ﻧﺎم ﺁﻧﺎن ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﮑﯽ ﺗﻔﺴﻴﺮ ‪ ٨‬ﺟﻠﺪی ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺳﻴﻮﻃﯽ و دﻳﮕﺮی ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن از ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﻤﺤﻠﯽ[‬ ‫‪24‬‬ ‫]ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻃﺒﺮی ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﻴﺎن ﻓﯽ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﺁن ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮی ﻓﻘﻴﻪ و داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﻣﺮخ اﻳﺮاﻧﯽ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺣﺪود ‪ ٢٢٦‬و ﻣﺮگ‬ ‫‪ ٣١٠‬هﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺁن ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻃﺒﺮی ﺷﻬﺮت دارد[‬ ‫‪25‬‬ ‫]اﻣﻴﺮارﺳﻼن ﻗﻬﺮﻣﺎن اﻓﺴﺎﻧﻪ ای ﮐﻪ ﻋﺎﺷﻖ ﺷﺎهﺰادﻩ ﻓﺮخ ﻟﻘﺎ ﺷﺪ و ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎﺟﺮاهﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ‬ ‫وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻘﻴﺐ اﻟﻤﻠﮏ ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺨﺮاﻟﺪوﻟﻪ ﻳﮑﯽ از دﺧﺘﺮان ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎﻩ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻩ ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ درﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ارﺳﻼن ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯽ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﺷﻴﺮ[‬ ‫‪26‬‬ ‫)ﮐﺘﺎب ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻠﺪ اول( ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‪] .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ هﻴﮑﻞ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ و روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎر ﻣﺼﺮی‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﮐﺘﺎب »ﺣﻴﺎت ﻣﺤﻤﺪ« در دو ﺟﻠﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﻳﻨﺪﻩ[‬ ‫‪27‬‬ ‫]اﻣﻴﻞ درﻣﻨﮓ هﺎﻳﻢ ‪ Emile Dermengheim‬ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب »ﻣﺤﻤﺪ«[‬ ‫‪28‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ١٧‬ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻳﺎ اﻻﺳﺮاء[‬ ‫‪29‬‬ ‫]ﺟﺎﻣﻊ اﻗﺼﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺰرگ ﻣﻌﺮوف در ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﮐﻪ در ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻘﺒﻪ ﻳﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﻋﻤﺮ و در ﮐﻨﺎر دﻳﻮار ﻧﺪﺑﻪ ﻧﻴﺎﻳﺸﮕﺎﻩ ﻳﻬﻮدﻳﺎن‬ ‫واﻗﻊ اﺳﺖ[‬

‫‪52‬‬

‫ﺑﭙﻴﻤﺎﻳﺪ ﻣﺤﺘﺎج ﻣﺮﮐﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮﮐﻮب ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺮ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﺒﻮﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﺮواز ﺁﻳﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﻣﯽ‬ ‫ﺧﻮاهﺪ ﭼﺸﻢ ﻣﺤﻤﺪ را ﺧﻴﺮﻩ ﺟﺎﻩ و ﺟﻼل ﺧﻮد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ دﺳﺘﻮر ﻣﯽ دهﺪ ﻋﺠﺎﺋﺐ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ را ﺑﻪ وی ﻧﺸﺎن ﺑﺪهﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻮن ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﻗﻬﺎری ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮران ﺧﻮد دﺳﺘﻮر ﻣﯽ دهﺪ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮی ﺑﺮای ﺧﺮﺟﻬﺎی دوﻟﺖ ﺗﻬﻴﻪ ﮐﻨﻨﺪ و وزﻳﺮ‬ ‫داراﺋﯽ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ زﻳﺎدﻩ روی ﻧﺸﻮد وﮔﺮﻧﻪ رﻋﺎﻳﺎ ﺑﯽ ﭘﺎ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ از ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﻧﻤﺎز ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺠﺎﻩ ﻧﻤﺎز ﺗﻨﺰل ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪون هﻴﭻ ﺗﺮدﻳﺪی ﻣﺤﻤﺪ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮاﺑﻎ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﺗﺤﻮﻻت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﯽ در ﻧﻈﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬هﻴﭽﻴﮏ از ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن ﺗﺎرﻳﺦ و ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪﮔﺎن ﺣﻮادث ﺧﻄﻴﺮ ﺑﺎ او ﺑﺮاﺑﺮی ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﺳﮑﻨﺪر و‬ ‫ﺳﺰار‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن و هﻴﺘﻠﺮ‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﻮرش ﺑﺰرگ و ﭼﻨﮕﻴﺰ‪ ،‬ﻧﻪ ﺁﺗﻴﻼ و اﻣﻴﺮ ﺗﻴﻤﻮر ﮔﻮرﮐﺎن هﻴﭽﻴﮏ را ﺑﺎ وی ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﺘﻮان‬ ‫ﮐﺮد‪ .‬هﻤﻪ ﺁﻧﺎن ﺑﻪ ﻗﻮای ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﺑﻪ اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻠﺖ ﺧﻮد ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻮدﻧﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ‬ ‫دﺳﺖ ﺗﻬﯽ و ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻓﺖ ]ﺗﺮس[ و ﻋﻨﺎد ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺪم ﻧﻬﺎد‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺸﻮد ﻗﻮﻳﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮد ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻟﻨﻴﻦ را در ﺑﺮاﺑﺮ وی ﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺸﺘﮑﺎر‪ ،‬ﭼﺎرﻩ اﻧﺪﻳﺸﯽ‪ ،‬ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮی و ﻋﺪم‬ ‫اﻧﺤﺮاف از ﻣﺒﺎدی ﻋﻘﻴﺪﺗﯽ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل )‪ (١٩٠٥ -١٩٢٤‬ﻓﮑﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻴﺰ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺘﻬﺎی اﻧﻘﻼﺑﯽ را از‬ ‫دور ادارﻩ ﮐﺮد و ﻳﮏ ﻟﺤﻈﻪ از ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎزﻧﺎﻳﺴﺘﺎد ﺗﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﻢ را ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﻮاﻧﻊ داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫رﻏﻢ ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ ﻃﺒﻴﻌﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در روﺳﻴﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎﻳﺪ اﻋﺘﺮاف ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻴﻢ ﻗﺮن ﻧﻬﻀﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ‬ ‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺻﺪهﺎ هﺰار ﻧﺎراﺿﯽ و اﻧﻘﻼﺑﯽ از وی ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎز ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻓﺎﺣﺶ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳﺮ‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ وی ]رﺳﻮل اﷲ[ ﺑﺎ ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ زاهﺪاﻧﻪ ﺳﭙﺮی ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﻃﺒﻴﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ هﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻌﻴﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ ای درﺑﺎرﻩ او درﺳﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺟﻨﺒﻪ هﺎی‬ ‫ﺿﻌﻒ او ﻓﺮاﻣﻮش و ﺟﻨﺒﻪ هﺎی ﺧﻮب او ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺴﯽ از هﻨﺮﻣﻨﺪان و ﻣﺘﻔﮑﺮان از ﺣﻴﺚ ﻣﻮازﻳﻦ اﺧﻼﻗﯽ در‬ ‫وﺿﻊ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪی ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﻧﺪ وﻟﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﺁﺛﺎر ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮﺟﺎی ﻣﺎﻧﺪﻩ و ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﻤﯽ داﻧﻴﻢ‬ ‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪ 30‬ﭼﻪ ﺗﺪاﺑﻴﺮی ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم وزارت هﻼﮐﻮ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺪﺑﻴﺮهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﺑﺎ‬ ‫ﺿﺎﺑﻄﻪ هﺎی اﺧﻼﻗﯽ ﺟﻮر ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺁﺛﺎر ﻋﻠﻤﯽ او‪ ،‬او را ﻳﮑﯽ از ﻣﻔﺎﺧﺮ اﻳﺮان ﻗﺮار دادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ اﮔﺮ ﺗﺼﻮرات‪ ،‬ﭘﺲ از ﻓﻮت ﻗﺎﺋﺪی روﺣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر اﻓﺘﺪ و ﺑﺮای وی ﻣﮑﺎرم و ﻓﻀﺎﻳﻞ ﺑﯽ ﺷﻤﺎر ﺑﺴﺎزد‪ ،‬ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﺷﮑﺎل ﮐﺎر در اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ در ﺣﺪود ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻮﺟﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ و ﺷﮑﻠﯽ ﺑﺎزاری و ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ و‬ ‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ]ﺳﺰاوار[ ﺗﻤﺴﺨﺮ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺗﻮﻟﺪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺜﻞ ﺗﻮﻟﺪ ﻣﻴﻠﻴﺎردهﺎ ﻧﻮزاد دﻳﮕﺮ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮐﻤﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮی و ﺣﺎدﺛﻪ ای روی ﻧﺪادﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫ﺗﺐ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺳﺎزی‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺗﺨﻴﻼت و اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎ ﮐﺸﺎﻧﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬از ﺗﻮﻟﺪ ﺣﻀﺮت ﺷﮑﺎﻓﯽ در اﻳﻮان ﻣﺪاﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ و‬ ‫ﺁﺗﺸﮑﺪﻩ ﻓﺎرس ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻃﺒﻴﻌﯽ و ذاﺗﯽ ﺗﻮﻟﺪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﺳﺖ ﻳﺎ اﻣﺮی ﺧﺎرق اﻟﻌﺎدﻩ و ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ اﺧﻄﺎرﻳﺴﺖ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ؟‬ ‫ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻋﻘﻞ و ﺑﺮهﺎن ﺣﺴﯽ و رﻳﺎﺿﯽ هﻴﭻ ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ ﺑﺪون ﻋﻠﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم روﻳﺪادهﺎی ﺟﻬﺎن هﺴﺘﯽ ﺧﻮاﻩ ﻃﺒﻴﻌﯽ و ﺧﻮاﻩ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮل ﻋﻠﻠﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎهﯽ اﻳﻦ ﻋﻠﻞ ﺁﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻓﺘﺎب ﻣﯽ ﺗﺎﺑﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻣﯽ و ﻧﻮر ﮐﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ذاﺗﯽ‬ ‫اوﺳﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺁﺗﺶ ﻣﯽ ﺳﻮزاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﻋﺎﻳﻘﯽ ﻣﺆﺛﺮ ﻣﺎﻧﻊ ﺧﺎﺻﻴﺖ ذاﺗﯽ او ﺷﻮد‪ .‬ﺁب ﺑﻪ ﺳﺮاﺷﻴﺒﯽ ﻣﯽ رود‬ ‫ﻣﮕﺮ ﺁﻧﮑﻪ ﻧﻴﺮوﺋﯽ ﺟﺒﺮًا و ﻗﺴﺮًا ]ﺑﻪ زور ﮐﺴﯽ و ﻳﺎ ﭼﻴﺰی را ﺑﻪ ﮐﺎری وادار ﮐﺮدن[ ﺁن را ﺑﺎﻻ ﺑﺮد‪ .‬ﮔﺎهﯽ ﻋﻠﻞ ﺣﻮادث‬ ‫ﺁﺷﮑﺎر ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪان ﭘﯽ ﺑﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺴﻴﺎری از روﻳﺪادهﺎ ﺳﺎﺑﻘًﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﻮد و ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﮐﺸﻒ ﺁن ﭘﯽ ﺑﺮدﻩ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫رﻋﺪ و ﺑﺮق ﻳﺎ ﺑﺮوز اﻣﺮاض و راﻩ ﻋﻼج ﺁن ]هﺎ[‪.‬‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺗﻮﻟﺪ ﻧﻮزادی در ﻣﮑﻪ و ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪن ﺁﺗﺸﮑﺪﻩ ای در اﻳﺮان هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ راﺑﻄﻪ ﻋﻠﻴّﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻃﺎق ﮐﺴﺮی ﺗﺮک ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﻠﻮل ﻧﺸﺴﺖ ﮐﺮدن دﻳﻮار ﺁن داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺗﺮاش ﺁن را ﻳﮏ ﻧﻮع‬ ‫اﺧﻄﺎری از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺧﺪا ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻪ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺗﻴﺴﻔﻮن و ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﺑﮕﻮﻳﺪ اﻣﺮ‬ ‫ﻣﻬﻤﯽ در ﺷﺮف ﻇﻬﻮر اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﺆﺑﺪان و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﺁﺗﺸﮑﺪﻩ ﻓﺎرس ﺑﻔﻬﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدی اﻣﺮوز ﭘﺎی ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﺣﻴﺎت‬ ‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ راﻩ و رﺳﻢ ﺁﺗﺶ ﭘﺮﺳﺘﯽ را ﺑﺮﺧﻮاهﺪ اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﻳﺎ ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن زردﺷﺘﯽ ﭼﻄﻮر ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺮک ﺧﻮردن ﻃﺎق و ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪن ﺁﺗﺶ را ﻋﻼﻣﺖ ﺗﻮﻟﺪ ﻃﻔﻠﯽ‬ ‫ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻪ دﻋﻮت اﺳﻼم ﺑﺮ ﻣﯽ ﺧﻴﺰد؟‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﮑﻴﻢ و داﻧﺎ ﭼﺮا ﻣﺘﻮﻗﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم اﻳﺮان ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل از ﺑﻌﺜﺖ وی ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﻮﻧﺪ؟‬ ‫ﺳﻴﺮ در اوﺿﺎع ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت رﺳﻮل هﻢ از اﻳﻨﮑﻪ وی ﻣﺒﻌﻮث ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ ﺧﺒﺮ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺎدر ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻮﻟﺪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ را ﺣﺎدﺛﻪ ای ﺑﺰرگ و ﻏﻴﺮﻣﺘﺮﻗﺒﻪ ﺟﻠﻮﻩ دهﺪ ﭼﺮا در ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ‬ ‫ﻇﻬﻮر اﺳﻼم اﺳﺖ ﺷﮑﺎﻓﯽ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎﻣﺪ و ﺑﺘﺎن ﺑﻴﺠﺎن از ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺧﻮد ﻓﺮو ﻧﺮﻳﺨﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻻاﻗﻞ ﺗﻨﺒﻬﯽ]هﺸﻴﺎری و ﺑﻴﺪاری[ ﺑﺮای‬ ‫‪30‬‬

‫]ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻮﻟﺪ در ﺣﺪود ‪ ١٢٠٠‬ﻣﻴﻼدی در ﻃﻮس ﺧﺮاﺳﺎن‪ .‬در ﻧﺨﺴﺖ از ﻃﺮﻓﺪاران ﻓﺮﻗﻪ‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻳﻮرش هﻼﮐﻮﺧﺎن ﻣﻐﻮل ﺑﻪ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﺎن از ﺁﻧﺎن ﺟﺪا و ﺑﻪ هﻼﮐﻮﺧﺎن ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ هﻼﮐﻮﺧﺎن‬ ‫ﮐﺸﺘﺎر وﺣﺸﺘﻨﺎﮐﯽ از اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﺳﻼﻣﯽ وی را ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻘﻮط ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ دﺳﺖ هﻼﮐﻮﺧﺎن ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﺸﺘﺎر ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و ﺁﺧﺮﻳﻦ‬ ‫ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺷﺪ‪ .‬وی وزﻳﺮ هﻼﮐﻮﺧﺎن ﺷﺪ و رﺻﺪﺧﺎﻧﻪ ای ﺑﺮای ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﺎﻋﺖ ﺳﻌﺪ و ﻧﺤﺲ ﺑﺮای ﺧﺎن ﻣﻐﻮل و ﺳﺘﺎرﻩ ﺷﻨﺎﺳﯽ در ﻣﺮاﻏﻪ ﺑﻨﺎ‬ ‫ﮐﺮد‪ .‬ﺁﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ در ﻧﺠﻮم و ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ و در ‪ ١٢٧٣‬ﻣﻴﻼدی ﻓﻮت ﮐﺮد[‬

‫‪53‬‬

‫ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺎﺷﺪ و اﺧﻄﺎر او ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ از ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪن ﺁﺗﺸﮑﺪﻩ ﺑﺸﻮد؟ ﭼﺮا ﻣﻘﺎرن ﺑﻌﺜﺖ ﻣﻌﺠﺰﻩ ای ﻇﺎهﺮ ﻧﺸﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺮﻳﺶ‬ ‫را ﺑﻪ اﻳﻤﺎن ﮐﺸﺎﻧﺪ و ﺳﻴﺰدﻩ ﺳﺎل رﺳﻮل ﻣﺤﺒﻮب او ﻣﻮرد ﺁزار و ﻋﻨﺎد ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮد؟ ﭼﺮا در دل ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﻳﺰ ﻓﺮوﻏﯽ‬ ‫ﻧﺘﺎﺑﻴﺪ ﺗﺎ ﻧﺎﻣﻪ ﺣﻀﺮت را ﭘﺎرﻩ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬هﻢ ﺧﻮد اﻳﻤﺎن ﺁورد و هﻢ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺖ او ﺑﺮ ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﺮان ﻧﻮر اﺳﻼم ﺑﺘﺎﺑﺪ و ﺑﺪون‬ ‫ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ و ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ اﻳﺮان زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم درﺁﻳﺪ؟‬ ‫‪31‬‬ ‫ﺳﺎﻟﻬﺎ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺑﺰرگ ﻓﺮاﻧﺴﻪ »ارﻧﺴﺖ رﻧﺎن« ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻋﻴﺴﯽ« ﺧﻮاﻧﺪم ﮐﻪ در ﺁن‬ ‫ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت ﻳﮏ ﻧﻘﺎش ﭼﻴﺮﻩ دﺳﺖ ﺳﻴﻤﺎی روﺷﻦ و زﻧﺪﻩ ای از ﺣﻀﺮت ﻣﺴﻴﺢ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪی ﺑﻌﺪ ﮐﺘﺎب دﻳﮕﺮی‬ ‫از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﻣﻮﺷﮑﺎف ﺁﻟﻤﺎﻧﯽ »اﻣﻴﻞ ﻟﻮدوﻳﮓ«‪ 32‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﭘﺴﺮ ﺁدم« ﺑﻪ دﺳﺘﻢ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮد او ﺑﺎ ﻓﻘﺪان ﻣﺪارک‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد و ﺑﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮی از ﻋﻴﺴﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺖ وی را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای ﻣﻮﺟﻪ و روﺷﻦ ﻧﺸﺎن دادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ داﻋﻴﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل از ﻋﻤﺮ ‪ ٦٣‬ﺳﺎﻟﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ را ﻧﺪارم و ﺑﺪون ﺗﻮاﺿﻊ دروﻏﻴﻦ ﻧﻪ‬ ‫ﻣﻮهﺒﺖ و ﻇﺮاﻓﺖ ﻓﮑﺮی »رﻧﺎن« را در ﺧﻮد ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻢ و ﻧﻪ ﺷﮑﻴﺒﺎﺋﯽ ﮐﺎﻓﯽ و ﻧﻴﺮوی ﺗﺤﻘﻴﻖ »اﻣﻴﻞ ﻟﻮدوﻳﮓ« را ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻢ‬ ‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻗﻮی و ﻗﺪرت روﺣﯽ ﻣﺮدی را ﺗﺮﺳﻴﻢ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﻨﻴﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺁﻓﺮﻳﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮﻳﺘﺶ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻟﻨﻴﻦ ﺣﺰﺑﯽ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و ﻣﺆﺛﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ وﻟﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﺎﻟﯽ و ﻳﺎراﻧﯽ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﺪود‪ ،‬ﭘﺎی‬ ‫ﺑﻪ ﺳﺎﺣﺖ ]ﺻﺤﻨﻪ‪ ،‬ﻣﻴﺪان[ ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺬاﺷﺖ و ﻳﮕﺎﻧﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﮐﺎر او ﻗﺮﺁن ﺑﻮد و ﻗﺮﺁن‪ .‬ﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻪ در ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﺷﮑﻴﺐ را‬ ‫ﺳﺮاغ دارم و ﻧﻪ ﺁن هﻤﺖ را ﮐﻪ ﺑﺎ اﻣﻮاج ﮐﻮﻩ ﭘﻴﮑﺮ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﻪ ﺳﺘﻴﺰﻩ ﺑﺮﺧﻴﺰم‪ .‬ﻗﺼﺪ ﻣﻦ از اﻳﻦ‬ ‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻴﺮون ﮐﺸﻴﺪن ﺧﻄﻮﻃﯽ ﭼﻨﺪ و ﺑﻴﺮون اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺷﺒﺤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮﺁن و ﺳﻴﺮ اﺟﻤﺎﻟﯽ ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﺳﻼم در‬ ‫ذهﻨﻢ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬راﺳﺖ و ﺻﺮﻳﺢ ﺗﺮ ﮔﻮﻳﻢ‪:‬‬ ‫ﻳﮏ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻳﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ و ﺁن ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺤﺖ‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺧﺮد و ادراک ﺁدﻣﯽ از ﮐﺎر ﻣﯽ اﻓﺘﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽ داﻧﻴﻢ ﻋﻘﺎﻳﺪی از ﻃﻔﻮﻟﻴﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺗﻠﻘﻴﻦ ﺷﺪﻩ و زﻣﻴﻨﻪ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی او ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﻴﺮد و ﺁن وﻗﺖ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ هﻤﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ را ﺑﻪ ﺁن ﻣﻌﺘﻘﺪات ﺗﻠﻘﻴﻨﯽ ﮐﻪ هﻴﭻ ﻣﺼﺪر ﻋﻘﻼﻳﯽ ﻧﺪارد‪،‬‬ ‫ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺳﺎزد‪ .‬ﺣﺘﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻧﻴﺰ ﺑﺠﺰ ﻋﺪﻩ ای اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻤﺎر ﺑﻪ اﻳﻦ درد دﭼﺎرﻧﺪ و ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻗﻮﻩ ادراک ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫اﻧﺪارﻧﺪ و اﮔﺮ هﻢ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪازﻧﺪ ﺑﺮای ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺗﻠﻘﻴﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺸﺮی ﮐﻪ وﺟﻪ اﻣﺘﻴﺎزش ﻗﻮﻩ ادراک اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻗﻮﻩ‬ ‫ادراک ﻣﺴﺎﺋﻞ رﻳﺎﺿﯽ و ﻃﺒﻴﻌﯽ را ﺣﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﻣﻮر ﻋﻘﻴﺪﻩ ای ﺧﻮاﻩ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﺧﻮاﻩ دﻳﻨﯽ و ﻏﻴﺮﻩ ﭘﺎی روی ﻋﻘﻞ و‬ ‫ﺣﺘﯽ ﻣﺸﻬﻮدات ﻣﯽ ﮔﺬارد‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫]ارﻧﺴﺖ رﻧﺎن ‪ (١٨٢٣ -١٨٩٢)Ernest Renan‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ و دﻳﻦ ﺷﻨﺎس ﻓﺮاﻧﺴﻮی‪ ،‬ﮐﺘﺎب »زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﺴﻴﺢ« از وی ﺳﺒﺐ ﺑﺤﺜﻬﺎ و ﻣﺠﺎدﻻﺗﯽ‬ ‫در ﮐﻠﻴﺴﺎی ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺷﺪ‪ .‬وی ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻳﺮان و ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎﺑﯽ ﺁﺛﺎری ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ دارد‪ .‬دﺷﺘﯽ از ﮐﺘﺎب »زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﺴﻴﺢ« در ﻧﻮﺷﺘﻦ »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل«‬ ‫ﺳﻮد ﻓﺮاوان ﺑﺮدﻩ اﺳﺖ[‬ ‫‪32‬‬ ‫]اﻣﻴﻞ ﻟﻮدوﻳﮓ ‪ ( ١٨٨١ – ١٩٤٨ Emil Ludwig‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ‪ Emil Cohn‬اﻣﻴﻞ ﮐﻬﻦ ﺑﻴﻮﮔﺮاﻓﻴﻬﺎی اﻓﺴﺎﻧﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺢ‪،‬‬ ‫روزوﻟﺖ‪ ،‬ﻣﻴﮑﻞ ﺁﻧﮋ و ﺑﺴﻴﻤﺎرک ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ[‬

‫‪54‬‬

‫ﮐﻮدﮐﯽ‬ ‫از دوران ﮐﻮدﮐﯽ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ اﻃﻼﻋﺎت زﻳﺎدی در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻃﻔﻠﯽ ﺑﺪون وﺟﻮد ﭘﺪرو ﻣﺎدر در ﺧﺎﻧﻪ ﻋﻤﻮی ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻮﺋﯽ ﺑﺎ رأﻓﺖ و ﺷﻔﻘﺖ وﻟﯽ ﮐﻢ ﺑﻀﺎﻋﺖ ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﻋﺎﻃﻞ و ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ و ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ او ﮐﻤﮑﯽ ﮐﺮدﻩ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ اﺷﺘﺮان اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ و دﻳﮕﺮان را ﺑﺮای ﭼﺮا ﺑﻪ ﺻﺤﺮا ﺑﺮدﻩ ﺗﺎ هﻨﮕﺎم ﻏﺮوب در ﺻﺤﺮای ﺧﺸﮏ و ﻋﺒﻮس ﻣﮑﻪ ﺗﮏ و‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽ ﺑﺮد‪.‬‬ ‫ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﺎهﻮش و ﺣﺴﺎس ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ روز را ﺑﻪ ﺷﺎم ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬رﻧﺞ ﻣﯽ ﺑﺮد و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ رﻧﺞ را ﭼﻮن ﺳﻘﺰی‬ ‫ﺗﻠﺦ ﻣﯽ ﺧﺎﻳﺪ ]ﺟﻮﻳﺪن[‪ ،‬ﭼﺮا ﻳﺘﻴﻢ ﺑﯽ ﭘﺪر ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ؟ ﭼﺮا ﻣﺎدر ﺟﻮان و ﻳﮕﺎﻧﻪ ﮐﺎﻧﻮن ﻣﻬﺮ و ﻧﻮازش را ﺑﺪﻳﻦ‬ ‫زودی از دﺳﺖ دادﻩ اﺳﺖ؟ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﮐﻮر ﭼﺮا ﺟ ّﺪ ﺑﺰرﮔﻮار و ﺗﻮاﻧﺎﻳﺶ را ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻣﺎدر از َﮐﻔَﺶ رﺑﻮد ﺗﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ ﻋﻤﻮ ﭘﻨﺎﻩ ﺑﺮد؟ ﻋﻤﻮی او ﺧﻮب و ﻧﻴﮏ ﮐﺮدار‪ ،‬اﻣﺎ ﻣُﻌﻴﱢﻞ )ﻋﺎﺋﻠﻪ دار‪ ،‬ﻋﻴﺎﻟﻮار‪ ،‬ﻋﻴﺎﻟﻤﻨﺪ( و ﻓﺎﻗﺪ اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ اﺳﺖ از‬ ‫اﻳﻦ رو ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ او را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻨﯽ اﻋﻤﺎم )ﻋﻤﻮزادﮔﺎن‪ ،‬ﭘﺴﺮﻋﻤﻮهﺎ( و اﻃﻔﺎل هﻢ ﺷﺄن او ﻧﮕﺎهﺪاری ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﻮهﺎی دﻳﮕﺮ‬ ‫ﭼﻮن ﻋﺒﺎس و اﺑﻮﻟﻬﺐ‪ 33‬در ﻧﻌﻤﺖ ﻣﯽ ﮔﺬراﻧﻨﺪ و ﺑﻪ وی ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﺪارﻧﺪ هﻤﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻼﻳﻤﺎت در روح ﮐﻮدک ﺣﺴﺎس در‬ ‫ﻃﯽ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺗﻠﺨﯽ و ﻣﺮارت رﻳﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ و ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ اﻳﻦ ﺻﺤﺮای ﺑﯽ ﺑﺮﮐﺖ ﮐﻪ ﺷﺘﺮان ﺗﻤﺎم ﻧﻴﺮوی ﺧﻮد را در ﮔﺮدن ﻣﯽ ﮔﺬارﻧﺪ ﺗﺎ از ﻻی ﺳﻨﮕﻬﺎ ﻣﮕﺮ‬ ‫ﺧﺎر و ﻋﻠﻔﯽ ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺳﺎﻋﺘﻬﺎی ﺧﺎﻟﯽ و ﻣﻼل اﻧﮕﻴﺰ ﺟﺰ ﻓﮑﺮﮐﺮدن و ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدی را در ذهﻦ ﭘﺮورش دادن ﭼﻪ ﻣﯽ‬ ‫ﺗﻮان ﮐﺮد؟‬ ‫ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدی از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺷﺨﺺ را ﺗﻠﺨﮑﺎم و اﻋﺼﺎب را در ﭼﺸﻴﺪن رﻧﺞ ﺣﺮﻣﺎن ﺣﺴﺎﺳﺘﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺧﻮد واﮔﺬار ﺷﻮد و ﻣﻮﺟﺒﯽ ﺑﺮای اﻧﺼﺮاف ﻓﺮاهﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در زﻳﺮ و رو ﮐﺮدن ﻣﻮﺟﺒﺎت ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎری ﺑﺨﺖ‪،‬‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ و ﻧﺎﭼﺎر ﻣﺴﻴﺮی ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽ ﺗﻮان ﻓﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮور زﻣﺎن‪ ،‬ﺳﻴﺮ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ اﻳﻦ ﻃﻔﻞ ﺑﺴﻮی ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮود و ﻣﻨﺸﺄ ﺑﺨﺖ ﺑﺪ را در ﺁﻧﺠﺎ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺴﺮهﺎی هﻢ ﺷﺄن و هﻢ ﺳﻦ او در رﻓﺎﻩ و ﺧﻮﺷﯽ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ زﻳﺮا ﭘﺪراﻧﺸﺎن ﻣﺒﺎﺷﺮ اﻣﻮر ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ اﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺮاﺳﻢ‬ ‫ﺣﺞ ﺑﻪ زاﺋﺮان ﮐﻌﺒﻪ ﻧﺎن و ﺁب ﻣﯽ ﻓﺮوﺷﻨﺪ و ﺣﻮاﻳﺞ ﺁﻧﻬﺎ را رﻓﻊ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﮐﺎﻻهﺎﻳﯽ ﮐﻪ از ﺷﺎم ﺁوردﻩ اﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎی ﺧﻮﺑﯽ‬ ‫ﻣﯽ ﻓﺮوﺷﻨﺪ و ﻣﺤﺼﻮل ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ ارزاﻧﯽ ﻣﯽ ﺧﺮﻧﺪ و از اﻳﻦ راﻩ ﺳﻮد ﻓﺮاوان ﺑﺮﻣﯽ ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻃﺒﻌًﺎ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺮﻩ ﻣﻨﺪ از اﻳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺖ ﮐﻌﺒﻪ و داد و ﺳﺘﺪ ﺑﺎ ﺑﺎدﻳﻪ ﻧﺸﻴﻨﺎن ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻃﻮاﻳﻒ ﺑﯽ ﺷﻤﺎر ﭼﺮا ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ روی ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ و ﻣﺎﻳﻪ ﺛﺮوت و ﺳﻴﺎدت ﻗﺮﻳﺶ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ؟ ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻣﻘ ّﺮ‬ ‫ﺑﺘﻬﺎی ﻧﺎﻣﺪار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ در ﮐﻌﺒﻪ ﺳﻨﮓ ﺳﻴﺎهﯽ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ در ﻧﻈﺮ اﻋﺮاب ﻣﻘﺪس اﺳﺖ و ﻃﻮاف ﺑﻪ دور ﺁن را‬ ‫ﻣﺎﻳﻪ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ و ﻧﺠﺎت ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻴﺎن ﺻﻔﺎ‪ 34‬و ﻣﺮوﻩ را هِﺮ ِوﻟِﻪ‪ 35‬ﮐﻨﺎن ﺑﭙﻴﻤﺎﻳﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ دو ﺑﺘﯽ ﮐﻪ‬ ‫‪33‬‬

‫]اﺑﻮﻟﻬﺐ ﻋﻤﻮی ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و از ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﺳﺮﺳﺨﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬وی داﻣﺎد اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﻮد[‬ ‫‪34‬‬ ‫]ﺻﺨﺮﻩ ای اﺳﺖ ﺑﻠﻨﺪ در ﻣﮑﻪ و در داﻣﻨﻪ ﮐﻮﻩ اﺑﻮﻗﺒﻴﺲ و ﺁن ﺑﻴﻦ ﻣﮑﻪ و ﺻﺨﺮﻩ ﻣﺮوﻩ واﻗﻊ اﺳﺖ و ﺣﺎﺟﻴﺎن ﺣﺞ ﺧﻮد را در ﺁﻧﺠﺎ ﺗﮑﻤﻴﻞ ﻣﯽ‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ[‬ ‫‪35‬‬ ‫]رﻓﺘﺎری ﻣﻴﺎن دوﻳﺪن و رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﮏ ﭘﺎ راﻩ رﻓﺘﻦ[‬

‫‪55‬‬

‫ﺑﺮ ﻗﻠﻪ اﻳﻦ دو ﺗﭙﻪ ﻗﺮار دارد ﻧﻴﺎﻳﺶ و ﻧﻴﺎز ﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ در ﺣﻴﻦ ﻃﻮاف و در اﺛﻨﺎی دوﻳﺪن ﻣﻴﺎن ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوﻩ هﺮ‬ ‫ﻃﺎﻳﻔﻪ ای ﺑﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﻧﺠﺎم ﺣﺎﺟﺎت ﺧﻮد را ﻣﺴﺌﻠﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺁن هﻮش ﺗﻨﺪ و ﺑﺎ ﺁن ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺷﺪﻳﺪ اﻋﺼﺎب و اﻧﺪﻳﺸﻪ روﺷﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻳﺎزدﻩ‪ ،‬دوازدﻩ ﺳﺎﻟﻪ از ﺧﻮد ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺪ »ﺁﻳﺎ در اﻳﻦ‬ ‫ﺳﻨﮓ ﺳﻴﺎﻩ ﻧﻴﺮوﻳﯽ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﺁﻳﺎ از اﻳﻦ ﻣﺠﺴﻤﻪ هﺎی ﺑﯽ ﺣﺲ و ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺎری اﺳﺖ؟« و ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺷﮏ و ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﺳﻨﮓ ﺳﻴﺎﻩ و ﺑُﺘﺎن ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺁزﻣﺎﻳﺶ ﺷﺨﺼﯽ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬هﻴﭻ ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد او ﺑﺎ‬ ‫ﺷﻮق و اﻣﻴﺪ ﻳﮏ ﻗﻠﺐ ﺷﮑﺴﺘﻪ و روح رﻧﺠﺪﻳﺪﻩ ﺑﺪاﻧﻬﺎ روی ﺁوردﻩ و اﺛﺮی ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺁﻳﻪ‪» :‬وَاُﻟﺮّﺟ َﺰ ﻓَﺎهﺠُﺮ« )از‬ ‫ﭘﻠﻴﺪی اﺟﺘﻨﺎب ﮐﻦ(‪ 36‬ﮐﻪ ﺳﯽ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از دهﺎن ﻣﺒﺎرﮐﺶ ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ ﻓﺮض و ﺣﺪس ﻧﻴﺴﺖ؟ هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺁﻳﻪ‬ ‫ﻻ َﻓﻬَﺪی« )ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺮا ﮔﻤﺮاﻩ ﻳﺎﻓﺖ ﭘﺲ هﺪاﻳﺘﺖ ﻓﺮﻣﻮد(‪ 37‬ﻗﺮﻳﻨﻪ ای ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻧﻴﺴﺖ؟‬ ‫ک ﺿَﺎ ً‬ ‫ﺟ َﺪ َ‬ ‫ﺷﺮﻳﻔﻪ‪َ » :‬و َو َ‬ ‫ﺁﻳﺎ ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ واﺿﺢ و ﺑﺪﻳﻬﯽ را ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﻘﻴﻢ اﻳﻦ ﺑﺎرﮔﺎهﻨﺪ و‬ ‫اﺛﺮی از ﺣﻴﺎت و ﺣﺮﮐﺖ و ﻓﻴﺾ و رﺣﻤﺖ در ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ واﻗﻌﻴﺘﯽ را ﻧﺪاﻧﻨﺪ؟ ﭘﺲ ﺳﮑﻮت ﺁﻧﻬﺎ و اﺣﺘﺮام ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ‬ ‫»ﻻت« و »ﻣﻨﺎت« و »ﻋﺰی«‪ 38‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﭼﻪ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ اﺳﺖ؟ اﺣﺘﺮام اﻣﺎﻣﺰادﻩ ﺑﺎ ﻣﺘﻮﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺖ از ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻴﺰی ﻋﺎﻳﺪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد و هﻤﺎن ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺎم دارﻧﺪ ﻧﻴﺰ از روﻧﻖ ﻣﯽ اﻓﺘﺪ زﻳﺮا دﻳﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‬ ‫ﻧﻤﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﺎع ﺁﻧﻬﺎ را ﮔﺮان ﺑﺨﺮد و ﻣﺘﺎع ﺧﻮد را ارزان ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﺑﯽ ﭘﺎﻳﺎن ﺻﺤﺮا و در ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ وﺣﺸﺘﻨﺎک اﻳﻦ روزهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺷﺘﺮان ﺳﺮﮔﺮم ﭘﻴﺪا ﮐﺮدن ﻗﻮت ﻻﻳﻤﻮت ﺑﻮدﻧﺪ و‬ ‫ﺁﻓﺘﺎب ﮔﺪازﻧﺪﻩ ﻻﻳﻨﻘﻄﻊ ﻣﯽ ﺗﺎﺑﻴﺪ‪ ،‬در روح ﺣﺴﺎس و رؤﻳﺎزای ﻣﺤﻤﺪ هﻤﻬﻤﻪ ای ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬هﻤﻬﻤﻪ ای ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺮارﺳﻴﺪن‬ ‫ﺷﺐ ﻓﺮو ﻣﯽ ﻧﺸﺴﺖ زﻳﺮا ﻏﺮوب ﺁﻓﺘﺎب او را ﺑﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ واﻗﻌﯽ ﺑﺮﻣﯽ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ اﺷﺘﺮان را ﮔﺮد ﺁ َورَد و روی ﺑﻪ‬ ‫ﺷﻬﺮ ﮔﺬارَد‪ ،‬ﺑﺮای ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ هﯽ زﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﻴﺸﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺷﺒﺎﻧﮕﺎﻩ ﺳﺎﻟﻢ و درﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺸﺎن‬ ‫ﺑﺮﮔﺮداﻧَﺪ‪ .‬هﻤﻬﻤﻪ ﺧﺎﻣﻮش ﻣﯽ ﺷﺪ ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ در ﺗﺎرﻳﮑﯽ ﺷﺐ ﺷﮑﻞ رؤﻳﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﻴﺮد‪ .‬هﻤﻬﻤﻪ ﺧﺎﻣﻮش ﻣﯽ ﺷﺪ ﺑﺮای‬ ‫اﻳﻨﮑﻪ ﻓﺮدا در ﺧﻠﻮت ﻳﮑﻨﻮاﺧﺖ ﺻﺤﺮا ﺑﺮﮔﺮدد و ﺧﻮش ﺧﻮش در اﻋﻤﺎق ﺿﻤﻴﺮ او ﭼﻴﺰی ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﺑﭙﻴﻮﻧﺪد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻃﺒﺎﻳﻊ در ﺧﻮد ﻓﺮورﻓﺘﻪ و ﺳﺮﮔﺮم ﭘﻨﺪار و رؤﻳﺎی دروﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺒﺎت زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ را از ﻏﻮﻏﺎی ﺧﺎرﺟﯽ دور‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻇﺎﻟﻢ از ﺑﻬﺮﻩ ﻣﻨﺪﻳﻬﺎی ﺣﻴﺎت ﻣﺤﺮوﻣﺸﺎن ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺧﻼء ﺻﺤﺮای ﺧﺎﻣﻮش ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﻮد‬ ‫ﻓﺮو ﻣﯽ روﻧﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﺒﺤﯽ ﻧﺎﻣﺘﺮﻗﺒﻪ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻳﺪ و در اﻋﻤﺎق وﺟﻮد ﺧﻮﻳﺶ ﺻﺪای اﻣﻮاﺟﯽ را ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﻮاج ﻳﮏ‬ ‫درﻳﺎی ﻧﺎﭘﻴﺪا و ﻣﺠﻬﻮل‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺤﻮ ﮔﺬﺷﺖ ﺗﺎ واﻗﻌﻪ ای روی داد ﮐﻪ اﺛﺮ ﺗﺎزﻩ ای در ﺟﺎن او ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬ ‫در ﺳﻦ ﻳﺎزدﻩ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﺎ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﺷﺎم‪ 39‬رﻓﺖ و ﻣﺎﻳﻪ ای ﺑﺪﻳﻦ ﺣﺮﮐﺖ و ﻏﻮﻏﺎی دروﻧﯽ رﺳﻴﺪ‪ ،‬دﻧﻴﺎﻳﯽ ﺗﺎزﻩ و روﺷﻦ‬ ‫ﮐﻪ اﺛﺮی از ﺟﻬﺎﻟﺖ و ﺧﺮاﻓﺖ و ﻧﺸﺎﻧﯽ از زﻣﺨﺘﯽ و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻣﮑﻪ در ﺁن ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫در ﺁﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﻣﻬﺬﺑﺘﺮ ]ﭘﺎﮐﺘﺮ[‪ ،‬ﻣﺤﻴﻄﯽ روﺷﻨﺘﺮ و ﻋﺎدات و ﺁداﺑﯽ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤًﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮی ژرف در ﺟﺎن‬ ‫وی ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬در ﺁﻧﺠﺎ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺪوی و ﺧﺸﻦ و ﺁﻟﻮدﻩ ﺑﻪ ﺧﺮاﻓﺎت ﻗﻮم ﺧﻮد را ﺑﻬﺘﺮ ﺣﺲ ﮐﺮد و ﺷﺎﻳﺪ ﺁرزوی داﺷﺘﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫ای ﻣﻨﻈﻢ ﺗﺮ و ﻣﻨﺰﻩ ﺗﺮ از ﺧﺮاﻓﺎت و ﭘﻠﻴﺪی و ﺁراﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎدی اﻧﺴﺎﻧﯽ در وی ﺟﺎن ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻦ او اﻗﺘﻀﺎی ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻘًﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ در اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻔﺮ ﺑﺎ اهﻞ دﻳﺎﻧﺘﻬﺎی ﺗﻮﺣﻴﺪی ﺗﻤﺎس ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺳ ّ‬ ‫اﻣﺮی ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﺴﻠّﻤًﺎ در روح ﺣﺴﺎس و رﻧﺞ ﮐﺸﻴﺪﻩ او اﺛﺮی ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺪ هﻤﻴﻦ اﺛﺮ او را ﺑﻪ ﺳﻔﺮی‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺧﺒﺎر ﻣﺘﻮاﺗﺮ در ﺳﻔﺮ ﺑﻌﺪی ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮدﻩ و ﻓﮑﺮ ﺗﺸﻨﻪ و ﮐﻨﺠﮑﺎو او ﺑﻬﺮﻩ ای واﻓﺮ از‬ ‫ارﺑﺎب دﻳﺎﻧﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺂﻧﮑﻪ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ از دوران ﮐﻮدﮐﯽ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ اﺧﺒﺎری در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺧﻴﻠﯽ ﻃﺒﻴﻌﯽ و ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ‪ .‬دورﻩ‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻮدﮐﯽ ﻳﺘﻴﻢ ﮐﻪ در ﮐﻔﺎﻟﺖ ﻋﻤﻮی ﺧﻮﻳﺶ روزﮔﺎر ﻣﯽ ﮔﺬراﻧﺪﻩ اﺳﺖ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺣﻮادﺛﯽ ﻣﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ‬ ‫ﺑﻪ وی ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ از وی ﺧﺎﻃﺮﻩ ای داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺎ اﮐﻨﻮن ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﻴﻢ از ﺣﺪود ﻓﺮض و ﺣﺪس ﺧﺎرج‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮐﻮدﮐﯽ ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ هﺮ روز ﺑﺎ ﺷﺘﺮان ﺑﻪ ﺻﺤﺮا ﻣﯽ رود‪ ،‬در ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ اﻳﻦ روزهﺎی ﻳﮑﻨﻮاﺧﺖ در ﺧﻮد ﻓﺮو ﻣﯽ‬ ‫رود و ﺳﺮﮔﺮم ﺗﺨﻴﻼت و رؤﻳﺎهﺎ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺁﻳﺎت ﻋﺪﻳﺪﻩ ﻗﺮﺁﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﯽ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از روح ﻣﺘﻼﻃﻢ او ﻓﺮو رﻳﺨﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪ ای ﺑﺎﺷﺪ از اﻳﻦ ﺗﺄﻣﻼت و ﺗﺄﺛﺮ از‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻠﻘﺖ‪.‬‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺼ َﺒ ُ‬ ‫ﻒ ُﻧ ِ‬ ‫ﺠﺒِﺎل ﮐَﻴ َ‬ ‫ﻒ ُر ِﻓﻌَﺖ )‪َ (١٨‬و اَﻟﯽ اﻟ ِ‬ ‫ﺴﻤَﺎء َﮐ ُﻴ َ‬ ‫ﺧِﻠ َﻘﺖ )‪َ (١٧‬واِﻟﯽ اّﻟ َ‬ ‫ﻒ ُ‬ ‫ﻞ ﮐَﻴ َ‬ ‫ن اِﻟﯽ اِﻻ ِﺑ ِ‬ ‫ﻈﺮُو َ‬ ‫ﻼ ﻳَﻨ ُ‬ ‫اَﻓ َ‬ ‫‪40‬‬ ‫ﻄﺤَﺖ )‪(٢٠‬‬ ‫ﺳِ‬ ‫ﻒ ُ‬ ‫ﻻرِض ﮐَﻴ َ‬ ‫)‪َ (١٩‬واِﻟﯽ ا َ‬ ‫‪36‬‬

‫ﺳﻮرﻩ ﻣﺪﺛﺮ ﺁﻳﻪ ‪٥‬‬ ‫‪37‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ واﻟﻀﺤﯽ ﺁﻳﻪ ‪٧‬‬ ‫‪38‬‬ ‫ﻋﺰّی ‪ Ozzä‬هﺮ ﺳﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬ ‫]ﻻت ‪ Lät‬ﺑﺘﯽ ﺑﻮد در ﻣﻌﺒﺪ ﻃﺎﺋﻒ ﮐﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺛﻘﻴﻒ از ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﺁن را ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻻت‪ ،‬ﻣﻨﺎت‪ Manät‬و ُ‬ ‫از ﺑﺘﻬﺎی ﻣﻌﺮوف ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻮدﻧﺪ[‬ ‫‪39‬‬ ‫]ﺷﺎم در ﻗﺪﻳﻢ هﻤﺎن ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺮاﺋﻴﺎن ﺁن را ﺁرام ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬دﺷﺖ دﻣﺸﻖ و ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎی ﻟﺒﻨﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺟﺰﻳﯽ از ﺁن ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪٦٤‬‬ ‫ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ دﺳﺖ روﻣﻴﺎن اﻓﺘﺎد و ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺁن اﻧﻄﺎﮐﻴﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎم در ﺳﺎل ‪ ٦٣٢‬ﻣﻴﻼدی ﻣﻔﺘﻮح ﻟﺸﮑﺮ اﺳﻼم ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻮﺗﺎﻩ‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﺻﻠﻴﺒﻴﻮن و در ﺳﺎل ‪ ١٥١٧‬ﻣﻴﻼدی ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺗﺤﺖ ﻗﻴﻤﻮﻣﻴﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ درﺁﻣﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬ ‫ﺷﺎم ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻮرﻳﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ[‬ ‫‪40‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ﻏﺎﺷﻴﻪ ﺁﻳﺎت ‪ ١٧‬ﺗﺎ ‪ ،٢٠‬ﻇﺎهﺮًا ﺷﺎدروان ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ از ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺧﻮد ﺁﻳﺎت ﻣﺬﮐﻮر را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺁﻳﺎت ‪ ١٩‬ﺑﻪ ﺟﺎی ‪ ١٨‬ﻧﻘﻞ‬ ‫ﺷﺪﻩ ﮐﻪ اﺑﺪًا ﺗﺄﺛﻴﺮی در اﺻﻞ ﻣﻌﻨﯽ و ﻟﻐﺰﺷﯽ ﺑﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﮐﺘﺎب وارد ﻧﻤﯽ ﺁورد‪ .‬ﻣﻌﻨﯽ ﺁﻳﺎت ﻓﻮق ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﺷﺘﺮ را ﻧﻤﯽ ﻧﮕﺮﻧﺪ ﮐﻪ‬

‫‪56‬‬

‫ﺗﺄﻣﻞ در ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ ﺟﺎن ﭘﺮ از رؤﻳﺎی ﮐﺴﯽ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ از ﺗﻨﻌﻤﺎت ]ﺟﻤﻊ ﺗﻨﻌﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎز و ﻧﻌﻤﺖ زﻳﺴﺘﻦ[‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﻪ دور اﻓﺘﺎدﻩ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ و ﻳﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻧﺠﻮاﻳﯽ دارد و ﮔﺎهﯽ ﺧﺸﻢ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻣﺘﮑﺒﺮان ﻣﻐﺮور و ﺑﯽ‬ ‫ارزﺷﯽ ﭼﻮن »اﺑﻮ ﻟﻬﺐ« و ]ﻳﺎ[ »اﺑﻮاﻻﺷﺪ«‪ 41‬ﻓﺮو ﻣﯽ رﻳﺰد‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪهﺎ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ دﻋﻮت ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﭘﺲ از ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺘﻦ و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﺷﺄن او ﻣﺆﻣﻨﺎن از ﺧﺰاﻧﻪ ﻣﻌﻤﻮر ﺗﺨﻴﻼت‬ ‫ﺧﻮد ﺣﻮادﺛﯽ ﺁﻓﺮﻳﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ای از ﺁن را در ﻓﺼﻞ ﭘﻴﺶ از ﻃﺒﺮی و واﻗﺪی ﺁوردﻳﻢ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ اﺷﺎرﻩ ای هﺮ ﭼﻨﺪ‬ ‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻪ ﻳﮏ ﻣﻄﻠﺐ ﺿﺮورت دارد‪:‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اوﺿﺎع ﺣﺠﺎز‪ 42‬و ﺑﺨﺼﻮص ﻣﮑﻪ را ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ ﺗﺎرﻳﮑﺘﺮ از ﺁﻧﭽﻪ هﺴﺖ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﺑﺪًا‬ ‫ﻓﺮوﺗﻨﯽ از ﻓﮑﺮ ﺳﻠﻴﻢ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺁن ﻧﺘﺎﺑﻴﺪﻩ و ﺟﺰ ﻋﺎدات ﺳﺨﻴﻒ و اﺣﻤﻘﺎﻧﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ اﺻﻨﺎم ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮی ﻣﺸﺎهﺪﻩ‬ ‫ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ اﺻﺮار در اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ارزش ﺑﻴﺸﺘﺮی ﺑﻪ ﻇﻬﻮر و دﻋﻮت رﺳﻮل ﺑﺪهﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎری از‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﻘﻖ ﻋﺮب ﭼﻮن ﻋﻠﯽ ﺟﻮاد‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺳﻤﺎن‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻃﻪ ﺣﺴﻴﻦ‪] ،43‬ﺣﺴﻴﻦ[ هﻴﮑﻞ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺰت دروزﻩ‪ ،‬اﺳﺘﺎد‬ ‫ﺣﺪاد‪ 44‬و ﻏﻴﺮﻩ هﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺠﺎز در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻣﻴﻼدی ﺑﻬﺮﻩ ای از ﺗﻤﺪن داﺷﺘﻪ و ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ ﺁﻧﻘﺪرهﺎ ﮐﻪ ﺧﻴﺎل ﻣﯽ‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ ﻣﺠﻬﻮل ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎی اﻳﻦ ﻣﺤﻘﻘﺎن و از ﻗﺮاﺋﻦ و رواﻳﺎت ﻋﺪﻳﺪﻩ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ در ﻧﻴﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻣﻴﻼدی ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻠﯽ‬ ‫ﺑﺮ ﺿﺪ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ در ﺣﺠﺎز ﻇﺎهﺮ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪45‬‬ ‫اﻳﻦ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﺗﺎ درﺟﻪ ای ﻣﺮهﻮن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻃﻮاﻳﻒ ﻳﻬﻮد ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻳﺜﺮب ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺷﺎم ﺑﻪ‬ ‫ﺣﺠﺎز ﻣﯽ ﺁﻣﺪﻧﺪ و ﺗﺎ درﺟﻪ ای ﻣﻮﻟﻮد ﻓﮑﺮ اﺷﺨﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﻨﻔﻴﺎن‪ 46‬ﻣﺸﻬﻮرﻧﺪ‪ .‬در ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم‪ 47‬ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‬ ‫ﻋﺰّی ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺰرگ‬ ‫ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از دﻋﻮت اﺳﻼم‪ :‬روزی ﻗﺮﻳﺶ در ﻧﺨﻠﺴﺘﺎﻧﯽ ﻧﺰدﻳﮏ ﻃﺎﺋﻒ‪ 48‬اﺟﺘﻤﺎع ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮای ُ‬ ‫ﺑﻨﯽ ﺛﻘﻴﻒ ﺑﻮد ﻋﻴﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎر ﺗﻦ از ﺁن ﻣﻴﺎن ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﺮدم راﻩ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽ روﻧﺪ و دﻳﻦ‬ ‫ﭘﺪرﺷﺎن اﺑﺮاهﻴﻢ را از دﺳﺖ دادﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺑﺎﻧﮓ زدﻧﺪ‪ :‬دﻳﻨﯽ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ اﺧﺘﻴﺎر ﮐﻨﻴﺪ‪ ،‬ﭼﺮا دور ﺳﻨﮕﯽ ﻃﻮاف‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﺪ و ﻧﻪ ﻣﯽ ﺷﻨﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﻮدی ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻧﻪ زﻳﺎﻧﯽ‪ .‬اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺗﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ورﻗﺔ ﺑﻦ‬ ‫ﻧﻮﻓﻞ‪ ،49‬ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ‪ ،50‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺣﻮﻳﺮث‪ ،‬زﻳﺪﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ .‬از ﺁن روز ﺧﻮد را ﺣﻨﻴﻒ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و ﺑﻪ دﻳﻦ اﺑﺮاهﻴﻢ‬ ‫درﺁﻣﺪﻧﺪ‪ .‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ اﺧﻴﺮاﻟﺬﮐﺮ ﻧﻤﺎزی ﻳﺎ دﻋﺎﻳﯽ رواﻳﺖ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟﺒّﻴﮏ ﺣﻘًﺎ ﺣﻘﺎً‪ ،‬ﺗﻌﺒّﺪًا ورﻗﺎ ﻋﺬت ﺑﻤﺎ‬ ‫ﻋﺎذﺑﻪ اﺑﺮاهﻴﻢ اﻧﻨﯽ ﻟﮏ راﻏﻢ ﻣﻬﻤﺎ ﺟﺸﻤﻨﯽ ﻓﺎﻧﯽ ﺟﺎﺷﻢ«‪ 51‬و ﭘﺲ از ﺁن ﺳﺠﺪﻩ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺁﻧﮑﻪ اﮐﺜﺮﻳﺖ ﻗﺎﻃﻊ ﺟﺰﻳﺮﻩ اﻟﻌﺮب در ﺗﺎرﻳﮑﯽ ﺟﻬﻞ و ﺧﺮاﻓﺎت ﻓﺮو رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﺮﺳﺘﺶ اﺻﻨﺎم ﺷﻴﻮﻩ ﻏﺎﻟﺐ ﺳﺎﮐﻨﺎن اﻳﻦ‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻮد‪ ،‬در ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر ﺁن ﺁﻳﻴﻦ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽ ﺧﻮرد‪ .‬در ﺧﻮد ﺣﺠﺎز ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﻳﺜﺮب ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وﺟﻮد‬ ‫ﻃﻮاﻳﻒ ﻣﺴﻴﺤﯽ و ﻳﻬﻮدی ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪای ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻳﮏ اﻣﺮ ﺗﺎزﻩ ای ﻧﺒﻮد‪.‬‬

‫ﭼِﺴﺎن ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ اﻧﺪ )‪ (١٧‬و ﺁﺳﻤﺎن را ﮐﻪ ﭼِﺴﺎن ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ اﻧﺪ )‪ (١٨‬و ﮐﻮهﻬﺎ را ﮐﻪ ﭼِﺴﺎن ﺑﺠﺎ ﻧﻬﺎدﻩ اﻧﺪ )‪ (١٩‬و زﻣﻴﻦ را ﮐﻪ ﭼِﺴﺎن ﮔﺴﺘﺮدﻩ اﻧﺪ )‬ ‫‪[(٢٠‬‬ ‫‪41‬‬ ‫]اﺑﻮاﻻﺷﺪ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻓﺮاوان ﻧﺎم ﮐﻨﺎﻳﻪ ﺁﻣﻴﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻪ اﺑﻮﻟﻬﺐ دادﻩ اﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻌﻨﯽ »ﭘﺪر ﺳﺨﺘﮕﻴﺮان« را ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬اﺑﻮﻟﻬﺐ ﺑﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻮاﻻﺷﺪ ﺷﺪ زﻳﺮا دو ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﺎ دﺧﺘﺮان رﺳﻮل ازدواج و ﭘﺲ از ﺑﻌﺜﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر وی ﻃﻼق دادﻩ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻼ ﻓﺘﺢ اﷲ ﮐﺎﺷﯽ[‬ ‫‪42‬‬ ‫]ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮﻩ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺣﺠﺎز ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در هﻤﻴﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺷﻬﺮهﺎی ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ[‬ ‫‪43‬‬ ‫]دﮐﺘﺮ ﻃﻪ ﺣﺴﻴﻦ )‪ (١٨٨٩ -١٩٧٣‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﻣﺸﻬﻮر ﻣﺼﺮی‪ .‬ﻃﻪ ﺣﺴﻴﻦ در ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ ﺷﺪ‪ .‬وی ﺁﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬ ‫و اﺳﺘﺎد ادﺑﻴﺎت ﻋﺮب در داﻧﺸﮕﺎهﻬﺎی ﻣﺼﺮ‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺁﻟﻤﺎن ﺑﻮد[‬ ‫‪44‬‬ ‫]اﺳﺘﺎد ﺣﺪاد ﻣﺴﻴﺤﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب وی ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻟﻘﺮﺁن و اﻟﮑﺘﺎب«[‬ ‫‪45‬‬ ‫]ﻳﺜﺮب واژﻩ ای ﺁراﻣﯽ اﺳﺖ و ﻳﻌﻨﯽ »ﺷﻬﺮ« ﻳﺎ »ﺁﺑﺎدی« ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻ از ﺟﺎﻧﺐ ﺳﮑﻨﻪ ﻗﺪﻳﻤﯽ ﻳﻬﻮدی ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ دادﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪهﺎ ﻣﺪﻳﻨﻪ‬ ‫اﻟﻨﺒﯽ ﺷﺪ و اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺁراﻣﮕﺎﻩ رﺳﻮل اﷲ و دﺧﺘﺮ وی ﻓﺎﻃﻤﻪ و ﻋﺪﻩ ای از ﻳﺎران اوﻟﻴﻪ رﺳﻮل اﷲ ﻗﺮار دارد[‬ ‫‪46‬‬ ‫]ﺣﻨﻔﻴﺎن ﺟﻤﻊ ﺣﻨﻴﻒ ﻳﻌﻨﯽ راﻩ راﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪﻩ ای از اﻋﺮاب ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ ﺧﻮد را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و ﻋﻘﻴﺪﻩ ای ﺑﻪ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ‬ ‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن رواﺑﻂ ﺣﺴﻨﻪ داﺷﺘﻪ و ﺧﻮد را از ﭘﻴﺮوان اﺑﺮاهﻴﻢ ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ[‬ ‫‪47‬‬ ‫]ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم‪» ،‬اﻟﺴﻴﺮﻩ اﻟﻨﺒﻮﻳﻪ« ﻳﺎ ﺳﻴﺮت رﺳﻮل اﷲ )زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ رﺳﻮل اﷲ( ﻳﮑﯽ از ﮐﻬﻨﺘﺮﻳﻦ و ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﮐﺘﺐ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم و‬ ‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود ﮐﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ هﺸﺎم اﺳﺖ‪ .‬وی ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎی ‪ ٢١٣‬ﺗﺎ ‪ ٢١٨‬هﺠﺮی ﻗﻤﺮی درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻞ‬ ‫ﮐﺘﺎب دﻩ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از اﺑﻦ هﺸﺎم وﺳﻴﻠﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق )‪ ٨٥ -١٥٣‬هﺠﺮی ﻗﻤﺮی( ﮐﻪ از ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ و ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﻨﺼﻮر ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ و اﺑﻦ هﺸﺎم ﺑﻌﺪهﺎ ﺁن را ﺑﺎ اﻧﺪک اﺿﺎﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻴﺪ‬ ‫هﺎﺷﻢ رﺳﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ و در دو ﺟﻠﺪ در ﺑﻬﺎر ‪ ١٣٦٤‬ﺧﻮرﺷﻴﺪی در ﺗﻬﺮان ﻣﻨﺸﺘﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ[‬ ‫‪48‬‬ ‫]ﻃﺎﺋﻒ ﻧﺎم ﻗﺪﻳﻤﯽ ﺻﺤﺮای ﮐﺮﺑﻼ[‬ ‫‪49‬‬ ‫]ورﻗﺔ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺧﺪﻳﺠﻪ و از ﺣﻨﻔﻴﺎن‪ .‬وی ﻗﺒﻞ از رﺳﻮل اﷲ ﺑﻪ ﻳﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ و اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ را ﺑﻴﻦ اﻋﺮاب ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫وی از ﻣﺸﻮﻗﻴﻦ رﺳﻮل اﷲ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ هﻴﭽﮕﺎﻩ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪ[‬ ‫‪50‬‬ ‫]ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ ﭘﺴﺮﻋﻤﻮی رﺳﻮل اﷲ و ﻳﮑﯽ از اوﻟﻴﻦ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ .‬وی ﺑﺎ ﻋﺪﻩ ای از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ رﻓﺖ و ﺳﭙﺲ دوﺑﺎرﻩ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻧﺨﻠﻪ و در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ[‬ ‫‪51‬‬ ‫]اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﺣﻘﯽ‪ ،‬ﻧﻴﺎﻳﺶ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ ﺗﻮ را و ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎﻩ ﻣﯽ ﺑﺮم‪ ،‬ﺑﻪ هﻤﺎن ﭼﻴﺰی ﮐﻪ اﺑﺮاهﻴﻢ ﭘﻨﺎﻩ ﻣﯽ ﺟﺴﺖ‪ ،‬دور ﺑﻮدم از ﺗﻮ و‬ ‫هﺮ ﭼﻪ ﮐﻨﯽ ﺗﻮ ﮐﻨﯽ[‬

‫‪57‬‬

‫ﻗﺒﻞ از ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ اﻧﺒﻴﺎﻳﯽ در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ دﻋﻮت ﻣﺮدم و ﻧﻬﯽ از ﭘﺮﺳﺘﺶ اﺻﻨﺎم ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫ذﮐﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﺁﻧﻬﺎ در ﻗﺮﺁن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬هﻮد در ﻗﻮم ﻋﺎد و ﺻﺎﻟﺢ در ﻗﻮم ﺛﻤﻮد و ﺷﻌﻴﺐ در ﻣﺪﻳﻦ‪.52‬‬ ‫ﺲ ﺑﻦ‬ ‫راوﻳﺎن ﻋﺮب از ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑﻦ ﺻﻔﻮان و ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﺳﻨﺎن و ﻋﺎﻣﺮﺑﻦ ﻇﺮب ﻋﺪواﻧﯽ و ﻋﺒﺪاﷲ ﻗﻀﺎﻋﯽ ﻧﺎم ﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻗ ّ‬ ‫ﺳﺎﻋﺪﻩ اﻳﺎدی ﮐﻪ ﺧﻄﻴﺒﯽ ﺑﻮد ﺗﻮاﻧﺎ و ﺷﺎﻋﺮی ﻓﺼﻴﺢ در ﮐﻌﺒﻪ و ﺑﺎزار ﻋﮑﺎظ‪ 53‬ﺑﺎ ﺧﻄﺒﻪ هﺎ و اﺷﻌﺎر ﺧﻮد ﻣﺮدم را از‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﺶ اﺻﻨﺎم ﻣﻨﻊ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﻴﻪ ﺑﻦ اﺑﻮﺻﻠﺖ ﮐﻪ از اهﻞ ﻃﺎﺋﻒ و ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﯽ ﺛﻘﻴﻒ و ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻮد ﻳﮑﯽ از ﻣﺸﺎهﻴﺮ ﺣﻨﻔﺎء اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻳﺰدان ﭘﺮﺳﺘﯽ دﻋﻮت ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬او زﻳﺎد ﺑﻪ ﺷﺎم ﺳﻔﺮ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﺑﺎ راهﺒﺎن و ﻋﻠﻤﺎی ﻳﻬﻮد و ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ‬ ‫ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬در ﺁﻧﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻇﻬﻮر ﻣﺤﻤﺪ را ﺷﻨﻴﺪ و ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن دو را ﻣﻼﻗﺎﺗﯽ دﺳﺖ داد وﻟﯽ او اﺳﻼم‬ ‫ﻧﻴﺎورد و ﺑﻪ ﻃﺎﺋﻒ رﻓﺖ و ﺑﻪ ﻳﺎران ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻴﺶ از ﻣﺤﻤﺪ از ﮐﺘﺎب و اﺧﺒﺎر ﻣﻠﺘﻬﺎ اﻃﻼع دارم و ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ‬ ‫زﺑﺎن ﺁراﻣﯽ و ﻋﺒﺮاﻧﯽ ﻣﯽ داﻧﻢ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻧﺒﻮت اﺣﻖ ]ﺑﺮازﻧﺪﻩ[ و اوﻟﯽ ]ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و ﻻﻳﻘﺘﺮ[ هﺴﺘﻢ‪ .‬در ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎری‪ 54‬ﺣﺪﻳﺜﯽ‬ ‫از ﺣﻀﺮت رﺳﻮل هﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺎد اﻣﻴﻪ ﺑﻦ اﺑﻮاﻟﺼﻠﺖ ان ﻳﺴﻠﻢ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻮد اﻣﻴﻪ ﺑﻦ اﺑﻮﺻﻠﺖ اﻳﻤﺎن ﺁورد‪.‬‬ ‫ﺷﻌﺮ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ اﺷﻌﺎر دورﻩ ﺟﻮاﻧﯽ ﻣﻠﻞ‪ ،‬ﺁﻳﻨﻪ ﻋﻮاﻃﻒ و ﻋﺎدات ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬در اﺷﻌﺎر دورﻩ ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﺑﻪ اﺑﻴﺎﺗﯽ ﺑﺮﻣﯽ‬ ‫ﺧﻮرﻳﻢ ﮐﻪ ﮔﻮﻳﯽ ﻳﮑﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ دو ﺑﻴﺖ زهﻴﺮ‪:55‬‬ ‫ﻟﻴﺨﻔﯽ و ﻣﻬﻤﺎ ﻳﮑﺘﻢ اﷲ ﻳﻌﻠﻢ‬ ‫ﻟﻴﻮم اﻟﺤﺴﺎب او ﻳﻌﺠﻠﯽ ﻓﻴﻨﻔﻘﻢ‬

‫ﻓﻼ ﺗﮑﺘﻤﻮ اﷲ ﻣﺎ ﻓﯽ ﻧﻔﻮﺳﮑﻢ‬ ‫ﻳﺆﺧﺮ ﻓﻴﻮﺿﻊ ﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﻓﻴﺪﺧﺮ‬

‫‪56‬‬

‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﺮص‪ 57‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫رﺳﺎﺋﻞ اﷲ ﻳﺨﻴﺐ‬ ‫واﻟﻘﻮل ﻓﯽ ﻳﻌﻀﻪ ﺗﻐﻠﻴﺐ‬ ‫‪58‬‬ ‫ﻋﻼم ﻣﺎ اﺧﻔﺖ اﻟﻘﻠﻮب‬

‫ﻣﻦ ﻳﺴﺌﻞ اﻟﻨﺎس ﻳﺤﺮﻣﻮﻩ‬ ‫ﺑﺎﷲ ﺑﺪرک ﮐﻞ ﺧﻴﺮ‬ ‫واﷲ ﻟﻴﺲ ﻟﻪ ﺷﺮﻳﮏ‬

‫و ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﻟﺒﻴﺪ‪ 59‬اﺳﺘﺸﻬﺎد ﻣﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫‪60‬‬

‫و ﮐﻞ ﻧﻌﻴﻢ ﻻ ﻣﺤﺎﻟﻪ زاﺋﻞ‬

‫اﻻ ﮐﻞ ﺷﯽ ﻣﺎ ﺳﻮ اﷲ ﺑﺎﻃﻞ‬

‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﮐﻠﻤﻪ ﺟﻼل اﷲ در ﺁﺛﺎر ﺑﺴﻴﺎری از ﺷﻌﺮا ﺁﻣﺪﻩ و ﺑﺴﻴﺎری از ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﻧﺎم‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ از ﺁن ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺎم ﭘﺪر ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﻪ اﷲ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻧﺒﻮدﻩ اﻧﺪ و‬ ‫ﺣﺘﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻗﺮﺁن اﺷﺎرﻩ اﺳﺖ ﺑﺘﻬﺎ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻘﺮب ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﮑﯽ دﻳﮕﺮ از ﺷﻌﺮای ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻓﻀﻞ‪ 61‬ﺻﺮﻳﺤًﺎ ﻣﻨﮑﺮ ﺑﺘﺎن ﻣﺸﻬﻮر اﻋﺮاب ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺗﺮﮐﺖ اﻻت و اﻟﻌﺰی ﺣﻤﻴﻌًﺎ ﮐﺬاﻟﮏ ﻳﻔﻊ اﻟﺠﻠﺪ اﻟﺼﺒﻮر‬ ‫ﻓﻼ اﻟﻌﺰی ازور وﻻ اﺑﻨﺘﻴﻬﺎ وﻻ ﺻﻨﻤﯽ ﺑﻨﯽ ﻏﻨﻢ ازور‬ ‫‪52‬‬

‫]ﻇﺎهﺮًا ﺷﻌﻴﺐ ﭘﺲ از هﻮد و ﺻﺎﻟﺢ و اﻧﺪﮐﯽ ﭘﻴﺶ از ﻣﻮﺳﯽ ﻣﯽ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪﻳﻦ ﻧﺰدﻳﮏ ﺗﺒﻮک ﺑﻴﻦ ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﺷﺎم ﺑﻮد‪ .‬ﻗﻮم ﺷﻌﻴﺐ ﻳﺎ ﺑﻨﯽ ﻣﺪﻳﻦ در‬ ‫ﻼ ﺑﺪوی ﻣﯽ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬هﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻳﻦ ﻗﻮم ﺑﻮد‪ .‬ﻗﻮم ﺑﺪوی ﺛﻤﻮد‬ ‫ﻗﺮﺁن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻮم ﻋﺎد ﻗﻮﻣﯽ ﻋﺮب و ﺳﺎﮐﻦ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻣ ً‬ ‫ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﻮﺻﻞ و ﻣﻴﺎن ﺣﺠﺎز و ﺷﺎم زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺻﺎﻟﺢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻳﻦ ﻗﻮم ﺑﻮد[‬ ‫‪53‬‬ ‫]ﻋﮑﺎظ ﻳﮑﯽ از ﺑﺎزارهﺎی ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب در دوران ﺟﺎهﻠﻴﺖ[‬ ‫‪54‬‬ ‫]ﺑﺨﺎری ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺨﺎرا ﻧﺰدﻳﮏ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ در ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺰرگ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ اﺑﺮاهﻴﻢ ﻣﮑﻨﯽ ﺑﻪ اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ )‪ ٨١٠ -٨٧٠‬ﻣﻴﻼدی(‬ ‫از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺤﺪﺛﺎن اهﻞ ﺳﻨّﺖ و ﻣﺆﻟﻒ »اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﺤﻴﺢ« ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ »ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎری« و »اﻟﺘﺎرﻳﺦ«[‬ ‫‪55‬‬ ‫]ﮐﻌﺐ ﺑﺮادر زهﻴﺮ ﺑﺎ ﺑﺎﻻﮔﺮﻓﺘﻦ دﻳﻦ اﺳﻼم و ﭘﻴﺮوزﻳﻬﺎی ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ اﺳﻼم )‪ ٦٢٨ -٢٩‬ﻣﻴﻼدی( ﮔﺮوﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮادر ﺟﻮاﻧﺘﺮ وی زهﻴﺮ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮی‬ ‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد از اﻳﻦ ﮐﺎر ﺳﺮﭘﻴﭽﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد و اﺷﻌﺎری در هﺠﻮ رﺳﻮل ﻣﯽ ﺳﺮود‪ .‬رﺳﻮل اﷲ دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﻗﺘﻞ وی داد‪ .‬زهﻴﺮ از ﺗﺮس اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬ ‫ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ٦٣٠‬ﻣﻴﻼدی ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮوﻳﺪ و ﻣﺤﻤﺪ وی را ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪهﺎ اﺷﻌﺎری در ﻣﺪح رﺳﻮل ﺳﺮود و رﺳﻮل اﷲ ﭼﻨﺎن ﻣﻔﺘﻮح ﻣﺪاﻳﺢ وی‬ ‫ﺷﺪ ﮐﻪ روزی ﻋﺒﺎی ﺧﻮد را ﺑﺪو ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬زهﻴﺮ از اﺻﺤﺎب ﻣﻌﻠﻘﺎت و دﻳﻮاﻧﯽ دارد[‬ ‫‪56‬‬ ‫]از ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﻣﺪارﻳﺪ ﺁﻧﭽﻪ در ﺧﺎﻃﺮ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬هﺮ اﻧﺪازﻩ ﮐﻪ ﮐﻮﺷﺶ در ﻣﺨﻔﯽ و ﻣﮑﻨﻮن ﻧﮕﺎهﺪاﺷﺘﻦ ﺁن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎز هﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﺁن ﺁﮔﺎﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺄﺧﻴﺮ ﻣﯽ اﻓﺘﺪ وﻟﯽ در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺛﺒﺖ ﻣﯽ ﮔﺮدد ﺗﺎ روز ﺣﺴﺎب‪ .‬ﺷﺘﺎب ﮐﻨﻴﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮاﻧﻤﺎﻳﻪ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد[‬ ‫‪57‬‬ ‫]ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﺮص ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﻏﻠﻂ ﭼﺎﭘﯽ ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﻣﯽ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻨﻈﻮر ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻧﺼﺎری ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬ ‫اﻻﺣﻮص اﺳﺖ‪ .‬اﻻﺣﻮص ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﻳﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﺸﻤﺎن ﻟﻮچ دارد‪ .‬وﻓﺎت ‪ ٧٣٣‬ﻣﻴﻼدی[‬ ‫‪58‬‬ ‫]اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻴﺎﺷﺶ ﻣﺮدﻣﺎن ﺁرزو ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ روی ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﺑﺮﻧﻤﯽ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﷲ هﻤﻪ ﺁرزوهﺎ ﺑﺮﺁوردﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ‬ ‫ﻋﺪﻩ ﮐﻤﯽ ﺗﻐﻠﻴﺐ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﺷﺮﻳﮑﯽ ﻧﺪارد و داﻧﺎ ﺑﺮ ﺁﻧﭽﻪ از او در ﻗﻠﺐ ﺧﻮد ﻣﺨﻔﯽ ﮐﺮدﻩ ای[‬ ‫‪59‬‬ ‫]ﻟﺒﻴﺪ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﺔ ﺑﻦ ﮐﻼب )‪ ٥٦٠ -٦٦١‬ﻣﻴﻼدی( ﻳﮑﯽ از ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺸﻬﻮر ﻋﺮب ﮐﻪ اﺷﺘﻌﺎرش اﺷﺘﻬﺎر دارد[‬ ‫‪60‬‬ ‫ﺟﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ هﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و هﺮ ﺧﻮﺷﯽ ﻓﻨﺎ ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫‪61‬‬ ‫]ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﺷﺎﻋﺮ ﻋﻬﺪ ﺟﺎهﻠﻴﺖ و از اﺻﺤﺎب ﻣﻌﻠﻘﺎت ﺳﺒﻌﻪ[‬

‫‪58‬‬

‫‪62‬‬

‫ﻟﻨﺎﻓﯽ اﻟﺪهﺮاذ ﺣﻠﻤﯽ ﺻﻐﻴﺮ‬

‫ﻼ از وروﮐﺎن رﺑﺎ‬ ‫وﻻ هﺒ ً‬

‫ﭘﺲ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺗﺮک ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ و روی ﺁوردن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ ﻳﮏ اﻣﺮ ﺑﻴﺴﺎﺑﻘﻪ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻴﺴﺎﺑﻘﻪ اﺳﺖ‬ ‫اﺻﺮار و ﭘﺎﻓﺸﺎری در اﻳﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻋﺠﺎز ﻣﺤﻤﺪ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﺎی ﻧﻨﺸﺴﺖ و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اهﺎﻧﺘﻬﺎ و ﺁزارهﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬ ‫ﮐﺮد و از هﻴﭻ ﺗﺪﺑﻴﺮی روی ﻧﮕﺮداﻧﻴﺪ ﺗﺎ اﺳﻼم را ﺑﺮ ﺟﺰﻳﺮﻩ اﻟﻌﺮب ﺗﺤﻤﻴﻞ ﮐﺮد‪ ،‬ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻋﺮاب را در ﺗﺤﺖ ﻳﮏ‬ ‫ﻟﻮا درﺁورد‪ ،‬اﻋﺮاﺑﯽ ﮐﻪ از اﻣﻮر ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﻧﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺪوی ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت روی ﻣﯽ‬ ‫ﺁوردﻧﺪ و ﺟﺰ ﺟﻠﺐ ﻧﻔﻊ ﺁﻧﯽ هﺪﻓﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﺗﻌﺪی و دﺳﺖ درازی ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ دﻳﮕﺮان ﮐﺎری از ﺁﻧﻬﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و‬ ‫هﺪف ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺴﻠﻂ و ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺑﻪ اﺧﻨﺲ ﺑﻦ ﺷﺮﻳﻖ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫»اﻳﻦ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮﺑﺎزی ﻧﻘﺸﯽ ]ﺗﺌﺎﺗﺮ و ﻧﻤﺎﻳﺸﯽ[ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﻮ ]ﭘﺴﺮان[ ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺳﻴﺎدت ]رﻳﺎﺳﺖ[ ﺑﺎزی ﻣﯽ‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ« و هﻤﻴﻦ ﻓﻌﻞ را ﻳﺰﻳﺪ اﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ در ﺳﺎل ‪ ٦١‬هﺠﺮی ﺗﮑﺮار ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﮐﺎش ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر از ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ اﮐﻨﻮن ﻣﯽ دﻳﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ ﺑﻨﯽ هﺎﺷﻢ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮدﻩ و ﺣﺴﻴﻦ را ﮐﺸﺘﻪ اﻳﻢ‪ .‬و در ﺁﺧﺮ ﺻﺮﻳﺤًﺎ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻟﻌﺒﺖ هﺎﺷﻢ ﺑﺎﻟﻤﻠﮏ ﻓﻼ‬ ‫ﺧﺒﺮ ﺟﺎء وﻻ وﺣﯽ ﻧﺰل‬

‫‪63‬‬

‫در ﺁﺧﺮ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود ﮐﻪ هﻤﻪ ادﺑﺎی ﻣﺤﻘﻖ ﻋﺮب در ادﺑﻴﺎت دوران ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﻣﺘﻔﻖ اﻟﮑﻠﻤﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ درﺳﺘﯽ و‬ ‫اﺻﺎﻟﺖ ﺑﻌﻀﯽ از ﺁﻧﻬﺎ ﺷﮏ دارﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻣﺮ ﻣﺴﻠّﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﺛﺎر ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻧﻔﺮت از اوهﺎم ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ در ﻗﺮن‬ ‫ﺷﺸﻢ ﻣﻴﻼدی در ﺣﺠﺎز ﺁﻏﺎز ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪62‬‬

‫ﻋﺰّی و ﻧﻪ دو دﺧﺘﺮش را زﻳﺎرت ﻣﯽ ﮐﻨﻢ و ﻧﻪ دو ﺑﺖ ﻏﻨﻢ و هﺒﻞ را‪ .‬ﻋﻠﯽ‬ ‫ﻋﺰّی را ﺗﺮک ﮐﺮدم و ﺷﺨﺺ ﺷﮑﻴﺒﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﻧﻪ ُ‬ ‫ﻻت و ُ‬ ‫دﺷﺘﯽ‬ ‫‪63‬‬ ‫]ﻋﺰﻳﺰ ﺑﻨﯽ هﺎﺷﻢ ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ را ﮐﺸﺘﻴﻢ‪ .‬ﺧﺒﺮ دﻩ ﮐﻪ هﻴﭽﮕﺎﻩ وﺣﯽ ﻧﺎزل ﻧﺸﺪ[‬

‫‪59‬‬

‫رﺳﺎﻟﺖ‬ ‫در اﻳﻦ اواﺧﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺰرﮔﯽ از ﺑﺎﺧﺘﺮﻳﺎن ]ﻏﺮﺑﻴﺎن[ ﭼﻮن ﻧﻠﺪﮐﻪ‪ ،64‬ﮔﻮﻟﺪزﻳﻬﺮ‪ ،65‬ﮐﺮﻳﻤﺮ‪ ،66‬ﺁدم ﻣﺘﺰ‪ ،67‬ﺑﻼﺷﺮ‪ 68‬و دهﻬﺎ‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪ دﻳﮕﺮ در ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎی اﺳﻼم‪ ،‬در ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن و ﺷﺄن ﻧﺰول ﺁﻳﺎت ﺁن‪ ،‬در ﮐﻴﻔﻴﺖ ﭘﻴﺪاﻳﺶ‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ و ﺗﺤﻮﻻت و ﺑﺴﻂ و ﻧﻤﻮ ﺁن ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت داﻣﻨﻪ داری ﮐﺮدﻩ و ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺻﺮﻓﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤﯽ زﻳﺮ ذرﻩ ﺑﻴﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ‬ ‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ و هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﻌﺼﺒﯽ در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺁوردن ﺷﺄن اﺳﻼم ﻧﺸﺎن ﻧﺪادﻩ اﻧﺪ و در ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت و ﺗﺘﺒﻌﺎت ﺧﻮد از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺛﻖ‬ ‫اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻌﺼﺐ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻴﻨﺶ ﺁﻧﻬﺎ را ﺗﺎر ﮐﺮدﻩ و ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ را ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮ‪ ،‬رﻳﺎﺳﺖ ﻃﻠﺐ و در ادﻋﺎی ﻧﺒﻮت‬ ‫دروﻏﮕﻮ ﺧﻮاﻧﺪﻩ و ﻗﺮﺁن را وﺳﻴﻠﻪ ای ﺑﺮای ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺷﺨﺼﯽ و رﺳﻴﺪن ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ و ﻗﺪرت ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻨﺎن‬ ‫هﻤﻴﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ را درﺑﺎرﻩ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ و ﻋﻴﺴﯽ اﺑﺮاز ﻣﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﺑﻮد و از ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﺧﺎرج ‪ .‬وﻟﯽ ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ﻣﻮﺳﯽ و ﻋﻴﺴﯽ را ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪا ﻣﯽ داﻧﻨﺪ و ﻣﺤﻤﺪ را ﻧﻪ‪.‬‬ ‫ﭼﺮا هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻞ ﭘﺴﻨﺪی در ﮔﻔﺘﻪ هﺎی ﺁﻧﺎن دﻳﺪﻩ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد؟ ﺑﺎ اﻳﻨﺎن ﺧﻮب اﺳﺖ ﻧﺨﺴﺖ در اﺻﻞ ﻧﺒﻮت ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﭼﺮا ﻧﺒﻮت را ﻳﮏ اﻣﺮ ﺿﺮوری و ﻣﺴﻠّﻢ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﺗﺎ در ﻣﻘﺎم ﺳﺒﮏ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﮐﺮدن ﺁن ﺑﺮﺁﻳﻨﺪ و ﺁﻧﮕﺎﻩ ﻳﮑﯽ را ﺗﺼﺪﻳﻖ و‬ ‫دﻳﮕﺮی را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺴﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻓﮑﻮر و روﺷﻦ ﺑﻴﻦ ﭼﻮن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﻳﺎی رازی‪ 69‬و اﺑﻮاﻟﻌﻼء ﻣﻌﺮّی‪ 70‬ﻣﻨﮑﺮ اﺻﻞ ﻧﺒﻮﺗﻨﺪ و ﺁﻧﭽﻪ‬ ‫ﻋﻠﻤﺎی ﮐﻼم ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ و در اﺛﺒﺎت ﻧﺒﻮت ﻋﺎﻣﻪ ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ ﻧﺎرﺳﺎ و ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎی ﻋﻠﻢ ﮐﻼم در ﺑﺎب‬ ‫اﺛﺒﺎت ﻧﺒﻮت ﭼﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻼﻳﻖ را از ﺷ ّﺮ و ﺑﺪﮐﺎری دور ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻃﺮﻓﺪاران اﺻﺎﻟﺖ ﻋﻘﻞ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬ ‫اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ درﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ و ﻧﻴﮑﯽ و ﻧﻈﻢ و ﺁﺳﺎﻳﺶ ﻣﺮدم ﻋﻼﻗﻪ داﺷﺖ ﭼﺮا هﻤﻪ را ﺧﻮب ﻧﻴﺎﻓﺮﻳﺪ؟ ﭼﺮا ﺷ ّﺮ و ﺑﺪی‬ ‫را در ﻧﻬﺎد ﺧﻠﻖ ﻧﻬﺎد ﺗﺎ ﻧﻴﺎزی ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدن رﺳﻮل ﭘﻴﺪا ﺷﻮد؟‬ ‫ﺧﻮاهﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷ ّﺮ و ﺑﺪی ﻧﻴﺎﻓﺮﻳﺪﻩ اﺳﺖ زﻳﺮا ﺧﺪا ﺧﻴﺮ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺧﻮد ﺁدﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﺪاد ﺷ ّﺮ‬ ‫و ﺧﻴﺮ هﺮ دو در ﺁن هﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻮاهﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ را‪ ،‬اﻳﻦ ﻃﺒﻴﻌﺘﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﺷ ّﺮ و ﺑﺪی و هﻤﭽﻨﻴﻦ اﻣﮑﺎن ﺧﻴﺮ و ﻧﻴﮑﯽ در او ]ﺁن[ هﺴﺖ ﮐﻪ ]ﭼﻪ‬ ‫ﮐﺴﯽ[ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻓﺮاد دادﻩ اﺳﺖ؟‬ ‫اﻧﺴﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﺣﻴﺎت ﻣﯽ ﮔﺬارد‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﺖ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺧﻮاص ﻣﺰاﺟﯽ ﺁﻧﻬﺎ در ﺑﺴﺘﻦ ﻧﻄﻔﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‬ ‫و ﻧﻮزاد ﺑﺎ ﺧﺼﺎﻳﺺ ﺟﺴﻤﯽ و ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ ﺑﺎ ﺧﺼﺎﻳﺺ روﺣﯽ و ﻣﻌﻨﻮی ﮐﻪ ﻻزﻣﻪ ﺗﺮﮐﻴﺒﺎت ﺟﺴﻤﯽ و ﻣﺎدی اوﺳﺖ ﻗﺪم ﺑﻪ دﻧﻴﺎ‬ ‫ﻣﯽ ﻧﻬﺪ‪ .‬هﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ارادﻩ ﺁدﻣﯽ در رﻧﮓ ﭼﺸﻢ و ﺷﮑﻞ ﺑﻴﻨﯽ و ﮐﻴﻔﻴﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪی ﮐﻮﺗﺎهﯽ ﻗﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻗﻮﻩ دﻳﺪ ﻳﺎ‬ ‫ﺿﻌﻒ ﮐﻠﻴﻪ او ﮐﻤﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮی ﻧﺪارد‪ ،‬در ﮐﻴﻔﻴﺖ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﻣﻐﺰ و اﻋﺼﺎب و ﺗﻤﺎﻳﻞ دروﻧﯽ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫‪64‬‬

‫]ﺗﺌﻮدور ﻧﻠﺪﮐﻪ ‪ ١٨٣٦ -١٩٣٠) Theodor Nöldecke‬م( اﺳﺘﺎد ﺷﺮﻗﺸﻨﺎس‪ .‬اﺛﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ او »ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺮﺁن« ﭼﺎپ ﮔﻮﺗﻴﻨﮕﻦ ‪ ١٨٦٠‬م‪[.‬‬ ‫‪65‬‬ ‫]ﮔﻮﻟﺪزﻳﻬﺮ ‪ ١٨٥٠ -١٩٢١) Ignaz Goldziher‬م( اﺳﺘﺎد ادﺑﻴﺎت و زﺑﺎن ﺷﺮق در داﻧﺸﮕﺎﻩ ﺑﻮداﭘﺴﺖ‪ .‬وی در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت وﺳﻴﻌﯽ‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺷﺎدروان دﺷﺘﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﮐﺘﺎب »درﺳﻬﺎﻳﯽ از اﺳﻼم« ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﻇﺎهﺮًا وﺳﻴﻠﻪ ﻋﻠﻴﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوی از ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺟﻠﺪ اول ﺁن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮐﺘﺎب»درﺳﻬﺎﻳﯽ از اﺳﻼم« را ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ روﺷﻨﯽ در ﮐﺘﺎب »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« دﻳﺪ[‬ ‫‪66‬‬ ‫]ﮐﺮﻳﻤﺮ ‪ ١٨٢٨ -١٨٨٩) Baron Alfred von Kremer‬م( ﺁﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﺳﻼم دارد‪ .‬ﻳﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺁﺛﺎر او »ﻣﺼﺮ« در‬ ‫دو ﺟﻠﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﻬﺮ ﻻﻳﭙﺰﻳﮏ ﺁﻟﻤﺎن در ﺳﺎل ‪ ١٨٦٣‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪» .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻘﺎﻳﺪ در اﺳﻼم« ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ ١٨٦٨‬در ﻻﻳﭙﺰﻳﮏ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫»ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﻤﺎﻟﯽ ﺗﻤﺪن اﺳﻼم« ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ ١٨٧٣‬در هﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪» .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن ﺷﺮق در دوران ﺧﻠﻔﺎ« در دو ﺟﻠﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎﻟﻬﺎی‬ ‫‪ ١٨٧٥ -١٨٧٧‬در وﻳﻦ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ[‬ ‫‪67‬‬ ‫]ﺁدام ﻣﺘﺰ ‪ ، Adam Metz‬اﺛﺮ ﻣﻬﻢ او »ﺗﺠﺪد اﺳﻼم« ﭼﺎپ هﺎﻳﺪﻟﺒﺮگ ‪[١٩٢٢‬‬ ‫‪68‬‬ ‫]ﺑﻼﺷﺮ ‪ Regis Blachere‬ﺷﺮﻗﺸﻨﺎس ﻓﺮاﻧﺴﻮی و ﻣﺤﻘﻖ در اﺳﻼم و ﻗﺮﺁن‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﺄﻟﻴﻒ او »ﻗﺮﺁن« در دو ﺟﻠﺪ اﺳﺖ[‬ ‫‪69‬‬ ‫]ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ زﮐﺮﻳﺎی رازی )‪ ٩٣٥‬ﻳﺎ ‪ ٨٦٥ – ٩٢٥‬م( ﻣﺘﻮﻟﺪ در ﺷﻬﺮ ری‪ ،‬ﺟﻨﻮب ﺗﻬﺮان‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ ،‬رﻳﺎﺿﻴﺪان‪ ،‬ﻃﺒﻴﺐ‪ ،‬ﻣﻨﻘﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ارﺳﻄﻮ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺁﺛﺎر وی ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎی اروﭘﺎﻳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ[‬ ‫‪70‬‬ ‫]اﺑﻮاﻟﻌﻼء ﻣﻌﺮّی )‪ ٩٧٣ -١٠٥٨‬م( ﻟﻐﺖ ﺷﻨﺎس و ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ ﻋﺮب‪ .‬وی در ﭼﻬﺎرﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﻴﻤﺎری ﺣﺼﺒﻪ ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﺮّی هﻤﻪ‬ ‫ﺳﻨﻦ اﺳﻼم را ﺑﻪ ﺑﺎد ﺗﻤﺴﺨﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و وی را ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﻗﺮﺁن ﺷﻌﺮ ﻣﯽ ﺳﺮودﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ وی در ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ اﺑﻮاﻟﻌﻼء ﺗﺮدﻳﺪ‬ ‫دارﻧﺪ[‬

‫‪60‬‬

‫ﻞ ﺁزادی دﻳﮕﺮان‬ ‫اﺷﺨﺎﺻﯽ ﻓﻄﺮﺗًﺎ ﺁرام و ﻣﻌﺘﺪل و اﺷﺨﺎص دﻳﮕﺮ ذاﺗًﺎ ﺗﻨﺪ و ﺳﺮﮐﺶ و اﻓﺮاط ﮐﺎرﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدﻣﺎن ﻧﻴﮑﻮﻣﻨﺶ ﻣﺨ ّ‬ ‫ﻧﻤﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﻖ ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﮐﺴﺎن دﻳﮕﺮ از هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ زورﮔﻮﻳﯽ دﺳﺖ ﺑﺮﻧﻤﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎ ارﺳﺎل َرﺳُﻞ ﺑﺮای اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻃﺒﺎﻳﻊ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دهﺪ؟ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﻴﺎهﭙﻮﺳﺘﯽ را ﺳﻔﻴﺪ ﮐﺮد ﺗﺎ‬ ‫ﺑﺘﻮان ﻃﺒﻊ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺷ ّﺮ را ﻣﺒﺪل ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺧﻴﺮ ﺳﺎﺧﺖ؟ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﭼﺮا ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮهﺎی ﻣﺘﺪﻳﻦ از ﻟﻮث ﺟﺮاﺋﻢ و‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ و اﻋﻤﺎل ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﯽ ﻟﺒﺮﻳﺰ اﺳﺖ؟‬ ‫ﭘﺲ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮﺳﻴﻢ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻓﺮﺳﺘﺎدن اﻧﺒﻴﺎء ﺑﺮ ﻣﺮدم ﮐﻪ هﻤﻪ ﺧﻮب ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﻴﺮ ﮔﺮاﻳﻨﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ‬ ‫ﻣﻄﻠﻮب را ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻳﮏ ﺷﺨﺺ واﻗﻊ ﺑﻴﻦ راﻩ ﻣﻄﻤﺌﻦ دﻳﮕﺮی ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ هﺪف وﺟﻮد دارد و‬ ‫ﺁن اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎدر ﻣﺘﻌﺎل هﻤﻪ را ﺧﻮب ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺘﺸﺮﻋﻴﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺟﻮاﺑﯽ ﺣﺎﺿﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ دﻧﻴﺎ دار ]ﺳﺮای[ اﻣﺘﺤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮب از ﺑﺪ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺷﻮد‬ ‫ﻟﺘﻤﻴﺰ اﻟﺨﺒﻴﺚ ﻣﻦ اﻟﻄﻴﺐ‪ .‬ﻓﺮﺳﺘﺎدن اﻧﺒﻴﺎء ﻧﻮﻋﯽ اﺗﻤﺎم ﺣﺠﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ هﺮ ﮐﻪ از دﺳﺘﻮر ﺁﻧﻬﺎ ﭘﻴﺮوی ﮐﺮد ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ رود و‬ ‫ﺁﻧﮑﻪ ﺳﺮ ﺑﺎز زد ﺑﻪ ﺳﺰای ﮐﺮدار ﺑﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻣﻨﮑﺮان اﺻﻞ ﻧﺒﻮت ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺘﺤﺎن ﺑﺮای ﭼﻪ؟ ﺁﻳﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻨﺪﮔﺎن را اﻣﺘﺤﺎن ﮐﻨﺪ؟ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ از‬ ‫ﺳﺮاﻳﺮ و ﻣﮑﻨﻮﻧﺎت ]اﺳﺮار[ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺁﮔﺎهﺘﺮ از ﺧﻮد ﺑﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺪﻧﺪ؟ ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﺪ ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻬﺎ را ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪﻧﺪ ﺷ ّﺮ ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ از اﻳﻦ رو ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺖ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﻳﮑﺴﺎن ﺑﻮد‪ ،‬دﻟﻴﻠﯽ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻋﺪﻩ ای از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻓﻄﺮت و ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺧﻮد رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻃﺒﻴﻌ ِ‬ ‫ﭘﻴﺮوی ﮐﻨﻨﺪ و ﻋﺪﻩ ای ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﮔﺮ اﺳﺘﻌﺪاد ﺧﻮﺑﯽ و ﺑﺪی و ﺧﻴﺮ و ﺷ ّﺮ ﻣﺘﺴﺎوﻳًﺎ در ﻧﻬﺎد ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻞ‬ ‫ﺿﺮورﻩ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ هﻤﮕﯽ ﭘﻴﺮوی ﮐﻨﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺘﺸﺮﻋﻴﻦ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ دهﻬﺎ ﺁﻳﻪ در ﻗﺮﺁن هﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻤﺮاهﯽ و هﺪاﻳﺖ ﺧﻠﻖ را ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﻴّﺖ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻦ اﷲ ﻳَﻬﺪی ﻣِﻦ ﻳَﺸﺎ ُء«‬ ‫ﮑﱠ‬ ‫ﺖ َو ﻟ ِ‬ ‫»ِاﻧّﮏ ﻻ ﺗَﻬﺪِی ﻣَﻦ اَﺣﺒَﺒ َ‬ ‫ﺗﻮ هﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاهﯽ ﺑﺘﻮاﻧﯽ هﺪاﻳﺖ ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ هﺮ ﮐﻪ را ﺧﻮاﺳﺖ هﺪاﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.71‬‬ ‫و در ﺁﻳﻪ ‪ ٢٣‬ﺳﻮرﻩ زﻣﺮ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﷲ ﻓَﻤﺎَﻟ ُﻪ ﻣِﻦ هﺎ ِد«‬ ‫ﻞا ُ‬ ‫» َوﻣَﻦ ُﻳﻈِﻠ ِ‬ ‫ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻤﺮاﻩ ﮐﺮد هﺪاﻳﺖ ﮐﻨﻨﺪﻩ ای ﻧﺨﻮاهﺪ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫در ﺳﻮرﻩ ﻣﺤﻤﺪ ﺁﻳﻪ ‪ 72١٣‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺲ هُﺪﻳﻬﺎ«‬ ‫» َوﻟَﻮ ﺷِﺌﻨﺎ ﻻ ﺗَﻴﻨﺎ ُﮐﻞﱠ َﻧ َﻔ ِ‬ ‫اﮔﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ هﺪاﻳﺖ ﻧﺼﻴﺐ اﺷﺨﺎص ﻣﯽ ﮐﺮدﻳﻢ‪.‬‬ ‫و ﺁﻳﻪ هﺎی ﻋﺪﻳﺪﻩ دﻳﮕﺮ ﻣﺸﻌﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ هﺪاﻳﺖ و ﮔﻤﺮاهﯽ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺁوردن هﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎ را از ﻣﻮﺿﻮع‬ ‫ﺧﻮد ﺧﺎرج ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺳﺨﻦ ﺑﻪ درازا ﻣﯽ ﮐﺸﺪ‪ .‬وﻟﯽ از هﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻳﮏ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺴﻠّﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺪون ﻣﺸﻴّﺖ اﻟﻬﯽ‬ ‫هﺪاﻳﺖ ﺻﻮرت ﻧﻤﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬رﻳﺸﻪ دﻳﻦ از ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪﻩ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﺪر ﻣﺴﻠّﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ‬ ‫ﻣﻄﻠﻮب از ﻓﺮﺳﺘﺎدن اﻧﺒﻴﺎء ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ و ﺑﻴﻬﻮدﻩ ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن در اﺛﺒﺎت ﻧﺒﻮت ﻋﺎﻣﻪ رﻧﺞ ﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﺛﺒﺎت ﻧﺒﻮت ﻋﺎﻣﻪ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎء ﮐﻼم‪ ،‬ﺧﻮاﻩ در دﻧﻴﺎی اﺳﻼم ﺧﻮاﻩ در ﺳﺎﻳﺮ ادﻳﺎن ﺳﺨﺖ ﺑﺪان ﮐﻮﺷﻴﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﻳﮏ اﻣﺮ ﺷﮏ ﭘﺬﻳﺮ‬ ‫و ﺑﺎ ﻣﻮازﻳﻦ ﻋﻘﻠﯽ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﭘﺮوردﮔﺎر ﮐﻪ اﻧﺒﻴﺎء ﺧﻮد را ﻓﺮﺳﺘﺎدة او ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺮ‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن را ﺣﺎدث و ﻣﺴﺒﻮق ﺑﻪ ﻋﺪم ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ دﻧﻴﺎی هﺴﺘﯽ ﻧﺒﻮدﻩ و ﺑﻮد ]ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ[ اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻌًﺎ ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪﻩ‬ ‫ای ﺁن را اﻳﺠﺎد ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺧﻮد اﻳﻦ اﻣﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﻳﮏ ﺷﮑﻞ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ زﻣﺎﻧﯽ‬ ‫ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﺒﻮدﻩ و ﻧﺸﺎﻧﯽ از هﺴﺘﯽ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ؟‬ ‫اﻳﻦ ﻓﺮض ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﺒﻮدﻩ و ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﺎ و ﮐﺮﻩ هﺎی ﺗﺎﺑﻊ ﺁن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر و‬ ‫ﺗﺼﺪﻳﻖ اﺳﺖ اﻣﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﻮارد ﺗﺸﮑﻴﻞ دهﻨﺪﻩ ﺁن ﻧﻴﺰ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ و هﺴﺘﯽ ﺁﻧﻬﺎ از ﻋﺪم ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﻣﻌﻘﻮل ﺑﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽ رﺳﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻌﻘﻮل ﺧﻼف ﺁن اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﻮادی وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﻴﺴﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺧﻮرﺷﻴﺪی ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﺪون اﻳﻨﮑﻪ از ﻋﻮاﻣﻞ اﻳﻦ ﺗﺮﮐﻴﺐ و ﮐﻴﻔﻴﺖ اﻳﻦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻃﻼﻋﯽ ﻗﻄﻌﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻓﺮض‬ ‫ﻣﻮﺟﻪ و ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪهﺎ ﺧﺎﻣﻮش ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﺧﻮرﺷﻴﺪهﺎی دﻳﮕﺮی ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ هﺴﺘﯽ ﻣﯽ ﮔﺬارﻧﺪ و‬ ‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺣﺪوث ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺎهﻴﺖ و اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺻﺎﻧﻊ دﺷﻮار ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪71‬‬

‫ﺳﻮرﻩ ﻗﺼﺺ ﺁﻳﻪ ‪٥٦‬‬ ‫‪72‬‬ ‫]اﻳﻦ ﺁﻳﻪ در ﺳﻮرﻩ ﺳﺠﺪﻩ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ[‬

‫‪61‬‬

‫ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ دﺷﻮار و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺮض ﮐﻨﻴﻢ ﺟﻬﺎن هﺴﺘﯽ ﻧﺒﻮدﻩ و ﺑﻪ ارادﻩ ﺧﺪاوﻧ ِﺪ ﻗﺎدر‪ ،‬هﺴﺖ ﺷﺪﻩ‪،‬‬ ‫ﻋﻘﻞ در ﻋﻠﺖ ﻏﺎﺋﯽ ﺁن ﺣﻴﺮان ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺑﺎ هﻤﻪ ﺟﻬﺪ و ﭘﺮش ﻓﮑﺮ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻞ اﻳﻦ ﻏﺎﻣﺾ دﻳﮕﺮ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪ و ﻗﺒﻞ از ﺁن ﭼﺮا ﻋﺎﻟﻤﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ؟ ﭼﻪ اﻣﺮی ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪ ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ؟‬ ‫ﯽ‬ ‫ﯽ ﺻِﺮف ﻻﻳﻨﺤﻞ ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺻﺎﻧﻊ ﻳﺎ ﻧﻔﯽ ﺁن ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻠ ِ‬ ‫ل ﻋﻘﻠ ِ‬ ‫ﭘﺲ هﻤﻪ اﻳﻦ اﻣﻮر از ﻟﺤﺎظ اﺳﺘﺪﻻ ِ‬ ‫ﺻِﺮف دﺷﻮار و ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﻣﻤﺘﻨﻊ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﮔﻴﺮ و دار ﻳﮏ اﻣﺮ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﻢ ﺑﺮای ﻣﺎ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ‪ .‬و ﺁن اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁدﻣﻴﺎن‬ ‫ﻧﻤﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ در ردﻳﻒ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﺎﻧﻮران ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﻧﺪﻳﺸﻪ دارﻧﺪ‪ .‬از دورﺗﺮﻳﻦ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬ ‫دارد ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻣﺆﺛﺮی در ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮدﻩ ‪ .‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ وﺟﻮدی اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎﻩ را ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻪ و در ﺧﻴﺮ و ﺷ ّﺮ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺒﻨﺎی اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ هﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻩ اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﻩ ﻏﺮور و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪی و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺑﻮدن از ﺳﺎﻳﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت‪ ،‬ﺑﺸﺮ را ﺑﻪ اﻳﺠﺎد‬ ‫دﻳﺎﻧﺎت ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﺑﺘﺪاﻳﯽ ﺗﺮﻳﻦ و وﺣﺸﯽ ﺗﺮﻳﻦ ﻃﻮاﻳﻒ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬دﻳﺎﻧﺖ ﺑﻮدﻩ و هﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﺮﺳﺪ ﺑﻪ ﻣﺘﺮﻗﯽ ﺗﺮﻳﻦ و ﻓﺎﺿﻞ ﺗﺮﻳﻦ اﻗﻮام‪.‬‬ ‫ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬در اﻗﻮام اوﻟﻴﻪ ﻳﺎ اﻗﻮام وﺣﺸﯽ ﮐﻨﻮﻧﯽ اﻳﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪات ﺁﻟﻮدﻩ ﺑﻪ اوهﺎم و ﺧﺮاﻓﺎت اﺳﺖ و در ﻣﻠﻞ راﻗﻴﻪ در ﭘﺮﺗﻮ ﻓﮑﺮ‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﺑﺰرﮔﺎن اﻧﺪﻳﺸﻪ دﻳﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺧﻼﻗﯽ و ﻧﻈﺎﻣﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ درﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻤﺎل ﺁﻧﻬﺎ را از ﺣﺎل‬ ‫ﺗﻮﺣﺶ درﺁوردﻩ و ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﻧﻈﻢ و ﻋﺪاﻟﺖ و ﺁﺳﺎﻳﺶ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ رهﺒﺮی ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺤﻮل و اﻳﻦ ﺳﻴﺮ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺮهﻮن ﺑﺰرﮔﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ ،‬ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺼﻠﺢ‪ ،‬ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم‬ ‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺰار و ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻇﺎهﺮ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻤﻮراﺑﯽ‪ ،‬ﮐﻨﻔﻮﺳﻴﻮس‪ ،‬ﺑﻮدا‪ ،‬زردﺷﺖ‪ ،‬ﺳﻘﺮاط‪ ،‬اﻓﻼﻃﻮن و‪...‬‬ ‫در اﻗﻮام ﺳﺎﻣﯽ‪ 73‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﺼﻠﺤﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ درﺁﻣﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺧﻮد را ﻣﺒﻌﻮث از ﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ‬ ‫ﺑﻪ ﮐﻮﻩ ﻃﻮر رﻓﺘﻪ اﻟﻮاح ﻧﺎزل ﮐﺮدﻩ و ﻗﻮاﻧﻴﻨﯽ در اﺻﻼح ﺷﺌﻮن ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﻴﻞ وﺿﻊ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﻴﺴﯽ‪ ،‬ﻳﻬﻮد را ﺳﺮﮔﺮم اوهﺎم و ﺧﺮاﻓﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻗﺪ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺧﻼﻗﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫ﭘﺪری ﻣﺸﻔﻖ و ﺧﻴﺮﺧﻮاﻩ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮدﻩ ﻳﺎ ﺧﻮد ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﭘﺴﺮ ﺁن ﭘﺪر ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﺣﻮارﻳﻮن ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻨﻮاﻧﯽ‬ ‫ﺑﻪ وی دادﻩ اﻧﺪ و ﻳﺎ اﻧﺠﻴﻠﻬﺎی ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ‪ 74‬ﺻﻮرت ﻣﺸﻮش و ﻣﺒﺴﻮﻃﯽ اﺳﺖ از ﮔﻔﺘﻪ هﺎی ﻣﺠﻤﻞ او‪.‬‬ ‫در ﺁﺧﺮ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻣﻴﻼدی ﻣﺮدی ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ در ﺣﺠﺎز ﻗﻴﺎم ﮐﺮدﻩ و ﻧﺪای اﺻﻼح در دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻣﻴﺎن او و‬ ‫ﻣﻮﺳﯽ و ﻋﻴﺴﯽ هﺴﺖ؟ ﻣﺘﺸﺮﻋﺎن ﺳﺎدﻩ ﻟﻮح‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﺻﺪق ﻧﺒﻮت را ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻗﺮار ﻣﯽ دهﻨﺪ و از هﻤﻴﻦ روی ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن‬ ‫اﺳﻼم ﺻﺪهﺎ ﺑﻠﮑﻪ هﺰارهﺎ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺑﺮای ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺮح ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ .‬ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰﺗﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﻳﮏ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم‬ ‫ﺣﺪاد‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻟﻘﺮﺁن و اﻟﮑﺘﺎب« ﮐﻪ ﮔﻮاﻩ وﺳﻌﺖ داﻣﻨﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت و اﻃﻼﻋﺎت اوﺳﺖ‪.‬‬ ‫او در اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﺷﻮاهﺪ ﻋﺪﻳﺪﻩ ﻗﺮﺁﻧﯽ ﻧﺸﺎن دادﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﺠﺰﻩ ای ﻇﺎهﺮ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ و ﻗﺮﺁن را ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻧﻤﯽ داﻧﺪ‪ ،‬ﺁن وﻗﺖ در ﮐﻤﺎل ﺳﺎدﻩ ﻟﻮﺣﯽ اﻋﺠﺎز را دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﻧﺒﻮت ﺁوردﻩ و اﺳﺘﺸﻬﺎد ﺑﻪ ﻣﻌﺠﺰات ﻣﻮﺳﯽ و ﻋﻴﺴﯽ‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ هﻤﻪ ﺁن ﻣﻌﺠﺰات در ﻣﻴﺎن اوهﺎم و ﭘﻨﺪارهﺎ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ رؤﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎ اﮔﺮ ﺣﻀﺮت ﻣﺴﻴﺢ ﻣﺮدﻩ را‬ ‫زﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻳﻬﻮد ﺁن ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﮏ ﻧﻔﺮ ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎی او ﻧﻴﻔﺘﺪ و ﺑﻪ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎورد؟‬ ‫اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻳﮑﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ اﻳﻦ ﻗﺪرت را ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدﻩ زﻧﺪﻩ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺁب رودﺧﺎﻧﻪ را از ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎزدارد‪،‬‬ ‫ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺳﻮزاﻧﺪن را از ﺁﺗﺶ ﺳﻠﺐ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ او اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورﻧﺪ و دﺳﺘﻮرهﺎی ﺳﻮدﻣﻨﺪ او را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺁﻳﺎ ﺳﺎدﻩ ﺗﺮ‬ ‫و ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺗﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻴﺮوی ﺗﺼﺮف در ﻃﺒﺎﻳﻊ ﻣﺮدم را ﺑﻪ وی ﺑﺪهﺪ و ﻳﺎ ﻣﺮدم را ﺧﻮب ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﻨﺪ؟ ﭘﺲ ﻣﺴﺌﻠﻪ رﺳﺎﻟﺖ‬ ‫اﻧﺒﻴﺎء را ﺑﺎﻳﺪ از زاوﻳﻪ دﻳﮕﺮ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ و ﺁن را ﻳﮏ ﻧﻮع ﻣﻮهﺒﺖ و ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ روﺣﯽ و دﻣﺎﻏﯽ ﻓﺮدی ﻏﻴﺮﻋﺎدی ﺗﺼﻮر‬ ‫ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻼ در ﺑﻴﻦ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﭼﻮن ﮐﻮروش‪ ،‬ﺳﺰار‪ ،‬اﺳﮑﻨﺪر‪ ،‬ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن و ﻧﺎدر ﺑﺮ ﻣﯽ ﺧﻮرﻳﻢ ﮐﻪ ﺑﺪون‬ ‫ﻣﺜ ً‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﺧﺎﺻﯽ در ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻮهﺒﺖ ﻧﻘﺸﻪ ﮐﺸﯽ و ﻓﻦ ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ ﺣﺮﻳﻒ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ در ﻋﺎﻟﻢ داﻧﺶ و هﻨﺮ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﭼﻮن‬ ‫اﻧﻴﺸﺘﻦ ]ﺁﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ[‪ ،‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ادﻳﺴﻮن‪ ،‬هﻮﻣﺮ‪ ،‬ﻣﻴﮑﻼﻧﮋ‪ ،‬وﻳﻨﭽﯽ ]ﻟﺌﻮﻧﺎردو داوﻳﻨﭽﯽ[‪ ،‬ﺑﺘﻬﻮون‪ ،‬ﻓﺮدوﺳﯽ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ‪،‬‬ ‫ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻌﻼء ﻣﻌﺮّی و ﺻﺪهﺎ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ ،‬هﻨﺮﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺮع و ﻣﮑﺘﺸﻒ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ و‬ ‫ﻧﺒﻮغ ﺧﻮد ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن ﺑﺸﺮ را ﻧﻮر ﺑﺨﺸﻴﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﻧﺒﺎﻳﺪ در اﻣﻮر روﺣﯽ و ﻣﻌﻨﻮی ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺘﻴﺎز و ﺧﺼﻮﺻﻴﺘﯽ در ﻳﮑﯽ‬ ‫از اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺑﺎﺷﺪ؟‬ ‫ﭼﻪ ﻣﺤﻈﻮر‪ 75‬ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬در راﻩ اﻣﮑﺎن ﭘﻴﺪا ﺷﺪن اﻓﺮادی هﺴﺖ ﮐﻪ در ﮐُﻨﻪ روح ﺧﻮد ﺑﻪ هﺴﺘﯽ ﻣﻄﻠﻖ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻩ و از ﻓﺮط‬ ‫ﺗﻔﮑﺮ ﮐﻢ ﮐﻢ ﭼﻴﺰی ﺣﺲ ﮐﺮدﻩ و رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﮐﺸﻒ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ اﺷﺮاق ﺑﺎﻃﻨﯽ و ﻧﻮﻋﯽ اﻟﻬﺎم ﺑﻪ ﺁﻧﺎن دﺳﺖ دادﻩ ﺑﺎﺷﺪ و‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ هﺪاﻳﺖ و ارﺷﺎد دﻳﮕﺮان ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰد؟‬ ‫اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ در ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ از دوران ﺻﺒﺎوت ]ﮐﻮدﮐﯽ‪ ،‬ﻃﻔﻮﻟﻴﺖ[ ﺑﻮدﻩ‪ .‬از اﻳﻦ رو در ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﺎم ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت‬ ‫اﮐﺘﻔﺎ ﻧﮑﺮدﻩ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ راهﺒﺎن و ﮐﺸﻴﺸﺎن ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺗﻤﺎﺳﻬﺎی ﻣﺘﻌﺪد ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺣﺘﯽ هﻨﮕﺎم ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎی ﻋﺎد و ﺛﻤﻮدو‬ ‫‪73‬‬

‫]اﻗﻮام ﺳﺎﻣﯽ از ﺳﺎم ﭘﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻧﻮح ﻧﺸﺄت ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﮐﻪ ﻧﮋاد ﺳﺎﻣﯽ را ﺑﺪو ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ .‬وی ﺑﺎ زوﺟﻪ ﺧﻮد داﺧﻞ ﮐﺸﺘﯽ ﻧﻮح ﺷﺪ و از‬ ‫ﺗﻮﻓﺎن ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺖ[‬ ‫‪74‬‬ ‫]اﻧﺠﻴﻠﻬﺎی ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﻣﺘﯽ‪ ،‬ﻳﻮﺣﻨﺎ‪ ،‬ﻣﺮﻗﺲ و ﻟﻮﻗﺎ[‬ ‫‪75‬‬ ‫]ﻣﺤﻈﻮر ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺣﺮام و ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ »ﻣﺤﺬور« ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺎﻧﻊ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ[‬

‫‪62‬‬

‫ﻣﺪﻳﻦ ﺑﻪ اﺳﺎﻃﻴﺮ و رواﻳﺎت ﺁﻧﻬﺎ ﮔﻮش دادﻩ و در ﺧﻮد ﻣﮑﻪ ﺑﺎ اهﻞ ﮐﺘﺎب ﺁﻣﺪ و ﺷﺪ داﺷﺘﻪ‪ .‬در دﮐﺎن ﺟﺒﺮ‪ 76‬ﺳﺎﻋﺘﻬﺎ ﻣﯽ‬ ‫ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺑﺎ ورﻗﺔ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ ﭘﺴﺮﻋﻤﻮی ﺧﺪﻳﺠﻪ ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﻧﺠﻴﻞ را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻌﺎﺷﺮت‬ ‫داﺋﻢ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ و هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﺁن هﻤﻬﻤﻪ ای را ﮐﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در اﻧﺪرون وی ﺑﻮدﻩ ﻣﺒﺪل ﺑﻪ ﻏﻮﻏﺎﺋﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫داﺳﺘﺎن ﺑﻌﺜﺖ‪ ،‬رواﻳﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺳﻴﺮﻩ هﺎ و اﺣﺎدﻳﺚ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺷﺨﺺ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ ژرف ﺑﻴﻦ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ از ﺧﻼل ﺁﻧﻬﺎ ﭘﯽ‬ ‫ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺑﺒﺮد‪ ،‬هﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻗﺮاﺋﻦ و اﻣﺎراﺗﯽ ﮐﻪ ﻳﮏ ﺣﺮﮐﺖ و ﺟﻨﺐ و ﺟﻮش ﻏﻴﺮ اﺧﺘﻴﺎری در روح ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﭘﻴﺪا‬ ‫ﺷﺪﻩ و او را ﻣُﺴﺨﺮ ﻋﻘﻴﺪﻩ ای ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ رؤﻳﺎ و ﻳﺎ اﺷﺮاق ﻳﺎ ﮐﺸﻒ ﺑﺎﻃﻨﯽ و ﻧﺰول ﭘﻨﺞ ﺁﻳﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻋﻠﻖ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ن ﻣﺎﻟَﻢ ﻳَﻌﻠَﻢ«‬ ‫ﻋَﻠ َﻢ اﻟِﺎﻧﺴﺎ َ‬ ‫ﻋَﻠ ﱠﻢ ﺑِﺎﻟ َﻘَﻠﻢِ‪َ ،‬‬ ‫ﻋﻠَﻖ ِاﻗَﺮأ َو َر ُﺑّﮏ اﻻﮐ َﺮمُ‪َ ،‬اﻟﱠﺬی َ‬ ‫ن ﻣِﻦ َ‬ ‫ﻖ‪ .‬اِﻻﻧﺴﺎ َ‬ ‫ﺧَﻠ َ‬ ‫ﮏ اّﻟﺬَی َ‬ ‫»اِﻗﺮَأ ﺑِﺎﺳ ِﻢ َرّﺑ ِ‬ ‫ن ﺑﺴﺘﻪ‪ .‬ﺑﺨﻮان ﭘﺮوردﮔﺎر ﮐﺮﻳﻤﺖ را‪ ،‬ﺁﻧﮑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ داد‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺨﻮان ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺮوردﮔﺎرت ﮐﻪ ﺁﻓﺮﻳﺪ اﻧﺴﺎن را از ﺧﻮ ِ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻦ را ﺑﻪ ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﺁﻣﻮزاﻧﻴﺪ اﻧﺴﺎن را ﺁﻧﭽﻪ ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺖ[‪.‬‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ هﻨﮕﺎم ﺑﻌﺜﺖ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل داﺷﺖ‪ .‬ﻗﺎﻣﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ‪ ،‬رﻧﮓ ﭼﻬﺮﻩ ﺳﺒﺰ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺳﺮﺧﯽ‪ ،‬ﻣﻮی ﺳﺮ و رﻧﮓ ﭼﺸﻤﺎن‬ ‫ﺳﻴﺎﻩ‪ .‬ﮐﻤﺘﺮ ﺷﻮﺧﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﮐﻤﺘﺮ ﻣﯽ ﺧﻨﺪﻳﺪ‪ .‬دﺳﺖ ﺟﻠﻮی دهﺎن ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬هﻨﮕﺎم راﻩ رﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﮔﺎﻣﯽ ﺗﮑﻴﻪ ﻣﯽ ﮐﺮد و‬ ‫ﺧﺮاﻣﺶ ]ﺧﻮش ﺧﺮاﻣﯽ[ در رﻓﺘﺎر ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﻮی و ﺁن ﺳﻮی ﻧﻤﯽ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ .‬از ﻗﺮاﻳﻦ و اﻣﺎرات ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ ﮐﻪ‬ ‫در ﺑﺴﻴﺎری از رﺳﻮم و ﺁداب ﻗﻮم ﺧﻮد ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺖ وﻟﯽ از هﺮﮔﻮﻧﻪ ﺟﻠﻔﯽ و ﺳﺒﮑﺴﺮی ﺟﻮاﻧﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮﮐﻨﺎر ﺑﻮد و ﺑﻪ‬ ‫درﺳﺘﯽ و اﻣﺎﻧﺖ و ﺻﺪق ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻣﻴﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ازدواج ﺑﺎ ﺧﺪﻳﺠﻪ ﮐﻪ از ﺗﻼش ﻣﻌﺎش‬ ‫ﺁﺳﻮدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﺑﻪ اﻣﻮر روﺣﯽ و ﻣﻌﻨﻮی ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﻏﻠﺐ ﺣﻨﻔﻴﺎن‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاهﻴﻢ در ﻧﻈﺮ وی ﺳﺮﻣﺸﻖ‬ ‫ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻮد و ﻃﺒﻴﻌﺘًﺎ از ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ ﻗﻮم ﺧﻮد ﺑﻴﺰار‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ دﮐﺘﺮ ﻃﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻏﺎﻟﺐ ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﺣﻘﻴﻘﺘًﺎ از ﺑﺖ‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﯽ ﻋﻘﻴﺪﻩ ای ﺑﻪ ﺑﺘﺎن ﮐﻌﺒﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﭼﻮن ﻋﻘﻴﺪﻩ راﻳﺞ اﻋﺮاب ﺑﻪ اﺻﻨﺎم ]ﺟﻤﻊ ﺻﻨﻢ‪ ،‬ﺑﺘﺎن[ وﺳﻴﻠﻪ ﮐﺴﺐ ﻣﺎل و ﺟﺎﻩ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﺪان ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺳﺨﻴﻒ اﺣﺘﺮام ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺗﺄﻣﻞ و ﺁهﻨﮓ داﺷﺖ و ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺣﺘﯽ از دوﺷﻴﺰﻩ ای ﺑﺎﺣﻴﺎﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻴﺮوی ﺑﻴﺎﻧﺶ ﻗﻮی و ﺣﺸﻮ و زواﻳﺪ در‬ ‫ﮔﻔﺘﺎر ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﻮی ﺳﺮ او ﺑﻠﻨﺪ و ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﺗﺎ ﻧﻴﻤﻪ ای از ﮔﻮش وی را ﻣﯽ ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﮐﻼهﯽ ﺳﻔﻴﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﯽ ﮔﺬاﺷﺖ و‬ ‫ﺑﺮ رﻳﺶ و ﻣﻮی ﻋﻄﺮ ﻣﯽ زد‪ .‬ﻃﺒﻌﯽ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﻮاﺿﻊ و رأﻓﺖ داﺷﺖ و هﺮ ﮔﺎﻩ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ دﺳﺖ ﻣﯽ داد‪ ،‬در وا ﭘﺲ ﮐﺸﻴﺪن‬ ‫دﺳﺖ ﭘﻴﺸﯽ ﻧﻤﯽ ﺟﺴﺖ‪ .‬ﻟﺒﺎس و ﻣﻮزﻩ ]ﭼﮑﻤﻪ[ ﺧﻮد را ﺧﻮد وﺻﻠﻪ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ زﻳﺮدﺳﺘﺎن ﻣﻌﺎﺷﺮت ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮ زﻣﻴﻦ‬ ‫ﻣﯽ ﻧﺸﺴﺖ و دﻋﻮت ﺑﻨﺪﻩ ای را ﻧﻴﺰ ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﻩ وو ﺑﺎ وی ﻧﺎن ﺟﻮﻳﻦ ﻣﯽ ﺧﻮرد‪ .‬هﻨﮕﺎم ﻧﻄﻖ ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ در ﻣﻮﻗﻊ ﻧﻬﯽ از‬ ‫ﻓﺴﺎد ﺻﺪاﻳﺶ ﺑﻠﻨﺪ و ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮخ و ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺸﻢ ﺑﺮ ﺳﻴﻤﺎﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺠﺎع ﺑﻮد و هﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ ﺑﺮ ﮐﻤﺎﻧﯽ ﺗﮑﻴﻪ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺗﺸﺠﻴﻊ ﻣﯽ ﮐﺮد و اﮔﺮ هﺮاﺳﯽ از‬ ‫دﺷﻤﻦ ﺑﺮ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن اﺳﻼم ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﭘﻴﺸﻘﺪم ﺷﺪﻩ و از هﻤﻪ ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﺬﻟﮏ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﮑﺸﺖ ﺟﺰ ﻳﮏ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ وی ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و ﺣﻀﺮت ﭘﻴﺸﺪﺳﺘﯽ ﮐﺮدﻩ و ﺑﻪ هﻼﮐﺘﺶ رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﺳﺨﻨﺎن اوﺳﺖ‪:‬‬ ‫»هﺮ ﮐﺲ ﺑﺎ ﺳﺘﻤﮕﺮی هﻤﺮاهﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ او ﺳﺘﻤﮕﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺴﺖ«‬ ‫»ﻣﺆﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ و در هﻤﺴﺎﻳﮕﯽ ﮔﺮﺳﻨﻪ ای داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‬ ‫ﻒ دﻳﻦ اﺳﺖ«‬ ‫ﻦ ﺧُﻠﻖ ﻧﺼ ِ‬ ‫»ﺣُﺴ ِ‬ ‫»ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺟﻬﺎدهﺎ ﮐﻠﻤﺔ ﺣﻘّﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻮای ﻇﺎﻟﻢ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ«‬ ‫ﻦ ﺷﻤﺎ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﺸﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﻮد«‬ ‫»ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮﻳ ِ‬

‫‪76‬‬

‫ﺟﺒﺮ در ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﻣﺮوﻩ دﮐﺎﻧﯽ داﺷﺖ و ﻣﺤﻤﺪ زﻳﺎد ﻧﺰد او ﻣﯽ رﻓﺖ و ﻣﯽ ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﻗﺮﻳﺶ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن را از ﺟﺒﺮ ﻳﺎد ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺁﻳﻪ‬ ‫‪ ١٠٣‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺤﻞ ﺟﻮاب اﻳﻦ ﺷﺎﻳﻌﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺒﺮ اﻋﺠﻤﯽ اﺳﺖ و ﻗﺮﺁن ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﺼﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻘﺪ ﺗﻌﻠﻢ اﻧﻬﻢ ﻳﻘﻮﻟﻮن اِﻧﻤﺎ ﻳﻌﻠﻤﻪ ﺑﺸﺮ ﻟﺴﺎن اﻟﺪی‬ ‫ﻳﻠﺤﺪون اﻟﻴﻪ اﻋﺠﻤﯽ و هﺬا ﻟﺴﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺒﻴﻦ‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺎم اﺷﺨﺎص دﻳﮕﺮی ﭼﻮن »ﻋﺎﻳﺶ ﻋﻼم ﺣﻮﺑﻄﺐ« در ﺳﻴﺮﻩ هﺎ هﺴﺖ ﮐﻪ دارای ﮐﺘﺎب و‬ ‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﻮد و ﺣﻀﺮت ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ ﺑﺎ وی رﻓﺖ و ﺁﻣﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻼل ﺣﺒﺸﯽ و ﺣﺘﯽ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﻳﻖ ﻧﻴﺰ ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت‬ ‫رﺳﻮل ﺗﻔﺎهﻢ و ﻣﺬاﮐﺮات داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬

‫‪63‬‬

‫ﺑﻌﺜﺖ‬ ‫ﺣﺮّا ﮐﻮهﯽ اﺳﺖ ﺳﻨﮕﯽ و ﺧﺸﮏ در ﺳﻪ ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮی ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ ﻣﮑﻪ‪ .‬ﺑﺮ ﻣﺮﺗﻔﻌﺎت ﺻﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر ﺁن ﻏﺎرهﺎﻳﯽ هﺴﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺣﻨﻔﻴﺎن ﻣﺘﺰهﺪ ]زاهﺪ[ ﺑﺪان روی ﻧﻬﺎدﻩ روزی ﭼﻨﺪ در ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ ﺧﻴﺎل اﻧﮕﻴ ِﺰ ﺁﻧﺠﺎ ﻣﻌﺘﮑﻒ ]ﮔﻮﺷﻪ ﻧﺸﻴﻦ[ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻞ و ﺗﻔﮑﺮ‬ ‫ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺪﺗﯽ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﮔﺎهﯽ رﻏﺒﺖ ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ و دوری از ﻏﻮﻏﺎی زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ او را ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻣﯽ ﮐﺸﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺎهﯽ ﺁذوﻗﻪ ﮐﺎﻓﯽ ﻣﯽ ﺑﺮد و ﺗﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﺸﺪﻩ ﺑﻮد ﺑﺮﻧﻤﯽ ﮔﺸﺖ‪ ،‬و ﮔﺎهﯽ ﺑﺎﻣﺪادان ﻣﯽ رﻓﺖ و ﺷﺎﻣﮕﺎهﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽ ﺁﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﮑﯽ از ﻏﺮوﺑﻬﺎی ﭘﺎﻳﻴﺰ )‪ ٦١٠‬ﻣﻴﻼدی( ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮﮔﺮدد ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺮﻧﮕﺸﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺧﺪﻳﺠﻪ ﻧﮕﺮان ﺷﺪﻩ‬ ‫ﮐﺴﯽ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل وی ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬وﻟﯽ ﭘﺲ از اﻧﺪﮐﯽ ﺧﻮد ﻣﺤﻤﺪ در ﺁﺳﺘﺎﻧﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻇﺎهﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺮﻳﺪﻩ رﻧﮓ و ﻟﺮزان‪ .‬ﺑﯽ درﻧﮓ‬ ‫ﺑﺎﻧﮓ زد‪ :‬ﻣﺮا ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻴﺪ‪ .‬او را ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل او ﺑﻪ ﺟﺎی ﺁﻣﺪ و ﺣﺎﻟﺖ وﺣﺸﺖ و ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪ‬ ‫ﭘﻴﺸﺎﻣﺪی را ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﺑﺮای ﺧﺪﻳﺠﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺧﻮب اﺳﺖ ﺣﺪﻳﺜﯽ از ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺑﺰرگ و ﻣﻌﺘﺒﺮ ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻢ‪ ،77‬ﺑﺨﺎری‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ‪،78‬‬ ‫اﺑﻮ داود ﻃﻴﺎﺳﯽ‪ ،79‬ﻧﻮﻳﺮی‪ ،80‬اﺑﻦ ﺳﻴﺪاﻟﻨﺎس‪ 81‬و ﻓﻘﻴﻪ ﺑﻨﺎﻣﯽ ﭼﻮن اﺣﻤﺪﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ 82‬در »ﻣﺴﻨﺪ« ﺁوردﻩ اﻧﺪ‪:‬‬ ‫»ﺁﻏﺎز وﺣﯽ رﺳﻮل ﺑﻪ ﺷﮑﻞ رؤﻳﺎی ﺻﺎﻟﺤﻪ ]ﻣﺆﻧﺚ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﻧﻴﮑﻮ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ[ ﺑﻪ وی دﺳﺖ ﻣﯽ داد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﭙﻴﺪﻩ ﺑﺎﻣﺪاد‬ ‫روﺷﻦ ﺑﻮد‪ .‬در ﻏﺮوب ﻳﮑﯽ از روزهﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﻏﺎر ﺣﺮّا ﮔﺬراﻧﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣَﻠﮑﯽ ﺑﺮ وی ﻇﺎهﺮ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻗﺮأ! ﺑﺨﻮان! و‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاب داد ﻣﺎ اﻧﺎ ﺑﻘﺎرء‪ ،‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺨﻮاﻧﻢ«‪.‬‬ ‫ﺁﻧﭽﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮای ﺣﻀﺮت ﺧﺪﻳﺠﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﻓﺎﺧﺬﻧﯽ و ﻏﻄﻨﯽ ﺣﺘﯽ ﺑﻠﻎ ﻣﻨﯽ اﻟﺠﻬﺪ ﻳﻌﻨﯽ ﺁن ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻣﺮا ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ )ﻓﺮو ﭘﻴﭽﻴﺪ( ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ از ﺣﺎل رﻓﺘﻢ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﺧﻮد‬ ‫ﺁﻣﺪم ﺑﺎز ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻗﺮأ! ﻳﻌﻨﯽ ﺑﺨﻮان! ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻢ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ .‬ﺑﺎز ﻣﺮا ﻓﺮوﭘﻴﭽﻴﺪ ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ ﻧﺎﺗﻮان ﺷﺪم‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﻣﺮا رهﺎ‬ ‫ﮐﺮد و ﺑﺮای ﺑﺎر ﺳﻮم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﻮان! ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻢ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻢ‪ .‬ﺑﺎز ﻣﺮا ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻓﺮو ﭘﻴﭽﺎﻧﻴﺪ و ﺳﭙﺲ رهﺎ ﮐﺮدﻩ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻗﺮأ ﺑﺎﺳﻢ‬ ‫رﺑﮏ اﻟﺬی ﺧﻠﻖ‪ ،‬ﺧﻠﻖ اﻻﻧﺴﺎن ﻣﻦ ﻋﻠﻖ‪ .‬اﻗﺮأ و ﺑﮏ اﻻﮐﺮم‪ .‬اﻟﺬی ﻋﻠﻢ ﺑﺎﻟﻘﻠﻢ‪ .‬ﻋﻠﻢ اﻻﻧﺴﺎن ﻣﺎﻟﻢ ﻳﻌﻠﻢ«‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪ‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪ و ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺧﻮد ﺁﻣﺪﻩ راﻩ ﺧﺎﻧﻪ را ﭘﻴﺶ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺧﺪﻳﺠﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻣﻦ ﺑﺮ ﺟﺎن ﺧﻮد ﺑﻴﻤﻨﺎک ﺷﺪم »ﺧﺸﻴﺖ ﻋﻠﯽ ﻧﻔﺴﯽ« اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺣﻀﺮت رﺳﻮل را ﺑﺮ‬ ‫ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻤﻞ ﮐﺮد؟ ﭼﺮا ﺑﺮ ﺟﺎن ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺑﻴﻤﻨﺎک ﺷﺪﻩ اﺳﺖ؟ ﺁﻳﺎ ﺧﻴﺎل ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ در ﻣﺸﺎﻋﺮ وی اﺧﺘﻼﻟﯽ روی دادﻩ اﺳﺖ‬ ‫ﻳﺎ ﺳِﺤﺮ و ﺟﺎدوﻳﯽ در ﮐﺎر او ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﻴﻤﺎری ﭼﺎرﻩ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮی ﺑﺮ وی ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ؟‬

‫‪77‬‬

‫]ﻣﺴﻠﻢ اﺑﻦ ﺣﺠﺎج ﻧﻴﺸﺎﺑﻮری ﻣﮑﻨﯽ ﺑﻪ اﺑﯽ اﺳﺤﺎق از ﻣﺮدم ﺧﺮاﺳﺎن و از ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ ﺑﺰرگ و ﻣﺸﻬﻮر ﻗﺮن ﺳﻮم هﺠﺮی اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب »ﺻﺤﻴﺢ«‬ ‫وی در ﻋﻠﻢ ﺣﺪﻳﺚ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﺮوف و ﻳﮑﯽ از ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﻳﻦ ﮐﺘﺐ ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻬﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود و از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺐ ﺳﺘﻪ )ﺷﺶ ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺮوف( در ﻋﻠﻢ ﺣﺪﻳﺚ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬وﻓﺎت ‪ ٢٦١‬هﺠﺮی ﻗﻤﺮی[‬ ‫‪78‬‬ ‫]اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﻣﺤﺪث ﻣﺮاﮐﺸﯽ )‪ ٩٧٨ -١٠٧١‬م( ﺁﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ در ﺣﺪﻳﺚ و ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﯽ دارد[‬ ‫‪79‬‬ ‫ﻼ اهﻞ ﻓﺎرس ﺑﻮد وﻟﯽ در ﺑﺼﺮﻩ‬ ‫ﻻ ﻳﮏ ﻏﻠﻂ ﭼﺎﭘﯽ اﺳﺖ و ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ اﺑﻮداود ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ داود ﻃﻴﺎﻟﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺻ ً‬ ‫]اﺑﻮداود ﻃﻴﺎﺳﯽ اﺣﺘﻤﺎ ً‬ ‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﻳﻮرش اﻋﺮاب ﺑﻪ اﻳﺮان‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادﻩ او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﻴﺮ ﺟﻨﮕﯽ رواﻧﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وی ﺑﺎ ﻋﺪﻩ ای از ﻳﺎران ﻧﺰدﻳﮏ رﺳﻮل اﷲ‬ ‫ﻣﻌﺎﺷﺮت داﺷﺖ و ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدی ﺣﺪﻳﺚ از زﺑﺎن ﺁﻧﺎن ﺁﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ هﻤﻪ ﺁن اﺣﺎدﻳﺚ را در »ﻣﺴﻨﺪ« ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﮐﺸﻴﺪ[‬ ‫‪80‬‬ ‫]ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﮐﻨﺪی ﻣﺼﺮی ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻧﻮﻳﺮی ﮐﻨﺪی از ﺧﻮﺷﻨﻮﻳﺴﺎن و ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ .‬ﮐﺘﺎب »ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻻدب ﻓﯽ ﻓﻨﻮن اﻻداب« ﻣﺘﺠﺎوز‬ ‫از ﺳﯽ ﺟﻠﺪ ﻳﮑﯽ از ﺁﺛﺎر ﻣﻬﻢ اوﺳﺖ‪ .‬وی در ﺣﺪود ‪ ١٣٥٠‬م وﻓﺎت ﮐﺮد[‬ ‫‪81‬‬ ‫ﻓﺘﺢ اﷲ اﺑﻮاﻟﻔﺘﺢ ﺁﻧﺪﺑﺴﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﺳﻴﺪاﻟﻨﺎس در دﻣﺸﻖ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﮐﺮد و ﺑﻌﺪًا در ﻗﺎهﺮﻩ ﻣﺪرس ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺁﺛﺎر ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ در‬ ‫ﻓﻀﺎﻳﻞ رﺳﻮل ﻧﮕﺎﺷﺖ و در ﺣﺪود ‪ ١٣٥٠‬م وﻓﺎت ﮐﺮد[‬ ‫‪82‬‬ ‫]اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﷲ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ از ﺧﺎﻧﻮادﻩ ای اﻳﺮاﻧﯽ و ﭘﺪرش اهﻞ ﻣﺮو ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ در ﺣﺪود ‪ ٧٨٠‬ﻣﻴﻼدی در ﺑﻐﺪاد ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬وی ﻳﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻋﻠﻤﺎی اﺳﻼﻣﯽ و ﻣﺆﺳﺲ ﻓﺮﻗﻪ ﺣﻨﺒﻠﻴﻪ و ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺰار ﻳﮑﯽ از ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻓﻘﻬﯽ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮ وی‬ ‫در ﻋﻠﻢ ﺣﺪﻳﺚ ﮐﺘﺎب »ﻣﺴﻨﺪ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪود ‪ ٢٩٠٠٠‬ﺣﺪﻳﺚ در ﺁن ﺟﻤﻊ ﺁوری ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬وی ﺁﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و در ‪ ٨٥٥‬م وﻓﺎت ﮐﺮد[‬

‫‪64‬‬

‫از ﺟﻮاﺑﯽ ﮐﻪ ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺑﻪ وی ﻣﯽ دهﺪ و او را ﺗﺴﻠﻴﺖ ﻣﯽ ﺑﺨﺸﺪ و ﺁرام ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ زﻳﺮا‬ ‫ﺑﻪ وی ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬هﺮﮔﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﺮد درﺳﺘﯽ ﭼﻮن ﺗﻮ ﮐﻪ از ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان دﺳﺘﮕﻴﺮی ﻣﯽ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎن ﻧﻮاز و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻮﻳﺸﺎن ﻣﻬﺮﺑﺎن هﺴﺘﯽ و ﺑﻪ ﺁﺳﻴﺐ زدﮔﺎن ﮐﻤﮏ ﻣﯽ ﮐﻨﯽ ﺑﯽ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻧﺨﻮاهﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬ ‫»ﭘﺲ از اﻳﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ و ﭘﺲ از ﺁﻧﮑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺁراﻣﺶ ﺧﻮد را ﺑﺎز ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺧﺎﻧﻪ را ﺗﺮک ﮐﺮدﻩ ﺑﻪ ﺳﻮی ورﻗﺔ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ‬ ‫‪ 83‬ﻣﯽ ﺷﺘﺎﺑﺪ و ﺣﺎدﺛﻪ را ﺑﺮای وی ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ورﻗﺔ ﮐﻪ از ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن ﻣﮑﻪ ﺑﻴﺰار و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻼت‬ ‫روﺣﺎﻧﯽ ﺧﻮﻳﺶ و دوری از ﻋﺎدات ﺳﺨﻴﻒ ﻗﺮﻳﺶ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪﻳﺠﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ »ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ دﻟﻴﻞ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺪاوﻧﺪی ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ هﺪاﻳﺖ ﻗﻮم ﺧﻮد ﻣﺄﻣﻮر ﻓﺮﻣﻮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪«...‬‬ ‫در ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﭼﻴﺰی ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻮازﻳﻦ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺁن را ﺑﺎ اﺻﻮل رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ﻣﻨﻄﺒﻖ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬رﻏﺒﺖ ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻪ اﻣﺮی ﺁن اﻣﺮ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻇﻬﻮر و واﻗﻊ ﺷﺪﻩ ﻣﯽ ﺁورد‪ .‬ﺻﻮرت ﺁرزوی ﻣﺮدی ﮐﻪ ﻗﺮﻳﺐ ﺳﯽ‬ ‫ﺳﺎل ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻩ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﻤﺎس ﺑﺎ اهﻞ ﮐﺘﺎب در ﻧﻔﺲ وی راﺳﺦ ﺷﺪﻩ و ﺑﺎ رﻳﺎﺿﺖ و اﻋﺘﮑﺎف در‬ ‫ﻏﺎر ﺣﺮّا از ﺁن ﻓﮑﺮ اﺷﺒﺎع ﺷﺪﻩ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ رؤﻳﺎ ﻳﺎ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻣﺘﺼﻮﻓﻪ اﺷﺮاق ﻇﺎهﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎن ﻣﯽ‬ ‫ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ از اﻋﻤﺎق ﺿﻤﻴﺮ ﻧﺎﺧﻮدﺁﮔﺎﻩ ﺑﻴﺮون ﺟﺴﺘﻪ و او را ﺑﻪ اﻗﺪام ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ وﻟﯽ هﻮل اﻗﺪام ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ او را‬ ‫ﻣﯽ ﻓﺸﺎرد ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ ﺗﺎب و ﺗﻮان از او ﺳﻠﺐ ﺷﺪﻩ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻔﮕﯽ ﺑﻪ وی دﺳﺖ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ورﻧﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ دﻳﮕﺮی ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﺮ‬ ‫اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪ او را ﻓﺸﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ ﺑﯽ ﺗﺎﺑﺶ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺻﻮرت ﺿﻤﻴﺮ ﻧﺎﺧﻮدﺁﮔﺎﻩ و ﺁرزوی‬ ‫ﻧﻬﻔﺘﻪ در اﻋﻤﺎق وﺟﻮد ﺧﻮد اوﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺒﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮ دﻳﮕﺮی در اﻳﻦ ﺑﺎب هﺴﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻓﺮض و ﺗﺤﻠﻴﻞ را ﻣﻮﺟﻪ ﻣﯽ ﺳﺎزد و ﺁن اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺧﺪﻳﺠﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﺟﺎﺋﻨﯽ و اﻧﺎ ﻧﺎﺋﻢ ﺑﻨﻤﻂ ﻣﻦ اﻟﺪﻳﺒﺎج ﻓﻴﻪ ﮐﺘﺎب ﻓﻘﺎل‪ :‬اﻗﺮأ‪ ،‬و هﺒﺖ ﻣﻦ ﻧﻮﻣﯽ ﻓﮑﺄﻧﻤﺎ ﮐﺘﺐ ﻓﯽ ﻗﻠﺒﯽ ﮐﺘﺎﺑًﺎ‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ او )ﻓﺮﺷﺘﻪ(‬ ‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺧﻮاب ﺑﻮدم ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﮐﻪ در ﭘﺎرﭼﻪ ای از دﻳﺒﺎ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﺑﻮد ﺑﺮای ﻣﻦ ﺁورد و ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ ﺑﺨﻮان‪ .‬از ﺧﻮاب‬ ‫ﺟﺴﺘﻢ وﮔﻮﻳﯽ در ﻗﻠﺒﻢ ﮐﺘﺎب ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺖ‪.‬‬ ‫ل ﺧﻠﺴﻪ و اﺳﺘﺮﺧﺎء ]ﺳﺴﺖ و‬ ‫ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻳﮏ روز ﭘﺮ از ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﺄﻣﻞ او را ﺑﻪ ﺧﻮاب ﺧﻠﺴﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪی ﻣﯽ اﻓﮑﻨﺪ و در اﻳﻦ ﺣﺎ ِ‬ ‫ﻧﺮم ﮔﺸﺘﻦ[ ﺁرزوهﺎی ﻧﻬﻔﺘﻪ ﻇﺎهﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻋﻈﻤﺖ ﮐﺎر و اﻗﺪام‪ ،‬او را ﺑﻪ وﺣﺸﺖ ﻣﯽ اﻧﺪازد‪.‬‬ ‫در ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻋﺒﺎرت ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺮﺣﻊ ﺑﻬﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻳﺮﺟﻒ ﻓﺆادﻩ ﻓﺪﺧﻞ ﻋﻠﯽ ﺧﺪﻳﺠﻪ ﻓﻘﺎل زﻣﻠﻮﻧﯽ‪ ،‬زﻣﻠﻮﻧﯽ‪،‬‬ ‫ﻓﺰﻣﻠﻮ‪ .‬ﺣﺘﯽ ذهﺐ ﻋﻨﻪ اﻟﺮوح« ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﻟﺶ ﻣﯽ ﺗﭙﻴﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪﻳﺠﻪ ﮔﻔﺖ ﻣﺮا‬ ‫ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻴﺪ‪ .‬ﭘﺲ او را ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ وﺣﺸﺖ او ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﻳﻨﮑﻪ از ﻓﺮط هﻮل و هﺮاس ﺑﻪ ﻟﺮزﻩ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد و اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬ ‫ﮏ روح‬ ‫ﺑﺮای اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ دو ﻧﺤﻮ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﮑﯽ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻋﺎدی و دﻳﮕﺮی زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ در ﺁﻓﺎق ﻣﺠﻬﻮل و ﻧﻴﻢ ﺗﺎرﻳ ِ‬ ‫ﭘﺮ از اﺷﺒﺎح ﺧﻮد‪ ،‬اﺗﻔﺎق ﻣﯽ اﻓﺘﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻦ واﻗﻌﻪ دوﺑﺎرﻩ ﺑﻴﺮون رﻓﺖ و ﺑﻪ ﻏﺎر ﺣﺮّا ﭘﻨﺎﻩ ﺑﺮد وﻟﯽ دﻳﮕﺮ ﻧﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪ ای ﻇﺎهﺮ ﺷﺪ و ﻧﻪ رؤﻳﺎﻳﯽ دﺳﺖ داد و‬ ‫ﻧﻪ هﻢ ﻧﺪاﻳﯽ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺗﻤﺎم ﺁن واﻗﻌﻪ ﺧﻮاب و ﺧﻴﺎﻟﯽ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﯽ ورﻗﺔ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ و ﻧﻮﻳﺪ رﺳﺎﻟﺖ ﺳﺨﻨﯽ‬ ‫ب ﺧﻮرﻧﺪﻩ ﺟﺎن او را ﻣﯽ ﺧﻮرد‪ .‬ﻳﺄس ﺑﺮ او ﻏﺎﻟﺐ ﮔﺮدﻳﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﮑﯽ ﭼﻮن ﺗﻴﺰا ِ‬ ‫واهﯽ و ﮔﺰاف ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ؟ از اﻳﻦ هﻨﮕﺎم ﺷ ّ‬ ‫ﺣﺪی ﮐﻪ ﻗﺼﺪ اﻧﺘﺤﺎر در وی ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ و ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﭘﺮت ﮐﺮدن ﺧﻮﻳﺶ از ﮐﻮﻩ در وی ﺁﻣﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ورﻗﺔ و‬ ‫ﺧﺪﻳﺠﻪ او را ﺁرام ﮐﺮدﻩ اﻣﻴﺪ ﻣﯽ دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﯽ ﺧﺒﺮی و ﻧﺮﺳﻴﺪن ﻧﺪای ﻏﻴﺒﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﺑﻪ اﻧﻘﻄﺎع وﺣﯽ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﺳﻪ روز ﻳﺎ ﺳﻪ هﻔﺘﻪ و ﻳﺎ ﺑﻪ‬ ‫رواﻳﺘﯽ ﺳﻪ ﺳﺎل ﻃﻮل ﮐﺸﻴﺪ ﺗﺎ ﺳﻮرﻩ ﻣﺪﺛﺮ ﻧﺎزل ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ دﻳﮕﺮ وﺣﯽ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻧﺸﺪ‪ .‬اﻧﻘﻄﺎع وﺣﯽ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻠﻴﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺁن رؤﻳﺎ و ﻳﺎ ﻇﻬﻮر ﻳﺎ اﺷﺮاق‪ ،‬ﺗﺸﻨﮕﯽ روح ﮔﻢ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ اﻟﺘﻬﺎب و هﻴﺠﺎن ﻓﺮوﮐﺶ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻦ‬ ‫ﮏ و ﻳﺄس دوﺑﺎرﻩ ﺑﻪ ﮐﺎر اﻓﺘﺪ و‬ ‫ﺁرزوی ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺮدی و ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﺑﺮ ﺷﻌﻠﻪ دروﻧﯽ رﻳﺨﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﺷ ّ‬ ‫ن ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪة ﺑﺮق را ﭘﺮ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ راﻩ ﺑﻴﻔﺘﺪ و ﺁن ﻣﺤﻤﺪی ﮐﻪ در اﻋﻤﺎق اﻳﻦ ﻣﺤﻤ ِﺪ ﻇﺎهﺮی‬ ‫ﺗﺄﻣﻼت و ﺗﻔﮑﺮات‪ ،‬ﻣﺨﺰ ِ‬ ‫ﺧﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻴﺪار ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺁﻳﺪ‪.‬‬ ‫ب ﺧﺮدﻣﻨﺪ‬ ‫در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺎﻳﺸﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﮐﻴﻔﻴﺖ ﺑﻌﺜﺖ ﻧﻘﻞ ﭼﻨﺪ ﺳﻄﺮی از ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﺑﺮای ﻣﺮدﻣﺎن ﻧﮑﺘﻪ ﻳﺎ ِ‬ ‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﺳﺤﻖ‪ 84‬در ‪ ١٥٠‬هﺠﺮی ﻣﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ در اواﺧﺮ ﻗﺮن اول ﻳﺎ اواﺋﻞ ﻗﺮن دوم ﺑﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﺳﻴﺮﻩ‬ ‫ﻧﺒﻮی ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﻳﺐ ﺻﺪ ﺳﺎل دوری از ﺣﺎدﺛﻪ ﺧﻴﺎﻟﭙﺮدازی ﺟﺎی ﺧﻮد را در زﻣﻴﻨﻪ واﻗﻌﻴﺎت ﺑﺎز ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻴﺎﻟﭙﺮدازی و ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺳﺎزﻳﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن ﻓﺰوﻧﺘﺮ و ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﺗﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫در روزهﺎی ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ هﺮﮔﺎﻩ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮای ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ از ﺧﺎﻧﻪ هﺎی ﻣﮑﻪ دور ﻣﯽ ﺷﺪ و ﺧﺎﻧﻪ هﺎی ﺷﻬﺮ در‬ ‫ﭘﻴﭻ و ﺧﻢ راﻩ از ﻧﻈﺮ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺳﻨﮕﯽ و درﺧﺘﯽ ﻧﻤﯽ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ از ﺁﻧﻬﺎ ﺻﺪاﻳﯽ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺧﺎﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﻟﺴﻼم‬ ‫‪83‬‬

‫]ورﻗﺔ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ ﺑﻦ اﺳﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰی از ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻗﺮﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬وی ﭘﻴﺶ از ﺗﻮﻟﺪ رﺳﻮل اﷲ ﻣﯽ زﻳﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺁﻧﮑﻪ در ﻋﺼﺮ ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽ ﺑﺮد‬ ‫از ﺑﺘﻬﺎ دوری ﮔﺮﻓﺖ و از ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ اﻋﺮاب ﺑﺮای ﺑﺘﺎن ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ اﻣﺘﻨﺎع ﻧﻤﻮد‪ .‬او اواﻳﻞ ﻋﺼﺮ ﺑﻌﺜﺖ را درک ﮐﺮد وﻟﯽ اﺳﻼم ﻧﻴﺎورد‪.‬‬ ‫اﺷﻌﺎری ﺑﺪو ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ[‬ ‫‪84‬‬ ‫]اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ )اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق( در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ اﻣﻮی در ﻣﺪﻳﻨﻪ رﺷﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬وی در ﻣﺪﻳﻨﻪ اﺣﺎدﻳﺚ و اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎﻳﯽ را ﮐﻪ‬ ‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن رﺳﻮل اﷲ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﺷﺪ ﺟﻤﻊ ﺁوری ﮐﺮدﻩ و ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﻬﻢ ﻣﯽ ﺷﻤﺮد و ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اﻧﺲ ﻣﺆﺳﺲ ﻣﮑﺘﺐ ﻓﻘﻬﯽ ﻣﺎﻟﮑﯽ‬ ‫ﭘﻴﺪا ﮐﺮد و ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﺗﺮک و ﺑﻪ ﻣﺼﺮ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﺑﺮود‪ .‬او در هﻤﻴﻦ ﺷﻬﺮ در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ٧٦٨‬م وﻓﺎت ﮐﺮد‪ .‬وی از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻧﮕﺎران ﺻﺪر اﺳﻼم و از ﺁﺛﺎر ﻣﻌﺮوف او »اﻟﻤﺒﺘﺪأ« و »اﻟﻤﻐﺎزی« اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮی از او ﻓﺮاوان ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ و ﻣﻘﺪار زﻳﺎدی از ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت وی در‬ ‫»ﺳﻴﺮﻩ اﻟﻨﺒﻮﻳﻪ« اﺑﻦ هﺸﺎم ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ[‬

‫‪65‬‬

‫ﻋﻠﻴﮏ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ اﻃﺮاف ﺧﻮد ﻧﮕﺎﻩ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺴﯽ را ﻧﻤﯽ دﻳﺪ و ﻏﻴﺮ از ﺳﻨﮓ و درﺧﺖ ﭼﻴﺰی ﭘﻴﺮاﻣﻮن‬ ‫او ﻧﺒﻮد‪...‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ درﺧﺖ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﺪ و ﻧﻪ ﺳﻨﮓ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺁﺷﮑﺎر ﮐﻪ ﺁﻟﺖ ﺻﻮت در ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺴﻠّﻢ ﺗﺮ‬ ‫ﮐﻪ ذﻳﺮوح ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻓﮑﺮ و ارادﻩ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺁن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻟﻔﻆ درﺁورﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﻪ درﺟﻪ ای ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻋﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﻴﺎری از ﻓﻘﻬﺎ و ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﺳﻴﺮﻩ هﺎ ﻧﻴﺰ ﺁن را ﻣﻨﮑﺮ ﺷﺪﻩ‬ ‫و ﺻﺪا را از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ذهﻦ هﻴﭽﻴﮏ از ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺻﺪا‪ ،‬ﺻﺪای روح ﺧﻮد‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺗﻔﮑﺮ و اﺷﺒﺎع ﺷﺪن روح از ﻳﮏ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت واﻗﻊ درﺁﻳﺪ و‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺘًﺎ در ﺟﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣُﺴﺨﺮ اﻣﺮی و اﻧﺪﻳﺸﻪ ای ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺻﺪاﻳﯽ ﻃﻨﻴﻦ ﻣﯽ اﻓﮑﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻬﺎﻳﺖ ﭼﻮن ﺟﺮأت ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺑﻦ اﺳﺤﻖ را ﻣﺠﻌﻮل و ﻣﺮدود ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺻﺪا را از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘﻪ و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ و‬ ‫ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ ﻳﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺪﻳﻬﯽ را ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺧﻮد راﻩ ﺑﺪهﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﻮد ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺳﻼم ﮐﻨﻨﺪ در‬ ‫ن اﻋﺮاب اﺳﺖ ﺑﯽ‬ ‫ﺣﻀﻮر ﻣﺮدم اﻳﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ هﻤﮕﺎن ﺑﻪ وی اﻳﻤﺎن ﺁورﻧﺪ و ﻣﻘﺼﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺁورد ِ‬ ‫دردﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ در ﺁن ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان از ﻓﻘﻴﻬﺎن و ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺘﻮﻗﻊ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﻀﻴﻪ را اﮔﺮ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺁن ﺻﺪا را ﺻﺪای روح ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ اﻳﻦ ﻣﺸﮑﻞ را ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺮح ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻪ و ﭼﻨﻴﻦ ﺻﺪاﻳﯽ ﺑﻪ ﮔﻮش وی رﺳﻴﺪﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ از ﮐﺠﺎ ﻣﺴﺘﺤﻀﺮ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﺧﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﻠﺒﯽ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﺣﺪﻳﺜﯽ ﻣﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻌﺘﺒﺮ‬ ‫در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻃﺒﻌًﺎ ﻣﺨﻠﻮق ﻗﻮﻩ ﻣﺨﻴﻠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯽ درﻳﻎ در ﻣﻘﺎم ﺑﻴﺎن اﻋﺠﺎز و ﺟﻌﻞ ﺧﻮارق‬ ‫هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻦ دروغ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ وﺣﺘﻤًﺎ از ﮐﺴﯽ ﺷﻨﻴﺪﻩ و ﭼﻮن ﻣﻄﺎﺑﻖ ذوق و ﻃﺒﻊ‬ ‫اﺑﻦ اﺳﺤﻖ هﻢ دروغ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻗﺼﺪ ﮔﻔﺘ ِ‬ ‫ﻣﺆﻣﻦ او ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﻩ و اﺑﺪًا از ﮔﻮﻳﻨﺪﻩ رواﻳﺖ ﻧﭙﺮﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ و ﺧﻮد هﻢ ﻗﻀﻴﻪ را ﻧﺴﻨﺠﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺳﻨﮓ‬ ‫و درﺧﺖ ﺳﻼم ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺁﻧﺠﺎ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ و ﺧﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ هﻤﭽﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻳﯽ ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫هﻤﺎن ﺣﮑﺎﻳﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻳﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﻧﺴﺎن اﺳﻴ ِﺮ ﻋﻘﺎﻳ ِﺪ ﺗﻌﺒﺪی ﺧﻮﻳﺶ و ﻣﻨﻘﺎد ]ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار[ ﺧﻮاهﺸﻬﺎی‬ ‫ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و ﻧﻔﺴﯽ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻗﻮﻩ ﺗﻌﻘﻞ ﺗﻴﺮﻩ ﺷﺪﻩ و ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ روﺷﻦ ﺑﺒﻴﻨﺪ و ﺣﺘﯽ هﺮ دﻟﻴﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ و ﻣﺸﺘﻬﻴﺎت ]ﺟﻤﻊ ﻣﺸﺘﻬﯽ‪ ،‬ﺧﻮاهﺶ و ﻧﻴﺎز[ ﺟﺴﻤﯽ و ﻣﻌﻨﻮی او ﺧﺮاﺷﯽ وارد ﮐﻨﺪ ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد و ﺑﻪ هﺮ ﮔﻮﻧﻪ‬ ‫ﻗﺮﻳﻨﻪ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﭼﻨﮓ ﻣﯽ زﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺪارهﺎ و رﻏﺒﺎت ]ﭼﻴﺰهﺎی ﭘﺴﻨﺪﻳﺪﻩ‪ ،‬ﺁرزوهﺎ[ ﺧﻮد را ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﻠﻮﻩ دهﺪ‪ .‬ﺳ ﱢﺮ ﺷﻴﻮع‬ ‫ﺧﺮاﻓﺎت و اوهﺎم ﻧﻴﺰ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪66‬‬

‫ﭘﺲ از ﺑﻌﺜﺖ‬ ‫ﺁﻏﺎز دﻋﻮت اﺳﻼم ﺑﻄﻮر ﻗﻄﻊ ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ﭘﺲ از ‪ ٥‬ﺁﻳﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻮرﻩ »ﻋﻠﻖ« ﮐﻪ در ﺳﻦ ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﻧﺎزل ﺷﺪ و ﺑﻌﺜﺖ را ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﻣﺪﺗﯽ وﺣﯽ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬دﻋﻮت ﻣﺪﺗﯽ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ و ﻣﻴﺎن ﻋﺪﻩ ﻣﻌﺪودی‬ ‫ﺻﻮرت ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وﻟﯽ از هﻤﺎن هﻔﺖ ﺗﺎ دﻩ ﺳﻮرﻩ ای ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﻮرﻩ ﻋﻠﻖ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺁﺛﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و اﺳﺘﻬﺰاء و‬ ‫اﻧﮑﺎر در ﻣﺮدم ﻇﺎهﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻩ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﮏ و ﺗﺮدﻳﺪ و ﺗﺰﻟﺰل در ﻣﺤﻤﺪ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺖ ﺑﯽ ذوﻗﯽ در ﺗﺪوﻳﻦ ﺁن ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و هﻤﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮﺁن ﻣﺘﺤﻴﺮﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻗﺮﺁن ﺑﺪ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪﻩ و ﻧﻬﺎﻳ ِ‬ ‫ﭼﺮا ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺗﺮﻳﻦ و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺗﺮﻳﻦ روش ﺗﺪوﻳﻦ را در ﭘﻴﺶ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ و ﻗﺮﺁن را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﺴﺨﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﻳﻌﻨﯽ‬ ‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺰول‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺁوری و ﺗﺪوﻳﻦ ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻣﺮدﻣﺎن ﺁﻳﻨﺪﻩ را هﻢ ﺑﻪ ﮐﻴﻔﻴﺖ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎی‬ ‫اﺳﻼم و هﻢ ﺑﻪ ﻃﺮز ﻓﮑﺮ و روﺣﻴﺎت ﺷﺎرع ﺁن ﺁﺷﻨﺎﺗﺮ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺪوﻳﻦ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺰد اﺑﻮﺑﮑﺮ رﻓﺘﻪ و اﺻﺮار ورزﻳﺪ ﻗﺮﺁن ﺟﻤﻊ ﺁوری و ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا هﻢ اﺧﺘﻼف در‬ ‫ﻣﺘﻦ و ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮﺁن زﻳﺎد ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و هﻢ ﻋﺪﻩ ای از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ ]ﻧﺎﺣﻴﻪ ای در ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن[ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻩ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻗﺮﺁﻧﻬﺎی ﺁﻧﺎن را ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺮگ درﺧﺘﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺧﻮردﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ از اﻳﻦ ﮐﺎر اﮐﺮاﻩ داﺷﺖ‬ ‫زﻳﺮا ﻣﯽ ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﻻزم ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎﺗﺶ ﺑﺪان ﻣﺒﺎدرت ﻣﯽ ورزﻳﺪ‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر ﭘﺲ از اﺻﺮار ﻋﻤﺮ‪ ،‬زﻳﺪ ﺑﻦ‬ ‫ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻪ ﺁﺧﺮﻳﻦ ﮐﺎﺗﺐ وﺣﯽ ﺑﻮد اﺣﻀﺎر و ﻣﺄﻣﻮر ﺟﻤﻊ ﺁوری ﻗﺮﺁن ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﺁن در ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮد ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﻣﺄﻣﻮر‬ ‫اﻳﻦ ﮐﺎر ﺷﺪ و ﺑﺎ هﻤﮑﺎری ﻋﺪﻩ ای ﻗﺮﺁن را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﮑﻞ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺑﺰرﮔﯽ و ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺳﻮرﻩ هﺎﺳﺖ و‬ ‫ﺑﻌﻀﯽ ﺁﻳﺎت ﻣﮑّﯽ ]ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻣﮑّﻪ[ را در ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﺪﻧﯽ ]ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ[ و ﺁﻳﻪ هﺎی ﻣﺪﻧﯽ را در ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ‬ ‫ﮔﻨﺠﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻘﻘﺎن اﺳﻼﻣﯽ و ﻓﺮﻧﮕﯽ از روی ﻗﺮاﺋﻦ و اﻣﺎرات ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ﺣﻮادث و وﻗﺎﻳﻊ و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻔﺎد ﺁﻳﺎت‪ ،‬ﺗﺮﺗﻴﺐ و ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻧﺰول ﺳﻮرﻩ هﺎ را ﺑﻄﻮر ﺗﻘﺮﻳﺐ ﻣﺴﺠﻞ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ )ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﻧُﻠﺪِﮐﻪ(‪.‬‬ ‫ﻼ‬ ‫در هﺮ ﺻﻮرت ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﮑّﯽ ﻗﺮﺁن ﺗﺎ درﺟﻪ ای ﻣﺎ را از ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﺳﺎﻟﻬﺎی اوﻟﻴﻪ اﺳﻼم ﻣﻄﻠﻊ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜ ً‬ ‫در ﺳﻮرﻩ اﻟﻀﺤﯽ ﭘﺲ از ﻗﺴﻤﻬﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ک ﻳَﺘﻴﻤًﺎ َﻓﺎَوی َو‬ ‫ﮏ َﻓﺘَﺮﺿﯽ‪َ .‬اﻟَﻢ َﻳﺠِﺪ َ‬ ‫ﮏ َرﱡﺑ َ‬ ‫ﻦ اﻻوُﻟﯽ َو َﻟﺴَﻒ ﻳُﻌﻄﻴ َ‬ ‫ﮏ ِﻣ َ‬ ‫ﺧ َﺮ َﻟ َ‬ ‫ﺧ َﺮ ُﻩ َ‬ ‫ﻼِ‬ ‫ﮏ َو ﻣﺎ ﻗَﻠﯽ َو َﻟ َ‬ ‫ﮏ َرﱡﺑ َ‬ ‫ﻣﺎ َودﱠﻋ َ‬ ‫ﻼ َﻓﺎَﻏﻨﯽ‪...‬‬ ‫ک ﻋﺎ ِﺋ ً‬ ‫ﺟ َﺪ َ‬ ‫ک ﺿﺎّﻟًﺎ َﻓﻬَﺪی َو َو َ‬ ‫َوﺟَﺪ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ ﻗﺴﻢ ﺑﻪ روز و ﺷﺐ ﺁن دَم ﮐﻪ ﺗﺎرﻳﮏ ﮔﺮدد ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻧﻪ ﺗﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻩ ﻧﻪ دﺷﻤﻨﺖ ﺷﺪﻩ‪ ،‬و دﻧﻴﺎی‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺑﺮای ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮ از اﻳﻦ دﻧﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬زود ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻋﻄﺎﻳﺖ دهﺪ و ﺧﺸﻨﻮد ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻧﻪ ﻳﺘﻴﻤﺖ ﻳﺎﻓﺖ‬ ‫و ﺟﺎ داد و رﻩ ﮔﻢ ﮐﺮدﻩ ات ﻳﺎﻓﺖ و راﻩ ﻧﻤﻮد و ﻣﺤﺘﺎﺟﺖ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﯽ ﻧﻴﺎز ﮐﺮد‪[...‬‬ ‫ﭼﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺤﻤﺪ را ﺗﺴﻠﻴﺖ ﻣﯽ دهﺪ و ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﺳﻮرﻩ ﭘﺲ از اﻧﻘﻄﺎع وﺣﯽ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ در ﺁﻳﻪ ‪ ٣‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮ را رهﺎ ﻧﮑﺮدﻩ و ﺑﯽ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟‬ ‫‪67‬‬

‫اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺟﻼﻟﻴﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺳﻮرﻩ دوم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ هﻤﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺁن را‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻳﺎزدﻩ ﻗﺮار دادﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺁﻳﻪ هﺎ ﺑﺮای ﺗﺸﻮﻳﻖ و رﻓﻊ ﺗﺰﻟﺰل ﺧﺎﻃﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﮐﻪ ﻣﯽ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﮐﺎر ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮ از ﺁﻏﺎز ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁﻧﻘﺪر ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪهﺪ ﮐﻪ راﺿﯽ ﺷﻮی‪ .‬ﺁﻳﺎ ﻳﺘﻴﻢ ﻧﺒﻮدی؟ ﭘﻨﺎهﮕﺎهﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻮ ﻧﺪاد؟ ﮔﻤﺮاﻩ ﻧﺒﻮدی؟ هﺪاﻳﺘﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﯽ ﭼﻴﺰ ﻧﺒﻮدی؟ ﻣﺴﺘﻐﻨﻴﺖ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫هﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﺳﻮرﻩ اﻧﺸﺮاح ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﺳﻮرﻩ ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺰول‪ ،‬ﺳﻮرﻩ دوازدهﻢ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ‬ ‫ک‪ 85«...‬ﺗﺎ ﺁﺧﺮ ﺳﻮرﻩ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ هﻤﺎن ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﺳﻮرﻩ‬ ‫ﮏ َو ز َر َ‬ ‫ﻋ ُﻨ َ‬ ‫ک َو َوﺿَﻌﻨَﺎ َ‬ ‫ﺻ َﺮ َ‬ ‫ﮏ َ‬ ‫ﺸﺮَح َﻟ َ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬اَﻟﻢ َﻧ ُ‬ ‫ﭘﻴﺶ اﺳﺖ و ﮔﻮﻳﯽ ﺑﺮای رﻓﻊ ﺗﺰﻟﺰل ﺧﺎﻃﺮ و ﺗﻘﻮﻳﺖ روﺣﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاهﻴﻢ ﺑﺎ دﻳﺪﻩ واﻗﻊ ﺑﻴﻦ ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ‬ ‫و ﻣﻄﻠﺐ را از ﻟﺤﺎظ رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮐﻨﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ دو ﺳﻮرﻩ را ﺻﺪای روح و ﺗﻤﻨﻴﺎت ﺟﺎن ﺧﻮد او ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﮏ‬ ‫ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ دﻋﻮت ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ و ﻣﻴﺎن ﻋﺪﻩ ای اﻧﺠﺎم ﺷﺪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر ﭘﺮوردﮔﺎر و ﺁﻳﻪ‪َ :‬واَﻧﺬِر ﻋَﺸﻴ َﺮ َﺗ َ‬ ‫ﻦ‪ 86‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ رؤﺳﺎی ﻗﺮﻳﺶ را ﺑﻪ ﺻﻔﺎ دﻋﻮت ﮐﺮد و هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ هﻤﻪ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم‬ ‫اﻻَﻗﺮَﺑﻴ َ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮ ﻟﻬﺐ از ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻓﺮﻳﺎد زد‪:‬‬ ‫ﻋﻮَﺗﻨﺎ؟«‬ ‫ﺤﻤِﺪ‪ .‬اَﻟﻬﺬَا َد َ‬ ‫ﮏ ﻳﺎ ُﻣ َ‬ ‫»ﺗَﺒّﺎ َﻟ َ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ زﻳﺎن و ﺁﺳﻴﺐ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺎد ای ﻣﺤﻤﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺎ را دﻋﻮت ﮐﺮدی؟‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻣﺴ ّﺪ ﺟﻮاب اﻳﻦ ﭘﺮﺧﺎش اﺑﻮﻟﻬﺐ اﺳﺖ و هﻤﺎن ﮐﻠﻤﻪ »ﺗﺐ« را ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺴﺮان و زﻳﺎن ﻣﯽ دهﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﺮدﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺐ«‬ ‫ﺐ َو َﺗ ّ‬ ‫» َﺗﺒﱠﺖ ﻳَﺪا اَﺑﯽ َﻟ َﻬ ِ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ دﺳﺘﻬﺎی اﺑﻮﻟﻬﺐ ﺑﺮﻳﺪﻩ ﺑﺎد‪.‬‬ ‫او ﺑﻪ ﻣﺎل و ﭘﺴﺮان ﺧﻮد ﻣﯽ ﻧﺎزﻳﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﻣﺎل و اوﻻد او هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺮارﻩ ﺁﺗﺶ در او ﺑﮕﻴﺮد ﺑﻪ ﮐﺎرش ﻧﻴﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ زن او ا ّم ﺟﻤﻴﻞ را ﮐﻪ در راﻩ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺮ او ﺧﺎر و ﺧﺎﺷﺎک ﻣﯽ رﻳﺨﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﯽ ﻧﺼﻴﺐ از ﺁﺗﺶ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﻧﺶ‬ ‫هﻴﺰم ﮐﺶ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﮔﺮدن ﻃﻨﺎﺑﯽ از ﻟﻴﻒ ﺧﺮﻣﺎ دارد‪:‬‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺐ‪ .‬ﻓﯽ ﺟﻴﺪِهﺎ ﺣَﺒ ُ‬ ‫ﻄ ِ‬ ‫ﺤَ‬ ‫ﺣﻤﱠﺎَﻟ َﻪ اﻟ َ‬ ‫ﺐ‪َ .‬و اﻣﺮَا ُﺗ ُﻪ َ‬ ‫ﺳﻴَﺼﻠﯽ ﻧﺎرًا ذات َﻟ َﻬ ِ‬ ‫ﺐ‪َ .‬‬ ‫ﺴ َ‬ ‫ﺐ‪ .‬ﻣﺎ اَﻏﻨﯽ ﻋَﻨ ُﻪ ﻣﺎ ُﻟ ُﻪ َو ﻣﺎ َﮐ َ‬ ‫ﺐ َو َﺗ َ‬ ‫» َﺗﺒﱠﺖ ﻳَﺪا اَﺑﯽ َﻟ َﻬ ِ‬ ‫‪87‬‬ ‫ﺴ ِﺪ«‬ ‫ﻣِﻦ َﻣ َ‬ ‫از ﺳﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ١٣‬ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﻌﺜﺖ ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ از ﻣﺮور در ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﺣﻤﺎﺳﻪ ﻣﺮدی ﻇﺎهﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ‬ ‫ﻳﮏ ﺗﻨﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻃﺎﻳﻔﻪ اش ﻗﺪ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ از ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ هﺮ وﺳﻴﻠﻪ ای ﺣﺘﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻋﺪﻩ ای ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ و اﺳﺘﻤﺪاد از ﻧﺠﺎﺷﯽ‬ ‫ﺑﺮای ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﻗﻮم ﺧﻮد روی ﻧﮕﺮداﻧﻴﺪﻩ و از ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ اﺳﺘﻬﺰا و ﺑﺪزﺑﺎﻧﯽ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎز ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺎص ﺑﻦ واﺋﻞ ﭘﺲ از ﻣﺮدن ﻗﺎﺳﻢ ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ او را ﺳﺮﮐﻮﻓﺖ داد و »اﺑﺘﺮ« ﻳﺎ »ﺑﻼﻋﻘﺐ« ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺑﯽ درﻧﮓ‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﮐﻮﺛﺮ ﻧﺎزل ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ وی ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ان ﺷﺎﻧﺌﮏ هﻮاﻻﺑﺘﺮ«‪ 88‬ﻳﻌﻨﯽ ﮐﻴﻨﻪ ﺗﻮز و ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﺗﻮ‬ ‫اﺑﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﺎم ﺣﺞ ﮐﻪ ﻃﻮاﻳﻒ ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ رو ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ رؤﺳﺎی ﺁﻧﻬﺎ ﺳﺮ ﻣﯽ زد هﻤﻪ را ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم دﻋﻮت ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻋﻤﻮی ﻣﺘﺸﺨﺺ او اﺑﻮﻟﻬﺐ هﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﻣﯽ رﻓﺖ و در ﺣﻀﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﺑﺮادرزادﻩ ﻣﻦ دﻳﻮاﻧﻪ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ وی اﻟﺘﻔﺎت ﻧﮑﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﻮرﻩ ﻃﻮر‪ 89‬ﮐﻪ از ﻓﺼﻴﺢ ﺗﺮﻳﻦ و ﺧﻮﺷﺎهﻨﮓ ﺗﺮﻳﻦ ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﺷﻪ ای از اﻳﻦ ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﻗﻮم‬ ‫ﺧﻮد ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ن‪ .‬ﻗُﻞ َﺗ َﺮّﺑﺼُﻮا َﻓﺎِﻧﯽ َﻣ َﻌﮑُﻢ‬ ‫ﺐ اﻟ َﻤﻨُﻮ ِ‬ ‫ﺺ ِﺑ ِﻪ رَﻳ َ‬ ‫ﻋ ُﺮ َﻧﺘَﺮﺑﱠ ُ‬ ‫ن ﺷﺎ ِ‬ ‫ﻦ َو ﻻ ﻣَﺠﻨُﻮن‪ .‬اَم َﻳﻘُﻮﻟُﻮ َ‬ ‫ﮏ ﺑﮑﺎه ِ‬ ‫ﺖ ﺑِﻨ ُﻌﻤَﻪ َر ِﺑ َ‬ ‫ﻓَﺬﮐﺮ ﻓَﻤﺎ اَﻧ َ‬ ‫ﻦ‪.‬‬ ‫ﺚ ِﻣ ِﺜِﻠ ِﻪ اِن ﮐﺎﻧُﻮا ﺻﺎدﻗِﻴ َ‬ ‫ن[ َﻓﻠَﻴﺄﺗُﻮا ِﺑﺤَﺪﻳ ِ‬ ‫ن َﺗﻘَﻮَﻟ ُﻪ ]ﺑَﻞ ﻻﻳُﻮ ِﻣﻨُﻮ َ‬ ‫ﻦ‪ ...‬اَم َﻳ ُﻘ ُﻮﻟَﻮ َ‬ ‫ﻦ اَﻟ ُﻤُﺘ َﺮﺑِﺼﻴ َ‬ ‫ِﻣ َ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﺗﻮ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺑﮑﻦ از ﻋﻨﺎﻳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ .‬ﻧﻪ ﮐﺎهﻨﯽ‪ ،‬ﻧﻪ دﻳﻮاﻧﻪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﻋﺮﻳﺴﺖ ]ﮐﻪ[‬ ‫ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ ﺑﻬﻢ ﻣﯽ ﺑﺎﻓﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ زودی در ﺣﻮادث دهﺮ ﺑﻬﻢ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﺑﮕﻮ ﻣﻦ هﻢ ﭼﻮن ﺷﻤﺎ ﻣﺘﺮﻗﺐ و ﻣﻨﺘﻈﺮم‬ ‫ﮐﻪ ﮐﺪام ﻳﮏ از ﻣﺎ از ﻣﻴﺎن ﺧﻮاهﻴﻢ رﻓﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﺤﻤﺪ ﺁن را ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬ ‫راﺳﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁن ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ٧ ،٦ ،٥ ،٤‬و ‪ ٨‬ﺳﻮرﻩ ﻓﺮﻗﺎن ﻧﻮع اﺗﻬﺎﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ زدﻩ اﻧﺪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪85‬‬

‫]ﺷﺎدروان ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺗﻨﻬﺎ دو ﺁﻳﻪ ﺁﻏﺎزﻳﻦ از ﺳﻮرﻩ اﻧﺸﺮاح را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﻃﻼع ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺳﻮرﻩ اﻧﺸﺮاح ﻧﻘﻞ ﻣﯽ‬ ‫ﺷﻮد‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻪ ﺳﻴﻨﻪ ﺗﻮ را ﮔﺸﺎدﻩ ﮐﺮدﻳﻢ )‪ (١‬و ﺑﺎر ﮔﺮاﻧﺖ را ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺗﻮ را ﺳﻨﮕﻴﻦ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد )‪ (٢‬از ﺗﻮ ﺑﺮداﺷﺘﻴﻢ )‪ (٣‬و ﺁوازﻩ ات را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدﻳﻢ )‬ ‫‪ (٤‬ﮐﻪ از ﭘﯽ دﺷﻮاری ﺁﺳﺎﻧﯽ هﺴﺖ )‪ (٥‬ﺣﻘًﺎ ﮐﻪ از ﭘﯽ دﺷﻮاری ﺁﺳﺎﻧﯽ هﺴﺖ )‪ (٦‬ﭘﺲ ﭼﻮن ﻓﺮاﻏﺘﯽ ﻳﺎﻓﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﮐﻮش )‪ (٧‬و ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ اﻣﻴﺪوار ﺑﺎش )‪[(٨‬‬ ‫‪86‬‬ ‫]ﺁﻳﻪ ‪ ٢١٤‬ﺳﻮرﻩ ﺷﻌﺮا‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬و ﺑﻴﻢ دﻩ ﻋﺸﻴﺮﻩ و ﺧﻮﻳﺸﺎﻧﺖ را[‬ ‫‪87‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ﻣﺴ ّﺪ )ﻟﻬﺐ( ﺁﻳﺎت ‪ ١‬ﺗﺎ ﺳﻪ ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﺎد دو دﺳﺖ اﺑﯽ ﻟﻬﺐ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺳﻨﮓ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ زﻧﺪ‪ .‬دﻓﻊ ﻧﮑﻨﺪ از او ﻣﺎل او و ﺁﻧﭽﻪ ﮐﺴﺐ‬ ‫ﺶ زﺑﺎﻧﻪ ﮐﺸﻴﺪﻩ‪ .‬و زن او ﮐﻪ هﻴﺰم ﮐﺶ ﺟﻬﻨﻢ اﺳﺖ و در ﮔﺮدن او رﻳﺴﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ از ﻟﻴﻒ ﺧﺮﻣﺎ[‬ ‫ﮐﺮدﻩ‪ .‬زود ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ درﺁﻳﺪ ﺑﻪ ﺁﺗ ِ‬ ‫‪88‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ﮐﻮﺛﺮ ﺁﻳﻪ ‪ ١‬ﺗﺎ ‪ ٣‬ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺗﻮ را ﻓﺰوﻧﯽ ﺑﺨﺸﻴﺪﻳﻢ )‪ (١‬ﭘﺲ ﺑﺮای ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻧﻤﺎز ﮐﻦ و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻦ )‪ (٢‬ﮐﻪ‬ ‫دﺷﻤﻦ ﺗﻮ هﻤﻮ ﺑﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪ )ﺑﻼﻋﻘﺐ( اس )‪[(٣‬‬ ‫‪89‬‬ ‫]ﺁﻳﺎت ‪ ٣٠‬ﺗﺎ ‪[٣٥‬‬

‫‪68‬‬

‫ن َﻓﻘَﺪ ﺟﺎ ُؤ ﻇُﻠﻤًﺎ َو زُورًا‪َ .‬و ﻗﺎﻟُﻮا‬ ‫ﺧﺮُو َ‬ ‫ﻋﻠَﻴ ِﻪ ﻗَﻮ ُم ﺁ َ‬ ‫ﮏ اﻓﺘَﺮﻳ ُﻪ َو اَﻋﺎ َﻧ ُﻪ َ‬ ‫ﻦ َﮐ َﻔﺮُوا اِن هﺬا اﻻ اِﻓ ُ‬ ‫ل اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫َو ﻗﺎ َ‬ ‫ن‬ ‫ض ِاﻧﱠ ُﻪ ﮐﺎ َ‬ ‫ت وَاﻻَر ِ‬ ‫ﯽ اﻟﺴﱠﻤﻮا ِ‬ ‫ﺴ ّﺮ ﻓ ِ‬ ‫ﻼ‪ .‬ﻗُﻞ اَﻧ َﺰَﻟ ُﻪ اﻟﱠﺬی ﻳَﻌَﻠ ُﻢ اﻟ ﱢ‬ ‫ﻦ اﮐ َﺘ َﺒﻬَﺎ َﻓﻬِﯽ ﺗُﻤﻠﯽ ﻋَﻠﻴ ِﻪ ﺑُﮑﺮَﻩ َو اﺻﻴ ً‬ ‫ﻻوﱠﻟﻴ َ‬ ‫اَﺳﺎﻃﻴُﺮا َ‬ ‫ن َﻣ َﻌ ُﻪ ﻧَﺬﻳﺮًا‪.‬‬ ‫ل اَﻟﻴ ِﻪ ﻣَﻠﮏٌ ﻓَﻴﮑُﻮ َ‬ ‫ق ﻟَﻮﻻ ُاﻧِﺰ َ‬ ‫ﯽ اﻻﺳﻮا ِ‬ ‫ﻞ اّﻟﻄَﻌﺎ َم ِو ﻳَﻤﺸﯽ ﻓ ِ‬ ‫ل ﻳَﺎ ُﮐ ُ‬ ‫ﻏﻔُﻮرًا رَﺣﻴﻤﺎً‪َ ،‬و ﻗَﺎﻟُﻮا ﻣﺎﻟﻬﺬَا اﻟﺮﱠﺳﻮ ِ‬ ‫َ‬ ‫ﻼ ﻣَﺴﺤُﻮرًا‪.‬‬ ‫ﺟً‬ ‫ن اِﻻ َر ُ‬ ‫ن اِن َﺗﱠﺘ ِﺒﻌُﻮ َ‬ ‫ل اﻟﻈّﺎِﻟﻤُﻮ َ‬ ‫ﻞ ﻣِﻨﻬﺎ َو ﻗﺎ َ‬ ‫ﺟ َﻨﻪٌ ﻳَﺎ ُﮐ ُ‬ ‫ن َﻟ ُﻪ َ‬ ‫ﮑ ُﻮ ُ‬ ‫اَو ﻳُﻠﻘﯽ اِﻟﻴِﻪ ﮐَﻨ ًُﺰ اَوﺗ ُ‬ ‫ﺧﻼﺻﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻗﺮﺁن ﺟﻌﻞ و دروغ اﺳﺖ و دﻳﮕﺮان او را در ﭘﺮداﺧﺘﻦ اﻳﻦ ﻣﺠﻌﻮﻻت ﻳﺎری ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﯽ اﻧﺼﺎف ﻣﺮدﻣﺎﻧﻨﺪ!‬ ‫اﻳﻦ ﻗﺮﺁن اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ و ﺑﺎﻣﺪاد ﺗﺎ ﺷﺎم ﺑﺮ او اﻣﻼ و ﺗﻠﻘﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﮕﻮ ﺁﻧﮑﻪ ﺑﺮ اﺳﺮاﺳﺮ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ داﻧﺎﺳﺖ ﺁن را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﭼﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﻳﺴﺖ ﮐﻪ هﻢ ﻏﺬا ﻣﯽ ﺧﻮرد و هﻢ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽ رود‪ .‬اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ ﺁﻳﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﺒﻮد ﻓﺮﺷﺘﻪ ای‬ ‫از ﺁﺳﻤﺎن ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﯽ ﺁورد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ هﺎﻳﺶ را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﮐﻨﺪ ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﮔﻨﺠﯽ ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﯽ ﺁورد ﻳﺎ ﺑﺎﻏﺴﺘﺎﻧﯽ ﻣﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ از‬ ‫ﺁن ارﺗﺰاق ]رزق روزاﻧﻪ ﺧﻮد را ﭘﻴﺪا[ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻴﺎزی ﺑﻪ رﻓﺘﻦ ﺑﺎزار ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ ﺻﺤﻨﻪ هﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻣﺠﺎدﻻت دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻮع اﺗﻬﺎﻣﺎت در ﺁن ﺑﻴﺎن ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬دﻳﻮاﻧﻪ‪،‬‬ ‫ﺟﺎدوﮔﺮ‪ ،‬ﺟﻦ زدﻩ‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ‪ ،‬و ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ اﻇﻬﺎرات ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﻪ وی ﺁﻣﻮﺧﺘﻪ اﻧﺪ زﻳﺮا‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﻤﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻼﻳﻤﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺮدﻳﺴﺖ ﺧﻴﺎﻟﺒﺎف و اﺳﻴﺮ ﺧﻮاﺑﻬﺎی ﺁﺷﻔﺘﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﻳﺎ‬ ‫ﺷﺎﻋﺮﻳﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاب و ﭘﻨﺪارهﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺜﺮ ﻣﺴﺠﻊ ﻣﯽ ﺁورد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ ﺁﻳﺎﺗﯽ ﺑﺮﻣﯽ ﺧﻮرﻳﻢ ﮐﻪ از ﺳﻴﺎق اﻳﻦ ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﺴﺘﻤﺮ دور ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺣﺎﻟﺖ‬ ‫ﻧﻮﻣﻴﺪی ﺑﻪ ﺣﻀﺮت دﺳﺖ دادﻩ و از اﻳﻦ روی در ﻧﻴﺮوی ﻣﻘﺎوﻣﺖ او ﻓﺘﻮری ]ﺳﺴﺘﯽ[ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و ﺑﻮی ﺳﺎزش ﺑﺎ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن از ﺁن اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﮔﻮﻳﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻮﻳﺪ دوﺳﺘﯽ ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﻣﺪارای ﺁﻧﺎن ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺎزش‬ ‫ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ٧٣‬ﺗﺎ ‪ ٧٥‬ﺳﻮرﻩ اﺳﺮا اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫ت‬ ‫ک َﻟﻘَﺪ ﮐِﺪ َ‬ ‫ﻼ‪َ .‬و ﻟﻮ اَن َﺛﺒّﺘﻨﺎ َ‬ ‫ک ﺧَﻠﻴ ً‬ ‫ﺨﺬُو َ‬ ‫ﻋﻠَﻴﻨﺎ ﻏَﻴ َﺮ ُﻩ َو اَذا ﻻﱠﺗ َ‬ ‫ﮏ ِﻟﺘَﻔ َﺘﺮِی َ‬ ‫ﻦ اّﻟﺬَی اَو ﺣَﻴﻨﺎ ِاﻟَﻴ َ‬ ‫ﻋِ‬ ‫ﮏ َ‬ ‫َو اِن ﮐﺎدُو اَﻟﻴَﻔﺘُﻨ ُﻮ َﻧ َ‬ ‫‪90‬‬ ‫ﻋﻠَﻴﻨﺎ ﻧَﺼﻴﺮًا‬ ‫ﮏ َ‬ ‫ﺠ ُﺪ َﻟ َ‬ ‫ت ُﺛﻢﱠ ﻻ َﺗ ِ‬ ‫ﻒ اﻟﻤَﻤﺎ ِ‬ ‫ﺤﻴَﻴﻮِﻩ َو ﺿِﻌ َ‬ ‫ﻖ اﻟ َ‬ ‫ک ﺿِﻌ َ‬ ‫ﻼ‪ .‬اِذا ﻻذَﻗﻨﺎ َ‬ ‫ﻦ ِاﻟَﻴﻬِﻢ ﺷَﻴﺌًﺎ ﻗَﻠﻴ ً‬ ‫ﺗَﺮ َﮐ ُ‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم اﺟﻤﺎﻟﯽ ﺳﻪ ﺁﻳﻪ ﻓﻮق ﺷﺎﻳﺎن دﻗﺖ و ﺗﻔﮑﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻮد ﺗﻮ را ﻓﺮﻳﺐ دهﻨﺪ و ﺟﺰ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ وﺣﯽ ﮐﺮدﻩ اﻳﻢ ﺑﮕﻮﻳﯽ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮ دوﺳﺖ ﻣﯽ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﺎ ﺗﻮ را از اﻳﻦ ﻟﻐﺰش ﻧﮕﺎﻩ داﺷﺘﻴﻢ ورﻧﻪ ﻋﺬاب دﻧﻴﺎ و ﺁﺧﺮت را ﺑﺮای ﺧﻮد ذﺧﻴﺮﻩ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدی‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎ راﺳﺘﯽ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ دﺳﺖ دادﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻟﺠﺎج و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻋﻨﻮداﻧﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ ﺳﺘﻮﻩ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻟﻨﺘﻴﺠﻪ ﻓﮑﺮ‬ ‫ﺳﺎزش ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﻣﻤﺎﺷﺎت در وی ﭘﺪﻳﺪار ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ؟‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ‪ ...‬از ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺁدﻣﯽ در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ دﺷﻮارﻳﻬﺎ و ﻧﻮﻣﻴﺪی از ﭘﻴﺮوزی ﭼﻨﻴﻦ واﮐﻨﺸﯽ ﭼﻨﺪان دور ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﮐﻪ‬ ‫ﻗﺼﻪ ﻏﺮاﻧﻴﻖ در ﺑﺴﻴﺎری از ﺳﻴﺮﻩ هﺎ و رواﻳﺎت ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﺷﺄن ﻧﺰول اﻳﻦ ﺁﻳﺎت را ﻗﻀﻴﻪ ﻏﺮاﻧﻴﻖ‬ ‫داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﻴﻪ ﻏﺮاﻧﻴﻖ‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ روزی در ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻮرﻩ اﻟﻨﺠﻢ را ﺑﺮ ﻋﺪﻩ ای از ﻗﺮﻳﺶ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﻮرﻩ اﻳﺴﺖ زﻳﺒﺎ و‬ ‫ﻧﻤﻮدار ﻧﻴﺮوی ﺧﻄﺎﺑﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﺣﻤﺎﺳﻪ روﺣﺎﻧﯽ او از رﺳﺎﻟﺖ و ﺻﺪق ادﻋﺎی ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺣﺎﻣﻞ وﺣﯽ‬ ‫ﺑﺮ اوﻧﺎزل ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ و در ﻃﯽ ﺑﻴﺎن ﺧﻮد اﺷﺎرﻩ ای ﺑﻪ ﺑﺘﻬﺎی ﻣﺸﻬﻮر ﻋﺮب ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪91‬‬

‫ت وَاﻟ ُﻌﺰّی َو ﻣَﻨﻮ َﻩ اﻟﺜّﺎِﻟ َﺜ َﻪ اﻻُﺧﺮی‬ ‫َا َﻓ َﺮاَﻳﺘُﻢ اﻟﻼ َ‬

‫ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ٢٠‬و ‪ ٢١‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ در ﻣﻘﺎم ﺗﺤﻘﻴﺮ اﻳﻦ ﺳﻪ ﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎری از ﺁﻧﻬﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻦ دو ﺁﻳﻪ‪ ،‬دو ﺁﻳﻪ دﻳﮕﺮ هﺴﺖ ﮐﻪ از ﻣﺘﻦ اﻏﻠﺐ ﻗﺮﺁﻧﻬﺎ ﺣﺬف ﺷﺪﻩ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺷﻴﻄﺎن اﻳﻦ دو ﺁﻳﻪ را ﺑﺮ‬ ‫زﺑﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺟﺎری ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻌﺪًا ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از ﮔﻔﺘﻦ ﺁن ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﺪ‪ .‬دو ﺁﻳﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪90‬‬

‫]ﻣﻌﻨﯽ ﺁﻳﺎت ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻮد از ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ وﺣﯽ ﮐﺮدﻩ اﻳﻢ ﻣﻨﺤﺮﻓﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻏﻴﺮ ﺁن را ﺑﻪ دروغ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺒﻨﺪی‪ .‬ﺁن وﻗﺖ ﺗﻮ را ﺑﻪ‬ ‫دوﺳﺘﯽ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﺳﺘﻮارت ﻧﮑﺮدﻩ ﺑﻮدﻳﻢ‪ ،‬ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺷﻮی‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ دو ﺑﺮاﺑﺮ در زﻧﺪﮔﯽ و دو ﺑﺮاﺑﺮ در ﻣﺮگ‬ ‫ﻋﺬاﺑﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻳﻢ و ﺑﺮای ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺎ ﻳﺎوری ﻧﻤﯽ ﻳﺎﻓﺘﯽ[‬ ‫‪91‬‬ ‫ﻋﺰّی و ﻣﻨﺎت ﮐﻪ ﺳﻴﱡﻤﯽ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ[‬ ‫]ﻣﻌﻨﯽ ﺁن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﺧﺒﺮ دهﻴﺪ از ﻻت و ُ‬

‫‪69‬‬

‫‪92‬‬

‫ﻋُﺘ ُﻬﻦﱠ َﻟﺘُﺮﺟَﯽ )اوﺗﺮﺗﺠﯽ(‬ ‫ﺷﻔَﺎ َ‬ ‫ف َ‬ ‫ﻖ اﻟﻌُﻠﯽ‪ .‬ﻓَﺴﻮ َ‬ ‫ﻏﺮَاﻧِﻴ ُ‬ ‫ﮏ َ‬ ‫ﺗِﻠ َ‬

‫ﺁﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺳﻪ ﺑﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﺎم ﺑﺮدﻩ ﺷﺪ‪ ،‬ﻃﺎﻳﺮان ]ﻣﺮﻏﺎن[ ﺑﻠﻨﺪﭘﺮوازﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻣﻴﺪی ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺲ از ﺁن ﺑﻪ ﺳﺠﺪﻩ‬ ‫اﻓﺘﺎدﻩ و ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﭼﻮن دﻳﺪﻧﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺧﺪای ﺁﻧﺎن اﺣﺘﺮام ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ را ﻗﺎﺑﻞ وﺳﺎﻃﺖ و ﺷﻔﺎﻋﺖ داﻧﺴﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺠﺪﻩ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻞ ﻋﺼﻤﺖ را اﻣﺮی ﻣﺴﻠّﻢ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ و وﻗﻮع ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮی ﺧﻠﻠﯽ ﺑﺪان اﺻﻞ وارد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﮑﺎﻳﺖ را‬ ‫ﻋﺪﻩ ای ﮐﻪ اﺻ ِ‬ ‫ﻣﺠﻌﻮل ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻣﻨﮑﺮ وﻗﻮع ﺁن ﺷﺪﻩ اﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﺁن دو ﺟﻤﻠﻪ را از ﻗﺮﺁن ﺣﺬف ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ رواﻳﺎت ﻣﺘﻮاﺗﺮ و‬ ‫ﺗﻌﺒﻴﺮات ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ وﻗﻮع ﺣﺎدﺛﻪ را ﻣﺤﺘﻤﻞ اﻟﻮﻗﻮع ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ ﮐﻪ دو ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﺁن از ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن و ﻣﺘﺸﺮﻋﺎن ﺑﯽ ﺷﺎﺋﺒﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺄن ﻧﺰول ﺁﻳﻪ ‪ ٥٢‬ﺳﻮرﻩ ﺣﺞ را هﻤﻴﻦ اﻣﺮ داﻧﺴﺘﻪ‬ ‫اﻧﺪ و ﺁن را ﻳﮏ ﻧﻮع ﺗﺴﻠﻴﺖ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای رﻓﻊ ﻧﺪاﻣﺖ ﺷﺪﻳﺪی ﮐﻪ از ﮔﻔﺘﻦ اﻳﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫روی دادﻩ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺁراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ وی ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﻪ ‪ ٥٢‬ﺳﻮرﻩ ﺣﺞ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ن ُﺛﻢﱠ‬ ‫ﷲ ﻣﺎ ﻳُﻠﻘِﯽ اﻟﺸﱠﻴﻄﺎ ُ‬ ‫ﺦا ُ‬ ‫ﺴُ‬ ‫ن ﻓﯽ ُا ِﻣ َﻨﱠﻴ ِﺘ ِﻪ َﻓﻴَﻨ َ‬ ‫ﯽ اِﻻ اِذا َﺗ َﻤﻨّﯽ َاﻟَﻘﯽ اﻟﺸﱠﻴﻄﺎ ُ‬ ‫ل وَﻻ َﻧ ِﺒ ّ‬ ‫ﮏ ﻣِﻦ َرﺳُﻮ ِ‬ ‫َو ﻣﺎ اَرﺳَﻠﻨﺎ ﻣِﻦ ﻗَﺒِﻠ َ‬ ‫ﷲ ﻋَﻠﻴُﻢ ﺣَﮑﻴﻢ‪.‬‬ ‫ُﻳﺤِﮑ ُﻢ اﷲ ﺁﻳﺎﺗِﻪ َو ا ُ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﻗﺒﻞ از ﺗﻮ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺮای ﺳﺎﻳﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان روی دادﻩ و ﺷﻴﻄﺎن ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﺟﺎری ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‬ ‫وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁﻳﺎت ﺧﻮد را اﺳﺘﻮار ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و اﻟﻘﺎﺋﺎت ﺷﻴﻄﺎن را ﻧﺴﺦ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺺ ﺻﺮﻳﺢ ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ اﺻﻞ ﻋﺼﻤﺖ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان‬ ‫ﭼﻮن ﻧﻈﺎﻳﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ در ﻗﺮﺁن هﺴﺖ و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧ ّ‬ ‫اﺳﻼﻣﯽ ﻋﺼﻤﺖ را ﻓﻘﻂ در اﻣﺮ اﺑﻼغ رﺳﺎﻟﺖ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻗﻀﻴﻪ ﺁﺳﺎن ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ از ﻋﻨﺎد ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ در ﻗﻴﺎﻓﻪ ﺣﺎﺿﺮان ﺗﻤﻨﺎی ﺳﺎزش و ﻣﻤﺎﺷﺎت ﺗﻔﺮّس ]ﺑﻪ ﻓﺮاﺳﺖ درﻳﺎﻓﺘﻦ[ ﮐﺮدﻩ‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﻄﻮر ﻃﺒﻴﻌﯽ ﻳﮑﯽ دو ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮای رام ﮐﺮدن ﺁﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪﻩ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺳﺠﺪﻩ درﺁﻣﺪﻩ اﻧﺪ‬ ‫وﻟﯽ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻌﺪ ﮐﻪ ﺁن ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺘﻔﺮق ﺷﺪﻩ و ﺻﺤﻨﻪ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺁراﺋﯽ از اﻋﻤﺎق روح ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪی ﮐﻪ ﺑﻴﺶ از‬ ‫ﺳﯽ ﺳﺎل ﺑﻪ ﺗﻮﺣﻴﺪ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻩ و ﺷﺮک ﻗﻮم ﺧﻮد را ﻟﮑﻪ ﺗﺎرﻳﮑﯽ و ﭘﻠﻴﺪی داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽ ﺷﻮد و او را از اﻳﻦ ﻣﻤﺎﺷﺎت‬ ‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁن وﻗﺖ ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ٧٣ -٧٥‬ﺳﻮرة اﺳﺮا ﭘﯽ در ﭘﯽ ﻧﺎزل ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻔﺎد ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺁﻧﭽﻪ ﻓﺮض ﮐﺮدﻳﻢ‬ ‫ﻼ ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﺎﻣ ً‬ ‫ﻣﮕﺮ ﺁﻧﮑﻪ هﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﻳﮏ ﻧﻮع ﺻﺤﻨﻪ ﺳﺎزی ﻓﺮض ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ‬ ‫از در ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ و ﻣﻤﺎﺷﺎت در ﺁﻣﺪم و ﺑﺮای ﺟﻠﺐ دوﺳﺘﯽ ﺷﻤﺎ ﮔﺎﻣﯽ ﺑﺮداﺷﺘﻢ وﻟﯽ اﻳﻨﮏ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮا از ﺁن ﻧﻬﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺎ ﺻﺪاﻗﺖ و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ و اﻣﺎﻧﺘﯽ ﮐﻪ از ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻗﺪری ﻣﻐﺎﻳﺮت دارد‪.93‬‬

‫‪92‬‬

‫ﻋ ُﺘ ُﻬﻦﱠ َﻟﺘُﺮ َﺗﺠَﯽ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻮﺗﻴﻤﺎران ﻳﺎ ﻃﺎﻳﺮان ﺑﻠﻨﺪﭘﺮوازﻧﺪ و ﺷﺎﻳﺪ اﻣﻴﺪی ﺑﻪ‬ ‫ﺷﻔَﺎ َ‬ ‫ن َ‬ ‫ﻼ َو ِا ﱠ‬ ‫ﻖ اﻟ ُﻌ َ‬ ‫ﮏ اﻟ َﻐﺮَاﻧَﻴ ُ‬ ‫]اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﭼﻨﻴﻦ هﻢ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ :‬ﺗِﻠ َ‬ ‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ[‬ ‫‪93‬‬ ‫]ﻏﺮاﻧﻴﻖ‪ :‬ﺟﻤﻊ ﻏﺮﻧﻮق ﻳﻌﻨﯽ ﺻﻨﻢ و ﺑﺖ‪ .‬ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻗﻀﻴﻪ ﻏﺮاﻧﻴﻖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺗﺤﻘﻴﻘﯽ و ارزﺷﻤﻨﺪ »ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺮﺁن« ﺗﺄﻟﻴﻒ دﮐﺘﺮ‬ ‫ﻣﺤﻤﻮد راﻣﻴﺎر و ﻳﺎ »ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻤﻊ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ« از دﮐﺘﺮ ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺟﻼﻟﯽ ﻧﺎﺋﻴﻨﯽ[‬

‫‪70‬‬

‫دﻳﻦ اﺳﻼم‬ ‫‪ -١‬ﻣﺤﻴﻂ ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﺳﻼم‬ ‫‪ -٢‬ﻣﻌﺠﺰﻩ‬ ‫‪ -٣‬ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻗﺮﺁن‬ ‫‪ -٤‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‬

‫‪71‬‬

‫ﻣﺤﻴﻂ ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﺳﻼم‬ ‫دﻳﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻴﻘﯽ در اﻋﺮاب ﺑﺎدﻳﻪ ﻧﺸﻴﻦ رﻳﺸﻪ ﻣﺤﮑﻤﯽ ﻧﺪارد و ﺗﺎ اﻣﺮوز هﻢ ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﻮاﻟﻢ روﺣﺎﻧﯽ و ﻣﺎﻓﻮق‬ ‫اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺮدﻣﯽ ﻓﻘﻴﺮ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﺸﮏ و ﺑﯽ ﺑﺮﮐﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺟﺰ ﭘﺎرﻩ ای ﻋﺎدات و رﺳﻮم‪ ،‬هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬ ‫اﺳﺘﻮاری ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﺳﺮﻳﻊ اﻻﻧﻔﻌﺎل‪ ،‬از ﺑﻴﺖ ﺷﻌﺮی ﺑﻪ وﺟﺪ و ﻧﺸﺎط ﺁﻣﺪﻩ و از ﺑﻴﺖ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﺸﻢ‬ ‫و ﮐﻴﻨﻪ ﻣﯽ اﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮدﺧﻮاﻩ و ﻣﻐﺮورﻧﺪ و ﺑﻪ هﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻔﺎﺧﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ و ﺑﻪ ﺟﺮم و ﺧﺸﻮﻧﺖ و‬ ‫اﻋﻤﺎل ﻋﻨﻴﻒ ]ﺧﺸﻦ[ ﺧﻮد‪ .‬ﻣﺮدﻣﯽ ﻧﺎدان و دﺳﺘﺨﻮش اوهﺎم و اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ از ﭘﻨﺪار ﺧﺮاﻓﯽ ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ در زاوﻳﻪ هﺮ ﺗﺨﺘﻪ‬ ‫ﺳﻨﮕﯽ ﺟﻨّﯽ و ﺷﻴﻄﺎﻧﯽ در ﮐﻤﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮏ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ از زراﻋﺖ ﮐﻪ اﺳﺎس ﺗﻤﺪن اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﺑﻴﺰارﻧﺪ و ﺧﻮاری را در دُم ﮔﺎو و‬ ‫ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺧﺸ ِ‬ ‫ﻋﺰّت را در ﭘﻴﺸﺎﻧﯽ اﺳﺐ ﻣﯽ ﺟﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺟﺰ اﻧﺠﺎم ﺣﻮاﻳﺞ ﺿﺮوری و ﺁﻧﯽ و ﺑﻬﻴﻤﯽ ]ﺣﻴﻮاﻧﯽ[ ﺧﻮد هﺪﻓﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﺘﻬﺎ را‬ ‫ﺑﺮای هﻤﻴﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ و ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪ و از ﺁﻧﻬﺎ ﻳﺎری ﻣﯽ ﺟﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ دﻳﮕﺮان اﻣﺮﻳﺴﺖ ﻣﺘﺪاول و راﻳﺞ ﻣﮕﺮ‬ ‫اﻳﻨﮑﻪ ﺁن دﻳﮕﺮان ﻣﺠﻬﺰ و ﺁﻣﺎدﻩ دﻓﺎع از ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎهﯽ ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻏﻴﺮ و ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻦ هﻨﻒ ﻣﺎﻳﻪ ﻣﺒﺎهﺎت ﻣﯽ‬ ‫ﺷﻮد و اﺷﻌﺎر ﺣﻤﺎﺳﯽ ﺑﺮای ﺁن ﻣﯽ ﺳﺮاﻳﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ زن دﻳﮕﺮی دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎی اﻳﻨﮑﻪ ﺷﻴﻮﻩ ﺟﻮاﻧﻤﺮدی ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻪ و‬ ‫اﺳﺮار او را ﻓﺎش ﻧﺴﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﺁن زن را رﺳﻮا ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻧﺸﺎﻧﻴﻬﺎﻳﯽ از اﻧﺪام وی را در ﺷﻌﺮی ﺷﺮح ﻣﯽ دهﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺪا از ﻧﻈﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻳﮏ ﻣﻮﺟﻮد ﻗﺮاردادی اﺳﺖ‪ .‬واﻗﻊ و ﻧﻔﺲ اﻻﻣﺮ ﺑﺮای او ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو در ﻣﻘﺎم رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﻗﺒﻴﻠﻪ ای‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺖ ﻣﻌﺮوﻓﯽ دارد‪ ،‬ﺑﺮای ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺑﺘﯽ دﻳﮕﺮ ﻣﯽ ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺁن ﻣﯽ ﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺘﺨﺎﻧﻪ ﺑﺰرگ و ﻗﺒﻠﻪ‬ ‫ﻃﻮاﻳﻒ ﻋﺮب اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﻘﺪس ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﺁﻳﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻋﺒﺪاﻟﺪارﺑﻦ ﺣﺪﻳﺐ ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺧﻮد ﺟﻬﻴﻨﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬ ‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺣﻮراء‪ 1‬ﺧﺎﻧﻪ ای ﺑﺴﺎزﻳﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻌﺒﻪ ﺗﺎ ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻋﺮب ﺑﺪان روی ﺁورﻧﺪ و ﭼﻮن او ﻗﺒﻴﻠﻪ او اﻗﺪام‬ ‫ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺎری را ﺧﻄﻴﺮ و ﺑﺰرگ داﻧﺴﺖ و ﺑﺎ وی ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ را هﺠﻮ ﮐﺮد‪.2‬‬ ‫در هﻤﻴﻦ ﮐﺘﺎب ]ﺗﻨﮑﻴﺲ اﻻﺻﻨﺎم[ رواﻳﺘﯽ هﺴﺖ ﮐﻪ روﺣﻴﻪ اﻋﺮاب را ﺗﺎ ﺣﺪی ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫اﺑﺮهﻪ در ﺻﻨﻌﺎ ﮐﻠﻴﺴﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﻠﻴﺲ از ﺳﻨﮓ و ﭼﻮﺑﻬﺎی ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﺳﺎﺧﺖ و ﮔﻔﺖ دﺳﺖ از ﻋﺮب ﺑﺮﻧﺪارم ﺗﺎ ﮐﻌﺒﻪ را رهﺎ‬ ‫ﮐﺮدﻩ و ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﺒﺪ روی ﺁورﻧﺪ و ﻳﮑﯽ از ﺳﺮان ﻋﺮب ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻗﻠﻴﺲ را ﺷﺒﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺜﺎﻓﺖ و ﻧﺠﺎﺳﺖ اﻧﺪودﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮد‬ ‫ﻼ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺑﺘﯽ ﺑﻪ ذواﻟﺨﻠﺼﻪ روی ﻣﯽ ﺁورد‪ .‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ازﻻم ]ﻳﻌﻨﯽ[‬ ‫ﭘﺪر ﮐﺸﺘﻪ ای ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاهﯽ ﭘﺪر ﺑﺮﻣﯽ ﺧﻴﺰد وﻟﯽ ﻗﺒ ً‬ ‫ﺗﻴﺮ‪ ،‬از وی ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻗﺎﺗﻞ ﭘﺪر ﺑﺮود ﻳﺎ ﻧﻪ؟ اﺗﻔﺎﻗًﺎ ﻓﺎل ﺑﺪ ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ذواﻟﺨﻠﺼﻪ او را از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻳﻦ ﮐﺎر‬ ‫ﻣﻨﻊ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺮد ﻋﺮب ﺑﯽ درﻧﮓ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ذواﻟﺨﻠﺼﻪ ﮐﺮدﻩ و ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﭼﻮن ﻣﻦ ﭘﺪر ﺗﻮ را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ هﺮﮔﺰ‬ ‫دﺳﺘﻮر ﻧﻤﯽ دادی از ﺧﻮﻧﺨﻮاهﯽ ﭘﺪر ﺑﺎز اﻳﺴﺘﻢ‪.‬‬ ‫ان ﮐﻨﺖ ﻳﺎ ذواﻟﺨﻠﺼﻪ اﻟﻤﻮﺗﻮرا‬ ‫ﻣﺜﻠﯽ و ﮐﺎن ﺷﻴﺨﮏ اﻟﻤﻘﺒﻮرا‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻟﺴﻢ ﺗﻨﻪ ﻋﻦ ﻗﺘﻞ اﻟﻌﺪاة زورا‬ ‫اﮔﺮ اﻗﻮام اﺑﺘﺪاﻳﯽ‪ ،‬ﺁﻓﺘﺎب و ﻣﺎﻩ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن را ﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬اﻋﺮاب ﺑﺪوی ﺷﻴﻔﺘﻪ ﺳﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ دور ﺁن ﻃﻮاف ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺎدﻳﻪ ﺑﻪ هﺮ ﻣﻨﺰل ﮐﻪ ﻣﯽ رﺳﻴﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﭼﻬﺎر ﺳﻨﮓ ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺁﻧﮑﻪ زﻳﺒﺎﺗﺮ ﺑﻮد ﺑﺮای ﻃﻮاف ﻣﯽ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﺮ ﺳﻪ‬

‫‪] 1‬در اﺻﻞ ﺣَﻮران ﻧﺎﺣﻴﻪ ای ﺑﻴﻦ دﻣﺸﻖ و ﺣﺠﺎز‪ ،‬ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ‪ .‬در ﻗﺪﻳﻢ ﺷﻬﺮی ﺁﺑﺎد ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ[‬ ‫‪ 2‬ﻧﻘﻞ از ﮐﺘﺎب ﺗﻨﮑﻴﺲ اﻻﺻﻨﺎم‪ .‬اﻳﻦ ﮐﮑﺘﺎب ﻣﻌﺘﺒﺮ از هﺸﺎم ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻠﺒﯽ در اول ﻗﺮن ﺳﻮم ﺗﺄﻟﻴﻒ و اﺧﻴﺮًا ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻓﺎﺿﻼﻧﻪ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺟﻼﻟﯽ‬ ‫ﻧﺎﺋﻴﻨﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﻴﻢ رخ واﺿﺤﯽ از ﻧﺤﻮﻩ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﮐﻴﻔﻴﺖ ﺗﺪﻳﻦ اﻋﺮاب رﺳﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫‪] 3‬اﮔﺮ ای دواﻟﺨﻠﺼﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎروا ﻣﯽ رﻓﺖ ﺁﻧﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ رﻓﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﭘﺪر ﺗﻮ ﭼﻮن ﭘﺪر ﻣﻦ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻩ و در ﻗﺒﺮ ﺧﻮاﺑﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬هﺮﮔﺰ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ‬ ‫ﺧﻮﻧﺨﻮاهﯽ ﻣﻦ ﻧﻤﯽ ﮐﺮدی[‬

‫‪72‬‬

‫ﺳﻨﮓ دﻳﮕﺮ دﻳﮓ ﺧﻮد را ﺑﺎر ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﺑﺰ و ﺷﺘﺮ ﺣﺘﻤًﺎ ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻨﮓ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺷﻮد و ﺧﻮﻧﺶ ﺳﻨﮓ را‬ ‫رﻧﮕﻴﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺑﺪ ﻧﻴﺴﺖ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮی از ﮐﺘﺎب ﺗﻨﮑﻴﺲ اﻻﺻﻨﺎم ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﺸﺎن دهﻨﺪﻩ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ در ﺑﺖ‬ ‫ح ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﺎدان ﺧﻮﻳﺸﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﻴﺰ ﺟﺪی ﻧﺒﻮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در روی ﺁوردن ﺑﻪ اﺻﻨﺎم ﺗﺎﺑﻊ اوهﺎ ِم رو ِ‬ ‫ﻣﺮد ﻋﺮﺑﯽ ﺷﺘﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮی ﺑﺘﯽ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »ﺳﻌﺪ« ﺑﺮد ﺗﺎ ﺗﺒﺮّک ﺟﻮﻳﺪ‪ .‬ﺷﺘﺮان از ﺳﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺧﻮن ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﻬﺎ ﺁن را‬ ‫رﻧﮕﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد رﻣﻴﺪﻧﺪ‪] .‬ﻣﺮد ﻋﺮب[ از ﺧﺸﻢ ﺳﻨﮕﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺁن ﺑﺖ ]ﺳﻌﺪ[ ﮐﻮﻓﺖ و ﻓﺮﻳﺎد زد‪ :‬ﺧﺪا ﺗﻮ را از ﺑﺮﮐﺖ‬ ‫ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﺮدم دور ﮐﻨﺎد! و اﻳﻦ اﺑﻴﺎت ﻳﺎدﮔﺎر ﺁن ﺣﺎدﺛﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺁﺗﻴﻨﺎ اﻟﯽ ﺳﻌﺪ ﻟﻴﺠﻤﻊ ﺷﻤﻠﻨﺎ‬ ‫ﻓﺸﺘﺘﻨﺎ ﺳﻌﺪ ﻓﻼ ﻧﺤﻦ ﻣﻦ ﺳﻌﺪ‬ ‫و هﻞ ﺳﻌﺪ اﻻﺧﺼﺮﻩ ﺑﺘﻨﻮﻓﺔ‬ ‫ﻣﻦ اﻻرض ﻻﻳﺪﻋﯽ ﻟﻐﯽ وﻻرﺷﺪ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺎ ﻧﺰد ﺳﻌﺪ ﺁﻣﺪﻳﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را از ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ ﻧﺠﺎت دهﺪ و او ﻣﺎ را ﭘﺮاﮐﻨﺪﻩ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺳﻌﺪ ﺟﺰ ﭘﺎرﭼﻪ ﺳﻨﮓ در ﺑﻴﺎﺑﺎن‬ ‫اﻓﺘﺎدﻩ اﻳﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ هﺪاﻳﺖ ﻣﯽ ﺑﺨﺸﺪ و ﻧﻪ ﮔﻤﺮاﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ؟‬ ‫از ﺳﻴﺮ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺎﻟﻬﺎی ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ هﺠﺮت اﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﻗﻮﻣﯽ ﺧﻮب ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽ ﺧﻮرد ]ﮐﻪ[ ﺗﺮس ﻳﺎ اﻣﻴﺪ ﺑﻪ ﻏﻨﺎﻳﻢ‪،‬‬ ‫ﻃﻮاﻳﻒ ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽ ﺑﺮد و ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭼﻮن ﺷﮑﺴﺖ ]ﺟﻨﮓ[ اﺣﺪ ﺁﻧﺎن را دور ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺖ و ﻣﻮﺟﺐ‬ ‫ﻣﯽ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روی ﺁورﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻼ ﺁﺷﻨﺎ ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو در ﻗﺮﺁن ﻣﮑﺮر ﺑﻪ ﺁﻳﺎﺗﯽ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺧﻮرﻳﻢ ﮐﻪ هﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﯽ را‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺧﻮی و روش ﺁﻧﻬﺎ ﮐﺎﻣ ً‬ ‫ﻣﯽ ﭘﺮوراﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ در ﺳﻮرﻩ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻪ ﺁﺧﺮﻳﻦ ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻗﺮﺁﻧﯽ و ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ وﺻﻴﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ٥٠‬و‬ ‫‪ ١٠١‬را ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ ﮐﻪ در ﻳﮑﯽ از ﺁﻧﻬﺎ ﺻﺮﺣﻴًﺎ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﷲ« ﻳﻌﻨﯽ اﻋﺘﺮاب ﺑﻴﺶ از هﺮ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ و ﻧﻔﺎق‬ ‫لا ُ‬ ‫ب ﻣﺎ اَﻧ َﺰ َ‬ ‫ﺣﺪُو َ‬ ‫ﻻ ﻳَﻌَﻠﻤُﻮا ُ‬ ‫ﺷ ﱠﺪ ُﮐﻔِﺮًا َو ﻧِﻔﺎﻗًﺎ َو اَﺟ َﺪ ُر َا ﱠ‬ ‫ب َا َ‬ ‫»َاﻻَﻋﺮا ُ‬ ‫ﻣﯽ ﮔﺮاﻳﻨﺪ و اﺑﺪًا ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﯽ ﺁن را ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ اﺻﻮل ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﻨﺪﻧﺪ‬ ‫ﻋﺠَﻤﻴ َ‬ ‫ﺾ اﻻ َ‬ ‫و از اﻳﻦ رو ﺁرزو ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﺎش ﻗﺮﺁن ﺑﺮ ﻏﻴﺮ ﻋﺮب ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪َ » :‬وﻟَﻮ َﻧﺰﱠﻟﻨﺎ ُﻩ ﻋَﻠﯽ ﺑَﻌ ِ‬ ‫ﻦ«‪.4‬‬ ‫ﺑﺎری ﺳﺨﻦ از ﺷﻴﻮع اوهﺎم و ﺧﺮاﻓﺎت در ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺑﺘﻬﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮای اﻧﺠﺎم ﺣﻮاﺋﺞ ﺿﺮوری و زودﮔﺬر‪،‬‬ ‫روزاﻧﻪ ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ اﻣﺎ در ﺣﺠﺎز و ﺧﺼﻮﺻًﺎ در دو ﺷﻬﺮ ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ اﻣﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺳﺎﮐﻨﺎن اﻳﻦ دو ﺷﻬﺮ ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ‬ ‫ﻳﺜﺮب ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدی در ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﺗﺮﺳﺎﻳﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﻠﻤﺔ اﷲ ﻣﻴﺎن ﺁﻧﺎن رواج ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻮد را‬ ‫از اﻋﻘﺎب ﺣﻀﺮت اﺑﺮاهﻴﻢ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﺧﺒﺎر ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﻴﻞ و رواﻳﺎت ﺗﻮرات ﮐﻢ و ﺑﻴﺶ اﻃﻼع داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺼﻪ ﺁدم و‬ ‫ﺷﻴﻄﺎن در ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ رواج ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ وﺟﻮد ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ]و[ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺧﺘﺮ ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‬ ‫و در ﻗﺮﺁن ﻣﮑﺮر ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺑﺎﻃﻞ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﮑ ُﻢ اﻟﺬﱠ َﮐ ُﺮ َو َﻟ ُﻪ اﻻُﻧﺜﯽ«‬ ‫»اَﻟ ُ‬ ‫ﺁﻳﺎ دﺧﺘﺮان از ﺧﺪاوﻧﺪﻧﺪ و ﭘﺴﺮان از ﺷﻤﺎ؟‬

‫‪5‬‬

‫ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎری از ﻋﺎدات ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺘﺪاول ﺷﺪﻩ ﺑﻮد از ﻗﺒﻴﻞ ﺧﺘﻨﻪ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ‪ ،‬دوری از زﻧﺎن در ﺣﺎل‬ ‫ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ و ﺗﻌﻄﻴﻞ روز ﺟﻤﻌﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﻨﺒﻪ‪.‬‬ ‫ﻼ ﻧﻮﻇﻬﻮر و ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ ﻣﺒﺎﻳﻦ ﻣﺤﻴﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ وﺟﻮد‬ ‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬دﻋﻮت اﺳﻼم در ﺣﺠﺎز ﻳﮏ اﻣﺮ ﮐﺎﻣ ً‬ ‫اﺷﺨﺎﺻﯽ روﺷﻦ ﮐﻪ ﺣﻨﻴﻒ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ و از ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ اﺟﺘﻨﺎب داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در ذهﻦ هﻤﺎن ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن ﻓﺮوغ ﻟﺮزاﻧﯽ ﺗﺎﺑﻴﺪﻩ‬ ‫ﺑﻮد و در ﻗﺮﺁن ﻧﻴﺰ ﻣﮑﺮر ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪6‬‬

‫ﷲ‬ ‫ﻦا ُ‬ ‫ﺧَﻠ َﻘﻬُﻢ َﻟ َﻴﻘُﻮَﻟ ﱠ‬ ‫َوَﻟﺌِﻦ ﺳَﺄﻟَﺘﻬُﻢ ﻣَﻦ َ‬ ‫]و اﮔﺮ ﺑﭙﺮﺳﯽ از اﻳﺸﺎن ﮐﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺁﻓﺮﻳﺪ اﻳﺸﺎن را هﺮ ﺁﻳﻨﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﻟﺒﺘﻪ اﷲ[‬ ‫ن«‬ ‫ﷲ َﻓَﺎﻧّﯽ ﻳُﺆ َﻓﮑُﻮ َ‬ ‫ﻦا ُ‬ ‫ﺲ َو اﻟ َﻘ َﻤ َﺮ َﻟ َﻴﻘُﻮُﻟ َ‬ ‫ﺨ َﺮ اﻟﺸﱠﻤ َ‬ ‫ﺳﱠ‬ ‫ض َو َ‬ ‫ت وَاﻻر َ‬ ‫ﻖ اﻟﺴﱠﻤﻮا ِ‬ ‫ﺧَﻠ َ‬ ‫ﺳﺌَﻠ َﺘﻬُﻢ ﻣَﻦ َ‬ ‫» َو َﻟﺌِﻦ َ‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬

‫ﺳﻮرﻩ ﺷﻌﺮا ﺁﻳﻪ ‪١٩٨‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻧﺠﻢ ﺁﻳﻪ ‪٢١‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ زﺧﺮف ﺁﻳﻪ ‪٨٧‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻋﻨﮑﺒﻮت ﺁﻳﻪ ‪٦١‬‬

‫‪73‬‬

‫‪7‬‬

‫]و هﺮ ﺁﻳﻨﻪ اﮔﺮ ﺑﭙﺮﺳﯽ از اﻳﺸﺎن ﮐﻪ ﮐﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺁﻓﺮﻳﺪ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ را و ﻣﺴﺨّﺮ ﮐﺮد ﺁﻓﺘﺎب و ﻣﺎﻩ را‪ ،‬ﮔﻮﻳﻨﺪ اﷲ‪،‬‬ ‫ﭘﺲ ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮﻳﺪ[‬ ‫ﮐﻪ در هﺮ دو ﺁﻳﻪ ﺻﺮﻳﺤًﺎ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﮐﻪ از ﺁﻧﻬﺎ ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ]ﭼﻪ ﮐﺴﯽ[ دﻧﻴﺎ را ﺁﻓﺮﻳﺪ و ﺁﻓﺘﺎب و ﻣﺎﻩ را ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺖ ﻣﯽ‬ ‫ﮔﻮﻳﻨﺪ »ﺧﺪا« ]اﷲ[‪.‬‬ ‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺘﻬﺎ را رﻣﺰ ﻗﺪرت ﻣﻌﻨﻮی و وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺧﺪای ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺁﻳﻪ ‪ ٣‬ﺳﻮرﻩ زﻣﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ‬ ‫اﺷﺎرﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﷲ زُﻟﻔﯽ«‬ ‫ﻻ ِﻟ ُﻴ َﻘ ِﺮﺑُﻮﻧﺎ اُﻟﯽ ا َ‬ ‫»ﻣﺎ ﻧَﻌ ُﺒ ُﺪ هُﻢ ِا ّ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺎ ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺘﻴﻢ ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﻬﺎ اﺳﻼم در ﻣﮑﻪ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ ﻧﻴﺎﻓﺖ و ﺳﻴﺰدﻩ ﺳﺎل دﻋﻮت ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ و ﻧﺰول ﺁﻳﺎت ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺁﺳﺎی‬ ‫ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﻪ ﺑﺎر ﺁورد ﺑﻄﻮری ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﺣﺪس ﺳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﻋﺪﻩ اﺳﻼم ﺁورﻧﺪﮔﺎن در ﺁﻧﺠﺎ ﺑﻴﺶ از‬ ‫ﺻﺪ ﻧﻔﺮ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫ﺟﻬﺎد واﻗﻌﯽ و ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﺷﺒﺎﻧﻪ روزی ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ در ﻃﯽ ﺳﻴﺰدﻩ ﺳﺎل ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻋﻨﺎد و ﻟﺠﺎج ﻗﺮﻳﺶ را در هﻢ ﺷﮑﻨﺪ و‬ ‫ﮔﺮوﻧﺪﮔﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم ﺟﺰ ﻋﺪﻩ اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻤﺎری ﭼﻮن‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﺣﻤﺰﻩ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ‬ ‫وﻗﺎص و ﻏﻴﺮﻩ هﻢ ﻏﺎﻟﺒًﺎ از ﻗﺸﺮهﺎی ﭘﺎﻳﻴﻦ و از ﻃﺒﻘﻪ ﺑﯽ ﺑﻀﺎﻋﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻧﻈﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﺠﺎز ارزش و اﻋﺘﺒﺎری‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ورﻗﻪ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ ﮐﻪ ﺧﻮد رﺳﻤًﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪﻩ ﺑﻮد وﻟﯽ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﺤﻤﺪ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﺮد ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد اﺑﻮﺑﮑﺮ را‬ ‫ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت ﮐﻨﺪ و ﭼﻮن ﻣﺮد ﻣﺤﺘﺮﻣﯽ اﺳﺖ اﻳﻤﺎن او ﺗﺄﺛﻴﺮی در روﻧﻖ دﻋﻮت اﺳﻼم ﺧﻮاهﺪ داﺷﺖ‪ .‬هﻤﻴﻨﻄﻮر هﻢ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺳﻼ ِم او‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف و ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص و زﺑﻴﺮ ﺑﻦ‬ ‫اﻟﻌﻮام ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺸﺨﺺ دﻋﻮت اﺳﻼم ﭘﺎﻳﺪاری و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮخ و اﺳﺘﻮاری ﻳﮏ ﻣﻘﺼﺪ اﻋﻠﯽ از ﺁن‬ ‫هﻮﻳﺪاﺳﺖ‪ .‬هﻴﭻ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻣﺤﻤﺪ را از دﻋﻮت ﺧﻮد ﻣﻨﺼﺮف ﻧﮑﺮد‪ .‬ﻧﻪ وﻋﺪﻩ و ﻧﻪ وﻋﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻤﺴﺨﺮ و اﺳﺘﻬﺰاء و ﻧﻪ ﺁزار ﻳﺎران‬ ‫ﺿﻌﻴﻒ او‪ .‬از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﭼﺎرﻩ ﺟﻮ اﺳﺖ و ﺑﻪ هﺮ وﺳﻴﻠﻪ ای ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻌﺜﺖ ﻋﺪﻩ ای از ﻳﺎران‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺑﺪﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺣﺒﺸﻪ ﺑﻪ ﻳﺎری وی ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺣﺒﺸﻪ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺖ و ﻣﺴﻴﺤﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﻘًﺎ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﺎری ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ ﻗﻴﺎم ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﻗﺮﻳﺶ را ﻧﮕﺮان ﺳﺎﺧﺖ و ﺁﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻋﺪﻩ ای ﺑﺎ هﺪاﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻧﺠﺎﺷﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺑﺪﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﮔﻮش ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﺪهﺪ و ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﻨﺤﺮف و ﻋﺎﺻﯽ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ در ﺑﺪاﻳﺖ اﻣﺮ و ﺁﻏﺎز دﻋﻮت اﺳﻼم‪ ،‬ﻗﺮﻳﺶ ﭼﻨﺪان ﺑﺪﻳﻦ ادﻋﺎ اهﻤﻴﺖ ﻧﻤﯽ دادﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﻤﺴﺨﺮ و اﺳﺘﻬﺰاء و ﺗﺤﻘﻴ ِﺮ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬او را دﻳﻮاﻧﺔ ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﻳﺎوﻩ ﺳﺮا‪ ،‬دروﻏﮕﻮ‪ ،‬ﮐﺎهﻦ و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎ اﺟﻨّﻪ و ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﺻﺮار ﺣﻀﺮت‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ در دﻋﻮت ﺧﻮد و روی ﺁوردن ﻋﺪﻩ ای ﻣﺘﻌﻴﻦ و ﻣﺘﺸﺨﺺ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﮕﺮان ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻨﮑﻪ روز ﺑﻪ روز ﻋﻨﺎد و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺰوﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ دﻟﻴﻞ ﺁﺷﮑﺎر دارد‪ .‬رؤﺳﺎی ﻗﺮﻳﺶ ﺗﺼﻮر ﮐﺮدﻧﺪ‬ ‫و در اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﻣﺤﻖ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺎر ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻻ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎد زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺁﻧﻬﺎ ﻓﺮو ﻣﯽ رﻳﺰد‪.‬‬ ‫ﮐﻌﺒﻪ زﻳﺎرﺗﮕﺎﻩ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب اﺳﺖ‪ .‬هﺮ ﺳﺎل هﺰاران ﺗﻦ ﺑﺪاﻧﺠﺎ روی ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻞ ﺗﻼﻗﯽ ﻓﺼﺤﺎ و ﺷﻌﺮا اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎزار‬ ‫ﻣﮑﺎرﻩ و ﻣﺤﻞ داد و ﺳﺘﺪ ﺗﻤﺎم ﻋﺮب ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮﻩ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم ﻣﮑﻪ و ﺷﺄن و ﺣﻴﺜﻴﺖ رؤﺳﺎی‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺮ ﺁﻣﺪ و ﺷﺪ اﻋﺮاب اﺳﺖ و اﻋﺮاب ﺑﺮای زﻳﺎرت ﺑﺘﻬﺎی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ روی ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ دﻳﺎﻧﺖ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺘﺎن از ﮐﻌﺒﻪ ﻓﺮو رﻳﺨﺘﻪ ﺷﻮد دﻳﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ روی ﻧﻤﯽ ﺁورد‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﭘﺎﻧﺰدﻩ‬ ‫ﺷﺎﻧﺰدﻩ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﻗﻮت ﮔﺮﻓﺖ و در ﺳﺎل دﻩ هﺠﺮی ﻣﮑﻪ ﻓﺘﺢ ﺷﺪ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ ﺻﺮﻳﺢ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ ورود در ﺧﺎﻧﻪ‬ ‫ﮐﻌﺒﻪ را ﺑﺮ ﻣﺸﺮﮐﻴﻦ ﺣﺮام ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﮑﻪ ﺑﺮای اﻣﺮ ﻣﻌﻴﺸﺖ ﺧﻮد ﻧﮕﺮان ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮای رﻓﻊ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺁﻧﻬﺎ ﺁﻳﻪ ‪ ٢٨‬ﺳﻮرﻩ‬ ‫ﺗﻮﺑﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ‪:‬‬ ‫ﷲ ﻣِﻦ ﻓَﻀِﻠ ِﻪ«‬ ‫ﮑ ُﻢ ا ُ‬ ‫ف ﻳُﻐﻨﻴ ُ‬ ‫»اِن ﺧِﻔﺘُﻢ ﻋَﻴَﻠ ًﻪ َﻓﺴَﻮ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ اﮔﺮ از ﻓﻘﺮ و ﮐﺴﺎد ﺑﺎزار ﻧﮕﺮان هﺴﺘﻴﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻳﮕﺮی ﺷﻤﺎ را ﺑﯽ ﻧﻴﺎز ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺎری‪ ،‬ﭘﺲ از اﻳﻨﮑﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﺄﻳﻮس ﺷﺪ از اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺤﻤﺪ را از دﻋﻮت ﻣﻨﺼﺮف ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺼﻮص ﮐﻪ ﺧﻄﺮ دﻋﻮت ﻣﺤﻤﺪ را‬ ‫ﺑﻬﺘﺮ اﺣﺴﺎس ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬رؤﺳﺎی ﻗﺮﻳﺶ روش ﺟﺪّی ﺗﺮی در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮐﻪ ﭘﻴﺮﻣﺮد ﻣﻮﺟﻪ ﻗﻮم ﺑﻮد و‬ ‫ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﺳﺨﻦ او در ﺑﺮادرزادﻩ اش ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮐﻨﺪ روی ﺁوردﻧﺪ و از او ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ را از اﻳﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﺼﺮف ﮐﻨﺪ و‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ در ﻋﻮض ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺼﺐ در ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺪهﻨﺪ‪.‬‬

‫‪74‬‬

‫ﭘﺲ از ﺁﻧﮑﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮادرزادﻩ ﺧﻮد را از دﻋﻮت ﺑﺎزدارد‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻨﯽ هﺎﺷﻢ را ﺗﺤﺮﻳﻢ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﮑﻨﺪ و ﻣﺪﺗﯽ ﺁﻧﻬﺎ در ﻣﻀﻴﻘﻪ اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﻤﻴﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻌﻀﯽ اﻓﺮاد ﺑﻪ ﺟﻮش ﺁﻣﺪ و ﺑﻨﯽ هﺎﺷﻢ را از اﻳﻦ ﻣﺨﻤﺼﻪ‬ ‫ﺑﻴﺮون ﺁوردﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ واﻗﻌﻪ و ﭘﺲ از اﻳﻨﮑﻪ از ﺁرام ﮐﺮدن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺼﻮﺻًﺎ ﭘﺲ از ﻓﻮت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎم‬ ‫ﭼﺎرﻩ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺮﺁﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﺎ ﺣﺒﺲ ﻳﺎ ﻧﻔﯽ َﺑﻠَﺪ ﻳﺎ ﻗﺘﻞ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺲ از زﻳﺮ و رو ﮐﺮدن اﻳﻦ ﺳﻪ ﺷﻖ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻦ وی را ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﺗﺮﻳﻦ راﻩ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻬﺎﻳﺖ‬ ‫ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ دﺳﺖ هﻤﻪ ﺑﻪ ﺧﻮن ﻣﺤﻤﺪ ﺁﻟﻮدﻩ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﻨﯽ هﺎﺷﻢ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ از ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺧﺎﺻﯽ ﺧﻮﻧﺨﻮاهﯽ ﮐﻨﻨﺪ و اﻳﻦ ﻓﮑﺮ در ﺳﺎل‬ ‫دوازدﻩ و ﺳﻴﺰدﻩ ﺑﻌﺜﺖ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪75‬‬

‫ﻣﻌﺠﺰﻩ‬ ‫ﺑﺮای ﻳﮏ اﻳﺮاﻧﯽ ﮐﻪ از در و دﻳﻮارش ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻣﯽ ﺑﺎرد و هﺮ اﻣﺎﻣﺰادﻩ ای‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻣﺠﻬﻮل اﻟﻨﺴﺐ‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪،‬‬ ‫از ﻣﺮور ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻣﯽ اﻓﺘﺪ ﮐﻪ اﺛﺮی از ﻣﻌﺠﺰﻩ در ﺁن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻴﺶ از ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻮﺿﻊ در ﻗﺮﺁن دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﮑﺮان از ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و او ﻳﺎ ﺳﮑﻮت ﮐﺮدﻩ و ﻳﺎ‬ ‫ﺳﺮ ﺑﺎز زدﻩ و ﺑﺪﻳﻦ اﮐﺘﻔﺎء ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻣﻦ ﺑﺸﺮی هﺴﺘﻢ ﭼﻮن ﺷﻤﺎ و ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﻓﻘﻂ ﻣﺄﻣﻮر اﺑﻼغ داﻧﺴﺘﻪ و ﻓﺮﻣﻮدﻩ‬ ‫اﺳﺖ ﻣﻦ ﻣﺒﺸّﺮ و ﻣُﻨﺬِرم ]ﺑﺸﺎرت دهﻨﺪﻩ و ﺑﻴﻢ دهﻨﺪﻩ[‪.‬‬ ‫روﺷﻨﺘﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ٩٠‬ﺗﺎ ‪ ٩٣‬ﺳﻮرﻩ اﺳﺮای ]اﺳﺮاﺋﻴﻞ‪ ،‬اﺳﺮا‪ ،‬اﻻﺳﺮی[ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺠ َﺮ اﻻَﻧﻬﺎر ﺧِﻼﻟَﻬﺎ‬ ‫ﺟ َﻨ ُﻪ ﻣِﻦ ﻧَﺨﻴﻞ َو ﻋِﻨﺐ َﻓ ُﺘ َﻔ ﱠ‬ ‫ﮏ َ‬ ‫ن َﻟ َ‬ ‫ض ﻳَﻨﺒُﻮﻋًﺎ‪ .‬اَو َﺗﮑُﻮ َ‬ ‫ﻦ اﻻَر ِ‬ ‫ﺣﺘّﯽ َﺗ ُﻔﺠَﺮ ﻟَﻨﺎ ِﻣ َ‬ ‫ﮏ َ‬ ‫ﻦ َﻟ َ‬ ‫»وَﻗﺎﻟُﻮا ﻟَﻦ ﻧُﺆ ِﻣ َ‬ ‫ف اَو‬ ‫ﺖ ﻣِﻦ زُﺧ ُﺮ ِ‬ ‫ﮏ ﺑَﻴ ُ‬ ‫ن َﻟ َ‬ ‫ﻼ‪ .‬اَو َﻳﮑُﻮ َ‬ ‫ﷲ َو اﻟﻤَﻼ ِﺋﮑَﻪ ﻗَﺒﻴ ً‬ ‫ﻋﻠَﻴﻨﺎ ِﮐﺴَﻔًﺎ اَو ﺗَﺄﺗِﻲ ﺑِﺎ ِ‬ ‫ﺖ َ‬ ‫ﻂ اّﻟﺴَﻤﺂء ﮐَﻤﺎ َزﻋَﻤ َ‬ ‫ﺗَﻔﺠﻴﺮًا‪ .‬اَو ﺗُﺴ ِﻘ َ‬ ‫ﻻ«‬ ‫ﻻ َﺑﺸَﺮًا َرﺳُﻮ ً‬ ‫ﺖ ِا ّ‬ ‫ن َرﺑّﯽ هَﻞ ﮐُﻨ ُ‬ ‫ﻋﻠَﻴﻨﺎ ﮐِﺘﺎﺑًﺎ ﻧَﻘﺮُؤ ُﻩ ﻗُﻞ ﺳُﺒﺤﺎ َ‬ ‫ل َ‬ ‫ﺣﺘّﯽ ُﺗ َﻨ ﱠﺰ َ‬ ‫ﮏ َ‬ ‫ﻦ ِﻟ ُﺮ ِﻗّﻴ َ‬ ‫ﯽ اّاﻟﺴَﻤﺎء َو ﻟَﻦ ﻧُﺆ ِﻣ َ‬ ‫ﺗَﺮﻗﯽ ﻓ ِ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ‪] :‬ﮔﻔﺘﻨﺪ[ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ ﺁورﻳﻢ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﭼﺸﻤﻪ اﺑﯽ از زﻣﻴﻦ ﺑﺠﻮﺷﺎﻧﯽ ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺎﻏﺴﺘﺎﻧﯽ از ﻧﺨﻞ و‬ ‫ﺗﺎک داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﮐﻪ ﺟﻮﻳﻬﺎ در ﺁن روان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ای ﻗﻄﻌﻪ ای از ﺁﺳﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﻓﺮود ﺁﻳﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ‬ ‫ﺧﺪا و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن دهﺪی‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺧﺎﻧﻪ از زر ﻧﺎب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ و ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺁﺳﻤﺎن ﺑﺮ ﺷﻮی و‬ ‫ﻋﺮوج ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺁﺳﻤﺎن ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻴﻢ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﮑﻪ از ﺁﺳﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪ ای ﺑﺮ ﺻﺪق ﮔﻔﺘﺎر ﺧﻮد ﻓﺮود ﺁوری ﮐﻪ ﻣﺎ ﺁن را‬ ‫ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ ﻣﻦ ﻏﻴﺮ از ﺑﺸﺮی هﺴﺘﻢ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪﻩ؟‬ ‫ﺑﯽ درﻧﮓ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺳﻪ ﺁﻳﻪ از ﺗﻘﺎﺿﺎی ﻣﻨﮑﺮان ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻩ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﮑ ُﻪ‬ ‫ض ﻣَﻼ ِﺋ َ‬ ‫ﯽ اﻻَر ِ‬ ‫نﻓِ‬ ‫ﻻ‪ .‬ﻗُﻞ ﻟَﻮﮐﺎ َ‬ ‫ﷲ َﺑﺸَﺮًا َرﺳُﻮ ً‬ ‫ﺚا ُ‬ ‫س اَن ﻳُﺆ ِﻣﻨُﻮا اِذا ﺟﺎ َء ُه ُﻢ اﻟﻬُﺪی اِﻻ اَن ﻗﺎﻟُﻮا َا َﺑ َﻌ َ‬ ‫» َو ﻣﺎ َﻣﻨَﻊ اﻟّﻨﺎ َ‬ ‫ﻻ«‬ ‫ﻦ اّﻟﺴُﻤﺎ َء ﻣَﻠﮑًﺎ َرﺳُﻮ ً‬ ‫ﻋﻠَﻴﻬ ِﻢ ِﻣ َ‬ ‫ﻦ َﻟ َﻨﺰﱠﻟﻨﺎ َ‬ ‫ﻄ َﻤ ِﺌﻨّﻴ َ‬ ‫ن ُﻣ َ‬ ‫ﻳَﻤﺸُﻮ َ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﭼﺮا ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺐ ﺣﻖ ﮔﺮدن ﻧﻨﻬﺎدﻩ و ﻣﺘﻮﻗﻌﻨﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺧﺪا ﻣﻼﺋﮑﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ در زﻣﻴﻦ‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را از ﺟﻨﺲ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻌﻴﻦ ﮐﺮدﻩ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ‪.8‬‬ ‫اﻳﻦ دو ﺁﻳﻪ روﺷﻦ و ﻣﻨﻄﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ از ﻣﻴﺎن ﻗﻮﻣﯽ ﺑﺮﻣﯽ ﺧﻴﺰد‪ .‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽ اﻧﺪﻳﺸﺪ‪ ،‬روﺷﻨﺘﺮ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻄﻼن ﺧﺮاﻓﺎت‬ ‫و ﺳﺨﺎﻓﺖ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ و ﻋﺎدات زﻳﺎن ﺑﺨﺶ و ﺧﻼف ﺁدﻣﻴﺖ را ﻧﻬﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﺨﻨﺎن درﺳﺖ و‬ ‫روﺷﻦ او ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﻬﺎﻧﻪ ﮔﻴﺮی ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﺑﻬﺎﻧﻪ ﮔﻴﺮی اﺳﺖ ﻧﻴﺰ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدﻣﯽ ﺑﺪﻳﻦ‬ ‫ﻋﺎدات ﺳﺨﻴﻒ و ﺟﺎهﻼﻧﻪ ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬از ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ اﻟﻘﺎء ﺷﺪﻩ و در ﺁﻧﻬﺎ رﻳﺸﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﻗﺮن‬ ‫ﻋﻘﻞ و روﺷﻨﯽ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ؟ ﻣﮕﺮ ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻬﺎ ﺑﺸﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﻋﻘﻞ ﺧﻮد و ﻣﻨﺰﻩ از ﻋﺎدات و ﻣﻌﺘﻘﺪات ﺗﻠﻘﻴﻨﯽ‬ ‫هﺴﺘﻨﺪ؟‬ ‫در ﺁن زﻣﺎن ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ اوﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺮدم از ﭘﻴﺮوی ﻣﺮدی ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﻋﺎدات اﺟﺪادی ﺁﻧﻬﺎ را در هﻢ ﺑﺮﻳﺰد‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﺎز‬ ‫ﻣﯽ زدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮔﻔﺖ ﻣﻦ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را از ﻃﺮف ﺧﺪا ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻢ‪ ،‬از او دﻟﻴﻞ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﺮای‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻌﺠﺰات ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪﻩ و ﺁﻧﭽﻪ را از ﺑﺎب دﻳﺎﻧﺎت راﺟﻊ ﺑﻪ اﻧﺒﻴﺎء ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﺑﺮای ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻩ‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺜﻞ ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﺳﺮود ﻳﺎد زﻣﺴﺘﺎن دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮐﻨﻮن ﮐﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺧﻮد او رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻇﺎهﺮ ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﻣﺮدم ﻗﺮﻳﺶ ﻧﻤﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ زﻳﺮ ﺑﺎر ﻳﮑﯽ از اﻣﺜﺎل ﺧﻮد ﺑﺮوﻧﺪ از اﻳﻦ رو ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬ ‫ن َﻣ َﻌ ُﻪ ﻧَﺬﻳﺮًا‪ .‬اَو ﻳُﻠﻘﯽ اَﻟﻴ ِﻪ ﮐَﻨ ُﺰاَو‬ ‫ل اَﻟﻴ ُﻪ َﻣﻠَﮏ ﻓَﻴﮑُﻮ َ‬ ‫ق ﻟَﻮﻻ اَﻧ ِﺰ َ‬ ‫ﯽ اﻻﺳﻮا ِ‬ ‫ﻞ اّﻟﻄَﺎ َم َو ﻳَﻤﺸﯽ ﻓ ُ‬ ‫ل ﻳَﺎ ُﮐ َ‬ ‫» َو ﻗﺎﻟُﻮ ﻣﺎﻟﻬﺬَا اﻟ ﱠﺮﺳُﻮ ِ‬ ‫‪9‬‬ ‫ﻼ ﻣَﺴﺤُﻮرًا«‬ ‫ﺟً‬ ‫ﻻ َر ُ‬ ‫ﻦ ِا ّ‬ ‫ن اِن َﺗﱠﺘ ِﺒ ُﻌ َ‬ ‫ل اﻟﻈّﺎِﻟﻤُﻮ َ‬ ‫ﺟﱠﻨ ُﻪ ﻳَﺎﮐُﻞ ﻣِﻨﻬﺎ َو ﻗﺎ َ‬ ‫ن َﻟ ُﻪ َ‬ ‫ﮑ ُﻮ َ‬ ‫ﺗُ‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬

‫ﺳﻮرﻩ اﺳﺮا ﺁﻳﻪ ‪ ٩٤‬و ‪٩٥‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻓﺮﻗﺎن ﺁﻳﻪ هﺎی ‪٨ -٧‬‬

‫‪76‬‬

‫ﻣﺜﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺧﻮردن و ﺑﻪ ﺑﺎزار رﻓﺘﻦ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻘﺎم ﻧﺒﻮت اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﯽ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺒﯽ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮدﻣﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ و‬ ‫اﺣﺘﻴﺎﺟﯽ ﺑﻪ ﺧﻮردن و ﺁﺷﺎﻣﻴﺪن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ رو ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺳﺎدﻩ ﻟﻮﺣﯽ و ﻧﺎداﻧﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬ ‫»اﻳﻦ ﻣﺮد ﭼﮕﻮﻧﻪ دﻋﻮی ﭘﻴﻐﻤﺒﺮی ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ هﻢ ﻃﻌﺎم ﻣﯽ ﺧﻮرد و هﻢ در ﺑﺎزار راﻩ ﻣﯽ رود؟ اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽ‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻓﺮﺷﺘﻪ ای هﻤﺮاﻩ ﺧﻮد ﻣﯽ اورد ﮐﻪ ﻋﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ او را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﮐﻨﺪ ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﻻاﻗﻞ ﮔﻨﺠﯽ از ﺁﺳﻤﺎن ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﯽ‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﻌﺎش ﻧﻴﺎزی ﺑﻪ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻮن ﻓﺎﻗﺪ اﻳﻨﻬﺎﺳﺖ ﻳﺎ ﺟﻨّﯽ ]ﺳﺤﺮ[ ﺷﺪﻩ و‬ ‫اهﺮﻳﻤﻨﯽ ]دﻳﻮی[ در وی ﺣﻠﻮل ﮐﺮدﻩ ﻳﺎ دﻳﻮاﻧﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ و ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺟﻮﻳﯽ‪ ،‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺟﻮاﺑﯽ ﻧﻤﯽ دهﺪ و ﺗﻘﺎﺿﺎی ﻣﻌﺠﺰﻩ را ﺑﺎ ﺳﮑﻮت ﺑﺮﮔﺬار ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ در ﭼﻨﺪ‬ ‫ﺁﻳﻪ ﺑﻌﺪ )ﺁﻳﻪ ‪ ٣٠‬ﺳﻮرﻩ ﻓﺮﻗﺎن( ﺑﻪ ﻳﮏ ﻗﺴﻤﺖ از اﻳﺮادهﺎی ﺁﻧﻬﺎ از ﻗﻮل ﺧﺪا ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺗﻮ هﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮی را ﮐﻪ‬ ‫ﻣﺄﻣﻮر هﺪاﻳﺖ ﺧﻠﻖ ﮐﺮدﻳﻢ هﻢ ﻏﺬا ﻣﯽ ﺧﻮردﻧﺪ و هﻢ در ﺑﺎزارهﺎ راﻩ ﻣﯽ رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﻮرﻩ ﺣﺠﺰ ﺑﺎز ﻗﻀﻴﻪ ﺗﮑﺮار ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﮑﺮان ﺻﺮﻳﺤًﺎ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻴﺎل ﻣﯽ ﮐﻨﯽ ﻗﺮﺁن ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮ دﻳﻮاﻧﻪ ای‪ .‬اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﯽ ﻓﺮﺷﺘﻪ ای ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻴﺎور‪:‬‬ ‫ﻦ اﻟﺼّﺎدِﻗﻴ َ‬ ‫ﺖ ِﻣ َ‬ ‫ﮑ ِﻪ اِن ﮐُﻨ َ‬ ‫ن‪ .‬ﻟَﻮ ﻣﺎ َﺗﺎُﺗﻴﻨﺎ ﺑُﺎﻟﻤُﻼ ِﺋ َ‬ ‫ﮏ ﻟﻤَﺠﻨُﻮ َ‬ ‫ﻋﻠَﻴ ِﻪ اّﻟﺬِﮐ ُﺮ ِاﱠﻧ َ‬ ‫» َو ﻗﺎﻟُﻮا ﻳﺎ َاﱡﻳﻬَﺎ ّاﻟَﺬی ُﻧﺰﱠل َ‬ ‫ﻦ«‪.10‬‬ ‫در ﺁﻳﺎت اوﻟﻴﻪ ﺳﻮرﻩ اﻧﺒﻴﺎء ﺑﺎز اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﮑﺮار ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻋ ُﺮ َﻓﻠَﻴﺄ ﺗِﻨﺎ‬ ‫ﻞ اﻓﺘَﺮﻳ ُﻪ ﺑَﻞ ُه َﻮ ﺷﺎ ِ‬ ‫ص اَﺣﻼم َﺑ ِ‬ ‫ن‪ ...‬ﺑَﻞ ﻗﺎﻟﻮُا اَﺿﻐﺎ ُ‬ ‫ن اﻟﺴِﺤ َﺮ َو اَﻧﺘُﻢ ﺗُﺒﺼِﺮ ُو َ‬ ‫ﺸ ُﺮ ﻣِﺜُﻠﮑُﻢ َا َﻓﺘَﺎﺗُﻮ َ‬ ‫»هَﻞ هﺬا ِاّﻟَﺎ َﺑ َ‬ ‫ﻻ َوﻟُﻮ َ‬ ‫ﻞاّ‬ ‫ﺳَ‬ ‫ﺑِﺂ َﻳ ِﺔ ﮐَﻤﺎ اُر ِ‬ ‫ن«‪.11‬‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ‪» :‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﺸﺮﻳﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد ﺷﻤﺎ ﭼﺮا ﻣﺠﺬوب ﺷﻌﺮ او ﻣﯽ ﺷﻮﻳﺪ؟ ﺧﻮاﺑﻬﺎی ﭘﺮﻳﺸﺎن ﻳﺎ ﺗﺨﻴﻼت‬ ‫ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاﻳﺘﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮ ﺁﻧﭽﻪ اﻧﺒﻴﺎء ﺳﻠﻒ ﺁوردﻩ اﻧﺪ‬ ‫ﺑﻴﺎورد«‪.‬‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در ﺟﻮاب ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺪﻳﻦ اﮐﺘﻔﺎء ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﻗﺒﻞ از ﺗﻮ ﻣﺮداﻧﯽ ﺑﺮای هﺪاﻳﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ وﺣﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻏﺬا ﻣﯽ ﺧﻮردﻧﺪ و‬ ‫از زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺟﺎوﻳﺪ ﺑﻬﺮﻩ ﻣﻨﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻤﯽ داﻧﻴﺪ از داﻧﺎﻳﺎن ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎرای ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ«‪.12‬‬ ‫روﻳﻬﻢ رﻓﺘﻪ ﺑﻴﺶ از ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺑﺎر اﻳﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺟﻮﻳﯽ و ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺧﻮاﺳﺘﻦ در ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ‬ ‫ﺗﻘﺎﺿﺎهﺎ‪ ،‬ﺟﻮاب ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻳﺎ ﺳﮑﻮت ﺑﻮد ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺻﺮاﺣﺖ ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﻧﺪ ﻣﻦ ﺑﺸﺮی هﺴﺘﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﮐﻪ از ﻃﺮف‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ وﺣﯽ و اﻟﻬﺎم درﻳﺎﻓﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ‪.‬‬ ‫در ﺁﻳﻪ ‪ ٢٠‬ﺳﻮرﻩ ﻳﻮﻧﺲ ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻦ«‪.‬‬ ‫ﻈﺮِﻳ َ‬ ‫ﯽ َﻣ َﻌﮑُﻢ ﻣِﻦ اﻟﻤُﻨ َﺘ ِ‬ ‫ﻈﺮُوا ِاّﻧ ِ‬ ‫ﺐ ﷲ ﻓَﺎﻧ َﺘ ِ‬ ‫ﻋﻠَﻴ ِﻪ ﺁ َﻳ ُﻪ ﻣﱢﻦ َرّﺑﻪِ‪َ ،‬ﻓﻘُﻞ ِاﱠﻧﻤَﺎ اَﻟﻐَﻴ ُ‬ ‫ل َ‬ ‫» َﻳﻘُﻮﻟُﻮن ﻟَﻮﻟَﺂ أُﻧ ِﺰ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭼﺮا ﻧﺸﺎﻧﻪ و ﻋﻼﻣﺘﯽ از ﺧﺪاﻳﺶ ﻇﺎهﺮ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد؟ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ‪ :‬اﻣﻮر ﻣﺨﺼﻮص ذات‬ ‫ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ )ﻳﻌﻨﯽ ﻣﻦ هﻢ ﭼﻮن ﺷﻤﺎ از ﻣﮑﻨﻮﻧﺎت ﻏﻴﺒﯽ و ارادﻩ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪارم(‪ ،‬ﻣﻦ هﻢ ﭼﻮن ﺷﻤﺎ‬ ‫ﻣﻨﺘﻈﺮم )ﻳﻌﻨﯽ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻇﻬﻮر ﻣﻌﺠﺰﻩ(‪.‬‬ ‫ﺑﺎز در ﺳﻮرﻩ رﻋﺪ ﺁﻳﻪ ‪ ٧‬هﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﺗﮑﺮار ﺷﺪﻩ اﺳﺖ وﻟﯽ ﭘﻴﻐﻤﺮ در ﺁﻧﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﺧﻮد را ﻣﺄﻣﻮر اﺑﻼغ اواﻣﺮ ﻣﯽ ﻧﺎﻣﺪ و‬ ‫ﺟﻮاﺑﯽ ﺑﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﭼﺮا ﺁﻳﻪ ای ﻧﺎزل ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫ﮑﻞّ ﻗَﻮ ِم هﺎ ِد«‪.‬‬ ‫ﺖ ﻣُﻨﺬ ُر َو ِﻟ ُ‬ ‫ﻋﻠَﻴ ِﻪ ﺁ َﻳ ُﻪ ﻣِﻦ َرّﺑ ِﻪ‪ِ .‬اﻧﱠﻤﺎ اَﻧ َ‬ ‫ل َ‬ ‫ل ّاﻟَﺬﻳﻦ َﮐ َﻔ ُﺮ واﻟَﻮﻻ اُﻧ ِﺰ َ‬ ‫» َو َﻳﻘُﻮ ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﮐﺎﻓﺮان ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﭘﺲ ﭼﺮا ﻧﺸﺎﻧﻪ و ﺁﻳﺘﯽ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﮔﻔﺘﺎر او از ﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪش ﻇﺎهﺮ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد؟ در‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﻓﻘﻂ ﺑﻴﻢ دهﻨﺪﻩ ای و هﺮ ﻗﻮم ﭘﻴﺸﻮاﻳﯽ دارد‪) .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺗﮑﻠﻴﻒ ﺗﻮ اﺑﻼغ اواﻣﺮ اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ‬ ‫ﺁوردن ﻣﻌﺠﺰﻩ ﮐﺎر ﺗﻮ ﻧﻴﺴﺖ(‪.‬‬

‫‪ 10‬ﺳﻮرﻩ ﺣﺠﺮ ﺁﻳﻪ ‪ ٦‬و ‪٧‬‬ ‫‪ 11‬ﺳﻮرﻩ اﻧﺒﻴﺎء ﺁﻳﺎت ‪ ٣‬ﺗﺎ ‪٥‬‬ ‫‪ 12‬ﺳﻮرﻩ اﻧﺒﻴﺎء ﺁﻳﺎت ‪ ٧‬و ‪] ٨‬ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺁﻳﺎت ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ در ﺑﺎﻻ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪» :‬و ﻣﺎ ارﺳﻠﻨﺎ ﻗﺒﻠﮏ اﻻ رﺟﺎل ﻳﻮﺣﯽ اﻟﻴﻬﻢ ﻓﺎﺳﺌﻠﻮا اهﻞ اﻟﺬﮐﺮ ﮐﻨﺘﻢ ﻻ‬ ‫ﺗﻌﻠﻤﻮن‪ ،‬و ﻣﺎ ﺟﻌﻠﻨﺎ هﻢ ﺟﺴﺪًا ﻻ ﻳﺄﮐﻠﻮن اﻟﻄﻌﺎم و ﻣﺎ ﮐﺎﻧﻮا ﺧﺎﻟﺪﻳﻦ«[‬

‫‪77‬‬

‫ﻋﻴﻦ اﻋﺘﺮاض ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﺟﻮاب ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﻘﻂ ﻣُﻨﺬِرم وﻧﺸﺎﻧﻪ و ﺁﻳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﻌﺠﺰﻩ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ذات ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ .‬در‬ ‫ﺟﺎﻳﯽ دﻳﮕﺮ ﺗﮑﺮار ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁﻳﺖ و ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺧﻮد را ﻗﺮﺁن ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻦ«‪.‬‬ ‫ﷲ َو ِاﻧﱠﻤﺎ اَﻧَﺎ ﻧَﺬﻳُﺮ ﻣُﺒﻴ ُ‬ ‫ت ﻋِﻨﺪَا ِ‬ ‫ت ﻣِﻦ ﻗُﻞ ِاّﻧﻤَﺎ اﻻﻳﺎ ُ‬ ‫ﻋﻠَﻴ ِﻪ ﺁﻳﺎ ُ‬ ‫ل َ‬ ‫» َو ﻗﺎﻟُﻮ ﻟَﻮﻻ اُﻧ ِﺰ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﭼﺮا ﺧﺪاﻳﺶ ﺁﻳﺘﯽ ﻧﻤﯽ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ ﮐﻪ ﺁﻳﺘﻬﺎ هﻤﻪ ﻣﺨﺼﻮص ذات ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ و ﻣﻦ ﻓﻘﻂ‬ ‫ﺑﻴﻢ دهﻨﺪﻩ ام‪.13‬‬ ‫اﻣﺎ ﭘﺲ از ﺁن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ن«‪.14‬‬ ‫ﮏ َﻟﺮَﺣ َﻤ ًﻪ َو ذِﮐﺮی ِﻟﻘَﻮ ِم ﻳُﺆ ِﻣﻨُﻮ َ‬ ‫ﯽ ذِﻟ َ‬ ‫نﻓ ِ‬ ‫ﻋﻠَﻴﻬﻢ ِا ﱠ‬ ‫ب ﻳُﺘﻠﯽ َ‬ ‫ﮏ اﻟﮑِﺘﺎ َ‬ ‫ﻋﻠَﻴ َ‬ ‫»ا َوﻟَﻢ ﻳَﮑ ِﺒﻬِﻢ َاﻧّﺎ اَﻧﺰَﻟﻨﺎ َ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬ﺁﻳﺎ ﻧﺎزل ﮐﺮدن ﻗﺮﺁن ﺑﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ را ﮐﻔﺎﻳﺖ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺁن ﺗﺬﮐﺮات و رﺣﻤﺖ ﺑﺮای اهﻞ اﻳﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺳﻮرﻩ ﻣﻠﮏ ﺁﻳﻪ ‪ ٢٥‬ﮐﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻪ او ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﭘﺲ اﻳﻦ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ از ﺁن ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﯽ ﮐﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺁﻣﺪ؟«‬ ‫ﷲ َو ِاﻧّﻤﺎ َاﻧَﺎ ﻧَﺬﻳ ُﺮ‬ ‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ ﺁن ﻣﺨﺼﻮص ذات ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﻣﻦ ﻓﻘﻂ ﻧﺬﻳﺮم‪» : 15‬ﻗُﻞ ِاﱠﻧﻤَﺎ اﻟﻌِﻠ ُﻢ ﻋِﻨ َﺪا ِ‬ ‫ﻦ«‪.‬‬ ‫ﻣُﺒﻴ ُ‬ ‫در ﺳﻮرﻩ ﻧﺎزﻋﺎت ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ٤٥ ،٤٤ ،٤٣‬ﮐﻪ ﺑﺎز ﺻﺤﺒﺖ از روز ﺣﺸﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻔﯽ ﻋﻠﻢ از ﺷﺨﺺ رﺳﻮل ﺑﻄﻮر‬ ‫ﺻﺮﻳﺤﺘﺮی ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺖ ﻣُﻨ ِﺬ ُر ﻣَﻦ ﻳَﺨﺸﻴﻬﺎ«‪.‬‬ ‫ﮏ ﻣُﻨﺘَﻬﻴﻬﺎ‪ِ .‬اﻧﱠﻤﺎ اَﻧ َ‬ ‫ﺖ ﻣِﻦ ذِﮐﺮﻳﻬﺎ‪ .‬اِﻟﯽ َر ِﺑ َ‬ ‫»ﻓﻴ َﻢ اَﻧ َ‬ ‫]ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ[ ﺗﻮ از ﮐﺠﺎ ﻣﯽ داﻧﯽ ﻗﻴﺎﻣﺖ ﮐﯽ ﻣﯽ رﺳﺪ؟ ﻓﻘﻂ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮ ﻓﻘﻂ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮدم را از‬ ‫روز ﺟﺰا ﺑﻴﻢ دهﯽ‪.‬‬ ‫اﺻﺮار ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ﻣﮑﺮر ﻣﺸﺮﮐﺎن در ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﻣﻌﺠﺰﻩ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎدﮐﺮدن ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ اﻋﺠﺎزی ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﭘﻴﻮﻧﺪد‬ ‫اﻳﻤﺎن ﺧﻮاهﻨﺪ ﺁورد‪ ،‬رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ در ﻧﻔﻮس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺣﺘﯽ در ﮐﻨﻪ روح ﺧﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻳﻦ ﺁرزو را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ ﮐﻪ ﮐﺎش ﺧﺪا‬ ‫ﺗﻔﻀﻞ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﻳﮑﯽ از ﺗﻘﺎﺿﺎهﺎی ﻣﺸﺮﮐﺎن را در ﺑﺎب اﻋﺠﺎز و ﺗﺄﻳﻴﺪ رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮﺁوردﻩ ﻣﯽ ﮐﺮد ﺗﺎ هﻤﻪ ﻣﻨﮑﺮان‬ ‫ﻣﺎت و ﻣﺒﻬﻮت ﺷﺪﻩ و اﻳﻤﺎن ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻪ ﺁﻳﻪ ﺳﻮرﻩ اﻧﻌﺎم را ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‪:‬‬ ‫ن‪َ .‬و‬ ‫ت ﻋِﻨﺪَاﻟﻠَﻪ َو ﻣﺎ ﻳُﺸﻌِﺮﮐُﻢ َاﻧﱠﻬﺎ اِذا ﺟﺄت ﻻﻳُﺆﻣِﻨ ُﻮ َ‬ ‫» َو َﻗﺴَﻤﻮُا ﺑِﺎﷲ ﺟَﻬ َﺪ اَﻳﻤﺎ ِﻧﻬُﻢ َﻟﺌِﻦ ﺟﺎﺋﺘﻬُﻢ ﺁ َﻳ ُﻪ َﻟﻴُﺆ ُﻣﻦﱠ ﺑِﻬﺎ ﻗُﻞ ِاﻧﱠﻤﺎ ﺁﻻﻳﺎ ُ‬ ‫ﮑ َﻪ َو‬ ‫ن‪َ .‬وﻟَﻮ َاﻧﱠﻨﺎ َﻧﺰَﻟﻨﺎ ِاﻟَﻴ ِﻬ ُﻢ اﻟﻤُﻼ ِﺋ َ‬ ‫ﯽ ﻃُﻐﻴﺎﻧِﻬ ِﻢ ﻳَﻌ َﻤﻬُﻮ َ‬ ‫ل َﻣ ﱠﺮ ِﻩ َو َﻧ َﺬ ُرهُﻢ ﻓ ِ‬ ‫ﺐ اَﻓﺌ َﺪ َﺗ ُﻬ ِﻢ َو اَﺑﺼﺎ َرهُﻢ ﮐَﻤﺎﻟَﻢ ﻳُﺆ ِﻣﻨُﻮا ِﺑ ِﻪ َا َو َ‬ ‫ُﺗ َﻘﻠّ ُ‬ ‫ﻦ اَﮐ َﺜ َﺮهُﻢ ﻳَﺠﻬَﻠ ُﻮ َ‬ ‫ﮑَ‬ ‫ﷲ وَﻟ ﱠ‬ ‫ﻻ اَن ﻳَﺸﺎء ا ُ‬ ‫ﻼ ﻣﺎ ﮐﺎﻧُﻮاِﻟﻴُﺆﻣِﻨﻮُا َا ّ‬ ‫ﻋﻠَﻴﻬِﻢ ُﮐﻞّ ﺷَﯽء ُﻗُﺒ ً‬ ‫ﺣﺸَﺮﻧﺎ َ‬ ‫َﮐّﻠ َﻬ ِﻢ اﻟﻤَﻮﺗﯽ َو َ‬ ‫ن«‪.16‬‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم ﺁﻳﺎت ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ]ﻣﺤﻤﺪ[ ﺁﻳﺘﯽ ]ﻧﺸﺎﻧﻪ ای و ﻣﻌﺠﺰﻩ ای[ ﻇﺎهﺮ ﺳﺎزد‪،‬‬ ‫]و ﻳﺎ[ ﻳﮑﯽ از ﺗﻘﺎﺿﺎهﺎی ﺁﻧﻬﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ‪ .‬ای ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ ﺁﻳﺎت ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ )ﻳﻌﻨﯽ در دﺳﺖ ﻣﻦ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ( ﻣﯽ داﻧﻴﺪ اﮔﺮ ﺁﻳﺎﺗﯽ هﻢ ﻇﺎهﺮ ﺳﺎزم ﺑﺎز اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ ﺁورﻧﺪ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ را در ﮔﻤﺮاهﯽ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ .‬اﮔﺮ از ﺁﺳﻤﺎن‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﺎزل ﺷﻮد و اﮔﺮ ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺁﻳﻨﺪ و هﻤﻪ اﻣﻮر ﺧﺎرق اﻟﻌﺎدﻩ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻬﻴﻢ ﺑﺎز اﻳﻤﺎن ﻧﺨﻮاهﻨﺪ ﺁورد ﻣﮕﺮ‬ ‫اﻳﻨﮑﻪ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاهﺪ اﻣﺎ اﻏﻠﺐ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ«‪.‬‬ ‫ﻻ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫اﮐﻨﻮن ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﺳﻪ ﺁﻳﻪ را اﺟﻤﺎ ً‬ ‫‪ -١‬ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻳﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰاﺗﯽ ﮐﻪ از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﻧﺪ ﻇﺎهﺮ ﺳﺎزد اﻳﻤﺎن ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ و‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ اﻋﺠﺎز از ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ و از ﺧﺪا اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮق ﻋﺎدات در دﺳﺖ‬ ‫ﺁدﻣﻴﺰاد ﻧﻴﺴﺖ هﺮ ﭼﻨﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ اﺳﺖ و ﺧﻼف ﺁن ﺻﻮرت ﻧﻤﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺁﺗﺶ‪،‬‬ ‫ﺳﻮزاﻧﺪن اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ هﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ اوﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﯽ داﻧﻴﺪ اﮔﺮ هﻢ ﻣﻌﺠﺰﻩ ای روی ﺑﺪهﺪ ﺑﺎز هﻢ اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ ﺁورﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﺗﻮان ﺟﻮاب ﻧﻘﻀﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﻗﻀﻴﻪ داد و ﮔﻔﺖ از ﮐﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻌﺠﺰﻩ ای روی ﻣﯽ داد اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ ﺁوردﻧﺪ! ﻇﺎهﺮ اﻣﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ هﺮ‬ ‫ﺧﺮق ﻋﺎدﺗﯽ ﺑﺸﺮ را ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻣﯽ اﻧﺪازد و ﺑﻪ ﺁن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺮق ﻋﺎدت را ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﯽ ﻧﮕﺮد و هﻴﭻ‬ ‫ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻔﺴﺮان ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻇﺎهﺮﻧﺸﺪن ﻣﻌﺠﺰﻩ از اﻳﻦ روﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ داﻧﺪ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ‬ ‫ﺁورﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪َ » :‬و ﺗَﻘﻠﺐ اﻓﺌﺪﺗﻬُﻢ َو اَﺑﺼﺎرهُﻢ« ﻳﻌﻨﯽ »ﻣﺎ دﻳﺪﻩ و دل ﺁﻧﻬﺎ را از ﺣﻖ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪﻩ اﻳﻢ از اﻳﻦ رو ﺑﻪ ﺁﻳﺎﺗﯽ‬ ‫ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘًﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردﻧﺪ«‪ .‬ﺧﺪاﻳﺎ‪ ،‬راﺳﺖ ﮔﻮﻳﻢ ﻓﺘﻨﻪ از ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺎدر ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺮدم را از دﻳﺪن ﺣﻖ‬ ‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪16‬‬

‫ﺳﻮرﻩ ﻋﻨﮑﺒﻮت ﺁﻳﻪ ‪٥٠‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻋﻨﮑﺒﻮت ﺁﻳﻪ ‪٥١‬‬ ‫]ﻧَﺬﻳﺮ و ﻣُﻨﺬِر ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺑﻴﻢ دهﻨﺪﻩ اﺳﺖ و هﺮ دو از اﻟﻘﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم هﺴﺘﻨﺪ[‬ ‫ﺳﻮرﻩ اﻧﻌﺎم ﺁﻳﺎت ‪ ١١٠ ،١٠٩‬و ‪١١١‬‬

‫‪78‬‬

‫ﮐﻮر ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﭼﻪ ﺗﻮﻗﻌﯽ ﻣﯽ ﺗﻮان از ﺁﻧﻬﺎ داﺷﺖ و ﭼﺮا ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽ ﺷﻮد؟ اﻣﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‬ ‫ﺳﻠَﻒ‬ ‫ﺳﻠَﻒ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ؟ از اﻧﺒﻴﺎء َ‬ ‫ﺳﺎﺑﻘًﺎ ﺁﻳﺎﺗﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد از ﺳﺎﺑﻖ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺁﻳﺎ ﻣﻘﺼﻮد اﻧﺒﻴﺎء َ‬ ‫ﺧﺒﺮ ﺻﺤﻴﺤﯽ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت هﻤﻴﻦ ﻗﺮﺁن ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺁﻳﺎﺗﯽ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﻧﺪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺟﻮاب دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺸﻴﺮ ]ﺑﺸﺎرت و ﻣﮋدﻩ دهﻨﺪﻩ[ و ﻧﺬﻳﺮ ]ﺑﻴﻢ دهﻨﺪﻩ و‬ ‫ﺗﺮﺳﺎﻧﻨﺪﻩ[ اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻘﺼﻮد از ﺟﻤﻠﻪ »ﺳﺎﺑﻘًﺎ ﺁﻳﺎﺗﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردﻧﺪ« هﻤﻴﻦ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﺟﻮاب ﮐﺎﻓﯽ ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورﻧﺪ و اذﻋﺎن ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﻋﻴﺴﯽ و ﻣﻮﺳﯽ و ﺻﺎﻟﺢ و ﺳﺎﻳﺮ اﻧﺒﻴﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻗﺮﺁن ﺑﺮای ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ﻣﻌﺠﺰاﺗﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻳﮑﯽ از ﺁن ﻣﻌﺠﺰات را ﻇﺎهﺮ ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫‪ -١‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺁﻳﻪ ‪] ١١١‬ﺳﻮرﻩ[ اﻧﻌﺎم ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﻼﺋﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻔﺮﺳﺘﻴﻢ و ﻣﺮدﮔﺎن ﻧﻴﺰ از ﻗﺒﺮ ﺑﺮﺧﻴﺰﻧﺪ و‬ ‫ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ ﺁورﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺄﻳﻴﺪ ﮔﻔﺘﻪ هﺎی ﺧﻮد ﻓﺮﺷﺘﻪ ای از ﺁﺳﻤﺎن ﺑﻪ‬ ‫زﻣﻴﻦ ﺑﻴﺎورد ﻳﺎ ﭼﻮن ﻋﻴﺴﯽ ﻣﺮدﻩ ای را زﻧﺪﻩ ﮐﻨﺪ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ هﻢ ﺁرزو داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از اﻳﻦ اﻣﻮر ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‬ ‫وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ او ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ اﮔﺮ اﻳﻦ اﻣﻮر هﻢ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ ﺁورﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ ﺁورﻧﺪ و در ﻋﻠﻢ ﺧﺪاوﻧﺪی ﮐﻔﺮ و ﺷﺮک ﺁﻧﻬﺎ ﺛﺒﺖ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺁﻳﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻣﺮدی‬ ‫ﺑﺮای دﻋﻮت و هﺪاﻳﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﻳﮏ اﻣﺮ ﺑﻴﻬﻮدﻩ ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﯽ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﮑﻴﻢ و داﻧﺎ ﮐﻪ اﻣﺮی ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺼﻠﺤﺖ و‬ ‫ﺣﮑﻤﺖ از وی ﺳﺮ ﻧﻤﯽ زﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﻋﺒﺚ ﻧﺴﺒﺖ داد؟ ﻗﻄﻌًﺎ ﻣﺘﻌﺒﺪان ]ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺬهﺒﻴﻮن[ ﻗﺸﺮی ﮐﻪ ﻋﻘﻞ را در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪات ﺑﻪ ﻳﮏ ﺳﻮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﻧﺪ ﺧﻮاهﻨﺪ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺮای اﺗﻤﺎم ﺣﺠﺖ و ﺑﺮای ﺁزﻣﺎﻳﺶ ﺧﻠﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد ﻣﺮدﻣﺎن ﺗﺒﻬﮑﺎری هﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻋﺬاب ﺁﺧﺮت‪ .‬اﻣﺎ ﺟﻮاب ﺁﻧﻬﺎ در ﺁﺧﺮ هﻤﺎن ﺁﻳﻪ ]‪ ١١١‬ﺳﻮرﻩ اﻧﻌﺎم[‬ ‫ﻻ اَن ﻳَﺸﺎء اﷲ«‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ اﻳﻦ ﻣﺮدم اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ ﺁورﻧﺪ ﻣﮕﺮ ﺁﻧﮑﻪ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاهﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬ ‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ا ّ‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻻزم ﻗﻀﻴﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺧﺪا ﻧﺨﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردﻧﺪ و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺻﺮﻳﺤًﺎ در ﺁﻳﻪ ‪ ١١٠‬ﻓﺮﻣﻮدﻩ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﭼﺸﻢ و دل اﻳﺸﺎن را از ﮔﺮوﻳﺪن ﺑﻪ ﺣﻖ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻩ اﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﺁﻳﺎت در هﻤﻴﻦ ﺳﻮرﻩ اﻧﻌﺎم در ﺁﻳﻪ ‪ ١٠٧‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪َ » :‬وﻟُﻮ ﺷﺎءَاﷲ ﻣَﺎ اَﺷ ِﺮﮐُﻮا«‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ‬ ‫ﻣﺸﺮک ﻧﻤﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺧﺪا ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺮک ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺪﻩ ﺿﻌﻴﻒ ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪای ﺗﻮاﻧﺎ ﭼﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺮد؟ ﭘﺲ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ هﻢ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺁﻧﻬﺎ را از ﺷﺮک ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﻨﺼﺮف ﮐﻨﺪ ﺑﺮای ﺁﻧﮑﻪ ﺷﺮک ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻌﻠﻮل ارادﻩ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ﻣﻌﻠﻮل ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﭼﺮا ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﺬاب ﺁﺧﺮت ﺑﻴﻢ ﻣﯽ دهﻨﺪ؟‬ ‫اﮔﺮ ﻣﺸّﻴﺖ اﻟﻬﯽ ﻣﻼک اﻳﻤﺎن ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ ،‬ﺁﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻋﻘﻞ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺁن ﻣﺸﻴّﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﻧﻴﮑﯽ و هﺪاﻳﺖ‬ ‫ﻣﺮدم ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﻧﻴﺎزی ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدن اﻧﺒﻴﺎء ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا از رﺳﻮل ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻧﺨﻮاهﻨﺪ و اﻳﻦ هﻤﻪ ﻋﺬر ﺑﺮای‬ ‫ﻧﻴﺎوردن ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻧﻴﺎورﻧﺪ؟‬ ‫از ﺳﻴﺎق اﻳﻦ ﺁﻳﺎت و ﺁﻳﺎت دﻳﮕﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﻧﺠﺎم ﺗﻘﺎﺿﺎی ﻣﺸﺮﮐﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ و ﻃﻔﺮﻩ ﻣﯽ دهﺪ‬ ‫و اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ از ﺳﻮرﻩ ﺗﮑﻮﻳﺮ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﻮرﻩ ﺗﮑﻮﻳﺮ از ﺑﻠﻴﻎ ﺗﺮﻳﻦ و ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯽ‬ ‫ﻣﻮزون و ﻣﺴﺠﻊ و ﺧﻮش ﺁهﻨﮓ اﺳﺖ و ﻗﻮﻩ دﻻﻳﻞ ﺧﻄﺎﺑﯽ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل از ﺁن ﺳﺎﻃﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از ﺟﻮاب ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺑﺎرزی اﺟﺘﻨﺎب ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻋﻮض ادﻋﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﮔﺮم و ﻣﺆﺛﺮی ﺑﻴﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ هﻤﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬ ‫از ﻃﺮف ﺧﺪا ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ‪ ١٨‬ﺳﻮﮔﻨﺪ در ‪ ١٨‬ﺁﻳﻪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺸﺮﮐﺎن را ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪ هﺎی ﻣﺤﻤﺪ هﺬﻳﺎن‬ ‫ﮐﺎهﻨﺎن و ﻣﻮﻟﻮد دﻣﺎغ ﻋﻠﻴﻞ ﺷﺨﺺ ﻣﺼﺮوﻋﯽ اﺳﺖ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻖ‬ ‫ن َو َﻟﻘَﺪ رَا ُﻩ ﺑِﺎﻻُﻓ ِ‬ ‫ﺣ ُﺒﮑُﻢ ِﺑﻤَﺠﻨِﻮ ِ‬ ‫ع َﺛ ﱠﻢ ﺁﻣﻴﻦِ‪َ ،‬و ﻣﺎ ﺻﺎ ِ‬ ‫ﻦ ﻣُﻄﺎ ِ‬ ‫ش ﻣﮑﻴ ِ‬ ‫ل ﮐَﺮﻳ ِﻢ‪ .‬ذی ُﻗﻮﱠﻩ ﻋِﻨ َﺪ ذی اﻟﻌَﺮ َ‬ ‫ل َرﺳُﻮ ِ‬ ‫»ِاﻧﱠ ُﻪ َﻟﻘَﻮ ُ‬ ‫ن رَﺟﻴ ِﻢ«‪.‬‬ ‫ل ﺷَﻴﻄﺎ ِ‬ ‫ﻦ َو ﻣﺎ ُه َﻮ ِﺑﻘَﻮ ِ‬ ‫ﺐ ِﺑﻀَﻨﻴ ِ‬ ‫ﻋﻠَﯽ اﻟﻐَﻴ ُ‬ ‫ﻦ َو ﻣﺎ هُﻮش َ‬ ‫اﻟﻤَﺒﻴ ِ‬ ‫ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺁن ﺑﻄﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ اﻳﺴﺖ اﻣﻴﻦ )ﻣﻘﺼﻮد ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ اﺳﺖ( ﮐﻪ در ﭘﻴﺸﮕﺎﻩ ﺑﺎرﻳﺘﻌﺎﻟﯽ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﺮ اﺳﺖ و ﻣﻄﺎع اﺳﺖ و اﻣﻴﻦ‪] .‬ﺻﺎﺣﺐ[ ﻣﺮد ﺷﻤﺎ ﻣﺤﻤﺪ دﻳﻮاﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬او را )ﻳﻌﻨﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺧﺪا را( در اﻓﻖ روﺷﻦ‬ ‫ﺧﺎور دﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ در اﺑﻼغ ﭘﻴﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻴﻞ ﻧﻴﺴﺖ و ﺁن ﭘﻴﺎم از ﺷﻴﻄﺎن رﺟﻴﻢ ﻧﻴﺴﺖ«‪.17‬‬ ‫اﻏﻠﺐ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺑﺎرﻩ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﺎزل ﮐﻨﻴﻢ و‬ ‫ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﺎز اﻳﻤﺎن ﻧﺨﻮاهﻨﺪ ﺁورد«‪ ،‬دﻩ دوازدﻩ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﮐﻪ ﺑﺮق ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﺤﻤﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ درﺧﺸﻴﺪن‬ ‫ﷲ اَﻓﻮاﺟًﺎ«‪ .18‬و ﺷﺎهﺪ ﺑﺎرزﺗﺮ‪ ،‬ﻗﻀﻴﻪ‬ ‫ﻦا ِ‬ ‫ن ﻓﯽ دﻳ ِ‬ ‫ﺧﻠُﻮ َ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺁوردﻧﺪ‪ .‬ﺑﻄﻮری ﮐﻪ ﺧﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ‪» :‬ﻳَﺪ ُ‬ ‫اﺳﻼم ﺁوردن اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﮐﻪ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺳﺮﺳﺨﺖ ﺑﻮد و در ﺟﻨﮕﻬﺎی ﻋﺪﻳﺪﻩ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺖ‪،‬‬ ‫در ﺳﺎل دهﻢ هﺠﺮی ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ هﺰار ﺗﻦ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ او ]اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن[‬ ‫را ﻧﺰد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁورد و ﭘﻴﻐﺒﻤﺮ ﺑﺮ او ﺑﺎﻧﮓ زد‪» :‬وای ﺑﺮ ﺗﻮ‪ ،‬هﻨﻮز ﻧﻤﯽ داﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاﻳﯽ ﺟﺰ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻴﺴﺖ؟«‬ ‫اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﺮا‪ ،‬ﮐﻢ ﮐﻢ دارم ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﮔﺮاﻳﻢ«‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺑﺎز ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬هﻨﻮز ﻣﻨﮑﺮی ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اوﺳﺖ؟«‬ ‫اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺗﻤﺠﻤﺞ ]ﮐﻠﻤﺎت ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم ادا[ ﮐﺮدﻩ ﮔﻔﺖ‪» :‬در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻢ«‪ .‬ﻋﺒﺎس ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن‪ ،‬زودﺗﺮ‬ ‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ﺳﻮرﻩ ﺗﮑﻮﻳﺮ ﺁﻳﺎت ‪١٩ -٢٤‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻧﺼﺮ ﺁﻳﻪ ‪ .٢٠‬ﻳﻌﻨﯽ داﺧﻞ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ در دﻳﻦ ﺧﺪا ﻓﻮج ﻓﻮج[‬

‫‪79‬‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮ وﮔﺮﻧﻪ هﻢ اﮐﻨﻮن ﻣﺤﻤﺪ اﻣﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮔﺮدﻧﺖ را ﺑﺰﻧﻨﺪ«‪ .‬اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﻣﺴﺘﺄﺻﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد وﻧﺎﭼﺎر در ﻣﻴﺎن اردوی‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﻼم ﻣﯽ ﺁورد و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺮای رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺎﻃﺮ او ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺧﺎﻧﻪ او را ﭼﻮن ﺣﺮﻳﻢ ﮐﻌﺒﻪ‬ ‫ﻞ ﺑَﻴ ِﺘ ُﻪ ﮐﺎ ِ‬ ‫ﺧَ‬ ‫ﻣﺄﻣﻦ ﻗﺮار دادﻩ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣَﻦ َد َ‬ ‫ن ﺁﻣِﻨﺎ«‪ 19‬و ﭘﺲ از ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ ﻗﺒﻴﻠﻪ هﻮازن در هﻤﻴﻦ ﺳﺎل و ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردن ﻏﻨﺎﻳﻢ‬ ‫ﺑﯽ ﺷﻤﺎر‪ ،‬ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ و اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن را ﺑﻪ ﻋﻄﺎﻳﺎ و ﺑﺨﺸﺸﻬﺎی ﺷﺎهﺎﻧﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﮔﺮداﻧﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺻﺪای ﻧﺎرﺿﺎﻳﯽ‬ ‫ﺳﺮان اﻧﺼﺎر را در ﺁورد‪.‬‬ ‫ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﻣﻮارد ﻓﻮق‪ ،‬وﺣﺸﯽ ﮐﻪ ﺣﻤﺰﻩ را ﮐﺸﺘﻪ و ﺟﺴﺪ او را ﻣُﺜﻠﻪ‪ 20‬ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد و ﻓﺮﻳﺎد ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ و ﻧﻔﺮت ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را‬ ‫ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮد و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﻋﻤﻮی ﺷﺠﺎع و ﻣﺤﺒﻮب ﺧﻮد را از او ﺑﺴﺘﺎﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ رﺳﻴﺪ و اﺳﻼم ﺁورد‪ ،‬اﺳﻼم او را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ اﺳﻼم ﺁﻧﻬﺎ از ﺗﺮس ﺑﻮد وﻟﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ هﻤﻴﻦ اﺳﻼم ﺁوردن‬ ‫دروﻏﻴﻦ ﺁﻧﺎن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺁﻧﭽﻪ در ﺑﺎب ﺳﻪ ﺁﻳﻪ ﺳﻮرﻩ اﻧﻌﺎم ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺮف ﺣﺪس و ﻓﺮض ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻗﺮاﺋﺘﯽ در ﺁﻳﺎت دﻳﮕﺮ ﻗﺮﺁﻧﯽ هﺴﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺣﺪس و‬ ‫ﻓﺮض را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﺧﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از اﻳﻦ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁﻳﺘﯽ ﺑﺮای ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻧﺒﻮت او ﻧﻤﯽ‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬در ﺑﺎب رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد دﭼﺎر ﻧﻮﻋﯽ ﺷﮏ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺮﻳﺤﺘﺮﻳﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺁﻳﺎت ‪ ٩٤‬و ‪ ٩٥‬ﺳﻮرﻩ ﻳﻮﻧﺲ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻦ‬ ‫ﮏ ﻓَﻼ َﺗﮑُﻮﱠﻧ َ‬ ‫ﻖ ﻣِﻦ َرّﺑ َ‬ ‫ﺤّ‬ ‫ﮏ َﻟﻘَﺪ ﺟﺎ َء ک اَﻟ َ‬ ‫ب ﻣِﻦ َﻗﺒِﻠ َ‬ ‫ن اﻟﮑِﺘﺎ َ‬ ‫ﻦ ﻳَﻘ َﺮ ُؤ َ‬ ‫ﻞ ّاﻟّﺬﻳ َ‬ ‫ﮏ ﻓَﺴ َﺌ ِ‬ ‫ﮏ ِﻣﻤّﺎ اَﻧﺰَﻟﻨﺎ ِاﻟَﻴ َ‬ ‫ﺷ ّ‬ ‫ﺖ ﻓﯽ َ‬ ‫» َﻓﺎِن ﮐُﻨ َ‬ ‫ﻦ«‪.‬‬ ‫ﻦ اﻟﺨﺎﺳِﺮﻳ َ‬ ‫ن ِﻣ َ‬ ‫ﷲ ﻓَﺘﮑُﻮ َ‬ ‫تا ِ‬ ‫ﻦ َﮐ ﱠﺬﺑُﻮا ﺑِﺎ اﻳﺎ ِ‬ ‫ﻦ اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ﻦ ِﻣ َ‬ ‫ﻦ‪َ .‬و ﻻ َﺗﮑُﻮ َﻧ ﱠ‬ ‫ﻦ اﻟﻤُﻤﺘَﺮﻳ َ‬ ‫ِﻣ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ اﮔﺮ ﺷﮏ داری در ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﮐﺮدﻩ اﻳﻢ از ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺗﻮرات ﺑﭙﺮس‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻮ‬ ‫رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ و در ﺁﻧﻬﺎ ﺷﮏ ﻣﮑﻦ و از ﺁن ﻣﺮﻣﺎن ﻣﺒﺎش ﮐﻪ ﺁﻳﺎت ﺧﺪاوﻧﺪی را دروغ داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ورﻧﻪ از‬ ‫زﻳﺎﻧﮑﺎران ﺧﻮاهﯽ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎ اﻳﻦ دو ﺁﻳﻪ را ﻧﻮﻋﯽ ﺻﺤﻨﻪ ﺳﺎزی ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ ]ﻣﺤﻤﺪ[ ﺑﺮای اﻗﻨﺎع ﻣﺮدم ﺿﻌﻴﻒ و ﺷﮑّﺎک ﻓﺮو ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد او ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁﻧﻬﺎ دﭼﺎر ﺷﮏ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و اﻳﻨﮏ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﮏ را ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﺁﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ اﻳﻦ دو‬ ‫ﺁﻳﻪ ﺻﺪای وﺟﺪان ﻋﻤﻴﻖ و ﺿﻤﻴﺮ ﻧﺎﺧﻮدﺁﮔﺎﻩ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺄﻳﻮس از ﻣﻌﺠﺰﻩ اﺳﺖ؟‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ دو ﺁﻳﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺎن ﻣﻔﺎهﻴﻤﯽ را ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬در ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ ﻧﻈﻴﺮ ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﯽ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را ]از[‬ ‫اﻧﻘﻼب ﺑﺤﺮان ﮔﻮﻧﻪ ای در روح ﺣﻀﺮت ﺧﺒﺮ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﺁﻳﻪ ]‪ [١٤‬ﺳﻮرﻩ ]هﻮد[ ﻧﻮﻋﯽ ﻋﺘﺎب و ﻣﻼﻣﺖ اﺳﺘﻨﺒﺎط‬ ‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﮏ‪ِ .‬اﻧﱠﻤﺎ‬ ‫ﻋﻠَﻴ ِﻪ ﮐَﻨ ُﺰاَو ﺟﺎ َء َﻣ َﻌ ُﻪ َﻣَﻠ ُ‬ ‫ک اَن َﻳﻘُﻮﻟُﻮا ﻟَﻮﻻ اُﻧﺰِل َ‬ ‫ﻖ ِﺑ ِﻪ ﺻَﺪ ُر َ‬ ‫ﮏ َو ﺿﺎ ِﺋ ُ‬ ‫ﺾ ﻣﺎ ﻳُﻮﺣﯽ ِاﻟَﻴ َ‬ ‫ک ﺑَﻌ َ‬ ‫» َﻓ َﻌَﻠّﮏ ﺗﺎ ِر ُ‬ ‫ﺖ ﻧَﺬﻳ ُﺮ«‪.‬‬ ‫اَﻧ َ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺷﺎﻳﺪ ﺗﻮ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ وﺣﯽ ﮐﺮدﻩ اﻳﻢ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﻤﯽ ﮔﻮﻳﯽ و ﻧﻮﻋﯽ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ‬ ‫ﺧﺎﻃﺮ و ﻧﺎراﺣﺘﯽ اﺣﺴﺎس ﻣﯽ ﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﯽ ﭼﺮا ﮔﻨﺠﯽ ﻇﺎهﺮ ﻧﻤﯽ ﺳﺎزی ﻳﺎ ﻓﺮﺷﺘﻪ ای‬ ‫ﺑﺮای ﺻﺪق ﮔﻔﺘﺎر ﺧﻮد ﻧﻤﯽ ﺁوری؟ ﺗﻮ ﻓﻘﻂ ﻣﺒﻠّﻎ و داﻋﯽ هﺴﺘﯽ و دﻳﮕﺮ ﺗﮑﻠﻴﻔﯽ ﻧﺪاری ﮐﻪ هﺮ ﭼﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﻧﺪ اﻧﺠﺎم‬ ‫دهﯽ‪.‬‬ ‫ﺑﺎز در ﺁﻳﻪ ‪ ٣٥‬ﺳﻮرﻩ اﻧﻌﺎم ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای دﻳﮕﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻮرد ﻋﺘﺎب ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﻓﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ ﺣﻀﺮت از اﻳﻦ‬ ‫اﻣﺮ دﻟﮕﻴﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ او ﻗﺪرت اﻋﺠﺎز ﻧﺪادﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﯽ اﻟﺴﱡﻤﺎء َﻓﻨَﺎ ِﺗ َﻴﻬُﻢ ﺑِﺂﻳ ِﻪ َوﻟَﻮ ﺷﺎ َء‬ ‫ﺳﻠﱠﻤًﺎ ﻓ ِ‬ ‫ض اَو ُ‬ ‫ﯽ اﻻر ِ‬ ‫ﺖ اَن ﺗَﺒ َﺘﻐَﯽ َﻧﻔَﻘًﺎ ﻓ ِ‬ ‫ن اﺳ َﺘﻄَﻌ َ‬ ‫ﺿﻬُﻢ َﻓِﺎ ِ‬ ‫ﮏ اِﻋﺮا َ‬ ‫ﻋﻠَﻴ َ‬ ‫ن َﮐ ُﺒ َﺮ َ‬ ‫» َواِن ﮐﺎ َ‬ ‫ﻦ«‪.‬‬ ‫ﻦ اﻟﺠﺎهِﻠﻴ َ‬ ‫ﻦ ِﻣ َ‬ ‫ﻋﻠَﯽ اﻟﻬُﺪی ﻓَﻼ َﺗﮑُﻮ َﻧ ﱠ‬ ‫ﺠ َﻤ َﻌﻬُﻢ َ‬ ‫ﷲ َﻟ َ‬ ‫ا ُ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻧﮑﺎر و ﺑﻬﺎﻧﻪ ﮔﻴﺮی ﺁﻧﻬﺎ ﺧﻴﻠﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ ﮔﺮان ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﻧﻘﺒﯽ در زﻣﻴﻦ زن ﻳﺎ ﻧﺮدﺑﺎﻧﯽ در ﺁﺳﻤﺎن ﺑﺴﺎز ﺗﺎ‬ ‫ﺗﻮاﻧﯽ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ]ﻣﻌﺠﺰﻩ[ ﻓﺮاهﻢ ﺳﺎزی‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ هﻤﮕﯽ هﺪاﻳﺖ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ وﻟﯽ ﺗﻮ ﻧﺎدان‬ ‫ﻣﺒﺎش‪.‬‬ ‫در ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء ]ﺁﻳﻪ ‪ [١٥٢‬اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻃﻮری دﻳﮕﺮ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و اﻳﻦ دﻓﻌﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ اهﻞ ﮐﺘﺎب ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﻳﯽ ﻳﻬﻮد‬ ‫ﻧﻴﺰ از وی ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﻧﺪ و ﺑﺮای ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺁﻧﺎن اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪] 19‬اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف ﻓﺮﻳﺸﯽ اﻣﻮی ﭘﺪر ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﻳﺰﻳﺪ‪ .‬ﻳﮑﯽ از اﺷﺮاف ﻗﺮﻳﺶ در اﻳﺎم ﺟﺎهﻠﻴﺖ‪ .‬در ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ رﺳﻮل اﷲ ﺑﻪ اﺳﻼم‬ ‫اﻳﻤﺎن ﺁورد‪ .‬ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﺳﻼﻣﯽ در اﻳﻤﺎن او ﺗﺮدﻳﺪ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻪ وی ﻧﻔﺎق و دو روﻳﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ ﻋﺒﺎس ﻋﻤﻮی رﺳﻮل‬ ‫اﷲ او را از ﻣﺮگ ﻧﺠﺎت داد و ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺟﺎزﻩ ﻓﺮﻣﺎی ﮐﻪ هﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ او در ﺁﻳﺪ اﻳﻤﻦ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و رﺳﻮل اﷲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد هﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن در ﺁﻳﺪ اﻳﻤﻦ اﺳﺖ و هﺮ ﮐﺲ داﺧﻞ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻳﻤﻦ اﺳﺖ و هﺮ ﮐﺲ د ِر ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺒﻨﺪد اﻳﻤﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ دهﺨﺪا‪،‬‬ ‫زﻳﺮ واژﻩ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن[‬ ‫‪ Mosle 20‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻮش و ﺑﻴﻨﯽ ﻳﺎ ﻋﻀﻮ دﻳﮕﺮ ﺑﺪﻧﺶ را ﺑﺮﻳﺪﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺷﮑﻨﺠﻪ ﺷﺪﻩ[‬

‫‪80‬‬

‫ﺧﺬَﺗ ُﻬ ُﻢ‬ ‫ﷲ ﺟَﻬ َﺮ ﱠﻩ َﻓَﺎ َ‬ ‫ﮏ ﻓَﻘﺎﻟُﻮا َا ِرﻧَﺎ ا َ‬ ‫ﻦ اّﻟﺴُﻤﺎء َﻓﻘَﺪ ﺳَﺎﻟُﻮا ﻣُﻮﺳﯽ اَﮐ َﺒ َﺮ ﻣِﻦ ذِﻟ َ‬ ‫ﻋﻠَﻴﻬِﻢ ﮐِﺘﺎﺑًﺎ ِﻣ َ‬ ‫ب اَن ُﺗ َﻨﺰّل َ‬ ‫ﻞ اﻟﮑِﺘﺎ ِ‬ ‫ﮏ اَه ُ‬ ‫»ﻳَﺴ َﺌُﻠ َ‬ ‫ﮏ َو ﺁﺗَﻴﻨﺎ ﻣُﻮﺳﯽ ﺳُﻠﻄﺎﻧًﺎ ﻣُﺒﻴﻨًﺎ«‪.‬‬ ‫ت َﻓ َﻐﻔَﻮﻧﺎ ﻋَﻦ ذ ِﺑ َ‬ ‫ﻞ ﻣِﻦ ﺑَﻌﺪِﻣﺎ ﺟﺎﺋﺘ ُﻬ ُﻢ اﻟ َﺒﻴّﻨﺎ ُ‬ ‫ﺨﺬُوا اﻟِﻌﺠ َ‬ ‫ﻋ َﻘ ُﻪ ِﺑﻈُﻠ ِﻤﻬِﻢ ُﺛﻢﱠ اﱠﺗ َ‬ ‫اﻟﺼﺎ ِ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ اهﻞ ﮐﺘﺎب از ﺗﻮ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ از ﺁﺳﻤﺎن ﺑﺮای ﺁﻧﻬﺎ ﮐﺘﺎب ﺁوری‪ .‬از ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﯽ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺧﺪا را ﻋﻠﻨًﺎ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺸﺎن دهﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺻﺎﻋﻘﻪ ﺟﻮاب ﺗﻘﺎﺿﺎی ﺳﺘﻤﮑﺎراﻧﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﮔﻮﺳﺎﻟﻪ ای روی‬ ‫ﺁوردﻧﺪ ﭘﺲ از ﺁن هﻤﻪ دﻻﻳﻞ ﺧﺪاوﻧﺪی ﻣﻌﺬﻟﮏ ﺑﺨﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ ﻧﻴﺰ ﺳﻴﻄﺮﻩ ﻣﺴﻠّﻢ ﺑﺨﺸﻴﺪﻳﻢ‪.‬‬ ‫در ﺁﻳﻪ ‪ ٥٩‬ﺳﻮرﻩ اﺳﺮی ﻋﺬر ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻧﻴﺎوردن اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ت اﻟّﺎ‬ ‫ﻞ ﺑِﺎﻻﻳﺎ ِ‬ ‫ﺳُ‬ ‫ﻈَﻠﻤُﻮا ﺑِﻬﺎ َو ﻧُﺮ ِ‬ ‫ﺼ َﺮ ﱠﻩ َﻓ َ‬ ‫ن َو ﺁﺗَﻴﻨﺎ َﺛﻤُﻮدَاﻟﻨﺎ َﻗ ُﻪ ﻣُﺒ ِ‬ ‫ﻻ ّوﻟُﻮ َ‬ ‫ب ِﺑﻬَﺎ ا َ‬ ‫ت اِﻻ اَن َﮐ ﱠﺬ َ‬ ‫ﻞ ﺑِﺎﻻﻳﺎ ِ‬ ‫ﺳَ‬ ‫»وَﻣﺎ َﻣ َﻨﻌَﻨﺎ اَن ﻧُﺮ ِ‬ ‫ﺗَﺨﻮﻳﻔًﺎ«‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺳﺒ ِ‬ ‫ﺐ ﻧﻴﺎوردن ﻣﻌﺠﺰﻩ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘًﺎ در ﻗﻮم ﺛﻤﻮد ﻧﺎﻗﻪ ﺻﺎﻟﺢ ‪21‬را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ وﻟﯽ ﺑﺎز اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردﻧﺪ‪،‬‬ ‫از اﻳﻦ رو هﻼﮐﺸﺎن ﮐﺮدﻳﻢ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﺮای ﺗﻮ ﻣﻌﺠﺰﻩ ای ﻇﺎهﺮ ﺳﺎزﻳﻢ و اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎورﻧﺪ ﻣﺴﺘﺤﻖ هﻼک ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ‬ ‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻴﻢ ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﻬﻠﺖ دهﻴﻢ ﺗﺎ ﮐﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻤﺎم ﺷﻮد )ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ(‪.‬‬ ‫ﺁﻳﻪ ﺑﻌﺪی ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ و ﺳﺰاوار ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ن َو‬ ‫ف اﻟﻘُﺮﺁ ِ‬ ‫ﺠ َﺮ َﻩ اﻟﻤَﻠﻌُﻮ َﻧ َﻪ ِ‬ ‫ﺸَ‬ ‫س َو اﻟ ﱠ‬ ‫ک اِﻻ ﻓِﺘ َﻨ ًﻪ ﻟِﻠﻨّﺎ ِ‬ ‫ﺟﻌَﻠﻨَﺎ اّﻟ ُﺮﻳَﺎ اﻟﱠﺘﯽ َارَﻳﻨﺎ َ‬ ‫س َو ﻣﺎ َ‬ ‫ط ﺑِﺎﻟﻨّﺎ ِ‬ ‫ﮏ اَﺣﺎ َ‬ ‫ن َرﱠﺑ َ‬ ‫ﮏ ِا ﱠ‬ ‫» َو اِذﻗُﻠﻨﺎ َﻟ َ‬ ‫ﺨ ِﻮ ُﻓﺨُﻢ ﻓَﻤﺎ ﻳَﺰﻳ ُﺪهُﻢ اِﻻ ﻃُﻐﻴﺎﻧًﺎ ﮐَﺒﻴﺮًا«‪.‬‬ ‫ُﻧ ّ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻮ ﻣﺤﻴﻂ و ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺑﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺘﺮس و ﺣﺮف ﺧﻮد‬ ‫را ﺑﺰن‪ .‬ﺑﺎز ﻣﯽ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬رؤﻳﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻇﺎهﺮ ﺳﺎﺧﺘﻴﻢ ﺑﺮای اﻣﺘﺤﺎن ﻣﺮدم ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد داﺳﺘﺎن ﻣﻌﺮاج اﺳﺖ و در‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺎم رؤﻳﺎ ﺑﺮ ﺁن ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺁن را ﺑﺮای ﺁزﻣﻮدن ﻣﺮدم ﻇﺎهﺮ ﺳﺎﺧﺘﻴﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﭘﺲ از اﻳﻦ ﮐﻪ ﻗﺼﻪ ﻣﻌﺮاج را ﻧﻘﻞ‬ ‫ﮐﺮدﻩ او را ﻣﺴﺨﺮﻩ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻋﺪﻩ ای از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎز ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﺷﺠﺮﻩ ﻣﻠﻌﻮﻧﻪ‪ ،‬درﺧﺖ زﻗﻮم ﮐﻪ در ﻗﺮﺁن ﺁﻣﺪﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﺁزﻣﺎﻳﺶ ﺧﻠﻖ و ﺑﺮای ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن اﺳﺖ ﮐﻪ هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﻃﻐﻴﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮐﺸﺎﻧﻴﺪ زﻳﺮا ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺑﻨﺎی ﺗﻤﺴﺨﺮ‬ ‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ درﺧﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﺁﺗﺶ ﺳﺒﺰ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ در هﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻧﺸﺎن دادن‪ ،‬ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ دوزخ در ﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در هﻤﻴﻦ ﺳﻮرﻩ اﺳﺮا ﺁﻳﻪ ‪ ٥٨‬ﻣﯽ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻞ ﻳَﻮ ِم اﻟﻘِﻴﻤُﻪ اَو ُﻣ َﻌ ّﺬﺑُﻮهﺎ ﻋَﺬاﺑًﺎ ﺷَﺪﻳﺪًا«‪.‬‬ ‫ﻦ ﻣُﻬِﻠﮑُﻮهﺎ ﻗُﺒ َ‬ ‫ﻻ ﻧَﺤ ُ‬ ‫» َو اَن ﻣِﻦ ﻗَﺮ َﻳ ِﻪ ِا ّ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﺴﺎ ﺳﺎﮐﻨﻴﻦ ﻗﺮﻳﻪ هﺎ را ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﻪ هﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﻴﺪﻳﻢ ﻳﺎ دﭼﺎر ﻋﺬاب ﺳﺎﺧﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻋﺠﺐ ﺧﺪای رﺋﻮف و ﻋﺎدﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫» َوﻟَﻮ ﺷِﺌﻨﺎ ﻟَﺎﺗَﻴﻨﺎ ُﮐﻞﱠ َﻧ َﻔ ِ‬ ‫ﺲ هُﺪﻳﻬﺎ«‪.22‬‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ اﮔﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ ﻧﻮر هﺪاﻳﺖ در هﺮ ﻧﻔﺴﯽ ﻣﯽ اﻓﮑﻨﺪﻳﻢ‪.‬‬ ‫وﻟﯽ ﻣﻌﺬﻟﮏ ﺁﻧﻬﺎ را‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ هﺪاﻳﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ هﻼﮐﺖ و ﻋﺬاب ﺷﺪﻳﺪ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﺒﻮد‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺎی اﻳﻦ ﺗﺸﺪّد ﻳﮏ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻇﺎهﺮ ﻣﯽ ﺷﺪ ﺗﺎ هﻤﻪ اﺳﻼم ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ و ﺁن هﻤﻪ ﺟﻨﮓ و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰی ﺻﻮرت ﻧﻤﯽ ﮔﺮﻓﺖ؟‬ ‫در ﺁﻳﻪ ‪ ٣٧‬ﺳﻮرﻩ اﻋﺎم ﻋﺬر ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻧﻴﺎوردن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای دﻳﮕﺮ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ از ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﺬاب ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬ ‫ن«‪.‬‬ ‫ﻦ اَﮐ َﺜ َﺮهُﻢ ﻟَﺎ ﻳَﻌَﻠﻤُﻮ َ‬ ‫ﮑﱠ‬ ‫ل ﺁ َﻳ ِﻪ وَﻟ ِ‬ ‫ﷲ ﻗﺎ ِد ُر ﻋَﻠﯽ اَن ُﻳ َﻨ ّﺰ َ‬ ‫نا َ‬ ‫ﻋﻠَﻴ ِﻪ ﺁ َﻳ ُﻪ ﻣِﻦ َرّﺑ ِﻪ ﻗُﻞ ِا ﱠ‬ ‫ل َ‬ ‫»وَﻗﺎﻟُﻮا ﻟَﻮﻻ ُﻧ ّﺰ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﭼﺮا ﺧﺪای او ﺁﻳﺘﯽ )ﻣﻌﺠﺰﻩ ای( ﺑﺮ ﺻﺪق ﮔﻔﺘﺎرش ﻧﻤﯽ ﻓﺮﺳﺘﺪ؟ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ ﺧﺪا ﻗﺎدر اﺳﺖ ﺁﻳﺘﯽ‬ ‫ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ وﻟﯽ اﮐﺜﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻼزم ]ﻻزم هﻢ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدن ﻋﻘﻞ و ﻣﻨﻄﻖ[ ﻋﻘﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﯽ در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﻣﻨﮑﺮان ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻣﯽ‬ ‫ﺧﻮاهﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺟﻮاب دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺎدر اﺳﺖ ﺁﻳﺘﯽ ﻧﺎزل ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﺪا ﻗﺎدراﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﮑﺮان ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا‬ ‫‪] 21‬ﻧﺎﻗﻪ ﺻﺎﻟﺢ ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ و ﺣﺒﻴﺐ اﻟﺴﻴﺮ‪ :‬ﺻﺎﻟﺢ ﭘﻴﻴﻐﻤﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻗﻮم ﺛﻤﻮد ﻣﻌﺠﺰﻩ ای ﻇﺎهﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ از دل ﺳﻨﮓ‪،‬‬ ‫ﺷﺘﺮی ﻣﺎدﻩ وﺑﺎ ﺑﭽﻪ اش هﻮﻳﺪا و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﭼﺮا ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺛﻤﻮدﻳﺎن ﻣﻌﺠﺰﻩ را ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺻﺎﻟﺢ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪهﺎ‬ ‫ﺛﻤﻮدﻳﺎن ﺷﺘﺮهﺎ را ﮐﺸﺘﻨﺪ و ﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺧﺪا ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدن رﻋﺪ و ﺑﺮق و ﺗﻮﻓﺎن ﺛﻤﻮدﻳﺎن را هﻼک ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ دهﺨﺪا زﻳﺮ‬ ‫واژﻩ ﻧﺎﻗﻪ ﺻﺎﻟﺢ و ﻳﺎ ﺻﺎﻟﺢ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ[‬ ‫‪ 22‬ﺳﻮرﻩ ﺳﺠﺪﻩ ﺁﻳﻪ ‪١٢‬‬

‫‪81‬‬

‫ﻗﺎدر اﺳﺖ و از هﻤﻴﻦ روی ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﮐﻪ ﻗﺎدر اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﺠﺰﻩ روی دهﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻌﺠﺰﻩ ای‬ ‫ﻇﺎهﺮ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ »اﮐﺜﺮهﻢ ﻻ ﻳﻌﻠﻤﻮن« )اﮐﺜﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ( اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺮدم ﭼﻪ ﻣﻄﻠﺒﯽ را ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ؟ اﻳﻨﮑﻪ‬ ‫ﺧﺪا ﻗﺎدر اﺳﺖ؟ از ﻗﻀﺎ اﻳﻦ را ﻣﯽ داﻧﻨﺪ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﺑﺲ ﺗﻼزم ﻋﻘﻠﯽ ﻣﻴﺎن درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺮدم و ﺟﻮاب ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﺤﻮ و ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ‪:‬‬ ‫»اﮐﺜﺮ اﻳﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ و ﺁﻧﻬﺎ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﻖ هﻼﮐﺖ‬ ‫ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬ ‫ﻻ ﭼﺮا اﮔﺮ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎورﻧﺪ؟‬ ‫او ً‬ ‫ﺖ ﻓﮑﺮ و ﻋﻨﺎ ِد ﺟﺎهﻼﻧﻪ ﮐﻪ در ﺻﻮرت وﻗﻮع ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺑﺎز اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ ﺁورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﮐﻪ هﻼک ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴًﺎ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺨﺎﻓ ِ‬ ‫ﻣﮕﺮ ﭼﻬﻞ و هﺸﺖ ﻧﻔﺮ ﺁﻧﻬﺎ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﭼﻪ زﻳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن رﺳﻴﺪ؟‬

‫‪82‬‬

‫ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻗﺮﺁن‬ ‫در ﻓﺼﻞ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﻴﻢ روش ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ در ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﻣﻌﺠﺰﻩ‪ ،‬ﺳﻠﺒﯽ ]ﻣﻨﻔﯽ[ اﺳﺖ و ﺟﻮاب او ﺑﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ‬ ‫ﻣﺒﺸّﺮ و ﻣَﻨﺬِرم‪ .‬وﻟﯽ روش او در ﺑﺎب ﻗﺮﺁن ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﮑﺮان ﻗﺮﺁن را ﻣﺠﻌﻮل ]ﺟﻌﻠﻴﺎت[ ﺧﻮد او ﻳﺎ ﺗﻠﻘﻴﻨﺎت‬ ‫دﻳﮕﺮان ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻓﻮرًا ﺟﻮاب ﻣﯽ دهﺪ‪ :‬اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻴﺪ‪ ،‬دﻩ ﺳﻮرﻩ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁن ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻦ«‪.23‬‬ ‫ﷲ اِن ﮐُﻨﺘُﻢ ﺻﺎدِﻗﻴ َ‬ ‫نا ُ‬ ‫ﻦ اﺳ َﺘﻄَﻌﻨُﻢ ﻣَﻦ د ُو َ‬ ‫ت َو ادﻋُﻮا َﻣ ِ‬ ‫ﺳ َﻮ ِر ﻣِﺜِﻠ ِﻪ ﻣُﻔ َﺘﺮَﻳﺎ ِ‬ ‫ن اﻓﺘَﺮﻳ ُﻪ ﻗُﻞ ﻓَﺄﺗُﻮا ِﺑ َﻌﺸِﺮ ُ‬ ‫»اَم َﻳﻘُﻮﻟُﻮ َ‬ ‫و در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را اﺳﺎﻃﻴﺮاﻻوﻟﻴﻦ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﻣﺪﻋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاهﻴﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁن را ﻣﯽ ﺁورﻳﻢ‪ 24‬ﻣﯽ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺾ ﻇَﻬﻴﺮًا«‪.‬‬ ‫ﻀﻬُﻢ ِﻟﺒَﻌ ِ‬ ‫ن ﺑَﻌ ُ‬ ‫ن ِﺑ ِﻤ ِﺜِﻠ ِﻪ َو ﻟَﻮ ﮐﺎ َ‬ ‫ن ﻻﻳَﺄﺗُﻮ َ‬ ‫ﻋﻠﯽ اَن ﻳَﺄﺗُﻮا ِﺑ ِﻤﺜِﻞ هﺬَا اﻟﻘُﺮﺁ ِ‬ ‫ﻦ َ‬ ‫ﺠُ‬ ‫ﺲ وَاﻟ ِّ‬ ‫ﺖ اﻻِﻧ ُ‬ ‫ﻦ اﺟ َﺘ َﻤ َﻌ ِ‬ ‫»ﻗَﻞ َﻟ ِﺜ ِ‬ ‫‪25‬‬ ‫ﻦ و اِﻧﺲ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁن را ﺑﻴﺎورﻧﺪ ‪.‬‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺟ ّ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺮﺁن را ﺳﻨﺪ رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎء اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺠﺰﻩ او ﻗﺮﺁن‬ ‫اﺳﺖ اﻣﺎ در اﻳﻨﮑﻪ ﻗﺮﺁن از ﺣﻴﺚ ﻟﻔﻆ و ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ ﻣﻌﺠﺰﻩ اﺳﺖ ﻳﺎ از ﺣﻴﺚ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺁن ﻳﺎ از هﺮ دو ﺣﻴﺚ‪،‬‬ ‫ﺑﺤﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ در ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﻋﻠﻤﺎی اﺳﻼم از هﺮ دو ﺣﻴﺚ ﻗﺮﺁن را ﻣﻌﺠﺰﻩ داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ رأی ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺎﻃﻌﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﺷﺪت اﻳﻤﺎن اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﯽ ﻏﺮﺿﺎﻧﻪ و از اﻳﻦ رو ﻣﺤﻘﻘﺎن و ادﻳﺒﺎن‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدات ﺑﯽ ﺷﻤﺎری ﺑﺮ ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ ﻗﺮﺁن دارﻧﺪ ﮐﻪ در ﭘﺎرﻩ ای از ﺁﻧﻬﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻴﺰ هﻢ‬ ‫داﺳﺘﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻧﻬﺎﻳﺖ در ﻣﻘﺎم ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁن ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻓﺼﻠﯽ از »اﺗﻘﺎن« ﺳﻴﻮﻃﯽ‪ 26‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﺼﺎص‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺮﺁن از ﺣﻴﺚ ﻟﻔﻆ‬ ‫از ﻋﻠﻤﺎی ﭘﻴﺸﻴﻦ اﺳﻼم ﮐﻪ هﻨﻮز ﺗﻌﺼﺐ و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ اوج ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن اﺑﺮاهﻴﻢ ﻧﻈﺎم‪ 27‬ﺑﺮﻣﯽ ﺧﻮرﻳﻢ ﮐﻪ‬ ‫ﺻﺮﻳﺤًﺎ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻧﻈﻢ ﻗﺮﺁن و ﮐﻴﻔﻴﺖ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺟﻤﻠﻪ هﺎی ﺁن ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻧﻴﺴﺖ و ﺳﺎﻳﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﻧﻴﺰ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻈﻴﺮ ﻳﺎ ﺑﻬﺘﺮ از‬ ‫‪] 23‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻗﺮﺁن ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻣﻔﺘﺮﻳﺎت ﺧﻮدش اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ اﮔﺮ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻴﺪ دﻩ ﺳﻮرﻩ ﻣﺜﻞ هﻤﻴﻦ ﻣﻔﺘﺮﻳﺎت ﺑﻴﺎورﻳﺪ و ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ و هﺮ ﮐﻪ را ﻣﯽ‬ ‫ﺧﻮاهﻴﺪ ﺑﻪ ﻳﺎری ﺑﻄﻠﺒﻴﺪ‪ ،‬اﮔﺮ از راﺳﺘﮕﻮﻳﺎن هﺴﺘﻴﺪ‪ .‬ﺳﻮرﻩ هﻮد ﺁﻳﻪ ‪[١٣‬‬ ‫‪ 24‬ﺳﻮرﻩ اﻧﻔﺎل ﺁﻳﻪ ‪» ٣‬واذاﺗﺘﻠﯽ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺁﻳﺎﺗﻨﺎ ﻗﺎﻟﻮا ﻗﺪ ﺳﻤﻌﻨﺎ ﻟﻮ ﻧﺸﺎء ﻟﻘﻠﻨﺎ ﻣﺜﻞ هﺬا ان هﺬا ان هﺬا اﻻ اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻻوﻟﻴﻦ« ]ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬و ﭼﻮن ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﻮد ﺑﺮ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﺁﻳﺘﻬﺎی ﻣﺎ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺷﻨﻴﺪﻩ اﻳﻢ و اﮔﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ را ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻴﻢ اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﭼﻴﺰی ﺟﺰ اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎی ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﻧﻴﺴﺖ[ ﮔﻮﻳﻨﺪﻩ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﻧﺼﺮﺑﻦ ﺣﺎرث اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر اﺳﻴﺮ ﺷﺪ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻣﺮ ﮐﺮد ]ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ هﻤﻴﻦ اﻋﺘﺮاض و ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ[ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ او را ﮔﺮدن‬ ‫ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫‪ 25‬ﺳﻮرﻩ اﺳﺮا ﺁﻳﻪ ‪٨٨‬‬ ‫‪] 26‬ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﯽ در ﻗﺎهﺮﻩ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﮐﺮد و ﺑﻴﺶ از ﺷﺸﺼﺪ ﮐﺘﺎب در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ از وی اﺷﺘﻬﺎر‬ ‫دارد‪ .‬ﺁﺛﺎر وی ﺗﺎ ﮐﻨﻮن در ﻣﺪارس ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﯽ ﺷﻮد )‪ ١٤٤٥-١٥٠٥‬م([‬ ‫‪] 27‬اﺑﺮاهﻴﻢ ﻧﻈﺎم از ادﻳﺒﺎن ﺑﺰرگ و ﻳﮑﯽ از ﻣﺸﺎهﻴﺮ ﻋﻠﻤﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺮن دوم هﺠﺮی‪ .‬وی در ﺣﺪود ‪ ٨٤٠‬ﻣﻴﻼدی در ﺑﺼﺮﻩ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪ‪ .‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ‬ ‫اﺻﻞ ﺑﻦ ﻋﻄﺎء و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ‪ ،‬دو ﻣﺆﺳﺲ اﺻﻠﯽ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در ﺁن ﺷﻬﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺎﺣﻆ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان وی ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت و ﺗﺼﻨﻴﻔﺎت‬ ‫وی در ﺣﺪود ﺻﺪ ﺟﻠﺪ ﮐﺘﺎب ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وی ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﺣﺎدث اﺳﺖ و ﮐﻼم ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ[‬

‫‪83‬‬

‫ﺁن ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از ﺁن وﺟﻪ اﻋﺠﺎز ﻗﺮﺁن را در اﻳﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ در ﻗﺮﺁن از ﺁﻳﻨﺪﻩ ﺧﺒﺮ ﻣﯽ دهﺪ‪ ،‬ﺁن هﻢ ﻧﻪ ﺑﺮ وﺟﻪ‬ ‫ﻏﻴﺒﮕﻮﻳﯽ ﮐﺎهﻨﺎن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ اﻣﻮر ﻣﺤﻘﻖ اﻟﻮﻗﻮع‪.‬‬ ‫‪29‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﺑﻐﺪادی در ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺮق ﺑﻴﻦ اﻟﻔﺮق‪ 28‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را از اﺑﻦ راوﻧﺪی ﺑﺮای ﻃﻌﻦ و اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ]اﺑﺮاهﻴﻢ[ ﻧﻈﺎم‬ ‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺻﺮﻳﺢ ﺁﻳﻪ ﻗﺮﺁن اﺳﺖ »ﻟﻮ اﺟﺘﻤﻌﺖ اﻻﻧﺲ واﻟﺠﻦ ﻋﻠﯽ ان ﻳﺄﺗﻮا ﺑﻤﺜﻞ هﺬا اﻟﻘﺮﺁن ﻻﻳﺄﺗﻮن‬ ‫ﺺ ﻗﺮﺁن ﻋﻘﻴﺪﻩ ای‬ ‫ﺑﻤﺜﻠﻪ« ]ﻳﻌﻨﯽ[ اﮔﺮ اﻧﺲ و ﺟﻦ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﻗﺮﺁن را ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻈﺎم ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧ ّ‬ ‫اﺑﺮاز ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪30‬‬ ‫ﺷﺎﮔﺮدان و ﭘﻴﺮوان ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﭼﻮن اﺑﻦ ﺣﺰم و ﺧﻴﺎط از وی دﻓﺎع ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺴﯽ از ﺳﺮان ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺎ وی هﻢ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻧﺪ و‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﻴﺎن ﺁﻧﭽﻪ ﻧﻈﺎم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻔﺎد ﺁﻳﻪ ﻗﺮﺁن ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وﺟﻪ اﻋﺠﺎز ﻗﺮﺁن از اﻳﻦ راﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻳﻦ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ را از ﻣﺮدم زﻣﺎن ﻧﺒﻮت ﺳﻠﺐ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻈﻴﺮ ﻗﺮﺁن را ﺑﻴﺎورﻧﺪ ورﻧﻪ ﺁوردن ﺷﺒﻴﻪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ ﻣﻤﮑﻦ و ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻬﻞ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﯽ را ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻔﺼﻮل و اﻟﻐﺎﻳﺎت را اﺑﻮاﻟﻌﻼء ﻣﻌﺮّی ﺑﻪ ﻗﺼﺪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﻗﺮﺁن اﻧﺸﺎء ﮐﺮدﻩ و از ﻋﻬﺪﻩ ﺑﺮ‬ ‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﮐﻴﺒﺎت ﻧﺎرﺳﺎ و ﻏﻴﺮ واﻓﯽ ]ﻧﺎ ﺗﻤﺎم و ﻧﺎﮐﺎﻣﻞ[ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ و ﻣﻘﺼﻮد و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ،‬واژﻩ هﺎی ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻳﺎ‬ ‫ﻧﺎﻣﺄﻧﻮس ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮب اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﻠﻤﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺪاول‪ ،‬ﻋﺪم ﻣﺮاﻋﺎت ﻣﺬﮐﺮ و ﻣﺆﻧﺚ ﻳﺎ ﻋﺪم ﺗﻄﺎﺑﻖ ﻓﻌﻞ ﺑﺎ ﻓﺎﻋﻞ ﻳﺎ‬ ‫ﺻﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﻮﺻﻮف و ارﺟﺎع ﺿﻤﻴﺮ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﻴﺎس و دﺳﺘﻮر‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺳﺠﻊ دور اﻓﺘﺎدن ﻣﻌﻄﻮف از ﻣﻌﻄﻮف ﻋﻠﻴﻪ و‬ ‫ﻣﻮارد ﻋﺪﻳﺪﻩ ای از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ اﻧﺤﺮاﻓﺎت در ﻗﺮﺁن هﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻴﺪاﻧﯽ ﺑﺮای ﻣﻨﮑﺮان ﻓﺼﺎﺣﺖ ﺑﻼﻏﺖ ﻗﺮﺁن ﮔﺸﻮدﻩ اﺳﺖ و ﺧﻮد‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺪان ﭘﯽ ﺑﺮدﻩ اﻧﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻔﺴﺮان را ﺑﻪ ﺗﮑﺎﭘﻮ ﺗﺄوﻳﻞ و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺪ ﻳﮑﯽ از ﻋﻠﻞ‬ ‫اﺧﺘﻼف در ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ »ﻳﺎ اﻳﻬﺎ اﻟﻤﺘﺪﺛﺮ« »ﻳﺎ اﻳﻬﺎاﻟﻤﺪﺛﺮ« ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ »ت« ﺑﻪ‬ ‫»د« ﺗﺒﺪﻳﻞ و در »د« ادﻏﺎم ﺷﺪﻩ هﺎﺳﺖ‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻳﺎ »اﻳﻬﺎاﻟﻤﺘﺮﻣﻞ« ﮐﻪ »ﻳﺎاﻳﻬﺎﻟﻤﺰﻣﻞ« ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء ﺁﻳﻪ ‪١٦١‬‬ ‫ن اﻟﺰُﮐﺎﻩ‪] «...‬ﻟﻴﮑﻦ راﺳﺨﻴﻦ در‬ ‫ﻦ اﻟﺼَﻼﻩ وَاﻟﻤُﺆﺗُﻮ َ‬ ‫ن‪ ...‬وَاﻟﻤُﻘﻴِﻤﻴ َ‬ ‫ف اﻟ ِﻌﻠِﻢ ﻣِﻨﻬُﻢ َو اﻟﻤُﺆ ِﻣﻨُﻮ َ‬ ‫ن ِ‬ ‫ﺳﺨُﻮ َ‬ ‫ﻦ اﻟﺮّا ِ‬ ‫ﮑِ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪» :‬ﻟ ِ‬ ‫ﻋﻠﻢ و ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ‪ ...‬و ﺑﺮ ﭘﺎ دارﻧﺪﮔﺎن ﻧﻤﺎز و دهﻨﺪﮔﺎن زﮐﺎت[‪.‬‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ »ﻣﻘﻴﻤﻦ اﻟﺼﻠﻮﻩ« ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ »راﺳﺨﻮن«‪» ،‬ﻣﺆﻣﻨﻮن« و »ﻣﺆﺗﻮن« در ﺣﺎل رﻓﻊ و ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻣﻘﻴﻤﻮن« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻦ اﻗ َﺘﺘَﻠﻮُا« ]و اﮔﺮ دو ﮔﺮوﻩ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﮐﺎرزار ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺎ هﻢ[ ]ﺣﺮف[‬ ‫ﻦ اﻟﻤُﻮﻣِﻨﻴ َ‬ ‫ن ِﻣ َ‬ ‫در ﺳﻮرﻩ ﺣﺠﺮات ﺁﻳﻪ ‪َ » ٩‬واِن ﻃﺎ ِﺋﻔَﺘﺎ ِ‬ ‫»ن« ﻓﺎﻋﻞ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ »ﻃﺎﺋﻔﺘﺎن« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺻﻞ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻓﻌﻞ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ »اﻗﺘﺘﻠﺘﺎ« ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ‬ ‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﻪ ‪ ١٧٧‬ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﮐﻪ در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﻋﺘﺮاض ﻳﻬﻮد اﺳﺖ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻗﺒﻠﻪ از ﻣﺴﺠﺪ اﻻﻗﺼﯽ ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻣﻀﻤﻮن زﻳﺒﺎ و‬ ‫ﺧ َﺮ«‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺧﻮﺑﯽ‬ ‫ﷲ َو اﻟﻴَﻮ ِم اﻻ ِ‬ ‫ﻦ ﺑِﺎ ِ‬ ‫ﻦ ﺁ َﻣ َ‬ ‫ﻦ اﻟﺒﱠﺮ ِﻣ َ‬ ‫ﮑﱠ‬ ‫ب َو ﻟ ِ‬ ‫ق َو اﻟﻤ َﻐ ِﺮ ِ‬ ‫ﺲ اﻟﱠﺒ َﺮ اَن ُﺗ َﻮّﻟﻮُا ُوﺟُﻮهَﮑﻢ ِﻗﺒَﻞ اﻟﻤَﺸ ِﺮ ِ‬ ‫ارﺟﻤﻨﺪی دارد‪» :‬ﻟَﻴ َ‬ ‫در اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ روی ﺑﻪ ﻣﺸﺮق ﺁورﻧﺪ ﻳﺎ ﻣﻐﺮب‪ .‬ﺧﻮﺑﯽ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و روز ﺑﺎزﭘﺴﻴﻦ ﺁورد‪» .‬ﮐﻪ« ﻋﻄﻒ‬ ‫ﺷﺨﺺ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮﺑﯽ روی ﺁوردن ﺑﻪ ﻣﺸﺮق ﻳﺎ ﻣﻐﺮب ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا‬ ‫اﻳﻤﺎن ﺁرد‪.‬‬ ‫‪33‬‬ ‫ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ ﺟﻤﻠﻪ »ﻟﮑﻦ اﻟﺒَﺮ« را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ »و ﻟﮑﻦ اﻟﺒِﺮ«‪ُ .‬ﻣ َﺒﺮّد ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﻋﻠﻤﺎی ﻧﺤﻮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﺮس و ﻟﺮز ﻣﯽ ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻳﮑﯽ از ﻗﺮاء ﺑﻮدم اﻳﻦ ﮐﻠﻤﻪ »ﺑ ّﺮ« را ﺑﺎ ﮐﺴﺮ ﻧﻤﯽ ﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬ ‫ﺑﺎ زﺑﺮ و ﻣﻔﺘﻮح ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪم ﺗﺎ »ﺑَﺮ« ﻣﺨﻔﻒ »ﺑﺎ ّر« ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻌﻨﯽ ﻧﮑﻮﮐﺎر دهﺪ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﻄﻌﻮن ]ﺳﺮزﻧﺶ ﺷﺪﻩ[ ﺷﺪ و‬ ‫وی را ﺳﺴﺖ اﻳﻤﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺁﻳﻪ ‪ ٦٣‬ﺳﻮرﻩ ﻃﻪ ﻗﻮم ﻓﺮﻋﻮن راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ و ﺑﺮادرش هﺎرون ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ان هﺬان ﻟﺴﺎﺣﺮان‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ ﺑﻌﺪ‬ ‫از ﺣﺮف »ﺁن« ]هﺬا[ ﺑﺎﻳﺪ در ﺣﺎل ﻧﺼﺐ ﺑﺎﺷﺪ و »هﺬﻳﻦ« ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد و ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺮاﺋﺖ‬ ‫ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺼﺐ و ﺟﻤﻮد در ﻋﻘﻴﺪﻩ اﺷﺨﺎص ﭘﯽ ﺑﺒﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺧﻮب اﺳﺖ رأی ﻳﮑﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﯽ را ﮐﻪ‬ ‫‪] 28‬اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﺑﻐﺪادی ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺮق ﺑﻴﻦ اﻟﻔﺮق ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ٤٢٩‬هﺠﺮی‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺴﻴﺎر ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ و اهﺘﻤﺎم اﺳﺘﺎد دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺟﻮاد ﻣﺸﮑﻮر زﻳﺮ ﻋﻨﻮان ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺬاهﺐ اﺳﻼم ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ[‬ ‫ﻼ از ﻣﺮدم راوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺎن اﺻﻔﻬﺎن و ﮐﺎﺷﺎن از ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود )‪٢٠٥ -٢٤٥‬‬ ‫‪] 29‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻴﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﯽ ﺑﻦ راوﻧﺪی اﺻ ً‬ ‫هﺠﺮی([‬ ‫‪] 30‬اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺰم ﺁﻧﺪﻟﺴﯽ‪ ،‬اﻳﺮاﻧﯽ ﺗﺒﺎر‪ ،‬اﺟﺪاد او اﺳﻴﺮان ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬او اواﺳﻂ ﻗﺮن دهﻢ ﻣﻴﻼدی ﻣﺘﻮﻟﺪ و اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻳﺎزدﻩ وﻓﺎت ﮐﺮد‪ .‬ﺁﺛﺎر‬ ‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ در ادﺑﻴﺎت و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺳﻼﻣﯽ دارد[‬ ‫‪] 31‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻴﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻴﺎط )‪ ٨٤٠ -٩٢٠‬م( ﻳﮑﯽ از ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺰاران ﻣﮑﺘﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪ .‬وی ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دارای اﻋﻀﺎی ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‬ ‫اﺳﺖ[‬ ‫‪] 32‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮی ﺑﻮدﻧﺪ در اﺳﻼم ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻋﺼﺮ ﺑﻨﯽ اﻣﻴﻪ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﻗﺮن در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺆﺳﺲ اﻳﻦ‬ ‫ﻓﺮﻗﻪ واﺻﻞ ﺑﻦ ﻋﻄﺎ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی )ﻣﺮگ ‪ ١١٠‬ﻩ ق( ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ را ﭘﺪﻳﺪ ﺁورد‪ .‬ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ را در‬ ‫ﻓﺎرﺳﯽ »ﻋﺪﻟﯽ ﻣﺬهﺐ« ﻧﻴﺰ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﻇﻬﻮر اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﺠﺎد ﻳﮏ ﻧﻬﻀﺖ و ﺗﺤﻮل ﺑﺰرگ ﻓﮑﺮی در اﺳﻼم ﺷﺪ و ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺑﺎ ﻋﻠﻮم و ﻓﻠﺴﻔﻪ‬ ‫ﺁﺷﻨﺎ ﮐﺮد زﻳﺮا اﻳﻨﺎن ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﻋﻘﺎﻳﺪ واﻓﮑﺎر ﺧﻮد از ﻗﺒﻴﻞ ﺗﻮﺣﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻔﯽ ﺟﺴﻤﻴﺖ ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﺪم اﻣﮑﺎن رؤﻳﺖ ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﺪل و اﺧﺘﻴﺎر و ﻏﻴﺮﻩ از ﻓﻠﺴﻔﻪ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻋﻘﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ روی هﻤﻴﻦ اﺻﻞ ﻣﻮرد ﺑﻐﺾ و ﮐﻴﻨﻪ ﺷﺪﻳﺪ اﻏﻠﺐ ِﻓﺮَق اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ‬ ‫و اﺷﺎﻋﺮﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺰار ﻋﻠﻢ ﮐﻼم در اﺳﻼم هﺴﺘﻨﺪ و ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن را ﺗﺄوﻳﻞ و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻪ ﺣﺪود ﺑﻴﺴﺖ ﻓﺮﻗﻪ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ[‬ ‫‪ُ ] 33‬ﻣ َﺒﺮّد‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﻧﺤﻮی ﺑﺼﺮی‪ .‬ﺣﺪود ‪ ٢١٠ -٢٨٥‬هﺠﺮی ﻗﻤﺮی‪ ،‬در ﻧﺤﻮ و ﻟﻐﺖ از ﻣﺸﺎهﻴﺮ ادب ﻋﺮب اﺳﺖ و ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻓﺮاوان‬ ‫دارد‪ .‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﺁﻧﺎن ﮐﺘﺎب »اﻟﮑﺎﻣﻞ« در ﻟﻐﺖ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ارﮐﺎن ادب و ﮐﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود]‬

‫‪84‬‬

‫در ﺟﺎﻳﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ام ﻧﻘﻞ ﮐﻨﻢ‪ .‬اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ اوراﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻗﺮﺁن در ﻣﻴﺎن دو ﺟﻠﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ اﺟﻤﺎع‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﮐﻼم ﺧﺪا اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﻼم ﺧﺪا اﺷﺘﺒﺎﻩ راﻩ ﻧﻤﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﮐﻪ ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی »هﺬا« »هﺬﻳﻦ«‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺪ و ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ ﺑﻪ ﻃﺮز ﻣﻼﻳﻤﺘﺮی ﺑﻪ رﻓﻊ اﺷﮑﺎل ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ در اﻳﻦ ﺗﺜﻨﻴﻪ در هﺮ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ و رﻓﻊ و ﺟ ّﺮ ﺑﺎ‬ ‫اﻟﻒ ﺁوردﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد وﻟﯽ اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﺎﻳﺸﻪ »هﺬﻳﻦ« ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺳﻮرﻩ ﻧﻮر ﺁﻳﻪ ای ]‪ [٣٣‬اﺳﺖ ﺷﺮﻳﻒ و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ را از وﺟﻮد ﻳﮏ رﺳﻢ زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ در ﺁن زﻣﺎن ﺁﮔﺎﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﷲ ﻣِﻦ ﺑَﻌ ِﺪ‬ ‫ن ا َ‬ ‫ض اﻟﺤَﻴﻮ ِﻩ اﻟﺪﱡﻧﻴﺎ َو ﻣَﻦ ﻳُﮑﺮِه ُﻬﻦﱠ َﻓَﺎ ﱠ‬ ‫ﺤﺼﱡﻨﺎ ِﻟﺘَﺒ َﺘ ُﻐﻮُا ﻋَﺮ َ‬ ‫ن َﺗ َ‬ ‫ﻋﻠَﯽ اﻟﺒِﻐﺎء اِن َارَد َ‬ ‫»ﻻﺗﮑِﺮهُﻮا َﻓﺘَﻴﺎ ِﺗﮑُﻢ َ‬ ‫ﻏﻔُﻮ ُر رَﺣﻴﻢ«‪.‬‬ ‫ﻦ َ‬ ‫اِﮐﺮا ِه ِﻬ ﱠ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ دﺧﺘﺮان ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﺎل ﺑﻪ زﻧﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﻧﮑﻨﻴﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﻨﺪ ﭘﺲ از ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮدن‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁﻣﺮزﻧﺪﻩ و رﺣﻴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺮواﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﻬﯽ از ﻳﮏ ﮐﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻨﻴﺰ و ﺑﺮدﻩ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﻧﺘﻔﺎع و‬ ‫ﺑﻪ ﺟﻴﺐ زدن ﻣﺰد هﻤﺨﻮاﺑﮕﯽ ﺁﻧﺎن‪ ،‬ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﻧﺰد ﺣﺮﻳﻒ ﻧﻔﺮﺳﺘﻨﺪ و ﺑﻪ زﻧﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫و ﺑﺎز واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ از ﺟﻤﻠﻪ »ﻓﺎن اﷲ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ اﮐﺮاهﻬﻦ ﻏﻔﻮر رﺣﻴﻢ« اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﮐﻨﻴﺰ و ﺑﺮدﻩ ای ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫اﻣﺮ ﻣﻮﻻی ﺧﻮد ﺗﻦ ﺑﻪ زﻧﺎ دادﻩ اﺳﺖ ﻣﯽ ﺑﺨﺸﺎﻳﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻇﺎهﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﮑﺒﺎن اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻏﻔﻮر و‬ ‫رﺣﻴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﺒﺎرت ﻧﺎرﺳﺎ و ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺷﺮﻳﻒ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ واﻓﯽ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ رأی اﺑﺮاهﻴﻢ ﻧﻈﺎم درﺑﺎرﻩ ﻗﺮﺁن اﺷﺎرﻩ ﮐﺮدﻳﻢ و‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ او در اﻳﻦ رأی ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺴﯽ از ﻣﻌﺘﺰﻟﻴﺎن دﻳﮕﺮ ﭼﻮن ﻋﺒﺎدﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ 34‬و ﻓﻮﻃﯽ‪ 35‬ﮐﻪ هﻤﻪ از‬ ‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻨﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وی هﻢ رأﻳﻨﺪ و اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ را ﻣﺒﺎﻳﻦ اﺳﻼم و اﻳﻤﺎن ﺧﻮد ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ ﻧﺎم ﻣﺘﻔﮑﺮ ﺑﺰرگ و روﺷﻨﻔﮑﺮﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدان ﻋﺮب‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻌﻼء ﻣﻌﺮّی را ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻤﯽ ﺁورﻳﻢ ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺌﺎت ﺧﻮد را‬ ‫اﺻﻴﻞ ﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮ از ﻗﺮﺁن ﻣﯽ داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎری ﺑﻴﺶ از ﺻﺪ ﻣﻮرد اﻧﺤﺮاف از اﺻﻮل و اﺳﺘﺨﻮان ﺑﻨﺪی زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ را از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﮐﻪ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ ﺛﺒﺖ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ و‬ ‫ﻧﻴﺎزی ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ و ﺷﺎرﺣﺎن ﻗﺮﺁن در ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻳﻦ اﻧﺤﺮاﻓﻬﺎ ﮐﻮﺷﺸﻬﺎ و ﺗﺄوﻳﻠﻬﺎ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ و از ﺁن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‬ ‫زﻣﺨﺸﺮی‪ 36‬ﮐﻪ از اﺋﻤﻪ زﺑﺎن ﻋﺮب و از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود و ﻳﮑﯽ از ﻧﺎﻗﺪان اﻧﺪﻟﺴﯽ‪] ،‬ﮐﻪ[‬ ‫ﻧﺎﻣﺶ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺪارم‪ ،‬درﺑﺎرﻩ وی ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﺮد ﻣﻼ ﻧﻘﻄﯽ و ﻣﻘﻴﺪ ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ زﺑﺎن ﻋﺮب ﻳﮏ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﻓﺎﺣﺶ ﮐﺮدﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ اﻳﻢ ﻗﺮاﺋﺖ را ﺑﺮ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺳﺎزﻳﻢ‪ .‬ﺗﮑﻠﻴﻒ ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را درﺑﺴﺖ ﻗﺒﻮل ﮐﻨﻴﻢ و‬ ‫ﻗﻮاﻋﺪ زﺑﺎن ﻋﺮب را ﺑﺮ ﺁن ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺳﺎزﻳﻢ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺗﺎ درﺟﻪ ای درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﺤﺎی ﺑﺰرگ ]هﺮ[ ﻗﻮﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻣﻠﺖ ﺧﻮﻳﺸﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ از اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﮐﻪ در‬ ‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﻠﻤﺎت و ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺟﻤﻠﻪ از اﺻﻮل ﻣﺘﺪاول و راﻳﺞ و ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ و ﻗﺒﻮل ﻋﺎﻣﻪ دور ﻧﻤﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﻣﮕﺮ ﺿﺮورﺗﯽ ﺁﻧﺎن را‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﺣﺴﻦ ﺑﻴﺎن و ﺷﻌﺮ ﺧﻮب ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم در ﻣﻠﺖ ﻋﺮب ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ ﮐﺮدﻩ و ﻗﻮاﻋﺪ زﺑﺎن ﻋﺮب اﺳﺘﻮار‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن در ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ از ﺗﻤﺎم ﻣﻮاﻟﻴﺪ ﻗﺮﻳﺤﻪ ﻓﺼﻴﺤﺎن ﻗﺒﻞ از ﺧﻮد ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﮐﻤﺘﺮ از هﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ از اﺻﻮل زﺑﺎن و ﺿﻮاﺑﻂ ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﻧﺎﻗﺪ اﻧﺪﻟﺴﯽ از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ هﻢ ﺧﺪﺷﻪ ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻀﻴﻪ را ﻣﻌﮑﻮس ﻃﺮح ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻄﻮر اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻨﻄﻮر‬ ‫ﻃﺮح ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻗﺮﺁن در ﺣﺪ اﻋﻼی ﻓﺼﺎﺣﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ درﺟﻪ ای ﮐﻪ ﺑﺸﺮ از ﺁوردن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁن ﻋﺎﺟﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺁن ﮐﺴﯽ‬ ‫ﮐﻪ ﺁن را ﺁوردﻩ اﺳﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وﻟﯽ ﻧﺎﻗﺪ اﻧﺪﻟﺴﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪا اﺳﺖ ﭘﺲ اﺻﻴﻞ و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻳﺮاد اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ هﺮﮔﻮﻧﻪ اﻧﺤﺮاف از اﺻﻮل زﺑﺎن‬ ‫ﻋﺮب در ﺁن اﺻﻞ اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﻗﻮاﻋﺪ زﺑﺎن ﻋﺮب را ﺗﻐﻴﻴﺮ داد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ ﻗﺮﺁن را دﻟﻴﻞ ﻧﺒﻮت ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺮار دهﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻨﮑﺮان را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬ ‫وﻟﯽ ﻧﺎﻗﺪ اﻧﺪﻟﺴﯽ ﻧﺒﻮت ﺣﻀﺮت را اﻣﺮی ﻣﺴﻠّﻢ ﻣﯽ داﻧﺪ و ﭼﻮن او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﺧﺪا اﺳﺖ ﭘﺲ دﻳﮕﺮ د ِر هﺮﮔﻮﻧﻪ‬ ‫ﮔﻔﺖ و ﺷﻨﻮد ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ درﺑﺴﺖ ﺁن را ﻗﺒﻮل ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺎ هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻗﺮﺁن اﺑﺪاﻋﯽ اﺳﺖ ﺑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ و ﺑﯽ ﺳﺎﺑﻘﻪ در ادﺑﻴﺎت ﺟﺎهﻠﻴﺖ‪ .‬در ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻮرﻩ »واﻟﻨﺠﻢ« اﻧﺴﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﻳﮏ ﻧﻮع ﺷﻌﺮ ﺣﺴﺎس و ﺣﻤﺎﺳﻪ روﺣﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺧﻮرد ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ای از ﻗﻮت ﺑﻴﺎن و اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻄﺎﺑﯽ ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ و‬ ‫ﻧﻴﺮوی اﻗﻨﺎﻋﯽ در ﺁن ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪] 34‬ﻋﺒﺎد ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن در ﺣﺪود ‪ ٨٧٠‬ﻣﻴﻼدی ﻓﻮت ﮐﺮد‪ .‬از ﺳﺮان ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و از ﻃﺮﻓﺪاران هﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻓﻮط ﺑﻮد‪ .‬او ﺁﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ دارد[‬ ‫‪] 35‬هﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻓﻮﻃﯽ از ﺳﺮان ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻣﻴﻼدی درﮔﺬﺷﺖ[‬ ‫‪] 36‬ﻣﺤﻤﺪ زﻣﺨﺸﺮی در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ١٠٧٥‬ﻣﻴﻼدی در ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬از زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﺎن و ﻋﻠﻤﺎی ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ .‬زﻣﺨﺸﺮی ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﯽ‬ ‫ﻧﻮﺷﺖ و ﻓﻘﻂ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ را در ﺗﺪرﻳﺲ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ ﺑﺮد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﮐﺎر او ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻻﮐﺸﺎف« اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ او در زﺑﺎن‬ ‫ﻋﺮب هﻨﻮز ﻣﻮرد ﻣﺮاﺟﻌﻪ اﻋﺮاب اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺨﺸﺮی در ﺳﺎل ‪ ١١٤٤‬ﻣﻴﻼدی وﻓﺎت ﮐﺮد[‬

‫‪85‬‬

‫اﮔﺮ ﺁﻳﻪ ‪ ٣٣‬را ﮐﻪ از ﺁﻳﺎت ﻣﺪﻧﯽ اﺳﺖ و ﺷﺨﺺ ﻧﻤﯽ داﻧﺪ ﭼﺮا ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن و ﻳﺎراﻧﺶ ﺁن را در اﻳﻦ ﺳﻮرﻩ ]ﻣﮑّﯽ[‬ ‫ﮔﻨﺠﺎﻧﻴﺪﻩ اﻧﺪ ﺑﺮدارﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺰﻟﻬﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ 37‬ﻟﻄﻴﻒ‪ ،‬ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﺧﻴﺎل اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺳﻮرﻩ از زﻳﺒﺎﻳﯽ‬ ‫دﺧﺘﺮان اورﺷﻠﻴﻢ و ﻣُﻐﺎزﻟﻪ ﺑﺎ دوﺷﻴﺰﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺴﺘﺎﻧﺸﺎن ﭼﻮن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺳﻔﻴﺪ ﺑﺮ ﮐﻮﻩ ﺟﻠﻌﺎر‪ 38‬ﺧﻔﺘﻪ‪ ،‬ﭼﻴﺰی دﻳﺪﻩ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫رﺟﺰﺧﻮاﻧﯽ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺧﺪا ﻣﯽ داﻧﺪ و ﮐﻴﻔﻴﺖ وﺣﯽ و اﺷﺮاق و رؤﻳﺎهﺎی ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻧﻪ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻴﺎن‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻋﱠﻠ َﻤ ُﻪ ﺷَﺪﻳﺪُاﻟﻘُﻮی‪ ،‬ذُو ﻣﺮﱠﻩ‬ ‫ﻦ اﻟﻬَﻮی‪ ،‬اِن ُهﻮَاﻟّﺎ وَﺣﯽُ‪َ ،‬‬ ‫ﻋِ‬ ‫ﻖ َ‬ ‫ﻄُ‬ ‫ﺣ ُﺒﮑُﻢ َو ﻣﺎﻏَﻮی‪َ ،‬و ﻣﺎ ﻳَﻨ ِ‬ ‫ﻞ ﺻﺎ ِ‬ ‫ﺿﱠ‬ ‫»وَاﻟﻨﱠﺠ ِﻢ اِذا هَﻮی‪ ،‬ﻣﺎ َ‬ ‫ﺳ ُﺪ َر ِﻩ‬ ‫ب ﻓَﻮﺳَﻴﻦ اَو اَدﻧﯽ‪َ ،‬ﻓﺎَوﺣﯽ اِﻟﯽ ﻋَﺒ ِﺪ ِﻩ ﻣﺎ اَوﺣﯽ‪ ...‬ﻋِﻨ َﺪ ِ‬ ‫ن ﻗﺎ َ‬ ‫ﻓَﺎﺳﺘَﻮی َو ُه َﻮ ﺑِﺎﻻ ُﻓﻖ اﻻَﻋﻠﯽ‪ُ ،‬ﺛﻢﱠ دَﻧﯽ َﻓ َﺘ َﺪﻟّﯽ ﻓَﮑﺎ َ‬ ‫ت َرّﺑ ِﻪ‬ ‫ﺼ ُﺮ َو ﻣﺎ ﻃَﻐﯽ‪َ ،‬ﻟﻘَﺪ رَأی ﻣِﻦ ﺁﻳﺎ ِ‬ ‫غ اﻟ َﺒ َ‬ ‫ﺟ ﱠﻨﻬُﺎﻟﻤَﺄوی اِذ ﻳَﻐﺸَﯽ اﻟﺴّﺪ ِر َﻩ ﻣﺎ ﻳَﻐﺸﯽ‪ ،‬ﻣﺎ زا َ‬ ‫اﻟﻤُﻨﺘَﻬﯽ‪ ،‬ﻋِﻨﺪَهﺎ َ‬ ‫اﻟﮑُﺒﺮی‪.39«...‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺁﻳﺎت ﻣﻘﺪاری از زﻳﺒﺎﻳﻴﻬﺎی ﺳﻮرﻩ ﮐﻪ در ﺁن روح ﮔﺮم ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ را ﺑﻪ وﺟﺪ ﻣﯽ ﺁورد از ﻣﻴﺎن‬ ‫ﻣﯽ رود وﻟﯽ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫ﺑﻪ ﺛﺮﻳﺎ ﮐﻪ ﻏﺮوب ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎر ﺷﻤﺎ ﻧﻪ ﮔﻤﺮاﻩ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﺪﮐﺎر‪ ،‬ﺑﻪ او وﺣﯽ ﺷﺪﻩ و ﻓﺮﺷﺘﻪ ای ﺗﻮاﻧﺎ در اﻓﻖ ﺑﺎﻻ ﺑﺮ او ﻇﺎهﺮ‬ ‫ﺷﺪﻩ و ﺑﻪ او اواﻣﺮ اﻟﻬﯽ را ﺁﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺣﺪ ﮐﻤﺘﺮ از دو ﮐﻤﺎن و ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪو ﺑﮕﻮﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬در‬ ‫اﻳﻦ ﮐﺸﻒ و وﺣﯽ دروغ ﻧﻤﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﮐﺸﻒ و اﺷﺮاق ﺑﺎ وی ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دﻓﻌﻪ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ او را‬ ‫در ﺳﺪرﻩ اﻟﻤﻨﺘﻬﯽ و ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻬﺸﺖ دﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬دﻳﺪﻩ او ﺑﺪو ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ و ﺁﻧﭽﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ دﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻋﺠﺎﻳﺐ ﺁﻳﺎت‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ ﭼﻴﺰهﺎ دﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﭘﻨﺪ و ﻣﻮﻋﻈﻪ ﺑﺎز ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺿﱠ‬ ‫ﮏ ُه َﻮ اَﻋَﻠ ُﻢ ِﺑﻤَﻦ َ‬ ‫ن َرﱠﺑ َ‬ ‫ﻦ اﻟﻌِﻠ ِﻢ ِا ﱠ‬ ‫ﮏ ﻣَﺒَﻠ ُﻐﻬُﻢ ِﻣ َ‬ ‫ﻻ اﻟﺤَﻴﻮَﻩ اﻟﺪﱡﻧﻴﺎ‪ ،‬ذِﻟ َ‬ ‫ﻦ َﺗﻮَﻟﯽ‪ ،‬ﻋَﻦ ِذﮐِﺮﻧﺎ َوﻟَﻢ ُﻳﺮِد ِا ﱠ‬ ‫» َﻓﺎَﻋﺮِض ﻋَﻦ َﻣ ُ‬ ‫ﻦ اهﺘَﺪی«‪.‬‬ ‫ﻋَﻦ ﺳﺒﻴِﻠ ِﻪ َو ُه َﻮ اَﻋَﻠ ُﻢ ِﺑ َﻤ ِ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻣﺎ روی ﺑﺮ ﺗﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ و ﺑﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻇﺎهﺮ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن دل ﺧﻮش ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ روی ﺑﺮﮔﺮدان‪.‬‬ ‫اﻳﻨﺎن ﺑﻴﺶ از اﻳﻨﮑﻪ داﻧﺶ و ﺧﺮد ﻧﺪارﻧﺪ و ﺧﺪای ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮ از هﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺁﻧﺎن ﺁﮔﺎﻩ اﺳﺖ‪.40‬‬ ‫روزی زن ﻋﻤﻮی ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ »ام ﺟﻤﻴﻞ« ﺑﻪ وی ﻣﯽ رﺳﺪ و ﻃﻌﻨﻪ زﻧﺎن ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻣﻴﺪوارم ﺷﻴﻄﺎن رهﺎﻳﺖ ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ« و ﺁن‬ ‫هﻨﮕﺎﻣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ وﺣﯽ ﻗﻄﻊ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺄﻳﻮس و اﻧﺪوهﮕﻴﻦ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﭘﺮت ﮐﺮدن ﺧﻮﻳﺶ از ﮐﻮﻩ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻮرﻩ ﻣﺘﺮﻧﻢ‬ ‫»واﻟﻀﺤﯽ« ﭘﺲ از اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﻧﺎزل ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻮرﻩ زﻳﺒﺎ ﮐﻪ در ﺁن ﻧﺎﻣﯽ از زن ﺑﻮﻟﻬﺐ و ﮔﻔﺘﺎر اﺳﺘﻬﺰا ﺁﻣﻴﺰش ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬ ‫ﺗﺴﻠﻴﺖ ﺑﺨﺶ و ﻧﻮﻳﺪ اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﮏ‬ ‫ﮏ َرﱡﺑ َ‬ ‫ف ﻳُﻌﻄﻴ َ‬ ‫ﻦ اﻻوُﻟﯽ َو َﻟﺴَﻮ َ‬ ‫ﮏ ِﻣ َ‬ ‫ﺧ َﺮ ُﻩ ﺧَﻴ ُﺮ َﻟ َ‬ ‫ﮏ َو ﻣﺎ ﻗَﻠﯽ َو ﻟَﻼ ِ‬ ‫ﮏ َرﱡﺑ َ‬ ‫ﻞ اِذا ﺳَﺠﯽ‪ ،‬ﻣﺎ َودﱠﻋ َ‬ ‫»وَاﻟﻀﱡﺤﯽ‪ ،‬وَاّﻟﻠَﻴ ِ‬ ‫ﻞ ﻓَﻼ‬ ‫ﻼ َﻓﺎَﻏﻨﯽ ﻓَﺄﻣﱠﺎ اﻟﻴَﺘﻴ َﻢ ﻓَﻼ ﺗَﻘﻬَﺮ َو َاﻣﱠﺎ اﻟﺴّﺎ ِﺋ َ‬ ‫ک ﻋﺎ ِﺋ ً‬ ‫ﺟ َﺪ َ‬ ‫ﻻ َﻓﻬَﺪی َو َو َ‬ ‫ک ﺿﺎ ً‬ ‫ﺟ َﺪ َ‬ ‫ک ﻳَﺘﻴﻤًﺎ ﻓَﺂوی َو َو َ‬ ‫َﻓﺘَﺮﺿﯽ َاﻟَﻢ َﻳﺠِﺪ َ‬ ‫ﺤﺪّث«‪.‬‬ ‫ﮏ َﻓ ِ‬ ‫ﺗَﻨﻬَﺮ َو َاﻣﱠﺎ ِﺑﻨِﻌ ِﻤ َﻪ َرﱠﺑ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺧﺪا ﺗﻮ را رهﺎ ﻧﮑﺮﻩ و ﺑﯽ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻧﺸﺪﻩ و ﻓﺮﺟﺎم ﮐﺎر ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮ از ﺁﻏﺎز ﺁن ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﻘﺪر ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪهﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﺧﺸﻨﻮد ﺷﻮی‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻳﺘﻴﻢ ﻧﺒﻮدی ﭘﻨﺎهﺖ داد‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻓﻘﻴﺮ ﻧﺒﻮدی ﺑﯽ ﻧﻴﺎزت ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﮔﻤﺮاﻩ ﻧﺒﻮدی هﺪاﻳﺘﺖ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﻳﺘﻴﻤﺎن را ﺑﻨﻮاز وﻣﺴﺘﻤﻨﺪان را ازﺧﻮد ﻣﺮان‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻋﻨﺎﻳﺖ و ﻧﻌﻤﺖ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎش‪.41‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺼﺎف داد ﻗﺮﺁن اﺑﺪاﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ و ﮐﻮﭼﮏ ﺳﺮﺷﺎر از ﻧﻴﺮوی ﺗﻌﺒﻴﺮ و ﻗﻮﻩ اﻗﻨﺎع‪ ،‬ﺳﺒﮏ ﺗﺎزﻩ ای اﺳﺖ‬ ‫در زﺑﺎن ﻋﺮب‪ .‬ﺟﺎری ﺷﺪن ﺁن از زﺑﺎن ﻣﺮدی ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬درس ﻧﺨﻮاﻧﺪﻩ و ﺑﺮای ﮐﺎر ادب ﺗﺮﺑﻴﺘﯽ‬ ‫ﻧﺪﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،42‬ﻣﻮهﺒﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻢ ﻧﻈﻴﺮ و اﮔﺮ از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺁن را ﻣﻌﺠﺰﻩ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻄﺎ ﻧﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺁن دﺳﺘﻪ ای ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را‬ ‫‪] 37‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻓﺮزﻧﺪ داود‪ .‬هﺮ دو از اﻧﺒﻴﺎء ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﻴﻞ‪ .‬ﺳﻪ ﮐﺘﺎب اﻣﺜﺎل ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎن و ﻏﺰل ﻏﺰﻟﻬﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن در ﺗﻮرات ﻳﺎ ﻋﻬﺪ‬ ‫ﻋﺘﻴﻖ از اوﺳﺖ[‬ ‫‪] 38‬ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻠﻌﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﻮهﯽ اﺳﺖ در ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﻣﺪﻳﻨﻪ[‬ ‫‪ 39‬ﺁﻳﺎت ‪ ١‬ﺗﺎ ‪ ١٨‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺠﻢ‬ ‫‪ 40‬ﺁﻳﺎت ‪ ٢٩‬و ‪ ٣٠‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺠﻢ‬ ‫‪ 41‬ﺁﻳﺎت ‪ ١‬ﺗﺎ ‪ ١١‬ﺳﻮرﻩ واﻟﻀﺤﯽ‬ ‫‪ 42‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻨﮑﺮ ﺑﻴﺴﻮادی ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪﻧﺪ و ﮐﻠﻤﻪ ُاﻣّﯽ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺮﺑﻬﺎی ﻏﻴﺮ اهﻞ ﮐﺘﺎب ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬در ﻗﺮﺁن ﻧﻴﺰ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺁﻣﺪﻩ‬ ‫ﻻ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﻮاﺗﺮ و اﺟﻤﺎع و ﻗﺮاﺋﻦ ﻋﺪﻳﺪﻩ ﺣﺎﮐﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ اواﺧﺮ ﻣﯽ‬ ‫اﺳﺖ‪ :‬هﻮاﻟﺬی ﺑﻌﺚ ﻣﻦ اﻻﻣﻴﻴﻦ رﺳﻮ ً‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺎرﻩ ای ﮐﻠﻤﺎت را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﻋﺒﺎرات روﺷﻦ و ﺧﺪﺷﻪ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ در ﻗﺮﺁن ﻧﻴﺰ اﺷﺎرﻩ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ هﺴﺖ‪» :‬و ﻣﺎ ﮐﻨﺖ ﺗﺘﻠﻮا ﻣﻦ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﻦ‬ ‫ﮐﺘﺎب وﻻ ﺗﺨﻄﻪ ﺑﻴﻤﻴﻨﮏ« ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻗﺒﻞ از ﻧﺰول ﻗﺮﺁن ﺗﻮ ﻧﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﯽ ﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﯽ ﺑﻨﻮﻳﺴﯽ‪ .‬ﺳﻮرﻩ ﻋﻨﮑﺒﻮت ﺁﻳﻪ ‪ .٤٨‬در ﺁﻳﻪ ‪٥‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻓﺮﻗﺎن اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ روﺷﻨﺘﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺎﻟﻮا اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻻوﻟﻴﻦ اﮐﺘﺘﺒﻬﺎ ﻓﻬﯽ ﺗﻤﻠﯽ ﻋﻠﻴﻪ‪] ...‬ﻳﻌﻨﯽ[ دﻳﮕﺮان ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ و ﺑﻪ وی اﻣﻼء ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ از ﺣﻔﻆ‪،‬‬ ‫ﻗﺮﺁن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ...‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬

‫‪86‬‬

‫از ﺣﻴﺚ ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ دﭼﺎر اﺷﮑﺎل ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰ ﺗﺎزﻩ ای ﮐﻪ دﻳﮕﺮان ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﺁن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺎم دﺳﺘﻮرهﺎی اﺧﻼﻗﯽ ﻗﺮﺁن از اﻣﻮر ﻣﺴﻠّﻢ و راﻳﺞ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺼﺺ ﺁن ﻣﻘﺘﺒﺲ از اﺧﺒﺎر و رواﻳﺎت ﻳﻬﻮد و ﺗﺮﺳﺎﻳﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ در ﺿﻤﻦ ﺳﻔﺮهﺎی ﺷﺎم و ﺑﺤﺚ و ﻣﺬاﮐﺮﻩ ﺑﺎ اﺣﺒﺎر و راهﺒﺎن و ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻋﺎد و ﺛﻤﻮد ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﻗﺮﺁن‬ ‫ﺑﻪ هﻤﺎن ﺷﮑﻞ ﻳﺎ ﺑﺎ اﻧﺪک اﻧﺤﺮاﻓﻬﺎﻳﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺼﺎف داد ﮐﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ از ﺷﺄن ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻤﯽ ﮐﺎهﺪ‪ .‬اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺮدی ُاﻣّﯽ ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ در ﻣﺤﻴﻄﯽ ﺁﻟﻮدﻩ ﺑﻪ‬ ‫اوهﺎم و ﺧﺮاﻓﺎت در ﻣﺤﻴﻄﯽ ﮐﻪ ﻓﺼﻖ و ﺷﺘﻢ راﻳﺞ اﺳﺖ و ﺿﺎﺑﻄﻪ ای ﺟﺰ زور و ﻗﺴﺎوت وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺸﺮ ﻣﻠﮑﺎت‬ ‫ﻓﺎﺿﻠﻪ ﺑﺮﺧﻴﺰد و ﻣﺮدم را از ﺷﺮک و ﺗﺒﺎهﯽ ﻧﻬﯽ ﮐﻨﺪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮای ﺁﻧﻬﺎ از اﻗﻮام ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻧﺒﻮغ ﻓﻄﺮی و‬ ‫ﺗﺄﻳﻴﺪات روﺣﯽ و ﺻﺪای وﺟﺪان ﭘﺎک و اﻧﺴﺎﻧﯽ اوﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮش دهﻴﺪ اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﻴﺴﻮاد ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﺳﻮرﻩ »ﻋﺒﺲ« ﺳﺨﻦ ﻣﯽ‬ ‫ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻮرﻩ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﺎﻣﻠﯽ اﺳﺖ از ﻣﻮﺳﻴﻘﯽ روﺣﺎﻧﯽ و ﻧﻴﺮوی روﺣﯽ‪ .‬در ﺿﻤﻦ اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﺧﻮش ﺁهﻨﮓ ﮔﻮﻳﯽ ﻃﭙﺶ‬ ‫ﻗﻠﺐ ﮔﺮم ﻣﺤﻤﺪ را ﻣﯽ ﺷﻨﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺸ َﺮﻩُ‪،‬‬ ‫ﺴ َﺮﻩُ‪ُ ،‬ﺛﻢﱠ اَﻣﺎ َﺗ ُﻪ َﻓﺎَﻗ َﺒ َﺮ ُﻩ ُﺛﻢﱠ اِذا ﺷﺎ َء اَﻧ َ‬ ‫ﻞ َﻳ ﱠ‬ ‫ﺧَﻠ َﻘ ُﻪ َﻓ َﻘ ﱠﺪ َرﻩُ‪ُ ،‬ﺛﻢﱠ اﻟﺴﱠﺒﻴ َ‬ ‫ﺧَﻠ َﻘ ُﻪ ﻣِﻦ ﻧُﻄ َﻘ ِﻪ َ‬ ‫ی ﺷَﯽء َ‬ ‫ن ﻣﺎ اَﮐ َﻔ َﺮﻩُ‪ ،‬ﻣِﻦ َا ﱠ‬ ‫ﻞ اﻻِﻧﺴﺎ ُ‬ ‫» ُﻗ ِﺘ َ‬ ‫ﺣّﺒًﺎ َو‬ ‫ﺷ ّﻘًﺎ َﻓﺎَﻧﺒَﺘﻨﺎ ﻓﻴﻬﺎ َ‬ ‫ﺷﻘَﻘﻨَﺎ اﻻَرضَ‪َ ،‬‬ ‫ﺻّﺒﺎً‪ُ ،‬ﺛﻢﱠ َ‬ ‫ﺻﺒَﺒﻨَﺎ اﻟﻤﺎء َ‬ ‫ن اِﻟﯽ ﻃَﻌﺎ ِﻣﻪِ‪َ ،‬اﻧّﺎ َ‬ ‫ﺾ ﻣﺎ َا َﻣ َﺮ ُﻩ ﻓَﻠﻴَﻨﻈُﺮ اِﻻﻧﺴﺎ ُ‬ ‫ﻼ ﻟَﻤﺎ ﻳَﻘ ِ‬ ‫ﮐً‬ ‫ت اﻟﺼّﺎﺧﱠ ُﻪ«‪.‬‬ ‫ﻖ ﻏُﻠﺒًﺎ َو ﻓﺎَﮐﻪ َو َاّﺑًﺎ ﻣَﺘﺎﻋًﺎ َﻟﮑُﻢ َو ﻟَﺎﻧﻌﺎ ِﻣﮑُﻢ َﻓﺎِذا ﺟﺄ ِ‬ ‫ﻼ َو ﺣَﺪا ِﺋ َ‬ ‫ﻋﻨَﺒًﺎ َو ﻗَﺼﺒًﺎ َو زَﻳﺘُﻮﻧًﺎ َو ﻧَﺨ ً‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﻌﻨﯽ ﺁن ﺑﻄﻮر ﺧﻼﺻﻪ و ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺧﺎک ﺑﺮ ﺳﺮ اﻧﺴﺎن و ﮐﻔﺮ او‪ ،‬از ﭼﻪ ﺧﻠﻖ ﺷﺪﻩ؟ از ﻧﻄﻔﻪ ای‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﺑﺮازﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﯽ ﻣﻴﺮد و اﮔﺮ ﺧﺪای ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎز زﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮراک ﺧﻮد ﻧﮕﺎﻩ ﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺁب ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﻄﺎ‬ ‫ﮐﺮدﻳﻢ ﻣﺎ زﻣﻴﻦ را ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﻬﻴﺎ ﮐﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺧﻮراﮐﻬﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻟﺬﻳﺬ ﺑﺮای ﺁﻧﻬﺎ روﻳﺎﻧﺪﻳﻢ ﺑﺮای ﺧﻮدﺷﺎن و ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﺸﺎن اﻣﺎ‬ ‫‪43‬‬ ‫هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﺷﺪ‪...‬‬ ‫اﻳﻦ ﺗﻮاﻟﯽ ﺟﻤﻼت ﺧﻮش ﺁهﻨﮓ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻏﺰل ﺣﺎﻓﻆ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬از دهﺎن ﮔﺮم ﻳﮏ ﻣﺮد ُاﻣّﯽ ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪﻩ ﮐﻪ ﺑﺎ‬ ‫ﺿﺮﺑﺎن ﻗﻠﺐ ﺗﺒﺪارش هﻤﺎهﻨﮕﯽ دارد‪.‬‬ ‫در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﺧﻄﺎﺑﻪ هﺎی زﻳﺒﺎی ﺧﻮد ﻣﯽ ﮐﻮﺷﺪ ﻗﻮم ﺧﻮﻳﺶ را هﺪاﻳﺖ ﮐﻨﺪ و هﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ روﺣﺎﻧﻴﺖ از ﺁن ﻣﯽ‬ ‫ﺗﺮاود‪ ،‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻗﺮﺁن را از ﺣﻴﺚ دﺳﺘﻮرهﺎی اﺧﻼﻗﯽ ﻣﻌﺠﺰﻩ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎزﮔﻮﮐﻨﻨﺪﻩ اﺻﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ از ﻗﺮﻧﻬﺎ‬ ‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و در هﻤﻪ ﺟﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻮدا‪ ،‬ﮐﻨﻔﺴﻴﻮس‪ ،‬زردﺷﺖ‪ ،‬ﺳﻘﺮاط‪ ،‬ﻋﻴﺴﯽ و ﻣﻮﺳﯽ هﻤﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪ اﺣﮑﺎم و ﺷﺮاﻳﻌﯽ ﮐﻪ ﺷﺎرع اﺳﻼم ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻣﺎ از ﺣﻴﺚ اﺣﮑﺎم و ﺷﺮاﻳﻊ‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ وﻗﺎﻳﻊ روزاﻧﻪ و ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪان وﺿﻊ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬هﻢ‬ ‫ﺗﻐﺎﻳﺮ در ﺁﻧﻬﺎ هﺴﺖ و هﻢ ﻧﺎﺳﺦ و ﻣﻨﺴﻮخ‪ .‬و ﭘﺲ از ﺁن ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﮐﻪ ﻓﻘﻪ اﺳﻼم ﻣﻮﻟﻮد ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺴﺘﻤﺮ ﻋﻠﻤﺎء‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ و در ﻃﯽ ﺳﻪ ﻗﺮن اول هﺠﺮی ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺪون ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ورﻧﻪ ﺷﺮاﻳﻊ ﻗﺮﺁﻧﯽ ﻣﻮﺟﺰ و ﻏﻴﺮواﻓﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻴﻢ ﻗﺮن و ﻳﮏ ﻗﺮن ﭘﺲ از هﺠﺮت ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮ از اﻳﻦ ﻧﮑﺎت‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻬﻢ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺗﺄﻣﻞ و‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ اﻳﻦ اﺣﮑﺎم ﻣﻘﺘﺒﺲ از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻳﻬﻮد ﻳﺎ ﻋﺎدات و ﺁداب زﻣﺎن ﺟﺎهﻠﻴﺖ اﻋﺮاب اﺳﺖ‪.‬‬

‫روزﻩ‬ ‫ﻼ روزﻩ از ﻳﻬﻮد ﺑﻪ اﺳﻼم ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻬﺎﻳﺖ از ﻣﺠﺮای ﻋﺎدات اﻋﺮاب ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﮐﻪ روز دهﻢ ﻣﺤﺮم »ﻋﺎﺷﻮرا ]ﻳﻌﻨﯽ[‬ ‫ﻣﺜ ً‬ ‫ﮐﺒﻮر« را روزﻩ را ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از هﺠﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﮐﺮد‪ ،‬روزﻩ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﺎم ﻣﻌﺪودات ﻣﺒﺪل ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻼ ﺟﺪا ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻩ رﻣﻀﺎن‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ دﻩ روز اول ﻣﺤﺮم را روزﻩ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﭘﺲ از ﺁﻧﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺮج ﺧﻮد را از ﻳﻬﻮد ﮐﺎﻣ ً‬ ‫ﺑﻪ روزﻩ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز‬ ‫ﻧﻤﺎز در هﻤﻪ ادﻳﺎن هﺴﺖ و رﮐﻦ اوﻟﻴﻪ دﻳﺎﻧﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ روی ﺑﻪ ﺧﺪا ﺁرﻧﺪ و او را ﺳﺘﺎﻳﺶ ﮐﻨﻨﺪ و ﮔﻮﻳﺎ در اﺳﻼم ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬ ‫ﻓﺮﻳﻀﻪ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺷﮑﻞ و ﻃﺮز ﻣﺨﺼﻮص دﻳﺎﻧﺖ اﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ از راﻩ ﺳﻨّﺖ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ورﻧﻪ در ﻗﺮﺁن‬ ‫از ﺗﻔﺼﻴﻞ و ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺁن ﺧﺒﺮی ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻗﺒﻠﻪ هﻢ در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت ﺳﻴﺰدﻩ ﺳﺎﻟﻪ رﺳﺎﻟﺖ او ]ﻣﺤﻤﺪ[ در ﻣﮑﻪ و ﻳﮏ ﺳﺎل و ﻧﻴﻢ ﭘﺲ‬ ‫از هﺠﺮت‪ ،‬هﻤﺎن ﻗﺒﻠﻪ ﻳﻬﻮد ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺴﺠﺪ اﻻﻗﺼﯽ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪43‬‬

‫ﺁﻳﺎت ‪ ١٨‬ﺗﺎ ‪ ٣٤‬ﺳﻮرﻩ ﻋﺒﺲ‬

‫‪87‬‬

‫ﺣﺞ‬ ‫ﺣﺞ ﺗﺤﻘﻴﻘًﺎ ﺑﺮاِی ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻋﺎدات ﻗﻮﻣﯽ ﻋﺮب ﻣﻘﺮر ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮﻩ‪ ،‬اﺣﺮام‪ ،‬ﻟﺜﻢ و ﻟﻤﺲ‬ ‫ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوﻩ‪ ،‬وﻗﻔﻪ در ﻋﺮﻓﺎت و رﻣﯽ ﺟﻤﺮﻩ‪ ،‬هﻤﮕﯽ در دورﻩ ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻌﻀﯽ‬ ‫ﺗﻌﺪﻳﻼت در ﺣﺞ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دورﻩ ﺟﺎهﻠﻴﺖ روی دادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺰّی« و »ﻟﺒﻴﮏ ﻳﺎ ﻣﻨﺎت« ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ و هﺮ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﺖ ﺧﻮد‬ ‫اﻋﺮاب ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم هﻨﮕﺎم ﻃﻮاف »ﻟﺒﻴﮏ ﻳﺎ ﻻت«‪» ،‬ﻟﺒﻴﮏ ﻳﺎ ُ‬ ‫را ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬در اﺳﻼم »اﻟﻠﻬﻢ« ﺟﺎی ﺑﺘﻬﺎ را ﮔﺮﻓﺖ و ﺁن ﻋﺒﺎرت ﺑﺪﻳﻦ ﺷﮑﻞ ﺗﻌﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪ :‬ﻟﺒﻴﮏ اﻟﻠﻬﻢ ﻟﺒﻴﮏ‪.‬‬ ‫ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺻﻴﺪ را در ﻣﺎﻩ ﺣﺞ ﺣﺮام ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺣﺮﻣﺖ ﺻﻴﺪ را ﻣﺨﺼﻮص اﻳﺎم ﺣﺞ و هﻨﮕﺎم اﺣﺮام ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬ ‫ﻋﺮﺑﻬﺎ ﮔﺎهﯽ ﻟﺨﺖ ﺑﻪ ﻃﻮاف ﮐﻌﺒﻪ ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﺳﻼم ﺁن را ﻣﻨﻊ ﮐﺮد و هﻤﺎن ﭘﻮﺷﻴﺪن ﻟﺒﺎس دوﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪﻩ را ﻣﻘﺮر ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻋﺮب از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﮐﺮاﻩ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁن را ﻣﺠﺎز ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ و ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ اﺻﻨﺎم ﻗﺮﻳﺶ از ﺳﻌﯽ ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوﻩ اﮐﺮاﻩ داﺷﺘﻨﺪ زﻳﺮا ﻗﺒﻞ از‬ ‫اﺳﻼم ﺑﺮ اﻳﻦ دو ﮐﻮﻩ دو ﺑﺖ ﺳﻨﮕﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﺟﻴﺎن و زاﺋﺮان دورﻩ ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﺳﻌﯽ ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوﻩ را ﺑﺮای‬ ‫ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ و دﺳﺖ ﮐﺸﻴﺪن و ﺑﻮﺳﻴﺪن ﺁﻧﻬﺎ ﮐﺴﺐ ﺗﺒﺮک ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوﻩ را ﻣﺠﺎز‬ ‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺁﻳﻪ ‪ ١٥٨‬ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﺁن را از ﺷﻌﺎﺋﺮ اﷲ ﻗﺮار داد‪.‬‬ ‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ در ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ‪ 44‬ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﺑﺴﻴﺎری از ﺗﮑﺎﻟﻴﻒ و ﺳﻨﻦ اﺳﻼﻣﯽ اداﻣﻪ ﻋﺎدات دورﻩ ﺟﺎهﻠﻴﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺮاب‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ را از ﻳﻬﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺁن زﻣﺎن ازدواج ﺑﺎ ﻣﺎدر و دﺧﺘﺮ ﺣﺮام ﺑﻮد‪ .‬ازدواج ﺑﺎ دو ﺧﻮاهﺮ ﻗﺒﻴﺞ و ﻧﮑﺎح ﺑﺎ زن ﭘﺪر‬ ‫ﺣﺮام ﺑﻮد‪ .‬ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﻣﺲ ﻣﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻀﻤﻀﻪ و اﺳﺘﻨﺸﺎق‪ ،‬ﻣﺴﺢ ﺳﺮ‪ ،‬ﻣﺴﻮاک‪ ،‬اﺳﺘﻨﺠﺎء‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎﺧﻦ‪ ،‬ﮐﻨﺪن ﻣﻮی‬ ‫ﺑﻐﻞ و ﺗﺮاﺷﻴﺪن ﻣﻮی زهﺎر‪ ،‬ﺧﺘﻨﻪ و ﺑﺮﻳﺪن دﺳﺖ راﺳﺖ دزد‪ ،‬هﻤﻪ ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﻮر اﺳﻼم ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد و ﻏﺎﻟﺒًﺎ از ﻳﻬﻮد ﺑﺪاﻧﻬﺎ‬ ‫رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺟﻬﺎد و زﮐﺎت‬ ‫در ﻣﻴﺎن ﻓﺮاﺋﺾ دو ﻓﺮﻳﻀﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ و ﺁن دو ﺟﻬﺎد و زﮐﺎت اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ در ﺳﺎﻳﺮ ﺷﺮاﻳﻊ‬ ‫از اﻳﻦ دو ﻓﺮﻳﻀﻪ اﺛﺮی ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮای اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎرﻋﺎن دﻳﮕﺮ دارای هﺪﻓﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ داﺷﺖ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ‬ ‫دوﻟﺘﯽ ﺗﺸﮑﻴﻞ دهﺪ و ﻃﺒﻌًﺎ ﭼﻨﺎن دوﻟﺘﯽ ﺑﺪون ﻟﺸﮑﺮ و ﭘﻮل ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮد و ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺎﻳﺪار ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻬﺎد از ﺷﺮاﻳﻊ ﺧﺎص اﺳﻼم اﺳﺖ و ﺑﯽ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺸﺮ وﺿﻊ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ و ﺁن را ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮﻟﻮد ﻓﺮاﺳﺖ و‬ ‫ﮐﻴﺎﺳﺖ و واﻗﻊ ﺑﻴﻨﯽ ﻣﺤﻤﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ راﻩ ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻞ را َد ِم ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺁﻳﺎت ﺧﻮش ﺁهﻨﮓ و روﺣﺎﻧﯽ ﺳﻮرﻩ‬ ‫هﺎی ﻣﮑّﯽ‪.‬‬ ‫داﺷﺘﻦ ﺳﭙﺎﻩ ﺣﺎﺿﺮ ﮐﻪ هﺮ ﺷﺨﺺ ﺳﺎﻟﻢ و ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎﻳﺪ در ﺁن ﺳﻬﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎل ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻏﻨﺎﺋﻢ و ﺑﻪ دﺳﺖ‬ ‫ک ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ‪ .‬وﻟﯽ ﻋﺎﻳﺪی ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺗﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺿﺮورت دارد و ﺁن را ﻗﺎﻧﻮن زﮐﺎت‬ ‫ﺁوردن ﻣﺎل‪ ،‬ﻣﺤ ّﺮ ِ‬ ‫ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎدﻩ و ﻗﻤﺎر‬ ‫ﻓﮑﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﺑﻴﻨﺎﻧﮕﺰار ﻣﺤﻤﺪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﻮﺟﺒﺎت و ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﺪﻳﺪ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺁﻧﭽﻪ او را ﺑﻪ هﺪف ﻧﺰدﻳﮏ‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ ﺑﻨﺪد‪ .‬از ﺁن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﻧﻬﯽ ﻣﺴﮑﺮات ﮐﻪ ﺁن هﻢ از ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺷﺮاﻳﻊ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻟﺤﺎظ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وﺿﻊ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻬﻪ اﻋﺮاب ﺧﻮﻧﮕﺮم اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﯽ و ﺑﯽ ﺑﻨﺪ و ﺑﺎر اﮔﺮ ﺑﻪ‬ ‫ﻼ راﻳﺞ و ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد روی ﺁورﻧﺪ‪ ،‬ﺷ ّﺮ و ﻓﺴﺎد از ﺁن ﻧﺎﺷﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد و از هﻤﻴﻦ روی در ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺁن را‬ ‫ﻣﺴﮑﺮات ﮐﻪ ﮐﺎﻣ ً‬ ‫ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﺁﻳﻪ ‪ ٢١٩‬ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬وﻳﺴﺌﻠﻮﻧﮏ ﻋﻦ اﻟﺨﻤﺮ واﻟﻤﻴﺴﺮ ﻗﻞ ﻓﻴﻬﺎ اﺛﻢ ﮐﺒﻴﺮ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻟﻠﻨﺎس«‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ از ﺗﻮ‬ ‫راﺟﻊ ﺑﻪ ﺑﺎدﻩ و ﻗﺼﺎرﻩ ﭘﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮ ﺁن دو ﻣﺴﺘﻠﺰم ﮔﻨﺎﻩ و ﺷﺮّﻧﺪ و ﺳﻮدی هﻢ ﺑﺮای ﻣﺮدم دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺁن ﺁﻳﻪ ای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن ﻳﮑﯽ از ﻣﻬﺎﺟﺮان در ﺣﺎل ﻣﺴﺘﯽ و ﺳﺮ زدن اﺷﺘﺒﺎهﯽ از او در ﺁن ﺣﺎل‬ ‫ﻦ ﺁﻣُﻨﻮ ﻻﺗَﻘ َﺮ ُﺑﻮا اﻟ ّ‬ ‫ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪» :‬ﻳﺎ َاﱡﻳﻬَﺎ َاﻟّﺬﻳ َ‬ ‫ﺼﻠَﻮ َﻩ َو اَﻧﺘُﻢ ﺳَﮑﺎری‪.45«...‬‬ ‫وﻟﯽ ﺣﺮﻣﺖ ﺁن ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ و دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﺣﺮﻣﺖ در ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ٩١‬و ‪ ٩١‬ﺳﻮرﻩ ﻣﺎﺋﺪﻩ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﺁﻳﻪ ‪ ٩٠‬ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪ ای ﻗﺎﻃﻊ‬ ‫ن ﻓَﺎﺟ َﺘﻨِﻨ ُﺒﻮُﻩ«‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﺧﻤﺮ و ﻗﻤﺎر‬ ‫ﻞ اﻟﺸﱠﻴﻄﺎ ِ‬ ‫ﻋ َﻤ ِ‬ ‫ﺲ ﻣِﻦ َ‬ ‫ب َو اﻻَزﻻ ُم رِﺟ ُ‬ ‫و ﺁﻣﺮاﻧﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ِ» :‬اﱠﻧﻤَﺎ اﻟﺨَﻤ َﺮ َو اﻟ َﻤﻴِﺴ َﺮ َو اﻻَﻧﺼﺎ ُ‬ ‫و ﺑﺖ از ﮐﺎرهﺎی ﭘﻠﻴﺪ ﺷﻴﻄﺎن اﺳﺖ از ﺁن دوری ﮐﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻤﺮ هﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﻗﻤﺎر ﺁﻣﺪﻩ و در اﻳﻨﺠﺎ »اﻧﺼﺎب و ازﻻم« ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺑﺘﺎن واﺳﺘﺸﺎرﻩ از ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وﻟﯽ در ﺁﻳﻪ ﺑﻌﺪی ]ﻳﻌﻨﯽ[ ‪ ٩١‬ﺑﺎز ﺧﻤﺮ و ﻗﻤﺎر را ﭘﻴﺶ ﮐﺸﻴﺪﻩ و ﻋﻠﺖ ﻧﻬﯽ ﺁن را ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻗﻮی ﺑﺮ‬ ‫ﺼ ﱠﺪﮐُﻢ‬ ‫ﺴ ِﺮ َو َﻳ ُ‬ ‫ﺨﻤِﺮ وَاﻟﻤَﻴ ِ‬ ‫ﮑ َﻢ اﻟﻌَﺪا َو َﻩ َو اﻟﺒَﻌﻀﺎء ﻓِﯽ اﻟ َ‬ ‫ن اَن ﻳُﻮ ِﻗ َﻊ ﺑَﻴﻨ َ‬ ‫اﺛﺮ ﺣﺪوث ﺣﺎدﺛﻪ ای ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ِ» :‬اﻧﱠﻤﺎ ﻳُﺮﻳُﺪ اﻟﺸﱠﻴﻄﺎ َ‬ ‫‪] 44‬اﺑﻮاﻟﻔﺘﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ در ﺣﺪود ‪ ١٠٧٦‬ﻣﻴﻼدی در ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪ و در ﻣﻮﻃﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺑﻪ زﻳﺎرت‬ ‫ﮐﻌﺒﻪ رﻓﺖ و ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺳﻪ ﺳﺎل در ﺑﻐﺪاد ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮔﺰﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺗﺎ ﺁﺧﺮ ﻋﻤﺮ )‪ ١١٥٣‬ﻣﻴﻼدی( ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ‬ ‫اﺛﺮ او ﮐﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮل »ﻣﻠﻞ و ِﻧﺤَﻞ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎرهﺎ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ[‬ ‫‪] 45‬ﺁﻳﻪ ‪ ٤٣‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎ‪ .‬ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻳﻤﺎن ﺁوردﻳﺪ‪ ،‬در ﺣﻴﻦ ﻣﺴﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﮕﺬارﻳﺪ‪[...‬‬

‫‪88‬‬

‫ن«‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﺷﻴﻄﺎن از راﻩ ﻣﺸﺮوب و ﻗﻤﺎر ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﮐﻴﻨﻪ و ﺧﺼﻮﻣﺖ ﺑﺮ ﻣﯽ‬ ‫ﻦ اﻟﺼّﻠﻮِﻩ َﻓﻬَﻞ اَﻧﺘُﻢ ﻣُﻨ َﺘﻬُﻮ َ‬ ‫ﻋِ‬ ‫ﷲ َو َ‬ ‫ﻋَﻦ ِذﮐِﺮ ا ِ‬ ‫اﻧﮕﻴﺰد و ﺷﻤﺎ را از ﻧﻤﺎز و ﻳﺎد ﺧﺪای ﻏﺎﻓﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﭘﻨﺪ ﻣﯽ ﮔﻴﺮﻳﺪ؟‬ ‫اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ را در ﺳﻄﻮر ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻮﺷﻴﺪن ﻣﺴﮑﺮ و ارﺗﮑﺎب ﻗﻤﺎر ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺰاغ و ﺟﻨﺠﺎل راﻩ ﻣﯽ‬ ‫اﻓﺘﺎد‪ .‬اﺣﮑﺎم راﺟﻊ ﺑﻪ زﻧﺎ و ﻟﻮاط و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻌﺪد زوﺟﺎت و ﻃﻼق و ﺑﺴﻴﺎری از اﺣﮑﺎم دﻳﮕﺮ ﺗﻌﺪﻳﻠﯽ اﺳﺖ از‬ ‫ﺷﺮاﻳﻊ ﻳﻬﻮد و اﺻﻼﺣﯽ اﺳﺖ در ﻋﺎدات ﻣﺘﺪاول ﻣﻴﺎن ﻋﺮب‪.‬‬ ‫ﺑﺎ هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻗﺮﺁن ﻣﻌﺠﺰﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺠﺰﻩ هﺎی ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ ﮐﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﻪ و ﻏﺒﺎر اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎی ﻗﺮون ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ‬ ‫ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ و ﺟﺰ ﺳﺎدﻩ ﻟﻮﺣﺎن و ﺑﻴﭽﺎرﮔﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻪ‪ ،‬ﻗﺮﺁن ﻣﻌﺠﺰﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰﻩ زﻧﺪﻩ و ﮔﻮﻳﺎ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﻣﻌﺠﺰﻩ‬ ‫اﺳﺖ وﻟﯽ ﻧﻪ از ﺣﻴﺚ ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ وﻧﻪ از ﺣﻴﺚ ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت اﺧﻼﻗﯽ و اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ‪ .‬ﻗﺮﺁن از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﻣﻌﺠﺰﻩ اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺗﻬﯽ و ﺑﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺳﻮاد ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﺮ ﻗﻮم ﺧﻮد ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ و ﺑﻨﻴﺎدی ﺑﺮ ﭘﺎ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﻣﻌﺠﺰﻩ اﺳﺖ ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ددان ﺁدﻣﯽ ﺻﻮرت را ﺑﻪ اﻧﻘﻴﺎد ﮐﺸﺎﻧﻴﺪ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺁﻳﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ارادﻩ ﺁورﻧﺪﻩ ﺧﻮد‬ ‫را ﺑﺮ هﻤﻪ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﮐﺮد‪ ...‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻗﺮﺁن ﺑﺎﻟﻴﺪﻩ و ﺁن را ﺳﻨﺪ ﺻﺪق رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻩ اﺳﺖ زﻳﺮا ﺁن وﺣﯽ‬ ‫ﭘﺮوردﮔﺎر و او واﺳﻄﻪ اﺑﻼغ اوﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﻠﻤﻪ »وﺣﯽ« ﺑﻴﺶ از ﺷﺼﺖ ﺑﺎر در ﻗﺮﺁن ﺁﻣﺪﻩ و ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﺑﻪ هﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﻟﻐﻮی اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪﻩ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻟﻘﺎء ﺑﻪ‬ ‫ذهﻦ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﯽ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﻳﮕﺮی اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻳﺎ اﺷﺎرﻩ زودﮔﺬر ﻧﻬﺎﻧﯽ‪ .‬از هﻤﻴﻦ روی‪ ،‬ﭘﺲ از هﺮ وﺣﯽ ﺣﻀﺮت ﺷﺘﺎب داﺷﺖ‬ ‫ن ﻣِﻦ‬ ‫ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از ﮐﺎﺗﺒﺎن وﺣﯽ ﺁن را ﺛﺒﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬در دو ﺳﻪ ﺟﺎی ﻗﺮﺁن اﺷﺎرﻩ ای ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺘﺎﺑﺰدﮔﯽ اﺳﺖ‪» :‬وَﻻ ﺗَﻌﺠَﻞ ﺑِﺎﻟﻘُﺮﺁ ِ‬ ‫ﻞ اَن ﻳُﻘﻀﯽ ِاﻟَﻴ َ‬ ‫ﻗَﺒ ِ‬ ‫ﻞ ِﺑ ِﻪ‪.47«...‬‬ ‫ﺠَ‬ ‫ﮏ ِﻟﺘَﻌ َ‬ ‫ﺤﺮّک ِﺑ ِﻪ ﻟِﺴﺎ َﻧ َ‬ ‫ﮏ«‪» .46‬ﻻ ُﺗ َ‬ ‫در اﻳﻦ ﺷﺘﺎﺑﺰدﮔﯽ ﻧﮑﺘﻪ ای دﻗﻴﻖ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺖ وﺣﯽ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ و ﻓﺮوﻏﯽ ﮐﻪ در ﺁن ﺣﺎل ﺑﺮ ذهﻦ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﻣﯽ ﺗﺎﺑﺪ ﻏﻴﺮ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻋﺎدی زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﺳﺖ و از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺣﺪﻳﺜﯽ ﮐﻪ ﻣُﺴﻠِﻢ از اﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ ﺧﺪری‪ 48‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﺰ ﻗﺮﺁن از ﻣﻦ ﭼﻴﺰی ﻧﻘﻞ ﻧﮑﻨﻴﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﻧﺺ ﻗﺮﺁن از ﻣﻦ ﭼﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺤﻮ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬ ‫ﻧﮑﺘﻪ ﺷﻨﻴﺪﻧﯽ و ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻏﻴﺮﻋﺎدی هﻨﮕﺎم وﺣﯽ ﺑﺮ ﺣﻀﺮت ﮐﺎری ]ﺟﺎری[ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﯽ ﺟﻬﺪی‬ ‫ﺷﺪﻳﺪ و دروﻧﯽ روی ﻣﯽ دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺎری ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺁوردﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺣﺎرث ﺑﻦ هﺸﺎم از ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﮐﻴﻔﻴﺖ‬ ‫وﺣﯽ را ﭘﺮﺳﻴﺪ و ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﭼﻮن ﺁوای ﺟﺮﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ در ذهﻨﻢ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺎهﯽ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮدی ﻇﺎهﺮ ﺷﺪﻩ و ﭘﺲ از درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﺷﻮد«‪.‬‬ ‫ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬هﻨﮕﺎم وﺣﯽ ﺣﺘﯽ در روزهﺎی ﺳﺮد‪ ،‬ﻋﺮق از ﭘﻴﺸﺎﻧﻴﺶ ﻣﯽ رﻳﺨﺖ و در ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺎﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺑﺨﺎری‬ ‫از ﺻﻔﻮان ﺑﻦ ﺑﻌﻠﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻠﯽ ﺁرزو داﺷﺖ ﺣﻀﺮت را در ﺣﺎل وﺣﯽ ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﮐﻨﺪ‪ .‬روزی ﻣﺮدی ﺑﺎ ﺟﺒﻪ ای‬ ‫]ﺟﺎﻣﻪ ﮔﺸﺎد و ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻪ روی ﺟﺎﻣﻪ هﺎی دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﻦ ﮐﻨﻨﺪ[ ﻣﻌﻄﺮ از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺳﺌﻮال ﮐﺮد ﮐﻪ اﺣﺮام ﺣﺞ ﻋﻤﺮﻩ را ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ‬ ‫ﺁن ﺟﺒﻪ اﻧﺠﺎم دهﺪ؟ ﺣﺎﻟﺖ وﺣﯽ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت دﺳﺖ داد‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺑﻌﻠﯽ اﺷﺎرﻩ ﮐﺮد و او ﺑﻪ داﺧﻞ ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬دﻳﺪ ﺣﻀﺮت ﻣﺜﻞ ﮐﺴﯽ‬ ‫ﮐﻪ در ﺧﻮاب اﺳﺖ ﺧُﺮﺧُﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و رﻧﮓ ﻣﺒﺎرﮐﺶ ﺳﺮخ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از اﻧﺪﮐﯽ از ﺁن ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﺳﺌﻮال ﮐﻨﻨﺪﻩ‬ ‫را ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮد ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺟﺒﻪ ﺧﻮد را از ﻋﻄﺮ ﺑﺸﻮﻳﺪ و اﺣﺮام ﻋﻤﺮﻩ ﻧﻴﺰ ﭼﻮن اﺣﺮام ﺣﺞ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺁورد‪.‬‬

‫‪46‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪48‬‬

‫ﺁﻳﻪ ‪ ١١٤‬ﺳﻮرﻩ ﻃﻪ‪] .‬و ﺷﺘﺎب ﻣﮑﻦ ﺑﻪ ﻗﺮﺁن ﭘﻴﺶ از ﺁﻧﮑﻪ وﺣﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ دادﻩ ﺷﻮد[‬ ‫ﺁﻳﻪ ‪ ١٦‬ﺳﻮرﻩ ﻗﻴﺎﻣﺖ ]ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺪﻩ زﺑﺎﻧﺖ را ﺗﺎ ﺷﺘﺎب ﮐﻨﯽ در ﺁن[‬ ‫]اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ ﺧﺪری از ﻳﺎران رﺳﻮل در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﮐﻪ اﺣﺎدﻳﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ از وی ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪ .‬او در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ٨٧٥‬ﻣﻴﻼدی درﮔﺬﺷﺖ[‬

‫‪89‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‬ ‫اﻧﺒﻴﺎء ﻋﺎﻣﯽ ﺑﺪﻧﺪی ﮔﺮﻧﻪ از اﻟﻄﺎف ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫ﺑﺮ ﻣﺲ هﺴﺘﯽ ﺁﻧﺎن ﮐﻴﻤﻴﺎ ﻣﯽ رﻳﺨﺘﯽ‬ ‫ﻣﻮﻟﻮی‬ ‫ﺸ ُﺮ ﻣِﺜُﻠﮑُﻢ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺸﺮﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﻋﻼوﻩ اﻣﺘﻴﺎز روﺣﯽ ﻣﻴﺎن ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻤﺎی ﭘﻴﺸﻴﻦ اﺳﻼم ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺁﻳﻪ »ﻗُﻞ ِاﻧﱠﻤﺎ َاﻧَﺎ ِﺑ َ‬ ‫ﯽ«‪ 49‬ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻋﻠﻤﺎی اهﻞ ﺳﻨّﺖ‪ ،‬ﻋﺼﻤﺖ و ﻋﻠﻢ را ﻻزﻣﻪ ذات ﻧﺒﯽ و از ﺻﻔﺎت او ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬ ‫ﻳُﻮﺣﯽ ِاَﻟ ﱠ‬ ‫ﺁن را ﻣﻮهﺒﺘﯽ از ﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﻼن ﺁدﻣﯽ را ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ دارای ﻋﺼﻤﺖ و ﻋﻠﻢ و ﺳﺎﻳﺮ‬ ‫ﺻﻔﺎت ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ﺑﺸﺮی اﺳﺖ ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﺑﺮﻧﮕﺰﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻮن او را ﻣﺄﻣﻮر هﺪاﻳﺖ ﺧﻠﻖ ﻓﺮﻣﻮدﻩ‪ ،‬ﻣﻮاهﺒﯽ ﻓﻮق‬ ‫ﻣﻮاهﺐ ﺑﺸﺮی ﺑﻪ او اﻋﻄﺎء ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ اﻳﻤﺎن ﻣﯽ ﺁورﻳﻢ ﮐﻪ او را ﺣﺎﻣﻞ وﺣﯽ ﻓﺮض ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ ﻧﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ او را‬ ‫در ﺳﻄﺤﯽ ﺑﺮﺗﺮ از ﻋﻠﻢ و اﺧﻼق ﻗﺮار دادﻩ اﺳﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﯽ داﻧﻴﻢ و در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﺟﻌَﻠﻨﺎ ُﻩ ﻧُﻮرًا ﻧَﻬﺪی ِﺑ ِﻪ ﻣَﻦ ﻧَﺸﺎ ُء‬ ‫ن َو ﻟﮑِﻦ َ‬ ‫ﻻ اﻻﻳﻤﺎ ُ‬ ‫ب َو َ‬ ‫ﺖ ﺗَﺪری ﻣَﺎاﻟﮑِﺘﺎ ُ‬ ‫ﮏ روُﺣًﺎ ﻣِﻦ اَﻣﺮِﻧﺎ ﻣﺎ ﮐُﻨ َ‬ ‫ﮏ اَوﺣَﻴﻨﺎ َاﻟَﻴ َ‬ ‫» َو ﮐَﺬِﻟ َ‬ ‫ﻣِﻦ ﻋِﺒﺎدِﻧﺎ‪«...‬‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ وﺣﯽ رﺳﺎﻧﻴﺪﻳﻢ و ﻗﺒﻞ از ﺁن از ﮐﺘﺎب و اﻳﻤﺎن اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺘﯽ‪ .‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻗﺮﺁن هﺮ ﻳﮏ از ﺑﻨﺪﮔﺎن را‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺨﻮاهﻴﻢ هﺪاﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪.50‬‬ ‫ﺁﻳﻪ ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ هﻢ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ دارد و ﺑﺨﺼﻮص ﺁﻳﻪ ‪ ٥٠‬ﺳﻮرﻩ اﻧﻌﺎم در ﺟﻮاب ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺻﺮﻳﺢ ﺑﻴﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﯽ‪«...‬‬ ‫ﮏ اِن َاﱠﺗ ِﺒ ُﻊ اِﻻ ﻣﺎ ﻳُﻮﺣﯽ ِاَﻟ ﱠ‬ ‫ل َﻟﮑُﻢ ِاﻧّﯽ َﻣَﻠ ُ‬ ‫ﺐ َو ﻻ َاﻗُﻮ ُ‬ ‫ﷲ َو ﻻ اَﻋﻠ ُﻢ اﻟﻐَﻴ َ‬ ‫ﻦا ِ‬ ‫ل َﻟﮑُﻢ ﻋِﻨﺪی ﺧَﺰا ِﺋ ُ‬ ‫»ﻗَﻞ ﻻَاﻗُﻮ ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ای ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ ﻣﻦ ﻧﻤﯽ ﮔﻮﻳﻢ ﮔﻨﺠﻬﺎی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺰد ﻣﻦ اﺳﺖ و از ﻏﻴﺐ ﺧﺒﺮی دارم ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﻦ‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ام‪ .‬ﻣﻦ ﺗﺎﺑﻊ اﻟﻬﺎم ﺿﻤﻴﺮ و رﺳﺎﻧﻴﺪن وﺣﯽ هﺴﺘﻢ‪.‬‬ ‫در ﺁﻳﻪ ‪ ١٨٨‬ﺳﻮرﻩ اﻋﺮاف ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺴﻨِﯽ اﻟﺴّ ُﻮ ُء‬ ‫ﻦ اﻟﺨَﻴ ِﺮ َو ﻣﺎ َﻣ ﱠ‬ ‫ت ِﻣ َ‬ ‫ﻻ ﺳﺘَﮑ َﺜ ُﺮ ُ‬ ‫ﺐ َ‬ ‫ﺖ اَﻋَﻠ ُﻢ اﻟﻐَﻴ َ‬ ‫ﷲ َو ﻟَﻮ ﮐُﻨ ُ‬ ‫ﺿ ّﺮًا اِﻻ ﻣﺎ ﺷﺎءَا ُ‬ ‫ﮏ ِﻟﻨَﻔﺴﯽ ﻧَﻔﻌًﺎ َو ﻻ َ‬ ‫»ﻗَﻞ ﻻ اَﻣِﻠ ُ‬ ‫ن«‪.‬‬ ‫اِن َاﻧَﺎ اِﻻ ﻧَﺬﻳﺮ َو ﺑَﺸﻴﺮ ِﻟﻘَﻮ ِم ﻳُﺆ ِﻣﻨُﻮ ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ای ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ ﻣﻦ ﺳﻮد و زﻳﺎﻧﯽ در اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺪارم ﻣﮕﺮ ﺁﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاهﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻏﻴﺐ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻢ هﻢ‬ ‫ﺟﻠﺐ ﺧﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﺮدم و هﻢ ﺑﺪی را از ﺧﻮﻳﺶ دﻓﻊ ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺟﺰ داﻋﯽ ﺣﻖ ﺑﺮای ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺘﻢ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺟﻮاب ﻣﺸﺮﮐﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﯽ و ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻏﻴﺐ ﺳﺮ و ﮐﺎر داری ﭼﺮا در ﻣﻘﺎم ﺗﺠﺎرت و‬ ‫ﺳﻮد ﺑﺮدن ﻧﻴﺴﺘﯽ؟‬ ‫ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺻﺮﻳﺢ و روﺷﻦ اﺳﺖ و اﺣﺎدﻳﺚ و ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﺳﻴﺮﻩ هﺎی ﻣﻌﺘﺒﺮ هﻤﻪ ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫داﻋﻴﻪ ﻋﺼﻤﺖ و ﮐﺸﻒ ﻣﻐﻴﺒﺎت ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺳﺎدﮔﯽ و ﺻﺪاﻗﺖ ﺑﻪ ﺿﻌﻔﻬﺎی ﺑﺸﺮی ﺧﻮﻳﺶ واﻗﻒ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪49‬‬ ‫‪50‬‬

‫ﺻﻮرﻩ ﻓﺼﻠﺖ ﺁﻳﻪ ‪] ٦‬ﺑﮕﻮ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ اﻧﺴﺎﻧﯽ هﺴﺘﻢ ﻣﺜﻞ ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ وﺣﯽ ﮐﺮدﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد[‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺷﻮری ﺁﻳﻪ ‪٥٢‬‬

‫‪90‬‬

‫ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻌﺘﺒﺮی از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺌﻮاﻻت ﭘﺮت و ﭘﻼی ﻣﺸﺮﮐﺎن ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ وی را ﻋﺎﺟﺰ ﮐﻨﻨﺪ ﻣﯽ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻳﻨﻬﺎ از ﻣﻦ ﭼﻪ ﺗﻮﻗﻊ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻨﺪﻩ ﺧﺪاﻳﻢ و ﺟﺰ ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺁﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻤﯽ داﻧﻢ«‪.‬‬ ‫ﺻﺪاﻗﺖ و درﺳﺘﯽ ﻣﺤﻤﺪ در ﺳﻮرﻩ َ‬ ‫ﻋَﺒﺲ‪ 51‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺳﺘﺎﻳﺶ اﻧﮕﻴﺰی ﺳﺎﻃﻊ اﺳﺖ و ﻋﺘﺎب ﻣﻼﻣﺖ ﺁﻣﻴﺰ ﺧﺪاوﻧﺪی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ از ﺁن هﻮﻳﺪاﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل راﺳﺘﯽ ﺁن را ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺼﺪّی‬ ‫ﺖ َﻟ ُﻪ َﺗ َ‬ ‫ﮏ َﻟ َﻌﱠﻠ ُﻪ َﻳ ﱠﺰﮐّﯽ‪ .‬اَو َﻳﺬﱠﮐﱠ ُﺮ َﻓﺘَﻨ َﻘ َﻌ ُﻪ اﻟ ِّﺬﮐﺮی‪ .‬اَﻣﺎ ﻣَﻦ اﺳﺘَﻐﻨﯽ‪ .‬ﻓَﺄﻧ َ‬ ‫ﺲ َو َﺗ َﻮﻟّﯽ‪ .‬اَن ﺟﺎ َء اﻻَﻋﻤﯽ َو ﻣﺎ ﻳُﺪرﻳ ُ‬ ‫ﻋ َﺒ َ‬ ‫»َ‬ ‫‪52‬‬ ‫ﻼ ِاﻧﱠﻬﺎ ﺗَﺬ ِﮐ َﺮ ُﻩ‪. «...‬‬ ‫ﺖ ﻋَﻨ ُﻪ َﺗَﻠﻬّﯽ ﮐ ّ‬ ‫ک ﻳَﺴﻌﯽ َو ُه َﻮ ﻳَﺨﺸﯽ‪َ .‬ﻓﺎَﻧ َ‬ ‫ﻻ َﻳ ﱠﺰﮐّﯽ َو َاﻣّﺎ ﻣَﻦ ﺟﺎ َء َ‬ ‫ﮏ َا ّ‬ ‫ﻋﻠَﻴ َ‬ ‫َو ﻣﺎ َ‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻳﻦ ﻣﻴﻞ ﺑﺸﺮی را داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺘﻤﮑﻦ و ﻣﺘﻨﻌﻢ ﺑﻪ اﺳﻼم درﺁﻳﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ در اﻳﻦ ﻣﻴﻞ و رﻏﺒﺖ ﻣﺤﻖ‬ ‫ﻦ َﻧ ِﺪّﻳًﺎ‪] «...‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﮐﺪام ﻳﮏ از ﻣﺎ دو ﻃﺮف‬ ‫ﺴُ‬ ‫ﺣَ‬ ‫ﻦ ﺧَﻴ ُﺮ ﻣَﻘﺎﻣًﺎ َو ا َ‬ ‫ی اﻟﻔَﺮﻳﻘَﻴ ِ‬ ‫ﺑﻮد زﻳﺮا ﻣﺸﺮﮐﺎن در ﻣﻘﺎم ﺗﻔﺎﺧﺮ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪َ» :‬ا ﱡ‬ ‫‪53‬‬ ‫)ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺸﺮﮐﺎن( ﺑﻴﺸﺘﺮ و در اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺤﺘﺮم ﺗﺮﻳﻢ؟‬ ‫ﭘﺲ ﻃﺒﻌًﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﻴﻞ داﺷﺖ ﻣﺘﻌﻴﻨﻴﻦ و ﻣﺤﺘﺮﻣﻴﻦ را ﮔﺮد ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬روزی ﮐﻪ ﺑﺎ ﻳﮑﯽ از اﻓﺮاد اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽ‬ ‫ﮐﺮد و ﻗﻄﻌًﺎ ﺑﺮای اﻗﻨﺎع او ﮔﺮم ﻣﺬاﮐﺮﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻮری ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ام ﻣﮑﺘﻮم ﮐﻪ اﺳﻼم ﺁوردﻩ ﺑﻮد ﺑﻪ وی رﺳﻴﺪ و ﮔﻔﺖ از‬ ‫ﺁﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺗﻮ ﺁﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻴﺰی ﺑﻪ ﻣﺎ ﻳﺎد ﺑﺪﻩ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ ﺣﺮف او اﻋﺘﻨﺎﻳﯽ ﻧﮑﺮد و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ رﻓﺖ‪ .‬ﺁن وﻗﺖ اﻳﻦ ﺳﻮرﻩ‬ ‫ﻋﺒَﺲ ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ ﻟﻬﺠﻪ ﻋﺘﺎب از ﺁن هﻮﻳﺪاﺳﺖ‪» :‬اﺧﻢ ﮐﺮد و روی ﮔﺮداﻧﺪ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ ﺑﻪ او رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﭼﻪ ﻣﯽ‬ ‫ﺷﺮﻳﻔﻪ َ‬ ‫داﻧﯽ ﺷﺎﻳﺪ ﺗﺰﮐﻴﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ و ﺳﺨﻨﺎن ﺗﻮ ﺑﻪ وی ﺁراﻣﺶ ﻣﯽ داد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﺘﺸﺨﺺ روی ﺁوردی‪ ،‬از او ﭼﻪ زﻳﺎﻧﯽ ﻣﯽ رﺳﺪ‬ ‫ﮐﻪ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردی‪ .‬اﻣﺎ ﺁﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗﻮ ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﮔﺮوﻳﺪﻩ و ﺗﻮ ﺑﺪو اﻟﺘﻔﺎﺗﯽ ﻧﺪاﺷﺘﯽ‪ .‬ﻧﻪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻳﻨﻄﻮر ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ را ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻳﺎدﺁوری ﮔﻔﺘﻴﻢ«‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪهﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ هﺮ وﻗﺖ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ام ﻣﮑﺘﻮم را ﻣﯽ دﻳﺪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﻮد ﺧﻮش ﺁﻣﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای ﺧﺎﻃﺮ او ﻣﺮا ﻋﺘﺎب‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬ ‫در ﺳﻮرﻩ ﻏﺎﻓﺮ ]ﻣﺆﻣﻦ[ ﺁﻳﻪ ‪ ٥٥‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﯽ َو اﻻِﺑﮑﺎ ِر«‪.‬‬ ‫ﺸّ‬ ‫ﮏ ﺑِﺎﻟ َﻌ ِ‬ ‫ﺢ ِﺑﺤَﻤ ِﺪ َرّﺑ َ‬ ‫ﺳ ِﺒ ّ‬ ‫ﮏ َو َ‬ ‫ﻖ َو اﺳﺘَﻐﺒِﺮ ِﻟﺬَﻧ ِﺒ َ‬ ‫ﺣّ‬ ‫ﷲ َ‬ ‫ن وَﻋﺪَا ِ‬ ‫»ﻓَﺎﺻﺒِﺮ ِا ﱠ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﺷﮑﻴﺒﺎ ﺑﺎش‪ ،‬وﻋﺪﻩ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ ،‬از ﮔﻨﺎهﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ درﮔﺎﻩ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﻦ و ﻧﻤﺎزهﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ‬ ‫را ﺑﺠﺎی ﺁور‪.‬‬ ‫ﺺ ﻗﺮﺁن ﻣﻨﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻋﺼﻤﺖ ﻣﻄﻠﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪهﺎ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ دادن ﮔﻨﺎﻩ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻃﻠﺐ ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ از ﺁن ﮔﻨﺎﻩ در ﻧ ّ‬ ‫ﺑﺮای ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺳﻮرﻩ اﻟﺸﺮح ]اﻧﺸﺮاح[ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ دﻳﮕﺮی اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﮑﺮار ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺾ ﻇَﻬ َﺮکَ؟«‬ ‫ک‪ .‬اﻟﱠﺬی اَﻧ َﻘ َ‬ ‫ﮏ وِز َر َ‬ ‫ک َو َوﺿَﻌﻨﺎ ﻋَﻨ َ‬ ‫ﮏ ﺻَﺪ َر َ‬ ‫»َاﻟَﻢ ﻧَﺸﺮَح َﻟ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺁﻳﺎ ﺳﻴﻨﻪ ات را ﺑﺮای وﺣﯽ ﺑﺎز ﻧﮑﺮدﻳﻢ و ﺑﺎر ﮔﻨﺎهﺎن )ﺧﻄﺎهﺎ( را ﮐﻪ ﺑﺮ دوش ﺗﻮ ﺳﻨﮕﻴﻨﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد از ﺗﻮ‬ ‫‪54‬‬ ‫ﺑﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻴﻢ؟‬ ‫در ﺳﻮرﻩ ﻓﺘﺢ ﺑﺎز ﮐﻠﻤﻪ »ذﻧﺐ« ﻳﻌﻨﯽ ﮔﻨﺎﻩ ﺑﻪ ﺟﺎی »وزر« ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﮏ ﺻِﺮاﻃًﺎ‬ ‫ﮏ َو ﻳَﻬ ِﺪ َﻳ َ‬ ‫ﻋﻠَﻴ َ‬ ‫ﺧ َﺮ َو ُﻳ ِﺘﻢﱠ ﻧِﻌ َﻤ َﺘ ُﻪ َ‬ ‫ﮏ َو ﻣﺎ َﺗَﺎ ﱠ‬ ‫ﷲ ﻣﺎ َﺗ َﻘ ﱠﺪ َم ﻣِﻦ ذَﻧ ِﺒ َ‬ ‫ﮏا ُ‬ ‫ﮏ ﻓَﺘﺤًﺎ ﻣُﺒﻴﻨًﺎ‪ِ .‬ﻟﻴَﻐ ِﻔ َﺮ َﻟ َ‬ ‫»ِاﻧّﺎ َﻓﺘَﺤﻨﺎ َﻟ َ‬ ‫ﻣُﺴﺘَﻘﻴﻤًﺎ«‪.‬‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﭘﻴﺮوزی درﺧﺸﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ دادﻳﻢ ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻨﺎهﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺁﻳﻨﺪﻩ ات را ﺑﺒﺨﺸﺪ و ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺗﻮ ﺗﻤﺎم‬ ‫ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ راﻩ راﺳﺖ هﺪاﻳﺘﺖ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪.55‬‬ ‫روﻳﻬﻢ رﻓﺘﻪ از ﻧﺼﻬﺎی ﺻﺮﻳﺢ و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺧﺪﺷﻪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت دﻋﻮی ﻋﺼﻤﺖ و ﻣﺮﺗﺒﻪ‬ ‫ﻓﻮق اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪهﺎ دﻳﮕﺮان ﺑﺮای او درﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺟﺎﺋﺰاﻟﺨﻄﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و هﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﺷﺄن او را در‬ ‫ﻧﻈﺮ اهﻞ ﻓﮑﺮ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﺎﻻ ﺑﺮدﻩ و ارزش ﻣﻠﮑﺎت و ﻧﻴﺮوی روﺣﯽ او را ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪] 51‬ﺁﻳﻪ ‪ ٢‬ﺗﺎ ‪[١٢‬‬ ‫‪] 52‬روی ﺗﺮش ﮐﺮد و ﭘﺸﺖ ﺑﮕﺮداﻧﻴﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺁن ﮐﻮر ﻧﺰد وی ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﭼﻪ داﻧﯽ ﺷﺎﻳﺪ او ﭘﺎک ﺷﻮد و ﻳﺎ ﺗﺬﮐﺎر ﻳﺎﺑﺪ و ﺗﺬﮐﺎرش ﺳﻮد دهﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺁﻧﮑﻪ‬ ‫ﺑﯽ ﻧﻴﺎزی ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﺑﺪو اﻗﺒﺎل ﻣﯽ ﮐﻨﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ هﻢ ﭘﺎک ﻧﺸﻮد ﮔﻨﺎهﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺁﻧﮑﻪ ﺷﺘﺎﺑﺎن ﻧﺰد ﺗﻮ ﺁﻣﺪﻩ و هﻤﻮ ﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺗﻮ از وی ﺗﻐﺎﻓﻞ ﻣﯽ‬ ‫ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﮑﻦ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺗﺬﮐﺎرﻳﺴﺖ[‬ ‫‪ 53‬ﺳﻮرﻩ ﻣﺮﻳﻢ ﺁﻳﻪ ‪٧٣‬‬ ‫‪ 54‬ﺳﻮرﻩ اﻟﺸﺮح )اﻻﻧﺸﺮاح( ‪ ١‬ﺗﺎ ‪٣‬‬ ‫‪ 55‬ﺳﻮرﻩ ﻓﺘﺢ ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ١‬و ‪٢‬‬

‫‪91‬‬

‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺟﺰ در اﻣﻮر رﻳﺎﺿﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺛﺎﺑﺖ دارﻧﺪ و ﺟﺰ در اﻣﻮر ﻃﺒﻴﻌﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺘًﺎ از ﻣﻘﻮﻻت ﻣﺜﺒﺘﻪ و ﻋﻘﻴﻠﻪ اﻧﺪ در ﺳﺎﻳﺮ‬ ‫اﻣﻮر ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺬهﺒﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻋﺎدات اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺑﺪًا ﻋﺎﻣﻞ ﻋﻘﻞ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽ اﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ اﻣﺮی ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻣﯽ‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻋﻘﻞ و اﻧﺪﻳﺸﻪ را ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﺁن ﺑﻪ ﺗﮑﺎﭘﻮ و ﺗﻼش ﺑﺮ ﻣﯽ اﻧﮕﻴﺰاﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻤﺎء اﺳﻼم ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ اﺻﻞ ﮐﻠّﯽ ﻣﻨﺤﺮف ﻧﮕﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ از ﻓﺮط ارادت ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﻌﺼﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺁن‬ ‫ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣُﺼﺮّﺣﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ را ﺗﺄوﻳﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﺳﺖ و ﭘﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮان در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻣﯽ زﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻀﻴﻪ ﺳﻬﻞ ﺗﺴﺘﺮی‪) 56‬ﺷﻮﺷﺘﺮی ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ (٢٧٣‬را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽ ﺁورد ﮐﻪ‬ ‫ﻳﮑﯽ از ﻣﺮﻳﺪان ﻧﺰد وی ﺁﻣﺪ و ﮔﻔﺖ ﻣﺮدم ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺗﻮ روی ﺁب راﻩ ﻣﯽ روی‪.‬‬ ‫ﺳﻬﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻣﺆذن ﻣﺴﺠﺪ ﺑﭙﺮس ﮐﻪ ﺁدم راﺳﺘﮕﻮﻳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﻳﺪ رﻓﺖ ﻧﺰد ﻣﺆذن و ﻗﻀﻴﻪ را ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ .‬ﻣﺆذو ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﯽ داﻧﻢ‬ ‫ﮐﻪ او روی ﺁب راﻩ ﻣﯽ رود ﻳﺎ ﻧﻪ وﻟﯽ اﻳﻦ را ﻣﯽ داﻧﻢ ﮐﻪ روزی ﺳﻬﻞ ﺑﺮای ﺗﻄﻬﻴﺮ ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﺣﻮض ﺁﻣﺪﻩ و در ﺁب اﻓﺘﺎد و‬ ‫اﮔﺮ ﻣﻦ ﻧﺒﻮدم و او را در ﻧﻤﯽ ﺁوردم ﺧﻔﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺮی ﮐﻪ ﭘﮋوهﻨﺪﻩ ﺑﯽ ﻃﺮف و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﻮی را ﮔﻤﺮاﻩ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺜﺮت‬ ‫ﻣﺴﺘﻨﺪات اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻟﺪزﻳﻬﺮ‪ 57‬ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ رواﻳﺎت و اﺣﺎدﻳﺚ و ﺳﻴﺮﻩ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻗﻄﻌﯽ و روﺷﻦ از ﺷﺎرع اﺳﻼم ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬ ‫در هﻴﭻ ﻳﮏ از ﺗﻮارﻳﺦ دﻳﻨﯽ ﺟﻬﺎن دﻳﺪﻩ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد و هﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻋﻮارض ﺑﺸﺮی ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﺴﺘﻨﺪات ﺗﻼﺷﯽ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وی را از ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺑﺸﺮی دور ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ او را ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن و‬ ‫اﻃﺮاﻓﻴﺎﻧﺶ ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﯽ ﺳﺎزﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ :‬در ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪق ﭼﻮن ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﮐﻨﺪن زﻣﻴﻦ ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺖ و درﺑﺎرﻩ ﺧﻮﺷﯽ‬ ‫ﯽ اَﻟﺼﻼﻩ« ]ﻳﻌﻨﯽ[ از دﻧﻴﺎی ﺷﻤﺎ ﻋﻄﺮ و زن و ﻧﻤﺎز‬ ‫ﺐ ﻣِﻦ دُﻧﻴﺎ ُﮐﻢّ ﺛَﻼث‪ :‬اَﻟﻄَﻴﺐ َواَﻟﻨِﺴﺎء و ﻗُﺮﻩ ﻋَﻴﻨ ِ‬ ‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬اَﺣ ﱡ‬ ‫را دوﺳﺖ دارم‪.‬‬ ‫و از هﻤﻴﻦ روی اﻋﻤﺎﻟﯽ از وی رواﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪان ﺗﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺎ زهﺪ و ﺗﺮک دﻧﻴﺎ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺴﺘﻨﺪات ﻓﺮاوان ﭼﻪ در ﻗﺮﺁن و ﭼﻪ در اﺣﺎدﻳﺚ و ﭼﻪ در ﺳﻴﺮﻩ هﺎ و رواﻳﺎت ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺗﻤﺎم‬ ‫ﺧﺼﺎﺋﺺ ﺑﺸﺮی از وی ﺳﻠﺐ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮدای وﻓﺎت او ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻳﺎ ﻳﮑﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ هﺎی ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ ﮐﻒ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﯽ‬ ‫زﻧﺪ هﺮ ﮐﺲ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣُﺮد ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﮔﺮدن وی را ﺧﻮاهﻢ زد‪ .‬ﺧﺪا ﭘﺪر اﺑﻮﺑﮑﺮ را ﺑﻴﺎﻣﺮزد ﮐﻪ ﺑﺮ وی ﺑﺎﻧﮓ زد‬ ‫ﺖ َو اﱠﻧﻬُﻢ َِﻣﺘُﻮ َ‬ ‫ﮏ ِﻣﻴّ ُ‬ ‫ﻣﮕﺮ ﻧﻪ در ﻗﺮﺁن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ِ» :‬اّﻧ َ‬ ‫ن«‪.58‬‬ ‫هﺮ ﻗﺪر ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺳﺎل ﻳﺎزدﻩ هﺠﺮی ﻓﺰوﻧﯽ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻗﻮﻩ ﭘﻨﺪار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ اﻓﺘﺪ و‬ ‫ﮐﺎر اﻏﺮاق و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﭼﻨﺎن ﺑﺎﻻ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﮐﻪ ﺑﻨﺪﻩ و ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺧﺪا ﻳﻌﻨﯽ دو ﺻﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮای ﺧﻮد ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد‬ ‫و ﺁن دو را در ﻧﻤﺎزهﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ و در ﺁﻳﺎت ﻋﺪﻳﺪﻩ ﻗﺮﺁن ذﮐﺮ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬او را ﻋﻠﺖ ﻏﺎﺋﯽ ﺟﻬﺎن‬ ‫ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ و ﻣﺼﺪاق »ﻟﻮﻻک ﻟﻤﺎ ﺧﻠﻘﺖ اﻻﻓﻼک«‪ 59‬ﻣﻌﺮف ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺎدر و ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪﻩ ﺟﻬﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ‬ ‫ﮐﻠﻤﻪ »ﮐﻦ – ﺑﺎش« ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻠﻘﺖ ]ﺧﻠﻌﺖ[ هﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﮐﺎﺋﻨﺎت ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ ﺧﻠﻘﺖ ﻧﺎﭼﺎر ﻣﯽ ﺷﻮد ﻧﺨﺴﺖ‬ ‫ﻧﻮر ﻣﺤﻤﺪی ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﺁن ﻧﻮر ﻧﻈﺮ اﻓﮑﻨﺪ ﺗﺎ از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺁن ﻧﻈﺮ ﻋﺮق ﺷﺮم ﺑﺮ ﻧﻮر ﻧﺸﻴﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ از ﺁن‬ ‫ﻋﺮق‪ ،‬روح اﻧﺒﻴﺎء و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁورد‪ .60‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﺴﻤﺎن در ﮐﺘﺎب ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل ﺑﺸﺮ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﭼﻮن اﻧﺒﻴﺎء دﻳﮕﺮ ﺑﺸﺮ ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺁدﻣﻴﺎن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮد و ﻣُﺮد‪ .‬ﺷﺌﻮن رﺳﺎﻟﺖ او را از ﺣﺪود ﺑﺸﺮﻳﺖ ﺧﺎرج‬ ‫ﻧﮑﺮد و ﻣﺜﻞ هﻤﻪ ﻣﺮدم ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮد‪ ،‬راﺿﯽ و ﻣﻐﻤﻮم ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﺳﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ اﺑﻦ اﺳﺪ ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎ ﮐﻮرش ﮐﻦ و ﭘﺴﺮش را ﻳﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺰت دروزﻩ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﻓﻠﺴﻄﻴﻨﯽ ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﺳﻴﺮﻩ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻣﻘﻴﺪ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﺁراء و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد را ﺑﺮ‬ ‫ﻧﺼﻮص ﻗﺮﺁﻧﯽ ﻣﺘﮑﯽ ﺳﺎزد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن روﺷﻨﻔﮑﺮ ﮐﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ دو ﺟﻠﺪ ﮐﺘﺎب ﺷﺮﻳﻒ و ﺟﻠﻴﻞ ﺧﻮد ﺧﻠﻮص و اﻳﻤﺎن او ﺑﻪ‬ ‫ﻏﻠّﺎت« ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭼﻮن ﻗﺴﻄﻼﻧﯽ‪ 61‬راﻩ‬ ‫ﺣﻀﺮت رﺳﻮل و ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺳﺎﻃﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺗﺄﺳﻒ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ » ُ‬ ‫ﮐﺞ در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﺎﺗﯽ دﺳﺖ زدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﺪًا ﺑﺎ ﻧﺼﻮص ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ و ﺣﺘﯽ در اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﻌﺘﺒﺮ و‬ ‫ﻣﻮﺛﻖ ﺻﺪر اﺳﻼم ﻧﺸﺎﻧﯽ از ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽ ﻳﺎﺑﻴﻢ‪ .‬در ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻧﺎﻣﻮﺟﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁدم را ﺑﺮای اﻳﻦ ﺁﻓﺮﻳﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ از ﻧﺴﻞ او ﺑﻪ‬ ‫ﻦو‬ ‫وﺟﻮد ﺁﻳﺪ و ﻣﻘﺼﻮد از ﺧﻠﻘﺖ ﻧﻮع اﻧﺴﺎﻧﯽ او ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﺣﺘﯽ ﻟﻮح و ﻗﻠﻢ و ﻋﺮش و ﮐﺮﺳﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻤﺎم ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺟ ّ‬ ‫اﻧﺲ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ و ﺧﻼﺻﻪ ﺗﻤﺎم ﮐﺎﺋﻨﺎت در ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و ﺻﺮاﺣﺖ ﺁﻳﻪ ‪ ١٢٤‬ﺳﻮرﻩ اﻧﻌﺎم را‬ ‫ﮐﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬اﷲ اﻋﻠﻢ ﺣﻴﺚ ﻳﺠﻌﻞ رﺳﺎﻟﺘﻪ« ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺧﺪا داﻧﺎﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﻪ ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﻩ‬ ‫اﻧﺪ و اﻳﻦ اﺻﻞ ﺑﺰرگ دﻳﺎﻧﺖ اﺳﻼم ﮐﻪ »ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﺆﺛﺮ در ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﺧﺪاﺳﺖ« ﭘﺲ ﮔﻮش اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ روﺷﻨﻔﮑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﺼﻮص ﻗﺮﺁﻧﯽ هﻤﻪ اﻧﺒﻴﺎء ﺑﺸﺮهﺎی ﻋﺎدی اﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺁﻧﻬﺎ را‬ ‫ﺑﺮای هﺪاﻳﺖ ﻣﺮدم ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪] 56‬ﺳﻬﻞ ﺗﺴﺘﺮی )ﺷﻮﺷﺘﺮی( ﻳﮑﯽ از ﺻﻮﻓﻴﺎن ﻣﻌﺮوف اهﻞ ﺷﻮﺷﺘﺮ در ﺧﻮزﺳﺘﺎن اﻳﺮان‪ .‬ﺣﺪود ‪ ٨٨٦‬ﻣﻴﻼدی درﮔﺬﺷﺖ[‬ ‫‪] 57‬ﮔﻮﻟﺪزﻳﻬﺮ ‪ Goldziher‬ﺧﺎورﺷﻨﺎس ﺁﻟﻤﺎﻧﯽ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب »درﺳﻬﺎﻳﯽ از اﺳﻼم« ) ‪ . (Vorlesungen über den Islam‬اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﻮﺳﻂ‬ ‫ﻋﻠﻴﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوی از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻟﻌﻘﻴﺪﻩ و اﻟﺸﺮﻳﻌﻪ ﻓﯽ اﻻﺳﻼم« ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ[‬ ‫‪] 58‬ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻣﺮدﻧﯽ هﺴﺘﯽ و دﻳﮕﺮان هﻢ ﻣﺮدﻧﯽ اﻧﺪ‪ .‬ﺳﻮرﻩ زﻣﺮ ﺁﻳﻪ ‪[٣٠‬‬ ‫‪] 59‬ﺣﺪﻳﺚ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ رﺳﻮل اﷲ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻮ ﻧﺒﻮدی ﻣﻦ اﻓﻼک را ﻧﻤﯽ ﺁﻓﺮﻳﺪم[‬ ‫‪ 60‬ﮐﺘﺎب ﻣﺮﺻﺎد اﻟﻌﺒﺎد ﺷﻴﺦ ﻧﺠﻢ اﻟﺪﻳﻦ داﻳﻪ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫‪] 61‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺴﻄﻼﻧﯽ اﻧﺪﻟﺴﯽ ﺷﺎﻓﻌﯽ )‪ ١٤٤٨ -١٥١٧‬م( ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﮐﺘﺎب وی »ﻟﻄﺎﻳﻒ اﻻﺷﺎرات ﺑﻔﻨﻮن اﻟﻘﺮﺁت[‬

‫‪92‬‬

‫ن اّﻟﻄَﺎ َم‬ ‫ﺟﺴُﺪًا ﻻﻳَﺎ َﮐﻠُﻮ ُ‬ ‫ﺟﻌَﻠﻨﺎهُﻢ َ‬ ‫ن َو ﻣﺎ َ‬ ‫ﻞ اﻟ ّﺬ ِﮐﺮِان ﮐَﻨﺘُﻢ ﻻ ﺗ ﱠﻌَﻠﻤُﻮ ُ‬ ‫ﻻ ﻧُﻮﺣﯽ ِاﻟَﻴﻬِﻢ ﻓَﺴﺌَﻠﻮُا اَه َ‬ ‫ﻻ رِﺟﺎ ً‬ ‫ﮏ ِا ّ‬ ‫» َو ﻣﺎ اَرﺳَﻠﻨﺎ ﻗَﺒَﻠ َ‬ ‫‪62‬‬ ‫ﻦ«‬ ‫َو ﻣﺎ ﮐﺎﻧُﻮا ﺧﺎﻟِﺪﻳ َ‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﺗﻮ ﻣﺮداﻧﯽ را ﺑﻪ وﺣﯽ اﺧﺘﺼﺎص دادﻳﻢ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﯽ ﺧﻮردﻧﺪ و ﺟﺎوﻳﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.63‬‬ ‫وی ﺁﻳﻪ هﺎی ﻋﺪﻳﺪﻩ ای از ﻗﺮﺁن ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﻌﺮ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﺟﺰ ﻣﺰﻳّﺖ وﺣﯽ و ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ ﺷﺪن از ﻃﺮف‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺣﻖ‪ ،‬ﻣﺰّﻳﺖ دﻳﮕﺮی ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻻ« ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﮕﻮ ﻣﻨﺰﻩ اﺳﺖ ﺧﺪای ﻣﻦ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﻣﻦ ﺟﺰ ﺑﺸﺮی هﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻻ َﺑﺸَﺮًا َرﺳُﻮ ً‬ ‫ﺖ ِا ّ‬ ‫ن َرﺑّﯽ هَﻞ ﮐُﻨ ُ‬ ‫»ﻗُﻞ ﺳُﺒﺤﺎ َ‬ ‫‪64‬‬ ‫رﺳﺎﻟﺖ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ ﺷﺪم؟«‬ ‫ﻻ«‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺮدم ﺑﺪﻳﻦ ﺧﻴﺎل واهﯽ‬ ‫ﷲ َﺑﺸَﺮًا َرﺳُﻮ ً‬ ‫ﺚا ُ‬ ‫ﻻ اَن ﻗﺎﻟُﻮا َا َﺑ َﻌ َ‬ ‫س اَن ﻳُﺆ ِﻣﻨُﻮا اِذا ﺟﺎ َء ُه ُﻢ اﻟﻬُﺪی ِا ّ‬ ‫» َو ﻣﺎ َﻣ َﻨ َﻊ اّﻟﻨﺎ ُ‬ ‫از ﭘﻴﺮوی ﺣﻖ ﺳﺮ ﺑﺎز ردﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮد را از ﻣﻴﺎن ﺑﺸﺮ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.65‬‬ ‫ﻻ ﻳُﻮﺣﯽ ِاﻟَﻴﻬِﻢ‪] «...‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﻗﺒﻞ از ﺗﻮ ﻣﺮداﻧﯽ را ﺑﺮای وﺣﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدﻳﻢ‪.66‬‬ ‫ﻻ رِﺟﺎ ً‬ ‫ﮏاّ‬ ‫» َو ﻣﺎ اَرﺳَﻠﻨﺎ ﻗَﺒﻠ َ‬ ‫ق« ]ﻳﻌﻨﯽ[ اﻳﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮﻳﺴﺖ ﮐﻪ هﻢ ﻏﺬا ﻣﯽ ﺧﻮرد‬ ‫ﻞ اﻟﻄﱠﻌﺎ َم َو ﻳَﻤﺸﯽ ﻓِﯽ اﻻَﺳﻮا ِ‬ ‫ل ﻳَﺎ ُﮐ ُ‬ ‫» َو ﻗﺎﻟُﻮ اﻣﺎ ﻟِﻬﺬَا اﻟ ﱠﺮﺳُﻮ ِ‬ ‫‪67‬‬ ‫و هﻢ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽ رود ‪.‬‬ ‫ﻦ« ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺎ ﺑﺎ‬ ‫ﺖ ﻣِﻦ ﻗَﺒِﻠ ِﻪ َﻟﻤِﻦ اﻟﻐﺎﻓِﻠﻴ َ‬ ‫ﮏ هﺬَا اﻟﻘُﺮﺁن َو اِن ﮐُﻨ َ‬ ‫ﺺ ﺑِﻤﺎ اَوﺣَﻴﻨﺎ ِاﻟَﻴ َ‬ ‫ﺼ ِ‬ ‫ﻦ اﻟ َﻘ َ‬ ‫ﺴَ‬ ‫ﮏ اَﺣ َ‬ ‫ﻦ َﻧ ُﻘﺺﱠ ﻋَﻠﻴ َ‬ ‫»ﻧَﺤ ُ‬ ‫‪68‬‬ ‫وﺣﯽ ﺧﻮد ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺣﮑﺎﻳﺘﻬﺎ را در ﻗﺮﺁن ﺁوردﻳﻢ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻗﺒﻞ از وﺣﯽ و ﻗﺒﻞ از ﻗﺮﺁن ﺗﻮ ﻧﻴﺰ از ﻏﺎﻓﻼن ﺑﻮدی ‪.‬‬ ‫ن« ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﺮای هﻴﭻ ﺑﺸﺮ ﻋﻤﺮ ﺟﺎوﻳﺪان ﻣﻘﺮر ﻧﮑﺮدﻩ اﻳﻢ‬ ‫ﺖ َﻓ ُﻬ ُﻢ اﻟﺨﺎِﻟﺪُو َ‬ ‫ن ﱠﻣ َ‬ ‫ﮏ اﻟﺨُﻠ َﺪ َا َﻓِﺎ َ‬ ‫ﺸ ﱠﺮ ﻣِﻦ َﻗﺒِﻠ َ‬ ‫ﺟﻌَﻠﻨﺎ ِﻟ َﺒ َ‬ ‫» َو ﻣﺎ َ‬ ‫ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﻤﻴﺮی و ﺁﻧﻬﺎ ﺟﺎوﻳﺪان ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.69‬‬ ‫ﻞ‪] «...‬ﻳﻌﻨﯽ[ﻣﺤﻤﺪﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﮑﯽ از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از وی‬ ‫ﺳُ‬ ‫ﺧﻠَﺖ ﻣِﻦ َﻗ ِﺒﻠِﻪ اﻟﺮّ ُ‬ ‫ل ﻗَﺪ َ‬ ‫ﻻ َرﺳُﻮ ُ‬ ‫» َو ﻣﺎ ُﻣﺤﱠ َﻤ ُﺪ ِا ّ‬ ‫ﺁﻣﺪﻩ اﻧﺪ‪.70‬‬ ‫ن« ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺗﻮ ﺧﻮد ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺘﯽ ﮐﺘﺎب ﭼﻴﺴﺖ و اﻳﻤﺎن ﭼﻴﺴﺖ‪.71‬‬ ‫ل اﻻﻳﻤﺎ ُ‬ ‫ب َو َ‬ ‫ﺖ ﺗَﺪری ﻣﺎ اِﻟﮑﺘﺎ ُ‬ ‫»ﻣﺎ ﮐُﻨ َ‬ ‫ﻦ«‬ ‫ب َو ﻻ ِﺑﮑُﻢ اِن َا َﺗ َﺒ ُﻊ اِﻻ ﻣﺎ ﻳُﻮﺣﯽ ِاﻟّﯽ َو ﻣﺎ َاﻧَﺎ اِﻻ ﻧَﺬﻳ ُﺮ ﻣُﺒﻴ ُ‬ ‫ﻞ ِ‬ ‫ﻞ َو ﻣﺎ اَدری ﻣﺎ ﻳُﻔ َﻌ َ‬ ‫ﺳِ‬ ‫ﻦ اﻟﺮ ُ‬ ‫ﺖ ﺑِﺪﻋًﺎ ِﻣ َ‬ ‫»ﻗَﻞ ﻣﺎ ﮐُﻨ ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﻦ ﺑﺪﻋﺖ ﺗﺎزﻩ ای در ﻣﻴﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﻧﻴﺴﺘﻢ و ﻧﻤﯽ داﻧﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﻣﯽ ﮐﺮد اﮔﺮ ﺟﺰ ﺁﻧﭽﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻦ وﺣﯽ ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺟﺰ ﻧﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺘﻢ‪.72‬‬ ‫در ﻏﺰوﻩ ﺑﻨﯽ ﻣﻌﻮﻧﻪ ﮐﻪ هﻔﺘﺎد ﺗﻦ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪﻳﻦ روز ﻧﻤﺎز ﺑﺎﻣﺪاد را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺁﻏﺎز ﻣﯽ ﮐﺮد‪» :‬اَﻟﻠﻬُﻢ‬ ‫ﻋﻠَﯽ ُﻣﻀِﺮ« ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻨﯽ ﻣﻀﺮ را در هﻢ ﺑﮑﻮب‪ .‬ﺁﺛﺎر ﺑﺸﺮ ﺑﻮدن و دﭼﺎر ﺿﻌﻔﻬﺎی ﺁن ﺷﺪن هﻤﻪ ﺟﺎ‬ ‫ﮏ َ‬ ‫ﺷ َﺪ َد و ﻃﺄ َﺗ َ‬ ‫َا ّ‬ ‫در اﺣﻮال ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺷﮑﺴﺖ ُاﺣُﺪ و ﻗﺘﻞ ﺣﻤﺰﻩ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ،‬وﺣﺸﯽ ﺣﺒﺸﯽ‪ ،‬دﻣﺎغ و ﮔﻮش او را ﺑﺮﻳﺪ و هِﻨﺪ زن اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺳﻴﻨﻪ او را‬ ‫ﺷﮑﺎﻓﺖ و ﺟﮕﺮش را ﺑﻴﺮون ﺁورد و ﺟﻮﻳﺪ ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﺟﺴﺪ ﻣُﺜﻠﻪ ﺷﺪﻩ ﺣﻤﺰﻩ ﭼﻨﺎن در ﺧﺸﻢ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎم‬ ‫ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﻓﺮﻳﺎد زد‪ :‬ﺑﺨﺪا ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺗﻦ از ﻗﺮﻳﺶ را ﻣُﺜﻠﻪ ﺧﻮاهﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﺧﻮد اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ و ﻧﻈﺎﺋﺮ ﺁن ﺧﺸﻮﻧﺖ روح و ﮐﻴﻨﻪ ﺟﻮﻳﯽ‬ ‫‪] 62‬ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﻩ اﻳﻢ ﭘﻴﺶ از ﺗﻮ ﺑﺠﺰ ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ وﺣﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻳﻢ اﮔﺮ ﺧﻮدﺗﺎن ﻧﻤﯽ داﻧﻴﺪ از اهﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان را ﺟﺴﺪهﺎ ﻧﮑﺮدﻳﻢ‬ ‫ﮐﻪ ﻏﺬا ﻧﺨﻮرﻧﺪ و ﺟﺎوداﻧﻴﺸﺎن ﻧﮑﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺳﻮرﻩ اﻧﺒﻴﺎء ﺁﻳﺎت ‪ ٧‬و ‪[٨‬‬ ‫‪ 63‬ﺳﻮرﻩ اﻧﺒﻴﺎء ﺁﻳﺎت ‪ ٧‬و ‪٨‬‬ ‫‪] 64‬ﺳﻮرﻩ[ اﺳﺮا ﺁﻳﻪ ‪٩٤‬‬ ‫‪ 65‬ﺳﻮرﻩ اﺳﺮا ﺁﻳﻪ ‪٩٤‬‬ ‫‪ 66‬ﺳﻮرﻩ اﻧﺒﻴﺎء ﺁﻳﻪ ‪٧‬‬ ‫‪ 67‬ﺳﻮرﻩ ﻓﺮﻗﺎن ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ٧‬و ‪٨‬‬ ‫‪ 68‬ﺳﻮرﻩ ﻳﻮﺳﻒ ﺁﻳﻪ ‪٣‬‬ ‫‪ 69‬ﺳﻮرﻩ اﻧﺒﻴﺎء ﺁﻳﻪ ‪٣٤‬‬ ‫‪ 70‬ﺳﻮرﻩ ﺁل ﻋﻤﺮان ﺁﻳﻪ ‪١٤٤‬‬ ‫‪ 71‬ﺳﻮرﻩ ﺷﻮری ﺁﻳﻪ ‪٥٢‬‬ ‫‪ 72‬ﺳﻮرﻩ اﺣﻘﺎف ﺁﻳﻪ ‪٩‬‬

‫‪93‬‬

‫اﻋﺮاب را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ زﻧﯽ ﻣﺘﺸﺨﺺ ﺳﻴﻨﻪ ﮐﺸﺘﻪ ای را ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺟﮕﺮ او را در ﺁ َورَد و ﺑﺨﻮرَد و ﭼﻮن ﻏﺬای‬ ‫ﺧﻮﺷﻤﺰﻩ ای ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺮون اﻧﺪازد‪ .‬هﻤﻴﻦ هﻨﺪ و ﺑﻌﻀﯽ از زﻧﺎن ﻣﺘﺸﺨﺺ دﻳﮕﺮ ﺑﺮای ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﺎ ﻧﻮﻳﺪ ﻟﻄﻒ زﻧﺎﻧﻪ ﺧﻮد و وﻋﺪﻩ هﺎی ﻓﺮﻳﺒﻨﺪﻩ دﻳﮕﺮ ﺗﺸﺠﻴﻌﺸﺎن ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﻗﺒﻴﻠﻬﻪ ﺑﺤﻴﺮﻩ زار و ﺑﻴﻤﺎر ﻧﺰد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁﻣﺪﻩ از او ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ را‬ ‫ﺑﻴﺮون ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﺰد ﺷﺘﺮﺑﺎﻧﺎن ﺧﻮد ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ از ﺷﻴﺮ ﺷﺘﺮ ﺑﻨﻮﺷﻨﺪ و ﺷﻔﺎ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﺳﺘﻔﺎدﻩ از ﺷﻴﺮ ﺷﺘﺮ و ﺁﺳﻮدﻩ ﺷﺪن از‬ ‫رﻧﺞ‪ ،‬ﺷﺘﺮﺑﺎن را ﮐﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺧﺎر در ﭼﺸﻤﺶ ﻓﺮو ﮐﺮدﻧﺪ و ﺷﺘﺮ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ رﺳﻴﺪ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺧﺸﻢ ﺁﻣﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﯽ درﻧﮓ ﮐﺮز ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺁﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﭘﺲ از ﺁﻧﮑﻪ هﻤﻪ را اﺳﻴﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﺁوردﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﮐﺮد‬ ‫ﺸ ِﺮ اَﻏﺼَﺐ َو‬ ‫دﺳﺖ و ﭘﺎﻳﺸﺎن را ﻗﻄﻊ و ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن را ﮐﻮر ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎری ﺣﺪﻳﺜﯽ اﺳﺖ از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮐﻪ‪» :‬اِﻧﺎ َﺑ َ‬ ‫ﺐ اﻟ َﺒﺸّﺮ«‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﻦ ﺑﺸﺮم ﭼﻮن ﺳﺎﻳﺮ ﺁدﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﺧﺸﻢ ﻣﯽ ﺁﻳﻢ و ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽ ﺷﻮم‪.‬‬ ‫ﻀ ُ‬ ‫ﻒ ﮐَﻤﺎ ﻳَﻐ ِ‬ ‫ﺁﺳ ِ‬ ‫ﺣﮑﺎﻳﺎت و رواﻳﺎت ﺑﯽ ﺷﻤﺎری هﺴﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮ رهﻢ ﻏﻔﺎری ﻳﮑﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻳﮑﯽ از‬ ‫ﻏﺰوات در ﺻﻒ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﺮﮐﺐ ﻣﯽ راﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮﮐﺐ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺗﻔﺎق ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﺪ ﺑﻄﻮری ﮐﻪ ﮐﻔﺶ زﻣﺨﺖ او‬ ‫ﺑﻪ ﺳﺎق ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮرد و ﻣﺘﺄﻟﻤﺶ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺁﺛﺎر ﺧﺸﻢ ﺑﺮ او ﻇﺎهﺮ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﭘﺎی اﺑﻮ رهﻢ زد‪ .‬ﺧﻮد اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﻘﻞ‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﭼﻨﺎن ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪم ﮐﻪ ﺗﺮﺳﻴﺪم ﺁﻳﻪ ای در ﺑﺎرﻩ ﻣﻦ و ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﻦ ﻧﺎزل ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫در روزهﺎی ﺁﺧﺮ ﺣﻴﺎت‪ ،‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﻳﺪ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ ﻟﺸﮑﺮی ﮔﻤﺎﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر هﺠﻮم ﺑﻪ ﺷﺎم ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺒﻌًﺎ ﻧﺎرﺿﺎﻳﻴﻬﺎ و‬ ‫ﺑﮕﻮﻣﮕﻮهﺎﻳﯽ ﻣﻴﺎن ﺧﻮاص روی دادﻩ ﮐﻪ ﺟﻮان ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ ای را ﭼﺮا ﺑﺮ ﻟﺸﮑﺮی ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ای ﺑﺰرگ ﭼﻮن اﺑﻮﺑﮑﺮ در‬ ‫ﺁن ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻪ اﻣﻴﺮ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ؟ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﮔﻮش ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﺑﺮﺁﺷﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ از ﺑﺴﺘﺮ ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺧﻮد را‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﻧﮓ زﻧﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﭼﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﯽ رﺳﺪ و اﻋﺘﺮاض ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‬ ‫ﮐﻪ اﺳﺎﻣﻪ را اﻣﺎرت ﻟﺸﮑﺮ دادﻩ ای؟ هﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺁﺧﺮﻳﻦ روز ﺑﻴﻤﺎری ﮐﻪ دﭼﺎر اﻏﻤﺎء ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻴﻤﻮﻧﻪ داروﻳﯽ را ﮐﻪ در ﺣﺒﺸﻪ‬ ‫ﻳﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺣﺎﺿﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﺁن دارو را در دهﺎن ﺣﻀﺮت رﻳﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺧﻮد ﺁﻣﺪ و ﺧﺸﻤﻨﺎک ﻓﺮﻳﺎد زد ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﻳﻦ‬ ‫ﮐﺎر را ﮐﺮد؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﻴﻤﻮﻧﻪ دوا را ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﻤﻮﻳﺖ ﻋﺒﺎس در دهﺎﻧﺖ رﻳﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻏﻴﺮ از ﻋﺒﺎس دوا را در دهﺎن‬ ‫هﻤﻪ ﺣﺎﺿﺮﻳﻦ ﺑﺮﻳﺰﻳﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺧﻮد ﻣﻴﻤﻮﻧﻪ ﮐﻪ روزﻩ ﺑﻮد از ﺁن دوا ﺧﻮرد‪.‬‬ ‫در ﺣﻮادث ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ در اﻳﺎم اﻗﺎﻣﺖ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺷﻮاهﺪ زﻳﺎدی هﺴﺖ از اﻧﻔﻌﺎﻻت روﺣﯽ و‬ ‫ﺗﺄﺛﺮات ﺑﺸﺮی ﭼﻮن ﻗﻀﻴﻪ اﻓﮏ‪ ،‬ﻣﺎرﻳﻪ ﻗﺒﻄﻴﻪ و ﺗﺤﺮﻳﻢ او ﺑﺮ ﺧﻮد و ﻳﺎ ﺷﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ زﻳﻨﺐ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد و‬ ‫ﺑﯽ درﻧﮓ ﭘﺲ از ﺳﺮ رﻓﺘﻦ اﻳﺎم ﻋﺪّﻩ او ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ اش رﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ وﺟﻮد هﻤﻪ اﻳﻦ ﺷﻮاهﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﮑﻪ در ﻗﺮﺁن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ دﻋﻮی اﻋﺠﺎز ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﺁن ﺣﻀﺮت ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ‬ ‫ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺳﺎزی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر اﻓﺘﺎد و هﯽ ﺧﺮق ﻋﺎدت و اﻧﺠﺎم اﻣﻮر ﻣﺤﺎل ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ دادﻧﺪ‪ .‬هﺮ ﻗﺪر ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ و‬ ‫ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻓﺰوﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﻣﻌﺠﺰات ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻧﺎﻣﻮﺟﻬﯽ ﺑﺰرگ ﺷﺪﻩ ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺴﻴﺎری از ﻋﻠﻤﺎء و ﻣﺤﻘﻘﺎن اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﺎروا و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ و ﺁوردن ﻳﮑﯽ دو ﺷﺎهﺪ ﻣﺎ را از ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﯽ ﻧﻴﺎز ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدی ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺎﺿﯽ‬ ‫ﻋﻴﺎض اﻧﺪﻟﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻴﻦ ﻗﺮون ‪ ٥‬و ‪ ٦‬هﺠﺮی زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬هﻢ ﺷﺎﻋﺮ هﻢ ﻣﺤﺪث هﻢ ﻗﺎﺿﯽ و هﻢ ﻋﺎﻟِﻢ ﺑﻪ اﻧﺴﺎب ﻋﺮب‬ ‫ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻟﺸﻔﺎء ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺣﻘﻮق اﻟﻤﺼﻄﻔﯽ«‪.‬‬ ‫ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻮﻗﻊ اﺳﺖ در اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺷﺮح ﻣﮑﺎرم و ﻓﻀﺎﻳﻞ و ﻗﻮﻩ ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺮﺧﻮرد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در اﻳﻦ‬ ‫ﮐﺘﺎب ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺣﻴﺮت ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺁدﻣﻴﺰاد ﮐﺘﺎب ﺧﻮاﻧﺪﻩ و ﺑﻬﺮﻩ ﻣﻨﺪ از ﺣﺪاﻗﻞ ﻓﻬﻢ‬ ‫ﻼ ﻗﺪرت ﺧﺎرق اﻟﻌﺎدﻩ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در ﺟﻤﺎع را از ﻓﻀﺎﻳﻞ ﺁن ﺣﻀﺮت‬ ‫و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ را درﺑﺎرﻩ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪ .‬ﻣﺜ ً‬ ‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﺁوردﻩ و از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ 73‬رواﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺁن ﺣﻀﺮت در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﺑﻪ زﻧﺎن ﻳﺎزدﻩ ﮔﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﻣﯽ رﺳﻴﺪﻩ و‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﻣﻌﻬﻮد و ﻣﺸﻬﻮد ﺑﻮد ﮐﻪ در وی ﻗﻮﻩ ﺳﯽ ﻣﺮد وﺟﻮد دارد‪ ،‬و ﺑﺎز از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ رواﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ ﻣﺮا ﺑﺮ دﻳﮕﺮان ﭼﻬﺎر ﻣﺰﻳﺖ اﺳﺖ‪» :‬ﺳﺨﺎوت‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ‪ ،‬ﮐﺜﺮت ﺟﻤﺎع و ﮐﺸﺘﻦ«‪.74‬‬ ‫هﺮ ﺧﺮدﻣﻨﺪی ﺣﻖ دارد در ﺻﺤﺖ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺁن هﻢ از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺷﮏ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ هﻴﭽﮕﺎﻩ ﺧﻮدﺳﺘﺎﻳﯽ ﻧﻤﯽ ﮐﺮد و از‬ ‫َﮐﺮَم و ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺧﻮد در ﻗﺮﺁن هﺮﮔﺰ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ و راﺟﻊ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ اﻧﮏ ﻟﻌﻠﯽ ﺧﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ و ﺑﺎ‬ ‫وﺟﻮد اﻳﻦ اﮔﺮ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ دهﺶ و دﻻوری ﺧﻮد ﺑﺒﺎﻟﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎﻟﻴﺪن ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ﺟﻤﺎع و ﺑﻴﺒﺎﮐﯽ در ﮐﺸﺘﻦ‬ ‫دﻳﮕﺮان ﭼﻨﺪان ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺒﺎهﺎت ﻧﻴﺴﺖ و هﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ از دهﺎن ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻴﺮون ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﺿﯽ ﻋﻴﺎض ﺑﻪ اﻳﻦ ﭼﻴﺰهﺎ ﻧﻤﯽ ﻧﮕﺮد‪ .‬ﻣﮑﻨﻮن روح و ﺧﻮاهﺸﻬﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد را ﺑﻴﺮون ﻣﯽ رﻳﺰد و در ﺗﺐ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺮای‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺻﻔﺎت ﻏﻴﺮ ﺑﺸﺮی ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮد ﺑﺪان درﺟﻪ ای ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ از ﺑﻮل و ﻏﺎﻳﻂ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁوردﻩ ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻋﻠﻤﺎء ﺑﻮل و ﻏﺎﻳﻂ اﻧﺒﻴﺎء را ﭘﺎک و ﻃﺎهﺮ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ .‬و در ﮔﺮﻣﯽ هﺬﻳﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﭼﻨﺎن ﭘﻴﺶ ﻣﯽ رود ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‬ ‫ام اﻳﻤﻦ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺘﮑﺎر ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬روزی از ﺑﻮل ﺁن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻧﻴﺖ اﺳﺘﺸﻔﺎء ﻧﻮﺷﻴﺪ و ﺣﻀﺮت ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ زﻧﺪﻩ اﺳﺖ دﭼﺎر‬ ‫ﺷﮑﻢ درد ﻧﺨﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ .‬و اﺑﺪًا ﺑﻪ ذهﻨﺶ ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺎری ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ روی دهﺪ‪.‬‬ ‫‪] 73‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ اﻧﺼﺎری ﺣﺪود ‪ ٦١٢‬ﻣﻴﻼدی ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﻦ دﻩ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺗﻘﺪﻳﻢ ﺑﻪ رﺳﻮل اﷲ ﺷﺪ و ﺑﻌﺪهﺎ از ﻧﺰدﻳﮑﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺗﺎ ﻣﺮگ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ در ﺧﺎﻧﻪ او ﻣﺎﻧﺪ و در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺟﻨﮕﻬﺎی رﺳﻮل ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺖ‪ .‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺳﻮم ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ از ﻋﻠﯽ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺪﺗﯽ در ﺑﺼﺮﻩ زﻳﺴﺖ‪ .‬اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﯽ ﺷﻤﺎری از وی ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ و ﻣﻮرد اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ‪ .‬ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ را ﺑﺎ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اﻧﺲ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺰار ﻓﺮﻗﻪ‬ ‫ﻣﺎﻟﮑﯽ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﮔﺮﻓﺖ[‬ ‫‪ 74‬در ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻠﻤﻪ »ﺑﻄﺶ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺁدﻣﮑﺸﯽ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ رواﻳﺎت ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺟﺰ ﻳﮏ ﺑﺎر ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮓ‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﮐﺴﯽ را ﻧﮑﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬

‫‪94‬‬

‫ﻣﻀﺤﮏ ﺗﺮ از هﻤﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺮای ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺐ ﺑﻴﺮون ﻣﮑﻪ ﻣﯽ رﻓﺖ‪ ،‬ﺳﻨﮕﻬﺎ و درﺧﺘﺎن ﺑﻪ‬ ‫ﺣﺮﮐﺖ در ﺁﻣﺪﻩ ﭘﻴﺮاﻣﻮن او ﺣﺼﺎری ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﺗﺎ از اﻧﻈﺎر ﭘﻨﻬﺎن ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﯽ اﺧﺘﻴﺎر ﺷﺨﺺ در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻳﺎوﻩ ﺳﺮاﻳﻴﻬﺎ از ﺧﻮد ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺪ اﻳﻦ ﻣﺮدی ﮐﻪ اﺻﺮار دارد ﺻﻔﺎت و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺑﺸﺮی‬ ‫را از ﻣﺤﻤﺪ دور ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻗﻀﺎء ﺣﺎﺟﺖ او اﻳﻦ ﺗﻔﺼﻴﻼت را ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﻨﺪ ﺁﻳﺎ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺗﺮ و ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺗﺮ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﮕﻮﻳﺪ‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻏﺬا ﻧﻤﯽ ﺧﻮرد ﺗﺎ ﻧﻴﺎزی ﺑﻪ دﻓﻊ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ ﺑﺮای رﻓﻊ اﻳﻦ ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺸﺮی درﺧﺖ و ﺳﻨﮓ از ﺟﺎی ﺧﻮد ﺣﺮﮐﺖ‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ؟ واﻧﮕﻬﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﺳﻨﮓ و درﺧﺖ از ﺟﺎی ﺧﻮد ﭼﻴﺰی ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻮر ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬هﻤﻪ اهﻞ ﻣﮑﻪ از ﺁن ﻣﺴﺘﺤﻀﺮ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‬ ‫و ﺗﻤﺎم ﻣﺸﺮﮐﺎن ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻌﺠﺰﻩ ای داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ هﺬﻳﺎﻧﻬﺎی ﺗﺐ ﺁﻟﻮدﻩ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﻋﻴﺎض ﻧﺪارد‪ .‬دهﻬﺎ ﺳﻴﺮﻩ ﻧﻮﻳﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺴﻄﻼﻧﯽ ﺻﺪهﺎ از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬ ‫ﺳﺨﻴﻒ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﯽ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﺤﻤﺪ را در ﻣﻌﺮض ﺗﺨﻔﻴﻒ و اﺳﺘﻬﺰاء ﻗﺮار ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ از زﺑﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺁدم را ﺁﻓﺮﻳﺪ ﻣﺮا در ﺻﻠﺐ او ﻗﺮار داد و ﭘﺲ از ﺁن در ﺻﻠﺐ ﻧﻮح ﺳﭙﺲ در ﺻﻠﺐ اﺑﺮاهﻴﻢ‪...‬‬ ‫هﻤﻴﻨﻄﻮر در اﺻﻼب و رﺣﻤﻬﺎی ﭘﺎﮐﻴﺰﻩ ﺗﺎ اﻳﻨﮑﻪ از ﻣﺎدر ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪم‪.‬‬ ‫ﻣﺜﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺳﺎﻳﺮ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﻳﮏ ﻣﺮﺗﺒﻪ از زﻳﺮ ﺑﻮﺗﻪ در ﺁﻣﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻟﻘﻮﻩ هﻤﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺷﺨﺺ ﺁﻧﮕﺎﻩ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ از رﺣﻢ ﻣﺎدر ﺑﻴﺮون ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎز ﻗﺎﺿﯽ ﻋﻴﺎض ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از هﺮﮐﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﺬﺷﺖ ﺳﻨﮓ‬ ‫و درﺧﺖ ﺑﻪ ﺻﺪا درﺁﻣﺪﻩ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ«‪ .‬اﮔﺮ ﺣﻴﻮان ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر در ﺁﻳﺪ ﺑﺎز ﭼﻴﺰﻳﺴﺖ زﻳﺮا ﻻاﻗﻞ‬ ‫ﺣﻠﻘﻮم و ﺣﻨﺠﺮﻩ و زﺑﺎن دارد و از ﺣﺮﮐﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻧﮕﯽ در ﺁﻳﺪ‪ .‬وﻟﯽ از ﺟﺴﻢ ﺟﺎﻣﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺻﺪا در‬ ‫ﺁﻳﺪ؟ ﺳﻨﮓ و ﮔﻴﺎﻩ روح و ﻣﻐﺰ و ﺑﺎﻟﻨﺘﻴﺠﻪ ﻗﻮﻩ درک و ارادﻩ ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺎ ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪ ﻧﺒﻮت ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ و ﺑﺪو ﺳﻼم ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮاهﻨﺪ ﮔﻔﺖ ﻣﻌﺠﺰﻩ در هﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮاهﻢ ﮔﻔﺖ ﭼﺮا ﻳﮏ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﺠﺰﻩ ای در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻘﺎﺿﺎی ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﺻﻮرت‬ ‫ﻧﮕﺮﻓﺖ ﺗﺎ هﻤﻪ اﻳﻤﺎن ﺁورﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎی ﺁﻧﺎن ﺧﻴﻠﯽ ﮐﻤﺘﺮ از اﻳﻦ ﺑﻮد و ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﭼﺸﻤﻪ ﺁﺑﯽ‬ ‫از ﺳﻨﮓ راﻩ اﻧﺪازد ﻳﺎ ﺳﻨﮓ را ﻣﺒﺪل ﺑﻪ زر ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻨﮕﻬﺎ ﺑﻪ وی ﺳﻼم ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ‪ ،‬ﺳﻨﮕﯽ ﺑﻪ دهﺎن‬ ‫ﻣﺒﺎرﮐﺶ ﺁﺳﻴﺐ رﺳﺎﻧﻴﺪ؟ ﻧﺎﭼﺎر ﺧﻮاهﻨﺪ ﮔﻔﺖ ﺁن ﺳﻨﮓ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪75‬‬ ‫در دهﻬﺎ ﮐﺘﺎب ﺳﻨّﯽ و ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﺳﺎﻳﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬هﻢ از ﺟﻠﻮ ﻣﯽ دﻳﺪ هﻢ از ﻋﻘﺐ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺷﻌﺮاﻧﯽ در »ﮐﺸﻒ‬ ‫اﻟﻐﻤﻪ« ﻣﻴﻨﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از ﺟﻬﺎت ارﺑﻌﻪ ﻣﯽ دﻳﺪ‪ .‬در ﺷﺐ اﺷﻴﺎء را ﻣﺜﻞ روز ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻣﺮد ﺑﻠﻨﺪی راﻩ ﻣﯽ‬ ‫رﻓﺖ‪ ،‬از او ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﻣﯽ ﻧﻤﻮد و هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬دوﺷﻬﺎﻳﺶ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ از ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ ﺑﻮد«‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺎدﻩ ﻟﻮﺣﺎن ﺑﻴﭽﺎرﻩ ﻣﻌﻴﺎری ﺑﺮای ﺗﻔﻮق و ﺑﺮﺗﺮی ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﺰ اﻣﻮر ﻇﺎهﺮی و ﺟﺴﻤﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺁﻧﻘﺪر ﮐﻮﺗﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ ﺑﺮﺗﺮی ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺮوی روح و ﻗﺪرت ادراک و ﻗﻮت ﺳﺠﺎﻳﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﻴﺮت اﻧﮕﻴﺰ اﻳﻨﮑﻪ هﻴﭽﻴﮏ از اﻳﻦ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺳﺎزان ﺑﺪﻳﻦ ﺻﺮاﻓﺖ ﻧﻴﻔﺘﺎدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺿﺮورﺗﺮﻳﻦ ﻣﻌﺠﺰات روی ﻧﺪادﻩ و‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻳﺎد ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺳﺎﻳﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻳﺎ از ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ ﻳﮏ ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﺑﻮدن ﺑﻬﺘﺮ ﻧﺒﻮد ﻗﺮﺁن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺒﺎرک ﺧﻮد ﻣﯽ ﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎ‬ ‫ﻳﻬﻮدی را ﺑﺮای ﮐﺘﺎﺑﺖ ﻗﺮﺁن اﺟﻴﺮ ﻧﮑﻨﻨﺪ؟‬ ‫ﺑﺎز ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ و ﺣﻴﺮﺗﺰا اﻳﻨﮑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺗﺮاﺷﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺮﺁن ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺮﺑﯽ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮﺁن را هﻢ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻮﺑﯽ درک ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﺬﻟﮏ ﺑﺮﺧﻼف ﻧﺼﻮص روﺷﻦ ﻗﺮﺁن دﺳﺘﺨﻮش اوهﺎم ﺷﺪﻩ‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎی ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل را ﭼﻮن ﺣﻘﺎﻳﻖ‬ ‫ﻣﺴﻠّﻢ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻳﮏ ﻓﺮد ﺁدﻣﯽ اﺳﺖ و در ﺗﻤﺎم ﻏﺮاﺋﺰ ﺟﺴﻤﯽ و ﻣﺸﺘﻬﻴﺎت روﺣﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺁدﻣﻴﺎن ﺷﺮﻳﮏ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎر روﺷﻦ و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄوﻳﻞ اﺳﺖ‪ .‬در ﺁﻳﻪ ‪ ١٣١‬ﺳﻮرﻩ ﻃﻪ ﮐﻪ از ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ اﺳﺖ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬ ‫ﺧ ُﺮ َو اﺑَﻘﯽ«‪.‬‬ ‫ﮏ َ‬ ‫ق َرّﺑ َ‬ ‫ﮏ اِﻟﯽ ﻣﺎ َﻣﺘﱠﻌﻨﺎ ِﺑ ِﻪ اَزواﺟًﺎ ﻣِﻨﻬُﻢ زَه َﺮ َﻩ اﻟﺤَﻴﻮ ِﻩ اﻟﺪﱡﻧﻴﺎ ِﻟﻨَﻔ ِﺘ َﻨﻬُﻢ ﻓﻴ ِﻪ َورِز ُ‬ ‫ﻻ ﺗ ُﻤﺪﱠنﱠ ﻋَﻴﻨَﻴ َ‬ ‫» َو َ‬ ‫ی‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﻪ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ در رﻓﺎﻩ و ﺧﻮﺷﯽ ﻣﯽ ﮔﺬراﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺣﺴﺮت ﻣﻨﮕﺮ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺮای ﺁزﻣﺎﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬روز ِ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎوﻳﺪ اﺳﺖ‪.76‬‬ ‫در ﺳﻮرﻩ ﻣﮑّﯽ ﺣﺠﺮ ﺁﻳﻪ ‪ ٨٨‬ﻋﻴﻦ هﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﮑﺮار ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻦ«‪.‬‬ ‫ﮏ ﻟِﻠﻤُﺆﻣِﻨﻴ َ‬ ‫ﺣ َ‬ ‫ﻋﻠَﻴﻬِﻢ َو اﺧﻔِﺾ ﺟَﻨﺎ َ‬ ‫ﮏ اِﻟﯽ ﻣﺎ َﻣﺘﱠﻌﻨﺎ ِﺑ ِﻪ اَزواﺟًﺎ ﻣِﻨﻬُﻢ َو ﻻﺗَﺤﺰِن َ‬ ‫»ﻻ َﺗ ُﻤﺪﱠنﱠ ﻋَﻴﻨَﻴ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺘﻤﺘﻊ ﭼﺸﻢ ﻣﺪوز و ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ اﻧﺪوهﮕﻴﻦ ﻣﺒﺎش و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﮐﻦ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎ از ﻣﻔﺎد دو ﺁﻳﻪ ﺳﺎﺑﻖ اﻟﺬﮐﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻧﻤﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ رﺷﮏ در ﺟﺎن ﻣﺤﻤﺪ هﻮﻳﺪا ﺷﺪﻩ و ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ هﻤﭽﻮن ﺳﺮان‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ از داﺷﺘﻦ ﻣﺎل و ﻓﺮزﻧﺪ ذﮐﻮر ﺑﻬﺮﻩ ﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ؟‬ ‫اﮐﺜﺮﻳﺖ ﻗﺎﻃﻊ ﻣﻌﺎرﺿﺎن‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﻣﺮﻓﻪ و ﻣﺘﻌﻢ اﻧﺪ و ﻃﺒﻌًﺎ ﺑﺎ هﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮی ﻣﺨﺎﻟﻒ و ﻣﺎﻳﻠﻨﺪ هﺮ ﺻﺪاﻳﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﺋﺒﻪ ﺧﻠﻞ‬ ‫رﺳﺎﻧﻴﺪن ﺑﻪ وﺿﻊ ﻣﺴﻘﺘﺮ ﺁﻧﻬﺎ در ﺁن ﺑﺎﺷﺪ ﺧﺎﻣﻮش ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻃﺒﻌًﺎ دﺳﺘﻪ ﻧﺎراﺿﯽ و ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ ﮔﺮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻩ‬ ‫‪] 75‬ﻋﺒﺪاﻟﻮهﺎب ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺷﻌﺮاﻧﯽ ﺻﻮﻓﯽ )‪ ١٤٩٢ -١٥٦٥‬م( ﮐﺘﺐ زﻳﺎدی در ﺗﺼﻮف و ﺣﺪﻳﺚ دارد[‬ ‫‪] 76‬دﻳﺪﮔﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺁن ﭼﻴﺰهﺎ ﮐﻪ روﻧﻖ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﻴﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ دﺳﺘﻪ هﺎﻳﺸﺎن ﺑﻬﺮﻩ دادﻩ اﻳﻢ ﮐﻪ درﺑﺎرﻩ ﺁن ﻋﺬاﺑﺸﺎن ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻧﮕﺮان ﻣﺴﺎز ﮐﻪ‬ ‫ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻬﺘﺮ و ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮ اﺳﺖ[‬

‫‪95‬‬

‫اﻧﺪ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﺁزردﻩ و ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ و ﺁرزو دارد ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺘﺸﺨﺺ و ﻣﺘﻤﮑﻦ و ﺗﻮاﻧﺎ ﺑﻪ اﺳﻼم روی‬ ‫ﺁورﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﺸﻢ وی ﻻاﻗﻞ از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺁﻧﺎن دوﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺧﺪاوﻧﺪ وی را ﻧﻬﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎت ‪ ٣٤‬و ‪ ٣٥‬ﺳﻮرﻩ ﺳﺒﺄ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﻻ َو اَوﻻدًا َو ﻣﺎ‬ ‫ﻦ اَﮐ َﺜ ُﺮ اَﻣﻮا ً‬ ‫ن‪َ .‬و ﻗﺎﻟﻮُا ﻧَﺤ ُ‬ ‫ل ﻣُﺘ َﺮﻓُﻮهﺎ ِاﻧّﺎ ﺑِﻤﺎ ُارُﻟﺘُﻢ ِﺑ ِﻪ ﮐﺎﻓِﺮ ُو ُ‬ ‫» َو ﻣﺎ اَرﺳَﻠﻨﺎ ﻓﯽ ﻗَﺮ َﻳ ِﻪ ﻣِﻦ ﻧَﺬﻳ ِﺮ اِﻻ ﻗﺎ َ‬ ‫ﻦ«‪.‬‬ ‫ﻦ ِﺑ ُﻤ َﻌﺬﱠﺑﻴ َ‬ ‫ﻧَﺤ ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ در هﺮ ﺷﻬﺮی ﮐﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺧﺪاوﻧﺪ رﻓﺖ ﻣﺘﻨﻌﻤﻴﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ ﺗﻮ را و ﮔﻔﺘﻪ هﺎی ﺗﻮ را ﻧﻤﯽ ﭘﺬﻳﺮﻳﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪ و‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮی دارﻳﻢ و در رﻧﺞ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫در ﺳﻮرﻩ اﻧﻌﺎم ﺁﻳﻪ ای ]ﺁﻳﻪ ‪ [٥٢‬هﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﺸﻢ هﺮ ﻣﺮد ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮی را ﺧﻴﺮﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻋﻠَﻴﻬِﻢ ﻣِﻦ ﺷَﯽء َﻓﺘَﻄ ُﺮ َد هُﻢ‬ ‫ﮏ َ‬ ‫ﮏ ﻣِﻦ ﺣُﺴﺎ ِﺑ َ‬ ‫ﻋﻠَﻴ َ‬ ‫ن وَﺟ َﻬ ُﻪ ﻣﺎ َ‬ ‫ﯽ ﻳُﺮﻳﺪُو َ‬ ‫ﺸِ‬ ‫ن َرﱠﺑﻬُﻢ ﺑِﺎﻟﻐَﺪوِﻩ َو اﻟ َﻌ ِّ‬ ‫ﻦ ﻳَﺪﻋُﻮ ُ‬ ‫»وَﻻ ﺗَﻄ ِﺮدٌ اﻟﺬّﻳ ُ‬ ‫ﻦ«‬ ‫ن ﻣِﻦ اﻟﻈّﺎﻟِﻤﻴ َ‬ ‫ﮑ ُﻮ ُ‬ ‫َﻓ َﺘ ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪای روی ﺁوردﻩ اﻧﺪ از ﺧﻮد ﻣﺮان‪ ،‬ﮐﺎر ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﻴﺴﺖ و ﺣﺴﺎب ﮐﺎر ﺗﻮ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺁﻧﻬﺎ را ﻃﺮد ﮐﺮدی از ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﯽ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻟﻬﺠﻪ ﻋﺘﺎب ﺁﻣﻴﺰ ﺧﻴﻠﯽ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽ دهﺪو ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﻴﻌﯽ و ﺑﺸﺮی ﺣﻀﺮت رﺳﻮل در ﺁن ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد زﻳﺮا ﻣﺸﺮﮐﺎن‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﺟﻤﻊ ﺑﯽ ﺳﺮ و ﭘﺎ ﻣﺎﻧﻊ از ﺁﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮای ﺟﻠﺐ ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺘﻤﮑﻦ‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪ ای ﻧﻴﺰ در‬ ‫ذهﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺤﻘﻴﺮی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺗﺒﺎع ﻓﻘﻴﺮ ﺧﻮد در او ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻴﺰی ﮐﻪ اﻳﻦ ﻓﺮض و ﻧﻈﺮ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪ ٢٨‬ﺳﻮرﻩ ﮐﻬﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ در ﺷﺄن ﻋﻴﻴﻨﻪ ﺑﻦ ﺣﺼﻦ‬ ‫و ﻳﺎراﻧﺶ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ از ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺷﺪﻧﺪ ﺑﯽ ﺳﺮ و ﭘﺎﻳﺎن را از ﮔﺮد ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ وی روی ﺁورﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫ک ﻋَﻨﺨُﻢ ﺗُﺮﻳ ُﺪ زﻳ َﻨ َﻪ اﻟﺤَﻴﺤﻮ ِﻩ‬ ‫ن وَﺟ َﻬ ُﻪ َو ﻻ ﺗَﻌ ُﺪ ﻋَﻴﻨﺎ َ‬ ‫ﯽ ﻳُﺮﻳﺪُو ُ‬ ‫ﺸّ‬ ‫ن َرّﺑﻬُﻢ ﺑِﺎﻟﻐَﺪوَﻩ َو اﻟ َﻌ ِ‬ ‫ﻦ ﻳَﺪﻋُﻮ ُ‬ ‫ﮏ َﻣ َﻊ اّﻟﺬَﻳ َ‬ ‫ﺴ َ‬ ‫»وَاﺻﺒِﺮ ﻧَﻔ َ‬ ‫ﻖ ﻣِﻦ َرﱠﺑﮑُﻢ َﻓﻤَﻦ ﺷﺎ َء ﻓَﻠﻴُﻮﻣِﻦ َو‬ ‫ﻞ اﻟﺤﱠ ُ‬ ‫ن اَﻣ ُﺮ ُﻩ ُﻓﺮُﻃًﺎ َو َﻗ ِ‬ ‫اّﻟﺪُﻧﻴﺎ َو ﻻ َﺗﻄِﻤﻊ ﻣِﻦ اَﻏ َﻔﻠُﻨﺎ ﻗَﻠ َﺒ ُﻪ ﻋَﻦ ذِﮐﺮِﻧﺎ َو َا َﺗ َﺒ َﻊ هَﻮﻳ ُﻪ َو ﮐﺎ َ‬ ‫ﻦ ﻧﺎرًا«‪.‬‬ ‫ﻣَﻦ ﺷﺎ َء َﻓﻠَﻴﮑﻔُﺮ ِاﻧّﺎ اَﻋﺘَﺪﻧﺎ ِﻟﻠّﻈﺎﻟِﻤﻴ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﺎ هﻤﺎن ﺑﻴﻨﻮاﻳﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺐ و روز ﺟﺰ ﺧﺪا ﻧﻤﯽ ﺟﻮﻳﻨﺪ ﺑﺎش و ﭼﺸﻢ ﻋﻨﺎﻳﺖ از ﺁﻧﺎن ﺑﺮای زﻳﻨﺖ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‬ ‫دﻧﻴﻮی دﻳﮕﺮان ﺑﺎز ﻣﺪار‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ او را از ذﮐﺮ ﺧﻮد ﺑﺎز داﺷﺘﻪ اﻳﻢ و ﺟﺰ ﭘﻴﺮوی از هﻮای ﻧﻔﺲ‬ ‫ﮐﺎری ﻧﺪارد ﮔﻮش ﻣﮑﻦ‪ .‬ﺑﮕﻮ ﺣﻖ‪ ،‬ﻗﺮﺁن‪ ،‬از ﻃﺮف ﺧﺪاﺳﺖ هﺮ ﮐﺲ ﺧﻮاﺳﺖ اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورد و هﺮ ﮐﺲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﮐﻔﺮﮔﺮاﻳﺪ‪ .‬و ﺳﺰای ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﯽ ﺁﺗﺶ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻪ ﺁﻳﻪ ]‪ [٧٥ - ٧٦ -٧٧‬ﺳﻮرﻩ اﺳﺮاء و ﺷﺄن ﻧﺰوﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺁن ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺎ هﻤﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت رواﻳﺎت ﻳﮏ ﻣﻌﻨﯽ را ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ و ﺁن ﻣﺼﻮن ﻧﺒﻮدن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از ﺧﻄﺎ و زﻟﻞ ]ﻟﻐﺰش‪ ،‬ﺧﻄﺎ[ ﻳﻌﻨﯽ ﺑﺸﺮ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﯽ اﻟﮑﻠﻤﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ت‬ ‫ک َﻟﻘَﺪ ﮐِﺪ َ‬ ‫ﻼ‪ .‬وﻟَﻮﻻ اَن َﺛﺒّﺘﻨﺎ َ‬ ‫ک ﺧَﻠﻴ ً‬ ‫ﺨﺬُر َ‬ ‫ی ﻋَﻠﻴﻨﺎ ﻏَﻴ َﺮ ُﻩ َو اِذًا ﻻّﺗ َ‬ ‫ﮏ ِﻟﺘَﻔﺘَﺮ َ‬ ‫ﻦ اﻟّﺬی اَوﺣَﻴﻨﺎ ِاﻟَﻴ َ‬ ‫ﻋِ‬ ‫ﮏ َ‬ ‫» َواِن ﮐﺎدُوا َﻟﻴَﻔﺘﻨُﻮ َﻧ َ‬ ‫ﻋﻠَﻴﻨﺎ ﻧَﺼﻴﺮًا«‪.‬‬ ‫ﮏ َ‬ ‫ﺠ ُﺪ َﻟ َ‬ ‫ت ُﺛﻢﱠ ﻻ َﺗ ِ‬ ‫ﻒ اﻟﻤَﻤﺎ ِ‬ ‫ﻒ اﻟﺤَﻴﻮِﻩ وش ﺿِﻌ َ‬ ‫ک ﺿِﻌ َ‬ ‫ﻻذَﻓﻨﺎ َ‬ ‫ﻼ‪ .‬اِذًا َ‬ ‫ﺗَﺮﮐَﻦ ِاَِﻟﻬِﻢ ﺷَﻴ َﺌًﺎ ﻓَﻠﻴ ً‬ ‫ﮐﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻮد از ﺟﺎدﻩ اﻣﺎﻧﺖ و از ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ وﺣﯽ ﮐﺮدﻳﻢ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮی و ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﺎروا ﻧﺴﺒﺖ دهﯽ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت‬ ‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ ﺗﻮ ﻧﻤﯽ ﮔﺮاﻳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﺗﻮ را ﺑﺮ اﻳﻤﺎن ﺧﻮد اﺳﺘﻮار ﻧﮑﺮدﻩ ﺑﻮدﻳﻢ ﺟﺎ ﺧﺎﻟﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدی و‬ ‫اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ رﻓﺘﯽ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻋﻨﺎﻳﺖ و ﻟﻄﻒ ﻣﺎ را از دﺳﺖ دادﻩ و ﺑﻪ ﻋﺬاب دو ﺟﻬﺎن‬ ‫دﭼﺎر ﻣﯽ ﺷﺪی‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻔﺴﺮان ﺷﺄن ﻧﺰول اﻳﻦ ﺁﻳﻪ را واﻗﻌﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﻮرﻩ ﻧﺠﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ و ﮔﻔﺘﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻠﮏ اﻟﻐﺮاﻧﻴﻖ‬ ‫اﻟﻌﻠﯽ و ﺷﻔﺎﻋﺘﻬﻦ ﺳﻮف ﺗﺮﺗﺠﯽ و ﺑﻌﺪ ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﯽ از ﺁن‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘًﺎ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ و ﻗﺘﺎدﻩ ﺷﺄن ﻧﺰول ﺁن ﺳﻪ ﺁﻳﻪ را در ﻣﺬاﮐﺮاﺗﯽ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ و ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ روی دادﻩ و ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫اﺻﺮار داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮی ﺧﺪاﻳﺎن ﺁﻧﻬﺎ را ]ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ[ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و و ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺑﯽ اﺣﺘﺮاﻣﯽ ﻧﮑﻨﺪ ﺗﺎ ﺁﻧﻬﺎ در‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬وی را ﺁﺳﻮدﻩ ﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﺎ او از در دوﺳﺘﯽ در ﺁﻳﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻘﻴﺮ و ﺑﯽ ﭘﻨﺎﻩ و ﻋﺎﺟﺰ را ﮐﺘﮏ ﻧﺰﻧﻨﺪ و در ﺁﻓﺘﺎب‬ ‫روی ﺳﻨﮓ داغ ﻧﻴﻨﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻇﺎهﺮ اﻣﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻳﺎ ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﻧﺮم ﺷﺪﻩ روی ﺧﻮش ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدهﺎ ﻧﺸﺎن دادﻩ اﻣﺎ در ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻞ از‬ ‫اﻳﻦ ﺗﻮاﻓﻖ ﻋﺪول ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﻳﻦ ﻋﺪول ﻳﺎ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻔﮑﺮ و ارادﻩ ﺧﻮد ﻣﺤﻤﺪ روی دادﻩ اﺳﺖ )ﺁن ﻣﺤﻤﺪی ﮐﻪ در‬ ‫‪96‬‬

‫اﻋﻤﺎق وﺟﻮد او هﺴﺖ و ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺎﻓﻮق اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻩ و ﺑﺮای ﻣﺤﻮ ﺷﺮک و ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ ﻗﻴﺎم ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ( ﭼﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﺳﺎزش از ﺷﺄن و ﺣﻴﺜﻴﺖ دﻋﻮت او ﻣﯽ ﮐﺎﺳﺘﻪ و ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ رﺷﺘﻪ هﺎ را ﭘﻨﺒﻪ ﻣﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺁﻧﮑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻗﻮی اﻻﺧﻼق و‬ ‫ﻗﻮی اﻟﺮوﺣﯽ ﭼﻮن ﻋﻤﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ هﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺪارا ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﯽ و ﺣﻤﺰﻩ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﻣﺒﺎرزﻃﻠﺒﯽ ﻣﻤﺘﺎز و‬ ‫ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺎزش را ﺷﮑﺴﺖ و ﺧﻼف ﻣﺼﻠﺤﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در هﺮ ﺻﻮرت ﻣﻔﺎد ﺳﻪ ﺁﻳﻪ ﻣﺰﺑﻮر ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻓﻄﺮت‬ ‫ﺑﺸﺮی ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻣﻌﺮض اﻏﻮا ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﺁﻳﺎت دﻳﮕﺮ ﻗﺮﺁن ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ‬ ‫ﮔﻮاهﯽ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻮرﻩ ﻳﻮﻧﺲ ﺁﻳﺎت ‪ ٩٥‬و ‪ ٩٦‬و ﺁﻳﻪ ‪ ٦٧‬ﺳﻮرﻩ ﻣﺎﺋﺪﻩ‪:‬‬ ‫ﻦ‬ ‫ﮏ ﻓَﻼ َﺗﮑُﻮ َﻧ ﱠ‬ ‫ﻖ ﻣِﻦ َرّﺑ َ‬ ‫ﺤﱡ‬ ‫ﮏ َﻟﻘَﺪ ﺟﺎ َء ک َ اﻟ َ‬ ‫ب ﻣِﻦ َﻗﺒِﻠ َ‬ ‫ن اﻟﮑِﺘﺎ َ‬ ‫ﻞ اﻟّﺬﻳﻨﺶ ﻳَﻘﺮَؤ َ‬ ‫ﮏ ﻓَﺴ َﺌ ِ‬ ‫ﮏ ِﻣﻤّﺎ اَﻧﺰَﻟﻨﺎ ِاﻟَﻴ َ‬ ‫ﺷ ﱠ‬ ‫ف َ‬ ‫ﺖ ِ‬ ‫» َﻓﺎِن ﮐُﻨ َ‬ ‫ﻦ«‪.‬‬ ‫ﻣِﻦ اَاﻟ ُﻤﺘَﺮﻳ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ اﮔﺮ در ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ اﻳﻢ ﺷﮏ داری از ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺗﻮرات ﺳﺌﻮال ﮐﻦ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺁﻣﺪﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﮑﺎﮐﺎن ﻣﺒﺎش«‪.‬‬ ‫ﻦ«‪.‬‬ ‫ﻦ اﻟﺨﺎﺳِﺮﻳ َ‬ ‫ن ِﻣ َ‬ ‫ﷲ ﻓَﺘﮑُﻮ َ‬ ‫تا ُ‬ ‫ﻦ َﮐ ﱠﺬﺑُﻮا ﺑِﺂﻳﺎ ِ‬ ‫ﻦ اﻟّﺬﻳ َ‬ ‫» َو ﻻ َﺗﮑُﻮُﻧﻦﱠ ِﻣ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ از زﻣﺮﻩ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺁﻳﺎت ﺧﺪاوﻧﺪی ﮔﺮدن ﻧﻤﯽ ﻧﻬﻨﺪ ﻣﺒﺎش ورﻧﻪ زﻳﺎن ﺧﻮاهﯽ دﻳﺪ‪.‬‬ ‫س«‪.‬‬ ‫ﮏ ﻣِﻦ اﻟﻨّﺎ ِ‬ ‫ﷲ ﻳَﻌﺼِﻤ َ‬ ‫ﺖ رُﺳﺎﻟ َﺘ َﺘ ُﻪ وَا ُ‬ ‫ﮏ َو اِن ﻟَﻢ ﺗَﻔﻌَﻞ ﻓَﻤﺎ َﺑﻠﱠﻐ َ‬ ‫ﮏ ﻣِﻦ َرّﺑ َ‬ ‫ل ِاﻟَﻴ َ‬ ‫ل َﺑّﻠ ِﻎ ﻣﺎ اُﻧ ِﺰ َ‬ ‫»ﻳﺎ اﻳﱡﻬﺎاﻟ َﺮﺳُﻮ ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ای ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺑﻼغ ﮐﻦ ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﮐﺮدﻩ ام اﮔﺮ اﻳﻦ ﮐﺎر را ﻧﮑﻨﯽ رﺳﺎﻟﺖ و اﻣﺮ ﺧﺪای را اﻧﺠﺎم‬ ‫ﻧﺪادﻩ ای و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮ را از ﻣﺮدم ﺣﻔﻆ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺮﺁن را ﮐﻼم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺁﻳﺎت را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ؟ ﺁﻳﻦ‬ ‫ﺗﺄﮐﻴﺪ و اﻣﺮ ﺗﺸﺪّد ﺁﻣﻴﺰ ﺑﺮای ﭼﻴﺴﺖ؟‬ ‫ﺁﻳﺎ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻣﺤﻤﻠﯽ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺁورد ﮐﻪ ﺿﻌﻒ و ﻓﺘﻮر ﺑﺸﺮی ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪﻩ و ﺗﺮس از ﻣﺮدم ﭼﻨﺎن ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ او ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺘﺮس! ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮ را از ﺷﺮ ﻣﺮدم ﺣﻔﻆ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮﻩ‪ ،‬ﻋﺎص ﺑﻦ واﺋﻞ‪ ،‬ﻋﺪی ﺑﻦ ﻗﻴﺲ‪ ،‬اﺳﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ و اﺳﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﻳﻐﻮث وی را و ﮔﻔﺘﻪ هﺎی وی را ﺑﻪ‬ ‫ﺑﺎد اﺳﺘﻬﺰا ﻣﯽ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺳﺨﺖ ﻣﺘﺄﺛﺮ و ﻣﺘﺄﻟﻢ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺷﺎﻳﺪ در ﮐﻨﻪ ﺿﻤﻴﺮ او ﻧﺪاﻣﺘﯽ از اﻳﻦ دﻋﻮت ﻇﺎهﺮ ﻣﯽ‬ ‫ﮔﺮدد ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ ﺧﻴﺎل ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﻗﻀﻴﻪ را رهﺎ ﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن واﮔﺬارد ورﻧﻪ ﭼﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ وی ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻦ«‬ ‫ک اﻟﻤُﺴﺘَﻬﺰِﺋﻴ َ‬ ‫ﻦ‪ِ .‬اﻧّﺎ َﮐﻔَﺒﻴﻨﺎ َ‬ ‫ﻦ اﻟﻤُﺸﺮِﮐﻴ َ‬ ‫ﻋِ‬ ‫»ﻓَﺼﺪَع ﺑِﻤﺎ ﺗُﺆ َﻣ ُﺮ َو اَﻋﺮِض َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ دﺳﺘﻮر ﻣﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﻨﺪ و از ﻣﺸﺮﮐﺎن روی ﺑﮕﺮدان‪ .‬ﻣﺎ ﺧﻮد ﮐﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و اﺳﺘﻬﺰا ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را ﻣﯽ‬ ‫ﺳﺎزﻳﻢ‪.77‬‬ ‫ﭼﻴﺰی ﮐﻪ ﻓﺮض ﻣﺎ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺁﻳﻪ ‪ ٩٩ ،٩٨ ،٩٧‬هﻤﻴﻦ ﺳﻮرﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺳﺖ ﺑﻌﺪ از ﺁن دو ﺁﻳﻪ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و ﻣﯽ ﺗﻮان‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻣﻔﺴﺮ و ﻣﺒﻴﻦ ﺁن دو ﺁﻳﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﮏ‬ ‫ﺣﺘّﯽ ﻳﺄ ِﺗ َﻴ َ‬ ‫ﮏ َ‬ ‫ﻦ‪َ .‬و اﻋﺒُﺪ َرﱠﺑ َ‬ ‫ﻦ اﻟﺴّﺎﺟِﺪﻳ َ‬ ‫ﮏ َو ﮐُﻦ ِﻣ َ‬ ‫ن‪َ .‬ﻓﺴﱠﺒﺢ ِﺑﺤَﻤ ِﺪ َرﱢﺑ َ‬ ‫ک ﺑِﻤﺎ َﻳﻘُﻮﻟُﻮ َ‬ ‫ﻖ ﺻَﺪ ُر َ‬ ‫ﮏ ﻳَﺼﻴ ُ‬ ‫» َو َﻟﻘَﺪ ﻧَﻌُﻠ ُﻢ َاﱠﻧ َ‬ ‫ﻦ«‬ ‫اﻟﻴَﻘﻴ ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺎ ﻣﯽ داﻧﻴﻢ ﮐﻪ ﺳﻴﻨﻪ ات از ﮔﻔﺘﺎر ﺁﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﻨﮓ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ وﻟﯽ ﺗﻮ ﺧﺪای ﺧﻮد روی ﺁورد‪ ،‬او را ﺳﺘﺎﻳﺶ ﮐﻦ ﺗﺎ‬ ‫ﻳﻘﻴﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻼ ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﻣﺤﻤﺪ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺣ ّﺪ ﺷﮏ‪ ،‬ﺷﮏ در ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﺧﻮد‪ ،‬رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﭘﺮوردﮔﺎر‬ ‫اﻳﻦ ﺳﻪ ﺁﻳﻪ ﮐﺎﻣ ً‬ ‫‪78‬‬ ‫و ﺳﺠﺪﻩ ﺑﻪ درﮔﺎﻩ او ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻳﻘﻴﻦ ﻳﻌﻨﯽ اﻋﺘﻤﺎد و اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ دﻋﻮت ﺧﻮد ﺑﺮای او ﺣﺎﺻﻞ ﺁﻳﺪ ‪ .‬در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺁﻳﻪ‬ ‫ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺻﺮﻳﺤًﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﺮ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﮐﻪ از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﻴﺪ و از ﮐﻔّﺎر و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﭘﻴﺮوی ﻧﮑﻨﻴﺪ‪:‬‬ ‫ﻦ«‬ ‫ﻦ َو اﻟﻤُﻨﺎﻓِﻘﻴ َ‬ ‫ﻄ ِﻊ اﻟﮑﺎﻓِﺮﻳ َ‬ ‫ﷲ وَﻻ ُﺗ ِ‬ ‫ﻖا َ‬ ‫ﯽ اﱠﺗ ِ‬ ‫»ﻳﺎ َاﻳﱡﻬﺎاﻟﻨﱠﺒ ُ‬ ‫در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ در ﻣﻌﻨﯽ اﺗﻖ اﷲ – ﺑﭙﺮهﻴﺰ از ﺧﺪا – ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﭘﺮهﻴﺰﮐﺎری را اداﻣﻪ ﺑﺪﻩ‪.‬‬

‫‪ 77‬ﺳﻮرﻩ ﺣﺠﺮ ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ٩٤‬و ‪٩٥‬‬ ‫‪ 78‬ﮐﻠﻤﻪ ﻳﻘﻴﻦ در ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺘﯽ ﻳﺄﺗﻴﮏ اﻟﻴﻘﻴﻦ را ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺮگ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺷﮑّﯽ در ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻌﺼﻮم اﺳﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺄوﻳﻠﻬﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ ﺑﺎ ﺳﻴﺎق ﮐﻼم ﻗﺮﺁن ﻣﺘﻐﺎﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬

‫‪97‬‬

‫در ﺗﻔﺴﻴﺮ دﻳﮕﺮی ﮐﻪ هﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ رﺳﻮل اﺳﺖ اﻣﺎ ﻣﺮاد اﻣّﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮهﺎ ﮐﺎﺳﻪ ﮔﺮﻣﺘﺮ از ﺁش را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽ ﺁورد‪ ،‬ﭼﻪ در ﺁﻳﻪ دوم هﻤﻴﻦ ﺳﻮرﻩ ﺻﺮﻳﺤًﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬وَاﱠﺗﺒِﻊ‬ ‫ﮏ« ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﭘﻴﺮوی ﮐﻦ وﺣﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮد را‪.‬‬ ‫ﮏ ﻣِﻦ َر ِﺑ َ‬ ‫ﻣﺎﻳُﻮﺣﯽ ِاﻟَﻴ َ‬ ‫از دو ﺁﻳﻪ ﻓﻮق ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ در ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻓﺘﻮری روی دادﻩ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺸﺮی ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻮد و ﺧﺪاوﻧﺪ او را از اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺷﺪت ﻧﻬﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاهﻴﻢ ﺁن را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻘﻠﯽ ﺗﻔﺴﻴﺮ‬ ‫ﮐﻨﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺮض ﮐﻨﻴﻢ ﺣﻀﺮت ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻃﺒﺒﻴﻌﺖ ﺑﺸﺮی ﺧﻮد ﺧﺴﺘﻪ و ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﻣﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺁن روح ﺗﻮاﻧﺎ ﮐﻪ در اﻋﻤﺎق‬ ‫وﺟﻮد او ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ او را از ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﺎزداﺷﺘﻪ و ﺑﻪ وی اﻣﺮ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ راﻩ ﺧﻮد را ﺗﺮک ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬ ‫را ﻧﻮﻋﯽ ﺻﺤﻨﻪ ﺳﺎزی ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻧﺸﺎن دهﺪ ﮐﻪ وی ﻧﺮم ﺷﺪﻩ و در‬ ‫ﻣﻘﺎم ﻣﻤﺎﺷﺎت ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ و ﻣﻴﻞ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻘﺎﺿﺎی ﺁﻧﺎن روی ﺳﺎزش ﻧﺸﺎن دهﺪ وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ وی را ﻣﻨﻊ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از هﻮش و دهﺎء ]هﻮﺷﻤﻨﺪی و زﻳﺮﮐﯽ[ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ اﻳﻦ ﻓﺮض ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ وﻟﯽ از ﺻﺪاﻗﺖ و ﻳﮑﺪﻧﺪﮔﯽ و‬ ‫ﻗﺪرت ﺳﺠﺎﻳﺎی او ﻗﺪری دور اﺳﺖ زﻳﺮا ﻣﺴﻠّﻤًﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺁﻧﭽﻬﻪ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﻳﻤﺎن داﺷﺘﻪ و ﺁن را وﺣﯽ ﺧﺪاوﻧﺪی‬ ‫ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻓﺼﻞ را ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﻄﻠﺒﯽ از ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﻤﺒﺮﻳﺞ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽ دهﻢ ﮐﻪ ﻃﺮز ﻓﮑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮﻧﻬﺎی ﺑﻌﺪ از هﺠﺮت ﺗﺎ درﺟﻪ ای‬ ‫ﺁﺷﮑﺎر ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ ﻣﺒﺎﻳﻦ اوﺿﺎع زﻣﺎن ﻧﺰول ﻗﺮﺁن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻟﻬﺐ ﭘﺲ از ﻧﺰول ﺳﻮرﻩ ﻧﺠﻢ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﭘﻴﻐﺎم داد ﮐﻪ »ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﺠﻮم ﻗﺮﺁن ﮐﺎﻓﺮم«‪ .‬ﺣﻀﺮت در ﺧﺸﻢ ﺷﺪ و او‬ ‫را ﻧﻔﺮﻳﻦ ﮐﺮد ﮐﻪ »اﻟﻠﻬﻢ ﺳﻠﻂ ﻋﻠﻴﻪ ﺳﺒﻌًﺎ ﻣﻦ ﺳﺒﺎﻋﮏ«‪ .79‬ﭼﻮن ﻋﺘﺒﻪ از ﺁن ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪ‪ ،‬دﭼﺎر وﺣﺸﺖ ﺷﺪ و هﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﯽ‬ ‫ﻧﻤﯽ رﻓﺖ‪ .‬در ﺁن روزﮔﺎر ﺑﺎ ﮐﺎرواﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺮان‪ ،‬ﮐﺎروان ﻓﺮود ﺁﻣﺪ و ﻋﺘﺒﻪ ﻣﻴﺎن ﻳﺎران ﺑﺨﻔﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﺷﻴﺮی‬ ‫را ﺑﺮﮔﻤﺎﺷﺖ و او را از ﻣﻴﺎن ﻳﺎران ﺑﻴﺮون ﺑﺮد‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ هﻤﻪ ﺟﺎی او را ﺑﺸﮑﺴﺖ و ﭘﺎرﻩ ﮐﺮد و ﭼﻴﺰی ﻧﺨﻮرد‪ ،‬از ﭘﻠﻴﺪی و‬ ‫ﻣﻠﻌﻮﻧﯽ ﮐﻪ او ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺎ هﻤﻪ ﻣﺮدم ﺑﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻴﺮ او را ﻧﻪ ﺑﺮای ﺧﻮردن ﺑﺮدﻩ ﺑﻮد هﻤﮕﯽ ﺑﺮای دﻋﺎی ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪.80‬‬ ‫اﺑﺪًا ﺑﻪ ذهﻦ ﺟﺎﻋﻼن اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻧﻔﺮﻳﻦ ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻄﺎب رﺣﻤﻪ اﻟﻌﺎﻟﻤﻴﻦ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ دﻋﺎی ﺧﻴﺮی‬ ‫درﺑﺎرﻩ ﻋﺘﺒﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺁورد‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﺪﻳﻨﻪ اﻣﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﺣﮑﺎم و ﻓﺮاﻳﺾ در دﻩ ﺳﺎﻟﻪ اﺧﻴﺮ ﺻﺎدر و ﻣﻘﺮر‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ و اﺳﻼم ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺷﺮﻳﻌﺘﯽ ﻧﻮ در ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻳﮏ دوﻟﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﻓﺮاهﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻗﺪام‪،‬‬ ‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن ﻗﺒﻠﻪ از ﻣﺴﺠﺪ اﻻﻗﺼﯽ ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ هﻢ ﺧﺮج ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﻳﻬﻮد ﺟﺪا ﮐﺮد و ﻋﻘﺪﻩ ﺣﻘﺎرﺗﯽ را ﮐﻪ اﻋﺮاب ﻣﺪﻳﻨﻪ در ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ زاﻳﻞ ﮐﺮد و هﻢ‬ ‫ﻧﻮﻋﯽ ﺣﻤﻴﺖ ﻗﻮﻣﯽ را در اﻋﺮاب ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ ،‬ﭼﻪ هﻤﻪ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ اﺣﺘﺮام داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻌﺒﻪ ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺮﮐﺰ اﺻﻨﺎم و‬ ‫ﺳﺘﺎﻳﺸﮕﺎﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ اﺑﺮاهﻴﻢ و اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻋﺮاب ﺧﻮد را از ﻧﺴﻞ ﺁﻧﺎن ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﮐﻴﻔﻴﺖ ﺷﺎرغ اﺳﻼم‬ ‫ﺗﺒﻌﻴﺖ از ﻳﻬﻮد را در اﻣﺮ روزﻩ ﺗﺮک ﮐﺮد و روزﻩ ﻣﻌﻤﻮل ﺁﻧﻬﺎ را ﮐﻪ در دهﻢ ﻣﺤﺮم اﻧﺠﺎم ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ اﻳﺎم ﻣﻌﺪود‬ ‫ﻣﺒﺪل ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﺗﻤﺎم ﻣﺎﻩ رﻣﻀﺎن را ﺑﺪان اﺧﺘﺼﺎص داد‪.‬‬ ‫اﺣﮑﺎم راﺟﻊ ﺑﻪ ﻃﻼق و ﻧﮑﺎح‪ ،‬ﺣﺪود ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺤﺎرم‪ ،‬ارث‪ ،‬ﺣﻴﺾ‪ ،‬ﺗﻌﺪد زوﺟﺎت‪ ،‬ﺣ ّﺪ زﻧﺎ و ﺳﺮﻗﺖ‪ ،‬ﻗﺼﺎص و دﻳﻪ و ﺳﺎﻳﺮ‬ ‫اﺣﮑﺎم ﺟﺰاﻳﯽ و ﻣﺪﻧﯽ و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺠﺎﺳﺎت و ﻣﺤﺮﻣﺎت و ﺧﺘﻨﻪ‪ ...‬ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﻳﺎ ﻣﻘﺘﺒﺲ از ﺷﺮاﻳﻊ ﻳﻬﻮد ﻳﺎ ﻋﺎدات زﻣﺎن ﺟﺎهﻠﯽ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﺪﻳﻼت و ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﯽ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﺣﮑﺎم ﻣﺪﻧﯽ و اﻣﻮر ﺷﺨﺼﻴﻪ هﺮ ﭼﻨﺪ از دﻳﺎﻧﺖ ﻳﻬﻮد و ﻋﺎدات دور‬ ‫ﺟﺎهﻠﻴﺖ رﻧﮓ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﻈﻢ اﺟﺘﻤﺎع و ﻣﺮﺗﺐ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻌﺎﻣﻼت‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪79‬‬ ‫‪80‬‬

‫]ﻳﻌﻨﯽ ﺧﺪاﻳﺎ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻳﮑﯽ از ﺣﻴﻮاﻧﺎت وﺣﺸﯽ اش ﮐﻦ[‬ ‫ﺟﻠﺪ ‪ ٢‬ﺻﻔﺤﻪ ‪] ٢٩٥‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﻤﺒﺮﻳﺞ[‬

‫‪98‬‬

‫ﺳﻴﺎﺳﺖ‬ ‫‪ -١‬هﺠﺮت‬ ‫‪ -٢‬ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺗﺎزة ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪ -٣‬اﻳﺠﺎد اﻗﺘﺼﺎد ﺳﺎﻟﻢ‬ ‫‪ -٤‬ﺟﻬﺶ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﺪرت‬ ‫‪ -٥‬ﻧﺒﻮت و إﻣﺎرت‬ ‫‪ -٦‬زن در اﺳﻼم‬ ‫‪ -٧‬زن و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬

‫‪99‬‬

‫هﺠﺮت‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ورق ﻣﯽ ﺧﻮرد‪ .‬ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ روزهﺎﻳﯽ ﻣﯽ رﺳﻴﻢ ﮐﻪ ﻣﺒﺪأ ﺣﻮادث و دﮔﺮﮔﻮﻧﻴﻬﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺴﻴﺮ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻩ در ذهﻦ اﻧﺴﺎن ﺟﺎوﻳﺪ ﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫دوازدهﻢ رﺑﻴﻊ اﻻوّل )اﮐﺘﺒﺮ ﺳﺎل ‪ ٦٦٢‬ﻣﻴﻼدی(‪ 1‬ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻳﺜﺮب ﺁﻣﺪ ﻳﮑﯽ از اﻳﻦ روزهﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺎدﻩ ﻟﻮح اﻳﻦ زﻣﺎن از راﻩ ﺣﻤﻴﺖ‪ ،‬هﺠﺮت را ﻣﺒﺪأ ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬اﻋﺮاب ﻣﺒﺪأ ﺻﺤﻴﺤﯽ ﺟﺰ ﻋﺎم اﻟﻔﻴﻞ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻴﻼدی ﻧﻴﺰ ﺟﺰ درﻣﻴﺎن ﺗﺮﺳﺎﻳﺎن ﻣﺘﺪاول ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ‪ ،‬از راﻩ ﺑﺎﻟﻴﺪن ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﮐﻪ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﮐﺮدﻩ و ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ و دو ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﺰرگ ﭼﻮن اوس و ﺧﺰرج‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ را درﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﭘﻨﺎﻩ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬هﺠﺮت را ﻣﺒﺪأ ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺮار دادﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺁﻏﺎز ﺳﺎل را ﺑﻪ ﺟﺎی‬ ‫دوازدهﻢ رﺑﻴﻊ اﻻوّل‪ ،‬اول ﻣﺤﺮم هﻤﺎن ﺳﺎل ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬در ﺁن روزﮔﺎر اﺑﺪًا ﺑﻪ ﻣﺨﻴﻠﻪ اﻋﺮاب ﺧﻄﻮر ﻧﻤﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ‬ ‫روز ‪ ١٢‬رﺑﻴﻊ اﻻوّل ﻣﺒﺪأ ﺗﺤﻮل ﺑﯽ ﺳﺎﺑﻘﻪ اﻳﺴﺖ در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺁﻧﻬﺎ و ﻣﺸﺘﯽ ﻣﺮدم ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﮕﺮد ﮐﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻧﻴﺖ ﻗﺪر و‬ ‫اﻋﺘﺒﺎری ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻃﻮاﻳﻒ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان و روم ﻧﺰدﻳﮏ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻘﺮب ﺑﻪ درﺑﺎر‬ ‫ﮐﺴﺮی و اﻣﭙﺮاﻃﻮر روم را ﻣﺎﻳﻪ ﻣﺒﺎهﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از ﻣﻌﻤﻮرﻩ ]ﻧﻮاﺣﯽ ﺁﺑﺎد[ ﺟﻬﺎن‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﻮچ ﮐﺮدن ﻣﺤﻤﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ از ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻳﺜﺮب ﺣﺎدﺛﻪ ای ﺑﻮد ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﯽ اهﻤﻴﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﻋﺪﻩ ای ﺑﺴﻴﺎر ﮐﻢ‪ .‬ﮔﺮﻳﺰی‬ ‫ﺑﻮد از ﺑﺪرﻓﺘﺎری ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻗﺮﻳﺶ‪ .‬وﻟﯽ هﻤﻴﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻇﺎهﺮًا ﺑﯽ اهﻤﻴﺖ ﻣﺼﺪر ﺗﺤﻮل ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻮﻟﯽ ﮐﻪ در ﻇﺮف دﻩ ﺳﺎل اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﻠﻴﻠﯽ ﮐﻪ ﮔﺎهﯽ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮔﺎهﯽ ﺁﺷﮑﺎر‪ ،‬ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮار و ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻴﺮ و ﺳﻴﺎﺣﺖ ﻣﮑّﻪ را ﺗﺮک‬ ‫ﮐﺮدﻩ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از دﻩ ﺳﺎل ﻣﮑﻪ را ﻓﺘﺢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن را ﺑﻪ زاﻧﻮ در ﺁوردﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺎن ﺁﻧﻬﺎ را‬ ‫در هﻢ ﺷﮑﺴﺘﻨﺪ و اﺳﺎس ﺗﻮﻟﻴﺖ ﮐﻌﺒﻪ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻮد و ﻣﺼﺪر ﻋﺰّت و ﺗﺸﺨﺺ و ﺗﻨﻌﻢ ﺳﺮان ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻮد از ﺑﻴﺦ و‬ ‫ﺑﻦ ﮐﻨﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﻣﻐﺮور و ﺳﺮﮐﺶ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﺑﻮﻟﻬﺐ و اﺑﻮﺟﻬﻞ از ﺑﻴﻢ ﺟﺎن ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪ و ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺎﻧﺪان‬ ‫ﻧﻴﺰ اﻳﻤﺎن ﺁوردﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺎهﯽ ﺣﻮادث ﮐﻮﭼﮏ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ هﻢ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﻴﺮد و ﺑﻪ ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ هﺎی ﺑﺴﻴﺎری در ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫ﺗﺤﻮﻻت ﺑﺸﺮی از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻧﻘﻼب ﺑﺰرگ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬اﻧﻘﻼب روﺳﻴﻪ و هﺠﻮم ﻣﻐﻮﻻن ﺑﻪ اﻳﺮان‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ دﻋﻮﺗﯽ را ﺷﺮوع ﮐﺮد و ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ در ﺑﺪو اﻣﺮ ﺗﺼﻮر ﻧﻤﯽ ﮐﺮد دﻋﻮت وی ﮐﻪ‬ ‫ﺑﻨﻴﺎﻧﯽ ﺧﺮد ﭘﺴﻨﺪاﻧﻪ دارد و ﺷﺒﻴﻪ دو دﻳﺎﻧﺖ دﻳﮕﺮ ﺳﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﻟﺠﺎج و ﻋﻨﺎد روﺑﺮو ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ ﮐﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ دﻋﻮت ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺧﺎﺗﻤﻪ ﺳﻴﺎدت ﻗﺮﻳﺶ و ﺗﻨﻌﻢ رؤﺳﺎی ﺁن ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر ﻓﮑﺮ‬ ‫ﭼﺎرﻩ اﻧﺪﻳﺶ او در ﺟﺴﺘﺠﻮی راﻩ ﭘﻴﺮوزی ﺑﺮﺁﻣﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از هﺠﺮت ﺑﻪ ﻳﺜﺮب دو اﻗﺪام از وی دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬ ‫اﻗﺪام‪ ،‬هﺠﺮت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮت دو ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻇﺎهﺮ اﻣﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺮﻳﺶ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺿﻌﻴﻒ و ﺑﺪون ﺣﺎﻣﯽ را ﺁزار ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﮐﺮد ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ روﻧﺪ اﻣﺎ از ﺗﻔﻀﻴﻼت‬ ‫هﺠﺮت دوم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﮐﻪ ﻋﺪﻩ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺷﺨﺼﯽ ﭼﻮن ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ هﻤﺮاﻩ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻮد و از‬ ‫دﺳﺘﻮرهﺎﻳﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮت از روی ﻧﻘﺸﻪ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﮑﺮ‬ ‫ﺗﻼﺷﮕﺮ ﭼﺎرﻩ اﻧﺪﻳﺶ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻧﺠﺎﺷﯽ را ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺗﺼﻮر او ﻗﻀﻴﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪:‬‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﯽ ﻣﺴﻴﺤﯽ اﺳﺖ و ﻃﺒﻌًﺎ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺷﺮک و ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﺪ ﻋﺪﻩ ای ﻣﻮﺣﺪ در ﻣﮑﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ‬ ‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﻧﺪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در زﺣﻤﺖ و ﺁزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﺎن ﻟﺸﮑﺮی ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﮔﺴﻴﻞ دارد و از‬ ‫اﻳﻦ رو ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ را ﮐﻪ از ﻣﺤﺘﺮﻣﻴﻦ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺁزار و اذﻳﺖ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪،‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻻ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﭼﺎﭘﯽ اﺳﺖ[‬ ‫]‪ ٦٢٢‬ﻣﻴﻼدی ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎ ً‬ ‫‪2‬‬ ‫]ﻋﺎم اﻟﻔﻴﻞ‪ ،‬ﺳﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺣﺒﺸﻴﺎن ﺑﺎ ﻓﻴﻠﻬﺎی ﺧﻮد در ﺣﺪود اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺷﺶ ﻣﻴﻼدی ﺑﺮ ﺣﺠﺎز ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺎل ﺧﻮد ﻳﮑﯽ از ﻣﺒﺪأهﺎی ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻋﺮب دورﻩ ﺟﺎهﻠﻴﺖ اﺳﺖ[‬

‫‪100‬‬

‫هﻤﺮاﻩ ﺁﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻗﺮﻳﺶ ﻧﻴﺰ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص و ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ اﺑﻮ رﺑﻴﻌﻪ را ﺑﺎ هﺪاﻳﺎﻳﯽ ﺑﺮای ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ در ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺣﺮف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺸﺘﺎﺑﺪ و اﮔﺮ هﻢ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺗﺤﻮﻳﻞ دهﺪ‪.‬‬ ‫واﻗﻌﻪ دوم‪ ،‬رﻓﺘﻦ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻃﺎﺋﻒ در ‪ ٦٢٠‬ﻣﻴﻼدی‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﭘﺲ از ﺁن روی داد ﮐﻪ ﺣﻀﺮت‬ ‫دو ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن ﻗﻮی ﺧﻮد ﻳﻌﻨﯽ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ و ﭘﺲ از او ﺧﺪﻳﺠﻪ را از دﺳﺖ دادﻩ و ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﺑﻖ و ﺑﻪ ﻃﺮز ﺁﺷﮑﺎرﺗﺮی در‬ ‫ﻣﻌﺮض ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﻋﻨﺎد ﻗﺮﻳﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬او اﻣﻴﺪ داﺷﺖ ﻳﺎری ﺑﻨﯽ ﺛﻘﻴﻒ را ﮐﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﺎدری او ﺑﻮدﻧﺪ ﺟﻠﺐ‬ ‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﯽ ﺛﻘﻴﻒ در ﻃﺎﺋﻒ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺷﺄن و اﻋﺘﺒﺎری داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﻃﺎﺋﻒ ﺑﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻤﺘﺎز ﻣﮑﻪ و ﺣﻴﺜﻴﺖ ﻗﺮﻳﺶ در ﻣﻴﺎن‬ ‫ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب رﺷﮏ ﻣﯽ ﺑﺮدﻧﺪ و ﻃﺒﻌًﺎ ﺁرزو داﺷﺘﻨﺪ ﺷﻬﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻗﺒﻠﻪ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب ﮔﺮدد و در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺑﺮﺗﺮی‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ ﮔﺮدن ﻧﻨﻬﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺻﺮف ﺗﺼﻮر و ﺣﺪس ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﺑﻨﯽ ﺛﻘﻴﻒ ﻧﺰد وی‬ ‫ﺁﻣﺪﻩ و ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﻀﺮت در دﻳﺎﻧﺖ ﺟﺪﻳﺪ ﺧﻮد ﻃﺎﺋﻒ را ﭼﻮن ﻣﮑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﺮام ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ﺁﻧﺠﺎ را‬ ‫ﺷﻬﺮ ﻣﻘﺪس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار دهﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﻗﻮی ﻣﯽ رود ﮐﻪ اهﻞ ﻃﺎﺋﻒ ﺑﻪ اﺳﻼم روی ﺁورﻧﺪ و دﻋﻮت او را ﻗﺒﻮل‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﺁن‪ ،‬از ﻃﺮف ﺑﻨﯽ ﻋﺎﻣﺮ ﻧﻴﺰ ﻧﻈﻴﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدی ﺑﻪ وی ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻳﺎری ﺁﻧﻬﺎ ﮐﺎر‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻻ ﮔﻴﺮد و دﻳﺎﻧﺖ ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺘﻮار ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻣﻘﺎم ﻗﺮﻳﺶ را ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ واﮔﺬار ﮐﻨﺪ و ﺁﻧﺎن را اﺷﺮف ﻃﻮاﻳﻒ‬ ‫ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻃﺎﺋﻒ ﻧﻮﻋﯽ ﭼﺎرﻩ اﻧﺪﻳﺸﯽ و دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ای ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻨﯽ ﺛﻘﻴﻒ ﺑﻪ ﻳﺎری‬ ‫وی ﺑﺮﺧﻴﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺎﺿﻊ ﮐﺮدن ﻗﺮﻳﺶ اﻣﮑﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو در اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺎ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ ﭘﺴﺮ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ و ﺁزادﮐﺮدﻩ ﺧﻮد ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ راﻩ ﻃﺎﺋﻒ را در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺴﺎب ﻧﻴﺰ ﻏﻠﻂ در ﺁﻣﺪ و ﺑﻨﯽ ﺛﻘﻴﻒ از ﻳﺎری وی‬ ‫ﺳﺮ ﺑﺎز زدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻋﺮاب ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﻌﻨﻮی و روﺣﺎﻧﯽ ﮔﺮاﻳﺸﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻣﺮوز ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺘﻦ ﭼﻬﺎردﻩ ﻗﺮن از ﺑﻌﺜﺖ‪ ،‬دﻳﻦ در ﻧﻈﺮ ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫وﺳﻴﻠﻪ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ دﻧﻴﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﯽ ﺛﻘﻴﻒ ﮐﻪ دﻧﺒﺎل زﻧﺪﮔﯽ روزاﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎدّی و ﺁﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﺮای وﻋﺪﻩ ﺁﺧﺮت ﭼﺸﻢ ﻧﻤﯽ ﭘﻮﺷﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻃﺎﺋﻒ ﻳﻴﻼق ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﺁﻣﺪ و ﺷﺪ و ﺗﺠﺎرت ﻣﮑﻴﺎن ﺑﻬﺮﻩ ﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﺣﻤﺎﻳﺖ از‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺶ درﮔﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ اوﺿﺎع ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺮﻓﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ وﻋﺪﻩ هﺎی ﺗﺤﻘﻖ‬ ‫ب ﺳﻮد و زﻳﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻳﺎری وی درﻳﻎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ رذاﻟﺖ را ﭘﻴﺸﻪ‬ ‫ﻧﺎﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﺤﻤﺪ از دﺳﺖ ﺑﺪهﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺴﺎ ِ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ از ﺁزار و اهﺎﻧﺖ او ﮐﻮﺗﺎهﯽ ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﺁﺧﺮﻳﻦ درﺧﻮاﺳﺖ او را ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﻳﻨﮑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮت را ﻓﺎش‬ ‫ﻧﺴﺎزﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﺷﮑﺴﺖ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻧﺮﺳﺪ و ﺁﻧﻬﺎ را ﺟﺮی ﺗﺮ ﻧﺴﺎزد‪ ،‬ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺧﺼﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺷﺪت ﻳﺎﻓﺖ ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ در داراﻟﻨَﺪوِﻩ ]ﻣﺤﻞ اﻧﺠﻤﻦ[ اﺟﺘﻤﺎع ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮای ﻳﮑﺴﺮﻩ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﺎر وی و ﺧﺎﺗﻤﻪ دادن ﺑﺪﻳﻦ دﻋﻮﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ هﺴﺘﯽ و ﺷﺄن و ﺗﻨﻌﻢ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎزی ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و از‬ ‫ﺳﻪ وﺳﻴﻠﻪ ای ﮐﻪ در ﺁﻧﺠﺎ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻦ او را ﺑﺮ ﺣﺒﺲ و ﻃﺮد ﻣﺤﻤﺪ از ﻣﮑﻪ ﺗﺮﺟﻴﺢ دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻳﺜﺮب و ﻣﮑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﻮد‪ .‬هﻢ از ﻟﺤﺎظ ﺗﺠﺎرت و هﻢ از ﺣﻴﺚ ﺷﺄن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ .‬در ﻣﮑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ واﻗﻊ ﺑﻮد و در‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺘﺎن ﻧﺎﻣﺪار ﻏﺮب ﺟﺎی داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺁن ﺷﻬﺮ ﻣﻄﺎف و ﻗﺒﻠﻪ ﮔﺎﻩ ﻃﻮاﻳﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺮب ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺒﻌًﺎ‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ ﮐﻪ ﭘﺮدﻩ دار ﺣﺮام و ﻣﺘﺼﺪی ﺗﻮﻟﻴﺖ و ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺣﻮاﺋﺞ زاﺋﺮان ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺄن ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺷﺮف‬ ‫ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻳﺜﺮب از ﺣﻴﺚ زراﻋﺖ و ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ روﻧﻖ ﺗﺮ از ﻣﮑﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺳﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻳﻬﻮدی‬ ‫ﮐﻪ اهﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﻬﺮﻩ ﺑﻴﺸﺘﺮی از ﻓﻀﻞ و ﻣﻌﺮﻓﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ای ﻣﺘﺮﻗﯽ ﺗﺮ داﺷﺖ وﻟﯽ‬ ‫ﺑﺎ هﻤﻪ اﻳﻦ ﻣﺰاﻳﺎ ﺷﻬﺮ دوم ﺣﺠﺎز ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ در ﻣﻘﺎﻣﯽ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫در ﻳﺜﺮب دو ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﺰرگ ﻋﺮب ﺑﻪ ﻧﺎم اوس و ﺧﺰرج زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ اﺧﺘﻼف و ﻣﻨﺎزﻋﺎت‬ ‫ﺷﺪﻳﺪ روی ﻣﯽ داد و هﺮ ﻳﮏ از ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﮑﯽ از ﻃﻮاﻳﻒ ﻳﻬﻮدﻳﺎن دوﺳﺘﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اوس و ﺧﺰرج ﮐﻪ از ﻗﺤﻄﺎﻧﻴﺎن ﻳﻤﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻋﺪﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﮑﻪ ﻧﻴﺰ رﻗﺎﺑﺖ داﺷﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﻋﺪم ﺁﺷﻨﺎﻳﯽ ﺑﻪ‬ ‫اﻣﻮر زراﻋﺖ و ﺗﺠﺎرت از زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮﻓﻬﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺪام ﻳﻬﻮدان در ﻣﯽ ﺁﻣﺪﻧﺪ و از اﻳﻦ رو ﺑﺎ‬ ‫هﻤﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻬﺎی دوﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻳﮑﯽ از ﺳﻪ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻳﻬﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺗﻔﻮق ﻓﺮوﺷﯽ ﺁﻧﺎن ﮐﻪ ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎﻳﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ رﻧﺞ ﻣﯽ ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺒﺮ ﻇﻬﻮر ﻣﺤﻤﺪ در ﻣﮑﻪ و دﻋﻮت ﺑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﮔﺮوﻳﺪن ﻋﺪﻩ ای ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﮐﺸﻤﮑﺸﻬﺎی ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ در‬ ‫هﻤﻪ ﺣﺠﺎز ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ و ﺑﻴﺶ از هﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻪ ﻳﺜﺮب رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺁﻣﺪ و ﺷﺪ ﻳﺜﺮﺑﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﮑﻪ و ﻣﻼﻗﺎت ﭘﺎرﻩ ای از ﺁﻧﺎن‬ ‫ﺑﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺮان اوس و ﺧﺰرج را ﺑﺪﻳﻦ ﻓﮑﺮ اﻧﺪاﺧﺖ ﮐﻪ از ﺁب ﮔﻞ ﺁﻟﻮد ﻣﺎهﯽ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻣﺤﻤﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﻳﺜﺮب ﺁﻳﻨﺪ و ﺑﺎ وی هﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪﻳﻦ دﺷﻮار ﺁﺳﺎن ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ از ﻗﺮﻳﺸﻨﺪ ﭘﺲ ﺷﮑﺎﻓﯽ ﺑﻪ دﻳﻮار ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﻗﺮﻳﺶ وارد ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫هﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﻮد ﺁﻧﻬﺎ را از ﺷ ّﺮ ﻧﻔﺎق داﺧﻠﯽ و ﻣﻨﺎزﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ روی ﻣﯽ‬ ‫داد رهﺎﻳﯽ دهﺪ‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪی ﺁوردﻩ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﺎر اﻳﻦ دﻳﻦ ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻳﻬﻮدان را ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ‬ ‫اﻧﺪ اهﻞ ﮐﺘﺎب و ﻗﻮم ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ ﺧﺪاﻳﻨﺪ ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﻔﻮﻗﯽ ﻧﺨﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬از هﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﻪ ﻃﺎﻳﻔﻪ‬ ‫ﻳﻬﻮ ِد ﻳﺜﺮب ﻗﻮﻩ ﺟﺪﻳﺪی ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪.‬‬ ‫در ﺣﺞ ﺳﺎل ‪] ٦٢٠‬ﻣﻴﻼدی[ ﺷﺶ ﻧﻔﺮ از ﻳﺜﺮﺑﻴﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮدﻩ و ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن او ﮔﻮش دادﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺞ ﺳﺎل‬ ‫‪ ٦٢١‬ﻳﮏ ﻋﺪﻩ ‪ ١٢‬ﻧﻔﺮی ﺑﺎ وی ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮدﻧﺪ و دﻳﺪﻧﺪ ﺣﺮﻓﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽ زﻧﺪ ﺧﻮب اﺳﺖ و از ﺁﻧﻬﺎ ﭼﻴﺰ زﻳﺎدی‬ ‫‪101‬‬

‫ﻧﻤﯽ ﺧﻮاهﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ زﻧﺎ ﻧﮑﻨﻴﺪ‪ ،‬رﺑﺎ ﻧﺨﻮرﻳﺪ‪ ،‬دروغ ﻧﮕﻮﻳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎی ﺑﺘﻬﺎ ﮐﻪ ﻣﺨﻠﻮق دﺳﺖ ﺑﺸﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﯽ روی‬ ‫ﺁورﻳﺪ ﮐﻪ ﺁﻓﺮﻳﺪﮔﺎر ﺟﻬﺎن اﺳﺖ و ﺳﺎﻳﺮ اهﻞ ﮐﺘﺎب ﻧﻴﺰ او را ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺁن دوازدﻩ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ وی ﺑﻴﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و در ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﻳﺜﺮب ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﺧﻮد و ﻓﮑﺮ هﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﺎ ﮐﺴﺎن‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ در ﻣﻴﺎن ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﮔﻮﻳﯽ اﻳﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ و ﻗﺒﻮل ﻋﺪﻩ ﺑﻴﺸﺘﺮی ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و از هﻤﻴﻦ روی‬ ‫ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪] ،‬ﻳﻌﻨﯽ در ﺳﺎل[ ‪ ٦٢٢‬ﻳﮏ ﻋﺪﻩ هﻔﺘﺎد و ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮی )‪ ٧٣‬ﻣﺮد و ‪ ٢‬زن( در ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﻴﺮون از ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم‬ ‫ﻋﻘﺒﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﻋﻘﺒﻪ دوم ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﮑﺮ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺑﺎ ذهﻦ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻧﺒﻮد و ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ در ﺁﻳﻪ ‪ ١٠‬ﺳﻮرﻩ زﻣﺮ اﺷﺎرﻩ ﺑﺪﻳﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺳ َﻌ ُﺔ«‬ ‫ﷲ وا ِ‬ ‫ضا ِ‬ ‫ﺴ َﻨ ُﺔ َو اَر ُ‬ ‫ﺣَ‬ ‫ﯽ ه ِﺬ ِﻩ اﻟ ُﺪّﻧﻴﺎ َ‬ ‫ﺴﻨُﻮا ﻓ ِ‬ ‫ﻦ اَﺣ َ‬ ‫ﻦ ﺁﻣﻨُﻮا اﱠﺗﻘُﻮا َرﱠﺑﮑُﻢ ِﻟﻠﱠﻴ َ‬ ‫»ﻗُﻞ ﻳﺎ ﻋِﺒﺎدِاﻟّﺬ َﻳ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻳﻤﺎن ﺁوردﻩ اﻧﺪ ﺑﮕﻮ ﭘﺮهﻴﺰﮐﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻧﻴﮑﯽ ﭘﺎداش ﻧﻴﮑﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد و زﻣﻴﻦ ﺧﺪا‬ ‫ﻓﺮاخ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ اﮔﺮ در ﻣﮑﻪ ﺁزار ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﻋﻘﺒﻪ ﺟﻮاﺑﮕﻮی ﺁرزوهﺎی ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻴﺰدﻩ ﺳﺎل دﻋﻮت در ﻣﮑﻪ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ درﺧﺸﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺑﺎر ﻧﻴﺎوردﻩ ﺑﻮد‬ ‫و ﮔﺎهﯽ ارﺗﺪاد ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳﺄس اﻧﮕﻴﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺴﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺁوردﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪] ،‬اﻣﺎ[ ﭼﻮن ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﯽ در ﮐﺎر‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻤﯽ دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻃﺒﻊ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار ﻗﻮﻣﯽ از اﺳﻼم ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺁزار‬ ‫و ﺗﺤﻘﻴﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﺷﺪ و ﻣﺸﺮﮐﺎن ﮐﻪ اهﻞ ﻧﻌﻤﺖ و ﻣﮑﻨﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ارﺗﺪاد ﺗﻘﺸﻮﻳﻖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫روی ﺁوردن ﺑﻪ ﻃﺎﺋﻒ و ﺟﻠﺐ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺑﻨﯽ ﺛﻘﻴﻒ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺛﺮی ﻧﺒﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻌﮑﻮس ﺑﻪ ﺑﺎر ﺁوردﻩ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ را ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﯽ هﺎﺷﻢ از وی ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ اﻳﻦ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻓﻘﻂ ﺷﺨﺺ وی را از ﺁزار ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﺼﻮن‬ ‫ﻣﯽ ﮐﺮد و ﮐﺎر ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﻧﻤﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﯽ هﺎﺷﻢ در ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺎ وی هﻤﺪاﺳﺘﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ هﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ اوس و ﺧﺰرج ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮی ﺑﻮد و ﻳﺎری ﺁﻧﺎن ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺶ را ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﮔﺮ در ﻣﮑﻪ‬ ‫اﺳﻼم ﭘﺎی ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ رﻗﺎﺑﺖ اوس و ﺧﺰرج ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺶ هﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ‬ ‫ﺧﻮاب ﻃﻼﻳﯽ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد و اﺳﻼم ﭘﺎی ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﮐﻪ در ﻳﺜﺮب زراﻋﺖ و ﺗﺠﺎرت رواج ﺑﻴﺸﺘﺮی داﺷﺖ و‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺎر ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫درﻣﻌﺎهﺪﻩ ای ﮐﻪ ﺑﻴﻦ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ و ﺳﺮان اوس و ﺧﺰرج در ﻋﻘﺒﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﺎ ﺁﻧﮑﻪ ﻇﺎهﺮًا‬ ‫اﺳﻼم ﻧﻴﺎوردﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺣﺎﻣﯽ ﺑﺮادرزادﻩ اش ﺑﻮد ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و ﻃﯽ ﻧﻄﻘﯽ از ﻳﺜﺮﺑﻴﺎن ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﻧﭽﻪ در دل‬ ‫دارﻧﺪ و ﺑﺮ ﺁن ﻣﺼﻤﻢ هﺴﺘﻨﺪ ﺁﺷﮑﺎر ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ و ﺑﺪون ﭘﺮدﻩ ﭘﻮﺷﯽ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺤﻤﺪ و ﺑﺮ ﺿﺪ ﺷﻤﺎ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮاهﺪ ﺧﺎﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮداﻧﻪ ﻗﻮل ﻣﯽ دهﻴﺪ ﮐﻪ از وی ﻣﺎﻧﻨﺪ زن و ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد ﺣﻤﺎﻳﺖ ﮐﻨﻴﺪ‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪ .‬وﮔﺮﻧﻪ‬ ‫ﺑﺮادرزادﻩ ﻣﺮا ﺑﻪ وﻋﺪﻩ هﺎی ﺑﻴﻬﻮدﻩ دﭼﺎر ﻓﺘﻨﻪ ﻧﺴﺎزﻳﺪ‪.‬‬ ‫»ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻣﻌﺮور« ﺑﺎ ﺣﻤﺎﺳﻪ و هﻴﺠﺎن ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ اهﻞ ﻧﺒﺮدﻳﻢ‪ .‬از ﺟﻨﮓ ﻧﻤﯽ هﺮاﺳﻴﻢ و در ﺗﻤﺎم دﺷﻮارﻳﻬﺎ ﺑﺎ هﻢ‬ ‫هﻤﺮاﻩ ﺧﻮاهﻴﻢ ﺑﻮد«‪.‬‬ ‫»اﺑﻮاﻟﻬﻴﺜﻢ ﺗﻴﻬﺎن« ﮐﻪ ﻣﺮدی ﺑﻮد دوراﻧﺪﻳﺶ و ﺑﻪ ﺣﺰم و ﭘﺨﺘﮕﯽ ﻣﻮﺻﻮف‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮐﻨﻮن ﻣﻴﺎن ﻣﺎ و‬ ‫ﻳﻬﻮدان ﮐﻤﺎﺑﻴﺶ ارﺗﺒﺎﻃﯽ هﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺎ ﺗﻮ و ﻳﺎراﻧﺖ اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﯽ ﮔﺴﻠﺪ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺎر ﺗﻮ‬ ‫ﺑﺎﻻ ﮔﻴﺮد و ﺑﺎ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺧﻮد ﺳﺎزش ﮐﻨﯽ‪ .‬ﺁﻳﺎ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﺎ را رهﺎ ﺧﻮاهﯽ ﮐﺮد؟«‬ ‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺗﺒﺴﻤﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻞ اﻟﺪم اﻟﺪم‪ ،‬اﻟﻬﺪم‪ ،‬اﻟﻬﺪم‪ .‬اﻧﺎ ﻣﻨﮑﻢ واﻧﺘﻢ ﻣﻨﯽ‪ .‬اﺣﺎرب ﻣﻦ‬ ‫ﺣﺎرﺑﺘﻢ و اﺳﻠﻢ ﻣﻦ ﺳﺎﻟﻤﺘﻢ«‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﺧﻮن‪ ،‬ﺧﻮن‪ ،‬وﻳﺮاﻧﯽ‪ ،‬وﻳﺮاﻧﯽ‪ .‬ﻣﻦ از ﺷﻤﺎﻳﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ از ﻣﻨﻴﺪ‪ .‬ﺑﺎ هﺮ ﮐﺲ ﺟﻨﮓ‬ ‫ﮐﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﯽ ﺟﻨﮕﻢ و ﺑﺎ هﺮ ﮐﺲ ﺳﺎزش ﮐﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺳﺎزش ﻣﯽ ﮐﻨﻢ«‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎ ﺗﮑﺮار ﮐﻠﻤﻪ هﺎی »ﺧﻮن« و »اﻧﻬﺪام« ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﺮوف »ﻣﺎرا« اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻣﻌﺮوف ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻤﯽ ﺁورد ﮐﻪ‬ ‫ﻣﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺧﻮن ﻣﯽ ﺧﻮاهﻢ«؟‬ ‫ﻳﮏ ﺟﻤﻠﻪ دﻳﮕﺮ در هﻤﻴﻨﺠﺎ و در ﺟﻮاب اﺑﻮاﻟﻬﻴﺜﻢ از وی ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺮب اﻻﺣﻤﺮ و اﻻﺳﻮد ﻣﻦ‬ ‫اﻟﻨﺎس«‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ هﻤﻪ ﮐﺲ‪ .‬ﺑﺎ ﺳﻴﺎﻩ و ﺳﻔﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺸﺎن دهﻨﺪﻩ ﮐﻨﻪ ﺗﻤﺎﻳﻼت او ]ﻣﺤﻤﺪ[ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ ﺻﻮرت ﺧﻮاﺳﺘﻪ هﺎی دروﻧﯽ اوﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ هﺎ‬ ‫ﻓﺮﻳﺎد ﺻﺮﻳﺢ ﻣﺤﻤﺪﻳﺴﺖ ﮐﻪ در اﻋﻤﺎق اﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻇﺎهﺮی ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺁرزوهﺎی ﺧﻔﺘﻪ در روح ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬ ‫ﻗﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت در ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ .‬ﺟﻤﺎﻋﺖ اوس و ﺧﺰرج درﻳﭽﻪ ﻓﺮوغ ﺑﺨﺸﯽ ﺑﺮ روی او ﻣﯽ ﮔﺸﺎﻳﺪ‪ .‬اﻣﮑﺎن ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ‬ ‫دﻋﻮت اﺳﻼم را ﺑﻪ وی ﻧﻮﻳﺪ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎﻧﺪان ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﻣﻨﮑﻮب ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ و از اﻳﻦ رو ﺧﻮ ِد ﻧﻬﻔﺘﻪ اش ﻣﯽ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﺪ ]ﺁﺷﮑﺎر ﻣﯽ ﺷﻮد[ و ﻣﺤﻤﺪی ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب را ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ در ﺁورد‪ ،‬از ﮔﺮﻳﺒﺎن ﻣﺤﻤﺪی ﮐﻪ ﺳﻴﺰدﻩ ﺳﺎل‬ ‫ﻣﻮﻋﻈﻪ ﮐﺮدﻩ و ﺳﻮدی ﺑﻪ ﺑﺎر ﻧﻴﺎوردﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﻴﺮون ﻣﯽ ﮐﺸﺪ‪.‬‬

‫‪102‬‬

‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺗﺎزﻩ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻏﺎﻟﺒًﺎ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﺎدﺛﻪ ای ﮐﻮﭼﮏ ﻳﺎ روی دادن ﭘﻴﺸﺎﻣﺪهﺎﻳﯽ ﻇﺎهﺮًا ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻇﻬﻮر و ﺳﻘﻮط‬ ‫ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن و ﭘﻴﺮوزی و ﺷﮑﺴﺖ هﻴﺘﻠﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻳﺴﺖ از اﻳﻦ روﻳﺪادهﺎ‪.‬‬ ‫هﺠﺮت ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻳﺜﺮب ﺗﺤﻮﻻت ﻋﻈﻴﻤﯽ ﮐﻪ در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻗﻮم ﻋﺮب روی داد و ﭘﺲ از ﺁن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﮕﺮﻓﯽ‬ ‫ﮐﻪ در ﺳﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ﺁن زﻣﺎن ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ‪ ،‬از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪهﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ روﻳﺪاد ﻇﺎهﺮًا ﻳﮏ ﺣﺎدﺛﻪ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻮاﻟﯽ ﺣﻮادث و اﺗﻔﺎﻗﺎﺗﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫زﻣﻴﻨﻪ ﮔﺴﺘﺮدﻩ ای ﻓﺮاهﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﻮادث را ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ رﺑﻂ دادﻩ و ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺑﺮوز ﺁن ﺣﻮادث را ﺑﻴﺎن ﮐﻨﻨﺪ و‬ ‫ﺧﻼﺻﻪ ﻋﻠﻞ ﮐﺎﻣﻦ ]ﭘﻨﻬﺎن و ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ[ در اﺟﺘﻤﺎع ﺁن ﻋﺼﺮ را هﻮﻳﺪا ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن اﻣﺮی ﮐﻪ ﺑﻴﺶ از هﺮ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺣﻴﺮت اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻳﮑﯽ از ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮی اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﺨﺼﻴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪان رﺳﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﻇﻬﻮر و ﺑﺮوز ﺷﺨﺼﻴﺖ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪی« ﮐﻪ در ژرﻓﺎی ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻬﺘﻔﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫هﺠﺮت ﻧﺒﻮی ﻣﺒﺪأ ﺗﺎرﻳﺦ و ﻣﺼﺪر ﺗﺤﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﺑﺰرگ‪ .‬وﻟﯽ ﺧﻮ ِد اﻳﻦ روﻳﺪاد ﻣﻌﻠﻮل ﺗﺤﻮل ﺷﮕﺮﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬ ‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ و ﺳﺰاوار اﺳﺖ زﻳﺮ ذرﻩ ﺑﻴﻦ رواﻧﺸﻨﺎﺳﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﺟﻮﻳﻨﺪﮔﺎن اﺳﺮار روح‬ ‫ﺁدﻣﯽ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﺮدی زاهﺪ و وارﺳﺘﻪ از ﺁﻟﻮدﮔﻴﻬﺎی زﻣﺎن ﺧﻮد ﮐﻪ دﻧﻴﺎ را در ﻣﺮاﺣﻞ ﺁﺧﺮﻳﻦ ﺧﻮد ﺗﺼﻮر ﮐﺮدﻩ و روز ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ‬ ‫را ﻗﺮﻳﺐ اﻟﻮﻗﻮع ﻣﯽ داﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدی ﮐﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺁﺧﺮت اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻩ‪ ،‬ﻗﻮم ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﻬﺎن دﻋﻮت ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪،‬‬ ‫زور و ﺳﺘﻢ را ﻧﮑﻮهﺶ و اﻓﺮاط در ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ و ﻏﻔﻠﺖ از ﺣﺎل ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان را ﻣﻼﻣﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺮدی ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫روش ﻣﺴﻴﺢ ﺳﺮاﭘﺎ ﺷﻔﻘﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﮑﺒﺎرﻩ ﻣﺒﺪل ﺑﻪ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد ﺳﺮﺳﺨﺖ و ﺑﯽ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ دﻳﺎﻧﺖ ﺧﻮد‬ ‫را ﺑﻪ زور ﺷﻤﺸﻴﺮ رواج دهﺪ‪ .‬ﻟﺬا در ﻣﻘﺎم ﺗﺄﺳﻴﺲ دوﻟﺘﯽ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ در راﻩ ﺗﺤﻘﻖ ﺁن از هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ وﺳﻴﻠﻪ ای‬ ‫روﻳﮕﺮدان ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ ﻗﻴﺎﻓﻪ داود ﻇﺎهﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮد ﺁراﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻴﺶ از ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﺎ زﻧﯽ ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎل‬ ‫از ﺧﻮد او ﻣﺴﻦ ﺗﺮ ﺑﺴﺮ ﺑﺮدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ اﻏﺮاق ﺁﻣﻴﺰی ﺑﻪ زن روی ﻣﯽ ﺁورد‪.‬‬ ‫وﻳﻠﺰ‪ 3‬ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺁدﻣﻴﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺎل ﺗﺤﻮل و ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺪ و اﻳﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺁهﺴﺘﮕﯽ و ﻣﺮور اﻧﺠﺎم ﻣﯽ ﮔﻴﺮد و از‬ ‫هﻤﻴﻦ روی ﺑﻪ ﺁن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺪارﻳﻢ و ﺧﻴﺎل ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ ﺷﺨﺺ ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺳﺎﻟﻪ هﻤﺎن ﺷﺨﺺ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰی از ﺁن ﺟﻮان ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ در او ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻓﺮض از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮای ﺣﻴﺎﺗﯽ رو ﺑﻪ ﺿﻌﻒ و اﻓﻮل ﻣﯽ ﮔﺬارﻧﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻗﻮای‬ ‫ﻣﻌﻨﻮی در اﺛﺮ ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن و ﺁزﻣﻮدن ﺑﻪ ﺳﻮی ﮐﻤﺎل ﻣﯽ ﮔﺮاﻳﻨﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﺷﺨﺺ ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺷﺼﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ هﻤﺎن ﺁدم‬ ‫ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻓﺮو ﻧﺸﺴﺘﻦ هﻴﺠﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺷﻬﻮات و ﺧﻮاهﺸﻬﺎی ﺷﺪﻳﺪ ﺟﺴﻤﯽ و روﺣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﭘﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﺗﺪرﻳﺠﯽ‬ ‫ﻓﮑﺮ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻌﻘﻮﻻت و ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﻮد ﺗﺪرﻳﺠﯽ ﻣﻌﻨﻮﻳﺎت‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻓﺮض ﮐﻪ در ﺟﺎی ﺧﻮد واﺟﺪ ارزش اﺳﺖ اﺑﺪًا درﺑﺎرﻩ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺪق ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا او در ‪ ٥٣‬ﺳﺎﻟﮕﯽ وارد ﻣﺪﻳﻨﻪ‬ ‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ در هﻤﺎن ﺳﻨﯽ ﮐﻪ هﻤﻪ ﻗﻮای ﺟﺴﻤﯽ و ﻣﻌﻨﻮی ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻋﺎدی ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ از ﺁﻏﺎز‬ ‫ورود ﺑﻪ ﻳﺜﺮب‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪی دﻳﮕﺮ از ﮔﺮﻳﺒﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺳﺮ در ﻣﯽ ﺁورد و در ﻣﺪت دﻩ ﺳﺎل در ﻣﮑﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﯽ‬ ‫ﻦ«‪ 4‬ﺧﻮﻳﺸﺎن و ﮐﺴﺎن ﺧﻮد را‬ ‫ﮏ اﻻَﻗﺮﺑَﻴ َ‬ ‫دﻋﻮت ﻣﯽ ﮐﺮد ﻓﺮق ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬از ﻟﺒﺎس ﭘﻴﻐﻤﺒﺮی ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﺎد » َواَﻧﺬِر ﻋَﺸﻴﺮ َﺗ َ‬ ‫ﻒ ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﺑﺮهﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺮون ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﺗﺎ ﻧﺨﺴﺖ هﻤﺎن ﻋﺸﻴﺮﻩ اﻗﺮﺑﻴﻦ را زﺑﻮن ﺳﺎزد و هﻤﺎن‬ ‫از ﺗﺎرﻳﮑﯽ ﻋﺎدات ﺳﺨﻴ ِ‬ ‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ]را[ ﮐﻪ ﺳﻴﺰدﻩ ﺳﺎل او را ﻣﺴﺨﺮﻩ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺁزار رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ ﺑﻪ زاﻧﻮ در ﺁورد‪.‬‬ ‫ﮐﺴﻮت »ِﻟﺘَﻨﺬِر َا ﱠم اﻟﻘَﺮی َو ﻣَﻦ ﺣَﻮﻟَﻬﺎ«‪ 5‬را ﺑﻪ ﻳﮏ ﺳﻮی اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﻟﺒﺎس رزم ﺑﻪ ﺗﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و در ﻣﻘﺎم ﺁﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم‬ ‫ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب را‪ ،‬از ﻳﻤﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺷﺎم‪ ،‬زﻳﺮ ﻟﻮای ﺧﻮد در ﺁورد‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎت ﺧﻮش ﺁهﻨﮓ ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ ﮐﻪ ﮔﺎهﯽ ﮔﻔﺘﻪ هﺎی اﺷﻌﻴﺎء و ارﻣﻴﺎء ﻧﺒﯽ را در ﺧﺎﻃﺮ زﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و از هﻴﺠﺎن‬ ‫روح ﮔﺮم ﻣﺮدی ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﺬوب اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی رؤﻳﺎﮔﻮن ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﮐﻤﺘﺮ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺁهﻨﮓ‬ ‫ﺷﻌﺮ و ﻃﻨﻴﻦ ﻣﻮﺳﻴﻘﯽ در ﺁﻳﺎت ﻣﺪﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﻣﯽ ﮔﺮاﻳﺪ و ﺑﻪ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﻗﺎﻃﻊ و ﺑﺮّﻧﺪﻩ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫]وﻳﻠﺰ ‪ H.G.Wells‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ و داﺳﺘﺎن ﻧﻮﻳﺲ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ[‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ٢٦‬ﺁﻳﻪ ‪ .٢١٤‬ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬هﺪاﻳﺖ ﮐﻦ ﻋﺸﻴﺮﻩ و ﺧﻮﻳﺸﺎﻧﺖ را ﮐﻪ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻮ[‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ٦‬ﺁﻳﻪ ‪ .٩٢‬هﺪاﻳﺖ ﮐﻦ اهﻞ ﻣﮑﻪ را و ﺣﻮاﻟﯽ ﺁن را[‬

‫‪103‬‬

‫در ﻣﺪﻳﻨﻪ اﻣﺮ و ﺣﮑﻢ ﺻﺎدر ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺮ ﺳﺮداری ﮐﻪ هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﺨﻠﻒ و اﻧﺤﺮاﻓﯽ را ﻧﻤﯽ ﺑﺨﺸﺪ و ﺳﺴﺘﯽ و اهﻤﺎل‬ ‫در اﻧﺠﺎم اﻣﺮ و ﻓﺮﻣﺎن او ﮐﻴﻔﺮهﺎی ﮔﺪازﻧﺪﻩ ای در ﭘﯽ دارد‪.‬‬ ‫‪7‬‬ ‫ﺑﻪ ﻗﻮل ﮔﻮﻟﺪزﻳﻬﺮ‪ 6‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ و ﺑﺪون ﻃﯽ ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﻮل را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﺁن اﻣﺮی ﺣﻤﻞ ﮐﺮد ﮐﻪ »راک« ﺁن را‬ ‫ﺑﻴﻤﺎری ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺮدان ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ﻧﺎم ﻧﻬﺎدﻩ و ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻧﻴﺮوی ﺷﮕﻔﺖ ﺁﻧﻬﺎ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺮوی روﺣﯽ‬ ‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻋﺰم و هﻤﺖ و ﻣﻨﺒﻊ ﮐﻮﺷﺶ و ﺣﺮﮐﺖ ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺁﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺮﺗﻮ اﻳﻦ ﻧﻴﺮو ﻧﻮﻣﻴﺪی و ﺳﺴﺘﯽ را ﺑﻪ‬ ‫ﺟﺎن ﺁﻧﻬﺎ راﻩ ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﻮاﻧﻊ ﺑﺰرگ را ﺑﻪ ﭼﻴﺰی ﻧﻤﯽ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﮐﺎرهﺎﻳﯽ از ﺁﻧﺎن ﺳﺮ ﻣﯽ زﻧﺪ ﮐﻪ از‬ ‫اﺷﺨﺎص ﻋﺎدی و ﻣﺘﻌﺎدل ﺑﺮ ﻧﻤﯽ ﺁﻳﺪ‪ .‬ﭘﺲ از هﺠﺮت ﺑﻪ ﻳﺜﺮب‪ ،‬ﺳﻴﻤﺎﻳﯽ دﻳﮕﺮ از ﻣﺤﻤﺪ در ﺁﻳﻨﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻇﺎهﺮ ﻣﯽ‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺁﻳﻪ هﺎی ﻣﮑّﯽ و ﻣﺪﻧﯽ ﺗﻔﺎوت اﻳﻦ ﺳﻴﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬در ﻣﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ او ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻻ َو‬ ‫ن َﻟﺪَﻳﻨﺎ اَﻧﮑﺎ ً‬ ‫ﻼ ِا ﱠ‬ ‫ﯽ اﻟﻨﱠﻌ َﻤ ِﺔ َو َﻣﻬﱠﻠﻬُﻢ ﻗَﻠﻴ ً‬ ‫ﮑﺬِﺑﻴﻦ اوُﻟ ِ‬ ‫ﻼ‪َ ،‬وذَرﻧﯽ وَاﻟ ُﻤ َ‬ ‫ن َو اهﺠُﺮهُﻢ هَﺠﺮًا ﺟَﻤﻴ ً‬ ‫»وَﺻﺒِﺮ ﻋَﻠﯽ ﻣﺎ َﻳﻘُﻮﻟُﻮ َ‬ ‫ﺣَﺠﻴﻤًﺎ«‪.‬‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﻔﺘﺎر ﺁﻧﻬﺎ )ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن( ﺑﺮدﺑﺎری ﭘﻴﺸﻪ ﺳﺎز و ﺑﯽ اﻋﺘﻨﺎﻳﯽ ﮐﻦ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻧﺪان ﻣﺘﻨﻌﻢ را ﺑﻪ ﻣﻦ واﮔﺬار‬ ‫و اﻧﺪﮐﯽ ﻣﻬﻠﺖ دﻩ‪ .‬ﻧﺰد ﻣﺎ ﻏُﻞ و زﻧﺠﻴﺮ و ﺁﺗﺶ دوزخ اﻓﺮوﺧﺘﻪ و ﻣﻬﻴﺎﺳﺖ‪.8‬‬ ‫ﻼ« ﻳﻌﻨﯽ »از ﺁﻧﺎن ﺑﻪ ﺁراﻣﯽ و ﻣﻼﻳﻤﺖ روی ﺑﮕﺮدان« ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ ﭘﺲ از ﺟﻤﻠﻪ »واﺣﺠﺮ هﻢ هﺠﺮًا ﺟﻤﻴ ً‬ ‫ﺁﻳﻪ ﻗﺒﻞ از اﻣﺮ ﺟﻬﺎد و ﻗﺘﺎل ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺴﯽ ﺑﻪ واﻗﻊ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ ﺑﻮد اﮔﺮ ﻣﯽ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ روش و رﻓﺘﺎر ﻗﺒﻞ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻗﺪرت و ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻗﺒﺎﻳﻞ اوس‬ ‫و ﺧﺰرج ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ زﻳﺮا اﻣﺮ ﺑﻪ ﻗﺘﺎل و ﮐﺸﺘﻦ ﮐﻔﺎر ﭘﺲ از اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺤﻤﺪ از ﺑﺎزوهﺎی ﺷﻤﺸﻴﺮزن ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎزل‬ ‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺁﻳﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎزل ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻞ «‪.‬‬ ‫ﻦ اﻟﻘَﺘ َ‬ ‫ﺷ ﱡﺪ ِﻣ َ‬ ‫ﺺ اَﺧ َﺮﺟُﻮﮐُﻢ َو اﻟﻔِﺘ َﻨ ُﺔ َا َ‬ ‫ﺺ َﻗﻘِﻔ ُﺘﻤُﻮهُﻢ َو اَﺧ ِﺮﺟُﻮهُﻢ ﻣِﻦ ﺣَﻴ ُ‬ ‫»وَﻗ ُﺘﻠُﻮهُﻢ ﺣَﻴ ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ هﺮ ﮐﺠﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن را ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ ﺑﮑﺸﻴﺪ و ﺁﻧﻬﺎ را از ﺧﺎﻧﻪ هﺎﻳﺸﺎن ﺁوارﻩ ﮐﻨﻴﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﻤﺎ را ﺁوارﻩ ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﮐﺎرهﺎی ﻓﺘﻨﻪ اﻧﮕﻴﺰ ﺁﻧﺎن ﺑﺪﺗﺮ از ﮐﺸﺘﺎر اﺳﺖ‪.9‬‬ ‫در ﺳﻮرﻩ ﻣﮑّﯽ اﻧﻌﺎم ﺁﻳﻪ ‪ ١٠٨‬ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬ ‫ﺟ ُﻌﻬُﻢ‬ ‫ﻋ َﻤَﻠﻬُﻢ ُﺛﻢﱠ اِﻟﯽ َرّﺑﻬِﻢ ﻣَﺮ ِ‬ ‫ﮑﻞﱠ ُا ِﻣ ٍﺔ َ‬ ‫ﮏ ز ّﻳﻨّﺎ ِﻟ ُ‬ ‫ﷲ ﻋَﺪوًا ِﺑ َﻐﻴِﺮ ﻋِﻠ ٍﻢ ﮐَﺬِﻟ َ‬ ‫ﺴّﺒﻮُا ا َ‬ ‫ﷲ َﻓ َﻴ ُ‬ ‫نا ِ‬ ‫ن ﻣِﻦ دُو ِ‬ ‫ﻦ ﻳَﺪﻋُﻮ َ‬ ‫ﺴﺒّﻮا اّﻟﺬَﻳ َ‬ ‫»وَﻻ َﺗ ُ‬ ‫ن«‬ ‫َﻓ ُﻴ َﻨﱠﺒﻬُﻢ ﺑِﻤﺎ ﮐﺎﻧُﻮا ﻳَﻌَﻠﻤُﻮ َ‬ ‫]و دﺷﻨﺎم ﻣﺪهﻴﺪ ﺁﻧﺎن را ﮐﻪ ﻏﻴﺮ از اﷲ ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ دﺷﻨﺎم ﻣﯽ دهﻨﺪ ﺧﺪا را از روی دﺷﻤﻨﯽ و ﺑﺪون ﺁﻧﮑﻪ‬ ‫ﺁﮔﺎﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﮐﻪ زﻳﻨﺖ دادﻳﻢ از ﺑﺮای هﺮ ﮔﺮوهﯽ ﮐﺮدارﺷﺎن و ﻋﺎﻗﺒﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی‬ ‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و از اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﺧﺒﺮﺷﺎن ﻣﯽ دهﺪ[‬ ‫در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﻳﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻳﺎران ﺳﺮﮐﺶ و ﺗﻨﺪﺧﻮی ﺧﻮد ﭼﻮن ﻋﻤﺮ و ﺣﻤﺰﻩ‬ ‫اﻳﻦ دﺳﺘﻮر را ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﻗﺮﻳﺶ دﺷﻨﺎم ﻧﺪهﻴﺪ زﻳﺮا ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ از روی ﻧﺎداﻧﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ را دﺷﻨﺎم ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺧﻮد‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﻳﻢ ﮐﻪ هﺮ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺑﻪ ﮐﺮدار ﺧﻮد ﺑﺒﺎﻟﺪ وﻟﯽ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺪاﺳﺖ و او ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﮐﻴﻔﺮ ﮐﺮدارﺷﺎن‬ ‫ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﭘﺲ از ﺁﻧﮑﻪ ﻗﻮت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺰوﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺻﺤﺒﺖ از دﺷﻨﺎم و ﻧﺎﺳﺰا‬ ‫ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﻗﺮﻳﺶ در ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺁﻧﺎن را از ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ و روی ﺧﻮش ﻧﺸﺎن دادن ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﻧﻬﯽ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﷲ َﻣ َﻌﮑُﻢ َو ﻟَﻦ َﻳﺘِﺮﮐُﻢ اَﻋﻤﺎَﻟﮑُﻢ«‪.‬‬ ‫ن َو ا ُ‬ ‫ﺴﻠِﻢ َو اَﻧ ُﺘ ﱠﻢ اﻻَﻋﻠَﻮ َ‬ ‫»ﻓَﻼ َﺗ ِﻬﻨُﻮا َوﺗَﺪﻋُﻮا اِﻟﯽ اَﻟ ﱠ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺳﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺮج ﻧﺪهﻴﺪ و ﺑﻪ ﺻﻠﺢ ﻧﮕﺮاﻳﻴﺪ ﭼﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﺗﺮ و ﻗﻮﻳﺘﺮﻳﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﺎرهﺎی ﺷﻤﺎ ﻧﻘﺾ روا‬ ‫ﻧﻤﯽ دارد‪.10‬‬ ‫ﮔﺎهﯽ دو دﺳﺘﻮر ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻳﮏ ﺳﻮرﻩ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻮرﻩ اﻳﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از هﺠﺮت ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و‬ ‫ﭼﻮن ﺳﻮرﻩ ﻣﻔﺼﻠﯽ اﺳﺖ اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺁن در ﻃﯽ ﻳﮑﯽ دو ﺳﺎل ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺁﻳﻪ زﻳﺮ ﻣﺜﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬ ‫هﻤﺎن اواﻳﻞ اﻣﺮ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬ ‫‪6‬‬

‫]‪ [Goldziher‬در ﮐﺘﺎب ﻋﻘﻴﺪﻩ و ﺷﺮﻳﻌﺖ در اﺳﻼم‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫‪7‬‬ ‫]راک‪ ،‬دوﻟﻒ ﻓﻮن هﺎرﻧﺎک ‪ Adolf von Harnack‬در ﺧﺎﻧﻮادﻩ ای ﻣﺬهﺒﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ١٨٥١‬ﻣﻴﻼدی ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺪر او ﮐﺸﻴﺶ ﮐﻠﻴﺴﺎی‬ ‫ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ .‬وی ﺁﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب او زﻳﺮ ﻋﻨﻮان »ﺗﺒﻠﻴﻎ و اﻧﺘﺸﺎر ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ« ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﮔﻠﺪزﻳﻬﺮ ﻗﺮار‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ و در ﮐﺘﺎب »ﻋﻘﻴﺪﻩ و ﺷﺮﻳﻌﺖ در اﺳﻼم« از وی ﺟﻤﻼﺗﯽ را ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ادوﻟﻒ هﺎرﻧﺎک در هﺎﻳﺪﻟﺒﺮگ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ١٩٣٠‬وﻓﺎت ﮐﺮد[‬ ‫‪8‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻣﺰﻣﻞ ﺁﻳﺎت ‪ ١٠‬ﺗﺎ ‪١٢‬‬ ‫‪9‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﺁﻳﻪ ‪١٩١‬‬ ‫‪10‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻣﺤﻤﺪ ﺁﻳﻪ ‪٣٥‬‬

‫‪104‬‬

‫ﮏ ﺑِﺎﻟﻌُﺮ َوةِاﻟﻮُﺛﻘﯽ«‪.‬‬ ‫ﺴ َ‬ ‫ﷲ َﻓﻘَﺪ اِﺳﺘُﻤ َ‬ ‫ت َو ﻳُﺆﻣِﻦ ﺑِﺎ ِ‬ ‫ﻦ اَﻟﺮُﺷ ُﺪ ِﻣﻨَﺎﻟﻐﱠﯽ‪َ .‬ﻓﻤَﻦ ﻳَﮑﻔُﺮ ﺑِﺎﻟﻄّﺎﻏُﻮ ِ‬ ‫ﻦ‪ .‬ﻗَﺪ َﺗ َﺒﱠﻴ َ‬ ‫»ﻻاِﮐﺮا َﻩ ﻓِﯽ اﻟﺪّﻳ ِ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ اﺳﻼم ﺁوردن اﺟﺒﺎری ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬راﻩ از ﺑﻴﺮاهﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ دادﻩ ﺷﺪﻩ هﺮ ﮐﺲ ﻣﻨﮑﺮ ﻃﺎﻏﻮت )اﺻﻨﺎم( ]ﺑﺘﻬﺎ[‬ ‫ﺑﺸﻮد و ﺑﻪ ﺧﺪا روی ﺁورد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﮑﻴﻪ ﮔﺎهﯽ اﺳﺘﻮار و ﻣﺤﮑﻢ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪.11‬‬ ‫وﻟﯽ ﺁﻳﻪ ‪ ١٩٣‬هﻤﻴﻦ ﺳﻮرﻩ ﮐﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﭘﺲ از ﻗﻮت ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻳﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺪت‬ ‫ﻋﻤﻞ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻦ «‪.‬‬ ‫ﻋﻠَﯽ اﻟﻈّﺎﻟِﻤﻴ َ‬ ‫ن اِﻻ َ‬ ‫ن اﻧ َﺘﻬَﻮا ﻓَﻼ ﻋُﺪوا َ‬ ‫ﻦ ِﻟّﻠ ِﻪ َﻓِﺎ ِ‬ ‫ن اﻟّﺬﻳ ُ‬ ‫ن ﻓِﺘﻨَﺔ َو َﻳﮑُﻮ َ‬ ‫ﺣﺘّﯽ ﻻ َﺗﮑُﻮ َ‬ ‫»وَﻗﺎ ِﺗﻠُﻮ هُﻢ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺠﻨﮕﻴﺪ ﺗﺎ ﻓﺘﻨﻪ روی ﻧﺪهﺪ‪ .‬اﻳﻤﺎن از ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ اﻣﺎ اﮔﺮ از ﻓﺘﻨﻪ اﻧﮕﻴﺰی دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ﮐﺎری ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ و ﮐﺸﺘﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﺳﻮرﻩ ﺑﺮاﺋﺖ ﮐﻪ ﺁﺧﺮﻳﻦ ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻗﺮﺁن اﺳﺖ ﻟﻬﺠﻪ ﻗﺎﻃﻌﺘﺮ و دﺳﺘﻮر ﺷﺪت ﻋﻤﻞ ﺻﺮﻳﺤﺘﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺧ ِﺮ‪«...‬‬ ‫ﷲ َو ﻻ ﺑِﺎﻟﻴﻮ ِم اﻻ ِ‬ ‫ن ﺑِﺎ ُ‬ ‫ﻦ ﻻﻳُﺆ ِﻣﻨُﻮ َ‬ ‫»ﻗﺎ ِﺗﻠُﻮا اﻟّﺬﻳ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﮑﺸﻴﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و روز ﺑﺎزﭘﺴﻴﻦ اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ ﺁورﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻦ‪«...‬‬ ‫ﻦ ﺁﻣﻨُﻮا اَن ﻳَﺴﺘَﻐ ِﻔﺮُوا ﻟِﻠﻤُﺸﺮِﮐﻴ َ‬ ‫ﺲ وَاﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ن ﻟﱠﻠ َﻨ ِﺒ ﱠ‬ ‫»ﻣﺎ ﮐﺎ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﻴﻦ ﻣﺪاراﻳﯽ ﻧﻴﺴﺖ و ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﻤﯽ ﺑﺨﺸﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺲ اﻟﻤَﺼﻴ ُﺮ«‪.‬‬ ‫ﺟ َﻬّﻨ ُﻢ َو ﺑِﺌ ُ‬ ‫ﻋﻠَﻴﻬِﻢ َو ﻣَﺎوﻳﻬُﻢ َ‬ ‫ﻦ وَاﻏﻠُﻆ َ‬ ‫ﮑﻔّﺎ َر وَاﻟﻤُﻨﺎﻓِﻘﻴ َ‬ ‫ﯽ ﺟﺎ ِه ِﺪ اﻟ ُ‬ ‫»ﻳﺎ َا ُﻳّﻬﺎاّﻟ َﻨ ِﺒ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ای ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر و ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺟﻬﺎد ﮐﻦ و ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺷﺪت ﺑﻪ ﺧﺮج دﻩ ﺟﺎی ﺁﻧﻬﺎ در دوزخ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻈ ًﺔ«‪.‬‬ ‫ﺠﺪُوا ﻓﻴﮑُﻢ ﻏِﻠ َ‬ ‫ﮑﻔّﺎ ِر َو ﻟ َﻴ ِ‬ ‫ﻦ اﻟ ُ‬ ‫ﻦ َﻳﻠُﻮﻧﮑُﻢ ِﻣ َ‬ ‫ﻦ ﺁ َﻣﻨُﻮا ﻗﺎ ِﺗﻠُﻮا اﻟّﺬﻳ َ‬ ‫»ﻳﺎ َاّﻳ ُﻬَﺎ اﻟّﺬﻳ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﮔﺮوﻩ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺑﮑﺸﻴﺪ ﮐﺎﻓﺮان را‪ .‬ﻳﮑﯽ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮی )هﺮ ﮐﻪ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ در دﺳﺘﺮس اﺳﺖ( ﺁﻧﺎن‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺨﺘﮕﻴﺮی و ﻋﺪم ﮔﺬﺷﺖ و ﻣﻼﻳﻤﺖ را در ﺷﻤﺎ اﺣﺴﺎس ﮐﻨﻨﺪ‪.12‬‬ ‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻋﻤﻞ در ﺳﻮرﻩ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﮐﻪ از ﺳﻮرﻩ هﺎی اواﺧﺮ ﺳﺎﻟﻬﺎی هﺠﺮت اﺳﺖ ﻧﻴﺰ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻋﻠَﻴﻬِﻢ«‪.‬‬ ‫ﻦ َو اﻏﻠُﻆ َ‬ ‫ﮑﻔّﺎ َر وَاﻟﻤُﻨﺎﻓِﻘﻴ َ‬ ‫ﯽ ﺟﺎ ِه ِﺪ اﻟ ُ‬ ‫»ﻳﺎ َاﱡﻳﻬَﺎاﻟﻨﱠﺒ َ‬ ‫ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﺠﻨﮓ و ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﺷﺪت ﺑﻪ ﺧﺮج دﻩ‪.13‬‬ ‫اﻳﻦ دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﺷﺪت و ﻏﻠﻈﺖ در اﺑﺘﺪا وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺣﺘﯽ در ﺁﻳﻪ ‪ ٣٩‬ﺳﻮرﻩ ﺣﺞ ﮐﻪ ﺁن را ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺁﻳﻪ ﺣﮑﻢ ﺟﻬﺎد ﻣﯽ‬ ‫ﻇِﻠﻤُﻮا«‪ .‬در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺑﻪ‬ ‫ن ﺑِﺎﱠﻧﻬُﻢ ُ‬ ‫ﻦ ﻳُﻘﺎ َﺗﻠُﻮ َ‬ ‫ن ﻟﱠﻠﺬﻳ ُ‬ ‫داﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺘﺎل ﺑﺎ ﮐﻔّﺎر ﺑﻪ ﺻﻴﻐﻪ اﻣﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ اﺟﺎزﻩ اﺳﺖ‪ُ» :‬ا ِذ َ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺟﺎزﻩ ﻗﺘﺎل دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد زﻳﺮا ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻇﻠﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﺁﻳﻪ ﺑﻌﺪ ﺳﺘﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن‬ ‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﷲ «‪.‬‬ ‫ﻻ اَن َﻳﻘُﻮﻟُﻮا َرﱠﺑﻨَﺎ ا ُ‬ ‫ﻖ ِا ّ‬ ‫ﺣﱠ‬ ‫ﻦ اُﺧ ِﺮﺟُﻮا ﻣِﻦ دﻳﺎ ِرهِﻢ ِﺑ َﻐﻴِﺮ َ‬ ‫»َاﻟّﺬﻳ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻘﺼﻴﺮی ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ از دﻳﺎر ﺧﻮد راﻧﺪﻩ ﺷﺪﻧﺪ‪.14‬‬ ‫زﻣﺨﺸﺮی ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺁﻳﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﻴﻦ را روا ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺁﻧﮑﻪ در هﻔﺘﺎد و اﻧﺪی از‬ ‫ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ ﻧﻬﯽ از ﻗﺘﺎل ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﺗﻌﻠﻴﻞ اﺟﺎزﻩ ﻗﺘﺎل ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮاﺳﺖ ﺟﺒﻠﯽ را ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺑﻴﺮون ﮐﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻣﮑﻪ را ﻳﺎدﺁور ﺷﺪﻩ‬ ‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻴﺎن ﮐﻴﻨﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺟﺎی دﻳﮕﺮ ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﺗﺪﺑﻴ ِﺮ ﺧﻄﺎﺑﯽ را ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﺖ از زﺑﺎن ﻗﻮم ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﻴﻞ‪:‬‬ ‫ﷲ َو ﻗَﺪ اُﺧﺮِﺟﻨﺎ ﻣِﻦ دِﻳﺎرِﻧﺎ َو اَﺑﻨﺎﺋِﻨﺎ«‪.‬‬ ‫ﻞا ِ‬ ‫ﯽ ﺳَﺒﻴ ِ‬ ‫ﻞﻓ َ‬ ‫» َو ﻣﺎ ﻟَﻨﺎ َاﻟّﺎ ﻧُﻘﺎ ِﺗ َ‬ ‫‪11‬‬

‫ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﺁﻳﻪ ‪٢٥٦‬‬ ‫‪12‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺗﻮﺑﻪ ﺁﻳﻪ ‪١٢٣‬‬ ‫‪13‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺁﻳﻪ ‪٩‬‬ ‫‪14‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺣﺞ ﺁﻳﻪ ‪٤٠‬‬

‫‪105‬‬

‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﭼﺮا در راﻩ ﺧﺪا ﺟﻨﮓ ﻧﮑﻨﻴﻢ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ و ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺎ را ﺑﻴﺮون ﮐﺮدﻧﺪ‪.15‬‬ ‫ﺟﻨﮓ در راﻩ ﺧﺪا اﺳﺖ اﻣﺎ ﻳﺎدﺁوری زﻳﺎﻧﻬﺎی ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮای ﺗﺤﺮﻳﮏ ﺣﺲ اﻧﺘﻘﺎم و ﺷﺘﺎﻓﺘﻦ ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ‪ .‬در‬ ‫ﻣﮑﻪ ﺟﻨﮕﯽ در ﮐﺎر ﻧﺒﻮدﻩ ﺣﺘﯽ از ﺁﻳﻪ ‪ ٦٨‬ﺳﻮرﻩ اﻧﻌﺎم ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺁﻣﺪ و ﺷﺪ و ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‬ ‫داﺷﺖ و ﮔﺎهﯽ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﯽ ادﺑﯽ ﮐﺮدﻩ در ﻣﻘﺎم ﺗﻤﺴﺨﺮ او ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻣﺪﻩ اﻧﺪ‪:‬‬ ‫ن ﻓَﻼ‬ ‫ﮏ اّﻟﺸَﻴﻄﺎ ُ‬ ‫ﺴ َﻴّﻨ َ‬ ‫ﺚ ﻏَﻴ ِﺮ ِﻩ َو ِاﻣّﺎ ﻳُﻨ ِ‬ ‫ﺣﺘّﯽ َﻳﺨُﻮﺿُﻮا ﻓﯽ ﺣَﺪﻳ ٍ‬ ‫ن ﻓﯽ ﺁﻳﺎﺗِﻨﺎ َﻓﺎَﻋﺮِض ﻋَﻨﻬُﻢ َ‬ ‫ﻦ َﻳﺨُﻮﺻُﻮ َ‬ ‫ﺖ اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫» َواِذا َراَﻳ َ‬ ‫ﻦ «‪.‬‬ ‫ﺗَﻘﻌُﺪ ﺑَﻌ َﺪ اّﻟﺬِﮐﺮی َﻣ َﻊ اﻟﻘَﻮ ِم اﻟﻈّﺎﻟِﻤﻴ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ از ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎم ﺧﺮدﻩ ﮔﻴﺮی و اﺳﺘﻬﺰاء ﺁﻳﺎت ﻣﺎ هﺴﺘﻨﺪ روی ﺑﺮﮔﺮدان ]و[ ﺑﺎ اﻧﺎن ﻣﻌﺎﺷﺮت ﻣﮑﻦ ﺗﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺷﻴﻄﺎن اﻳﻦ دﺳﺘﻮر را از ذهﻦ ﺗﻮ زدودﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺁﻧﺎن ﻧﺸﺴﺖ و‬ ‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﯽ وﻟﯽ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﮔﺮوﻩ ﻣﻐﺮور و ﺑﯽ اﻳﻤﺎن ﻣُﺠﺎﻟِﺴﺖ ﻣﮑﻦ‪.‬‬ ‫در ﻣﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ل ِاﻟَﻴﻌﮑُﻢ َو‬ ‫ل ِاﻟَﻴﻨﺎ َو اُﻧ ِﺰ َ‬ ‫ﻇَﻠﻤُﻮا ﻣِﻨﻬُﻢ َو ﻗُﻮﻟُﻮا ﺁ َﻣﻨّﺎ ﺑِﺎﻟّﺬی اُﻧ ِﺰ َ‬ ‫ﻦ َ‬ ‫ﻻ َاﻟَﺬﻳ َ‬ ‫ﻦ ِا ّ‬ ‫ﺴُ‬ ‫ﯽ اَﺣ َ‬ ‫ﻻ ﺑِﺎﻟﱠﺘﯽ ِه َ‬ ‫ب ِا ّ‬ ‫وَﻻ ﺗُﺠﺎ ِدﻟُﻮا اَهﻠَﺎﻟﮑِﺘﺎ ِ‬ ‫ن «‪.‬‬ ‫ﻦ َﻟ ُﻪ ﻣُﺴِﻠﻤُﻮ ُ‬ ‫ِاﻟُﻬﻨﺎ َو اِﻟ ُﻬﮑُﻢ َو اِﺣ ُﺪ َو ﻧَﺤ ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﺎ اهﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﺰ ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ از ﺟﺎدﻩ اﻧﺼﺎف ﺑﺪورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮز ﺧﻮب و زﺑﺎن ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﮐﻨﻴﺪ و ﺑﻪ‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ اﻳﻤﺎن ﺁوردﻩ اﻳﻢ‪ .‬ﺧﺪای ﻣﺎ و ﺧﺪای ﺷﻤﺎ ﻳﮑﯽ اﺳﺖ‪.16‬‬ ‫ﺁﻳﺎت ﻋﺪﻳﺪﻩ دﻳﮕﺮی ﺣﺘﯽ در اواﻳﻞ هﺠﺮت در ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﺪﻧﯽ هﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺴﻦ رﻓﺘﺎر را ﺑﺎ اهﻞ ﮐﺘﺎب ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫غ «‪.‬‬ ‫ﮏ اﻟﺒَﻼ ُ‬ ‫ﻋﻠَﻴ َ‬ ‫ﻦ اَﺳﻠُﻤﺘُﻢ َﻓﺎِن اَﺳَﻠﻤُﻮا َﻓﻘَﺪ اهﺘﺪَوا َو اِن ﺗَﻮﻟّﻮا َﻓِﺎﻧﱠﻤﺎ َ‬ ‫ب وَاﻻﱠﻣﻴّﻴ َ‬ ‫ﻦ اُوﺗُﻮا اﻟﮑِﺘﺎ َ‬ ‫» َو ﻗُﻞ ﻟﱠﻠﺬﻳ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﻪ اهﻞ ﮐﺘﺎب و هﻤﭽﻨﻴﻦ اﻋﺮاب ﻣﺸﺮک ﺑﮕﻮ ﺁﻳﺎ اﺳﻼم ﻣﯽ ﺁورﻳﺪ؟ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ ﭘﺲ رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ و‬ ‫اﮔﺮ از دﻋﻮت روی ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎری ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎش‪ .‬وﻇﻴﻔﻪ ﺗﻮ اﺑﻼغ اواﻣﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪.17‬‬ ‫ف‬ ‫ﻻ ﺧَﻮ ُ‬ ‫ﻞ ﺻﺎﻟِﺤًﺎ‪َ ...‬و َ‬ ‫ﻋ ِﻤ َ‬ ‫ﺧ ِﺮ َو َ‬ ‫ﷲ َو اﻟﻴَﻮ ِم اﻻ ِ‬ ‫ﻦ ﺑِﺎ ِ‬ ‫ﻦ ﻣَﻦ ﺁ َﻣ َ‬ ‫ﻦ هﺎدُوا َو اﻟﻨﱠﺼﺎری َو اّﻟﺼﺎﺑِﺌﻴ َ‬ ‫ﻦ ﺁﻣَﻨﻮُا َو اّﻟﺬَﻳ َ‬ ‫ن اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫»ِا ﱠ‬ ‫ن «‪.‬‬ ‫ﻋﻠَﻴﻬِﻢ َو ﻻ هُﻢ ﻳَﺤ َﺰﻧُﻮ ُ‬ ‫َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻳﻬﻮد و ﺗﺮﺳﺎﻳﺎن و ﺻﺎﺋﺒﻴﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و روز واﭘﺴﻴﻦ اﻳﻤﺎن ﺁوردﻧﺪ و ﮐﺎر ﻧﻴﮑﻮ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﻴﻤﯽ و‬ ‫اﻧﺪوهﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪.18‬‬ ‫ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﺳﻮرﻩ ﻣﺎﺋﺪﻩ ﺁﻳﻪ ‪ ٦٩‬ﺗﮑﺮار ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ در ﻳﮑﯽ دو ﺳﺎل اول هﺠﺮت اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﻧﺎزل‬ ‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺳﺎل دهﻢ هﺠﺮی ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ اﻣﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ و ﺳﻮرﻩ ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ اهﻞ ﮐﺘﺎب ﺻﺎﻋﻘﻪ ﻧﺎزل ﻣﯽ‬ ‫ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اهﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ دﺳﺘﻮر ﻣﯽ دهﺪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺧﻮش ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺤﺚ و ﺟﺪل ﮐﻦ و هﻤﻴﻦ اهﻞ‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ک ﺑﻌﻼوﻩ اﻣﻴﻴﻦ ]ُاﻣّﯽ[ در ﺻﻮرت اﺳﻼم ﻧﻴﺎوردن‪ ،‬ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﺑﺮ اﻳﺸﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد و رﺳﺎﻟﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ‬ ‫اﺑﻼغ اواﻣﺮ اﻟﻬﯽ ﻣﺤﺪود ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬در ﺳﺎل دهﻢ هﺠﺮی ﺑﻪ ﺟﺰﻳﻪ دادن ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺁن هﻢ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺧﻮاری و‬ ‫ﻓﺮوﺗﻨﯽ ورﻧﻪ ﻣﺤﮑﻮم ﺑﻪ اﻋﺪاﻣﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻖ ِﻣ َ‬ ‫ﺤﱠ‬ ‫ﻦ اﻟ َ‬ ‫ن دﻳ َ‬ ‫ﷲ َو َرﺳُﻮُﻟ ُﻪ َو ﻻ ﻳَﺪﻳﻨُﻮ َ‬ ‫ﺣ ﱠﺮ َم ا ُ‬ ‫ن ﻣﺎ َ‬ ‫ﺤ ّﺮﻣُﻮ َ‬ ‫ﺧ ِﺮ َو ﻻ ُﻳ َ‬ ‫ﷲ َو ﻻ ﺑِﺎﻟﻴُﻮ ِم اﻻ ِ‬ ‫ن ﺑِﺎ ُ‬ ‫ﻦ ﻻ ﻳُﺆ ِﻣﻨُﻮ َ‬ ‫»ﻗﺎ ِﺗﻠُﻮا اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ن «‪.‬‬ ‫ﺖ ﻳُﻌﻄُﻮا اﻟﺠِﺰ َﻳ َﺔ ﻋَﻦ َﻳ ِﺪ َو هُﻢ ﺻﺎِﻋﺮُو َ‬ ‫ﺣ ِ‬ ‫ب َ‬ ‫ﻦ ا ُوﺗُﻮا اﻟﮑِﺘﺎ َ‬ ‫اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﮑﺸﻴﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و روز ﺁﺧﺮت اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردﻩ و ﺣﺮام ﺧﺪاوﻧﺪ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮش را ﺣﺮام ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ‬ ‫و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺁن دﺳﺘﻪ از اهﻞ ﮐﺘﺎب را ﮐﻪ ﺑﻪ دﻳﻦ ﺣﻖ )ﻳﻌﻨﯽ اﺳﻼم( اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎ‬ ‫ﺧﻮاری و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺟﺰﻳﻪ دهﻨﺪ‪.19‬‬ ‫ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن‪ ،‬اﻳﻦ اهﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺷﺮّاﻟﺒﺮﻳﻪ ]ﺑﻼ و دﺷﻤﻦ ﺑﺸﺮﻳﺖ[ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ و اﻳﻦ ﻳﺎﺳﺎی ]رﺳﻢ و ﻗﺎﻋﺪﻩ[ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ ﻳﻬﻮد و ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﺧﻴﺒﺮ و ﻓﺪک و ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻳﻌﻨﯽ در اوج ﻗﺪرت اﺳﻼم ﺻﺎدر ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﻣﯽ‬ ‫رﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ دﻳﮕﺮ زﺑﺎن وش و ﺑﺤﺚ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺪارد و اﻳﻨﮏ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫‪15‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪19‬‬

‫ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺁﻳﻪ ‪ ٢٤٦‬از زﺑﺎن ﻗﻮم ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﺑﺮای ﺗﻨﺒﻪ و ﻋﺒﺮت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻋﻨﮑﺒﻮت ﺁﻳﻪ ‪٤٦‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺁل ﻋﻤﺮان ﺁﻳﻪ ‪٢٠‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﺁﻳﻪ ‪٦٢‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺗﻮﺑﻪ ﺁﻳﻪ ‪٢٩‬‬

‫‪106‬‬

‫اﻳﺠﺎ ِد اﻗﺘﺼﺎ ِد ﺳﺎﻟﻢ‬ ‫از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدن ﻳﻬﻮد‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﻳﺎران ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ وارد ﻳﺜﺮب ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻣﻴﺎن ﺁﻧﺎن و اﻧﺼﺎر ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺮادری ﺑﺴﺖ و‬ ‫هﺮ ﻳﮏ از ﺁﻧﻬﺎ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮادرﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮود ﺁﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان در ﻣﻘﺎم ﭘﻴﺪا ﮐﺮدن ﮐﺎری ﺑﺮﺁﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻳﺎ‬ ‫ﻣﺰدوری در ﻣﺰارع ﻳﺎ ﺑﺎزار ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻳﻦ وﺿﻊ ﭼﻨﺪان ﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ و ﻗﺎﺑﻞ دوام ﻧﺒﻮد زﻳﺮا ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮض‬ ‫ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺸﻨﺪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﺳﺘﻮارﺗﺮی ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺣﻴﺚ ﻣﻌﻴﺸﺖ و اﻣﻮر زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮ ﭘﺎی ﺧﻮد ﺑﺎﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮد‬ ‫ی[ ﺑﺨﻮر و ﻧﻤﻴﺮی داﺷﺖ‪ .‬دﭼﺎر ﺳﺨﺘﯽ ﻣﻌﻴﺸﺖ ﺑﻮد‬ ‫ﺣﻀﺮت ﮐﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽ ﮐﺮد و از هﺪﻳﻪ ﺗﻌﺎرف ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر ]روز ِ‬ ‫ﺑﻄﻮری ﮐﻪ اﺣﻴﺎﻧًﺎ ﺳﺮ ﺑﯽ ﺷﺎم ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﯽ ﮔﺬاﺷﺖ و ﮔﺎهﯽ ﺑﺎ ﺧﻮردن ﭼﻨﺪ ﺧﺮﻣﺎ ﺳ ّﺪ ﺟﻮع ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﯽ‬ ‫ﭼﺎرﻩ ﭼﻴﺴﺖ؟ راﻩ وﺻﻮل ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻬﻢ واﺳﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻮﭼﮏ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺳﺮ ﭘﺎی ﺧﻮد ﺑﺎﻳﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻌﻴﺸﺖ اﺳﺘﻮاری‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺪام اﺳﺖ؟‬

‫ﺳﺮّﻳﺔ اﻟﻨﺨﻠﻪ ]ﻏﺰوﻩ ﺑﺪر[‬

‫‪20‬‬

‫از دﻳﺮﺑﺎز ﻣﻴﺎن ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب اﻳﻦ ﻋﺎدت ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﺎل و دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺿﻌﻴﻒ ﺗﺮ هﺠﻮم ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺎل‬ ‫و ﺧﻮاﺳﺘﻪ ]داراﻳﯽ[ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﭼﻨﮓ ﺁورﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻳﺜﺮب در ﺁن زﻣﺎن ﺟﺰ اﻳﻦ راﻩ‪ ،‬راﻩ دﻳﮕﺮی وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫از اﻳﻨﺠﺎ ﻏﺰوﻩ هﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﺁﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﻏﺰوﻩ ﻳﻌﻨﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻳﺎ ﻗﺒﻴﻠﻪ دﻳﮕﺮ و ﺗﺼﺎﺣﺐ اﻣﻮال و زﻧﺎن ﺁﻧﻬﺎ‪.‬‬ ‫ﺳﺎدﻩ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﮑﻞ ﺗﻨﺎزع ﺑﻘﺎ در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮﻩ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺧﺒﺮ رﺳﻴﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرواﻧﯽ از ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺧﻀﺮﻣﯽ از ﺷﺎم ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﮑﻪ ﻣﯽ رود و اﻣﺘﻌﻪ‬ ‫ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ]ﻋﺒﻴﺪاﻟﻠﻬﻪ ﺑﻦ[ ﺟﺤﺶ را ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺮدﮔﯽ ﻋﺪﻩ ای ﻣﻬﺎﺟﺮ ﻣﺄﻣﻮر هﺠﻮم ﺑﻪ ﺁن ﮐﺎروان ﮐﺮد‪ .‬در‬ ‫ﺟﺎﻳﯽ ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﻘﺎم ﻧﺨﻠﻪ ﮐﻤﻴﻦ ﮐﺮدﻧﺪ و هﻤﻴﻦ ﮐﻪ ﮐﺎروان ﺑﺪاﻧﺠﺎ رﺳﻴﺪ ﺑﺮ ﺁن هﺠﻮم ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻗﺎﻓﻠﻪ را ﮐﺸﺘﻨﺪ و دو‬ ‫ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ را اﺳﻴﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻣﻮال رهﺴﭙﺎر ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺷﺪﻧﺪ و اﻳﻦ ﻏﺰوﻩ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺳﺮﻳﺔ اﻟﻨﺨﻠﻪ« در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﺛﺒﺖ‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻏﺰوﻩ اﺳﻼﻣﯽ هﻴﺎهﻴﻮﻳﯽ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ و ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺰرﮔﯽ ﭘﺪﻳﺪ ﺁورد و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﻨّﺖ دوران ﺟﺎهﻠﻴﺖ در ﭼﻬﺎر‬ ‫ﻣﺎﻩ رﺟﺐ‪ ،‬ذﻳﻘﻌﺪﻩ‪ ،‬ذﻳﺤﺠﻪ و ﻣﺤﺮم ﺟﻨﮓ ﺣﺮام ﺑﻮد‪ .‬هﺠﻮم ﺑﻪ ﮐﺎروان ﭼﻮن روز اول رﺟﺐ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻳﺎد‬ ‫ﺧﺸﻢ و اﻋﺘﺮاض ﻗﺮﻳﺶ را از ﺧﺮق ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺎﻩ ﺣﺮام ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﻃﺒﻌًﺎ اﻳﻦ اﻋﺘﺮاض در اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺳﺎدﻩ ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺒﺎﻳﻞ‬ ‫اﻧﻌﮑﺎس ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﯽ داﺷﺖ و از هﻤﻴﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﻳﮏ ﻧﻮع ﻧﺎراﺣﺘﯽ در ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ و از اﻳﻦ رو ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ]ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺟﺤﺶ[ و هﻤﺪﺳﺘﺎﻧﺶ روی ﺧﻮش ﻧﺸﺎن ﻧﺪاد و ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺖ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﭼﻪ روﺷﯽ ﭘﻴﺶ ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ]ﻋﺒﻴﺪاﷲ[ ﻣﺪﻋﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ هﺠﻮم روز ﺁﺧﺮ ﺟﻤﺎدی اﻟﺜﺎﻧﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع راﻩ ﺣﻠّﯽ ﺑﺮای‬ ‫رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻏﻨﺎﻳﻢ در ﭘﻴﺶ ﺑﻮد و اﻳﻦ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻳﺎران ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽ داد و‬ ‫ﻧﻤﯽ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ اﻋﺘﺮاض واهﯽ ﻗﺮﻳﺶ ﺁن را از دﺳﺖ داد‪.‬‬ ‫هﻴﭻ ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از اﺻﺤﺎب ﺑﻪ وی ﻳﺎدﺁور ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﻳﺴﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ و هﺮﮔﻮﻧﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ اﻋﺘﺮاﻓﯽ اﺳﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻘﺼﻴﺮ و اذﻋﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺁن ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺳﺮ و ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺧﻮاهﺪ داد‪.‬‬ ‫راﻩ ﺣﻞ ﻗﺎﻃﻌﺘﺮ و اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺮی ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﺸﮑﻞ را از ﺑﻴﻦ ﺑﺮد‪ ،‬ﻧﺰول ﺁﻳﻪ ‪ ٢١٧‬ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﺑﻮد‪:‬‬ ‫ج‬ ‫ﺠ ِﺪ اﻟﺤَﺮا ِم َو اِﺧﺮا ُ‬ ‫ﷲ َو ﮐُﻔ ُﺮ ِﺑ ِﻪ وَاﻟﻤَﺴ ِ‬ ‫ﻞا ِ‬ ‫ﺻ َﺪ ﻋَﻦ ﺳَﺒﻴ ِ‬ ‫ل ﻓﻴ ِﻪ ﮐَﺒﻴ ُﺮ َو َ‬ ‫ل ﻓﻴ ِﻪ ﻗُﻞ ﻗِﺘﺎ ُ‬ ‫ﻦ اﻟﺸﱠﻬ ِﺮ اﻟﺤَﺮا ِم ﻗِﺘﺎ ٍ‬ ‫ﻋِ‬ ‫ﮏ َ‬ ‫»ﻳَﺴ َﺌﻠُﻮ َﻧ َ‬ ‫ن اﺳﺘَﻄﺎﻋُﻮَا«‪.‬‬ ‫ﺣﺘّﯽ َﻳ ُﺮ ّد ُوﮐُﻢ ﻋَﻦ دﻳ ِﻨﮑُﻢ ِا ِ‬ ‫ن ﻳُﻘﺎ ِﺗﻠُﻮ َﻧﮑُﻢ َ‬ ‫ﻞ َو ﻻﻳَﺰاﻟُﻮ َ‬ ‫ﻦ اﻟﻘَﺘ ِ‬ ‫ﷲ َو اﻟﻔِﺘ َﻨ ُﻪ اَﮐ َﺒ ُﺮ ِﻣ َ‬ ‫اَهِﻠ ِﻪ ﻣِﻨ ُﻪ اَﮐ َﺒ ُﺮ ﻋِﻨﺪَا ِ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﻪ ﺗﻮ اﻋﺘﺮاض ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺁﻳﺎ در ﺷﻬﺮ ﺣﺮام ﺟﻨﮓ و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰی ﻣﺠﺎز اﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ ﺁری ﺟﻨﮓ در‬ ‫ﻣﺎﻩ ﺣﺮام ﻧﺎرواﺳﺖ وﻟﯽ ﻧﻪ ﺟﻨﮓ در راﻩ ﺧﺪا‪ ،‬ﻧﺎرواﺗﺮ از ﺁن ﮐﻔﺮ و ﺑﻴﺮون ﮐﺮدن ﻣﺮدم از ﻣﮑﻪ و ﻣﻨﻊ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬ ‫از زﻳﺎرت ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺘﻨﻪ ای ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻨﺪ از ﺁدﻣﮑﺸﯽ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫]ﺑﺪر ﭼﺎهﯽ اﺳﺖ ﻣﻴﺎن ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ .‬در ﺁﻧﺠﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺸﺮﮐﺎن در ﻣﺎﻩ رﻣﻀﺎن ﺳﺎل دوم هﺠﺮت )‪ ٦٢٣‬م( روی داد‬ ‫ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﻴﺮوز ﺷﺪﻧﺪ و ﺁن را ﺑﺪراﻟﮑﺒﺮی ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮﻳﺔ اﻟﻨﺨﻠﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻧﺰدﻳﮏ ﭼﺎﻩ ﺑﺪر و ﺗﻮﻗﻔﮕﺎﻩ ﮐﺎرواﻧﻴﺎن ﺑﻮد[‬

‫‪107‬‬

‫ﭘﺲ از ﺳﺮﻳﺔ اﻟﻨﺨﻠﻪ هﺠﻮم ﺑﻪ ﻗﺎﻓﻠﻪ هﺎی ﻗﺮﻳﺶ و ﻃﺎﻳﻔﻪ هﺎی ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬ﻳﮕﺎﻧﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ اوﺿﺎع ﻣﺎﻟﯽ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺷﺪ ﺳﺮﻳﺔ‬ ‫اﻟﻨﺨﻠﻪ ﺁﻏﺎز ﻏﺰوﻩ هﺎی دﻳﮕﺮﻳﺴﺖ ﮐﻪ اوﺿﺎع ﻣﺎﻟﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ را ﺑﻬﺒﻮد ﻣﯽ ﺑﺨﺸﺪ و ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ‬ ‫ﺳﻮی ﻗﺪرت و اﺳﺘﻴﻼء ﺑﺮ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮﻩ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن رهﻨﻤﻮن ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺣﺎدﺛﻪ ای ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤًﺎ ﺳﺒﺐ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺑﻨﻴﻪ ﻣﺎﻟﯽ و‬ ‫ازدﻳﺎد ﺷﺄن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬دﺳﺖ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺑﺮ اﻣﻮال ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻳﺜﺮب ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺼﻔﻴﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻳﺜﺮب‬ ‫در ﻳﺜﺮب ﺳﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻳﻬﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻨﯽ ﻗﻴﻨﻘﺎع‪ ،‬ﺑﻨﯽ اﻟﻨﻀﻴﺮ و ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ اﻣﺮ‬ ‫زراﻋﺖ و ﺗﺠﺎرت و داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬در رﻓﺎﻩ و ﺗﻨﻌﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ و ﺳﻮاد ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ در‬ ‫ﺳﻄﺤﯽ ﺑﺮﺗﺮ از دو ﻗﺒﻴﻠﻪ دﻳﮕﺮ اوس و ﺧﺰرج ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎری از اﻓﺮاد اﻳﻦ دو ﻗﺒﻴﻠﻪ از ﺧﺪﻣﺖ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺰدوری در ﻣﺰارع ﻳﺎ ﻣﺒﺎﺷﺮت ﮐﺎرهﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺁﻧﺎن اﻣﺮار‬ ‫ﻣﻌﺎش ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺁن ﺳﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ رﺷﮏ و اﺣﺴﺎس زﺑﻮﻧﯽ و ﺣﻘﺎرت داﺷﺘﻨﺪ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ‬ ‫ﻋﻠﺖ اﺳﺎﺳﯽ روی ﺁوردن اوس و ﺧﺰرج ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ و ﺑﺴﺘﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﻋﻘﺒﻪ‪ ،‬رهﺎﻳﯽ از هﻤﻴﻦ ﻋﻘﺪﻩ ﺣﻘﺎرت و ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻳﻬﻮدان‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ در اﺑﺘﺪای ورود ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ در رﻓﺘﺎر ﺧﻮد ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺪﺑﻴﺮی ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺖ و ﺑﺎ ﮐﻴﺎﺳﺖ و ﻣﺂل اﻧﺪﻳﺸﯽ‬ ‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻌﺘﺮض ﺁﻧﻬﺎ ﮐﻪ هﻢ ﻗﻮی ﺑﻮدﻧﺪ و هﻢ ﻣﺘﻤﮑﻦ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻳﮏ ﻧﻮع ﭘﻴﻤﺎن ﻋﺪم ﺗﻌﺮض و اﺣﻴﺎﻧًﺎ هﻤﮑﺎری ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﺮد )ﻋﻬﺪ ﻣﻮادﻋﻪ( ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺁن ﻣﻘﺮر ﺷﺪ هﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ دﻳﻦ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺘﻴﺰﻩ ﺟﻮﻳﯽ ﻗﺮﻳﺶ ﻳﺎ‬ ‫هﺠﻮم ﻃﺎﻳﻔﻪ ای ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و ﻳﻬﻮد ﻣﺸﺘﺮﮐًﺎ از ﻳﺜﺮب دﻓﺎع ﮐﻨﻨﺪ و هﺮ دو ﻃﺮف‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﺘﺨﺎﺻﻢ را ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺮج ﺧﻮد اﻧﺠﺎم دهﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻳﮏ وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﻧﻴﺰ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻳﻬﻮد ﺑﻮد‪ .‬هﺮ دو از ﺷﺮک و ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و هﺮ دو ﺑﻪ‬ ‫ﺳﻮی ﻳﮏ ﻗﺒﻠﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽ ﮔﺰاردﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺿﻌﻴﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎدﺛﻪ ای روی ﻧﺪاد‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻳﮏ ﺳﺎل و ﻧﻴﻢ ﭘﺲ‬ ‫از هﺠﺮت‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺒﻠﻪ را ﺗﻐﻴﻴﺮ داد و ﺁن را از ﻣﺴﺠﺪ اﻻﻗﺼﯽ ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺎﻋﺚ‬ ‫اﻋﺘﺮاض ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﮔﺮدﻳﺪ و ﺁﻳﻪ ‪ ١٧٧‬ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ در ﺟﻮاب ﺁﻧﺎن ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬ ‫ﺧ ِﺮ‪«...‬‬ ‫ﷲ َو اﻟﻴُﻮ ِم اﻻ ِ‬ ‫ﻦ ﺑِﺎ ِ‬ ‫ﻦ اﻟ ِﺒ ﱠﺮ ﻣَﻦ ﺁ َﻣ َ‬ ‫ﮑﱠ‬ ‫ب َو ﻟ ِ‬ ‫ق وَاﻟﻤَﻐ ِﺮ ِ‬ ‫ﻞ اﻟﻤَﺸ ِﺮ ِ‬ ‫ﺲ اﻟﱠﺮ اَن ُﺗﻮّﻟُﻮا ُوﺟُﻮ َهﮑُﻢ ِﻗ َﺒ َ‬ ‫»ﻟَﻴ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﻴﮑﯽ ﺁن ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ روی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب ﮐﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻴﮏ ﺁن ﮐﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و روز‬ ‫ﺟﺰا و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان اﻳﻤﺎن دارد[‬ ‫ﺑﺮای ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ زﻧﮓ ﺧﻄﺮی ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ و ﻏﺰوﻩ هﺎی ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﮐﻮﭼﮏ و هﺠﻮم ﺑﻪ ﻗﺎﻓﻠﻪ هﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ‬ ‫ج ﺑﯽ‬ ‫ﻣﮑّﻴﺎن ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺪر و ﭘﻴﺮوزی ﻳﺎران ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺁﻧﻬﺎ اﻓﺰود‪ .‬اﮐﻨﻮن ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺎی اوس و ﺧﺰر ِ‬ ‫اﺛﺮ و ﺑﯽ ﻣﺎﻳﻪ ای ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺪام ﺧﻮد در ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﺎ اوس و ﺧﺰرﺟﯽ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ زﻳﺮ ﻟﻮای‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ درﺁﻣﺪﻩ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺻﻒ ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﺼﻤﻤﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﻼم در ﺑﺮاﺑﺮ ﺁﻧﺎن ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ رو ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺮان ﻳﻬﻮد ﭼﻮن ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﻻﺷﺮف‪ 21‬ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻗﺮﺷﻴﺎن ]ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن[ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻩ در‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺑﺪر هﻤﺪردی ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ و ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺁﻳﻪ ‪ ٥٢‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء اﺷﺎرﻩ ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻦ اﻟﱡﺬﻳ َ‬ ‫ﻦ َﮐ َﻔﺮُوا هﺆﻻء اَهﺪی ِﻣ َ‬ ‫ن ِﻟﻠَﺬﻳ َ‬ ‫ت َو َﻳﻘُﻮﻟُﻮ َ‬ ‫ﺖ َو اﻟﻄّﺎﻏُﻮ ِ‬ ‫ن ﺑِﺎﻟﺠِﺒ ِ‬ ‫ب ﻳَﺆ ِﻣﻨُﻮ َ‬ ‫ﻦ او ُﺗﻮُا ﻧَﺼﻴﺒًﺎ ِﻣﻨَﺎﻟﮑِﺘﺎ ِ‬ ‫»َاﻟَﻢ َﺗ َﺮ اِﻟﻴَﺎﻟَﺬﻳ َ‬ ‫ﻼ «‪.‬‬ ‫ﺁ َﻣﻨُﻮا ﺳَﺒﻴ ً‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را اهﻞ ﮐﺘﺎب ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﺘﺎن روی ﺁوردﻩ و ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﻳﻨﺎن ﺑﻴﺶ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫در راﻩ راﺳﺖ هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﮑﻮهﺶ ﺻﺮﻳﺤﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را اهﻞ ﮐﺘﺎب ﻣﯽ داﻧﻨﺪ و ﮐﺘﺎب ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮک و ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ اﺳﺖ و‬ ‫اﻳﻨﮏ ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن دﻣﺴﺎز ﺷﺪﻩ و ﺁﻧﺎن را از ﻳﺎران ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺿﻤﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ای ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﯽ اهﻤﻴﺖ در ﺑﺎزار ﻣﺪﻳﻨﻪ روی داد ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺑﻨﯽ ﻗﻴﻨﻘﺎع و ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﮐﻮی‬ ‫ﺁﻧﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻗﻀﻴﻪ از اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ زﻧﯽ از اﻧﺼﺎر ﻧﺰد زرﮔﺮی ﻳﻬﻮدی از ﺑﻨﯽ ﻗﻴﻨﻘﺎع رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬زرﮔﺮ ﻳﻬﻮدی ﺑﺎ وی‬ ‫ﻣﻐﺎزﻟﻪ ﺁﻏﺎز ﮐﺮد و زن ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻣﻘﺎم اﺳﺘﻨﮑﺎف ﺑﺮﺁﻣﺪ‪ .‬ﻣﺮد ﻳﻬﻮدی ﺑﺮای اهﺎﻧﺖ و ﺗﺨﻔﻴﻒ وی ﺁهﺴﺘﻪ ﭘﺸﺖ ﺟﺎﻣﻪ وی‬ ‫را ﺑﺎ ﺧﺎری ﺑﻪ ﺑﺎﻻی ﺟﺎﻣﻪ اش ﺑﺴﺖ ﺑﻄﻮری ﮐﻪ هﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﻨﻪ زن ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺧﻨﺪﻩ اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬ ‫زن ﻣﺴﻠﻤﺎن از اﻳﻦ ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﺸﻢ ﺁﻣﺪ و ﻓﺮﻳﺎدش ]ﻣﺮد[ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ او ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن زرﮔﺮ ﻳﻬﻮدی را ﮐﺸﺖ‪ .‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ هﻢ ﮐﻴﺶ ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﻣﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﮐﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﻏﻮﻏﺎﻳﯽ‬ ‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﮑﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ دﺳﺘﻮر وی ﺑﻪ ﮐﻮی ﺑﻨﯽ ﻗﻴﻨﻘﺎع هﺠﻮم ﺑﺮدﻧﺪ و ﺁﻧﺎن را ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ و راﻩ ﺁذوﻗﻪ را ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﭘﺲ از ﭘﺎﻧﺰدﻩ روز ﻗﻴﻨﻘﺎع ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮط ﮐﻪ از ﺣﻴﺚ ﺟﺎن در اﻣﺎن‬ ‫‪21‬‬

‫]ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﻟﺸﺮف ﺷﺎﻋﺮی ﻧﻴﻤﻪ ﻳﻬﻮدی اهﻞ ﻣﺪﻳﻨﻪ[‬

‫‪108‬‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪ وﻟﯽ از ﻳﺜﺮب ﮐﻮچ ﮐﻨﻨﺪ و ﺟﺰ اﺛﺎث واﺷﻴﺎء ﻣﻨﻘﻮل ﺧﻮد‪ ،‬ﺁن هﻢ ﺑﻘﺪری ﮐﻪ ﭼﻬﺎرﭘﺎﻳﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﺗﻮان ﺣﻤﻞ ﺁن را داﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬هﻤﻪ داراﻳﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺟﺎی ﮔﺬارﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻴﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺑﯽ ﺧﺎﻧﻪ و ﻓﺎﻗﺪ ﻟﻮازم زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬ﺑﻨﻴﻪ ﻣﺎﻟﯽ ﻣﻬﺎﺟﺮان را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﮐﺮد و هﺮاﺳﯽ در دل ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﻧﺪاﺧﺖ و اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻌﺪ ﺑﺎز در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﺎدﺛﻪ ای‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﯽ اﻟﻨﻀﻴﺮ رﺳﻴﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺁن اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﻋﺪﻩ ای از ﻳﺎران ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻪ ﺑﻨﯽ اﻟﻨﻀﻴﺮ رﻓﺖ ﺗﺎ‬ ‫اﺧﺘﻼف ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻳﻪ ﮐﺸﺘﻪ ای را ﺗﺼﻔﻴﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﮐﻪ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻳﮑﯽ از رؤﺳﺎی ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺘﻮر ﺣﻀﺮت رﺳﻮل در ﺧﺸﻢ ﺑﻮدﻧﺪ در ﻣﻘﺎم ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺮﺁﻣﺪﻧﺪ و ﺁهﻨﮓ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻗﺘﺎل‬ ‫داد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻮی ﺑﻨﯽ اﻟﻨﻀﻴﺮ را ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬راﻩ ﺁﻣﺪ و ﺷﺪ و ﺁذوﻗﻪ را ﺑﺮ ﺁﻧﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﯽ اﻟﻨﻀﻴﺮ ﻣﺠﻬﺰﺗﺮ از ﺑﻨﯽ ﻗﻴﻨﻘﺎع ﺑﻮدﻧﺪ و ﺷﺎﻳﺪ از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺁﻧﺎن ﻋﺒﺮت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺧﻮﻳﺶ را ﺁﻣﺎدﻩ ﺗﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از‬ ‫اﻳﻦ رو ﻣﺮداﻧﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪ ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺗﺮﺳﻴﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻃﺒﻊ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار و‬ ‫ﻧﺎاﺳﺘﻮار ﻗﻮﻣﯽ از ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﺁﻧﺎن ﺧﺴﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻧﺨﻠﺴﺘﺎن ﺑﻨﯽ اﻟﻨﻀﻴﺮ را ﺁﺗﺶ‬ ‫زﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﻞ ﭼﻮن ﺷﺘﺮ و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺛﺮوت اﺳﺎﺳﯽ و ﻣﻨﺒﻊ ارﺗﺰاق اﻋﺮاب اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻓﺮﻳﺎد اﻋﺘﺮاض ﺑﻨﯽ اﻟﻨﻀﻴﺮ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ‬ ‫و ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻧﮓ زدﻧﺪ‪» :‬ﺗﻮ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻣﺮدی ﻣﺼﻠﺢ ﻣﯽ داﻧﯽ و ﻣﺮدم را از وﻳﺮاﻧﯽ و ﺗﺒﺎهﯽ و ﻓﺴﺎد ﻣﻨﻊ ﻣﯽ ﮐﻨﯽ ﭼﺮا‬ ‫دﺳﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﮐﺎر ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽ زﻧﯽ و ﻣﻮﺟﻮدهﺎی ﺛﻤﺮﺑﺨﺶ را از ﺑﻴﻦ ﻣﯽ ﺑﺮی‪...‬؟«‬ ‫اﻣﺎ ﻣﺤﻤﺪ دﺳﺖ از ﺁن ﮐﺎر ﻧﮑﺸﻴﺪ و در ﺟﻮاب ﺁﻧﻬﺎ ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ٥ ،٤ ،٣‬ﺳﻮرﻩ ﺣﺸﺮ را ﻧﺎزل ﮐﺮد و ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻓﺮو ﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ‬ ‫اﻗﺪام ﺧﻮﻳﺶ را ﻣﻮﺟﻪ و ﻣﺸﺮوع ﺟﻠﻮﻩ دهﺪ‪:‬‬ ‫ﷲ َو َرﺳُﻮَﻟ ُﻪ َو‬ ‫ﮏ ِﺑَﺎﱠﻧﻬُﻢ ﺷﺎﻗُﻮا ا َ‬ ‫ب اﻟﻨّﺎ ِر ذِﻟ َ‬ ‫ﺧ َﺮ ِة ﻋَﺬا ُ‬ ‫ف اﻟﺪﱡﻧﻴﺎ َو َﻟﻬُﻢ ﻓِﯽ اﻻ ِ‬ ‫ﻋﻠَﻴ ُﻬ ِﻢ اﻟﺠَﻼء َﻟ َﻌ ﱠﺬ َﺑﻬُﻢ ِ‬ ‫ﷲ َ‬ ‫ﺐا ُ‬ ‫» َوﻟَﻮﻻ اَن َﮐ َﺘ َ‬ ‫ﷲ َو ِﻟﻴُﺨﺰِی‬ ‫ن ا ِ‬ ‫ب ﻣﺎ َﻗﻄَﻌﺘُﻢ ﻣِﻦ ﻟﻴ َﻨ ٍﺔ اَو ﺗَﺮﮐ ُﺘﻤُﻮهﺎ ﻗﺎ ِﺋ َﻤ ًﺔ ﻋَﻠﯽ ُاﺻُﻮﻟِﻬﺎ َﻓ ِﺒﺎِذ ِ‬ ‫ﷲ ﺷَﺪﻳ ُﺪ اﻟﻌِﻘﺎ ِ‬ ‫ن ا َ‬ ‫ﷲ َﻓِﺎ ﱠ‬ ‫ﻣَﻦ ﻳُﺸﺎقﱠ ا َ‬ ‫ﻦ «‪.‬‬ ‫اﻟﻔﺎﺳِﻘﻴ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ اﮔﺮ ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺮک دﻳﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪﻩ ﺑﻮد در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن دﭼﺎر ﻋﺬاب ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ و در ﺁن ﺟﻬﺎن هﻢ در ﺁﺗﺸﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺨﻠﯽ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻴﺪ ﻳﺎ ﺁن را ﺳﺮ ﭘﺎی ﻧﮕﺎﻩ دارﻳﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﻣﺨﻴّﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﻗﻄﻊ ﺁن ﺑﺮای‬ ‫ﻣﺠﺎزات ﻓﺎﺳﻘﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬هﺮ وﺳﻴﻠﻪ ای ﻣﺠﺎز و ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ روش ﻳﻌﻨﯽ دﺳﺖ زدن ﺑﻪ هﺮ ﮐﺎری در راﻩ‬ ‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻃﻮاﻳﻒ ﻋﺮب ﻣﺘﺪاول و راﻳﺞ ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺑﻨﯽ ﺛﻘﻴﻒ و‬ ‫ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﻃﺎﺋﻒ هﻤﻴﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺖ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻣﺮ ﮐﺮد ﺗﺎﮐﺴﺘﺎن‪ 22‬ﺁﻧﻬﺎ را ﺁﺗﺶ زﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﺧﻴﻠﯽ ﺗﻌﺠﺐ ﺁور ﻧﺒﻮد اﮔﺮ در ﺳﺎل ‪ ٦١‬هﺠﺮی ]در ﺻﺤﺮای ﮐﺮﺑﻼ[ ﻟﺸﮑﺮﻳﺎن ﮐﻮﻓﻪ ﺁب را ﺑﺮ ﻧﻮادﻩ ﺧﻮد او و ﺣﺘﯽ‬ ‫ﺑﺮ زﻧﺎن و اﻃﻔﺎل وی ﺑﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ را ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺠﺒﻮر ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎری ﭘﺲ از ﺑﻴﺴﺖ روز ﺑﻨﯽ اﻟﻨﻀﻴﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺮان ﺧﺰرج ﺑﻨﺎ ﺷﺪ ﺳﺎﻟﻢ از ﻣﺪﻳﻨﻪ‬ ‫ﺑﻴﺮون روﻧﺪ و ﺗﻤﺎم داراﻳﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺟﺎی ﮔﺬارﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻴﺎن ﻳﺎران ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮی ﮐﻪ از ﻳﻬﻮد در ﻳﺜﺮب ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮد ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از واﻗﻌﻪ ﺧﻨﺪق ﮐﺎر ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ‬ ‫دﺳﺘﺎوﻳﺰ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻮد ﺁﻧﻬﺎ از داﺧﻞ ﺑﻪ ﻳﺎری ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﮐﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺸﺘﺎﺑﻨﺪ وﻟﯽ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ‬ ‫ﺗﺪﺑﻴﺮی ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻔﺎق اﻧﺪاﺧﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﻳﺎری اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﺬﻟﮏ ﭘﺲ از اﻳﻨﮑﻪ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن از ﻓﺘﺢ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﺄﻳﻮس‬ ‫ﺷﺪ و ﺣﺼﺎر را ﺗﺮک ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮐﺎری ﮐﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﻮی ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ و ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﺁن ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ‬ ‫ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ روز ﻃﻮل ﮐﺸﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻧﻴﺰ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻧﺪ هﻤﭽﻮن دو ﻗﺒﻴﻠﻪ دﻳﮕﺮ داراﻳﯽ ﺧﻮد را ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺳﺎﻟﻢ از ﻣﺪﻳﻨﻪ‬ ‫ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﭼﻪ از ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ هﻤﺪاﺳﺘﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﮐﻴﻨﻪ ای در دل داﺷﺖ و ﻧﺎﺑﻮدی‬ ‫ﺁﻧﺎﻧﻦ را ﺑﺎﻋﺚ ازدﻳﺎد ﺷﻮﮐﺖ اﺳﻼم و ﻣﺮﻋﻮب ﮐﺮدن دﻳﮕﺮان ﻣﯽ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ از ﺑﻴﻢ اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﻃﺎﻳﻔﻪ اوس‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ ﺗﺎ هﻤﺎن رﻓﺘﺎری ﮐﻪ ﺑﺎ وﺳﺎﻃﺖ رؤﺳﺎی ﺧﺰرج ﺑﺎ دو ﻃﺎﻳﻔﻪ دﻳﮕﺮ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺁﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﮑ ّﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ هﺮ ﭼﻪ او‬ ‫ﺣَ‬ ‫وﻗﺘﯽ ﺁﻧﻬﺎ از ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻳﮑﯽ از رؤﺳﺎی اوس را درﻳﻦ ﮐﺎر َ‬ ‫ﮑ ّﻢ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ از ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ دﻟﯽ ﭘﺮ‬ ‫ﺣَ‬ ‫ﮔﻔﺖ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﺧﻮاهﻢ ﮐﺮد«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ را َ‬ ‫ﻼ ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﺣﮑﻢ ﮐﺮد ﺗﻤﺎم ﻣﺮدان ﻗﺮﻳﻈﻪ را ﮔﺮدن ﺑﺰﻧﻨﺪ و زن و‬ ‫ﺧﻮن دارد‪ .‬ﺳﻌﺪ هﻢ ﺣﺪس و ﻣﻴﻞ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﮐﺎﻣ ً‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﯽ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و ﺗﻤﺎم اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﮑﻢ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺑﻮد وﻟﯽ ﭼﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﺮد زﻳﺮا‬ ‫هﺮ دو ﻃﺮف ﺑﻪ داوری ﺳﻌﺪ اﺑﻦ ﻣﻌﺎذ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺷﺪت ﻋﻤﻞ و ﺗﺪاﺑﻴﺮ ﻗﺎﻃﻊ هﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺨﺎﻟﻒ‬ ‫ﺷﺮوط اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺑﺮای ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺰاری دوﻟﺖ ﻻزم و ﺿﺮوری ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬در ﺑﺎزار ﻣﺪﻳﻨﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﮔﻮدال ﮐﻨﺪﻩ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫هﻔﺘﺼﺪ ﻳﻬﻮدی ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪﻩ و اﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ را ﻳﮑﯽ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮی ﮔﺮدن زدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﯽ ﻋﺪﻩ اﺳﻴﺮان ﻣﻘﺘﻮل را ﺗﺎ هﺰار ﻧﻔﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬از ﺁن ﻣﻴﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف ﺣﮑﻤﻴﺖ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد زﻧﺎن‬ ‫ن ﺣﺴﻦ اﻟﻘﺮﻇﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ هﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻧﺰد ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ و‬ ‫را ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﯽ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﮏ زن را ﻧﻴﺰ ﮔﺮدن زدﻧﺪ و ﺁن ز ِ‬ ‫ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺎم او را ﺑﺮدﻧﺪ ﺑﺎ ﮔﺸﺎدﻩ روﻳﯽ و ﺧﻨﺪﻩ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﺘﻠﮕﺎﻩ رﻓﺖ‪ .‬ﺟﺮﻣﺶ اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ هﻨﮕﺎم‬ ‫‪22‬‬

‫ﻻ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺨﻠﺴﺘﺎن اﺳﺖ[‬ ‫]اﺣﺘﻤﺎ ً‬

‫‪109‬‬

‫ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﮐﻮی ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ ﺳﻨﮕﯽ ﭘﺮﺗﺎب ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن زﻧﯽ ﺑﺪﻳﻦ ﺧﻮﺷﺮوﻳﯽ و ﺧﻮﺷﺨﻮﻳﯽ و ﻧﻴﮏ‬ ‫ﻧﻔﺴﯽ ﻧﺪﻳﺪﻩ ﺑﻮدم‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﺎرﮔﺎﻩ ﺑﺮود ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪» :‬ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺗﻮ را ﺑﮑﺸﻨﺪ!« ﺑﺎ ﺧﻨﺪﻩ ﺟﻮاب داد‪:‬‬ ‫»ﺑﺮای ﻣﻦ زﻧﺪﮔﯽ ارزﺷﯽ ﻧﺪارد«‪.23‬‬

‫‪23‬‬

‫]رﺟﻮع ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ١٧٨‬و ‪[١٧٩‬‬

‫‪110‬‬

‫ﺟﻬﺶ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﺪرت‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺗﺸﮑﻴﻞ دوﻟﺖ‬ ‫از ﺳﻴﺮ در ﺣﻮادث دﻩ ﺳﺎﻟﻪ اول هﺠﺮت ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ اﺣﺴﺎس ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ دوﻟﺘﯽ در ﺷﺮف ﺗﺄﺳﻴﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺒﻮت ﺳﻴﺰدﻩ ﺳﺎﻟﻪ‬ ‫ﻣﮑﻪ از ﺻﻮرت وﻋﻆ و ﭘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن ﻣﺮدم از روز ﺟﺰا و ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺑﻪ ﻧﻴﮑﯽ ﺧﺎرج ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﮕﺎهﯽ در ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻨﺪ و ﺧﻮاﻩ و ﻧﺎﺧﻮاﻩ ﺁﺋﻴﻦ ﺟﺪﻳﺪ را ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻘﺒﻮﻻﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ هﺪف‪ ،‬ﺑﻪ هﺮ‬ ‫وﺳﻴﻠﻪ و ﺗﺪﺑﻴﺮی دﺳﺖ زدن ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻨﺎﻓﯽ ﻣﻘﺎم روﺣﺎﻧﻴﺖ و ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺷﺄن ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دﻋﻮی ارﺷﺎد و هﺪاﻳﺖ‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫ﻗﺘﻠﻬﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﮐﻪ در اﻳﻦ اﻳﺎم ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻏﺰوﻩ هﺎ ﮐﻪ ﻇﺎهﺮًا ﻣﺠﻮزی ﻧﺪارد‪ ،‬هﺠﻮم ﺑﻪ ﻃﻮاﻳﻔﯽ ﮐﻪ هﻨﻮز در ﻣﻘﺎم‬ ‫هﺠﻮم ﺑﺮﻧﻴﺎﻣﺪﻩ اﻧﺪ وﻟﯽ ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن ﺧﺒﺮ ﺁوردﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ در ﺁﻧﻬﺎ ﺟﻨﺐ و ﺟﻮﺷﯽ و ﻧﻴﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن هﺴﺖ هﻤﻪ ﺑﺮای‬ ‫رﺳﻴﺪن ﺑﺪﻳﻦ هﺪف اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺰ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرواﻧﻬﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬هﻢ ﺑﺮای ﺿﺮﺑﺖ وارد ﮐﺮدن‪ ،‬هﻢ ﺑﺮای ﮐﺴﺐ ﻏﻨﺎﻳﻢ و‬ ‫هﻢ ﺑﺮای اﻳﺠﺎد رﻋﺐ و ازدﻳﺎد ﺷﻮﮐﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻻزم ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ دورﻩ ﮐﻮﺗﺎﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﺷﺮاﻳﻊ اﺳﻼم ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ‬ ‫اﺳﺖ و ﻧﻈﺎﻣﺎﺗﯽ ﻣﺎﻟﯽ و ﻣﺪﻧﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻣﮑﻪ اﺣﮑﺎم و ﺷﺮاﻳﻌﯽ وﺿﻊ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ ﮔﻮﻟﺪزﻳﻬﺮ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺁﻳﺎت ﻣﮑّﯽ ﻣﺸﻌﺮ ﺑﺮ ﺁوردن دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪی‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎت ﻣﮑّﯽ ﻗﺮﺁن ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺗﺮﻏﻴﺐ زهﺪ‪ ،‬ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﮑﺘﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻴﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ دﻳﮕﺮان و اﺟﺘﻨﺎب‬ ‫از اﺳﺮاف در اﮐﻞ و ﺷﺮب ]ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﻴﺪن[ اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫در ﻣﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﭘﻨﺞ اﺻﻞ ﻣﻘﺮر ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﺗﻮﺣﻴﺪ و اﻗﺮار ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ‬ ‫‪ -2‬ﻧﻤﺎز‬ ‫‪ -3‬زﮐﺎت‪ 24‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ اﻧﻔﺎق اﺧﺘﻴﺎری‬ ‫‪ -4‬روزﻩ ﺁن هﻢ ﺑﻪ روش ﻳﻬﻮد‬ ‫‪ -5‬ﺣﺞ ﻳﻌﻨﯽ زﻳﺎرت ﻣﻌﺒﺪ ﻗﻮﻣﯽ ﻋﺮب‬ ‫ﺳﻴﻮﻃﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ »ﺣ ّﺪ« ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺠﺎزات ﺷﺮﻋﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﺪﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﺴﻠّﻢ ﮐﻪ هﻨﻮز اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺻﺎدر ﻧﺸﺪﻩ‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺟﻌﺒﺮی ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬هﺮ ﺳﻮرﻩ ای ﮐﻪ در ﺁن ﻓﺮﻳﻀﻪ ای هﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻤًﺎ از ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﻗﺮﺁن ﻣﮑّﯽ ﻓﻘﻂ ﺳﺨﻦ از ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻼل و ﺣﺮام ﭘﺲ از ﻧﻤﻮ اﺳﻼم ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻣﺪﻳﻨﻪ اﻣﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﺣﮑﺎم و ﻓﺮاﻳﺾ در دﻩ ﺳﺎﻟﻪ اﺧﻴﺮ ﺻﺎدر و ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﻳﺪ و اﺳﻼم ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ‬ ‫ﺷﺮﻳﻌﺘﯽ ﻧﻮ در ﺁﻣﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻳﮏ دوﻟﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﻓﺮاهﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻗﺪام‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن ﻗﺒﻠﻪ از ﻣﺴﺠﺪ اﻻﻗﺼﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ هﻢ ﺧﺮج ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﻳﻬﻮد ﺟﺪا ﮐﺮدﻩ و ﻋﻘﺪﻩ ﺣﻘﺎرﺗﯽ را ﮐﻪ اﻋﺮاب ﻣﺪﻳﻨﻪ در ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ زاﻳﻞ ﮐﺮد و هﻢ‬ ‫ﻧﻮﻋﯽ ﺣﻤﻴﺖ ﻗﻮﻣﯽ را در اﻋﺮاب ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ ،‬ﭼﻪ هﻤﻪ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ اﺣﺘﺮام داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻌﺒﻪ ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ اﺻﻨﺎم‬ ‫و ﺳﺘﺎﻳﺸﮕﺎﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ اﺑﺮاهﻴﻢ و اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻋﺮاب ﺧﻮد را از ﻧﺴﻞ ﺁﻧﺎن ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﮐﻴﻔﻴﺖ ﺷﺎرع اﺳﻼم ﺗﺒﻌﻴﺖ از ﻳﻬﻮد را در اﻣﺮ روزﻩ ﺗﺮک ﮐﺮدﻩ و روزﻩ ﻣﻌﻤﻮل ﺁﻧﻬﺎ را ﮐﻪ در دهﻢ ﻣﺤﺮم اﻧﺠﺎم‬ ‫ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ اﻳﺎم ﻣﻌﺪودﻩ ﻣﺒﺪل ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﺗﻤﺎم ﻣﺎﻩ رﻣﻀﺎن را ﺑﺪان اﺧﺘﺼﺎص داد‪.‬‬ ‫اﺣﮑﺎم راﺟﻊ ﺑﻪ ﻃﻼق و ﻧﮑﺎح‪ ،‬ﺣﺪود ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺤﺎرم‪ ،‬ارث‪ ،‬ﺣﻴﺾ‪ ،‬ﺗﻌﺪد زوﺟﺎت‪ ،‬ﺣﺪ زﻧﺎ و ﺳﺮﻗﺖ‪ ،‬ﻗﺼﺎص و دﻳﻪ و‬ ‫ﺳﺎﻳﺮ اﺣﮑﺎم ﺟﺰاﻳﯽ و ﻣﺪﻧﯽ و هﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺠﺎﺳﺎت و ﻣﺤﺮﻣﺎت و ﺧﺘﻨﻪ‪ ...‬ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﻳﺎ ﻣﻘﺘﺒﺲ از ﺷﺮاﻳﻊ ﻳﻬﻮد ﻳﺎ ﻋﺎدات زﻣﺎن‬ ‫ﺟﺎهﻠﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﺪﻳﻼت و ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﯽ ﺗﻤﺎم اﻳﻨﻬﺎ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪24‬‬

‫]ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺷﺮع‪ ،‬ﻓﻘﻴﺮ و ﻣﺴﺘﺤﻖ را دهﻨﺪ و اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺮض اﺳﺖ‪ .‬زﮐﺎت ﺑﺮ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﮔﺎو‪ ،‬ﺑﺰ‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﺣﻴﻮاﻧﺎت اهﻠﯽ و ذر و‬ ‫ﺳﻴﻢ و ﻣﺎل اﻟﺘﺠﺎرﻩ و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﺧﺮﻣﺎ و اﻧﮕﻮر ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد و زﮐﺎت هﺮ ﻳﮏ از اﻳﻨﻬﺎ را ﻧﺼﺎﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎل زﮐﺎت ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺁﻳﻪ ‪ ٦٠‬از ﺳﻮرﻩ ‪٩‬‬ ‫ﻗﺮﺁن ﻣﺨﺼﻮص ﻃﺒﻘﺎت ﻣﻌﻴﻨﯽ از ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ﻏﻨﻴﻤﺖ‪ ،‬زﮐﺎت ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﺧﺎﻧﺪان رﺳﻮل ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﻴّﺪهﺎ زﮐﺎت ﻧﻤﯽ دهﻨﺪ[‬

‫‪111‬‬

‫اﺣﮑﺎم ﻣﺪﻧﯽ و اﻣﻮر ﺷﺨﺼﻴﻪ هﺮ ﭼﻨﺪ از دﻳﺎﻧﺖ ﻳﻬﻮد و ﻋﺎدات دورﻩ ﺟﺎهﻠﻴﺖ رﻧﮓ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﻈﻢ اﺟﺘﻤﺎع و‬ ‫ﻣﺮﺗﺐ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻌﺎﻣﻼت ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻤﺎم ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﻤﺪن ﻣﻠﻞ از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ رﻧﮓ ﻣﯽ ﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺎدات در‬ ‫ﺗﻤﺎم ادﻳﺎن هﺴﺖ و ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻬﺬﻳﺐ‪ ،‬ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺌﻮن‪ ،‬ﻃﺮز ﻳﺎ ﮐﻴﻔﻴﺖ ﺁن ﭼﻨﺪان اهﻤﻴﺖ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻔﮑﺮ ﻧﻤﯽ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺪ از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﺞ و اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﺁﻧﻬﺎ ﺳﻮد و ﻣﻮﺟﺐ ﻋﻘﻼﻧﯽ دﻳﺪﻩ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد ﺳﺮ در ﺁورد‪.‬‬ ‫ﻋﺰم ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ در ﺳﺎل هﺸﺘﻢ هﺠﺮی ﺑﻪ زﻳﺎرت ﮐﻌﺒﻪ ﺗﺎ ﺣﺪی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﻤﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ واﻗﻌًﺎ ﻓﮑﺮ ﻣﯽ ﮐﺮد‬ ‫ﮐﻌﺒﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪاﺳﺖ ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺮای ارﺿﺎء ﺧﺎﻃﺮ ﻳﺎران ﺧﻮد ﮐﻪ زﻳﺎرت ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺮای ﺁﻧﻬﺎ ﻋﺎداﺗﯽ ﮐﻬﻨﻪ و اﺟﺪادی ﺑﻮد دﺳﺖ‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﺎر زد؟ ﺁﻳﺎ ﺧﻮد اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻗﺮﻳﺶ و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ورود ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺷﺪ و ﺻﻠﺢ‬ ‫ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨ ِﺪ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ را ﺑﻪ ﺑﺎر ﺁورد‪ ،‬ﻳﮏ ﻧﻮع ﺻﺤﻨﻪ ﺳﺎزی و ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﮐﺜﺮت ﻋﺪﻩ و ﺷﻮﮐﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺑﻪ‬ ‫رخ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﮑﺸﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺿﻌﻔﺎ و ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻌﺼﺐ ﻣﮑّﻴﺎن ﺑﻪ دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪ ﮔﺮدد؟‬ ‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﻳﻨﯽ ﺗﺎزﻩ و ﺷﺮﻳﻌﺘﯽ ﺟﺪﻳﺪ ﺁوردﻩ و ﭘﺸﺖ ﭘﺎ ﺑﻪ هﻤﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪات و ﺧﺮاﻓﺎت ﻗﻮم ﺧﻮد زدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻏﻠﺐ هﻤﺎن‬ ‫ﻋﺎدات ﻗﺪﻳﻢ را ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻳﮕﺮی اﺣﻴﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ؟‬ ‫ﺁﻳﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺖ و ﺷﺎرع اﺳﻼم ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻳﮑﺘﺎ را هﺪف اﺳﺎﺳﯽ ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻩ اﺳﺖ و ﺑﺮ‬ ‫ﻗﻮم ﺧﻮد ﻓﺮﻳﺎد ﻣﯽ زﻧﺪ‪» :‬ﻗﻮﻟﻮا ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﷲ ﺗﻔﻠﺤﻮا« و ااﺳﺎس ﺗﻘﺮب را ﺑﺮ ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﺗﻘﻮی ﻧﻬﺎدﻩ و ﺻﺮﻳﺤًﺎ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ان اﮐﺮﻣﮑﻢ ﻋﻨﺪاﷲ اﺗﻘﺎﮐﻢ«‪ .25‬در ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺣﻤﻴﺖ ﻗﻮﻣﯽ و ﺗﻌﺼﺐ ﻧﮋادی درﺁﻣﺪﻩ و ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺧﺎﻧﻪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‬ ‫را ﺷﻌﺎر ﻗﻮﻣﻴﺖ ﻗﺮار دهﺪ؟‬ ‫در هﺮ ﺻﻮرت اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ درﺟﻪ ای ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ و ﺑﻪ ﺣﺪی ﺑﺎ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺴﻴﺎری از‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺳﻌﯽ ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوﻩ ﮐﻪ ﻋﺎدت ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن ﺑﻮدﻩ اﮐﺮاﻩ داﺷﺘﻨﺪ و ﺣﻔﻆ اﻳﻦ ﻋﺎدت ﺑﻪ زور ﺁﻳﻪ ﻗﺮﺁن ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ﻗﺒﻮﻻﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ رواﻳﺎت ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻋﻤﺮ ﮐﻪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و از ﺧﻮش ﻓﮑﺮﺗﺮﻳﻦ ﺣﻮارﻳﻮن اوﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﮔﺮ ﻣﻦ‬ ‫ﺧﻮدم ﻧﻤﯽ دﻳﺪم ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را ﻣﯽ ﺑﻮﺳﺪ‪ ،‬هﺮﮔﺰ اﻳﻦ ﺳﻨﮓ ﺳﻴﺎﻩ را ﻧﻤﯽ ﺑﻮﺳﻴﺪم‪.‬‬ ‫ﺣﺠﺖ اﻻﺳﻼم ﻣﻄﻠﻖ و ﺑﺤﻖ اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰاﻟﯽ‪ 26‬ﺻﺮﻳﺤًﺎ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣﻦ هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﻮﺟﻬﯽ ﺑﺮای اﻋﻤﺎل و‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ام وﻟﯽ ﭼﻮن اﻣﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﻧﺎﭼﺎر اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ«‪ .‬در ﻗﺮﺁن ﺁﻳﻪ ای هﺴﺖ ﮐﻪ روزﻧﻪ ای ﺑﺮ روی‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﯽ ﮔﺸﺎﻳﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺟﻮاﺑﯽ ﺑﻪ ﺳﺌﻮاﻟﻬﺎ ﺑﺪهﺪ‪:‬‬ ‫ﷲ‬ ‫ﮑ ُﻢ ا ُ‬ ‫ف ﻳُﻐﻨﻴ ُ‬ ‫ﺠﺪَاﻟﺤَﺮا َم ﺑَﻌ َﺪ ﻋﺎ ِﻣﻬِﻢ هﺬا َواِن ﺧِﻔﺘُﻢ ﻋَﻴَﻠ ﱠﺔ َﻓﺴَﻮ َ‬ ‫ﺲ ﻓَﻼﻳَﻘ َﺮﺑُﻮا اﻟﻤَﺴ ِ‬ ‫ﺠ ُ‬ ‫ن َﻧ َ‬ ‫ﻦ ﺁﻣُﻨﻮ ِاﱠﻧﻤَﺎ اﻟﻤُﺸ ِﺮﮐُﻮ َ‬ ‫»ﻳﺎ َا َﻳﻬَﺎاﻟّﺬﻳ َ‬ ‫ﻣِﻦ ﻓَﺼِﻠ ِﻪ«‪.‬‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ای ﮔﺮوﻩ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﻠﻴﺪﻧﺪ ]ﻧﺠﺲ و ﮐﺜﻴﻔﻨﺪ[ و ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺳﺎل )ﺳﺎل دهﻢ هﺠﺮت( ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ‬ ‫ﺁﻳﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ از ﻓﻘﺮ ﻣﯽ ﺗﺮﺳﻴﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻓﻀﻞ ﺧﻮد ﺑﯽ ﻧﻴﺎز ﺧﻮاهﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪.27‬‬ ‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﻓﺘﻮﺣﺎت و ﺟﺰﻳﻪ اﻋﺮاب را ﺑﯽ ﻧﻴﺎز ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺳﻮرﻩ ﺗﻮﺑﻪ ﺁﺧﺮﻳﻦ ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻗﺮﺁن اﺳﺖ‬ ‫و ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ در ﺳﺎل دهﻢ هﺠﺮی ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ زﻳﺎرت ﮐﻌﺒﻪ را ﺑﺮ ﻃﻮاﻳﻒ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺣﺮام‬ ‫ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﻣﺪ و ﺷﺪ ﻃﻮاﻳﻒ و ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب وﺟﻪ ارﺗﺰاق اهﻞ ﻣﮑﻪ و ﺑﺎﻋﺚ روﻧﻖ ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺮدم ﻣﮑﻪ ﻧﺎراﺿﯽ ﻣﯽ‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﻣﮑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ اوﻳﻨﺪ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒًﺎ از ﺗﺮس ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬از روﻧﻖ اﻓﺘﺎدن ﻣﮑﻪ ﺧﻄﺮ ارﺗﺪاد در ﺑﺮ دارد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎ‬ ‫وﺟﻮب ]واﺟﺐ ﺷﺪن زﻳﺎرت ﮐﻌﺒﻪ در ﻣﮑﻪ[ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﻳﻦ ﺧﻄﺮ از ﺑﻴﻦ ﻣﯽ رود‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻬﯽ اﺳﺖ و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﺑﺎ واﻗﻊ و ﻧﻔﺲ اﻻﻣﺮ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ در هﺮ ﺣﺎل ﺑﺮای ﻣﻨﺎﺳﮏ‬ ‫ﺣﺞ ﻳﻌﻨﯽ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن دوران ﺟﺎهﻠﻴﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دادﻧﺪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻋﻘﻞ ﭘﺴﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺧﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺮع ﭘﺴﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﯽ‬ ‫ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ ﻋﺮب و ﻓﻴﻠﺴﻮف روﺷﻨﻔﮑﺮ ﺟﻬﺎﻧﯽ اﺑﻮاﻟﻌﻼء ﻣﻌﺮّی ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻟﺰﻣﯽ اﻟﺠﻤﺎر وﻟﺜﻢ اﻟﺤﺠﺮ‬ ‫اﻳﻌﻤﯽ ﻋﻦ اﻟﺤﻖ ﮐﻞ ﺗﺎ ﺑﺸﺮ‬

‫و ﻗﻮم اﺗﻮا ﻣﻦ اﻗﺎﺻﯽ اﻟﺒﻼد‬ ‫ﻓﻮ ا ﻋﺠﺒﺎ ﻣﻦ ﻣﻘﺎﻻﺗﻬﻢ‬

‫‪28‬‬

‫‪25‬‬

‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ٤٩‬ﺁﻳﻪ ‪[١٣٠‬‬ ‫‪26‬‬ ‫]ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻃﻮﺳﯽ ﻣﮑﻨﯽ ﺑﻪ اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰاﻟﯽ و ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺣﺠﺔ اﻻﺳﻼم‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻌﺮوف دورﻩ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ )‪ ١١١١ -١٠٥٨‬م(‪ .‬وی‬ ‫در ﻓﻘﻪ و ﺣﮑﻤﺖ و ﮐﻼم ﺳﺮﺁﻣﺪ ﻋﺼﺮ ﺑﻮد‪ .‬در ﺁﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎن روی ﺁورد و ﺁﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ و ﻋﺮﺑﯽ دارد از ﺟﻤﻠﻪ »ﮐﻴﻤﻴﺎی‬ ‫ﺳﻌﺎدت« و »اﺣﻴﺎی ﻋﻠﻮم اﻟﺪﻳﻦ«[‬ ‫‪27‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺗﻮﺑﻪ ﺁﻳﻪ ‪٢٨‬‬ ‫‪28‬‬ ‫]ﻣﻌﻨﯽ ﺷﻌﺮ‪ :‬ﻣﺮدﻣﺎن از ﺑﻼد دور ﻣﯽ ﺁﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ ﺳﻨﮓ ﺑﻴﻨﺪازﻧﺪ‪ ،‬و ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺳﻨﮓ ﺳﻴﺎﻩ )ﮐﻌﺒﻪ( را ﺑﺒﻮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺠﺐ ﮐﺎر ﻣﺴﺨﺮﻩ ای‪ ،‬ﺁﻳﺎ‬ ‫ﻣﺮدﻣﺎن از دﻳﺪن ﺣﻖ ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ هﺴﺘﻨﺪ؟[‬

‫‪112‬‬

‫ﺣﺮﻣﺖ ﺧﻤﺮ و ﻗﻤﺎر ﮐﻪ از ﺷﺮاﻳﻊ ﺧﺎص اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ و در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺻﺎدر ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺻﺪور ﺁﻧﻬﺎ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺪﻳﻨﻪ زﮐﺎت از ﺻﻮرت اﻣﺮ ﺧﻴﺮ و اﻧﻔﺎق اﺧﺘﻴﺎری ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﯽ‬ ‫در ﺁﻣﺪ ﺗﺎ ﺟﻮاﺑﮕﻮی هﺰﻳﻨﻪ دوﻟﺖ ﺗﺎزﻩ ﺑﻨﻴﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﮐﻪ در هﻴﭽﻴﮏ از ﺷﺮاﻳﻊ ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ و ﺑﺸﺮی ﻧﻈﻴﺮ ﺁن را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺟﻬﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫اﺟﺎزﻩ اﺳﺖ‪» .‬اذن ﻟﻠﻤﺆﻣﻨﻴﻦ اﻟﻘﺘﺎل« و ﭘﺲ از ﺁن ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺻﻴﻐﻪ هﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻣﺮ و ﺷﺪت ﻋﻤﻞ در ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﺪﻧﯽ‬ ‫ﺑﻘﺮﻩ‪ ،‬اﻧﻔﺎل‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ و ﻏﻴﺮﻩ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ و ﻋﺒﺮت ﺁﻧﮑﻪ در ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ ﻧﺎﻣﯽ از ﺟﻬﺎد و ﻗﺘﺎل ﻣﺸﺮﮐﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ وﻟﯽ در ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﺪﻧﯽ ﺑﻘﺪری ﺁﻳﺎت‬ ‫ﻗﺘﺎل و ﺟﻬﺎد ﻓﺮاواﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﺷﻮد درﺑﺎرﻩ هﻴﭻ اﻣﺮی و ﺣﮑﻤﯽ اﻳﻨﻘﺪر ﺗﺄﮐﻴﺪ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬ ‫دو اﻣﺮ را ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻳﮑﯽ ﺑﺼﻴﺮت ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮ روﺣﻴﻪ اﻋﺮاب و راﻩ اﺳﺘﻴﻼی ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺻﻞ ﮐﻪ ﺟﺰ‬ ‫ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻳﮏ دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁورد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻳﮏ واﺣﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺸﮑﻴﻞ داد‪ .‬زﻳﺮا ﺧﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺘﺰع‬ ‫از ﻋﺎدات و ﻓﻄﺮت ﻗﻮم ﻋﺮب اﺳﺖ و دوم ﭘﺎﻳﻤﺎل ﺷﺪن ﺣﻖ ﺁزادی ﻓﮑﺮ و ﻋﻘﻴﺪﻩ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺷﺮﻳﻒ ﺗﺮﻳﻦ ﺣﻖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﺻﺪای اﻋﺘﺮاض ﺑﺴﯽ از ﻣﺘﻔﮑﺮان را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺁﺳﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺁن را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎ ﺑﻪ زور ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻗﺒﻮل ﻋﻘﻴﺪﻩ و دﻳﻨﯽ ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮدن ﮐﺎری ﭘﺴﻨﺪﻳﺪﻩ و ﺑﺎ ﻣﺒﺎدی ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻋﺪل و اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ‬ ‫ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ؟ ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ در ﺟﺎﻣﻌﻪ هﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺸﺮی در هﺮ زﻣﺎن و در هﺮ ﻣﮑﺎن ﮐﻤﺎﺑﻴﺶ ﺳﺘﻢ و ﺗﺒﺎهﯽ ﻣﻮﺟﻮد‬ ‫اﺳﺖ وﻟﯽ از ﻧﻈﺮ اهﻞ ﻓﮑﺮ هﻴﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﺗﺎرﻳﮑﺘﺮ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻌﻘﻮﻟﺘﺮ و ﻧﺎﻣﺮدﻣﯽ ﺗﺮ از اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺎهﯽ ﻳﺎ هﻴﺌﺖ ﺣﺎﮐﻤﻪ ای‬ ‫ﺑﺮای ﻣﺮدم ﺣﻖ ﺁزادی ﻓﮑﺮ و ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﻳﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا و ﻳﺎ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺧﻮد را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺻﻮرﺗﯽ اﺳﺖ از ﺗﻨﺎزع ﺑﻘﺎء‪ .‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺻﻮل اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن او ﻓﮑﺮ ﻧﻨﺪ و‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ذوق و ﻣﺸﺮب او رﺁی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯽ و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻌﺬﻟﮏ در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ و در ﺗﻤﺎم ﻣﻠﻞ ج‬ ‫هﺎن اﻳﻦ اﺟﺤﺎف ﺑﻪ ﺣﻖ ﻣﺮدم روی دادﻩ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺑﯽ اﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﻧﺴﺎن راﻳﺞ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم‬ ‫ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻨﻨﺪ ﻳﻌﻨﯽ هﻤﺎن اﺳﺘﺒﺪاد‪ ،‬هﻤﺎن ﺧﻮدﮐﺎﻣﯽ و ﺧﻮدرأﻳﯽ ﻃﺎﻏﻴﺎن و ﻣﺴﺘﺒﺪان را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻪ و ﺗﺎب ﺷﻨﻴﺪن ﻓﮑﺮ و‬ ‫ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻌﺘﻘﺪات ﺧﻮد را ﻧﺪارﻧﺪ و ﺧﻮد اﻳﻦ اﻣﺮ ﺻﻔﺤﻪ هﺎی ﺗﺎرﻳﮏ و ﺳﻴﺎهﯽ را در ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﻧﺴﺎن ﮔﺸﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺁدﻣﻴﺎن را ﮐﺸﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻮزاﻧﺪﻩ اﻧﺪ و ﺑﻪ زﻧﺪاﻧﻬﺎی ﺗﺎرﻳﮏ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ و ﭘﺎﻳﺸﺎن را ﻗﻄﻊ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دار ﺁوﻳﺨﺘﻪ اﻧﺪ و‬ ‫ﮐﺸﺘﺎر دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ هﺎی ﺑﺎرزی ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻣﺎ و ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ روی دادﻩ اﺳﺖ‪ ،‬وﻗﺎﻳﻊ‬ ‫ﺧﻮﻧﻴﻦ ﮐﺸﻮرهﺎی ﻧﺎزی و ﻓﺎﺷﻴﺴﺖ و ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﺑﯽ اﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﻪ ﺁزادی ﻓﮑﺮ و ﻋﻘﻴﺪﻩ در هﻤﻪ ﺟﻬﺎن و ﻣﻴﺎن هﻤﻪ اﻗﻮام ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﻄﻠﺐ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﻳﺎ ﻋﻴﻦ روش از ﻃﺮف ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺮﭼﻢ هﺪاﻳﺖ را ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در ﺟﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ﻻ اﮐﺮاهﻪ‬ ‫ﻓﯽ اﻟﺪﻳﻦ«‪ 29‬و در ﺟﺎی دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻟﮑﻢ دﻳﻨﮑﻢ وﻟﯽ دﻳﻦ«‪ 30‬و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ﻟﻴﻬﻠﮏ ﻣﻦ هﻠﮏ‬ ‫ﻋﻦ ﺑﻴﻨﺔ و ﻳﺤﻴﯽ ﻣﻦ ﺣﯽ ﻋﻦ ﺑﻴﻨﺔ«‪ 31‬و از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ »رﺣﻤﺔ اﻟﻌﺎﻟﻤﻴﻦ« ﻟﻘﺐ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺼﺪاق »اﻧﮏ ﻟﻌﻠﯽ ﺧﻠﻖ‬ ‫ﻋﻈﻴﻢ«‪ 32‬ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺰاوار و رواﺳﺖ؟ ﺁن هﻢ ﻣﺮدی ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ ﺑﺎ ﺻﺪای ﮔﺮم و ﭘﺮ از اﻳﻤﺎن ﺧﻮد ﺳﻮرﻩ ﺑﻠﺪ ]ﺳﻮرﻩ‬ ‫‪ ٩٠‬ﺁﻳﺎت ‪ ٥‬ﺗﺎ ‪ [١٩‬را ﺑﺮ اﺑﻮاﻻﺷﺪ‪ 33‬ﻓﺮو ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺣ ُﺪ َاﻟَﻢ ﻧَﺠﻌ َ‬ ‫ﺐ اَن ﻟَﻢ َﻳ َﺮ ُﻩ َا َ‬ ‫ﺴ ُ‬ ‫ﻻ َﻟﺒَﺪاً‪َ ،‬اﻳَﺤ َ‬ ‫ﺖ ﻣﺎ ً‬ ‫ل اَهﻠَﮑ ُ‬ ‫ﺣ ُﺪ َﻳﻘُﻮ ُ‬ ‫ﻋﻠَﻴ ِﻪ َا َ‬ ‫ﺐ اَن ﻟَﻦ ﻳَﻘ ِﺪ َر َ‬ ‫ﺴ ُ‬ ‫ن ﻓِﯽ َﮐ َﻴ ٍﺪ َاﻳَﺤ َ‬ ‫ﺧﻠَﻘﻨَﺎ اﻟِﺎﻧﺴﺎ َ‬ ‫»َﻟﻘَﺪ َ‬ ‫ﮏ‬ ‫ﮏ ﻣَﺎ اﻟ َﻌ َﻘ َﺒ ُﺔ َﻓ ﱠ‬ ‫ﮏ ﻣَﺎ اﻟ َﻌ َﻘ َﺒ َﺔ َو ﻣﺎ اَدرﻳ َ‬ ‫ﺤ َﻢ اﻟ َﻌ َﻘ َﺒ َﺔ َو ﻣﺎ اَدرﻳ َ‬ ‫ﻼ اﻗ َﺘ َ‬ ‫ﻦ َﻓ َ‬ ‫ﻦ َو َهﺪَﻳﻨﺎ ُﻩ اﻟﻨﱠﺠﺪﻳَﻴ ِ‬ ‫ﺷ َﻔﺘَﻴ ِ‬ ‫َﻟ ُﻪ ﻋَﻴﻨﻴﻦ َوﻟِﺴﺎﻧًﺎ َو َ‬ ‫ﻦ ﺁ َﻣﻨُﻮ َو ﺗَﻮاﺻَﻮا ﺑِﺎﻟﺼّﺒ ِﺮ َو‬ ‫ن ِﻣﻨَﺎﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ﻆ اَو ﻣِﺴﮑﻴﻨًﺎ ذاﻣَﺘ َﺮ َﺑ ٍﺔ ُﺛﻢﱠ ﮐﺎ َ‬ ‫َر َﻗ َﺒ َﺔ اَو اﻳﺜﻌﺎ ُم ﻓِﯽ ﻳَﻮ ٍم ذی ﻣَﺘ َﻐ َﺒ ٍﺔ ﻳَﺘﻴﻤًﺎ ذا ﻣَﻘ َﺮ َﺑ ٍ‬ ‫ب اﻟﻤَﻴ َﻤ َﻨ ٍﺔ‪»...‬‬ ‫ک اَﺻﺤﺎ ُ‬ ‫ﺣ َﻤ ِﺔ ا ُوﻟِﺪ َ‬ ‫ﺗَﻮاﺻَﻮا ﺑِﺎﻟﻤَﺮ َ‬ ‫درﻳﻎ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﺧﻮش ﺁهﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﻧﻴﺮوی ﺧﻄﺎﺑﯽ ﻣﺤﻤﺪ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺮد زورﻣﻨﺪ و‬ ‫ﭘﻮﻟﺪاری ﮐﻪ زور و ﭘﻮل ﺧﻮد را ﺑﺮﺗﺮ از ﻣﺤﻤﺪ و اﺳﻼم و روﺣﺎﻧﻴﺖ او ﻣﯽ داﻧﺪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬رﻧﺞ و ﻣﺸﻘﺖ ﻣﻼزم وﺟﻮد‬ ‫ﺁدﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎ او ﻣﯽ ﭘﻨﺪارد ﮐﻪ هﻴﭽﮑﺲ ﺑﺮ او ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﻧﺪارد؟ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻣﻦ ﻣﺎل ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻠﻒ ﮐﺮدم‪ .‬ﺁﻳﺎ ﻣﯽ ﭘﻨﺪارد ﮐﺴﯽ‬ ‫ﺑﺪان ﺁﮔﺎﻩ ﻧﻴﺴﺖ؟ ﺁﻳﺎ ﺑﻪ او دو ﭼﺸﻢ ﺑﻴﻨﺎ ﻋﻄﺎ ﻧﮑﺮدﻳﻢ و او را زﺑﺎن و دو ﻟﺐ ﻧﺒﺨﺸﻴﺪﻳﻢ؟ و راﻩ ﺧﻴﺮ و ﺷ ّﺮ را ﺑﻪ او ﻧﻨﻤﻮدﻳﻢ؟‬ ‫او ﻧﻤﯽ داﻧﺪ دﺷﻮاری ﭼﻴﺴﺖ و راﻩ رهﺎﻳﯽ از ﺁن ﭼﻴﺴﺖ‪ .‬رهﺎﻳﯽ از دﺷﻮاری و ﮐﺎر ﺧﻮب‪ ،‬ﺁزاد ﮐﺮدن ﺑﻨﺪﻩ اﺳﺖ در راﻩ‬ ‫ﺧﺪا و ﺑﻪ ﻳﺎری ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﺷﺘﺎﻓﺘﻦ‪ ،‬ﮔَﺮد از ﭼﻬﺮﻩ ﻳﺘﻴﻤﯽ زدودن و ﺻﻠﻪ رﺣﻢ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺁوردن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪﻳﻦ روش ﺑﻪ ﺧﺪا‬ ‫اﻳﻤﺎن ﺁورﻧﺪ و ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ را ﺑﻪ اهﻤﻴﺖ ﺻﺒﺮ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺧﻠﻖ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ رﺳﺘﮕﺎری و ﺳﻌﺎدﺗﻨﺪ«‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ٢‬ﺁﻳﻪ ‪[٢٥٦‬‬ ‫‪30‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ٨‬ﺁﻳﻪ ‪[٤٤‬‬ ‫‪31‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ٢١‬ﺁﻳﻪ ‪[١٠٧‬‬ ‫‪32‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ٦٨‬ﺁﻳﻪ ‪[٤‬‬ ‫‪33‬‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﺑﻮاﻻﺷﺪ ﺗﻨﺎور و زورﻣﻨﺪ و ﻣﺎﻟﺪار ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﺎزار ﻋﮑﺎظ ﺑﺮ ﻓﺮﺷﯽ ﻣﯽ اﻳﺴﺘﺎد و ﻣﺒﻠﻎ هﻨﮕﻔﺘﯽ ﺟﺎﻳﺰﻩ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﺮد ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻓﺮش را از زﻳﺮ ﭘﺎی او ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬ﺟﻮاﻧﺎن هﺠﻮم ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ و ﻓﺮش را از هﺮ ﺳﻮ ﻣﯽ ﮐﺸﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﺎرﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ و او از ﺟﺎﻳﺶ ﺗﮑﺎن ﻧﻤﯽ ﺧﻮرد‪ .‬ﻋﻠﯽ‬ ‫دﺷﺘﯽ‬

‫‪113‬‬

‫ﻣﺮدی ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻟﺤﻦ ﮔﻴﺮا و ﺳﺮﺷﺎر از رأﻓﺖ و روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪ ،‬در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺗﻐﻴﻴﺮ روش ﻣﯽ‬ ‫دهﺪ و ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ل «‪.‬‬ ‫ﮑ ُﻢ اﻟﻘِﺘﺎ ُ‬ ‫ﻋﻠَﻴ ُ‬ ‫ﺐ َ‬ ‫» ُﮐ ِﺘ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺟﻬﺎد ]ﻗﺘﻞ و ﮐﺸﺘﺎر[ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ ﺷﺪ ‪.‬‬ ‫‪34‬‬

‫ن «‪.‬‬ ‫ﻦ ﻻ ﻳُﺆ ِﻣﻨُﻮ َ‬ ‫»ﻗﺎ ِﺗﻠُﻮا اﻟّﺬﻳ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﺒﺎرزﻩ ﮐﻨﻴﺪ ]ﺑﮑﺸﻴﺪ ﻏﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن را[‪.35‬‬ ‫ﻞ ﻣِﻨ ُﻪ«‪.‬‬ ‫» َوﻣَﻦ ﻳَﺒ َﺘ ِﻎ ﻏَﻴﺮَاﻻِﺳﻼ ِم دﻳﻨًﺎ َﻓﻠَﻦ ﻳُﻘ َﺒ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺟﺰ اﺳﻼم دﻳﻨﯽ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.36‬‬ ‫ق «‪.‬‬ ‫ﺸ ّﺪوُا اﻟﻮَﺛﺎ َ‬ ‫ﺣﺘّﯽ اِذا اَﺛﺨَﻨ ُﺘﻤُﻮهُﻢ َﻓ ُ‬ ‫ب َ‬ ‫ب اﻟﺮﱠﻗﺎ ِ‬ ‫ﻦ َﮐ َﻔﺮُوا َﻓﻀَﺮ َ‬ ‫» َﻓﺎِذا اﻟ َﻘِﻴ ُﺘ ُﻢ اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﮐﻔﺎر را هﺮ ﮐﺠﺎ ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ ﮔﺮدن ﺑﺰﻧﻴﺪ ﺗﺎ زﻣﻴﻦ از ﺧﻮﻧﺸﺎن رﻧﮕﻴﻦ ﺷﻮد‪ .‬اﺳﻴﺮان را ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺒﻨﺪﻳﺪ ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺮار ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪.37‬‬ ‫دهﻬﺎ ﺁﻳﻪ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ و ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﻓﻘﻂ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ در ﮐﻪ هﻨﻮز ﺧﻮاص ﺁهﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﻮدﻩ و در ﻣﺪﻳﻨﻪ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺐ «‪.‬‬ ‫ﺳَﻠ ُﻪ ﺑِﺎﻟﻐَﻴ ِ‬ ‫ﺼ ُﺮ ُﻩ َو ُر ُ‬ ‫ﷲ َم ﻳَﻨ ُ‬ ‫س َو ِﻟﻴَﻌَﻠ َﻢ ا ُ‬ ‫س ﺷَﺪﻳُﺪ َو ﻣَﻨﺎ ِﻓ ُﻊ ﻟِﻠﻨّﺎ ِ‬ ‫» َو اَﻧ َﺰﻟَﻨﺎ اﻟﺤَﺪﻳ َﺪ ﻓﻴ ِﻪ ﺑَﺄ ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺁهﻦ را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ ﺑﺮای ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺮدم ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ او و‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش را ﻳﺎری ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.38‬‬ ‫ﮔﻮﻳﯽ در ﻣﮑﻪ ﺁهﻦ ﻧﺒﻮد ﻳﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻠﻴﻢ و ﺣﮑﻴﻢ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪی ﮐﻪ »ﻻﻳﺸﻌﻠﻪ ﺷﺄن ﻋﻦ ﺷﺄن« ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ‬ ‫دﺷﻤﻦ ﺧﻮد و رﺳﻮﻟﺶ را ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬در ﺁﻧﺠﺎ‪] ،‬در[ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ دﺳﺘﻮر ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫ﻞ ﻋَﻦ‬ ‫ﺿﱠ‬ ‫ﮏ ُه َﻮ اَﻋَﻠ ُﻢ ِﺑﻤَﻦ َ‬ ‫ن َرﱠﺑ َ‬ ‫ﺴﻦُ‪ِ ،‬ا ﱠ‬ ‫ﺴ َﻨ ِﺔ َو ﺟﺎدِﻟﻬُﻢ ﺑَﺎﻟّﺘﯽ هِﯽ اَﺣ َ‬ ‫ﺤَ‬ ‫ﻈ ِﺔ اﻟ َ‬ ‫ﻋَ‬ ‫ﮏ ﺑِﺎﻟﺤِﮑ َﻤ ِﺔ َو اﻟﻤَﻮ ِ‬ ‫ﻞ َرّﺑ َ‬ ‫ع اِﻟﯽ ﺳَﺒﻴ ُ‬ ‫»اَد َ‬ ‫ﻦ «‪.‬‬ ‫ﺳَﺒﻴِﻠ ِﻪ َو ُه َﻮ اَﻋَﻠ ُﻢ ﺑِﺎﻟﻤُﻬﺘَﺪﻳ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺁﻧﺎن )ﻣﺸﺮﮐﺎن( را ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ و ﭘﻨﺪهﺎی ﻧﻴﮑﻮ ﺑﻪ راﻩ ﺧﺪا ﺑﺨﻮان ﺑﺎ ﻣﻼﻃﻔﺖ و ﺧﺮدﻣﻨﺪی ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺤﺚ و‬ ‫ﺟﺪل ﮐﻦ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮد داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮔﻤﺮاهﻨﺪ و ﭼﻪ اﺷﺨﺎﺻﯽ راﻩ راﺳﺖ در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪.39‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺳﻼم رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ از ﺻﻮرت دﻋﻮﺗﯽ ﺻﺮﻓًﺎ روﺣﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎهﯽ ﻣﺒﺪل ﺷﺪ رزﻣﺠﻮ و ﻣﻨﺘﻘﻢ ﮐﻪ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎی‬ ‫ﺁن ﺑﺮ ﺣﻤﻠﻪ هﺎی ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺴﺐ ﻏﻨﺎﻳﻢ و اﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ ﺁن ﺑﺮ زﮐﺎت اﺳﺘﻮار ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎری از ﺣﻮادث دﻩ ﺳﺎﻟﻪ هﺠﺮت از ﻗﺒﻴﻞ ﮐﺸﺘﻦ اﺳﻴﺮان ﺑﺎ ﻗﺘﻠﻬﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻣﺮ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬ ‫ﻧﺎﻗﺪان ﺧﺎرﺟﯽ را ﺑﻪ اﻋﺘﺮاض ﮐﺸﺎﻧﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻮار ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺤﮑﻴﻢ ﻣﺒﺎﻧﯽ دوﻟﺖ دﻳﻨﯽ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ‬ ‫ﺑﺪر اﺳﻴﺮاﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﻓﺘﺎد]ﻧﺪ[ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﺮدد ﺑﻮد ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﭼﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ از ﺁﻧﻬﺎ ﻓﺪﻳﻪ ]ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﺳﻴﺮان ﺑﺮای رهﺎﻳﯽ‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺪهﻨﺪ[ ﮔﺮﻓﺘﻪ ]و[ ﺁزادﺷﺎن ﮐﻨﺪ ﺗﺎ از اﻳﻦ راﻩ ﭘﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﺟﻴﺐ ﻣﺠﺎهﺪان ﺑﺮﺳﺪ ﻳﺎ ﭼﻮن ﺑﺮدﻩ ﻧﮕﺎهﺪارﻳﺸﺎن ﮐﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ‬ ‫زﻧﺪاﻧﺸﺎن اﻓﮑﻨﺪ؟‬ ‫ﻋﻤﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ دﻳﺪی واﻗﻊ ﺑﻴﻦ و ﻓﮑﺮی ﻣﺂل اﻧﺪﻳﺶ و ﺑﺎ ﻗﻮّت ﺳﺠﺎﻳﺎ و ﺣﺪّت ﺑﺼﻴﺮت ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻣﯽ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ و ﻣﯽ ﺗﻮان او‬ ‫را از ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاران اﺳﻼم و دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻮد زﻳﺮا ﻓﺪﻳﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺁزاد ﮐﺮدن ﺁﻧﻬﺎ را ﺧﻼف‬ ‫ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد در ﺁن ﺻﻮرت ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﯽ ﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﮐﻴﻨﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮی ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺮﻣﯽ ﺧﻴﺰﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫ﻧﮕﺎهﺪاری ﺁﻧﻬﺎ ﭼﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺑﺮدﻩ و ﭼﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ زﻧﺪاﻧﯽ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺧﺮج اﺳﺖ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺧﻄﺮ ﻓﺮار و ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪن‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺸﺘﻦ ﺁﻧﺎن رﻋﺒﯽ در ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﺘﺎدﻩ و ﺷﻮﮐﺖ اﺳﻼم اﻓﺰودﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺁﻳﻪ ‪ ٦٧‬اﻧﻔﺎل ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪34‬‬

‫ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﺁﻳﻪ ‪ ٢١٧‬و ‪] .٢٤٩‬ﺁﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ در ﻣﻮرد ﮐﺸﺘﺎر ﻏﻴﺮﻣﺆﻣﻨﻴﻦ در ﻗﺮﺁن ﻳﺎﻓﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء ﺁﻳﺎت ‪ ٧٧‬و ‪،٩١‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻣﺎﺋﺪﻩ ﺁﻳﻪ ‪ ،٣٧‬ﺳﻮرﻩ اﻧﻔﺎل ﺁﻳﻪ ‪ ،١٢‬ﺳﻮرﻩ ﻣﺤﻤﺪ ﺁﻳﻪ ‪ ،٢٥‬ﺳﻮرﻩ ﺗﻮﺑﻪ ﺁﻳﻪ ‪ ،١٢٢‬ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﺁﻳﺎت ‪ ٢٦‬و ‪ ٢٧‬و ‪[...‬‬ ‫‪35‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺗﻮﺑﻪ ﺁﻳﻪ ‪٢٩‬‬ ‫‪36‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺁل ﻋﻤﺮان ﺁﻳﻪ ‪٨٥‬‬ ‫‪37‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻣﺤﻤﺪ ﺁﻳﻪ ‪٤‬‬ ‫‪38‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ﺣﺪﻳﺪ ﺁﻳﻪ ‪[٢٥‬‬ ‫‪39‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻧﺤﻞ ﺁﻳﻪ ‪١٢٥‬‬

‫‪114‬‬

‫ﺧ َﺮ َة«‪.‬‬ ‫ﷲ ﻳُﺮﻳُﺪ اﻻ ِ‬ ‫ﻋﺮَض اﻟﺪﱡﻧﻴﺎ َو ا ُ‬ ‫ن َ‬ ‫ض ﺗَﺮﻳﺪُو َ‬ ‫ﻦ ﻓِﯽ اﻻَر ِ‬ ‫ﺨِ‬ ‫ﺣﺘّﯽ ﻳُﺜ َ‬ ‫ن َﻟ ُﻪ اَﺳﺮی َ‬ ‫ﯽ اَن َﻳﮑُﻮ َ‬ ‫ن ِﻟﻨﱠﺒ ِ‬ ‫»ﻣﺎ ﮐﺎ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ ]ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ[ ﮐﻪ اﺳﻴﺮان را ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﺪﻳﻪ ﺁزاد ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮن ﻧﺎﭘﺎﮐﺎن رﻳﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﻤﺎ )ﺻﺎﺣﺒﺎن اﺳﻴﺮان( اﺳﺘﻔﺎدﻩ از وﺟﻪ ﻓﺪﻳﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﯽ ﺧﻮاهﻴﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺮای ﺁﺧﺮت را ﺑﺮای ﺷﻤﺎ‪.‬‬

‫ﮐﺸﺘﻦ دو اﺳﻴﺮ‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻴﺮان ﺑﺪر‪ ،‬ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﻌﻴﻂ و ﻧﻀﺮﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻣﺸﺎهﺪﻩ اﻳﻦ دو ﺗﻦ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﺷﺮارت‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ در ﻣﮑﻪ اﻓﺘﺎدﻩ‪ ،‬اﻣﺮ ﮐﺮد ﮔﺮدن ﺁن دو را ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬ﻧﻀﺮ اﺳﻴﺮ ﻣﻘﺪاد ﺑﻮد و ﻣﻘﺪاد ﻃﻤﻊ ﺑﻪ ﻓﺪﻳﻪ داﺷﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺑﻪ‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ اﺳﻴﺮ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺣﻖ ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺟﺰء ﻏﻨﺎﻳﻢ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﻩ ای ﮐﻪ اﻳﻦ ﭘﻠﻴﺪ‬ ‫ﻦ« ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺎ ﻗﺮﺁن را ﺷﻨﻴﺪﻳﻢ اﮔﺮ‬ ‫ﻻوﱠﻟﻴ َ‬ ‫ن هﺬا ِاﻟّﺎ اَﺳﺎﻃﻴ ُﺮ ا َ‬ ‫ﻞ هﺬا ِا َ‬ ‫ﺳﻤِﻌﻨﺎ ﻟَﻮ ﻧَﺸﺎ ُء َﻟﻘُﻠﻨﺎ ﻣِﺜ َ‬ ‫درﺑﺎرﻩ ﻗﺮﺁن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻗَﺪ َ‬ ‫ﺑﺨﻮاهﻴﻢ ﻧﻈﻴﺮ ﺁن را ﺧﻮاهﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ ﺟﺰ اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎی ﮐﻬﻨﻪ ]ﮐﻬﻦ[ ﭼﻴﺰی ﻧﻴﺴﺖ‪.40‬‬ ‫ﺑﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺧﻮن او هﺪر و ﻣﺤﮑﻮم ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻘﺪاد دم در ﮐﺸﻴﺪ و ﻧﻀﺮﺑﻦ ﺣﺎرث را ﮔﺮدن زدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﻨﺰل ﺑﻌﺪی‪ ،‬ﻋﻘﺒﻪ را اﺣﻀﺎر و ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ را اﻣﺮ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ وی ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻘﺒﻪ از وﺣﺸﺖ ﻓﺮﻳﺎد زد‪» :‬ﭘﺲ ﺑﭽﻪ هﺎﻳﻢ‬ ‫ﭼﻪ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ؟« ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟﻨّﺎر« ]ﺁﺗﺶ[‪.‬‬ ‫در ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ دﺳﺘﻮر ﻋﻔﻮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﺎدر ﺷﺪ وﻟﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ را ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﮐﺮد و اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﺁﻧﻬﺎ را هﺮ ﮐﺠﺎ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‬ ‫ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮدﻩ هﺎی ﮐﻌﺒﻪ ﭘﻨﺎﻩ ﺑﺮدﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.41‬‬ ‫ﺻﻔﻮان ﺑﻨﯽ اﻣﻴﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺧﻄﻞ‪ ،‬ﻣﻘﺒﺲ ﺑﻦ ﺻﺒﺎب‪ ،‬ﻋﮑﺮﻣﻪ ﭘﺴﺮ اﺑﻮﺟﻬﻞ‪ ،‬ﺣﻮﻳﺮث ﺑﻦ ﻧﻘﻴﺬ ﺑﻦ وهﺐ و ﺷﺸﻤﯽ ﻋﺒﺪاﷲ‬ ‫ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﺮح‪ 42‬ﻧﺎم داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ در ﻣﺪﻳﻨﻪ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن وﺣﯽ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﮔﺎهﯽ ﺁﺧﺮ ﺁﻳﺎت را ﺑﺎ اﺟﺎزﻩ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﻼ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪« :‬واﷲ ﻋﺰﻳﺰ ﺣﮑﻴﻢ«‪ ،‬او ﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻄﻮر اﺳﺖ ﺑﮕﺬارﻳﻢ »واﷲ ﻋﻠﻴﻢ ﺣﮑﻴﻢ«‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﯽ داد‪ .‬ﻣﺜ ً‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻔﺖ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﮑﺮار ﭼﻨﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ وﺣﯽ‬ ‫اﻟﻬﯽ ﺑﺎ اﻟﻘﺎء ﻣﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﮐﻨﺪ و از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﺮﻳﺶ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮد را دو ﺟﺎرﻳﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺮﺗﻨﺎ و ﻗﺮﻳﺒﻪ ﮐﻪ‬ ‫ﺗﺼﻨﻴﻔﻬﺎﻳﯽ در هﺠﻮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ زﻣﺰﻣﻪ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬هﺮ دو ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ دو زن دﻳﮕﺮی ﺑﻪ ﻧﺎم هﻨﺪ ﺑﻨﺖ ﻋﺘﺒﻪ و ﺳﺎرﻩ‬ ‫ﻣﻮﻻة ﻋﻤﺮوﺑﻦ هﺎﺷﻢ از ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﮐﻪ در اﻳﺎم اﻗﺎﻣﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در ﻣﮑﻪ وی را ﺑﺴﯽ ﺁزار دادﻩ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺴﺮح ﮐﻪ ﺑﺮادر رﺿﺎﻋﯽ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ وی ﭘﻨﺎهﻨﺪﻩ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن ﭼﻨﺪ روزی او را ﻣﺨﻔﯽ ﮐﺮد ﺗﺎ‬ ‫ﺟﻮش و ﺧﺮوﺷﻬﺎ ﺗﺴﮑﻴﻦ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ او را ﻧﺰد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁوردﻩ و اﺳﺘﺪﻋﺎی ﻋﻘﻮ او را ﮐﺮد‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺳﮑﻮت‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪َ :‬ﻧﻌَﻢ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﺎ اﮐﺮاﻩ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻋﺜﻤﺎن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺠﺪدًا اﺳﻼم ﺁورد و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎن از ﻣﺤﻀﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﺑﻴﺮون ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از رﻓﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﻋﻠﺖ ﺳﮑﻮت ﻃﻮﻻﻧﯽ را از ﺣﻀﺮت ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﺳﻼم او اﺟﺒﺎری و از ﺗﺮس ﺑﻮد و ﻣﻦ از ﻗﺒﻮل‬ ‫ﻼ او را ﻣﻬﺪوراﻟﺪّم ﻓﺮﻣﻮدﻩ و ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدم‬ ‫ﺁن اﮐﺮاﻩ داﺷﺘﻢ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻮدم ﻳﮑﯽ از ﺷﻤﺎهﺎ ﺑﺮﺧﻴﺰد و ﮔﺮدن او را ﺑﺰﻧﺪ زﻳﺮا ﻗﺒ ً‬ ‫هﺮ ﮐﺠﺎ ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ ﺑﮑﺸﻴﺪ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮدﻩ ﮐﻌﺒﻪ ﺁوﻳﺨﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﮑﯽ از اﻧﺼﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﺑﺎ ﭼﺸﻢ اﺷﺎرﻩ ای ﻧﻔﺮﻣﻮدی؟ ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﺪا ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻴﺎﻧﺘﮑﺎر داﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﻇﺎهﺮًا ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ اﻣﺮ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ دهﺪ‪ .‬هﻤﻴﻦ ﺷﺨﺺ ]ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺴﺮح[ در ﺧﻼﻓﺖ‬ ‫ﻋﺜﻤﺎن ﺳﺮدار ﺳﭙﺎهﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﻓﺘﺢ ﺷﻤﺎل ﺁﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و در اﻳﻦ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و ﺳﺰاوار از ﮐﺎر ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪ و از‬ ‫هﻤﻴﻦ رو ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ اﻟﻌﺎص را از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺼﺮ ﻋﺰل ﮐﺮد و او ﺑﻪ ﺟﺎﻳﺶ واﻟﯽ ﻣﺼﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻗﺘﻠﻬﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ‬ ‫ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﻻﺷﺮف از ﻳﻬﻮدان ﺑﻨﯽ اﻟﻨﻀﻴﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺑﺪر از ﺑﺴﻂ ﻧﻔﻮذ و ﻗﺪرت ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﮕﺮان ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﻓﺖ‬ ‫و ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺶ هﻤﺪردی و ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺗﺸﻮﻳﻘﺸﺎن ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﺷﻴﻮﻩ ﺧﻮد ﺑﺎ زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﻐﺎزﻟﻪ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻬﺎﻧﻪ ﮐﺮدﻩ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ ﻟﯽ ﺑﺎﺑﻦ اﻻﺷﺮف‪ ،‬ﮐﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺎر اﻳﻦ ﭘﻠﻴﺪ را ﺑﺴﺎزد؟ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﮐﺎر او را ﻣﯽ ﺳﺎزم‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﯽ ﺑﺴﺎز‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻗﺒﻴﻠﻪ اوس را ﺑﺎ وی‬ ‫هﻤﺮاﻩ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از ﺁﻧﻬﺎ اﺑﻮ ﻧﺎﺋﻠﻪ ﺑﺮادر رﺿﺎﻋﯽ ﮐﻌﺐ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﺣﻴﻠﻪ ﮐﻌﺐ ﺑﺪﮔﻤﺎن ﻧﺸﺪﻩ از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻴﺮون ﺁﻳﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ را ﺗﺎ ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ ﻣﺸﺎﻳﻌﺖ ﮐﺮدﻩ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮوﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا‪ ،‬ﺧﺪا ﻳﺎر ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪40‬‬

‫ﺳﻮرﻩ اﻧﻔﺎل ﺁﻳﻪ ‪٣١‬‬ ‫‪41‬‬ ‫رﺟﻮع ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪[٤٢‬‬ ‫‪42‬‬ ‫]ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﺮح ﮐﺎﺗﺐ وﺣﯽ رﺳﻮل اﷲ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪهﺎ ادﻋﺎ ﻣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﺟﻤﻼﺗﯽ از ﺧﻮد اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ و اﺣﺎدﻳﺚ‬ ‫ﺟﻌﻠﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﻬﺞ اﻟﻔﺼﺎﺣﻪ از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﻳﻨﺪﻩ[‬

‫‪115‬‬

‫دﺳﺘﻪ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮی ﺷﺒﺎﻧﻪ ﺑﻪ راﻩ اﻓﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﻴﺒﺮ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻌﺐ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﺑﻮﻧﺎﺋﻠﻪ ﺑﺪﮔﻤﺎن ﻧﺸﺪ و از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻴﺮون‬ ‫ﺁﻣﺪ و ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن ﭼﺮب زﺑﺎن ﮔﺮم ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺷﺪ ﺗﺎ از ﺣﺼﺎر ﺧﻴﺒﺮ دور ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﭘﻨﺞ ﺗﻦ ﺑﺮ ﺳﺮش رﻳﺨﺘﻪ ﮐﺎرش را‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ هﻨﻮز ﺑﻴﺪار و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺧﺒﺮ ﺧﻮش ﺑﻮد‪.43‬‬ ‫]اﺑﯽ راﻓﻊ[ ﺳﻼم ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﻘﻴﻖ از دوﺳﺘﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ اوس ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺰرﺟﻴﺎن از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺟﺎزﻩ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﻼم ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﻘﻴﻖ را‬ ‫ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﻳﻬﻮد و هﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺎ ﻃﺎﻳﻔﻪ اوس ﺑﻮد ﺑﮑَﺸﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺟﺎزﻩ داد و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺘﻴﮏ را ﺑﻪ رهﺒﺮی‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮﮔﻤﺎﺷﺖ‪ .‬ﺁﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ دﻟﺨﻮاﻩ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ و ﺳﻼم ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﻘﻴﻖ را ﮐﺸﺘﻨﺪ و هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ از ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ ﻓﺮﻳﺎد زد‪» :‬اﷲ اﮐﺒﺮ«‪.44‬‬ ‫ﭘﺲ از ﮐﺸﺘﻦ ﮐﻌﺐ ]اﺷﺮف[ و ﺳﻼم ]ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﻘﻴﻖ[ ﻋﺒﺪاﻟﺒﻪ ﺑﻦ رواﺣﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺸﺘﻦ ﻳﺴﻴﺮ ﺑﻦ ﺑﺮزام ]ﻳﺴﻴﺮﺑﻦ زرام[ ﺷﺪ‬ ‫زﻳﺮا او در ﺑﻨﯽ ﻏﻄﻔﺎن ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﺳﻔﻴﺎن هﺬﻟﯽ در ﻧﺨﻠﻪ ﻣﺮدم را ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺑﺮﻣﯽ اﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ُاﻧَﻴﺲ ﮐﺎر او را ﺑﺴﺎزد و او ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺮد‪.45‬‬ ‫رﻓﺎﻋﺔ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻗﻴﺲ را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﺤﺮﻳﮏ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﺪر ]ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺣﺪرد[ از ﻃﺮف ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪ ﺳﺮ او را ﺑﻴﺎورد و ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ در ﮐﻤﻴﻦ او ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺎ ﺗﺒﺮی وی را از ﭘﺎی در ﺁورد‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺳﺮش را ﺑﺮﻳﺪﻩ ﻧﺰدﻩ ﺣﻀﺮت ﺁورد‪.‬‬ ‫ﻋﻤﺮوﺑﻦ اﻣﻴﻪ ]ﺿﻤﺮی[ ﻣﺄﻣﻮر ﻗﺘﻞ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻩ ﺟﺎن ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺮد و ﭼﻮن ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮو در ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬ﻗﺮﻳﺸﯽ ﺑﻴﮕﻨﺎﻩ و ﻣﺮد دﻳﮕﺮی را ﮐﺸﺖ‪.46‬‬ ‫ﭘﻴﺮﻣﺮد ﺻﺪ و ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ ای ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻮ ﻋﻔﮏ‪ 47‬ﺑﻪ ﺟﺮم ﺁﻧﮑﻪ ﻣﺘﻠﮑﯽ ﮔﻔﺘﻪ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را در ﺷﻌﺮی هﺠﻮ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ ]ﺑﻦ ﻋﺪی[ و ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ »ﻣﻦ ﻟﯽ ﺑﻬﺬا اﻟﺨﺒﻴﺚ« ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ و در ﭘﯽ ﺁن‬ ‫ﻋﺼﻤﺎء‪ 48‬دﺧﺘﺮ ﻣﺮوان ﮐﻪ ﻗﺘﻞ ﺁن ﭘﻴﺮﻣﺮد او را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﺎﺳﺰاﻳﯽ درﺑﺎرﻩ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮐﺸﺎﻧﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫اﺑﻮ ﻋﺰة اﻟﺠﻤﺤﯽ و ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮﻩ ﮐﻪ از اﺳﺮای ﺑﺪر ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﯽ اﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ در ﻣﺪﻳﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از‬ ‫ﺷﮑﺴﺖ اﺣﺪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮ ﻋﺰة ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻗﻠﻨﯽ«‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺮا ﺑﺒﺨﺶ ﻳﺎ ﺁزاد ﮐﻦ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﯽ درﻧﮓ ﺑﻪ‬ ‫زﺑﻴﺮ اﻣﺮ ﮐﺮد ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺰﻧﺪ و ﮐﺴﯽ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮﻩ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﺮ او دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻠﺶ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و اﻳﻦ‬ ‫دﺳﺘﻮر ﻧﻴﺰ اﺟﺮا ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ]ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﺮح[ از ﺳﺮان ﺧﺰرج ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳﻼم ﺁوردﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﻐﻴﻴﺮ وﺿﻊ و ﻣﺸﺎهﺪﻩ‬ ‫ﺑﺴﻂ ﻧﻔﻮذ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺳﺨﺖ ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ دﻳﮕﺮ از ﺧﻠﻮص و اﻳﻤﺎن ﻧﺸﺎﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬از‬ ‫اﻳﻦ رو او را در رأس ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ‪ .‬ﻧﻔﺎق و دﺳﻴﺴﻪ ]وی ﺑﺮ[ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﮑﺸﻮف ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و ﺣﺘﯽ ﻋﻤﺮ‬ ‫ﻣﺼﻤﻢ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ وی ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎدﻩ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺎ وی ﻣﺪارا ﮐﻦ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮ را ﺑﺮای ﻣﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ از ﺷ ّﺮ‬ ‫رﻳﺎﺳﺖ ﻃﻠﺒﯽ او راﺣﺖ ﺷﻮﻳﻢ وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺮاﻳﺶ در ﺻﺪد ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻬﺮﻩ و درﺳﺖ ﮐﺮدن ﻧﺎﺟﯽ ﺑﻮدﻳﻢ«‪.49‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ هﻴﮑﻞ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬روزی ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﺑﻪ رأی ﺗﻮ رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻩ و‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاهﯽ وی ﺑﺮﻣﯽ ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ رﻓﺘﺎر او ﻃﻮری ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎن دهﻢ‪ ،‬هﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﺶ او را ﺧﻮاهﻨﺪ ﮐﺸﺖ«‪ .‬و ﺑﺎز در هﻤﻴﻦ ﺑﺎب ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺣﺘﯽ ﭘﺴﺮ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫‪43‬‬

‫]ﻗﺘﻞ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف در ﺳﺎل ﺳﻮم هﺠﺮی روی داد‪ .‬ﻃﺒﺮی در ﺷﺮح وﻗﺎﻳﻊ اﻳﻦ ﺳﺎل‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ دﻗﻴﻖ اﻳﻦ ﺗﺮور را در ﻣﺎﻩ رﺑﻴﻊ اﻻول اﻳﻦ ﺳﺎل‬ ‫ﻼ ﻣﺎﺟﺮای ﺗﺮور ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف و ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻧﻘﺸﻪ‬ ‫ذﮐﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ هﺸﺎم در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد »ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم« ﺟﻠﺪ دوم ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٧٩‬ﺗﺎ ‪ ٨٣‬ﻣﻔﺼ ً‬ ‫ﮔﺮوﻩ ﺗﺮور را ﺷﺮح دادﻩ و ﺣﺘﯽ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ رﺳﻮل اﷲ ﺗﺮورﻳﺴﺘﻬﺎ را ﻣﺠﺎز ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ هﺮ ﭼﻪ ﺻﻼح ﻣﯽ داﻧﻨﺪ اﻧﺠﺎم دهﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ هﺸﺎم ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ )ﺳﺮﮐﺮدﻩ ﮔﺮوﻩ ﺗﺮور( ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻣﺎ ﺑﺮای اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﮐﺎر ﻧﺎﭼﺎرﻳﻢ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ )ﺑﺮ ﺧﻼف‬ ‫ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺧﻮد( ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎری ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺎﮐﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬هﺮ ﭼﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻴﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ«‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻠﻴﻠﯽ اﺳﻼم ﺟﻠﺪ ﻳﮑﻢ ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫‪ ، ١٣٥‬ﺗﺄﻟﻴﻒ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ اردﮐﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﺎﻃﻴﺮ‪[١٣٦٨ ،‬‬ ‫‪44‬‬ ‫]رﺟﻮع ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ »ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم« ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪[١٨٦‬‬ ‫‪45‬‬ ‫]رﺟﻮع ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب »ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم« ﺟﻠﺪ دوم ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٣٩٥‬و ‪ .٣٩٦‬اﺑﻦ هﺸﺎم ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ رﺳﻮل اﷲ ﺑﻪ ﭘﺎس اﻳﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﺼﺎﻳﯽ‬ ‫ﺑﻪ رﺳﻢ ﺟﺎﻳﺰﻩ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ُاﻧَﻴﺲ‪ ،‬ﻗﺎﺗﻞ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﺳُﻔﻴﺎن هﺬﻟﯽ ﻣﯽ دهﺪ و ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﻋﺼﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و ﺗﻮ در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ اﺳﺖ و هﻤﺎﻧﺎ‬ ‫ﮐﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮدم در ﺁن روز ﮐﺴﺎﻧﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺼﺎ ﺗﮑﻴﻪ زدﻩ اﻧﺪ«‪[.‬‬ ‫‪46‬‬ ‫]ﻋﻤﺮوﺑﻦ اﻣﻴﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮی )ﺟﻠﺪ ﺳﻮم ﺻﻔﺤﻪ ‪» (١٠٤٨‬در ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﻣﺮدی ﺁدﻣﮑﺶ و ﺷﺮور ﺑﻮد« ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺸﺘﻦ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن رﻳﻴﺲ‬ ‫ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ او از ﻧﻘﺸﻪ ﺗﺮور ﺧﻮد ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪ و ﻓﺮار ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻣﻴﻪ در راﻩ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ از ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻋﺜﻤﺎن‬ ‫ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« را ﺑﺎ ﺣﻴﻠﻪ ﮐﺸﺖ و ﺳﭙﺲ ﭼﻮﭘﺎن ﻳﮏ ﭼﺸﻤﯽ را ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد هﺮﮔﺰ دﻳﻦ اﺳﻼم را ﻧﺨﻮاهﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ در ﺧﻮاب ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﮐﺮد و ﺑﻪ‬ ‫اﻋﺘﺮاف ﺧﻮدش »ﮐﻤﺎن ﺧﻮد را در ﭼﺸﻢ ﺳﺎﻟﻢ او ﻓﺮو ﮐﺮدم ﮐﻪ از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ در ﺁﻣﺪ«‪ .‬ﭘﺲ از ﺁن ﻧﻴﺰ دو ﺗﻦ دﻳﮕﺮ از ﻣﺮدم ﺑﻴﮕﻨﺎﻩ ﻣﮑﻪ ﺑﺮﺧﻮرد‬ ‫ﮐﺮد اﻣﺎ ﭼﻮن ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﻳﮑﯽ را ﻣﯽ ﮐﺸﺪ و دﻳﮕﺮی را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﺰد رﺳﻮل اﷲ ﻣﯽ ﺑﺮد‪ .‬ﻃﺒﺮی از ﻗﻮل ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻣﻴﻪ ﻣﯽ‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﻣﻦ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ و ﭼﻨﺎن ﺑﺨﻨﺪﻳﺪ ﮐﻪ هﻤﻪ دﻧﺪاﻧﻬﺎﻳﺶ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﻣﺮا ﺳﺘﻮد و دﻋﺎی ﺧﻴﺮ ﮐﺮد«‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮی ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪،‬‬ ‫ﺻﻔﺤﻪ ‪[١٠٥٠‬‬ ‫‪47‬‬ ‫]اﺑﻮ ﻋﻔﮏ ﺷﺎﻋﺮ ﻳﻬﻮدی ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﺮور ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ و ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺁﻣﻴﺰ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺣﺎرث ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ« ﻣﺘﺂﺛﺮ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺷﻌﺮی در ﻣﺬﻣﺖ رﺳﻮل‬ ‫اﷲ ﻣﯽ ﺳﺮاﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺰای هﻤﻴﻦ ﮔﻨﺎﻩ‪ ،‬رﺳﻮل اﷲ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﺮور او را ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬رﺟﻮع ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ »ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم« ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪[٤١١‬‬ ‫‪48‬‬ ‫]ﻋﺼﻤﺎء دﺧﺘﺮ ﻣﺮوان‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮی ﺁزادﻩ و دﻟﻴﺮ ﺑﻮد‪ .‬وی ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﺷﻌﺎر اﻧﺘﻘﺎدی ﮐﻪ در ﻣﺬﻣﺖ ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﻳﻬﻮدﻳﺎن و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺮور اﺑﻮ ﻋﻔﮏ ﺑﻪ‬ ‫ﻗﻮل ﺳﺮودﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺑﻦ هﺸﺎم رﺳﻮل اﷲ »ﻋُﻤﻴﺮ ﺑﻦ ﻋﺪی را ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺸﺘﻦ او ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋُﻤﻴﺮ ﺷﺒﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻋﺼﻤﺎء ﻣﯽ رود و او را ﻣﯽ‬ ‫ﮐﺸﺪ و ﺻﺒﺢ زود ﺧﺒﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻋﺼﻤﺎء را ﺑﻪ رﺳﻮل اﷲ ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ای ﻋُﻤﻴﺮ‪ ،‬ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ را ﻳﺎری ﮐﺮدی«‪ .‬رﺟﻮع‬ ‫ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٤١٢‬ﺟﻠﺪ دوم ﮐﺘﺎب »ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم« [‬ ‫‪49‬‬ ‫]رﺟﻮع ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم« ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٢٧١‬و ‪ .٢٧٢‬و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﻠﺪ ﺳﻮم »ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮی« ﺻﻔﺤﻪ ‪[١١٨٧‬‬

‫‪116‬‬

‫ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاهﯽ ﭘﺪرم را ﺑﮑﺸﯽ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺮا ﻣﺄﻣﻮر ﮐﻦ زﻳﺮا اﮔﺮ دﻳﮕﺮان ﺑﻪ اﻣﺮ ﻗﻴﺎم ﮐﻨﻨﺪ ﻣﻦ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ رﺳﻢ و ﻣﻌﻤﻮل‬ ‫ﻋﺮب ﻣﺠﺒﻮر ﺧﻮاهﻢ ﺷﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاهﯽ او ﺑﺮﺧﻴﺰم«‪.‬‬ ‫ن اَن ﺗَﻬﺪُوا ﻣَﻦ‬ ‫ﺴﺒُﻮا َاﺗُﺮﻳﺪُو َ‬ ‫ﺴﻬُﻢ ﺑِﻤﺎ َﮐ َ‬ ‫ﷲ اَر َﮐ َ‬ ‫ﻦ وَا ُ‬ ‫ﻦ ِﻓ َﺌﺘَﻴ ِ‬ ‫اﻣﺎ ﺳﻴﻮﻃﯽ در ﺷﺄن ﻧﺰول ﺁﻳﻪ ‪ ٨٨‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء‪» :‬ﻓَﻤﺎَﻟﮑُﻢ ﻓِﯽ اﻟﻤُﻨﺎﻓِﻘﻴ َ‬ ‫ﷲ«‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﺷﻤﺎ را ﭼﻪ ﮐﻪ درﺑﺎرﻩ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن دو دﺳﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﻳﺪ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺮدودﻧﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﻣﯽ ﺧﻮاهﯽ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺧﺪا ﮔﻤﺮاﻩ‬ ‫ﻞا ُ‬ ‫ﺿﱠ‬ ‫َا َ‬ ‫ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬هﺪاﻳﺖ ﮐﻨﻴﺪ؟ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﻣﻘﺼﻮد ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از وی ﺑﻪ ﺗﻨﮓ ﺁﻣﺪﻩ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮا از‬ ‫ﺷ ّﺮ وﺟﻮد ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﺻﺪد ﺁزار ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﺮا در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮد ﻣﯽ ﺁورد ﻧﺠﺎت دهﺪ؟ وﻟﯽ‬ ‫ﻣﻴﺎن اوس و ﺧﺰرج دو دﺳﺘﮕﯽ اﻓﺘﺎد و هﻤﻴﻦ اﻣﺮ او را از ﮐﺸﺘﻦ ﻧﺠﺎت داد‪.50‬‬ ‫ﮔﺎهﯽ ﻧﻴﺰ ﻳﺎ از راﻩ ﺧﻮش ﺧﺪﻣﺘﯽ ﻳﺎ از راﻩ ﻏﺮض ﺷﺨﺼﯽ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽ ﮐﺸﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﺴﺎب اﺳﻼم ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺮای ﺗﺎﺟﺮ ﻳﻬﻮدی ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺁﻣﺪ و ﺷﺪ ﻣﯽ ﮐﺮد و رواﺑﻂ ﺧﻮﺑﯽ هﻢ داﺷﺖ ﭘﻴﺶ ﺁﻣﺪ‪ .‬روزی ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮ هﺮ ﻳﮏ از رﺟﺎل ﻳﻬﻮد دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ‪ ،‬ﺑﮑﺸﻴﺪ! ﻣﺤﻴﺼﺔ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد از ﺟﺎ ﺟﺴﺖ و اﺑﻦ ﻧﻴﻪ ﺑﯽ ﮔﻨﺎﻩ را ﺑﮑﺸﺖ و‬ ‫ﺟﺰ ﺑﺮادرش ﮐﺴﯽ او را ﺑﺮ اﻳﻦ ﮐﺎر ﻣﻼﻣﺖ ﻧﮑﺮد‪.‬‬ ‫هﻨﮕﺎم ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺎ روﻣﻴﺎن ﺑﻪ راﻩ اﻧﺪازﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺧﺒﺮ رﺳﻴﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﯽ در ﺧﺎﻧﻪ ﺷﻮﻳﻠﻢ ﻳﻬﻮدی اﺟﺘﻤﺎع‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﻋﻠﻴﻪ اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﮐﻨﮑﺎش ]ﻣﺸﻮرت[ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻃﻠﺤﻪ را ﺑﺎ ﻋﺪﻩ ای ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﺁن ﺧﺎﻧﻪ را ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﮐﺮدﻩ ﺁﺗﺶ‬ ‫زدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻳﮏ ﻧﻔﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻓﺮار ﮐﻨﺪ ﮐﻪ او هﻢ ﭘﺎﻳﺶ ﺷﮑﺴﺖ‪) .‬ﺁﻳﻪ ‪ ٨١‬ﺳﻮرﻩ ﺑﺮاﺋﺔ راﺟﻊ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ک ﺑﻪ واﺳﻄﻪ‬ ‫ﺣﺮَرًا«‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﮔﻔﺘﻨﺪ در‬ ‫ﺷ ﱡﺪ َ‬ ‫ﺟ َﻬﱠﻨ َﻢ َا َ‬ ‫ﺤ ﱠﺮ ﻗُﻞ ﻧﺎ ُر َ‬ ‫ﮔﺮﻣﺎی ﺷﺪﻳﺪ ﻧﻤﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪» :‬وَﻗﺎﻟُﻮا ﻻ ﺗَﻨﻔِﺮوا ﻓِﯽ اﻟ َ‬ ‫ﮔﺮﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻧﺮوﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ ﺁﺗﺶ دوزخ ﺑﺴﯽ ﺳﻮزاﻧﺘﺮ اﺳﺖ(‪.51‬‬

‫‪50‬‬ ‫‪51‬‬

‫]ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺗﺮورهﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻧﮕﺎﻩ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ »ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم«[‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺑﺮاﺋﺖ ﻳﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﺁﻳﻪ ‪٨١‬‬

‫‪117‬‬

‫ﻧﺒﻮّت و اﻣﺎرت‬ ‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاهﺪ ﻣﺤﻤﺪ را در ﮐﺴﻮت ﻧﺒﻮت ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﺁﻧﻬﺎ ﭼﻮن‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻣﺆﻣﻨﻮن‪ ،‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺠﻢ و اﻣﺜﺎل ﺁن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ درﺧﺸﺎﻧﯽ از ﺁﻳﺎت ﺁﻧﻬﺎ ﺳﺎﻃﻊ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻋﮑﺲ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاهﺪ ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎرت و رﻳﺎﺳﺖ و ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری ﺑﺒﻴﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻘﺮﻩ‪ ،‬ﻧﺴﺎء‪،‬‬ ‫ﺣﻤﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﺳﻮرﻩ ﺗﻮﺑﻪ روی ﺁورد‪.‬‬ ‫ﺳﻪ ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﭘﺲ از هﺠﺮت ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﭘﺲ از ﺗﺼﻔﻴﻪ ﻳﺜﺮب از ﻳﻬﻮد ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﻣﻨﮑﻮب ﮐﺮدن ]ﻗﺒﻴﻠﻪ[ ﺑﻨﯽ ﻣﺼﻄﻠﻖ ﺁﺛﺎر‬ ‫اﻣﺎرت هﻢ از اﺣﮑﺎم و هﻢ از رﻓﺘﺎر ﺧﻮد ﻣﺤﻤﺪ ﻇﺎهﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﯽ ﺑﻦ اﺧﻄﺐ ﺧﻮاب داﻳﺪ ﻣﺎﻩ ﺑﻪ داﻣﻦ وی ﻓﺮود ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و ﺧﻮاب ﺧﻮد را ﺑﺮای‬ ‫ﺷﻮهﺮ ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﮐﺮد‪ .‬ﺷﻮهﺮ در ﺧﺸﻢ ﺷﺪﻩ ﭼﻨﺎن ﺳﻴﻠﯽ ﺑﺮ ﺻﻮرت او ﻧﻮاﺧﺖ ﮐﻪ ﺑﺮق از ﭼﺸﻤﺶ ﺟﻬﻴﺪ و ﻓﺮﻳﺎد زد‪» :‬ﺗﻮ‬ ‫ﺁرزو داری زن ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺣﺠﺎز ﺷﻮی«‪ .‬از ﻗﻀﺎ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﺧﻴﺒﺮ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ زﻧﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭘﻴﻮﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از ﻣﺘﻌﻴﻨﺎن ﻳﻬﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻼم ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻬﻮدان ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽ داﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻧﺒﻮت در ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﻴﻞ اﺳﺖ ﻧﻪ در ﻋﺮب‪ .‬ﺁﻗﺎی ﺗﺎزﻩ ﺗﻮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺎﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ن اﺟﺒﺎری ﺑﻪ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮادرزادﻩ ات ﮐﺸﻮری ﺑﻴﮑﺮان دارد‪ .‬ﻋﺒﺎس ﺑﻪ وی‬ ‫اﺑﻮ ﺳﻔﻴﺎن هﻨﮕﺎم اﺳﻼم ﺁورد ِ‬ ‫ﺟﻮاب داد‪ :‬اﻳﻦ ﻗﻠﻤﺮ ِو ﻧﺒﻮت اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﻤﺮ ﻳﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎی اﺳﻼم و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد و اﺣﺘﺮام ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻮد و هﻤﺎن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫در ﺳﺎﻟﻬﺎی اول ﺑﻌﺜﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁرزو داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺟﺮﮔﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﺁﻳﺪ زﻳﺮا ﺑﻪ ﻗﻮت ﺳﺠﺎﻳﺎ و ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺻﺮاﺣﺖ‬ ‫ﻣﻮﺻﻮف ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ‪ 52‬ﺑﺮﺁﺷﻔﺖ و ﺁن ﻣﻌﺎهﺪﻩ را ﺷﮑﺴﺖ و رﺳﻮاﻳﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﺗﻤﺎم ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﻮد را‬ ‫ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺒﻮﻻﻧﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻤﺮ در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﺣﺪی ﺗﻨﺪی ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺮﺁﺷﻔﺖ و ﺑﺎ ﺧﺸﻢ ﻓﺮﻳﺎد زد‪» :‬ﺛﮑﻠﺘﮏ اﻣﮏ«‪.‬‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺎدرت ﺑﻪ ﻋﺰاﻳﺖ ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ‪ .‬و ﻋﻤﺮ ﺑﯽ درﻧﮓ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺸﻢ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ دم ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪی ﮐﻪ ﺻﻠﺢ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ را اﻣﻀﺎء ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺁن ﻣﺤﻤﺪ دوازدﻩ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﮐﻪ ﺁرزو ﻣﯽ ﮐﺮد اﺷﺨﺎﺻﯽ ﭼﻮن ﻋﻤﺮ و‬ ‫ﺣﻤﺰﻩ اﺳﻼم ﺁورﻧﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﻧﺎزل ﮐﺮدن ﺳﻮرﻩ ﻓﺘﺢ »اﻧﺎ ﻓﺘﺤﻨﺎ ﻟﮏ ﻓﺘﺤﺎ ﻣﺒﻴﻨﺎ« ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻗﺮﻳﺶ را ﭘﻴﺮوزی درﺧﺸﺎن‬ ‫ﻣﯽ ﻧﺎﻣﺪ و هﻤﻪ ﻧﻴﺰ ﻗﺒﻮل ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﯽ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺎوﻗﺎر و ﭘﺨﺘﮕﯽ ذاﺗﯽ ‪ ،‬ﺧﺸﻢ و ﻧﺎرﺿﺎﻳﯽ ﻋﻤﺮ را ﻓﺮو ﻣﯽ ﻧﺸﺎﻧﺪ و او‬ ‫را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺻﻠﺢ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ ﺑﻮد و از اﻳﻦ رو ﻋﻤﺮ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪ وﻟﯽ در هﻤﻴﻦ ﺣﺎل اﻳﻦ ﺻﻠﺢ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺣﻀﺮت‬ ‫رﺳﻮل را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ و ﻣﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ از اﻳﻦ رو ﺁن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﺒﻮد در ﺻﻮرت درﮔﻴﺮی ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻗﺮﻳﺶ‬ ‫ﻣﺨﺬول ]ﺧﻮار و زﺑﻮن[ و ﻣﻨﮑﻮب ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻓﮑﺮ او ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ و ﻣﺘﺎرﮐﻪ ﺑﯽ ﺧﻄﺮ ﺑﻬﺘﺮ از ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﺸﮑﻮک اﺳﺖ زﻳﺮا‬ ‫اﮔﺮ در ﺳﺘﻴﺰﻩ ﺟﻮﻳﯽ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮﻳﺶ ﺟﺮی ﺷﺪﻩ و اﻋﺮاب ﻧﮕﺮان از ازدﻳﺎد ﻧﻔﻮذ وی‪ ،‬ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ هﻤﺪﺳﺖ ﮔﺸﺘﻪ و‬ ‫ﻳﻬﻮدان زﺧﻢ ﺧﻮردﻩ ﻧﻴﺰ ﺑﺪﻳﺸﺎن ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ و ﮐﺎر ﻣﺤﻤﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽ ﮔﺮاﻳﻴﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎت‬ ‫ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ در ذهﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دﻳﮕﺮ در ﻣﻘﺎم ﺣﺎدﺛﻪ ﺟﻮﻳﯽ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻠﮑﻪ در ﺻﺪد ﺗﺄﺳﻴﺲ دوﻟﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬او‬ ‫ﺗﻤﺎم ﺷﺮوط ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن را ﻣﯽ ﭘﺬﻳﺮد ﺑﺪﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ﺁﻳﻨﺪﻩ ﺑﺮ ﻗﻮت و ﺷﻮﮐﺖ او اﻓﺰودﻩ ﺷﻮد و ﺑﯽ دردﺳﺮ و ﺑﺪون ﺧﻄﺮ‬ ‫ﺷﮑﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺞ را ﺑﺮای ﺧﻮد و ﻳﺎراﻧﺶ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ اﻗﺪام ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ او ﭘﺲ از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ و ﻓﺮض ﻣﺎ را ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺪﺑﻴﺮ ﮐﺸﻮرداری وی را ﻣﺴﺠﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬ ‫درﮔﻴﺮی ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺶ اﻣﺮی ﻣﺸﮑﻮک ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬هﺠﻮم ﺑﻪ ﺧﻴﺒﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎری از ﻣﻬﺎﺟﺮان‬ ‫ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻗﺮاﺑﺖ ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻗﺮﻳﺶ ﻳﺎ ﻧﻔﻮذ ﻗﺮﻳﺶ در ﺁﻧﻬﺎ در ﺟﻨﮓ ﺗﻬﺎون ]ﮐﻮﺗﺎهﯽ و ﺳﻬﻞ اﻧﮕﺎری[ ورزﻧﺪ وﻟﯽ هﺠﻮم ﺑﻪ‬ ‫ﺁﺧﺮﻳﻦ ﺳﻨﮕﺮ ﻳﻬﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﮐﻪ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻓﺮاوان ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ وﻋﺪﻩ دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪52‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺎل ﺷﺶ هﺠﺮی ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﻋﺪﻩ زﻳﺎدی از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﺞ راهﯽ ﻣﮑﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮﻳﺶ ﮐﻪ از ﺁن ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺠﻬﺰ ﺷﺪﻩ در ﻣﻘﺎم‬ ‫ﻣﻨﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ورود ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮﺁﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در دو ﻓﺮﺳﺨﯽ ﻣﮑﻪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﺎﻧﺪﻩ‪ ،‬ﻣﺬاﮐﺮاﺗﯽ ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ و ﻗﺮﻳﺶ روی داد ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ﺻﻠﺢ‬ ‫ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺁن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺁن ﺳﺎل ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ اﺟﺎزﻩ زﻳﺎرت ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ دادﻩ ﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬

‫‪118‬‬

‫ﺠ َﺮ ِة َﻓ َﻌِﻠ َﻢ ﻣﺎ ﻓﯽ ُﻗﻠُﻮ ِﺑﻬِﻢ‪َ ...‬واَﺛﺎ َﺑﻬُﻢ ﻓَﺘﺤًﺎ ﻗَﺮﻳﺒًﺎ َو ﻣَﻐﺎ ِﻧ َﻢ ﮐَﺜﻴ َﺮ ُة‬ ‫ﺸَ‬ ‫ﺖ اﻟ ﱠ‬ ‫ﮏ ﺗَﺤ َ‬ ‫ﻦ اِذﻳُﺒﺎ ِﻳﻌُﻮ َﻧ َ‬ ‫ﻦ اﻟﻤُﺆﻣِﻨﻴ َ‬ ‫ﻋِ‬ ‫ﷲ َ‬ ‫ﺿﻴَﺎ ُ‬ ‫»َﻟﻘَﺪ َر ِ‬ ‫ﮑﻢ « ‪.‬‬ ‫س ﻋَﻨ ُ‬ ‫ی اﻟﻨّﺎ ِ‬ ‫ﻒ اَﻳﺪ َ‬ ‫ﻞ َﻟﻤُﻢ ه ِﺬ ِﻩ َو َﮐ ﱠ‬ ‫ﺠَ‬ ‫ﺧﺬُوﻧَﻬﺎ َﻓ َﻌ َ‬ ‫ﷲ ﻣَﻐﺎ ِﻧ َﻢ ﮐَﺜﻴ َﺮ ُة َﺗُﺎ ُ‬ ‫ﻋ َﺪ ُﮐ ُﻢ ا ُ‬ ‫ﷲ ﻋَﺰﻳﺰًا ﺣَﮑﻴﻤًﺎ َو َ‬ ‫نا ُ‬ ‫ﺧ ُﺬ ُوﻧَﻬﺎ َو ﮐﺎ َ‬ ‫ﻳَﺄ ُ‬ ‫‪53‬‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺧﺪاوﻧﺪ راﺿﯽ اﺳﺖ از ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﻳﺮ درﺧﺖ ﺑﺎ ﺗﻮ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺁﻧﻬﺎ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﭘﻴﺮوزی و ﻏﻨﻴﻤﺘﻬﺎی‬ ‫ﺑﯽ ﺷﻤﺎرﻧﺪ و او )ﺧﺪاوﻧﺪ( ﻏﻨﻴﻤﺘﻬﺎی ﺑﯽ ﺷﻤﺎر را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ وﻋﺪﻩ ﻣﯽ دهﺪ‪) .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ داﺳﺘﺎن ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ را‬ ‫ﺣﻞ ﮐﺮد( و ﺷﻤﺎ را از ﺷ ّﺮ ﻣﺮدم ﭘﻨﺎﻩ داد‪.54‬‬ ‫از اﻳﻦ رو ﭘﺲ از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﻴﺶ از ﭘﺎﻧﺰدﻩ روز ﺑﺮای ﺑﺴﻴﺞ ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ در ﻣﺪﻳﻨﻪ‬ ‫ﻧﻤﺎﻧﺪ زﻳﺮا ﻣﯽ ﺗﺮﺳﻴﺪ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﺑﺎرﻩ ﺻﻠﺢ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﺟﺮﻩ اﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﺑﺨﺼﻮص ﮐﻪ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﻼ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺮد و اﺛﺮ ﻣﻤﺎﺷﺎت و ﺗﺴﻠﻴﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺮﻳﺶ را از ﺑﻴﻦ ﺑﺮد‪.‬‬ ‫ﻏﻨﻴﻤﺘﻬﺎی ﻓﺮاوان ﺧﻴﺒﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﮐﺎﻣ ً‬ ‫از ﺁﻳﻪ ﭘﺎﻧﺰدﻩ ﺳﻮرﻩ ﻓﺘﺢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﺣﺮص و اﻣﻴ ِﺪ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻏﻨﺎﻳ ِﻢ ﺧﻴﺒﺮ ﭼﻨﺎن ﺷﻮق و هﻴﺠﺎﻧﯽ در دل اﻋﺮاب‬ ‫اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺶ ﺳﺴﺘﯽ ورزﻳﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺠﺎهﺪان اﺳﻼم در ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻴﺒﺮ ﺑﭙﻴﻮﻧﺪﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﺧ ُﺬ ُو هﺎ َذرُوﻧﺎ َﻧﱠﺘﺒِﻌﮑُﻢ‪«...‬‬ ‫ﻄﻠَﻘﺘُﻢ اِﻟﯽ ﻣَﻐﺎ ِﻧ َﻢ َﻟﺘَﺄ ُ‬ ‫ن اِذا اﻧ َ‬ ‫ﺨﱠﻠﻘُﻮ َ‬ ‫ل اﻟ ُﻤ ِ‬ ‫ﺳ َﻴﻘُﻮ ُ‬ ‫»َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺘﺨﻠﻔﻴﻦ ﺧﻮاهﻨﺪ ﮔﻔﺖ وﻗﺘﯽ ﺑﺮای ﮐﺴﺐ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻣﯽ روﻳﺪ اﺟﺎﻩ دهﻴﺪ ﻣﺎ هﻢ دﻧﺒﺎل ﺷﻤﺎ ﺑﻴﺎﻳﻴﻢ‪.‬‬ ‫در ﺁﻳﻪ ﺑﻌﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫س ﺷَﺪﻳ ٍﺪ«‪.‬‬ ‫ن اِﻟﯽ ﻗَﻮ ٍم اوُﻟﯽ ﺑَﺎ ٍ‬ ‫ﺳﺘُﺪﻋَﻮ َ‬ ‫ب َ‬ ‫ﻦ اﻻَﻋﺮا ِ‬ ‫ﻦ ِﻣ َ‬ ‫ﺨﻠﱠﻔﻴ َ‬ ‫»ﻗَﻞ ﻟِﻠ ُﻤ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺘﺨﻠﻔﻴﻦ )ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺶ ﺳﺴﺘﯽ ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺑﻮدﻧﺪ( ﺑﮕﻮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﺗﻮاﻧﺎ و‬ ‫ﺟﻨﮕﺎور ﮐﻪ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ و ﻳﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﮔﺮدﻧﺪ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽ ﺷﻮﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻴﺪ )ﻣﺮداﻧﻪ در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ‬ ‫ﮐﻨﻴﺪ( ﭘﺎداش ﻧﻴﮑﻮ ﺧﻮاهﻴﺪ داﺷﺖ و اﮔﺮ ﺑﺎز هﻤﭽﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﻬﺎون ورزﻳﺪ دﭼﺎر ﻋﺬاب ﺧﻮاهﻴﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻴﺒﺮ ﻣﺮﮐّﺐ از ﭼﻨﺪ ﻗﻠﻌﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روز ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﻪ دژ ﺳﺎم ﺑﻦ ﻣﺸﮑﻢ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﻗﺮﻳﺐ ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺗﻦ از ﺁﻧﺎن ﮐﺸﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﺁن دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺎ ﻋﺪﻩ ای ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﻧﺎﻋﻢ هﺠﻮم ﮐﺮد و ﮐﺎری از ﭘﻴﺶ ﻧﺒﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺮ ﺑﺪان ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و‬ ‫ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ ﺁن را ﮔﺸﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻗﻠﻌﻪ زﺑﻴﺮ ﺁب ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺳﺎﮐﻨﻴﻦ ﺁن ﺑﺮای ﺟﻨﮓ ﺑﻴﺮون‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻗﻠﻌﻪ دﻳﮕﺮ را ﻳﮑﯽ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮی ﮔﺸﻮدﻧﺪ ﺗﺎ رﺳﻴﺪﻧﺪ ﺑﻪ دو ﻗﻠﻌﻪ ﺳﻼﻟﻢ و وﻃﻴﺢ ﮐﻪ زﻧﺎن و‬ ‫ﮐﻮدﮐﺎن در ﺁن ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺎﭼﺎر ﻳﻬﻮدان اﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ رﺿﺎﻳﺖ داد ﮐﻪ از رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮن ﺁﻧﻬﺎ ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﺷﻮد و اراﺿﯽ و ﻣﺰارع ﺁﻧﺎن از ﺁن‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮدد‪ .‬ﻧﻬﺎﻳﺖ در ﺗﺼﺮف ﻳﻬﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ ﺁﻧﮑﻪ ﻧﺼﻒ ﻋﻮاﻳﺪ را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪهﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻏﻨﺎﺋﻤﯽ ﮐﻪ ﻧﺼﻴﺐ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﻔﻴﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﯽ ﺑﻦ اﺧﻄﺐ ﺑﻮد )هﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاب دﻳﺪ ﻣﺎهﯽ ﺑﻪ داﻣﻦ وی‬ ‫ﻓﺮود ﺁﻣﺪﻩ و از ﺷﻮهﺮ ﺧﻮد ﮐﻨﺎﻧﺔ ﺑﻦ رﺑﻴﻊ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻘﻞ اﻳﻦ ﺧﻮاب ﺳﻴﻠﯽ ﺧﻮردﻩ ﺑﻮد( ﮐﻪ در ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺣﻀﺮت‬ ‫ﺑﺎ وی هﻢ ﺑﺴﺘﺮ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺪک از ﺧﻴﺒﺮ درس ﻋﺒﺮت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺪون ﺟﻨﮓ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪ و ﻗﺒﻮل ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﺼﻒ داراﻳﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺎﻟﺼﻪ رﺳﻮل‬ ‫اﷲ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻏﻨﺎﻳﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺟﻨﮓ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ ﺁﻣﺪ از ﺁن رﺳﻮل اﷲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻳﻬﻮدی »وادی اﻟﻘﺮی« و »ﺗﻴﻤﺎ« ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ دادن ﺟﺰﻳﻪ رﺿﺎﻳﺖ دادﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﭘﻴﺮوزی ﺑﺮ ﺷﻤﺎل‬ ‫ﺣﺠﺎز ﻣﺤﻤﺪ را ﻣﺴﻠّﻢ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ را ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود ﮐﻪ در ﺣﻤﻠﻪ ﺧﻴﺒﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺑﻪ ﺧﺮج دادﻩ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻨﯽ ﻏﻄﻔﺎن را ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻳﻬﻮدان ﺧﻴﺒﺮ‬ ‫ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ و در ﺁن ﺻﻮرت ﮐﺎر ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ دﺷﻮار ﺷﻮد ﺑﺎ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ هﻤﺮاﻩ ﮐﺮد و ﻗﺮار ﮔﺬاﺷﺖ ﻧﻴﻤﯽ از ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺧﻴﺒﺮ را ﺑﺪاﻧﻬﺎ‬ ‫واﮔﺬار ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن و ﺣﻮادث دﻳﮕﺮی ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺲ از هﺠﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ وﻋﻆ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻏﺰوﻩ هﺎ ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ و هﺠﻮم ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﮔﺮاﻳﺶ داﺷﺖ و ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﻗﺒﻞ از اﻗﺪام‪ ،‬اﺷﺨﺎﺻﯽ را ﺑﻪ ﺗﺠﺴﺲ ﻣﯽ‬ ‫ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ .‬ﻗﻮاﻓﻞ ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺪاﻧﮕﻮﻧﻪ ﻣﮑﺸﻮف و ﻣﻮرد ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ و اﻳﻦ اﻗﺪام ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺗﻴﺮی ﺑﻮد ﮐﻪ دو‬ ‫ﻧﺸﺎن را ﻣﯽ زد‪ .‬هﻢ ﺿﺮﺑﻪ و زﻳﺎن ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﻮد و هﻢ ﮐﺴﺐ ﻏﻨﺎﻳﻤﯽ ﺑﺮای دﻟﮕﺮﻣﯽ ﻣﻮاﻓﻘﺎن‪ .‬در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ اﮔﺮ‬ ‫ﻼ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺤﺎﻓﻈﻴﻦ ﻣﺮﺗﻔﻌﺎت ﺑﻪ ﻃﻤﻊ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﺎی ﺧﻮد را ﺗﺮک ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﮐﺴﺐ‬ ‫ﺑﻪ اﺳﺘﺮاﺗﮋی وی ﮐﺎﻣ ً‬ ‫ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻧﻤﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬هﺮﮔﺰ ﺁن ﺷﮑﺴﺖ ﻓﺎﺣﺶ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺤﺎرﺑﺎن اﺳﻼم ﻧﻤﯽ ﺷﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪق و ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﮐﻪ ﮐﺎر‬ ‫ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﺷﻮار ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و ﺧﻄﺮ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﻣﮑﻪ اﻣﺮی ﻣﻤﮑﻦ اﻟﻮﻗﻮع ﺑﻮد و هﺮﮔﺎﻩ ﺻﻮرت ﻣﯽ‬ ‫‪53‬‬

‫ﻗﺒﻞ از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﻳﺒﺒﻴﻪ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﯽ رﻓﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت از ﻳﺎران ﺧﻮد ﺑﻴﻌﺖ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﻋﻨﺎد ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﺁن را ﺑﻴﻌﺔ اﻟﺮﺿﻮان ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫‪54‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻓﺘﺢ ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ١٨‬ﺗﺎ ‪٢٠‬‬

‫‪119‬‬

‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ دﭼﺎر ﺷﮑﺴﺖ ﻗﻄﻌﯽ ﺷﺪﻩ و ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻗﻮی ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ ﮐﺎر ﺗﺒﺎﻩ ﺷﺪﻩ و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺤﻤﺪی از ﺑﻴﻦ ﻣﯽ‬ ‫رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮔﺮﻩ ﮐﺎر ﮔﺸﻮدﻩ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ ﻣﮑّﻴﺎن اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ در ﺁن واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ از ﺑﻨﯽ ﻏﻄﻔﺎن را ﮐﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ اﺳﻼم ﺁوردﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر ﺗﻔﺘﻴﻦ و اﻳﺠﺎد ﻧﻔﺎق ﻣﻴﺎن ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ و‬ ‫اردوی ﻣﮑّﻴﺎن ﮐﺮد و ﭼﻮن اﻳﻦ ﺷﺨﺺ )ﻧﻌﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد( ﺑﺎ ﻳﻬﻮدان دوﺳﺘﯽ ﭘﺎ ﺑﺮ ﺟﺎ و ﺑﺎ ﻗﺮﺷﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺣﺴﻦ راﺑﻄﻪ داﺷﺖ‬ ‫و هﺮ دو ﻃﺮف او زا از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﺷﻴﺪن ﺗﺨﻢ ﻧﻔﺎق ﭘﺮداﺧﺖ و دو ﻃﺮف را ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺑﺪﮔﻤﺎن‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ن ﺑﺎ ِد ﺗﻨﺪی ﻧﻴﺰ ﮐﻤﮏ ﮐﺮد و ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را ﻧﺎراﺣﺖ ﺳﺎﺧﺖ و ﭼﻮن از هﻤﮑﺎری ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ ﻣﺄﻳﻮس‬ ‫اﺗﻔﺎﻗًﺎ وزﻳﺪ ِ‬ ‫ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از رﻓﻊ ﺣﺼﺎر از ﻣﺪﻳﻨﻪ و اﻳﻤﻦ ﺷﺪن از ﺧﻄﺮ ﻗﺮﻳﺶ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺎرﺑﺎن ﻣﺠﻬﺰ را ﺑﻪ ﺳﻮی ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬ ‫ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ از ﻳﺎری اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺳﺮ ﺑﺎز زدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺳﻮد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺪان ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ‬ ‫ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻣﻮرد رأﻓﺖ ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﻣﺪارای ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺻﻒ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ اﻧﻬﺪام ﺁﻧﺎن ﮔﺮﻓﺖ زﻳﺮا وﺟﻮد ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫در داﺧﻞ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺧﻄﺮی ﺑﻮد‪ .55‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﺁﻧﻬﺎ رﻋﺐ اﺳﻼم را در دﻟﻬﺎ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﺁورد‪.‬‬ ‫ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﺼﻴﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽ ﺷﺪ و اوس و ﺧﺰرج زﻳﺮ ﻟﻮای او اﺳﺘﻮارﺗﺮ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﺗﺶ زدن ﻧﺨﻠﺴﺘﺎن ﺑﻨﯽ اﻟﻨﻀﻴﺮ ﮐﻪ ﻓﯽ ﺣ ّﺪ ذاﺗﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﮑﻮهﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﭼﻮن ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﻪ زاﻧﻮ در ﺁوردن ﺣﺮﻳﻒ ﺑﻮد ﺻﻮرت‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﺁﻧﻬﺎ اﻋﺘﻨﺎﻳﯽ ﻧﺸﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮای ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺰﮐﻴﻪ رﻓﺘﺎر ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁﻳﺎﺗﯽ‪ 56‬هﻢ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل دهﻢ هﺠﺮی ﺑﺎ ﻣﻮﺳﺘﺎن ]ﺗﺎﮐﺴﺘﺎن[ ﺑﻨﯽ ﺛﻘﻴﻒ ﮐﻪ در ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬هﻤﻴﻦ ﺷﺪت ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫رﻓﺖ زﻳﺮا ﻧﺨﺴﺖ راﻩ ﺁذوﻗﻪ را ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭼﻮن درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﺼﻮرﻳﻦ ﺑﻘﺪر ﮐﺎﻓﯽ ﺁذوﻗﻪ دارﻧﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﻃﺒﻊ ﻣﺘﻠّﻮن و ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار ﻗﻮﻣﯽ ﺧﺴﺘﻪ و ﻣﻠﻮل ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﻣﺮ ﺑﻪ ﺁﺗﺶ‬ ‫زدن ﺗﺎﮐﺴﺘﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺳﺘﺎن ﻣﻨﺒﻊ درﺁﻣﺪی ﻣﻬﻢ ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺑﻨﯽ ﺛﻘﻴﻒ ﮐﺴﯽ را ﻧﺰد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ از اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺨﺮب دﺳﺖ‬ ‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺗﻤﺎم ﺁن ﺗﺎﮐﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درﺁورد ﺗﺎ از ﺁن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در هﻤﻴﻦ ﺟﻨﮓ و ﭘﺲ از ﺁﻧﮑﻪ از‬ ‫ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﻃﺎﺋﻒ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺗﺎ ﻏﻨﺎﻳﻤﯽ را ﮐﻪ از ﻗﺒﻴﻠﻪ هﻮازن ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردﻩ اﺳﺖ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﻋﻮف از ﺳﺮان ﺑﻨﯽ ﺛﻘﻴﻒ ﭘﻴﻐﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ اﮔﺮ اﺳﻼم ﺁورد زن و اﻃﻔﺎل او را ﺁزاد ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد‬ ‫و ﻳﮏ ﺻﺪ ﺷﺘﺮ ﺑﻪ وی ﺧﻮاهﺪ داد‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ از ﻃﺎﺋﻒ ﺑﻴﺮون ﺷﺪﻩ و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ رﺳﻴﺪ و اﺳﻼم ﺁورد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ رواﻳﺎت هﻤﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ و ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم وﻗﺎﻳﻌﯽ ﮐﻪ در اﺳﻼم رخ دادﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﻨﺎد ﮔﻮﻳﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ روﺣﻴﻪ ﻣﺮدم و‬ ‫ﻋﻠﺖ ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﮐﺎر ﻣﺤﺤﻤﺪ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬در ﺳﺎل دهﻢ ﮐﻪ ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ و ﺷﮑﺴﺖ ﻗﺒﻴﻠﻪ هﻮازن روی داد‪،‬‬ ‫ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﺴﻴﺎری از ﺁﻧﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁﻣﺪ و هﻨﮕﺎم ﺗﻮزﻳﻊ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﭼﻨﺎن ﺣﺮﺻﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ از ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺎزﻩ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﮕﺮان ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽ ﺗﺮﺳﻴﺪﻧﺪ ﺳﻬﻤﻴﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﮐﻢ ﺷﻮد زﻳﺮا ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ اﺑﻮ ﺳﻔﻴﺎن و ﻣﻌﺎوﻳﻪ و‬ ‫ﺣﺎرث ﺑﻦ ﺣﺎرث و ﺣﺎرث ﺑﻦ هﺸﺎم و ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ و ﺣﻮﻳﻄﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰی ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ از راﻩ اﺿﻄﺮار اﺳﻼم‬ ‫ﺁوردﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ هﺮ ﻳﮏ ﺻﺪ ﺷﺘﺮ ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻧﺎﻣﺪاران ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻘﺪر ﺷﺄن ﺁﻧﻬﺎ ﻋﻄﺎﻳﺎﻳﯽ داد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺎرﺿﺎﻳﯽ‬ ‫ﺷﺪﻳﺪی ﻣﻴﺎن اﻧﺼﺎر ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎدﻩ ﺧﺒﺮ ﺁن را ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻧﺼﺎر را ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻩ و ﺑﺮ‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻣﺆﺛﺮی اﻟﻘﺎء ﮐﺮد ﮐﻪ ﻗﻮﻩ ﺗﺪﺑﻴﺮ و هﻮش ﮐﺸﻮرداری و ﻧﻴﺮوی رام ﮐﺮدن ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺁن ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ و در‬ ‫ﺁﺧﺮ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺁﻳﺎ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ای ﺟﻤﺎﻋﺖ اﻧﺼﺎر و ﻳﺎری ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺳﺰاوارﺗﺮ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺗﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺘﺮ و‬ ‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻧﺼﻴﺐ دﻳﮕﺮان ﺷﻮد و ﺷﻤﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﺧﺪا را هﻤﺮاﻩ ﺑﺒﺮﻳﺪ؟ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺁﺗﺶ ﺣﺮص ﺑﻪ ﻏﻨﺎﻳﻢ را در ﺁﻧﻬﺎ ﻓﺮو‬ ‫ﻧﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﺛﺎر ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﺳﻴﺎﺳﺖ در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل دﻩ ﺳﺎل و اﻧﺪی ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺴﺮ ﺑﺮد‪ ،‬در رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر او دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد و‬ ‫ب دﻗﻴﻖ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺻﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻴﻢ اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺳﻴﺮﻩ ﭘﺮ اﺳﺖ از ﺣﻮادﺛﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻧﮑﺘﻪ ﻳﺎ ِ‬ ‫ﺷﺄن ﻧﺰول ﺁﻳﺎت ‪ ١٠٥‬ﺗﺎ ‪ ١٠٨‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء ﻃﺒﻖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻌﻤﺔ ﺑﻦ اﺑﻴﺮق زرهﯽ دزدﻳﺪ و ﻧﺰد ﺟﻬﻮدی‬ ‫ﻣﺨﻔﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ زرﻩ ﺁن را ﮐﺸﻒ ﮐﺮد و ﻃﻌﻤﺔ ﮐﻪ ﻣﻈﻨﻮن ﺑﺪﻳﻦ ﮐﺎر ﺧﻼف ﺑﻮد ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرد ﮐﻪ دزدی ﮐﺎر او‬ ‫ﻧﺒﻮدﻩ و ﺑﺪﻳﻦ ﮐﺎر دﺳﺖ ﻧﺰدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻳﮏ ﺗﻦ ﻳﻬﻮدی را ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮد و ﮐﺴﺎﻧﺶ داوری ﻧﺰد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺮدﻧﺪ ﮐﻪ او را ﺗﺒﺮﺋﻪ‬ ‫ﻼ ﺣﺎﮐﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﮐﻨﺪ )اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﻴﺎل اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺤﻤﺪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻳﻬﻮدی از او ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد( اﻣﺎ ﺁﻳﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﮐﺎﻣ ً‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮑﺮدﻩ و در اﻳﻦ ﻣﻘﺎم‪ ،‬اﺟﺮای ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﺮ ﺟﺎﻧﺒﺪاری از ﻧﺎﺣﻖ ﺗﺮﺟﻴﺢ دادﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻦ ﺧَﺼﻴﻤًﺎ‪«...‬‬ ‫ﻦ اﻟﺨﺎﺋِﻔﻴ َ‬ ‫ﮑُ‬ ‫ک وَﻻ َﺗ ِ‬ ‫ﮏ اﻟﮑِﺘﺎب ﺑِﺎﻟﺤَﻖ ِﻟﺘَﺤﮑُﻢ ﺑِﻴﻨَﺎﻟﻨﱠﺎس ﺑِﻤﺎ اَرا َ‬ ‫»اَﻧَﺎ اَﻧﺰَﻟﻨﺎ ِاﻟَﻴ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺎ ﻗﺮﺁن را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﮐﺮدﻳﻢ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺤﻖ رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻩ ﺑﻪ ﺳﻮد ﺧﻴﺎﻧﺘﮑﺎران رأی ﻧﺪهﯽ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ﺳﻮرﻩ ﺣﺠﺮات اﺳﺖ ﮐﻪ هﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ و هﻢ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺣﻀﺮت را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ و هﻢ اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬ ‫ﺁﻏﺎز ﺗﻌﺼﺒﺎت اﺳﻼﻣﯽ را‪:‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪56‬‬

‫]رﺟﻮع ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ »ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم«‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ١٧٨‬و ﻳﺎ ﺑﻪ »ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮی« ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ١٠٠٣‬ﺗﺎ ‪[١٠٠٦‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ٥٩‬ﺁﻳﻪ ‪ ٢‬ﺗﺎ ‪[١٧‬‬

‫‪120‬‬

‫ﺣﺘّﯽ ﺗَﻔﯽ َء‬ ‫ﻋﻠِﯽ اﻟُﺨﺮی‪ ،‬ﻓَﻘﺎ ِﺗﻠُﻮا اﻟﱠﺘﯽ ﺗَﺒﻐﯽ َ‬ ‫ﻦ اَﻓ َﺘﺘَﻠﻮُا ﻓﺎًﺻِﻠﺤُﻮا ﺑَﻴ َﻨﻬُﻤﺎ َﻓﺎِن َﺑﻐَﺖ اِﺣﺪ ِﺑﻬِﻤﺎ َ‬ ‫ن ِﻣﻨَﺎﻟﻤُﺆﻣِﻨﻴ َ‬ ‫» َواِن ﻃﺎ ِﺋﻔَﺘﺎ ِ‬ ‫ل «‪.‬‬ ‫ﷲ َﻓﺎِن ﻓﺎءَت َﻓﺎَﺻِﻠﺤُﻮا ﺑَﻴ َﻨﻬُﻤﺎ ﺑِﺎﻟﻌَﺪ ِ‬ ‫اِﻟﯽ اَﻣ ِﺮ ا ُ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ اﮔﺮ دو ﻃﺎﻳﻔﻪ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺻﻠﺢ دهﻴﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻳﮑﯽ ﺧﻮاﺳﺖ‬ ‫ﺑﺮ دﻳﮕﺮی ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺘﺠﺎوز ﺑﺘﺎزﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺪا ﺑﮕﺮاﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮔﺮاﻳﻴﺪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺁﺷﺘﯽ دهﻴﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻓﯽ ﺣ ّﺪ ذاﺗﻪ روﺷﻦ و ﺣﮑﻴﻤﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ زﻳﺮ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺣﮑﺎﻳﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﺷﺄن ﻧﺰول ﺁن را ﺑﻴﺎن‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ذﮐﺮ ﺁن از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﻴّﻦ اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺁن ﻋﺼﺮ اﺳﺖ و ﺁﻏﺎز ﺗﻌﺼﺐ و ﺟﺎﻧﺒﺪاری از‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫»ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺮ ﺧﺮی ﺳﻮار ﺑﻮد و ﺑﺮ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬در هﻤﻴﻦ هﻨﮕﺎم اﻻغ ﺁب اﻧﺪاﺧﺖ و اﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﻴﻨﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮای‬ ‫اﺟﺘﻨﺎب از اﺳﺘﻨﺸﺎق ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﺑﻦ رواﺣﻪ ﺁﻧﺠﺎ ﺑﻮد و ﺑﻪ اﺑﻦ اﺑﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ ﺑﻮی ﺷﺎش اﻻغ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮﺷﺒﻮﺗﺮ از‬ ‫ﻋﻄﺮﻳﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺧﻮد زدﻩ ای‪ .‬ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﺣﺮف دو دﺳﺘﻪ از ﮐﺴﺎن ﺑﻪ ﺟﺎن ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﺑﺎ ﭼﻮب و ﮐﻔﺶ ﮐﺘﮏ‬ ‫ﮐﺎری راﻩ اﻓﺘﺎد«‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اوﺿﺎع و اﺣﻮال هﻤﻪ ﻧﺸﺎن دهﻨﺪﻩ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﺷﺄن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪن رﻋﺐ او در دﻟﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﺑﺠﻴﺮﺑﻦ‬ ‫زهﻴﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﺑﺮادرش ﮐﻌﺐ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺷﺨﺎﺻﯽ را ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ هﺠﻮش ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﻳﺎ ﺁزارش رﺳﺎﻧﻴﺪﻩ اﻧﺪ‬ ‫ﻣﯽ ﮐﺸﺪ و ﺗﻤﺎم ﺷﻌﺮا ﮐﻪ در اﻳﻦ ﮐﺎرهﺎ دﺳﺖ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ از ﻣﮑﻪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاهﯽ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد او ﭘﻨﺎﻩ‬ ‫ﺑﺒﺮ زﻳﺮا ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﺪﻩ و ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ ﻧﻤﯽ ﮐﺸﺪ‪ .‬وﮔﺮﻧﻪ ﺧﻮدت را ﻧﺠﺎت دﻩ و در اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﻇﺎهﺮ‬ ‫ﻣﺸﻮ‪ ...‬ﮐﻌﺐ هﻢ ﻗﺼﻴﺪﻩ ای در ﻣﺪح ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮔﻔﺖ و اﺳﻼم ﺁورد و از ﻣﺮگ ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪) 57‬اﻳﻦ ﻗﺼﻴﺪﻩ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬ ‫»ﺑﺮدﻩ« اﺳﺖ زﻳﺮا ﺣﻀﺮت ردای ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻠﻌﺖ ﺑﻪ وی داد(‪.‬‬ ‫ﻣﺮدم ﺳﺎدﻩ ﻟﻮح ﮐﻪ ﺑﻪ ﺁزادی ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و اهﻞ ﺗﺸﺮﻳﻔﺎت ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺁﻏﺎ ِز ﮐﺎر ﺑﺎ رهﺒﺮ ﺧﻮد ﺑﺪون ﺗﮑﻠﻒ رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻩ و ﺟﺰ‬ ‫اﻃﺎﻋﺖ از اواﻣﺮ و ﻧﻮاهﯽ ﻗﺮﺁن ﺗﮑﻠﻴﻔﯽ ﺑﺮای ﺧﻮد ﻓﺮض ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و از اﻳﻦ رو ﻣﺤﻤﺪ را ﻳﮑﯽ ﭼﻮن ﺧﻮد ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﻟﯽ اﻳﻦ راﻩ و رﺳﻢ ﺑﺪوی ﻗﺎﺑﻞ دوام ﻧﺒﻮد‪ .‬ﭘﻴﺮوان ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻗﺪری ﺧﻮد را ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻩ و اﺣﺘﺮاﻣﯽ را ﮐﻪ در ﺧﻮر اﻣﻴﺮ و‬ ‫رﻳﻴﺲ اﺳﺖ ﻣﻨﻈﻮر دارﻧﺪ‪ .‬ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ٥ ،٤ ،٣ ،٢ ،١‬ﺳﻮرﻩ ﺣﺠﺮات ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ اﺻﻮل ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ ﺗﺎ‬ ‫ﺣﺪود رﻓﺘﺎر ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﻌﻴﻦ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫«‪.‬‬ ‫ﷲ َو َرﺳُﻮﻟِﻪ ِ‬ ‫یا ُ‬ ‫ﻦ َﻳ َﺪ ِ‬ ‫ﻦ ﺁﻣَﻨﻮا ﻻ ُﺗ َﻘﺪﱠ ﻣُﻮا ﺑَﻴ َ‬ ‫‪» -١‬ﻳﺎ َاﻳﱡﻬﺎ اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ای ﮔﺮوﻩ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬در ﺳﺨﻦ و ﻋﻤﻞ ﺑﺮ ﺧﺪا و ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ او ﭘﻴﺶ دﺳﺘﯽ ﻧﮑﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺳﺨﻦ ﻳﺎ ﮐﺎر ﺳﺒﻘﺖ ﺟﻮﻳﺪ‪ .‬ﭘﺲ در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﻗﺼﺪ رﺳﻮل اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭘﻴﺶ‬ ‫از وی اﻇﻬﺎر ﻋﻘﻴﺪﻩ ﮐﻨﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﺪون اﺟﺎزﻩ او ﺑﻪ ﮐﺎری دﺳﺖ ﻳﺎزﻧﺪ‪.‬‬ ‫«‪.‬‬ ‫ﺼﮑُﻢ ِﻟﺒَﻌﺾ ٍ‬ ‫ل َﮐﺠَﻬ ِﺮ ﺑَﻌ ِ‬ ‫ﯽ وَﻻ ﺗَﺠﻬَﺮ َواَﻟ ُﻪ ﺑِﺎﻟﻘَﻮ ِ‬ ‫ت اﻟﱠﻨ ِﺒ ﱠ‬ ‫ق ﺻَﻮ ُ‬ ‫ﻻ ﺗَﺮ َﻗﻌُﻮا اَﺻﻮا َﺗﮑُﻢ ﻓَﻮ َ‬ ‫ﻦ ﺁ َﻣﻨُﻮا َ‬ ‫‪» -٢‬ﻳﺎ َا ُﻳّﻬﺎ اﻟّﺬﻳ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ای ﮔﺮوﻩ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺻﺪای ﺧﻮد را ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ از ﺻﺪای ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﮑﻨﻴﺪ و ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ در رواﺑﻂ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺑﯽ‬ ‫ﭘﺮوا رد و ﺑﺪل ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﺮاﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺜﻞ ﻋﻤﺮ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ رأی ﺧﻮد را ﺑﻠﻨﺪ و ﻗﺎﻃﻊ در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ رأی ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁﺷﮑﺎر ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﻳﻴﺪ‬ ‫و ﺑﻪ ﺟﺎی ﮔﻔﺘﻦ »ﻳﺎ ﻣﺤﻤﺪ«‪» ،‬ﻳﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ« ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﷲ ﻗُﻠ ُﻮ َﺑﻬُﻢ ﻟِﻠﺘﱠﻘﻮی َﻟﻬُﻢ ﻣَﻐ َﻔ ِﺮ َة َو اَﺟ ُﺮ ﻋَﻈﻴ ُﻢ«‪.‬‬ ‫ﻦا ُ‬ ‫ﺤَ‬ ‫ﮏ اﻟﱠﺬﻳﻨﺶ اَﻣ َﺘ َ‬ ‫ﷲ ا ُوﻟِﺌ َ‬ ‫لا ِ‬ ‫ن اَﺻﻮا َﺗﻬُﻢ ﻋِﻨ َﺪ رَﺳﻮ ِ‬ ‫ﻦ َﻳ ُﻐﻀﱡﻮ َ‬ ‫ن اﻟّﺬﻳ َ‬ ‫‪ِ» -٣‬ا ﱠ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﻀﻮر ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻠﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮهﻴﺰﮐﺎرﻧﺪ و ﺳﺰاوار ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﻣﺮاﻋﺎت ادب در ﻣﻴﺎن اﻋﺮاب ﺑﺪﻳﻦ ﺷﮑﻞ راﻳﺞ ﻧﺒﻮدﻩ و در ﺣﻀﻮر ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻠﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﭘﺲ‬ ‫ﻋُﻠﻮّ ﺷﺄن وی ﻣﺮاﻋﺎت ادب ﻻزم ﺗﺸﺨﻴﺺ دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮐﺎر و ُ‬ ‫ن «‪.‬‬ ‫ت اَﮐ َﺜ ُﺮهُﻢ ﻻﻳَﻌ ِﻘﻠُﻮ َ‬ ‫ﺤﺠُﺮا ِ‬ ‫ﮏ ﻣِﻦ وَرا ِء اﻟ ُ‬ ‫ﻦ ﻳُﻨﺎدُو َﻧ َ‬ ‫ن اﻟّﺬﻳ َ‬ ‫‪ِ» -٤‬ا ﱠ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻏﺎﻟﺐ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﭘﺸﺖ اﺗﺎﻗﻬﺎی ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺎﻧﮓ ﻣﯽ زﻧﻨﺪ راﻩ و رﺳﻢ ادب را ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻋﺮاب ﻣﯽ ﺁﻣﺪﻧﺪ ﭘﺸﺖ ﺧﺎﻧﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺣﺠﺮﻩ هﺎی ﻋﺪﻳﺪﻩ زﻧﺎﻧﺶ ﺑﻮد ﻓﺮﻳﺎد ﻣﯽ زدﻧﺪ‪» :‬ﻳﺎ ﻣﺤﻤﺪ«‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از‬ ‫اﻳﻦ ﮐﺎر ﺧﻮﺷﺶ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﺑﯽ ﺷﻌﻮری ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺣﻖ هﻢ ﺑﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ‪ ...‬اﺷﺘﺒﺎﻩ ﮐﺮدم‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‬ ‫ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﻧﻤﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺑﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ وی ﭼﻨﻴﻦ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ از ﺷﺄن او ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد زﻳﺮا ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ او ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻩ و‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﺑﻖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻳﺎران ﺧﻮد در ﮐﻨﺪن ﺧﻨﺪق و ﺧﺎﮐﺒﺮداری ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻏﻔُﻮ ُر رَﺣﻴ ُﻢ«‪.‬‬ ‫ﷲ َ‬ ‫ن ﺧَﻴﺮًا َﻟﻬُﻢ وش ا ُ‬ ‫ج ِاﻟَﻴﻬِﻢ ﻟَﮑﺎ َ‬ ‫ﺣﺘّﯽ ﺗَﺨ ُﺮ َ‬ ‫ﺻ َﺒﺮُوا َ‬ ‫‪َ » -٥‬وﻟَﻮ َاﱠﻧﻬُﻢ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ اﮔﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺻﺒﺮ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻮ از ﺧﺎﻧﻪ در ﺁﻳﯽ ﺑﺮای ﺧﻮد ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪57‬‬

‫]رﺟﻮع ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ »ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم«‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٣١٩‬ﺗﺎ ‪[٣٢٠‬‬

‫‪121‬‬

‫ﺁﻳﻪ ‪ ١٣‬ﺳﻮرﻩ ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﺑﻴﺶ از هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺸﺮﻳﻔﺎت دارد زﻳﺮا ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن اﻣﺮ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد اﮔﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺑﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﻼ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪهﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﺬاﮐﺮﻩ ای ﮐﻨﻨﺪ ﻗﺒ ً‬ ‫ﺻﺪَﻗ ٍﺔ«‪.‬‬ ‫ﻦ َﻳﺪَی ﻧَﺠﻮﻳﮑُﻢ َ‬ ‫ل َﻓ ﱠﻘ ﱠﺪ ﻣُﻮاﺑَﻴ َ‬ ‫ﻦ ﺁ َﻣﻨُﻮا اِذا ﻧﺎﺟَﻴ ُﺘ ُﻢ اﻟ ّﺮﺳُﻮ َ‬ ‫»ﻳﺎ َاُّﻳﻬَﺎ اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ﻼ ﺻﺪﻗﻪ ای ﺑﺪهﻴﺪ‪.‬‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻴﺪ ﺑﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ وارد ﻣﺬاﮐﺮﻩ ای ﺷﻮﻳﺪ ﻗﺒ ً‬ ‫ﮔﻮﻳﺎ اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮان ﺁﻣﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدی ﺁﻧﻬﺎ ﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺑﺎ ﺁﻳﻪ ‪ ١٣‬هﻤﺎن ﺳﻮرﻩ‪ ،‬اﻳﻦ رﺳﻢ ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ ﺁﻳﺎت در ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﻧﻴﺰ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺧﻠُﻮا‬ ‫ﻦ اِﻧﻴ ُﻪ َو ﻟﮑِﻦ اِذا دُﻋﻴﺘُﻢ ﻓَﺎد ُ‬ ‫ن َﻟﮑُﻢ اِﻟﯽ ﻃﻌﺎ ٍم ﻏَﻴ َﺮ ﻧﺎﻇِﺮﻳ َ‬ ‫ﻻ اَن ﻳُﺆ َذ َ‬ ‫ﯽ ِا ّ‬ ‫ت اﻟﱠﻨ ِﺒ ﱠ‬ ‫ﺧﻠُﻮا ُﺑﻴُﻮ َ‬ ‫ﻦ ﺁ َﻣﻨُﻮا ﻻ ﺗَﺪ ُ‬ ‫»ﻳﺎ َاﱡﻳﻬَﺎ اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ﻖ «‪.‬‬ ‫ﺤِ‬ ‫ﻦ اﻟ َ‬ ‫ﷲ ﻻ ﻳُﺴﺘَﺤﻴﯽ ِﻣ َ‬ ‫ﯽ َﻓﻴَﺴﺘَﺤﻴﯽ ﻣِﻨﮑُﻢ وَا ُ‬ ‫ن ﻳُﻮذِی اﻟﻨﱠﺒ ِ‬ ‫ﺚ اﱠن ذِﻟﮑُﻢ ﮐﺎ َ‬ ‫ﻦ ِﻟﺤَﺪﻳ ٍ‬ ‫ﺴﺮُوا وَﻻ ﻣَﺴﺘَﺂﻧِﺴﻴ َ‬ ‫ﻃﻌِﻤﺘُﻢ ﻓَﺎﻧ َﺘ ِ‬ ‫َﻓﺎِذا َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ای ﮔﺮوﻩ ﻣﺆﻣﻨﺎن وارد ﺧﺎﻧﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﺸﻮﻳﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﺟﺎزﻩ ﺑﻪ ﺧﻮراک ]ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ[ و ﺧﻮد را ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻃﺒﺦ‬ ‫ﻏﺬا ﻧﺸﺎن ﻧﺪهﻴﺪ ]ﻣﻨﺸﻨﻴﺪ[‪ .‬ﭘﺲ از ﺁﻧﮑﻪ داﺧﻞ ﺷﺪﻳﺪ و ﻏﺬا ﺧﻮردﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺮق ﺷﻮﻳﺪ و در ﻣﻘﺎم وﻗﺖ ﮔﺬراﻧﺪن ﺑﻪ‬ ‫ﺻﺤﺒﺖ ﻧﺒﺎﺷﻴﺪ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد وﻟﯽ ﺷﺮم ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﻳﺪ اﻣﺎ ﺧﺪا از ﮔﻔﺘﻦ ﺣﻖ ﺷﺮم‬ ‫ﻧﺪارد‪.58‬‬ ‫اﻳﻦ ﺁﻳﻪ اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﺪارد و ﺧﻮد ﺑﻴﺎن ﮐﻨﻨﺪﻩ واﻗﻌﻴﺎت اﺳﺖ‪ .‬اﺻﺤﺎب ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺧﻴﻠﯽ ﺧﻮدﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮزدﻩ وارد ﺧﺎﻧﻪ اش ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﻏﺬا ﺑﺮای اﻳﺸﺎن ﺑﻴﺎورﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺻﺮف ﻏﺬا ﺑﻨﺸﻴﻨﻨﺪ و ﺣﺮف‬ ‫ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎ اﻳﻨﻬﺎ دون ﺷﺄن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮﻳﺴﺖ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن رﻳﻴﺲ دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺮﻳﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺷﺮم دارد ﺑﻪ‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﺪا ﺷﺮم ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ و ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻣﺤﻤﺪ از زﺑﺎن ﺧﺪا ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺁداب ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ رﻳﻴﺲ‬ ‫دوﻟﺖ را ﻣﯽ ﺁﻣﻮزد‪.‬‬ ‫دﻧﺒﺎﻟﻪ هﻤﻴﻦ ﺁﻳﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺐ دﻳﮕﺮی اﺷﺎرﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻦ «‪.‬‬ ‫ب ذِﻟﮑُﻢ اَﻃ َﻬ ُﺮ ِﻟ ُﻘﻠُﻮ ِﺑﮑُﻢ َو ُﻗﻠُﻮ ِﺑ ِﻬ ﱠ‬ ‫ﻦ ﻣَﺘﺎﻋًﺎ ﻓَﺎﺳ َﺌﻠُﻮ ُهﻦﱠ ﻣِﻦ وَرا ِء ﺣِﺠﺎ ٍ‬ ‫ﺳﺎَﻟ ُﺘﻤُﻮ ُه ﱠ‬ ‫» َو اِذا َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ اﮔﺮ از زﻧﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭼﻴﺰی ﺧﻮاﺳﺘﻴﺪ‪ ،‬از ﭘﺸﺖ ﭘﺮدﻩ ﺑﺨﻮاهﻴﺪ‪ .‬هﻢ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ و هﻢ ﺑﺮای ﺁﻧﺎن اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬ ‫ﺑﻪ ﭘﺎﮐﻴﺰﮔﯽ اﺧﻼق ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺣﺪﻳﺜﯽ اﺳﺖ از ﻋﺎﻳﺸﻪ ﮐﻪ »ﺑﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در ﻇﺮﻓﯽ ﻏﺬا ﻣﯽ ﺧﻮردﻳﻢ‪ .‬ﻋﻤﺮ از ﺁﻧﺠﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ او را دﻋﻮت‬ ‫ﺑﻪ ﻏﺬا ﮐﺮد‪ .‬در ﺿﻤﻦ ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬اﻧﮕﺸﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﻣﻦ ﺧﻮرد‪ .‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻓﺴﻮس اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻦ ﮔﻮش ﻣﯽ‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻤﯽ ﺷﻤﺎ را ﻧﻤﯽ دﻳﺪ«‪ .‬و ﭘﺲ از ﺁن ﺁﻳﻪ ﺣﺠﺎب ﻧﺎزل ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻧﺎن ﺗﻮ ﭼﻮن دﻳﮕﺮ زﻧﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ را در ﺣﺠﺎب ﮐﻦ‪ .‬ﻟﺬا ﺁﻳﻪ ﺣﺠﺎب‬ ‫ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬ ‫ﺣ ٍﺪ ِﻣﻨَﺎﻟﻨﱠﺴﺎء«‪.‬‬ ‫ﯽ ﻟَﺴُﺘﻦﱠ ﮐَﺎ َ‬ ‫»ﻳﺎ ِﻧِﺴﺎء اﻟﱠﻨ ِﺒ ﱠ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ زﻧﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭼﻮن دﻳﮕﺮ زﻧﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ‪.‬‬ ‫‪59‬‬

‫ﭼﺮا زﻧﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭼﻮن زﻧﺎن دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؟ ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺤﻤﺪ در ردﻳﻒ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮدان ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺷﺄن و ﻣﻘﺎم او از ﺣﻴﺚ زن‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺎﺷﺪ و زﻧﺎن وی ﭼﻮن ﺷﺎهﺰادﻩ ﺧﺎﻧﻤﻬﺎی ﻣﺸﺮق در ﺣﺠﺎب ﺑﺮوﻧﺪ و از هﻤﻴﻦ روی در ﺁﺧﺮ ﺁﻳﻪ ‪ ٥٣‬اﺣﺰاب‬ ‫ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﯽ از ﺁن ﺳﺎﺑﻘًﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺁﻣﺪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺟ ُﻪ ﻣِﻦ ﺑَﻌﺪ ٍﻩ َاﺑَﺪًا«‪.‬‬ ‫ﮑﺤُﻮا اَزوا َ‬ ‫ﷲ َو ﻻ ﺗَﻨ ِ‬ ‫لا ِ‬ ‫ن َﻟﮑُﻢ اَن ﺗُﺆذوُا َرﺳُﻮ َ‬ ‫» َو ﻣﺎ ﮐﺎ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﻧﻴﺎزارﻳﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺮگ وی ﺑﺎ هﻴﭽﻴﮏ از زﻧﺎن او ازدواج ﻧﮑﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﮔﻨﺎﻩ ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻣﺤﻤﺪ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺣﺴّﺎس اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ هﻢ ﭼﻮن ﺷﺎهﺎن ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﮐﺴﯽ ﺣﻖ‬ ‫ﻧﺪارد ﺑﺎ زن او هﻤﺨﻮاﺑﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺁﺛﺎر اﻳﻦ اﻣﺘﻴﺎز و ﺑﺮﺗﺮی ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺨﻠﻮق ]ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت[ در اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻗﺮﺁن ﺧﻮب ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ و ﺑﯽ اﻋﺘﻨﺎﻳﯽ و‬ ‫اﺳﺘﻐﻨﺎ از ﺁن ﻣﯽ ﺗﺮاود‪:‬‬ ‫‪58‬‬ ‫‪59‬‬

‫ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﺁﻳﻪ ‪٥٣‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﺁﻳﻪ ‪٣٢‬‬

‫‪122‬‬

‫ن ﻓﯽ ُﻗﻠُﻮ ِﺑﮑُﻢ«‪.‬‬ ‫ﻞ اﻻﻳﻤﺎ ُ‬ ‫ﺧِ‬ ‫ب اَﻣﻨّﺎ ﻗَﻞ ﻟَﻢ ﺗُﺆ ِﻣﻨُﻮا َو ﻟﮑِﻦ ﻗُﻮﻟُﻮا اَﺳﻠَﻤﻨﺎ وَﻟ ّﻤّﺎ ﻳَﺪ ُ‬ ‫ﺖ اﻻَﻋﺮا ُ‬ ‫»ﻗﺎَﻟ ِ‬ ‫ﮑﻪ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ اﻳﻤﺎن ﺁوردﻳﻢ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪﻳﻢ‪ .‬هﻴﭽﮕﺎﻩ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ دﻟﺸﺎن راﻩ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻋﺮﺑﻬﺎ ﭘﺲ از ﻣ ّ‬ ‫ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.60‬‬ ‫هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﺎزﻩ اﺳﻼم ﺁورﻧﺪﮔﺎن ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ زور و ﺟﻨﮓ اﺳﻼم ﻧﻴﺎوردﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﻃﻴﺐ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‬ ‫ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﺧﻮد را ﺑﻪ رخ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﮑﺸﻨﺪ و ﺑﺮ وی ﻣﻨّﺖ ﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺁﻳﺎت ‪ ١٧‬و ‪ ١٨‬ﺳﻮرﻩ ﺣﺠﺰات ﻧﺎزل ﻣﯽ‬ ‫ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻦ «‪.‬‬ ‫ن اِن ﮐَﻨﺘُﻢ ﺻﺎدِﻗﻴ َ‬ ‫ﻋﻠَﻴﮑُﻢ اَن هَﺪﻳﮑُﻢ ﻟِﻠﻴﻤﺎ ِ‬ ‫ﻞ اﻟ ُﻪ َﻳ ُﻤﻦﱡ َ‬ ‫ﯽ اِﺳﻼ َﻣﮑُﻢ َﺑ ِ‬ ‫ﻋَﻠ ﱠ‬ ‫ﮏ اَن اَﺳَﻠﻤُﻮا ﻗُﻞ ﻻ َﺗ ُﻤّﻨﻮُا َ‬ ‫ﻋﻠَﻴ َ‬ ‫ن َ‬ ‫» َﻳ ُﻤ ِﻨّ ُﻮ ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ای ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﻨّﺖ ﻣﯽ ﮔﺬارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ ﮐﻪ ﺁﻧﺎن را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﻨّﺘﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫ﺷﺎﮐﺮ و ﻣﻤﻨﻮن هﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ اﺳﻼم هﺪاﻳﺖ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ از راﺳﺘﮕﻮﻳﺎن هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻟﻬﺠﻪ ﺧﺸﮏ و ﺑﯽ اﻋﺘﻨﺎﻳﯽ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺠﺎ و ﺁن ﺧﻄﺎﺑﻪ هﺎی ﮔﺮم و ﻋﺘﺎب ﺁﻣﻴﺰ ﮐﺠﺎ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﭼﻮن‬ ‫ارﻣﻴﺎی ﻧﺒﯽ ﺳﻮرﻩ ﻓﺠﺮ را در ﺣﺎﻟﻴﮑﻪ ﺑﻪ دﻳﻮار ﮐﻌﺒﻪ ﺗﮑﻴﻪ ﮐﺮدﻩ ]زدﻩ[ ﺑﻮد ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻓﺮو ﻣﯽ‬ ‫رﻳﺨﺖ و راﻩ و رﺳﻢ ﺁدﻣﻴﺖ را ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ داد‪:‬‬ ‫ﻦ ﺟﺎﺑُﻮا اﻟﺼﱠﺨ َﺮ ﺑِﺎﻟﻮا ِد َو‬ ‫ت اﻟﻌِﻤﺎ ِد اﻟﱠﺘﯽ ﻟَﻢ ﻳُﺨﻠَﻖ ﻣِﺴﻠُﻬﺎ ﻓِﯽ اﻟﺒِﻼ ِد َو َﺛﻤُﻮ َد اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ﮏ ﺑِﻌﺎ ٍد ِا َر َم ذا ِ‬ ‫ﻞ َرﱡﺑ َ‬ ‫ﻒ َﻓ َﻌ َ‬ ‫»َاﻟَﻢ َﺗ َﺮﮐَﻴ َ‬ ‫ﮏ‬ ‫ن َرﱠﺑ َ‬ ‫ب ِا ﱠ‬ ‫ط ﻋَﺬا ٍ‬ ‫ﮏ ﺳَﻮ َ‬ ‫ﺐ ﻋَﻠﻴﻬِﻢ َرﱡﺑ َ‬ ‫ﺼ ﱠ‬ ‫ﻃﻐَﻮا ﻓِﯽ اﻟﺒِﻼ ِد ﻓَﺎﮐ َﺜﺮُوا ﻓﻴﻬَﺎ اﻟﻔَﺴﺎ َد َﻓ َ‬ ‫ﻦ َ‬ ‫ن ذِی اﻻَوﺗﺎ ِد اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ﻓِﺮﻋَﻮ َ‬ ‫ل‬ ‫ن اﻟﻤﺎ َ‬ ‫ﺤﺒﱠﻮ َ‬ ‫ﻼ َﻟﻤّﺎ َو ُﺗ ِ‬ ‫ث اَﮐ ً‬ ‫ن اﻟﺘﱡﺮا َ‬ ‫ﻦ َو ﺗَﺎ ُﮐﻠُﻮ َ‬ ‫ن ﻋَﻠﯽ ﻃَﻌﺎ ِم اﻟﻤِﺴﮑﻴ ِ‬ ‫ن اَﻟﻴَﺘﻴ َﻢ وَﻻ ﺗَﺨﺎﺿﱡﻮ َ‬ ‫ﻼ ﺑَﻞ ﻻﺗُﮑ ِﺮﻣُﻮ َ‬ ‫َﻟﺒِﺎﻟﻤِﺮﺻﺎد‪ .‬ﮐ ّ‬ ‫ﺟ ّﻤًﺎ«‪.‬‬ ‫ﺣّﺒًﺎ َ‬ ‫ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻃﺎﻏﻴﺎن و ﻣﻐﺮوران را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدهﻪ اﻳﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ دﭼﺎر ﻗﻬﺮ ﺧﺪاوﻧﺪی ﺷﺪﻧﺪ؟ از ﺁﻧﻬﺎ ﭘﻨﺪ ﮔﻴﺮﻳﺪ و‬ ‫راﻩ و رﺳﻢ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ را ﺑﻴﺎﻣﻮزﻳﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻳﺘﻴﻢ ﺣﺮﻣﺖ ﻧﻤﯽ ﮔﺬارﻳﺪ و ﺣﻘﺶ را ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ‪ .‬از ﻧﻌﻤﺎت ﺧﻮد ﺑﺮ‬ ‫ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان و ﺑﻴﻨﻮاﻳﺎن ﻧﻤﯽ ﺑﺨﺸﺎﻳﻴﺪ‪ .‬ارث زﻧﺎن و ﺻﻐﻴﺮان را ﺑﻪ ﻋﻨﻒ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺁز ﭼﺸﻤﺎن ﺷﻤﺎ را ﮐﻮر و‬ ‫ﺣﺮص ﻣﺎل وﺟﺪاﻧﺘﺎن را ﺗﺎرﻳﮏ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻣﺎ روز ﺑﺎزﭘﺴﻴﻦ در ﮐﻤﻴﻦ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.61‬‬ ‫درﻳﻎ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ هﺎی ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ﺧﻮش ﺁهﻨﮓ را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ و ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫در ﻣﺪﻳﻨﻪ دﺳﺘﻮرهﺎ ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻤﻠﯽ و اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ دارد و در ﻣﻘﺎم ﻟﮕﺎم زدن ﺑﻪ ﺧﻮدﮐﺎﻣﯽ و ﺧﻮدرأﻳﯽ اﻋﺮاب ﺑﯽ ﺑﻨﺪ و ﺑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺁﻳﻪ ‪ ٩٦‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ض‬ ‫ﻋ َﺮ َ‬ ‫ن َ‬ ‫ﺖ ﻣُﺆﻣِﻨًﺎ ﺗَﺒ َﺘﻐُﻮ َ‬ ‫ﮑ ُﻢ اﻟﺴّﻼ َم ﻟَﺴ َ‬ ‫ﷲ َﻓ َﺘﱠﺒ َﻴ ُﻨﻮُا َو ﻻ َﺗﻘُﻮﻟُﻮا ِﻟﻤَﻦ اَﻟﻘﯽ ِاﻟَﻴ ُ‬ ‫ﻞا ُ‬ ‫ﻦ ﺁ َﻣﻨُﻮا اِذا ﺿَﺮ َﺑﺘُﻢ ﻓﯽ ﺳَﺒﻴ ِ‬ ‫»ﻳﺎ َاﱠﻳﻬُﺎ اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ن ﺧَﺒﻴﺮًا«‪.‬‬ ‫ن ﺑِﻤﺎ ﺗَﻌ َﻤﻠُﻮ َ‬ ‫ﷲ ﮐﺎ َ‬ ‫نا َ‬ ‫ﻋﻠَﻴﮑُﻢ َﻓ َﺘﺒﱠﻴﻨُﻮا ِا ﱠ‬ ‫ﷲ َ‬ ‫ﻞ َﻓﻤﱠﻦ ا ُ‬ ‫ﮏ ﮐَﻨﺘُﻢ ﻣِﻦ ﻗَﺒ ُ‬ ‫ﷲ ﻣَﻐﺎ ِﻧ ُﻢ ﮐَﺜﻴﺮة ﮐَﺬ ِﺑ َ‬ ‫اﻟﺤَﻴﻮة اﻟﺪﱡﻧﻴﺎ َﻓﻌِﻨﺪَا ِ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ای ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در راﻩ ﺧﺪا ﮔﺎم ﺑﺮ ﻣﯽ دارﻳﺪ )ﺟﻬﺎد( ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﻨﻴﺪ‪ ،‬هﺸﻴﺎر ﺑﺎﺷﻴﺪ و ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﮐﺮد ﻧﮕﻮﻳﻴﺪ ﺗﻮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺴﺘﯽ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮای دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ داراﻳﯽ او ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﮑﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﯽ ﺷﻤﺎری ﺑﺮای ﺷﻤﺎ دارد‪ .‬ﺳﺎﺑﻘًﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮدﻳﺪ ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻨّﺖ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﺒﻞ از اﻗﺪام ﺑﻪ‬ ‫هﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﮐﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺁﻳﻪ در ﺷﺄن ﻋﺪﻩ ای از ﻳﺎران ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ هﻨﮕﺎم ﺳﻔﺮی ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ از ﺑﻨﯽ ﺳﻠﻴﻢ ﺑﺮﺧﻮردﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺧﻮد را ﻣﯽ ﺑﺮد‪ .‬او ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺳﻼم ﮐﺮد و ﺳﻼم ﺷﻌﺎر ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﺮد از ﺗﺮس ﺳﻼم ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ او را ﮐﺸﺘﻨﺪ و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﺶ را ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﻮرﻩ ﺣﺠﺮات ﺁﻳﻪ هﺎی دﻳﮕﺮی هﺴﺖ ﮐﻪ ﺁداب زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ را ﻳﺎد ﻣﯽ دهﺪ‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ ﺁﻳﻪ ‪ ١١‬ﮐﻪ‪:‬‬ ‫ﮑﻦﱠ ﺧَﻴﺮًا‬ ‫ﻦ ﺁ َﻣﻨُﻮا ﻻ ﻳَﺴﺨَﺮ ﻗَﻮ ُم ﻣِﻦ ﻗَﻮ ٍم ﻋَﺴﯽ اَن ﻳﮑُﻮﻧُﻮا ﺧَﻴﺮًا ِﻣﻨُﻢ وَﻻ ﻧِﺴﺎ ُء ﻣِﻦ ﻧِﺴﺎ ٍء ﻋَﺴﯽ اَن َﻳ ُ‬ ‫»ﻳﺎ َاﱡﻳﻬَﺎ اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ن «‪.‬‬ ‫ق ﺑَﻌﺪَاﻻﻳﻤﺎ ِ‬ ‫ﺲ اﻻِﺳ ُﻢ اﻟ ُﻔﺴُﻮ ُ‬ ‫ب ﺑِﺌ َ‬ ‫ﺴﮑُﻢ َو ﻻ ﺗَﻨﺎ َﺑﺰُوا ِﺑﺎﻻﻟﻘﺎ ِ‬ ‫ﻣِﻨ ُﻬﻦﱠ وَﻻﺗَﻠﻤِﺰوُا اَﻧ ُﻔ َ‬ ‫اﻳﻦ ﺁﻳﻪ درﺑﺎرﻩ دﺳﺘﻪ ای از ﺑﻨﯽ ﺗﻤﻴﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﺮای ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ )ﭼﻮن ﻋﻤﺎرﻩ و ﺻﻬﻴﺐ( را ﻣﺴﺨﺮﻩ و ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ای ﮔﺮوﻩ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬دﺳﺘﻪ ای دﺳﺘﻪ دﻳﮕﺮ را اﺳﺘﻬﺰا ﻧﮑﻨﻴﺪ ﺷﺎﻳﺪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻬﺘﺮ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺷﺎرﻩ و ادا در ﺁوردن‬ ‫ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻧﮑﻨﻴﺪ و ﻋﻨﻮاﻧﻬﺎی ﺑﺪ و ﻧﺎﺧﻮش ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﻣﺪهﻴﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻤﺎن ﺁوردن و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن‪،‬‬ ‫ﻧﺎﻣﻬﺎی زﻧﻨﺪﻩ و ﻓﺎﺳﻘﺎﻧﻪ ﺑﺮ دﻳﮕﺮان ﻧﻨﻬﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪61‬‬

‫ﺳﻮرﻩ ﺣﺠﺮات ﺁﻳﻪ ‪١٤‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ﻓﺠﺮ ﺁﻳﻪ ‪[٧‬‬

‫‪123‬‬

‫دهﻬﺎ ﺁﻳﻪ ﻗﺮﺁن درس ﺁداب ﺳﮑﻮن و ﺣﺴﻦ رﻓﺘﺎر و اﺧﻼق اﺳﺖ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻋﺮاب زﻣﺎن ﺣﻀﺮت‬ ‫رﺳﻮل را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬

‫‪124‬‬

‫زن در اﺳﻼم‬ ‫و اﺳﺘﻮﺻﻮا ﺑﺎﻟﻨﺴﺎء ﺧﻴﺮًا ﻓﺎﻧﻬﻦ‬ ‫ﻦ ﺷﻴﺌ ًﺎ‬ ‫ﻋﻮان ﻻﻳﻤﮑﻦ ﻻ ﻧﻔﺴﻬ ّ‬

‫‪62‬‬

‫در ﺣﺠﺔ اﻟﻮداع )ﺳﺎل دهﻢ هﺠﺮی( ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ درﺑﺎرﻩ زﻧﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ اﺧﺘﻴﺎری از ﺧﻮد ﻧﺪارﻧﺪ و اﺳﻴﺮ‬ ‫ﻣﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬درﺑﺎرﻩ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﮑﯽ ﮐﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫زن در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺮب ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﺷﺨﺼﻴﺖ و اﺳﺘﻘﻼﻟﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺟﺰء ﻣﺎﻳﻤﻠﮏ ﻣﺮد ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ و هﺮﮔﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎری‬ ‫ﺑﺎ وی ﻣﺠﺎز و ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد‪ .‬هﺮ ﻗﺪر هﻢ ﺁن رﻓﺘﺎر از راﻩ و رﺳﻢ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﺑﻪ دور ﻣﯽ ﺑﻮد‪ .‬زن ﻣﺜﻞ ﺳﺎﻳﺮ َﺗﺮَﮐﻪ ﻣﻴّﺖ ﺑﻪ‬ ‫وارث او ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪ .‬وارث ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ زن وی را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دادﻩ ﺑﺪون ﻣﻬﺮﻳﻪ او را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ و هﺮ ﮔﺎﻩ‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ اﻣﺮ رﺿﺎﻳﺖ ﻧﻤﯽ داد‪ ،‬او را در ﻗﻴﺪ اﺳﺎرت ﺧﻮد ﻧﮕﺎﻩ ﻣﯽ داﺷﺖ و اﺟﺎزﻩ ازدواج ﻣﺠﺪد ﺑﻪ وی ﻧﻤﯽ داد‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻨﮑﻪ‬ ‫ﺣﻖ اﻻرث ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺮد وارث ﺑﺒﺨﺸﺪ ورﻧﻪ ﺁﻧﻘﺪر ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻤﻴﺮد و داراﻳﯽ او ارث ﻣﺮد ﻣﺎﻟﮏ ﺷﻮد‪ .‬ﺁﻳﻪ ‪ ١٨‬از‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء ﺑﺮای ﻧﻬﯽ از اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻦ اِﻻ اَن َﻳﺎُﺗﻴ َ‬ ‫ﺾ ﻣﺎ ﺁﺗَﻴ ُﺘﻤُﻮ ُه ﱠ‬ ‫ﺼﻠُﻮ ُهﻦﱠ ِﻟﺘَﺬ َهﺒُﻮا ِﺑﺒَﻌ ِ‬ ‫ﻞ َﻟﮑُﻢ اَن َﺗ ِﺮﺛُﻮا اﻟﻨﱢﺴﺎء ﮐَﺮهًﺎ وَﻻﺗَﻌ ُ‬ ‫ﺤِ‬ ‫ﻦ ﺁ َﻣﻨُﻮ اﻻﻳ ﱠ‬ ‫»ﻳﺎ َاﱠﻳﻬَﺎ اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ف «‪.‬‬ ‫ﺷﺮُو ُهﻦّ ﺑِﺎﻟﻤَﻌﺮ ُو ِ‬ ‫ﺸ ٍﺔ ُﻣ َﺒ ِﻴّﻨ ٍﺔ َو ﻋﺎ ِ‬ ‫ﺣَ‬ ‫ﺑِﻔﺎ ِ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ای ﮔﺮوﻩ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ اﺟﺒﺎر و اﮐﺮاﻩ ارث زﻧﺎن را از ﺁن ﺧﻮد ﺳﺎزﻳﺪ ﻳﺎ ﺁﻧﻬﺎ را در ﺑﻨﺪ و‬ ‫اﺳﺎرت ﺧﻮد ﻧﮕﺎﻩ دارﻳﺪ ﺗﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻣﻬﺮﻳﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ واﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﮏ رﻓﺘﺎر ﺑﺎﺷﻴﺪ‪.63‬‬ ‫ﻋﻠَﯽ اﻟﻨﱠﺴﺎء« ]ﻣﺮدان ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻨﺪ ﺑﺮ زﻧﺎن[ از ﺁﻳﻪ ‪ ٣٤‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء اﻳﻦ اﺻﻞ را ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‬ ‫ن َ‬ ‫ل َﻗﻮّاﻣُﻮ َ‬ ‫ﻋﺒﺎرت »اَﻟﺮﱠﺟﺎ ُ‬ ‫ﮐﻪ زن و ﻣﺮد در ﺗﻤﺎم ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺴﺎوی ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در هﻤﻴﻦ ﺁﻳﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﺴﻠﻂ و ﺳﻴﺎدت ﺑﺮ زن ﺑﻄﻮر اﺟﻤﺎل ذﮐﺮ ﺷﺪهﻪ‬ ‫ﺾ َو ﺑِﻤﺎ اَﻧﻔﻘُﻮا ﻣِﻦ اَﻣﻮاِﻟﻬِﻢ« ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖ اول ﺁن ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬ ‫ﻀﻬُﻢ ﻋَﻠﯽ ﺑَﻌ ٍ‬ ‫ﷲ ﺑَﻌ َ‬ ‫ﻞا ُ‬ ‫ﻀَ‬ ‫اﺳﺖ‪» :‬ﺑِﻤﺎ َﻓ ﱠ‬ ‫اﻳﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ را ﻏﻴﺮﻣﺘﺴﺎوی ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ ﺑﻌﻀﯽ را ﺑﺮ ﺑﻌﺾ دﻳﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮی دادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ وﺟﻪ ﺗﻔﻀﻴﻞ ﻣﺮد را ﺑﺮ زن‪ ،‬ﻋﻘﻞ و ﻋﻠﻢ و وﻻﻳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫زﻣﺨﺸﺮی و ﺑﻴﻀﺎوی‪ 64‬و ﺑﻌﻀﯽ دﻳﮕﺮ ﺁن را )وﺟﻪ اﻣﺘﻴﺎز ﻣﺮد را ﺑﺮ زن( ﻣﺸﺮوﺣﺘﺮ ﺑﻴﺎن ﮐﺮدﻩ و ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺗﻔﻮق و‬ ‫اﺳﺘﻴﻼی ﻣﺮد ﺑﺮ زن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺴﻠﻂ وﻻت و ﺣﮑﺎم اﺳﺖ ﺑﺮ رﻋﻴﺖ‪ .‬ﺁﻧﻮﻗﺖ در ﻣﻘﺎم ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎﻓﯽ و ﻋﻠﺖ ﺗﺮاﺷﯽ ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ و ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدان ﺑﻪ ﺧﺮد و زور و ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺁراﺳﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ رو ﻧﺒﻮت‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ و وﻻﻳﺖ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارث‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ و ﺷﻬﺎدت ﺁﻧﻬﺎ در ﭘﻴﺸﮕﺎﻩ ﻣﺤﮑﻤﻪ هﺎی ﺷﺮﻋﯽ ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮ و دو ﺑﺮاﺑﺮ زن اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻬﻢ ﺁﻧﻬﺎ از ارث دو ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫زن‪ ،‬ﺟﻬﺎد و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﻤﯽ ﮔﻴﺮد و ﺣﻖ ﻃﻼق ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اذان‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪ‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪،‬‬ ‫ﺳﻮارﮐﺎری‪ ،‬ﺗﻴﺮاﻧﺪازی و ﺷﻬﺎدت ]ﮔﻮاهﯽ دادن[ در اﺟﺮاء ﺣﺪود ﺷﺮﻋﯽ و ﻏﻴﺮﻩ و ﻏﻴﺮﻩ هﻤﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺮدهﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ و ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﻣﻌﻠﻮل را ﺑﻪ ﺟﺎی ﻋﻠﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺧﻴﺎل ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‬ ‫ﭼﻮن ﺑﺴﻴﺎری از ﮐﺎرهﺎ را ﻧﻈﺎﻣﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﺎدات و رﺳﻮم‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺮدهﺎ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﭘﺲ زن در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭘﺎﻳﻴﻨﺘﺮ‬ ‫ﻗﺮار دارد ﻳﻌﻨﯽ اﺳﺘﻌﺪاد و ﻟﻴﺎﻗﺖ ﺁن ﮐﺎرهﺎ را ﻧﺪارد و از هﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺴﻠﻂ ﻣﺮد را ﺑﺮ زن ﻣﺴﻠّﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻌﮑﻮس ﺁن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺮع اﺳﻼم ﭼﻮن زن را ﺿﻌﻴﻒ داﻧﺴﺘﻪ ﺣﻖ او را در ارث و ﺷﻬﺎدت ﻧﺼﻒ ﻣﺮد ﻗﺮار دادﻩ اﺳﺖ ﻧﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﭼﻮن زن در‬ ‫ارث و ﺷﻬﺎدت ﻧﻴﻤﻪ ﺣﻖ ﻣﺮد را داراﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭘﺎﻳﻴﻨﺘﺮ از ﻣﺮد ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺣﮑﻢ روﺷﻨﺘﺮ از ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫‪62‬‬

‫]از ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺨﺒﺎر‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺣﺪﻳﺚ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ« ﺧﻮب ﻣﻮاﻇﺐ زﻧﺎن ﺧﻮد ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ اﺳﻴﺮ ﻣﺮداﻧﻨﺪ و هﻴﭻ اﺧﺘﻴﺎری از ﺧﻮد ﻧﺪارﻧﺪ[‬ ‫‪63‬‬ ‫ﻻ ﺑﻌﺪهﺎ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪﻩ و ﺑﺮای رﻋﺎﻳﺖ اﻣﺎﻧﺖ ﺑﻪ هﻤﺎن ﺷﮑﻞ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻘﻞ‬ ‫]ﺟﻤﻠﻪ ای ﭘﺲ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺁﻳﻪ در وﻳﺮﮔﻮل ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎ ً‬ ‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪» :‬هﻢ از ﺣﻴﺚ ﮔﻔﺘﮕﻮ‪ ،‬هﻢ ﻧﻔﻘﻪ و هﻢ از ﺣﻴﺚ وﻇﺎﻳﻒ زﻧﺎﺷﻮﻳﯽ«[‬ ‫‪64‬‬ ‫]ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻴﻀﺎوی ﻳﮑﯽ از ﺑﺰرگ ﻋﺎﻟﻤﺎن اﺳﻼﻣﯽ در ﻓﺎرس در ﺧﺎﻧﻮادﻩ ای ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪ‪ .‬ﭘﺪر وی در ﻓﺎرس ﻗﺎﺿﯽ اﻟﻘﻀﺎت ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻴﻀﺎوی در اﺑﺘﺪا در ﺷﻴﺮاز ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﭘﺮداﺧﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﺒﺮﻳﺰ رﻓﺖ و ﺗﺎ ﺁﺧﺮ ﻋﻤﺮ در ﺁﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت‪ ،‬ﺗﺪرﻳﺲ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪ .‬ﻗﺎﺿﯽ‬ ‫ﺑﻴﻀﺎوی ﺣﺎﺷﻴﻪ ای ﺑﺮ »ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﺸﺎف« زﻣﺨﺸﺮی ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ هﻨﻮز از ﺟﺎﻧﺐ ﺳّﻨﻴﺎن ﺗﻘﺪﻳﺲ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬وی ﺁﺛﺎری در ﺗﺼﻮف‪ ،‬ﻗﻀﺎء و ﺻﺮف و‬ ‫ﻧﺤﻮ ﻋﺮﺑﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﺛﺎری هﻢ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ دارد[‬

‫‪125‬‬

‫ﺑﺮای ﺗﻌﻠﻴﻞ ﺁن اﻧﺪﻳﺸﻪ را در داﻻﻧﻬﺎی ﺗﺎرﻳﮏ ﺑﮕﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬در ﺗﻤﺎم اﻗﻮام اﺑﺘﺪاﻳﯽ و از ﺁن وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﻳﺎد دارد ﭼﻮن‬ ‫زور و ﺗﻼش روزی ﺑﺎ ﻣﺮد ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬زن در ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺁﻟﻤﺎﻧﯽ ﻧﻴﭽﻪ‪ ،‬ﺑﺸﺮ ﺷﻤﺎرﻩ‬ ‫دو ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻋﺮب اﻳﻦ اﺻﻞ ﻳﻌﻨﯽ اﺻﻞ ﺑﺸﺮ ﺷﻤﺎرﻩ دو ﺑﻮدن زن ﺑﻪ ﺷﮑﻞ وﺣﺸﻴﺎﻧﻪ ﺗﺮ و رﺳﻮاﺗﺮی وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺣﻀﺮت‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ در ﺿﻤﻦ ﺗﺸﺮﻳﻌﻬﺎ و ﺗﻮﺻﻴﻪ هﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از ﺣﺪّت اﻳﻦ روش وﺣﺸﻴﺎﻧﻪ ﮐﺎﺳﺘﻪ و ﺑﺮای زن ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ در ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء ﺑﺴﻴﺎری از ﺁﻧﻬﺎ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻪ‪ ...‬ﻧﻪ‪ ...‬ﺗﻌﻠﻴﻞ ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎﻓﯽ ﺁﻧﺎن از ﻟﺤﺎظ ﻣﻨﻄﻖ و ﻋﻘﻠﯽ ارزش زﻳﺎدی ﻧﺪارد و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﺁﻧﭽﻪ را ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻴﺎن اﻋﺮاب ﻣﺘﺪاول ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺜﺒﻴﺖ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ و از اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺧﻴﻠﯽ اﻳﺮاد ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﻧﺪ ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﺾ« را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻀﻬُﻢ ﻋَﻠﯽ ﺑَﻌ ٍ‬ ‫ﻀﻠِﻨﺎ ﺑَﻌ َ‬ ‫» َﻓ ﱠ‬ ‫در ﺟﻤﻠﻪ دوم‪ ،‬وﺟﻪ اﻓﻀﻞ ﺑﻮدن ﻣﺮد ﺑﺮ زن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻮازﻳﻦ ﻋﻘﻠﯽ ﺳﺎزﮔﺎرﺗﺮ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﺑِﻤﺎ اَﻧ َﻔﻘُﻮا ﻣِﻦ اَﻣﻮاِﻟﻬِﻢ« ﻳﻌﻨﯽ ﭼﻮن ﻣﺮد ﻣﺘﮑﻔﻞ ﻣﺨﺎرج زن اﺳﺖ ﭘﺲ زن ﻣﺘﻌﻠﻘﻪ اوﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻄﻴﻊ اواﻣﺮ و ﻧﻮاهﯽ او‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻄﺎﺑﻖ رأی ﺑﻴﻀﺎوی و زﻣﺨﺸﺮی و ﺑﺴﻴﺎری از ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺮد ﺣﺎﮐﻢ و زن رﻋﻴﺖ‪ ،‬ﻣﺮد ﺁﻗﺎ و زن‬ ‫ت‬ ‫ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺖ و از هﻤﻴﻦ رو ﭘﺸﺖ ﺳﺮ هﻤﻴﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮﺁن ﺟﻤﻠﻪ دﻳﮕﺮﻳﺴﺖ ﮐﻪ ﺁن را ﺧﻮب واﺿﺢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪» :‬ﻓَﺎﻟّﺼﺎﻟِﺤﺎ ُ‬ ‫ن ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ‪ ،‬زﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﻴﻊ ﻣﺮد ﺧﻮد ﺑﻮدﻩ و در ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻮهﺮ‪ ،‬ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﺮای وی‬ ‫ﺐ«‪ .‬ﭘﺲ ز ِ‬ ‫ت ﻟِﻠﻐَﻴ ِ‬ ‫ت ﺣﺎﻓِﻈﺎ ُ‬ ‫ﻗﺎﺋِﻨﺎ ُ‬ ‫ﻧﮕﺎهﺪارد و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬زﻧﺎن اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺮد ﺧﻮد هﺴﺘﻨﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء ﮐﻪ‬ ‫ﺷﺎرع اﺳﻼم ﺣﻘﻮق و ﺣﺪود زن و ﻣﺮد را ﻣﻌﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻋﺎدات ﺟﺎهﻠﻴﺖ و ارﻓﺎق ﺑﻪ ﺟﻨﺲ زن ﻧﺸﺎن دادﻩ‬ ‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﺧﺬُو َﻧ ُﻪ ﺑُﻬﺘﺎﻧًﺎ َواِﺛﻤًﺎ ﻣُﺒﻴﻨًﺎ‪.‬‬ ‫ﺧﺬُوا ﻣِﻨ ُﻪ ﺷَﻴﺌًﺎ‪َ .‬اﺗَﺄ ُ‬ ‫ج وَﺁﺗﻴﺘُﻢ اِﺣﺪﻳ ُﻬﻦﱠ ﻗِﻨﻄﺎرًا ﻓَﻼ ﺗَﺄ ُ‬ ‫ن َزو ٍ‬ ‫ج ﻣَﮑﺎ َ‬ ‫ل زَو ٍ‬ ‫» َواِن َارَد ُﺗ ُﻢ اﺳﺘِﺒﺪا َ‬ ‫ن ﻣِﻨﮑُﻢ ﻣﻴﺜﺎﻗًﺎ ﻏَﻠﻴﻈًﺎ«‪.‬‬ ‫ﺾ َوَاﺧَﺬ َ‬ ‫ﻀﮑُﻢ اِﻟﯽ ﺑَﻌ ٍ‬ ‫ﺧﺬُو َﻧ ُﻪ َو ﻗَﺪ اَﻓﻀﯽ ﺑَﻌ ُ‬ ‫ﻒ ﺗَﺄ ُ‬ ‫َوﮐَﻴ َ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻴﺪ زن دﻳﮕﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ از ﮐﺎﺑﻴﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زن ﺳﺎﺑﻖ دادﻩ اﻳﺪ ﭼﻴﺰی ﭘﺲ ﻧﮕﻴﺮﻳﺪ زﻳﺮا ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﺗﺮاﺿﯽ ﮐﺮدﻳﺪ و روی ﻣﻬﺮ ﻣﻌﻴﻦ زن و ﺷﻮهﺮ ﮔﺸﺘﻪ و از او ﺑﻬﺮﻩ ﻣﻨﺪ ﺷﺪﻩ اﻳﺪ‪ ،‬ﭘﺲ هﻨﮕﺎم ﺟﺪاﻳﯽ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮐﺎﺑﻴﻦ‬ ‫]ﻣﺎل[ دادﻩ ﺷﺪﻩ از روی ﺗﺮاﺿﯽ ]رﺿﺎﻳﺖ[ را ﭘﺲ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮد ﻋﺮب وﻗﺘﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ از زن ﺧﻮد ﺟﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﺑﻴﻨﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ وی دادﻩ‬ ‫ﺑﻮد ﭘﺲ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺁن را ﻧﻬﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﺁﺧﺮ ﺁﻳﻪ ‪ ٣٤‬از ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء ﻣﺜﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻋﺎدات دوران ﺟﺎهﻠﻴﺖ را ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ زﻳﺮا ﺑﻪ ﻣﺮد‬ ‫اﺟﺎزﻩ ﻣﯽ دهﺪ زن ﺧﻮد را ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮد ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻗﺪرت ﺟﺴﻤﯽ از دﻳﺮﺑﺎز ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺟﻮاﻧﻤﺮدی و ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ اﺻﻞ ﻋﺪاﻟﺖ ﺟﺎرﻳﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺁن را ﺟﺰء ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻗﺮار دادن‪ ،‬زﺑﺎن ﻃﻌﻨﻪ زﻧﺎن را ﻗﺪری ﺑﺎز‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﻤﻢ ﺁﻳﻪ ‪ ٣٤‬ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺟ ِﻊ وَاﺿ ِﺮﺑُﻮ ُهﻦﱠ‪«...‬‬ ‫ﺠﺮُو ُهﻦﱠ ﻓِﯽ اﻟﻤَﺼﺎ ِ‬ ‫ن ُﻧﺸُﻮ َز ُهﻦﱠ َﻓ ِﻌﻈُﻮ ُهﻦﱠ وَاه ُ‬ ‫»وَاﻟّﻼﺗﯽ ﺗَﺨﺎﻓُﻮ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ اﮔﺮ زن ﺷﻤﺎ در ﻣﻘﺎم ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﺑﺮﺁﻣﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ او را ﭘﻨﺪ دهﻴﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ راﻩ ﻧﻴﺎﻣﺪ از هﻤﺨﻮاﺑﮕﯽ‬ ‫ﻣﺤﺮوﻣﺶ ﺳﺎزﻳﺪ و اﮔﺮ ﺑﺎز ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻧﺸﺪ و اﻃﺎﻋﺖ ﻧﮑﺮد‪ ،‬او را ﺑﺰﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺮاﻳﻊ هﺮ ﻗﻮﻣﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻋﺎدات و اﺧﻼق و ﻧﺤﻮﻩ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺁﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬زدن زن اﻣﺮی ﻣﺘﺪاول و راﻳﺞ ﺑﻮد‪ .‬از رواﻳﺎت‬ ‫و ﺳﻴﺮ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻮم ﻋﺮب و از ﺧﻮد اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﻣﺮد ﺧﻮد را ﻣﺎﻟﮏ زن ﻓﺮض ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ و هﺮ‬ ‫ﺑﻼﻳﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮ ﺳﺮش ﻣﯽ ﺁورد‪.‬‬ ‫ﻋﺸَﺮﻩ ُﻣ َﺒﺸّﺮﻩ‬ ‫اﺳﻤﺎء دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮐﻪ زن ﭼﻬﺎر زﺑﻴﺮ ﺑﻦ اﻟﻌﻮام ﺑﻮد و زﺑﻴﺮ ﺑﻦ ﻋﻮام ﻳﮑﯽ از اﺻﺤﺎب ﺧﺎص ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و از َ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬هﺮ وﻗﺖ زﺑﻴﺮ ﺑﺮ ﻳﮑﯽ از ﻣﺎ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻮب ﭼﻨﺎن ﻣﺎ را ﻣﯽ زد ﮐﻪ ﭼﻮب ﻣﯽ ﺷﮑﺴﺖ«‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﻻاﻗﻞ اﻳﻦ ﻓﻀﻞ را ﺑﺮای ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﭘﺲ از ﺁن ﺗﺮک هﻤﺨﻮاﺑﮕﯽ را ﺗﻮﺻﻴﻪ‬ ‫ن زن را اﺟﺎزﻩ دادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ن ﺁن دو‪ ،‬ﺗﺪﺑﻴ ِﺮ زد ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻩ و در ﺻﻮرت ﺳﻮدﻣﻨﺪ واﻗﻊ ﻧﺸﺪ ِ‬ ‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻔﺴﺮان و ﻓﻘﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ زدن ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﺴﺘﻦ اﺳﺘﺨﻮان ﺷﻮد وﮔﺮﻧﻪ ﺣﮑ ِﻢ ﻗﺼﺎص ﺑﺮ ﺁن وارد ﻣﯽ‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬زﻣﺨﺸﺮی در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺑﻌﻀﻴﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻣﺠﺎزات زن ﻧﺎﺷﺰﻩ‪ 65‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺒﻮدﻩ و ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ هﺮ‬ ‫ﺳﻪ وﺳﻴﻠﻪ را ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ«‪.‬‬ ‫‪66‬‬ ‫ﻗﻄﻌًﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺁﻳﻪ ﻓﻮق ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﯽ را اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻋﻠﻤﺎء ﻣﺘﻌﺼﺐ ﻋﺮب ﺷﺒﻴﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﻳﺎ اﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴﻪ‬ ‫ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻌﻨﯽ ﺁﻳﻪ ﻗﺮﺁن واﺿﺢ اﺳﺖ و ﺁﻳﻪ ﺑﻌﺪی ﺁن را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫‪65‬‬

‫]زن ﻧﺎﺷﺰﻩ زﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﺷﻮهﺮ ﺧﻮد ﻧﮑﻨﺪ و ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎری و ﺑﺪرﻓﺘﺎری ﮐﻨﺪ[‬ ‫‪66‬‬ ‫]ﺗﻘﯽ اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ‪ ١٣‬ﻣﻴﻼدی در دﻣﺸﻖ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﺪاران اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﺑﻮد‪ .‬وی ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺁﻧﭽﻪ در ﻗﺮﺁن‬ ‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﺪون ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﺄوﻳﻞ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﺪای ﻣﺠﺴﻢ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ[‬

‫‪126‬‬

‫ﺣﮑَﻤًﺎ ﻣِﻦ اَهﻠِﻬﺎ اِن ﻳُﺮﻳﺪا اِﺻﻼﺣًﺎ«‪.‬‬ ‫ﺣﺤَﻤًﺎ ﻣِﻦ اَهِﻠ ِﻪ َو َ‬ ‫ق ﺑَﻴ ِﻨﻬِﻤﺎ ﻓَﺎﺑ َﻌﺜُﻮا َ‬ ‫» َواِن ﺧِﻔﺘُﻢ ﺷِﻘﺎ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ اﮔﺮ اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﺷﺪﻳﺪ ﺷﺪ‪ ،‬داوری از ﻃﺮف ﻣﺮد و داوری از ﻃﺮف زن ﻣﻌﻴﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻳﺎ ﺁﻧﻬﺎ را‬ ‫ﺻﻠﺢ دهﻨﺪ و ﻳﺎ از هﻢ ﺗﻔﺮﻳﻖ ]ﺟﺪا[ ﮐﻨﻨﺪ‪.67‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺳﻮرﻩ ﺗﮑﻠﻴﻒ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻣﺮد و زن ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﺁﻧﻬﺎ در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻳﻬﻮد هﻢ هﺴﺖ و در ﻣﻴﺎن اﻋﺮاب‬ ‫دورﻩ ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﺟﺰ ﺁﻳﻪ ‪ ٢٢‬ﮐﻪ ﻧﮑﺎح زن ﭘﺪر را ﻧﻬﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ و ﺁن را ﻋﻤﻞ زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‬ ‫وﺻﻒ ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ و ﻣﯽ ﺗﻮان از ﺁن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮد ﮐﻪ در دوران ﺟﺎهﻠﻴﺖ اﻳﻦ رﺳﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬ ‫ﺳﻠَﻒ از هﻤﺎن ﺁﻳﻪ‪.‬‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ اِﻻ ﻣﺎ ﻗَﺪ َ‬ ‫ﭼﻴﺰی ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﺎزﮔﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪ ٢٣‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء اﺳﺖ ﮐﻪ ازدواج ﺑﺎ زن ﺷﻮهﺮدار را‬ ‫ﻣﻄﻠﻘًﺎ ﺣﺮام ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﺁن زن از راﻩ ﺧﺮﻳﺪ ﻣﻤﻠﻮک ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﻨﮓ و اﺳﻴﺮﺷﺪن ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن ﺷﻴﺮ ﻣﺎدر ﺣﻼل اﺳﺖ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﺷﻮهﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻠﺖ ﺁن رواﻳﺘﯽ اﺳﺖ از اﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»اﺳﺮاﻳﯽ از ]ﻗﺒﻴﻠﻪ[ اوﻃﺎس ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﻮهﺮ داﺷﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﻣﺎ ﮐﺮاهﺖ داﺷﺘﻴﻢ ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ هﻤﺨﻮاﺑﻪ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬از‬ ‫ﻦ اﻟﻨﱡﺴﺎ ِء اِﻻ ﻣﺎ ﻣَﻠﮑَﺖ اَﻳﻤﺎ ُﻧﮑُﻢ‪ 68«...‬ﭘﺲ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺗﺼﺮف ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ت ِﻣ َ‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺗﮑﻠﻴﻒ ﭘﺮﺳﻴﺪﻳﻢ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪» :‬وَاﻟﻤُﺤﺼَﻨﺎ ُ‬ ‫ﺣﻼل ﺷﺪ«‪.‬‬ ‫وﻟﯽ در هﻤﻴﻦ ﺁﻳﻪ ‪ ٢٣‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء ﺑﺎز دﺳﺘﻮرﻳﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﺑﻪ ﺣﻘﻮق زن و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﻋﺎدت ﻣﺬﻣﻮم و‬ ‫ﻣﺘﺪاول ﺁن زﻣﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ﻏﻴﺮ از ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺎ دادن ﮐﺎﺑﻴﻦ از زﻧﻬﺎ‬ ‫ﻣﺘﻤﺘﻊ ﺷﻮﻳﺪ ﺑﺪون اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺷﺮط اﻳﻨﮑﻪ در اﻳﻦ ﺗﻤﺘﻊ ﻣﺰد ﻳﺎ اﺟﺮ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﺗﺮاﺿﯽ ﻃﺮﻓﻴﻦ‬ ‫ﺑﭙﺮدازﻳﺪ« و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ هﻤﻴﻦ ﺁﻳﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻪ ]‪ [Motae‬ﻳﺎ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ در ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺒﺎح ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻋﻠﻤﺎء‬ ‫ﺳﻨّﯽ ﺁن را ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ زﻳﺮا ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺟﻤﻠﻪ » َﻓﻤَﺎ اﺳﺘَﻤﺘَﻌﺘُﻢ ِﺑ َﻪ ﻣِﻨ ُﻬﻦﱠ ﻓَﺂﺗُﻮ ُهﻦﱠ ُاﺟُﻮ َر ُهﻦﱠ‪] ...‬ﭘﺲ ﺁﻧﭽﻪ را ﻣُﺘﻌﻪ ﮐﺮدﻳﺪ از‬ ‫اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺪهﻴﺪ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻣﻬﺮهﺎﺷﺎن را‪ 69[...‬هﻨﮕﺎم ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﻣﺪت ﺁن ﺳﻪ روز ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و ﭘﺲ‬ ‫از ﺁن ﻣﻠﻐﯽ ﮔﺮدﻳﺪ و دﻟﻴﻞ ﺁن را هﻢ اﻳﻦ ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ »ُاﺟُﻮر ُهﻦﱠ«‪] ،‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺰ ِد ﺁﻧﻬﺎ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﻧﻪ‬ ‫ﺻﺪاق ﻳﺎ ﻣﻬﺮ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻴﻌﻪ اﻳﻦ ﻧﻮع ازدواج را ﻣﺒﺎح داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺁﻳﻪ دﻳﮕﺮی هﺴﺖ ﮐﻪ ﺁوردن ﺁن ﻣﺎ را ﺑﻪ وﺿﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻳﻦ زﻣﺎن و ﺑﺮ اﻳﻨﮑﻪ اﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ در‬ ‫رواﺑﻂ ﻣﺮد و زن ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬واﻗﻒ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﮑﺤُﻮ ُهﻦﱠ‬ ‫ﻋﻠَﻴﮑُﻢ اَن ﺗَﻨ ِ‬ ‫ح َ‬ ‫ﮑﻔّﺎ ِر‪ ...‬وَﺁﺗُﻮهُﻢ ﻣﺎ اَﻧ َﻔﻘُﻮا وَﻻ ﺟُﻨﺎ َ‬ ‫ﯽ اﻟ ُ‬ ‫ﺟﻌُﻮ ُهﻦﱠ اِﻟ َ‬ ‫ت‪ ...‬ﻓَﻼﺗَﺮ ِ‬ ‫ت ﻣُﻬﺎﺟِﺮا ٍ‬ ‫»اِذا ﺟﺎ ِء ُﮐ ُﻢ اﻟﻤُﺆﻣِﻨﺎ ٍ‬ ‫ﺼ ِﻢ اﻟﮑَﻮا ِﻓ ِﺮوَاﺳ َﺌﻠُﻮا ﻣﺎ اَﻧﻔَﻘﺘُﻢ َو ﻟَﻴﺴ َﺌﻠُﻮا ﻣﺎ اَﻧ َﻔﻘُﻮا‪.70«...‬‬ ‫ﺴﮑُﻮا ِﺑ ِﻌ َ‬ ‫ﻦ ُاﺟُﻮر ُهﻦﱠ وَﻻ ﺗُﻤ ِ‬ ‫اِذا ﺁﺗَﻴ ُﺘﻤُﻮ ُه ﱠ‬ ‫ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬اﮔﺮ زﻧﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺷﻮهﺮش ﺑﺮ او ﺣﻘﯽ ﻧﺪارد و اﮔﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﺮد زن ﺧﻮد‬ ‫را‪ ،‬زﻧﺶ را ﺑﻪ او ﻧﺪهﻴﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺮﺟﯽ را ﮐﻪ درﺑﺎرﻩ ﺁن زن ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﺑﻪ او ﺑﺪهﻴﺪ‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ اﮔﺮ زن ﺷﻤﺎ ﺑﺮ‬ ‫ﺷﺮک ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺳﻮی ﻣﺸﺮﮐﻴﻦ ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬اﺻﺮاری در ﻧﮕﺎهﺪاری او ﻧﮑﻨﻴﺪ )ﻣﺒﺎدا ﺳﺘﻮن ﭘﻨﺠﻢ‬ ‫ﺷﻮد( وﻟﯽ در ﻋﻮض ﺁﻧﭽﻪ ﺧﺮج او ﮐﺮدﻩ اﻳﺪ از او ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﺁﻳﺎﺗﯽ هﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و ﻓﮑﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ و اﻋﺮاب را از ﺑﺪرﻓﺘﺎری ﺑﺎ زن ﻧﻬﯽ ﻣﯽ‬ ‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁﻳﻪ ‪:٢٣١‬‬ ‫ف «‪.‬‬ ‫ﺳ ﱠﺮﺣُﻮ ُهﻦﱠ ِﺑﻤَﻌﺮ ُو ٍ‬ ‫ف اَو َ‬ ‫ﮑ ُﻮهﱠﻦ ِﺑﻤَﻌﺮ ُو ٍ‬ ‫ﺴُ‬ ‫ﻦ َﻓﺎَﻣ ِ‬ ‫ﺟَﻠ ُﻬ ﱠ‬ ‫ﻦ َا َ‬ ‫ﻃﻠﱠﻘ ُﺘ ُﻢ اﻟ ِﻨُﺴﺎ َء َﻓ َﺒﻠَﻐ َ‬ ‫» َواِذا َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ اﮔﺮ زن ﺧﻮد را ﻃﻼق دادﻳﺪ و ﺳﺮﺁﻣﺪن ﻋﺪّﻩ ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﺪ‪ ،‬رﺟﻮع و ﻋﺪ ِم رﺟﻮع ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮاﻓﻖ اﺻﻞ ﻋﺪل و‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ اﻳﻨﮑﻪ رﺟﻮع ﮐﻨﻴﺪ ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﻓﺪﻳﻪ دهﻴﺪ ﻳﺎ اﻳﺎم ﺣﺒﺲ و ﻋﺪم ﺁزادی او را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫هﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺁﻳﻪ ‪ ٢٣٢‬اﻣﺮ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺮدی زﻧﺶ را ﻃﻼق داد و ﻋﺪّﻩ او ﻣﻨﻘﻀﯽ ﺷﺪ اﻣﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﺷﻮهﺮ ﺧﻮد‬ ‫دوﺑﺎرﻩ ازدواج ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﻧﮑﻨﻴﺪ‪ .71‬اﻳﻦ ﺁﻳﻪ درﺑﺎرﻩ ﺷﺪت و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﻌﻘﻞ ﺑﻦ ﻳﺴﺎر ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاهﺮ ﻣﻄﻠﻘﻪ اش‬ ‫ﺑﺎ ﺷﻮهﺮ ﺧﻮد دوﺑﺎرﻩ ازدواج ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در هﻤﻴﻦ ﺳﻮرﻩ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﺑﺮﻣﯽ ﺧﻮرﻳﻢ ﮐﻪ هﺮﭼﻨﺪ از ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺎرج اﺳﺖ وﻟﯽ ﭼﻮن ﻃﺮﻓﻪ ]ﺷﮕﻔﺖ ﺁور[ و ﺑﺪﻳﻊ ]ﺗﺎزﻩ و‬ ‫ﻧﻮ[ و ﺣﺎﮐﯽ از اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﺼﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ در ﭼﻪ ﻧﻮع ﻣﻮﺿﻮﻋﻬﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬ ‫ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺷﺎرﻩ ﺑﺪان ﺧﻮب و ﻋﺒﺮت اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪67‬‬ ‫‪68‬‬ ‫‪69‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪71‬‬

‫ﺁﻳﻪ ‪ ٣٥‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء‬ ‫]ﻣﻌﻨﯽ ﺁﻳﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬و زﻧﺎن ﺷﻮهﺮدار‪ ،‬ﻣﮕﺮ زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﺁن ﺷﺪﻩ اﻳﺪ[‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء ﺁﻳﻪ ‪[٢٣‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ ﺁﻳﻪ ‪١٠‬‬ ‫و اذا ﻃﻠﻘﺘﻢ اﻟﻨﺴﺎء ﻓﺒﻠﻐﻦ اﺟﻠﻬﻦ ﻓﻼ ﺗﻌﻀﻠﻮهﻦ ان ﻳﻨﮑﺤﻦ ازواﺟﻬﻦ اذا ﻓﺮاﺿﻮاا‪ ...‬اﻟﺦ ]ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﺁﻳﻪ ‪[٢٣٢‬‬

‫‪127‬‬

‫در ﺁﻳﻪ ‪ ٢٢٢‬ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﺣﮑﻢ ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ زن اﺳﺖ در اﻳّﺎم ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﺗﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﻃﻬﺮ ]ﭘﺎک ﺷﺪن زن از ﺣﻴﺾ[ ﻓﺮا رﺳﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬ ‫ﷲ« ﮐﻪ اﺟﺎزﻩ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﭘﺲ از ﻃﻬﺮ ﻧﺰد زﻧﺎن ﺧﻮد‬ ‫ﺚ ُاﻣَﺮ ُﮐ ُﻢ ا ُ‬ ‫ن َﻓَﺎﺗُﻮ ُهﻦﱠ ﻣِﻦ ﺣَﻴ ُ‬ ‫ﻄﻬﱠﺮ َ‬ ‫از ﺁن اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪» :‬ﻓَﺎذِا َﺗ َ‬ ‫ﺑﺮوﻧﺪ از ﺁن ﺳﻮﻳﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ‪ ،‬از هﻤﺎن ﺳﻮﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺣﻴﺾ از‬ ‫ﺸ ِﻌ ِﺮ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻔﻬﻮم‬ ‫رﻓﺘﻦ ﺑﺪان ﺳﻮ ﻣﻨﻊ ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از اﻳﻦ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪ ٢٢٣‬ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﺑﮑﻠّﯽ ﭼﻴﺰ ﺗﺎزﻩ و ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﻣ ُ‬ ‫ﻗﺒﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ث َﻟﮑُﻢ َﻓُﺎﺗُﻮا ﺣ َﺮ َﺛﮑُﻢ َاﻧّﯽ ﺷِﺌﺘُﻢ«‪.‬‬ ‫»ﻧِﺴﺎ ُؤﮐُﻢ ﺣَﺮ ُ‬ ‫ﺖ ﺧﻮد ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻴﺪ وارد ﺷﻮﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺖ ﺷﻤﺎﻳﻨﺪ و در هﺮ ﺟﺎی ﮐﺸ ِ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ زﻧﺎن ﺷﻤﺎ ﮐﺸ ِ‬ ‫ﺟﻼﻟﻴﻦ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻤﻠﻪ »اﻧّﯽ ﺷﺌﺘﻢ« ]ﻳﻌﻨﯽ[ »ﺑﻪ هﺮ ﺳﻮی ﻣﺰرﻋﻪ« ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣَﻦ ﻗﻴﺎ ِم َو ُﻗﻌُﻮد َواِﺿﻄِﺠﺎع َو اِﻗﺒﺎل و‬ ‫اِدﺑﺎر«‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬اﻳﺴﺘﺎدﻩ ]و[ ﺧﻮاﺑﻴﺪﻩ ]و[ از ﭘﻴﺶ ] ُﻗﺒُﻞ[ و از ﭘﺲ ] ُدﺑُﺮ[‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺁن ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ در ر ّد ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺟﻬﻮدان ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ اﮔﺮ از ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺶ زن روی ﺁورﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﭽﻪ او ﭼﭗ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻴﻮﻃﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﻳﻪ ‪] ٢٢٣‬ﮐﻪ[ ﺻﺮﻳﺤًﺎ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﻧﺰد زﻧﺎن ﺧﻮد از ﺁن ﺳﻮﻳﯽ روی ﺁورﻳﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻋﺘﺮاض ﻋﻤﺮ و ﺟﻤﻌﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﺴﺦ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ زﻳﺮا اهﻞ ﮐﺘﺎب ﭘﻬﻠﻮی زﻧﺎن ﺧﻮد ﻣﯽ ﺧﻮاﺑﻴﺪﻧﺪ و ﻃﺒﻌًﺎ‬ ‫اﻧﺼﺎر ﮐﻪ اهﻞ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻮدﻧﺪ اﻳﻦ روش را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺠﺐ و ﻣﺴﺘﻮری زن ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﻋﺎدت ﻗﺮﻳﺶ و اهﻞ ﻣﮑﻪ‪ ،‬زن را ﺑﻪ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ دﺳﺘﻤﺎﻟﯽ ﮐﺮدﻩ و از هﺮ ﻃﺮف او را ﻣﯽ ﻏﻠﺘﺎﻧﻴﺪﻧﺪ و ﻟﺬﺗﯽ ﻣﯽ ﺑﺮدﻧﺪ از‬ ‫اﻳﻨﮑﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﻴﻔﮑﻨﻨﺪ و َدﻣَﺮ ﺑﻴﻨﺪارﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﺎ ﭘﺲ و ﭘﻴﺶ او‪ ،‬هﺮ دو‪ ،‬ﺳﺮ و ﮐﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﮑﯽ از ﻣﻬﺎﺟﺮان زﻧﯽ از اﻧﺼﺎر را ﺑﺮدﻩ ﺑﻮد و ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ وی ﭼﻨﺎن ﮐﻨﺪ‪ .‬زن ﺗﻦ در ﻧﺪادﻩ و ﮔﻔﺖ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻳﮏ ﭘﻬﻠﻮ ﻣﯽ‬ ‫ل ﻣﺮد اﺳﺖ و هﺮﮔﻮﻧﻪ دﻟﺨﻮاﻩ اوﺳﺖ ﻣﯽ‬ ‫ﺧﻮاﺑﻴﻢ‪ .‬ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل رﺳﻴﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ »زن ﻣﺎ ِ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ او ﺑﺮﺁﻳﺪ«‪.‬‬ ‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ و ﺗﺮﻣﺬی از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﺎﻣﺪادی ﻧﺰد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ هﻠﮑﺖ‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[‬ ‫ای ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﺪا از دﺳﺖ رﻓﺘﻢ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﻣﺎ اهﻠﮑﺖ ﻳﺎ ﻋﻤﺮ؟ ]ﭼﮕﻮﻧﻪ هﻼک ﺷﺪی ﻳﺎ ﻋﻤﺮ؟[ ﻋﺮض ﮐﺮد رﺣﻠﯽ اﻟﻠﻴﻠﺔ‬ ‫ﻓﻠﻢ ﻳﺮد ﻋﻠﻴﻪ ﺷﻴﺌًﺎ‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﮐﺎری ﺧﻮاﺳﺘﻢ اﻧﺠﺎم دهﻢ و ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺁن وﻗﺖ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ و ﻣﻌﻨﯽ »َاﻧّﯽ ﺷِﺌﺘُﻢ« اﻳﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﻣﻘﺒﻼت‪ ،‬ﻣﺪﺑﺮات و ﻣﺴﺘﻠﻘﻴﺎت ]ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺧﻮاﺑﻴﺪﻩ[ ﻳﻌﻨﯽ از ﺟﻠﻮ‪ ،‬از ﻋﻘﺐ ﻃﺎﻗﺒﺎز و َدﻣَﺮ«‪.‬‬ ‫در ﺁﻳﺎت ﻋﺪﻳﺪﻩ ﻗﺮﺁن و ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ وﺿﻊ ﻧﺎهﻨﺠﺎر زن در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺮب و رﻓﺘﺎر ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺮدان ﺑﺎ زﻧﺎن‬ ‫روﺷﻦ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻞ ﺁﻳﻪ ‪ ٣٥‬ﺳﻮرﻩ ﻧﻮر ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺣﮑﻢ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﻣﺮدان زﻧﻬﺎی ﻣﻤﻠﻮک ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺳﻮ ِد دﻧﻴﺎﻳﯽ ﺑﻪ‬ ‫زﻧﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﻧﮑﻨﻨﺪ‪:‬‬ ‫ض اﻟﺤُﻴﺎة اﻟ ُﺪّﻧﻴﺎ«‪.‬‬ ‫ﺤﺼﱡﻨًﺎ ِﻟﺘَﺒ َﺘﻐُﻮا ﻋَﺮ َ‬ ‫ن َﺗ َ‬ ‫ﻋﻠَﯽ اﻟﺒِﻐﺎ ِء اِن َارَد َ‬ ‫»ﻻﺗُﮑ ِﺮهُﻮا َﻓﺘَﻴﺎ ِﺗﮑُﻢ َ‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ درﺑﺎرﻩ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و از ﻇﻮاهﺮ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ در اﻳﻦ ﻋﻤﻞ زﺷﺖ‬ ‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻔﺮد ﻧﺒﻮدﻩ و ﻧﻮﻋﯽ ﮐﺴﺐ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮدﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺎر زﻧﺎ وادارد ﺗﺎ وﺟﻪ ﺁن را درﻳﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﻋﺪﻩ زﻳﺎدی از زﻧﻬﺎی ﻣﮑﻪ ﺑﺮای ﺑﻴﻌﺖ و اﺳﻼم ﺁوردن ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ رﺳﻴﺪﻧﺪ و ﺁﻳﻪ ]‪ [١٣‬ﺳﻮرﻩ‬ ‫ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ در ﺷﺮط ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﺳﻼم ﺁﻧﺎن ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻦ اَوﻻد ُهﻦﱠ‬ ‫ﻦ وَﻻ ﻳَﻘﺘُﻠ َ‬ ‫ﻦ وَﻻ ﻳَﺰﻧﻴ َ‬ ‫ﷲ ﺷَﻴﺌًﺎ وَﻻ ﻳَﺴﺮِﻓ َ‬ ‫ﻦ ﺑِﺎ ِ‬ ‫ﮏ ﻋَﻠﯽ اَن ﻻﻳُﺸﺮِﮐ َ‬ ‫ت ﻳُﺒﺎﻳِﻌ َﻨ َ‬ ‫ک اﻟﻤُﺆﻣِﻨﺎ ُ‬ ‫ﯽ اِذا ﺟﺎ َء َ‬ ‫»ﻳﺎ َاﱡﻳﻬَﺎ اﻟﱠﻨ ِﺒ ﱡ‬ ‫ﻦ‪.«...‬‬ ‫ف ﻓَﺒﺎ ﻳِﻌ ُﻬ ﱠ‬ ‫ﮏ ﻓﯽ ﻣَﻌﺮُو ٍ‬ ‫ﻦ َو ﻻ ﻳَﻌﺼﻴ َﻨ َ‬ ‫ﺟِﻠ ِﻬ ﱠ‬ ‫ﻦ َو اَر ُ‬ ‫ﻦ اَﻳﺪﻳ ِﻬ ﱠ‬ ‫ن ﻳَﻔﺘَﺮﻳ َﻨ ُﻪ ﺑَﻴ َ‬ ‫ﻦ ِﺑﺒُﻬﺘﺎ ٍ‬ ‫وَﻻ ﻳَﺄﺗﻴ َ‬ ‫اﻳﻦ ﺷﺮﻃﻬﺎ ﮐﻪ ﺑﺮای ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﺳﻼ ِم ﺁﻧﻬﺎ ﻋﻨﻮان ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اﻧﺒﺎزی ]ﺷﺮﻳﮑﯽ[ ﺑﺮای ﺧﺪا ﻧﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬دزدی ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬اوﻻد ﺧﻮد را ﻧﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻮدک ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺧﻮد را ﺑﻪ‬ ‫رﻳﺶ ﺷﻮهﺮ ﺧﻮد ﻧﺒﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻧﻴﮏ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻪ ﻋﺎدت ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻧﻮﺣﻪ ﺧﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﭼﺎک زدن ﮔﺮﻳﺒﺎن‪ ،‬ﺑﺮﻳﺪن ﻣﻮی و‬ ‫ﺧﺮاﺷﻴﺪن روی را رهﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﻼم ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﭙﺬﻳﺮ‪.‬‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ هﻨﮕﺎم ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﺷﺮوط‪ ،‬هِﻨﺪ زن اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن و ﻣﺎدر ﻣﻌﺎوﻳﻪ در اﻳﻨﮑﻪ زﻧﻬﺎ زﻧﺎ ﻧﮑﻨﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬زﻧﺎن ﺷﺮﻳﻒ و ﺁزادﻩ‬ ‫هﺮﮔﺰ ﮔﺮ ِد ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺎری ﻧﻤﯽ ﮔﺮدﻧﺪ« و ﻋﻤﺮ ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻨﺪﻩ ﺳﺮ داد‪.‬‬ ‫ﻳﮑﯽ از ﻋﺎدات زﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺳﻼم ﺁن را ﻣﻨﻊ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻦ ﻣﻮﻟﻮد دﺧﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮﺁن ﺻﺮﻳﺤًﺎ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﺑﺄی ذﻧﺐ ﻗﺘﻠﺖ« و اﻳﻦ از اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﻮد ﮐﻪ اﻋﺮاب دﺧﺘﺮ را ﻣﺎﻳﻪ ﻧﻨﮓ داﻧﺴﺘﻪ ﺧﻮاهﺎن ﭘﺴﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺪان ﻣﺒﺎهﺎت ﻣﯽ‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ و از ﻓﺮط ﻧﺎداﻧﯽ هﻴﭻ ﻧﻤﯽ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻣﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﺷﺪ و دﺧﺘﺮی ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻧﻤﯽ ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﻧﺴﻞ ﺑﺸﺮ ﻣﻨﻘﺮض ﻣﯽ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬در ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ٥٨‬و ‪ ٥٩‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺤﻞ اﻳﻦ ﺧﻮی ﻧﮑﻮهﻴﺪﻩ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪128‬‬

‫ن‬ ‫ﻋﻠَﯽ هُﻮ ٍ‬ ‫ﮑ ُﻪ َ‬ ‫ﺴُ‬ ‫ﺸ َﺮ ِﺑ ِﻪ َاﻳُﻤ ِ‬ ‫ﺳﻮِء ﻣﺎ ُﺑ ّ‬ ‫ﻦ اﻟﻘَﻮ ِم ﻣِﻦ ُ‬ ‫ﻞ وَﺟ ُﻬ ُﻪ ﻣُﺴ َﻮ ّدًا َو ُه َﻮ ﮐَﻈﻴ ُﻢ َﻳﺘَﻮاری ِﻣ َ‬ ‫ﻇﱠ‬ ‫ﺣ ُﺪهُﻢ ﺑِﺎﻻﻧﺜﯽ َ‬ ‫ﺸ َﺮ َا َ‬ ‫» َو اِذا ُﺑ ﱠ‬ ‫ب «‪.‬‬ ‫اَم َﻳ ُﺪﺳﱡ ُﻪ ﻓِﯽ اﻟﺘﱡﺮا ِ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻳﮑﯽ از ﺁﻧﺎن ﺧﺒﺮ ﻣﯽ دادﻧﺪ ﮐﻪ زﻧﺶ دﺧﺘﺮی زاﺋﻴﺪﻩ اﺳﺖ از ﻓﺮط ﺧﺸﻢ ﺳﻴﺎﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬از‬ ‫ن ﺧﻮد ﮐﻨﺎرﻩ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ دﭼﺎر ﺳﺮزﻧﺶ و ﺷﻤﺎﺗﺖ ﻧﺸﻮد‪ ،‬و در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﯽ رﻓﺖ ﮐﻪ ﺁﻳﺎ‬ ‫ﺷﺪت اﻧﺪوﻩ از ﮐﺴﺎ ِ‬ ‫داﺷﺘﻦ دﺧﺘﺮ را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ ﻳﺎ ﻃﻔﻞ ﻣﻌﺼﻮم را ﺧﺎک ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪129‬‬

‫زن و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﮔﻮﻟﺪ زﻳﻬﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ در هﻴﭽﻴﮏ از ادﺑﻴﺎت دﻳﻨﯽ ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ وﺿﻮح و روﺷﻨﯽ‪ ،‬ﺁﻧﻬﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺣﻴﺎت‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم دﻳﺪﻩ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﻮﺻﻴﻔﯽ ﮐﻪ از زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ وی ﺿﻤﻦ اﺣﺎدﻳﺚ و ﺳﻴﺮﻩ هﺎ‬ ‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ هﻴﭽﻴﮏ از ﻣﺆﺳﺴﻴﻦ دﻳﺎﻧﺎت دﻳﮕﺮ روی ﻧﺪادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺁﻣﻴﺰ در ﻳﮑﯽ از ﻓﺼﻮل ﮐﺘﺎب ﮔﺮاﻧﻘﺪر او »ﻋﻘﻴﺪﻩ و ﺷﺮﻳﻌﺖ در اﺳﻼم« ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ رﻏﺒﺖ‬ ‫روز اﻓﺰون رﺳﻮل اﮐﺮم ﺑﻪ زن ﺁﻣﺪﻩ و ﺁن را ﺣﻘﻴﻘﺘﯽ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻣﯽ ﻧﺎﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﻨﺎد ﻣﻮﺛﻖ ﺗﮑﻴﻪ دارد‪.‬‬ ‫راﺳﺖ اﺳﺖ ﻧﻮح و اﺑﺮاهﻴﻢ ﺳﺮ ﺟﺎی ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎ از زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﻮﺳﯽ و ﻋﻴﺴﯽ ﮐﻪ در ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎی‬ ‫ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺁﻣﻴﺰ ﻗﻮﻣﯽ و ﺗﻌﺼﺐ هﺎی ﻧﮋادی و دﻳﻨﯽ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰی ﻧﻤﯽ داﻧﻴﻢ وﻟﯽ ﺑﺮای زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺻﺪهﺎ ﺁﻳﻪ و ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﺳﻴﺮﻩ هﺎﻳﯽ ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ زﻣﺎن رﺣﻠﺖ او و هﻤﭽﻨﻴﻦ رواﻳﺎﺗﯽ ﮐﻪ هﻨﻮز ﺗﻌﺼﺒﻬﺎ ﺁن را‬ ‫ﻣﺴﺦ و ﺗﺒﺎﻩ ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ در دﺳﺖ دارﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮ از هﻤﻪ ﻗﺮﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﻼل ﺁﻳﺎت و ﺷﺄن ﻧﺰوﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮان‬ ‫ع ﻣﻮر ِد ﺑﺤﺚ‬ ‫ﺑﺮای ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻴﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺴﯽ از وﻗﺎﻳﻊ و ﺣﻮادث زﻣﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در هﻤﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮ ِ‬ ‫ﺁﻳﺎت ﻋﺪﻳﺪﻩ ای هﺴﺖ و ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻔﺴﺮان ﺷﺄن ﻧﺰول ﺁﻳﻪ ‪ ٥٨‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء را ﺧﺮدﻩ ﮔﻴﺮی ﺟﻬﻮدان ﺑﺮ رﻏﺒﺖ رﺳﻮل‬ ‫اﮐﺮم ﺑﻪ زن و ﻃﻌﻦ ﺁﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﺰ زن ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮐﺎری ﻧﺪارد‪ ،‬داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪:‬‬ ‫ب َو اﻟﺤِﮑ َﻤ َﺔ َو اَﺗﻴﻨﺎهُﻢ ﻣُﻠﮑًﺎ‬ ‫ل اِﺑﺮاهﻴ َﻢ اﻟﮑِﺘﺎ َ‬ ‫ﷲ ﻣِﻦ ﻓَﻀِﻠ ِﻪ َﻓﻘَﺪ ﺁﺗﻴﻨﺎ ا َ‬ ‫س ﻋَﻠﯽ ﻣﺎ اﺗﻴ ُﻬ ُﻢ ا ُ‬ ‫ن اﻟﻨّﺎ َ‬ ‫ﺴﺪُو َ‬ ‫»اَم ﻳَﺤ ُ‬ ‫ﻋَﻈﻴﻤًﺎ«‪.‬‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺁﻧﻬﺎ )ﻳﻬﻮدان( ﺑﺮ ﻓﻀﻞ و ﻋﻨﺎﻳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺤﻤﺪ رﺷﮏ ﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ )ﻳﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻘﺎم ﻧﺒﻮت و‬ ‫ﮐﺜﺮت زﻧﺎن( و ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﮔﺮ او ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻮد اﻳﻨﻘﺪر ﺑﻪ زﻧﺎن روی ﻧﻤﯽ ﺁورد‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﺮاهﻴﻢ هﻢ‬ ‫ﮐﺘﺎب و ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﻮدﻳﻢ و هﻢ ﮐﺸﻮری ﺑﺰرگ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ اﺷﺎرﻩ ﺑﻪ داود اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ‪ ٩٩‬زن داﺷﺖ و ﺳﻠﻴﻤﺎن هﺰار زن ﺁزاد و ﺑﻨﺪﻩ در ﺣﺮم‬ ‫ﻧﮕﺎهﺪاری ﻣﯽ ﮐﺮد و اﻳﻦ اﻣﺮ از ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮی ﺁﻧﺎن ﻧﮑﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﻳﺮ اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎی ﻣﻠﻮک ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﻳﻴﻞ ﺁﻟﻮدﻩ ﺑﻪ اﻏﺮاق و ﻣﺰﻳﻦ ﺑﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺮدﻩ ﮔﻴﺮان ﻓﺮﻧﮕﯽ اﻳﻦ رﻏﺒﺖ ﻣﻔﺮط ﺑﻪ زن را ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﻘﺎم روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻣﺮدی ﮐﻪ زهﺪ و ﻗﻨﺎﻋﺖ را ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‬ ‫ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و ﺣﺘﯽ ﺁﻧﺎن اﻧﺪازﻩ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ اﺻﻼح ﺷﺌﻮن و ﺣﻘﻮق زن اﺳﺖ ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﻴﻞ ﺷﺨﺼﯽ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ زن ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻗﻀﻴﻪ هﺮا ﺻﺮﻓًﺎ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ ﻋﻘﻠﯽ ﻧﻪ ﻋﺎﻃﻔﯽ ﺑﺴﻨﺠﻴﻢ‪ ،‬ارزش اﻳﺮاد ﺁﻧﺎن ﮐﺎهﺶ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ و ﺑﺸﺮ از‬ ‫ﻧﻘﻄﻪ هﺎی ﺿﻌﻒ ﺧﺎﻟﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺟﻨﺴﯽ ﺟﺰء ﻏﺮاﻳﺰ ﺁدﻣﻴﺴﺖ و ﺑﻴﺶ و ﮐﻢ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻗﺮار‬ ‫ﮔﻴﺮد ﮐﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮی در اﻓﮑﺎر و ﻳﺎ ﮐﺮدار ﻳﮏ ﺷﺨﺺ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت روﺷﻨﺘﺮ‪ ،‬ﺧﺼﻠﺖ ﺷﺨﺺ‬ ‫هﻨﮕﺎﻣﯽ ﻧﮑﻮهﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻳﺎﻧﺒﺨﺶ ﺑﻪ ﺣﺎل اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ورﻧﻪ در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺷﺨﺼﯽ و ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﺧﻮﺑﯽ ﻳﺎ ﺑﺪی و ﻧﻘﻄﻪ‬ ‫ﻗﻮت ﻳﺎ ﺿﻌﻒ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫از ﻓﮑﺮ ﺳﻘﺮاط ﺑﺮ ﺁﺗﻦ ﻧﻮر ﻣﯽ رﻳﺨﺖ و از ﺁﺗﻦ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻳﻮﻧﺎن و از ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻘﺮاط در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‬ ‫ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ دﻳﮕﺮان زﻳﺎﻧﯽ وارد ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬در هﻴﺘﻠﺮ‬ ‫ﻏﺮﻳﺰﻩ ﺟﻨﺴﯽ ﻳﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﺮﮐﺶ ﻧﺒﻮد‪ ،‬و از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﻣﯽ ﺗﻮان او را ﭘﺎﮐﻴﺰﻩ ﮔﻔﺖ‪ .‬وﻟﯽ در ﻋﻮض اﻓﮑﺎر ﺷﻮﻣﯽ داﺷﺖ‬ ‫ﮐﻪ دﻧﻴﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮن و ﺁﺗﺶ اﻓﮑﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺧﻮد را ﺑﺸﺮی ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺧﺪا ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻩ و ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺧﻮد را از ﭘﻠﻴﺪی ﺳﺘﺎﻳﺶ اﺻﻨﺎم‬ ‫ﻧﺠﺎت دهﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎﻳﻞ او ﺑﻪ زن و ﺗﻌﺪد زوﺟﺎت وی ﻧﻪ ﺁﺳﻴﺒﯽ ﺑﻪ اﺻﻮل دﻋﻮت او رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﻧﻪ زﻳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق دﻳﮕﺮان‪ .‬ﺑﺮ‬ ‫اﻋﻤﺎل و اﻓﮑﺎر ﻣﺮدان ﺑﺰرگ اﺟﺘﻤﺎع از اﻳﻦ زاوﻳﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ و ﺁﻧﻬﺎ را از ﻟﺤﺎظ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺧﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ‬ ‫ﻗﻀﺎوت ﮐﺮد‪ .‬از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺳﻠﺐ ﺣﻖ ﺁزادی ﻓﮑﺮ و ﻋﻘﻴﺪﻩ از دﻳﮕﺮان و ﻣﺨﻴّﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺁﻧﺎن ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن و ﺟﺰﻳﻪ‬ ‫دادن‪ ،‬ﺁﻧﻬﻢ ﺑﺎ ﺧﻮاری و زﺑﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﺳﻮی دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای دﻳﮕﺮ راﻩ ﻏﻠﻂ رﻓﺘﻪ و ﺑﺮای ﺗﺠﻠﻴﻞ از ﭘﻴﺸﻮای ﺑﺰرگ اﺳﻼم ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ ﮔﻔﺘﻪ و‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎﻳﻦ ﻣﺼﺮﺣﺎت ﻗﺮﺁن و رواﻳﺎت ﻣﺴﻠّﻢ ﺻﺪر اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻣﺮد ﻓﺎﺿﻠﯽ ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ ﻣﺎﻩ در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‬

‫‪130‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻓﺮاهﻢ ﮐﺮدﻩ و ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ 72‬ﺑﺎ دﻳﺪی روﺷﻦ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﻓﮑﺎر ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻗﻀﻴﻪ را زﻳﺮ و ﺑﺎﻻ ﮐﻨﺪ‪،‬‬ ‫از اﻳﻦ ﺧﺮدﻩ ﮔﻴﺮی اروﭘﺎﻳﻴﺎن ﺑﺮﺁﺷﻔﺘﻪ و ﻃﯽ ﻓﺼﻠﯽ در ﻣﻘﺎم دﻓﺎع از ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ و ﺑﮑﻠّﯽ ﻣﻨﮑﺮ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺁن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺑﻪ زن ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﺤﻤﺪ ‪ ٢٨‬ﺳﺎل ﺑﺎ ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺑﺴﺮ ﺑﺮد و هﻮس ﮔﺮﻓﺘﻦ زن دﻳﮕﺮ ﻧﮑﺮد‪ ...‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻃﺒﻴﻌﯽ اﺳﺖ و ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺗﻮاﻧﮕﺮ و ﻣﺘﺸﺨﺺ ﺟﻮان ﻓﻘﻴﺮ وﻟﯽ ﺟﺪّی و درﺳﺘﮑﺎری را ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺘﺶ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻮهﺮی ﺑﺮﻣﯽ ﮔﺰﻳﻨﺪ و‬ ‫داﻣﺎد را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽ ﺁورد‪ .‬ﭼﻮن ذاﺗًﺎ ﻳﺎ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت زﻧﺪﮔﯽ از هﻮس و ﻋﺎدات ﺟﻠﻒ ﺟﻮاﻧﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮﮐﻨﺎر اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﺧﺪﻳﺠﻪ ﭘﺨﺘﻪ و ﺟﺎ اﻓﺘﺎدﻩ از ﺷﻮهﺮ ﭘﺎﻧﺰدﻩ ﺳﺎل ﺟﻮاﻧﺘﺮ از ﺧﻮد ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﭘﺮﺳﺘﺎری ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺛﺮوت ﺧﻮد ﻣﻮﺟﺒﺎت رﻓﺎﻩ‬ ‫او را ﻓﺮاهﻢ ﻣﯽ ﺳﺎزد ﺗﺎ ﻣﺤﻨﺖ دوران ﮐﻮدﮐﯽ و ﻃﻔﻴﻠﯽ ﺑﻮدن در ﺧﺎﻧﻪ ﻋﻤﻮ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻌﻤﺖ و ﺁﺳﻮدﮔﯽ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺑﻪ وی ﻣﺠﺎل ﻣﯽ دهﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی دﻩ دوازدﻩ ﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﻳﻘﻴﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﺼﻮرات و اﻓﮑﺎر ﭘﺮهﻴﺰﮐﺎراﻧﻪ وی روی ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺸﺎن دادﻩ اﺳﺖ زﻳﺮا دﺧﺘﺮ ﻋﻤﻮی ورﻗﺔ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ اﺳﺖ و‬ ‫ﻃﺒﻌًﺎ ﺗﻤﺎﻳﻠﯽ ﺑﻪ ﺣﻨﻔﻴﺎن دارد‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ در ﻣﺒﺪأ ﺑﻌﺜﺖ رؤﻳﺎی او را ﺻﺎدﻗﻪ و ﻧﺸﺎﻧﻪ وﺣﯽ اﻟﻬﯽ ﻣﯽ داﻧﺪ و ﺧﻮد ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬ ‫ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ اﻳﻤﺎن ﻣﯽ ﺁورد‪ .‬از اﻳﻨﻬﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺧﺪﻳﺠﻪ ﻣﺎدر ﭼﻬﺎر دﺧﺘﺮ او زﻳﻨﺐ‪ ،‬رﻗﻴﻪ‪ ،‬ام ﮐﻠﺜﻮم و ﻓﺎﻃﻤﻪ اﺳﺖ‬ ‫‪.73‬‬ ‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻣﺤﻤﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺧﺪﻳﺠﻪ زن دﻳﮕﺮ ﺑﮕﻴﺮد؟ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﭘﺲ از وﻓﺎت‬ ‫ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺑﯽ درﻧﮓ ﻋﺎﻳﺸﻪ را ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮد و ﭼﻮن ﻋﺎﻳﺸﻪ هﻨﻮز ﺧﺮدﺳﺎل ﺑﻮد و ﺑﻴﺶ از هﻔﺖ ﺳﺎل ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺳﻮدﻩ ﺑﻴﻮﻩ‬ ‫ﺳﮑﺮان ﺑﻦ ﻋﻤﺮﻩ را ﺑﻪ زﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ هﻴﮑﻞ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻣﻄﻠﺒﯽ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ و ﮔﻮﻳﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ را از رﻏﺒﺖ ﺑﻪ زن ﺗﺒﺮﺋﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬او‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺳﻮدﻩ ﺟﻤﺎﻟﯽ و ﻣﺎﻟﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ازدواج ﺑﺎ وی ﻧﻮﻋﯽ اﻗﺪام ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧﻴﺮ و ﻧﻮازش زن ﺑﯽ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻳﮑﯽ از‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺣﺒﺸﻪ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﺒﻮد ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ ﺑﺮای ﺧﺎﻧﻪ داری و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ از ﭼﻬﺎر دﺧﺘﺮ ﺟﻮان ﺧﻮد زن ﺟﺎاﻓﺘﺎدﻩ ای ﭼﻮن ﺳﻮدﻩ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮد؟‬ ‫وﻟﯽ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ وی اﻋﺘﺮاض ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ روی ﺁورد و ﭼﻮن او ﻃﻔﻞ ﺑﻮد و‬ ‫ازدواج ﺁن دو ﺑﻪ دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻣﻮﮐﻮل ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻮدﻩ را ﮔﺮﻓﺖ زﻳﺮا ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺪون زن زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ و اﻳﻦ هﻢ ﻋﻴﺐ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻳﮏ ﻋﻠﺖ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ زن دﻳﮕﺮی در دﺳﺘﺮس ازدواج ﻧﺒﻮد‪ .‬زﻳﺮا ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ زن ﻧﻤﯽ دادﻧﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻴﺎن‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺁن ﺗﺎرﻳﺦ دﺧﺘﺮی و زﻧﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ازدواج ﻣﺤﻤﺪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ از اﻳﻦ رو ﺑﻪ ﺳﻮدﻩ اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮد‪ .‬ﺁﻧﻬﻢ ﺗﺎ ﻣﺪت ﮐﻤﯽ‬ ‫ﭘﺲ از ﻓﻮت ﺧﺪﻳﺠﻪ ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ ﺑﺴﺮ ﺑﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از هﺠﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﭘﺲ از ﺣﺼﻮل اﻣﮑﺎﻧﺎت‪ ،‬اﻳﻦ رﻏﺒﺖ‬ ‫ﻣﻔﺮط رﺳﻮل اﮐﺮم ﺑﻪ زن ﺧﻮب دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﻧﺎن وی ﻧﻈﺮی اﺟﻤﺎﻟﯽ و‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ وار ﺑﻴﻔﮑﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫‪ -١‬ﺣﻀﺮت ﺧﺪﻳﺠﻪ دﺧﺘﺮ ﺧﻮﻳﻠﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻧﻮی ﻣﺘﺸﺨﺺ و ﻣﺘﻤﮑﻨﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺷﻮهﺮ او ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻮد و از ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﭼﻬﺎر دﺧﺘﺮ و دو ﭘﺴﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺎﺳﻢ و ﻃﺎهﺮ ﮐﻪ زﻧﺪﻩ ﻧﻤﺎﻧﺪﻧﺪ زاﻳﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ﺳﻮدﻩ دﺧﺘﺮ زﻣﻌﻪ و ﺑﻴﻮﻩ ﺳﮑﺮان ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﮐﻪ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺒﺸﻪ ﺑﻮد و هﻤﺎﻧﺠﺎ وﻓﺎت ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺣﺴﻴﻦ هﻴﮑﻞ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺳﻮدﻩ را از راﻩ ﺗﺮﺣﻢ و ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻴﻮﻩ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ﻋﺎﻳﺸﻪ دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﻳﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ در هﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻧﺎﻣﺰد ﺷﺪ و در ﻧﻪ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺳﻦ‬ ‫‪ 74‬ﺑﻪ زوﺟﻴﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ درﺁﻣﺪ و هﻨﮕﺎم رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت ﺷﺎﻧﺰدﻩ ﻳﺎ هﻔﺪﻩ ﺳﺎل داﺷﺖ و ﺑﻴﺶ از زﻧﺎن دﻳﮕﺮ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺎﻳﺸﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﻔﻀﻪ ]ﺣﺎﻓﻈﻴﻦ[ ﻗﺮﺁن و از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻬﻢ ﺣﺪﻳﺚ و ﺳﻨّﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود و ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺮ‬ ‫ﺿﺪ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ ﻗﻴﺎم ﮐﺮد و ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ را ﺑﻪ راﻩ اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬ ‫‪ُ -٤‬امّ ﺳﻠﻤﻪ ]دﺧﺘﺮ ﺑﻨﯽ اﻣﻴﻪ ﮐﻪ ﺑﻴﻮﻩ ﻳﮏ ﻣﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ زﺧﻢ ﻣﻬﻠﮑﯽ ﺑﺮداﺷﺖ و ﻣﺮد[‪.‬‬ ‫‪ -٥‬ﺣﻔﺼﻪ دﺧﺘﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﻴﻮﻩ ﮔﯽ ﺑﻪ ﺣﺮﻣﺴﺮای ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪ و ﻣﯽ ﺗﻮان اﻳﻦ ازدواج‬ ‫را از ازدواﺟﻬﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﺁورد‪.‬‬ ‫ﻼ[ زن زﻳﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺎرﺛﻪ ﭘﺴﺮ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ازدواج ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﺑﺎ وی‬ ‫‪ -٦‬زﻳﻨﺐ دﺧﺘﺮ ﺟﺤﺶ‪] .‬او ﻗﺒ ً‬ ‫ﺟﺰء داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی ﻋﺸﻘﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ درﺁورد و ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ زﻳﺪ و زﻳﻨﺐ درﺑﺎرﻩ ﺁن ﺳﺮودﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و از ﺣﻴﺚ ﻟﻄﻒ و‬ ‫ﻋﻨﺎﻳﺖ و ﻣﺤﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وی داﺷﺖ‪ ،‬او را رﻗﻴﺐ ﻋﺎﻳﺸﻪ داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ -٧‬ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﺎرث ﺑﻦ اﺑﻮﺿﺮار رﻳﻴﺲ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﯽ ﻣﺼﻄﻠﻖ و زن ﻣﺴﺎﻓﻊ ﺑﻦ ﺻﻔﻮان ﮐﻪ زن ﺑﺎ ﻓﻀﻞ و ﮐﻤﺎﻟﯽ‬ ‫ﺑﻮد و در ﺳﺎل ﺷﺸﻢ هﺠﺮی ﺟﺰو ﻏﻨﺎﻳﻢ و اﺳﺮای ﺑﻨﯽ ﻣﺼﻄﻠﻖ ﻧﺼﻴﺐ ﻳﮑﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ او از او ﻓﺪﻳﻪ ﻣﯽ‬ ‫‪72‬‬

‫اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ هﻴﮑﻞ از ﻓﻀﻼ و ﺳﻴﺎﺳﻴﻮن ﻣﺼﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ رﻳﻴﺲ ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎی ﺁﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺣﻴﺎت ﻣﺤﻤﺪ« ﻧﻮﺷﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﻳﻨﺪﻩ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ در ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫‪73‬‬ ‫زﻳﻨﺐ زن اﺑﻮاﻟﻌﺎص‪ ،‬ﺧﻮاهﺮزادﻩ ﺧﺪﻳﺠﻪ و رﻗﻴﻪ و ام ﮐﻠﺜﻮم زن ﻋﺘﺒﻪ و ﻋﺘﻴﺒﻪ ﻓﺮزﻧﺪان اﺑﻮﻟﻬﺐ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺁﻏﺎز دﻋﻮت اﺳﻼم‪ ،‬اﺑﻮﻟﻬﺐ ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد اﻣﺮ ﮐﺮد دﺧﺘﺮان ﻣﺤﻤﺪ را ﻃﻼق دهﻨﺪ و ﻋﺜﻤﺎن ﻳﮑﯽ از ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻌﺪ از دﻳﮕﺮی ﺑﻪ زﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ زن ﻋﻠﯽ اﺑﻦ‬ ‫اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫‪74‬‬ ‫]رﺳﻮل اﷲ ‪ ٥٣‬ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﻳﺸﻪ ‪ ٩‬ﺳﺎﻟﻪ ﻧﮑﺎح ﮐﺮد‪ .‬وی ﺗﻨﻬﺎ زن ﺑﺎﮐﺮﻩ و ﺑﻘﻴﻪ ﺛﻴﺒﻪ ‪ Sayyebe‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻴﻮﻩ و ﻧﺎدوﺷﻴﺰﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺎﻳﺸﻪ در‬ ‫ﺳﺎل ‪ ٥٧‬هﺠﺮی وﻓﺎت ﮐﺮد و در ﺑﻘﻴﻊ ﺑﻪ ﺧﺎک ﺳﭙﺮدﻩ ﺷﺪ[‬

‫‪131‬‬

‫ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ ﮔﺰاف ﻣﯽ ﺁﻣﺪ و از اداء ﺁن ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺑﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ رﻓﺖ ﮐﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻩ ﻣﺒﻠﻎ ﻓﺪﻳﻪ را ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺁورد‪ .‬ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ زﻳﺒﺎ و ﺟﺬّاب ﺑﻮد‪ .‬هﺮ ﮐﺲ او را ﻣﯽ دﻳﺪ‪ ،‬ﺷﻴﻔﺘﻪ او ﻣﯽ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ او را ﺑﺮ در ﺣﺠﺮﻩ ﺧﻮﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﮐﺮدم زﻳﺮا ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺘﻢ ﭼﺸﻢ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ او اﻓﺘﺪ‬ ‫ﻣﻔﺘﻮن وی ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬هﻤﻴﻨﻄﻮر هﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﺑﻴﺎن ﺣﺎﺟﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد ﻣﻦ‬ ‫ﮐﺎر ﺑﻬﺘﺮی ﺑﺮاﻳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دهﻢ‪ .‬ﻓﺪﻳﻪ ﺗﻮ را ﺧﻮدم ﺧﻮاهﻢ داد و ﺗﻮ را ﺑﻪ زﻧﯽ ﻣﯽ ﮔﻴﺮم‪ .‬ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻨﮑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺎ وی هﻤﺨﻮاﺑﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎری از اﺳﻴﺮان ﺑﻨﯽ ﻣﺼﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ داﻣﺎد ﺁﻧﻬﺎ ﺷﺪﻩ‬ ‫اﺳﺖ از ﻃﺮف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺁزاد ﺷﺪﻧﺪ‪» .‬ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻢ هﻴﭻ زﻧﯽ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﺶ اﻳﻨﻘﺪر ﺣﺎﻣﻞ ﺧﻴﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ«‬ ‫]ﮔﻔﺘﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ اﺳﺖ[‪.‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪ُ -٨‬امّ ﺣﺒﻴﺒﻪ ﺧﻮاهﺮ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن و ﺑﻴﻮﻩ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ ﮐﻪ در ﺣﺒﺸﻪ ﻣﺮدﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﯽ ﺑﻦ اﺧﻄﺐ ]ﻳﻬﻮدی[ و زن ﮐﻨﺎﻧﻪ ﺑﻦ رﺑﻴﻊ ﮐﻪ از رؤﺳﺎی ﺧﻴﺒﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از ﻣﻴﺎن اﺳﻴﺮان ﺻﻔﻴّﻪ‬ ‫‪ -٩‬ﺻﻔﻴّﻪ دﺧﺘﺮ ﺣ ّ‬ ‫را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد و در ﺷﺐ هﻤﺎن روزی ﮐﻪ از ﺧﻴﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﻮد ﺑﺎ وی هﻤﺨﻮاﺑﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -١٠‬ﻣﻴﻤﻮﻧﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﺎرث اﻟﻬﻼﻟﻴﻪ ﺧﻮاهﺮ زن اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن و ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ و ﺧﺎﻟﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﭘﺲ‬ ‫از اﻳﻦ وﺻﻠﺖ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ اﺳﻼم ﺁورد و ﺑﻪ اردوﮔﺎﻩ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺁﻣﺪ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ او ﭼﻨﺪ اﺳﺐ داد‪.‬‬ ‫‪ -١١‬ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ ﺳﺮﻳﺢ‪.‬‬ ‫‪ -١٢‬هﻨﺪ دﺧﺘﺮ ﻳﺰﻳﺪ‪.‬‬ ‫‪ -١٣‬اﺳﻤﺎء دﺧﺘﺮ ﺳﻴﺎء‪.‬‬ ‫‪ -١٤‬زﻳﻨﺐ دﺧﺘﺮ ﻳﺰﻳﺪ‪.‬‬ ‫‪ -١٥‬هﺒﻠﻪ دﺧﺘﺮ ﻗﻴﺲ و ﺧﻮاهﺮ اﺷﻌﺚ‪.‬‬ ‫‪ -١٦‬اﺳﻤﺎء دﺧﺘﺮ ﻧﻌﻤﺎن‪.‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪ -١٧‬ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ ﺿﺤّﺎک ‪.‬‬ ‫‪ -١٨‬ﻣﺎرﻳﻪ ﻗﺒﻄﻴﻪ ﮐﻪ از ﻣﺼﺮ ﺑﺮای ﺣﻀﺮت هﺪﻳﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و اﺑﺮاهﻴﻢ ﮐﻪ در دوران ﻃﻔﻮﻟﻴﺖ درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬از او‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪77‬‬ ‫‪ -١٩‬رﻳﺤﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎرﻳﻪ ﻗﺒﻄﻴﻪ ﺑَﺮدﻩ و ﻣﺸﻤﻮل اﺻﻄﻼح ﻗﺮﺁﻧﯽ »ﻣﺎ ﻣﻠﮑﺖ اﻳﻤﺎﻧﮑﻢ« ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ و هﻤﺨﻮاﺑﮕﯽ‬ ‫ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻣﺮاﺳﻢ و ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﯽ را اﻳﺠﺎب ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬رﻳﺤﺎﻧﻪ ﺟﺰء اﺳﺮای ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ و ﺳﻬﻢ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻧﻪ اﺳﻼم ﺁورد و ﻧﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ زن ﻋﻘﺪی ﻣﺤﻤﺪ ﮔﺮدد و ﺗﺮﺟﻴﺢ داد ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﺮدﮔﯽ در ﺧﺎﻧﻪ وی ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ُ -٢٠‬امّ ﺷﺮﻳﮏ دوﺳﻴﻪ‪ .‬و او ﻳﮑﯽ از ﭼﻬﺎر زﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺨﺸﻴﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻏﻴﺮ از زﻧﺎن‬ ‫ﻋﻘﺪی ﮐﻪ ازدواج ﺑﺎ ﺁﻧﺎن ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﯽ ﭼﻮن ﻣﻬﺮ‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﮔﻮاﻩ و رﺿﺎﻳﺖ وﻟﯽ اﺳﺖ و ﻏﻴﺮ از ﺑﺮدﮔﺎن ﮐﻪ در‬ ‫ﺻﻮرت داﺷﺘﻦ ﺷﻮهﺮ ﮐﺎﻓﺮ ﻳﺎ ﻣﺸﺮک ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻼل هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺮﻣﺴﺮای ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻃﺒﻘﻪ دﻳﮕﺮی ﻧﻴﺰ از زﻧﺎن‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺖ و ﺁﻧﺎن زﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ هﺒﻪ ]ﺑﺨﺸﻴﺪن[ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬او ]ا ّم ﺷﺮﻳﮏ دوﺳﻴﻪ[ ﻧﻴﺰ ﺧﻮد‬ ‫را ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ هﺒﻪ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪) .‬ﺳﻪ ]زن[ دﻳﮕﺮ ﻣﻴﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬زﻳﻨﺐ و ﺧﻮﻟﻪ اﻧﺪ(‪.‬‬ ‫هﺒﻪ ﮐﺮدن ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪ ،‬ﻋﺎﻳﺸﻪ را ﺁﺷﻔﺘﻪ ﺳﺎﺧﺖ زﻳﺮا ا ّم ﺷﺮﻳﮏ زﻳﺒﺎ ﺑﻮد و ﺣﻀﺮت ﺑﯽ درﻧﮓ اﻳﻦ ﺗﻘﺪﻳﻤﯽ را‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ]ﻋﺎﻳﺸﻪ[ از ﻓﺮط ﻏﻴﻆ و رﺷﮏ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻤﯽ داﻧﻢ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﻪ ﻣﺮدی ﺗﻘﺪﻳﻢ ﮐﻨﺪ ﭼﻪ‬ ‫ﻞ ُامّ ﺷﺮﻳﮏ و ﻗﺒﻮل‬ ‫ارزﺷﯽ دارد؟« و از اﻳﻦ رو ﻗﺴﻤﺖ اﺧﻴﺮ ﺁﻳﻪ ‪ ٥٠‬ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻋﻤ ِ‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ از ﻃﺮف ﺣﻀﺮت ﺣﻖ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ اﺧﻴﺮ ﺁﻳﻪ ‪ ٥٠‬ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻦ «‪.‬‬ ‫ن اﻟﻤﺆﻣِﻨﻴ َ‬ ‫ﮏ ﻣِﻦ د ُو ِ‬ ‫ﺼ ًﺔ َﻟ َ‬ ‫ﯽ اَن ﻳَﺴ َﺘﻨِﮑﺤَﻬﺎ ﺧﺎِﻟ َ‬ ‫ﯽ اِن اَرا َد اﻟﱠﻨ ِﺒ ﱡ‬ ‫»وَاﻣ َﺮُا ًة ﻣُﺆ ِﻣ َﻨ ًﺔ اِن َو َهﺒَﺖ ﻧَﻔﺴَﻬﺎ ﻟِﻠﱠﻨ ِﺒ ﱠ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ هﺮﮔﺎﻩ زﻧﯽ ﻣﺆﻣﻨﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ]ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ ،‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ[ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاهﺪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ او را ﺑﻪ ﻧﮑﺎح ﺧﻮد‬ ‫درﺁورد و اﻳﻦ اﻣﺘﻴﺎز ﻣﺨﺼﻮص ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ‪.‬‬ ‫ﻋﺎﻳﺸﻪ ﭼﻮن ﭼﻨﻴﻦ دﻳﺪ ﮔﺴﺘﺎﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻧﯽ اری رﺑﮏ ﻳﺴﺎرع ﻓﯽ هﻮاک«‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻢ ﺧﺪاﻳﺖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬ ‫ﺧﻮاهﺸﻬﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺗﻮ ﻣﯽ ﺷﺘﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫در رواﻳﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﻴﺨﻴﻦ از ﻋﺎﻳﺸﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﺟﺮﻩ ﻣﻴﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻳﮕﺮ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ‬ ‫رواﻳﺖ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺁﻳﻪ ‪ ٥٠‬ﻧﺎزل ﺷﺪ و ﻋﺎﻳﺸﻪ از ﺁن ﺁﮔﺎﻩ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺗﺎزﻩ ﻗﻀﻴﻪ ُامّ ﺷﺮﻳﮏ روی دادﻩ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻓﺮط ﻏﻴﻆ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﻪ ﻣﺮدی ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ارزﺷﯽ دارﻧﺪ؟ ﺁﻧﻮﻗﺖ ﺑﺮای ﺗﻨﺒﻴﻪ او ﺁﻳﻪ ‪ ٥١‬ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب‬ ‫ﻧﺎزل ﺷﺪ و ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ‪ ٥١‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺁن ﺟﻤﻠﻪ ﮔﺴﺘﺎﺧﺎﻧﻪ را ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺧﺪاﻳﺖ ﺧﻮب ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺁرزوهﺎﻳﺖ ﻣﯽ‬ ‫ﺷﺘﺎﺑﺪ«‪.‬‬ ‫ﺁﻳﻪ ‪ ٥٠‬ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﮐﻪ ﺗﮑﻠﻴﻒ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﻋﻤﻮﻣًﺎ درﺑﺎرﻩ زﻧﺎن ﻣﻌﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪77‬‬

‫]ام ﺣﺒﻴﺒﻪ ﺧﻮاهﺮ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﻧﺒﻮد ﺑﻠﮑﻪ دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن و ﺧﻮاهﺮ ﻣﻌﺎوﻳﻪ اوﻟﻴﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ اﻣﻮی ﺑﻮد[‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺎ دو زن اﺧﻴﺮ ]اﺳﻤﺎء و ﻓﺎﻃﻤﻪ[ ازدواج ﮐﺮدﻩ ﻟﻴﮑﻦ هﻤﺒﺴﺘﺮ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ٤‬ﺁﻳﻪ ‪[٢٨‬‬

‫‪132‬‬

‫ﮏ‬ ‫ﻋ ﱠﻤ َ‬ ‫ت َ‬ ‫ﮏ َو ﺑَﻨﺎ ِ‬ ‫ﻋﻠَﻴ َ‬ ‫ﷲ َ‬ ‫ﮏ ِﻣﻤّﺎ اَﻓﺎء ا ُ‬ ‫ﺖ ُاﺟُﻮ َر ُهﻦﱠ َو ﻣﺎ َﻣَﻠﮑَﺖ ﻳَﻤﻴ ُﻨ َ‬ ‫ﮏ اﻟﻼﺗﯽ ﺁﺗَﻴ َ‬ ‫ﺟ َ‬ ‫ﮏ اَزوا َ‬ ‫ﯽ ِاﻧّﺎ اَﺣﻠَﻠﻨﺎَﻟ َ‬ ‫»ﻳﺎ َاﱡﻳﻬَﺎاﻟﱠﻨ ِﺒ ﱡ‬ ‫ﯽ اِن‬ ‫ﮏ َو اﻣ َﺮاُة ﻣُﺆ ِﻣ َﻨ ًﺔ اِن َو َهﻴَﺖ ﻧَﻔﺴَﻬﺎ ﻟِﻠﱠﻨ ِﺒ ﱠ‬ ‫ن َﻣ َﻌ َ‬ ‫ﻻ ﺗﯽ هﺎﺟَﺮ َ‬ ‫ﮏاّ‬ ‫ت ﺧﺎﻻ ِﺗ َ‬ ‫ﮏ َو ﺑَﻨﺎ ِ‬ ‫ت ﺧﺎﻟ َ‬ ‫ﮏ َوﺑَﻨﺎ ِ‬ ‫ت ﻋﱠﻤﺎ ِﺗ َ‬ ‫َو ﺑَﻨﺎ ِ‬ ‫ﺟﻬِﻢ َو ﻣﺎ َﻣَﻠﮑَﺖ‬ ‫ﻋﻠَﻴﻬِﻢ ﻓﯽ اَزوا ِ‬ ‫ﻋﻠِﻤﻨﺎ ﻣﺎ َﻓﺮَﺿﻨﺎ َ‬ ‫ﻦ ﻗَﺪ َ‬ ‫ن اﻟﻤُﺆﻣِﻨﻴ َ‬ ‫ﮏ ﻣِﻦ د ُو ِ‬ ‫ﺼ ًﺔ َﮐ َ‬ ‫ﮑﺤَﻬﺎ ﺧﺎِﻟ َ‬ ‫ﯽ اَن ﻳَﺴ َﺘ ُﻨ ِ‬ ‫اَرا َد اﻟﱠﻨ ِﺒ ﱡ‬ ‫ﻏﻔُﻮرًا رَﺣﻴﻤًﺎ«‪.‬‬ ‫ﷲ َ‬ ‫نا ُ‬ ‫ج َو ﮐﺎ َ‬ ‫ﺣ َﺮ ُ‬ ‫ﮏ َ‬ ‫ﻋﻠَﻴ َ‬ ‫ن َ‬ ‫اَﻳﻤﺎ ُﻧﻬُﻢ ِﻟﻠَﻴﻼ َﻳﮑُﻮ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ای ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻼل ﮐﺮدﻳﻢ زﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﺰد ﺁﻧﻬﺎ را ﭘﺮداﺧﺘﻪ ای هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺟﺎرﻳﻪ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ از‬ ‫ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردﻩ ای و دﺧﺘﺮان ﻋﻤﻮ‪ ،‬دﺧﺘﺮان ﻋﻤﻪ‪ ،‬دﺧﺘﺮان داﻳﯽ و دﺧﺘﺮان ﺧﺎﻟﻪ هﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻣﻬﺎﺟﺮت‬ ‫ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬هﻤﭽﻨﻴﻦ زن ﻣﺆﻣﻨﻪ ای ﮐﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺨﺸﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﯽ او را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﺧﻮد درﺁوری‬ ‫و اﻳﻦ اﻣﺘﻴﺎز از ﺁن ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﮐﻪ ﺗﮑﻠﻴﻔﺸﺎن را ﻣﻌﻴﻦ ﮐﺮدﻩ اﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺣﻖ داﺷﺘﻦ ﭼﻬﺎر زن‬ ‫و هﻤﺒﺴﺘﺮی ﺑﺎ ﺟﻮاری ﺧﻮد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﮑﻢ ﺑﺮای اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﺮﺟﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ )از ﺣﻴﺚ زن در ﻣﻀﻴﻘﻪ‬ ‫ﻧﺒﺎﺷﯽ( و ﺧﺪاوﻧﺪ رﺣﻴﻢ و ﺑﺨﺸﻨﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻋﺘﺮاض ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ اﺧﻴﺮ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮای ﺗﺄدﻳﺐ وی ﺁﻳﻪ ‪ ٥١‬ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ ]ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ[ ﺣﺪود‬ ‫اﺧﺘﻴﺎرات ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را درﺑﺎرﻩ زﻧﺎن ﺧﻮد ﻣﻌﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺁزادی ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ وی ﻣﯽ دهﺪ و زﻧﺎن وی را از هﺮﮔﻮﻧﻪ ادﻋﺎ‬ ‫و ﺗﻘﺎﺿﺎﻳﯽ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﻳﻪ ‪ ٥١‬ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﮏ اَدﻧﯽ اَن‬ ‫ﮏ ذِﻟ َ‬ ‫ﻋﻠَﻴ َ‬ ‫ح َ‬ ‫ﺖ ﻓَﻼ ﺟُﻨﺎ َ‬ ‫ﻋﺰَﻟ َ‬ ‫ﺖ ِﻣﻤﱠﻦ َ‬ ‫ﻦ اﺑ َﺘﻐَﻴ َ‬ ‫ﮏ ﻣَﻦ ﺗَﺸﺎ ُء َو َﻣ ِ‬ ‫»ﺗُﺮﺟﯽ ﻣَﻦ ﺗَﺸﺎ ُء ﻣِﻨ ُﻬﻦﱠ َو ﺗُﺆی ِاﻟَﻴ َ‬ ‫ﷲ ﻋَﻠﻴﻤًﺎ ﺣَﻠﻴﻤًﺎ«‪.‬‬ ‫نا ُ‬ ‫ﷲ ﻳَﻌَﻠ ُﻢ ﻣﺎ ﻓﯽ َﻗﻠُﻮ ِﺑﮑُﻢ َو ﮐﺎ َ‬ ‫ﻦ ُﮐﻠﱡ ُﻬﻦﱠ وَا ُ‬ ‫ﻦ ﺑِﻤﺎ ﺁﺗَﻴ َﺘ ُﻬ ﱠ‬ ‫ن َو ﻳَﺮﺿَﻴ َ‬ ‫َﺗ َﻘ ﱠﺮاَﻋُﻴُﻨ ُﻬﻦﱠ وَﻻ ﻳَﺨ َﺰ ﱠ‬ ‫ﮐﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ در هﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷﺪن ﺑﺎ زﻧﻬﺎی ﺧﻮد ﻧﻮﺑﺖ را ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﻨﯽ‪ .‬هﺮ ﮐﺪام را ﺧﻮاﺳﺘﯽ ﻧﺰد ﺧﻮد ﺑﺨﻮان و هﺮ‬ ‫ک ﺁﻧﻬﺎ داری و ﺑﺮای ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻳﮏ را ﺧﻮاﺳﺘﯽ ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬار‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻮ اﻳﺮادی ﻧﻴﺴﺖ ﺁزادی و اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻄﻠﻖ در ﺗﺮ ِ‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺁرزوهﺎی ﺷﻤﺎ واﻗﻒ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در »ﮐﺸﺎف« ﺷﺄن ﻧﺰول ﺁﻳﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﻔﻘﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮی‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .78‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رواﻳﺖ ﻋﺎﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻳﮏ ﻣﺎﻩ ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ را ﺗﺮک ﮐﺮد و اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ و دﺳﺖ‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را در رﻓﺘﺎر ﺑﺎ زﻧﺎﻧﺶ ﺑﺎز ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬زﻧﻬﺎ ﻧﮕﺮان ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﮔﻔﺘﻨﺪ از وﺟﻮد ﺧﻮد و ﻣﺎل ﺧﻮد هﺮ‬ ‫ﻗﺪر ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺪﻩ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﺖ و ﺑﻪ دﻟﺨﻮاﻩ ﺧﻮد رﻓﺘﺎر ﮐﻦ‪.‬‬ ‫زﻣﺨﺸﺮی ﺑﻄﻮر ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺁﻳﻪ ‪ ٥١‬را ﺷﺮح ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﺁن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در روی ﺁوردن ﺑﻪ هﺮ ﻳﮏ از‬ ‫ک ﺁﻧﻬﺎ ﺁزاد اﺳﺖ« و اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫زﻧﺎن ﺧﻮد و روی ﮔﺮداﻧﻴﺪن از هﺮ ﻳﮏ از ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ و در ﻃﻼق و ﺗﺮ ِ‬ ‫»ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در ازدواج ﺑﺎ هﺮ ﻳﮏ از زﻧﺎن اﻣّﺘﺶ ﻣﺨﺘﺎر و ﺁزاد اﺳﺖ و از ﺣﻀﺮت ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از زﻧﯽ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﺣﻖ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻪ ﺁن زن روی ﺁورد ﻣﮕﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻣﯽ‬ ‫ﮐﺮد«‪.‬‬ ‫ﺑﺎز زﻣﺨﺸﺮی در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬در ﺁن ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ‪ ٩‬زن داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺗﻦ از ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻔﺎد »ﺗﺮﺟﯽ ﻣﻦ‬ ‫ﺗﺸﺄ« رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻮﺑﺖ ﻧﮑﺮدﻩ و ﺳﻬﻢ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ ﻣﯽ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺁﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﺳﻮدﻩ‪ ،‬ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ‪ ،‬ﺻﻔﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻴﻤﻮﻧﻪ و‬ ‫ام ﺣﺒﻴﺒﻪ و ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮی ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻟﻄﻒ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻨﻈﻤًﺎ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﻮد ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﻋﺎﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺣﻔﺼﻪ‪ ،‬ام‬ ‫ﺳﻠﻤﻪ و زﻳﻨﺐ«‪.‬‬ ‫ﺑﺎز ﻋﺎﻳﺸﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﮐﻤﺘﺮ روزی ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ هﻤﻪ ﻣﺎ ﺳﺮ ﻧﺰﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﺒﺎﺷﺮت ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬ ‫ﻧﻮﺑﺖ او ﺑﻮد و ﺁن ﺷﺐ را ﻧﺰد او ﺑﺴﺮ ﻣﯽ ﺑﺮد و ﭼﻮن ﺳﻮدﻩ دﺧﺘﺮ زﻣﻌﻪ ﻣﯽ ﺗﺮﺳﻴﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ او را ﻃﻼق دهﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻧﻮﺑﺖ ﻣﺮا ﻣﺮاﻋﺎت ﻣﮑﻦ ﻣﻦ ﺗﻮﻗﻊ هﻤﺒﺴﺘﺮی ﺑﺎ ﺗﻮ را ﻧﺪارم و ﺷﺐ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻣﯽ دهﻢ وﻟﯽ ﻣﺮا ﻃﻼق ﻣﺪﻩ‬ ‫زﻳﺮا ﻣﯽ ﺧﻮاهﻢ روز ﺣﺸﺮ ﺟﺰء زﻧﺎن ﺗﻮ ﻣﺤﺴﻮب ﺑﺸﻮم‪.‬‬ ‫ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ﺁﺧﺮ ﺁﻳﻪ ‪] ٥١‬ﺳﻮرﻩ[ اﺣﺰاب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺁﻧﮑﻪ هﻤﻪ اﺧﺘﻴﺎرات و ﺁزادی ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺗﻔﻮﻳﺾ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‬ ‫و زﻧﺎن وی هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎ و ﺣﻖ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و هﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﻗﻊ ﺁﻧﻬﺎ اﻧﺤﺮاف از اﻣﺮ و ارادﻩ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮض ﺷﺪﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﺁﺧﺮ ﺁﻳﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ذﻟﮏ ادﻧﯽ‪ «...‬اﻟﺦ‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺮای ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ زﻳﺮا رﻗﺎﺑﺖ از ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ﺑﺮﻣﯽ ﺧﻴﺰد و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺧﺸﻨﻮد و راﺿﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮای ﻣﺴﺘﻬﻠﮏ ﮐﺮدن اﺛﺮ اﻳﻦ ﺿﺮﺑﻪ ای ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﺨﺼﻴﺖ زﻧﻬﺎ‬ ‫وارد ﺷﺪﻩ و ﺑﺮای ﺁرام ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﺮﻳﺤﻪ ای ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺰّت ﻧﻔﺲ ﺁﻧﻬﺎ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﺁﻳﻪ ‪ ٥٢‬ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺁن را‬ ‫ﻣﯽ ﺗﻮان ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻠﻄﻒ و ﺗﺴﻠﻴﺖ و اﻳﺠﺎد ﺧﺸﻨﻮدی ﺷﻤﺮد‪:‬‬ ‫ﷲ ﻋَﻠﯽ‬ ‫نا ُ‬ ‫ﮏ َو ﮐﺎ َ‬ ‫ﻻ ﻣﺎ َﻣَﻠﮑَﺖ ﻳَﻤﻴ ُﻨ َ‬ ‫ﮏ ﺣُﺴُﻨ ُﻬﻦﱠ ِا ّ‬ ‫ﺠ َﺒ َ‬ ‫ج َوﻟَﻮ اَﻋ َ‬ ‫ﻦ ﻣِﻦ اَزوا ٍ‬ ‫ل ِﺑ ِﻬ ﱠ‬ ‫ﮏ اﻟﻨﱠﺴﺎ ُء ﻣِﻦ ﺑَﻌ ُﺪوَﻻ اَن َﺗ َﺒ ﱠﺪ َ‬ ‫ﻞ َﻟ َ‬ ‫ﺤﱡ‬ ‫»ﻻ َﻳ ِ‬ ‫ُﮐﱠﻠﺸَﺊ رَﻗﻴﺒًﺎ«‪.‬‬ ‫‪78‬‬

‫اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻌﺪ از ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﻓﺘﺎد و ﻃﺒﻌًﺎ ﺧﻤﺲ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ‬ ‫و اﻳﻦ اﻣﺮ زﻧﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻔﻘﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮی ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬

‫‪133‬‬

‫]ﻳﻌﻨﯽ[ از اﻳﻦ ﭘﺲ زﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻼل ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ )اﺟﺎزﻩ ﻧﺪاری ﺑﻪ زﻧﺎن دﻳﮕﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯽ( هﻤﭽﻨﻴﻦ دﻳﮕﺮ ﺣﻖ ﻧﺪاری‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺎی اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻪ زﻧﺎن دﻳﮕﺮ روی ﺁوری هﺮﭼﻨﺪ زﻳﺒﺎﺋﻴﺸﺎن ﺗﻮ را ﺧﻴﺮﻩ و ﻣﻔﺘﻮن ﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺮدﮔﺎن ﮐﻪ )ﺧﻮاﻩ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺮﻳﺪاری‪ ،‬ﺧﻮاﻩ ﺑﻪ اﺳﺎرت( از ﺁن ﺗﻮ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.79‬‬ ‫در هﻤﻴﻦ ﺑﺎب ﺑﺎز ﺟﺎی ﺣﺮف هﺴﺖ زﻳﺮا ﺣﺪﻳﺜﯽ از ﻋﺎﻳﺸﻪ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﺁن رأی دادﻩ اﻧﺪ و ﺁن‬ ‫اﻳﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ وﻓﺎت ﻧﮑﺮد ﻣﮕﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﺗﻤﺎم زﻧﻬﺎ ﺑﺮ وی ﺣﻼل ﺑﻮد‪.‬‬ ‫زﻣﺨﺸﺮی ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﺁﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺁﻳﻪ ‪ ٥٢‬ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب از راﻩ ﺳﻨّﺖ و ﻳﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺁﻳﻪ »اﺣﻠﻠﻨﺎ ﻟﮏ‬ ‫اﻟﻨﺴﺎء« ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺁن ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻧﺴﺦ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻴﮑﻪ ﺁﻳﻪ ﺑﻌﺪی ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻧﺎﺳﺦ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺎﺳﺦ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ﻗﺒﻠﯽ‬ ‫اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﺧﻴﺮ‪ ،‬رأی ﺳﻴﻮﻃﯽ اﺳﺖ در »اﺗﻘﺎن«‪.‬‬ ‫از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺁﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ داﻳﺮﻩ اﻣﺘﻴﺎزات ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در ﺑﺎب زن‬ ‫وﺳﻴﻊ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﺎر زن ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻗﺮﺑﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﺑﺮ وی ﺣﻼل هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬هﺮ زن ﻣﺆﻣﻨﻪ ای ﮐﻪ‬ ‫ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﺪو ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ ﺑﺪون ﻣﻬﺮ و ﺷﻬﻮد ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ هﻤﺨﻮاﺑﮕﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ .‬از رﻋﺎﻳﺖ ﻋﺪاﻟﺖ و ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣﻖ‬ ‫ﺗﺴﺎوی ﻣﻴﺎن زﻧﺎن ﺧﻮد ﻣﻌﺎف اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﺑﺖ هﺮ ﻳﮏ از ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻧﺪازد و ﺣﺘﯽ وی را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ .‬هﺮ‬ ‫زﻧﯽ را ﺧﻮاﺳﺖ و ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮد ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ او ﮐﺴﯽ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﺎ ﻳﮑﯽ از زﻧﺎن او‬ ‫ازدواج ﮐﻨﺪ )ﺁﻳﺎت ‪ ٥٣‬و ‪ ٥٥‬ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب(‪ .‬و از هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬زﻧﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺣﻖ ﺗﻘﺎﺿﺎی ﻧﻔﻘﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ اﻣﺘﻴﺎزات و اﺧﺘﻴﺎرات و ﺁزادی ﻋﻤﻞ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬زﻧﺎﻧﺶ ﺗﮑﻠﻴﻒ و ﻣﺤﺪودﻳﺘﻬﺎﻳﯽ دارﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﻳﺮ زﻧﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﯽ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻇﺎهﺮ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎﻳﺪ از ﭘﺸﺖ ﭘﺮدﻩ ﺑﺎ ﻣﺮدان ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬از زﻳﻨﺘﻬﺎی‬ ‫ﻣﺘﺪاول دوران ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﭼﺸﻢ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻔﻘﻪ ای ﮐﻪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﻗﺎﻧﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ و از ﻋﺪم ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد دﻟﺘﻨﮓ‬ ‫ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺁﺧﺮ ﺁﻳﻪ ‪ ٥٣‬ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﺻﺮﻳﺤًﺎ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺟ ُﻪ ﻣِﻦ ﺑَﻌﺪ ٍﻩ َاﺑَﺪًا«‪.‬‬ ‫ﮑﺤُﻮا اَزوا َ‬ ‫ﷲ َو ﻻ اَن ﺗَﻨ ِ‬ ‫لا ِ‬ ‫ن َﻟﮑُﻢ اَن ﺗُﺆذوُا رَﺳ ُﻮ َ‬ ‫» َو ﻣﺎ ﮐﺎ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ روا ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﺁزار دهﻴﺪ و ﭘﺲ از او ﺑﺎ ﻳﮑﯽ از هﻤﺴﺮان وی ازدواج ﮐﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫در ﺗﻠﻤﻮد ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﺣﮑﻢ راﺟﻊ ﺑﻪ زﻧﺎن ﺷﺎهﺎن ﻳﻬﻮد ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺷﺨﺼﯽ ﭘﻴﺶ ﻳﮑﯽ از هﻤﺴﺮان ﺣﻀﺮت ﺁﻣﺪ و ﺣﻀﺮت ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮد از اﻳﻦ ﭘﺲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺎری‬ ‫از ﺗﻮ ﺳﺮ زﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ زن‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﻋﻤﻮی ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ از ﻣﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺎروا ﺳﺮ زد و ﻧﻪ از وی‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫اﻳﻦ را ﻣﯽ داﻧﻢ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻏﻴﻮرﺗﺮ و از ﻣﻦ ﻏﻴﻮرﺗﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺮد دﻣﻎ ﺷﺪ و از ﺁﻧﺠﺎ رﻓﺖ و ﻗﺮﻗﺮﮐﻨﺎن ﻣﯽ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺮا از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ دﺧﺘﺮ ﻋﻤﻮﻳﻢ ﻣﻨﻊ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ ﺑﺎ وی ازدواج ﺧﻮاهﻢ ﮐﺮد«‪ .‬و ﺁﻳﻪ ‪ ٥٣‬ﺳﻮرﻩ‬ ‫اﺣﺰاب ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻴﺰی ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ در اﻳﻦ ﺑﺎب اﻓﺰود اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ هﻴﭽﻮﻗﺖ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻳﻦ ﺑﻴﺴﺖ زن در ﺣﺮﻣﺴﺮای ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﺒﻮدﻩ اﻧﺪ و دو ﻧﻔﺮ از‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﻇﺎهﺮًا و اﺳﻤًﺎ ﺟﺰء ازواج ﻧﺒﯽ ﺁﻣﺪﻩ اﻧﺪ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ هﻤﺒﺴﺘﺮ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﺁﻧﻬﺎ ﭼﻮن ﺣﻀﺮت ﺧﺪﻳﺠﻪ و‬ ‫زﻳﻨﺐ دﺧﺘﺮ ﺧﺰﻳﻤﻪ و رﻳﺤﺎﻧﻪ درﮔﺬﺷﺘﻨﺪ ﺑﻄﻮرﻳﮑﻪ هﻨﮕﺎم رﺣﻠﺖ ﻧُﻪ زن ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺧﺎﻧﻪ او ﻧﺒﻮد و ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ دو دﺳﺘﮕﯽ‬ ‫و رﻗﺎﺑﺖ ﺑﻮد‪ .‬در ﻳﮏ ﺳﻤﺖ ﻋﺎﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺣﻔﺼﻪ‪ ،‬ﺳﻮدﻩ و ﺻﻔﻴﻪ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ و در ﺳﻮی دﻳﮕﺮ زﻳﻨﺐ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ و ام ﺳﻠﻤﻪ و‬ ‫دﻳﮕﺮ زوﺟﺎت‪.‬‬ ‫ﭘﺎرﻩ از از زوﺟﺎت ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در ﺗﺎرﻳﺦ و ادب اﺳﻼم ﻣﺎﺟﺮاﻳﯽ دارﻧﺪ‪ .‬از ﺁن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﺣﺪﻳﺚ اﻓﮏ ﻳﻌﻨﯽ اﺗﻬﺎم ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﺎ‬ ‫ﺻﻔﻮان ﺑﻦ اﻟﻤﻌﻄﻞ‪ .‬در ﺳﺎل ﺳﻮم هﺠﺮی ﭘﺲ از ﻏﺰوﻩ ﺑﻨﯽ ﻣﺼﻄﻠﻖ ﻣﺎ ﺑﻴﻦ ﻧﻮﮐ ِﺮ ﻋﻤﺮ و ﻳﮑﯽ از ﻣﺮدﻣﺎن ﺧﺰرج ﻧﺰاﻋﯽ‬ ‫در ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﮐﻪ از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﻌﺮوف ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻮد و در ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﺪر اﺳﻼم ﻋﻨﻮان ﺧﺎﺻﯽ دارد‪ ،‬از اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ‬ ‫ﺑﺮﺁﺷﻔﺖ و ﺑﻪ ﮐﺴﺎن ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﺑﻼﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮ ِد ﻣﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﻮدﻣﺎن ﺁوردﻳﻢ )ﻳﻌﻨﯽ ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن هﺠﺮت و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻗﺮﻳﺶ را(‪ .‬و اﻳﻦ ﻣَﺜﻞ درﺑﺎرﻩ ﻣﺎ ﺻﺎدق اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺳﮓ ﺧﻮد را ﺳﻴﺮ ﮐﺮدی‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮدت ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﺮدﻳﻢ ﺑﻪ ﻳﺜﺮب ﺗﺎ ﺑﺎ اﮐﺜﺮﻳﺖ ﻋﺰﻳﺰان‪ ،‬اﻗﻠﻴﺖ ﺧﻮار را ﺑﻴﺮون رﻳﺰﻳﻢ«‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﮔﻮش ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻴﺪ و در ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺷﺘﺎب ﮐﺮد ﺗﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ را از ﺗﺤﺮﻳﮏ و دﺳﻴﺴﻪ ﺑﺎز‬ ‫دارد‪ .‬اﻳﻦ راهﭙﻴﻤﺎﻳﯽ ﻣﺘﻮاﺻﻞ ﺑﻮد و ﺣﻀﺮت در ﻣﻨﺎزل ﻣﻴﺎن راﻩ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﮐﻤﺘﺮ ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬در اﻳﻦ‬ ‫ﻒ ﻣﺨﺘﺼﺮی در ﻳﮑﯽ از ﻣﻨﺎزل‬ ‫ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻋﺎﻳﺸﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺮﻋﻪ هﻤﺮاﻩ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻮد‪ ،‬در اﺛﻨﺎی ﻣﺮاﺟﻌﺖ و ﺑﻪ هﻨﮕﺎم ﺗﻮﻗ ِ‬ ‫ﺑﺮای ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﺑﻴﺮون رﻓﺖ و ﺿﻤﻨًﺎ ﭼﻴﺰی را ﮔﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮی ﺁن‪ ،‬وی را از ﮐﺎروان ﻋﻘﺐ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺷﺘﺮی‬ ‫ﮐﻪ هﻮدج وی را ﺣﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﺮد ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺷﺘﺮان ﺑﻪ راﻩ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻋﺎﻳﺸﻪ در ﺻﺤﺮا ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺻﻔﻮان ﺑﻦ اﻟﻤﻌﻄﻞ ﮐﻪ در ﻣﺆﺧﺮﻩ ﻗﺎﻓﻠﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽ ﮐﺮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﻪ هﺮﮔﺎﻩ از ﮐﺴﯽ‬ ‫ﭼﻴﺰی اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻴﺎﺑﺪ و ﺑﻴﺎورد‪ ،‬ﺑﻪ وی رﺳﻴﺪ و ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﺧﻮد ﺳﻮارش ﮐﺮدﻩ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺁورد و اﻳﻦ اﻣﺮی ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻣﺨﻔﯽ‬ ‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﮐﻪ ﺣﻤﻴﻨﻪ ﺧﻮاهﺮ زﻳﻨﺐ ﺑﻨﺖ ﺟﺤﺶ از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪ و ﺑﺎ رﻗﺎﺑﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن ﻋﺎﻳﺸﻪ و زﻳﻨﺐ‬ ‫‪79‬‬

‫ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﺁﻳﻪ ‪٥٢‬‬

‫‪134‬‬

‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﺮای ﺟﺮح ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁورد و او را ﺑﻪ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺻﻔﻮان ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف‬ ‫و ﻣﺴﻄﺢ ﺑﻦ اﺛﺎﺛﻪ ﺑﺎ وی هﻤﺰﺑﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺎق و ﮐﻴﻨﻪ ﺗﻮزی وی ﺑﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﺴﻠّﻢ ﺑﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﻴﮑﺎر ﻧﻨﺸﺴﺖ و‬ ‫ﺧﺒﺮ را در ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﻇﺎهﺮًا اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﭼﻨﺪان ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑﺮاﺋﺖ و ﺑﻴﮕﻨﺎهﯽ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻧﺒﻮد‪ .‬زﻧﯽ ﺑﻪ زﻳﺒﺎﻳﯽ و ﺟﻮاﻧﯽ ﻋﺎﻳﺸﻪ درﺳﺖ ﭘﺲ از‬ ‫رﻓﺘﻦ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﻏﺰوﻩ ]ﺷﺒﻴﺨﻮن[ رﻗﻴﺒﯽ ﭼﻮن زﻳﻨﺐ ﺑﻨﺖ ﺟﺤﺶ ﭘﻴﺪا ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻮهﺮ ﺑﺰرﮔﻮارش ﺁﻳﺎت ﻋﺪﻳﺪﻩ ﺑﺮای‬ ‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺪو ﻧﺎزل ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪] .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ[ در هﻤﻴﻦ ﻏﺰوﻩ و ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزی ﺑﺮ ﺑﻨﯽ ﻣﺼﻄﻠﻖ‪ ،‬ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﺎرث ﺑﻦ‬ ‫اﺑﻮﺿﺮار و زن ﻣﺴﺎﻓﻊ ﺑﻦ ﺻﻔﻮان را ﺑﺪان ﻃﺮزی ﮐﻪ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ ﺑﺎ دادن ﭼﻬﺎر ﺻﺪ درهﻢ از ﻣﺎﻟﮏ او ﺧﺮﻳﺪﻩ و ﺑﻪ‬ ‫هﻤﺴﺮی ﺧﻮد در ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت واﺿﺤﺘﺮ‪ ،‬ﺣﻀﺮت دو هﻮی زﻳﺒﺎ در اﻧﺪک ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ او ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬ ‫ﻃﺒﻌًﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ روح ﻟﻄﻴﻒ زﻧﺎﻧﻪ او ﺟﺮﻳﺤﻪ دار ﺷﺪﻩ و از راﻩ اﻧﺘﻘﺎﻣﺠﻮﻳﯽ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺤﺮاﻓﯽ از وی ﺳﺮ زدﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺻﺤﻨﻪ ای ﺑﺮای ﺗﻨﺒﻴﻪ و ﻣﺠﺎزات ﺷﻮهﺮ ﺧﻮد درﺳﺖ ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺎرواﻧﯽ ﮐﻮچ ﮐﻨﺪ و‬ ‫هﻮدج ﻋﺎﻳﺸﻪ را ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﺑﮕﺬارﻧﺪ و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ ﮐﻪ هﻮدج ﺧﺎﻟﻴﺴﺖ؟‬ ‫ﭼﺮا ﺧﻮد ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﺁن هﻤﻪ ﻋﻼﻗﻪ ای ﮐﻪ ﺑﻪ او داﺷﺖ ﻗﺒﻞ از رﺣﻴﻞ از ﺣﺎل او اﺳﺘﻔﺴﺎر ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﺻﺪهﺎ ﻣﺠﺎهﺪ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺧﺒﺮدار ﻧﺸﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻧﺮﺳﺎﻧﺪﻩ و ﺁﻧﻘﺪر در ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻣﺎﻧﺪﻩ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺻﻔﻮان ﺑﺪو ﺑﺮﺳﺪ؟ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺻﻔﻮان هﺮ ﻗﺪر هﻢ در ﻣﺆﺧﺮ ﮐﺎروان ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ هﻨﮕﺎم اﺳﺘﺮاﺣﺖ و‬ ‫اَﺗﺮاق ﺑﻪ ﮐﺎروان رﺳﻴﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻨﺪان ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﻬﺎ ﭘﺲ از ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺎروان ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎروان رﺳﻴﺪﻩ‪،‬‬ ‫ﻋﺎﻳﺸﻪ را ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ دﻳﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬هﻤﻪ اﻳﻦ ﻇﻮاهﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪن ﻋﺎﻳﺸﻪ را ﻳﮏ اﻣﺮ ﻋﻤﺪی و ﻳﮏ ﺗﺒﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺻﻔﻮان ﻧﺸﺎن ﻣﯽ‬ ‫دهﺪ‪ .‬هﻤﺎن ﺑﺎﻣﺪادی ﮐﻪ ﺻﻔﻮان ﻋﺎﻳﺸﻪ را ﺑﺮ ﺗَﺮک داﺷﺖ و وارد ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﯽ و ﺑﺪزﺑﺎﻧﯽ ﺟﺎن ﮔﺮﻓﺖ و در‬ ‫اﻧﺪک ﻣﺪﺗﯽ در ﺷﻬﺮ ﭘﻴﭽﻴﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﺒﺮی ﺑﺪﻳﻦ اهﻤﻴﺖ در ﺷﻬﺮی ﺑﻪ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﮐﻪ در ﺁن ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ در اﻧﺪک زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﻴﺴﺖ روز ﺑﻪ ﮔﻮش ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﺮﺳﺪ و ﺁﻧﻮﻗﺖ ﻧﺎﺧﻮش ﺷﻮد و ﻳﺎ ﺑﻴﻤﺎری را‬ ‫ﺑﻬﺎﻧﻪ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﭘﺪر رود؟ ﭘﺲ ﻃﺒﻌًﺎ ﻣﯽ ﺗﻮان ﻓﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ از هﻤﺎن روزهﺎی اول ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﭘﺲ از‬ ‫رﺳﻴﺪن ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﮔﻮش ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﻇﻬﻮر ﺁﺛﺎر ﺳﺮدی و ﺑﯽ اﻋﺘﻨﺎﻳﯽ‪ ،‬ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ را ﺑﻬﺎﻧﻪ ﮐﺮدﻩ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﭘﺪر رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻦ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ هﻴﭻ ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﻣﺪﻋﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﻴﮕﻨﺎﻩ ﺑﻮدﻩ و ﺗﻤﺎم اﻳﻦ روﻳﺪادهﺎ‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻇﻮاهﺮ و ﻗﺮاﻳ ِ‬ ‫ﺻﺤﻨﻪ ﺳﺎزی ﮐﻮدﮐﺎﻧﻪ و زﻧﺎﻧﻪ ای ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﮐﻪ ﺻﻔﻮان ﺑﻪ ﻧﻔﺮت از زن ﻣﻌﺮوف ﺑﻮدﻩ ﻣﻌﺬﻟﮏ ﺑﺪﮔﻮﻳﯽ و ﺑﺪزﺑﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﺮدم ﮐﻪ ﺧﻮاﻩ ﻧﺎﺧﻮاﻩ ﺑﻪ ﮔﻮش ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺨﺖ او را ﻧﺎراﺣﺖ ﮐﺮدﻩ ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﺎ دو ﻧﻔﺮ از‬ ‫ﻣﺤﺮﻣﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ و اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻮرت ﮐﺮد‪.‬‬ ‫اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻄﻮر ﻗﻄﻊ ﮔﻔﺖ ﻋﺎﻳﺸﻪ از اﻳﻦ اﺗﻬﺎﻣﺎت ﻣﻨﺰﻩ اﺳﺖ و دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﻳﻖ از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺁﻟﻮدﮔﻴﻬﺎ ﭘﺎک اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻠﯽ‬ ‫ﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬زن ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻗﺤﻂ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﮐﻨﻴﺰ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﮐﺮد‪ .‬و ﺣﺘﯽ ﻋﻠﯽ ﺁن‬ ‫ﮐﻨﻴﺰک ﺑﺪﺑﺨﺖ را زد ﺗﺎ راﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ و او هﻢ ﭼﻮن ﭼﻴﺰی ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮاﺋﺖ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرد‪ .‬و ﺑﺎ وﺟﻮد هﻤﻪ‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺷﮏ و ﺗﺮدﻳﺪ و ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺗﺴﮑﻴﻦ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ رﻓﺖ و ﺑﺎ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻩ‪ .‬ﻃﺒﻌًﺎ در ﺁﻧﺠﺎ‬ ‫ﺻﺤﻨﻪ هﺎﻳﯽ از ﮔﺮﻳﻪ و اﻧﮑﺎر رخ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ زﻳﺮا هﻤﺎﻧﺠﺎ ﺣﻠﺖ وﺣﯽ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ دﺳﺖ ﻣﯽ دهﺪ و او را ﻣﯽ ﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ و‬ ‫ﻣﺘﮑﺎﺋﯽ ﭼﺮﻣﯽ زﻳﺮ ﺳﺮش ﻣﯽ ﮔﺬارﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ ﻏﺮق ﻋﺮق از زﻳﺮ ﮐِﺴﺎء ]ﻋﺒﺎ‪ ،‬ﮔﻠﻴﻢ ﮐﻪ ﺁن را ﭘﻮﺷﻨﺪ[ ﺑﻴﺮون‬ ‫ﻣﯽ ﺁﻳﺪ و ﺳﻮرﻩ ﻧﻮر ﻧﺎزل ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﻮرﻩ ﺁﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪدی راﺟﻊ ﺑﻪ ﺣ ّﺪ ]ﻣﺠﺎزات[ زﻧﺎ و ﺣ ّﺪ ﺗﻬﻤﺖ زدن و ﺣﺪﻳﺚ‬ ‫اﻓﮏ و ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.80‬‬ ‫زﻣﺨﺸﺮی ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ هﻴﭻ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ در ﻗﺮﺁن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺪت ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﺎه ِﺪ ﺁن ﺁﻳﻪ ‪ ٢٣‬اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ب ﻋَﻈﻴ ُﻢ«‪.‬‬ ‫ت ُﻟ ِﻌﻨُﻮا ﻓِﯽ اﻟ ﱡﺪ ﻧﻴﺎ وَاﻻﺧِﺮ ِة َو َﻟﻬُﻢ ﻋَﺬا ُ‬ ‫ت اﻟﻤُﻮﻣِﻨﺎ ِ‬ ‫ت اﻟﻐﺎﻓِﻼ ِ‬ ‫ن اﻟﻤُﺤﺼَﻨﺎ ِ‬ ‫ﻦ ﻳَﺮﻣُﻮ َ‬ ‫ن اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫»ِا ﱠ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﻧﺎن ﻋﻔﻴﻒ و ﻣﺆﻣﻨﻪ را ﺗﻬﻤﺖ ﻣﯽ زﻧﻨﺪ در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻣﻄﻌﻮن ]ﺳﺮزﻧﺶ ﺷﺪﻩ[ و در ﺁن دﻧﻴﺎ‬ ‫دﭼﺎر ﻋﺬاب ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺒَﻖ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻗﺒﻞ از‬ ‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬ﺁن ﺳﻪ ﻧﻔﺮ را ﮐﻪ در ﺑﻬﺘﺎن ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺣ ّﺪ زدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻄﻒ ﺑِﻤﺎ َ‬ ‫اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺮای ﺗﻬﻤﺖ زدن ﺣﺪّی ﻣﻌﻴﻦ ﻧﺸﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫داﺳﺘﺎن زﻳﻨﺐ‬ ‫داﺳﺘﺎن ازدواج ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ زﻳﻨﺐ در ﺳﻴﺮﻩ هﺎ و رواﻳﺎت و ﺣﺘﯽ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ ﻃﻨﻴﻨﯽ دارد ﺁهﻨﮓ دار و ازدواﺟﯽ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺁن را ازدواج ﻋﺸﻘﯽ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪.‬‬ ‫زﻳﻨﺐ زن زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺪ را ﺣﻀﺮت ﺧﺪﻳﺠﻪ در ﺟﻮاﻧﯽ ﺧﺮﻳﺪﻩ و ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺨﺸﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻧﻴﺰ او را ﺁزاد‬ ‫ﺳﻨَﻦ ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﺣﮑﻢ ﻓﺮزﻧﺪ داﺷﺘﻪ و ﺗﻤﺎم اﺣﮑﺎم ﭘﺪر‬ ‫ﮐﺮد و ﻣﻄﺎﺑﻖ رﺳﻢ ﻋﺮب ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪی ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮاﻧﺪﻩ در ُ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪی ﭼﻮن ارث و ﺣﺮﻣﺖ ازدواج ﺑﺎ زن وی در ﻣﻮرد او ﺟﺎری ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﺎ هﻨﮕﺎم ﻧﺎزل ﺷﺪن ﺁﻳﺎت ‪٤‬‬ ‫‪80‬‬

‫ﺳﻮرﻩ ﻧﻮر از ﺁﻳﻪ ‪ ٣‬ﺗﺎ ‪٢٦‬‬

‫‪135‬‬

‫]ﺗﺎ[ ‪ ٨‬ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺎ اﻃﺮاﻓﻴﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪ ،‬زﻳﺪ را زﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽ‬ ‫ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻪ او ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﻋﻨﻮان ﭘﺴﺮﺧﻮاﻧﺪﮔﯽ از ﻳﺎران ﺻﺪﻳﻖ و ﻓﺪاﮐﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ ﺷﺪ«‪.‬‬ ‫زﻳﻨﺐ دﺧﺘﺮ اﻣﻴﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻳﻌﻨﯽ دﺧﺘﺮ ﻋﻤﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻮد و ﺧﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ او را ﺑﺮای زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری‬ ‫ﮐﺮد و ﭼﻮن زﻳﺪ ﺑﻨﺪﻩ ﺁزادﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﻨﺐ و ﺑﺮادرش ﻋﺒﺪاﷲ از ﻗﺒﻮل اﻳﻦ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری اﮐﺮاﻩ داﺷﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺁﻳﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬ ‫ﷲ َو‬ ‫ﺺا َ‬ ‫ﺨ َﺮ َر ُة ﻣِﻦ اَﻣ ِﺮهِﻢ َو ﻣَﻦ ﻳَﻌ ِ‬ ‫ن َﻟ ُﻬ ُﻢ اﻟ ِ‬ ‫ﷲ َو َرﺳُﻮَﻟ ُﻪ اَﻣﺮًا اَن َﻳﮑُﻮ َ‬ ‫ﻦ َو ﻻ ﻣُﺆ ِﻣ َﻨ ٍﻪ اِذا َﻗﻀَﯽ ا ُ‬ ‫ن ِﻟﻤُﺆ ِﻣ ٍ‬ ‫» َو ﻣﺎ ﮐﺎ َ‬ ‫ﻻ ﻣُﺒﻴﻨًﺎ«‪.‬‬ ‫ﻞ ﺿَﻼ ً‬ ‫ﺿﱠ‬ ‫َرﺳُﻮَﻟ ُﻪ َﻓﻘَﺪ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﮔﺎهﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ اﻣﺮی را ارادﻩ ﮐﺮدﻧﺪ دﻳﮕﺮ ﺑﺮای ﻣﺮد ﻣﺆﻣﻦ و زن ﻣﺆﻣﻨﻪ اﺧﺘﻴﺎر ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ و ﺟﺰ‬ ‫اﻃﺎﻋﺖ ﺗﮑﻠﻴﻔﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ورﻧﻪ ﮔﻤﺮاﻩ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪.81‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺁﻳﻪ‪ ،‬زﻳﻨﺐ و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻧﺪ و زﻳﻨﺐ را ﺑﺮای زﻳﺪ ﻋﻘﺪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬داﺳﺘﺎن ﻋﺸﻖ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺲ از اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﺁﻏﺎز ﻣﯽ ﺷﻮد وﻟﯽ در ﮐﻴﻔﻴﺖ ﺑﺮوز و ﺿﻬﻮر ﺁن ﻗﺪری ﻧﻮﺳﺎن و اﺧﺘﻼف هﺴﺖ‪ .‬از‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ هﻤﺎن دم ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﻋﻘ ِﺪ ﻧﮑﺎح زﻳﺪ ﺑﺎ زﻳﻨﺐ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎﻟﺘﯽ در ﺣﻀﺮت ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ‬ ‫ﺣﺒّﻬﺎ«‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﭘﺲ از ﺁن ﻳﺎ ﭘﺲ از اﻧﺪﮐﯽ ﭼﺸﻤﺶ ﺑﺮ زﻳﻨﺐ اﻓﺘﺎد و‬ ‫ف ﻧًﻔﺴ ِﻪ ُ‬ ‫ﻋﻠِﻴﻬﺎ ﺑَﻌ ِﺪ ﺣﺴﻴﻦ َﻓ َﻮﻗِﻊ ِ‬ ‫اﺳﺖ‪ُ » :‬ﺛﻢﱠ َوﻗَﻊ َﺑﺼَﺮﻩ َ‬ ‫ﻣِﻬﺮ زﻳﻨﺐ در ﻗﻠﺒﺶ دﻣﻴﺪ‪.‬‬ ‫زﻣﺨﺸﺮی در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁﻳﻪ ‪ ٣٧‬ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﻧﮑﺎح ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ زﻳﻨﺐ اﻓﺘﺎد و‬ ‫ﺐ اﻟﻘُﻠﻮب«‪ .‬زﻳﺮا ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺳﺎﺑﻘًﺎ زﻳﻨﺐ را دﻳﺪﻩ ﺑﻮد و از او‬ ‫ن اﷲ ُﻣ َﻘﻠﱠ ُ‬ ‫ﭼﻨﺎن از وی ﺧﻮﺷﺶ ﺁﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﯽ اﺧﺘﻴﺎر ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳُﺒﺤﺎ َ‬ ‫ﺧﻮﺷﺶ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ورﻧﻪ از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬زﻳﻨﺐ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﺷﻨﻴﺪ و ﺑﻪ زﻳﺪ ﮔﻔﺖ و او ﺑﻪ ﻓﺮاﺳﺖ‬ ‫درﻳﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﻠﺐ او ﺑﯽ ﻣﻴﻠﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻳﻨﺐ اﻧﺪاﺧﺖ و ﻧﺰد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد ﻣﯽ ﺧﻮاهﻢ از زﻧﻢ ﺟﺪا‬ ‫ﺷﻮم‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ اﻓﺘﺎدﻩ؟ ﺁﻳﺎ ﺷﺒﻪ ای از او داری؟ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اﺑﺪاً‪ ،‬ﺟﺰ ﻧﻴﮑﯽ از او ﻧﺪﻳﺪﻩ ام‪ ،‬وﻟﯽ او ﺧﻮد‬ ‫ﻖ اﻟَﻠ َﻪ ]ﻳﻌﻨﯽ[ زن‬ ‫ﮏ وَاﱠﺗ ِ‬ ‫ﺟ َ‬ ‫ﮏ زَو َ‬ ‫ﺴ َ‬ ‫را ﺑﺮﺗﺮ و ﺷﺮﻳﻔﺘﺮ از ﻣﻦ ﻣﯽ داﻧﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺎراﺣﺘﻢ ﮐﺮدﻩ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺟﻤﻠﻪ »اَﻣ ِ‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺧﻮد ﻧﮕﺎهﺪار و ﭘﺮهﻴﺰﮐﺎر ﺑﺎش«‪ 82‬ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﻪ ‪ ٣٧‬ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﭘﺮﻣﻌﻨﯽ و زﻳﺒﺎﺳﺖ و ﺻﺮاﺣﺖ ﻗﻮل و‬ ‫ﺻﺪاﻗﺖ روح ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫ﷲ ﻣُﺒﺪﻳ ِﻪ َو‬ ‫ﮏ ﻣﺎا ُ‬ ‫ﺴ َ‬ ‫ﷲ َو ﺗُﺨﻔﯽ ﻓﯽ ﻧَﻔ ِ‬ ‫ﻖا َ‬ ‫ﮏ وَاﱠﺗ ِ‬ ‫ﺟ َ‬ ‫ﮏ زَو َ‬ ‫ﻋﻠَﻴ َ‬ ‫ﻋﻠَﻴ ِﻪ اَﻣﺴِﮏ َ‬ ‫ﺖ َ‬ ‫ﻋﻠَﻴ ِﻪ َو اَﻧﻌَﻤ َ‬ ‫ﷲ َ‬ ‫ل ُﻟﻠﱠﺬی اِﻧ َﻌ َﻢ ا ُ‬ ‫» َواِذ َﺗﻘُﻮ ُ‬ ‫ج ﻓﯽ‬ ‫ﺣ َﺮ ُ‬ ‫ﻦ َ‬ ‫ﻋﻠّﯽ اﻟﻤُﺆﻣِﻨﻴ َ‬ ‫ن َ‬ ‫ﻖ اَن ﺗَﺨﺸﻴ ُﻪ َﻓَﻠﻤّﺎ ﻗَﻀﯽ زَﻳ ُﺪ ﻣِﻨﻬﺎ َو ﻃَﺮًا َزوﱠﺟﻨﺎ ﮐَﻬﺎ ِﻟﮑَﯽ ﻟ َﻴﮑُﻮ َ‬ ‫ﺣﱡ‬ ‫ﷲ َا َ‬ ‫س وَا ُ‬ ‫ﺗَﺨﺸَﯽ اﻟﻨّﺎ َ‬ ‫ﻻ «‪.‬‬ ‫ﷲ ﻣَﻔﻌُﻮ ً‬ ‫ن اَﻣﺮُا ُ‬ ‫ج اَدﻋِﻴﺎ ِﺋﻬِﻢ اِذا َﻗﺼَﻮا ِﻣُﻨﻦﱠ َو ﻃَﺮًا َو ﮐﺎ َ‬ ‫اَزوا ِ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪو ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻓﺮﻣﻮدﻩ و ﺗﻮ ﺑﻪ او ﻋﻨﺎﻳﺖ ﮐﺮدی )ﻣﻘﺼﻮد زﻳﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺧﺪا او را هﺪاﻳﺖ ﮐﺮدﻩ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ او را ﺁزاد ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ( ﻣﯽ ﮔﻮﻳﯽ زن ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺧﻮد ﻧﮕﺎهﺪار و از ﺧﺪا‬ ‫ﺑﭙﺮهﻴﺰ‪ ،‬در ﺿﻤﻴﺮ و ﺑﺎﻃﻦ ﺧﻮد از ﺗﺮس ﻣﺮدم اﻣﺮی را ﻣﺨﻔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁن را ﻓﺎش ﺧﻮاهﺪ ﺳﺎﺧﺖ‬ ‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﯽ ﻧﻪ از ﻣﺮدم‪ .‬ﭼﻮن زﻳﺪ ﺣﺎﺟﺖ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم داد ﻣﺎ او را )زﻳﻨﺐ را( ﺑﻪ‬ ‫زوﺟﻴﺖ ﺗﻮ در ﺁوردﻳﻢ ﺗﺎ ﺑﺮای ﻣﺆﻣﻨﺎن دﻳﮕﺮ هﻢ ﻣﺤﻈﻮری ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ زن ﭘﺴﺮ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺧﻮد ازدواج ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﻪ ﺧﻴﻠﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ و ﻧﻴﺎزی ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از زﻳﻨﺐ ﺧﻮﺷﺶ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ زﻳﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮرش رﺳﻴﺪﻩ‬ ‫اﺟﺎزﻩ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ او را ﻃﻼق دهﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﻃﻼﻗﺶ ﻣﺪﻩ و ﺑﺮای ﺧﻮد ﻧﮕﺎهﺪار‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﻴﺎن روی ﺧﻮاهﺶ‬ ‫دروﻧﯽ ﺧﻮد ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻪ زﻳﺪ ﭘﻨﺪ ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ زن ﺧﻮد را ﻧﮕﺎهﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ او ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺗﻮ از ﺗﺮس زﺑﺎن‬ ‫ﺑﺪﮔﻮﻳﺎن‪ ،‬ﻣﻴﻞ ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺧﻮد را ﮐﻪ ﻃﻼق زﻳﻨﺐ از زﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻇﺎهﺮ ﻧﺴﺎﺧﺘﯽ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻓﻘﻂ ﺑﺎﻳﺪ از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﯽ‪.‬‬ ‫ﭼﻮن زﻳﺪ ﺣﺎﺟﺖ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬او را ﺑﻪ زﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽ دهﻢ ﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻗﻴﺪ و ﺑﻨﺪی در ازدواج ﺑﺎ زن ﭘﺴﺮ ﺧﻮاﻧﺪﻩ‬ ‫ﺷﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎﻟﺖ و ﺷﻴﻔﺘﮕﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﻋﻘﺪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺁﻣﺪن زﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺣﻀﺮت و اﺟﺎزﻩ ﻃﻼق ﺧﻮاﺳﺘﻦ و‬ ‫دﻟﻴﻞ ﻃﻼق را ﺑﺪرﻓﺘﺎری زﻳﻨﺐ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮐﺮدن ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺁﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ هﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻢ زﻳﺪ و زﻳﻨﺐ زﻧﺪﮔﯽ زﻧﺎﺷﻮﻳﯽ ﻣﺸﺘﺮک‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻔﺴﻴﺮ زﻣﺨﺸﺮی را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪ »ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻬﻪ ﻣﻘﻠﺐ اﻟﻘﻠﻮب« ﺑﯽ‬ ‫درﻧﮓ ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﻋﻘﺪ و اﻓﺘﺎدن ﭼﺸﻢ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺮ زﻳﻨﺐ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ از دهﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺸﺎهﺪﻩ‬ ‫ﺑﺎرﻗﻪ ای در دﻳﺪﮔﺎن ﻣﺤﻤﺪ وی را از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻴﻞ و رﻏﺒﺖ ﺁن ﺣﻀﺮت ﺁﮔﺎﻩ ﮐﺮدﻩ و هﻤﺎن اﻣﺮ‪ ،‬هﻮس دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ و زن ﻣﻘﺘﺪرﺗﺮﻳﻦ و ﻣﺘﺸﺨﺺ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدان ﻗﺮﻳﺶ ﺷﺪن را در ﻗﻠﺐ او ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ و ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ‬ ‫اﻳﻨﮑﻪ از روز ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ وﺻﻠﺖ ]وﺻﻠﺖ ﺑﺎ زﻳﺪ[ ﺑﻨﺎی ﺑﺪرﻓﺘﺎری ﺑﺎ زﻳﺪ را ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﺮﺗﺮی ﻧﺴﺒﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬ ‫رخ او ﮐﺸﻴﺪﻩ اﺳﺖ و زﻳﺪ ﭘﺲ از ﺁﮔﺎهﯽ از اﻳﻦ اﻣﺮ از راﻩ ﺧﻠﻮص و ارادت ﺑﻪ ﻣﻮﻻ و ﺁزادﮐﻨﻨﺪﻩ ﺧﻮد‪ ،‬در ﻣﻘﺎم ﻃﻼق‬ ‫زﻳﻨﺐ ﺑﺮ ﺁﻣﺪﻩ و ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺄﮐﻴﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮐﻪ زن ﺧﻮد را ﻧﮕﺎهﺪار‪ ،‬او را ﻃﻼق دادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪81‬‬ ‫‪82‬‬

‫ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﺁﻳﻪ ‪٣٦‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﺁﻳﻪ ‪٣٧‬‬

‫‪136‬‬

‫در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﻤﺒﺮﻳﺞ‪ 83‬ﮐﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺁن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ و اﺧﻴﺮًا از ﻃﺮف ﺑﻨﻴﺎد ﻓﺮهﻨﮓ از ﺳﻮرﻩ ﻣﺮﻳﻢ ﺗﺎ ﺁﺧﺮ ﻗﺮﺁن در دو ﺟﻠﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻀﻴﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﻋﺸﻖ ﺑﻪ زﻳﻨﺐ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای دﻳﮕﺮ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪84‬‬ ‫»روزی رﺳﻮل ﺻﻠﻮات اﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ زﻳﻨﺐ ﺁﻣﺪ و زﻳﺪ را ﻣﯽ ﺟﺴﺘﻪ‪ .‬زﻳﻨﺐ را دﻳﺪ اﻳﺴﺘﺎدﻩ در ﺳﻤﺎﺧﭽﻪ‬ ‫داروی ﺑﻮی ﺧﻮش ﻣﯽ ﮐﻮﻓﺖ‪ .‬ﺧﻮﺷﺶ ﺁﻣﺪ و در دﻟﺶ اﻓﺘﺎد اﮔﺮ او زن او ﺑﻮدی‪ .‬ﭼﻮن زﻳﻨﺐ رﺳﻮل را ﺑﺪﻳﺪ‪،‬‬ ‫دﺳﺖ ﺑﺮ روی ﻧﻬﺎد‪] .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ[ ﮔﻔﺖ ﻟﺒﺴﺎﻗﺔ و ﺣﺴﻨًﺎ ]ﻳﻌﻨﯽ[ هﻢ ﺷﮑﺮﻳﻨﯽ و هﻢ زﻳﺒﺎﻳﯽ‪ .‬ای زﻳﻨﺐ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻣﻘﻠﺐ‬ ‫اﻟﻘﻠﻮب‪ .85‬دوﺑﺎر اﻳﻦ ﺑﮕﻔﺖ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﭼﻮن زﻳﺪ ﺑﻴﺎﻣﺪ‪ ،‬هﺮ ﭼﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﭘﻴﺶ او ﺑﮕﻔﺖ و ﮔﻔﺖ ﭘﻴﺶ ﺗﻮ ﻧﺘﻮاﻧﯽ‬ ‫ﻣﺮا داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮو دﺳﺘﻮری ﺧﻮاﻩ ﺗﺎ ﻣﺮا ﻃﻼق دهﯽ‪ .‬و زﻳﺪ زﻳﻨﺐ را دﺷﻤﻦ ﮔﺮﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﻴﺶ روی او ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‬ ‫دﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم اﻣﺮ ﻃﻼق ﺣﻀﺮت ﺧﻮد زﻳﺪ را ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ ﺑﺮو ]ﺑﻪ[ زﻳﻨﺐ ﺑﮕﻮی ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﯽ او را‬ ‫ﺑﻪ زﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺪ ﺑﺮ در زﻳﻨﺐ ﺁﻣﺪ‪ .‬در را ﺑﮑﻮﻓﺖ‪ .‬زﻳﻨﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻳﺪ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﻨﺐ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﺧﻮاهﺪ زﻳﺪ از ﻣﻦ ﮐﻪ ﻣﺮا ﻃﻼق دادﻩ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﻴﻐﺎم رﺳﻮل اﷲ ﺁوردﻩ ام‪ .‬زﻳﻨﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮﺣﺒﺎ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪ .‬در ﺑﺎزﮐﺮدﻩ‪ ،‬زﻳﺪ درﺁﻣﺪ و او ﻣﯽ ﮔﺮﻳﺴﺖ‪ .‬زﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺒﺎدا ﭼﺸﻢ ﺗﻮ ﮔﺮﻳﺎن‪ ،‬ﻧﻴﮏ زﻧﯽ ﺑﻮدی‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار‪ ،‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺗﻮ را ﺑﻪ از ﻣﻦ ﺷﻮﻳﯽ داد‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻻ اﺑﺎ ﻟﮏ؟ ﮐﻴﺴﺖ ﺁن ﺷﻮی؟ ﺟﻮاب داد زﻳﺪ ﮐﻪ‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪای‪ .‬زﻳﻨﺐ در ﺳﺠﺪﻩ اﻓﺘﺎد«‪.‬‬ ‫ﻼ ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻳﺪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﺎ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﮐﺎﻣ ً‬ ‫»ﺑﻪ ﺳﺮای زﻳﻨﺐ ﺷﺪم‪ .‬ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻤﻴﺮﮐﺮدن ﺁرد ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻢ ﺑﻪ زودی زن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ ،‬هﻴﺒﺖ و‬ ‫اﺣﺘﺮام او ﻣﺮا ﮔﺮﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ روی در روی ﮐﻨﻢ و هﻤﻴﻨﻄﻮر ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ او داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﺑﻪ او دادم«‪.‬‬ ‫و از هﻤﻴﻦ روی در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﮔﻮﻳﯽ روزﺷﻤﺎری ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬هﻤﻴﻦ ﮐﻪ ﻋﺪّﻩ زﻳﻨﺐ ﺑﺴﺮ رﺳﻴﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺪون ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺑﺪون ﺗﺸﺮﻳﻔﺎت ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ او ]ﻣﺤﻤﺪ[ رﻓﺖ و در ﺁﻧﺠﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی ﮐﺸﺘﻨﺪ و ﺗﺎ دﻳﺮﮔﺎﻩ ﻧﺎن و ﮔﻮﺷﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽ‬ ‫دادﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋﺮوﺳﯽ ﺧﻮد را ﺟﺸﻦ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫هﻢ از ﻋﻤﺮ و هﻢ از ﻋﺎﻳﺸﻪ رواﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺁﻳﻪ ‪ ٣٧‬ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﺻﺮاﺣﺖ و اﻣﺎﻧﺖ و ﺻﺪاﻗﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭼﻴﺰی را ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ اﻳﻦ ﻣﻴﻞ ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ زﻳﻨﺐ در ﻗﺮﺁن ﻧﻴﺎورد‪:‬‬ ‫»و ﺗﺨﻔﯽ ﻓﯽ ﻧﻔﺴﮏ واﷲ ﻣﺒﺪﻳﻪ«‪.86‬‬ ‫راﺳﺖ اﺳﺖ دﻻﻳﻞ ﺻﺪق و ﺻﺮاﺣﺖ و اﻣﺎﻧﺖ رﺳﻮل در ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ زﻳﺎد اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺮوای اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ‬ ‫ﺿﻌﻔﻬﺎی ﺑﺸﺮی ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ ﮐﺎﺳﻪ هﺎی ﮔﺮﻣﺘﺮ از ﺁش ﺑﺪﻳﻦ اﻣﺮ رﺿﺎﻳﺖ ﻧﺪهﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﺎب ﻣﻌﺠﺰات ﺷﻤّﻪ ای‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﺁﻣﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ در هﻤﻴﻦ ﺁﻳﻪ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮان و راوﻳﺎن اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮی در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﺪﻳﻦ اﻣﺮ ﮔﺮدن‬ ‫ﻧﻨﻬﺎدﻩ و راﺿﯽ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ »ﺗﺨﻔﯽ ﻓﯽ ﻧﻔﺴﮏ« ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻓﺎﻋﻞ ﺁن زﻳﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﺑﻪ زﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬زﻧﺖ را ﻧﮕﺎهﺪار و از ﺧﺪا ﺑﭙﺮهﻴﺰ ﮐﻪ ﺗﻮ در ﺿﻤﻴﺮ ﺧﻮد ﭼﻴﺰی را ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁن را ﺁﺷﮑﺎر‬ ‫ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ «...‬ﺑﻌﺪ ﺑﺮای اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻏﻴﺮﻣﻮﺟﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬زﻳﺪ ﻣﺮﺿﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺁن را ﻣﺨﻔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﺑﺮای‬ ‫هﻤﺎن ﻣﺮض ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ زﻳﻨﺐ را ﻃﻼق دهﺪ و در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬ﻣﺨﻔﯽ داﺷﺘﻦ ﺁن ﻣﺮض اﺳﺖ از اﻧﻈﺎر‪.«...‬‬ ‫ﺖ داﻳﻪ دﻟﺴﻮزﺗﺮ از ﻣﺎدر ﻣﺤﺮوم ﻧﻤﺎﻧﺪ در ﮐﺘﺎب »ﺣﻴﺎت ﻣﺤﻤﺪ« ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﺳ َﻤ ِ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ هﻴﮑﻞ هﻢ ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ از ِ‬ ‫ﻼ دﻳﺪهﻪ ﺑﻮد و اﺑﺪًا رﻏﺒﺖ ﺑﻪ ازدواج ﺑﺎ وی را ﻧﺪاﺷﺖ و از اﻳﻦ رو اﺻﺮار‬ ‫»زﻳﻨﺐ دﺧﺘﺮ ﻋﻤﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻮد و او را ﻗﺒ ً‬ ‫ورزﻳﺪ ﮐﻪ زﻳﺪ زن ﺧﻮد را ﻃﻼق ﻧﺪهﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از اﻳﻨﮑﻪ زﻳﺪ دﺳﺘﻮر ﻣﻮﻻی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺒﺴﺖ و زن ﺧﻮد را ﻃﻼق‬ ‫داد‪ ،‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ زﻳﻨﺐ را ﺑﺮای ﺁن ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺳﻨّﺖ ﺟﺎهﻠﯽ اﻋﺮاب را در ﺑﺎب ﺁﺛﺎر ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮاﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﮑﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬ ‫ن ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺧﻮد زﻧﺎﺷﻮﻳﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ زﻳﻨﺐ ازدواج ﮐﺮد‪ ،‬و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺎ ﺁن‬ ‫ﻧﺸﺎن دهﺪ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد ﺑﺎ ز ِ‬ ‫ﺷﺘﺎب ﭘﺲ از ﺳﺮﺁﻣﺪن ﻋﺪّﻩ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ وی ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﻋﺮوﺳﯽ ﺧﻮد را وﻟﻴﻤﻪ داد«‪.‬‬

‫‪83‬‬

‫ﮔﻮﻳﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺼﻒ اول ﻳﻌﻨﯽ از ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﺗﺎ ﺳﻮرﻩ ﻣﺮﻳﻢ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ و اﻳﻦ ﻧﺼﻒ دوم ﻧﺴﺨﻪ‬ ‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻔﺮدی اﺳﺖ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﮐﻤﺒﺮﻳﺞ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮی ﺑﺎ ﻓﺎرﺳﯽ رﺳﺎ و روﺷﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫]اﻳﻦ ﮐﺘﺎب وﺳﻴﻠﻪ اﺳﺘﺎد ادﺑﻴﺎت دﮐﺘﺮ ﺟﻼل ﻣﺘﻴﻨﯽ ﺗﺼﺤﻴﺢ و در اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﻴﺎد ﻓﺮهﻨﮓ اﻳﺮان در دو ﺟﻠﺪ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ[‬ ‫‪84‬‬ ‫ﻻ زﻳﻨﺐ ﻋﺮﻳﺎن ﺑﻮدﻩ و ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻴﻨﻪ ﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻦ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ[‬ ‫]ﺳﺎﻣﺎﮐﭽﻪ‪ ،‬ﺳﻤﺎﭼﻪ ﻳﻌﻨﯽ ﭘﺴﺘﺎن ﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻴﻨﻪ ﺑﻨﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎ ً‬ ‫‪85‬‬ ‫ﻼ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ ﮐﻪ روزی رﺳﻮل اﷲ ﺳﺮزدﻩ وارد ﺧﺎﻧﻪ زﻳﺪ‬ ‫]ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ و ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﺳﻼﻣﯽ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ دﻳﮕﺮی هﻢ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜ ً‬ ‫ﭘﺴﺮﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺧﻮد ﺷﺪ و دﻳﺪ زﻳﻨﺐ در ﺣﺎل ﺣﻤﺎم ﮐﺮدن اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺸﻤﺎن ﻣﻌﺼﻮم رﺳﻮل اﷲ ﺑﻪ ﺑﺪن ﻋﺮﻳﺎن زﻳﻨﺐ اﻓﺘﺎد و ﺑﯽ اﺧﺘﻴﺎر ﺑﺮ زﺑﺎن راﻧﺪ‪:‬‬ ‫»ﻓﺘﺒﺎرک اﷲ اﺣﺴﻦ ﻣﻦ اﻟﺨﺎﻟﻘﻴﻦ« )ﺳﻮرﻩ ﻣﺆﻣﻨﻮن ﺁﻳﻪ ‪ (١٤‬ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﺧﺪای ﻳﮑﺘﺎ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺁﻓﺮﻳﺪﮔﺎران اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻦ ﺷﺮاﺣﻴﻞ‬ ‫ﮐﻌﺒﯽ ﭘﺴﺮ ﺧﻮاﻧﺪﻩ رﺳﻮل در واﻗﻌﻪ ﻣﺆﺗﯽ ﻟﻮای اﺳﻼم را ﺣﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﺮد و در هﻤﺎن واﻗﻌﻪ در ﺳﺎل هﺸﺖ هﺠﺮی ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ[‬ ‫‪86‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﺁﻳﻪ ‪٣٧‬‬

‫‪137‬‬

‫ﺣﻔﺼﻪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ هﻴﮑﻞ ﻏﺎﻟﺐ ازدواﺟﻬﺎی ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ازدواﺟﻬﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ و ﺑﺮای ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺁن ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»روزی ﻋﻤﺮ ﺑﺎ زن ﺧﻮﻳﺶ در ﺑﺎب اﻣﺮی ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽ ﮐﺮد و زﻧﺶ ﺑﻨﺎی ﻣﺸﺎﺟﺮﻩ و ﻳﮑﯽ ﺑﻪ دو ﮐﺮدن را ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ‬ ‫ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻧﺎن را ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدان ﻣﺤﺎﺟﻪ ﮐﺮدﻩ و از ﺧﻮد رأﻳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬زن‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬دﺧﺘﺮ ﺗﻮ ﺑﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﺪا ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ ﺣﺪی ﺑﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺗﻤﺎم روز را ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺑﺴﺮ ﻣﯽ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺤﺾ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺣﻔﺼﻪ رﻓﺘﻪ از او ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻩ وی را از ﻋِﻘﺎب ﺧﺪا و ﻏﻀﺐ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺮﺣﺬر‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ و ﺿﻤﻨًﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺑﻪ اﻳﻦ دﺧﺘﺮ ﺟﻮان)ﻣﻘﺼﻮد ﻋﺎﻳﺸﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ زﻳﺒﺎﻳﯽ ﺧﻮد ﻣﯽ ﻧﺎزد و از ﻋﺸﻖ و ﻋﻼﻗﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺁﮔﺎﻩ اﺳﺖ( ﻧﮕﺎﻩ ﻣﮑﻦ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺗﻮ را ﺑﺮای ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ ﮔﺮﻓﺖ ورﻧﻪ ﻋﺸﻘﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺪارد«‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻌﻘﻮل و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ و ﺑﻌﻀﯽ از ازدواﺟﻬﺎی ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ و اﻳﺠﺎد ﭘﻴﻮﻧﺪ‬ ‫ﺧﻮﻳﺸﯽ ﮐﺮد ﺗﺎ اﺳﻼم ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﻮد و ﻋﻠﯽ و ﻋﺜﻤﺎن را ﺑﻪ ﻗﻮل ]ﺣﺴﻴﻦ[ هﻴﮑﻞ از هﻤﻴﻦ روی ﺑﻪ داﻣﺎدی ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ اﺳﺖ‬ ‫و ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﭘﺲ از ازدواج ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺎ ﺧﺎﻟﻪ اش ﻣﻴﻤﻮﻧﻪ ﺧﻮاهﺮزن ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ و ﺣﻤﺰة ﺑﻦ‬ ‫اﻟﻤﻄﻠﺐ در ﺳﺎل ﻧﻬﻢ هﺠﺮی هﻨﮕﺎم ﻋﻤﺮة اﻟﻘﻀﺎ اﺳﻼم ﺁورد‪.‬‬

‫ﺣﺮام ﮐﺮدن ﻣﺎرﻳﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﻮادﺛﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎب زن و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺁورد )زﻳﺮا در ﺁن زﻣﺎن ﺳﺮ و ﺻﺪاﻳﯽ ﺑﻪ راﻩ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺰول ﺁﻳﺎﺗﯽ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﮔﺮدﻳﺪ( ﺣﺮام ﮐﺮدن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﺎرﻳﻪ ﻗﺒﻄﻴﻪ را ﺑﺮﺧﻮد ﺑﻮدﻩ ]ﻳﻌﻨﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﺎرﻳﻪ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺮام ﮐﺮد[ و ﺁن ﺣﺎدﺛﻪ از‬ ‫اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻣﺎرﻳﻪ روزی ﻧﺰد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁﻣﺪ‪ .‬ﺁن روز ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در ﺧﺎﻧﻪ ﺣﻔﺼﻪ ﺑﻮد و ﺣﻔﺼﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت هﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﻣﺎرﻳﻪ‬ ‫هﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷﺪ و در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ ﺣﻔﺼﻪ ﺳﺮ رﺳﻴﺪ و داد و ﺑﻴﺪاد راﻩ اﻧﺪاﺧﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﮐﻨﻴﺰ ﺧﻮد در ﺧﺎﻧﻪ و در ﺑﺴﺘﺮ‬ ‫او ﺧﻮاﺑﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺮای ﺗﺴﮑﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻔﺼﻪ و ﺁرام ﮐﺮدن وی ﻣﺎرﻳﻪ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺮام ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻻﺑﺪ ﭘﺲ از رﻓﻊ ﺑﺤﺮان ﻳﺎ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻋﻼﻗﻪ ای ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎرﻳﻪ داﺷﺘﻪ و ﻳﺎ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻣﺎرﻳﻪ از ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺧﻮد ﺑﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪﻩ و ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت از ﺣﺮام ﮐﺮدن ﻣﺎرﻳﻪ ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﻋﺪول ﮐﺮد و ﺑﺮای ﺗﺒﺮﺋﻪ و ﺗﺰﮐﻴﻪ وی‪،‬‬ ‫ﺁﻳﻪ هﺎی اول ﺗﺎ ﭘﻨﺠﻢ ﺳﻮرﻩ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻏﻔُﻮ ُر رَﺣﻴُﻢ«‪.‬‬ ‫ﷲ َ‬ ‫ﮏ وَا ُ‬ ‫ﺟ َ‬ ‫ت اَزوا ِ‬ ‫ﮏ ﺗَﺒﺘَﻐﯽ ﻣَﺮﺿﺎ َ‬ ‫ﷲ َﻟ َ‬ ‫ﻞا ُ‬ ‫ﺣﱠ‬ ‫ﺤﺮﱠ ُم ﻣﺎ َا َ‬ ‫»ﻳﺎ َاﱠﻳﻬَﺎ اﻟﱠﻨﺒِﯽ ِﻟ َﻢ ُﺗ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ای ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﭼﺮا ﭼﻴﺰی را ﮐﻪ ﺧﺪا ﺣﻼل ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﺑﺮای رﺿﺎﻳﺖ زﻧﺎن ﺧﻮد ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺣﺮام ﻣﯽ ﮐﻨﯽ؟‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮ را ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﺤﺮﻳﻢ )ﮐﺎر ﺑﻴﺠﺎ( ﻣﯽ ﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬ ‫در ﺁﻳﻪ ﺑﻌﺪ راﻩ ﻏﻔﺮان و ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯽ از ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻣﺮی ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻼل ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪﻩ و ﺁن دادن ﮐﻔّﺎرﻩ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁزادﮐﺮدن ﺑﻨﺪﻩ »ﻗﺪ ﻓﺮض اﷲ ﻟﮑﻢ ﺗﺤﻠﺔ اﻳﻤﺎﻧﮑﻢ« ﮐﻪ در ﺳﻮرﻩ ﻣﺎﺋﺪﻩ‪ 87‬وﺟﻮب ﮐﻔّﺎرﻩ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و از اﻳﻦ رو ﻣﻘﺎﺗﻞ‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮐﻔّﺎرﻩ داد و ﺑﻨﺪﻩ ای را ﺁزاد ﮐﺮد« و ﺣﺴﻦ‪ 89‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺁﺧﺮ ﺁﻳﻪ ﮐﻪ »واﷲ ﻏﻔﻮر رﺣﻴﻢ«‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﺨﺸﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﻪ ﺳﻮم ﮐﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ هﻤﻴﻦ ﻗﻀﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺨﺺ را ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ ﻣﯽ اﻧﺪازد ﮐﻪ ﻳﮏ اﻣﺮ ﺷﺨﺼﯽ و ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬ ‫ﮔﻔﺘﮕﻮی زن و ﺷﻮهﺮ در ﻗﺮﺁن ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪88‬‬

‫ﺾ‬ ‫ص ﻋَﻦ ﺑَﻌ ٍ‬ ‫ﻀ ُﻪ َو اَﻋ َﺮ َ‬ ‫ف ﺑَﻌ َ‬ ‫ﻋ ﱠﺮ َ‬ ‫ﻋﻠَﻴ ِﻪ َ‬ ‫ﷲ َ‬ ‫ﺟ ِﻪ ﺣَﺪﻳﺜًﺎ َﻓَﻠﻤّﺎ َﻧﺒﱠﺄت ِﺑ ِﻪ َو اَﻇ َﻬ َﺮ ُﻩ ا ُ‬ ‫ﺾ اَزوا ِ‬ ‫ﯽ اِﻟﯽ ﺑَﻌ ِ‬ ‫ﺳ ﱠﺮ اﻟﱠﻨ ِﺒ ﱡ‬ ‫» َو اِذَا َ‬ ‫ل َﻧﺒﱠﺎﻧِﯽ اﻟﻌَﻠﻴ ُﻢ اﻟﺨَﺒﻴ ُﺮ«‪.‬‬ ‫ک هﺬا ﻗﺎ َ‬ ‫َﻓَﻠﻤّﺎ َﻧﺒﱠﺎهﺎ ِﺑ ِﻪ ﻗﺎﻟَﺖ ﻣَﻦ اَﻧﺒَﺎ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ ﻳﮑﯽ از زﻧﺎن )ﺣﻔﺼﻪ( رازی را ﮔﻔﺖ )ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﺎرﻳﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد( و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ ﺁن راز را ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺴﯽ ﻧﮕﻮﻳﺪ اﻣﺎ ﭼﻮن ﺁن راز را ﺑﻪ دﻳﮕﺮی )ﻋﺎﻳﺸﻪ( ﮔﻔﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ او را )ﻳﻌﻨﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را( از ﺁن ﺁﮔﺎﻩ ﺳﺎﺧﺖ و‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺨﺸﯽ از ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺣﻔﺼﻪ ﮔﻔﺖ و از ﮔﻔﺘﻦ ﻗﺴﻤﺘﯽ ﺧﻮدداری ﮐﺮد‪ .‬ﺣﻔﺼﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن اﻳﻨﮑﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﮐﯽ ﺗﻮ را ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺳﺎﺧﺖ؟ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺁﻧﮑﻪ ﺑﺮ هﻤﻪ اﺳﺮار داﻧﺎ و ﺁﮔﺎﻩ اﺳﺖ‪.90‬‬ ‫ﺁﻳﺎ ذﮐﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﺼﻮﺻﯽ در ﻗﺮﺁن ﮐﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺑﺪی و دﺳﺘﻮر ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺮای ﮐﺎﻓّﻪ ]ﮐﻠﻴّﻪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ[ ﻧﻮع اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‬ ‫ﺷﮕﻔﺖ ﺁور ﻧﻴﺴﺖ؟ و از ﺁن ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰﺗﺮ ﺷﺮح و ﺑﺴﻂ ﻣﻔﺴﺮان اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﻤﺒﺮﻳﺞ ﻗﻀﻴﻪ را ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮح‬ ‫‪87‬‬

‫]ﺳﻮرﻩ ﻣﺎﺋﺪﻩ ﺁﻳﺎت ‪ ٩٥ ،٨٩ ،٤٥‬دﺳﺘﻮرات و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ دادن ﮐﻔّﺎرﻩ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ[‬ ‫‪88‬‬ ‫]ﻣﻘﺎﺗﻞ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد واﻗﻌﻪ ﮐﺮﺑﻼ ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﻴﺮ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﻣﺮوزی از ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ ﻣﺬهﺐ زﻳﺪﻳﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ رﺟﻮع ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ دهﺨﺪا[‬ ‫‪89‬‬ ‫]ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻟﺪاﻧﺪ روﻣﯽ )اﻟﺪﻳﺮوﻣﯽ( ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻗﺼﺺ اﻻﻧﺒﻴﺎء« ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ درﺑﺎرﻩ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان‬ ‫دارد[‬ ‫‪90‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺁﻳﻪ ‪٤‬‬

‫‪138‬‬

‫ﻣﯽ دهﺪ‪» :‬ﭼﻮن ﺣﻔﺼﻪ ﻣﺮ ﻋﺎﻳﺸﻪ را از راز ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﺧﺒﺮ ﮐﺮد و ﺧﺪای ﻋﺰ و ﺟﻞ ﺑﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮﻳﺶ رﺳﺎﻧﻴﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﺣﻔﺼﻪ راز ﺗﻮ را ﭘﻴﺶ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﮕﻔﺖ‪ ،‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺣﻔﺼﻪ را از ﺑﻌﻀﯽ ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﺁﮔﺎﻩ ﮐﺮد«‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮهﺎی زﻧﺎﻧﮕﯽ ﮐﻪ هﺮ روزﻩ هﺰار ﻣﺎﻧﻨﺪ در هﺮ ﮔﻮﺷﻪ ﺟﻬﺎن دارد‪ ،‬اﻣﺮﻳﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﻗﺮﺁن ﺁﻳﺪ و ﻣﻔﺴﺮان‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ و ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪﻩ ﮐﺎﺋﻨﺎت را ﺗﺎ ﺣ ّﺪ ﺧﺒﺮﭼﻴﻨﯽ ﺗﻨﺰل دهﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺣﻔﺼﻪ را ﺑﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ؟ در هﺮ ﺻﻮرت‪،‬‬ ‫ﺳﻪ ﺁﻳﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻮرﻩ ﺗﺤﺮﻳﻢ در ﺑﺎب اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﻋﺎدّی و ﻧﻘﺎر ]اﺧﺘﻼف و ﻣﺸﺎﺟﺮﻩ[ زن و ﺷﻮهﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﻪ ‪ ٤‬و ‪ ٥‬ﺗﻬﺪﻳﺪ‬ ‫ﻋﺎﻳﺸﻪ و ﺣﻔﺼﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ در ﺻﻮرت اداﻣﻪ اﻳﻦ وﺿﻊ و ﺗﻌﻘﻴﺐ اﻳﻦ ادا و اﺻﻮل زﻧﺎﻧﮕﯽ و رﺷﮏ ورزﻳﺪن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﺎت‬ ‫ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﻓﺮاهﻢ ﮐﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﺎﻣﯽ اوﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻃﻼق دادن ﺷﻤﺎ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ت َو‬ ‫ت ّﺛﻴِﺒﺎ ٍ‬ ‫ت ﺳﺎﺋِﺤﺎ ٍ‬ ‫ت ﻋﺎﺑِﺪا ٍ‬ ‫ت ﺗﺎﺋِﺒﺎ ٍ‬ ‫ت ﻗﺎﻧِﺘﺎ ٍ‬ ‫ت ﻣُﺆﻣِﻨﺎ ٍ‬ ‫ﮑﻦﱠ ﻣُﺴﻠِﻤﺎ ٍ‬ ‫ﮑﻦﱠ اَن ﻳُﺒ ِﺪَﻟ ُﻪ اَزواﺟًﺎ ﺧَﻴﺮًا ﻣِﻨ ُ‬ ‫ﻃﻠّ َﻘ ُ‬ ‫»ﻋَﺴﯽ َرﺑّ ُﻪ اِن َ‬ ‫اَﺑﮑﺎرًا«‪.‬‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ را ﻃﻼق دهﺪ اﻣﻴﺪ اﺳﺖ زﻧﺎن ﺑﻬﺘﺮ از ﺷﻤﺎ ]اﷲ[ ﺑﻪ وی ارزاﻧﯽ دارد‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻄﻴﻊ‪،‬‬ ‫ﭘﺮهﻴﺰﮐﺎر ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﺑﻴﻮﻩ ﻳﺎ ﺑﺎﮐﺮﻩ«‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻨﯽ ﺁﻳﻪ و ﺷﺄن ﻧﺰول ﺁن واﺿﺢ اﺳﺖ وﻟﯽ در ﻳﮑﯽ از ﺗﻔﺴﻴﺮهﺎ‪ ،‬ﻃﺒﺮی ﻳﺎ ﮐﻤﺒﺮﻳﺞ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﯽ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯽ اﺧﺘﻴﺎر از‬ ‫ﺳﺎدﻩ ﻟﻮﺣﯽ ﻣﻔﺴﺮان و ﻓﺮط اﻳﻤﺎن ﺁﻧﺎن ﺧﻨﺪﻩ ﻋﺎرض ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻔﺴﺮ ﺧﺸﮏ ﻣﻘﺪس ﮐﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺄﻧﯽ ﺑﺮای‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ درﺳﺖ ﮐﻨﺪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣﻘﺼﻮد از ﮐﻠﻤﻪ »ﺑﻴﻮﻩ« ﺁﺳﻴﻪ زن ﻓﺮﻋﻮن اﺳﺖ و ﻣﺮاد از ﮐﻠﻤﻪ »ﺑﺎﮐﺮﻩ« ﺣﻀﺮت ﻣﺮﻳﻢ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮﻧﺪ و ﺑﺎ وی ازدواج ﺧﻮاهﻨﺪ ﮐﺮد«‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮی ﮐﻪ در ﺷﺄن ﻧﺰول ﺁﻳﺎت اوﻟﻴﻪ ﺳﻮرﻩ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﻧﻘﻞ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در ﺧﺎﻧﻪ زﻳﻨﺐ ﻋﺴﻞ ﺧﻮردﻩ ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ از ﻧﺰد وی ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻳﺸﻪ و ﺣﻔﺼﻪ از راﻩ رﻗﺎﺑﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ زﻳﻨﺐ داﺷﺘﻨﺪ‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻮی ﻣﻐﺎﻓﻴﺮ از دهﺎﻧﺖ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ )ﻣﻐﺎﻓﻴﺮ ﺑﻮی ﻧﺎﺧﻮش دارد(‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﻳﻦ را ﺷﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻋﺴﻞ را ﺑﺮ ﺧﻮد‬ ‫ﺣﺮام ﮐﺮد و ﭘﺲ از اﻳﻦ‪ ،‬ﻻﺑﺪ از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺁﻳﻪ ﻋﺘﺎب ﺳﻮرﻩ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻧﺎزل ﺷﺪ و ﺑﺮای ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪،‬‬ ‫اﺻﻞ ﮐﻔّﺎرﻩ را ﻣﻌﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮد و زﻧﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﻼق ﺗﻬﺪﻳﺪ ﮐﺮد‪ ،‬هﺮﮔﺎﻩ از اﻳﻦ رﻗﺎﺑﺖ و ﺣﺴﺪ ورزﻳﺪن ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬ ‫ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﺷﻮد هﻤﺎن رواﻳﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا از ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺮّی ﺑﻪ ﺣﻔﺼﻪ و ﻓﺎش ﺷﺪن راز ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪139‬‬

‫ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﮏ‬ ‫ﺧﺪا در ﻗﺮﺁن‬

‫‪140‬‬

‫ﺧﺪا در ﻗﺮﺁن‬ ‫زﻣﻴﻦ در ﺟﻨﺐ اﻳﻦ ﻧُﻪ ﻃﺎق ﻣﻴﻨﺎ‬ ‫ﭼﻮ ﺧﺸﺨﺎﺷﯽ ﺑﻮد ﺑﺮ روی درﻳﺎ‬ ‫ﺗﻮ ﺧﻮد ﺑﻨﮕﺮ ﮐﺰﻳﻦ ﺧﺸﺨﺎش ﭼﻨﺪی‬ ‫ﺳﺰَد ﮔﺮ ﺑﺮ ﺑُﺮوت‪ 1‬ﺧﻮد ﺑﺨﻨﺪی‬ ‫ِ‬ ‫‪2‬‬

‫]ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﺴﺘﺮی[‬

‫اﻳﻦ داﻧﻪ ﺧﺸﺨﺎش اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﺮ درﻳﺎ ﺑﺎ ﺗﻮدﻩ ای ﺑﻪ وزن ‪ ٦×١٠‬ﺗُﻦ‪ 3‬و ﻣﺤﻴﻄﯽ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ ٤٠٠٧٦٦‬ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ و ﺑﺎ ﺳﻄﺤﯽ‬ ‫ﻣﻌﺎدل ‪ ٥١٠/١٠٠/٠٠٠‬ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﻳﮑﯽ از ﺳﻴﺎرات ﮐﻮﭼﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ‪ ٣٦٠‬روز و اﻧﺪی ﺑﻪ دور ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﯽ‬ ‫ﭼﺮﺧﺪ و هﺸﺖ ﺳﻴﺎرﻩ دﻳﮕﺮ در اﻳﻦ ﮔﺮدش ﺑﻴﻬﻮدﻩ اﺟﺒﺎری ﺑﺎ وی اﻧﺒﺎزﻧﺪ ﮐﻪ ﺁﺧﺮﻳﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﮐﺮﻩ اﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﻋﻄﺎرد ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺎم ﭘﻠﻮﺗﻮن ﮐﻪ در ﻣﺪار هﻮﺳﻨﺎک ﺧﻮد ﻣﻴﺎن ‪ ٤/٥‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد و ‪ ٧/٥‬ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ از ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺑﺨﻮاهﻴﻢ اﻳﻦ ﺑُﻌﺪ را در ذهﻦ ﻣﺼﻮر ﮐﻨﻴﻢ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺖ ﺳﺮﻳﻊ اﻟﺴﻴﺮی را ﮐﻪ ﺣﺪاﻗﻞ هﺰار ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ ﻣﯽ‬ ‫ﭘﻴﻤﺎﻳﺪ ﺳﻮار ﺷﻮﻳﻢ ﺗﺎ ﭘﺲ از هﻔﺘﺎد ﺳﺎل ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﺑﻪ وی ﺑﺮﺳﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺁﻧﭽﻪ از ﻗﺮاﺋﻦ ﻋﻠﻤﯽ و رﻳﺎﺿﯽ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ ،‬ﭘﻠﻮﺗﻮن ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻟﻴﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺟﺎذﺑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺻﺪ ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ راﻩ‬ ‫را ﭘﻴﻤﻮد ﻳﻌﻨﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺖ هﻔﺖ هﺰار ﺳﺎل ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻳﮏ هﺰار ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ ﻃﯽ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺮز ﺟﺎذﺑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬ ‫دﻳﮕﺮی رﺳﻴﺪ زﻳﺮا ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﺎﻩ و ﺟﻼل ﻳﮑﯽ از ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻣﺘﻮﺳﻂ اﻳﻦ ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺒﻬﺎی ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﺧﻂ ﺷﻴﺮی رﻧﮕﯽ ﺑﺮ ﺁﺳﻤﺎن ﻣﯽ ﻧﮕﺮﻳﻢ و ﺗﺎ ﮐﻨﻮن از ﻣﻴﺎن ﻏﺒﺎر ﮐﻴﻬﺎﻧﯽ اﻳﻦ ﮐﻬﮑﺸﺎن هﻔﺖ هﺰار ﺳﺘﺎرﻩ را ﺛﺒﺖ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‬ ‫ﮐﻪ هﺮ ﮐﺪام ﺧﻮرﺷﻴﺪی اﺳﺖ و ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل و ﻓﺮض ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ‪ ،‬هﺮ ﻳﮏ از ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺧﻮد ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ای‬ ‫ﮐﻤﺎ ﺑﻴﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ داﻧﻪ ﺧﺸﺨﺎش اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﺮ درﻳﺎ ‪ ٥١٠/١٠٠/٠٠٠‬ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺴﺎﺣﺖ دارد‪ .‬ﺣﺠﻢ ﺁن ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ‪١/٠٨٢/٨٤٢/٢١٠/٠٠٠‬‬ ‫ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﮑﻌﺐ اﺳﺖ )ﮐﻤﺘﺮ از ﻳﮏ هﺰار و ﻳﮏ ﺻﺪ ﻣﻴﻠﻴﺎرد( اﻣﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ درﺟﻪ ای ﺧُﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﺟﺴﻤﯽ ﻣﻴﺎن ﺗﻬﯽ ﻓﺮض ﮐﻨﻴﻢ ‪ ١ / ٠٠٠ / ٠٠٠‬ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ در ﺁن ﺟﺎی ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ زﻳﺮا ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ‬ ‫‪ ٩٩/٨٦‬درﺻﺪ ﻣﻮاد ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺧﻮد را داراﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ١٤ ،‬درﺻﺪ از ﻳﮏ ﺻﺪم ﺗﻮدﻩ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻧُﻪ ﺳﻴﺎرﻩ و‬ ‫اﻗﻤﺎر ﺁن را ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽ دهﺪ و ﺳﻬﻢ زﻣﻴﻦ و ﻣﺎﻩ ﺁن ﮐﻤﺘﺮ از ﻳﮏ ﺻﺪم از ﭼﻬﺎردﻩ ﺻﺪم ﻳﮏ ﺻﺪم ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬در‬ ‫ﻓﻀﺎ ﺳﺘﺎرﮔﺎﻧﯽ هﺴﺖ ﮐﻪ از ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﯽ ﺗﻮان ‪ ٥٠٠/٠٠٠/٠٠٠‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ را در ﺟﻮف ﺁﻧﻬﺎ ﺟﺎی داد‪ .‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺎ ‪/٠٠٠‬‬ ‫‪ ١/٣٩٢‬ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺤﻴﻂ داﻳﺮﻩ و ﺑﺎ ﺗﻮدﻩ ای ﻗﺮﻳﺐ ‪ ١/٢٠٠/٠٠٠/٠٠٠‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﺗُﻦ ﻳﮑﯽ از ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﮐﻬﮑﺸﺎن‬ ‫ﺷﻴﺮی اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در هﺮ ﮐﻬﮑﺸﺎن ﺣﺪاﻗﻞ ‪) ١٠٠/٠٠٠/٠٠٠/٠٠٠‬ﺻﺪ ﻣﻴﻠﻴﺎرد( ﺳﺘﺎرﻩ ﺗﺨﻤﻴﻦ ﻣﯽ زﻧﻨﺪ و ﺁﻧﭽﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﺑﺎ ارﻗﺎم ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﺑﻴﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺳﺎل ﻧﻮری ﻣﯽ ﺳﻨﺠﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ هﺮ ﺳﺎﻟﯽ ﻣﻌﺎدل ‪ ٩/٤٦٠/٨٠٠/٠٠٠/٠٠٠‬ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫)‪ ٣٠٠/٠٠٠‬ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ در ﺛﺎﻧﻴﻪ( اﺳﺖ‪ .‬دوری ﭘﺎرﻩ ای از ﺳﺘﺎرﮔﺎن از ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮر ﺁﻧﻬﺎ ﭘﺲ از ﺻﺪ ﺗﺎ‬ ‫هﺰارهﺎ ﺳﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽ رﺳﺪ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫]ﺑُﺮوت ﻳﻌﻨﯽ رﻳﺶ[‬ ‫‪2‬‬ ‫]ﺷﻴﺦ ﺳﻌﺪاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﻳﻢ ﺷﺒﺴﺘﺮی ﻋﺎرف ﻣﻌﺮوف )ﺗﺎرﻳﺦ وﻓﺎت ‪ ٧٢٠‬هﺠﺮی ﻗﻤﺮی( ﺳﺮاﻳﻨﺪﻩ ﻣﺜﻨﻮی ﮔﻠﺸﻦ راز اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎﻩ‬ ‫ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ واژﻩ ﺧﺸﺨﺎش در ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ ﻋﻼﻣﻪ دهﺨﺪا[‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ ٦/٠٠٠/٠٠٠/٠٠٠/٠٠٠/٠٠٠/٠٠٠/٠٠٠‬ﺷﺶ هﺰار ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﺗُﻦ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬

‫‪141‬‬

‫از اﻳﻦ ارﻗﺎم ﮔﻴﺞ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﺗﺼﻮر ﻣﺒﻬﻢ و ﺑﺨﺎرﺁﻟﻮدی از ﻋﻈﻤﺖ ﮐﺎﺋﻨﺎت در ذهﻦ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ و ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ از داﻧﻪ ﺧﺸﺨﺎش اﻓﺘﺎدﻩ‬ ‫در اﻗﻴﺎﻧﻮس ﮐﺒﻴﺮ ﺣﻘﻴﺮﺗﺮ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫از ﺗﺼﻮر ﻋﻈﻤﺖ ﮐﺎﺋﻨﺎت ﻋﺠﺰ و ﺣﻘﺎرت دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻪ هﺮ ﺷﺨﺺ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ دﺳﺖ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺮای اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﮔﺴﺘﺮدﻩ و‬ ‫ﻇﺎهﺮًا ﻧﺎﻣﺘﻨﺎهﯽ ﻣﺮزی و ﮐﺮاﻧﻪ ای ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺣﺪود اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺣﺘﯽ از ﺣﻮﺻﻠﻪ ﭘﻨﺪار ﺁدﻣﻴﺎن دور و دور و دور اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ‬ ‫ﭘﺮش ﮔﺴﺘﺎﺧﺎﻧﻪ وهﻢ و ﺧﻴﺎل ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﯽ راهﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺑﺮای اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻧﺎﭘﻴﺪا ﮐﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺁﻏﺎز و اﻧﺠﺎﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ )ﭼﻪ از ﺣﻴﺚ ﻣﮑﺎن( در ﺧﻮر ﻓﻬﻢ و ادراک ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﻨﻴﻪ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺎی ﭘﻨﺪار هﻢ از درﻳﺎﻓﺖ ﺁن ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺮای ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻈﻤﺖ ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪﻩ ای ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از‬ ‫ﻂ ﺑﺮ ﺁن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎﻩ دهﺸﺖ اﻧﮕﻴﺰ و ﺣﺪودﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﮔﺮداﻧﻨﺪﻩ ای داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﻧﺎﻣﺤﺪود‬ ‫ﺁن و ﻣﺤﻴ ِ‬ ‫و ﻧﺎﻣﺘﻨﺎهﯽ ﺑﺮاﻳﺶ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ن ﺣﻘﻴﺮ‬ ‫ت ﺻﺎﻧﻊ ﻣﺎﻓﻮق ﺗﻮهﻤﺎت و ﭘﻨﺪارهﺎ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و از ﺗﺼﻮرات ﺣﺪود ﺁﻓﺮﻳﻦ ﻣﺎ ﺑﻴﭽﺎرﮔﺎ ِ‬ ‫ﭼﺎرﻩ ای ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ذا ِ‬ ‫ﻓﺮاﺗﺮ و ﻓﺮاﺗﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺰﻩ ﺗﺮ و ﻣﻨﺰﻩ ﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬ﻋﻈﻴﻢ ﺗﺮ و ﻋﻈﻴﻢ ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ ]ﻣﻮﻟﻮی[ »ﺁﻧﭽﻪ اﻧﺪر‬ ‫وهﻢ ﻧﺎﻳﺪ ﺁن ﺑﻮد«‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﺸﺎهﺪات و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺑﺮرﺳﻴﻬﺎی ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻳﻨﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺑﺸﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ و ﺟﺰ ﻋﺪﻩ ای‬ ‫اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻤﺎر‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺑﯽ ﭘﺎﻳﺎن ﺧﺪاوﻧﺪی را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺰرﮔﺘﺮی از روی ﮔَﺮدﻩ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺣﻘﻴﺮ ﺧﻮد ﻗﻴﺎﺳﺖ ﮐﺮدﻩ و ذات‬ ‫ﺑﯽ هﻤﺎل ]ﺑﯽ هﻤﺘﺎ[ او را ﻧﻤﻮﻧﻪ وﺟﻮد ﺧﻮد )ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻧﻔﻌﺎﻻت و ﺗﺄﺛﺮات‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺿﻌﻔﻬﺎ و ﻧﻘﺼﻬﺎ و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻏﺮاض و‬ ‫ﺷﻬﻮات( ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ‪.‬‬ ‫ﻧﻤﯽ داﻧﻢ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﻳﺚ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﻀﻤﻮﻧﯽ از ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻋﺮﺑﯽ در ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪» :‬ﺧﻠﻖ اﻻﻧﺴﺎن‬ ‫ﻋﻠﯽ ﺷﺎﮐﻠﺘﻪ« ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮد ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.4‬‬ ‫اﮔﺮ ﺟﻤﻠﻪ را واروﻧﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ اﻧﺴﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮد ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪی ﭘﻴﺶ‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﭘﺮﻣﻐﺰ و ﻃﻨﺰﺁﻣﻴﺰ ﺑﻪ دﺳﺘﻢ اﻓﺘﺎد زﻳﺮ ﻋﻨﻮان »و ﻣﻮﺳﯽ ﺧﺪا را ﺁﻓﺮﻳﺪ«‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ او ﻋﺒﺎرت ﺗﻮرات را ﮐﻪ ﻣﯽ‬ ‫ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬و ﺧﺪاوﻧﺪ دﻧﻴﺎ را ﺁﻓﺮﻳﺪ« ﻣﻌﮑﻮس ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺗﺼﻮر ﻣﻮﺳﯽ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺪاﻳﯽ را ﺁﻓﺮﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺪاﻳﯽ ﮐﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻇﺎهﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدی اﺳﺖ ﻗﻬّﺎر ﺳﺮﻳﻊ اﻟﻐﻀﺐ ﺑﯽ اﻏﻤﺎض و ﺗﺸﻨﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ و‬ ‫ﻋﺒﺎدت‪ .‬از اﻳﻦ رو از ﻣﻴﺎن ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻬﺎ ﻣﺨﻠﻮق ﺧﻮد‪ ،‬اﺑﺮاهﻴﻢ را دوﺳﺖ ﻣﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﯽ وی ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻩ اﺳﺖ و‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ُذرّﻳﻪ او را ﺑﺮای ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺁﻧﻬﺎ را ﻗﻮم ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ ﺧﻮد ﻣﯽ ﺳﺎزد و ﺁﻧﻬﺎ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﺮ‬ ‫ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻦ ﭘﻴﺮی ﺳﺎرا‬ ‫زﻳﺮا ﭘﺲ از ﻧﻮح ﺑﻨﺪﻩ ای ﭼﻮن وی ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار و ﺳﺘﺎﻳﺸﮕﺮ ذات ﺧﻮد ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎت در ﺳ ّ‬ ‫ﺁﺑﺴﺘﻦ ﻣﯽ ﺷﻮد و اﺳﺤﺎق ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ .‬در ﺗﻤﺎم ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﮐﻨﻌﺎن دوﺷﻴﺰﻩ ای ﮐﻪ ﻻﻳﻖ هﻤﺴﺮی اﺳﺤﺎق و ﺑﻪ وﺟﻮد‬ ‫ﺁوردن ﻣﻠﺖ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ اﺑﺮاهﻴﻢ اﻣﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﮐﻠﺪﻩ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و دﺧﺘﺮ ﺑﺮادر ﺧﻮد رﺑﮑﺎ را‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮدﻩ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺁورد‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ از ﻗﻮم ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻋﻬﺪی ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﮐﻪ ﺟﺰ او ﮐﺴﯽ را ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻧﮑﻨﻨﺪ و در‬ ‫ﻋﻮض ﺳﻠﻄﻨﺖ روی زﻣﻴﻦ از ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺗﻮرات از ﮐﺎﺋﻨﺎت ﺑﺪان ﻋﻈﻤﺖ ﻧﺸﺎﻧﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ ﺑﻪ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ و از ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻣﻌﻄﻮف ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﮏ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﺪ در دو ﺁﺑﺎدی ﺳﺪوم و ﮔﻤﻮرﻩ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر روی ﺁوردﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا در ﺧﺸﻢ ﺷﺪﻩ و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ‬ ‫هﻼک ﺁن دو ﺷﻬﺮ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻀﺮع و ﺷﻔﺎﻋﺖ اﺑﺮاهﻴﻢ ﮐﻪ از ﺧﺪا رﺋﻮف ﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﺛﺮ ﻧﻤﯽ ﺑﺨﺸﺪ و ﺻﺎﻋﻘﻪ ﻓﺮود ﻣﯽ‬ ‫ﺁﻳﺪ‪ .‬ﺗﺮ و ﺧﺸﮏ ﺑﺎ هﻢ ﻣﯽ ﺳﻮزﻧﺪ و زن و ﻣﺮد و ﺣﺘﯽ ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﻴﮕﻨﺎﻩ ﺑﻪ هﻼﮐﺖ ﻣﯽ رﺳﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﺧﺎﻃﺮ اﺑﺮاهﻴﻢ‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ای را ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺪ ﮐﻪ ﭘﺴﺮ ﺑﺮادر او »ﻟﻮط« را از اﻳﻦ ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﻧﺠﺎت ﺑﺨﺸﺪ‪ ...‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﻧﺤﻮ ﺧﺪا در ﺳﺮاﺳﺮ‬ ‫ﺗﻮرات ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﮑﯽ از ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﺧﻮدﮐﺎم و ﺧﻮدرأی و ﭘﺮﺗﻘﺎﺿﺎ و ﺑﯽ اﻏﻤﺎض در ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ در ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻮﺳﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺁﻧﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﻠﻴﻤﺎن و داود از روی ﺁن ﺻﻮرت اﻳﺪﻩ ﺁﻟﯽ ﺑﺮ ﻳﻬﻮد ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ از‬ ‫ﺗﺼﺎﺣﺐ زن دﻳﮕﺮان ﭼﺸﻢ ﻧﻤﯽ ﭘﻮﺷﻴﺪﻧﺪ‪.5‬‬ ‫ن‬ ‫در ﻗﺮﺁن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎﻟﻴﻪ ﺁراﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬داﻧﺎ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎ‪ ،‬ﺑﯽ ﻧﻴﺎز‪ ،‬ﺑﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺷﻨﻮا‪ ،‬ﺣﮑﻴﻢ و ﻣﺮﻳﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎ ِ‬ ‫هﺴﺘﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﻴﺖ اوﺳﺖ‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫]ﺁﻳﻪ ﺗﻮرات اﺳﺖ‪ .‬ﺳِﻔ ِﺮ )ﮐﺘﺎب( ﭘﻴﺪاﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺎب اول ﺁﻳﻪ ‪ ٢٦‬و ‪[٢٧‬‬ ‫‪5‬‬ ‫ﺑﻪ داﺳﺘﺎن زن اورﻣﻴﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫ﺣﺘّﯽ ﻳﮑﯽ از اُﻣﺮا و‬ ‫]در زﻳﺮﻧﻮﻳﺲ اﺻﻞ ﮐﺘﺎب »اورﻣﻴﺎ« ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ ﻳﮏ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﭼﺎﭘﯽ اﺳﺖ و ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ »اورﻳﺎ« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اوُرﻳﺎی ِ‬ ‫ﺳﺮداران ﻣﺸﻬﻮر داود ﻧﺒﯽ ﺑﻮد‪ .‬در ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ ﻳﺎ ﺗﻮرات ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪» :‬در وﻗﺖ ﻋﺼﺮ ﮐﻪ داود از ﺑﺴﺘﺮش ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﺎم ﺧﺎﻧﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻩ‬ ‫ﮔﺮدش ﮐﺮد و از ﭘﺸﺖ ﺑﺎم زﻧﯽ را دﻳﺪ ﮐﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺷﺴﺘﺸﻮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺁن زن ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻴﮑﻮﻣﻨﻈﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ داود ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ درﺑﺎرﻩ زن اﺳﺘﻔﺴﺎر‬ ‫ﺣﺘّﯽ ﻧﻴﺴﺖ«‪ .‬ﺑﻪ هﺮ روی داود زن اورﻳﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎخ ﺧﻮد ﺁورد و ﺑﺎ او هﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺸﺒَﻊ« دﺧﺘﺮ اَﻟﻴﻌﺎم زن اُورﻳﺎی ِ‬ ‫ﻧﻤﻮد و او را ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺁﻳﺎ »ﺑَﺘ َ‬ ‫زن اورﻳﺎ از داود ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪ و داود را از وﺿﻊ ﺧﻮد ﻣﻄﻠﻊ ﮐﺮد‪ .‬داود اورﻳﺎ را ﮐﻪ در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز او‬ ‫را هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪ ای ﺑﻪ ﻧﺒﺮدی ﺑﯽ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮد ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬داود در ﺁن ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﺳﭙﺎﻩ )ﻳﻮﺁب( ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ اورﻳﺎ را ﺑﻪ ﭼﻨﮓ‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻳﻮﺁب ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ داود ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺮد و اورﻳﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬داود ﺑﺎ هﻤﺴﺮ اورﻳﺎ ازدواج ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد و ﻧﺰد ﺧﺪا ﻣﻘﺒﻮل‬ ‫ﻼ ﺑﻪ ﺷﺮح اﻳﻦ‬ ‫اﻓﺘﺎد«‪ .‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻧﺒﯽ از هﻤﻴﻦ زن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب دوم ﺳﻤﻮﺋﻴﻞ ﻧﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ١١‬و ‪ ١٢‬ﮐﻪ ﻣﻔﺼ ً‬ ‫ﻣﺎﺟﺮا ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ[‬

‫‪142‬‬

‫اﻣﺎ ﺻﻔﺎت دﻳﮕﺮی ﭼﻮن ﺟﺒّﺎر‪ ،‬ﻗﻬّﺎر‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎﻣﺠﻮ و ﮐﻴﻨﻪ ﺗﻮز ﻧﻴﺰ ﺑﻪ وی ﻧﺴﺒﺖ دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ از ﮐﻴﺪ و ﻣﮑﺮ و ﺧﺸﻢ‬ ‫ﺑﻬﺮﻩ واﻓﺮی دارد و ﮔﺎهﯽ »ﺧﻴﺮاﻟﻤﺎﮐﺮﻳﻦ«‪ 6‬ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎ در اﻳﻨﻬﺎ ﺗﻨﺎﻗﻀﯽ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﯽ ﺧﻮرد؟ اﮔﺮ ذات ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻮهﺮ و ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺎﻟﺬات و ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ‬ ‫ﻋﺮَﺿﻬﺎﻳﯽ ]ﺣﺎﻻت ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ[ ﭼﻮن ﺧﺸﻢ و اﻧﺘﻘﺎﻣﺠﻮﻳﯽ ﺑﺮ او ﻃﺎری ]روی دادن‪ ،‬ﻋﺎرض ﺷﺪن[ ﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺪ؟ ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ و‬ ‫َ‬ ‫‪7‬‬ ‫ﻋﺮَض ]‪ [ Araz‬اﺳﺖ و از ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ دﺳﺖ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬اﻣﺮی‬ ‫ﺑﯽ ﻧﻴﺎ ِز ﻣﻄﻠﻖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دﭼﺎر ﺧﺸﻢ ﺷﻮد زﻳﺮا ﺧﺸﻢ َ‬ ‫و ﺣﺎدﺛﻪ ای ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻴﻞ و رﺿﺎﻳﺖ ﺷﺨﺺ ﺻﻮرت ﻧﻤﯽ ﮔﻴﺮد‪ ،‬از اﻳﻦ رو ﺣﺎﻟﺖ ﻏﻀﺐ ﺑﺮ او ﻋﺎرض ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﯽ ﻧﻴﺎ ِز‬ ‫ﻣﻄﻠﻖ ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﻧﺎداﻧﯽ و ﺣﻘﺎرت ﻣﺸﺘﯽ ﺁدﻣﻴﺎن ﺿﻌﻴﻒ ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺻﺎﻧﻊ و ﺧﺎﻟﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﮐﺎﺋﻨﺎت را ﺗﺸﺨﻴﺺ دهﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺸﻢ ﺁﻣﺪﻩ و ﺑﺎ ﺁﻧﮑﻪ ﻏﻔﻮر و رﺣﻴﻢ و ﺣﺘﯽ ارﺣﻢ اﻟﺮاﺣﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ان اﷲ ﻻ ﻳﻐﻔﺮ ﻣﻦ ﻳﺸﺮک ﺑﻪ‪ 8«...‬و ﺁﻧﮕﺎﻩ‬ ‫ﻈﻠّﺎ ٍم ﻟِﻠﻌَﺒﻴ ِﺪ«‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻋﺪل‬ ‫ﺲ ِﺑ َ‬ ‫ﷲ ﻟَﻴ َ‬ ‫نا َ‬ ‫ﺑﺮای ﺁﻧﻬﺎ ﻋﺬاب ﺟﺎوﻳﺪان ﻣﻘﺮر ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺁﻧﮑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪َ» :‬ا ﱡ‬ ‫ﺁراﺳﺘﻪ اﺳﺖ ]وﻟﯽ[ ﮔﻨﺎهﮑﺎران را در ﺁﺗﺶ ﺟﺎوﻳﺪان ﻣﯽ اﻧﺪازد و ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﺧﻴﺎل ﻧﮑﻨﻨﺪ ﭘﺲ از اﻓﺘﺎدن در دوزخ ﺳﻮﺧﺘﻦ‬ ‫]ﺳﻮﺧﺘﻪ[ و ﻣﻌﺪوم و ﺑﺎﻟﻨﺘﻴﺠﻪ ﻣﻌﺪوم ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﻗﺮﺁن ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:9‬‬ ‫ب «‪.‬‬ ‫ﺟﻠُﻮدًا ﻏَﻴﺮَهﺎﻟِﻴﺬُو ﻗُﻮاﻟﻌَﺬا َ‬ ‫ﺟﻠُﻮ ُدهُﻢ ﺑَﺪﻟﱠﻨﺎهُﻢ ُ‬ ‫ﻀﺠَﺖ ُ‬ ‫» ُﮐﻠﱠﻤﺎ َﻧ ِ‬ ‫ﻼ ﻋﺬاب را ﺑﭽﺸﻨﺪ ‪.‬‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ هﺮﮔﺎﻩ ﭘﻮﺳﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﺳﻮﺧﺖ‪ ،‬ﭘﻮﺳﺖ ﺗﺎزﻩ ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ روﻳﺎﻧﻴﻢ ﺗﺎ ﮐﺎﻣ ً‬ ‫‪10‬‬

‫ﺁﻳﺎ ﺑﺮای اﻳﻦ ﺷﺪت ﻋﻤﻞ ﺟﺰ ﺧﺸﻢ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺗﺴﮑﻴﻦ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺗﻮﺟﻴﻬﯽ ﻣﯽ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ و ﺧﻮد ﺧﺸﻢ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻋﺠﺰ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﺴﺎﺑﺴﺖ؟‬ ‫ﺁﻳﺎت ﺑﯽ ﺷﻤﺎری در ﻗﺮﺁن هﺴﺖ ﮐﻪ هﺮﮔﻮﻧﻪ هﺪاﻳﺖ و ﮔﻤﺮاهﯽ را از ﻃﺮف ﺑﺎرﻳﺘﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮدﻩ و ﺁﻳﺎت ﺑﯽ ﺷﻤﺎر دﻳﮕﺮی‬ ‫هﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺁدﻣﻴﺎن ﺗﮑﺎﻟﻴﻔﯽ ﻣﻌﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻩ و ﻣﺘﺨﻠﻔﺎن از ﺁن ﺗﮑﺎﻟﻴﻒ را ﺑﻪ ﻋﺬاب و ﻋﻘﺎب ﺷﺪﻳﺪ وﻋﺪﻩ دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎهﯽ‬ ‫داﻧﺎی ﻣﻄﻠﻖ و ﺗﻮاﻧﺎی ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﮐﻤﮏ و ﻳﺎری ﺁدﻣﻴﺎن ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﷲ «‪.‬‬ ‫ﻦ اَﻧﺼﺎرُا ِ‬ ‫ل اﻟﺤَﻮارِﻳﻮَن ﻧَﺤ ُ‬ ‫ﻦ ﻣَﻦ اَﻧﺼﺎری ِاﻟَﯽ اﷲِ؟ ﻗﺎ َ‬ ‫ﻦ ﻣَﺮﻳﻢ ﻟِﻠﺤَﻮارِﻳﻴ َ‬ ‫ل ﻋﻴﺴَﯽ اﺑ ُ‬ ‫»ﻗﺎ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻋﻴﺴﯽ ﺑﻪ ﺣﻮارﻳﻮن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮا در راﻩ ﺧﺪا ﻳﺎری دهﺪ؟ ﺣﻮارﻳﻮن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻳﺎران ﺧﺪاﺋﻴﻢ ‪.‬‬ ‫‪11‬‬

‫ﺳَﻠ ُﻪ«‪.‬‬ ‫ﺼ ُﺮ ُﻩ َو ُر ُ‬ ‫ﷲ ﻣَﻦ ﻳﻨ ُ‬ ‫س ﺷَﺪﻳﺪ َو ﻣَﻨﺎ ِﻓ ُﻊ ﻟِﻠﻨّﺎس َو ﻟِﻴﻌَﻠ َﻢ ا ُ‬ ‫» َواَﻧ َﺰَﻟﻨَﺎ اﻟﺤَﺪﻳ َﺪ ﻓﻴ ِﻪ َﺑُﺎ ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺎ ﺁهﻦ را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﺑﻴﻢ و ﺳﻮد ﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ او و ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ اش را ﻳﺎری‬ ‫ﺧﻮاهﻨﺪ ﮐﺮد‪.12‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺻﻮﻟﯽ را ﺑﮕﺬارﻳﻢ ﺑﺮای ﺷﺎرﺣﺎن ﻗﺮﺁن و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﮐﻪ در ﻃﻮل ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن ﺑﻪ ﺗﺄوﻳﻞ و ﺗﻔﺴﻴﺮ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ ﺗﺎ رﻧﮓ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﺗﻐﺎﻳﺮ و ﺗﺨﺎﻟﻒ را از ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺰداﻳﻨﺪ و اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺳﻴﺮی اﺟﻤﺎﻟﯽ و زودﮔﺬر در ﺑﻌﻀﯽ‬ ‫ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻮادث ﺟﺎری ‪] ٢٣‬ﺳﺎل رﺳﺎﻟﺖ[ اﺧﺘﺼﺎص دارد اﮐﺘﻔﺎ ﮐﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫ن ﺑﯽ ﺁﻏﺎز و ﺑﯽ اﻧﺠﺎم از ﺑﯽ ادﺑﯽ اﺑﻮﻟﻬﺐ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﺒﺎﻟﮏ ﻳﺎ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻬﺬا‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ و ﮔﺮداﻧﻨﺪﻩ اﻳﻦ ﺟﻬﺎ ِ‬ ‫دﻋﻮﺗﻨﺎ؟« ]ﻧﻔﺮﻳﻦ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮد دﻋﻮت ﺗﻮ؟[ در ﺧﺸﻢ ﺷﺪﻩ و ﺑﯽ درﻧﮓ ﺳﻮرﻩ ﻣﺴ ّﺪ را ﻧﺎزل ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ و ﺣﺘﯽ زن‬ ‫او را از ﺻﺎﻋﻘﻪ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﺧﻮد ﻣﻌﺎف ﻧﻤﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺐ‪ .‬ﻓﯽ‬ ‫ﻄ ِ‬ ‫ﺤَ‬ ‫ﺣﻤّﺎَﻟ ًﺔ اﻟ َ‬ ‫ﺐ‪َ .‬و اﻣ َﺮَا ُﺗ ُﻪ َ‬ ‫ت َﻟ َﻬ ٍ‬ ‫ﺐ‪ .‬ﺳَﻴﺼﻠﯽ ﻧﺎرًا ذا َ‬ ‫ﺴ َ‬ ‫ﺐ‪ .‬ﻣﺎ اَﻏﻨﯽ ﻏَﻨ ُﻪ ﻣﺎُﻟ ُﻪ َو ﻣﺎ َﮐ َ‬ ‫ﺐ َو َﺗ ﱠ‬ ‫» َﺗﺒﱠﺖ ﻳﺪا اَﺑﯽ َﻟ َﻬ ٍ‬ ‫ﺴ ٍﺪ«‪.13‬‬ ‫ﻞ ﻣِﻦ َﻣ َ‬ ‫ﺟﻴﺪِهﺎ ﺣَﺒ ُ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ از ﻏﺮور و ﺧﻮدﺳﺘﺎﻳﯽ اﺑﻮاﻻﺷﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﮓ ﺁﻣﺪﻩ و در ﺳﻮرﻩ ﺑﻠﺪ ﺟﻮاﺑﯽ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ وار ﺑﻪ ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﻳﯽ او‬ ‫ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺳﻮرﻩ هﻤﺰﻩ ﻣﺸﺘﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ دهﺎن وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮﻩ و اﻣﻴﺔ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﮐﻪ در ﺣﻀﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﭼﺸﻤﮏ و‬ ‫ﮐﻠﻤﺎت ﻧﻴﺸﺪار ﻣﺤﻤﺪ را اﺳﺘﻬﺰاء ﮐﺮدﻩ و ﺑﻪ ﻣﮑﻨﺖ ﺧﻮد ﻣﯽ ﺑﺎﻟﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﻮرﻩ ﮐﻮﺛﺮ ﺟﻮاب ﺳﺮﮐﻮﻓﺖ ﻋﺎص ﺑﻦ واﺋﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘﺴﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ او را اﺑﺘﺮ و ﺑﻼ ﻋﻘﺐ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ و ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪﻩ ﮐﺎﺋﻨﺎت ازﻣﺴﺎﻓﺮت ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺳﺨﺖ در ﺧﺸﻢ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫ﻦ ﻣﮑّﺎران اﺳﺖ[‬ ‫]در ﺳﻮرﻩ ‪ ٣‬ﺁﻳﻪ ‪ ٤٧‬و ﺳﻮرﻩ ‪ ٨٠‬ﺁﻳﻪ ‪ ٣٠‬ﺧﺪاوﻧﺪ »ﺧﻴﺮاﻟﻤﺎﮐﺮﻳﻦ« ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﮑّﺎرﺗﺮﻳ ِ‬ ‫‪7‬‬ ‫ﻋﺮَض از ﺧﻮاص و ﻣﻠﺤﻘﺎت ذاﺗﯽ اﺷﻴﺎء ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺸﻢ از ﻋﻮارض ذاﺗﯽ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ[‬ ‫]َ‬ ‫‪8‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ٤‬ﺁﻳﻪ ‪[١١٧‬‬ ‫‪9‬‬ ‫]هﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺳﻮرﻩ اﻧﻔﺎل ﺁﻳﻪ ‪ ،٥١‬ﺳﻮرﻩ ﺁل ﻋﻤﺮان ﺁﻳﻪ ‪ ،١٨٢‬ﺳﻮرﻩ ﺣﺞ ﺁﻳﻪ ‪[١٠‬‬ ‫‪10‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء ﺁﻳﻪ ‪٥٦‬‬ ‫‪11‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺻﻒ ﺁﻳﻪ ‪١٤‬‬ ‫‪12‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺣﺪﻳﺪ ﺁﻳﻪ ‪٢٥‬‬ ‫‪13‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ١١١‬ﻣﺴ ّﺪ ﺁﻳﻪ ‪ ١‬ﺗﺎ ‪ .٥‬ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬دﺳﺘﻬﺎی ﻟﻬﺐ ﺑﺮﻳﺪﻩ ﺑﺎد‪ ،‬ﻣﺎل او و ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردﻩ ﮐﺎری ﺑﺮای او ﻧﺴﺎزد‪ ،‬ﺑﻪ زودی وارد ﺁﺗﺸﯽ‬ ‫ﺷﻌﻠﻪ ور ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ زﻧﺶ ﮐﻪ هﻴﺰم ﮐﺶ ﺟﻬﻨﻢ اﺳﺖ و ﻃﻨﺎﺑﯽ ﺗﺎﺑﻴﺪﻩ ﺑﺮ ﮔﺮدن دارد[‬

‫‪143‬‬

‫ن ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻩ هﻤﺪردی ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ از اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﮐﻪ ﮐﻌﺐ ﻳﻬﻮدی و اهﻞ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺬاﻟﮏ ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎ ِ‬ ‫را ﺑﺮﺗﺮ از ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺖ و ﻣﻮﺣّﺪ ﻣﯽ داﻧﺪ و در ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ٥٣ ،٥٢ ،٥١‬و ‪ ٥٤‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء ﺷﮑﺎﻳﺖ ﺗﻠﺨﯽ از اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ‬ ‫دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺣﺸﺮ رﺟﺰﺧﻮاﻧﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ در ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ ﺑﻨﯽ اﻟﻨﻀﻴﺮ ﮐﻪ ﺳﺰای ﻳﻬﻮدﻳﮕﺮی ﺁﻧﻬﺎ را ﮐﻒ دﺳﺘﺸﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ و از‬ ‫اﻳﻦ رو اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺁن ﺳﻮرﻩ را ﺳﻮرﻩ ﺑﻨﯽ اﻟﻨﻀﻴﺮ ﻧﺎم ﻧﻬﺎدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﻣﻌﺎرﺿﻪ ﺑﺎﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮد و رﻳﺨﺘﻦ ﺧﺸﻢ ﺧﻮد ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در راﻩ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺷﮑﺎل ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﮑﺮدﻩ و ﺑﻪ اﻣﻮر داﺧﻠﯽ و ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ وی ﺑﺎ زﻧﺎن ﻣﺘﻌﺪد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ وارد ﻣﯽ‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﻳﮑﯽ از ﺁن ﻣﺸﮑﻼت ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻗﻠﺒﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ او ﺑﻪ زﻳﻨﺐ ﺑﻨﺖ ﺟﺤﺶ‪ ،‬زن زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو در دل زﻳﺪ‬ ‫ﮐﺮاهﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻳﻨﺐ ﻣﯽ ﺁﻓﺮﻳﻨﺪ اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻃﻼق و ﺳﺮﺁﻣﺪن ﻋﺪّﻩ او را ﺑﻪ رﺳﻮل ﻣﺤﺒﻮب ﺧﻮد ﺑﻪ زوﺟﻴﺖ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬در‬ ‫هﻤﻴﻦ ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﻣﺸﮑﻞ ﻧﻔﻘﻪ اﺿﺎﻓﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻦ زﻧﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭘﻴﺶ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ زﻳﺮا ﺑﻌﺪ از ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﻓﺮاواﻧﯽ‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ و ﺧﻮد اﻳﻦ اﻣﺮ زﻧﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﺑﻪ ادﻋﺎی ﻧﻔﻘﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮی وا ﻣﯽ دارد‪ .‬وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ‬ ‫هﻤﻴﻦ ﻧﻔﻘﻪ ﺑﺴﺎزﻳﺪ ﻳﺎ ﻃﻼق ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﺸﮑﻞ ﺣﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺁن‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ دﻳﮕﺮی ﭘﻴﺶ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﺁﻳﺎت‬ ‫زﻳﺎدی از ﺳﻮرﻩ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺑﺪان اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺁن ﻗﻀﻴﻪ هﻤﺨﻮاﺑﮕﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﻣﺎرﻳﻪ ﻗﺒﻄﻴﻪ و ﻏﻮﻏﺎﮐﺮدن ﺣﻔﺼﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫در ﻓﺼﻞ ﭘﻴﺶ ﺷﺮح ﺁن رﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺖ ﺧﺎﻃ ِﺮ رﺳﻮل ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪﻩ و ﺑﻪ ﺁن دو زن‬ ‫در هﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺧﺪا از ﺣﺴﺎدت ورزی ﻋﺎﻳﺸﻪ و ﺣﻔﺼﻪ و ﻣﺰاﺣﻤ ِ‬ ‫اﺧﻄﺎر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﻴﺪ و ﺑﺎﻋﺚ رﻧﺠﺶ ﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺧﺪا و ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ و ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻪ ﻳﺎری او ﻣﯽ ﺷﺘﺎﺑﻨﺪ و اﮔﺮ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺪ و ﺷﻤﺎ را ﻃﻼق داد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ زﻧﺎن ﺑﻬﺘﺮی را ﻧﺼﻴﺐ او ]ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ[ ﺧﻮاهﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻄﻴﻊ‪ ،‬روزﻩ‬ ‫ﮔﻴﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﺮ‪ ،‬ﺑﻴﻮﻩ و ﺑﺎﮐﺮﻩ‪...‬‬ ‫در ﻳﮑﯽ از ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﻣﻘﺼﻮد از زﻧﺎن ﺑﻴﻮﻩ‪ ،‬ﺁﺳﻴﻪ زن ﻓﺮﻋﻮن و ﻣﻘﺼﻮد از ﺑﺎﮐﺮﻩ ﺣﻀﺮت ﻣﺮﻳﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫اﻳﻦ هﺮ دو در ﺑﻬﺸﺖ زن ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ و اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ،‬اﻧﻌﮑﺎس ﻋﻘﺪﻩ روﺣﯽ ﺧﻮد ﻣﻔﺴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ورﻧﻪ در‬ ‫ﻗﺮﺁن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﺳﺎس ﺳﻮرﻩ ﻧﻮر ﺑﺮ ﻗﻀﻴﻪ اﻓﮏ و اﺗﻬﺎم ﺣﻀﺮت ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻗﺮار دارد و از هﻤﻴﻦ روی در ﺁن ﺳﻮرﻩ ﺣ ّﺪ اﻓﺘﺮای ﺑﺮ زﻧﺎن‬ ‫ﻋﻔﻴﻔﻪ ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪﻩ و ﺁن ﺣ ّﺪ ﺑﺮ ﺧﻼف اﺻﻞ‪ ،‬ﻋﻄﻒ ﺑﻤﺎ ﺳﺒﻖ ﻧﻴﺰ ﺷﺪﻩ و ﺑﺎ هﺸﺘﺎد ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ای ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ و ﺣﻤﻴﻪ‬ ‫دﺧﺘﺮ ﺟﻬﺶ ﻣﯽ زﻧﻨﺪ ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻣﺴﻠّﻢ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﺳﺎﻟﻬﺎی ‪ ٦٢٢‬ﺗﺎ ‪ ٦٣٢‬ﻣﻴﻼدی ﺗﻤﺎم ﺁن ﮐﺎﺋﻨﺎت ﻻﻳﺘﻨﺎهﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ اهﻤﺎل و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﭙﺮدﻩ ﺷﺪﻩ و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ‬ ‫ب ﺣﺠﺎز و ﻧﺠﺪ ﻓﮑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل‬ ‫ﮐﺸﻮرهﺎی ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻣﺸﺘﯽ اﻋﺮا ِ‬ ‫ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﮔﺎهﯽ از ﺗﺮس ﻳﺎ ﺗﻨﺒﻠﯽ در ﻏﺰوﻩ ای ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو اﻣﺮ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﻮد ﺁﺗﺶ دوزخ را ﺑﻪ ﺷﺪت‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮی ﺑﺘﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺮﻋﮑﺲ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻳﺎ از راﻩ اﻳﻤﺎن و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﻤﻊ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﻏﻨﺎﺋﻢ‪ ،‬رﺷﺎدت و ﺟﻼدت ﺑﻪ ﺧﺮج دادﻩ‬ ‫اﻧﺪ‪» ،‬ﺟﻨﺎت ﺗﺠﺮی ﺗﺤﺘﻬﺎ اﻻﻧﻬﺎر«‪ 14‬ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻣﻬﻴﺎ ﮐﻨﻨﺪ و هﺮﮔﺎﻩ رﺳﻮل ﻣﺤﺒﻮﺑﺶ از ﺗﻤﺴﺨﺮ و ﻃﻌﻦ ﺑﻪ رﻧﺞ ﻣﯽ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫او دﻟﺪاری ﻣﯽ داد ﮐﻪ ﮐﺎر او را ﺑﻪ ﻣﺎ واﮔﺬار ﮐﻦ‪» :‬اﻧّﺎ ﮐﻔﻴﻨﺎک اﻟﻤﺴﺘﻬﺰﺋﻴﻦ«‪.15‬‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ دﺧﺎﻟﺖ ﺣﻀﺮت ﺑﺎرﻳﺘﻌﺎﻟﯽ در اﻣﻮر اﻋﺮاب‪ ،‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر روی داد و ﺳﺮاﺳﺮ ﺳﻮرﻩ اﻧﻔﺎل‬ ‫راﺟﻊ ﺑﻪ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﻓﻠﻪ ای ﺑﺎ ﮐﺎﻻی ﻓﺮاوان ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن از دﻣﺸﻖ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﯽ رﻓﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ از اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻄﻠﻊ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﺎ‬ ‫ﻳﺎران ﺧﻮد ﺑﺮای زدن ﮐﺎروان و ﺗﺼﺎﺣﺐ اﻣﻮال ﺑﯽ ﺷﻤﺎر از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﻮﻳﯽ ﺑﺮد و از ﻣﮑﻪ ﮐﻤﮏ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺑﺎ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﮐﺎروان ﺗﺠﺎرﺗﯽ از ﻣﮑﻪ ﺑﻴﺮون ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ .‬اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن در ﻋﻴﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻦ‬ ‫ﮐﻤﮏ‪ ،‬اﺣﺘﻴﺎط را از دﺳﺖ ﻧﺪادﻩ‪ ،‬راﻩ ﺧﻮد را ﮐﺞ ﮐﺮد و راﻩ ﺳﺎﺣﻠﯽ را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ و ﮐﺎروان را ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﺟﺎی اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬در ﺟﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺪر ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮﻳﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‬ ‫و ﻃﺒﻌًﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺑﯽ ﺷﻤﺎر و ﺑﯽ درد ﺳﺮ اﮐﻨﻮن ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﮕﺎوران ﻗﺮﻳﺶ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮدﻳﺪ‬ ‫اﻓﺘﺎدﻩ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺁﻳﻪ ‪ ٧‬ﺳﻮرﻩ اﻧﻔﺎل اﺷﺎرﻩ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﻼﻣﺖ و ﺑﻪ ﺟﻨﮓ‬ ‫ﺑﺎ ﮐﻔّﺎر ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ و وﻋﺪﻩ ﮐﻤﮏ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽ دهﺪ و ﻧﻔﺮﻳﻦ اﺑﻮﺟﻬﻞ را ﻧﻴﺰ در ﺁﻳﻪ ‪ ١٩‬ﺳﻮرﻩ اﻧﻔﺎل ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽ‬ ‫ﮔﻮﻳﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻄﺎب ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﷲ رَﻣﯽ«‪.‬‬ ‫ﮑﮑﱠﻦ ا َ‬ ‫ﺖ َو ﻟ ِ‬ ‫ﺖ اِذ َرﻣَﻴ َ‬ ‫»وَﻣﺎ َرﻣَﻴ َ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ اﻳﻦ ﻣﺸﺖ ﺷﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﺮﺗﺎب ﮐﺮدی و ﺁﻧﻬﺎ ﮐﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﺗﻮ ﭘﺮﺗﺎب ﻧﮑﺮدی زﻳﺮا ﻳﮏ ﻣﺸﺖ‬ ‫ﺷﻦ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﻮد ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺻﺪهﺎ ﺟﻨﮕﺠﻮ ﺑﺮﺳﺪ وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁن ﺷﻨﻬﺎ را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﮐﻔّﺎر ﭘﺮﺗﺎب ﻓﺮﻣﻮدﻩ‪.‬‬

‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬

‫]ﺑﻬﺸﺘﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﺁﻧﻬﺎ ﺟﻮﻳﻬﺎ روان اﺳﺖ[‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ﺣﺠﺮ ﺁﻳﻪ ‪ ٩٥‬ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺎ ﺷ ّﺮ اﺳﺘﻬﺰاﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را از ﺳﺮ ﺗﻮ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ[‬

‫‪144‬‬

‫ﭘﺲ از ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﭘﻴﺶ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻤﺲ‪ 16‬ﻏﻨﺎﺋﻢ را ﻣﺨﺼﻮص رﺳﻮل و ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﻘﺮر ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ و ﺗﺮﺗﻴﺒﯽ در ﺗﻮزﻳﻊ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺁن‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ رﻓﺘﺎر ﺑﺎ اﺳﺮا ﭘﻴﺶ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ و ﻧﺨﺴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ رأی ﻋﻤﺮ را ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﺑﺮای اﻳﺠﺎد رﻋﺐ‬ ‫ﮔﺮدن هﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﺰﻧﻨﺪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﮐﺎن ﻟﻨﺒﯽ ‪ ...‬اﻟﺦ‪ .17‬و ﺳﭙﺲ در ﺁﻳﻪ ‪ ٧٠‬رأی ﻣﻌﺘﺪل اﺑﻮﺑﮑﺮ را ﻣﯽ ﭘﺬﻳﺮد ﮐﻪ از‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﻓﺪﻳﻪ ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺁزادﺷﺎن ﺳﺎزﻧﺪ و ﺧﻼﺻﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﻮرﻩ اﻧﻔﺎل ﺷﺎرح ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻼت ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﻳﻬﻮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﻪ ‪ ٩‬ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﺣﺎﮐﯽ از ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ در ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﮐﻪ اﺗﺤﺎد ﺑﻨﯽ ﻏﻄﻔﺎن و ﻗﺮﻳﺶ ﭘﻴﺶ ﺁوردﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﺪ‬ ‫هﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪» :‬ﻳﺎ اﻳﻬﺎاﻟﺬﻳﻦ ﺁﻣﻨﻮا اذﮐﺮوا ﻧﻌﻤﺖ اﷲ ﻋﻠﻴﮑﻢ اذﺟﺎﺋﺘﮑﻢ ﺟﻨﻮد ﻓﺎرﺳﻠﻨﺎ ﻋﻠﻴﻬﻢ رﺑﺤًﺎ و‬ ‫ﺟﻨﻮدًا ﻟﻢ ﺗﺮوهﺎ«‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ ای ﮔﺮوﻩ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻧﻴﮑﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﻴﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻟﺸﮑﺮﻳﺎن ﻣﻬﺎﺟﻢ و ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﻣﺪﻳﻨﻪ‬ ‫ﺑﺎد ﺗﻨﺪی ﮔﻤﺎﺷﺘﻴﻢ و ﻟﺸﮑﺮی ﺑﺮای دﻓﻊ ﺁﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺪﻳﺪﻳﺪ‪ .‬و ﭘﺲ از ﺁن‪ ،‬ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ١٢ ،١٠‬و ‪ ١٣‬هﻤﺎن ﺳﻮرﻩ‬ ‫ﺣﺎﮐﯽ از دﺧﺎﻟﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﭘﻴﺸﺎﻣﺪهﺎی ﻧﺎﮔﻮار و ﻳﺎری ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﻤﺒﺮﻳﺞ ﻗﻀﻴﻪ را ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮح ﻣﯽ دهﺪ‪ :‬ﭘﺲ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎدی ﺑﻔﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻣﻴﺦ هﺎی ﺧﻴﻤﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﮑﻨﺪ و ﺁﺗﺸﻬﺎی‬ ‫اﻳﺸﺎن را ﺑﮑُﺸﺖ و ﻃﻮﻳﻠﻪ اﺳﺒﺎن را ﺑﮕﺴﺴﺖ ﺗﺎ هﻤﻪ در ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺗﮑﺒﻴﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﺪًا ﺑﻪ ذهﻦ ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺆﻣﻦ‬ ‫ﺧﻮش ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﺮا اﻳﻦ ﺑﺎد را ﺑﻴﺴﺖ روز ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﻔﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ‬ ‫را از رﻧﺞ ﮐﻨﺪن ﺧﻨﺪق و از ﻧﮕﺮاﻧﯽ و هﻮل ﻣﻌﺎف ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ .‬و ﺑﺎز ﺑﻪ ذهﻦ او هﻴﭽﻴﮏ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺁن وﻗﺖ و اﻋﺼﺎ ِر ﺑﻌﺪ‬ ‫ﻧﺮﺳﻴﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ هﻤﺎن دﺳﺘﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺪر ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﺎ ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ ]را[ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪق‬ ‫ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ ﻧﻔﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺁن ﻓﺎﺟﻌﻪ روی ﻧﺪهﺪ و ﺁن ﺷﮑﺴﺖ دردﻧﺎک ﺻﻮرت ﻧﮕﻴﺮد و هﻔﺘﺎد ﺗﻦ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﻋﻤﻮی دﻟﻴﺮ‬ ‫و ﺟﻮان و ﻣﺤﺒﻮب ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻮد ﺷﻬﻴﺪ ﻧﺸﻮﻧﺪ؟ اﮔﺮ ﺁن ﺑﺎد ﺑﺎ ﺁن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻩ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻨﮓ ﺑﻪ دﻧﺪان ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﻤﯽ ﺧﻮرد و ﺁن اوﺿﺎع ﺗﻠﺦ و ﺷﺮﻣﮕﻴﻦ ﭘﻴﺶ ﻧﻤﯽ ﺁﻣﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ دﻓﺎع ﻣﺮداﻧﻪ و ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ ﻋﻠﯽ‬ ‫ﺑﯽ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻧﻴﺰ ﺷﻬﻴﺪ ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫از ﺳﻴﺮ در ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ دورﻧﻤﺎی اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺣﺠﺎز در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻢ ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد و اﮔﺮ اﺣﮑﺎم و ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺧﻼﻗﯽ‬ ‫را ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮی از ﻣﻌﺎرﺿﻪ هﺎ و ﺣﻮادث ﺁن زﻣﺎن ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺻﺪهﺎ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ ﺣﺎﮐﯽ از‬ ‫ﻣﺠﺎدﻟﻪ‪ ،‬ﺟﻮاب ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﻳﺎن‪ ،‬ﻓﻴﺼﻠﻪ دادن ﻗﻀﺎﻳﺎی ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ و ﺣﺘﯽ ﻣﻼﻣﺖ ﮐﺮدن ﮐﺴﺎﻧﯽ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺴﺘﯽ و ﺗﻬﺎون در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻧﺸﺎن دادﻩ اﻧﺪ‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ وﻋﺪﻩ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﮐﺜﻴﺮﻩ‪ ،‬ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻣﺎل و زن دﻳﮕﺮان‪ ،‬اﻧﻮاع ﺗﻬﺪﻳﺪ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻋﺬاب ﺟﺎوﻳﺪ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺻﺎﻋﻘﻪ ﻏﻀﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ هﻤﭽﻮن ﺷﻤﺸﻴﺮ دﻣﻮﮐﻠﺲ در ﻓﻀﺎ ﻣﻌﻠﻖ‬ ‫اﺳﺖ و ﺗﺮ و ﺧﺸﮏ را ﺑﺎ هﻢ ﻣﯽ ﺳﻮزاﻧﺪ و ﻗﺮﻳﻪ ای ﻳﺎ ﺷﻬﺮی را ﺑﺮای ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻋﺪﻩ ای اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻤﺎر ﻣﻨﻬﺪم ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻗﺮﺁن ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺁن اوﺿﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮازﻧﺪﻩ وﺟﻮد ﺁدﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪ :‬راﺿﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻏﻀﺐ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‬ ‫و دوﺳﺖ ﻣﯽ دارد‪ ،‬ﺑﺪش ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽ ﮔﺮدد و ﺧﻼﺻﻪ ﮐﻴﻨﻪ‪ ،‬ﻣﻬﺮ‪ ،‬ﺧﺸﻢ و ﺣﺘﯽ ﮐﻴﺪ و ﻣﮑﺮ و ﺣﻴﻠﻪ و هﻤﻪ‬ ‫ﻋﻮارض روح ﺿﻌﻴﻒ ﭘﺮ ﻧﻴﺎز و ﺳﺮﻳﻊ اﻻﻧﻔﻌﺎل ﺁدﻣﯽ ﺑﺮ ذات ﻣﻨﺰﻩ ﺑﺎرﻳﺘﻌﺎﻟﯽ ﻃﺎری ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺮای اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻧﺎﭘﻴﺪا‬ ‫ﮐﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺧﺎﻟﻖ و ﺻﺎﻧﻊ ﻣﺆﺛﺮی ﻓﺮض ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺪاهﺖ ﻋﻘﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﺰﻩ از اﻳﻦ اوﺻﺎف ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺁﻧﻬﺎ را‪ ،‬ﺁن‬ ‫اوﺻﺎف ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪﻩ ﮐﺎﺋﻨﺎت را ﺻﻮرت اﻧﻔﻌﺎﻻت روح ﺑﺸﺮی ﺧﻮد ﺣﻀﺮت رﺳﻮل داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﻦ هﻢ ﺑﺸﺮم‪ ،‬ﺧﺸﻢ ﻣﯽ ﮔﻴﺮم و ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽ ﺷﻮم‪ .‬و از اﻳﻦ رو ﺑﺮ ﻣﺮگ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد ﻣﯽ ﮔﺮﻳﺪ ﻳﺎ از ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﺟﺴﺪ ﻣُﺜﻠﻪ ﺷﺪﻩ‬ ‫ﺣﻤﺰﻩ ﭼﻨﺎن از ﺣﺎل ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺧﺎرج ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽ ﺧﻮرد ﺳﯽ ﺗﻦ از ﻗﺮﻳﺶ را ﻣُﺜﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻨﺠﺎ ﻳﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ذهﻦ ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻃﺮز ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻠﯽ در ﻗﺮﺁن ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﺨﻠﻮط ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ و‬ ‫اﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮﺟﻴﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان در ﺑﺴﻴﺎری از ﻣﺸﮑﻼت ﻗﺮﺁن ﺁورد و از هﻤﻴﻦ روی اﮔﺮ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻈﺮ اﻧﺪازﻳﻢ‪،‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﻗﺪری روﺷﻦ ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺘﻔﻘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ و در ﻣﺘﻦ ﻗﺮﺁن ﻧﻴﺰ ﻣﮑﺮر اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺼﺮﻳﺢ‬ ‫ﻦ اﻟﻬَﻮی اِن ُه َﻮِا ّ‬ ‫ﻋِ‬ ‫ﻖ َ‬ ‫ﻄُ‬ ‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪» :‬وَﻣﺎ ﻳﻨ ِ‬ ‫ﻻ وَﺣﯽ ﻳﻮﺣﯽ‪] «...‬و[ »ِاﻧّﺎ اَﻧﺰَﻟﻨﺎ ُﻩ ﻓﯽ ﻟَﻴَﻠ ِﺔ اﻟﻘَﺪ ِر‪.18«...‬‬ ‫ﻗﺮﺁن ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺳﻨﺪ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺧﺪﺷﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و ﻣﻮﺿﻮع ﺗﮑﺮﻳﻢ و اﺟﻼل ﺁﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ درﺟﻪ ای ﮐﻪ‬ ‫ﭘﺲ از ﻳﮏ ﻗﺮن درﺑﺎرﻩ اﻳﻨﮑﻪ ﻗﺮﺁن »ﻣﺤﺪث« ]ﭼﻴﺰی ﮐﻪ ﺗﺎزﻩ ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ[ ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺨﻠﻮق ﻳﺎ »ﻗﺪﻳﻢ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ذات ﺑﺎرﻳﺘﻌﺎﻟﯽ ﻣﺴﺒﻮق ﺑﻪ ﻋﺪم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻤﺎی اﺳﻼم ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت و ﻣﺸﺎﺟﺮاﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ روی داد و داﻣﻨﻪ ﺁن ﺗﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ‬ ‫ﻗﺮن ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺎل ﮐﺎر ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻧﺪارﻳﻢ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺒﺎﻳﻦ ﺑﺎ ﻣﺤﺴﻮس و ﻣﺸﻬﻮد و ﻣﻮازﻳﻦ ﻋﻘﻠﯽ اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻮازﻳﻦ‬ ‫ﺷﺮﻋﯽ و اﺻﻮل ﻋﻠﻢ ﮐﻼم اﺳﺖ و اﻣﺎم ﺑﺰرگ اهﻞ ﺳﻨّﺖ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ در زﻣﺎن ﻣﻌﺘﺼﻢ ﺁﻧﻘﺪر ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺧﻮرد ﮐﻪ از‬ ‫هﻮش رﻓﺖ و ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪ از ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدد و ﻗﺮﺁن را ﻣﺨﻠﻮق و ﻣﺤﺪث ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺒﺖ ﻳﺪا اﺑﯽ‬ ‫ﻟﻬﺐ و ﺗﺐ ﻣﺎﻧﻨﺪ ذات ﺧﺪاوﻧﺪ ازﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﺒﯽ ﺑﺮ ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺮف و اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺁن را ﺧﺎﻣﻮش و ﺁرام ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ از ﺧﻮاﻧﺪن‬ ‫ﻗﺮﺁن وﻏﻮر ]ﺗﻌﻤﻖ[ در ﺁن ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺁن ﺁﺷﮑﺎر و ﭘﺪﻳﺪار ﻣﯽ ﮔﺮدد ]ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﻣﺨﻠﻮق ﻓﮑﺮ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ[‪ .‬ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻮرﻩ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﮐﻪ ﺳﺒﻊ اﻟﺜﺎﻧﯽ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ و ﺁن را از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻗﺮﺁﻧﯽ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ و از اﻳﻦ رو در ﺻﺪر ﻣﺼﺤﻒ‬ ‫‪16‬‬

‫]ﻳﮏ ﭘﻨﺠ ِﻢ هﺮ ﭼﻴﺰ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر ﻳﮏ ﭘﻨﺠﻢ ﺳﻮد ﺗﺠﺎرت و ﻳﺎ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺟﻨﮕﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ رﺳﻮل اﷲ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اوﻻد و اﺣﻔﺎد وی ﻣﯽ‬ ‫ﭘﺮدازﻧﺪ[‬ ‫‪17‬‬ ‫]در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ :‬ﺳﻮرﻩ اﺳﺮی ﺁﻳﻪ ‪ ٦٧‬وﻟﯽ ﺳﻮرﻩ اﻧﻔﺎل ﺁﻳﻪ ‪ ٦٨‬درﺳﺖ اﺳﺖ[‬ ‫‪18‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ﻧﺠﻢ ﺁﻳﻪ ‪ ٤‬و ﺳﻮرﻩ ﻗﺪر ﺁﻳﻪ ‪[١‬‬

‫‪145‬‬

‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻈﺮ اﻓﮑﻨﻴﻢ‪ .‬ﺳﻮرﻩ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﮐﻼم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﻣﻀﻤﻮن ﺁن ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﺶ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺑﻪ درﮔﺎﻩ ﺧﺪای ﻋﺎﻟﻤﻴﺎن اﺳﺖ و ﺗﻤﻨﺎی هﺪاﻳﺖ و‬ ‫ﮐﻼم ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ زﻳﺮا ﺳﺘﺎﻳ ِ‬ ‫ﻋﻨﺎﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮد ﻧﻤﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻦ «‪.‬‬ ‫ﮏ ﻳﻮ ِم اﻟﺪّﻳ ِ‬ ‫ﻦ‪ .‬اﻟ ّﺮﺣَﺤﻤِﻦ اﻟﺮﱠﺣﻴ ِﻢ ﻣﺎِﻟ ِ‬ ‫ب اﻟﻌﺎﻟَﻤﻴ َ‬ ‫»اَﻟﺤَﻤ ُﺪِﻟّﻠ ِﻪ َر ﱠ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺳﺘﺎﻳﺶ و ﺳﭙﺎس ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﻬﺎن را ﺳﺰاﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪی ﮐﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎن و ﺑﺨﺸﻨﺪﻩ و ﺻﺎﺣﺐ روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺳﻮرﻩ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﻪ »ﻗُﻞ« ﺁﻏﺎز ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﺴﻴﺎری از ﺳﻮرﻩ هﺎ ﻳﺎ ﺁﻳﺎت ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺷﮑﺎل ﭘﻴﺶ ﻧﻤﯽ‬ ‫ﺁﻣﺪ ]ﻣﺎﻧﻨﺪ[‪» :‬ﻗُﻞ َهﻮَاﻟّﻠ ُﻪ َا َ‬ ‫ن«‪» .20‬ﻗُﻞ ِاﻧﱠﻤﺎ اِﻧﺎ َﺑﺸَﺮ ِﻣّﺜِﻠﮑُﻢ‪.21«...‬‬ ‫ﺣ ُﺪ«‪» .19‬ﻗُﻞ ﻳﺎ اَﻳ ُﻬَﺎ اﻟﮑﺎ ِﻓﺮُو َ‬ ‫ﻋﻠَﻴﻬِﻢ ﻏَﻴﺮاﻟﻤَﻐﻀﻮب‬ ‫ﺖ ِ‬ ‫ﻦ اَﻧﻌَﻤ ُ‬ ‫ط اﻟّﺬﻳ َ‬ ‫ط اﻟﻤُﺴﺘَﻘﻴﻢ‪ .‬ﺻِﺮا َ‬ ‫ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬اِهﺪِﻧﺎ اﻟﺼَﺮا َ‬ ‫ﻋﻠَﻴﻬِﻢ وﻻ اﻟﻀﺎﻟِﻴﻦ« ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺁن واﺿﺢ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ را ﺑﻪ راﻩ راﺳﺖ هﺪاﻳﺖ ﮐﻦ‪ .‬راﻩ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﻳﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﮔﻤﺮاهﻨﺪ و ﻣﺸﻤﻮل ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ ﺳﻮرﻩ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ و ﻧﻴﺎز ﺑﻪ درﮔﺎﻩ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﮐﻼم ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ ﮐﻼم ﺧﻮد ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺁن را اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻧﻤﺎز دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮐﻪ از ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﻳﻦ ﮐﺎﺗﺒﺎن وﺣﯽ و ﺣﻔﻈﻪ ﻗﺮﺁن ﺑﻮد‪ ،‬ﺁن‬ ‫را و دو ﺳﻮرﻩ ﻣﻌﻮذﺗﻴﻦ‪ 22‬را ﺟﺰء ﻗﺮﺁن ﻧﻤﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﺳﻮرﻩ ﻣﺴ ّﺪ از ﺣﻴﺚ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺳﻮرﻩ ﺟﻮاب ﭘﺮﺧﺎش و ﺑﯽ ادﺑﯽ اﺑﻮﻟﻬﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت از اﻗﻮام و ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ دﻋﻮﺗﯽ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ اﺳﻼم را‬ ‫ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮد را ﮔﻔﺖ‪ ،‬اﺑﻮﻟﻬﺐ ﺑﺮﺁﺷﻔﺖ و ﻓﺮﻳﺎد زد‪» :‬ﺗﺒﺎﻟﮏ ﻳﺎ ﻣﺤﻤﺪ!« ﺁﻳﺎ ﺑﺮای ﮔﻔﺘﻦ اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﯽ ﺳﺮ و ﺗﻪ ﻣﺎ را اﻳﻨﺠﺎ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ای؟ از اﻳﻦ رو در ﺳﻮرﻩ ﻣﺴ ّﺪ هﻤﺎن ﮐﻠﻤﻪ »ﺗﺐ« ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺳﻮرﻩ از‬ ‫ﻃﺮف ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮐﻪ دﭼﺎر ﺑﯽ اﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺷﺪﻩ و زن اﺑﻮﻟﻬﺐ »ام ﺟﻤﻴﻞ« ﺧﺎر و ﺧﺎﺷﺎک ﺟﻠﻮی ﭘﺎﻳﺶ ﻣﯽ رﻳﺨﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪان‬ ‫ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ از ﺳﺎﺣﺖ ﮐﺒﺮﻳﺎﻳﯽ ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪﻩ ﺟﻬﺎن و ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ دور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻳﮏ ﻋﺮب ﻧﺎداﻧﯽ دﺷﻨﺎم دهﺪ و‬ ‫ﻧﻔﺮﻳﻦ ﮐﻨﺪ و زن او را » ﺣﻤﺎﻟﺔ اﻟﺤﻄﺐ« ﺑﻨﺎﻣﺪ‪.‬‬ ‫در ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ ﻓﺎﻋﻞ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺷﺨﺺ اول اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﺎهﯽ ﺷﺨﺺ ﺳﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ و‬ ‫ﻼ در ﺳﻮرﻩ ﻧﺠﻢ ﻧﺨﺴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ و رﺳﺎﻟﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺜ ً‬ ‫ﻦ اﻟﻬَﻮی‪ ،‬اِن ُه َﻮ ِا ّ‬ ‫ﻋِ‬ ‫ﻖ َ‬ ‫ﻄُ‬ ‫ﺣ ُﺒﮑُﻢ َو ﻣﺎﻏَﻮی‪ .‬وَﻣﺎ ﻳﻨ ِ‬ ‫ﻞ ﺻﺎ ِ‬ ‫ﺿﱠ‬ ‫ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ َ‬ ‫ﻻ وَﺣﯽ ﻳﻮﺣﯽ‪ 23«...‬وﻟﯽ از ﺁﻳﻪ ‪ ٢٠‬ﺗﺎ ‪٢٨‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ﻧﺠﻢ[ ﻣﺜﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺧﻮد ﻣﺤﻤﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪ ﻋﺘﺎب و ﻣﻼﻣﺖ ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪»:‬اﻟﮑﻢ اﻟﺬّﮐﺮ وﻟﻪ‬ ‫اﻻﻧﺜﯽ«‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﺁﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﭘﺴﺮ دارﻳﺪ و او )ﺧﺪاوﻧﺪ( دﺧﺘﺮ دارد؟‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﻤﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬او دﺧﺘﺮ دارد‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﮐﻪ ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﭘﺴﺮ و ﻣﺎﻳﻪ ﻧﻨﮓ ﺷﻤﺮدن دﺧﺘﺮ را در اﺧﻼق و ﻋﺎدات ﻋﺮب ﺣﺠﺎز ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در‬ ‫ﺁﻳﺎت دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻻ ﻋَﻈﻴﻤًﺎ«‪.‬‬ ‫ن ﻗَﻮ ً‬ ‫ﮑ ِﺔ اِﻧﺎﺛًﺎ ِاﱠﻧﮑُﻢ َﻟ َﺘﻘُﻮﻟُﻮ َ‬ ‫ﻦ اﻟﻤَﻼ ِﺋ َ‬ ‫ﻦ َو اﱠﺗﺨَﺬ ِﻣ َ‬ ‫»َا َﻓَﺎ ﺻﻔﻴﮑُﻢ َرﱡﺑﮑُﻢ ﺑِﺎﻟﺒَﻨﻴ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺁﻳﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﺘﻴﺎز داﺷﺘﻦ ﭘﺴﺮ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دادﻩ اﺳﺖ و ﺑﺮای ﺧﻮد از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺟﻨﺲ اﻧﺎث را اﺧﺘﻴﺎر ﮐﺮدﻩ‬ ‫‪24‬‬ ‫اﺳﺖ؟‬ ‫اﮔﺮ ﮐﻼم از ﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﺁﻳﺎ ﻣﻦ اﻣﺘﻴﺎز داﺷﺘﻦ اوﻻد ذﮐﻮر را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دادم و ﺧﻮد اﻧﺎث را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪم؟‬ ‫ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽ ﮔﻮﻳﺪ زﻳﺮا در ﻧﻈﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺴﺮ و دﺧﺘﺮ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻣﻴﺎن ﻣﻠﻞ ﻣﺘﻤﺪﻧﻪ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻨﮓ ﻧﻈﺮی و اﻓﮑﺎر ﮐﻮﭼﮏ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﭘﺴﺮ ﻓﺨﺮ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﻌﻀﯽ از ﻓﺮط‬ ‫وﺣﺸﻴﮕﺮی دﺧﺘﺮان را ﻣﯽ ﮐﺸﺘﻨﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ اﺑﻠﻬﺎﻧﻪ ﻣﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن از ﺟﻨﺲ اﻧﺎث اﻧﺪ و ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻋﺎدت ﻗﻮﻣﯽ ﺁرزوی ﭘﺴﺮ داﺷﺖ و هﺮ زﻧﯽ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺪﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺴﺮی ﺑﺮای وی ﺑﻴﺎورد و هﻨﮕﺎم‬ ‫ﻣﺮدن ﻗﺎﺳﻢ ﻧﻴﺰ ﺳﺨﺖ ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﮐﻪ ﻋﺎص ﺑﻦ واﺋﻞ او را ﺳﺮﮐﻮﻓﺖ داد و ﺑﻼﻋﻘﺐ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ وارث ﺣﻘﻴﻘﯽ‬ ‫را ﻋﺮﺑﻬﺎ ﭘﺴﺮ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ و هﻤﭽﻨﻴﻦ از ﺗﻮﻟﺪ اﺑﺮاهﻴﻢ از ﻣﺎرﻳﻪ ﻗﺒﻄﻴﻪ ﺧﺸﻨﻮد و از ﻣﺮگ ﮐﻮدک ﺳﺨﺖ ﻧﺎﻻن و ﮔﺮﻳﺎن‬ ‫ﻦ«؟‪ 25‬اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ دو ﻣﺘﮑﻠﻢ در ﻳﮏ ﺁﻳﻪ‬ ‫ﺷﺪﻩ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺤﻤﺪی ﺑﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺧﻄﺎب ﮐﺮدﻩ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪َ» :‬ا َﻓَﺎ ﺻﻔﻴﮑُﻢ َر ُﺑﮑُﻢ ﺑِﺎﻟﺒِﻨﻴ َ‬ ‫‪19‬‬

‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ١١٢‬ﺁﻳﻪ ‪[١‬‬ ‫‪20‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ١٠٩‬ﺁﻳﻪ ‪[١‬‬ ‫‪21‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ١٨‬ﺁﻳﻪ ‪[١١٠‬‬ ‫‪22‬‬ ‫]ﻣﻨﻈﻮر ﺳﻮرﻩ ﻓﺎﺗﺤﻪ و ﺳﻮرﻩ هﺎی اﻟﻨّﺎس و ﻓﻠﻖ اﺳﺖ[‬ ‫‪23‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ﻧﺠﻢ ﺁﻳﺎت ‪ ٣‬و ‪ ٤‬ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬ﮔﻤﺮاﻩ ﻧﺸﺪ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﻤﺎ و ﺑﻪ راﻩ ﺑﺎﻃﻞ ﻧﺮﻓﺖ و ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ از ﺧﻮاهﺶ ﻧﻔﺲ‪ .‬ﻧﻴﺴﺖ ﺁن ﻣﮕﺮ ﮐﻪ وﺣﯽ‬ ‫ﮐﺮدﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد[‬ ‫‪24‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ اﺳﺮا ﺁﻳﻪ ‪٤٣‬‬ ‫‪25‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ١٧‬ﺁﻳﻪ ‪[٤١‬‬

‫‪146‬‬

‫ﺑﺎ هﻢ ﻣﯽ ﺁﻣﻴﺰﻧﺪ و ﺧﺪا و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﺨﻠﻮط ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ در ﻗﺮﺁن ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻳﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺁﺷﮑﺎر‪ ،‬ﺁﻳﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻮرﻩ‬ ‫اﺳﺮاء ]ﺁﻳﻪ ‪ [٢‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺁﻳﻪ ای ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺁن را دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺮاج ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﺠ ِﺪ اﻻَﻗﺼَﺎ َاﱠﻟﺬی ﺑﺎرَﮐﻨﺎ ﺣَﻮَﻟ ُﻪ ِﻟ ُﻨﺮِﻳ ُﻪ ﻣِﻦ ﺁﻳﺎﺗِﻨﺎ ِاﻧﱠ ُﻪ‬ ‫ﺠ ِﺪ اﻟﺤَﺮا ِم ِاﻟَﯽ اﻟﻤَﺴ ِ‬ ‫ﻦ اﻟﻤَﺴ ِ‬ ‫ﻼ ِﻣ َ‬ ‫ن اﻟﱠﺬی اَﺳﺮی ِﺑﻌَﺒ ِﺪ ِﻩ ﻟَﻴ ً‬ ‫»ﺳُﺒﺤﺎ َ‬ ‫َهﻮَاﻟﺴﱠﻤﻴ ُﻊ اﻟﺒَﺼﻴ ُﺮ«‪.‬‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﭘﺎک و ﻣﻨﺰﻩ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﻩ ﺧﻮدش را ﺷﺒﺎﻧﻪ از ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻻﻗﺼﺎ ﮐﻪ ﺑﺮﮐﺎت را ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺁن‬ ‫رﻳﺨﺘﻪ اﻳﻢ ﺳﻴﺮ داد ﺗﺎ ﻋﺠﺎﻳﺐ ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﺑﺮ وی ﺑﻨﻤﺎﻳﺎﻧﻴﻢ‪ ،‬او ﺷﻨﻮا و ﺑﻴﻨﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﮐﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﻴﺮ دادن ﺑﻨﺪﻩ ﺧﻮد از ﻣﮑﻪ ﺗﺎ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻴﺴﺖ از ﻃﺮف‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮد را ﻧﻤﯽ ﺳﺘﺎﻳﺪ و ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﺴﺘﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻌﺪی ﮐﻪ وﺻﻔﯽ از ﻣﺴﺠﺪاﻻﻗﺼﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺁن را ﺑﺮﮐﺖ دادﻳﻢ« از زﺑﺎن ﺣﻀﺮت ﺣﻖ‬ ‫اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺟﻤﻠﻪ »ﻟﻨﺮﻳﻪ ﻣﻦ ﺁﺗﻴﻨﺎ« ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺗﺎ ﻋﺠﺎﻳﺐ ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﺑﻨﻤﺎﻳﺎﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎز از ﻃﺮف ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎز ﺁﺧﺮ‬ ‫ﺁﻳﻪ ﻣﺜﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬او ﺧﻮد ﺑﻴﻨﺎ و ﺷﻨﻮاﺳﺖ زﻳﺮا ﺧﺪا ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﻤﯽ ﮔﻮﻳﺪ او ﺑﻴﻨﺎ و‬ ‫ﺷﻨﻮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻞ ﻓﻌﻞ از ﺷﺨﺺ اول ﻣﺒﺪل ﻣﯽ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺳﻮم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁﻏﺎز‬ ‫ﻣﻮارد ﻋﺪﻳﺪﻩ ای در ﻗﺮﺁن هﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻓﺎﻋ ِ‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻓﺘﺢ‪:‬‬ ‫ﮏ َو ﻣﺎ ﺗَﺄ ﱠ‬ ‫ﷲ ﻣﺎ َﺗ َﻘ ﱠﺪ َم ﻣِﻦ ذَﻧ ِﺒ َ‬ ‫ﮏا ُ‬ ‫ﮏ ﻓَﺘﺤًﺎ ﻣُﺒﻴﻨًﺎ‪ .‬ﻟِﻴﻐ ِﻔ َﺮَﻟ َ‬ ‫»ِاﻧّﺎ َﻓﺘَﺤﻌﻨﺎَﻟ َ‬ ‫ﺧ َﺮ«‪.26‬‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺎ ﭘﻴﺮوزی درﺧﺸﺎﻧﯽ ﻧﺼﻴﺐ ﺗﻮ ﮐﺮدﻳﻢ ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻨﺎهﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺁﻳﻨﺪﻩ ﺗﻮ را ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬ ‫ﮏ ﻣﺎ َﺗﻘّﺪ َم‪] «...‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﺗﺎ ﮔﻨﺎهﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺁﻳﻨﺪﻩ ﺗﻮ را ﺑﺒﺨﺸﻴﻢ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻌﻀﯽ از‬ ‫ﮐﻪ ﺳﻴﺎق ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪» :‬اَﻧ َﻐﻔِﺮ َﻟ َ‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎهﺪ ﻓﻮق ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﻌﻀﯽ دﻳﮕﺮ را دﺷﻮار اﺳﺖ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮐﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁﻳﻪ ]‪ ٢١‬از ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﮐﻪ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ[‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺁﻧﻬﺎ راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از رﺳﻮل اﷲ ﭘﻴﺮوی ﮐﻨﻨﺪ‪] .‬در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ[ اﮔﺮ ﺧﻄﺎب از ﻃﺮف‬ ‫ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ ﺁﻳﺎ ﻧﺒﺎﻳﺴﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﻣﻦ ﭘﻴﺮوی ﮐﻨﻨﺪ؟ در ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﭘﺲ از‬ ‫ن ﺻﺎدق در ﺁﻳﻪ ‪ ٢٢‬و در ﺁﻳﻪ ‪ ٢٣‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺳﺘﻮدن ﻣﺆﻣﻨﺎ ِ‬ ‫ﻋﻠَﻴﻬِﻢ«‪.‬‬ ‫ب َ‬ ‫ﻦ اِن ﺷﺎ َء اَوﻳﺘُﻮ َ‬ ‫ب اﻟﻤُﻨﺎﻓِﻘﻴ َ‬ ‫ﻦ ِﺑﺼِﺪ ِﻗﻬِﻢ َو ﻳ َﻌ ﱠﺬ َ‬ ‫ﷲ اﻟﺼّﺎدِﻗﻴ َ‬ ‫»ﻟِﻴﺠﺰِی ا ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺧﺪاوﻧﺪ راﺳﺘﺎن را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺪاری )در ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪق( ﺳﺰای ﻧﻴﮏ ﻣﯽ دهﺪ و ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ را اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﺟﺰا ﻣﯽ‬ ‫دهﺪ ﻳﺎ ﻣﯽ ﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬ ‫ﻇﺎهﺮ ﻋﺒﺎرت اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻧﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺻﻴﻐﻪ ﺷﺨﺺ اول‬ ‫ﺁوردﻩ ﺷﻮد و ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬اﺟﺰی اﻟﺼﺎدﻗﻴﻦ‪ «...‬اﻟﺦ‪.‬‬ ‫ﺁری‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻣﺤﻤﺪ در ﻗﺮﺁن ﺑﻬﻢ در ﻣﯽ ﺁﻣﻴﺰﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎهﯽ ﺧﺪا ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ و ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺧﻄﺎب ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﮕﻮ‪ .‬ﮔﺎهﯽ‬ ‫ﺳﻴﺎق ﻋﺒﺎرت ﻃﻮری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ و اﻇﻬﺎر ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺁن ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻳﯽ در ﮐُﻨﻪ وﺟﺪان و ﺿﻤﻴﺮ ﻧﺎﺧﻮدﺁﮔﺎﻩ او ﮐﺴﯽ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﻪ هﺪاﻳﺖ ﻣﺮدم ﻣﺄﻣﻮر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و از ﻟﻐﺰش ﺑﺎز ﻣﯽ‬ ‫دارد و ﺑﺪو اﻟﻬﺎم ﻣﯽ ﺑﺨﺸﺪ و ﻃﺮﻳﻘﻪ ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻼت را ﭘﻴﺶ ﭘﺎﻳﺶ ﻣﯽ ﮔﺬارد‪ .‬ﺟﺰ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﻌﻀﯽ ﺁﻳﺎت را‬ ‫ﮐﻪ در ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ »ﮐﻴﺪ« و »ﻣﮑﺮ« ﺑﻪ ﺧﺪا دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﻓﻬﻤﻴﺪ‪ .‬در ﺳﻮرﻩ ﻗﻠﻢ ﺁﻳﺎت ‪ ٤٤‬و ‪ ٤٥‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻦ «‪.‬‬ ‫ن ﮐَﻴﺪی ﻣَﺘﻴ ُ‬ ‫ن َو اُﻣﻠﯽ َﻟﻬُﻢ ِا ﱠ‬ ‫ﺚ ﻻﻳﻌَﻠﻤُﻮ َ‬ ‫ﺟﻬُﻢ ﻣِﻦ ﺣَﻴ ُ‬ ‫ﺳﻨَﺴﺘَﺪ ِر ُ‬ ‫ﺚ َ‬ ‫ب ﺑِﻬﺬَا اﻟﺤَﺪﻳ ِ‬ ‫ﮑﺬﱠ ُ‬ ‫» َﻓﺬَرﻧﯽ َوﻣَﻦ ﻳ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﮐﺎر ﺁﻧﻬﺎ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﮑﺬﻳﺐ ﺗﻮ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ واﮔﺬار ﺑﺪون ﺁﻧﮑﻪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ دام ﺧﻮاهﻢ اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﺳﻮرﻩ اﻋﺮاف ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ١٨٢‬و ‪ ١٨٣‬ﻧﻴﺰ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ در ﺁﻏﺎز ﺁﻳﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬وَاﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ﺳﻨَﺴﺘَﺪ ِر ُ‬ ‫َﮐﺬّﺑﻮا ﺑِﺂﻳﺎﺗِﻨﺎ َ‬ ‫ﺟﻬُﻢ‪.27«...‬‬ ‫در ﺁﻳﻪ ‪ ٣٠‬ﺳﻮرﻩ اﻧﻔﺎل ﮐﻪ از ﮐﻨﮑﺎش ﻗﺮﻳﺶ در داراﻟﻨُﺪوﻩ ]ﺳﺮای اﻧﺠﻤﻦ[ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ راﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻧﺴﺒﺖ ﻣﮑﺮ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دادﻩ‬ ‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻦ «‪.‬‬ ‫ﷲ ﺧَﻴﺮُاﻟﻤﺎﮐﺮِﻳ َ‬ ‫ﷲ وَا ُ‬ ‫ﮑﺮُا ُ‬ ‫ن َو ﻳﻤ ُ‬ ‫ﮑﺮُو َ‬ ‫ک َو ﻳﻤ ُ‬ ‫ک اَوﻳﺨ ِﺮﺟُﻮ َ‬ ‫ک اَو ﻳﻘ ُﺘﻠُﻮ َ‬ ‫ﻦ َﮐ َﻔ ُﺮوِا ﻟﻴﺜ ِﺒﺘُﻮ َ‬ ‫ﮏ اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ﮑ ُﺮ ِﺑ َ‬ ‫» َواِذ ﻳﻤ ُ‬ ‫‪26‬‬ ‫‪27‬‬

‫]ﺳﻮرﻩ ﻓﺘﺢ ﺁﻳﺎت ‪ ١‬و ‪[٢‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ اﻋﺮاف ﺁﻳﻪ ‪ ١٨٢‬ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺁﻳﺎت ﻣﺎ را دروغ ﺷﻤﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻬﺎرت از ﺁﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﺪاﻧﻨﺪ ﺑﻪ داﻣﺸﺎن ﺁورﻳﻢ[‬

‫‪147‬‬

‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﮐﺎﻓﺮان ﺣﻴﻠﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ را زﻧﺪاﻧﯽ ﻳﺎ از ﺷﻬﺮ ﺑﻴﺮون ﮐﻨﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﺣﻴﻠﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ هﻢ‬ ‫ﺣﻴﻠﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺣﻴﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﮑﺮ و ﮐﻴﺪ و ﺣﻴﻠﻪ ﺟﺎی زور و ﻗﺪرت را ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﺣﺮﻳﻒ زورﻣﻨﺪﺗﺮ از ﺧﻮد روﺑﺮو ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﻣﮑﺮ‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﮐﻠﻤﻪ »ﮐُﻦ« ﺟﻬﺎﻧﯽ را ﻣﯽ ﺁﻓﺮﻳﻨﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ارادﻩ هﺮ ﭼﻪ ﺑﺨﻮاهﺪ‬ ‫ﺻﻮرت ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﮑﯽ از ﺷﻴﻮخ ﻋﺮب درﻧﻴﺎﻣﺪﻩ ﮐﻪ زﻳﺮک ﺗﺮ و ﺑﺎ ﻓﺮاﺳﺖ ﺗﺮ از ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ‬ ‫اﺳﺖ و ﻋﻤﺮو ﻋﺎص را در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی و ﺣﮑﻤﻴﺖ در ﺑﺎب ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﻋﻠﯽ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻤﯽ ﺁورد؟‬ ‫ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪن ﺳﺨﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﺳﺨﻦ ﻣﺤﻤﺪ در اﻳﻦ دو ﺁﻳﻪ ‪ ٩٩‬و ‪ ١٠٠‬از ﺳﻮرﻩ ﻳﻮﻧﺲ ﻧﻴﺰ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻦ )‪(٩٩‬‬ ‫ﺣﺘّﯽ ﻳﮑُﻮﻧُﻮا ﻣﺆﻣِﻨﻴ َ‬ ‫س َ‬ ‫ﺖ ﺗُﮑ ِﺮ ُﻩ اﻟﻨّﺎ َ‬ ‫ض ﱡﮐُﻠﻬُﻢ ﺟَﻤﻴﻌًﺎ‪َ .‬اﻓَﺎﻧ َ‬ ‫ﻦ ﻣَﻦ ﻓِﯽ اﻻَر ِ‬ ‫ﮏ ﻻ َﻣ َ‬ ‫» َو ﻟَﻮ ﺷﺎ َء َرﱡﺑ َ‬ ‫ن )‪(١٠٠‬‬ ‫ﻦ ﻻ ﻳﻌ ِﻘﻠُﻮ َ‬ ‫ﻋﻠَﯽ اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ﺲ َ‬ ‫ﻞ اّﻟﺮِﺟ َ‬ ‫ﷲ وَﻳﺠ َﻌ ُ‬ ‫نا ِ‬ ‫ﻦ اِﻻ ﺑِﺎ ِذ ِ‬ ‫ﺲ اَن ﺗُﺆ ِﻣ َ‬ ‫ن ِﻟﻨَﻔ ٍ‬ ‫َو ﻣﺎ ﮐﺎ َ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﺪای ﺗﻮ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ هﻤﮕﯽ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ اﻳﻤﺎن ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺗﻮ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﯽ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ اﻳﻤﺎن‬ ‫ﺑﮑﺸﺎﻧﯽ؟ هﻴﭻ ﻓﺮد ﺁدﻣﯽ ﺟﺰ ﺑﻪ اذن ﺧﺪا )ﺑﻪ ارادﻩ ﺧﺪا( اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ ﺁورد و ﭘﻠﻴﺪی را ﻣﻼزم ﻣﺮدﻣﺎن ﻏﻴﺮﻋﺎﻗﻞ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ب ﺣﻀﺮت ﺣﻖ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﺁﻳﻪ دوم ﮔﻮﻳﯽ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ و ﻣﮑﻨﻮن ﻓﮑﺮ اوﺳﺖ و ﻧﻮﻋﯽ‬ ‫ﺁﻳﻪ اول ﺧﻄﺎ ِ‬ ‫ﺗﺴﻠﻴﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ و ﺗﻮﺟﻴﻪ اﺻﺮار ﻣﺸﺮﮐﺎن اﺳﺖ در ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻦ دﻋﻮت ﺧﻮد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺪاﻳﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺮدم‬ ‫اﻳﻤﺎن ﺁورﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻌًﺎ از اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردن ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺸﻢ ﻧﻤﯽ ﺁﻳﺪ زﻳﺮا ﺧﺸﻢ هﻨﮕﺎﻣﯽ روی ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ اﻣﺮی ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻴﻞ و ارادﻩ‬ ‫ﺷﺨﺺ رخ دادﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻏﻔُﻮرًا رَﺣﻴﻤًﺎ«‪.‬‬ ‫ن َ‬ ‫ﷲ ﮐﺎ َ‬ ‫نا ُ‬ ‫ﻋﻠَﻴﻬِﻢ ِا ﱠ‬ ‫ب َ‬ ‫ﻦ اِن ﺷﺎ َء اَوﻳﺘُﻮ َ‬ ‫ب اﻟﻤُﻨﺎﻓِﻘﻴ َ‬ ‫ﻦ ِﺑﺼِﺪ ِﻗﻬِﻢ َو ﻳ َﻌ ﱠﺬ َ‬ ‫ﷲ اﻟﺼّﺎدِﻗﻴ َ‬ ‫»ﻟِﻴﺠﺰِی ا ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺧﺪاوﻧﺪ راﺳﺘﺎن )ﻳﺎ راﺳﺘﮕﻮﻳﺎن( را ﺟﺰای ﺧﻴﺮ و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن را اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﻋﺬاب ﻣﯽ دهﺪ و ﻳﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﺷﺎن‬ ‫را ﻗﺒﻮل ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﺎﻳﻨﺪﻩ و رﺣﻴﻢ اﺳﺖ‪.28‬‬ ‫ﻓﺤﻮای ﺳﺮاﺳﺮ ﺁﻳﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻧﻪ ﺧﺪا‪ .‬اﻋﺮاب ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار و ﻣﺘﻠﻮن اﻟﻤﺰاﺟﻨﺪ‪ .‬از هﺮ‬ ‫ﻃﺮف ﺑﺎد ﺑﻮزد‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺴﻮی روی ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﻋﺪﻩ ای از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﮑﻪ هﻤﺮاﻩ ﻟﺸﮑﺮﻳﺎن اﺑﻮﺟﻬﻞ‬ ‫ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﺤﻤﺪ ﺁﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ از اﻳﻦ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاری و ﺑﯽ اﻳﻤﺎﻧﯽ و ﺗﻠﻮّن ﻣﺰاج ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﻴﻦ ﭼﻨﺎن ﺑﺪش ﺁﻣﺪ ﮐﻪ ﺁﻳﻪ هﺎی ‪ ٩٦‬ﺗﺎ‬ ‫‪ ٩٩‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء را درﺑﺎرﻩ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ض‬ ‫ص‪ .‬ﻗﺎﻟُﻮا َاﻟَﻢ َﺗﮑُﻦ اَر ُ‬ ‫ﻦ ﻓِﯽ اﻻَر ِ‬ ‫ﺴﻬُﻢ ﻗﺎﻟُﻮا ﻓَﻴ ِﻢ ﮐَﻨﺘُﻢ؟ ﻗﺎﻟُﻮا ﮐﻨّﺎ ﻣُﺴﺘَﻀﻌَﻔﻴ َ‬ ‫ﻦ َﺗ َﻮﻓّﻴ ُﻬ ُﻢ اﻟﻤَﻼﺋِﮑ ُﺔ ﻇﺎﻟِﻤﯽ اَﻧ ُﻔ ِ‬ ‫ن اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫»ِا ﱠ‬ ‫نﻻ‬ ‫ل وَاﻟﻨﱢﺴﺎِأ وَاﻟﻮِﻟﺪا ِ‬ ‫ﻦ اﻟﺮﱢﺟﺎ ِ‬ ‫ﻦ ِﻣ َ‬ ‫ت ﻣَﺼﻴﺮًا‪ِ .‬اﻟّﺎ اﻟﻤُﺴﺘَﻀﻌَﻔﻴ َ‬ ‫ﺟ ﱠﻬﻨُﻢ َو ﺳﺄ َ‬ ‫ﮏ ﻣَﺄوﻳﻬُﻢ َ‬ ‫ﺟ ُﺮ واﻓﻴﻬﺎ ﻓَﺎوُﻟ ِﺌ َ‬ ‫ﺳ َﻌ ًﺔ َﻓﺘُﻬﺎ ِ‬ ‫ﷲ وا ِ‬ ‫ا ِ‬ ‫ﻏﻔُﻮرًا«‪.‬‬ ‫ﻋ ُﻔ ّﻮًا َ‬ ‫ﷲ َ‬ ‫نا ُ‬ ‫ﷲ اَن ﻳﻌ ُﻔ َﻮ ﻋَﻨﻬُﻢ َو ﮐﺎ َ‬ ‫ﻋﺴَﯽ ا ُ‬ ‫ﮏ َ‬ ‫ﻼ ﻓَﺎوُﻟ ِﺌ َ‬ ‫ن ﺳَﺒﻴ ً‬ ‫ن ﺣﻴَﻠ ًﺔ َو ﻻ ﻳﻬ َﺘﺪُو َ‬ ‫ﻳﺴﺘَﻄﻴﻌُﻮ َ‬ ‫ﮐﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻳﺪ ﭼﺮا در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﺮدﻳﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺿﻌﻴﻒ ﺑﻮدﻳﻢ‪ .‬ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﭘﺎﺳﺦ‬ ‫دادﻧﺪ ﮐﻪ زﻣﻴﻦ ﺧﺪای ﻓﺮاخ ﺑﻮد ﭼﺮا ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻧﮑﺮدﻳﺪ؟ ﭘﺲ ﺟﺎی ﺷﻤﺎ در ﺟﻬﻨﻢ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ﻣﺮدان ﺿﻌﻴﻒ ﻳﺎ‬ ‫زﻧﺎن و اوﻻد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﺪا ﺁﻧﻬﺎ را ﻋﻔﻮ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻞ ﻋَﻦ‬ ‫ﺿﱠ‬ ‫ﮏ ُه َﻮ اَﻋَﻠ ُﻢ ِﺑﻤَﻦ َ‬ ‫ن َرﱠﺑ َ‬ ‫ﻦ ِا ﱠ‬ ‫ﺴُ‬ ‫ﺴ َﻨ ِﺔ َو ﺟﺎدِﻟﻬُﻢ ﺑِﺎﻟﱠﺘﯽ هِﯽ اَﺣ َ‬ ‫ﺤَ‬ ‫ﻈ ِﺔ اﻟ َ‬ ‫ﻋَ‬ ‫ﮏ ﺑِﺎﻟﺤِﮑ َﻤ ِﺔ وَاﻟﻤَﻮ ِ‬ ‫ﻞ َرﱠﺑ َ‬ ‫ع اِﻟﯽ ﺳَﺒﻴ ِ‬ ‫»اُد ُ‬ ‫ﻦ «‪.‬‬ ‫ﺳَﺒﻴِﻠ ِﻪ َو ُه َﻮ اَﻋَﻠ ُﻢ ﺑِﺎﻟﻤُﻬﺘَﺪﻳ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ در راهﻨﻤﺎﻳﯽ ﺧﻠﻖ ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ و اﻧﺪرزهﺎی ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻼﻳﻢ اﺧﻼﻗﯽ ﺑﺎ ﺁﻧﺎن ﻣﺠﺎدﻟﻪ‬ ‫ﮐﻦ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮد هﻢ ﮔﻤﺮاهﺎن را ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﺪ و هﻢ هﺪاﻳﺖ ﺷﺪﮔﺎن را‪.29‬‬ ‫ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل ﮐﻪ اﺳﻼم ﻗﻮّت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﻋﺪّﻩ زﻳﺎدی ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و ﺁن را ﻓﺘﺢ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻬﺠﻪ‬ ‫]ﻟﺤﻦ[ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﭼﻮن ﺟﺒّﺎری ﺑﯽ اﻏﻤﺎض ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺻ ٍﺪ‪«...‬‬ ‫ﺼﺮُوهُﻢ وَاﻗ ُﻌﺪُواَﻟﻬُﻢ ُﮐﻞﱠ ﻣَﺮ َ‬ ‫ﺧﺬُوهُﻢ َو اﺣ ُ‬ ‫ﺚ َوﺟَﺪ ُﺗﻤُﻮهُﻢ َو ُ‬ ‫ﻦ ﺣَﻴ ُ‬ ‫ﺤﺮُا ُم ﻓَﺎﻗ ُﺘﻠُﻮا اﻟﻤُﺸﺮِﮐﻴ َ‬ ‫ﺦ اﻻَﺷ ُﻬﺮُاﻟ ُ‬ ‫ﺴَﻠ َ‬ ‫» َﻓِﺎذَا اﻧ َ‬ ‫‪28‬‬ ‫‪29‬‬

‫ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب ﺁﻳﻪ ‪٢٣‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻧﺤﻞ ﺁﻳﻪ ‪١٢٥‬‬

‫‪148‬‬

‫]ﻳﻌﻨﯽ[ هﻤﻴﻦ ﮐﻪ ﻣﺎهﻬﺎی ﺣﺮام ﻣﻨﻘﻀﯽ ﺷﺪ هﺮ ﺟﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن را ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ ﺑﮑﺸﻴﺪ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ را ﺗﻌﻘﻴﺐ و در ﺧﺎﻧﻪ هﺎﺷﺎن‬ ‫ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﮐﻨﻴﺪ و در هﺮ ﮔﻮﺷﻪ ﺑﺮای ﺷﮑﺎر ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﻴﻦ ﻧﺸﻴﻨﻴﺪ‪.30‬‬ ‫اﻧﺴﺎن ﺿﻌﻴﻒ ﺑﺎ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﻣﺤﺪود‪ ،‬ﻃﺒﻌًﺎ در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼت و دﺷﻮارﻳﻬﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﻳﺎ در هﻨﮕﺎم ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ و ﮐﺎﻣﺮواﻳﯽ‬ ‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از وی دو ﮔﺎﻧﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮوز ﮐﻨﺪ و دو روش ﻣﺘﻐﺎﻳﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و دو ﻧﻮع ﺑﻴﺎن از وی ﺳﺮ زﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻳﻦ اﻣﺮ‬ ‫درﺑﺎرﻩ ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ و داﻧﺎی ﻣﻄﻠﻖ و ﺣﮑﻴﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻪ هﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺑﺮ وی ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﻧﻴﺴﺖ و هﻴﭻ رادع و ﻣﺎﻧﻌﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ارادﻩ اش ﭘﻴﺪا ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻌﺬﻟﮏ در ﺳﺎل اول هﺠﺮت ﺁﻳﻪ »ﻻ اﮐﺮاﻩ ﻓﯽ اﻟﺪﻳﻦ« ﻧﺎزل ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ‪،‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﻳﮏ ﺳﺎل ]ﺑﻌﺪ[‪ ،‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﷲ‬ ‫ﻞ ا ُ‬ ‫ﺳﺒِﻴ ِ‬ ‫ن ﻓِﯽ َ‬ ‫ﻦ‪ ...‬وَاﻟﻤُﺠﺎ ِهﺪُو َ‬ ‫ﻦ اﻟﻤﺆ ِﻣﻨِﻴ َ‬ ‫ن ِﻣ َ‬ ‫ﻻ ﻳﺴ َﺘﻮِی اﻟﻘﺎﻋِﺪو َ‬ ‫ﷲ ]ﺑﮑُﺸﻴﺪ در راﻩ ﺧﺪا[ َ‬ ‫ﻞ ا ِ‬ ‫ﺳﺒِﻴ ِ‬ ‫ف َ‬ ‫» َو ﻗﺎ ِﺗﻠُﻮا ِ‬ ‫ﺴ ُﻬ ُﻢ«‪] .‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻧﺸﺴﺘﮕﺎن از ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ‪ ...‬و ﺟﻬﺎدﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در راﻩ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻬﺎی ﺧﻮد و ﺟﺎﻧﻬﺎی‬ ‫ِﺑﺎَﻣﻮَاِﻟﻬِﻢ َو اَﻧ ُﻔ ِ‬ ‫ﺧﻮد[‪.31‬‬ ‫ﮐﻪ ]در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ[ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺣﮑﻢ ﻣﺤﺎرﺑﻪ ﺑﺎ اﺷﺨﺎص را ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ و ﻳﮏ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ اﺟﺒﺎری ﺑﺮای‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﺁﻧﻬﺎ در ﮐﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﻴﺰ ﺻﺮﻳﺤًﺎ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺎوی ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻳﺎ ﺑﺎ‬ ‫زور ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻳﺎ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﻣﺎل ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﻧﺪ ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻩ و ﻋﺒﺎدت ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﮑﺴﺎن‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺑﺎرﻳﺘﻌﺎﻟﯽ در ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮد دﺳﺘﻮر اﺧﻼﻗﯽ ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ‪:‬‬ ‫ﮏ َو ﺑَﻴ َﻨ ُﻪ ﻋَﺪا َو ُة َﮐَﺎﱠﻧ ُﻪ َوﻟَﯽ ﺣَﻤﻴ ُﻢ«‪.‬‬ ‫ﻦ َﻓِﺎذَا اﻟﱠﺬی ﺑَﻴ َﻨ َ‬ ‫ﺴُ‬ ‫ﻻ اﻟﺴﱠﻴ َﺌ ُﺔ‪ .‬اِدﻓَﻊ ﺑِﺎﻟﱠﺘﯽ هِﯽ اَﺣ َ‬ ‫ﺴ َﻨ ُﺔ َو َ‬ ‫ﺤَ‬ ‫»وَﻻﺗَﺴ َﺘﻮِی اﻟ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺧﻮﺑﯽ و ﺑﺪی ﻳﮑﺴﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺪی را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘﺎداش ﻣﺪﻩ )ﺧﺸﻢ را ﺑﺎ ﻣﻬﺮ‪ ،‬ﺧﺸﻮﻧﺖ را ﺑﺎ ﺑﺮدﺑﺎری و‬ ‫ﺁزار را ﺑﺎ ﻋﻔﻮ( ﺁﻧﮕﺎﻩ دﺷﻤﻦ ﺑﺎ ﺗﻮ دوﺳﺖ ﺻﻤﻴﻤﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.32‬‬ ‫ف ﺁن را دﺳﺘﻮر ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺧﻼ ِ‬ ‫ن«‬ ‫ﻻ ﻋﻠَﻮ َ‬ ‫»ﻓَﻼ ﺗَﻴﻨُﻮا َو ﺗَﺪﻋُﻮا اِﻟﯽ اﻟﺴﱠﻠ ِﻢ َو اَﻧ ُﺘ ُﻢ ا َ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ اﮐﻨﻮن ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﻳﺪ‪ ،‬ﺳﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺮج ﻧﺪهﻴﺪ و ﺑﻪ ﺻﻠﺢ و ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ ﻣﮕﺮاﻳﻴﺪ‪.33‬‬ ‫ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ روش و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻟﻬﺠﻪ‪ ،‬ﮔﺎهﯽ در ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﺁﻳﺎﺗﯽ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺧﻮرﻳﻢ ﮐﻪ ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪﻩ ﮐﺎﺋﻨﺎت و ﻣﺪﻳﺮ و ﻣﺪﺑّﺮ‬ ‫ﻣﻴﻠﻴﺎردهﺎ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺗﻮاﺑﻊ ﺑﻪ ﻣﺸﺘﯽ اﻋﺮاب ﺣﺠﺎز ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ن«‬ ‫ﻦ اﻟﻤُﻨ ِﺰﻟُﻮ َ‬ ‫ن اَم ﻧَﺤ ُ‬ ‫ﻦ اﻟ ُﻤ ُﺰ ِ‬ ‫»اَﻧﺘُﻢ اَﻧ َﺰَﻟ َﺘﻤَﻮ ُﻩ ِﻣ َ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﺁﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﺎران را از اﺑﺮ ﻓﺮود ﺁوردﻳﺪ ﻳﺎ ﻣﺎ؟‬

‫‪34‬‬

‫ﮔﺎهﯽ ﻧﻴﺰ ﻣﺜﻞ ﻣﺮدﻣﺎن ﻧﺎﺗﻮان و ﺑﯽ ﮐﺲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻳﺎری ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺁهﻦ را ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم دارد ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﻳﺎری او ﻣﯽ ﺷﺘﺎﺑﺪ‪:‬‬ ‫ﺼ ُﺮ ُﻩ َو ُرﺳُﻮَﻟ ُﻪ«‪.‬‬ ‫ﷲ ﻣَﻦ ﻳﻨ ُ‬ ‫س َوﻟِﻴﻌَﻠ َﻢ ا ُ‬ ‫س ﺷَﺪﻳﺪ َو ﻣَﻨﺎ ِﻓ ُﻊ ﻟِﻠﻨّﺎ ِ‬ ‫» َواَﻧﺰَﻟﻨَﺎ اﻟﺤَﺪﻳ َﺪ ﻓﻴ ِﻪ ﺑَﺄ ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻳﮕﺎﻧﻪ وﺳﻴﻠﻪ ای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ]ﻣﻴﺎن[ ﻳﺎران ﺧﻮد و رﺳﻮﻟﺶ را ﺑﺎز ﺷﻨﺎﺳﺪ ‪.‬‬ ‫‪35‬‬

‫در ﻗﺮﺁن ﺑﻴﺶ از ﭘﻨﺠﺎﻩ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ هﺪاﻳﺖ ﻣﺮدم را ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ارادﻩ و ﻣﺸﻴﺖ ﺧﻮد ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ن «‪.‬‬ ‫ﮏ ﻻﻳﺆ ِﻣﻨُﻮ َ‬ ‫ﺖ َرﱠﺑ َ‬ ‫ﻋﻠَﻴﻬِﻢ َﮐِﻠ َﻤ ُ‬ ‫ﺣﻘﱠﺖ َ‬ ‫ﻦ َ‬ ‫ن اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫»ِا ﱠ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺰد ﻋﺬاب و ﻗﻬﺮ ﺧﺪاوﻧﺪﻧﺪ اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ ﺁورﻧﺪ ‪.‬‬ ‫‪36‬‬

‫‪30‬‬

‫ﺳﻮرﻩ ﺗﻮﺑﻪ ﺁﻳﻪ ‪٥‬‬ ‫‪31‬‬ ‫]در اﻳﻨﺠﺎ ﺷﺎدروان ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ از ﺁﻳﻪ هﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺮﺁن ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﯽ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ اول ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ از ﺳﻮرﻩ هﺎی ﺑﻘﺮﻩ ﺁﻳﻪ ‪،١٩٠‬‬ ‫‪ ٢٤٤‬و ﻳﺎ ﺁل ﻋﻤﺮان ﺁﻳﻪ ‪ ١٦٧‬و ﻗﺴﻤﺖ دوم از ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺎء ﺁﻳﻪ ‪ ٩٥‬و ﻏﻴﺮﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻧﻘﻞ اﻳﻦ ﺁﻳﺎت‪ ،‬ﺷﺎدروان ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺟﻮهﺮ و ﻋﺼﺎرﻩ ﻣﻌﺎﻧﯽ‬ ‫ﻼ ﺑﺮهﺎن او را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ[‬ ‫ﺁﻳﺎت را در ﺳﻄﻮر ﺑﻌﺪی ﺁوردﻩ ﮐﻪ ﮐﺎﻣ ً‬ ‫‪32‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻓُﺼﻠﺖ ﺁﻳﻪ ‪٣٤‬‬ ‫‪33‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻣﺤﻤﺪ ﺁﻳﻪ ‪٣٨‬‬ ‫‪34‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ واﻗﻌﻪ ﺁﻳﻪ ‪٦٩‬‬ ‫‪35‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺣﺪﻳﺪ ﺁﻳﻪ ‪٢٦‬‬ ‫‪36‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻳﻮﻧﺲ ﺁﻳﻪ ‪٩٥‬‬

‫‪149‬‬

‫ﻦ «‪.‬‬ ‫س اَﺟﻤﻌَﻴ َ‬ ‫ﺠﱠﻨ ِﺔ وَاﻟﻨّﺎ ِ‬ ‫ﻦ اﻟ ِ‬ ‫ﺟ َﻬﱠﻨ َﻢ ِﻣ َ‬ ‫ﻦ َ‬ ‫ﻻ ﻣَﻠ َﺌ ﱠ‬ ‫ل ِﻣﻨّﯽ َ‬ ‫ﻖ اﻟﻘَﻮ ُ‬ ‫ﺣﱠ‬ ‫ﺲ هُﺪاﻳﻬﺎ َو ﻟِﮑﻦ َ‬ ‫ﻻﺗَﻴﻨﺎ ُﮐﻞﱠ َﻧ َﻔ ٍ‬ ‫» َوﻟَﻮ ﺷِﺌﻨﺎ َ‬ ‫ﻦ و اِﻧﺲ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ ﺑﺮ هﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﻮر هﺪاﻳﺖ ﻣﯽ اﻧﺪاﺧﺘﻴﻢ اﻣﺎ ﺣﺮف ﻣﻦ ﺣﻖ اﺳﺖ و دوزخ را از ﺟ ّ‬ ‫ﭘﺮ ﺧﻮاهﻴﻢ ﮐﺮد‪.37‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﯽ درﻧﮓ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ن‪.«...‬‬ ‫ب اﻟﺨُﻠ ِﺪ ﺑِﻤﺎ ﮐُﻨﺘُﻢ ﺗَﻌَﻠﻤُﻮ َ‬ ‫ﻋﺬا َ‬ ‫»ﻓَﺬ ُوﻗُﻮا ﺑِﻤﺎ ﻧَﺴﻴﺘُﻢ ﻟِﻘﺎ َء ﻳﻮ ِﻣﮑُﻢ هﺬا‪ِ ،‬اﻧّﺎ ﻧَﺴﻴﻨﺎﮐُﻢ َو ذو ُﻗﻮُا َ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﭘﺲ ﺑﻪ ﺳﺰای اﻳﻦ ﮐﻪ روز واﭘﺴﻴﻦ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﻳﺪ اﮐﻨﻮن ﺑﭽﺸﻴﺪ ﻋﺬاب را‪ .‬ﻣﺎ هﻢ اﮐﻨﻮن ﺷﻤﺎ‬ ‫را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ و ﺷﻤﺎ ﺑﺮای هﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﺳﺰای اﻋﻤﺎل ﺧﻮد در ﻋﺬاب ﺧﻮاهﻴﺪ ﺑﻮد‪.38‬‬ ‫از ﺧﻮاﻧﺪن اﻳﻦ دو ﺁﻳﻪ ﻣﻮی ﺑﺮ اﻧﺪام ﺷﺨﺺ راﺳﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺧﺪا ﺧﻮد ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم هﺪاﻳﺖ ﺷﻮﻧﺪ و‬ ‫ﺁﻧﻮﻗﺖ ﺳﺰای هﺪاﻳﺖ ﻧﺸﺪن‪ ،‬ﻋﺬاب اﺳﺖ‪ ،‬ﺁﻧﻬﻢ ﻋﺬاب ﺟﺎوﻳﺪ‪ .‬ﺧﻮد او ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺮدم هﺪاﻳﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬ ‫ﺻﺮﻳﺤًﺎ در ﭼﻨﺪ ﺁﻳﻪ ﻗﺮﺁن از ﺟﻤﻠﻪ ﺁﻳﻪ ‪ ٢٥‬ﺳﻮرﻩ اﻧﻌﺎم ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺟﻌَﻠﻨﺎ ﻋَﻠﯽ ُﻗﻠُﻮ ِﺑﻬِﻢ َا ِﮐﱠﻨ ًﺔ اَن ﻳﻔ َﻘﻬُﻮ ُﻩ َو ﻓﯽ اِذا ِﻧﻬِﻢ وَﻓﺮًا‪.39«...‬‬ ‫» َو َ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺎ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﺁﻧﺎن ﭘﺮدﻩ ﮐﺸﻴﺪﻩ اﻳﻢ ﺗﺎ ﻓﺮوغ اﻳﻤﺎن ﺑﺮ ﺁﻧﺎن ﻧﺘﺎﺑﺪ و در ﮔﻮش ﺁﻧﺎن ﺳﻨﮕﻴﻨﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﻳﻢ‬ ‫ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﺣﻖ را ﻧﺸﻨﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫و ﺑﺎز ﺑﻴﺶ از ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺷﺼﺖ ﺁﻳﻪ هﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﺬاب اﻟﻴﻢ ﺟﺎودان ﺑﺮای ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ هﺪاﻳﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬ ‫ذﺧﻴﺮﻩ ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻪ درﮔﺬرﻳﻢ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع دﻳﮕﺮی ﺑﺮﻣﯽ ﺧﻮرﻳﻢ ﮐﻪ ﺑﺴﯽ ﻣﺎﻳﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮﺁن ﻧﺎﺳﺦ و‬ ‫ن ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﻓﻘﻬﺎی ﻣﺤﻘﻖ ﺗﻤﺎم ﺁﻧﻬﺎ را ﺗﺪوﻳﻦ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺴﻮخ ﻋﺒﺎرت از ﺁﻳﻪ اﻳﺴﺖ‬ ‫ﻣﻨﺴﻮخ زﻳﺎد اﺳﺖ‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪا ِ‬ ‫ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ و ﺑﻌﺪًا ﺁﻳﻪ دﻳﮕﺮی ﻣﻐﺎﻳﺮ و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺁن ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺒﻌًﺎ ﻧﺎﺳﺦ ﺁﻳﻪ ﻗﺒﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺼﻤﻴﻤﯽ و ﻋﺪول از ﺁن ]و[ اﺗﺨﺎذ روﺷﯽ و ﺳﭙﺲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺁن اﻣﺮی اﺳﺖ ﻋﺎدی و ﺟﺎری ﺑﺮای ﺁدﻣﯽ ﮐﻪ‬ ‫از ﮐُﻨﻪ واﻗﻌﻴﺎت اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﺤﺪود او ﻓﺮﻳﻔﺘﻪ اﻣﺮی ﺷﺪﻩ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﻄﺎی ﺧﻮد ﭘﯽ ﺑﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻇﻮاهﺮ ﺣﻮادث او را ﺑﻪ اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﻴﻤﯽ ﻣﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺳﻨﺠﺶ دﻗﻴﻖ ﻳﺎ ﺑﺮوز واﻗﻌﻴﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﺧﻄﺎی ﺧﻮد ﭘﯽ‬ ‫ﻣﯽ ﺑﺮد و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺁن از رأی ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﻋﺪول ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪ ﺑﺮای ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺎ و ﺗﻮاﻧﺎ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ‬ ‫ﺗﻮﺟﻴﻪ اﺳﺖ و از هﻤﻴﻦ رو ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن زﺑﺎن ﺑﻪ ﻃﻌﻦ ﮔﺸﻮدﻩ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ اﻣﺮوز اﻣﺮی ﺻﺎدر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻓﺮدا‬ ‫ﺁن را ﻧﺴﺦ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﻳﻪ ‪ ١٠٦‬ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﺟﻮاﺑﯽ اﺳﺖ ﺑﺪﻳﻦ اﻋﺘﺮاض‪:‬‬ ‫ﺊ ﻗَﺪﻳ ُﺮ«‪.‬‬ ‫ﺷٍ‬ ‫ﷲ ﻋَﻠﯽ ُﮐﻞﱠ َ‬ ‫نا َ‬ ‫ت ِﺑﺨَﻴ ٍﺮ ﻣِﻨﻬﺎ اَو ﻣِﺜﻠِﻬﺎ َاﻟَﻢ ﺗَﻌﻠَﻢ َا ﱠ‬ ‫»ﻣﺎ ﻧَﻨﺴَﺦ ﻣِﻦ ﺁﻳ ٍﺔ اَوﻧُﻨﺴِﻬﺎ َﻧُﺎ ِ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺎ اﻣﺮی ﻳﺎ ﺁﻳﻪ ای را ﻧﺴﺦ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻴﻢ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ رهﺎ ﻧﻤﯽ ﺳﺎزﻳﻢ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﻳﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﺁن را ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽ داﻧﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ هﺮ اﻣﺮی ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ هﺮ اﻣﺮی ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺁﻳﻪ ای را ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﺳﭙﺲ ﻧﺴﺦ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ زﻳﺮا ﺗﻮاﻧﺎی‬ ‫ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﻟﻀﺮورﻩ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدن اﺣﮑﺎﻣﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﺴﺦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬داﻧﺎﻳﯽ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ از ﺻﻔﺎت‬ ‫ﺿﺮورﻳﻪ ﺣﻀﺮت ﺑﺎرﻳﺘﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺸﺮ ﻣﺘﻔﮑﺮ و ﻣُﺪرِک ﺧﺪاﻳﯽ را ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ اوﺻﺎﻓﯽ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ‬ ‫ﺧﺪای داﻧﺎ و ﺗﻮاﻧﺎ ﭼﺮا اﻣﺮی ﺻﺎدر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺁن ﻧﺴﺦ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ؟ ﺗﻨﺎﻗﺾ در ﺧﻮد ﺁﻳﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ او‬ ‫»ﻋﻠﯽ ﮐﻞ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ« اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا از ﻧﺨﺴﺖ ﺁن اﻣ ِﺮ ﺑﻬﺘﺮ را ﺻﺎدر ﻧﻔﺮﻣﻮد؟‬ ‫ﮔﻮﻳﺎ ]اﻓﺮاد[ ﻓﻀﻮل و ﮔﺴﺘﺎخ در ﺁن ﻋﺼﺮ هﻢ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺑﺮ اﻋﺘﺮاض ﺧﻮد ﭘﺎﻓﺸﺎری ﻧﻴﺰ ﻣﯽ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ رو در ﺳﻮرﻩ ﻧﺤﻞ هﻤﻴﻦ ﺟﻮاب ﺑﻪ ﺷﮑﻞ دﻳﮕﺮی ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ح اﻟ ُﻘﺪُس ﻣِﻦ‬ ‫ن‪ .‬ﻗُﻞ َﻧﺰﱠﻟ ُﻪ ر ُو ُ‬ ‫ﺖ ﻣُﻔ َﺘ ٍﺮ ﺑَﻞ اَﮐ َﺜ ُﺮهُﻢ ﻻﻳﻌَﻠﻤُﻮ َ‬ ‫ل ﻗﺎﻟُﻮا ِاﻧﱠﻤﺎ اَﻧ َ‬ ‫ﷲ اَﻋَﻠ ُﻢ ﺑِﻤﺎ ﻳ َﻨﺰﱠ ُ‬ ‫» َو اِذا َﺑﺪﱠﻟﻨﺎ ﺁﻳ ٍﺔ وَا ُ‬ ‫ﻦ ﺁ َﻣﻨُﻮا«‪.‬‬ ‫ﺖ اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ﻖ ﻟِﻴ َﺜ ِﺒ َ‬ ‫ﺤﱠ‬ ‫ﮏ ﺑِﺎﻟ َ‬ ‫َرﱠﺑ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ اﮔﺮ ﺁﻳﻪ ای را ﺑﺎ ﺁﻳﻪ دﻳﮕﺮ ﻧﺴﺦ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺪ داﻧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﺗﻮ را ﻣﻔﺘﺮی‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﻣﺎ اﮐﺜﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ روح اﻟﻘﺪس ﺁن را ﻧﺎزل ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺛﺎﺑﺖ‬ ‫ﻗﺪم ﺳﺎزد‪.40‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪39‬‬

‫ﺳﻮرﻩ ﺳﺠﺪﻩ ﺁﻳﻪ ‪١٣‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺳﺠﺪﻩ ﺁﻳﻪ ‪١٤‬‬ ‫ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت در ﺁﻳﻪ ‪ ٥٧‬ﺳﻮرﻩ ﮐﻬﻒ ﻧﻴﺰ ﺗﮑﺮار ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬

‫‪150‬‬

‫ن ﻧﺎﻗﺺ‬ ‫ﻓﺮض اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻃﺒﻌًﺎ ﺑﺎﻳﺪ رﻧﮓ ﭘﻨﺪارهﺎی ﺁدﻣﻴﺎ ِ‬ ‫وﺿﻌﻴﺖ در ﺁن راﻩ ﻧﻴﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺎز در اﻳﻦ دو ﺁﻳﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺻﺮﻳﺢ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﻧﺎزل ﻣﯽ ﮐﻨﺪ داﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺁﻳﻪ ای ﺑﻪ ﺁﻳﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن را ﺑﻪ ﺷﮏ ﻣﯽ اﻧﺪازد‪ .‬ﺷﮏ در اﻳﻨﮑﻪ ﺁﻧﻬﺎ از ﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ زﻳﺮا‬ ‫ﺣﺘﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻋﺎﻣﯽ و ﺳﺎدﻩ ﻟﻮح ﺣﺠﺎز ﮔﻮﻳﯽ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺎ و ﺗﻮاﻧﺎ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ از هﻤﺎن ﺁﻏﺎز ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ رأی از ﻟﻮازم ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﺎدان‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺄﻣﻞ در اﻳﻦ ﺗﻐﺎﻳﺮ و ﺗﺨﺎﻟﻒ ﻧﺎﭼﺎر ﻳﮏ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ و ﺁن اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﺷﮑﻞ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﮑﻴﮑﯽ ﺑﻪ هﻢ ﺁﻣﻴﺨﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاﻳﯽ در اﻋﻤﺎق وﺟﻮد ﻧﺎﺧﻮدﺁﮔﺎﻩ ﻣﺤﻤﺪ ﻇﻬﻮر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ و ﻣﺄﻣﻮر ارﺷﺎد ﻗﻮم ﺧﻮﻳﺶ ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﻣﺤﻤ ِﺪ ﺑﺸﺮ و دارای ﺧﺼﺎﻳﺺ ﺑﺸﺮی ﺑﺪﻳﻦ رﺳﺎﻟﺖ ﻗﻴﺎم ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و‬ ‫ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ از اﻳﻦ دو ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺗﺮاوش ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫رأی ﻋﺠﻴﺐ و ﺳﺰاوار دﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﻟﺪزﻳﻬﺮ در ﺁﻏﺎز ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﮐﺘﺎب ارزﻧﺪﻩ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻋﻘﻴﺪﻩ و ﺷﺮﻳﻌﺖ در اﺳﻼم«‬ ‫ﻞ ﻣﻌﻤّﺎ ﻧﺰدﻳﮏ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﺁوردﻩ اﺳﺖ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮم ﺁﻣﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻧﻘﻞ ﺁن‪ ،‬ﺷﺨﺺ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ را ﺑﻪ ﺣ ّ‬ ‫»ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﻧﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻨﺪ و ﻧﻪ ﻣﺘﮑﻠﻢ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد را در ﺗﺤﺖ ﻗﺎﻋﺪﻩ و ﺿﺎﺑﻄﻪ ﻋﻠﻤﯽ درﻧﻴﺎوردﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬ ‫ﻼ ﭘﯽ رﻳﺰی ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬از ﻋﻤﻖ وﺟﺪان ﺁﻧﺎن ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺑﻴﺮون ﻣﯽ ﺟﻬﺪ و در ﺁن ﭘﻴﺮو‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻳﮏ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﮐﻼﻣﯽ ﻗﺒ ً‬ ‫اﻟﻬﺎﻣﺎت دروﻧﯽ ﺧﻮﻳﺸﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﮔﺮوﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﻣﺆﻣﻨﺎن روز ﺑﻪ روز ﻓﺰوﻧﯽ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﺗﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻮﻳﻨﯽ ﺑﺮ‬ ‫اﺳﺎس ﺁن دﻳﺎﻧﺖ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺁن داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ در ﻣﻘﺎم اﻳﺠﺎد ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ای ﻓﮑﺮی ﺑﺮای ﻣﻌﺘﻘﺪات‬ ‫ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺮﺁﻳﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﻼﻓﯽ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻨﺎﻗﻀﯽ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄوﻳﻞ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁن را ﺳﺎزﮔﺎر ﻣﯽ ﺳﺎزﻧﺪ و ﺑﺮای هﺮ‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺎدﻩ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺗﺼﻮر و ﺧﻠﻖ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﻇﻬﺎرات اﻟﻬﺎﻣﯽ او ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ وﺣﯽ ﺿﻤﻴﺮ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﯽ درﺳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎهﻴﻤﯽ ﮐﺸﻒ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﺪًا از ﻣﺨﻴﻠﻪ ﺁن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﺳﺌﻮاﻻت و اﻋﺘﺮاﺿﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﺑﺪًا ﺻﺎﺣﺐ دﻋﻮت را ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻮاﺑﻬﺎﻳﯽ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺧﻼﺻﻪ‬ ‫ﺳﻴﺴﺘﻤﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﮐﻼﻣﯽ ﻣﯽ ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﻴﺎل ﺧﻮد دژی رﺧﻨﻪ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﮑّﺎﮐﻴﻦ داﺧﻠﯽ ﻳﺎ ﻣﻌﺎرﺿﻴﻦ ﺧﺎرﺟﯽ‬ ‫اﺳﺘﻮار ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و در ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاری ﺑﻪ اﻗﻮال ﺧﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ...‬اﻳﻦ ﻣﻔﺴﺮان و ﻋﻠﻤﺎی ﮐﻼم‪ ،‬ﺑﯽ‬ ‫ﻣﻌﺎرض ﻧﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﻔﺴﺮان و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن دﻳﮕﺮ از هﻤﺎن اﻗﻮال ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁراﻳﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﺮدﻩ و ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ دﻳﮕﺮی ﻣﯽ‬ ‫ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ ﻣﻌﺎرض دﺳﺘﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ«‪.41‬‬ ‫از ﻗﻀﺎ ﮔﻮﻟﺪزﻳﻬﺮ دﻳﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﻓﺬی داﺷﺘﻪ و ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻄﻮرﮐﻠّﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﮐﻠﻴﻪ دﻳﺎﻧﺎت ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﺷﻮد‬ ‫و ﺷﺎﻳﺪ ﺧﻄﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت و ﻣﺸﺎﺟﺮاﺗﯽ ﮐﻪ از ﻗﺮن اول هﺠﺮی ﺟﺎن ﮔﺮﻓﺖ و ﻃﻮاﺋﻒ اﺷﻌﺮی‪ 42‬و ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ‬ ‫و ﺷﻴﻌﻪ و ﻣﺮﺟﺜﻪ‪ 43‬و ﺧﻮارج‪ 44‬را ﺑﻪ ﺟﺎن ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺼﺪر اﻟﻬﺎم او ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬او ﺧﻮد ﻳﻬﻮدی اﺳﺖ و از ﺳﻴﺮ‬ ‫ﻼ ﺑﺎ اﻃﻼع اﺳﺖ و هﻤﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ در دﻳﺎﻧﺖ ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎری ﻧﻴﺰ روی دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ‬ ‫ﺗﺤﻮل ﮐﻠﻴﺴﺎی ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﮐﺎﻣ ً‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت داﻣﻨﻪ داری ﮐﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت اﺳﻼﻣﯽ دارد او را ﺑﺪﻳﻦ درﺟﻪ روﺷﻦ ﺑﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺧﻴﻠﯽ ﮐﻮﭼﮏ و‬ ‫ﻣﺨﺘﺼﺮ از اﻳﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت را ﭼﻮن ﻣﻨﺎﺳﺐ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ اﺳﺖ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﯽ ﺁورﻳﻢ‪:‬‬ ‫در ﻗﺮﺁن ﺗﻌﺒﻴﺮاﺗﯽ هﺴﺖ ﮐﻪ ذوق ﺳﻠﻴﻢ و هﺮ ﺷﺨﺺ روﺷﻦ ﺑﻴﻨﯽ ﺁن را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ درک ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻣﻮرد هﻴﭻ ﺷﮏ و‬ ‫اﻳﺮادی ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻳﺪاﷲ ﻓﻮق اﻳﺪﻳﻬﻢ«‪ 45‬ﻳﻌﻨﯽ دﺳﺖ ﺧﺪا ﺑﺮﺗﺮ از دﺳﺖ ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺁن واﺿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬ﻗﺪرت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎﻓﻮق ﻗﺪرﺗﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﮐﻪ »اﻟﺮّﺣﻤﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﻌﺮش اﺳﺘﻮی«‪ 46‬ﻳﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻣﺴﺘﻘﺮ‬ ‫‪40‬‬

‫ﺳﻮرﻩ ﻧﺤﻞ ﺁﻳﺎت ‪ ١٠١‬و ‪١٠٢‬‬ ‫‪[Ignaz Goldziehr: Vorlesungen über den Islam; Heidelberg ١٩١٠; Kapitel III (Dogmatische‬‬ ‫]‪Entwicklungen), S.٨٠‬‬ ‫‪42‬‬ ‫]ﻓﺮﻗﻪ اﺷﻌﺮﻳﻪ ﭘﻴﺮو اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اﺷﻌﺮی‪ .‬وی ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ او اﻳﻤﺎن ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از روی ﻗﻠﺐ اﻋﺘﺮاف ﮐﺮدن‬ ‫ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﻴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و رﺳﺎﻟﺖ ﺁﻧﺎن‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﮔﻨﺎﻩ اﮔﺮ ﺑﻤﻴﺮد و ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺎب او ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ او را ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﺧﻮد ﻣﯽ ﺑﺨﺸﺪ‬ ‫ﺺ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻃﺮﻳﻘﻪ‬ ‫و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺟﺮﻣﺶ ﻋﺬاب ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق و اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧ ّ‬ ‫اهﻞ ﺳﻨّﺖ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﻗﺮﺁن‪ ،‬اﺷﻌﺮﻳﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻗﺪﻣﺖ ﺁﻧﻨﺪ[‬ ‫‪43‬‬ ‫]ﻓﺮﻗﻪ ﻣﺮﺟﺜﻪ در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ )ﺧﻼﻓﺖ ‪ ٤١ -٥٩‬هﺠﺮی ﻗﻤﺮی ‪ ٦٦١ -٦٧٨ /‬ﻣﻴﻼدی( ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ هﻴﭽﮑﺲ ﺣﻖ ﻧﺪارد‬ ‫در دﻧﻴﺎ در ﺑﺎب ﺟﻬﻨﻤﯽ ﺑﻮدن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎهﺎن ﮐﺒﻴﺮﻩ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ ﺣﮑﻢ دهﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﮑﻢ اﻳﻦ اﺷﺨﺎص را ﺑﻪ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻣﻮﮐﻮل ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺄﺧﻴﺮ‬ ‫ﺣﮑﻢ را ارﺟﺎء ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و ﻣﺄﺧﻮذ اﺳﺖ از ﺁﻳﻪ ‪ ١٠٧‬ﺳﻮرﻩ اﻟﺘﻮﺑﻪ‪ .‬ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻣﺮﺟﺜﻪ درﺑﺎرﻩ اﻣﺎم اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺘﺨﺎب‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ هﺮ ﭼﻪ ﮔﻮﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ )وﻻﻳﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ ﻓﻘﻴﻪ اﻳﻦ اﺻﻞ ﻣﺮﺟﺜﻪ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ(‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﺎران ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﻃﺮﻓﺪاران ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺁل‬ ‫ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ[‬ ‫‪44‬‬ ‫]ﺧﻮارج ﮔﺮوهﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺁﻧﮑﻪ ﻋﻠﯽ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﮑﻤﻴﺖ رﺿﺎ دادﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او‬ ‫ﺧﺮوج ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻻ ﺣﮑﻢ اﻻﷲ«‪ .‬ﺧﻮارج ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﯽ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻤﻴﺖ ﺗﻦ ﻧﺪادﻩ ﺑﻮد ﻗﺒﻮل داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮارج در ﻣﻴﺎن اﻋﺮاب‪ ،‬ﻓﺎرس‪ ،‬ﺳﻴﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮐﺮﻣﺎن و ﺧﺮاﺳﺎن ﻃﺮﻓﺪاراﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ و در ﺳﻪ ﻗﺮن اول هﺠﺮی ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﺗﺸﮑﻴﻞ دﺳﺘﻪ هﺎی ﺑﺰرگ ﻣﯽ‬ ‫دادﻧﺪ و ﺑﺮای ﺧﻠﻔﺎی اﻣﻮی و ﻋﺒﺎﺳﯽ دﺷﻮارﻳﻬﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﺁﻓﺮﻳﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺳﺮان ﺧﻮارج در اﻳﺮان ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ از ﺣﻤﺰﻩ ﭘﺴﺮ ﺁذرک ﺷﺎری و ﻋﻤﺎر ﺧﺎرﺟﯽ‬ ‫ﻧﺎم ﺑﺮد[‬ ‫‪45‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ٤٨‬ﺁﻳﻪ ‪[١٠‬‬ ‫‪46‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ٢٠‬ﺁﻳﻪ ‪[٥‬‬ ‫‪41‬‬

‫‪151‬‬

‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻃﺒﻌًﺎ ﺧﺪا ﺟﺴﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ و ﻣﻌﻨﯽ ﺁن اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺮ ﺗﺨﺖ رﺑﻮﺑﻴﺖ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ در‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻒ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬وﺟﻮﻩ ﻳﻮﻣﺌﺬ ﻧﺎﺿﺮة اﻟﯽ رﺑﻬﺎ ﻧﺎﻇﺮة«‪ 47‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ رﺧﺴﺎر ﺷﮑﻔﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﺪای‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﻣﯽ ﻧﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽ دهﺪ‪ :‬ﻧﻴﮑﺎن ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺪا ﻧﮕﺮاﻧﻨﺪ ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺪو ﺗﻮﺟﻪ دارﻧﺪ‪» .‬ان اﷲ ﺳﻤﻴﻊ‬ ‫ﺑﺼﻴﺮ«‪ 48‬ﻳﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﺷﻨﻮد و ﻣﯽ ﺑﻴﻨﺪ ]ﮐﻪ[ ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬هﻴﭻ ﭼﻴﺰی ﺑﺮ وی ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎری از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺸﮏ و ﺟﺎﻣﺪاﻟﻔﮑﺮ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ ﺣﺪﻳﺚ ]و[ ﻣﻨﻘﻮﻻت ﻗﺮار دادﻩ و دﺧﺎﻟﺖ ﻋﻘﻞ را در اﻣﻮر دﻳﺎﻧﺘﯽ‬ ‫ﻧﺎروا و ﺑﺎﻋﺚ ﮔﻤﺮاهﯽ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺁﻳﺎت و اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮات را ﺑﻪ هﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺤﺖ اﻟﻠﻔﻈﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻮن ﺁدﻣﻴﺎﻧﺴﺖ و دﺳﺖ و ﭘﺎ و ﭼﺸﻢ و دهﺎن و ﺳﺮ و ﮔﻮش دارد‪.‬‬ ‫اﺑﻮ ﻣﻌﻤﺮ ُهﺬَﻟﯽ‪) 49‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ٢٣٦‬هﺠﺮی( ﻣﯽ ﮔﻔﺖ هﺮ ﮐﺲ ﺟﺰ اﻳﻦ ﮔﻮﻳﺪ ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻨﺒﻠﻴﺎن ﺗﺎﺑﻊ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ‬ ‫ﺣﻨﺒﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ]و[ هﻤﭽﻮن رهﺒﺮﺷﺎن ﺟﺎﻣﺪ و ﺑﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺎر ﻣﻨﻘﻮﻻت اﻳﺴﺘﺎدﻩ و هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﺤﺮک ذهﻨﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ روا‬ ‫ﻧﻤﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ ﺗَﻴﻤِﻴﺔ‪ 50‬ﻳﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎی ﺑﺰرگ اﻳﻦ ﻃﺎﻳﻔﻪ اﺳﺖ )ﺑﻴﻦ ﻗﺮن ‪ ٦‬و ‪ ٧‬هﺠﺮی( ﮐﻪ از ﻓﺮط ﺗﻌﺼﺐ‪ ،‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻴﺎن را ﮐﺎﻓﺮ و‬ ‫اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰاﻟﯽ را ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽ داﻧﺴﺖ‪ .‬روزی در دﻣﺸﻖ وﻋﻆ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺁﻳﻪ ﻳﺎ ﺣﺪﻳﺜﯽ از ﻣﻨﺒﺮ ﻓﺮود ﺁﻣﺪ و‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬هﻤﻴﻨﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﻦ از ﻣﻨﺒﺮ ﻓﺮود ﺁﻣﺪم‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ هﻢ از ﺗﺨﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ زﻳﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻌﺼﺐ و ﺟﻤﻮد ﻓﮑﺮی اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ درﺟﻪ ای اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﻮال ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن اﺳﻼﻣﯽ و ﻣﻌﺘﺰﻟﻴﺎن و ﺣﺘﯽ اﺷﺎﻋﺮﻩ را ﺑﺎﻃﻞ‬ ‫داﻧﺴﺘﻪ و هﺮ ﻧﻮع اﻧﺤﺮاف از ﺁرای ﺳﺨﻴﻒ و ﻋﻮاﻣﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑﺪﻋﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﺑﻮﻋﺎﻣﺮ ﻗﺮﺷﯽ‪) 51‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ٥٢٤‬هﺠﺮی( ﻣﯽ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬاری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﻳﻪ »ﻟﻴﺲ ﮐﻤﺜﻠﻪ ﺷﺊ« را ﺑﺪﻳﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﮐﻪ هﻴﭻ ﭼﻴﺰی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻌﻨﯽ ﺁﻳﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در اوﻟﻮهﻴﺖ ﻣﺎﻧﻊ ﻧﺪارد وﮔﺮﻧﻪ ﭼﻮن ﻣﻦ و‬ ‫ﺴﺠُﻮ ِد‪] 52«...‬روزی ﮐﻪ ﮐﺸﻒ‬ ‫ن ِاﻟَﯽ اﻟ ﱡ‬ ‫ق َو ﻳﺪﻋَﻮ َ‬ ‫ﻒ ﻋَﻦ ﺳﺎ ٍ‬ ‫ﺸ ُ‬ ‫ﺷﻤﺎ اﻋﻀﺎء و ﺟﻮارح دارد و ]ﭘﺲ[ از ﺧﻮاﻧﺪن ﺁﻳﻪ »ﻳﻮ َم ﻳﮑ َ‬ ‫ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد از ﺳﺎق و ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺳﺠﻮد‪ [...‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺎق ﭘﺎی ﺧﻮد زد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺎﻗﻬﺎﻳﯽ ﭼﻮن ﺳﺎق ﭘﺎی ﻣﻦ‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫از ﺳﻴﺮ در ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺁراء اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﯽ اﺧﺘﻴﺎر ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻳﺎد اﻋﺮاب ﺟﺎهﻠﻴﺖ و ﻋﺎدات ﺑﺪوی ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ اﻓﺘﺪ ]ﺑﻄﻮری[ ﮐﻪ‬ ‫هﻤﺎن اﻋﺮاب ﺑﺎ هﻤﺎن ﺑﻴﻨﺶ ﻣﺎدّی و ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت و دورﺑﻮدن از اﻣﻮر روﺣﺎﻧﯽ‪ ،‬از ﮔﺮﻳﺒﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺮ ﺑﻴﺮون‬ ‫ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ و اﻣﺘﺰاج ﺑﺎ ﻣﻠﻞ ﺁرﻳﺎﻳﯽ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻓﺮﻗﻪ هﺎﻳﯽ ﭼﻮن ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪ ،‬اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ‪ ،53‬ﺑﺎﻃﻨﻴﺎن‪ ،54‬ﺻﻮﻓﻴﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ﻓﺮﻗﻪ‬ ‫هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻻت ﻋﻘﻠﯽ روی ﺁوردﻩ اﻧﺪ در ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ و از ﻗﻀﺎ رهﺒﺮان و ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن اﻳﻦ ﻗﻮم هﻤﻪ از ﻧﮋاد‬ ‫ﺳﺎﻣﯽ هﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺪرت اﺷﺨﺎﺻﯽ ﺧﻮش ﻓﮑﺮ و ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻻت ﻋﻘﻠﯽ در ﺁﻧﻬﺎ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻏﺎﻟﺐ‬ ‫ﻋﻠﻤﺎی ﮐﻼم ﮐﻪ ﻳﺎ از ﻏﻴﺮ ﻧﮋاد ﻋﺮﺑﻨﺪ و ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﻣﺘﺰاج ﺑﺎ ﻓﮑﺮ ﺁرﻳﺎﻳﯽ ﺟﻤﻮد ﻓﮑﺮی و ﺗﺼﻠّﺐ در ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﺪوی‬ ‫را از دﺳﺖ دادﻩ اﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ای ﮐﻪ در ﺻﺪر اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺁوردﻳﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬ ‫»اﻧﺴﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺧﻮد ﺁﻓﺮﻳﺪ«‪.‬‬ ‫در اوﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در ﺗﺪارک ﺟﻨﮓ ﺑﺎ روﻣﻴﺎن ﺑﻮد )ﺳﺎل ‪ ١٠‬هﺠﺮی( ﺑﻪ ﻳﮑﯽ از اﻋﺮاب ﻣﺘﻌﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺁﻳﺎ اﻣﺴﺎل ﺑﻪ‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ روﻣﻴﺎن ﻧﻤﯽ ﺁﻳﯽ؟« ﺟﺪ اﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﺟﻮاب داد‪» :‬اﺟﺎزﻩ دهﻴﺪ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﻢ و دﭼﺎر ﻓﺘﻨﻪ ﻧﺸﻮم زﻳﺮا ﻣﻦ زن را زﻳﺎد‬ ‫دوﺳﺖ دارم و ﻣﯽ ﺗﺮﺳﻢ از دﻳﺪن زﻧﺎن روﻣﯽ اﺧﺘﻴﺎر از دﺳﺖ ﺑﺪهﻢ«‪ .‬ﺁﻳﻪ ‪ ٤٩‬ﺳﻮرﻩ ﺑﺮاﺋﺔ ]ﺗﻮﺑﻪ[ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻦ «‪.‬‬ ‫ﻄ ُﺔ ﺑِﺎﻟﮑﺎﻓِﺮﻳ َ‬ ‫ﺟ َﻬﱠﻨ َﻢ ﻟﻤُﺤﻴ َ‬ ‫ن َ‬ ‫ﺳ َﻘﻄُﻮا َو ِا ﱠ‬ ‫ﻻﺗَﻔ ِﺘﻨّﯽ‪ .‬اَﻻ ﻓِﯽ اﻟﻔِﺘﻨِﺔ َ‬ ‫ل اﺋﺬَن ﻟﯽ َو َ‬ ‫» َوﻣِﻨﻬُﻢ ﻣَﻦ ﻳﻘُﻮ ُ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ اﺷﺨﺎص ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﺮا ﻣﻌﺬور دار و دﭼﺎر ﻓﺘﻨﻪ ﻣﺴﺎز‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ در ﻓﺘﻨﻪ اﻓﺘﺎدﻩ اﻧﺪ و دوزخ ﺑﺮ ﮐﻔّﺎر ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪47‬‬

‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ٧٥‬ﺁﻳﻪ ‪ ٢٣‬و ‪[٢٤‬‬ ‫‪48‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ ‪ ٢٢‬ﺁﻳﻪ ‪[٧٥‬‬ ‫‪49‬‬ ‫]در ﺗﺎرﻳﺦ رﺟﺎل اﺳﻼم ﻧﺎم دو ﮐﺲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان هﺬﻟﯽ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﮑﯽ اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﮑﻠﻢ و ﻣﺘﻔﮑﺮ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺼﺮﻩ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪ و در‬ ‫ﺑﻐﺪاد ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﺳﻌﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ اﻓﮑﺎر ارﺳﻄﻮ را ﺑﺎ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ ﺗﻮاﻓﻖ دهﺪ و در ﺣﺪود ‪ ٨٤٠‬ﻣﻴﻼدی زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ اﻳﻦ‬ ‫ﺳﻄﻮر ﮔﻤﺎن ﻣﯽ ﺑﺮد ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺎدروان دﺷﺘﯽ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ُهﺬَﻟﯽ ﻋﺎﻟِﻢ و ادﻳﺐ ﺁﻧﺪﻟﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮن ‪ ١٤‬ﻣﻴﻼدی زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد[‬ ‫‪50‬‬ ‫]دو ﮐﺲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﺑﻦ ﺗَﻴﻤِﻴﺔ ﻣﻌﺮوف هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ هﺮ دو ﺣﻨﺒﻠﯽ ﻣﺬهﺐ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﮑﯽ‪ :‬ﻣﺠﺪاﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴﺔ )‪ ١٢٥٤ -١١٩٣‬م( ﻓﻘﻴﻪ و‬ ‫ﻋﺎﻟِﻢ ﺣﻨﺒﻠﯽ ﮐﻪ در ﺑﻐﺪاد زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬دﻳﮕﺮی‪ :‬ﺗﻘﯽ اﻟﺪﻳﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴﺔ )‪ ١٢٦٣ -١٣٢٧‬م( ﻓﻘﻴﻪ ﺣﻨﺒﻠﯽ ﮐﻪ در ﺣﺮّان ﺳﻮرﻳﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در‬ ‫دﻣﺸﻖ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻮد و از ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﺷﺎﻓﻌﻴﻮن و در ﺣﺪﻳﺚ و ﻓﻘﻪ و ﮐﻼم ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد[‬ ‫‪51‬‬ ‫]اﺑﻮﻋﺎﻣﺮ ﻗﺮﺷﯽ ﻳﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮ ﻋﺎﻣﺮ ﻗﺮﻃﺒﻪ ای‪ ٩٧٨ -١٠٠٢ ،‬ﻣﻴﻼدی[‬ ‫‪52‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﻗﻠﻢ ﺁﻳﻪ ‪٤٢‬‬ ‫‪53‬‬ ‫]در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم هﺠﺮی ﮔﺮوهﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﮑﺮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﺸﺮ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ و ﻧﺰدﻳﮏ ﮐﺮدن دﻳﻦ و ﺣﮑﻤﺖ ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ و ﺁﮔﺎﻩ ﮐﺮدن ﻋﺎﻣﻪ‬ ‫از ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺣﮑﻤﺖ ﻧﻈﺮی و ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬رﺳﺎﻻت ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﺳﺎدﻩ ای ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻧﺎم ﻣﺆﻟّﻒ ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ و اﻧﺘﺸﺎر دهﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺪّﻩ ﺧﻮد را »اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ و‬ ‫ﺧﻼن اﻟﻮﻓﺎء« ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﮔﺮوﻩ ﻣﯽ ﺗﻮان از اﺑﻮ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﺸﺮ ﺑﺴﺘﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬ ‫هﺎرون زﻧﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮ اﺣﻤﺪ ﻣﻬﺮﺟﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ راﻣﻴﻨﺎس ﻋﻮﻓﯽ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ اﻳﺮاﻧﯽ و ﻳﺎ اﻳﺮاﻧﯽ ﺗﺒﺎر ﺑﻮدﻧﺪ[‬ ‫‪54‬‬ ‫]ﺑﺎﻃﻨﻴﺎن ﻓﺮﻗﻪ ای از اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻃﺮﻓﺪاران اﻣﺎﻣﺖ در ﺧﺎﻧﺪان اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﻳﺎ ﺑﺎﻃﻨﻴﻪ ﻣﺸﻬﻮرﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﻴﺎن اﻳﻦ‬ ‫ﻣﺬهﺐ ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﻣﻴﻤﻮن ﺑﻦ دﻳﺼﺎن ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻗﺪاح اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﻮزﺳﺘﺎن و ﻋﺮاق و ﺷﺎم ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ‪ .‬ﻓﺎﻃﻤﻴﺎن ﻣﺼﺮ هﻢ‬ ‫ﺑﺨﺸﯽ از اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ اﻧﺪ و در ﻧﻮاﺣﯽ ﻳﻤﻦ‪ ،‬ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و اﻳﺮان و ﺷﻤﺎل ﺁﻓﺮﻳﻘﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ در هﻨﺪ و ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫ﺗﻮﺟﻬﯽ هﺴﺘﻨﺪ[‬

‫‪152‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﺁﻳﻪ از زﺑﺎن ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ زﻳﺮا ﺟﺪﺑﻦ ﻗﻴﺲ از او اﺟﺎزﻩ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﺪ ﻧﻪ از ﺧﺪا‪ .‬وﻟﯽ‬ ‫ﺧﺪا زود ﺑﻪ ﻳﺎری ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ اش ﻣﯽ ﺷﺘﺎﺑﺪ و ﺁﺗﺶ دوزخ را ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺮﺋﺖ و ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ را ﺑﺪاﻧﺠﺎ رﺳﺎﻧﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽ اﻓﺮوزد‪.‬‬

‫ﻦ و ﺟﺎدوﮔﺮی‬ ‫ﺟّ‬ ‫ﻦ ﻣﻮﺟﻮدی اﺳﺖ ﭼﻮن ﺁدﻣﻴﺎن اﻣﺎ ﻧﺎﻣﺮﺋﯽ‪ .‬ﮔﺎهﯽ ﺑﺮ ﺁدﻣﻴﺎن ﻇﺎهﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺣﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭘﺮﻳﺰداﻩ ﻋﺎﺷﻖ ﺑﺸﺮی‬ ‫ﺟّ‬ ‫ﻦ ﻧﺮی ﻋﺎﺷﻖ زﻧﯽ از ﺁدﻣﻴﺎن ﮔﺮدد‪ .‬ارواح ﺷﺮﻳﺮﻩ ﮔﺎهﯽ در ﺑﺪن ﺁدﻣﻴﺰاد رﻓﺘﻪ او را ﻣﺼﺮوع‪ 55‬ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﻳﺎ ﺟ ّ‬ ‫اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اوهﺎم ﻣﻴﺎن هﻤﻪ ﻣﻠﻞ رواج داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﺎدوﮔﺮی از ﻗﺪﻳﻢ ﻣﻴﺎن اﻗﻮام ﺑﺸﺮی ﻣﺘﺪاول ﺑﻮدﻩ و ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از اﻳﻨﮑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن اورادی ﻳﺎ درﺳﺖ ﮐﺮدن‬ ‫ﻼ ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﻣﺮدی را‬ ‫ﻃﻠﺴﻤﯽ ﻳﺎ ﺗﺮﮐﻴﺐ داروهﺎﻳﯽ ﮐﺎرهﺎﻳﯽ اﻧﺠﺎم دهﺪ ﮐﻪ ﺑﻄﻮر ﻃﺒﻴﻌﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺠﺎم ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜ ً‬ ‫ﻋﺎﺷﻖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﻧﯽ را ﺑﻪ دﻳﻮاﻧﮕﯽ اﻧﺪازد‪ ،‬ﻋﺮوﺳﮑﯽ از ﻣﻮم ﺑﺴﺎزد و ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺁن ﺳﻮزﻧﯽ ﻓﺮو ﮐﻨﺪ و ﺑﯽ درﻧﮓ ﺷﺨﺼﯽ‬ ‫ﺻﺪ ﻓﺮﺳﻨﮓ دورﺗﺮ ﮐﻮر ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻬﻤﻼت و اﺑﺎﻃﻴﻞ از ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ اﻋﺼﺎر و در اﻗﻮام ﺑﺸﺮی ﻣﻮﺟﻮد ]ﺑﻪ وﺟﻮد[ ﺁﻣﺪﻩ‬ ‫اﺳﺖ و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ هﻨﻮز هﻢ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺣﺘﯽ در ﮐﺸﻮرهﺎی رﺷﺪﻳﺎﻓﺘﻪ‪.‬‬ ‫ن ﻣُﺪ ِرک اﻧﺪﻳﺸﻪ دارد‪ .‬اﻧﺪﻳﺸﻪ او را ﺑﻪ ﺗﮑﺎﭘﻮ ﻣﯽ اﻧﺪازد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻴﺮوی اﻧﺪﻳﺸﻪ‬ ‫ﻋﻠّﺖ ﺁﺷﮑﺎر و ﻣﺴﻠّﻢ ﻗﻀﻴﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻴﻮا ِ‬ ‫ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎرﻳﮑﯽ ﻣﺠﻬﻮﻻت را روﺷﻦ ﮐﻨﺪ و ﻧﺎﭼﺎر دﺳﺘﺨﻮش ﻓﺮض و ﺣﺪس ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﮐﺎری‬ ‫از ﭘﻴﺶ ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﻗﻮﻩ واهﻤﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ اﻓﺘﺪ‪ .‬ﺁدﻣﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺷﻬﻮات و رﻏﺒﺎﺗﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺎ‬ ‫وﺳﺎﻳﻞ ﻋﺎدی دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺪاﻧﻬﺎ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻮاﻣﻠﯽ از اﻳﻦ ﻃﺮاز‪ ،‬او را در ورﻃﻪ ﺧﺮاﻓﺎت ﻣﯽ اﻓﮑﻨﺪ‪ .‬ﻓﺎل ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪،‬‬ ‫ﻃﺎﻟﻊ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬از ﺁﻳﻨﺪﻩ ﻧﮕﺮاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رﻣﻞ و ﺟﻔﺮ رو ﻣﯽ ﺁورد‪ ،‬در ﺗﺎرﻳﮑﯽ وﺣﺸﺖ ﺑﺮ او ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدات‬ ‫وهﻤﯽ ﺑﻪ اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ ﺑﺮ وی هﺠﻮم ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ‪ ...‬اﻟﺦ‪ .‬ﭘﺲ ﺟﺎی ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﺮﺑﻬﺎی ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻣﻴﻼدی ﺑﻬﺮﻩ ای‬ ‫ﮐﺎﻓﯽ از اﻳﻦ اوهﺎم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺷﮕﻔﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ هﺮ دو ﻣﻮﺿﻮع در ﻗﺮﺁن ﻣﻨﻌﮑﺲ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﻢ ﺑﻪ‬ ‫ﺻﻮرت اﻳﺠﺎﺑﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﮏ اﻣﺮ واﻗﻊ‪ .‬دو ﺳﻮرﻩ »ﻗﻞ اﻋﻮذ ﺑﺮب اﻟﻔﻠﻖ‪ «...‬و »ﻗﻞ اﻋﻮذ ﺑﺮب اﻟﻨﺎس«‪ 56‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ‬ ‫ﺳﺤﺮ و ﭼﺸﻢ ﺑﺪ اﺳﺖ و ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮﺁن ﺑﺮ ﺁﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻟﺒﻴﺪ ﺑﻦ اﻋﺼﻢ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻘﺎﺿﺎی ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻗﺮﻳﺶ در ﮐﺎر ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﺟﺎدوﻳﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪ ﺗﺎ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻧﺎزل ﺷﺪ و او را از ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮی ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﻤﺒﺮﻳﺞ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در ﺣﺎل ﺑﻴﻤﺎری ﺧﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬دو ﻓﺮﺷﺘﻪ را ﺑﺎﻻی ﺳﺮ و ﭘﺎﻳﻴﻦ ﭘﺎی ﺧﻮد دﻳﺪ‪ .‬ﻳﮑﯽ از‬ ‫دﻳﮕﺮی ﭘﺮﺳﻴﺪ اﻳﻦ ﻣﺮد از ﭼﻪ ﻧﺎراﺣﺖ و ﻧﺎﻻن اﺳﺖ؟ دوﻣﯽ ﮔﻔﺖ از ﺳﺤﺮی ﮐﻪ ﻟﺒﻴﺪ در ﮐﺎر او ﮐﺮدﻩ و ﺁن را در ﭼﺎﻩ‬ ‫»دروان« دﻓﻦ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از ﺧﻮاب ﺑﻴﺪار ﺷﺪ و ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ و ﻋﻤّﺎر را ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻴﺮون ﺁوردن ﺳﺤﺮ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺁن دو ﺁب ﭼﺎﻩ را ﮐﺸﻴﺪﻧﺪ و ﺳﻨﮓ ﺗﻪ ﭼﺎﻩ را ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و دﻳﺪﻧﺪ هﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رﺷﺘﻪ ای اﺳﺖ‬ ‫دارای ﻳﺎزدﻩ ﮔﺮﻩ‪ .‬ﺁن را ﻧﺰد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁوردﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﻮﻗﺖ دو ﺳﻮرﻩ ﻣﺬﮐﻮر ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻳﺎزدﻩ ﺁﻳﻪ اﺳﺖ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ و هﺮ ﺁﻳﻪ ﮐﻪ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮهﯽ ﮔﺸﻮدﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺷﻔﺎ ﻳﺎﻓﺖ‪...‬‬ ‫ﻃﺒﺮی هﻢ ﺑﺎ ﺁب و ﺗﺎب ﺑﻴﺸﺘﺮی ﻗﻀﻴﻪ را ﺷﺮح ﻣﯽ دهﺪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻼﻟﻴﻦ ﺑﺪون ﺁب و ﺗﺎب‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن هﺮ ﺁﻳﻪ را ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﺎز‬ ‫ﺷﺪن ﻳﮏ ﮔﺮﻩ ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﺸﺎف اﺑﺪًا اﺷﺎرﻩ ای ﺑﻪ اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎ ﻧﮑﺮدﻩ و ﺣﺘﯽ ﻣﻨﮑﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ﺷﺪﻩ ]و[ ﻣﺜﻞ‬ ‫ﺗﻤﺎم ﺧﺮدﻣﻨﺪان »ﺷﺮ ﻣﺎ ﺧﻠﻖ« را ﺑﺮ اﻳﻦ ﺣﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ زهﺮ ﻳﺎ اﻣﺜﺎل ﺁﻧﻬﺎ از ﺑﺸﺮی ﺑﻪ ﺑﺸﺮ دﻳﮕﺮ زﻳﺎن‬ ‫ﻦ اﺳﺖ زﻳﺮا در ﺑﻴﺶ از دﻩ ﺟﺎی ﻗﺮﺁن ﺑﻪ‬ ‫رﺳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﮐﻪ هﻴﭽﻴﮏ از ﻣﻔﺴﺮان و ﻋﻠﻤﺎء اﺳﻼم ﻣﻨﮑﺮ ﻧﺸﺪﻩ اﻧﺪ وﺟﻮد ﺟ ّ‬ ‫وﺟﻮد ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪﻩ و ﺣﺘﯽ ﺧﻠﻘﺖ ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﻴﺰ از ﻋﻨﺼﺮ ﺁﺗﺶ ذﮐﺮ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬در ﻗﺮﺁن ﺳﻮرﻩ ای ﺑﺪﻳﻦ‬ ‫ﻋُﻠﻮّ ﻣﻌﺎﻧﯽ‬ ‫ﻦ[ ﺑﺎ ‪ ٢٨‬ﺁﻳﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﭘﺮﻳﺎن ﺁﻳﺎﺗﯽ از ﻗﺮﺁن ﮔﻮش ﮐﺮدﻧﺪ و از ﻓﺼﺎﺣﺖ ﺑﻴﺎن و ُ‬ ‫ﻋﻨﻮان ]اﻟﺠ ّ‬ ‫ﺁن ﺑﻪ وﺟﺪ و ﺷﮕﻔﺖ ﺁﻣﺪﻧﺪ و اﺳﻼم ﺁوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺧﻮد رﻓﺘﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺮﺑﻬﺎ ﭼﻮن هﻤﻪ اﻗﻮام ﺑﺪوی ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد ارواح و ﭘﺮﻳﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂ و دﺷﺘﻬﺎی ﺧﺎﻣﻮش و ﺧﻠﻮت‪ ،‬ﺁﻧﺎن را‬ ‫در اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اوهﺎم ﺳﺨﺖ ﻳﺎری ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻄﻮری ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ]هﺮﮔﺎﻩ[ ﻣﺴﺎﻓﺮی هﻨﮕﺎم ﺷﺐ ﺑﻪ دﺷﺖ ﺑﯽ ﺳﮑﻨﻪ ای ﻓﺮود‬ ‫ﻣﯽ ﺁﻣﺪ‪ ،‬از ﺷﺪت وﺣﺸﺖ ﻃﯽ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﻨﺎﻩ ﺷﺎﻩ ﭘﺮﻳﺎن و ﻣﻴﺮ ﺟﻨّﻴﺎن ﻣﯽ ﺳﭙﺮد ﮐﻪ او را از ﺷ ّﺮ ﺳﻔﻴﻬﺎن ﺟﻨّﯽ‬ ‫ﺺ ﺁﻳﻪ ﻗﺮﺁن در هﻤﻴﻦ ﺳﻮرﻩ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﻨﺎهﻨﺪﮔﯽ اِﻧﺲ ﺑﻪ ﺟﻨّﻴﺎن‪ ،‬ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﻏﺮور و اﻧﮑﺎر‬ ‫ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧ ّ‬ ‫ﮐﺸﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﻮع اوهﺎم و ﭘﻨﺪارهﺎی دور از ﻣﻮازﻳﻦ ﻋﻘﻠﯽ در اﻗﻮام ﺑﺪوی و ﺣﺘﯽ در ﻣﻴﺎن ﻃﺒﻘﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻠﺘﻬﺎی ﻣﺘﻤﺪن ﭼﻨﺪان ﻣﺎﻳﻪ‬ ‫ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺁﻳﺎ ﺁﻣﺪن ﺁﻧﻬﺎ در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺁن را ﮐﻼم ﺧﺪا ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺁﻧﻬﻢ از ﻃﺮف ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺧﺮاﻓﺎت و‬ ‫ﻋﺎدات ﺟﺎهﻼﻧﻪ ﻗﻮم ﺧﻮد ﻗﻴﺎم ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ و در ﻣﻘﺎم اﺻﻼح ﻓﮑﺮ و اﺧﻼق ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺄﻣﻞ و ﺣﻴﺮت ﻧﻤﯽ‬ ‫‪55‬‬

‫]ﻣﺼﺮوع ﻳﻌﻨﯽ ﺻﺮع زدﻩ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎری ﺻﺮع ﻳﺎ ﻏﺶ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎری ﺑﺎ ﺗﺸﻨﺞ هﻤﺮاﻩ اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻮاس و اﻋﻀﺎی ﺑﻴﻤﺎر را ﺑﺮای‬ ‫ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻮﺗﺎﻩ از ﮐﺎر ﻣﯽ اﻧﺪازد[‬ ‫‪56‬‬ ‫]ﺳﻮرﻩ هﺎی ‪ ١١٣‬و ‪، ١١٤‬ﺁﻳﺎت ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ[‬

‫‪153‬‬

‫ﺷﻮد؟ ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﺳﻮرﻩ و ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت ﺁن را ﻳﮏ ﻧﻮع رؤﻳﺎ و ﻣﮑﺎﺷﻔﻪ ای ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ دﺳﺖ دادﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺣﺎﻟﺖ وﺣﯽ و ﻇﻬﻮر ﻓﺮﺷﺘﻪ را در ﺁﻏﺎز ﺑﻌﺜﺖ رؤﻳﺎی ﺻﺎﻟﺤﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ اﻧﺪ و ﺁﻳﻪ اول ﺳﻮرﻩ اﺳﺮی را‬ ‫ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺒﺎﻧﻪ از ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﻻﻗﺼﯽ رﻓﺘﻪ هﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ و ﺗﺄوﻳﻞ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ؟ ﺁﻳﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪات‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﻮم ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﭼﻨﺎن در روح ﭘﺮ از رؤﻳﺎی او اﺛﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﮐﻪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ واﻗﻌًﺎ ﺗﺼﻮر ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ اﻗﻮاﻣﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﺻﻮرت و ﻣﻤﻴﺰات ﺁدﻣﯽ در روی زﻣﻴﻦ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﻳﺪﻩ ﻧﻤﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁدﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﻋﻘﻞ و ادراک ﻣﻤﺘﺎزﻧﺪ و ﭼﻮن ﺁﻧﺎن‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣﮑﻠﻔﻨﺪ و از اﻳﻦ رو ﺑﺎﻳﺪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻳﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﻌﺎد دﻋﻮت ﮐﺮد؟ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﭼﺮا ﭘﻴﺎﻣﺒﺮی از ﻧﻮع ﺟ ّ‬ ‫ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺒﻌﻮث ﻧﺸﻮد؟ ﭼﻪ‪ ،‬در هﻤﻴﻦ ﻗﺮﺁن ﻣﮑﺮر ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل هﺮ ﻗﻮﻣﯽ از ﻧﮋاد هﻤﺎن ﻗﻮم‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ زﺑﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﺗﮑﻠﻢ ﮐﻨﺪ و ﺣﺘﯽ در ﭼﻨﺪ ﺟﺎی ﻗﺮﺁن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ در زﻣﻴﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از‬ ‫ﻦ را ﻧﻮﻋﯽ ﺻﺤﻨﻪ ﺳﺎزی ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮی ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ‪ .‬ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺳﻮرﻩ ﺟ ّ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻔﺎد ﺑﻴﺖ ﻣﻮﻟﻮی‪:‬‬ ‫ﭼﻮن ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻮدک ﺳﺮ و ﮐﺎرت ﻓﺘﺎد‬ ‫ﭘﺲ زﺑﺎن ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺸﺎد‬ ‫اﺑﺪاﻋﯽ در ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻩ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻘﻮل ﻗﻮم ﺧﻮد داﺳﺘﺎﻧﯽ ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨّﻴﺎن هﻢ از اﻟﻔﺎظ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ وﺟﺪ ﺁﻣﺪﻩ‬ ‫و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻩ اﻧﺪ؟‬ ‫در هﺮ ﺻﻮرت اﻳﺮادی ﺑﺮ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﺰرگ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎ ﺁن اﻓﮑﺎر ﺑﻠﻨﺪ و ﺛﺒﺖ در ﻣﺴﺎﺋﻞ رﻳﺎﺿﯽ و‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﯽ و ﺗﻌﻠﻴﻞ ﺣﻮادث زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻗﻮم ﺧﻮد را ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﻧﺎدﻳﺪﻩ اﻧﮕﺎرﻧﺪ و در اﺳﺎﻃﻴﺮ و ﻣﻴﺘﻮﻟﻮژی دﻳﻨﯽ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺁﻧﻮﻗﺖ ﻳﮏ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ و ﺁن اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ و‬ ‫ﻦ[ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﻪ »ﻗُﻞ« ﺁﻏﺎز ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎ‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ را ﻣﺤﻤﺪ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪو وﺣﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ و هﻤﻴﻦ ﺳﻮرﻩ ]اﻟﺠ ّ‬ ‫ب ﺣﺠﺎز هﻤﺴﺎز اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻗﻮﻣﯽ اﻋﺮاب از زﺑﺎن ﺣﻀﺮت رﺳﻮل‬ ‫ﻦ و ﭘﺮی ﺑﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻋﺮا ِ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ هﻢ در ﺑﺎب ﺟ ّ‬ ‫ﺟﺎری ﺷﺪﻩ اﺳﺖ؟‬ ‫ﺗﻮراة ]ﺗﻮرات[ از ﻣﻮارﻳﺚ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎی ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﮑﺮ ﺑﺸﺮی اﺳﺖ زﻳﺮا ﺳﺎدﻩ ﻟﻮﺣﯽ اﻗﻮام اﺑﺘﺪاﻳﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺟﻬﺎن و‬ ‫ﻃﺮز ﺗﻔﮑﺮ ﺣﻘﻴﺮاﻧﻪ ای ﮐﻪ از ﺧﺎﻟﻖ ﮐﺎﺋﻨﺎت دارﻧﺪ در ﺁن ﻣﻨﻌﮑﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ را‬ ‫در ﻇﺮف ﺷﺶ روز ﺁﻓﺮﻳﺪ و روز هﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﺷﻨﺒﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ از ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ ﻃﺒﻌًﺎ‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪی وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﺗﺎ از ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﺁن‪ ،‬روز و ﺷﺒﯽ ﭘﺪﻳﺪ ﺷﻮد و ﺑﺸﺮ ﺁن را ﺑﺮای ﺧﻮد ﻣﻌﻴﺎر زﻣﺎن ﻗﺮار دادﻩ‬ ‫ن ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ ﻣﺤﺘﺎج اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎر ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ؟ ﺁﻳﺎ ﺷﺶ روزی ﮐﻪ ﺑﺮای ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ‬ ‫اﺳﺖ ]دهﺪ[‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ هﻢ ﺑﺮای ﻧﺸﺎن دادن زﻣﺎ ِ‬ ‫ﻼ روزهﺎی ﺳﻴﺎرﻩ ﻧﭙﺘﻮن؟ ﻋﻠﺖ ﺣﺪوث روز و ﺷﺐ‪ ،‬ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻣﺼﺮف ﺷﺪﻩ‪ ،‬روزهﺎی ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺜ ً‬ ‫ﺁﻓﺘﺎب اﺳﺖ ﺑﺮ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺮض ﮐﻨﻴﻢ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ هﻨﻮز ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﻴﺎﻓﺮﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ روز و ﺷﺐ ﺣﺎدث ﻣﯽ ﺷﻮد؟‬ ‫ﺁﻳﺎ در ذهﻦ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻌﻠﻮل ﻗﺒﻞ از ﻋﻠﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟‬ ‫ﺑﺎری‪ ،‬ﻗﻀﻴﻪ هﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دﻧﻴﺎ را در ﺷﺶ روز ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ اﺳﺖ در ﻗﺮﺁن ﻣﮑﺮر ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -١‬ﺳﻮرﻩ ﻳﻮﻧﺲ ﺁﻳﻪ ‪٣‬‬ ‫ش «‪.‬‬ ‫ﻋَﻠﯽ اﻟﻌَﺮ ِ‬ ‫ﺳﱠﺘ ِﺔ اَﻳﺎ ٍم ُﺛﻢﱠ اﺳﺘَﻮی َ‬ ‫ض ﻓﯽ ِ‬ ‫ت وَاﻻَر َ‬ ‫ﻖ اﻟﺴﱠﻤﻮا ِ‬ ‫ﺧَﻠ َ‬ ‫ﷲ اﻟﱠﺬی َ‬ ‫ﮑ ُﻢ ا ُ‬ ‫ن َرﺑﱠ ُ‬ ‫»َا ﱠ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﺧﺪای ﺷﻤﺎ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ را در ﺷﺶ روز ﺁﻓﺮﻳﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻋﺮش ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‬ ‫‪ -٢‬ﺳﻮرﻩ اﻋﺮاف ﺁﻳﻪ ‪٥٤‬‬ ‫ش «‪.‬‬ ‫ﻋﻠَﯽ اﻟﻌَﺮ ِ‬ ‫ﺳﱠﺘ ِﺔ اَﻳﺎ ٍم ُﺛﻢﱠ اﺳﺘَﻮی َ‬ ‫ض ﻓﯽ ِ‬ ‫ت َو اﻻَر َ‬ ‫ﻖ اﻟﺴﱠﻤﻮا ِ‬ ‫ﺧَﻠ َ‬ ‫ﷲ اﻟﱠﺬی َ‬ ‫ﮑ ُﻢ ا ُ‬ ‫ن َرﺑﱠ ُ‬ ‫»ِا ﱠ‬ ‫ﮐﻪ ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﺁﻳﻪ ﺳﻮم ﺳﻮرﻩ ﻳﻮﻧﺲ ﺗﮑﺮار ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ﺁﻳﻪ ‪ ٧‬ﺳﻮرﻩ هﻮد‬ ‫ﻼ‪.«...‬‬ ‫ﻋ َﻤ ً‬ ‫ﻦ َ‬ ‫ﺴُ‬ ‫ﻋﻠَﯽ اﻟﻤﺎ ِء ﻟِﻴﺒﻠُﻮ ﮐُﻢ اَﻳﮑُﻢ اَﺣ َ‬ ‫ﺷ ُﻪ َ‬ ‫ن ﻋَﺮ ُ‬ ‫ﺳﱠﺘ ِﺔ اَﻳﺎ ٍم َو ﮐﺎ َ‬ ‫ض ﻓﯽ ِ‬ ‫ت وَاﻻَر َ‬ ‫ﻖ اﻟﺴﱠﻤﻮا ِ‬ ‫ﺧَﻠ َ‬ ‫» َو ُه َﻮ اﻟﱠﺬی َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ را در ﺷﺶ روز ﺁﻓﺮﻳﺪ و ﻋﺮش او ﺑﺮ روی ﺁب ﻗﺮار داﺷﺖ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را‬ ‫ﺑﻴﺎزﻣﺎﻳﺪ ﮐﻪ ﮐﺪام ﻳﮏ ﻧﻴﮑﻮﮐﺎرﺗﺮﻳﺪ‪.‬‬ ‫راﺟﻊ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ در ﺷﺶ روز ﺗﮑﺮار ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ در اﻳﻦ هﻨﮕﺎم ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ ﻋﺮش ﺧﺪا ﺑﺮ ﺁب‬ ‫اﺳﺘﻮار ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﻋﺮش و ﺁب ﻗﺒﻞ از ﺧﻠﻖ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ در دو ﺁﻳﻪ اول‪ ،‬ﭘﺲ از ﺁﻓﺮﻳﺪن‬ ‫زﻣﻴﻦ و ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺧﺪا ﺑﺮ ﻋﺮش ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﯽ ﺷﺪ و ﺗﺎ درﺟﻪ ای هﻤﺎن اﺳﺘﺮاﺣﺖ روز هﻔﺘﻢ ﮐﻪ در ﺗﻮرات ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ از ﺁن‬ ‫ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣﯽ ﺷﻮد و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮔﺮدﻳﺪ در هﺮ ﺳﻪ ﺁﻳﻪ ﺧﻠﻘﺖ زﻣﻴﻦ و ﺁﺳﻤﺎن ﺑﻪ ﺻﻴﻐﻪ ﺷﺨﺺ ﺛﺎﻟﺚ ﺑﻴﺎن ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺁﻳﻪ ]‪ ٣٨‬ﺳﻮرﻩ ق[ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪-٤‬‬ ‫ب «‪.‬‬ ‫ﺳﱠﺘ ِﺔ اَﻳﺎ ٍم َو ﻣﺎ َﻣﺴﱠﻨﺎ ﻣِﻦ ُﻟﻐُﻮ ٍ‬ ‫ض َو ﻣﺎ ﺑَﻴ َﻨﻬُﻤﺎ ﻓﯽ ِ‬ ‫ت وَاﻻَر َ‬ ‫ﺧﻠَﻘﻨَﺎ اﻟﺴﱠﻤﻮا ِ‬ ‫» َوَﻟﻘَﺪ َ‬ ‫‪154‬‬

‫ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺎ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ را و ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺎﺑﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ در ﺷﺶ روز ﺁﻓﺮﻳﺪﻳﻢ و ﺧﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ راﻩ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻔﺎوت اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺑﺎ ﺳﻪ ﺁﻳﻪ ﭘﻴﺸﻴﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺁﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﺸﺪﻩ و ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ ﺑﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺎﺑﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد و ]ﺑﻪ[ ﻋﻼوﻩ در اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﻄﻴﺮ و ﺳﺘﺮگ‪ ،‬ﺧﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ذات ﺑﺎرﻳﺘﻌﺎﻟﯽ راﻩ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺴﺘﮕﯽ ﮐﺎهﺶ ﻧﻴﺮوی ﺣﻴﺎﺗﯽ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﮐﺎهﺶ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدهﺎی ﺿﻌﻴﻒ و ﻣﺤﺪود و ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻬﺪام اﺧﺘﺼﺎص دارد ﻧﻪ ﺑﻪ ذات‬ ‫ن اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﮐﻪ‬ ‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﮐﻪ ازﻟﯽ و اﺑﺪی اﺳﺖ و از هﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﺎهﺶ و ﺿﻌﻒ و ﻋﻮارض ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺮﮐﻨﺎر‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺁورد ِ‬ ‫از ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ ﺧﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪﻩ ام ﺑﺮای ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺁﻳﺎ ﺑﺮای ﺟﻮاب ﺑﻪ ﺗﻮرات اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا روز هﻔﺘﻢ ﺑﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﺎﻟﻤﻼزﻣﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺴﺘﮕﯽ از ﺁن اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽ ﺷﻮد؟‬ ‫‪ -٥‬ﺁﻳﻪ ‪ ٩‬از ﺳﻮرﻩ ﻓﺼّﻠﺖ ]ﺳﺠﺪﻩ[‬ ‫ﻦ «‪.‬‬ ‫ض ﻓﯽ ﻳﻮﻣَﻴ ِ‬ ‫ﻖ اﻻَر َ‬ ‫ﺧَﻠ َ‬ ‫ن ﺑِﺎﻟﱠﺬی َ‬ ‫ﮑﻢ ﻟَﺘﮑ ُﻔﺮُو َ‬ ‫»ﻗُﻞ ِاﻧﱠ ُ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ ﺁﻳﺎ ﻣﻨﮑﺮ وﺟﻮد ﮐﺴﯽ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ زﻣﻴﻦ را در دو روز ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ اﺳﺖ؟‬ ‫در اﻳﻦ اﻳﻪ ﺑﺎز ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻧﻪ ﻣﺤﻤﺪ و ﻣﺪت ﺧﻠﻘﺖ زﻣﻴﻦ را دو روز ﻣﻌﻴﻦ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺤﻮای ﺁﻳﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫هﻤﻪ اﻋﺮاب ﻣﮑﻪ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ زﻣﻴﻦ در دو روز ﺧﻠﻖ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﻨﮑﺮ وﺟﻮد ﺷﺨﺼﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺎر‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻈﻤﺖ را در دو روز اﻧﺠﺎم دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺮﺑﻬﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ از ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﺮا ﺑﻪ‬ ‫ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪﻩ زﻣﻴﻦ ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ اﺳﺘﺪﻻل ﺧﺪاوﻧﺪاﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا از ﺁﻧﻬﺎ اﻳﻤﺎﻧﯽ ﺗﻮﻗﻊ دارد ﮐﻪ ﺁن‬ ‫اﻳﻤﺎن ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻃﻼع و اذﻋﺎن اﻋﺮاب اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ هﺴﺖ ﮐﻪ زﻣﻴﻦ را در دو روز ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫ﺁن ]ﺁﻳﻪ[ را ﻣﻮﻟﻮد ﺗﺼﻮر ﺧﻮد ﺣﻀﺮت رﺳﻮل داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪-٦‬‬ ‫در هﻤﻴﻦ ﺳﻮرﻩ ﻓﺼّﻠﺖ ﺁﻳﻪ ‪ ١٠‬ﻣﺸﻌﺮ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﭼﻬﺎر روز را ﺧﺪاوﻧﺪ ﺻﺮف اﻳﺠﺎد وﺳﺎﻳﻞ ﻣﻌﻴﺸﺖ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻦ «‪.‬‬ ‫ک ﻓﻴﻬﺎ َو َﻗ ﱠﺪ َر ﺑﻴﻬﺎ اَﻗﻮاﺗَﻬﺎ ﻓﯽ اَر َﺑ َﻌ ِﺔ اَﻳﺎ ٍم ﺳَﻮا ًء ﻟِﻠﺴّﺎﺋِﻠﻴ َ‬ ‫ﻞ ﻓﻴﻬﺎ رَواﺳِﯽ ﻣِﻦ ﻓَﻮﻗِﻬﺎ َو ﺑﺎ َر َ‬ ‫ﺟ َﻌ َ‬ ‫» َو َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ و ﺑﺮ روز زﻣﻴﻦ ﮐﻮهﻬﺎ را ﻗﺮار داد ﮐﻪ زﻣﻴﻦ اﺳﺘﻮار ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﺮﮐﺘﻬﺎی ﺧﻮد را ﺑﺮای زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺎﻧﺪاران‬ ‫در ﭼﻬﺎر روز ﻓﺮاهﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫‪-٧‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺳﻮرﻩ دﻳﮕﺮ از اﺳﺘﻘﺮار ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻋﺮش ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻤﯽ ﺁﻳﺪ‪ .‬وﻟﯽ در ﻋﻮض در ﺁﻳﻪ ‪ ١١‬هﻤﻴﻦ ﺳﻮرﻩ ﻣﯽ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻦ «‪.‬‬ ‫ض اﺋﺘِﻴﺎ ﻃَﻮﻋًﺎ اَو ﮐَﺮهًﺎ ﻗﺎﻟَﺘﺎ َاﺗَﻴﻨﺎ ﻃﺎﺋِﻌﻴ َ‬ ‫ل ﻟَﻬﺎ َو ِﻟﻼَر ِ‬ ‫ن ﻓَﻘﺎ َ‬ ‫» ُﺛﻢﱠ اﺳﺘَﻮی ِاﻟَﯽ اﻟﺴﱠﻤﺎ ِء َوهِﯽ دُﺧﺎ ُ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﭘﺲ ﺑﺮ اﺳﻤﺎن ﮐﻪ دودی ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮد ﺑﺮ ﺷﺪ و او ﺑﻪ ﺁﺳﻤﺎن و ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﻣﺮاد ﻣﻦ ﺑﮕﺮدﻳﺪ ﻳﺎ از روی‬ ‫رﺿﺎ ﻳﺎ از راﻩ اﺟﺒﺎر‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ ﻣﻄﻴﻊ اواﻣﺮﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺺ هﻤﻴﻦ ﺁﻳﻪ زﻣﻴﻦ و ﺁﺳﻤﺎن ﻣﺆﻧﺜﻨﺪ و از هﻤﻴﻦ رو ﻓﻌﻞ ﺁﻧﻬﺎ ﮐﻪ »ﻗﺎﻟﺘﺎ« ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺻﻴﻐﻪ ﺗﺜﻨﻴﻪ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ در ﺁﺧﺮ‬ ‫در ﻧ ّ‬ ‫ﺁﻳﻪ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﻪ »ﻃﺎﺋﻌﻴﻦ« ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺁﻣﺪﻩ و از ﻣﻮاردی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺨﻠﻒ از اﺻﻮل زﺑﺎن ﻋﺮب روی دادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪-٨‬‬ ‫در ﺁﻳﻪ ‪ ١٢‬هﻤﻴﻦ ﺳﻮرﻩ دو روز ﺑﻪ ﺑﻨﺎی هﻔﺖ ﺁﺳﻤﺎن اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻦ َو اَوﺣﯽ ﻓﯽ ُﮐﻞﱠ ﺳَﻤﺎ ٍء اَﻣﺮَهﺎ«‪.‬‬ ‫ت ﻓﯽ ﻳﻮﻣَﻴ ِ‬ ‫ﻦ ﺳَﺒ َﻊ ﺳَﻤﻮا ٍ‬ ‫» َﻓﻘَﻀﻴ ُﻬ ﱠ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﭘﺲ دو روزﻩ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ هﻔﺖ ﺁﺳﻤﺎن ﭘﺮداﺧﺖ و ﺗﮑﻠﻴﻒ هﺮ ﻳﮏ را ﻣﻌﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ از ﺑﻨﺎی ﺁﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺪد اﻳﺎم ﺧﻠﻘﺖ ﺑﻪ هﺸﺖ روز ﺑﺎﻟﻎ ﻣﯽ ﺷﻮد ]ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻴﺶ از ﻳﮏ هﻔﺘﻪ[‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺸﻮﻳﺶ در ﻣﻮﺿﻮع دﻳﮕﺮی ﻧﻴﺰ روی ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺁن را ﺳﺨﻦ ﺧﺪا داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪-٩‬‬ ‫ﻦ‬ ‫ﮏ اﻟﱠﺬﻳ ُ‬ ‫ﺣ ُﺮ ُم ذِﻟ َ‬ ‫ض ﻣِﻨﻬﺎ اَر َﺑ َﻌ ُﺔ ُ‬ ‫ت وَاﻻَر َ‬ ‫ﻖ اﻟﺴَﻤﻮا ِ‬ ‫ﺧَﻠ َ‬ ‫ﷲ ﻳﻮ َم َ‬ ‫با ِ‬ ‫ﺸ َﺮ ﺷَﻬﺮًا ﻓﯽ ﮐِﺘﺎ ِ‬ ‫ﻋَ‬ ‫ﷲ اﺛﻨﺎ َ‬ ‫ﺸﻬُﻮ ِر ﻋِﻨﺪَا ِ‬ ‫ﻋ ﱠﺪ َة اﻟ ُ‬ ‫ن ِ‬ ‫»ِا ﱠ‬ ‫اﻟﻘﱠﻴ ُﻢ«‪.‬‬

‫‪155‬‬

‫ﻳﻌﻨﯽ روزی ﮐﻪ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ را ﺁﻓﺮﻳﺪ ﻋﺪد ﻣﺎهﻬﺎ را دوازدﻩ ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎﻩ از ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺎهﻬﺎی‬ ‫ﺣﺮاﻣﻨﺪ‪) ...‬رﺟﺐ‪ ،‬ذﻳﻘﻌﺪﻩ‪ ،‬ذﻳﺤﺠﻪ و ﻣﺤﺮّم( و اﻳﻦ ﺁﺋﻴﻨﯽ درﺳﺖ اﺳﺖ‪.57‬‬ ‫ﺳﺎل در اﺻﻄﻼح ﺳﺎﮐﻨﺎن زﻣﻴﻦ ‪ ٣٦٥‬روز و اﻧﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﻳﮏ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻪ دور ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﯽ ﭼﺮﺧﺪ و از اﻳﻦ‬ ‫ﮔﺮدش‪ ،‬ﻓﺼﻮل ارﺑﻌﻪ ﺣﺎدث ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻣﺮدم ﮐﺎرهﺎی زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﻮد را از روی ﺁن ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻣﻠﺘﻬﺎی‬ ‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﭼﻮن ﺑﺎﺑِﻠﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺼﺮﻳﺎن‪ ،‬ﭼﻴﻨﻴﺎن‪ ،‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و ﻏﻴﺮﻩ ﺳﺎل را ﺷﻤﺴﯽ ﻣﻌﻴﻦ ﮐﺮدﻩ و ﺁن را ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر‬ ‫ﺳﻪ ﻣﺎﻩ ﻳﻌﻨﯽ دوازدﻩ )‪ (١٢‬ﻣﺎﻩ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ و در اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻼک و ﺿﺎﺑﻄﻪ ای داﺷﺘﻨﺪ و ﺁن ﺳﻴﺮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺁﺳﻤﺎن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در اﻗﻮام ﺑﺪوی و ﺑﯽ اﻃﻼع از رﻳﺎﺿﻴﺎت اﻳﻦ ﮐﺎر دﺷﻮار ﺑﻮد و از اﻳﻦ رو ﺑﻪ ﺁﺳﺎﻧﺘﺮﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﺤﺪﻳﺪ و ﺗﻌﻴﻴﻦ زﻣﺎن‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻩ ﻗﻤﺮی ﺑﺎﺷﺪ و ﻃﺒﻌًﺎ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻼک ﺗﻨﻈﻴﻢ اﻣﺮ زراﻋﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ و ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﺳﺖ‬ ‫ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﻋﺮاب از اﻳﻦ ﻣﺎهﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ دﻳﮕﺮی ﮐﺮدﻩ و ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﻓﺘﺮﺗﯽ از ﺟﻨﮓ و ﺧﺼﻮﻣﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر‬ ‫ﻣﺎﻩ ﺁن را ﺑﺮای ﺟﻨﮓ و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰی ﺣﺮام اﻋﻼم ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺎدت ﻗﻮﻣﯽ در ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻳﮏ اﺻﻞ ﺗﺨﻠﻒ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻋﺎﻟﻢ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ در ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺪاﻳﯽ ﻳﺎ ﻳﮏ ﺧﺪای ﻣﺤﻠﯽ و ﻣﺨﺼﻮص ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب اﺳﺖ ﻳﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ اﻳﻦ ﻋﺎدات ﻗﻮﻣﯽ را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻳﮏ اﻣﺮ ﻣﺴﺠّﻞ و ﻻزم اﻻﺗﺒﺎع ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻳﮏ ﻋﺎدت ﻗﻮﻣﯽ دﻳﮕﺮ را ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﺣﺞ ﺟﺰء ﻓﺮاﻳﺾ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﻬﻪ و ﺳﻌﯽ ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوﻩ را از ﺷﻌﺎﺋﺮ اﷲ ﻗﺮار دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ در‬ ‫ﺁﻳﻪ ‪ ١٨٩‬ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﻳﮑﯽ دﻳﮕﺮ از ﻣﻈﺎهﺮ ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﻋﻠﺖ ﻳﮑﯽ از ﻋﺎدات و ﻳﮑﯽ از اﺣﮑﺎم ﻗﺮار ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫ﺞ‪«...‬‬ ‫ﺤِ‬ ‫س َو اﻟ ﱠ‬ ‫ﺖ ﻟِﻠﻨّﺎ ِ‬ ‫ﻻ ﱠهَﻠ ِﺔ ﻗَﻞ هِﯽ ﻣَﻮاﻗﻴ ُ‬ ‫ﻦاَ‬ ‫ﻋِ‬ ‫ﮏ َ‬ ‫»ﻳﺴ َﺌﻠُﻮ َﻧ َ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ از ﺗﻮ راﺟﻊ ﺑﻪ ﮐﺎﺳﺘﯽ و ﻓﺰوﻧﯽ ﻣﺎﻩ ﻣﯽ ﭘﺮﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ اﻳﻦ ﺣﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ ﻣﺎﻩ را ﺑﺮای ﺗﻌﻴﻴﻦ وﻗﺘﻬﺎ‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ ﺣﺞ و ﻏﻴﺮﻩ ﻣﻘﺮر ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻀﺤﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻼﻟﻴﻦ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ :‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺎﻩ ﺑﺮای ﺁﮔﺎﻩ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻓﺼﻞ زراﻋﺖ و‬ ‫ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ و روزﻩ و اﻓﻄﺎر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎهﻬﺎی ﻗﻤﺮی ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ در اﻣﺮ زراﻋﺖ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﺮدم ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و اﻣﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮاﺳﻢ ﭼﻮن ﺣﺞ و روزﻩ‬ ‫و ﻏﻴﺮﻩ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎهﻬﺎی ﻗﻤﺮی ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺮای اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎهﻬﺎی ﺷﻤﺴﯽ در ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻣﺘﺪاول ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن‬ ‫ﻣﺮاﺳﻢ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد زﻳﺮا ﻋﻠﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺣﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ ﻣﺎﻩ از هﻼل ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ]هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ[ ﺑﺪر ﺷﻮد و ﭘﺲ از ﺁن‪ ،‬ﮐﺎهﺶ ﺁن‬ ‫ﺗﺎ دوﺑﺎرﻩ هﻼل ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﺮﮐﺖ اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ اوﺳﺖ ﺑﻪ دور زﻣﻴﻦ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺣﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ ﻣﺎﻩ هﺰاران ﺳﺎل‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ هﺰاران ﻗﺮن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻨﮑﻪ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺮب در ﺣﺠﺎز و ﻧﺠﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺘﯽ ﺷﺎﻳﺪ‬ ‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻨﮑﻪ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﻘﻘًﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻪ ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪﻩ ﮐﺎﺋﻨﺎت اﺳﺖ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻣﯽ داﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﻃﺒﻌًﺎ ﻋﻠﺖ را ﺟﺎی ﻣﻌﻠﻮل و ﻣﻌﻠﻮل را ﺟﺎی ﻋﻠﺖ ﻧﻤﯽ ﻧﻬﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﻪ ای دﻳﮕﺮ در ﺳﻮرﻩ اﻧﺒﻴﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺁدم را ﺑﻪ ﺣﻴﺮت ﻣﯽ اﻧﺪازد‪:‬‬ ‫‪58‬‬

‫ض ﮐﺎﻧَﺘﺎ رَﺗﻘًﺎ َﻓ َﻔﺘَﻘﻨﺎ هُﻤﺎ‪«...‬‬ ‫ت َو اﻻَر َ‬ ‫ن اﻟﺴﱠﻤﻮا ِ‬ ‫ﻦ َﮐ َﻔﺮُوا َا ﱠ‬ ‫»َا َوﻟَﻢ ﻳﺮَاﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ﻳﻌﻨﯽ ﺁﻳﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﻧﻤﯽ ﺑﻴﻨﻨﺪ )ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ( ﮐﻪ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺎ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﺎز ﮐﺮدﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﮐﺎﻓﺮان هﻢ ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﺸﺎدﻩ ﺷﺪﻧﺪ!‬

‫‪57‬‬ ‫‪58‬‬

‫ﺳﻮرﻩ ﺗﻮﺑﻪ ﺁﻳﻪ ‪٣٦‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ اﻧﺒﻴﺎء ﺁﻳﻪ ‪٣٠‬‬

‫‪156‬‬

‫ﭘﺲ از ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪ -١‬ﺧﻼﻓﺖ‬ ‫‪ -٢‬ﺳﻮدای ﻏﻨﻴﻤﺖ‬ ‫‪ -٣‬ﺧﻼﺻﻪ‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ :‬ﻳﺎدی از زﻧﺪﻩ ﻳﺎد ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ )ﺟﻮاد وهﺎب زادﻩ(‬

‫‪157‬‬

‫ﺧﻼﻓﺖ‬ ‫ﻳﺎ ﺳﻮدای رﻳﺎﺳﺖ‬ ‫در اواﻳﻞ ﺳﺎل ﻳﺎزدﻩ هﺠﺮی ﺳﺘﺎرﻩ ای ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺘﺎرﻩ ای ﮐﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ در ﺁﺳﻤﺎن ﻗﻮﻣﻴﺖ ﻋﺮب‬ ‫درﺧﺸﻴﺪن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬از هﻤﺎن ﺳﺎﻋﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻏﻮﻏﺎﻳﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬هﻨﻮز ﺟﺴﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﻼم ﺳﺮد ﻧﺸﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﻳﺎد »ﻣﻨﺎ‬ ‫اﻣﻴﺮ و ﻣﻨﮑﻢ اﻣﻴﺮ« ]ﻳﮏ اﻣﻴﺮ از ﻣﺎ و ﻳﮏ اﻣﻴﺮ از ﺷﻤﺎ[ در ﺳﻘﻴﻔﻪ ﺑﻨﯽ ﺳﺎﻋﺪﻩ‪ 1‬ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و ﺳﻮدای رﻳﺎﺳﺖ ﺧﻮن ﻣﻬﺎﺟﺮ و‬ ‫اﻧﺼﺎر ﺑﻪ ﺟﻮش ﺁورد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻧﻴﮏ ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﺟﺰ ﺗﺎرﻳﺦ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻼش ﻣﺴﺘﻤﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﻃﻠﺒﺎن در راﻩ وﺻﻮل‬ ‫ﺑﻪ اﻣﺎرت و ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻪ اﻧﺪ و دﻳﺎﻧﺖ اﺳﻼم وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﻧﻪ هﺪف‪.‬‬ ‫در ﺳﻴﺰدﻩ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﻴﺎن ﺑﻌﺜﺖ و هﺠﺮت‪ ،‬دﻋﻮت ﺣﻀﺮت ﺻﺮﻓًﺎ روﺣﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ در اﻳﻦ دورﻩ هﻤﻪ وﻋﻆ اﺳﺖ و‬ ‫ارﺷﺎد و ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﻴﮑﯽ و اﺟﺘﻨﺎب از زﺷﺘﯽ و ﭘﻠﻴﺪی‪.‬‬ ‫اﻣﺎ از هﻤﺎن اواﺋﻞ هﺠﺮت‪ ،‬دﻋﻮت روﺣﺎﻧﯽ ﮐﻤﺮﻧﮓ ﺷﺪﻩ و ﺟﺎی ﺁن اﺣﮑﺎم و ﺷﺮاﻳﻌﯽ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را در راﻩ‬ ‫ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻧﻴﺮو ﺑﺨﺸﺪ و ﺑﻨﻴﺎن ﻳﮏ واﺣﺪ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻗﻮﻣﯽ رﻳﺨﺘﻪ ﺷﻮد و ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺷﺪﻩ‪ .‬ﭘﻴﺸﺎﻣﺪهﺎی ﻣﺴﺎﻋﺪ‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺶ‬ ‫ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ای ﻧﻮﻳﻦ و ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻳﮏ دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ را ﻣﻤﮑﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ هﻤﻪ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن دو دورﻩ ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ هﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻪ از ﺣﻴﺚ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻗﺮﺁﻧﯽ و ﭼﻪ از ﺟﻨﺒﻪ روش و ﮐﺮدار ﺣﻀﺮت‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻳﮏ اﻣﺮ هﻴﭽﮕﺎﻩ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺸﺪ و ﺁن ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاری اﺳﻼم ﺑﻮد ﮐﻪ در زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ ﺁن دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺸﺮ دﻳﺎﻧﺖ اﺳﻼم ﻣﺤﻮری ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺗﺪاﺑﻴﺮ و اﻗﺪاﻣﺎت ﺣﻀﺮت ﺑﺮ ﮔﺮد ﺁن ﻣﯽ ﭼﺮﺧﻴﺪ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺷﺪت و‬ ‫ﻋﻨﻒ ﻗﺘﻠﻬﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰﻳﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻇﺎهﺮًا ﻣﺠﻮز ﺷﺮﻋﯽ و اﺧﻼﻗﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل‪ ،‬ﻣﺤﻮر ﺗﻐﻴﻴﺮ ﮐﺮدﻩ ﺑﻪ ﺟﺎی دﻳﺎﻧﺖ‪ ،‬وﺻﻮل ﺑﻪ اﻣﺎرت ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺤﻮری ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻧﻬﺎﻳﺖ‪،‬‬ ‫ﭼﻮن ﻋﻠﺖ ﻣﻮﺟِﺪﻩ اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺗﺎزﻩ دﻳﺎﻧﺖ اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺒﻌًﺎ ﺁن ﻋﻠﺖ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻋﻠﺖ ﻣُﺒﻘﻴِﻪ ]ﺑﻘﺎ و ﭘﺎﻳﺪاری[ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ﻋﺒﺎرت ﺳﺎدﻩ ﺗﺮ‪ ،‬ﭼﻮن اﻣﺎرت و ﺳﻴﺎدت از راﻩ دﻳﺎﻧﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﻧﻤﯽ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺳﺴﺘﯽ و ﻣﺴﺎﻣﺤﻬﻪ ای ﺑﻪ اﺻﻮل ﺁن‬ ‫راﻩ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬از هﻤﻴﻦ روی در دوازدﻩ ﺳﺎل و اﻧﺪی اﻳّﺎم ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﭘﻴﺮوی از اﺻﻮل اﺳﻼم و ﺳﻨّﺖ رﺳﻮل اﷲ‬ ‫دﻗﻴﻘًﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وﻟﯽ هﺮ ﻗﺪر از زﻣﺎن رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل دورﺗﺮ ﻣﯽ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬دﻳﺎﻧﺖ از هﺪف ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺒﺪل ﻣﯽ‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﺁن هﻢ وﺳﻴﻠﻪ ای ﺑﺮای وﺻﻮل ﺑﻪ اﻣﺎرت و رﻳﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﯽ درﻧﮓ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل‪ ،‬ﺳﻌﺪﺑﻦ ﻋﺒﺎدﻩ در ﻣﻘﺎم ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردن رﻳﺎﺳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﺮﺁﻣﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﺎ‬ ‫ﺖ ﻣﺎهﺮاﻧﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ را ﺑﻪ ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻼﻓﺖ ]ﻣﯽ[ ﻧﺸﺎﻧﺪ و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎدﻩ را ﺑﻪ ﺧﺎک هﻼﮐﺖ ﻣﯽ اﻓﮑﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‬ ‫ﻳﮏ ﺿﺮب ﺷﺴ ِ‬ ‫ﭘﺲ از دو ﺳﺎل و اﻧﺪی ﺧﻼﻓﺖ‪ ،‬وام ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ادا ﮐﺮدﻩ و او را ﺑﺮای ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﺎﻣﺰد و ﺑﺮای اﻧﺘﺨﺎﺑﺶ ﺑﺪﻳﻦ‬ ‫ﻼ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ‬ ‫ﻣﻘﺎم ﺗﻮﺻﻴﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻤﺮ در ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺮگ ﺷﻮرای ﺷﺶ ﻧﻔﺮی را ﺑﺮای ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﻌﻴﻴﻦ ﮐﺮد وﻟﯽ ﻋﻤ ً‬ ‫ﻋﻮف ﺧﻠﻴﻔﻪ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻤَﻞ و ﻧﻬﺮوان در ﻃﻮل ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺧﻼﻓﺖ او دﺳﺎﻳﺲ ﻋﻤﺮو‬ ‫ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ و ﺳﻪ ﺟﻨﮓ ﺻﻔّﻴﻦ و َ‬ ‫ﻋﺎص و ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺧﻼﻓﺖ اﻣﻮی‪ ،‬ﻓﺎﺟﻌﻪ ﮐﺮﺑﻼ هﺘﮏ ﺣﺮﻣﺖ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺮای دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ‪ ،‬دﻋﻮت‬ ‫ﺑﻨﯽ هﺎﺷﻢ و ﺳﻘﻮط دوﻟﺖ ﺑﻨﯽ اﻣﻴﻪ‪ ،‬روی ﮐﺎر ﺁﻣﺪن ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن‪ ،‬ﻧﻬﻀﺖ ﻓﺎﻃﻤﻴﺎن در ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﺎن و‬ ‫ﺣﻮادﺛﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ اﺳﺘﻴﻼی هﻼﮐﻮ ﺑﺮ ﺑﻐﺪاد روی داد‪ ،‬هﻤﻪ ﻋﻼﻣﺎت ﺗﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺰاج ﻋﺮب ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺐ اﻣﺎرت‬ ‫و رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻗﺪرت اﻣﺎ زﻳﺮ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪.‬‬

‫‪] 1‬ﺳﻘﻴﻔﻪ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﮑﺎن و ﺳﺮای ﺳﺮﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﻳﺎ ﺳﻘﻒ دار اﺳﺖ و ﺑﻨﯽ ﺳﺎﻋﺪﻩ ﻃﺎﻳﻔﻪ ای ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺤﻞ ﺳﺮﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ای اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺤﻞ زﻧﺪﮔﯽ اﻳﻦ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ رﺳﻮل در ﺁﻧﺠﺎ ﮔﺮد ﺁﻣﺪﻧﺪ و اﺑﻮﺑﮑﺮ را ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎﻩ ﮐﻨﻴﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ دهﺨﺪا[‬

‫‪158‬‬

‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫دﺳﺘﮕﺎهﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوی روح ﻣﺤﻤﺪ و ﺑﻪ ﻣﺪد ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ او ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﭽﺮﺧﺪ؟ ﺁﻳﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد را ﻣﻌﻴﻦ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﮑﻠﻴﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﺪﻳﺪاﻻﺣﺪاث ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را روﺷﻦ ﺳﺎزد ﻳﺎ ﺻﺤﺎﺑﻪ‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺎ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻮاﻓﻖ و ﺗﺒﺎﻧﯽ ﭘﺲ از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻨﺪ؟ ﺁﻳﺎ هﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ رﺳﺎﻟﺖ ودﻳﻌﻪ اﻳﺴﺖ ﺧﺪاﻳﯽ‪،‬‬ ‫اﻣﺎﻣﺖ و ﭘﻴﺸﻮاﻳﯽ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ از اﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﺑﻬﺮﻩ ﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺁﻳﺎ اﮔﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﻮد ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ ﻣﻌﻴﻦ ﮐﻨﺪ ﭼﻪ‬ ‫ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽ ﮔﺰﻳﺪ؟ ﺁﻳﺎ داﻣﺎد و ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮ و ﻣﺘﺸﺨﺺ ﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮد ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﯽ هﺎﺷﻢ را ﻣﻌﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ‬ ‫از ﮐﻮدﮐﯽ در داﻣﺎن وی ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺮدﻳﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪو اﻳﻤﺎن ﺁوردﻩ و ﺑﺎزوی ﺗﻴﻎ زن وی در راﻩ ﺗﺮوﻳﺞ‬ ‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﮐﺎر اﻓﺘﺎدﻩ و در ﺣﻔﻆ و ﺣﺮاﺳﺖ او ﺑﻪ ﺟﺎن ﮐﻮﺷﻴﺪﻩ اﺳﺖ؟ ﻳﺎ اﻳﻦ ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ]ﻧﺎم[ ﭘﻴﺮﻣﺮد ﻣﺤﺘﺮﻣﯽ اﺻﺎﺑﺖ ﻣﯽ‬ ‫ﮐﺮد ﮐﻪ از هﻤﺎن ﻓﺠﺮ دﻋﻮت اﺳﻼم ﺑﺪو اﻳﻤﺎن ﺁوردﻩ و از اﻳﻦ راﻩ ﺷﺄن و اﻋﺘﺒﺎری ﺑﻪ اﺳﻼم دادﻩ و هﻨﮕﺎم ﻓﺮار از ﻣﮑﻪ ﺑﺎ‬ ‫وی هﻤﻘﺪم و ﻳﺎ ِر ﻏﺎر ﺑﻮدﻩ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺻﺪﻳﻘﯽ وﻓﺎدار و ﻣﺆﻣﻨﯽ ﭘﺎﻳﺪار ﻣﺎﻧﺪﻩ و دﺧﺘﺮ زﻳﺒﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ وی در ﺁوردﻩ‬ ‫ﯽ ﺗﺰﻟﺰل ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ دﻳﺎﻧﺖ اﺳﻼم ﭼﻮن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬ ‫اﺳﺖ؟ ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﻧﻈﺮ او ﺑﻪ ﻣﺮدی ﻗﻮی اﻻرادﻩ و ﺑﺎ ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﺳﻴﺎﺳﺖ دار و ﺣﺎﻣ ِ‬ ‫اﻟﺨﻄﺎب ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ؟‬ ‫اﺳﺎﺳًﺎ ﺁﻳﺎ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل در ﻣﻘﺎم ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ ﺑﺮای ﺧﻮد ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ؟ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺁﺛﺎری از اﻳﻦ ﻗﺼﺪ در ﺣﻮادث‬ ‫دهﺴﺎﻟﻪ هﺠﺮت دﻳﺪﻩ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﭼﺮا؟‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﻣﺮدی ﺑﻪ ﻓﺮاﺳﺖ و ﺗﺪﺑﻴﺮ و دوراﻧﺪﻳﺸﯽ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل‪ ،‬ﻣﺮدی ﮐﻪ از ﺻﻔﺮ ﺁﻏﺎز ﮐﺮدﻩ ]و[‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ دﺳﺘﮕﺎهﯽ را از هﻴﭻ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁوردﻩ اﺳﺖ در ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮ ﺧﻄﻴﺮی ﻏﻔﻠﺖ ﮐﻨﺪ؟‬ ‫ﻣﺮدی ﮐﻪ در روزهﺎی اﺧﻴﺮ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ در ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب ﻧﺒﺎﻳﺪ دو دﻳﺎﻧﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻗﻮﻣﻴﺖ ﻋﺮب‬ ‫ﺑﺎ دﻳﺎﻧﺖ اﺳﻼم ﺑﺎﻳﺪ ﻳﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ دوﻟﺖ ﺟﺪﻳﺪ اﻻﺣﺪاث را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﺼﺎدف و اﺗﻔﺎق ﺑﺴﭙﺎرد؟‬ ‫ﺳﺌﻮاﻻت ﺑﯽ ﺷﻤﺎری از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ در ذهﻦ ﻧﻘﺶ ﻣﯽ ﺑﻨﺪد ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺟﻮاﺑﻬﺎی ﺻﺮﻳﺢ و ﻗﺎﻃﻊ ﺑﺪان ]هﺎ[ داد و هﺮ ﭼﻪ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد از ﺻﻮرت ﻓﺮض و اﺣﺘﻤﺎل ﺑﻴﺮون ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻨﺸﺄ ﺑﺴﻴﺎری از اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﺁﺷﻔﺘﮕﯽ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﺎﻧﺖ‬ ‫اﺳﻼم دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد از اﻳﻨﺠﺎ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﻇﺎهﺮًا ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻗﻄﻌﯽ و ﺻﺮﻳﺢ در ﻣﻘﺎم ﺣﻞ اﻳﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺮﻧﻴﺎﻣﺪﻩ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺑﺮای ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﻣﻌﻴﻦ ﻧﮑﺮدﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻻ َﻓﻬِﺬا ﻋَﻠﯽ‬ ‫ﻗﺼﻪ ﻏﺪﻳﺮ ﺧُﻢ ﮐﻪ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺣﺠﺔ اﻟﻮداع ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ‪» :‬ﻣِﻦ ﮐُﻨﺖ ﻣﻮ َ‬ ‫ﻣﻮﻻﻩ«‪ 2‬و ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺁن را دﻟﻴﻞ ﻧﺼﺐ ﻋﻠﯽ ﺑﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل اهﻞ ﺳﻨّﺖ ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ هﻢ وﻗﻮع ﺁن را ﻗﺒﻮل‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺁن را دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻠﯽ ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ رأی ﺁﻧﺎن اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻳﺶ رﺳﻮل ﺳﺘﺎﻳﺸﯽ اﺳﺖ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ‬ ‫ﻃﺎﻟﺐ در راﻩ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﺳﻼم و هﻤﻪ ﺑﺪان اذﻋﺎن دارﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاهﻴﻢ ﺁن را ﻗﺮﻳﻨﻬﻪ ای ﺑﺮ ﻧﺼﺐ ﻋﻠﯽ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ‬ ‫ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮﻳﻨﻪ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد دال ﺑﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻪ در هﻨﮕﺎم ﺷﺪت ﻣﺮض ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﺑﻮﺑﮑﺮ‬ ‫را ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد ﺑﻪ ﺟﺎی وی ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺘﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ .‬اهﻞ ﺳﻨّﺖ رأی ﻇﺎهﺮًا ﺁراﺳﺘﻪ و ﻣﻮﺟﻪ در ﺑﺎب ﺧﻼﻓﺖ‬ ‫ﻋﻠَﻴﮑُﻢ ﻧِﻌﻤَﺘﯽ«‪.3‬‬ ‫ﺖ َ‬ ‫ﺖ َﻟﮑُﻢ دﻳ َﻨﮑُﻢ َو اَﺗﻤَﻤ ُ‬ ‫دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎﻳﻦ ﻣﺒﺎدی ﺷﻴﻌﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻔﺎد ﺁﻳﻪ »اَﻟﻴَﻮ َم اَﮐﻤَﻠ ُ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دادﻩ و ﺗﮑﺎﻟﻴﻒ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را در ﻗﺮﺁن ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻘﺼﯽ در ﺷﺮﻳﻌﺖ‬ ‫اﺳﻼﻣﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺗﺎ ﻧﻴﺎزی ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻠﻬﻢ از ﻃﺮف ﺧﺪا و ودارای ﻋﺼﻤﺖ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل )ﻣﻄﺎﺑﻖ رأی‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن( ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ رﻳﺎﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﮐﻪ در اﺟﺮاء اﺣﮑﺎم ﻗﺮﺁن ﺟﺪی ﺑﻮدﻩ و از رﻓﺘﺎر و‬ ‫ﮐﺮدار ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭘﻴﺮوی ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻨﺪ ﮐﻪ اهﻠﻴﺖ ادارﻩ اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﻣﻄﺎﺑﻖ‬ ‫ﻗﺮﺁن و ﺳﻨّﺖ رﺳﻮل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ رأی ﻇﺎهﺮًا ﻣﻮﺟﻪ ﺳﻨّﻴﺎن از ﻗﺒﻴﻞ ﺗﻌﻠﻴﻞ ﺑﻌﺪ از وﻗﻮع اﺳﺖ ﻳﻌﻨﯽ از ﺣﻮادث دوران‬ ‫ﺧﻠﻔﺎی راﺷﺪﻳﻦ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺳﻴﺮ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ روﺷﻦ و ﺧﺪﺷﻪ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮی ﺧﻼف ﺁن را ﻧﺸﺎن‬ ‫دادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﻀﺎﻳﺎی ﺳﻘﻴﻔﻪ ﺑﻨﯽ ﺳﺎﻋﺪﻩ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺷﻮق رﺳﻴﺪن ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﻔﻮس ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽ ﮐﺮد ﻧﻪ ﻓﮑﺮ ﭘﻴﺪا ﮐﺮدن‬ ‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﮐﻪ اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﻣﻄﺎﺑﻖ دو اﺻﻞ ﻗﺮﺁن و ﺳﻨّﺖ اﺟﺮا ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺁﻧﺠﺎ هﺮ ﻳﮏ از ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر در ﻣﻘﺎم اﺛﺒﺎت‬ ‫اوﻟﻮﻳﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﻢ از راﻩ ﻗﺮاﺑﺖ و ﻳﺎری ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪ .‬ﺗﺎزﻩ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎع ﺳﺮان ﮐﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ‬ ‫ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﯽ ﺷﺪ هﻴﭻ ﻳﮏ از ﺑﻨﯽ هﺎﺷﻢ ﭼﻮن ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ و ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻳﻌﻨﯽ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺴﻮﺑﺎن‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ ﮐﻪ در اﻋﺪاد اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﺟﺰء ﻋﺸﺮﻩ ﻣﺒﺸﺮﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪ ﻋﻠﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺎر‬ ‫ﻏﺴﻞ و ﻣﻘﺪﻣﺎت دﻓﻦ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﯽ ﺧﺒﺮ ﺳﻘﻴﻔﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﯽ رﺳﻴﺪ و از اﺟﺘﻤﺎع ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪ و ﺷﻨﻴﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ اﻧﺼﺎر ﻓﺎﻳﻖ ﺁﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺷﺠﺮﻩ رﺳﻮل اﷲ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺣﺘﺠﻮا ﺑﺎﻟﺸﺠﺮﻩ و اﺿﺎﻋﻮا اﻟﺜﻤﺮﻩ«‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﺧﻮد را از ﺷﺠﺮﻩ رﺳﻮل‬ ‫داﻧﺴﺘﻪ وﻟﯽ ﻣﻴﻮﻩ ﺷﺠﺮﻩ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫زﺑﻴﺮ ﺑﻦ اﻟﻌﻮام از ﺷﻨﻴﺪن ﺟﺮﻳﺎن اﻣﺮ در ﺳﻘﻴﻔﻪ ﺑﻨﯽ ﺳﺎﻋﺪﻩ ﺑﻪ ﺧﺸﻢ ﺁﻣﺪ و ﻓﺮﻳﺎد زد‪» :‬ﺷﻤﺸﻴﺮ را در ﻧﻴﺎم ﻧﮕﺬارم ﺗﺎ ﺑﺮای‬ ‫ﻋﻠﯽ ﺑﻴﻌﺖ ﮔﻴﺮم«‪ .‬اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﮔﻔﺖ‪» :‬ای ﭘﺴﺮان ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف‪ ،‬ﮔﺮد و ﺧﺎﮐﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺨﻦ ﺧﻮش ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺁن‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫]هﺮ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﻮﻻﻳﺶ هﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﻠﯽ هﻢ ﻣﻮﻻی اوﺳﺖ[‬ ‫]ﺁﻳﻪ ‪ ٦‬ﺳﻮرﻩ ﻣﺎﺋﺪﻩ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ اﻣﺮوز ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدم ﺑﺮای ﺷﻤﺎ دﻳﻨﺘﺎن را و ﺗﻤﺎم ﮐﺮدم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮدم را[‬

‫‪159‬‬

‫را ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮا اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺷﻤﺎ دﺳﺖ اﻧﺪازد؟ از ﻋﺒﺎس و ﻋﻠﯽ ﺧﻮارﺗﺮ و ﺿﻌﻴﻒ ﺗﺮ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻼﻓﺖ را در‬ ‫ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﺗﻴﺮﻩ هﺎی ﻗﺮﻳﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﻧﺪ؟« ﭘﺲ از ﺁن روی ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﮐﺮدﻩ و ﮔﻔﺖ‪» :‬دﺳﺘﺖ را دراز ﮐﻦ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻴﻌﺖ ﮐﻨﻢ‬ ‫و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاهﯽ‪ ،‬ﻣﺪﻳﻨﻪ را از ﺳﻮار و ﭘﻴﺎدﻩ ﭘﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ« و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ از ﻗﺒﻮل ﺑﻴﻌﺖ اﻣﺘﻨﺎع ﮐﺮد‪ .‬ﮔﻮﻳﯽ ﺟﺰ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬ ‫اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﮐﻪ ﺧﻠﻮص و ﺻﺪاﻗﺖ او ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و اﺳﺎس اﺳﻼم از ﻣﺮز ﻋﺎدات و اﺧﻼق دورﻩ ﺟﺎهﻠﻴﺖ درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬‬ ‫ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ هﻤﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل رﻳﺎﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻗﻀﻴﻪ ای را ﮐﻪ هﻢ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮی‪ 4‬و هﻢ در ﺳﻴﺮﻩ اﺑﻦ هﺸﺎم ﺁﻣﺪﻩ‪،‬‬ ‫در ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ رأی ﻣﯽ ﺁورﻳﻢ‪:‬‬ ‫»ﻋﻠﯽ در روز ﺁﺧﺮ ﺑﻴﻤﺎری ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از ﺧﺎﻧﻪ او ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪ‪ .‬ﻣﺮدم دور وی را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و از ﺣﺎل ﺣﻀﺮت ﺟﻮﻳﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺎرﺋﺎ‪ 5‬ﺑﺤﻤﺪاﷲ«‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺷﮑﺮ ﺧﺪای را ﮐﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ او را ﺑﻪ ﮐﻨﺎری ﮐﺸﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ‬ ‫ﺣﻀﺮت رﺳﻮل را رﻓﺘﻨﯽ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻢ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺁﺛﺎری را ﮐﻪ ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ در هﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﺑﺮ ﭼﻬﺮﻩ داﺷﺘﻨﺪ در ﭼﻬﺮﻩ او‬ ‫ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﮐﺮدم‪ .‬ﺑﺮﮔﺮد و ﻧﺰد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺮو و ﺑﭙﺮس ﭘﺲ از او ﮐﺎر ﺑﺎ ﮐﻪ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﻣﺮ )ﻳﻌﻨﯽ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ( ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﺁﮔﺎﻩ ﺷﻮﻳﻢ و اﮔﺮ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬دﺳﺘﻮر دهﺪ و ﻣﺎ را ﺗﻮﺻﻴﻪ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻋﻠﯽ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ هﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺌﻮاﻟﯽ ﻧﮑﻨﻢ‬ ‫زﻳﺮا اﮔﺮ از ﻣﺎ درﻳﻎ ﮐﺮد‪ ،‬هﻴﭽﮑﺲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ روی ﻧﺨﻮاهﺪ ﺁورد«‪.‬‬ ‫ﺖ رﺳﻴﺪن ﺁن دو ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ‬ ‫اﻣﺮی ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان اﻧﮑﺎر ﮐﺮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻼﻓﺖ دو ﺧﻠﻴﻔﻪ اول و دوم ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﮐﻴﻔﻴ ِ‬ ‫هﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ و هﺮ ﻗﺪر اﻳﻦ ﺷﺒﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺟﻤﺎع ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻻاﻗﻞ اﻳﻦ اﺻﻞ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬ ‫ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ از ﮐﺘﺎب اﷲ و ﺳﻨّﺖ رﺳﻮل اﷲ اﻧﺤﺮاﻓﯽ روی ﻧﺪاد و هﺮ دو ﺧﻠﻴﻔﻪ ﭘﺎک و ﭘﺎﮐﻴﺰﻩ از ﺁب در ﺁﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬ ‫ﺁﻧﮑﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﯽ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﺷﺎﺧﺺ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺪﻋﻴﺎن ﺧﻼﻓﺖ در ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺷﺶ ﻣﺎﻩ ﺗﺄﺧﻴﺮ ﮐﺮد ]اﻣﺎ[ در ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻋﻤﺮ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺘﻨﺎع ﻳﺎ ﺗﺮدﻳﺪی از وی ﻧﻘﻞ ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫وﻟﯽ درﺑﺎرﻩ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺳﻮم اﻣﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ و اﻧﺤﺮاف از روش ﺳﻴﻤﻴﻦ ]در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﻮب و ﻇﺮﻳﻒ ﻣﯽ دهﺪ[ زﻳﺎد روی‬ ‫داد‪ .‬ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﻼم را ﺑﻪ ﻃﻐﻴﺎن و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﮐﺸﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻇﺎهﺮ‪ ،‬اﻧﺘﺼﺎب ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﻪ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ داﺷﺖ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻮد زﻳﺮا ﻋﻤﺮ‬ ‫ﺷﺶ ﻧﻔﺮ را ﻣﻌﻴﻦ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﺑﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺧﻠﻴﻔﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﻨﺪ و ﺁن ﺷﺶ ﻧﻔﺮ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﻃﻠﺤﻪ‪ ،‬زﺑﻴﺮ‪ ،‬ﺳﻌﺪ‬ ‫ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪.‬‬ ‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻴﻌﺖ ﮐﺮد و ]ﺳﭙﺲ[ ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ ﺑﻴﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻌﺪ از ﺁن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻠﯽ‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد او را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ و ﻋﺜﻤﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ در ﻇﺮف ﺳﻪ روز ﻧﻮﻋﯽ رﻓﺮاﻧﺪوم و ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ‫ع اﻣﺖ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و‬ ‫ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻌﺬﻟﮏ اﻧﺤﺮاف از ﺳﻨّﺖ رﺳﻮل اﷲ در دوران هﻤﻴﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ روی داد ﮐﻪ ﺑﻪ اﺟﻤﺎ ِ‬ ‫ﺗﺨﻄﯽ او را از ﺳﻨﻦ ﺗﺎ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻓﻘﺮﻩ ﺑﺮﺷﻤﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺠﺎوز از ﺣﺪود ﺳﻨﻦ هﻤﻪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻄﺎﻣﻊ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺜﻤﺎن و‬ ‫ﺣﺮص رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم روی دادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺶ اﻗﻮام ﺿﻌﻴﻒ ﺑﻮد و از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ در ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻤﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺣﺘﯽ‬ ‫ﻋﺜﻤﺎن ﻣﺮدی ﻣﺤﺠﻮب و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮاه ِ‬ ‫ﻧﺼﺎﻳﺢ و راهﻨﻤﺎﻳﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐُﺒﺎر ]ﻣﻬﻢ و ﻃﺮاز اول[ در وی اﺛﺮ ﻧﮑﺮد‪.‬‬ ‫ﺧﻠﻴﻔﻪ ای ﮐﻪ اﻧﺘﺨﺎب او ﺑﻴﺸﺘﺮ از هﻤﻪ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﺻﺤﺎﺑﻪ رﺳﻮل ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬ ‫اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ در دورﻩ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺳﻪ ﺟﻨﮓ روﺑﺮو ﺷﺪ و از هﺮ ﺳﻮ ﺑﺎ ﺣﻴﻠﻪ و دﺳﻴﺴﻪ و ﻏﺪر ]ﻓﺮﻳﺐ[‬ ‫ﺚ ]ﻋﻬﺪ ﺷﮑﻨﯽ[ ﺑﻴﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ روی او ﺷﻤﺸﻴﺮ‬ ‫ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ از وی روی ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ و ﻧَﮑ ِ‬ ‫ﮐﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﻋﻠﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺼﺮﻩ و ﮐﻮﻓﻪ را از ﺁﻧﻬﺎ درﻳﻎ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دهﻬﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻣﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﮔﺮ رأی اهﻞ ﺗﺴﻨّﻦ درﺑﺎرﻩ ﺧﻼﻓﺖ از ﺣﻴﺚ ﻣﺒﻨﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از‬ ‫ﺣﻴﺚ ﻋﻤﻞ ﺧﺪﺷﻪ ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ و ﺣﻮادث ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻧﺸﺎن دادﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻴﺮ و ﺻﻼح ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻴﺎﻧﺠﺎﻣﻴﺪﻩ و ﺣﺮص‬ ‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻗﺪرت و ﻣﮑﻨﺖ ﺑﺮ اﺟﺮای اﺣﮑﺎم ﻗﺮﺁن و ﺳﻨّﺖ رﺳﻮل اﷲ ﻏﺎﻟﺐ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ رو ﺑﺎز اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﺴﻠّﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ذهﻦ هﻮﻳﺪا ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺑﻴﺶ از هﺮ‬ ‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺻﻼﺣﻴﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﻣﺮدی ﮐﻪ ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﻣﻘﺎم وی و ﻧﺒﻮت‪ ،‬از ﺣﻴﺚ ﻓﮑﺮ و ﻗﻮت اﺧﻼق و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺰاﻳﺎی‬ ‫ﺖ ﻣﺮدم‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮ هﻤﻪ ﻳﺎران ﺧﻮد ﺑﺮﺗﺮی ﻣﺴﻠّﻢ داﺷﺖ و ﺑﺴﻂ و اﺳﺘﻮاری دﻳﺎﻧﺖ اﺳﻼم هﺪف اﺳﺎﺳﯽ او ﺑﻮد و ﻓﺮاﺳ ِ‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺑﺎز ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ارزش ﻣﻌﻨﻮی ﻳﺎران ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺣ ّﺪ واﻓﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺰاوارﺗﺮ از هﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮای ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ‬ ‫ﺧﻮد ﻧﺒﻮد؟ ﻣﻌﺬﻟﮏ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت و در اوج ﻗﺪرت ﺧﻮﻳﺶ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﻳﺎرای ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ وی ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﮐﺎر دﺳﺖ ﻧﺰد‪.‬‬ ‫ﭼﺮا؟ ﺁﻳﺎ از اﻧﺠﺎم اﻳﻦ اﻣﺮ ﺧﻄﻴﺮ ﻏﻔﻠﺖ داﺷﺖ ﻳﺎ ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﮐﺮد هﻨﻮز ﻣﻮﻗﻊ ﺁن ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ و ﺁﻳﻨﺪﻩ ﻧﺴﺒﺘًﺎ ﻓﺮاﺧﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬ ‫ﻦ زﻳﺎدی ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در ﺷﺼﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪ و ﺑﻴﻤﺎری او‬ ‫دارد و هﻨﻮز وﻗﺖ و ﻣﺠﺎل ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ؟ زﻳﺮا ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺳ ّ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺧﻴﻠﯽ ﻣﻤﮑﻦ و ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن ﺑﻴﻤﺎری را ﻣﻬﻠﮏ ﻓﺮض ﻧﮑﺮدﻩ و ﺗﺎ روز ﺁﺧﺮ اﻣﻴﺪ ﺷﻔﺎ ﻳﺎﻓﺘﻦ در‬ ‫‪] 4‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮی از ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻣﮑﻨﯽ ﺑﻪ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻴﻪ و داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﻣﻮرخ اﻳﺮاﻧﯽ )ﺗﻮﻟﺪ ﺣﺪود ‪ / ٢٢٦‬وﻓﺎت ‪ ٣١٠‬هﺠﺮی ﻗﻤﺮی در‬ ‫ﺑﻐﺪاد(‪ .‬وی ﺧﻮاهﺮزادﻩ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺧﻮارزﻣﯽ ﺑﻮد و در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﻠﻮم ﺗﺄﻟﻴﻒ داﺷﺘﻪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﺷﺒﺎﻧﻪ او را در ﺧﺎﻧﻪ اش دﻓﻦ ﮐﺮدﻧﺪ زﻳﺮا او ﮐﺘﺎﺑﯽ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ و در ﺁن اﺧﺘﻼف ﻓﻘﻬﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮدﻩ وﻟﯽ از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﻧﺎﻣﯽ ﻧﺒﺮدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻪ او را ﻣﺤﺪث ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﭘﻴﺮوان اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‬ ‫از روی ﺗﻌﺼﺐ ﺑﻪ ﺁزار وی ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﻟﺤﺎد و زﻧﺪﻗﻪ اش ﻣﻨﺴﻮب ﮐﺮدﻧﺪ و روز ﻣﺮگ وی هﻢ از دﻓﻦ او در ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺮﺳﻞ و اﻟﻤﻠﻮک ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﺒﻴﺮ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻃﺒﺮی ﮐﻪ ﺑﻌﺪهﺎ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ[‬ ‫‪5‬‬

‫]ﺑﺌﺮ‪ ،‬در اﺻﻄﻼح ﻳﻌﻨﯽ ﭼﺸﻤﻪ ای ﮐﻪ ﻣﯽ ﺟﻮﺷﺪ[‬

‫‪160‬‬

‫وی ﻗﻮی ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ روز اول ﺑﻴﻤﺎری ﮐﻪ از زﻧﺎن ﺧﻮد اﺟﺎزﻩ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ در ﺧﺎﻧﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﺴﺘﺮی ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ‬ ‫]ﺑﻪ[ وی ﮐﻪ در ِد ﺳﺮ ]ﺳﺮ درد[ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻮﺧﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺁﻳﺎ ﻣﻴﻞ ﻧﺪاری ﻗﺒﻞ از ﻣﻦ ﺑﻤﻴﺮی ﺗﺎ ﺧﻮدم ﺗﻮ را ﻏﺴﻞ دهﻢ و‬ ‫ﺑﺮ ﺟﻨﺎزﻩ ات ﻧﻤﺎز ﮔﺰارم؟« ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﻪ ﻃﻨﺰ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﺎ ﺁﺳﻮدﻩ ﺧﺎﻃﺮ در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ زﻧﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻴﺶ ﺑﻨﺸﻴﻨﯽ!«‬ ‫ﭘﺲ ﺣﻀﺮت اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎری را ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد ﺗﺼﻮر ﻧﻤﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻗﺮﻳﻨﻪ ای ﮐﻪ اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل را ﻣﻮﺟﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺣﺎدﺛﻪ زﻳﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺳﭙﺎهﯽ ﮔﺮد ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﺎم و ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺗﺮﺳﺎﻳﺎن ﻋﺮب و اﺳﺎﻣﺔ ﺑﻦ زﻳﺪ را ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ‬ ‫ﺑﻮد ﺑﻪ ﺳﺮداری ﺳﭙﺎﻩ ﻣﻌﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮش او رﺳﻴﺪ ﮐﻪ زﻣﺰﻣﻪ ﻋﺪم رﺿﺎﻳﺖ از اﻳﻦ اﻧﺘﺼﺎب در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪ‬ ‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ زﻳﺮا ﺑﺴﯽ از ﺳﺎﻟﻤﻨﺪان و اﺷﺨﺎص ﻣﻌﺘﺒﺮ از ﻣﻬﺎﺟﺮ‪ .‬و اﻧﺼﺎر ﺟﺰء اﻳﻦ ﺳﭙﺎﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺗﺐ ﻋﺼﺎﺑﻪ ای ]ﭘﺎرﭼﻪ ای ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺎﻧﯽ ﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺎر‪ ،‬ﺳﺮﺑﻨﺪ[ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﺴﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬ ‫رﻓﺘﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﺷﺪ و ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدی ﻣﺮدم را ﻧﻮﻋﯽ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺷﻤﺮد و اﺳﺎﻣﺔ ﺑﻦ زﻳﺪ را از هﺮ ﺣﻴﺚ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﻳﻦ اﻧﺘﺼﺎب اﻋﻼم‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد و ﻏﺎﺋﻠﻪ را ﺧﺘﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﺧﻮد اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﻣﺮض را ﻋﺎرﺿﻪ ای زودﮔﺬر داﻧﺴﺘﻪ و‬ ‫ﺑﻪ ﺷﻔﺎی ﺧﻮد اﻣﻴﺪوار ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺮﻳﻨﻪ ای ﮐﻪ اﻳﻦ ﻓﺮض را ﻗﻮت ﻣﯽ ﺑﺨﺸﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻳﮏ اﻣﺮ ﺧﻄﻴﺮ دﻳﮕﺮی ﮐﻪ از ﺣﻴﺚ اهﻤﻴﺖ و ﺗﺄﺛﻴﺮ در‬ ‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ دﻳﺎﻧﺖ اﺳﻼم ﮐﻤﺘﺮ از ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻧﺒﻮد ﻧﻴﺰ ﻧﭙﺮداﺧﺖ و ﺁن اﻣﺮ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﺁوری و ﺗﺪوﻳﻦ ﻗﺮﺁن در ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ‬ ‫ﺧﻮد او ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺮﺁن ﺳﻨ ِﺪ رﺳﺎﻟﺖ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل و دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ رﻓﺘﺎر و ﮐﺮدار ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﺖ و ﺗﺎ ﺁن ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻴﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ و‬ ‫ن وﺣﯽ ﭘﺮاﮐﻨﺪﻩ ﺑﻮد و در ﻳﮏ ﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﻧﺸﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺒﺎ ِ‬ ‫ﺗﺪوﻳﻦ ﻗﺮﺁن در ﭘﺮﺗﻮ دﺳﺘﻮر و راهﻨﻤﺎﻳﯽ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﺑﺴﻴﺎری از ﻣﺸﮑﻼت ﻓﻘﻬﺎ و ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ را ﺣﻞ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﺧﺘﻼف‬ ‫ﻗﺮاﺁت ]ﻗﺮاﺋﺘﻬﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻗﺮﺁن[ ﭘﻴﺶ ﻧﻤﯽ ﺁﻣﺪ و ﻧﺎﺳﺦ و ﻣﻨﺴﻮخ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ اﮔﺮ ﺳﻮرﻩ هﺎ و ﺁﻳﺎت ﺑﺮ‬ ‫ﺣﺴﺐ ﻧﻈﻢ ﻧﺰوﻟﯽ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻋﻠﯽ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺮا اﺣﻀﺎر ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ ﻋﻤﺮ ﻣﺪﺗﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺻﺮار ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را ﺟﻤﻊ ﺁوری‬ ‫و ﺗﺪوﻳﻦ ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﻦ از اﻳﻦ ﮐﺎر اﮐﺮاﻩ هﺪاﺷﺘﻢ زﻳﺮا اﮔﺮ ﻻزم ﺑﻮد ﻗﺮﺁن ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﻮد ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺑﺪان ﻣﺒﺎدرت ﻣﯽ ﻓﺮﻣﻮد‬ ‫وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ ﮐﻪ ﺑﺴﻴﺎری از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و هﺮ ﻳﮏ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻗﺮﺁن را هﻤﺮاﻩ داﺷﺘﻨﺪ و هﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ از ﺑﻴﻦ‬ ‫رﻓﺖ‪ ،‬رأی ﻋﻤﺮ را ﺻﻮاب ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻢ«‪.‬‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ ]ﮐﻪ[ ﺑﺎز ﻋﻤﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﮑﺮ اﺳﺎﺳﯽ و اﺻﻮﻟﯽ اﻓﺘﺎد و ﺧﻠﻴﻔﻪ را ﺑﺪﻳﻦ ﮐﺎر ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻗﺮﺁﻧﯽ‬ ‫ﮐﻪ ﮔﺮدﺁوری ﺁن ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻃﻮل ﮐﺸﻴﺪ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ هﻴﺌﺘﯽ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﻋﺜﻤﺎن اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻧﻈﻢ ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ و در ﺗﺪوﻳﻦ‬ ‫ن ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ و ﺣﺘﯽ ﻧﺴﺨﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﻮرﻩ هﺎی ﺁن ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ‬ ‫ﺁن از ﻗﺮﺁ ِ‬ ‫ﻣﻐﺸﻮش اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﻧﻈﻢ اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑّﯽ در ﻗﺮﺁن ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﺳﭙﺲ ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﺪﻧﯽ‪ .‬ﻋﻼوﻩ‬ ‫ﺑﺮ اﻳﻨﮑﻪ اﻳﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯽ از ﺁﻳﺎت ﻣﮑﯽ را ﺿﻤﻦ ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﺪﻧﯽ ﺟﺎی دادﻧﺪ و ﺑﺴﯽ از ﺁﻳﺎت ﻣﺪﻧﯽ را در ﺧﻼل‬ ‫ﺳﻮرﻩ هﺎی ﻣﮑﯽ‪.‬‬ ‫ﺑﺎری‪ ،‬اﻗﺪام ﻧﮑﺮدن ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺑﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﻗﺮﻳﻨﻪ ﻣﻌﻘﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻨﮑﻪ اﺟﻞ او را ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺗﺎ روز‬ ‫ﺁﺧﺮ ‪ ٢٨‬ﺻﻔﺮ ﻳﺎ ‪ ١٢‬رﺑﻴﻊ اﻻول ﻳﺎزدهﻢ هﺠﺮی ﮐﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ﺗﻴﺮﻣﺎﻩ ﺳﺎل ‪ ٦٣٢‬ﻣﻴﻼدﻳﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻴﻤﺎری را ﻣﻬﻠﮏ‬ ‫ﻓﺮض ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺁﺧﺮﻳﻦ روز ﮐﻪ ﻣﺮض ﺷﺪت ﻳﺎﻓﺖ و ﺣﺎﻟﺖ اﻏﻤﺎﺋﯽ ﺑﺪو دﺳﺖ داد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﻪ هﻮش ﺁﻣﺪن ﮔﻮﻳﯽ‬ ‫رﺳﻴﺪن د ِم ﺁﺧﺮ را اﺣﺴﺎس ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺑﻪ ﺣﺎﺿﺮﻳﻦ ﮔﻔﺖ»اَﻳﺘﻮﻧﯽ ﺑﺪوا ٍة و ﺻﺤﻴﻔﺔ اﮐﺘﺐ ﻟَﮑﻢ ﮐِﺘﺎﺑﺎً‪ ،‬ﻟَﻦ ﺗَﻀﻠﻮا ﺑﻌﺪ ِﻩ‬ ‫اﺑﺪًا« ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬دوات و ﮐﺎﻏﺬی ﺁورﻳﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪ ای ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ ﺗﺎ ﺑﻌﺪ از ﺁن هﺮﮔﺰ ﮔﻤﺮاﻩ ﻧﺸﻮﻳﺪ‪ .‬درﻳﻎ ﮐﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺁﺧﺮﻳﻦ درﺧﻮاﺳﺖ‬ ‫رﺳﻮل ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻋﺪی دادﻩ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻬﺘﯽ دﺳﺖ داد و ﺳﭙﺲ ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ای درﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻳﮑﯽ ﮔﻔﺖ ﺁﻳﺎ هﺬﻳﺎن ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ؟‬ ‫ﺧﻮب اﺳﺖ ﻋﺰﻳﻤﺖ ]ﻏﺰل رﻓﺘﻦ[ ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‪ .‬زﻳﻨﺐ دﺧﺘﺮ ﺟﺤﺶ و ﻳﺎراﻧﺶ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺁﻧﭽﻪ رﺳﻮل اﷲ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺮاﻳﺶ‬ ‫ت ﺗﺐ ﺑﺮ او ﭼﻴﺮﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻗﺮﺁن دارﻳﺪ و ﮐﺘﺎب اﷲ ﻣﺎ را ﮐﺎﻓﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﻃﻮل ﮐﺸﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﺪ ِ‬ ‫دﺳﺘﻪ ای ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﮐﻪ ﮔﻤﺮاﻩ ﻧﺸﻮﻳﺪ‪ .‬دﺳﺘﻪ ای دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ اﻣﺘﻨﺎع ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﻗﺮﺁن را‬ ‫دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ ﮐﺎﻓﯽ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از اﻳﻦ ﻣﺸﺎﺟﺮﻩ ﺑﻪ ﺗﻨﮓ ﺁﻣﺪﻩ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮﺧﻴﺰﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽ داﻧﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭼﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮی ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد را‬ ‫ﻣﻌﻴﻦ ﮐﻨﺪ ﻳﺎ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ای در ﻗﺮﺁن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ؟ ﺁﻳﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺁﻳﻨﺪﻩ ﻗﻮم ﻋﺮب را ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ اﻣﻼء ﮐﻨﺪ ﻳﺎ‬ ‫ﺣﮑﻤﯽ را از ﻗﺮﺁن ﻧﺴﺦ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ؟ اﮔﺮ اﻣﺮ ﻣﻬﻤﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺁﻳﻨﺪﻩ اﺳﻼم ﺗﺄﺛﻴﺮ داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﺷﻔﺎهًﺎ ﻧﻔﺮﻣﻮد؟ هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ‬ ‫ﺳﺌﻮاﻻﺗﯽ اﺳﺖ ﺑﺪون ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻌﻤﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺣﻞ ﺁن هﻤﻴﺸﻪ ﻣﮑﺘﻮم ﺧﻮاهﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﺮد ﻣﺤﮑﻢ و اﺳﺘﻮاری ﭼﻮن ﻋﻤﺮ ﺑﺎ هﻤﻪ ﻋﻼﻗﻪ و ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ اﺳﻼم و ﺷﺎرع اﺳﻼم ﭼﺮا ﻣﺎﻧ ِﻊ‬ ‫ن ﻗﻠﻢ و ﮐﺎﻏﺬ ﺷﺪ و اﺻﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁﺧﺮﻳﻦ وﺻﻴﺖ ﺧﻮد را اﻇﻬﺎر ﻧﮑﻨﺪ و ﺑﻪ ﮐﻔﺎﻧﺎ ﮐﺘﺎب اﷲ ]ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻣﺎ‬ ‫ﺁورد ِ‬ ‫را ﮐﺘﺎب ﺧﺪا[ ﭘﻨﺎﻩ ﺑﺮد؟ ﺁﻳﺎ راﺳﺘﯽ اﻳﻦ اﻇﻬﺎر اﺧﻴﺮ ﭘﻴﻐﺒﺮ را ﻧﺎﺷﯽ از ﺷﺪت درد و هﻴﺠﺎن ﻣﯽ داﻧﺴﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺁن ﺑﻮد ﮐﻪ‬ ‫ﺖ واﻗﻊ ﮔﺮای و ﻓﮑﺮ ﻣﺂل اﻧﺪﻳﺶ اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل را ﻣﻤﮑﻦ‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در ﻣﻘﺎم ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﺳﺖ؟ ﺁﻳﺎ ﺑﺎ ﺁن ﺷ ّﻢ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻓﺮاﺳ ِ‬ ‫ﻣﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت در دﻗﺎﻳﻖ واﭘﺴﻴﻦ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ را ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ و رﻳﺎﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﻌﻴﻦ ﮐﻨﺪ؟ و در اﻳﻦ ﺻﻮرت‬ ‫رﺷﺘﻪ از دﺳﺖ او ﺑﻪ در ﺧﻮاهﺪ رﻓﺖ؟ ﭼﻪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﮐﺜﺮﻳﺖ ﻗﻄﻌﯽ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ از وﺻﻴﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭘﻴﺮوی ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﻣﻴﺪان‬ ‫ﺣﺮﮐﺖ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ و ﺣﻞ و ﻋﻘﺪ اﻣﻮر ﺑﺮای او ﻣﺤﺪود و ﺗﻨﮓ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ اﻧﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﭼﻨﺪان ﺑﻴﺮاﻩ ﻧﺮﻓﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ورﻧﻪ ﺑﺮای ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺁﺧﺮﻳﻦ ﺗﻤﻨﺎی ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﺤﻤﻞ دﻳﮕﺮی ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﭘﻴﺪا ﮐﺮد‪.‬‬ ‫‪161‬‬

‫ﻋﻤﺮ ﻳﮑﯽ از ارﮐﺎن ﺑﻨﺎی اﺳﻼم و از ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﻳﻦ و ﺑﺎ ﻧﻔﻮذﺗﺮﻳﻦ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ و در ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻳﺎر و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن‬ ‫اوﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻼوﻩ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاری ﺑﺎ ﻓﺮاﺳﺖ‪ ،‬دوراﻧﺪﻳﺶ و در هﻤﻪ اﻣﻮر ﺻﺎﺣﺐ رأی و ﻧﻈﺮ اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻓﺮاﺳﺖ درﻳﺎﻓﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﺼﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﻣﻴﺎن اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻠﯽ دور ﻣﯽ زﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯽ ﭼﻮن ﺧﻮد او ﻣﺴﺘﻘﻞ اﻟﻔﮑﺮ و ﺻﺎﺣﺐ ارادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮد ﻣﺘﺸﺨﺺ ﺧﺎﻧﺪان هﺎﺷﻤﯽ‪ ،‬داﻣﺎد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﻣﺠﺎهﺪ ﺻﻒ‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ و ﮐﺎﺗﺐ وﺣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻼوﻩ ذاﺗًﺎ ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ دﻳﮕﺮی ﻗﺮار ﻧﻤﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺎ وی دوﺳﺖ ﺷﻔﻴﻖ و ﺻﻤﻴﻤﯽ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬از هﻤﺎن ﺳﺎل اول هﺠﺮت‪ ،‬راﺑﻄﻪ دوﺳﺘﯽ و رﻓﺖ و ﺁﻣﺪ او ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮ اﺻﺤﺎب ﺑﻮد و در اﻏﻠﺐ اﻣﻮر‬ ‫هﻢ ﻓﮑﺮ و ﻣﺘﺤﺪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﮑﯽ از اﻳﻦ دو ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ او اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺮ ﻋﻠﯽ رﺟﺤﺎن‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫ﻋﻤَﺮ ﻗﻮﻩ ﻣﺠﺮﻳﻪ او ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ ﺗﻤﺎم ﺑﻨﯽ‬ ‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮐﺲ و ﮐﺎری ﻧﺪارد و ﺑﺎ ﺧﻮی ﻣﻼﻳﻢ و ﺁراﻣَﺶ‪ُ ،‬‬ ‫هﺎﺷﻢ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮد دارد و ﺑﺴﻴﺎری از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺰرگ ﺑﻪ وی اﺣﺘﺮام دارﻧﺪ و او )ﻋﻤﺮ( در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﻧﻪ‬ ‫ﻣﺘﻦ‪.‬‬ ‫ﻦ اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁن ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﺶ از‬ ‫ﻗﻄﻌًﺎ ﻳﮏ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ از ﻓﮑﺮ واﻗﻊ ﺑﻴﻦ و ﻣﺂل اﻧﺪﻳﺶ ﻋﻤﺮ دور ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ و ﺁن ﺳ ّ‬ ‫ﻦ ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﺟﻠﺐ اﺣﺘﺮام ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻋﻤﺮ اﻣﻴﺪﭘﺮورﺗﺮ از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ اﺳﺖ‬ ‫ﺷﺼﺖ ﺳﺎل داﺷﺖ و اﻳﻦ ﺳ ّ‬ ‫ﮐﻪ در ﺁن ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ٣٢‬ﺳﺎل داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺮای ﻧﻈﺮهﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ او ارﺟﺢ و ﻧﻮﻳﺪﺑﺨﺶ ﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻋﻤﺮ را از ﺗﻘﺎﺿﺎی ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﻧﻮﺷﺘﻦ وﺻﻴﺖ ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوﻩ‪ ،‬هﻢ ﻧﺒﻮت‬ ‫هﻢ ﺧﻼﻓﺖ در ﺧﺎﻧﺪان هﺎﺷﻤﯽ اﻣ ِﺮ ﺳﺎدﻩ و ﺳﻬﻞ اﻟﻘﺒﻮﻟﯽ ﻧﻴﺴﺖ و درﻳﭽﻪ اﻣﻴﺪ را ﺑﺮ روی ﺗﻤﻨﻴّﺎت ﺟﺎﻩ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﻣﯽ ﺑﻨﺪد‪.‬‬ ‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻗﺼﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻧﺒﻮدﻩ و ﻣﻄﻠﺐ دﻳﮕﺮی ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻋﻤﺮ ﻧﻤﯽ ﺧﻮاﺳﺖ روزﻩ ﺷﮏ‬ ‫دار ﺑﮕﻴﺮد و در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻣﺮ واﻗﻊ ﺷﺪﻩ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﺣﺘﯽ ﺧﻮد را هﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﺁﺷﻨﺎ ﻧﺸﺎن ﻧﺪاد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻗﺼﺪ‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻨﻴﻦ واﻧﻤﻮد ﮐﺮد ﮐﻪ ﺣﻀﺮت از ﻓﺮط درد و ﺷﺪت ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ و در ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﺣﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻴﺰی ﺑﺮ ﻗﺮﺁن اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮﺁﻧﯽ ﮐﻪ در هﻨﮕﺎم ﺳﻼﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم اﺣﮑﺎم هﺴﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻳﮏ ﻣﻄﻠﺐ دﻳﮕﺮ ﺑﯽ درﻧﮓ ﺑﻪ ذهﻦ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﺼﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﺁن را ﺷﻔﺎهًﺎ ﺑﻴﺎن‬ ‫ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺁﻧﮑﻪ اﺧﺘﻼف روی داد ]و[ ﺁوردن ﻗﻠﻢ و دوات و ﮐﺎﻏﺬ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻋﻤﺮ روﺑﺮو ﺷﺪ‪ ،‬ﻻاﻗﻞ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ‬ ‫ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮد را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ‪ ،‬ﺷﻔﺎهًﺎ ﺑﻴﺎن ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﺨﺼﻮص ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮان ﻣﺠﻠﺲ ﮐﻢ‬ ‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺁﺧﺮﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ و ارادﻩ او ﺑﻪ زودی در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺨﺶ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﺷﻔﺎهًﺎ ﭼﻴﺰی ﺑﻴﺎن ﻧﻔﺮﻣﻮد؟‬ ‫ﻇﺎهﺮًا اﻳﻦ ﺳﺌﻮال ﺑﺎز رﻧﮓ ﻣﻌﻤﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽ ﮔﻴﺮد و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺪان ﺁﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻳﮏ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻬﻢ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد و‬ ‫ﺁن اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل از دﻳﺮﺑﺎز ﻣﺴﺨّﺮ ﻳﮏ ﻓﮑﺮ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ و از ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻪ اﻳﻦ ﻃﺮف اﻳﻦ ﻓﮑﺮ روز‬ ‫ﺑﻪ روز ﻗﻮت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺁن را ﺟﺰو ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺁن ﺣﻀﺮت داﻧﺴﺖ و ﺁن اﻳﺠﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﺪﻳﺪی ﺑﻮد‬ ‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﺳﻼم ﮐﻪ ﻗﻮﻣﻴﺖ ﻋﺮب ﻧﻴﺰ در ﺁن ﺑﮕﻨﺠﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﻓﺮاﺳﺖ ذاﺗﯽ و ﻣﻮهﺒﺖ ﮐﻢ ﻣﺎﻧﻨ ِﺪ ﻣﺮدم ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻪ روﻳﻪ و ﺗﻤﺎﻳﻞ و ارزش ﻳﺎران ﺧﻮد ﺁﺷﻨﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ از ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻗﻮت اﺧﻼق‪ ،‬ﺗﺪﺑﻴﺮ و دوراﻧﺪﻳﺸﯽ او ﺁﮔﺎﻩ اﺳﺖ و ﻣﯽ داﻧﺪ ﮐﻪ در ﭘﻴﺸﺎﻣﺪهﺎ واﻗﻊ ﺑﻴﻦ و در‬ ‫ﻦ رواﺑﻂ و ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﯽ ﻣﻌﻨﻮی او را ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد اﺳﺘﻮار و ﺑﺪون ﺗﺰﻟﺰل اﺳﺖ‪ .‬ﺣُﺴ ِ‬ ‫اﺳﻼم ﺁوردﻩ اﺳﺖ از ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮﻳﻦ ﻳﺎران ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻮدﻩ و ﺣﺘﯽ در ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ ﻓﮑﺮ واﻗﻊ ﮔﺮای ﺧﻮد ﺗﺼﻤﻴﻢ هﺎی ﺟﺪﻳﺪ و‬ ‫ﺗﺪاﺑﻴﺮی ﮐﻪ در ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﮐﺎر ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺁن ﺣﻀﺮت اﻟﻘﺎ ﮐﺮدﻩ و اﺻﺮار ورزﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‬ ‫ﺑﺮ ﺧﻼف اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻣﻄﻴﻊ و ﭘﻴﺮو ﻣﺤﺾ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ از ﺧﻮد رأی و ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ و ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺁراء ﺧﻮد را ﺑﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻣﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﺴﺎ ﺣﻀﺮت رأی و ﻧﻈﺮ او را ﺻﺎﺋﺐ داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺮ وﻓﻖ ﻧﻈﺮ او اﻗﺪام ﻣﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻴﻮﻃﯽ در ﮐﺘﺎب »اﺗﻘﺎن« ﻓﺼﻠﯽ دارد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺁﻧﭽﻪ در ﻗﺮﺁن ﺑﻪ زﺑﺎن و رأی اﺻﺤﺎب ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ« و ﻗﺴﻤﺖ‬ ‫اﻋﻈﻢ ﺁن ﺑﻪ ﻋﻤﺮ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ .‬ﺣﺘﯽ از ﻣﺠﺎهﺪ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﮐﺎن ﻋﻤﺮ ﻳﺮی اﻟﺮأی ﻓﻴﻨﺰل ﺑﻪ اﻟﻘﺮﺁن« ﻳﻌﻨﯽ ﻋﻤﺮ‬ ‫ﻧﻈﺮی اﺑﺮاز ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺁﻳﺎﺗﯽ ﻣﻮاﻓﻖ ﺁن ﻧﺎزل ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮد ﻋﻤﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺳﻪ ﻣﻮرد ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ رأی او ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺠﺎب‪ ،‬اﺳﻴﺮان ﭘﺪر و ﻣﻘﺎم اﺑﺮاهﻴﻢ‪ .‬در‬ ‫ﺐ ﻣﺴﻠّﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﻣﻔﺴﺮان و اهﻞ ﺣﺪﻳﺚ و ﺳﻴﺮﻩ ﻣﻄﺎﻟﺐ زﻳﺎدی ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ از ﻣﺠﻤﻮع ﺁﻧﻬﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﻠ ِ‬ ‫ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺧﻮش ﻓﮑﺮ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ رأی و ﻧﻈﺮ و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﺑﻄﻮری ﮐﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘًﺎ ﻣﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ در ﻣﻴﺎن‬ ‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ ﭼﻮن ﻋﻤﺮ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ وﺻﻴﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‬ ‫ﻗﺼﺪ و ﻧﻴﺘﯽ در ﺳﺮ دارد و اﮔﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺷﻔﺎهًﺎ ﻋﻠﯽ را ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻌﻴﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻳﻦ اﻧﺘﺼﺎب ﭘﺲ از ﻓﻮت او‬ ‫ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻋﻤﺮ و اﺑﻮﺑﮑﺮ و هﻤﺪﺳﺘﺎن ﺁﻧﺎن ﺷﻮد‪ .‬ﻋﻤﺮ از ارﮐﺎن ﻣﺤﮑﻢ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ او ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﮐﻪ‬ ‫اﺑﻮﺑﮑﺮ هﻢ ﺑﻪ وی ﺑﭙﻴﻮﻧﺪد‪ ،‬ﮐﺎر را ﺧﺮاب ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺷﺄن و اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺎﻣﺤﺪودی ﮐﻪ ﻣﻘﺎم ﻧﺒﻮت ﺑﻪ وی دادﻩ اﺳﺖ‪ ،‬هﺮ اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﺮای ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺳﻬﻞ اﺳﺖ‬ ‫ﺣﺘﯽ ﻣﻌﻴﻦ ﮐﺮدن اﺳﺎﻣﺔ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﺮداری ﺳﭙﺎﻩ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﺎ ﻳﮏ ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻨﺪ هﻤﻪ را ﺳﺮ ﺟﺎی ﺧﻮد ﻣﯽ ﻧﺸﺎﻧﺪ و ﺻﺪای‬ ‫اﻋﺘﺮاض را در ﺳﻴﻨﻪ هﺎ ﺧﻔﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ او ﭼﻄﻮر؟ وﻗﺘﯽ او ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ]ﭼﻪ ﮐﺴﯽ[ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻗﺒﻴﻠﻪ‬ ‫ای را ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪ؟ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻠﻮ ﺳﻴﻞ ﺧﺮوﺷﺎن ﻣﻄﺎﻣﻊ را ﺑﮕﻴﺮد و ﺟﻬﺶ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺳﻴﺎدت و اﻣﺎرت را ﺑﺨﻮاﺑﺎﻧﺪ؟ در‬ ‫اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬هﺪف اﺳﺎﺳﯽ و اﻋﻼ ﻳﻌﻨﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﺪﻳﺪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﭼﻪ روزی ﺧﻮاهﺪ اﻓﺘﺎد و ﺁﻳﺎ ﺑﺎز ﻋﺮب دﭼﺎر هﻤﺎن‬ ‫ﻣﺸﺎﺟﺮات و ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت ﻗﺒﻴﻠﻪ ای ﻧﺨﻮاهﺪ ﺷﺪ؟‬ ‫‪162‬‬

‫ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﯽ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ از ذهﻦ ﺣﻀﺮت ﮔﺬﺷﺘﻪ و از اﻳﻦ رو ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ اﺧﺘﻴﺎر و ﻓﻘﻂ ﺑﺪﻳﻦ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ن ﺣﻀﺮت رﺳﻮل و ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮدن از ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻت‬ ‫را از ﻣﺤﻀﺮ ﺧﻮد دور ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﺮای ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﮔﺰﻳﺪ ِ‬ ‫دﻳﮕﺮی ﻣﯽ ﺗﻮان ﻓﺮض ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻦ ﻧﻪ‬ ‫در ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﻓﻀﺎﻳﻞ و ﻣﺰاﻳﺎﻳﯽ هﺴﺖ ﮐﻪ دوﺳﺖ و دﺷﻤﻦ ﺑﺪان اذﻋﺎن دارﻧﺪ‪ .‬او هﺮﮔﺰ ﺑﺖ ﻧﭙﺮﺳﺘﻴﺪﻩ و از ﺳ ّ‬ ‫ﺳﻼﮔﯽ اﻳﻤﺎن ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﻤﺎم ﻏﺰوﻩ هﺎی ﻣﻬﻢ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻩ و در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺟﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را از ﺧﻄﺮ ﻣﺮگ ﻧﺠﺎت‬ ‫دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪق ﭘﻬﻠﻮان ﺑﺰرگ ﻋﺮب‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺪود را از ﭘﺎی در ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ ﻗﻠﻌﻪ ﻣﻬﻢ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻧﺎﻋﻢ را ﮔﺸﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﺐ هﺠﺮت در ﺑﺴﺘﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮاﺑﻴﺪﻩ و در ﻣﻌﺮض ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺸﺘ ِ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﻴﺶ از هﻤﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺑﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ و ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺷﺠﺎﻋﺖ و دﻗﺖ در ﭘﻴﺮوی از رﺳﻮل ﻣﻮﺻﻮف ﺑﻮدﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ و ﻣﺘﺸﺨﺺ ﺗﺮﻳﻦ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﺪان هﺎﺷﻤﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ هﻤﻪ اﻳﻦ ﻣﺰاﻳﺎ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺟﻮاﻧﺘﺮﻳﻦ اﺻﺤﺎب ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫اﺳﺖ و ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮ و داﻣﺎد اوﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ او ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد و هﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﺣﻤﻴﺖ ﻗﺒﻴﻠﻪ ای‬ ‫را در ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ ﺑﺮﻧﻤﯽ اﻧﮕﻴﺰد و ﺧﻼف و ﺗﺒﺎهﯽ در ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﻧﻤﯽ ﮔﻴﺮد؟ در ﻋﻠﯽ ﻓﻀﺎﻳﻞ و ﻣﮑﺎرم دﻳﮕﺮی هﺴﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺧﻮد ﺁن ﻓﻀﺎﻳﻞ و ﻣﮑﺎرم ﻋﺎﻳﻖ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﺳﻨﮕﯽ در راﻩ رﻳﺎﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎرت ﺑﺮ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻮدای رﻳﺎﺳﺖ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺷﻮر و ﻣﺎﺟﺮا ﻣﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻧﺮم ﺧﻮﻳﯽ و ﮔﺬﺷﺖ و ﻣﺮاﻋﺎت‬ ‫ﺣﻮاﺋﺞ و ﺗﻤﻨﻴّﺎت زﻳﺮدﺳﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﺨﺺ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻳﻦ ﺻﻔﺎت ﺑﻪ ﺣﺪ ﮐﻤﺎل وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬در ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ از ﮐﺸﺘﻦ ﺑﺴﯽ از‬ ‫ﻣﻌﺎﻧﺪﻳﻦ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮد و ﻏﻨﺎﻳﻢ هﻮازن را ﻣﻴﺎن ﺳﺮان ﺗﺎزﻩ ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮوﻳﺪﻩ ﻗﺮﻳﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻠﯽ در اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‬ ‫ﻣﻮارد ﻗﺎﻃﻊ‪ ،‬ﻳﮏ دﻧﺪﻩ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻘﺎﺿﺎهﺎی ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬اﻧﻌﻄﺎف ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ وﻗﺘﯽ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺳﻮم ﻣﺸﮑﻞ ﮐﺎر‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ را ﺑﺎ وی در ﻣﻴﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﺪون ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ و ﺗﺄﻣﻞ وی را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺘﻞ هﺮﻣﺰان ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺻﻮل‬ ‫ن ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ رﻳﺨﺘﻪ هﺮﻣﺰان‪ ،‬ﭘﺴ ِﺮ‬ ‫اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻗﺼﺎص داﻧﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻪ رأی وی ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدﻩ و ﺑﺎ دادن دﻳﻪ ﺧﻮ ِ‬ ‫ﻋﻤﺮ را از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻧﺠﺎت داد و رواﻧﻪ ﻋﺮاق ﮐﺮد‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﻳﻤﻦ ﻏﻨﺎﻳﻢ زﻳﺎدی ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁﻣﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎی ﻣﺠﺎهﺪان‬ ‫ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻏﻨﺎﻳﻢ هﻤﺎﻧﺠﺎ ﻣﻴﺎن ﺁﻧﺎن ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﻮد ﮔﻮش ﻧﺪادﻩ و هﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ را دﺳﺖ ﻧﺨﻮردﻩ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁورد ﺗﺎ‬ ‫ﻞ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدی ﻣﺤﺎرﺑﺎن ﻳﻤﻦ‪ ،‬ﻋﻠﯽ را ﺗﺰﮐﻴﻪ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺗﻮزﻳﻊ ﮐﺮد و در ﻣﻘﺎﺑ ِ‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ روﺣﻴﻪ ﻋﻠﯽ و ﻓﻀﺎﻳﻞ او ﺁﮔﺎﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﯽ داﻧﺴﺖ او اهﻞ ﻣﻤﺎﺷﺎت و ﻣﺪارا ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در اﺟﺮای ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وی ﺣﻖ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﻌﻄﺎف ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ و اﻳﻦ روش ﺑﺎ ﺁﻧﮑﻪ ﻓﯽ ﺣ ّﺪ ذاﺗﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺳﺘﺎﻳﺶ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎﺷﻴﻪ دﻳﺎﻧﺖ و‬ ‫اﻳﻤﺎن ﺧﻮد دارای اﻏﺮاض و ﻣﻄﺎﻣﻌﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻴﺴﺖ و از اﻳﻦ رو از ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﻣﺎرت او ﻧﮕﺮان ﺧﻮاهﻨﺪ‬ ‫ﺷﺪ و هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﻳﮕﺮ ﺧﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در ﺻﺤﻨﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﮐﺎر را ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﻪ ﺧﻼف و ﻣﺸﺎﺟﺮات ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ و در اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻴﺎن اﺻﻞ ﻣﻘﺼﻮد ﭘﺎﻳﻤﺎل ﺷﻮد‪.‬‬ ‫در دورﻩ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻠﯽ اﻳﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻓﺎﺳﻘﯽ را ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﻳﮏ‬ ‫روز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻣﻌﺎوﻳﻪ را ﺑﺮ ﺿﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ و دو ﺗﻦ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺰرگ را از ﺧﻮﻳﺶ رﻧﺠﺎﻧﻴﺪ و‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻟﻨﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﺻﻒ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ل ﺑﺮ دراﻳﺖ و دور‬ ‫ﺑﺎری‪ ،‬ﻋﻠﺖ هﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﺧﻼﻓﺖ در هﻨﮕﺎم رﺣﻠﺖ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﺧﻮد اﻳﻦ اﻣﺮ دا ّ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﯽ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ دﺳﺘﻪ ای را ﺑﺮاﺑﺮ دﺳﺘﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰد ﺗﺎ ﺟﻬﺶ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﺪرت و اﻣﺎرت‬ ‫ﺳﻴﺮی ﻃﺒﻴﻌﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ اﺻﻞ ﺑﻘﺎء اﻧﺴﺐ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ای ﻧﻴﺎﻧﺠﺎﻣﺪ ﮐﻪ ﻻاﻗﻞ اﺳﻼم ﺑﺮ ﺟﺎی ﻣﺎﻧَﺪ‪.‬‬ ‫در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺣﺎدﺛﻪ ای ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ و ﺁن ﻧﺎﻣﻪ ای اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﮐﻤﻴﺘﻪ ]ﻣﺮﮐﺰی ﺣﺰب[‬ ‫ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ﺷﻮروی ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺑﻌﺪهﺎ ﻋﻨﻮان وﺻﻴﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻟﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻟﻨﻴﻦ در ﺑﺴﺘﺮ ﺑﻴﻤﺎری اﺳﺖ و از ﺣﻀﻮر در‬ ‫ﺟﻠﺴﻪ ﮐﻤﻴﺘﻪ ]ﻣﺮﮐﺰی[ ﻧﺎﺗﻮان‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر ﻧﺎﻣﻪ ای ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ و در ﺁن ﻣﺰاﻳﺎی دو ﻋﻀﻮ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺣﺰب ﻳﻌﻨﯽ اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ و‬ ‫ﺗﺮوﺗﺴﮑﯽ‪ 6‬را ﻧﺎم ﻣﯽ ﺑﺮد و هﺮ دو را ﺑﺮای اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺟﺪﻳﺪاﻻﺣﺪاث ﺿﺮوری ﻣﯽ داﻧﺪ ]و[ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺧﻮد را از‬ ‫ﻣﻌﺎرﺿﻪ ای ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻴﺎن ﺁن دو درﮔﻴﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺘﻤﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ هﺮ ﻳﮏ از ﺁن دو ﻧﻴﺰ اﺷﺎرﻩ‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ او هﻢ در ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻞ ﺳﮑﻮت اﺧﺘﻴﺎر ﮐﺮدﻩ و ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻘﺎء اﻧﺴﺐ )اﻗﻮی( واﮔﺬار ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺮب ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ و ﻧﺴﺐ ﺧﻮد ﻣﯽ ﺑﺎﻟﻴﺪ و ﺣﺘﯽ ﺗﻴﺮﻩ هﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﺎﺧﺮ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻔﺎﺧﺮﻩ‬ ‫ﭘﺎی ﻣﮑﺎرم و ﻓﻀﺎﻳﻞ هﻢ در ﻣﻴﺎن ﻧﻤﯽ ﺁﻣﺪ‪ .‬ﺑﺮﺗﺮی در زور در ﮐﺸﺘﻦ‪ ،‬ﻏﺎرت و ﺣﺘﯽ در ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻮس دﻳﮕﺮان ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺳﻼﻣﯽ اﻳﻦ اﺻﻞ را ﻣﻨﮑﺮ ﺷﺪﻩ و وﺟﻪ اﻣﺘﻴﺎز اﺷﺨﺎص ﺑﺮ اﻳﻤﺎن و ﺗﻘﻮی ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ وﻟﯽ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪٢٥‬‬ ‫هﺠﺮی ﺑﻴﺸﺘﺮ دوام ﻧﻴﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫‪7‬‬ ‫در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪی ﺟﺎی زهﺪ و ﺗﻘﻮی را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﺑﻮذر و ﻋﻤﺎر ﻳﺎﺳﺮ ﻣﻄﺮود و اﻣﺜﺎل ﺣﮑﻢ ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‬ ‫و ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺟﺎی ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﺎم ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻨﯽ اﻣﻴﻪ ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ ﺁن اﺻﻞ ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪ و اﺻﻞ ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ و ﻗﻮﻣﻴﺖ راﻳﺞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬ ‫در زﻣﻴﻨﻪ ای ﭘﻬﻨﺎورﺗﺮ اﻳﻦ ﺑﺎر ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺑﻪ ﻗﻮﻣﻴﺖ ﻋﺮب ﺁﻏﺎز و اﻳﻦ ﺗﺸﻨﮕﯽ روﺣﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻠﺘﻬﺎی ﻣﻐﻠﻮﺑﻪ ﺳﻴﺮاب ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ از ﺻﺤﺮای ﺧﺸﮏ و ﺑﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﺮ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻣﻌﻤﻮرﻩ ﺟﻬﺎن دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ‬ ‫دﻳﺮوز ﺑﻪ ﺷﻮﮐﺖ و ﺗﻨﻌﻢ و ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎﻳﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺴﺘﯽ ﻏﺮور ﺑﻪ اﻋﺮاب ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﻧﮋاد ﺧﻮد را ﺑﺮﺗﺮ و اﻗﻮام‬ ‫‪] 6‬ﺗﺮوﺗﺴﮑﯽ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻳﻬﻮدی ﺗﺒﺎر روﺳﯽ )‪ (١٨٧٧ -١٩٤٠‬هﻤﮑﺎر ﻟﻨﻴﻦ و ﮐﻤﻴﺴﺮ ﻣﻠّﯽ ﺟﻨﮓ از ‪ ١٩١٨‬ﺗﺎ ‪ .١٩٢٥‬وی ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺧﺘﻼف ﺑﺎ‬ ‫اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ از روﺳﻴﻪ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪ و در ﻣﮑﺰﻳﮏ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻮاﻣﻞ اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ[‬ ‫‪] 7‬اﺑﻮذر ﻏﻔﺎری )ﻣﺮگ ‪ ٣٢‬هﺠﺮی( از اوﻟﻴﻦ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ .‬ﻋﻤﺎر ﻳﺎﺳﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ رﺳﻮل اﷲ[‬

‫‪163‬‬

‫ﻣﻐﻠﻮﺑﻪ را ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ ﻣﯽ دﻳﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ و اﺑﺪًا ﺣﺘﯽ در ﺣﻘﻮق ﺷﺮﻋﯽ و ﻣﺪﻧﯽ ﺁﻧﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮد‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺮدی اﻳﺮاﻧﯽ از ﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻨﯽ ﺳﻠﻴﻢ ﺑﺎ زﻧﯽ از هﻤﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ ازدواج ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ ﺑﺸﻴﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ رﻓﺖ و ﺑﻪ اﺑﺮاهﻴﻢ ﺑﻦ هﺸﺎم‬ ‫ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮﻩ‪ ،‬واﻟﯽ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬از اﻳﻦ ﮐﺎر ﺷﮑﺎﻳﺖ ﮐﺮد‪ .‬واﻟﯽ ﻣﺄﻣﻮری ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻣﺮد اﻳﺮاﻧﯽ را دوﻳﺴﺖ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ زدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮی ﺳﺮ‬ ‫و ﺻﻮرت و اﺑﺮواﻧﺶ را ﺗﺮاﺷﻴﺪﻧﺪ و ﻃﻼق زﻧﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺸﻴﺮ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻗﺼﻴﺪﻩ ای ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬ ‫ت ﺁن اﻳﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اﻏﺎﻧﯽ‪ 8‬ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﻴﺎ ِ‬ ‫وﻟﻢ ﺗﺮث اﻟﺤﮑﻮﻣﺔ ﻣﻦ ﺑﻌﻴﺪ‬ ‫و ﻓﯽ ﺳﻠﺐ اﻟﺤﻮاﺟﺐ واﻟﺤﺪود‬ ‫ﻓﻬﻞ ﻳﺠﺪ اﻟﻤﻮاﻟﯽ ﻣﻦ ﻣﺰﻳﺪ‬ ‫ﻣﻦ اﺻﻬﺎر اﻟﻌﺒﻴﺪ اﻟﯽ اﻋﺒﻴﺪ‬

‫ﻻ‬ ‫ﻗﻀﻴﺖ ﺑﺴﻨﺔ و ﺣﮑﻤﺖ ﻋﺪ ً‬ ‫و ﻓﯽ اﻟﻤﺎء ﺗﻴﻦ ﻟﻠﻤﻮﻟﯽ ﻧﮑﺎل‬ ‫اذا ﮐﺎﻓﺌﺘﻬﻢ ﺑﺒﻨﺎت ﮐﺴﯽ‬ ‫ﻓﺎی اﻟﺤﻖ اﻧﺼﻒ ﻟﻠﻤﻮاﻟﯽ‬

‫ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﻨّﺖ و ﻋﺪل رﻓﺘﺎر ﮐﺮدی‪ .‬دوﻳﺴﺖ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ و ﺗﺮاﺷﻴﺪن رﻳﺶ و اﺑﺮو ﺳﺰای او ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻮاﻟﯽ ﺑﺎﻳﺪ دﺧﺘﺮان ﮐﺴﺮی را‬ ‫ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن ازدواج ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻗﺼﻪ ﻋﺒﺮت اﻧﮕﻴﺰ از »ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر« اﺑﻦ ﻗُﺘﻴﺒﻪ‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ و اﻳﻦ ﻓﺼﻞ را ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽ دهﻴﻢ‪:‬‬ ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻧﺰد ﻗﺎﺿﯽ رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪرم ﻣُﺮد و اﻣﻮال ﺧﻮد را ﻣﻴﺎن دو ﺑﺮادر و ﻳﮏ هﺠﻴﻦ‪ 10‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻬﻢ هﺮ‬ ‫ﻳﮏ ﭼﻘﺪر ﻣﯽ ﺷﻮد؟‬ ‫ﮐﻠﻤﻪ هﺠﻴﻦ را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪی اﻃﻼق ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ از ﻣﺎدر ﻏﻴﺮﻋﺮب ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ )ﻳﺎ از ﮐﻨﻴﺰ و ﺑﺮدﻩ( و او را ﺣﻘﻴﺮ و‬ ‫ﻏﻴﺮﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﺿﯽ ﺟﻮاب داد‪ :‬ﻃﺒﻌًﺎ ﺑﻪ هﺮ ﻳﮏ از دو ﺑﺮادر ﺛﻠﺚ اﻣﻮال ﻣﯽ رﺳﺪ‪.‬‬ ‫اﻋﺮاﺑﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻮﻳﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺸﮑﻞ ﻣﺎ ﻧﺸﺪﻳﺪ‪ .‬ﻣﺎ دو ﺑﺮادرﻳﻢ و ﻳﮏ هﺠﻴﻦ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﺿﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺘﺴﺎوﻳًﺎ ارث ﻣﯽ ﺑﺮﻳﺪ‪.‬‬ ‫اﻋﺮاﺑﯽ در ﺧﺸﻢ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻄﻮر هﺠﻴﻦ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ؟‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺣﮑ ِﻢ ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺻﺪهﺎ ﺣﮑﺎﻳﺎت از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺮﻧﻬﺎی اوﻟﻴﻪ هﺠﺮی دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺮاﺑﺘﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ اﺳﻼم وﺳﻴﻠﻪ‬ ‫ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﺑﺮای وﺻﻮل ﺑﻪ ﻗﺪرت و ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺳﻴﺎدت ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ اﻗﻮام‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬اﺣﮑﺎم و ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﻗﺮﺁن ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ و‬ ‫ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ هﻤﺎن ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﺗﻔﻮق ﻃﻠﺒﯽ دوران ﺟﺎهﻠﻴﺖ در ﺣﻮادث اﺳﻼﻣﯽ ﻇﺎهﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ اﻳﻦ‬ ‫ن اَﮐﺮﻣﮑُﻢ ﻋِﻨﺪَاﷲ اَﺗﻘﺎﮐُﻢ« ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﭙﺮدﻩ ﻣﯽ‬ ‫دﻓﻌﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﻴﺮﻋﺮب ﺁن اﺻﻞ ﺑﺰرگ و اﻧﺴﺎﻧﯽ »ا ّ‬ ‫ش اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ و‬ ‫ﺷﻮد و ﻋﻠﺖ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺷﻌﻮﺑﻴﻪ‪ 11‬ﻧﻴﺰ هﻤﻴﻦ اﺳﺖ وﮔﺮﻧﻪ اﮔﺮ اﺳﻼ ِم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ]و[ ﭘﺲ از ﺁن رو ِ‬ ‫ﻋﻠﯽ دﻧﺒﺎل ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬هﺮﮔﺰ ﺷﻌﻮﺑﻴﻪ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ب ﻋﺮب ﺷﺎﮔﺮد اﺑﻦ درﻳﺪ و اﺑﻦ اﻻﻧﺒﺎری و ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮی‬ ‫‪] 8‬اﺑﻮاﻟﻔﺮج اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ )‪ ٨٩٧ -٩٦٧‬م( ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ و ادﻳﺐ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم‪ .‬وی در اد ِ‬ ‫ﺑﻮد و ﮐﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮرش »اﻻﻏﺎﻧﯽ« اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب »ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄﺎﻟﺒﻴﻦ«‪» ،‬اﻻﻣﺎء اﻟﺸﻮاﻋﺮ« و »اﻟﺪﻳﺎرات« از اوﺳﺖ[‬ ‫‪] 9‬اﺑﻦ ﻗُﺘﻴﺒﻪ ﻣﺮوزی دﻳﻨﻮری ﻋﺎﻟِﻢ دﻳﻦ و ادب‪ .‬او اﻳﺮاﻧﯽ ﺗﺒﺎر ﺑﻮد و در ﮐﻮﻓﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺪر او از اهﺎﻟﯽ ﻣﺮو ﺑﻮد‪» .‬ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر« در دﻩ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ[‬ ‫‪ 10‬هﺠﻴﻦ در اﺻﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺮاﻣﺰادﻩ ﻳﺎ ﺑﭽﻪ ﮐﻨﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫‪] 11‬ﺷﻌﻮﺑﻴﻪ ﻳﺎ ﺷﻌﻮﺑﻴﺎن‪ ،‬ﮔﺮوهﯽ ﮐﻪ ﻃﺮﻓﺪار رﺟﺤﺎن ﻋﺠﻢ ﺑﺮ ﻋﺮﺑﻨﺪ‪ .‬در ﻋﻬﺪ ﺑﻨﯽ اﻣﻴﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺮﺗﺮی ﻧﮋاد ﻋﺮب رواج ﺑﻴﺸﺘﺮی ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺸﺎﻏﻞ‬ ‫ﻋﻠَﻢ‬ ‫ﺑﻪ اﻋﺮاب اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻗﻮام دﻳﮕﺮ ﺗﺤﻘﻴﺮ و اهﺎﻧﺖ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪ .‬اﮐﺜﺮﻳﺖ ﺷﻌﻮﺑﻴﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻗﺪ َ‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮای ﻧﺸﺮ اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻻت و ﺳﺮودن اﺷﻌﺎری در ﺑﺎب‬ ‫ﻓﻀﻞ و ﺑﺮﺗﺮی ﻗﻮم اﻳﺮاﻧﯽ ﺑﺮ ﻋﺮب و ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺑﻪ ﻧﮋاد ﺧﻮد و ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻋﺮب ﺁﻏﺎز ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺼﻮﺻًﺎ از ﻗﺮون دوم ﺗﺎ ﭼﻬﺎرم هﺠﺮی ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﺸﻐﻮل‬ ‫ﺗﺒﻠﻴﻎ اﻓﮑﺎر ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﺮاﻧﯽ ﺗﺒﺎری ﭼﻮن »ﺧﺮﻳﻤﯽ ﺳﻐﺪی«‪» ،‬ﻣﺘﻮﮐﻠﯽ« از ﻧﺪﻣﺎء ﻣﺘﻮﮐﻞ و »ﺑﺸﺎرﺑﻦ ﺑﺮد ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎﻧﯽ«‬ ‫ﺁﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﻣﻌﺮوف ﺷﻌﻮﺑﯽ »ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﻴﺪ ﺑﺨﺘﮑﺎن« از ﻧﺠﻴﺐ زادﮔﺎن اﻳﺮاﻧﯽ ﺁﺛﺎری زﻳﺮ ﻋﻨﻮان »اﻧﺘﺼﺎف اﻟﻌﺠﻢ ﻣﻦ اﻟﻌﺮب«‬ ‫و »ﻓﻀﻞ اﻟﻌﺠﻢ ﻋﻠﯽ اﻟﻌﺮب« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﺛﺎر ﺷﻌﻮﺑﻴﻪ ﻓﺮاوان اﺳﺖ و در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ هﺎی ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﺷﻮد[‬

‫‪164‬‬

‫ﺳﻮدای ﻏﻨﻴﻤﺖ‬ ‫ﭘﺎرﻩ ای از ﻣﺤﻘﻘﺎن اﻧﺪﻳﺸﻤﻨ ِﺪ ﻏﺮب اﺳﻼم را ﻳﮏ ﺣﺎدﺛﻪ ﻣﺤﻠﯽ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ و ﺑﺮ ﺑﺴﻴﺎری از اﺣﮑﺎم ﺁن ﺧُﺮدﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬ ‫ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺘﺮﻗﯽ داﻧﺴﺘﻪ ﺑﻄﻮر َﻣﺜَﻞ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﭘﻨﺞ ﻣﺮﺗﺒﻪ در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﻳﺴﺘﺎدن و‬ ‫ﺑﺮای هﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪی روی ﺁوردن‪ ،‬ﻣﺎهﻬﺎی ﻗﻤﺮی را ﻣﺄﺧﺬ ﺳﺎل ﻗﺮار دادن و ﻳﮏ ﻣﺎﻩ ﺁن را روزﻩ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻳﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم‬ ‫روز را از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺁﻓﺘﺎب از هﺮﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﺣﻴﺎﺗﯽ اﺟﺘﻨﺎب ﮐﺮدن ﺁن هﻢ ﺑﺎ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﮐﻪ‬ ‫روزهﺎ در ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺸﻮرهﺎ ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻋﺖ و ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ ﻣﯽ رﺳﺪ و در ﻧﻘﺎﻃﯽ ﭼﻨﺪ روزی ﺁﻓﺘﺎب‬ ‫ﻏﺮوب ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺷﺎرع روزﻩ ﻓﻘﻂ ﻣﺤﻴﻂ ﺣﺠﺎز ﺁن هﻢ ﺣﺠﺎز ﻗﺮن هﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدی را ﻣﻼک ﻗﺮار دادﻩ و‬ ‫از ﺟﺎهﺎی دﻳﮕﺮ دﻧﻴﺎ ﺑﯽ ﺧﺒﺮ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻬﯽ از رِﺑﺎ و ﺗﻨﺰﻳﻞ ﺑﺎ رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدی و ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اِﺑﺎﺣﻪ ]ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن[ ﺑﺮدﮔﯽ و‬ ‫ﺁدﻣﯽ را در ردﻳﻒ ﭼﻬﺎرﭘﺎﻳﺎن درﺁوردن‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﺴﺎوی زن و ﻣﺮد در ارث ﺑﺮدن ﺑﺎ ﺁﻧﮑﻪ زن ﺑﻴﺶ از ﻣﺮد ﻣﺴﺘﺤﻖ ارث‬ ‫اﺳﺖ زﻳﺮا در اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺎر و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺛﺮوت ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﻨﻄﻖ و در ادای ﺷﻬﺎدت او را ﻧﺼﻒ ﻣﺮد ﻓﺮض‬ ‫ﮐﺮدن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻳﺪن دﺳﺖ ﺳﺎرق و در ﺻﻮرت ﺗﮑﺮار ﺑﺮﻳﺪن ﻳﮏ ﭘﺎی وی ﻣﺴﺘﻠﺰم زﻳﺎد ﺷﺪن اﻓﺮاد ﻋﻠﻴﻞ و ﻧﺎﻗﺺ و ﺑﻴﮑﺎر و ﻣﺨﺎﻟﻒ‬ ‫ﻣﺼﺎﻟﺢ اﺟﺘﻤﺎع اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪد زوﺟﺎت ﻋﻘﺪی و ﻧﺎﻣﺤﺪود ﺑﻮدن زﻧﺎن ﺑﺮدﻩ و اﺟﺎزﻩ هﻤﺒﺴﺘﺮی ﺑﺎ زن ﺷﻮهﺮداری ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫اﺳﺎرت در ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ]اﺣﮑﺎم[ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻳﻬﻮد درﺑﺎرﻩ زﻧﺎﮐﺎر و اﺟﺎزﻩ ﺳﻨﮕﺴﺎر ﮐﺮدن او ﺑﺎ ﻣﺒﺎدی اﻧﺴﺎﻧﯽ‬ ‫ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﺤﺮوم ﮐﺮدن ﺷﺨﺺ از ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﮑﻠﻴﻒ داراﻳﯽ ﺧﻮد ﭘﺲ از ﻣﺮگ و ﻣﺤﺼﻮر ﺷﺪن ﻣﻔﺎد وﺻﻴﺖ ﻓﻘﻂ در‬ ‫ﺛﻠﺚ اﻣﻮال ﺧﻮد ﺧﻼف اﺻﻞ ﻣﺎﻟﮑﻴﺖ و ﺣﺘﯽ ﺧﻼف اﺻﻞ ﺧﻮد ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬اﻟﻨّﺎس ﻣﺴﻠﻄﻮن‬ ‫ﻋﻠﯽ اﻣﻮاﻟﻬﻢ و اﻧﻔﺴﻬﻢ« ]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺮدم اﺧﺘﻴﺎردار ﻧﻔﻮس و اﻣﻮال ﺧﻮﻳﺸﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧُﺮدﻩ ﮔﻴﺮی هﺎﻳﯽ از اﻳﻦ دﺳﺖ ﺁﻧﺎن را ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﺸﺎﻧﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﻴﺸﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻬﺎﻧﯽ و داﺋﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬ ‫ﻣﺸﺎهﺪات ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﺎﻧﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎری از اﻳﻦ اﺣﮑﺎم در ﺑﺴﻴﺎری از ﮐﺸﻮرهﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺗﻌﻄﻴﻞ اﻓﺘﺎدﻩ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫رﺟﻢ ]ﺳﻨﮕﺴﺎر[ زﻧﺎ ]ﮐﺎر[ و ﺑﺮﻳﺪن دﺳﺖ ﺳﺎرق ﻳﺎ ﻗﺼﺎص ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﮔﻮش ﺑﻪ ﮔﻮش و ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺼﺎﺻﻬﺎ‪ .12‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬ ‫ﺑﺎﻧﮑﻬﺎ در هﻤﻪ ﮐﺸﻮرهﺎی اﺳﻼﻣﯽ رﺑﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ ...‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ]اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﻏﺮب[ ﺑﺎ ﻃﻨﺰی ﺧﺮاﺷﻨﺪﻩ اﺷﺎرﻩ ﺑﻪ ﺣﺞ‬ ‫ﮐﺮدﻩ و ﺑﺘﺨﺎﻧﻪ ای را ﺑﻴﺖ اﷲ ﻧﺎﻣﻴﺪن و ﺳﭙﺲ ﺑﻮﺳﻴﺪن ﺳﻨﮓ ﺳﻴﺎهﯽ را ﺑﻪ رﺳﻢ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن ﻗﺮن ‪ ٥ ،٤‬و ‪ ٦‬ﻣﻴﻼدی از‬ ‫ﺷﻌﺎﺋﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻔﺘﻦ و ﺧﻼﺻﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ را ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ ﺷﺮﻳﻌﺘﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮک اﺳﺖ و ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﻣﺮدم را از اوهﺎم و ﺧﺮاﻓﺎت دوران ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﻧﺠﺎت دهﺪ و هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ را ﻧﻮﻋﯽ ﻧﮋادﭘﺮﺳﺘﯽ ﻓﺮض ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و‬ ‫ﻣﺪﻋﯽ هﺴﺘﻨﺪ دﻳﻨﯽ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻬﺎﻧﯽ و داﺋﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺧﻴﺮ و ﺻﻼح ﺑﺸﺮﻳﺖ رهﻨﻤﻮن ﺷﻮد و از هﺮﮔﻮﻧﻪ‬ ‫ﺗﻌﺼّﺐ ﻣﻠّﯽ و ﻗﻮﻣﯽ و ﻧﮋادی ﮐﻨﺎرﻩ ﮔﻴﺮی ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻊ ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺎﻟﻪ ﻋﻤﻴﻘﯽ را ﭘﺮ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﺿﺪ ﺷ ّﺮ و ﻓﺴﺎد ﻣﻮﺟﻮدﻩ در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫ﻞ ﻧﻔﺲ‪ ،‬راهﺰﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻘﻮق و ﻣﺎل و ﻧﺎﻣﻮس دﻳﮕﺮان اﻣﺮی ﺟﺎری و ﻣﺘﺪاول‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺮﺧﻴﺰد‪ .‬در ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺘ ِ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺎرﻩ ای ﺟﺰ ﺷﺪت ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺣﮑﺎم ﺳﺨﺖ ﻗﺼﺎص و ﺑﺮﻳﺪن دﺳﺖ ﺳﺎرق و ﺳﻨﮕﺴﺎر ﮐﺮدن زاﻧﯽ ﻳﮕﺎﻧﻪ راﻩ‬ ‫ﻋﻼج اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮدﮔﯽ در ﺗﻤﺎم اﻗﻮام ﻣﺘﻤﺪن ﺁن ﻋﺼﺮ و ﭘﻴﺶ از ﺁن ﺧﺎﺻﻪ در ﺁﺷﻮر و ﮐﻠﺪﻩ و رم راﻳﺞ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ وﻟﯽ در‬ ‫ﻋﻮض ﮐﻔّﺎرﻩ ﺑﺴﯽ از ﮔﻨﺎهﺎن در اﺳﻼم‪ ،‬ﺁزاد ﮐﺮدن ﺑﻨﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻓﺼﻞ ‪» ١٥‬زن در اﺳﻼم« ]ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ از ﺑﺨﺶ ﺳﻮم زﻳﺮ ﻋﻨﻮان »ﺳﻴﺎﺳﺖ«[ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ‪ ،‬زن ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم‬ ‫ﺷﺄن و ﺣﻴﺜﻴﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺣﺘﯽ ﺟﺰء َﺗﺮَﮐﻪ ﻣﻴّﺖ ﭼﻮن ارث ﺑﻪ وارث او ﻣﯽ رﺳﻴﺪ‪ .‬اﺣﮑﺎم اﺳﻼﻣﯽ در ﺑﺎب زن ﻧﻮﻋﯽ‬ ‫اﻧﻘﻼب و ﺗﺤﻮل ﻣﺘﺮﻗﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود‪ .‬ﻧﺒﺎﻳﺪ و ﻣﻮﺟﻪ هﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل و اﺣﮑﺎم رهﺒﺮی را ﮐﻪ در اواﻳﻞ ﻗﺮن هﻔﺘﻢ‬ ‫ﻼ از ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺘﻮﻗﻊ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﮐﻪ در‬ ‫ﻣﻴﻼدی زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬از زاوﻳﻪ اﻓﮑﺎر و دﻳﺪ ﻗﺮن ‪ ١٩‬و ‪ ٢٠‬ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ‪ .‬ﻣﺜ ً‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺮدﮔﯽ ﻧﻘﺶ ﺁﺑﺮاهﺎم ﻟﻴﻨﮑﻠﻦ را اﻳﻔﺎ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪] 12‬ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﮐﻪ ﺷﺎدروان ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﺣﺪود دﻩ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از ﺑﺮﭘﺎﻳﯽ ﻧﻈﺎم ﺟﻤﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ ﮐﺘﺎب »‪ ٢٣‬ﺳﺎل« را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از‬ ‫ﭘﻴﺮوزی اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ و ﺑﺮﻗﺮاری ﺣﮑﻮﻣﺖ اﷲ در اﻳﺮان ﻗﺼﺎص ﭼﻮن دوران ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﻋﺮب اﺟﺮا ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ .‬دﺷﺘﯽ ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮی را ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﯽ‬ ‫ﻧﻤﯽ ﮐﺮد و ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺖ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﭘﻴﺮوان هﻤﺎن ﻋﻘﺎﻳﺪی ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ وی ﻋﻠﻴﻪ ﺁﻧﻬﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺑﺮدﻩ ﺑﻮد[‬

‫‪165‬‬

‫ﺑﺴﻴﺎری از اﻳﺮادهﺎ را ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ دﻻﻳﻞ ﻧﻘﻀﯽ ﺟﻮاب داد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻬﻢ ﺁزادی ﻓﮑﺮ و ﻋﻘﻴﺪﻩ و اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در‬ ‫ﮐﺸﻮرهﺎی ﻣﻐﻠﻮﺑﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻴﻦ ﻗﺒﻮل دﻳﺎﻧﺖ اﺳﻼم ﻳﺎ ادای ﺟﺰﻳﻪ ﻣﺨﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻓﮑﺎر‬ ‫ﻣﺘﺮﻗﻴﺎﻧﻪ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ اﻳﻦ ﮐﺎر زﻳﺒﺎ و ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زور ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻗﺒﻮل دﻳﺎﻧﺖ اﺳﻼم ﻣﺠﺒﻮر ﮐﻨﻨﺪ و ﻓﮑﺮ‬ ‫اﻣﺮوزی ﺑﺸﺮی ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﻋﺮاب ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب را ﻣﺄﻣﻮر هﺪاﻳﺖ ﻣﺮدم ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا اﮔﺮ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ درﺟﻪ ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن اهﺎﻟﯽ ﺳﻮرﻳﻪ و ﻣﺼﺮ و اﻳﺮان داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺴﯽ ﺁﺳﺎﻧﺘﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺁﻳﻪ‪:‬‬ ‫ﻀﻞﱡ ﻣَﻦ ﻳَﺸﺎ ُء َوﻳَﻬﺪی ﻣَﻦ ﻳَﺸﺎ ُء«‪ 13‬ﺑﻪ راﻩ راﺳﺖ هﺪاﻳﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺧﻮد ﻗﺮﺁن ﻧﻴﺰ اﻳﻦ روش ﻣﻄﻠﻮب و ﭘﺴﻨﺪﻳﺪﻩ ﺗﻠﻘﯽ ﻧﺸﺪﻩ‬ ‫» ُﻳ ِ‬ ‫‪14‬‬ ‫ﺣﱠ‬ ‫ﮏ ﻋَﻦ َﺑﱠﻴﻨ ﱟﺔ َو ﻳَﺤﻴﯽ ﻣَﻦ َ‬ ‫ﮏ ﻣَﻦ َهَﻠ َ‬ ‫اﺳﺖ و ﺟﻤﻠﻪ »ِﻟﻴَﻬِﻠ َ‬ ‫ﯽ ﻋَﻦ َﺑﻴﱠﻨ ٍﺔ« ]ﻳﻌﻨﯽ[ از راﻩ دﻟﻴﻞ و ﺑﺮهﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ هﻼﮐﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ‬ ‫رﺳﺘﮕﺎری رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻴّﻦ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺿﺮب ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﺮدم را هﺪاﻳﺖ ﮐﺮد‪:‬‬ ‫ﯽ دﻳِﻦ«‪.15‬‬ ‫»َﻟﮑُﻢ دﻳ ُﻨﮑُﻢ َوِﻟ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ دﻳﻦ ﺷﻤﺎ ﺑﺮای ﺧﻮد ﺷﻤﺎ و دﻳﻦ ﻣﻦ از ﺁن ﻣﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺺ ﻗﺮﺁن اﺳﺖ و ﺑﻪ دهﻬﺎ ﺁﻳﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن و ﻣﻔﻬﻮم ﻣﯽ ﺗﻮان اﺳﺘﺸﻬﺎد ﮐﺮد‪ .‬و هﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ‬ ‫]اﻳﻦ[ ﻧ ّ‬ ‫ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻣﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ اﺻﻞ‪ ،‬اﺻﻞ اﺳﻼم ﺁوردن و ﺟﺰﻳﻪ دادن درﺑﺎرﻩ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب اﺗﺨﺎذ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁن‬ ‫هﻢ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﺧﻴﺒﺮ و ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ و اﺳﻼم ﺁوردن ﻗﺮﻳﺶ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ از ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب‬ ‫ﻳﮏ واﺣﺪ ﺳﻴﺎﺳﯽ درﺳﺖ ﮐﻨﺪ و از اﻳﻦ رو ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺣﺪﻳﺜﯽ ﻣﻮﺛﻖ ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ‪ :‬دو دﻳﺎﻧﺖ در ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب ﻧﺒﺎﻳﺪ وﺟﻮد‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﺁﻳﻪ ای ﻣﺸﻌﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﻠﻴﺪﻧﺪ و ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎزل ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﮑﺎﺗﯽ ﭼﻨﺪ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﮐﻪ از ﻣﻔﺎهﻴﻢ ﺳﻮرﻩ ﺑﺮاﺋﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﻳﺠﺎد ﻳﮏ‬ ‫واﺣﺪ ﻗﻮﻣﯽ ﻋﺮب در ﺗﺤﺖ ﻟﻮای اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺪاﺑﻴﺮ ﺳﺨﺖ و ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺷﺪت و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﺮای رام ﮐﺮدن ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ در هﻤﻴﻦ ﺳﻮرﻩ ﺑﺪاﻧﻬﺎ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﷲ«‪.16‬‬ ‫لا ُ‬ ‫ﺣﺪُو َد ﻣﺎ اَﻧ َﺰ َ‬ ‫ﻻ ﻳَﻌَﻠﻤُﻮا ُ‬ ‫ﺷ ﱡﺪ ﮐُﻔ َﺮًا َو ﻧِﻔﺎﻗًﺎ َواَﺟ َﺪ ُر َا ّ‬ ‫ب َا َ‬ ‫»َاﻻَﻋﺮا ُ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﮐﻔﺮ و ﻧﻔﺎق ﺷﻴﻮﻩ ﻓﻄﺮی اﻋﺮاب اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺒﺎدی ﻓﺎﺿﻠﻪ دﻳﺎﻧﺖ را درک ﮐﻨﻨﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻦ«‪ 17‬اﺷﺎرﻩ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﻮام ﻏﻴﺮ ﻋﺮب ﻗﺮﺁن و‬ ‫ﺾ اﻻَﻋﺠَﻤﻴ َ‬ ‫در ﺳﻮرﻩ ﺷﻌﺮاء ﺁﻳﻪ ‪َ » : ١٩٨‬وﻟَﻮ َﻧﺰﱠﻟﻨﺎ ُﻩ ﻋَﻠﯽ ﺑَﻌ ِ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺁن را ﺑﻬﺘﺮ درک ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و زودﺗﺮ ﻣﯽ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از هﻤﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻓﺮﻧﮕﯽ وارد ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬دو‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﺑﺪون ﺟﻮاب ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ :‬ﻳﮑﯽ اﻳﻨﮑﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر و ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻋﻘﻞ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻋﺮاب ﺣﺠﺎز را‬ ‫ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺁﺧﺘﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺗﻬﺬﻳﺐ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺮدم ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ و ﻳﮑﺘﺎ ﺷﻨﺎﺳﯽ را ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﺑﻴﺎﻣﻮزد و ﭼﻮن ﺗﺼﻮر ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮی‬ ‫دﺷﻮار اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺐ دوم ﻣﯽ رﺳﻴﻢ ﮐﻪ‪ :‬ﻋﺎﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدی ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎﻳﯽ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺟﻮاب ﻣﻼﺣﻈﻪ اول ﻣﯽ ﺗﻮان ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ روش ﻗﺒﻮﻻﻧﺪن اﺳﻼم ﺑﻪ ﺿﺮب ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﺨﺼﻮص ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب ﺑﻮدﻩ‬ ‫و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺣﻮادث ﻧﺸﺎن داد ﺟﺰ ﺑﺎ اﻳﻦ روش ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﻮد اﺳﻼم ﭘﺎی ﮔﻴﺮد‪ .‬و اﻣﺎ درﺑﺎرﻩ ﻣﻼﺣﻈﻪ دوم ﺑﺎ دﻳﺪی ﻣﺜﺒﺖ و‬ ‫ﮐﺎوﺷﯽ در ﺣﻮادث ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ ﺳﻮدای ﻏﻨﻴﻤﺖ اﻋﺮاب را ﺑﻪ ﺧﺎرج از ﻣﺮزهﺎی ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬ ‫ﮐﺸﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫در ﻓﺼﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ دﻳﺪﻳﻢ ﺳﻮدای رﻳﺎﺳﺖ و اﻣﺎرت ﺗﻤﺎم ﺣﻮادث ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم را ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺑﻪ ﺑﺎر ﺁوردﻩ‬ ‫اﺳﺖ و هﻤﺎﻧﻄﻮر ﺳﻮدای دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﺛﺮوت دﻳﮕﺮان اﻋﺮاب را ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮی ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ ﺧﺸﮏ و‬ ‫ﺑﯽ ﺑﺮﮐﺖ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﺧﺸﻦ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ روزﮔﺎر ﻣﯽ ﮔﺬراﻧﻨﺪ‪ .‬در ﺁن ﺳﻮی ﻣﺮزهﺎﻳﺸﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ ﺳﺒﺰ و ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ‪ ،‬ﺷﻬﺮهﺎی‬ ‫ﺁﺑﺎد و ﻟﺒﺮﻳﺰ از ﺣﻮاﺋﺞ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻧﻮاع ﺗﻨﻌﻤﺎت و ﺧﻮﺑﻴﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮد و ﭼﺸﻢ را ﺧﻴﺮﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻓﺴﻮس اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎی‬ ‫ﺖ ﻓﺎﻗﺪ وﺳﺎﺋﻞ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺪاﻧﻬﺎ از‬ ‫ﺁﺑﺎد ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ اﻳﺮان و روم ﺗﻌﻠﻖ دارد و ﺑﺮای ﻣﺸﺘﯽ ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﮕﺮ ِد ﺗﻬﯽ دﺳ ِ‬ ‫ﻣﺤﺎﻻت اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺳﻼم ﺑﺮ ﻧﻔﺎق و ﮐﻮﺗﻪ ﻧﻈﺮی ﺁﻧﺎن ﭼﻴﺮﻩ ﺷﺪ‪ .‬زد و ﺧﻮردهﺎی ﺣﻘﻴﺮ ﻃﺎﻳﻔﻪ ای را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬هﻤﻪ‬ ‫را در زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ ﺧﻮد درﺁورد و از ﺁن ﺟﻤ ِﻊ ﻣﺘﻔﺮق واﺣﺪی ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁورد و ﺁن ﻣﺤﺎل ﻣﻤﮑﻦ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺮدم ﻓﻘﻴﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ هﺠﻮم ﺑﺮ ﻗﺒﻴﻠﻪ ای ﺿﻌﻴﻒ ﺗﺮ از ﺧﻮد و ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺑﺮدن دوﻳﺴﺖ ﺳﻴﺼﺪ ﺷﺘﺮ ﺁﺗﺶ ﺣﺮص ﺧﻮد را ﻓﺮو‬ ‫ﻣﯽ ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻨﮏ واﺣﺪ ﺑﺰرﮔﯽ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ هﺎی ﺑﺰرﮔﺘﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎی ﺑﺮﮐﺖ ﺧﻴﺰ و ﭘﺮ از‬ ‫ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻪ زﻧﺎﻧﯽ ﺳﻔﻴﺪ و زﻳﺒﺎ و ﺑﻪ اﻏﻨﺎم و اﺣﺸﺎم ﺑﯽ ﺷﻤﺎر دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻏﻨﻴﻤﺖ هﺎی ﺣﻘﻴﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺮﻩ ﻣﯽ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و از ﻣﺮگ ﺑﺮای ﺳﻴﺮاب ﮐﺮدن ﺗﺸﻨﮕﯽ هﺎی‬ ‫ﻣﺎدّی و روﺣﯽ ﻧﻤﯽ هﺮاﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻨﮏ در زﻳﺮ ﻟﻮاء اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﻮی ﻏﻨﻴﻤﺖ هﺎی ﻓﺮاوان رهﺴﭙﺎرﻧﺪ و در اﻳﻦ اﻗﺪام ﮐﻪ ﭼﻪ‬ ‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽ روﻧﺪ و ﭼﻪ ﺑﮑﺸﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽ روﻧﺪ‪ ،‬ﻳﮏ اﺣﺘﻴﺎج ﻣﺒﺮم روﺣﯽ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺗﺸﻨﻪ‬ ‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪17‬‬

‫]ﺳﻮرﻩ ﻓﺎﻃﺮ ﺁﻳﻪ ‪ .٨‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﺁﻳﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬وا ﻣﯽ ﮔﺬارد ﺁن را ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ و هﺪاﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺁن را ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ[‬ ‫ﺳﻮرﻩ اﻧﻔﺎل ﺁﻳﻪ ‪٤٤‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﮐﺎﻓﺮون ﺁﻳﻪ ‪٦‬‬ ‫ﺳﻮرﻩ ﺗﻮﺑﻪ ﺁﻳﻪ ‪٩٧‬‬ ‫]ﻣﻌﻨﯽ ﺁﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬و اﮔﺮ ﻧﺎزل ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻳﻢ ﺑﺮ ﺑﻌﻀﯽ ﻋﺠﻤﺎن[‬

‫‪166‬‬

‫ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﺗﻔﻮق ﻃﻠﺒﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﮏ ﺑﻪ ﺟﺎی اﻳﻨﮑﻪ ]ﻗﺒﻴﻠﻪ[ ﺗﻤﻴﻢ ﺑﺮ ﺗﻐﻠﺐ‪ ،‬ﻳﺎ اوس ﺑﺮ ﺧﺰرج‪ ،‬ﻳﺎ ﺛﻘﻴﻒ ﺑﺮ ﻏﻄﻔﺎن ﺑﺘﺎزد و‬ ‫ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ ،‬هﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻮرﻳﻪ و ﻋﺮاق روی ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﺎﺳًﺎ ﻏﻨﻴﻤﺖ اﺳﺎس ﭘﺎی ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﻼم و ﺗﻘﻮﻳﻪ ﺑﻨﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻓﺼﻞ ‪] ١٢‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم از ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‬ ‫)ﺳﻴﺎﺳﺖ( زﻳﺮ ﻋﻨﻮان »اﻳﺠﺎد اﻗﺘﺼﺎد ﺳﺎﻟﻢ«[ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻳﺔ اﻟﻨﺨﻠﻪ ﻳﻌﻨﯽ ﺗﺼﺮف ﻳﮏ ﮐﺎروان ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻗﺮﻳﺶ در ﺳﺎل‬ ‫دوم هﺠﺮی وﺿﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را روﺑﺮاﻩ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺁن‪ ،‬دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﻣﻮال ﺑﻨﯽ ﻗﻴﻨﻘﺎع و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﮐﻠﻴﻪ‬ ‫داراﻳﯽ ﺑﻨﯽ اﻟﻨﻀﻴﺮ و ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ اوﺿﺎع ﻣﺎﻟﯽ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را اﺳﺘﻮار ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﻪ ‪ ١٥‬ﺳﻮرﻩ ﻓﺘﺢ اﻳﻦ ﺳﻮدای ﺧﺎﻣﻮش ﻧﺸﺪﻧﯽ اﻋﺮاب را ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪:‬‬ ‫ﻄﻠَﻘﺘُﻢ اِﻟﯽ ﻣَﻐﺎ ِﻧ َﻢ ِﻟ َﺘُﺎﺧُﺬ ُو هﺎ َذرُوﻧﺎ َﻧﱠﺒﺒِﻌﮑُﻢ«‪.‬‬ ‫ن ِاذَا اﻧ َ‬ ‫ل اﻟ ُﻤﺨﱠﻠُﻔﻮ َ‬ ‫ﺳ َﻴﻘُﻮ ُ‬ ‫»َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺶ ﺗﻬﺎون ]ﺳﻬﻞ اﻧﮕﺎری[ و ﺗﺴﺎﻣﺢ ورزﻳﺪﻧﺪ در ﺑﻴﻌﺖ )ﺗﺤﺖ اﻟﺸﺠﺮﻩ( ﺷﺮﮐﺖ‬ ‫ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻳﻬﻮدان ﺧﻴﺒﺮ روﻧﺪ‪.‬‬ ‫و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺻﺮﻳﺤًﺎ در ﻗﺮﺁن ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺑﻪ »ﻏﻨﺎﺋﻢ ﮐﺜﻴﺮﻩ« وﻋﺪﻩ دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻋﺮاب ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ »ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻣﺎ هﻢ دﻧﺒﺎل‬ ‫ﺷﻤﺎ ﺁﻳﻴﻢ و ﺳﻬﻤﯽ از ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺑﺒﺮﻳﻢ«‪ .‬در هﻤﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺑﻨﯽ ﻏﻄﻔﺎن را ﮐﻪ هﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺎ ﻳﻬﻮدان ﺧﻴﺒﺮ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ وﻋﺪﻩ دادن ﺳﻬﻤﯽ از ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺧﻴﺒﺮ از ﻳﺎری ﺑﻪ ﻳﻬﻮدان ﺧﻴﺒﺮ ﺑﺎزداﺷﺖ‪.‬‬ ‫دهﻬﺎ ﻣﻮرد از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ در دﻩ ﺳﺎﻟﻪ هﺠﺮت دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺟﻮش و ﺧﺮوش اﻋﺮاب را در رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ‬ ‫دهﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﮑﺴﺖ هﻮازن و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﻣﻴﺎن ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ و ﻧﺎراﺿﯽ ﺷﺪن اﻧﺼﺎر ﮐﻪ در ﻳﮑﯽ از ﻓﺼﻮل ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺪان‬ ‫اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﯽ از اﻳﻦ دﺳﺖ‪ ،‬روﺷﻨﮕ ِﺮ ﻃﺮز ﻓﮑﺮ و ﺧﻮی اﻋﺮاب ﻏﻨﻴﻤﺖ ﭘﺮﺳﺖ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻮد و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‬ ‫روﺷﻨﻔﮑﺮی و ﺁﮔﺎهﯽ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل را ﺑﻪ روﺣﻴﻪ ﻗﻮم ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل در دﺳﺖ زدن ﺑﺪﻳﻦ وﺳﺎﺋﻞ و اﺟﺎزﻩ ﮐﺎروان زﻧﯽ ﻳﺎ ﻗﻠﻊ‬ ‫و ﻗﻤﻊ ﻳﻬﻮد ﻗﺼﺪی ﺑﺮﺗﺮ از ﺣﺮص ﻣﺎل اﻧﺪوزی اﻋﺮاب داﺷﺖ‪ .‬او ﻣﺮدی ﺑﻮد ﺳﻴﺎﺳﯽ و در ﻧﻈﺮ اهﻞ ﺳﻴﺎﺳﺖ وﺳﺎﺋﻞ هﺮ‬ ‫ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﺨﺺ را ﺑﻪ هﺪف رﺳﺎﻧﺪ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ »اﻟﻐﺎﻳﺎت ﺗﺒﺮر اﻟﻤﺒﺎدی = ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻄﻠﻮﺑﻪ ﻣﺠﻮز هﺮ ﮔﻮﻧﻪ اﻗﺪاﻣﯽ‬ ‫اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫او ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ اﺳﻼم ﭘﺎی ﮔﻴﺮد و ﻟﻮث ﺷﺮک و ﻧﻔﺎق زاﻳﻞ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺘﺤﺪی در ﻟﻮاء اﺳﻼم ﭘﯽ رﻳﺰی ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎ‬ ‫ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻤﻬﻴﺪ ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻘﺼﺪ ﻋﺎﻟﯽ راهﺒﺮ ﺷﻮد ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ هﺠﻮﻣﻬﺎ و ﻏﺰوﻩ هﺎ ﻋﺎﻳﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫ﮐﻮﭼﮏ اﺳﻼﻣﯽ ﺁن وﻗﺖ ﻣﯽ ﺷﺪ و اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻤﺘﺮ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺧﻮد ﺣﻀﺮت رﺳﻮل در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻗﻨﺎﻋﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﺣﺘﯽ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف ﮐﻮی ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ و ﺑﻪ دﺳﺖ‬ ‫ﺁﻣﺪن ﻏﻨﺎﺋﻢ هﻨﮕﻔﺖ‪ ،‬زﻧﺎن وی ﺗﻘﺎﺿﺎی ﻧﻔﻘﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺗﻤﻨﻴّﺎت ﺁﻧﺎن روی ﺧﻮش ﻧﺸﺎن ﻧﺪادﻩ و ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﺨﻴّﺮ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻴﻦ ﻃﻼق و ﻗﻨﺎﻋﺖ ﺑﻪ هﻤﺎن ﻧﻔﻘﻪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺖ از ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐُﺒﺎر در ﻗﻨﺎﻋﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﺮص ﻣﺎل ﺑﺮ هﻴﭽﻴﮏ ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﻧﺸﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ‬ ‫از رﺣﻠﺖ وی ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﭘﺲ از اﻳﻨﮑﻪ ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺧﺎرج از ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪ و ﻏﻨﺎﺋﻢ ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‬ ‫ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮص ﺟﻤﻊ ﻣﺎل ﺑﺮ ﻣﺰاج اﮐﺜﺮﻳﺖ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺧﻠﻴﻔﻪ دوم ]ﻋﻤﺮ[ روش ﺣﺰم و اﺣﺘﻴﺎط را از دﺳﺖ ﻧﻤﯽ داد و در ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻏﻨﺎﺋﻢ و دادن ﻣﻘﺮری ﺑﻪ ﺳﺮان ﻣﻬﺎﺟﺮ و‬ ‫اﻧﺼﺎر و ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺮﻳﻪ ﺧﻮاران ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺟﺎﻧﺐ اﻋﺘﺪال را ﻧﮕﺎﻩ ﻣﯽ داﺷﺖ و از ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﻤﯽ ﮐﺮد و ﻧﻤﯽ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺮدم از روش ﺣﻀﺮت دور ﺷﻮﻧﺪ و ﺧﻮد ﻧﻴﺰ زاهﺪاﻧﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺪﻩ ﺁزاد ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬هﻨﮕﺎم ﺧﻼﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺮاﭘﺎی ﻟﺒﺎس ﻋﻤﺮ از ﮐﻼﻩ و ﻋﻤﺎﻣﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﮐﻔﺶ ﺑﻴﺶ از ‪ ١٤‬درهﻢ ارزش‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺧﻼﻓﺖ ﻟﺒﺎس ‪ ٤٠‬دﻳﻨﺎری ﺑﻪ ﺗﻦ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﺳﺨﺘﮕﻴﺮی ﻋﻤﺮ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﺣﺪی ﺑﻮد ﮐﻪ ﻃﺒﺮی ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬در اواﺧﺮ ﺧﻼﻓﺘﺶ از وی ﺑﻪ ﺗﻨﮓ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و اﻳﻦ ﻋﺪم‬ ‫رﺿﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﮔﻮش ﺧﻮد او رﺳﻴﺪ‪ .‬روزی ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﺷﺪ و ﻧﻄﻖ ﺷﺪﻳﺪ اﻟﻠﺤﻨﯽ اﻳﺮاد ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻦ در رﺷﺪ اﺳﻼم ﮐﻮﺷﺶ ﮐﺮدﻩ ام‬ ‫ﺗﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮوﻣﻨﺪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ اﮐﻨﻮن ﻗﺮﻳﺶ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ اﻣﻮال ﺧﺪا را از دهﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﺑﺮﺑﺎﻳﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﭘﺴﺮ ﺧﻄﺎب زﻧﺪﻩ اﺳﺖ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮی ﺻﻮرت ﻧﺨﻮاهﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺳﺮ ﺑﺰﻧﮕﺎﻩ اﻳﺴﺘﺎدﻩ ام و ﺟﻠﻮ ﻗﺮﻳﺶ را ﻣﯽ ﮔﻴﺮم ﮐﻪ از راﻩ راﺳﺖ ﻣﻨﺤﺮف ﻧﺸﻮﻧﺪ و‬ ‫ﺑﻪ ﺁﺗﺶ دوزخ ﻧﻴﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎز ﻃﺒﺮی در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﺳﺮان ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺪون اﺟﺎزﻩ وی از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ و اﮔﺮ هﻢ اﺟﺎزﻩ ﻣﯽ‬ ‫داد ﺑﺮای ﻣﺪت ﮐﻢ ﻳﺎ ﺑﺮای ﺳﻔﺮ ﺑﻪ داﺧﻠﻪ ﺣﺠﺎز ﺑﻮد زﻳﺮا ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﮐﺮد رﻓﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﻼد ﻣﻔﺘﻮﺣﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺧﻄﺮی اﺳﺖ‬ ‫ﺑﺮای وﺣﺪت ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻳﮑﯽ از ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ در ﻳﮑﯽ از ﺟﻨﮕﻬﺎی ﺧﺎرج ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ‬ ‫وی ﻣﯽ ﮔﻔﺖ ﻏﺰوﻩ ای ﮐﻪ در رﮐﺎب رﺳﻮل اﷲ ﮐﺮدﻩ ای ﺗﻮ را ﮐﻔﺎﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺧﻮد ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻧﻴﺎی ﺧﺎرج را‬ ‫ﻧﺒﻴﻨﯽ و دﻧﻴﺎ ﺗﻮ را ﻧﺒﻴﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻘﻖ روﺷﻨﻔﮑﺮ ﻣﺼﺮ دﮐﺘﺮ ﻃﻪ ﺣﺴﻴﻦ در ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺳﺨﺘﮕﻴﺮﻳﻬﺎی ﻋﻤﺮ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :18‬ﻋﻤﺮ از ﻗﺮﻳﺶ ﻧﮕﺮان و ﺑﻪ‬ ‫روﺣﻴﻪ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺧﻮد ﺁﮔﺎﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ اﻓﺰون ﻃﻠﺐ و ﺗﻔﻮق ﺟﻮی و ﺳﻮد ﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮﻳﺶ ﺧﻮد را اﺷﺮف ﻃﻮاﺋﻒ ﻋﺮب ﻣﯽ‬ ‫‪18‬‬

‫اﻟﻔﺘﻨﺔ اﻟﮑﺒﺮی‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬

‫‪167‬‬

‫داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ از اﻳﻦ راﻩ ﮐﻪ ﺗﻮﻟﻴﺖ اﻣﻮر ﮐﻌﺒﻪ را در دﺳﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻃﻮاﺋﻒ ﻋﺮب و ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺑﺘﺎن ﻧﺎﻣﺪار ﺁﻧﺎن‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻗﺮﻳﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﻋﺎدات دﻳﻨﯽ ﻋﺮب را اﺳﺘﺜﻤﺎر ﻣﯽ ﮐﺮد و از اﻳﻦ راﻩ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻃﻮاﺋﻒ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫واﺳﻄﻪ اﻣﻨﻴﺖ اﻃﺮاف ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺗﺠﺎرت ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺖ و در اﻳﻦ ﺑﺎب زﺑﺮدﺳﺖ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻋﻤﺮ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺮای ﻃﺎﻳﻔﻪ اش وﺳﻴﻠﻪ ﮐﺴﺐ ﺷﺄن و ﺟﻤﻊ ﻣﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ورﻧﻪ ﺑﺪان ﺑﺘﺎن ﻋﻘﻴﺪﻩ ای ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و اﮐﻨﻮن هﻢ‬ ‫ﮐﻪ اﺳﻼم ﺁوردﻩ اﻧﺪ از ﻧﺎﭼﺎرﻳﺴﺖ و ﭘﺲ از ﺁﻧﮑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ از ﺗﺮس ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ‬ ‫اردوﮔﺎﻩ اﺳﻼم را ﻧﻴﺰ ﻧﻮﻋﯽ ﻗﻤﺎر و ﻣﺨﺎﻃﺮﻩ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺮدم ﺳﻮدﺟﻮ و ﻓﺮﺻﺖ ﻃﻠﺒﯽ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﻴﺪان داد«‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻋﻤﺮ ﺣﻮادث ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ او روﺷﻦ دﻳﺪﻩ ﺑﻮد و ﻧﻈﺮش ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ وﺻﻴﺖ او ﻋﺜﻤﺎن ﺗﻤﺎم‬ ‫ﻋﻤﺎل او را ﺗﺎ ﻳﮏ ﺳﺎل ﺑﺮ ﺟﺎی ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺗﻐﻴﻴﺮات را ﭘﺲ از ﻳﮏ ﺳﺎل ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺖ وﻟﯽ از هﻤﺎن ﺁﻏﺎز ﺧﻼﻓﺖ‬ ‫د ِر ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﺮ روی ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر ﮔﺸﻮدﻩ ﺷﺪ و ﻣﻘﺮرﻳﻬﺎ ﻳﮏ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺻﺪ در ﺻﺪ اﻓﺰودﻩ‬ ‫ﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮد ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺳﻮم در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺷﺨﺼﯽ از روش دو ﺧﻠﻴﻔﻪ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﺮدﻩ و هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﺧﺼﻮﺻﯽ از ﺑﻴﻦ‬ ‫اﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را روا ﻧﻤﯽ داﺷﺖ اﻣﺎ ﻋﻄﺎﻳﺎی ﻧﺎﺳﺰاوار او ﺁﺗﺶ ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ را در ﺳﻴﻨﻪ هﺎ اﻓﺮوﺧﺖ و اﺻﻮل زهﺪ و ﺑﯽ‬ ‫اﻋﺘﻨﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﻣﺎل دﻧﻴﺎ را از ﺑﻴﻦ ﺑﺮد‪.‬‬ ‫ﻋﻤﺮ ﻳﮑﯽ از ﻣﻘﺘﺪرﺗﺮﻳﻦ ﺧﻠﻔﺎی اﺳﻼم و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻨﻮان »اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ« ﺑﺪو دادﻧﺪ‪ .‬درﻋﻴﻦ ﺣﺎل‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻟﺒﺎس او هﻨﮕﺎم ﻣﺮگ از ﻋﻤﺎﻣﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻣﻮزﻩ ﭘﺎ ]ﭘﺎﭘﻮش[ ‪ ١٤‬درهﻢ ﺑﻴﺶ ارزش ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫زهﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﻣﺸﻬﻮد و ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق دوﺳﺖ و دﺷﻤﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺒﺎس وی ﭼﻨﺪان وﺻﻠﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮﺗﺶ از وﺻﻠﻪ‬ ‫ﮐﻨﻨﺪﻩ ﺧﺠﺎﻟﺖ ﻣﯽ ﮐﺸﻴﺪ‪ .‬ﺑﺮادر ﺧﻮد ﻋﻘﻴﻞ را ﮐﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎی ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻣﺎﻟﯽ از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﺮای ﺗﺄدﻳﻪ ﻗﺮوض ﺧﻮد‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﻬﺮ و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﭘﺎﺳﺦ داد ﮐﻪ ﻋﻘﻴﻞ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ دﺷﻤﻦ او ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻔﻴﺎن روی ﺁورد و اﻳﻦ ﺧﻮد ﻧﺸﺎﻧﻪ دﻳﮕﺮی‬ ‫از اﻓﺰون ﻃﻠﺒﯽ اﻋﺮاب و ﺣﺮص ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺎل‪.‬‬ ‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص ﮐﻪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﺟﺰء ﻋﺸﺮﻩ ﻣﺒﺸﺮﻩ ﺑﻮد و از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺳﻼم ﺁوردﮔﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ‬ ‫رﻓﺖ ﻳﮑﯽ از ﺷﺶ ﺗﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﺮای ﺷﻮرا و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻌﻴﻦ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻃﺒﻌًﺎ ﻧﺎﻣﺰد ﺧﻼﻓﺖ رﺳﻮل اﷲ ﺑﻮد و‬ ‫س ]دﻟﻴﺮ و ﺟﻨﮕﺠﻮ[ اﺳﻼم ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ زﻳﺮا ﻓﺎﺗﺢ ﻋﺮاق ﺑﻮد و در اﻳﺎم ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻮﻓﻪ و ﻣﺪاﻳﻦ را‬ ‫او را ﻓﺎر ِ‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ در ﺳﺎل ‪ ٥٥‬هﺠﺮی ﮐﻪ در ﻗﺼﺮ ﺧﻮد ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻋﺘﻴﻖ در ﻣﺪﻳﻨﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺎن دوﻳﺴﺖ ﺗﺎ ﺳﻴﺼﺪ‬ ‫هﺰار درهﻢ ﺑﺮ ﺟﺎی ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﺴﺮ هﻤﻴﻦ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻦ زﻳﺎد در ‪ ٦١‬هﺠﺮی ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ری‬ ‫ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪﻩ ﺑﻮد وﻟﯽ اﺑﻦ زﻳﺎد ﺁن را ﻣﻨﻮط ﺑﺮ اﻳﻦ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﺮﮐﺮدﮔﯽ ﻟﺸﮑﺮی را ﺑﭙﺬﻳﺮد ﮐﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺖ راﻩ را ﺑﺮ ﺣﺴﻴﻦ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﮕﻴﺮد و او را ﺑﻪ ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻳﺰﻳﺪ ﻣﺠﺒﻮر ﮐﻨﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺎ وی ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ اﺑﺘﺪا در ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﺁن ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺗﺮدﻳﺪ‬ ‫داﺷﺖ و ﺷﺐ ﺑﺎ ﮐﺴﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻮر ﻧﺸﺴﺖ و هﻤﻪ وی را از ﻗﺒﻮل اﻳﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﭘﺴﺮ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ‬ ‫وﻗﺎص‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺘﻴﺰﻩ ﺟﻮﻳﯽ ﺑﺎ ﻧﻮﻩ رﺳﻮل اﮐﺮم ﺑﺮﺧﻴﺰد‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن اﺑﻦ زﻳﺎد در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺟﺪّی‬ ‫ﺑﻮد و ﺣﺘﻤًﺎ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ او را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ اﻣﻴﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ری ﻗﺒﻮل ﮐﺮد و هﻨﮕﺎم ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ روش ﺻﻠﺢ ﺟﻮﻳﯽ و ﻧﺼﻴﺤﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﺎ ﺳﻪ روز ﮐﻮﺷﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ را ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ و‬ ‫ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ و ﭼﻮن ﮐﺎر ﻣﺬاﮐﺮﻩ ﺑﻪ درازا ﮐﺸﻴﺪ و اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻴﻤﻨﺎک ﺑﻮد ﮐﻪ اﺻﻞ ﺷﺮاﻓﺖ و ﺣﻤﻴﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮ ﻣﺰاج‬ ‫ﻋﻤﺮ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮدﻩ و ﺑﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﭙﻴﻮﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺮ ﺑﻦ ذی اﻟﺠﻮﺷﻦ را ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ اﮔﺮ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬ ‫ﺣﺴﻴﻦ ﺗﮑﺎهﻞ ورزد‪ ،‬از ﺳﺎﻻری ﺳﭙﺎﻩ ﺑﺮﮐﻨﺎر ﺷﻮد و ﺧﻮد او رﻳﺎﺳﺖ ﻟﺸﮕﺮ را ﺑﺮﻋﻬﺪﻩ ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﭼﻮن ﭼﻨﻴﻦ دﻳﺪ‪ ،‬ﺳﺎﺑﻘﻪ ﭘﺪرش را در اﺳﻼم ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﻩ و اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان رﺳﻮل را ﺑﻪ ﻳﮏ ﺳﻮی اﻧﺪاﺧﺖ و‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﻴﺮ را ﺑﻪ ﻃﺮف ﻧﻮادﻩ رﺳﻮل اﷲ ﭘﺮﺗﺎب ﮐﺮد زﻳﺮا ﺣﮑﻮﻣﺖ ری ﺑﺮ هﺮ اﺻﻞ ﺷﺮﻳﻒ دﻳﻨﯽ و اﺧﻼﻗﯽ و ﻣﺮاﻋﺎت‬ ‫ﺣﻖ و ﻋﺪاﻟﺖ رﺟﺤﺎن داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻃﻠﺤﻪ ﻧﻴﺰ ﻳﮑﯽ از ﻋﺸﺮﻩ ﻣﺒﺸﺮﻩ و از ﺑﺰرﮔﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ وﺻﻴﺖ ﻋﻤﺮ ﻳﮑﯽ از ﺷﺶ ﻧﻔﺮ ﺗﺸﮑﻴﻞ دهﻨﺪﻩ ﺷﻮرای‬ ‫ﺧﻼﻓﺖ اﺳﺖ و ﻃﺒﻌًﺎ ﻧﺎﻣﺰد ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﻃﻠﺤﻪ هﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻋﻤﺮ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﺒﻮد و از اﻳﻦ رو ﺷﻮری ﺑﺪون ﺣﻀﻮر او‬ ‫ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪ و ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﺪون رأی وی اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬هﻨﮕﺎم ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬ﺣﺎل ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻴﻌﺖ‬ ‫ﻧﮑﺮد‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ او ﺷﺪ و ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﺗﻮ داوﻃﻠﺐ ﺧﻼﻓﺖ هﺴﺘﯽ ﻣﻦ ﺣﺎﺿﺮم ﮐﻨﺎر ﺑﺮوم‪ .‬ﻃﻠﺤﻪ ﭼﻮن ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫دﻳﺪ‪ ،‬رو در ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻴﻌﺖ ﮐﺮد و در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ‪ ٥٠/٠٠٠‬ﭘﻨﺠﺎﻩ هﺰار درهﻢ از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻗﺮض ﺑﻪ وی داد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪهﺎ ﺁن ﻣﺒﻠﻎ هﻨﮕﻔﺖ را از وی ﻧﮕﺮﻓﺖ و ﺁن را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺟﻮاﻧﻤﺮدی و ﺑﻴﻌﺖ ﮐﺮدن وی‬ ‫ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺁن‪ ،‬ﻃﻠﺤﻪ ﻳﮑﯽ از ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮﻳﻦ و ﺻﺪﻳﻘﺘﺮﻳﻦ دوﺳﺘﺎن ﻋﺜﻤﺎن ﺷﺪ ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ ﻣﻴﺎن ﺁن دو ﺑﻴﻊ و ﺷﺮاﺋﯽ ]داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻩ‬ ‫و ﺑﺴﺘﺎن[ وﺟﻮد داﺷﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻃﻠﺤﻪ ﻣﻠﮑﯽ ﻳﺎ ﻣﺎﻟﯽ در ﻋﺮاق داﺷﺖ و ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺁن را در ﺣﺠﺎز ﻳﺎ ﻣﺼﺮ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺮای وی اﻧﺠﺎم ﻣﯽ داد و در ﺗﺒﺪﻳﻞ اﻣﻼک وی در ﻗﻠﻤﺮو ﮐﺸﻮر اﺳﻼﻣﯽ ﺑﯽ درﻳﻎ ﺑﻪ وی ﻣﺪد ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫هﻤﻴﻦ ﻃﻠﺤﻪ در ﺁﻏﺎز ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن ﻧﻐﻤﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺳﻮم از وی ﺟﺎﻧﺒﺪاری ﻣﯽ ﮐﺮد وﻟﯽ هﻤﻴﻨﮑﻪ ﮐﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎن‬ ‫ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬از وی ﮐﻨﺎرﻩ ﮔﻴﺮی ﮐﺮد و ﻋﺒﺮت اﻧﮕﻴﺰ اﻳﻨﮑﻪ هﻨﮕﺎم ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﺧﺎﻧﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ هﻢ ﺻﺪا و هﻤﺮاﻩ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺟﺎﻳﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ام‪ ،‬در ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ ﺑﻪ ﺗﻴﺮ ﻣﺮوان ﺑﻦ اﻟﺤﮑﻢ ﮐﻪ ﺧﻮد از دﺷﻤﻨﺎن ﻋﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﺸﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪ و ﻣﺮوان ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ دﻳﮕﺮ ﺧﻮن ﻋﺜﻤﺎن را از ﮐﺴﯽ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻢ‪.‬‬ ‫‪168‬‬

‫ﺑﺎ ﺁﻧﮑﻪ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم‪ ،‬ﻃﻠﺤﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻧﺒﻮد و ]در[ ﺁﺧﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ ﻣﺮدی ﻣﺘﻮﺳﻂ اﻟﺤﺎل ﺑﻮد‪ ،‬هﻨﮕﺎم ﻣﺮگ َﺗﺮَﮐﻪ او را ﺑﻪ‬ ‫‪ ٣٠/٠٠٠/٠٠٠‬درهﻢ ﺗﺨﻤﻴﻦ ﻣﯽ زدﻧﺪ ﮐﻪ از اﻳﻦ ﻣﺒﻠﻎ ‪ ٢/٢٠٠/٠٠٠‬درهﻢ و ‪ ٢٠٠/٠٠٠‬دﻳﻨﺎر ﻧﻘﺪ و ﻣﺎﺑﻘﯽ اﻣﻼک و‬ ‫ﻣﺴﺘﻐﻼت و اﺣﺸﺎم ﺑﻮد‪ .‬در راﻳﺘﯽ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻘﺪﻳﻨﻪ او را ‪ ١٠٠‬ﮐﻴﺴﻪ ﭼﺮﻣﯽ ﺑﺮﺁورد ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ در هﺮ ﻳﮏ ﺳﻪ ﻗﻨﻄﺎر ]ﺧﻴﮑﯽ‬ ‫از ﭘﻮﺳﺖ ﮔﺎو ﮐﻪ ﭘﺮ از زر ﻧﺎب ﺑﺎﺷﺪ[ زر ﻧﺎب ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫زﺑﻴﺮ ﺑﻦ اﻟﻌﻮام ﻧﻴﺰ از اﺻﺤﺎب ﮐُﺒﺎر و ﺟﺰء ﻋﺸﺮﻩ ﻣﺒﺸﺮﻩ‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل و از ﺟﻬﺎت دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺪان ﺣﻀﺮت‬ ‫ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪ ،‬در ﺟﻨﮕﻬﺎ و ﻏﺰوات ﺑﺴﻴﺎری ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮد و ﺣﻀﺮت او را ﺣﻮاری ﺧﻮﻳﺶ ﺧﻄﺎب ﻣﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬او ﻳﮑﯽ از‬ ‫ﺷﺶ ﻧﻔﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﺎﻣﺰد ﺧﻼﻓﺖ ﮐﺮدﻩ و ﺷﻮری را ﺗﺸﮑﻴﻞ دادﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺳﻮم از ﻣﺘﻦ ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ‪ ٦٠٠/٠٠٠‬درهﻢ ﺑﻪ وی ﺑﺨﺸﻴﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد او ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺖ اﻳﻦ ﻣﺒﻠﻎ ﮔﺰاف را ﺑﻪ ﭼﻪ ﮐﺎر اﻧﺪازد و ﺑﻌﻀﯽ از ﻳﺎراﻧﺶ‬ ‫وی را راهﻨﻤﺎﻳﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺁن را ﺻﺮف ﺧﺮﻳﺪ ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺴﺘﻐﻞ در ﺷﻬﺮهﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو هﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﺧﺎﻧﻪ و‬ ‫اﻣﻼک زﻳﺎدی در ﻓﺴﻄﺎط اﺳﮑﻨﺪرﻳﻪ ]در ﻣﺼﺮ[‪ ،‬ﺑﺼﺮﻩ و ﮐﻮﻓﻪ داﺷﺖ‪ .‬در ﺧﻮد ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻳﺎزدﻩ ﺧﺎﻧﻪ اﺟﺎرﻩ ای داﺷﺖ و‬ ‫ﻣﺎ َﺗﺮَک وی را ﻣﻴﺎن ‪ ٣٥/٢٠٠/٠٠٠‬درهﻢ ﺗﺎ ‪ ٥٢/٠٠٠/٠٠٠‬درهﻢ ﺗﺨﻤﻴﻦ ﻣﯽ زﻧﻨﺪ‪ .‬در ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ 19‬ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫زﺑﻴﺮ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽ ﮐﺮد ﮐﺴﯽ ﭘﻮل ﺧﻮد را ﻧﺰد وی ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﮔﺬارد زﻳﺮا از ﻓﺮط زهﺪ ﻣﯽ ﺗﺮﺳﻴﺪ ﺑﻪ ودﻳﻌﻪ ﻣﺮدم ﺁﺳﻴﺒﯽ رﺳﺪ و‬ ‫ﺑﻪ ﺣﻖ اﻟﻨّﺎس زﻳﺎﻧﯽ وارد ﺷﻮد و اﮔﺮ دﻳﮕﺮان اﺻﺮار ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎل ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺮض ﻣﯽ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻪ در اﻳﻦ‬ ‫ﺻﻮرت هﻢ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺁن را ﭼﻮن ﻣﺎل ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪازد و ﺳﻮدهﺎ ﺑﺮد و هﻢ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬وارﺛﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺄدﻳﻪ‬ ‫دﻳﻮن وی ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو هﻨﮕﺎم ﻣﺮگ در ﺣﺪود ‪ ٢/٠٠٠/٠٠٠‬درهﻢ ﺑﺪهﮑﺎر ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺴﺮش ﺁﻧﻬﺎ را ﺗﺄدﻳﻪ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﮐﻪ او هﻢ از ﻋﺸﺮﻩ ﻣﺒﺸﺮﻩ اﺳﺖ و ﻣﻮرد ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل و ﻃﺮف اﻋﺘﻤﺎد اﺑﻮﺑﮑﺮ و‬ ‫ﻋﻤﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺨﺼًﺎ اهﻞ ﺗﺠﺎرت و داد و ﺳﺘﺪ و ﻣﺮد ﮐﺎرﺁﻣﺪی ﺑﻮد‪ .‬او ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﯽ ﺑﻀﺎﻋﺖ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در اﻣﻮر ﺧﻴﺮﻳﻪ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﭘﻴﺸﻘﺪم ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﺬﻟﮏ ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ از وی ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﺎﻧﺪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش در ﺑﺎزار ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﭼﻬﺎر‬ ‫زن داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ هﺮ ﻳﮏ ﻣﻴﺎن ‪ ٨٠/٠٠٠‬ﺗﺎ ‪ ١٠٠/٠٠٠‬دﻳﻨﺎر ارث رﺳﻴﺪ و ‪ ٥٠/٠٠٠‬دﻳﻨﺎر ﻃﻼ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ‪ ١٠٠٠‬ﺷﺘﺮ و‬ ‫‪ ٣٠٠٠‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺮای اﻧﻔﺎق در راﻩ ﺧﺪا وﺻﻴﺖ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫در زﻣﺎن ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺳﻮم اﻣﺜﺎل ﺣﮑﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام ﮐﻪ دﻳﻨﺎری از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ﻧﻤﯽ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و از ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷﻬﺮﻳﻪ ای ﮐﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮ و‬ ‫ﻀ َﺔ َو ﻻ‬ ‫ﺐ وَاﻟ ِﻔ ﱠ‬ ‫ن اﻟ ﱠﺬ َه َ‬ ‫ﻦ َﻳﮑِﻨﺰُو َ‬ ‫اﻧﺼﺎر ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﺳﺮ ﺑﺎز ﻣﯽ زد ﮐﻤﻴﺎب ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮذر ﻏﻔﺎری ﮐﻪ ﺁﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ »اﻟﱠﺬﻳ َ‬ ‫ب أﻟﻴ ٍﻢ« ‪20‬را ﺑﻪ رخ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﮐﺸﻴﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﻔﺎد ﺁﻳﻪ وﻇﻴﻔﻪ هﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫ﷲ َﻓ َﺒﺸﱠﺮهُﻢ ِﺑﻌَﺬا ٍ‬ ‫ﻞا ِ‬ ‫ﻳُﻨ ِﻔﻘُﻮﻧَﻬﺎ ﻓﯽ ﺳَﺒﻴ ِ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻴﻢ و زر را اﻧﺒﺎر ﻧﮑﻨﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ در راﻩ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﺼﺮف رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب و اﺧﻼﻟﮕﺮ ﺗﺸﺨﻴﺺ دادهﻪ ﺷﺪ و‬ ‫ﺑﺎ اﺟﺎزﻩ ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ او را از ﺷﺎم اﺧﺮاج و ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﭼﻮن در ﻣﺪﻳﻨﻪ هﻢ ﺣﺮف ﺣﻖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺳﻮم‬ ‫ﮔﻮﺷﺰد ﮐﺮد‪ ،‬وی را ﻣﻀﺮوب و ﺑﻪ ﺑﻴﻐﻮﻟﻪ ای ﺗﺒﻌﻴﺪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺻﺤﺎﺑﯽ زاهﺪ و ﻣﺆﻣﻦ در هﻤﺎﻧﺠﺎ در ﻧﮑﺒﺖ و ﻓﻼﮐﺖ ﺟﺎن‬ ‫ﺳﭙﺮد‪.‬‬ ‫ﺟﺰ اﻓﺮاد ﻣﻌﺪودی هﻤﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﭘﻮل ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﺮص ﺑﺮ ﻣﺎل ﺑﺮ ﻣﺰاﺟﻬﺎ ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻣﺮد ﺑﯽ ﺣﺴﺐ و ﻧﺴﺐ‬ ‫ﺑﻴﮑﺎرﻩ ای ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺟﻨﺎب« ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﭘﺎدوﻳﯽ و ﺣﻤﺎﻟﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد‪ ،‬هﻨﮕﺎم ﻣﺮگ در ﮐﻮﻓﻪ ‪ ٤٠٠٠٠‬درهﻢ ﭘﻮل ﻧﻘﺪ در‬ ‫ﮔﻨﺠﻴﻨﻪ ﺧﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﺳﻬﻤﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن از ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ ﺑﺎ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ در هﻨﮕﺎم ﺻﻠﺢ از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل درﻳﺎﻓﺖ‬ ‫ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻓﺮﺻﺖ ﺗﻮاﻧﮕﺮی ﻣﯽ داد‪.‬‬ ‫ﺳﻮاراﻧﯽ ﮐﻪ در ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺷﻤﺎل ﺁﻓﺮﻳﻘﺎ زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺴﺮح ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ هﺮ ﻳﮏ ‪٣٠٠٠‬‬ ‫ﻣﺜﻘﺎل زر ﻧﺎب درﻳﺎﻓﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﻴﺎدﻩ هﺎ هﺮ ﻳﮏ ‪ ١٠٠٠‬ﻣﺜﻘﺎل‪.‬‬ ‫ﺻﺪهﺎ ﻣﺜﺎل و ﺷﺎهﺪ از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ در ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺻﺪر اﺳﻼم ﺛﺒﺖ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺠﻤﻮع ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ و ﺗﺼﺎﺣﺐ اﻣﻼک زراﻋﯽ ﻣﺮدم و اﺳﺎرت ﺟﻮاری ]ﺟﻤﻊ ﺟﺎرﻳﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ دﺧﺘﺮﺑﭽﻪ و ﮐﻨﻴﺰک[ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ‬ ‫اﻋﺮاب را ﺑﻪ ﺗﮑﺎﭘﻮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و در راﻩ وﺻﻮل ﺑﻪ اﻳﻦ هﺪﻓﻬﺎ از هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ رﺷﺎدت و ﺣﺘﯽ ﻗﺴﺎوت و ﺑﻴﺮﺣﻤﯽ ﻧﻴﺰ درﻳﻎ‬ ‫ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ن اﮐﺮﻣﮑﻢ ﻋﻨﺪاﷲ‬ ‫ﻋﺮب در ﭘﺸﺖ ﺳﻨﮕﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺳﻴﺎدت و ﻣﻠﮏ و ﺗﻔﻮق ﻣﯽ ﺟﺴﺖ و از اﻳﻦ رو اﺻﻞ ﺑﺰرگ »ا ّ‬ ‫اﺗﻘﺎﮐﻢ« را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﻃﺒﻌًﺎ ﭼﻨﻴﻦ روﺷﯽ از ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﺧﺎﻟﯽ ﻧﺨﻮاهﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻠﻞ دﻳﮕﺮ ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺪﻳﻦ‬ ‫اﺳﺘﺒﺪاد ﮔﺮدن ﻧﻤﯽ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﺻﻮل ﻣﻘﺪس و اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﻼم روی ﺁوردﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﻮق ﻧﮋادی و ﺣﺮص و ﺛﺮوت‬ ‫اﻧﺪوزی اﻋﺮاب‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺁﻧﻬﺎ را ﺷﻌﻮﺑﻴﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﺮاﺑﺮ زﻧﺪﻗﻪ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دارم ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﻣﺼﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »زﻧﺪﻗﻪ و اﻟﺸﻌﻮﺑﻴﻪ« ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻳﮑﯽ‬ ‫از اﺳﺘﺎدان داﻧﺸﮕﺎﻩ ﻗﺎهﺮﻩ ﺑﺮ ﺁن ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺳﻌﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮاﻳﺶ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﺑﻪ ﻗﻮﻣﻴﺖ و ﻣﻠﻴﺖ‬ ‫ﺧﻮد ﻧﻮﻋﯽ زﻧﺪﻗﻪ و اﻧﺤﺮاف از اﺻﻮل اﺳﻼم ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ هﻴﭻ ﺳﺨﻦ از اﻧﺤﺮاف اﺳﺎﺳﯽ ﺧﻮد اﻋﺮاب از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ »ان اﷲ ﻳﺄﻣﺮﮐﻢ ﺑﺎﻟﻌﺪل و اﻻﺣﺴﺎن« ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪] 19‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﺼﺮی ﺷﺎﮔﺮد واﻗﺪی در ﺣﺪود ‪ ٨٥٠‬ﻣﻴﻼدی درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب »ﻃﺒﻘﺎت« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ »ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ«‬ ‫اﺷﺘﻬﺎر دارد[‬ ‫‪ 20‬ﺁﻳﻪ ‪ ٣٤‬ﺳﻮرﻩ ﺗﻮﺑﻪ ] ﻣﻌﻨﯽ ﺁﻳﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﺁﻧﺎن ﮐﻪ اﻧﺒﺎر ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮﻩ را و اﻧﻔﺎق ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺁﻧﻬﺎ را در راﻩ ﺧﺪا‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺸﺎرت دﻩ اﻳﺸﺎن‬ ‫را ﺑﻪ ﻋﺬاﺑﯽ دردﻧﺎک[‬

‫‪169‬‬

‫ﺁﻧﻬﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ را اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﮔﺮدن در ﻣﻨﺠﻼب ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻏﺮق ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و در ﺣﻮض ﺷﺮاب ﻋﺴﻞ‬ ‫ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ ﺧﻼف روش اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺑﺰرﮔﻮار ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮐﻪ ارزش اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ و ﺗﻘﻮی ﻣﺘﮑﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻋﺮب را ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻠﻞ اﺳﻼﻣﯽ و از ﻣﻴﺎن ﻋﺮب ﺑﻨﯽ اﻣﻴّﻪ را ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻃﻮاﺋﻒ ﻋﺮب ﺗﻔﻮق دهﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺴﺎﻧﯽ را اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﻳﻌﻨﯽ ازهﺪ و اﺗﻘﯽ و اﻋﻠﻢ ﺻﺤﺎﺑﻪ رﺳﻮل اﷲ را ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﺮ ﻧﺎﺳﺰا‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﮐﺎر ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﮐﻞ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﻳﻌﻨﯽ ﻧﻮادﻩ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس در ﻣﺠﻠﺲ ﺧﻮد دﻟﻘﮑﯽ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ‬ ‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪ رﻗﺺ و ﻣﺴﺨﺮﮔﯽ در ﻣﯽ ﺁورد و ﻗﺒﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ را ﺷﻴﺎر ﮐﺮدﻩ و ﺑﺮ ﺁن ﺁب ﺑﺴﺖ ﺗﺎ ﺁﺛﺎر ﻳﮑﯽ از‬ ‫ﺑﺎ ﺷﻬﺎﻣﺖ ﺗﺮﻳﻦ اوﻻد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد‪.‬‬ ‫ﻦ ﺗﺸﺨﻴﺺ را داﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺎﺳﻘﺎن و زﻧﺒﺎرﮔﺎن و ﻣﻨﺤﺮﻓﺎن از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ‬ ‫ن ﺛﺎﺑﺖ و اﻳﻦ ﺣُﺴ ِ‬ ‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﻳﻦ ﻓﻬ ِﻢ روﺷﻦ و اﻳﻦ اﻳﻤﺎ ِ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ را ﻻﻳﻖ ﻋﻨﻮان اﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪170‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ‬ ‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ‪ ،‬رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر و ﺗﺴﻠﻂ اﺳﻼم ﻳﮑﯽ از ﺣﻮادث ﺑﯽ ﻧﻈﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯽ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﻋﻠﻞ و اﺳﺒﺎب ﺣﻮادث‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻏﺎﻟﺒًﺎ دﻗﻴﻖ و ﻣﺴﺘﻠﺰم ﮐﺎوش و ﺗﻔﺤﺺ داﻣﻨﻪ دار و هﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺘﻮان ﭘﻨﻬﺎن و ﺁﺷﮑﺎر ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﺎزﻳﺎﻓﺖ و‬ ‫ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﺎن ﻋﻠﺖ ﻳﺎ ﻋﻠﺘﻬﺎ و ﻣﻌﻠﻮل را روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﺠﺎم ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺤﺜﯽ درﺑﺎرﻩ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﺑﻪ واﺳﻄﻪ وﺟﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺴﺘﻨﺪات ﻓﺮاوان ﭼﻨﺪان ﺑﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎن روﺷﻦ ﺑﻴﻦ دﺷﻮار‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮط ﺁﻧﮑﻪ از ﻣﻠﮑﻪ اﺟﺘﻬﺎد و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺑﻬﺮﻩ ﮐﺎﻓﯽ داﺷﺘﻪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل از ﻏﺮض و ﺗﻌﺼﺐ ﻋﺎری ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در‬ ‫اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺣﺘﻤًﺎ ﻟﻮح ﺿﻤﻴﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎدﻩ ﺑﻮدﻩ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺗﻌﺒﺪی ﻳﺎ ﺗﻠﻘﻴﻨﺎت ﭘﺪری ﺁن را ﻣﺸﻮب ﻧﮑﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ‬ ‫ﻣﺨﺘﺼﺮ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺎر ﺗﺤﻘﻴﻘﯽ ﻣﻬﻢ و ارزﺷﻤﻨﺪی ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺗﻼﺷﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺗﺮﺳﻴﻢ دورﻧﻤﺎﻳﯽ از ﻣﺠﻤﻮع‬ ‫روﻳﺪادهﺎی ‪ ٢٣‬ﺳﺎل‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺠﻤﻞ‪ ،‬ﮐﻪ در ﻗﻀﺎﻳﺎی زﻳﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻦ ﺷﺶ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ رهﺎ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﺮوم از ﻧﻮازش ﭘﺪر و ﻣﻬﺮ ﻣﺎدر در ﺧﺎﻧﻪ ﻳﮑﯽ از‬ ‫‪ -١‬ﮐﻮدﮐﯽ ﻳﺘﻴﻢ از ﺳ ّ‬ ‫ﻦ و هﻢ ﺷﺄن ﺧﻮد ﻣﺤﺮوم اﺳﺖ و ﺑﻪ ﭼﺮاﻧﺪن اﺷﺘﺮان در ﺻﺤﺮای ﺧﺸﮏ ﻣﮑﻪ‬ ‫اﻗﻮام زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬از ﺗﻨﻌﻢ اﻃﻔﺎل هﻢ ﺳ ّ‬ ‫روزﮔﺎر ﻣﯽ ﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬روح او ﺣﺴّﺎس و ذهﻨﺶ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻄﺮﺗﯽ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﺨﻴّﻞ دارد‪ .‬ﭘﻨﺞ ﺷﺶ ﺳﺎل ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ در‬ ‫ﺻﺤﺮا ﻣﺎﻧﺪن ﻗﻮﻩ اﺣﻼم و رؤﻳﺎ را در وی ﭘﺮورش ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ و اﺣﺴﺎس ﺑﺮﺗﺮی دﻳﮕﺮان در او ﻋﻘﺪﻩ اﻳﺠﺎد ﻣﯽ‬ ‫ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻘﺪﻩ ﻣﺴﻴﺮی دارد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻮﺟﻪ ]ﻣﺘﻮﺟﻪ[ هﻤﺴﺎﻻن و ﺧﻮﻳﺸﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﺘﻤﮑﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ رود و از‬ ‫ﺖ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺮﮐﺰﻳﺘﻬﺎی ﻣﺸﻬﻮر ﻋﺮب اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺁﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﺼﺪر ﺗﻤﮑﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ رﺳﺪ‪ .‬ﻣﺼﺪر ﺗﻤﮑﻦ‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴ ِ‬ ‫او در اﻳﻦ ﻃﺮز ﻓﮑﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬هﻢ اهﻞ ﮐﺘﺎب و هﻢ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺎﻓﻬﻢ و ادراﮐﯽ در ﻣﮑﻪ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺘﺎن ﺑﻴﺠﺎن را‬ ‫ﺳﺨﺎﻓﺖ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ .‬وﺟﻮد اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺷﺨﺎص ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ هﻤﺪﺳﺘﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻨﻮن ﺿﻤﻴﺮ او ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻣﯽ دهﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﻬﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﺷﺎم در ﺳﻨﻴﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ روی او دﻧﻴﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮔﺸﺎﻳﺪ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺮدم و ﻗﻮم ﺧﻮد او در ﺑﺮاﺑﺮ ﺁن‬ ‫ﺣﻘﻴﺮ و ﻣﺴﮑﻴﻦ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬روی ﺁوردن ﺑﻪ ﻣﻌﺎﺑﺪ اهﻞ ﮐﺘﺎب و ﮔﻔﺘﮕﻮی ﺑﺎ ﻣﺘﺼﺪﻳﺎن ﺁن ﻣﻌﺎﺑﺪ‪ ،‬ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ‬ ‫اﻧﺒﻴﺎء و ﺁﮔﺎهﯽ ﺑﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺁﻧﻬﺎ او را در ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺘﻮار ﻣﯽ ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫‪ -٢‬اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺁﻧﭽﻪ از ﻳﻬﻮدان و ﺗﺮﺳﺎﻳﺎن ]ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن[ ﺷﻨﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺮﮐﺰی داﻳﺮﻩ ﺣﺮﮐﺖ ذهﻦ او ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ازدواج ﺑﺎ زن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪی ﮐﻪ او را از ﺗﻼش ﻣﻌﺎش ﺑﯽ ﻧﻴﺎز ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻣﻌﺎﺷﺮت ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺑﺎ ورﻗﺔ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ اﻳﻦ ﻓﮑﺮ‬ ‫را در وی راﺳﺦ و ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ‪] Obsession‬ﺷﻴﻔﺘﮕﯽ و ﺟﻨﻮن[ در ﻣﯽ ﺁورد‪ .‬ﺟﺎن وی از ﻓﮑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻏﻴﻮر و ﺟﺒّﺎر‬ ‫ﻟﺒﺮﻳﺰ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺧﺪای او از اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬دﻳﮕﺮی را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﻮادﺛﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻗﻮم ﻋﺎد و ﺛﻤﻮد روی دادﻩ از‬ ‫هﻤﻴﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ و از ﮐﺠﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﺟﺎم ﺷﻮﻣﯽ ﺑﺮای ﻗﻮم او ﻧﺰدﻳﮏ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ هﺪاﻳﺖ ﺁﻧﺎن ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﻢ ﮐﻢ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﺳﻤﺞ ﺑﺎ رؤﻳﺎهﺎی ﺟﺎن ﻧﮕﺮان او ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪﻩ ﺻﻮرت وﺣﯽ و اﻟﻬﺎم ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺧﺪﻳﺠﻪ‬ ‫و ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮﻳﺶ‪ ،‬ورﻗﺔ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ‪ ،‬ﺁن را »رؤﻳﺎی ﺻﺎدﻗﻪ« و ﻧﺸﺎﻧﻪ اﻟﻬﺎم ﺧﺪاوﻧﺪی ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬او ﭼﺮا ﻣﺎﻧﻨﺪ هﻮد و ﺻﺎﻟﺢ‬ ‫ﻧﺒﺎﺷﺪ؟ ﭼﺮا ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﻓﻘﻂ از ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﺑﺮﺧﻴﺰﻧﺪ و از ﻣﻴﺎن ﭘﺴﺮﻋﻤﻮهﺎی ﺁﻧﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮی ﻃﻠﻮع ﻧﮑﻨﺪ؟‬ ‫ﻦ ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﮕﯽ او را ﺑﻪ دﻋﻮت ﻗﻮم ﺧﻮد ﻣﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺳﻴﺮ روﺣﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺤﺮان روﺣﯽ و ﻣﺴﺨّﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ ای ﺷﺪن در ﺳ ّ‬ ‫‪ -٣‬ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﺨﻠﻮق و ﻣﺼﻨﻮع دﺳﺖ ﺁدﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎری ﺳﺨﻴﻒ و ﺑﻄﻼن ﺁن ﺑﺮ هﺮ ﺧﺮدﻣﻨﺪی ﺁﺷﮑﺎر‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮدم را از اﻳﻦ ﻏﻔﻠﺖ ﺑﻴﺮون ﺁورد و ﻃﺒﻌًﺎ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﺮدم ﺑﻪ وی ﺧﻮاهﻨﺪ ﮔﺮوﻳﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﮐﻪ‬

‫‪171‬‬

‫ﻋﺪﻩ ﻣﻌﺪود و اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻤﺎری هﻢ ﺁن را ﺗﺼﺪﻳﻖ و ﺗﺄﻳﻴﺪ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺟﺎی درﻧﮓ ﻧﻴﺴﺖ و ﺁﻳﻪ »واﻧﺬر ﻋﺸﻴﺮﺗﮏ‬ ‫اﻻﻗﺮﺑﻴﻦ« ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺟﺮاء درﺁﻳﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ از هﻤﺎن روز ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ ﺧﻨﺪﻩ اﺳﺘﻬﺰاء روﺑﺮو ﻣﯽ ﺷﻮد زﻳﺮا روح ﺳﺎدﻩ و ﻣﺆﻣﻦ او ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻬﻢ و اﺳﺎﺳﯽ‬ ‫ن ]ﻣﺮدم اﺳﺖ[‪ .‬ﻣﺮدم ﺗﺎﺑﻊ ﻋﺎدات ﺧﻮد هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و از اﻳﻦ‬ ‫ﻧﺸﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮﺑﯽ اﻧﺪﻳﺸﻪ ای و درﺳﺘﯽ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﻣﺴﺘﻠﺰم اذﻋﺎ ِ‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬دﻋﻮت او ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻓﺮو رﻳﺨﺘﻦ دﺳﺘﮕﺎهﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﺷﺄن و ﻣﮑﻨﺖ ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺮداﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ‬ ‫ﺁن ﺑﺮﺧﻮاهﻨﺪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬از هﻤﻴﻦ روی‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺟﺘﻤﺎع ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮ روی او ﭼﻨﮓ زد ﻋﻤﻮی ﺧﻮد او ﺑﻮد ﮐﻪ‬ ‫ﻓﺮﻳﺎد زد‪» :‬ﺗﺒّﺎﻟﮏ ﻳﺎ ﻣﺤﻤﺪ« ﺁﻳﺎ ﺑﺮای اﻳﻦ ﻣﻬﻤﻼت ﻣﺮا ﺑﺪﻳﻦ اﺟﺘﻤﺎع ﺧﻮاﻧﺪﻩ ای؟‬ ‫‪ -٤‬اﺑﻮﺟﻬﻞ روزی ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻖ ﺑﻦ اﺧﻨﺲ ﮔﻔﺖ ﻣﻴﺎن ﻣﺎ و ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ رﻗﺎﺑﺖ و ﻣﻨﺎﻓﺴﻪ ای ]هﻢ ﭼﺸﻤﯽ و رﻗﺎﺑﺖ[‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎل ﮐﻪ از هﺮ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ رﺳﻴﺪﻩ اﻳﻢ‪ ،‬از ﺧﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻴﺮون دادﻩ اﻧﺪ ]از ﺧﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ[ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺮﺗﺮی‬ ‫ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺑﻴﺖ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻳﺰﻳﺪ را در ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽ ﺁورد‪» :‬ﻟﻌﺒﺖ هﺎﺷﻢ ﻟﻠﻤﻠﮏ ﻓﻼ ﺧﺒﺮ ﺟﺎء و ﻻ‬ ‫وﺣﯽ ﻧﺰل«‪.‬‬ ‫ﻣﺬاﮐﺮﻩ اﺑﻮ ﺟﻬﻞ و ﺷﺮﻳﻖ ﻃﺮز ﻓﮑﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن را ﺧﻮب ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻘﻴﺮ و ﻳﺘﻴﻢ ﮐﻪ در ﺳﺎﻳﻪ ﻣﮑﻨﺖ زن ﺧﻮد‬ ‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺮان ﻣﺘﻤﮑﻦ ﻗﺮﻳﺶ ﻋﻨﻮاﻧﯽ و ﺷﺨﺼﻴﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ اﮔﺮ دﻋﻮت او ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺷﺄن‬ ‫و ﻋﻨﻮاﻧﯽ ]ﻋﻨﻮان[ ﺁﻧﺎن را هﻢ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ ﻣﺤﻮ ﻧﻤﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﻻاﻗﻞ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺁﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﺮ‬ ‫ﺳﺎﻳﺮ ﺗﻴﺮﻩ هﺎی ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻘﺪم ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ وﻟﯽ از ﻗﻀﺎ ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ از وی ﭘﻴﺮوی ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ و ﺳﺎﻳﺮ اﻋﻤﺎم‬ ‫ﻧﺨﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻣﻴﺎن ﺧﻮد و ﻗﺮﻳﺶ ﺟﺪاﻳﯽ و اﺧﺘﻼف اﻧﺪازﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ اﮔﺮ از ﺁﻏﺎز اﻣﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻳﻦ ﺻﻌﻮﺑﺎت و اﻳﻦ ﺟﻤﻮد ﻣﺮدم و اﻳﻦ ﻋﻨﺎد و ﻟﺠﻮﺟﯽ را ﮐﻪ در ﻃﯽ ﺳﻴﺰدﻩ ﺳﺎل دﻋﻮت‬ ‫ﺧﻮد در ﻣﮑﻪ ﺑﺎ ﺁن روﺑﺮو ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺪان ﺳﻬﻮﻟﺖ و راﻳﮕﺎن ﻗﺪم ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﻧﻤﯽ ﮔﺬاﺷﺖ و ﻳﺎ اﮔﺮ هﻢ ﻣﯽ‬ ‫ﮔﺬاﺷﺖ ﭼﻮن ورﻗﺔ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ‪ ،‬اﻣﻴﺔ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺼﻠﺖ و ﻗﺲ ﺑﻦ ﺳﺎﻋﺪﻩ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﺣﺮف ﺧﻮد اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮدﻩ راﻩ ﺧﻮد را ﭘﻴﺶ ﻣﯽ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻗﺮاﻳﻦ و اﻣﺎرات و ﺣﻮادث ﺑﻌﺪ از ﺑﻌﺜﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ از ﺁن ﻃﺒﺎﻳﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﮑﺮ ﺧﻮد راﺳﺦ و‬ ‫ﭘﺎﻳﺪارﻧﺪ و ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ از ﻣﻮاﻧﻊ و دﺷﻮارﻳﻬﺎ ﻧﻤﯽ هﺮاﺳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺴﺨّﺮ ﻋﻘﻴﺪﻩ ای ﺷﺪﻩ و ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﻣﺄﻣﻮر‬ ‫هﺪاﻳﺖ ﻣﺮدم ﻣﯽ داﻧﺪ و ﻗﺮﻳﺐ ﺳﯽ ﺳﺎل اﻳﻦ ﻓﮑﺮ و ﻋﻘﻴﺪﻩ در او راﺳﺦ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﻧﻴﺮوی اﻳﻤﺎن از ﻣﻮهﺒﺖ‬ ‫دﻳﮕﺮی ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﺁن ﻓﺼﺎﺣﺖ ﺑﯽ ﻧﻈﻴﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺷﺨﺼﯽ ُاﻣّﯽ و درس ﻧﺨﻮاﻧﺪﻩ اﻋﺠﺎب اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ‬ ‫اﻳﻦ زﺑﺎن ﮔﺮم و ﻓﺼﻴﺢ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ و درﺳﺘﯽ و اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ دﻋﻮت ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻳﺎری ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان و ﺿﻌﻴﻔﺎن ﺑﺮﻣﯽ‬ ‫ﺧﻴﺰد‪ .‬راﺳﺘﯽ و درﺳﺘﯽ و ﺗﻘﻮا و ﻋﻔﺎف را ﻣﺎﻳﻪ ﻧﺠﺎت ﻣﯽ داﻧﺪ و از اﺧﺒﺎر ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن و اﻧﺒﻴﺎء ﺳﻠﻒ ﺳﺨﻨﻬﺎی ﻋﺒﺮت اﻧﮕﻴﺰ‬ ‫ﻣﯽ ﺁورد‪.‬‬ ‫‪ -٥‬دﻋﻮت اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺤﻘﻴﻘًﺎ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ اوﺿﺎع ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‪ .‬روز ﺑﻪ روز ﺑﺮ ﻋﺪﻩ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﻴﺰار ﺷﺪﻩ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻓﺰودﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻓﺮاد ﻣﺘﻤﮑﻦ و زورﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪ ای ﺑﯽ ﺑﻀﺎﻋﺖ و ﺿﻌﻴﻒ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﻤﺎﻳﺖ از اﻳﻦ‬ ‫ﻃﺒﻘﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و روﻧﻖ اﺳﻼم ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺎم ﻧﻬﻀﺘﻬﺎی ﺗﺎرﻳﺦ را ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺤﺮوم و ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ زورﻣﻨﺪان ﺑﻴﮑﺎر ﻧﻨﺸﺴﺘﻨﺪ و از ﺁزار و ﺣﺘﯽ ﺷﮑﻨﺠﻪ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﻘﻴﺮ و ﺑﯽ ﭘﻨﺎﻩ ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺤﻤﺪ و اﻓﺮاد ﻣﻌﺪودی ﭼﻮن اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ و ﺣﻤﺰﻩ و ﺳﺎﻳﺮ‬ ‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺮض ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﻋﺎﺟﺰ و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻗﺎﻋﺪﻩ ِه َﺮ ِم دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪ‬ ‫را ﺗﺸﮑﻴﻞ دهﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮد‪ .‬از هﻤﻴﻦ روی در ﺳﻴﺰدﻩ ﺳﺎل دﻋﻮت ﻣﺴﺘﻤﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻴﺶ از ﻳﮏ ﺻﺪ ﻧﻔﺮ ﻳﺎ‬ ‫ﺗﻌﺪادی در اﻳﻦ ﺣﺪود ﭘﻴﺮو ﭘﻴﺪا ﮐﻨﺪ و ﺧﻮد اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻳﮏ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻋﺠﻴﺐ و ﻏﻴﺮﻣﺘﺮﻗﺐ ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ و ﺁن اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬ ‫ﯽ او‬ ‫ﺖ دﻋﻮت ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻧﻪ روش زاهﺪاﻧﻪ او‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺼﺎﺣﺖ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺮﺳﺎﻧﻴﺪن از ﺁﺧﺮت و ﻧﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺧﻼﻗﯽ و اﻧﺴﺎﻧ ِ‬ ‫ﻧﻪ ﺻﺤ ِ‬ ‫هﻴﭽﮑﺪام ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻗﻀﻴﻪ را ﺣﻞ و ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر اﺳﻼم ﺑﻄﻮر ﻣﺆﺛﺮ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ای ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٦‬ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻢ و اﺳﺎﺳﯽ ﭘﺎی ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﻼم و اﻧﺘﺸﺎر ﺁن‪َ ،‬د ِم ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻦ ﺑﯽ درﻳﻎ و ﺷﺪت ﻋﻤﻞ ﺑﻮد و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﯽ درﻧﮓ‬ ‫اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ اﻳﻦ روش‪ ،‬اﺑﺪاع و اﺑﺘﮑﺎر ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ از ﻋﺎدات و ﺳﻨﻦ ﻗﻮﻣﯽ ﻋﺮب ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫اﻋﺮاب ﻧﺠﺪ و ﺣﺠﺎز اهﻞ زراﻋﺖ و ﺻﻨﻌﺖ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺪﻧﯽ و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺷﺮاﻳﻊ‬ ‫ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ‪ .‬ﺣﻤﻠﻪ و هﺠﻮم ]ﻏﺰوﻩ[ ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ اﻣﺮی ﻋﺎدی و راﻳﺞ ﺑﻮد‪ .‬از هﻤﻴﻦ روی‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻣﺎﻩ ﺳﺎل را ﺑﺮای ﻧﻔﺲ ﮐﺸﻴﺪن‬ ‫و ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻗﻮا‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﺣﺮام ﺑﻮد‪ .‬ﻳﮕﺎﻧﻪ اﻣﺮی ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻣﺎل و ﻧﺎﻣﻮس دﻳﮕﺮان ﻣﯽ ﺷﺪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺁن دﻳﮕﺮی‬ ‫هﺸﻴﺎر و ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ دﻓﺎع ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از هﺠﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﺑﺮﺧﻮرداری از ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﻣﺴﺎﻋﺪت اوس و ﺧﺰرج هﻤﻴﻦ اﺻﻞ ﺑﻪ ﮐﺎر اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻏﺰوات ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﺟﺰ‬ ‫اﺟﺮای اﻳﻦ اﺻﻞ ﻧﺒﻮد و هﺪف ﺑﺰرگ و ﻣﻄﻤﺌﻦ‪ ،‬ﻃﻮاﻳﻒ ﻳﻬﻮد ﻣﺪﻳﻨﻪ و اﻃﺮاف ﺁن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﭘﯽ رﻳﺰی دوﻟﺖ‬ ‫اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار و ﻣﺠﺮی و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﺁن ﺷﺨﺺ رﺳﻮل اﷲ اﺳﺖ‪ ،‬از اﻳﻨﺠﺎ ﺁﻏﺎز ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ -٧‬اﻋﺮاب ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﻋﻤﻮﻣًﺎ ﮐﻢ ﻋﻤﻖ‪ ،‬ﻣﺎدّی و اﺳﻴﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺁﻧﯽ ﺧﻮﻳﺸﻨﺪ‪ .‬از ﺑﻴﺘﯽ ﺑﻪ وﺟﺪ ﻣﯽ ﺁﻳﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪی ﺑﻪ ﻗﺘﻞ روی ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺤﺴﻮس و روزاﻧﻪ ﭘﺎی ﺑﻨﺪ و از ﻋﻮاﻟﻢ روﺣﺎﻧﻴﺖ و ﻋﺮﻓﺎن و هﺮ ﭼﻪ‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ دورﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ زور و ﻗﺪرﺗﻨﺪ و از هﺮ ﻧﻮع اﻧﺼﺎف و ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ روﻳﮕﺮدان‪.‬‬ ‫ﺣﺮص ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ هﺮ ﻃﺮف ﻣﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻳﮏ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﻓﺮﻧﮕﯽ ﮔﺎهﯽ از اردوﮔﺎﻩ ﺧﻮد ﮐﻪ در ﺣﺎل‬ ‫ﻣﻐﻠﻮب ﺷﺪن اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ و ﺑﻪ اردوﮔﺎﻩ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ )اﻓﺮاد ﻧﺎدر و ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ در هﺮ ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﺑﻮدﻩ و هﺴﺘﻨﺪ(‪.‬‬ ‫‪172‬‬

‫در ﭼﻨﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻧﻈﺎﻣﺎﺗﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﻴﺖ ﺗﻌﺎدل ﻗﻮا و ﺗﺮس از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ رو هﺮ ﻃﺎﻳﻔﻪ و هﺮ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ای ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺎل ﺁﻣﺎدﻩ ﺑﺎش و دﻓﺎع از ﻣﺎل و زن و اوﻻد ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻋﺮاب ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﺧﻮدﺳﺘﺎﻳﯽ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ و ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﻣﯽ ﺑﺎﻟﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﺎﻳﺺ و ﻣﻌﺎﻳﺐ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻣﺒﺎهﺎت ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬هﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺰﻳﺖ ﺧﻮد را ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺰرگ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و از دﻳﺪن ﻧﻮاﻗﺺ ﺧﻮد ﮐﻮرﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺑﺎ زﻧﯽ ﺑﻄﻮر ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﮐﻨﺎر ﺁﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮدا ﺁن را در ﺷﻌﺮی وﺻﻒ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و از ﻓﺮط ﺧﻮدﺳﺘﺎﻳﯽ زن ﺑﺪﺑﺨﺖ را رﺳﻮا‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎدﮔﯽ ﺑﺪوی و اﺑﺘﺪاﻳﯽ ﺑﺮ ﻣﺰاج ﺁﻧﻬﺎ ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺧﻮد اﺣﻴﺎﻧًﺎ ﺳﺎدﮔﯽ ﺣﻴﻮاﻧﺎت و ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ ﺁﻧﻬﺎ را از‬ ‫ﻏﺮاﻳﺰ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﯽ ﺁورد‪.‬‬ ‫اﻣﻮر روﺣﺎﻧﯽ و ﻋﻮاﻟﻢ ﻣﺎﻓﻮق اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ را از روی ﮐﺮدﻩ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺪوی ﺧﻮد ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و اﻳﻦ ﻃﺮز ﺗﻔﮑﺮ ﻣﺪﺗﻬﺎ ﭘﺲ‬ ‫از اﺳﻼم ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻤﺎی ﻋﺮب ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﺣﻨﺒﻠﯽ هﺎ ﻧﻴﺰ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ هﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻻت ﻋﻘﻠﯽ را ﮐﻔﺮ و‬ ‫زﻧﺪﻗﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٨‬از ﺳﻴﺮ در ﺣﻮادث دﻩ ﺳﺎﻟﻪ هﺠﺮت ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ اﻳﻦ ﺧﺼﺎﻳﺺ ﻗﻮﻣﯽ را وﺳﻴﻠﻪ‬ ‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و اﺳﺘﻮاری اﺳﻼم ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎهﯽ ﺑﺮای ﺟﺒﺮان ﺷﮑﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺿﻌﻴﻔﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺷﺄن اﺳﻼم ﺑﻪ‬ ‫ﭘﺴﺘﯽ ﻧﮕﺮاﻳﺪ‪ .‬هﺮ ﻓﺘﺤﯽ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﮐﻮﭼﮑﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺴﺘﻦ ﻋﻬﺪ دوﺳﺘﯽ و ﻋﺪم ﺗﻌﺮض اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﻳﮑﯽ از ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺣﮑﻢ ﺟﻬﺎد را ﺷﻮق دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﻏﻨﺎﺋﻢ‪ ،‬ﺁﺳﺎن‬ ‫و ﻣﺠﺮی ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺰ در ﻗﺮﺁن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻣﻐﺎﺋﻢ ﮐﺜﻴﺮﻩ وﻋﺪﻩ ﻣﯽ دهﺪ و ﺁن وﻋﺪﻩ ﻧﻘﺪ ﺑﻴﺶ‬ ‫از وﻋﺪﻩ ]ﻧﺴﻴﻪ[ »ﺟَﻨﺎت ﺗﺠﺮی ﻣﻦ ﺗﺤﺘﻬﺎ اﻻﻧﻬﺎر« در ﻧﻔﻮس ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺆﺛﺮ ﻣﯽ اﻓﺘﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮﭼﻪ ﺁﻣﺎر درﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﻋﺘﻤﺎدی هﻨﻮز ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻳﺎران ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﺤﻤﺪ را از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﺗﻔﮑﻴﮏ و‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻄﻮر اﺟﻤﺎل ﻣﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ هﻨﮕﺎم رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ‪ ٩٠‬درﺻﺪ ﻣﺮدم ﻳﺎ از ﺗﺮس ﻣﺴﻠﻤﺎن‬ ‫ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻳﺎ از راﻩ ﻣﺼﻠﺤﺖ‪ .‬ارﺗﺪاد ﻃﻮاﻳﻒ ﻋﺮب و ﺟﻨﮕﻬﺎی ردّﻩ ]ارﺗﺪاد و از دﻳﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﮕﯽ[ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬ ‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬ ‫در ﺧﻮد ﻣﺪﻳﻨﻪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ اﻳﻤﺎن و ﮐﺎﻧﻮن اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود‪ ،‬اﻣﺜﺎل ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ و ﻋﻤﺎر ﻳﺎﺳﺮ و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﻳﻖ‬ ‫ﺧﻴﻠﯽ ﮐﻤﺘﺮ از ﺁن ﻋﺪﻩ ای اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎﺷﻴﻪ اﻳﻤﺎن و ﭘﻴﺮوی ﻣﻄﻠﻖ از ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻴﺎت و ﻣﻘﺎﺻﺪ دﻧﻴﻮی ﻧﻴﺰ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ‬ ‫ﺟﻬﺖ ﺳﻮدای رﻳﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺎﺟﺮﻩ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر را ﺑﻪ راﻩ اﻧﺪاﺧﺖ و دﻓﻦ ﺟﺴﺪ ﺣﻀﺮت ﺳﻪ روز ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻋﻠﯽ‬ ‫و ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ در ﺧﺎﻧﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ اﻧﺪ و از ﺟﻮش و ﺧﺮوش رﻳﺎﺳﺖ ﻃﻠﺒﺎن ﺑﯽ ﺧﺒﺮ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و اﺑﻮ ﻋﺒﻴﺪﻩ ﺟﺮاح و‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺗﻦ دﻳﮕﺮ در ﺧﺎﻧﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ وارد ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺁﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺟﻤﺎﻋﺖ اﻧﺼﺎر دور ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎدﻩ ﺗﺠﻤﻊ ﮐﺮدﻩ‬ ‫اﻧﺪ و اﮔﺮ ﻣﯽ ﺧﻮهﻴﺪ رﺷﺘﻪ از دﺳﺘﺘﺎن ﺑﻪ در ﻧﺮود ﺑﺸﺘﺎﺑﻴﺪ«‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮﺧﻴﺰ ﺑﺮوﻳﻢ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺑﺮادران‬ ‫اﻧﺼﺎر و ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻣﺸﻐﻮل ﭼﻪ ﮐﺎرﻧﺪ«‪ .‬در ﺳﻘﻴﻔﻪ ﺑﻨﯽ ﺳﺎﻋﺪﻩ‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎدﻩ روی ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﮐﺮدﻩ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﺳﭙﺎﻩ اﺳﻼﻣﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎ‬ ‫ﻳﺎری ﮐﻨﻨﺪﻩ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮﻳﻢ‪ ،‬اﺳﻼم ﺑﻪ زور ﺑﺎزوی ﻣﺎ اﺳﺘﻮار ﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻤﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﻬﺎﺟﺮ ﻧﻴﺰ ﺳﻬﻤﯽ دارﻳﺪ و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﻣﯽ ﭘﺬﻳﺮﻳﻢ«‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﺎ ﺧﻮی ﺗﻨﺪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮﺧﻴﺰد وﻟﯽ اﺑﻮﺑﮑﺮ دﺳﺖ او را ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ وﻗﺎر و ﺁراﻣﺶ ﻓﻄﺮی ﺧﻮد‬ ‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺁﻧﭽﻪ در ﺷﺄن اﻧﺼﺎر ﮔﻔﺘﻴﺪ ﻗﺒﻮل دارﻳﻢ‪ .‬وﻟﯽ اﻳﻦ اﻣﺮ )ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ( از ﺣﻘﻮق ﻗﺮﻳﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﺎﻳﺮ ﻃﻮاﻳﻒ‬ ‫ﻋﺮب ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ دﺳﺖ ﻋﻤﺮ و اﺑﻮ ﻋﺒﻴﺪﻩ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺎ ﻳﮑﯽ از اﻳﻦ دو ﺗﻦ ﺑﻴﻌﺖ ﮐﻨﻴﺪ«‪.‬‬ ‫ﻏﺮّﻩ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﻴﺎن ﺷﻮر و هﻴﺠﺎن‬ ‫ﻋﻤﺮ ﮐﻪ ﻣﺮد واﻗﻊ ﺑﻴﻦ و ذاﺗًﺎ ﻣﺪﺑّﺮ و ﻣﺂل اﻧﺪﻳﺶ ﺑﻮد‪ ،‬از اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد َ‬ ‫اﺣﺴﺎﺳﺎت اﻧﺘﺨﺎب اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮐﻪ ﻳﺎ ِر ﻏﺎ ِر ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻮدﻩ و در ﺣﺎل ﻣﺮض‪ ،‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ او را ﻣﺄﻣﻮر ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﮐﺮدﻩ‬ ‫اﺳﺖ و ﺷﺨﺼًﺎ ﻣﺴﻦ ﺗﺮ و ﻣﻮﻗﺮﺗﺮ از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ راﻩ ﺣﻞ ﻗﻀﻴﻪ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺑﯽ درﻧﮓ از ﺟﺎی‬ ‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺧﻮاﺳﺖ دﺳﺖ ﺧﻮد را ﭘﻴﺶ ﺁورد‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ هﻤﻪ را ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻣﺮ واﻗﻊ ﺷﺪﻩ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﺎ وی ﺑﻴﻌﺖ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻌًﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﻴﺰ از وی ﭘﻴﺮوی ﮐﺮدﻧﺪ و اﻧﺼﺎر ﻧﻴﺰ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳﻦ ﺿﺮب ﺷﺴﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و‬ ‫ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﮐﺎر ﻳﮑﺴﺮﻩ ﺷﻮد و ﺟﺎی ﺗﺮدﻳﺪ و دو دﻟﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎدﻩ را از ﺟﺎی ﺧﻮد ﺑﻪ زﻳﺮ اﻓﮑﻨﺪ و ﺑﺎ ﻳﺎری‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺗﻦ دﻳﮕﺮ ﺁن ﭘﻴﺮﻣﺮد ﻧﺎﺧﻮش را ﭼﻨﺎن زدﻧﺪ ﮐﻪ در هﻤﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﺟﺎن داد‪.‬‬ ‫ن ﻋﻠﯽ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﻴﻌﺖ ﻧﮑﺮدن ﺑﻨﯽ هﺎﺷﻢ اﺳﺖ و ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ‬ ‫و ﺑﺎز هﻤﻴﻦ ﻋﻤﺮ ﮐﻪ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ ﺑﻴﻌﺖ ﻧﮑﺮد ِ‬ ‫اﺳﺘﻮار ﻧﺨﻮاهﺪ ﺷﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﺑﻴﻌﺖ و ﻃﺮﻓﺪاری ﺑﻨﯽ هﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺷﺶ ﻣﺎﻩ ﺑﺎ وی رﻓﺖ و ﺁﻣﺪ ﮐﺮد و اﺻﺮار ورزﻳﺪ ﺗﺎ او را ﺑﻪ‬ ‫ﺑﻴﻌﺖ ﮐﺮدن ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدن ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ او راﺿﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﺖ‬ ‫‪ -٩‬اﮔﺮ ﺳﻴﺰدﻩ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻌﺜﺖ ﺗﺎ هﺠﺮت را از ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﺑﺮدارﻳﻢ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﻳﮑﺴﺮﻩ ﺗﺎرﻳﺦ زورﺁزﻣﺎﻳﯽ و ﺳﺮﮔﺬﺷ ِ‬ ‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﺎ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل زﻧﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺼﺪ اﺻﻠﯽ ﺑﺴﻂ دﻳﺎﻧﺖ اﺳﻼم و ﻗﺒﻮﻻﻧﺪن ﺁن ﺑﺮ ﺑﺖ‬ ‫ش ﻣﺴﺘﻤﺮی اﺳﺖ در وﺻﻮل ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ و اﻣﺎرت‪.‬‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﺎن ﺑﻮد وﻟﯽ از ﺁن ﭘﺲ ﺗﻼ ِ‬ ‫دﻳﺪﻳﻢ ﻋﻤﺮ ﺑﺎ ﭼﻪ زﺑﺮدﺳﺘﯽ ﺧﻼﻓﺖ را ﺑﺮای اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺴﻠّﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ هﻢ در ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺮگ ردای ﺧﻼﻓﺖ را ﺑﺮ اﻧﺪام‬ ‫ﻋﻤﺮ راﺳﺖ ﮐﺮد و ﺑﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺧﻮد او ﻋﻤﺮ ﺑﺪون ﻣﻨﺎزع ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻼﻓﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺗﮑﻴﻪ ﮐﺮد و ﭘﺲ از دﻩ ﺳﺎل و اﻧﺪی در‬ ‫ﺁﺧﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈﺎت زﻧﺪﮔﯽ ﺷﻮراﻳﯽ از ﻋﻠﯽ و ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف و ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص ﺗﻌﻴﻴﻦ‬ ‫ﮐﺮد ﮐﻪ از ﻣﻴﺎن ﺧﻮد ﻳﮑﯽ را ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻮری ]ﺷﻮرا[ ﮔﺮد ﺁﻣﺪ‪ .‬وﻟﯽ هﻴﭽﻴﮏ از ﺣﻀﺎر ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﻧﺎﻣﺰد ﻧﮑﺮد زﻳﺮا هﺮ ﻳﮏ از ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد‬ ‫ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را از ﻧﺎﻣﺰدی ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺮﮐﻨﺎر ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎز ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻧﻴﺎﻣﺪ و رأی اﺑﺮاز‬

‫‪173‬‬

‫ﻧﮑﺮد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻗﻄﻊ و ﻓﺼﻞ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ ﻣﻮﮐﻮل ﮐﺮد ﮐﻪ ﺿﻤﻨًﺎ از ﺁراء ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻣﻄﻠﻊ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ در ﻣﺪت ﺳﻪ روز ﻧﻈﺮ اهﻞ ﺣﻞ و ﻋﻘﺪ را ﺟﻮﻳﺎ ﺷﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ از ﻋﺜﻤﺎن ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ‬ ‫ﺗﻌﻠﻖ ﻧﮕﻴﺮد‪ ،‬از ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ ﮐﻪ ]ﭼﻪ ﮐﺴﯽ[ را ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﯽ داﻧﯽ؟ و ﻋﺜﻤﺎن ﻋﻠﯽ را اوﻟﯽ و اﺣﻖ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻴﻦ ﺳﺌﻮال را از ﻋﻠﯽ ﮐﺮد و ﻋﻠﯽ ﻧﻴﺰ از ﻣﻴﺎن ﭼﻬﺎرﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن را ﺳﺰوارﺗﺮ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺳﻪ روز در ﻣﺴﺠﺪ رﺳﻮل اﷲ اﺟﺘﻤﺎع ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﺑﺮ هﻤﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از دو ﻧﻔﺮ ﻋﻠﯽ و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮاهﻨﺪ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻪ ﻧﺮم ﺧﻮﻳﯽ و ﺣﻴﺎ و ﺳﺨﺎوت ﻃﺒﻊ ﻣﻌﺮوف و ﻋﻠﯽ ﺑﻪ ﺷﺠﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺗﻘﻮی و ﺳﺨﺘﮕﻴﺮی در‬ ‫اﺻﻮل دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدم دﻧﻴﺎ دوﺳﺖ ﮐﻪ از دﻗﺖ و ﺳﺨﺘﮕﻴﺮی دﻩ ﺳﺎﻟﻪ ﻋﻤﺮ ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از روی ﮐﺎر ﺁﻣﺪن‬ ‫ﻋﻠﯽ ﺑﻴﻤﻨﺎک ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ هﻤﺎن روش ﻋﻤﺮ اداﻣﻪ ﺧﻮاهﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬او ﺷﺐ ﺑﻪ ﻧﺰد‬ ‫ﻋﻠﯽ رﻓﺖ و ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ روی ﻣﯽ ﺁورد و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ رﺳﻮل را ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ وﻟﯽ‬ ‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺷﺄن ﺗﻮ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯽ درﻧﮓ ﺑﭙﺬﻳﺮی‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای اﺳﺘﺤﮑﺎم اﻣﺮ و اﺳﺘﻮاری ﺧﻼﻓﺖ ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺧﻮد را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫روز ﻣﻮﻋﻮد ﻓﺮا رﺳﻴﺪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺮ ﻣﻨﺒ ِﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺷﺪ و ﻧﺨﺴﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺳﺎﺧﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﭘﺴﺮ‬ ‫ﻋﻤﻮی ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪ ،‬داﻣﺎد او‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺠﺎهﺪی و اﮔﺮ ﻗﻮل ﻣﯽ دهﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﷲ و ﺳﻨّﺖ رﺳﻮل اﷲ‬ ‫و ﺳﻴﺮﻩ ﺷﻴﺨﻴﻦ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯽ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨّﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﻗﺒﻮل دارم وﻟﯽ ﺑﻪ روش ﺧﻮد رﻓﺘﺎر ﺧﻮاهﻢ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﯽ درﻧﮓ ﻋﺜﻤﺎن را ﺧﻄﺎب ﮐﺮدﻩ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ از ﻋﻠﯽ ﺗﻮ ﻣﻮﺟﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﺎﻣﺰدهﺎی ﺧﻼﻓﺘﯽ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﺧﺪا و‬ ‫ﺳﻨّﺖ رﺳﻮل اﷲ و ﺳﻴﺮﻩ ﺷﻴﺨﻴﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﻮاهﯽ ﮐﺮد ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﯽ درﻧﮓ ﻗﺒﻮل ﮐﺮد و ﺑﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ‬ ‫رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ واﻗﻌﻪ را ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮی‪ 21‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای ﺷﺮح دادﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﺁن ﻣﺮد ﻧﮑﺘﻪ ﺳﻨﺞ را ﺑﻪ اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺁن زﻣﺎن و‬ ‫ﺳﻮداﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای رﻳﺎﺳﺖ و رهﺎﻳﯽ از ﺳﺨﺘﮕﻴﺮﻳﻬﺎی ﻋﻤﺮ ﺑﺮ ﭘﺎرﻩ ای از ﺳﺮان اﺻﺤﺎب ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺁﮔﺎﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫»و ﭼﻮن ﻋﻤﺮ ﺑﻤﺮد هﺮ ﭼﻪ اﻧﺪر ﺑﺎدﻳﻪ ﮐﺲ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ هﻤﯽ ﺁﻣﺪﻧﺪ از ﻣﻬﺘﺮان ﺑﻪ ﺗﻌﺰﻳﺖ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ از هﺮ ﻳﮑﯽ‬ ‫ﻣﺸﻮرت هﻤﯽ ﭘﺮﺳﻴﺪ اﻧﺪر اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ‪ .‬هﻤﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﺷﺐ اﻧﺪر ﺑﻮ ﺳﻔﻴﺎن ﺳﻮی ﻋﻤﺮﺑﻦ اﻟﻌﺎص ﺁﻣﺪ و ﮔﻔﺘﺎ اﻣﺸﺐ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ زی ]ﻧﺰد[ ﻣﻦ ﺁﻣﺪ و ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﺮ دو ﺗﻦ‬ ‫ﮔﺮد ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﯽ‪ ،‬و ﻣﻦ ﻋﺜﻤﺎن را ﺧﻮاﺳﺘﻢ‪ .‬ﻋﻤﺮو ﮔﻔﺖ ﺑﻪ ]ﻧﺰد[ ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد و ﻣﻦ هﻢ ﻋﺜﻤﺎن را‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻢ‪.‬‬ ‫اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﮔﻔﺖ ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﻨﻴﻢ؟ ﮐﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﻣﺮدی ﻧﺮم اﺳﺖ ﻣﺒﺎدا اﻳﻦ ﮐﺎر از ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺑﺎز اﻓﮑﻨﺪ و ﻋﻠﯽ ﺑﻪ زﻳﺮﮐﯽ اﻳﻦ‬ ‫ﮐﺎر درﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫اﺑﻮ ﺳﻔﻴﺎن ﺁن ﺷﺐ ﺑﺎ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص هﻤﯽ ﺑﻮد و هﻤﯽ ﮔﻔﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﻨﻴﻢ ﺗﺎ اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن اﻓﺖ؟ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص هﻤﺎن ﺷﺐ‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻋﻠﯽ ﺷﺪ و او را ﮔﻔﺖ ﺗﻮ داﻧﯽ دوﺳﺘﯽ ﻣﻦ ﺗﻮ را از ﻗﺪﻳﻢ و ﻣﻴﻞ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ‪ ،‬و اﻳﻦ ﮐﺎر از هﻤﻪ ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪ و ﻣﻴﺎن‬ ‫ﺗﻮ و ﻋﺜﻤﺎن ﻣﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﻣﺸﺐ ﺑﺮ هﻤﻪ ﻣﻬﺘﺮان ﺑﺮﮔﺸﺖ ﮐﻪ از اﻳﻦ دو ﺗﻦ ﮐﻪ را ﺧﻮاهﻴﻢ؟ ﻣﺮدﻣﺎن ﻟﺨﺘﯽ‬ ‫]ﺑﺮﺧﯽ[ ﺗﻮ را ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و ﻟﺨﺘﯽ ﻋﺜﻤﺎن را‪ .‬و ﺳﻮی ﻣﻦ ﺁﻣﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ ﺗﻮ را ﺧﻮاهﻢ و اﮐﻨﻮن زی ﺗﻮ ﺁﻣﺪم ﮐﻪ ﺗﻮ را‬ ‫ﻧﺼﻴﺤﺖ ﮐﻨﻢ اﮔﺮ ﺑﭙﺬﻳﺮی ﻓﺮدا اﻳﻦ ﮐﺎر ﺗﻮ را ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻠﯽ ﮔﻔﺘﺎ ﺑﭙﺬﻳﺮم هﺮ ﭼﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﯽ‪ .‬ﮔﻔﺘﺎ ﺑﺪان ﺷﺮط ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻋﻬﺪ ﮐﻨﯽ ﮐﻪ‬ ‫اﻳﻦ‪ ،‬ﮐﺲ را ﻧﮕﻮﻳﯽ هﺮﮔﺰ‪ .‬ﻋﻠﯽ ﻋﻬﺪ ﮐﺮد و ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﻤﺮو ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﺮدﻳﺴﺖ ﺑﺎ ﺻﻼح و ﻋﻔﺎف‪ .‬اﻳﺪون ]ﭼﻨﻴﻦ[ ﺑﺎﻳﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻓﺮدا اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﺮ ﺗﻮ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ ﺗﻮ‬ ‫اﻧﺪر ﺁن رﻏﺒﺖ ﻧﮑﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن از ﺗﻮ ﺁهﺴﺘﮕﯽ ﺑﻴﻨﺪ و رﻏﺒﺖ ﻧﺎ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ اﻧﺪر رﻏﺒﺖ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ از ﺗﻮ رﻏﺒﺖ ﺑﻴﻨﺪ و‬ ‫ب ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬روی از ﺗﻮ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ ﮔﻔﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﺷﺘﺎ ِ‬ ‫ﭘﺲ هﻢ در ]هﻤﺎن[ ﺷﺐ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﺷﺪ‪ .‬هﻤﺎن ﮔﺎﻩ و ﻣﺮ او را ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﻧﺼﻴﺤﺖ ﻣﻦ ﺑﭙﺬﻳﺮی ﻓﺮدا اﻳﻦ ﮐﺎر ﻣﺮ ﺗﻮ را‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻧﭙﺬﻳﺮی ﻋﻠﯽ ﮐﺎر از ﺗﻮ اﻧﺪر رﺑﺎﻳﺪ‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن ﮔﻔﺖ ﭘﺬﻳﺮم ﺑﮕﻮی‪ .‬ﮔﻔﺘﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﺮدی اﺳﺖ درﺳﺖ راﺳﺖ و‬ ‫ﺳﺮ ﺑﻪ اﻋﻼﻧﻴﺖ ﻳﮑﯽ دارد‪ .‬ﻓﺮدا ﭼﻮن اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﺮ ﺗﻮ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ ﻧﮕﺮ ﺗﺎ ﮔﺮاﻧﯽ ﻧﮑﻨﯽ و اﮔﺮ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻨﺪ ﻧﮕﻮی ﻧﺘﻮاﻧﻢ‪ .‬هﺮ‬ ‫ﭼﻪ ﮔﻮﻳﺪ زود اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻦ‪ .‬ﮔﻔﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﻨﻢ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎز ﺁﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ دﻳﮕﺮ روز ﺑﻪ ﻣﺰﮔﺖ ]واژﻩ ﻣﺴﺠﺪ از هﻤﻴﻦ واژﻩ اﺳﺖ[ ﺁﻣﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﺑﺎﻣﺪاد ﺑﮑﺮد ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ‬ ‫ﭘﻴﺸﻴﻦ و ﮔﻔﺖ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ رﺿﯽ اﷲ ﻋﻨﻪ از ﮐﺮاهﻴﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﮐﺎر را داﺷﺖ ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺲ را ﺧﻠﻴﻔﺖ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ از ﻣﺰد‬ ‫و ﺑﺰﻩ ]ﮔﻨﺎﻩ[ اﻳﻦ ﮐﺎر رﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎر در ﮔﺮدن ﻣﺎ ﭘﻨﺞ ﺗﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺎ ﭘﺎی ﺧﻮﻳﺶ از اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﻴﺮون ﺁوردﻳﻢ و ﺳﻌﺪ و‬ ‫زﺑﻴﺮ ﻧﺼﻴﺐ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺮا ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن اﻳﻦ ﮐﺎر ﻣﻴﺎن ﻋﻠﯽ و ﻋﺜﻤﺎن ﻣﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ ﺷﻤﺎ ﮐﻪ را ﮔﺰﻳﻨﻴﺪ ﺗﺎ او را ﺑﻴﻌﺖ ﮐﻨﻢ و‬ ‫هﺮ ﮐﺴﯽ از اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺎزﮔﺮدد ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﮐﻴﺴﺖ؟ ﮔﺮوهﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻋﻠﯽ را ﺧﻮاهﻴﻢ‪ .‬ﮔﺮوهﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻋﺜﻤﺎن را‬ ‫ﺧﻮاهﻴﻢ و اﺧﺘﻼف ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻣﺎ را ﺗﻮ ﺧﻮﺷﺘﺮی و ﺗﻮ را ﭘﺴﻨﺪﻳﻢ اﮔﺮ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﻴﻌﺖ ﮐﻨﯽ ﮐﺲ ﺧﻼف‬ ‫ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ 21‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٨٠ -٨٢‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻠﻌﻤﯽ‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪ ﻋﮑﺴﯽ ﺑﻨﻴﺎد ﻓﺮهﻨﮓ ]اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻠﻌﻤﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻮت ‪ ٩٧٤‬ﻣﻴﻼدی‪ ،‬وزﻳﺮ ﻣﻨﺼﻮر ﻧﻮح ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و‬ ‫ﻋﺎِﻟ ِﻢ ﺗﺎرﻳﺦ‪ .‬وی ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮی را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺑﻪ ﺁن اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارک دﻳﮕﺮی اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻠﻌﻤﯽ« اﺷﺘﻬﺎر ﻳﺎﻓﺖ[‬

‫‪174‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﺎر از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺗﺎ از اﻳﻦ دو ﺗﻦ ﮐﺪام ﺻﻮاﺑﺘﺮ و اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﮐﻨﻴﺪ‪ .‬ﻋﻤﺎر ﻳﺎﺳﺮ ﮔﻔﺖ اﮔﺮ‬ ‫ﺧﻮاهﯽ ﮐﻪ ﺧﻼف ﺑﺮﻧﺨﻴﺰد ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ را ﺑﻴﻌﺖ ﮐﻦ‪ .‬ﻣﻘﺪاد ﮔﻔﺖ ﻋﻤﺎر راﺳﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻋﻠﯽ را ﺑﻴﻌﺖ ﮐﻨﯽ‬ ‫ﮐﺲ اﺧﺘﻼف ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﺮح ﺷﻴﺮﺧﻮردﻩ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻮد و ﻳﮑﺒﺎر ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و ﺑﺎز ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻩ از ﻣﻴﺎن‬ ‫ﺧﻠﻖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ را ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﺧﻮاهﯽ ﮐﻪ ﮐﺲ ﺧﻼف ﻧﮑﻨﺪ ﻋﺜﻤﺎن را ﺑﻴﻌﺖ ﮐﻦ‪.‬‬ ‫ﻋﻤﺎر ﻋﺒﺪاﷲ را دﺷﻨﺎم داد و ﮔﻔﺖ ﻳﺎ ﻣﺮﺗﺪ ﺗﻮ را ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﭼﮑﺎر اﺳﺖ؟ و ﺗﻮ را از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﭼﻪ ﻧﺼﻴﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺪر‬ ‫ﮐﺎر اﻣﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن هﻤﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﯽ؟ ﻣﺮدی از ﺑﻨﯽ ﻣﺨﺰوم ﻋﻤﺎر را ﮔﻔﺖ ﻳﺎ ﺑﻨﺪﻩ و ﺑﻨﺪﻩ زادﻩ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺎ ﺣﺪﻳﺚ ﻗﺮﻳﺶ‬ ‫ﭼﮑﺎر اﺳﺖ؟‬ ‫ﭘﺲ ﺁن ﻗﻮم ﺑﻪ دو ﮔﺮوﻩ ﺷﺪﻧﺪ و ﻟﺠﺎج و ﺁﺷﻮب ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص ﺑﺮ ﭘﺎی ﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ ای ﻣﺮد‪ ،‬اﻳﻦ ﮐﺎر‬ ‫زودﺗﺮ ﺑﺮﮔﺰار‪ ،‬ﭘﻴﺶ از ﺁﻧﮑﻪ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺮﺧﻴﺰد‪ .‬ﭘﺲ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺮ ﭘﺎی ﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ ﺧﺎﻣﺶ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺗﺎ ﺁن ﺣﮑﻢ ﮐﻪ ﻣﻦ اﻧﺪر‬ ‫اﻳﻦ داﻧﻢ ﺑﮑﻨﻢ‪ .‬ﻣﺮدﻣﺎن ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮔﻔﺖ ﻳﺎ ﻋﻠﯽ ﺑﺮ ﭘﺎی ﺧﻴﺰ‪ .‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﭘﻴﺶ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺁﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ دﺳﺖ راﺳﺖ ﻋﻠﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮﻓﺖ و دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺮﺁورد ﮐﻪ ﺑﺮ دﺳﺖ راﺳﺖ ﻋﻠﯽ دهﺪ و ﮔﻔﺖ‬ ‫ﻳﺎ ﻋﻠﯽ ﻋﻬﺪ و ﻣﻴﺜﺎق ﺧﺪای ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﯽ ﮐﻪ اﻳﻦ ﮐﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮاﻧﯽ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨّﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺑﺮ ﺳﻴﺮت اﺑﻦ دو ﺧﻠﻴﻔﻪ ﮐﻪ از‬ ‫ﭘﺲ او ﺑﻮدﻧﺪ؟‬ ‫ﻋﻠﯽ را ﺁن ﺳﺨﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﻳﺎد ﺁﻣﺪ ﮐﻪ وی را ﺷﺒﺎﻧﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ را ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮط دﺷﻮار ﺑﻮد‬ ‫و ﮐﯽ داﻧﺪ هﻤﻪ ﺣﮑﻢ ﮐﺘﺎب ﺧﺪای و هﻤﻪ ﺳﻨّﺖ ﭘﻴﻐﺎﻣﺒﺮ؟ وﻟﮑﻦ ﺑﺪان ﻗﺪر ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻃﺎﻗﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﻣﻦ‪ ،‬ﺟﻬﺪ ﮐﻨﻢ‬ ‫و از ﺧﺪای ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺧﻮاهﻢ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ دﺳﺖ ﭼﭗ از دﺳﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﺎز داﺷﺖ و دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮﻳﺶ هﻤﯽ داﺷﺖ و ﻋﻠﯽ را ﮔﻔﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﺿﻌﻴﻔﯽ و‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺴﺘﯽ و ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮط؟ ﻳﺎ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻴﺎی‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻴﺎﻣﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ دﺳﺖ راﺳﺖ ﻋﺜﻤﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﭼﭗ‬ ‫ﺑﮕﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ ﻳﺎ ﻋﺜﻤﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﯽ ﻋﻬﺪ و ﻣﻴﺜﺎق ﺧﺪای ﮐﻪ ﮐﺎر اﻳﻦ اﻣﺖ ﺑﺮ ﺣﮑﻢ ﮐﺘﺎب ﺧﺪای و ﺳﻴﺮت ﭘﻴﻐﺎﻣﺒﺮ و ﺳﻴﺮت‬ ‫اﻳﻦ دو ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﺮاﻧﯽ؟ ﻋﺜﻤﺎن ﮔﻔﺖ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺁن دﺳﺖ راﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ را ﺑﺮ ﻧﺰدﻩ ﺑﻮد زود ﺁورد و ﺑﺮ دﺳﺖ ﻋﺜﻤﺎن زد و ﺑﻴﻌﺖ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ ﺑﺎرک اﷲ ﻟﮏ‬ ‫ﻓﻴﻤﺎ ﺻﻴّﺮﻩ اﻟﻴﮏ‪ .‬و ﺧﻠﻖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﻴﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻋﻠﯽ هﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮ ﭘﺎی ﻣﺎﻧﺪ ﻣﺘﺤﻴﺮ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ را ﮔﻔﺖ ﺧﺪ ﻋﺘﻤﻮﻧﯽ‬ ‫ﺧﺪﻋﺔ‪] .‬ﻳﻌﻨﯽ[ ﺑﻔﺮﻳﻔﺘﻴﺪ ﻣﺮا ﻓﺮﻳﻔﺘﻨﯽ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﮐﻪ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ و ﻋﺜﻤﺎن و ﺳﻌﺪ و زﺑﻴﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻠﯽ‬ ‫هﻤﭽﻨﺎن ﻣﺘﺤﻴﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﭼﻮن روی ﺑﮕﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮔﻔﺖ ﻳﺎ ﻋﻠﯽ ﮐﺠﺎ هﻤﯽ ﺷﻮی و ﺑﻴﻌﺖ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﯽ؟ ﺧﺪای ﮔﻔﺖ َو‬ ‫ﻣﻦ ﻧﮑﺚ ﻓﺎﻧﻤﺎ ﻳﻨﮑﺚ ﻋﻠﯽ ﻧﻔﺴﻪ؟ ]ﻳﻌﻨﯽ[ و ﻧﻪ ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ از اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﻴﺮون ﺁوردم ﮐﻪ هﺮ ﭼﻪ ﻣﻦ ﺣﮑﻢ ﮐﻨﻢ ﺑﭙﺴﻨﺪی؟ و ﻧﻪ‬ ‫ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ هﺮ ﮐﻪ رأی ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ را ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﻮد ﺑﮑﺸﻴﺪش؟ ﻋﻠﯽ ﭼﻮن اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﻨﻴﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﻴﻌﺖ ﮐﺮد و ﺁن روز‬ ‫ﯽ ﻋﺜﻤﺎن ﮐﺮد«‪.‬‬ ‫ﻧﻤﺎز دﻳﮕﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ و اﻣﺎﻣ ِ‬ ‫‪22‬‬ ‫اﻳﻦ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﮐﻪ )ﺑﻪ ﻗﻮل ﻃﺒﺮی( ﺑﺎ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﺑﺮای ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن ﭼﺎرﻩ اﻧﺪﻳﺸﯽ ﮐﺮد و از ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﻴﻤﻨﺎک ﺑﻮد‬ ‫‪ ٢٥‬ﺳﺎل ]ﺑﺎﻳﺪ ‪ ١٢‬ﺳﺎل درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ[ ﭘﻴﺶ از اﻧﺘﺨﺎب اﺑﻮﺑﮑﺮ در ﺧﺸﻢ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮد ﺑﺎ وی ﺑﻴﻌﺖ ﻧﮑﻨﺪ و‬ ‫ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﭘﺮ از ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﺳﺎزد‪ .‬اﻣﺎ اﮐﻨﻮن ﮐﻪ اﻣﺮ ﻣﻴﺎن ﻋﻠﯽ و ﻋﺜﻤﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن را ﺑﺮ ﻋﻠﯽ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﯽ‬ ‫دهﺪ زﻳﺮا در ﺳﺎﻳﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻮاﻳﯽ ﺑﺮﺳﺪ و از ﺗﻘﻮای ﻋﻠﯽ ﺑﻴﻤﻨﺎک اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻘﻘًﺎ اﮔﺮ ﻋﻠﯽ ﭘﺲ از ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﻣﯽ رﺳﻴﺪ‪ ،‬دورﻩ ﻃﻼﻳﯽ اﺳﻼم ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻃﻮل ﻣﯽ ﮐﺸﻴﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼﻓﺎت روی ﻧﻤﯽ داد‪.‬‬ ‫اﻧﺤﺮاف از اﺻﻮل اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ وﻗﻮع ﻧﻤﯽ ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ .‬اﻗﻮا ِم ﺳﻮدﺟﻮی ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺑﺰرگ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ دﺳﺖ ﻧﻤﯽ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و‬ ‫ﺑﺴﻴﺎری از ﺣﻮادث ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻣﻮی ﺷﺪ واﻗﻊ ﻧﻤﯽ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -١٠‬ﻳﺎران ﺣﻀﺮت رﺳﻮل را ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ وی ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮐﺮد‪:‬‬ ‫دﺳﺘﻪ ای ﮐﻪ ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اذﻏﺎن ﺑﻪ ﻧﺒﻮت ﻣﺤﻤﺪ وی را ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪﻩ دﺳﺘﮕﺎهﯽ ﺗﺸﺨﻴﺺ دادﻩ و ﺧﻮد در ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺁن ﺳﻬﻤﯽ داﺷﺘﻪ و‬ ‫اﻳﻨﮏ ﮐﻢ و ﻳﺶ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را وارث اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎﻩ و ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ و ﺣﺮاﺳﺖ ﺁن ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ و هﺮ دو در ﺗﻌﻈﻴﻢ و ﺗﮑﺮﻳﻢ و‬ ‫اﻋﻼی ﺷﺄن وی هﻢ داﺳﺘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ ﻋﻤﺮ ﻓﺮد ﺑﺎرز اﻳﻦ دﺳﺘﻪ و از هﻤﻴﻦ رو ﺑﺮ در ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ ﮐﻒ ﻣﺮدم را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﻧﻤﺮدﻩ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻮن ﻣﻮﺳﯽ ﭼﻬﻞ روز ﻏﻴﺒﺖ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺁﻳﻪ ﻗﺮﺁن را ﺑﺮ او ﻓﺮو ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬اﻧﮏ ﻣﻴﺖ و اﻧﻬﻢ‬ ‫ﻣﻴﺘﻮن« و ﭘﺲ از ﺁن ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﻣﺤﻤﺪ را ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣُﺮد‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺧﺪای را ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫هﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽ ﻣﻴﺮد‪.‬‬ ‫و ﺳﭙﺲ ﺁﻳﻪ ‪ ١٤٤‬ﺳﻮرﻩ ﺁل ﻋﻤﺮان را ﺗﻼوت ﮐﺮد‪:‬‬ ‫ﻞ اﻧ َﻘﺒَﻠﺘُﻢ ﻋَﻠﯽ اَﻋﻘﺒﺎ ِﺑﮑُﻢ«‪.‬‬ ‫ت اَو ُﻗ ِﺘ َ‬ ‫ﻦ ﻣﺎ َ‬ ‫ﻞ َاﻓَﺎﺋ ِ‬ ‫ﺳُ‬ ‫ﺧﻠَﺖ ﻣِﻦ ﻗَﺒِﻠ ِﻪ اﻟﺮّ ُ‬ ‫ل ﻗَﺪ َ‬ ‫ﻻ َرﺳُﻮ ُ‬ ‫ﺤﻤﱠ ُﺪ ِا ّ‬ ‫» َو ﻣﺎ ُﻣ َ‬ ‫]ﻳﻌﻨﯽ[ ﻣﺤﻤﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﻳﺴﺖ ﭼﻮن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺳﺎﺑﻖ‪ .‬ﺁﻳﺎ اﮔﺮ ﻣُﺮد ﻳﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ از دﻳﻦ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ؟‬

‫‪22‬‬

‫]ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﻧﺨﺴﺖ از دﺷﻤﻨﺎن ﺳﺮﺳﺨﺖ اﺳﻼم ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ از ﺳﺮداران اﺳﻼم ﺷﺪ‪ .‬او ﻓﺎﺗﺢ ﻣﺼﺮ اﺳﺖ[‬

‫‪175‬‬

‫ﻋﻤﺮ ﺑﺎ ﺁن ﺗﺪﺑﻴﺮ و رﺷﺎدت ﺧﻼﻓﺖ را از ﻣﺸﺎﺟﺮﻩ ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر ﺑﻴﺮون ﮐﺸﻴﺪ و ﺑﺎ ﺗﺮدﺳﺘﯽ ﺁن را ﺑﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺴﻠّﻢ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ و ﭘﺲ از ﺁن‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اهﻞ ردّﻩ را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ و ﺑﺮای اﺧﻀﺎع ]ﺑﻪ زاﻧﻮ در ﺁوردن[ ﻃﻮاﻳﻒ ﻣﺮﺗﺪ از هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ‬ ‫ﺷﺪت ﻋﻤﻞ درﻳﻎ ﻧﮑﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﯽ اﺧﺘﻴﺎر اﻳﻦ ﺳﺌﻮال در ذهﻦ ﻧﻘﺶ ﻣﯽ ﺑﻨﺪد ﮐﻪ در ﻧﻈﺮ ﻋﻤﺮ ﺁﻳﺎ ﻧﻔﺲ دﻳﺎﻧﺖ اﺳﻼم ﻣﻘﺼﻮد ﺑﺎﻟﺬات ﺑﻮد ﻳﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬ ‫اﺳﻼﻣﯽ؟ در هﺮ ﺻﻮرت دﺳﺘﮕﺎهﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﻳﺴﺖ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮود‪ .‬اﻳﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﻮ ﺑﻨﻴﺎدی ﮐﻪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁوردﻩ ﺑﻮد و ﺑﻪ اوﺿﺎع ﺟﺎهﻼﻧﻪ و ﺣﻘﻴﺮاﻧﻪ ﻃﻮاﻳﻒ ﻋﺮب ﺧﺎﺗﻤﻪ دادﻩ ﺑﻮد ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼﻓﺎت‬ ‫و ﮐﻮﭼﮏ ﻧﻈﺮی اﻋﺮاب ﺑﺎدﻳﻪ ﻧﺸﻴﻦ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮود و در ﺗﺤﺖ ﻟﻮای اﺳﻼم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﺪﻳﺪی ﭘﺎی ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫از هﻤﻴﻦ روی ﻋﻤﺮ ﭘﺲ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﺟﻨﮓ ﻣﺮﺗﺪﻳﻦ ﻗﻮای ﻣﻮﺟﻮد را ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻣﺮی ﺧﻄﻴﺮ و ﺑﯽ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﺎ‬ ‫ﻓﮑﺮ واﻗﻊ ﮔﺮای و دﻳﺪ روﺷﻦ و ﺁﮔﺎهﯽ ﺑﺮ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻗﻮم ﻋﺮب‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻳﺮان و روم را ﭘﻴﺶ ﮐﺸﻴﺪ‪ .‬او ﻣﯽ داﻧﺴﺖ اﻳﻦ‬ ‫ﻃﻮاﻳﻒ ﻧﺎ ﺁﺷﻨﺎ ﺑﻪ زراﻋﺖ و ﺻﻨﻌﺖ و ﺗﺠﺎرت ﺁرام ﻧﺨﻮاهﻨﺪ ﻧﺸﺴﺖ و ﻧﻴﺮوی ﮐﺎﻣﻨﻪ ]ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ[ در وﺟﻮد‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺨﺮﺟﯽ ﻣﯽ ﺟﻮﻳﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ اهﻞ ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﺟﻨﮕﻨﺪ و دﻧﺒﺎل زن و ﻣﺎﻟﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺮوی رام ﻧﺸﺪﻧﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ‬ ‫هﺪﻓﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﺳﻮدﺁور ﺷﻮد و ﺣﺮص اﻋﺮاب ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻣﺎل و ﺷﻬﻮت ﺑﺪان ﺳﻮی ﻣﺮزهﺎ ﻣﻨﻌﻄﻒ ﮔﺮدد‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺸﺎن داد‬ ‫ﮐﻪ در اﺗﺨﺎذ اﻳﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ‪ ،‬رأی اش ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ -١١‬ﺟﻨﮕﻬﺎی ﭘﯽ در ﭘﯽ اﻳﺮان و روم ﺑﻨﻴﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺁن دو را ﺳﺴﺖ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻬﻤﺘﺮ و ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ از ﺁن‬ ‫وﺟﻮد اﻋﺮاب در ﺷﻤﺎل ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮﻩ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ از دو ﺳﻪ ﻗﺮن ﭘﻴﺶ از هﺠﺮت ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ ﺳﻮرﻩ و اردن و ﻋﺮاق‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮدﻩ و ﺣﺘﯽ در ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ اﻳﺮان و روم دوﻟﺘﻬﺎﻳﯽ ﻧﻴﺰ ﺗﺸﮑﻴﻞ دادﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﻃﺒﻘﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ‪،‬‬ ‫هﻤﺪﺳﺘﺎن ﺑﺮازﻧﺪﻩ ای ﺑﺮای ﻟﺸﮑﺮﻳﺎن اﺳﻼم و ﻣﺎﻳﻪ اﺻﻠﯽ ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮی ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ ﺁﻣﺪﻧﺪ و ﺷﺎﻳﺪ وی را ﻧﻴﺰ ﺑﺪﻳﻦ‬ ‫اﻗﺪام ﺗﺸﻮﻳﻖ ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ زﻳﺮا اﺳﻼم ﻣﺒﺪل ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎهﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮﻣﻴﺖ ﻋﺮب را ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪] .‬اﺳﻼم[ ﺣﻤﺎﺳﻪ ای‬ ‫ل‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﻨﮕﯽ اﺳﺘﻴﻼی ﺑﺮ دﻳﮕﺮان و دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺑﯽ ﺷﻤﺎر ﻓﺮو ﻣﯽ ﻧﺸﺎﻧﺪ و ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺁﻧﻬﺎ را از ذ ّ‬ ‫]ﺧﻮاری و اﻧﻘﻴﺎد و[ ﺧﻀﻮع و اﻃﺎﻋﺖ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻣﯽ رهﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -١٢‬در اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ از روی ﺧﻠﻮص ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮوﻳﺪﻩ اﻧﺪ و در اﻳﻨﮑﻪ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺒﺎدی اﺳﻼﻣﯽ و اﺟﺮای اﻣﺮ‬ ‫ﺟﻬﺎد ﻋﺪﻩ ای را ﺑﻪ ﺳﻮی ﺷﺎم و ﻋﺮاق رواﻧﻪ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪی ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻗﺮاﻳﻦ و اﻣﺎرات و ﺳﻴﺮ در ﺣﻮادث ﻓﺘﻮﺣﺎت‬ ‫اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﺮک اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺘﻴﻼء ﺑﺮ داراﻳﯽ دﻳﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬زهﺪ و ﻋﺪم اﻟﺘﻔﺎت ﺑﻪ ﻣﺎل دﻧﻴﺎ در داﻳﺮﻩ ای‬ ‫ﺗﻨﮓ و ﻣﺤﺼﻮر ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻩ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و ﺣﺘﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺰرگ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از اﻳﻦ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺑﻪ ﻣﺎل و ﻣﮑﻨﺖ ﻓﺮاوان رﺳﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺰرگ و ﺟﺰء ﻋﺸﺮﻩ ﻣﺒﺸﺮﻩ و هﺮ دو ﻋﻀﻮ ﺷﻮراﻳﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﺮای ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ‬ ‫ن دو ﺁﺗﺸﻪ هﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﺑﻴﺶ از ﺳﯽ ﭼﻬﻞ ﻣﻴﻠﻴﻮن درهﻢ ﭘﻮل ﻧﻘﺪ و ﻣﻠﮏ و ﻣﺴﺘﻐﻞ در ﻣﮑﻪ‬ ‫دادﻩ ﺑﻮد‪ .‬هﺮ ﻳﮏ از اﻳﻦ ﻣﺆﻣﻨﺎ ِ‬ ‫و ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﻣﺼﺮ و ﻋﺮاق داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬هﺮ دو ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺎ ﻋﻠﯽ ﺑﻴﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از اﻳﻨﮑﻪ دﻳﺪﻧﺪ ﻋﻠﯽ ﺷﻴﻮﻩ ﺑﺬل و‬ ‫ﺑﺨﺸﺶ ﻋﺜﻤﺎن را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽ ﺑﻨﺪد و در ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺳﺨﺘﮕﻴﺮی ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺑﺮ وی ﺧﺮوج ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺎﻳﺸﻪ زن ﻣﺤﺒﻮب ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮐﻪ از ﻣﺤﺘﺮم ﺗﺮﻳﻦ ﺧﻮاﺗﻴﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود و ﺟﺰء ﺣﻔﻈﻪ ﻗﺮﺁن و راوﻳﺎن ﻣﻮﺛﻖ اﺳﺖ‬ ‫ﺑﺮﺧﻼف اﺟﻤﺎع اﻣﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ را ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن را ﺑﻬﺎﻧﻪ ﮐﺮدﻩ ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ را ﺑﻪ راﻩ اﻧﺪاﺧﺖ زﻳﺮا‬ ‫ﻋﻠﯽ ﭼﻮن ﻋﺜﻤﺎن از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﺮ وی ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﯽ ﮐﺮد و ﺷﺎﻳﺪ در ﻗﻀﻴﻪ »اﻓﮏ« ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻴﻞ او رأی ﻧﺪادﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻋﻠﺖ ﺟﻨﮕﻬﺎی ﺻﻔﻴﻦ و ﺟﻤﻞ و ﻧﻬﺮوان را ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺣﻤﻞ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻋﻠﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ روش ﻋﺜﻤﺎن و ﻧﺮﻣﺨﻮﻳﯽ‬ ‫او را اداﻣﻪ دهﺪ و ﺗﻤﺎم ﺁن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از روش ﻋﻤﺮ در دورﻩ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻪ ﻧﻮاﻳﯽ رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از روش‬ ‫ﭘﺮهﻴﺰﮐﺎراﻧﻪ ﻋﻠﯽ ﺳﺨﺖ ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ وی ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و در‬ ‫ﺗﺤﮑﻴﻢ اﺳﺎس ﮐﺎر ﺧﻮد از هﻴﭻ اﻗﺪاﻣﯽ درﻳﻎ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫‪ -١٣‬ﺗﺎ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل زﻧﺪﻩ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﻴﺮوی ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ ﺷﻤﺸﻴﺮ و ارﻋﺎب اﺳﻼم را ﺑﺮ ﻃﻮاﻳﻒ‬ ‫ﺳﻮدﺟﻮی و ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ از ﻋﻮاﻟﻢ روﺣﺎﻧﯽ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن او از ﻧﺎم او اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮدﻩ و ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻗﻮﻣﯽ‬ ‫ﻋﺮب را اﺳﺘﻮار ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮدﻩ ای از ﮐﺒﺮﻳﺎ و ﻣﻌﺠﺰات و اﻋﻤﺎل ﺧﺎرق اﻟﻌﺎدﻩ در ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪی ﮐﻪ‬ ‫در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﻨﺪﻩ ﺧﺪای ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ از ﺻﻒ ﺑﺸﺮ ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻗﺪس ﺧﺪاوﻧﺪان‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ هﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻌﻴّﻦ و ﺑﺰرﮔﯽ اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎﻳﯽ ﭘﻴﺮاﻣﻮن وی درﺳﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻧﺴﺎن هﺮ ﻗﺪر ﻣﺘﺸﺨﺺ و‬ ‫ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺸﺮ اﺳﺖ و ﻧﺎﭼﺎر دارای ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ‪ .‬ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺸﻨﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬از ﺳﺮﻣﺎ و ﮔﺮﻣﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽ‬ ‫ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺟﻨﺴﯽ دارد و در اﻧﺠﺎم ﺁن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﺣﺪود ﺣﺸﻤﺖ و اﻋﺘﺪال ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ .‬در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺻﻌﻮﺑﺎت و‬ ‫دﺷﻮارﻳﻬﺎ دﭼﺎر ﺳﺴﺘﯽ ﺷﺪﻩ و در هﻨﮕﺎم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﺧﺼﻮﻣﺖ دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﺧﺸﻢ و ﮐﻴﻨﻪ ﻣﯽ ﮔﺮاﻳﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ و‬ ‫ﻣﻮﺟﺒﺎﺗﯽ رﺷﮏ ﺑﺮ او ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬هﻤﻪ اﻳﻦ اﻣﻮر ﮐﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺻﻄﮑﺎک ﺑﺎ دﻳﮕﺮان اﺳﺖ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽ‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺁﺛﺎر ﺧﻮب و ﻣﻮاﻟﻴﺪ ﻗﺮﻳﺤﻪ و اﻧﺪﻳﺸﻪ او ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ دﻳﺪﻩ اﻏﻤﺎض ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻌًﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار دﻳﺎﻧﺘﯽ ﮐﻪ هﺰاران هﺰار ﺗﺎﺑﻊ و ﻣﺆﻣﻦ دارد‪ ،‬در ﺣﺠﻤﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺳﻄﺤﯽ ﺑﺲ ﺑﺮﺗﺮ‬ ‫روی ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪق‪ ،‬ﻗﺮﻳﺶ ﻋﻴﻴﻨﺔ ﺑﻦ ﺣﺼﻦ را ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺮﻣﺎی ﺁن ﺳﺎل ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ‬ ‫ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺪهﻨﺪ ﺗﺎ ﻟﺸﮑﺮ ﻗﺮﻳﺶ و ﻏﻄﻔﺎن ﺑﺮﮔﺮدد‪ .‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﻗﺮﻳﺶ ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﻧﻴﻤﯽ هﻢ ﺑﺪهﯽ ﺑﺮﻣﯽ ﮔﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﮐﻪ از‬ ‫اﺗﺤﺎد ﻗﺒﺎﻳﻞ در هﺮاس ﺑﻮد و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ دور ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﺧﻨﺪق ﮐﻨﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ﻗﺒﻮل ﮐﺮد و ﭼﻮن ﺧﻮاﺳﺖ ﺻﻠﺤﻨﺎﻣﻪ را ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‬ ‫‪176‬‬

‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ‪ ،‬از رؤﺳﺎی اوس ﭘﺮﺳﻴﺪ ﺁﻳﺎ ﻗﺒﻮل اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد وﺣﯽ ﺧﺪاوﻧﺪی اﺳﺖ؟ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﻧﻪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﺗﻤﺎم ﻃﻮاﻳﻒ‬ ‫ﻋﺮب ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ و ﺧﻄﺮ هﻤﮑﺎری ﻳﻬﻮدان ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ از داﺧﻞ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﯽ رود‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﺮداﻧﻴﻢ و ﺳﭙﺲ‬ ‫ﺑﺮ ﻳﻬﻮدان ﻣﯽ ﺗﺎزﻳﻢ‪ .‬ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺖ ﺁﻧﻬﺎ در دوران ﮐﻔﺮ و ﻋﺼﺮ ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﺣﺘﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻳﮏ ﺧﺮﻣﺎ از ﻣﺎ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن ﮐﻪ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻴﻢ و ﺧﺪا هﻤﺮاﻩ ﻣﺎﺳﺖ اﻳﻦ ﻧﻨﮓ را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻴﻢ و ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎج ﻧﻤﯽ دهﻴﻢ‪ .‬ﺟﻮاب ﺁﻧﻬﺎ َد ِم ﺷﻤﺸﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﺳﺨﻦ او را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و از ﺑﺎج دادن اﻣﺘﻨﺎع ﮐﺮد‪.‬‬ ‫در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ٢٣‬ﺳﺎﻟﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﺷﺒﻴﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﮑﺮر روی دادﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ رأی ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را زدﻩ اﺳﺖ ﻳﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫ﺑﺎ ﺁﻧﺎن ﻣﺸﻮرت ﮐﺮدﻩ و ﺁﻧﻬﺎ ﭘﺮﺳﻴﺪﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ رأی ﺧﺪاوﻧﺪ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﭼﻴﺴﺖ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺗﺼﻤﻴﻢ را ﺑﻪ رأی ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻮﮐﻮل ﮐﺮدﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻧﻘﻄﻪ هﺎی ﺿﻌﻒ ﺑﺸﺮی ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪ و هﻤﻪ ﭼﻴﺰ در وی ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﻤﺎل و ﻣﻈﻬﺮ ارادﻩ ﺧﺪاوﻧﺪی‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺘﺼﺪﻳﺎن اﻣﻮر در هﺮ اﻣﺮی و در هﺮ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﻪ رﻓﺘﺎر و ﮐﺮدار او اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺳﺎدﻩ ﻟﻮح ﺁن اﻳﺎم ﺁن‬ ‫ﺑﺰرﮔﻮار را ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و هﺮ ﮐﺲ ﺑﺮای ﺧﻮد ﺷﺄﻧﯽ درﺳﺖ ﻣﯽ ﮐﺮد از اﻳﻨﮑﻪ ﻓﻼن ﺟﻤﻠﻪ را از‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺷﻨﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺣﮑﺎم و ﺷﺮاﻳﻊ ﻗﺮﺁﻧﯽ هﻤﻪ واﺿﺢ و ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺣﺪود ﺗﮑﺎﻟﻴﻒ ﺧﻮد را ﺑﺎﻳﺪ از ﮐﺮدار و رﻓﺘﺎر ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﻌﻴﻦ‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺑﻄﻮر ﻣﺠﻤﻞ در ﻗﺮﺁن واﺟﺐ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﮐﻴﻔﻴﺖ و ﺗﻌﺪاد ﺁن ﺑﺎﻳﺪ از روی ﮐﺮدار ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد‪ .‬از‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺪﻳﺚ و ﺳﻨّﺖ ﺁﻏﺎز ﺷﺪ و روز ﺑﻪ روز زﻳﺎد ﺷﺪ ﺑﻄﻮری ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﻋﺪﻩ اﺣﺎدﻳﺚ از هﺰارهﺎ‬ ‫ﺗﺠﺎوز ﮐﺮد و ﺻﺪهﺎ ﻧﻔﺮ از ﻳﮏ ﺳﻮی ﮐﺸﻮرهﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺳﻮی دﻳﮕﺮ ﻣﯽ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺪﻳﺚ ﺟﻤﻊ ﺁوری ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻃﺒﻘﻪ‬ ‫ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ ﮐﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮرهﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻮرد اﻋﺘﺒﺎر و اﺣﺘﺮام ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬هﺰارهﺎ ﺣﺪﻳﺚ از ﺣﻔﻆ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﺑﻦ‬ ‫ﻋﻘﺪﻩ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ٣٣٢‬هﺠﺮی‪ ،‬دوﻳﺴﺖ و ﭘﻨﺠﺎﻩ هﺰار ﺣﺪﻳﺚ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد از ﺣﻔﻆ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ ﺳﻨﮓ ﺑﺰرگ ﻧﺸﺎﻧﻪ‬ ‫ﻧﺰدن اﺳﺖ و وﺟﻮد اﻳﻦ هﻤﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﺧﻮد دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﻋﺪم ﺻﺤﺖ ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﻨﺪﻩ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻣﺮدم هﻤﻪ‬ ‫ﮐﺎر ﺧﻮد را رهﺎ ﮐﺮدﻩ و در ﭘﯽ ﺟﻤﻊ ﺣﺪﻳﺚ ﺗﻼش ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﺮای ﻋﻘﻞ و ﺗﻔﮑﺮ ﺁدﻣﯽ ارزش ﺑﺎﻗﯽ‬ ‫ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴﻪ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ ﺟﺰ ﺁﻧﭽﻪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻳﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪی ﭼﻮن ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ارﺑﻠﯽ‬ ‫‪ ،23‬ﻓﻮت در ‪ ٦٦٠‬هﺠﺮی‪ ،‬هﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺻﺪق اﷲ و ﮐﺬب اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ ]اﷲ راﺳﺘﮕﻮ و اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ دروﻏﮕﻮﺳﺖ[‪.‬‬ ‫‪ -١٤‬اﻣﺮ ﻣﺤﺴﻮس و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ هﺮ ﻗﺪر از ﺣﻴﺚ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن از ﺳﺎل ‪ ١١‬هﺠﺮی و از ﻣﺤﻴﻂ ﺣﺠﺎز‬ ‫دور ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﻣﻌﺠﺰات ﻓﺰوﻧﯽ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد زﻳﺮا ﭘﻨﺪارهﺎ و ﺗﺨﻴﻼت ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ اﻓﺘﺪ و از ﻳﮏ ﻧﻔﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮاهﺐ و‬ ‫ﻣﮑﺎرم ﻓﮑﺮی و اﺧﻼﻗﯽ ﺁراﺳﺘﻪ اﺳﺖ و از اﻳﻦ رو ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دهﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدی ﻣﯽ ﺁﻓﺮﻳﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ‬ ‫در اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫‪ -١٥‬اﻳﺮان ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪ .‬ﻣﺘﻮاﻟﻴًﺎ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪ .‬در ﻗﺎدﺳﻴﻪ و هﻤﺪان ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪ .‬ﺑﻄﻮر ﻧﻨﮕﻴﻦ و دردﻧﺎﮐﯽ ﺷﮑﺴﺖ‬ ‫ﺧﻮرد‪ .‬ﺷﮑﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﻴﻼی اﺳﮑﻨﺪر و اﻳﻠﻐﺎر ﻣﻐﻮل در ﺟﻨﺐ ﺁن ﮐﻤﺮﻧﮓ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ‬ ‫هﺮﮔﺎﻩ ﮐﺸﻮر ﻣﺪﻳﺮ ﺑﺎ ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﭘﺎﺷﺎﻩ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﻴﺖ و ﮐﻔﺎﻳﺘﯽ ﻧﺪارد ﺣﺘﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺸﺘﯽ اﻋﺮاب ﻧﺎﻣﺠﻬﺰ و ﺑﯽ اﻃﻼع از ﺁﺋﻴﻦ‬ ‫ﺳﻠﺤﺸﻮری هﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﺮان ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ و اﻳﺎﻟﺖ ﺑﻪ اﻳﺎﻟﺖ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪ ﻳﺎ اﺳﻼم ﺁورد و ﻳﺎ در ﮐﻤﺎل ﺧﻮاری و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺟﺰﻳﻪ دهﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮوهﯽ ﺑﺮای ﻓﺮار از ﺟﺰﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ و ﮔﺮوهﯽ دﻳﮕﺮ ﺑﺮای رهﺎﻳﯽ از ﺳﻠﻄﻪ ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل ﻣﻮﺑﺪان‪ .‬دﻳﺎﻧﺖ ﺳﺎدﻩ اﺳﻼم‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﮐﻪ َد ِم ﺗﻴﻎ ﺑُﺮﻧﺪﻩ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺁن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﻴﻮﻩ ﻣﻠﯽ ﺧﻮد در ﻣﻘﺎم ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻗﻮم ﻓﺎﺗﺢ ﺑﺮﺁﻣﺪﻧﺪ و از در اﻃﺎﻋﺖ و ﺧﺪﻣﺖ وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬هﻮش و‬ ‫ﻓﮑﺮ و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺧﻮد را در اﺧﺘﻴﺎر ارﺑﺎب ﺟﺪﻳﺪ ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬زﺑﺎن ﺁﻧﻬﺎ را ﺁﻣﻮﺧﺘﻨﺪ و ﺁداب ﺁﻧﻬﺎ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﻐﺎت ﻗﻮم‬ ‫ﻓﺎﺗﺢ را ﺗﺪوﻳﻦ و ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ ﺁن را درﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﺑﺎزی ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ از هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ اﻇﻬﺎر‬ ‫اﻧﻘﻴﺎد و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺧﻮدداری ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ از ﺧﻮد ﻋﺮﺑﻬﺎ ﭘﻴﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺣﺘﯽ در ﻣﻘﺎم ﺗﺤﻘﻴﺮ دﻳﻦ و ﻋﺎدات ﮔﺬﺷﺘﻪ‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺮﺁﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ هﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ در ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﺷﺄن ﻋﺮب و ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﺮب ﺗﻼش ﮐﺮدﻧﺪ و اﺻﻞ ﺷﺮف و ﺟﻮاﻧﻤﺮدی و ﻣﺎﻳﻪ‬ ‫ﺳﻴﺎدت و ﺑﺰرﮔﻮاری را هﻤﻪ در ﻋﺮب ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ب ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﮑﻤﺖ و ﭼﮑﻴﺪﻩ ﻣﻌﺮﻓﺖ و اﺻﻞ‬ ‫هﺮ ﺷﻌﺮ ﺑﺪوی و هﺮ ﻣﺜﻞ ﺟﺎهﻼﻧﻪ و هﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﯽ ﺳﺮ و ﺗﻪ اﻋﺮا ِ‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﻮﻻی ﻓﻼن ﻗﺒﻴﻠﻪ و ﮐﺎﺳﻪ ﻟﻴﺲ ﺳﻔﺮﻩ ﻓﻼن اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻓﺘﺨﺎر ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺮب‬ ‫دﺧﺘﺮﺷﺎن را ﺑﮕﻴﺮد و ﻣﺒﺎهﺎت ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮ ﺧﻮد ﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻓﮑﺮ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺁﻧﺎن در ﻓﻘﻪ و ﺣﺪﻳﺚ و ﮐﻼم و‬ ‫ادب ﻋﺮب ﺑﻪ ﮐﺎر اﻓﺘﺎد و هﻔﺘﺎد درﺻﺪ ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﻪ ﺑﺎر ﺁورد‪.‬‬ ‫در ﺑﺎدی اﻣﺮ از ﺗﺮس ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ وﻟﯽ ﭘﺲ از دو ﺳﻪ ﻧﺴﻞ در ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ از ﻋﺮﺑﻬﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﺟﻠﻮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای‬ ‫ﺗﻘﺮب ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺣﺎﮐﻤﻪ ﺑﻨﺎی ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ و ﻣﺪاهﻨﻪ را ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ وزﻳﺮ ﺑﯽ ﻧﻈﻴﺮ ﺁﻧﻬﺎ در ﺁﻳﻨﻪ ﻧﮕﺎﻩ ﻧﻤﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ‬ ‫ﻣﺒﺎدا ﺻﻮرت ﻳﮏ ﻋﺠﻤﯽ را در ﺁﻳﻨﻪ ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﻳﻨﮑﻪ ﺣﺎﮐﻢ و اﻣﻴﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻨﺪﻩ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار اﻣﺮای ﻋﺮب ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ‬ ‫از ﺁن ﺧﻮان ﻳﻐﻤﺎ ﻧﺼﻴﺒﯽ ﺑﺒﺮﻧﺪ وﻟﯽ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ اﻣﺮ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﺘﺒﻪ ﺷﺪ ﺑﻄﻮری ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم اﻳﺮاﻧﯽ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺧﻮد را ﺻﻔﺮ و ﺣﺠﺎز را ﻣﻨﺸﺄ ﺗﻤﺎم اﻧﻌﺎم ﺧﺪاوﻧﺪی ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫‪] 23‬ارﺑﻞ ‪ Arbel‬ﺷﻬﺮی ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﻮﺻﻞ در ﻋﺮاق‪ .‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺠﺎ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻋﺰاﻟﺪﻳﻦ در ارﺑِﻞ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در ‪ ٦٦٠‬هﺠﺮی‬ ‫ﻗﻤﺮی دﻣﺸﻖ ﻓﻮت ﮐﺮد‪ .‬او ﮐﻮر ﺑﻮد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺎن دﻳﻨﯽ ﺳﺨﺖ ﺑﺪ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽ دهﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺎرﻳﺦ ارﺑﻞ«‪ .‬ﻧﮕﺎﻩ ﮐﻨﻴﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ دهﺨﺪا[‬

‫‪177‬‬

‫ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺒﺪأ ﺧﺮاﻓﺎت و ﭘﻨﺪارهﺎی ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل و زﻳﺎد ﺷﺪن ﺣﺠﻢ ﻣﻌﺠﺰات هﻤﻴﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اوﺿﺎع ﻣﮑﻪ و‬ ‫ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﺗﻤﺎم ﺣﻮادث ﺳﻴﺰدﻩ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﮑﻪ و دﻩ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ هﺴﺖ در ذهﻦ ﻣﺼﻮر ﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻤﯽ رﺳﻴﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﺠﻠﺴﯽ در ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ 24‬ﻧﻘﻞ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫»رواﻳﺖ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ در ﻳﮏ روز ﻋﻴﺪ ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺣﺴﻦ و ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ از ﺟ ّﺪ ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﻮدﺷﺎن ﺣﻀﺮت رﺳﻮل‬ ‫اﮐﺮم ﺗﻘﺎﺿﺎی ﻟﺒﺎس ﻋﻴﺪی ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻧﺎزل ﺷﺪ و از ﺑﺮای ﺁن دو ﻟﺒﺎس ﺳﻔﻴﺪ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ﮐﻮدﮐﺎن در روز ﻋﻴﺪ ﻟﺒﺎﺳﻬﺎی رﻧﮕﻴﻦ ﻣﯽ ﭘﻮﺷﻨﺪ ﺣﺎل ﺁﻧﮑﻪ ﺑﺮای ﺣﺴﻦ و ﺣﺴﻴﻦ ﻟﺒﺎﺳﻬﺎی ﺳﻔﻴﺪ ﺁوردﻩ ای! ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻃﺸﺖ‬ ‫و اﺑﺮﻳﻖ از ﺑﻬﺸﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬هﺮ رﻧﮓ ﺑﺨﻮاهﻴﺪ ارادﻩ ﮐﻨﻴﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺁب ﻣﯽ رﻳﺰم و ﺷﻤﺎ ﺷﺴﺘﺸﻮ دهﻴﺪ‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﻬﺎ هﻤﺎن‬ ‫رﻧﮓ ﮐﻪ ﻧﻴّﺖ ﮐﺮدﻩ اﻳﺪ در ﺧﻮاهﺪ ﺁﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺣﺴﻦ رﻧﮓ ﺳﺒﺰ و ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺣﺴﻦ رﻧﮓ ﻗﺮﻣﺰ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻟﺒﺎﺳﻬﺎ رﻧﮕﻴﻦ ﺷﺪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﻪ‬ ‫اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬اﻃﻔﺎل ﻣﻦ اﻣﺮوز ﻣﺴﺮور ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﭼﺮا ﮔﺮﻳﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﯽ؟ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺣﺴﻦ رﻧﮓ ﺳﺒﺰ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و اﻳﻦ ﺑﻪ ﺁن دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ هﻨﮕﺎم ﺷﻬﺎدت از اﺛﺮ زهﺮ ﺑﺪﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﺒﺰی ﺧﻮاهﺪ‬ ‫ﮔﺮاﻳﻴﺪ و ﺣﻀﺮت ﺣﺴﻴﻦ رﻧﮓ ﻗﺮﻣﺰ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدﭼﻮن دروﻗﺖ ﺷﻬﺎدت زﻣﻴﻦ از ﺧﻮن ﺣﻀﺮﺗﺶ ﻗﺮﻣﺰ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ«‪.25‬‬ ‫ﺳﺎل اول هﺠﺮت و ﻗﺒﻞ از ﻏﺰوﻩ ﻧﺨﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ ﺑﺴﺮ ﻣﯽ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺜﺎل ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻮف ﮐﻪ ﺷ ّﻢ ﮐﺴﺐ داﺷﺖ و از هﻤﺎن اوان ورود ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزار رﻓﺘﻪ و ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺎر ﺷﺪ و ﺳﻮد ﺑﺮد‪ ،‬زﻳﺎد ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺑﻘﯽ ﺑﻪ ﻣﺰدوری در ﻧﺨﻠﺴﺘﺎن هﺎی ﻳﻬﻮد ﮐﺎر ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﻮن از زراﻋﺖ اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﻴﻞ زدن و از ﭼﺎﻩ ﺁب‬ ‫ﮐﺸﻴﺪن اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽ ﮐﺮد و از ﺗﻌﺎرف و هﺪﻳﻪ دﻳﮕﺮان اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﻣﯽ ﮐﺮد و ﮔﺎهﯽ ﺳﺮ ﺑﯽ ﺷﺎم ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﯽ‬ ‫ﮔﺬاﺷﺖ و ﮔﺎهﯽ ﺑﺎ ﺧﻮردن ﭼﻨﺪ ﺧﺮﻣﺎ ﺳ ّﺪ ﺟﻮع ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ را ﺑﺮای ﺗﺤﻘﻴﺮ و ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺁوردن ﺷﺄن ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻤﯽ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬ﺷﺄن و ارزش او در اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺗﻬﯽ و ﻓﻘﺪان وﺳﺎﺋﻞ ﻣﺎدی از ﭘﺎی ﻧﻨﺸﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب‬ ‫ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪ و از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺮدان ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪ دﻧﻴﺎ ﮐﻢ ﻧﻈﻴﺮ اﺳﺖ و اﻃﻼع ﺑﺮ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺁن زﻣﺎن ﻧﺸﺎن‬ ‫دهﻨﺪﻩ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺸﺮی ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺳﺎﻳﺮ ﺁدﻣﻴﺎن و هﻴﭻ ﻗﻮﻩ ﻓﻮق ﻃﺒﻴﻌﯽ و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ وی ﻧﺸﺘﺎﻓﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺑﺪر را رﺷﺎدت و ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و ﺗﻬﺎون و ﺳﺴﺘﯽ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزی رﺳﺎﻧﻴﺪ ﻧﻪ هﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺟﻨﮓ اﺣﺪ‬ ‫را ﺗﺨﻠﻒ از اﺳﺘﺮاﺗﮋی ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﻨﺠﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﻮد ﺧﺪا ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻳﺎری ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻏﺰوﻩ‬ ‫هﺎ ﻻزم ﻣﯽ ﺁﻣﺪ و ﻧﻪ ﮐﻨﺪن ﺧﻨﺪق ﺑﻪ دور ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﻧﻪ ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﺑﻨﯽ ﻗﺮﻳﻈﻪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻮازﻳﻦ ﻋﻘﻞ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺁﻳﻪ »وﻟﻮ ﺷﺌﻨﺎ ﻻﺗﻴﻨﺎ ﮐﻞ ﻧﻔﺲ هﺪاهﺎ«‪ 26‬ﻓﺮوغ اﺳﻼم را ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﮐﻔّﺎر و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽ ﺗﺎﺑﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ‪ ١٥‬روز ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﻳﻬﻮد ﺑﻨﯽ ﻗﻴﻨﻘﺎع و ﺑﺴﺘﻦ ﺁب و ﺁذوﻗﻪ ﺑﺮ روی ﺁﻧﻬﺎ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻳﻬﻮد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ هﻤﻪ ﺁﻧﺎن‬ ‫را ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺁﻧﺎن هﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﻮد وﺳﺎﻃﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﭼﻨﺎن ﻋﺮﺻﻪ را ﺑﺮ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻨﮓ ﮐﺮد و ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﮔﺮﻳﺒﺎن او را ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ از ﺧﺸﻢ ﺳﻴﺎﻩ ﺷﺪ و ﭼﻮن دﻳﺪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻗﺴﻢ ﻳﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از‬ ‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺁﻧﻬﺎ دﺳﺖ ﻧﺨﻮاهﺪ ﮐﺸﻴﺪ و ﺣﺘﯽ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻋﻠﻨﯽ ﮐﺮد‪ ،‬از ﮐﺸﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ و ﺑﺪﻳﻦ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ در‬ ‫ﻇﺮف ﺳﻪ روز ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﺗﺮک ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺿﻌﻔﻬﺎی ﺑﺸﺮی ﺻﺪهﺎ ﻣﻮرد در ﮐﺘﺐ ﺳﻴﺮﻩ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﺪر اﺳﻼم ﺛﺒﺖ ﺷﺪﻩ و ﺷﻮاهﺪ ﮔﻮﻳﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻨﮑﻪ‬ ‫هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻗﻮای ﻓﻮق ﻃﺒﻴﻌﺖ دﺳﺖ اﻧﺪر ﮐﺎر ﻧﺸﺪﻩ و ﺣﻮادث ﺁن زﻣﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻮادث ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن و در ﺗﻤﺎم اﻋﺼﺎر ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬ ‫اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺷﺄن ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻤﯽ ﮐﺎهﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻏﻴﺮﻋﺎدی و ﻗﻮت‬ ‫روح او را ﺑﻴﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺸﺮ ﻋﺎدت ﻧﺪارد ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻨﮕﺮد و ﮔﻮﻳﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﯽ و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺣﻮادث را ﺗﻌﻠﻴﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻗﻮﻩ واهﻤﻪ‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮای او ﺧﺪا ﻣﯽ ﺁﻓﺮﻳﻨﺪ‪ .‬هﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﻗﻮام ﺑﺪوی و ﻧﺎدان ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻏﺮش رﻋﺪ و درﺧﺸﻴﺪن ﺑﺮق را ﺗﻌﻠﻴﻞ‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ و ﻧﺎﭼﺎر ﺁن را ﺻﺪای ﺧﺪا و ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻗﻬﺮ و ﺧﺸﻢ ﻣﻮﺟﻮد ﻗﻬّﺎر و ﮐﻴﻨﻪ ﺗﻮزی ﻣﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺨﻠﻒ از اواﻣﺮ او‬ ‫ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺸﺮهﺎی ﻋﺎﻗﻞ و داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻧﻴﺰ از رﺑﻂ دادن ﻋﻠﻞ و ﻣﻌﻠﻮﻟﻬﺎ روی ﮔﺮداﻧﺪﻩ و در هﺮ ﭼﻴﺰی هﺮ ﻗﺪر ﭘﺴﺖ و ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺿﺮوری داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ و ﻗﺎدر ﻳﻌﻨﯽ ﮔﺮداﻧﻨﺪﻩ ﺟﻬﺎن ﺑﯽ ﺁﻏﺎز واﻧﺠﺎم را ﻣﻮﺟﻮدی ﭼﻮن‬ ‫ﺧﻮد ﻓﺮض ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ و از اﻳﻦ رو ﺑﺮای ﺣﺴﻦ و ﺣﺴﻴﻦ ﺟﺎﻣﻪ از ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺪ و ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ وی ﭼﻮن رﻧﮕﺮزان ﺁن را ﺑﻪ‬ ‫رﻧﮓ ﺳﺮخ و ﺳﺒﺰ در ﻣﯽ ﺁورد و ﺑﻌﺪ هﻢ ﮔﺮﻳﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪] 24‬ﻣﻼ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ )‪ (١٦٢٧ -١٦٩٩‬ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﻋﺎﻟِﻢ ﺷﻴﻌﯽ‪ .‬وی ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺿﯽ اﻟﻘﻀﺎت اﻳﺮان در اواﺧﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮﻳﻪ و‬ ‫ﭘﺮﻧﻔﻮذﺗﺮﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار دوران ﺷﺎﻩ ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻔﻮﻳﻪ وی را ﻣﺴﺌﻮل ﺳﻘﻮط اﻳﺮان ﺑﻪ داﻣﺎن اﻓﺎﻏﻨﻪ‬ ‫ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ .‬ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار« و »ﺣﻠﻴﺔ اﻟﻤﺘﻘﻴﻦ« ﮐﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻤﻠﻮ از ﺧﺮاﻓﺎت اﺳﺖ[‬ ‫‪ 25‬ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﺣﮑﺎﻳﺖ ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل و ﺳﺨﻴﻒ را در ﮐﺘﺎب »ﻧﻘﻄﺔ اﻟﮑﺎف« ﻣﻴﺮزا ﺟﺎﻧﯽ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ و ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﺧﺮاﻓﺎت ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﺎﺑﻴﻪ ﮐﻪ‬ ‫ﻻ ‪ Mobde‬ﻣُﺒﺪع ﻳﻌﻨﯽ اﺑﺪاع ﮐﻨﻨﺪﻩ[ و ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪی ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﺑﻪ ارث رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫ﺧﻮد را ﻣﺼﺪح ]اﺣﺘﻤﺎ ً‬ ‫‪] 26‬ﺳﻮرﻩ ﺳﺠﺪﻩ ﺁﻳﻪ ‪ .13‬ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﺁﻳﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬و اﮔﺮ ﺧﻮاهﻴﻢ هﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ را هﺪاﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ وﻟﯽ وﻋﺪﻩ ﻣﻦ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﺟﻬﻨﻢ را ﭘﺮ از‬ ‫ﻦ و اﻧﺲ ﺳﺎزم[‬ ‫ﺟّ‬

‫‪178‬‬

‫ﮐﺘﺎب »ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار« ﮐﺘﺎب اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ از ﻣﺎهﻴﻬﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮐﺮﮐﺮة ﺑﻦ ﻋﺮﻋﺮة ﺑﻦ ﺻﺮﺻﺮة‪ 27‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﯽ‬ ‫ﺁورد‪.‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪28‬‬ ‫ﺻﺪهﺎ ﮐﺘﺎب ﭼﻮن »ﺣﻠﻴﺔ اﻟﻤﺘﻘﻴﻦ« و »ﺟﻨﺎت اﻟﺨﻠﻮد« و »اﻧﻮار ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ« و »ﻣﺮﺻﺎد اﻟﻌﺒﺎد« و »ﻗﺼﺺ اﻻﻧﺒﻴﺎء«‬ ‫و »ﻗﺼﺺ اﻟﻌﻠﻤﺎء«‪ 30‬در اﻳﺮان هﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮑﯽ از ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮای ﻣﺴﻤﻮم ﮐﺮدن و ﺗﺒﺎﻩ ﮐﺮدن اﻓﮑﺎر ﻣﻠﺘﯽ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻋﺎﻗﻞ در ﺗﺐ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺗﺮاﺷﯽ ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ ﻋﻘﻞ ﺧﻮد را ﮐﻨﺎر ﻣﯽ ﮔﺬارد‪ .‬ﻣﯽ داﻧﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﭼﻮن ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮدم ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ و‬ ‫ﻏﺬا ﻣﯽ ﺧﻮرد و ﻃﺒﻌًﺎ ﺑﺎز ﻣﺜﻞ ﻣﺮدم ﺑﺮای ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﺑﻴﺮون ﻣﯽ رﻓﺖ‪ .‬وﻟﯽ در اﻳﻨﺠﺎ دﻳﮕﺮ ﻏﻴﺮت دﻳﻨﯽ ﺑﻪ او اﺟﺎزﻩ‬ ‫ﻧﻤﯽ دهﺪ ﺧﺎﻣﻮش ﻧﺸﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺪﻋﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ هﻨﮕﺎم ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﺳﻨﮓ و درﺧﺖ از ﺟﺎی ﺧﻮد ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و‬ ‫دور وی ﺣﺼﺎر ﻣﯽ ﮐﺸﻴﺪﻧﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم ﭘﻨﻬﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﮕﻔﺖ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻗﻮﻩ واهﻤﻪ ﺁﻧﺎن اﻳﻦ ﻓﺮض راﻩ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﺪ او ﻏﺬا ﻧﻤﯽ ﺧﻮرد ﺗﺎ ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺁﻓﺘﺎب هﻢ ﺳﺎﻳﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﺴﻠّﻢ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم‬ ‫ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻏﺬا ﻣﯽ ﺧﻮرد ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﺠﺰﻩ را در ﺟﺎﻳﯽ دﻳﮕﺮ ﺁورد ﺗﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ دﻳﮕﺮی از ﺳﺎﻳﺮ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ‬ ‫ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺷﻮد و اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﺣﺪود اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺑﺸﺮی ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻼ در ﮐﺘﺎب »ﺣﻠﻴﺔ اﻟﻤﺘﻘﻴﻦ« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﻼ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ هﻢ ﺁﻣﺪﻩ و ﻧﺎم ﻣﺎهﻴﻬﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ[‬ ‫‪] 27‬اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻔﺼ ً‬ ‫‪] 28‬ﻣﺮﺻﺎد اﻟﻌﺒﺎد ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﺗﺼﻮف‪ ،‬ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﻴﺦ ﻧﺠﻢ اﻟﺪﻳﻦ رازی ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ داﻳﻪ‪ ،‬ﻓﻮت ‪ ٦٥٤‬ﻗﻤﺮی[‬ ‫‪] 29‬ﻗﺼﺺ اﻻﻧﺒﻴﺎء‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎی اﺳﻼﻣﯽ زﻳﺮ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺐ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻓﺮاوان ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺎدروان دﺷﺘﯽ ﮐﺘﺎب ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ‬ ‫اﻟﺪاﻧﺪ روﻣﯽ )اﻟﺪﻳﺮوﻣﯽ( ﺷﺎﻣﻞ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ[‬ ‫‪] 30‬ﻗﺼﺺ اﻟﻌﻠﻤﺎء ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ‪ .‬وی ﺷﺮح ﺣﺎل ‪ ١٥٣‬ﺗﻦ از ﻋﻠﻤﺎء ﺷﻴﻌﻪ را از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ‬ ‫ﺳﻴﺰدهﻢ هﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ[‬

‫‪179‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖ‬ ‫ﻳﺎدی از زﻧﺪﻩ ﻳﺎد ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‬ ‫در واﭘﺴﻴﻦ روزهﺎی زﻧﺪﮔﯽ‬

‫∗‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ :‬ﺟﻮاب وهﺎب زادﻩ‬ ‫ﺷﺎدروان ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ و ﺟﻮاب وهﺎب زادﻩ – ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ١٩٧٣‬اﺗﺮﻳﺶ‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ ام در ﺗﻴﻐﺴﺘﺎن ﻗﻠﻬﮏ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ای‬ ‫ﺑﺎ ﺑﺎﻏﺴﺘﺎﻧﻬﺎی زﻳﺒﺎ‪ ،‬در ﻣﺠﺎورت ﻣﻨﺰل‬ ‫ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ زﻧﺪﻩ ﻳﺎد ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺷﺎدروان‬ ‫ﻋﺒﺎس ﻣﺴﻌﻮدی و ﺟﻤﻌﯽ دﻳﮕﺮ از رﺟﺎل‬ ‫ﺁن زﻣﺎن‪.‬‬ ‫ﺁﺷﻨﺎﻳﯽ ﭘﺪرم ﺑﺎ اﻳﻦ دوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬ ‫هﻤﺴﺎﻳﮕﯽ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺷﻐﻞ وی و ﻳﮏ دورﻩ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﯽ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ را‬ ‫رﻳﺸﻪ دارﺗﺮ و ﻋﺎﻃﻔﯽ ﺗﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫وﻳﮋﻩ اﻳﻨﮑﻪ ﺁﻧﺎن هﻤﻪ اهﻞ ﮐﺘﺎب و ﺷﻴﻔﺘﻪ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ادب ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻤﻌﯽ ﺗﻨﻬﺎ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ‬ ‫درﺧﺸﺸﯽ ﭘﻴﺪا ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐ ِﺰ ﮐﺸﺸﯽ در ﺁن‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺸﺶ و ﻣﻴﺪان‬ ‫ن اﻳﻦ ﻣﺤﻔﻞ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺷﺎدروان دﺷﺘﯽ ﻧﺒﻮد و او ﺑﻮد ﮐﻪ هﻤﻪ اﻳﻦ رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ادﺑﯽ را‬ ‫ﺟﺎذﺑﻪ و ﺷﻤﻊ ﻓﺮوزا ِ‬ ‫در روزهﺎی ﺁدﻳﻨﻪ و در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﮔﺮد ﻣﯽ ﺁورد ﺗﺎ ﺑﺎ ﺷﻌﻒ ﺑﺴﻴﺎر در ﻣﺤﻀﺮش ﺑﻪ ﮔﻔﺖ و ﺷﻨﻮدی ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺑﻨﺸﻴﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ او ﻣﺠﻠﺲ اهﻞ ادب و ﺳﺨﻦ ﺑﻮد‪ .‬هﻤﺪﻟﯽ و ﻳﮑﺮﻧﮕﯽ در اﻳﻦ ﺟﻤﻊ ﺁﺷﮑﺎرا ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻣﺼﺪاق ﺷﻌﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ‪:‬‬

‫در ﮐﻒ هﺮ ﮐﺲ اﮔﺮ ﺷﻤﻌﯽ ﺑُﺪی‬ ‫اﺧﺘﻼف از ﮔﻔﺘﺸﺎن ﺑﻴﺮون ﺷﺪی‬ ‫ﻧﻤﯽ داﻧﻢ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﯽ‪ ،‬در هﻔﺖ هﺸﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﺮای ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‪ ،‬هﻤﺮاﻩ ﭘﺪر ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ اﻳﻦ ادﻳﺐ ﻧﺎﻣﻮر رﻓﺘﻢ‪ .‬ﺁن ﺳﺎل‪،‬‬ ‫ﺳﺎل ‪ ١٣١٢‬ﺧﻮرﺷﻴﺪی ﺑﻮد‪ .‬او ﺑﺎ ﻣﻴﻬﻤﺎﻧﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﻮاری و ﺻﻤﻴﻤﻴﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﻴﻤﺮﻏﯽ را ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﻏﺎن‬ ‫را هﻤﺮاﻩ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﻠّﻪ ﺣﮑﻤﺖ راﻩ ﻣﯽ ﺑﺮد‪.‬‬ ‫زﻧﺪﻩ ﻳﺎد ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﻣﺮدی ﭘﺮﺷﻮر ﺑﻮد و ﺑﻴﺎﻧﯽ ﮔﺮم داﺷﺖ‪ .‬در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دﻟﻴﺮ و ﻣﻄﻠﻊ ﺑﻮد و در ﺑﻴﺎن‬ ‫ﻣﺴﺎﻳﻞ ادﺑﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ و در زﻣﻴﻨﻪ هﺎی ادب و ﻣﺸﺎرب و ﻣﺴﺎﻟﮏ ﺑﺸﺮ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت وﺳﻴﻌﯽ داﺷﺖ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬دارای‬ ‫روﺣﯽ ﺣﺴﺎس و دﻟﯽ ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﺎر و رﻓﺘﺎر او در ﺷﻨﻮﻧﺪﻩ و هﻤﻨﺸﻴﻨﺎﻧﺶ اﻳﺠﺎد اﺣﺘﺮام ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻦ از روز ﻧﺨﺴﺖ‬ ‫∗ ]اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻋﻴﻨًﺎ از ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ »رﻩ ﺁورد« ﺷﻤﺎرﻩ ‪ 53‬ﺑﻬﺎر ‪ 1379‬و ﺑﺎ اﺟﺎزﻩ ﺁﻗﺎی ﺟﻮاد وهﺎب زادﻩ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫‪In Memory of Ali Dashti, Prominent Iranian Man of Letters; J. Vahabzadeh; Rahavard: A Persian‬‬ ‫‪Journal of Iranian Studies; California; Publisher and Editor: Hassan Shahbaz; Nineteenth Year; No.‬‬ ‫]‪53; Spring 2000‬‬

‫‪180‬‬

‫ﻣﻔﺘﻮن ﺷﺨﺼﻴﺖ او ﺷﺪم و ﺗﺎ ﺁﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎی ﺣﻴﺎت او ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ اﻳﺸﺎن را ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽ ﺷﻤﺮدم و ﺣﺮﻣﺖ ﺁن روح ﺑﺰرﮔﻮار‬ ‫را ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽ داﺷﺘﻢ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻃﺮات و ﻳﺎدﺑﻮدهﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ از اﻳﺸﺎن در ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺧﻮد دارم ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﻓﺮﺻﺖ ﺁن ﻧﻴﺴﺖ هﻤﻪ ﺁن را ﺑﺮ روی ﮐﺎﻏﺬ‬ ‫ﺑﻴﺎورم‪ .‬اﻣﺎ ﻳﮏ ورق از دﻓﺘﺮ ﺧﺎﻃﺮات ﻣﻦ ﺑﺎ زﻧﺪﻩ ﻳﺎد دﺷﺘﯽ هﻤﻴﺸﻪ ﮔﺸﻮدﻩ ﺑﻮدﻩ و اﺣﺴﺎس ﻣﯽ ﮐﻨﻢ زﻣﺎن ﺁن رﺳﻴﺪﻩ و ﻣﯽ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ اﮐﻨﻮن ﺁن ﺧﺎﻃﺮﻩ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﺷﺎدروان ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ هﻤﻪ ﺳﺎﻟﻪ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن و هﺮ ﺑﺎر ﺳﻪ هﻔﺘﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺘﮕﺎﻩ ﺑﺎدﮔﺸﺘﺎﻳﻦ )‪ (Kurort Badgastein‬در‬ ‫ﻻ اﻳﺸﺎن ﺷﻴﻔﺘﻪ‬ ‫ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺷﻬﺮ ﺳﺎﻟﺰﺑﻮرگ در ﮐﺸﻮر اﺗﺮﻳﺶ ﻣﯽ ﺁﻣﺪﻧﺪ و در ﺁﻧﺠﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ و ﺁﺳﺎﻳﺶ ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﺻﻮ ً‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺁراﻣﺶ در ﻃﺒﻴﻌﺖ را دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻘﺘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺳﺒﺐ ﺁراﻣﺶ روح و ﻃﻮﻻﻧﯽ‬ ‫ﺷﺪن ﻋﻤﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﺸﺎن ﺑﻴﻤﺎری ﺟﺴﻤﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ اﻳﻨﮑﻪ در ﺳﻨﻴﻦ ﺑﺎﻻﻳﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻨﺪرﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﻋﺘﻬﺎ در ﮐﻨﺎر اﻳﺸﺎن در ﺟﻨﮕﻠﻬﺎی اﻃﺮاف ﺑﺎدﮔﺸﺘﺎﻳﻦ راهﭙﻴﻤﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻳﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮارد زﻧﺪﻩ ﻳﺎد دﺷﺘﯽ در ﻣﻘﻮﻟﻪ هﺎی‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﯽ و ادﺑﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﻟﺤﻈﺎت دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﯽ و ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺸﺪﻧﯽ ﺑﻮد و ﺑﯽ اﻏﺮاق زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ و ﭘﺮﺧﺎﻃﺮﻩ ﺗﺮﻳﻦ‬ ‫اﻳﺎم زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ روﻧﺪ‪ .‬هﺮﮔﺎﻩ ﺑﻪ ﺁن اﻳّﺎم ﻣﯽ اﻧﺪﻳﺸﻢ‪ ،‬ﺳﺎﻳﻪ ای از ﻏﻢ و اﻧﺪوﻩ ﺑﺮ ﺟﺎن و رواﻧﻢ ﺳﻨﮕﻴﻨﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫هﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﺳﻪ هﻔﺘﻪ ای اﻳﺸﺎن در ﺑﺎدﮔﺸﺘﺎﻳﻦ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻦ زﻧﺪﻩ ﻳﺎد داﺷﺘﯽ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﻮﻧﻴﺦ ﻣﺤﻞ‬ ‫اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد ﻣﯽ ﺑﺮدم‪ .‬اﻳﺸﺎن دو ﺳﻪ روزی در هﺘﻞ ﮐﻮﻧﻴﮕﺲ هﻮف )‪ (Hotel Königshof‬اﻗﺎﻣﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ‬ ‫ﻋﺎزم ﺗﻬﺮان ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫در اواﺧﺮ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪) ١٣٥١‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ (١٩٧٢‬ﻃﺒﻖ ﻣﺮﺳﻮم هﻤﻪ ﺳﺎﻟﻪ اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﻣﻮﻧﻴﺦ ﺁوردم‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎر زﻧﺪﻩ ﻳﺎد دﺷﺘﯽ در‬ ‫هﺘﻞ ﮐﻮﻧﻴﮕﺲ هﻮف ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺘﻨﺴﻴﻞ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺮﺣﻤﺖ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺁن ﻋﻨﻮان »ﮐﺘﺎب ‪ ٢٣‬ﺳﺎل« ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫ﻧﺎﻣﯽ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﮐﺘﺎب ﺑﺮدﻩ ﻧﺸﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﺸﺎن ﺗﺄﮐﻴﺪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺁن را ﺑﻌﺪًا ﺑﺨﻮاﻧﻢ و ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را در ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎب اﺑﺮاز‬ ‫دارم‪ .‬در ﺿﻤﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺁﻳﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﯽ ﭘﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺁن ﺑﺒﺮی؟!‬ ‫ﮐﺘﺎب را ﺑﺎ وﻟﻊ ﺗﻤﺎم ﺧﻮاﻧﺪم‪ .‬ﻣﻦ ﺗﺎ ﺁن زﻣﺎن در ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﯽ هﺮﮔﺰ ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﻧﻘﺪ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﻧﺨﻮاﻧﺪﻩ ﺑﻮدم‪ .‬ﻓﺼﻞ ﺁﺧﺮ‬ ‫ﮐﺘﺎب ﻣﺮا ﺑﻴﺶ از ﻓﺼﻮل دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل داﺷﺖ‪ .‬ﺳﺒﮏ ﻧﮕﺎرش ﮐﺘﺎب ﺑﺮاﻳﻢ ﺟﺎی ﺷﺒﻪ ای ﻧﻤﯽ ﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ‬ ‫ﮐﺘﺎب ﮐﺴﯽ ﺟﺰ زﻧﺪﻩ ﻳﺎد دﺷﺘﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫روز ﺑﻌﺪ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق دوﺳﺖ ﻗﺪﻳﻤﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺁﻗﺎی دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺎﺻﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﻳﺪار زﻧﺪﻩ ﻳﺎد دﺷﺘﯽ‬ ‫رﻓﺘﻴﻢ‪ .‬ﭘﺲ از ﺳﺎﻋﺘﯽ ﻋﺎﺻﻤﯽ ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﮐﺮد و رﻓﺖ و ﻣﻦ و دﺷﺘﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﺪﻳﻢ‪.‬‬ ‫اﻳﺸﺎن از ﻣﻦ ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺁﻳﺎ از ﮐﺘﺎب ﺧﻮﺷﻢ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و ﺁﻳﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﮐﺘﺎب را ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﻢ؟ ﻣﻦ ﻳﮑﺘﺎﻳﯽ و ارزﺷﻤﻨﺪی ﮐﺘﺎب را‬ ‫ﮔﻮﺷﺰد ﮐﺮدم و ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ اﻳﻦ ﭘﺮ واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﮐﺘﺎب ﺟﺰ ﺷﻤﺎ ﮐﺲ دﻳﮕﺮی ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ﻣﻦ را هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﻟﺒﺨﻨﺪی ﺗﺄﻳﻴﺪ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺳﺎﻋﺘﯽ در ﺣﻴﻦ ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب را ﺑﺮای ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در اﺧﺘﻴﺎر دوﺳﺘﻢ دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻤﯽ‬ ‫ﺑﮕﺬارم‪ .‬ﻣﻦ و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻤﯽ هﺮ دو ﻣﺴﺤﻮر ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎب »‪ ٢٣‬ﺳﺎل« ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻳﻢ و ﺑﻪ ﺗﺸﻮﻳﻖ و ﺧﻮاهﺶ او ﻣﻦ در دﻳﺪار‬ ‫ﺑﻌﺪی از زﻧﺪﻩ ﻳﺎد دﺷﺘﯽ ﭘﺮﺳﻴﺪم ﮐﻪ ﺁﻳﺎ اﺟﺎزﻩ ﻣﯽ دهﻨﺪ ﺑﺨﺸﻬﺎﻳﯽ از ﮐﺘﺎب را در ﻣﺠﻠﻪ »ﮐﺎوﻩ« ﭼﺎپ ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻌﺪًا از ﺗﻬﺮان ﺷﻤﺎ را ﻣﻄﻠﻊ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ‪ .‬از ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻴﻐﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﺎپ ﺑﺨﺸﻬﺎﻳﯽ از ﮐﺘﺎب در ﻣﺠﻠﻪ »ﮐﺎوﻩ«‬ ‫ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻧﺎم اﻳﺸﺎن‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺸﻮرت دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻤﯽ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺁﺧﺮ ﮐﺘﺎب »‪ ٢٣‬ﺳﺎل« را ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﭘﺲ از ‪ ٢٣‬ﺳﺎل‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮای ﺧﻼﻓﺖ« ﺑﻮد‪،‬‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدﻳﻢ و در ﻓﺮوردﻳﻦ ‪) ١٣٥٢‬ﻣﺎرس ‪ (١٩٧٣‬هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ای از ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﺁن ﺧﺎﻟﯽ از‬ ‫ﻓﺎﻳﺪﻩ ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬ ‫»ﻋﺎﺻﻤﯽ ﻋﺰﻳﺰ‪ ،‬ﻳﮑﯽ از دوﺳﺘﺎن ارﺟﻤﻨﺪ و ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﻦ ﮐﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ای ﺳﺮﺷﻨﺎس و ﻣﺮدی اﺳﺖ ﻣﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬از راﻩ ﻟﻄﻒ‬ ‫و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﭘﻴﻮﺳﺖ را ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳﭙﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﯽ ﮐﺘﺎب را ﺧﻮاﻧﺪم ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﮑﺮ اﻓﺘﺎدم ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺗﻮ درﺑﺎرﻩ ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ ﺁن ﺗﺼﻤﻴﻤﯽ اﺗﺨﺎذ ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﺑﺎ وﺿﻊ ﻣﺎﻟﯽ‬ ‫ﻣﺠﻠﻪ ﺁﺷﻨﺎ هﺴﺘﻢ و از ﻣﺸﮑﻼت ﮐﺎ ِر ﺗﻮ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺁﮔﺎهﻢ‪ ،‬ﻣﯽ داﻧﻢ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﭼﺎپ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻧﻔﻴﺲ ﺑﺮای‬ ‫»ﮐﺎوﻩ« اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﻢ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﯽ از اﻳﻦ ﮐﺘﺎب را در ﻣﺠﻠﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ ﺑﺮﺳﺎﻧﯽ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ از‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻟﯽ دﺳﺘﺖ ﺑﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﺎپ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺁن ﻣﺒﺎدرت ورزی‪...‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻘﻴﺪﻩ از رﺟﺎل ادﺑﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻌﺮوف اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻟﻬﺎی درازی ﮐﻪ ﻣﻦ و ﺗﻮ هﻨﻮز ﺧﻮد را ﻧﻤﯽ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻴﻢ‪ ،‬روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﻳﺴﯽ ﺑﻨﺎم ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ و ﺷﻤﺎرﻩ ﺗﺄﻟﻴﻔﺎﺗﺶ از اﻋﺪاد دو رﻗﻤﯽ در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺳﻴﺮ و ﺳﻠﻮﮐﺶ در دواوﻳﻦ‬ ‫ﻣﺘﻘﺪﻣﻴﻦ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ از ﺗﻔﺤﺺ هﺎی ﻣﺆﺛﺮ و ﺟﺎﻧﺪار دوران اﺧﻴﺮ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻼ ﺑﺎ ﻧﺎم ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﺸﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺳﺒﮏ هﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ای ﺑﺎ ﺧﻮد ﺁن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ‬ ‫اﻳﺸﺎن دﻟﺸﺎن ﻧﻤﯽ ﺧﻮاهﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻌ ً‬ ‫اﺳﺖ و ﻃﺒﻴﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺘﻮا ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن هﻮﺷﻴﺎر ﻣﺠﻠﻪ ﺑﻪ ﻓﺮاﺳﺖ درﺧﻮاهﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻧﺜﺮ ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﺴﺘﺪل و‬ ‫ﺳﻨﮕﻴﻦ و دﻟﭙﺬﻳﺮ از ﺧﺎﻣﻪ ﮐﺪام هﻨﺮﻣﻨﺪ ﺧﻼﻗﯽ ﺗﺮاوﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺳﻼم و اﺧﻼص و ﺳﭙﺎس‪ ،‬ﺟﻮاد وهﺎب زادﻩ«‬ ‫ﻣﺠﻠﻪ »ﮐﺎوﻩ« را هﻤﺮاﻩ ﻧﺎﻣﻪ ای ﺑﺮای زﻧﺪﻩ ﻳﺎد دﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎدم‪ .‬اﻳﺸﺎن ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ در ﻧﺎﻣﻪ ای ﻃﻮﻻﻧﯽ ﭘﺲ از ﺗﻔﻘﺪ و‬ ‫ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ هﻤﻪ ﮐﺲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﮐﺘﺎب ﻣﻦ هﺴﺘﻢ و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﻮﺧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬ ‫‪181‬‬

‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎﻧﯽ ﻣﻨﺰل ﻣﻦ را ﮐﻢ داﺷﺖ و ﺗﺄﮐﻴﺪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﻤًﺎ درﺷﻤﺎرﻩ ﺑﻌﺪی »ﮐﺎوﻩ« ﺑﻪ ﻧﺤﻮی ﺑﻪ‬ ‫اﺻﻼح ﺁن ﺑﭙﺮدازم‪ .‬در ﺷﻤﺎرﻩ ﺑﻌﺪی ﻣﺠﻠﻪ »ﮐﺎوﻩ« ﺧﺮداد ﻣﺎﻩ ‪ ١٣٥٢‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ژوﺋﻦ ‪ ١٩٧٣‬ﺑﺨﺶ دوم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »‪٢٣‬‬ ‫ﺳﺎل‪ ،‬ﺳﻮدای ﻏﻨﻴﻤﺖ« ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪ ای ﮐﻮﺗﺎﻩ از ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪:‬‬ ‫»ﻋﺎﺻﻤﯽ ﻋﺰﻳﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﻤﺎرﻩ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎهﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺬﮐﺮ اﻣﻴﺪ رﻓﻊ ﺁن را دارم‪ .‬ﻗﻀﻴﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺖ‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ ﺑﻨﺪﻩ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺁن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ اﺻﻠﯽ را اﻳﺸﺎن هﻢ‬ ‫ﻧﻤﯽ ﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠّﻢ اﺳﺖ و ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﻪ هﻢ ﻣﺆﻳﺪ ﺁﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ ﻋﻤﻴﻖ‪ ،‬ﭘﺮﻣﻐﺰ و‬ ‫روﺷﻨﮕﺮ و ﻋﻠﯽ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻨﮕﺮ ﮐﻪ ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ از اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎ‬ ‫ﺑﻬﺮﻩ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻏﻨﺎی اﻧﺪﻳﺸﻪ ﮐﻤﮏ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ هﺮ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺶ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ در اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن ﺑﺪهﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﻧﻴﺰ از‬ ‫اﻳﻦ رهﮕﺬر ﻧﺼﻴﺒﯽ رﺳﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺳﻼم و اﺧﻼص و ﺳﭙﺎس‪ ،‬ﺟﻮاد وهﺎب زادﻩ«‬ ‫ﺷﺎدروان ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ ﻣﻴﻞ داﺷﺖ ﮐﺘﺎب »‪ ٢٣‬ﺳﺎل« را در اﻳﺮان ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﻨﺪ و ﺑﻌﺪهﺎ ﺑﺮای ﻣﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﮐﺘﺎب»‪ ٢٣‬ﺳﺎل« را ﺑﻪ ﻳﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ رﺟﻞ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺁن اﻳّﺎم‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻦ اﮐﻨﻮن ﻣﻴﻞ ﻧﺪارم ﻧﺎم او را اﻓﺸﺎ ﮐﻨﻢ‪ ،‬دادم‪ .‬ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و‬ ‫»ﺑﺴﻴﺎر هﻢ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪﻧﺪ«‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ زﻧﺪﻩ ﻳﺎد دﺷﺘﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﺻﻼح ﻧﻴﺴﺖ در اﻳﺮان ﭼﺎپ ﺷﻮد«‪.‬‬ ‫ﮐﺘﺎب ﭘﺲ از ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎهﯽ در ﻟﺒﻨﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﻔﺮ ﺑﻌﺪی ﮐﻪ ﺑﻪ اروﭘﺎ ﺁﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﭼﻨﺪ ﺟﻠﺪ ﮐﺘﺎب هﻤﺮاﻩ ﺧﻮد ﺑﺮای‬ ‫ﻣﻦ هﺪﻳﻪ ﺁوردﻧﺪ ﮐﻪ هﻨﻮز ﻣﻦ ﻳﮏ ﻧﺴﺨﻪ ﺁن را در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺧﻮد دارم‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب اﻓﺮاد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ را ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ﻧﻮﺷﺘﻦ ﮐﺘﺎب »‪ ٢٣‬ﺳﺎل« دﺳﺘﮕﻴﺮ و زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﺁن ﺟﻤﻠﻪ دﮐﺘﺮ ﻋﻠﯽ ﻧﻘﯽ‬ ‫ﻣﻨﺰوی ﻣﺪﺗﻬﺎ در ﺑﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬در هﻤﻴﻦ اﻳّﺎم ﺷﺎدروان دﺷﺘﯽ هﻢ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻳﮑﯽ از دﻻﻳﻞ دﺳﺘﮕﻴﺮی اﻳﺸﺎن ﻧﻮﺷﺘﻦ هﻤﻴﻦ ﮐﺘﺎب‬ ‫»‪ ٢٣‬ﺳﺎل« ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻧﮕﺮان ﺣﺎل ﺷﺎدروان دﺷﺘﯽ ﺑﻮدم و ﺑﺮای ﺁﻧﮑﻪ ﺧﺒﺮی از اﻳﺸﺎن ﺑﮕﻴﺮم‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒًﺎ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن و ﺁﺷﻨﺎﻳﺎن اﻳﺸﺎن ﺗﻤﺎس ﻣﯽ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﺳﻌﻴﺪی ﺳﻴﺮﺟﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻳﺎری وﻓﺎدار و ﻣﺼﺎﺣﺒﯽ ﺑﺰرﮔﻮار و دوﺳﺖ ﺻﻤﻴﻤﯽ اﻳﺸﺎن ﺑﻮد‬ ‫ﺷﺪم‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﮑﺎﻟﻤﺎت ﺗﻠﻔﻨﯽ ﻣﺘﻌﺪد و اﺻﺮار ﻣﻦ‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﺷﻤﺎرﻩ ﺗﻠﻔﻦ ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺷﺎدروان دﺷﺘﯽ در ﺁن ﺑﺴﺘﺮی ﺑﻮد‬ ‫در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﺗﻠﻔﻨﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدم‪ .‬ﺁﺧﺮﻳﻦ ﻣﮑﺎﻟﻤﻪ ﺗﻠﻔﻨﯽ ﻣﻦ ﺑﺎ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﺑﻪ اواﺳﻂ دﻳﻤﺎﻩ ‪ ١٣٦٠‬ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ روز ﻗﺒﻞ از ﻓﻮت اﻳﺸﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﮕﻮی ﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﮐﻮﺗﺎﻩ و ﺻﺪای ﺷﺎدروان‬ ‫دﺷﺘﯽ ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻒ و ﺟﻤﻠﻪ هﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻘﻄﻊ و ﭘﺮاﮐﻨﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎرهﺎ از اﻳﺸﺎن ﭘﺮﺳﻴﺪم ﮐﻪ ﺁﻳﺎ داروﻳﯽ اﺣﺘﻴﺎج دارﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاﻳﺸﺎن‬ ‫ﻼ ﻣﻴﻠﯽ ﺑﻪ درﻣﺎن ﺧﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻣﮑﺎﻟﻤﻪ ﻣﺎ ﻗﻄﻊ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻔﺮﺳﺘﻢ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﺧﻮاهﺶ ﻣﻦ را ر ّد ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﻨﻴﻦ درﻳﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ اﺻ ً‬ ‫ﻣﺮﺣﻮم ﺳﻴﻌﺪی ﺳﻴﺮﺟﺎﻧﯽ ﭘﺲ از ﻓﻮت زﻧﺪﻩ ﻳﺎد دﺷﺘﯽ‪ ،‬در ﺳﻔﺮی ﺑﻪ ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر ﭼﻨﺪ روزی ﻣﻬﻤﺎن ﻣﻦ در ﺷﻬﺮ ﻣﻮﻧﻴﺦ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﻔﺮ ﻣﺮﺣﻮم ﺳﻌﻴﺪی ﺳﻴﺮﺟﺎﻧﯽ ﻣﺸﺮوﺣًﺎ از ﺁﺧﺮﻳﻦ روزهﺎی ﺣﻴﺎت زﻧﺪﻩ ﻳﺎد دﺷﺘﯽ ﺑﺮای ﻣﻦ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﻣﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ ﺁن را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ‪.‬‬ ‫در زﻧﺪان ﺁزار و ﺷﮑﻨﺠﻪ زﻳﺎدی ﺑﻪ ﺷﺎدروان ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ وارد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﯽ در زﻧﺪان ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﮑﻨﺠﻪ ﻟﮕﻦ ﺧﺎﺻﺮﻩ اﻳﺸﺎن‬ ‫ﺁﺳﻴﺐ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﺪ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ او را از زﻧﺪان ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن ﺟﻢ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ .‬ﺳﻌﻴﺪی ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ‬ ‫ﺁﺷﻨﺎﻳﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد در ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن از زﻧﺪﻩ ﻳﺎد دﺷﺘﯽ ﻋﻴﺎدت ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺁﻧﮑﻪ ﺑﺎرهﺎ دﺷﺘﯽ از ﺳﻌﻴﺪی ﺗﻘﺎﺿﺎی ﻣﻮاد‬ ‫ﺳﻤّﯽ )ﺳﻴﺎﻧﮑﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺳﻴﺎﻧﻮر( ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد ﺧﺎﺗﻤﻪ دهﺪ‪.‬‬ ‫زﻧﺪﻩ ﻳﺎد ﻋﻠﯽ دﺷﺘﯽ در ﺣﺎﻟﻴﮑﻪ ﺧﻮد در ﺑﺴﺘﺮ درد و اﻧﺪوﻩ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺑﻮد اﻣﺎ ﺑﻴﺶ از هﺮ ﭼﻴﺰ ﻧﮕﺮان ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﮐﺸﻮر و‬ ‫ﻣﻴﻬﻨﺶ ﺑﻮد و ﺗﺎب و ﺗﺤﻤﻞ دﻳﺪن ﺳﻘﻮط اﻳﺮان را ﺑﻪ درّﻩ ﻓﻨﺎ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ در ﺣﺎﻟﻴﮑﻪ ﺁﺛﺎر ﺷﮑﻨﺠﻪ ﺑﺮ ﭘﻴﮑﺮ اﺳﺘﺨﻮاﻧﯽ او‬ ‫ﻦ ‪ ٨٨‬ﺳﺎﻟﮕﯽ در ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن ﺟﻢ‬ ‫هﻮﻳﺪا ﺑﻮد ﺑﺎ درد و اﻧﺪوﻩ و در ﻓﻀﺎﻳﯽ ﺑﺴﻴﺎر ﻏﻢ اﻧﮕﻴﺰ در ‪ ٢٦‬دﻳﻤﺎﻩ ‪ ١٣٦٠‬در ﺳ ّ‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫∗‬ ‫ﻳﺎدش هﻤﻴﺸﻪ ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺎد ‪.‬‬

‫ﺗﺎ ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺎﺷﻘﯽ و ﻋﺸﻖ ﺑﺎﺷﺪ در ﺟﻬﺎن‬ ‫ن ﻋﺸﻖ‬ ‫ﻧﺎم او ﺑﺎدا ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺮ ﺳ ِﺮ دﻳﻮا ِ‬

‫∗ زﻳﺮﻧﻮﻳﺲ ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ »رﻩ ﺁورد«‪ :‬زﻧﺪﻩ ﻳﺎد دﺷﺘﯽ در ‪ ١٢٧٧‬در دﺷﺘﺴﺘﺎن ﻣﺘﻮﻟﺪ و در ﺟﻮاﻧﯽ هﻤﺮاﻩ ﭘﺪر ﺑﺮای ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﺎزم ﮐﺮﺑﻼ و ﻧﺠﻒ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ١٢٩٧ .‬ﭘﺲ از ﺧﺎﺗﻤﻪ ﺗﺤﺼﻴﻼت ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ١٣٠٦ .‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣّﻠﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ‪ ١٣١٤‬زﻧﺪاﻧﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪١٣١٨ .‬‬ ‫ﻣﺠﺪدًا ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠّﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪﻧﺪ و ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻪ وﮐﺎﻟﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﺳﺎل ‪ ١٣٣٣‬ﺗﺎ ‪ ١٣٥٨‬ﺳﻨﺎﺗﻮر در ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎدروان دﺷﺘﯽ هﺮﮔﺰ ازدواج ﻧﮑﺮد و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ زﻳﺎدی ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮏ ﺧﻮاهﺮزادﻩ دارﻧﺪ ﮐﻪ در ﺗﻬﺮان زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻬﺪی‬ ‫ﻣﺎﺣﻮزی ﮐﻪ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ ٦٢‬ﭘﺲ از ﻓﻮت دﺷﺘﯽ‪ ،‬ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎی ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪﻩ ﺷﺎدروان دﺷﺘﯽ را ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺗﺼﻮﻳﺮی‬ ‫از ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪182‬‬