καλβος
* Το βιβλώ τούτο κυκλοφόρηΟε fia »ρΰτη fopa στα αγ/Χικα το 1976, μ» τον τίτλο: THE PROMISE OF THE COMING DARK AGE, a«o την «κβοτικη «Toipcta W. H. FREEMAN AND COMPANY PUBLISHERS (ΗΤΤΑ), η o»o(a και 6ιατηρη το COPYRIGHT yia την ατ/λικη /Χώαα. * Ο eurrpoffoc afiepövci το βιβλύ> «noue CYNTHIA, MICHAEL Ναι CHRISTOPHER. * Η μκτάφραβη lyivt α*ο το αμιρικανίΗΟ «ρυτύτυνο, και το κ ι ψ ι ν ο , στοιχ«ιοθ(τημ<νο μι το μονοτονιηο βϋοτημα, eCvai tΧήρες και χυριΐ βυντομί^ΰιι,ί.
εκδόσεις «καλβος» Α Ν ΑϊΑΓΟΡΑ t. ΑβΗΝΑ Τηλ. : 5246241
ΛΕΦΤΕΡΗΣ Σ. ΣΤΑΒΡΙΑΝΟΣ
Η ΥΠΟΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΕΠΕΡΧΟΜΕΝΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΓΙΩΡΓΟΣ Κ. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ
ΑΘΗΝΑ 197·
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
TTpôXoyoc
9
Εφχαριστίεε
13
Κεφ. ΑΓ: Μ Ε Σ Α Ι Ω Ν Α Σ : ΤΤΑΛΙΟΣ ΚΑΙ Ν Ε Ο Σ - Ο μετα τη Ρώμη Μεσαίωνας, 15 - Ο Σημερινοί Μεσαίωνας, 23
15
Κεφ.
32
ΒΓ:
ÏÏANTOY ΦΥΤΡΩΝΕΙ ΤΤΡΑΣΙΝΟ - Μ ύ θ ο ι των Καιρών-μαε, 32 -"Εβλοχημένη Ν ό ν ' η Χλόη, 43
Κεφ. ΓΓ: A Ï Ï O ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΛΑ+ΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ - Σ τ η Βιομηχανία, 48 - Σ τ η ν Κοινότητα, 51 - Σ τ η Γεωργία, 56 - Σ τ ο ν Τρίτο Κόομο, 68 - Σ τ η ν Κι'να, 8 0 Κεφ. ΔΓ: Α Π Ο Τ Ο Ν ΕΛΕΓΧΟ ΤΩΝ ΜΤΤΟΣΗΔΩΝ Σ Τ Ο Ν ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΕΛΕΓΧΟ - T o Ανοδικο ΑΕΤΤ και ο Πανταχού ΊΤαρων Μπόσηε, 87 - Η Βιομηχανικη Δημοκρατία στη Δύση, 92 - Ο Ερ/ατικοε ΐ λ ε χ χ ο ε στη Γιουγκοσλαβία, 1ο2 - Ο Ερ/ατικοε ΐ λ ε / χ ο ε στα Ερ/οστάσια των Κιμπουτζ, 1ο7 -Κοινωνικοποιημένα Εργοστάσια στη Χ ι λ η , 1ο8 -Κομοΰνεε και Ερ/οστάσια στην Κ ί ν α , 111 -Πράσινοι Βλαστοί στον Τόπο Ε ρ / α σ ώ ΐ , 118
-7-
46
87
Κεφ. ΕΓ: ΑΤΤΟ ΤΗΝ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΦΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΣΥΜΕΤΟΧΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ -Πάρα ΤΤολη Δημοκρατία Ή ΤΤολυ Λ ι ' / η ; , 122 - " Η Ερεβνητικη Κ ο ι ν ω ν ί α " , 127 - Η Ν έ α Αμερικάνικη Επανάοταση, 145 -Το Σοβιετικο " 1 ο / ο " , 152 - " Η Βρώμικη ΤΤνομ ΤΤεν", 163 - Η Γραμη των Μαζών Οτην Κ ί ν α , 177 - Κ α ι Συ/κεντρωτιομος και Δημοκρατία, 184 Κεφ. ΣτΓ: ΑΤΓΟ ΤΗΝ Α Φ Τ Ο Υ π Ο Τ Α Γ Η Σ Τ Η Ν ΑΦΤΟΔΡΑΣΤΗΡΙΟΙΤΟΙΗΣΗ -Πέρα Atto το Xpuöo Αιώνα του ΤΤερικλη, 193 - Ο Ν έ ο ς Δυτικός Άνθρωπο«, 197 - Ο N i o c Σ ο β ι ε τ ι κ ο ί Άνθρωπος, 2 0 6 - Ο Ν έ ο ς Μ α ο ϊ κ ο ί Άνθρωπος, 218 Κεφ. Ζ:·. Η ΥΤΤΟΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΕΠΕΡΧΟΜΕΝΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ - " Η Χειρότερη Μορφή Τραγωδίας", 23ο - " Ο Πιο Δημιουρ/ικος Διεθνής ΘεΟμος", 234 - Ο Τρίτος Κόσμος Απαντα, 241 - Η Υπερεξειδίκεφοη, 252 -"Βολέψου Με Αφτο, Κάνε Χωρίς Α φ τ ο " , 257 - " Π α θ η τ ι κ η Πορεία Προς Απροσδόκητη Καταστροφή", 263 - Η Υπόσχεση του Επερχόμενου Μεσαίωνα, 267 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
122
193
23ο
273
-8-
Πρόλογος Ζ ο ύ μ ε σε μ ι α ζωογόνα π ε ρ ί ο δ ο της παγκόσμιας ι σ τ ο ρ ί α ς . κ α θ ό λ ο υ Εποχή Δ υ σ κ ο λ ι ώ ν , ή Α λ ο τ ρ ί ω σ η ς , Λ Α ν η σ υ χ ί α ς . μάλον η ε π ο χ ή , που ο ά ν θ ρ ω π ο ς , για πρώτη
opa, μ π ο ρ ε ί φει απο τ ο ν α ι ώ ν ι ο αγώνα για ε π ι β ί ω σ η , στον κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ο για την αφτοεκπλήρωση, που θα τ ο υ δώσει την ι κ α ν ό τ η τ α ματώσει τ η ν α ν θ ρ ω π ι ά - τ ο υ .
Δεν είναι Είναι ναστρααγώνα να π ρ α γ -
Ο
HOMO
HOMO
SAPIENS
πήρε το σ τ ρ α τ ί που φ έ ρ ν ε ι στον
HUMANUS. Μ ι α τ έ τ ο ι α ε ρ μ η ν ε ί α για τ η ν κατάσταση του γ έ ν ο υ ς - μ α ς , ίσως να φ α ί ν ε τ α ι π α ρ ά δ ο ξ η , τ η σ τ ι γ μ ή που ο ι άνθρωποι ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν να υποφέρουν παντού απο τον π ό λ ε μ ο , την π ε ί ν α , TIC φ υ λ ε τ ι κ ε ς δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς , την άγνοια, κ α ι κάθε ά λ ο κ α κ ο , ποΰπεσε στα κ ε φ ά λ ι α τους σ ' ό λ η τ η ν π ο ρ ε ώ τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς . Ο μ ω ς ε κ ε ί ν ο ι , που π ρ ο σ η λ ώ ν ο ν τ α ι α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά κ α ι μόνο πάνω σ τ ι ς παραδοσιακές αφτες α ρ ώ σ τ ι ε ς , παραβλέπουν την ι σ τ ο ρ ι κ ή σημασία της ε π ο χ ή ς - μ α ς . ΤΓίσω απο την αναταραχή κ α ι το φ α ι ν ο μ ε ν ι κ ο χ ά ο ς , στο φως της ι σ τ ο ρ ι κ ή ς π ρ ο ο π τ ι κ ή ς , μ π ο ρ ε ί κ ά ν ε ι ς να δ ε ι ό χ ι μονάχα την ε π ι θ α ν ά τ ι α αγωνία κάποιας παλιας τ ά ξ η ς , αλα κ α ι τα κ ο ι λ ο π ο ν ή μ α τ α για τ η γ ένα της νέας εποχής — τ ο υ ν έ ο υ χρυσου α ι ώ ν α , που σ ί γουρα θα λάμψει π ε ρ ι σ ό τ ε ρ ο απο κ ε ί ν ο ν του π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς . Δ ι α κ ρ ί ν ο υ μ ε τ ρ ί α στάδια στην ε ξ έ λ ι ξ η τ ο υ ανθρώπινου π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ . ΤΤριν απο το 1 5 0 0 ο ι μ ε γ ά λ ο ι π ο λ ι τ ι σ μ ο ί — κ ι ν έ ζ ι κ ο ς , ι ν δ ι κ ό ς , μ ε σ α ν α τ ο λ ι κ ό ς , εβρωποΐκος, α φ ρ ι κ α ν ι κ ό ς κ α ι α μ ε ρ ι κ α ν σ ΐ ν δ ι κ ο ς — τραβήξαν τους α ν τ ί σ τ ο ι χ ο υ ς δ ρ ό μ ο υ ς - τ ο υ ς χωρίς μ ε γ ά λ η α λ η λ ε π ί δ ρ α σ η . Μ α ζ ι με τ ι ς π ο λ υ ά ρ ι θ μ ε ς τ ο π ι κ έ ς κ ο υ λ τ ο ύ ρ ε ς , ο ι π ο λ ι τ ι σ μ ο ί αφτοι πέρασαν σε διάφορους βαθμούς τ ο π ι κ ή ς απομόνωσης. Μ ε τ α απο το 1 5 0 0 η υδρόγειος ε ν ο π ο ι ή θ η κ ε για πρώτη φορα απο
-9-
τον Κολόμβο, τον Ν τ α Γκάμα, τον Μαγγελάνο και T O U C όλους ε βρωναίους εξερεβνητες, »ου φέρανε 0ε επαφή τ α , μέχρι τ ό τ ε , α πομονωμένα παρακλάδια της ανθρώπινης φυλής — τ ο υ ς γεωργούς της Δυτικής Αφρικής, τους ριζοσυλέκτες της ΤΤαταγωνίας, τους χωρικούς και τους μανδαρίνους της Κ ί ν α ς — με την ραγδαία αναπτυσόμενη εβρωπαχκη τεχνολογία. Με τον 19ö αιώνα, η Εβρώπη ήταν το αδιαφιλονείκητο κέντρο της παγκόσμιας εξουσίας, και η εβρωπΟϊκη αφραγίδα επιβλήθηκε σε όλους τους λαούς, είτε το θέλαν είτε ό χ ι . Στη διάρκεια του 2 0 ο υ αιώνα, η εβρωπαΐκη ηγεμονία υποχώρησε, κ ι έδωσε τη σκυτάλη σ ' ένα νέο πα/κόσμιο πλουραλισμο. Ο εβρωπαϊκος, ή δ υ τ ι κ ό ς , πολιτισμος δεν είναι πια το μοναδικο πρότυπο. Τώρα υπάρχουν αρκετες εναλακτικες καταστάσεις — ο τροποποιημένος καπιταλισμός στις ΗΤΤΑ, οι μεικτες κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ο - σ ο σιαλιστικες κοινωνίες στη Δυτική Εβρώπη, οι ποικιλίες του σοσιαλισμού στην Ανατολική Εβρώπη και στην Ανατολική Ασία, και το ακόμα αδιαμόρφωτο έμβρυο των αναδυόμενων κοινωνιων στον Τρίτο Κόσμο. Ο πλουραλισμός αφτος είναι υγιής ε ξ έ λ ι ξ η , που κάνει δυνατή την παγκόσμια αληλεπίδραΟη και την αμοιβαώ παρόρμηση. TT. χ . , όταν τα πεντάχρονα σχέδια πρωτοεμφανίστηκαν στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Ένωση, στη Δύση τα χλεβάζανε, σαν,απο τη φύση-τους,ανισόροπα ή τα καταγγέλανε ό τ ι ανοίγουνε το "δρόμο για τη δουλ ε ί α " . ΤΤρόσφατα, όμως, οι γερουσιαστές των ΗΤΤΑ, Τζέικομπ Τζάβιτς και Χιούμπερτ Χάμφρευ πρότειναν το " Ν ό μ ο της Ισοροπημένης Ανάπτυξης και του Ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ύ Σχεδιασμού" (1975), που προβλέπει την εγκαθίδρυση υπηρεσίας σχεδιασμού μέσα στο Εκτελεστικό Γραφείο του ΤΤροέδρου. Και α ν τ ί θ ε τ α , οι Σοβιετικοί έχουν π ε ι σ θ ε ί , απο τις ποικίλες δυσκολίες των Πεντάχρονων Σχεδίων, να πειραματιστούν με το μηχανισμό της αγορας, προκειμένου να ρυθμίσουν την ο ι κ ο ν ο μ ί α - τ ο υ ς . Έ τ σ ι , ο ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ί σχεδιασμός και το σύστημα της αγορας δεν θεωρούνται πια τα α ντίστοιχα αποκλειστικά χαρακτηριστικό γνωρίσματα του σοσιαλισμού και του καπιταλισμού, αλα έχουμε φτάσει πια στο σημείο, να επιδοκιμάζουμε κάποιαν ιδιαίτερη οικονομική πολιτική περισότερο για την επάρκειά-της, προκειμένου να επιτεφχθει ο συγκεκριμένος α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό ς σκοπος, παρα για την ιδεολογική-της α γνότητα .
-ΙΟ-
Επίσης, ο ι Ο λ υ μ π ι α κ ο ί Αγώνες για α ν ά π τ υ ξ η , Οτου« οποίους π α ί ρ νουν μέρος οι κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ έ ς και ο ι σοσιαλιστικές κοινωνίες Οτα τελεφταία χ ρ ό ν ι α , αρχίζουν να υπονομέβονται απο ερωτήματα, ό πως: "ΤΤόΟη ακριβώς α ν ά π τ υ ξ η ; " , " Γ ι α ποιο σ κ ο π ο ; " , κ α ι " Υ ψ η λ ό τερο ΑΕΤΤ (Ακαθάριστο Εθνικό ïïpdtov) σημαίνει υψηλότερη π ο ι ό τητα ζ ω η ς ; " Τα ερωτήματα αφτα προσλαμβάνουν κάποια καινούργια προτεραιότητα και σημασία, καθώς ο ι δ υ τ ι κ ο ί διπλωμάτες, ε π ι χ ε ι ρηματίες, ακαδημάΐκοι, και δημοσιογράφοι γυρνουν απο την Κίνα του Μ ά ο , με περίγραφες για ένα νέο τύπο κ ο ι ν ω ν ί α ς , όπου σ υ ν θήματα, όπως τα " Ν α Πολεμάμε τον Εαφτούλη-μας" κ α ι " Ν α Υ π η ρετούμε το Λαο" γ ί ν ο ν τ α ι , καθώς φ α ί ν ε τ α ι , ο τρόπος ζωης του ενος τετάρτου της ανθρωπότητας. Ώ σ τ ε το πείραμα κ ' η μ ε τ α ρύθμιση είναι τα κύρια γνωρίσματα του κόσμου που ζ ο ύ μ ε , ενω, την ί δ ι α σ τ ι γ μ ή , η γη μεταμορφώνεται σ ' ένα μικρό παγκόσμιο χ » ρ ι ο . Η αντιπαράθεση αφτη απο διάφορες κ α ι ενότητα προϋποθέτει ό τ ι ο νόμος του " υ β ρ ι δ ι κ ο υ σφρίγους" λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί σήμερα στην π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή ε ξ έ λ ι ξ η , τ ο ί δ ι ο όπως και στη β ι ο λ ο γ ώ , κ ι έτσι δ ι ε φ κ ο λ ύ ν ε ι την εποικοδομητική απάντηση στο δείνα που βασάνισαν την ανθρωπότητα σ* όλη την ι σ τ ο ρ ί α - τ η ς . Το συμπέρασμα τούτο ίσως να μ ο ι ά ζ ε ι α π ε λ π ι σ τ ι κ ό εξωπραγματικό, όταν τόοοι άνθρωποι γράφουν κιόλας επικήδειους για την ανθρώπ ι ν η φυλη. Αλα το γεγονος ε ί ν α ι ό τ ι η ιστορία προσφέρει παραδείγματα όπου " τ ο σ κ ο τ ά δ ι , το πριν α π ' την αβγη, ε ί ν α ι το πιο π υ χτο σκοτάδι" — ό π ο υ σημαντικές δ υ ν ά μ ε ι ς , "αόρατες" ή αγνοημέν ε ς , μόλις περάσανε ο ι δ υ σ κ ο λ ί ε ς , βγήκαν στην επιφάνεια. Χαραχ τ η ρ ι σ τ ι κ η ε ί ν α ι η περίπτωση της πτώσης στην Εβρώπη τον 14ο α ι ώνα — σ ε ι ρ ά απο καταστροφές στη συγκομιδή και λ ι μ ό ς , ο α φ α ν ι στικος Μάβρος Θ ά ν α τ ο ς , κ α ι ο Εκατονταετής ΤΓόλεμος ανάμεσα σε Αγγλία κ α ι Γαλία, καθώς και άλες διαμάχες στη Γερμανία και στην Ι τ α λ ί α . Κ ι όμως, ο 15ος αιώνας γνώρισε την αξιοσημείωτη αναγένηση του π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ , π ο υ , αναδρομικα ιδωμένη, ήταν καθαρό * pot ο ν μακρόπνοων τάσεων. Σ ' αφτες περιλαμβάνονται οι μ ε σαιωνικές τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ έ ς πρόοδες, που άφξησαν την παραγωγικότητα στη γεωργία, στα ορυχεία και στη χ ε ι ρ ο τ ε χ ν ί α , που έδωσαν την ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή βάθη για την άφξηση του πληθυσμου, που δ ι ε φ κ ό λυναν το εμπόριο μέσα κ α ι ανάμεσα στις διάφορες π ε ρ ι ο χ ε ς , και π ο υ , μαζι με τα τότε ι δ ε ο λ ο γ ι κ ά ρέβματα, δώσανε τις απαραίτητες υ λ ι κ έ ς και ανθρώπινες δυνάμεις, καθώς και τον κοινωνικο δ υ ν α μισμό, για την επέκταση στην Α ν α τ ο λ ι κ ή Εβρώπη, στους Ά γ ι ο υ ς Τόπους, στις υπερπόντιες χώρες, και, τέλος, στην παγκόσμια ηγεμονία.
-11-
Με το τέλος του 15ου αιώνα, η Εβρώπη κυοφορούσε TIC ν έ ε ς δ υ ν ά μ ε ι ς . Η ανακάλυψη της Αμερικής αιτο τον Κολόμβο ή τ α ν , κατα κάποιο τρόπο, ανέλπιστη κ α λ ο τ υ χ ι α , μόλο που ο ί δ ι ο ς επέμενε ό τ ι τα νησιά της Καραϊβικής ήσαν ο ι Α ν α τ ο λ ι κ έ ς Ι ν δ ί ε ς . "Ομως, τα επακόλουθα της ανακάλυψης του Κολόμβου, κάθε όλο παρα α ν έ λ π ι σ τ η καλοτυχια ήσαν. Α ρ κ ε ί μονάχα να τα παραβάλουμε με τα επακόλουθα της ανακάλυψης του Λ έ ι φ ΐ ρ ι κ σ ο ν πέντε αιώνες νωρ ί τ ε ρ α . Αφου ο ι Βίκιγκς βρέθηκαν αναπάντεχα στη Βόρεια Α μ ε ρ ι κ ή , προσπαθούσαν γύρω στα εκατό χρόνια να εγκατασταθούν εκει, χωρίς ε π ι τ υ χ ί α . Α ν τ ί θ ε τ α , μετα την εκστρατεία του Κολόμβου, τόσο η Βόρεια όσο κ α ι η Ν ό τ ι α Αμερική κατακλύστηκαν απο μ ε τανάστες, που έρχονταν απο όλα τα μέρη της Εβρώπης. Η ερμην ε ί α για την ι σ τ ο ρ ι κ ή τούτη αντίφαση πρέπει να αναζητηθεί στην ανάπτυξη της Εβρώπης κατα την προηγούμενη μιση χ ι λ ι ε τ η ρ ί δ α . Μ ε το τέλος του 15ου αιώνα, η Εβρώπη ε ί ^ ε τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους, την οργάνωση και τον δυναμισμό, που της χ ρ ε ι ά ζονταν για την υπερπόντια επέκταση. Αν ο Κολόμβος δεν είχε α νακαλύψει την Α μ ε ρ ι κ ή το 1492, τότε σίγουρα κάποιος άλος θάχε φτάσει εκει λ ί γ α χρόνια μ ε τ α . Το ζήτημα δεν ή τ α ν , αν θα έφτανε κάποιος Εβρωπαίος στον Ν έ ο Κόσμο, αλα ποια χρονιά κ α ι ποιος θα έφτανε. Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , η Εβρώπη είχε φτάσει στο στάδιο της α κ ά θεκτης ανόδου, και το γεγονος ό τ ι ο Κολόμβος την πραγμάτωσε στα 1492, ε ί ν α ι μια τυχαία λεπτομέρεια σε ένα αναπόφεφκτο α π ο τέλεσμα . Η ί δ ι α κατάσταση επικρατεί σήμερα, με τη διαφορα ό τ ι στη θέση της Εβρώπης βρίσκεται ολόκληρη η ανθρωπότητα, κ α ι ό τ ι ο Ν έ ο ς Κόσμος, στον οποίϋ πρέπει να φτάσουμε τώρα, έ χ ε ι μάλον κ ο ι ν ω ν ι κ ο , παρα γεωγραφικό π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο . Ακριβώς όπως οι Εβρυπαίοι βρίσκονταν στο στάδιο της ακάθεκτης ανόδου στο τέλος του 15ου αιώνα, έτσι και η ανθρωπότητα σήμερα, στο τέλος του 2 0 ο υ αιώνα, βρίσκεται σε παρόμοιο σ τ ά δ ι ο . Και πάλι η ακριβής η μ ε ρ ο μηνία και οι συγκεκριμένες προσωπικότητες θα ε ί ν α ι τ υ χ α ί ε ς . Αφτο που έ χ ε ι σημασία, ε ί ν α ι να αντιληφθούμε την κατάσταση της εγρήγορσης, κ α ι να μην ξεγελαστούμε απο τη σημερινη παραλογή της πτώσης του 15ου αιώνα. Σήμερα, όσο ποτε άλοτε ώς τα τώρα, έχουμε την εφκαιρία ν* α δράξουμε τα πεπρωμένα-μας. Έχουμε ελεφθερωθει πια απο το πρόβλημα να αβγατήσουμε σαν ε ί δ ο ς . Το αβγάτεμα, όμως, δεν ε ί ναι άνετο* συνοδέβεται απο π ι έ σ ε ι ς και ε ν τ ά σ ε ι ς . Σκοπος της
-12-
μελέτης τούτης ε ί ν α ι να ε ξ ε τ ά σ ε ι , (5χι μόνο τ ι ς ανάγκες και τ ι ς εφθόνες, τους κινδύνους κ α ι τα στρανάτσα, αλα ακόμα και τη δ υ ναμικότητα και τ ι ς επιτέφξεις του ανθρώπινου γ έ ν ο υ ς , καθώς ενηλικιώνεται. Δεκέμβρης 1975
Λ. Σ. Σ.
Εφχαριστίες Η συγκέντρωση του υλικου αφτου του τόμου χρηματοδοτήθηκε απο τ ο N A T I O N A L SCIENCE F O U N D A T I O N G R A N T N o . G l 2 9 7 3 0 , ανο το νρόγραμα R A N N (RESEARCH APPLIED TO N A T I O N A L NEEDS) του NSF στο Κέντρο Ανωτάτων Σπουδών των Ενιστημων Συμπεριφοράς. Ο ι ανάψεις, τα πορίσματα, τα συμπεράσματα, ή οι συστ ά σ ε ι ς , νου περιέχονται ε δω, είναι του σ υ γ γραφέα κ α ι δεν αντινροβωνέβουν κατανάγκη τ ι ς ανόφεις του NSF ή του Κ έ ν τ ρ ο υ . Το ί δ ι ο ισχύει κ α ι για τους συναδέλφους, νου διάβασαν το χειρόγραφο σε μια ανο τ ι ς νολες α ν ο δ ό σ ε ι ς - τ ο υ , και νου ίσως τάρα βρίσκουν το τ ε λ ι κ ό αποτέλεσμα τ ε λ ε ώ ς αγνώριστο. Α ν κ α ι τούτο μ ο ι ά ζ ε ι σήμερα υπερβολική δυστροπία ανο μέρους μ ο υ , εκτήιησα νραγματικα τ ό τ ε , και εξακολουθώ μέχρι σήμερα να ε κ τ ψ ω τη σοβαρή βοήθεια των ακόλουθων στοχαστών: 'Αλμπερτ Μναντούρα του ν α ν ε ν . Στάνφορντ* Τζων Μ ν ά τ ρ ι κ του ν α ν ε ν . Γ ι ο ρ κ ' ΤζέφρεΟ Μνάρακλαφ του ν α ν ε ν . Μ ν ρ ά ν τ η ς ' Γιουτζην Τ ζ ε νοβέζε του ν α ν ε ν . Ρότσεστερ' ΤΤέτρου Λαμπρόπουλου του ν α ν ε ν . της Ν . Καλιφόρνια' Ν τ ί η β ι ν τ Μ α κ Ν η λ του Ι ν σ τ . Ερεβνων Σ τ ά ν φ ο ρ ν τ ' Γουίλιαμ ΤΤήτερς, συγγραφέα κ α ι δημιουργου ντοκυμανταιρ για την τηλεόραση' Τζων Ρ. ΤΤλατ του ν α ν ε ν . του Μ ί τ σ ι γ κ α ν ' κ α ι του Φρέντερικ Γουέηκμαν του ν α ν ε ν . της Καλιφόρνιας, Μ ν έ ρ κ λ ε υ . Ε ψ α ι υπόχρεος ενίσης στη Τζόαν Γουύρμμνραν για την εφσυνείδητη κ α ι ε π ι δ έ ξ ι α εργασία-της στην δακτυλογράφηση του χειρογράφου κ α ι για την αλάθητη βοήθειά-της σε μυριάδες λ ε ν τ ο μέρειες στη διάρκεια του έτους νου ήμουν στο Κ έ ν τ ρ ο .
-13-
1 ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ: ΠΑΛΙΟΣ ΚΑΙ ΝΕΟΣ Δεε τ ί Ουνίβηκε στη Ρύμη, την κάποτε αρχόντιοα του κάομου. Καταβλήθηκε απο TIC μεγάλεε λΰπεε, απ' τον αφανιΟμο των πολιτών-της, απο τις επιθέΟειε των εχθρών-τηε, απο αμέτρητες ερειπΰοεις. Και έ τ Λ βλέπουμε εκπληρωμένη την αρχαίά προφητεία (του Ιεζεκιήλ) για την πόλη της Σαμάρειας. —ΤΤάπας Γρηγόριοε Α '
Η απελεφθερωμένη δύναμη του ατόμου έχει αλάξει κάθετι, έκτος απο τον τρόπο της Οκέφης-μας, κι ίτΟι ΟερνόιιαΟτε παθητικα Οε μια πρωτοφανή καταΟτροφη. —Αλβέρτος AtvOTdiv
Ο Μετα τη Ρύμη Μεσαίωνας Ο Μ ε σ α ί ω ν α ς * που ακολούθησε την κατάρεφση της Ρύμης, κάθε άλο παρα σκοτεινος ή τ α ν . Ή τ α ν μάλον μια περίοδος κ α τ α π λ η κ τ ι κής δημιουργίας, άπου αναπτύχθηκαν α ξ ί ε ς και θ ε σ μ ο ί , που α π ο τέλεσαν τ ι ς βάσεις του σύγχρονου π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ . Είναι αλήθεια ά τ ι απο τη δημιουργικότητα αφτη, προηγήθηκε ο διαμελισμός της α φτοκρατορίας — η συστολή του εμπορίου και των πόλεων, η ε ξ α • Ο Μεσαίωνας (DARK AGE) ΟημαιΓνει και: σκοτεινή ειιοχη. Πρβλ. "Η σκοτεινή ε*οχη, «ou ακολούθησε την κατάρεφση τηϊ Ρύμηϊ, κάθε άλο ·αρα σκοτεινή Οταν". (ΣτΜ)
-15-
φάνιση της γραφειοκρατία« και του μόνιμου στρατού, και η ε ρ ε ί πωση των δρόμων, των υδραγωγείων κ α ι των »αλατιών. Η Ουντριβη τούτη της αφτοκρατορίας εξηγεί μ ε ν , αλα ελάχιστα δ ι κ α ι ώ ν ε ι , τον παραδοσιακο χαρακτηρισμό του πρώιμου μεσαίωνα Οαν " σ κ ο τ ε ι ν ο ύ " . Ή τ α ν ε τόΟο εποχή γένησης, ôdo κ α ι εποχή θανάτου, κ ι αν αγνοήσουμε την πρώτη, μας διαφέβγει ο δυναμισμός κ α ι η σ η μασία μιας εμβρυακής φάσης της ανθρώπινης ι σ τ ο ρ ί α ς . Η μυωπικότητα αφτη ίσως να εξηγεί κ α ι την α π α ι σ ι ο δ ο ξ ί α , που ε π ι κ ρ α τ ε ί στις σημερνες εκτιμήσεις για την κατάσταση κ α ι για τ ι ς προσδοκίες του ανθρώπινου π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ . Α ξ ί ζ ε ι να θυμηθούμε, ό τ ι , παρα τ ι ς τεράστιες έρεβνες και τη λ ο γ ι ο τ α τ ι κ η στρεψοδικία στις κοινωνικές επιστήμες, οι επαγγελματίες-της α π έ τ υ χ α ν , σχεδόν χωρίς ε ξ α ί ρ ε σ η , να προβλέψουν τ ι ς θεμελιακες τάσεις στα χ ρ ό ν ι α , που ακολούθησαν μετα τον δέφτερο παγκόσμιο π ό λ ε μ ο . Ο ι αποτυχίες αφτες αναφέρονται στην απογύμνωση των αφτοκρατοριων μετα το 1945, στην έλεφση των πολυεθνικών γ ι γ α ν τ ι αίων συγκροτημάτων, στις αιφνίδιες αλαγες στη σ χ ε τ ι κ ή ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ισχυ των ΗΤΤΑ, της Ιαπωνίας, κ α ι της Δ υ τ ι κ ή ς Εβρώπης, και στη βιωσιμότητα του μαοϊκού πειράματος, παρόλο που βασίζεται μάλον στις κοινωνικές υπηρεσίες, παρα στο ατομικο κέρδος — μ ι α βλάσφημη π α ρ έ κ λ ι σ η , που παρακίνησε τόσο τους αμερικανούς όσο και τους σοβιετικούς εμπειρογνώμονες να προφητέψουν αναπόφεφκ τ η καταστροφή. Η κυρίαρχη τούτη νοοτροπία φαίνεται πως δεν ε ί ν α ι μόνο υπέφθυνη για την αποτυχία στην πρόβλεψη των μεγάλων τούτων α π ο κ λ ί σεων στα τ ε λ ε φ τ α ώ χ ρ ό ν ι α , αλα επίσης κ α ι για τα σκοτεινά προγνωστικά των επερχόμενων χρόνων. Αν ζ ε ι κ ά ν ε ι ς σε μιαν άβολη μεταβατική εποχή και σε μια χώρα, η οποία μαχητικα α ν τ ι σ τ ρ α τ έ βεται κινήματα και καθεστώτα που εβνοουν την επιτάχυνση στη μεταβατική ζύμωση, τότε η κυρίαρχη νοοτροπία διαμορφώνεται προβάλοντας τις ανησυχίες κ α ι τα κακα προαισθήματα του ταραχώδους παρόντος στο μέλον — έ ν α μ έ λ ο ν , το ο π ο ί ο , κατα σ υ ν έ π ε ι α , μάλον α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ε τ α ι με φόβο, παρα καλωσορίζεται με πρόβλεψη. Α λ α , αν βάλουμε στην μπάντα την κ υ ρ ώ ρ χ η Οημερνη νοοτροπία, για μια δυναμικότερη ανάλυση του σύγχρονου κόΟμου, τότε ξεπηδά η προσδοκία του καινούργιου Μεσαίωνα, π ο υ , Οαν το μεσαιωνικό αρχέτυπο, θα μαρτυρήσει την επιδείνωση και την καταστροφή, αλα και θα γ ε ν ή σ ε ι , μέσα απ* τα σ υ ν τ ρ ί μ ι α , τ ι ς νέες αξίες και τους νέους θεσμούς, που θα σημάνουν την έλεφση
-16-
μιας
νέας
εποχής στην ανθρώπινη
ιστορία.
Αναλύοντας τη σημασία των βαρβαρικών εισβολών στη Ρώμη, ο ι σ τ ο ρ ι κ ο ί Ρόμπερτ Λοπεζ γράφει: " Σ τ ο σ ύ ν ο λ ό - τ ο υ ς , οι eiößoXec έδωσαν τη χ α ρ ι σ τ ι κ ή βολη σ ' ένα π ο λ ι τ ι β μ ο , που είχε φτάσει στο νεκρό σημείο μετα το α π ώ γ ε ι ό - τ ο υ , και που φαινάταν κ α τ α δ ι κ α σμένος να π ε θ ά ν ε ι . Μας θυμίζουν τους σκληρούς βομβαρδισμούς στις μ έ ρ ε ς - μ α ς , που κατάστρεφαν τα ετοψάροπα παλια κ τ ί ρ ι α και έτσι έγινε δυνατή η ανοικοδόμηση των πόλεων σε σύγχρονο στυλ" (1). Η αναλογία ισχύει και για μ α ς , καθώς ο σύγχρονος π ο λ ι τ ι σμός γνωρίζει παρόμοια το διαμελισμό και την αναδημιουργία, που επέσπεφσαν ο ι βαρβαρικές εισβολες και οι βομβαρδισμοί του δ έ φτερου παγκόσμιου πόλεμου. Η ρωμαϊκή αφτοκρατορία, όπως και ο σημερινός παγκόσμιος π ο λ ι τ ι σ μ ό ς , ήταν επιφανειακό εντυπωσιακή και φαινομενικα απρόσβλητη. Η γνωστή φράση, " τ ο ρωμαϊκό κ λ έ ο ς " , φέρνει στη φαντασία ε ι κ ό ν ε ς με μνημειώδεις αψίδες, κατεφθυνόμενη διακυβέρνηση, σώφρονες μάγιστρους, κ α τ α κ τ η τ ι κ έ ς λ ε γ ε ώ ν ε ς , και μια μαγεφτικη πρωτέβουσα, με ένα εκατομύριο κόσμο, στολισμένη και π λ ο υ μ ι σμένη με υλικά φερμένα τόσο απο την κ ο ν τ ι ν ή Γαλατία όσο κ ι απο τη μακρινή Κ ί ν α . Ο μ ω ς η θανάσιμη α τ έ λ ε ι α στο επιβλητικό αφτο αφτοκρατορικο οικοδόμημα ήταν η τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ή στασιμότητα, που πήγαζε απο την επικράτηση της δ ο υ λ ε ί α ς . Ή τ α ν κ α ι απλούστερο και φτηνότερο να βάζουν τους δούλους στο ζ υ γ ο , παρα να σκαρώνουν κ α ι να σιάχνουν καινούργιες μηχανές. Ο ι εφεβρέτες στην αφτοκρατορικη Ρώμη επινοούσαν μικρομηχανούλες, όχι για να α παλύνουν το άχθος της εργασίας, αλα για να κάνουν πόλεμο ή για να διεφκολύνουν το θρησκεφτικο τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ ό . Ο Ήρων ο Α λ ε ξ α ν δ ρ έ α ς , π . χ . , τον πρώτο π . Χ . αιώνα, χρησιμοποίησε όσα ήξερε για τη δύναμη του α τ μ ο ύ , προκειμένου να κατασκεβάσει μιαν εφέβρεση, που άνοιγε τ ι ς πόρτες του ναου. Η δουλεία αναχαίτισε επίσης κ α ι την τ ε χ ν ο λ ο γ ί α , αναπτύσοντας αρνητικη στάση προς την εργασία. Αφου η εργασία ήταν η μοίρα των δούλων, κατάληξε να θεωρείται ταπεινωτική για κάθε λ έ φ τ ε ρο π ο λ ί τ η . Έτσι ο Σενέκας έκφρασε την περιφρόνησή-του για τη χ ε ι ρ ω ν α κ τ ι κ ή εργασία, και επέμενε ότι ο "κορδωμένος" φιλόσοφος πρέπει να κρατάει σε απόσταση τον τ ε χ ν ί τ η με " τ η ν τ σ α κ ι σμένη μέση και τα κατεβασμένα μ ά τ ι α " . Ακριβώς τούτη η απομόνωση του φιλόσοφου απο τον τ ε χ ν ί τ η ήταν που αναχαίτισε τη ρω-
-17-
μαϊκη τ ε χ ν ο λ ο γ ί α . Αλα η αληλεπίδραση των δυο αφτων στοιχείων — η συστηματικη σκέψη του φιλόσοφου και η πρακτική πείρα του τ ε χ ν ί τ η — ήταν που έδωσε αργότερα στη Δύση τη δυνατότητα να ε π ι τ ύ χ ε ι τ ι ς μεγάλες σύγχρονες επιστημονικές και βιομηχανικές επαναστάσεις-της. Επειδή επινοούσαν ελάχιστες καινούργιες εφεβρέοεις, για να αφξ η θ ε ι η παραγωγικότητα της ρωμαϊκής εργασίας, ο αφτοκρατορικος πλούτος μπορούσε να αφξηθει μονάχα με την κ α λ ι έ ρ γ ε ι α κ α ι νούργιων γαιών, ή με την κατάκτηση και την εκμετάλεφση άλων. Ο μ ω ς οι παρθένες γαίες δεν ήσαν α π ε ρ ι ό ρ ι σ τ ε ς ' πράγματι, ε κ τεταμένες έφορες π ε ρ ι ο χ ε ς , σ ' ολόκληρη τη μεσογειακή λ ε κ ά ν η , σ ι γ α - σ ι γ α αποκλείονταν σαν πήγες τροφίμων, γιατί υπήρχε μ ε γ ά λ η διάβρωση. Παρόμοια, η αφτοκρατορία δε μπορούσε να εξαπλών ε τ α ι απεριόριστα. Υπήρχαν αξεπέραστα ό ρ ι α , πέρα απο τα οποία, δε μπορούσε να ε π ε κ τ α θ ε ί , γιατί είχε περιορισμένη στρατιωτική τ ε χ ν ο λ ο γ ί α . Έ τ σ ι , αναπόφεφκτα, κορυφώθηκε η φθίνουσα απόδοσ η , όταν η πίεση των αφξανόμενων στρατιωτικών και γραφειοκρατικών θεσμών έγινε πολυ βαρεία για τη στάσιμη παραγωγική ι κ α νότητα της αφτοκρατορίας. 'Αρχισε τότε ένας φάβλος κ ύ κ λ ο ς . Ο ι ολοένα και υψηλότεροι φόροι μαζι με την ολοένα και μεγαλύτερη επιδείνωση στην ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή κατάσταση των απλών πολιτών, υποδάβλισαν τ ι ς εξεγέρσεις στις πόλεις και στην ύπαιθρο, που, με τη σ ε ι ρ ά - τ ο υ ς , ενθάρυναν τ ι ς βαρβαρικές επιδρομες κ α ι , τ ε λ ι κ ά , οδήγησαν σε πετυχημένες εσωτερικες εξεγέρσεις ή σε εξωτερικες εισβολες ή και στα δυο μ α ζ ι . Ο π ο λ ι τ ι κ ο ς διαμελισμός οδήγησε στο φεουδαλισμο, ένα σύστημα διακυβέρνησης, όπου ε κ ε ί ν ο ι που διέθεταν τη γ η , κ α τ ε ί χαν κ α ι την π ο λ ι τ ι κ ή ε ξ ο υ σ ί α , έτσι που η κρατική εξουσία α ν τ ι καταστάθηκε απο συμβιβασμό ανάμεσα σε αρχόντους κ α ι υ π ο τ α χ τ ι κ ο υ ς . Παρόμοια, ο οικονομικος διαμελισμός οδήγησε στον τ ι μ α ριωτισμό, στη φεουδαλική κοινωνική οργάνωση, όπου, στα αφτάρκ η χωρία ή τ ψ ά ρ ι α , εργάζονταν δουλοπάροικοι, οι οποίοι δεν ή σαν ελέφθεροι να φύγουν, κ α ι , με την εργασία-τους, έθρεφαν μια κ λ ί κ α κοσμικών και κληρικών αρχόντων. Έτσι αναδύθηκε ένας καινούργιος κόσμος και μια καινούργια εποχ ή , η ο π ο ί α , τελείως φυσιολογικά, κατάληξε νάναι γνωστή σαν Μεσαίωνας (πρβλ. Σ κ ο τ ε ι ν ή Εποχή — Σ τ Μ ) . Σ κ ο τ ε ί ν ι α , σταλήθεια, φαινόταν νάχει πέσει παντού στα συντρίμια της αφτοκρατορίας.
-18-
Ο ι μεγάλεΐ πόλεις αντικαταστάθηκαν απο άσημα χωρία, το α ν θ η ρό εμπόριο απο σποραδικές ομάδες εβραίων ή σύρων πλανόδιων ε μπόρων, και οι μάγιστροι κ ι οι ανθύπατοι απο τους στενοκέφαλους φεουδάρχες ά ρ χ ο ν τ ε ς , και τους υ π ο τ α χ τ ι κ ο ΰ ς - τ ο υ ς . Ο μ ω ς , στο φως της ανασκόπησης, ο αφτοκρατορικος αφτος διαμελισμός ξεχωρ ί ζ ε ι όχι μόνο σαν διαδικασία κατατεμαχισμού, αλα και σαν δ ι α δικασία κοινωνικής αλαγης — α ν α δ ύ θ η κ ε μια νέα κοινωνική τάξη πραγμάτων, που χαρακτηριζόταν απο καινούργιες σχέσεις α ν ά μ ε σα σε άνθρωπο με άνθρωπο και σε άνθρωπο με φύση. Ο ι ανθρώπινες σχέσεις μεταμορφώθηκαν με την αντικατάσταση των δούλων (που δεν είχαν δικαιώματα και που θεωρούνταν " π ρ ά γ ματα") απο τους δουλοπάροικους, που είχαν πολυ καθορισμένα δικαιώματα, καθώς και υποχρεώσεις. Ενω οι δούλοι μοχθούσαν σε απέραντες φ υ τ ε ί ε ς , όντας στην κατοχή άγνωστων γαιοκτημόνων, οι δουλοπάροικοι, μολονότι ήσαν αλυσοδεμένοι με τη γη του αφέν τ η - τ ο υ ς , χαίρονταν την κ ο ι ν ο τ ι κ ή αφτονομία στα τ ι μ ά ρ ι ά - τ ο υ ς . Εξέλεγαν οι ί δ ι ο ι τους αντιπροσώπους-τους, έφτιαχναν οι (διοι τους κανονισμούς-τους και δ ι α χ ε ι ρ ί ζ ο ν τ α ν ' ο ι ί δ ι ο ι ορισμένες απο τ ι ς υποθέσεις-τους: το χρόνο της σποράς ή της συγκομιδής, τη χρήση των βοσκότοπων και την αγροτική π ο λ ι τ ι κ ή . Ο ι δουλοπάροικοι ήσαν πλήρη μέλη της αγροτικής κοινότητας και μέτραγαν σαν άτομα, μάλον χάρη στη φύση της διαχείρισης των τοπικών υ ποθέσεων, παρα χάρη σε καμ.ια θεωρία ή νομοθεσία κάποιας κ ε ντρικής κυβέρνησης. Το τιμαριωτικό σύστημα μεταμόρφωσε και τ ι ς σχέσεις ανάμεσα σε άνθρωπο και φύση. Ο ι συνθήκες στις παραμεθόριες περιοχες α ν ά πτυξαν τα τεχνάσματα για την εξοικονόμηση της εργασίας κ ι , α κόμα, χάρισαν στη χειρωνακτική εργασία κύρος και σεβασμό, ά γνωστα στους π α λ ι ο ύ ς , στηριγμένους στη δ ο υ λ ε ί α , πολιτισμούς. Η παραδοσιακή άβυσο ανάμεσα σε φιλόσοφο και τ ε χ ν ί τ η άρχισε να γεφυρώνεται, και το συνδυασμένο αποτέλεσμα μυαλου κ α ι χεριού γένησε μεγαλύτερη τεχνολογική πρόοδο στη μεσαιωνική Δ υ τ ι κ ή Εβρώπη, α π ' όση είχε γενήσει σ' όλη την περίοδο της κλασικής Ελάδας κ α ι της Ρώμης. Σ τ ι ς μεσαιωνικες πρόοδες περιλαμβάνονται το τριπλό σύστημα της αμιψεισπορας, το βαρυ τροχάροτρο, με το οποίο καλιεργήθηκαν για πρώτη φορα τα έφορα, αλα πετρώδη εδάφη, η καινούργια ι π ο σ κ ε β η , που άφξησε την ε λ κ τ ι κ ή ικανότητα του αλόγου τέσερις με πέντε φορές, κ α ι , το σημαντικότερο α π ' ό λ α , οι νερόμυλοι κ α ι οι ανεμόμυλοι. Τούτοι ήσαν γνωστοί στους
-19-
εληνορωμύΐκους χρόνους, όμως χρησιμοποιούνταν ελάχιστα, μια και αφθονούσε η εργασία των δούλων. Α π ε ν α ν τ ί α ς , το αγγλικό " Ν τ ο υ μ ζ ν τ έ η Μ π ο υ κ " * του 1 0 8 6 αποκάλυψε ό τ ι υπήρχαν τ ο υ λάχιστον πέντε χ ι λ ι ά δ ε ς μ ύ λ ο ι , δηλαδη ένας για κάθε πενήντα σπιτικά — μ ι α αναλογία επαρκής για το βιωτικο ε π ί π ε δ ο , που, στο μ ε τ α ξ ύ , είχε βελτιωθεί σημαντικα. Στο Ι Ο ο αιώνα, ο δυτικοεβρωπαίος δουλοπάροικος ζούσε πολυ καλύτερα απο τον προλετάριο στο ζ ε ν ί θ της Ρώμης στα χρόνια του Ά β γ ο υ σ τ ο υ . Ο ι βελτιωμένες συνθήκες ζωης, με τη σ ε ι ρ ά - τ ο υ ς , έφεραν περισότερες τεχνολογικές μεταρυθμίσεις — σ' αντίθεση με τη ρωμαϊκή περίοδο, όπου η σ χ ε τ ι κ ή φτώχεια της ντόπιας μ α ζικής αγορας (αφου οι δούλοι δεν είχαν αγοραστική δύναμη) συνέ τ ε ι ν ε στη σταθερή κ α ι αναπόφεφκτη παρακμή της αφτοκρατορικης ο ι κ ο ν ο μ ί α ς . Α ν τ ί Β ε τ α , η μεσαιωνική Εβρώπη απολάμβανε, με μικρές δ ι α κ ο π έ ς , την τεχνολογική και ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ανάπτυξη, που σήμαινε την επανεμφάνιση των πόλεων και του εμπορίου κ α ι , πάνω απ ό λ α , έναν εσωτερικό δυναμισμό, που επρόκειτο να φτάσει στον κολοφώνα-του με τ ι ς Σταβροφορίες κ ι , αργότερα, με τα τ α ξ ί δ ι α των εξερεβνητων κ α ι με τον έλεγχο των δρόμων του θαλάσιου εμπορίου. Η επέκταση αφτη προκάλεσε μιαν αλυσιδωτή α ν τ ί δραση: τα κέρδη απο τις υπερπόντιες εμπορικες επιχειρήσεις έ δωσαν το αναγκαίο κεφάλαιο για τη Βιομηχανικη Επανάσταση, η ο ποία', με τη σ ε ι ρ ά - τ η ς , ανέβασε την ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή και τη στρατιωτ ι κ ή δύναμη της Εβρώπης στο ζ ε ν ί θ της αδιαφιλονείκητης παγκόσμιας κυριαρχίας. Έ τ σ ι , η τεχνολογική κ α ι ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή στασιμότητα, που χαρακτήριζε τους προ-σύγχρονους π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ ς , επιτέλους ξεπεράστηκε. Για πρώτη φορα ο άνθρωπος στη Δύση μπορούσε να υπολογίζει στη σταθερή άφξηση των αγαθών και των υπηρεσιών. Είχε π ε τ ύ χ ε ι , ό πως το λ έ ν ε ο ι ο ι κ ο ν ο μ ο λ ό γ ο ι , την "ακάθεκτη πορεία προς την αφτόνομη ανάπτυξη" . Δ ε ν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι ρίζες του σπουδαίου τούτου επιτέβγματος βρίσκονται στο Μεσαίωνα — τ ό τ ε που ο διαμελισμός της αφτοκρατορίας απελεφθέρωσε τους δ υ τ ι κ ο εβρωπαίους, ώστε να βάλουν πλώρη για νέες κατεφθύνσεις και έ τσι να αναπτύξουν το σύγχρονο π ο λ ι τ ι σ μ ο .
•Αρχείο ιληροφορων, «ου ίφτιαξε ο βαΟιλιατ Γουλιέλμος Α'το 1086, yia την ιδιοχτηβία όλυν των α/^λικυν yaiuv, με τα ονΰματα τυν ιδιοκτήτων και περιγραφή της ιδιοχτηοίαί-τουί. (ΣτΜ).
-20-
Ο ι συνθήκες, με τ ι ς οποίες έπεσε η Ρύμη και ήρθε ο Μεσαίωναϊ, έχουν άμεΰη σχέση με το σημερινό κόσμο. Ιδιαίτερα σημαντικα ε ί ν α ι , πρώτο, ο χωρικός προσδιορισμος του νέου Μεσαίωνα κ α ι , δέφτερο, τα δ ι α κ ρ ι τ ι κ ό κοινωνικά χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό , που σφυρηλατήθηκαν στο τιμαριωτικό σύστημα. Ο τόπος, άπου αναπτύχθηκε ο παλιός μεσαίωνας, ήταν η ε ξ α ι ρ ε τικό καθυστερημένη ή "υπανάπτυκτη" περιοχή της εβρασιατικης γης. Το γεγονος αφτο επιβεβαιώνει την αρχη, που οι ανθρωπολόγοι ονομάζουν, Νόμος της Υ π ε ρ ε ξ ε ι δ ί κ ε φ σ η ς . Τούτος θεωρεί ότι οι περισότερο προηγμένες κ α ι πετυχημένες χώρες έχουν και την πιο μεγάλη δυσκολία για να προσαρμοστούν κ α ι για να διατηρήσουν το προβάδισμα στις παγκόσμιες υποθέσεις, και ό τ ι , α ν τ ί θ ε τα, οι καθυστερημένες και λιγότερο πετυχημένες κοινωνίες έ χουν μεγαλύτερες πιθανότητες για προσαρμογή και προβάδισμα. Έτσι το μεγάλο πλεονέκτημα της Δυτικής Εβρώπης ήταν πως ο ρωμαϊκός π ο λ ι τ ι σ μ ο ς , στην περιοχή αφτη, ε ί χ ε υποσκαφτεί απόλυτα κ α ι αμετάκλητα απο τις συνεχείς και παρατεταμένες βαρβαρικές ε ι σ β ο λ ε ς . Ο ι εισβολες δεν ήταν ι δ ι α ί τ ε ρ ο χαρακτηριστικό γνώρισμα της Εβρώπης στους καιρούς ε κ ε ί ν ο υ ς . Η αφτοκρατορία των Χαν στην Κίνα ε ί χ ε πέσει πρωτύτερα απο παρόμοιες βαρβαρικές εφόδους. Αλα τη δυναστεία των Χαν ακολούθησαν ο ι Σ ο ύ ι , και ο κ ι ν έ ζ ι κ ο ς πολιτισμος συνέχισε ν ' α ν θ ί ζ ε ι σχετικά αναλοίωτος, παρα την ά νοδο κ α ι την πτώση των διαδοχικών δυναστειών. Στην Εβρώπη, ό μως, ο ρωμαϊκός πολιτισμος δεν επιβίωσε μετα την πτώση της α φτοκρατορίας, γιατί οι βαρβαρικές επιδρομες κ α ι επανειλημένες και παρατεταμένες ήσαν. Η απόπειρα των Μεροβιγγείων να π α λ ι νορθώσουν τη ρωμάΐκη αφτοκρατορία στον 6ο αιώνα συντρίφτηκε απο τους Αβάρους, και η απόπειρα του Καρόλου στον 9ο αιώνα α πο τους Μαγιάρους, τους Βίκινγκς κ α ι τους Μουσουλμάνους. Επειδή κάθε προσπάθεια για την παλινόρθωση της αφτοκρατορίας α π ό τ υ χ ε , το τ ε λ ι κ ό αποτέλεσμα ήταν το ξερίζωμα της παλιας τάξης πραγμάτων στη Δύση, τελείως διαφορετικα α π ' ό , τ ι στην Κίνα ή οποιαδήποτε άλη χώρα στην Εβρασία. Ο αφανισμός αφτος — τ ί ε ι ρ ω ν ί α ί — ήταν ο κύριος λόγος που απόκτησε η Δύση τα π ρ ω τ ε ώ στους σύγχρονους καιρούς, γ ι α τ ί ένας νέος πολιτισμος μπόρεσε ν ' αναδυθεί μέσα απο τα συντρίμια του παλιού — έ ν α ς πολιτισμος κοντύτερα στις απαιτήσεις του μεταβαλόμενου κόσμου. Έτσι η Δ υ τ ι κ ή Εβρώπη απελεφθερώθηκε απο τ ο βάρος της Υ π ε ρ -
-21-
ε ξ ε ι δ ί κ ε φ σ η ς , το οποίο επρόκειτο να κρατήσει στάσιμη την Κίνα απο το μεσαίωνα ώς τα σήμερα. Στο τελεφταίο κεφάλαιο, θα ξαναγυρίσουμε στα φανερα συμπτώματα του σύνδρομου άρτου της Υπερεξειδίκεφσης στον 2 0 ο αιώνα, όπου η Κίνα κ α ι η Δύση έχουν αλάξει αμοιβαία τον ι σ τ ο ρ ι κ ό - τ ο υ ς ρόλο — η Κίνα είναι τώρα η υπανάπτυκτη κ ο ι ν ω ν ί α , ενω η Δύση χουζουρέβει στο μαξιλάρι του θρόνου με όλους τους κ ι ν δ ύ ν ο υ ς , που συνεπάγεται η κατάσταση αφτη, να απολιθωθεί. Ο σ ο για το δ ι α κ ρ ι τ ι κ ό κοινωνικο χαρακτηριστικό του Μεσαίωνα, δεν ήταν τ ί π ο τ ' ά λ ο , παρα η λανθάνουσα παρόρμηση για σ υ λ ο γ ι κ ό τ η τ α , πράγμα που αποτελεί το δ ι α κ ρ ι τ ι κ ό γνώρισμα και της σημερινης εποχής. Ο ι δουλοπάροικοι απολάμβαναν περισότερη α φτοδιαχείριση απο τους δούλους της ρωμαϊκής αφτοκρατορίας, και ήταν ακριβώς αφτη η αφτονομία, που στους επόμενους αιώνες αναπτύχθηκε και οδήγησε στη δ υ τ ι κ ή τάση για κυβερνητικό π λ ο υ ραλισμό. Στην πραγματικότητα, η λαϊκή αφτη συμετοχη ήταν ε ξ ί σου σύμφυτο σ τ ο ι χ ε ί ο στο σύγχρονο δυτικό π ο λ ι τ ι σ μ ο , ôdo και η εξεζητημένη οικονομία και τ ε χ ν ο λ ο γ ί α - τ ο υ . ΤΤρόσδωσε στις δ υ τ ι κές κοινωνίες την κ ο ι ν ω ν ι κ ή συνοχή και το δυναμισμό — σ τ ο ι χ ε ί α τόσο απαραίτητα για τον παγκόσμιο επεκτατισμό, όσο και τα ανώτερα όπλα και τα εργοστάσια που δ ι έ θ ε τ α ν . Εξηγεί γ ι α τ ί μια φούχτα ισπανοί κατακτητές μπόρεσαν να καταλύσουν την αφτοκρατορία των Αζτέκων και των 1 ν κ α ς , και γ ι α τ ί μια φούχτα βρετανοί έμποροι κατάφεραν να κατακτήσουν και να κυβερνήσουν την ι ν δ ι κή η μ ι ή π ε ι ρ ο , που είχε πληθυσμό πολες φορές μεγαλύτερο απο ε κ ε ί ν ο της χώρας-τους. Εξηγεί ακόμα την α γ γ λ ι κ ή , την α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή και τη γαλικη επανάσταση, οι οποίες αντικαθρέφτιζαν το ξύπνημα και τη δραστηριοποίηση των μαζών. Η κύρια επίπτωση των επαναστάσεων αφτων ήταν ότι οι άνθρωποι τώρα πια ό χ ι μόνο σ υ μ ε τ ε ί χ α ν στη διακυβέρνηση, αλα και θεωρούσαν αναφαίρετο δ ι καίωμά-τους τη συμετοχη αφτη. Τούτη η παρόρμηση για σ υ λ ο γ ι κ ό τ η τ α , που ήταν το δ ι α κ ρ ι τ ι κ ό χαραχτηριστικο του δυτικου π ο λ ι τισμού απο τ ι ς πρώιμες μεσαιωνικες α ρ χ έ ς - τ ο υ , παραμένει και το κ ε ν τ ρ ι κ ό χαραχτηριστικο του αναδυόμενου νέου Μεσαίωνα' η ιδέα της λαϊκής συμετοχης βρίσκεται τώρα στον παγκόσμιο ορίζοντα και έχει βαθύτερο π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο , μια και συνεπάγεται την αφτοδιαχείριση σε κάθε φάση της ζωης και σε όλους τους τομείς της κ ο ι νωνίας. Στο τρίτο, τέταρτο, πέμπτο κ α ι έκτο κεφάλαιο θα ερεβνήσουμε με κάθε λεπτομέρεια τις διακλαδώσεις της ιδέας αφτης.
-22-
Ο Σημερινός Μεσαίωνας Η ρωμαϊκή αφτοκρατορία ξ έ π ε σ ε , γιατί έπασχε απο τεχνολογική στασιμότητα, αλα το πρόβλημα, που αντιμετωπίζει ο κόσμος σήμερα ε ί ν α ι ακριβώς το α ν τ ί θ ε τ ο : πώς να χρησιμοποιήσει ανθρώπινα και ορθολογικά τη δυναμική και γόνιμη τ ε χ ν ο λ ο γ ώ . ΤΤαρα την διαμετρικό α ν τ ί θ ε τ η φύση των δυο αφτων καταστάσεων, οι ε κ δ η λώσεις και στις δυο περιόδους είναι αξιοσημείωτα παραπλήσιες, αφου, και στις δυο περιπτώσεις, έχουν τη μορφή (1) του ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ύ ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ο ύ , (2) του οικολογικού ξεπεσμού, (3) της γραφειοκρατικής οστεοποίησης, και (4) της φυγής απο το λ ο γ ι κ ο . Πρώτο, ο οικονομικος ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό ς , και στις δυο εποχες, έφερε τη φτώχεια στις επαρχιακες π ε ρ ι φ έ ρ ε ι ε ς , για να πλουτήσουν τα μητροπολιτικά κ έ ν τ ρ α . Ο ι Ρωμαίοι εκμεταλέβονταν τ ι ς υποτελείς χώρες, δημέβοντας όλο το χρυσό και τα έργα τ έ χ ν η ς , απομυζώντας τ ι ς πρώτες ύλες και τα τρόφιμα, και υποδουλώνοντας τους κατακτημένους λ α ο ύ ς , που τους πουλούσαν σωρηδόν στους ι δ ι ο κτήτες αγροκτημάτων στην Ι τ α λ ί α . Ο Κικέρωνας προειδοποίησε τους συμπατριώτες-του για την πικρή απαλοτρίωση των επαρχιωτών, με γλώσα που δεν μας ξ ε ν ί ζ ε ι σήμερα: Ο ι λ έ ξ ε ι ς δεν μπορούν να εκφράσουν, κ ύ ρ ι ο ι , το πόσο μισητοί είμαστε στα ξένα έθνη, κ ι α ι τ ί α είναι η άγρια κ ι ακόλαστη συμπεριφορά των ανθρώπων, που στείλαμε να τα κυβερνήσουν τα τελεφταία χ ρ ό ν ι α . Γ ι α τ ί , σ' αφτες τις χώρες, ποιος ν α ο ς , ν ο μ ί ζ ε τ ε , δε συλήθηκε απο τους αξιωμ α τ ο ύ χ ο υ ς - μ α ς , ποια τ ε λ ε τ ή δεν παραβιάστηκε, σε ποιο σ π ί τ ι δεν σπάσανε τις πόρτες; Ο λ ό γ ο ς ; Πάνε γυρέβοντας για α ι τ ί ε ς πολέμου, ενάντια σε πλούσιες και ανθήρες π ό λ ε ι ς , για να ικανοποιήσουν τις αρπακτικές επιθυμίες τους. (2) Ö ρωμαϊκός ιμπεριαλισμός ήταν παρόμοιος με το δυτικό ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό , στις μέρες των ισπανών κατακτητών στο Περού, και των άγγλων εμπόρων στην Ι ν δ ί α . Αφου η εβρωπαϊκη ο ι κ ο ν ο μ ώ δεν ή ταν τόσο πολυ ε ξ ε λ ι γ μ έ ν η , κατα το πρώιμο εκείνο στάδιο, ώστε να παράγει είδη αρκετα, για ν ' αποκτήσουν με ανταλαγη, τα υπερπόντια αγαθα που επιθυμούσαν, οι Εβρωπαίοι, που εί^αν ανώτερα όπλα, αρπάξανε, λες κ α ι τους α ν ή κ α ν ε , αφτα που ήθελαν, απο τ ι ς επαρχίες της Ι ν δ ί α ς , απο τα σκλαβοπάζαρα της Αφρικής κ ι απο τα
-23-
ορυχεία HOL TIC φυτείες της Α μ ε ρ ι κ ή ς . Με τη βιομηχανικη επανάσταση, η Δύση απέκτησε ανώτερη ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή , καθώς και στρατιωτική δύναμη. Έτσι ο ληστρικός ιμπεριαλισμός παρέδωσε την σκυτάλη στον ιμπεριαλισμό του ελέφθερου εμπορίου, τον 19ο α ι ώνα, και στη σημερνη ν ε ο α π ο ι κ ι ο κ ρ α τ ί α . Η τ ε χ ν ι κ ή της ε κ μ ε τ ά λεφσης ά λ α ξ ε , όμως το τ ε λ ι κ ό αποτέλεσμα παρέμεινε το ί δ ι ο : α φτο, που σήμερα ονομάζεται Τρίτος Κόσμος. Ο ι υπήκοοι της Ρώμης στη Σ υ ρ ί α , στην Αίγυπτο ή στη Γαλατία, θα καταλάβαιναν ο πωσδήποτε το νόημα, ό χ ι όμως και τους όρους, στην ακόλουθη καταγγελία του σύγχρονου φ ι λ ι π ι ν έ ζ ο υ δικηγόρου, π ο λ ι τ ι κ ο ύ και δ ι ο ι κ η τ ι κ ο ύ σ τ ε λ έ χ ο υ ς , Αλεσάντρο Λιτσάουκο: Η μαζική και ολοένα και μεγαλύτερη φτώχεια του λαού μας, η ανερχόμενη α ν ε ρ γ ί α , ο α ν ε ξ έ λ ε γ κ τ ο ς πληθωρισμός, η νηπιακη κατάσταση των στρατιωτικών και παραγωγικων ι κανοτήτων-μας, το αποπροσανατολισμένο καθεστώς του εκπαιδεφτικού-μας συστήματος, η ανελέητη εκμετάλεφση, στην οποία υπόκειται η ο ι κ ο ν ο μ ί α - μ α ς , και η κοινωνική α ν α ρ χ ί α , που έχουν εκθρέψει όλες αφτες οι συνθήκες, είναι α π ο δ ε ί ξ ε ι ς , άμεσες και ύστατες, ότι το καθεστώς μας είναι νεοαποικιακο . . . δυο υπερδυνάμεις, οι ΗΤΤΑ και η Ιαπωνία, που μας έριξαν στην ενέδρα της τέλειας α π ο ι κ ι ο κ ρ α τ ί α ς , στο πρώτο μισο του αιώνα-μας, διεξάγουν τώρα τη δραστήρια προσπάθεια να επαναλάβουν, μέσα απο τη ν ε ο α π ο ι κ ι ο κ ρ α τ ί α , αφτο που είχαν κατορθώσει κάποτε μέσα απο την άμεση αποικιοποίηση της χώρας-μας. (3) Δέφτερο, ο ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ί ιμπεριαλισμός καταστρέφει αναπόφεφκτα την οικολογία των εξαρτούμενων περιοχών, μέθα απο μια δ ι α δ ι κ α σ ί α , που έχει προσδιορισθεί σαν οικολογικος ιμπεριαλισμός. Στους προρωματκους χρόνους, η έλεφση των σίδηρων εργαλείων είχε δημιουργήσει πρόβλημα με το ξεχέρσωμα και τη συνεποΰμενη διάβρωση σε ορισμένα μέρη της μεσογειακής λ ε κ ά ν η ς . Η α ν α γ κ α ί α , για τη ναφπήγηση των πλοίων, βαρεία ξυλεία (για να σ τ έ λ νουνε τα δεκαπέντε εκατομύρια μπάσελ (« 8 γ α λ . ) στάρι κάθε χρόνο απο την Αίγυπτο και τη Βόρεια Αφρική στην Ιταλία) ε π ι τ ά χυνε τη διάβρωση. Σοβαρότερο ήταν το εκτεταμένο κυνήγι δούλων, που οδήγησε στην ερήμωση πόλων περιοχών και στη Ουνεπούμενη παραμέληση των ο ι κ ι σ μ ώ ν , που παρασύρθηκαν απο τη βροχή. Ο σημερνός οικολογικος ιμπεριαλισμός έ χ ε ι ποκίλες μορφές. Μ ί α
-24-
είναι ότι τα μητροπολιτικά κέντρα καταναλώνουν δυσανάλογα τους αναντικατάστατους φυσικούς πλουτοπαραγωγικούς πόρους' ε ί ν α ι γνωστή η σ τ α τ ι σ τ ι κ ή , που λ έ ε ι ό τ ι , το 6 ο / ο του παγκόσμιου π λ η θυΟμου, δηλαδη οι ΗΤΤΑ, καταναλώνει το ένα τρίτο της παγκόσμιας ενέργειας και της παγκόσμιας παραγωγής πρώτων υλων. Α ν δεν αλάξουν σύντομα τα σημερνά εμπορικά πρότυπα, η άνισοροπίά α φτη θα αφξηθει, γιατί οι ΗΤΤΑ εξαντλούν γρήγορα τ ι ς ν τ ό π ι ε ς π α ρακαταθήκες, και εξαρτώνται, ολοένα κ α ι περισότερο, απο τους ξένους πλουτοπαραγωγικούς πόρους. Η μονόδρομη αφτη ροη ε π ι κρατεί τόσο στα τρόφιμα, όσο και στην ενέργεια κ α ι στις πρώτες ύλες. Είναι οι φτωχές χώρες που τρέφουν τις π λ ο ύ σ ι ε ς , και ό χ ι οι πλούσιες τις φτωχές, όπως δέχονται ό λ ο ι , με το πρόσχημα ότι οι πλούσιες στέλνουν βοήθεια και κάνουν έκτακτες αποστολές σταριού. Η αλήθεια είναι ό τ ι τα πλούσια κράτη — ο ι ΗΤΤΑ, η Εβρώπη, η Ρωσία, η Ιαπωνία κ α ι οι αφτοκυβέρνητες χώρες της β ρ ε τανικής κ ο ι ν ο π ο λ ι τ ε ί α ς — ανταλάσουν τα περισότερα τρόφιμα μ ε τ α ξ ύ - τ ο υ ς , αλα κάνουν και εισαγωγή καθαρές πρωτεΐνες, ένα ε κατομύριο τόνους κάθε χρόνο απο τ ι ς φτωχές χώρες. Φανερό π α ράδειγμα ε ί ν α ι η εκροή σε θαλάσιες τροφές, που έχουν υψηλη π ε ρ ι ε κ τ ι κ ό τ η τ α σε πρωτεΐνες (γαρίδες, τόνοι κ α ι ιχθυάλεβρο) α πο φτωχές χώρες, όπως η Ι ν δ ί α , το Μ ε ξ ι κ ό , το ΤΤερου και η Χιλη. Ο ύ τ ε μπορεί να εξηγηθεί λογικά γ ι α τ ί οι φτωχές χώρες, με τα ό χ ι έφορα εδάφη και τ ι ς δυσμενείς κ λ ι μ α τ ο λ ο γ ι κ έ ς σ υ ν θ ή κ ε ς , πρέπει να παράγουν άχρηστα διατροφικα προϊόντα, όπως καφε και τ σ ά ι , για τον υπόλοιπο κόσμο. Η επιλογή αφτη καθορίστηκε αιώνες π ρ ι ν , απο τους πρώτους άποικους και τους εβρωπαίους π ά τ ρ ο ν έ ς - τ ο υ ς , που ενδιαφέρονταν να παράγονται τα προϊόντα, που μπορούσαν να πουληθούν με τεράστια κέρδη στη μητρόπολη, κ α ι ό χ ι αφτα που χρειαζόταν για να φάει ο ιθαγενής πληθυσμός. Απο δω πηγάζει κ α ι το σύστημα της μονοκαλιέργειας στις φυτ ε ί ε ς , που αφήνει τ ι ς φτωχές χώρες ξεβράκωτες στις " τ ρ ε λ ε ς " διακυμάνσεις των τιμών της παγκόσμιας αγορας για τα αντίστοιχα π ρ ο ϊ ό ν τ α - τ ο υ ς . Α κ ό μ α , η φυτειακη γεωργία ε ί ν α ι συχνά κ α τ α στροφική για τα ντόπια εδάφη, καθώς επίσης κ α ι επισφαλως ε ξ α ρ τημένη απο τ ι ς ξ έ ν ε ς κάφσιμες ύ λ ε ς , τα παρασιτοκτόνα κ α ι τα λιπάσματα. 1σως δεν τ α ι ρ ι ά ζ ε ι (συμπεραίνει ένας ανθρωπολόγος) να χαρακτηρίσουμε σαν ο ι κ ο λ ο γ ι κ ο ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό , τη διαμόρφωση ενος παγκόσμιου οργανισμού, που εδρέβει στις β ι ο -
-25-
μηχανικέ« κοινωνίες κ α ι καταστρέφει τα οικοσυστήματα των αγροτικών κοινωνιων, τ ι ς οποίες απομυζα . . . Το πρόβλημα ε ί ν α ι , αν θα μπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει, αφξάνοντας την π ο ι κ ι λ ί α και τη σταθερότητα στα τ ο π ι κ ά , περιφερειακό κ α ι εθνικά οικοσυστήματα, ακόμα κ α ι σε βάρος της συνθετότητας κ α ι της αληλεξάρτησης του παγκόσμιου ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ύ οργανισμού, εφόσον τούτο κ ρ ι θ ε ί α ν α γ κ α ί ο . (4) Ένα τρίτο κ ο ι ν ο χαρακτηριστικό στη ρωμαϊκή και στην τωρινή π ε ρίοδο ε ί ν α ι η γραφειοκρατική οστεοποίηση. Η οργιώδης γραφειοκρατοποίηση στη στερνή ρωμαϊκή περίοδο δεν ήταν αποτέλεσμα ι δεολογικής επιλογής. Ο ι αφτοκράτορες εξέδιδαν τα ρυθμιστικά διατάγματα, ό χ ι γ ι α τ ί πίστεβαν στην κρατική παρέμβαση, αλα γ ι α τ ί η κρατική δραστηριότητα ήταν υποχρεωμένη να χαλιναγωγήσει τ ι ς π ι ε σ τ ι κ ε ς κ ρ ί σ ε ι ς , που προκαλούσε η αφτοκρατορικη παρακμή. Για την αντιμετώπιση του καλπάζοντα πληθωρισμού, π . χ . , το Διάταγμα περι Τιμών ( 3 0 1 ) καθόρισε μέγιστες τιμές για χ ι λιάδες εμπορέβματα και υπηρεσίες, με καθορισμένες παραλαγες, ανάλογα με την π ο ι ό τ η τ α . ΤΓαρόμοια, η έλειψη εργατικών χεριών σε ορισμένες τ έ χ ν ε ς , είχε σα συνέπεια την ουσιαστική κ α σ τ ο ποίηση, που επέβαλε στους γιους ν ' ακολουθουν την τέχνη των πατεράδων-τους. Τούτη η ταξινόμηση αποδείχτηκε τόσο μ ά τ α ι η , όσο ήταν α ν τ ι λ α ϊ κ ή , γ ι α τ ί ήθελε να θεραπέφσει μάλον τα συμπτώματα παρα τ ι ς α ι τ ί ε ς της αφτοκρατορικης πτώσης. Κι έ τ σ ι , οι ά τυχοι υπήκοοι του Δ ι ο κ λ η τ ι α ν ο υ παραπονούνταν ότι σύντομα "θα υπάρχουν περισότεροι κυβερνήτες παρα κυβερνώμενοι" . ΤΤαρόμοια γραφειοκρατοποίηση μ α σ τ ί ζ ε ι τ ι ς σημερνες κ ο ι ν ω ν ί ε ς , αν και οι ρίζες της αρώστιας είναι τώρα διαφορετικές. Η βιομηχανοποίηση κ α ι η αστυφιλία έφεραν το μαζικό ξερίζωμα του πληθυσμού και πάμπολα κοινωνικά προβλήματα, που δε μπορούσαν να λυθουν με την κ ο ι ν ω ν ι κ ή δραστηριότητα στην εποχή του α τ ο μ ι κ ι στικού κ α π ι τ α λ ι σ μ ο ύ . Έτσι το κράτος παρενέβει κατανάγκη, κ α ι η εμβέλεια της παρέμβασής-του επεκτάθηκε εβρύτατα, μετα τ ι ς δίδυμες κ ρ ί σ ε ι ς , δηλαδη τη Μεγάλη Ύφεση και τους δυο παγκόσμιους πολέμους. Στις ΗΤΤΑ ανάμεσα στα 1 9 3 0 και 1 9 7 0 το ΑΕΤΤ αφξήθηκε σχεδόν έντεκα φορές (απο 9 0 , 4 σε 9 7 6 , 4 δ ι σ . δ ο λ . ) αλα στην ί δ ι α περίοδο οι ομοσπονδιακές δαπάνες αφξήθηκαν γύρω στις 73 φορές (απο 2 , 8 σε 2 0 4 , 5 δ ι σ . δολάρια) ή σχεδόν επτα φορές την άφξηση του ΑΕΤΤ.
-26-
Σύμφυτη με τη γραφειοκρατική τούτη γονιμότητα ε ί ν α ι η παραδοχή ό τ ι τα κοινωνικά κ α ι τα οικονομικά προβλήματα μπορούν να λυθουν με νέα ομοσπονδιακά προγρόματα κ α ι με ν έ ε ς σταβροφορ ί ε ς . Ο μ ω ς τα προβλήματα ό χ ι μόνο έμειναν ά λ υ τ α , αλα και ε πιδεινώθηκαν, παρα το NEW DEAL, το NEW FRONTIER, το GREAT SOCIETY και το NEW FEDERALISM. Κ α ι , τελεώ»ς φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ά , το αμερικανικό κοινο σήμερα θεωρεί την Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν κύριο υπέφθυνο για τ ι ς εθνικες α σ θ έ ν ε ι ε ς . Το Σεπτέμβρη του 1973, η σφυγμομέτρηση Χάρις παρομοίασε την εκτεταμένη λαΐκη αλοτρίωση και δυσπιστία, με κ ε ί ν η στις μέρες του αφτοκράτορα Δ ι ο κ λ η τ ι α ν ο υ : 61 ο / ο συμφώνησαν ό τ ι " τ α κόλπα-σας δεν πιάνουν πια" ' 71 ο / ο ότι " η ομοσπονδιακή κυβέρνηση χ ε ι ρ ο τ ε ρ έ β ε ι την κατάσταση" ' και 74 ο / ο ό τ ι τα " μ ε ρ ι κ ά συμφέροντα απομυζουν απ 1 την κυβέρνηση περισότερα απ* όσα ο λαος" . Τέλος, τόσο η όψιμη ρωμαϊκή, όσο και η Οημερνη περίοδος, χ α ρακτηρίζονται απο τον ανορθολογισμο και το μ υ σ τ ι κ ι σ μ ό . Α ν ά μ ε σα στην πρώιμη κ α ι στην ό ψ ψ η ρωμαϊκή αφτοκρατορία συνέβει μ ι α δραματική αλαγη στην πνεβματικη σφαίρα — μ ι α μετάπτωση απο τη γνώση στην π ί σ τ η , απο τη φιλοσοφία στη θ ε ο λ ο γ ί α , απο την αστρονομία στην αστρολογία και απο την πρόνοια για το μέλον στη λ α χτάρα για τον αναπαμό απο τη γήινη δυστυχία. Στους δ ι α ν ο ο ύ μ ε ν ο υ ς , τούτη η αλαγη στο πνεβματικο κ λ ί μ α πήρε τη μορφή φιλοσοφ ί α ς , όπως ο επικουρισμος και ο στωικισμός, που έκφραζαν την επιδίωξη μάλον της προσωπικής εφτυχίας και του ατομικού συμφέροντος, παρα της κοινωνικής εβημερίας. Ο ι μάζες βρήκαν παρηγορια σε μυστηριακές λατρείες με ανατολική προέλεφση, που υ πόσχονταν σωτηρία στη μετα θάνατο ζωη. Δεν είναι τυχαίο που οι πρώτοι προσήλυτοι στο χριστιανισμό ήσαν οι ταπεινοί και αποστερ η μ έ ν ο ι , που καλωσόριζαν τη βεβαιότητα του επερχόμενου παράδεισου. Μ ι α παρόμοια φυγη απο τη λ ο γ ι κ ή εκδηλώνεται και στο σύγχρονο κόσμο. Το μαρτυρουν τα "ΤΤαιδια του Θ ε ο υ " , οι " Φ α ν α τ ι κ ο ί του Ι η σ ο ύ " , οι οπαδοί της " Σ υ ν ε ί δ η σ η ς του Κρίσνα" κ α ι η αληλουχία απο τυχάρπαστους γκουρου, που προσελκύουν εκατομύρια αφοσιωμένους οπαδούς στη Δύση. Το μαρτυρεί ακόμα η λατρεία στη μ ε τεμψύχωση και στη θεραπεία μέσο της π ί σ τ η ς , καθώς επίσης κ α ι το αφξανόμενο ενδιαφέρον για τις "αρχαίες ε π ι σ τ ή μ ε ς " , δηλαδη την αριθμολογία και την αστρολογία. Μετρημένα δέκα εκατομύρια Α μ ε ρ ι κ ά ν ο ι είναι φανατικοί λάτρεις της αστρολογίας, κ α ι άλα
-27-
σαράντα εκατομΰρια ε ί ν α ι κ ο μ π ο γ ι α ν ί τ ε ς . Απο TIC 1 . 7 5 Ο εφημερίδες OTIC ΗΤΤΑ, ο ι 1 . 2 0 0 δημοσιέβουν κ α θ η μ ε ρ ι ν ό ωροσκόπια, ενω ε γ χ ε ι ρ ί δ ι α δ ί α ι τ α ς δ ε ί χ ν ο υ ν στους αναγνώστες-TOUC πώς να χάσουν κ ι λ α με το φως των άστρων. Κ ι ο ύ τ ε βέβαια που π ε ρ ι ο ρ ί ζ ο υ ν τ α ι στα άστρα ο ι λ ά τ ρ ε ς της α σ τ ρ ο λ ο γ ί α ς ' ο ι π ε ρ ι σ ό τ ε ρ ο ι π ι σ τ έ β ο υ ν κ α ι στην α ρ ι θ μ ο λ ο γ ί α , και στη χ ε ι ρ ο μ α ν τ ί α και στην τράπουλα Ταρο, κ α ι πιθανό φλερτάρουν και με την μετεμψύχωση. " Κατα γ ε ν ι κ ή ο μ ο λ ο γ ί α " , λ έ ε ι ο λ ο ν δ ρ έ ζ ο ς ψυχίατρος Δ ρ . Τζων Κ έ λ ν α ρ , " ό τ α ν η σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η καθημερνη ζωη γ ί ν ε τ α ι ο λ ο έ ν α δ υ σ κ ο λ ό τ ε ρ η , ο ι άνθρωποι το ρ ί χ ν ο υ ν σ τ ι ς υπερφυσικες δυνάμεις. Α π ο τ η σ τ ι γ μ ή που θα διαβάσουν το ωροσκόπιο, ο 'εσωτερικός τους κόσμος* τ α κ τ ο π ο ι ε ί τ α ι για λ ί γ ο . Η αστρολογία π α ί ρ ν ε ι το βάρος των ανθρώπων. Μ ο ι ρ ά ζ ο ν τ α ι την τ ύ χ η - τ ο υ ς με κάποια εξωτ ε ρ ι κ ή δύναμη" (5). Η ο μ ο ι ό τ η τ α , που παρουσιάζουν ο ι συνθήκες στην όψιμη Ρώμη κ α ι σ ή μ ε ρ α , ε ξ η γ ε ί κ α ι τ η ν α ν τ ί σ τ ο ι χ η ο μ ο ι ό τ η τ α στον εξεφτελισμο του αφτοσεβασμου κ α ι σ τ ι ς δυο π ε ρ ι ό δ ο υ ς . Α π ο την αρχη της χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς ε π ο χ ή ς , ο ι ρωμαίοι συγγράφεις δ ι α κ α τ έ χ ο ν τ α ν απο το αίσθημα της α μ ε τ ά κ λ η τ η ς παρακμής. Ο πρεσβύτερος Σ ε ν έ κ α ς , τ ο ν Ι ο π . Χ . α ι ώ ν α , υποστήριξε ό τ ι με τους α φ τ ο κ ρ ά τ ο ρ ε ς , η Ρώμη ε ί χ ε φτάσει στα σ τ ε ρ ν ά - τ η ς , κ α ι α ν τ ι μ ε τ ώ π ι ζ ε αναπόφεφκτο θ ά ν α τ ο . Στον 3ο μ . Χ . α ι ώ ν α , ο Ά γ ι ο ς Κυπριανός π ρ ο ε ι δ ο π ο ι ο ύ σε γ ι α την ε π ι κ ε ί μ ε ν η καταστροφή, με λ ό γ ι α πολυ γνώριμα σε μας. Ο κόσμος γέρασε κ α ι έχασε την π ρ ω τ ι ν ή - τ ο υ ζωτικότητα . . . Ο χειμώνας δε δ ί ν ε ι πια α ρ κ ε τ ή βροχή γ ι α να φουσκώσει ο σπόρος, ούτε το θέρος ή λ ι ο αρκετό για να ζ ε σ τ ά ν ε ι τη σοδειά . . . τα όρη ξ ε κ ο ι λ ι ά ζ ο ν τ α ι , όμως δε δ ί ν ο υ ν π ι ό τ ε ρ ο ασήμι κ α ι χρυσάφι . . . ο ι αγροί σ τ ε ρ ο ύ ν τ α ι τους α γ ρ ό τ ε ς , ο ι θάλαΟες τους ν α φ τ ι κ ο υ ς , κ α ι ο στρατός τους στρατιώτες . . . πού νάβρει πια κ ά ν ε ι ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η στα δ ι κ α σ τ ή ρ ι α , δ ε ξ ι ό τ η τ α στο ε μ π ό ρ ι ο , π ε ι θαρχία στην κ α θ η μ ε ρ ι ν η ζωη . . . ο ι ε π ι δ η μ ί ε ς μας α π ο δ ε κ α τ ί ζ ο υ ν . . . η Μέρα της Κρίσης έφτασε. (ό) Ο Ά γ ι ο ς Κυπριανός έ χ ε ι πολους συναδέλφους σ ή μ ε ρ α , ι δ ι α ί τ ε ρ α σ τ ι ς δ υ τ ι κ έ ς χ ώ ρ ε ς . ΤΤιο π έ ν θ ι μ ο ι ε ί ν α ι ο ι ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς , τόσο των φ υ σ ι κ ώ ν , όσο κ α ι των κοινωνικων " π ο ι κ ι λ ι ώ ν " , που εξαίρουν μ ά λ ο ν τους κ ι ν δ ύ ν ο υ ς , παρα τ ι ς υποσχέσεις της επιστήμης κ σ ι της τ ε χ ν ο λ ο γ ί α ς . ΤΤολοι απ* αφτους ε ί ν α ι ο υ σ ι α σ τ ι κ α π ε ι σ μ έ ν ο ι ό τ ι ο
-28-
άνθρωπο« δε μπορεί να ξεφύγει απο t i c α ξ ί ε ς και την π ρ α κ τ ι κ ή , που είναι προσαρμοσμένε« στην απίστεφτα δυνατή τεχνολογία που δημιούργησε. Δηλαδη αντιλαμβάνονται την τεχνολογία τούτη μάλον σαν το κουτί τη« ΤΤανδώρας, παρα σαν το Λυχνάρι του Α λ α ν τ ί ν . Ο π ω « ο Ά γ ι ο « Κυπριανό«, προβλέπουν και αφτοι κ λ ι μ α τ ι κ έ « καταστροφε«, εξάντληση του εδάφου« και των ορυκτών κ α ι παγκόσμιο λ ι μ ο . Και σ' αφτεε τ ι « ήδη γνωστεε π λ η γ ε « , προσθέτουν σύγχρονα φόβητρα: τον δηλητηριασμένο α έ ρ α , το ακατάληλο για πόση ν ε ρ ο , του« χωριε ζωη ωκεανουε, λ ί μ ν ε ε και ποτάμια, κ α ι , πάνω απ 1 ό λ α , τη δαμόκλειο σπάθη τη« υδρογονικη« βόμβα«. Η μελαγχολία τούτη των επιστημόνων είναι εφάμιλη με κ ε ί ν η των απλών ανθρώπων. Ε κ ε ί ν ο ι , που έχουν συντηρητικέ« πεποιθήσει«, μοιάζουν Οτου« ρωμαίου« κ ρ ι τ ι κ ο ύ « , που θρηνούσαν για την π α ρακμή των τιμημένων παραδόσεων — σ τ η ν περίπτωσή-μα« θρηνούν για το ν ό μ ο , την τ ά ξ η , την Οκληρη εργασία, τον άκρατο α τ ο μ ι σμο και τι« ορθόδοξε« α ξ ί ε ε και πρότυπα ζωηε. Ο στρατηγό« Γουεστμόρλαντ, που οδήγησε τ ι « α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ε « δυνάμει« στο Βιε τ ν ά μ , έκφρασε τη στάση τ ο ύ τ η , όταν ανήγγειλε ότι η Α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ η Επανάσταση έβαλε τέρμα στην ανάγκη για οποιεσδήποτε μ ε λ ο ν τ ι κ ε « επαναστάσεις. Και ο σοβιετικοε ποιητηε Φ έ λ ι ξ Τσουγ ι ε φ , κυτάει κ ι αφτοε το παρελθόν με εξίσου ακράδαντη βεβαιότητα. Των παιδικών-μου χρόνων η αλήθεια π α ν τ ο τ ε ι ν ή ' ν α ι . Ο , τ ι μικρό« γ ι ' αλήθεια πίστεβα Δε βολει ν ' αλάξει όψη τώρα. (7) Αφτοι οι σθεναροί πρόμαχοι του παρελθόντος αισθάνονται δυσαρέσκεια μπροστά στον επιταχυνόμενο ρυθμό της αλαγης, που χ α ρακτηρίζει τ ι ς σύγχρονες κ ο ι ν ω ν ί ε ς . Κι έτσι ο Τζόζεφ Ά λ σ ο π γράφει ό τ ι , παρατηρώντας την πορεία των γεγονότων στο δυτικό κόσμο, "αισθάνεται λ ι γ ά κ ι σα να παρατηρεί την πρόοδο μιας μ ε γάλης και κεφάτη« γιορτή« στο κατάστρωμα του Τ ι τ α ν ι κ ο ύ , ξ έ ρ ο ντας ό τ ι , απο στιγμή σε σ τ ι γ μ ή , θα πέσει πάνω στο παγόβουνο" (8). Απο την ά λ η , υπάρχουνε οι κ ρ ι τ ι κ ο ί της Α ρ ι σ τ ε ρ ά ς , που παραπονούνται ότι η αλαγη είναι πολυ μικρότερη α π ' όσο θάπρεπε. Φ ο βούνται ό τ ι το στάτους κβο ε ί ν α ι σταθεροποιημένο για το κ ο ν τ ι νο μ έ λ ο ν , στον κόσμο όλο και στην π α τ ρ ί δ α - τ ο υ ς . Θεωρούν τη
-29-
μοίρα του Ντούμπτσεκ και του Α λ ι έ ν τ ε ε ν δ ε ι κ τ ι κ ή για την κ α ι νούργια αντιδραβτικη εποχή, όπου οι ΗΤΤΑ κ ' η Ρωσία παίζουν σε παγκόσμιο επίπεδο το ρόλο που κάποτε έπαιζε η Ιερη Συμαχία. Παρατηρώντας τις εθνικες υ π ο θ έ σ ε ι ς - τ ο υ ς , οι κ ρ ι τ ι κ ο ί αφτοι της Α ρ ι σ τ ε ρ ά ς , προειδοποιούν ότι η σύγχρονη τ ε χ ν ο λ ο γ ί α , με την ανεπανάληπτη παραγωγικότητά-της, "πασάρεται" στο λ α ο , με τ ό ση πανουργία, ώστε, κατα τα λόγια του Χέρμπερτ Μ α ρ κ ο ύ ζ ε , ο λαος "αναγνωρίζει μέσα στα εμπορέβματα τον ε α φ τ ό - τ ο υ " , κ α ι , γ ι * α φ τ ο , αποδέχεται την " ά ν ε τ η , απρόσκοπτη, λ ο γ ι κ ή , δημοκρατ ι κ ή ανελεφθερία" . Έτσι ο σύγχρονος άνθρωπος θεωρείται σα θύμα της αφθονίας, που τον π ε ρ ι β ά λ ε ι , και που τον π ε ί θ ε ι να δ έ χ ε τ α ι τη σ κ λ α β ι ά - τ ο υ , κ ι ακόμα να την καλωσορίζει σαν ελεφθερία. Μέθα απο τις αλυσίδες της φτώχειας στον Τρίτο Κόσμο και τις α λυσίδες της αφθονίας στις αναπτυγμένες χώρες, το μέλον μ ο ι ά ζ ε ι μάβρο σε πολους δυτικους διανοούμενους. C Τζωρτζ Ο ρ γ ο υ ε λ , στο ε φ ι α λ τ ι κ ό - τ ο υ μυθιστόρημα 1984, έκφρασε την απελπισία του για την προοπτική του ανθρώπου, μέσα απο το στόμα του ήρωά-του Ο ' Μ π ρ ά ι α ν : " Α ν θες την εικόνα του μ έ λ ο ν τ ο ς , φαντάσου μια μπότα να θρυματίζει το ανθρώπινο πρόσωπο — γ ι α π ά ν τ α " . Ο Ι . Φ . Στόουν πρότεινε την εξης δ η κ τ ι κ η επιγραφή για μια α ν α μνηστική πλάκα προς τιμη της πρώτης προσελήνωσης: Εδω οι Άνθρωποι ΤΤρωτοπατάνε Πόδι Έξω απο τη Γη στο Μακρινό Ταξίδι-τους για τ 1 Ά σ τ ρ α . Μ ι λ ά ν ε για Ειρήνη, Μα "Οπου Πάνε Φέρνουν Πόλεμο. Ο ι Πύραβλοι που τους Μετέφεραν Εδω, Κατασκεβάστηκαν για τη Μεταφορα του Θάνατου σε Αίγα Δεφτερόλεφτα κ α ι Μέσα σε Ελάχιστα Λεπτά Μ ο ν ά χ α , Μπορούν να Μετατρέψουν τον Πράσινο Ο λ ο Ζωη, Π λ α ν ή τ η - τ ο υ ν σε Ν ε κ ρ ό Φεγγάρι. Η Καταστροφική-τους Εφυία Δ ε ν Έχει Ό ρ ι α κ ι η Αχαλίνωτη Διαφθορά-τους Κανένα Περιορισμο. Ας Προσέχει το Υ π ό λ ο ι π ο Σύμπαν. (9) Σ τ ο Ζωολογικο Κήπο της Ν έ α ς Υ ό ρ κ η ς , στο Σ π ί τ ι των Μεγάλων Πιθήκων, ανάμεσα στα διαμερίσματα του Γορίλα και του Ο υ ρ α κ ο τ ά γ κ ο υ , είναι τοποθετημένο ένα έκθεμα με την επιγραφή: "Το Πιο Επικίνδυνο Ζώο του Κ ό σ μ ο υ " . Το έκθεμα δεν έ χ ε ι παρα έναν καθρέφτη, με το εξης κ ε ί μ ε ν ο :
-30-
ΑΦΤΗ ΤΗ ΣΤΙΓΜΗ ΚΥΤΑΤΕ TO ΤΤΙΟ Ε Π Ι Κ Ι Ν Δ Υ Ν Ο Ζ Ω Ο Τ Ο Υ Κ Ο Σ Μ Ο Υ . Α Φ Τ Ο , Μ Ο Ν Ο Τ Ο Υ , Α Π ' Ο Λ Α ΤΑ ΖΩΑ Π Ο Υ Ε Ζ Η Σ Α Ν ΠΟΤΕ, ΜΠΟΡΕΙ ( Κ Α Ι ΕΧΕΙ) Ε Ξ Ο Ν Τ Ω Σ Ε Ι Ο Λ Ο Κ Λ Η Ρ Α ΓΕΝΗ Ζ Ω Ω Ν . ΤΩΡΑ ΕΧΕΙ Α Π Ο Κ Τ Η Σ Ε Ι ΤΗ Δ Υ Ν Α Μ Η Ν Α ΕΞΑΛΕΙΨΕΙ Κ Α Θ Ε ΜΟΡΦΗ Ζ Ω Η Σ Π Α Ν Ω ΣΤΗ ΓΗ. Ο ι επισκέπτες σταματούν, κυτάζουνε τον εαφτό-τουε στον κ α θρέφτη, κ α ι συνήθως παρατηρούν: "Πέστο ψ έ μ α τ α ! "
-31-
2 ΠΑΝΤΟΥ ΦΥΤΡΩΝΕΙ ΠΡΑΣΙΝΟ Στη ζοφερή τη θάλαοα ο ήλιος φέρνει την αβγη Νότος νου ανατίλει: κΰτα, η καταχνια διαλύεται. — Α π ο χειρόγραφο του ΙΟου αιώνα (1)
Ξέρετε τ ί πιοτέβυ, αλήθεια; ΤΤιΟτέβω nue μια μέρα ο κόσμος θα γενεί μεγάλος. Σταληθινα νιοτέβω ότι ο κόομος θα γενεί μεγάλος μία μέρα. -CESAR CHAVEZ
Μύθοι των Καιρών-μας Ο δυτικός κόσμος σήμερα μοιράζεται την παρακμή και την α π ε λ πισία των πρώτων μεταρωμΟΐκων χρόνων, όμως μαζι μοιράζεται και την αίσθηση της δημιουργικής ανανέωσης κ α ι προσδοκίας, που τ ι ς συνόδεβαν. Ο π ω ς ακριβώς νέοι βλαστοί ριζώσαν ανάμεσα στα συντρίμια της αφτοκρατορικης Ρώμης, έτσι ανθίζουνε και σήμερα ανάμεσα στα συντρίμια του σύγχρονου π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ . Αλα για να δούμε τους βλαστούς του σήμερα, ε ί ν α ι απαραίτητο να α π ο ρ ί ψουμε την ο π τ ι κ ή γωνία πόλων σύγχρονων παρατηρητών, οι οποίοι, όπως και οι ρωμαίοι " π ρ ό γ ο ν ο ί " - τ ο υ ς , βλέπουν μόνο σκοτάδι γ ύ ρω-τους.
-32-
Στη ρωμαϊκή περίοδο, οι πρώτοι Χριστιανοί απέδωσαν την παρακμή στην ηθικη κατάπτωση. Τόσο ο Ά γ ι ο ς Ιερώνυμος, όσο και ο Ά γ ι ο ς Αβγουστίνος έγραφαν ότι οι αρετες της αρχαίας Ρώμης είχαν πάει κατα διαόλου και ότι μόνη διέξοδο ήταν η στροφή προς την ΤΤόλη του Θ ε ο υ . Αργότερα, όμως, καθώς η σήψη στην αφτοκρατορία προχωρούσε γοργά, παρα την αποδοχή του Χριστιανισμού σαν επίσημης θρησκείας του κράτους, οι ειδωλολάτρες, με τη σ ε ι ρ ά - τ ο υ ς , κατηγορούσαν την Εκλησία σαν υπέφθυνη για την π α ρακμή, γ ι α τ ί κρατούσε εχθρική και διασπαστική τ α κ τ ι κ ή . Ο π ό τ ε οι Χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί , που στο μεταξύ είχαν γ ί ν ε ι μέρος του κ α τ ε σ τ η μ έ ν ο υ , μετατόπιζαν τώρα το ε π ι χ ε ί ρ η μ ά - τ ο υ ς , προκειμένου να δ ι καιώσουν την υποστήριξή-τους προς το κατεστημένο αφτο. Α ν τ ι λ έ γ α ν ε , ότι η ρωμαϊκή αφτοκρατορία αντιπροσώπεβε το τελεφταίο απο τα τέσερα παγκόσμια βασίλεια — τ α τρία προηγούμενα ήσαν το βαβυλωνιακό, το καρχηδονικο και το μ α κ ε δ ο ν ι κ ο — , που είχαν προορισμο να γίνουν το θεϊκό όργανο για να προστατεφτει ο χ ρ ι στιανισμός απο το χάος. Κατα σ υ ν έ π ε ι α , ό λ ο ι οι Χριστιανοί ό φειλαν ν ' αποδεχτούν και να υποστηρίζουν την Αφτοκρατορία, γ ι α τ ί επάνω-της κρεμόταν η τύχη του σύμπαντος. Καθώς έλεγε και το ρητο της εποχής: " Α ν πέσει η Ρώμη, μ α ζ ί - τ η ς πέφτει και το σ ύ μ π α ν " . Η εκλογίκεφση αφτη μας φαίνεται σήμερα αλόκοτη και απατηλη α νάλυση στα προβλήματα της Ρώμης, αλα η δ ι κ ή - μ α ς ανάλυση για τα προβλήματα που μας περιβάλουν σήμερα, δεν θα φαίνεται ε ξ ί σου αλόκοτη και απατηλη στις ερχόμενες γ ε ν ι ε ς ; Κάτω απο τον σημερνό πεσιμισμο, βρίσκονται ορισμένοι εκλογικεφτικοι μ ύ θ ο ι , που, σε βαθύτερη εξέταση, ε ί ν α ι εξίσου σαθροί, όπως οι μύθοι των Πατέρων της Εκλησίας. Ο ι μύθοι τ ο ύ τ ο ι παριστάνουν διάφορα προβλήματα ότι δε μπορούν να λυθουν απο τη φύση-τους, ενω τα προβλήματα τούτα είναι κατα βάση κοινωνιολογικά κ α ι π ο λ ι τ ι κ ά , που ό χ ι μόνο επιδέχονται λ ύ σ ε ι ς , αλα κ α ι έχουν αρχίσει ήδη να λ ύ ν ο ν τ α ι . Τρεις απο τους κεντρικότερους και γνωστότερους μύθους θα τους εξετάσουμε εδω — τ ο υ ς μύθους, που αναφέρονται στην κακότροπη ανθρώπινη φύση, στην α ν ε ξ έ λ ε γ κ τ η άφξηση του πληθυσμού, και στην κακοήθη τεχνολογική ανάπτυξη. Ο Σάμιουελ Τζόνσον, τον 18ο αιώνα, παρατήρησε ό τ ι ο πατριωτισμός ε ί ν α ι το τελεφταίο καταφύγιο των απατεώνων. "Έτσι και σ ή μερα, το τελεφταίο καταφύγιο των αντιδραστικών ε ί ν α ι ο κυνισμός για την "ανθρώπινη φ ύ σ η " . Σε κάθε σχέδιο για κοινωνική αλαγη
-33-
σ τ έ κ ε τ α ι όρθιο εμπόδιο ο κορακίστικο« ισχυρισμό« ό τ ι ε ί ν α ι α ν τ ί θετο προ« την "ανθρώπινη φ ύ σ η " , με τον οποίο υ π ο ν ο ε ί τ α ι , αν και συνήθως δεν ο μ ο λ ο γ ε ί τ α ι , ό τ ι ο άνθρωπο« είναι ένα μοναδικα αντιπαθητικό «λάβμα — ε γ ω ι σ τ ή « , στενοκέφαλο«, άπληστο« και πολεμοχαρή«. Ο μ ω « , όταν εξετάζουμε τ ι « αναφορε« για του« παλαιολιθικού« προγόνου«-μα«, που η ι σ τ ο ρ ί α - τ ο υ « καλύπτει κ ά που το ογδόντα t o i c εκατό ολάκερη« τη« ανθρώπινη« εμπειρία«, βρίσκουμε πω« αφτοι ήσαν το τελείω« α ν τ ί θ ε τ ο απο το στερεότυπο τούτο για την "ανθρώπινη φύση" . Τούτο αποδεικνύεται και απο τον τρόπο ζωη« των λίγων ανθρώπων, που ζουν ακόμα στη φάση τη« συλογη« και διατροφή« με ρ ί ζ ε ε , δηλαδη που ζουν με συνθήκεε βασικα παρόμοιε« με κ ε ί ν ε ε των παλαιολιθικών κυνηγών. Ο ανθρωπολόγο« Λ ι ο ύ ι « Μόργκαν, τον 19ο αιώνα, ανέφερε ό τ ι : " Ο νόμο« τη« φ ι λ ο ξ ε ν ί α « , με τον τρόπο που παρεχόταν τούτη απο του« αμερικανού« ι θ α γ ε ν ε ι « , έ τ ε ι ν ε στην τ ε λ ι κ ή εξίσωση τηε ζωηε. ΤΓείνα και ανέχεια δεν μπορούσαν να υ πάρχουν στη μία άκρη του ι ν δ ι ά ν ι κ ο υ χωρίου . . . τη στιγμή που επικρατούσε αφθονία στην άλη άκρη" (2). Η μ α ρ τ υ ρ ώ τούτη υποσ τ η ρ ί ζ ε τ α ι και απο τ ι ε αναμνήσειε ενο« σημερνού απογόνου των "αμερικανών ιθαγενών" του Μόργκαν: Ο σ ο μπορώ να θυμηθώ απο τα π α ι δ ι κ ά - μ ο υ χ ρ ό ν ι α , στην ι ν δ ι ά ν ι κ η κοινότητα δεν είχα καμία αντίληψη για του« ά λου« ανθρώπου« γύρω-μου, πέρα απο το γεγονο« ό τ ι ό λ ο ι ήμασταν, κατα κάποιο τρόπο, ί σ ο ι ' η τ α ξ ι κ ή δομη στην κοινότητα ήταν ο ρ ι ζ ό ν τ ι α . Υπήρχε μόνο μία τ ά ξ η . Κάνει« δεν ενδιαφερόταν να καβαλήσει στο σβέρκο του άλου. Απο τα σημαντικότερα ήσαν οι ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ έ ε - μ α ε σχέσει«. Δ ε μέναμε πάντα στο σ π ί τ ι . Μέναμε όπου τύχαινε να ε ί μαστε κάθε φορα όταν σ κ ο τ ε ί ν ι α ζ ε . Α ν ήσουν δυο ή τρία μ ί λ ι α μακρια απο το σ π ί τ ι , εκει ήταν και το κ ρ ε β ά τ ι - σ ο υ . Ο κόσμο« βοΰδινε να φα«, ακόμα κ ι όταν δεν σε γ ν ώ ρ ι ζ ε . Α ν ίσωε τύχαινε να περάσουμε τ ' απόβραδο μ ' ένα ζεβγάρι ηλικιωμένου«, θα μαε έλεγαν σίγουρα ι σ τ ο ρ ί ε ε . (3) Ο κοινοτισμο« α<£το« δεν ήταν χαρακτηριστικό« μόνο στουε α μ ε ρικανού« Ινδιάνου«. Ι σ χ υ ε για όλουε τουε ριζοσυλέκτε« λαου« σ ' όλον τον κόβμο. Η πιο πρόσφατη απόδειξη είναι η συνταρακτική ανακάλυψη των Τασαντέη το 1971 — μ ι α φυλη απο 27 ανθρώπου«
-34-
της λ ί θ ι ν η ς έ ν ο χ η ς , νου ζούσαν σε νλήρη απομόνωση τουλάχιστο ανο έξη α ι ώ ν ε ς , στη νότια Μ ι ν τ α ν ά ο , νησί TU ν Φ ι λ ι π ί ν ω ν . Το κ ύ ριο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό - τ ο υ ς ε ί ν α ι η τ έ λ ε ι α έλειψη ε π ι θ ε τ ι κ ό τ η τ α ς . Δ ε ν έχουν λ έ ξ ε ι ς για τα ό ν λ α , την εχθρότητα, το θυμο ή τον ν ό λ ε μ ο . Δ έ χ τ η κ α ν νρόθυμα το μεγάλο φ ι λ ι ν ι ν έ ζ ι κ ο μ α χ α ί ρ ι , το " μ ν ό λ ο " , γ ι α τ ί ε ί ν α ι νολυ ανώτερο ανο τα νέτρινα εργαλεία-τους για τη συλογη τροφής, το κάψιμο του ξύλου και το ξόνοιγμα δρόμου στην νυκνη βλάστηση της ζούγκλας. Αλα απόριψαν το α κ ό ν τ ι ο , το τόξο κ α ι τα β έ λ η , σαν ακατάληλα εργαλεία για τη συλογη τροφής. Και όλα τα τρόφιμα, νου εξοικονομούν (γλυκονατάτ ε ς , φρούτα, μούρα, άνθους, ψάρια, καβούργια, βατράχια), τα μοιράζουν ε ξ ί σ ο υ , με εφσυνείδητη φροντίδα, ανάμεσα σ* όλα τα μέλη της ομάδας. Έχουν περιέργεια για τα α ν τ ι κ ε ί μ ε ν α του έξω κόσμου, αλα δεν είναι π λ ε ο ν έ κ τ ε ς . Αφου εξετάσουνε τα α ν τ ι κ ε ί μ ε ν α αφτα προσεχ τ ι κ ά , τα επιστρέφουν, λέγοντας: "Εφχαριστούμε, το κοιτάξαμε'. 1 Εξίσου ελκυστική ε ί ν α ι η ασυγκράτητη έκφραση αγάπης. Α π ρ ο σποίητα θα αγκαλιάσουν τον επισκέπτη που τους α ρ έ σ ε ι , θα τ ρ ί φουνε τα μάγουλά-τους στα δ ι κ ά - τ ο υ , και θα καθήσουν ήσυχα δ ί π λ α - τ ο υ με τόνα χ έ ρ ι στους ώμους-του. Ζώντας σε εφχάριστο π ε ριβάλον, με όλες τ ι ς ανάγκες ικανοποιημένες απο τους πόρους της νεριοχης (25 τετραγωγικα χιλιόμετρα) α ν ' όνου συλέγουν την τροφή-τους, δεν έχουν εξωτερικούς εχθρούς, κ α ι , ανο αιώνες, έχουν νλήρη ειρήνη α ν ά μ ε σ ά - τ ο υ ς . Σύμφωνα με τα λόγια ενος φ ι λ ι π ι ν έ ζ ο υ ανθρωπολόγου, ο ι Τασαντέη μπορούν να μας βοηθήσουν να πιστοποιήσουμε " τ ι ς ιδιότητες της ανθρωπότητας, τ ι ς , κ α τ α πώς τ ι ς λ έ ν ε , παγκόσμιες, νου όλοι οι άνθρωνοι μοιράζονται . . . για να καταλάβουμε καλύτερα τον εαφτό-μας και τα νροβλήματα νου έχουμε δημιουργήσει . . . ΤΤοτε δε θα μάθουμε νόσα έχουμε κ ε ρ δ ί σ ε ι , μέχρι νου να μάθουμε πόσα έχουμε χ ά σ ε ι " (4). Ό μ ω ς υνάρχει και η αντίστροφη όψη στην ιστορία αφτη. Τον ί δ ι ο χ ρ ό ν ο , νου ο κόσμος μάθαινε για τους Τασαντέη, ανακαλύψανε μιαν άλη ομάδα ανο 3 0 ανθρώπους, τους Φεουτου, στην ορεινή Ν έ α Γουινέα. Η φυλη αφτη, όμως, είναι β ί ά ι ο ι π ο λ ε μ ι σ τ ε ς , που μάχονται με τόξα και με β έ λ η , και που μαγειρέβουν κ α ι τρώνε τους σκοτωμένους εχθρούς. Παρόμοια ανάμεσα στους αμερικανούς Ι ν δ ι ά ν ο υ ς , ο ι Κομάντσι κ ι ο ι Απάτσι ανατρέφαν τα ν α ι δ ι ά - τ ο υ ς σαν ν ο λ ε μ ι σ τ ε ς , ενω οι Χόνι και οι Ζ ο ύ ν ι ανασταίναν τα δικά τους σε ε ι ρ η ν ι κ η ζωη — νράγμα που κ α ι σήμερα γ ί ν ε τ α ι . Ο ι Σεμάι
-35-
της Μαλαισίας είναι ο καθρέφτης της αντιφατικής τοΰτης ανθρώπινης συμπεριφοράς, ακόμα και οτις αναμεταξύ-τους σ χ έ σ ε ι ς . Στους λ ό φ ο υ ς - τ ο υ ς , ει'ναι απόλυτα ε ι ρ η ν ι κ ο ί . Σπάνια φανερώνουν θυμο, δεν σκοτώνουν τα ζώα που ανατρέφουν, και είναι γνωστοί στη Μαλαισία σαν εξαιρετικό ντροπαλος λ α ο ς . Ο μ ω ς τούτη η ίδια εβγενικη φυλη, όταν συντάσεται σε στράτεβμα και δ ι α τ ά σεται να π ο λ ε μ ή σ ε ι , γίνονται α ψ ο δ ι ψ ε ι ς φονιάδες, που γλεντάνε να σφάζουν. Και όταν αφτοι οι στρατιώτες επιστρέφουν στην κ ο ι ν ό τ η τ α , γίνονται ξανα τόσο πράοι και ε ι ρ η ν ι κ ο ί , όσο και οι γ ε ί τ ο ν έ ς - τ ο υ ς , που δεν στρατέφτηκαν. Το αφτονόητο συμπέρασμα είναι ότι η "ανθρώπινη φύση" μήτε ε ι ρηνικη μήτε β ί α ι η , μήτε συνεργατική μήτε αρπακτική ε ί ν α ι . Ο ι άνθρωποι δεν γ ε ν ι ώ ν τ α ι , όπως δ ι α τ ε ί ν ε τ α ι ο ηθολόγος Κόνραντ Λ ό ρ ε ν τ ς , με κληρονομημένο το ένστικτο της ε π ι θ ε τ ι κ ό τ η τ α ς , που πρέπει να ε ξ α λ ε ι φ θ ε ί . Δεν είναι βαρυμένοι με το προπατορικό αμάρτημα, ούτε καταραμένοι απο έμφυτη εγωπάθεια ή δυστροπία . Η αφθεντία στην ψυχολογία πάνω στα θέματα αφτα, ο ' Α λ μπερτ Μπα ντούρα, έχει φτάσει στο συμπέρασμα, ό τ ι : " Α π ο την άποψη της κοινωνικής μάθησης, η ανθρώπινη φύση μ ο ι ά ζ ε ι σαν ένα μεγάλο δ υ ν α μ ι κ ό , που μπορεί να διαμορφωθεί απο τ ι ς κοινωνικές επιροες σε ποικίλους τύπους . . . η επιθετικότητα δεν είναι καμία αναπόφεφκτη ή αναλοίωτη έκφραση του ανθρώπου, αλα προτον των συνθηκών, με τ ι ς οποίες αναπτύσεται η επιθετικότητα μέσα στην κοινωνία" (5). Ο δέφτερος μεγάλος μύθος της εποχής-μας ε ί ν α ι για τ η ν , δήθεν πέρα απο κάθε έ λ ε γ χ ο , ανάπτυξη του πληθυσμου, που έ χ ε ι κ α τ α δ ι κ ά σ ε ι την ανθρώπινη φυλη στον αποδεκατισμό απο μαζική πείνα ή πόλεμο. Αλα και ο μύθος αφτος ε ί ν α ι μια περίπτωση μεταφορας της αδιέξοδης μαλθουσιανης αμηχανίας α* ένα κ ο ι ν ω ν ι κ ο - π ο λ ι τ ι κ ο πρόβλημα, που π α ί ρ ν ε ι λύση. Στο τέφχος του SCIENTIFIC A M E R I C A N (Σεπτέμβρης 1974), που ήταν α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά αφιερωμένο στο πληθυσμιακό πρόβλημα, υ π ο λ ο γ ί ζ ε τ α ι ό τ ι κ α λ ι ε ρ γ ε ί τ α ι λιγότερο α π ' τη μιση δυνητικά αρώσιμη γ η , και ό τ ι , αν όλη τούτη η αρώσιμη γη καλιεργούνταν με τη σύγχρονη τ ε χ ν ι κ ή , θα έτρεφε το δεκαπλάσιο απο τον σημερινό παγκόσμιο πληθυσμό. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με τους συγγράφεις του τέφχους, ο ρυθμός των γενήσεων και η πληθυσμιακη ανάπτυξη δεν είναι α ν ε ξ έ λ ε γ κ τ α . Στα δημογραφικα ζητήματα, όπως κ α ι στα
-36-
ά λ α , οι άνθρωποι ενεργούν σύμφωνα με την άριστη εξυπηρέτηση των συμφερόντων-τους, με τον τρόπο που οφτοι οι ί δ ι ο ι τα α ν τ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι . Σε κοινωνίες με μεγάλες ανισότητες στην κατανομή του εισοδήματος, με ελάχιστες δυνατότητες για απασχόληση των γυναικών και με μικρές εφκαιρίεε για κοινωνική άνοδο ή ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ασφάλεια, οι γ ο ν ε ί ς , φυσικά, καταφέβγουν στη μόνη δυνατή ασφάλεια: στα πολα π α ί δ ι α . Α π ε ν α ν τ ί α ς , στις πιο εξισωμένες κ ο ι ν ω ν ί ε ς , που προσφέρουν μ α ζ ι κ ή εκπαίδεφση, κοινωνική άνοδο και επαγγελματική απασχόληση στις γ υ ν α ί κ ε ς , ο αριθμός των παιδιών ανα ο ι κ ο γ έ ν ε ι α τ ε ί ν ε ι να π έ φ τ ε ι . Γι* αφτο και η ο υ σιαστική πτώση στο ποσοστο γενήσεων στην Ταϊβάν, το Σρι Λ ά ν κα κ α ι την Κ ί ν α , κ α ι , α ν τ ί θ ε τ α , οι ανυψωτικές τάσεις στην Ι ν δ ώ , την Ινδονησίά και τη Ν ό τ ι α Α μ ε ρ ι κ ή . Ειδικά η Ν ό τ ι α Α μ ε ρ ι κ ή , έχει πάρα πολυ μικρότερη πυκνότητα πληθυσμου απο τις ΗΤΤΑ, ενω ταφτόχρονα δ ι α θ έ τ ε ι τη μεγαλύτερη έκταση σε αρώσιμη γη απο κάθε άλη ή π ε ι ρ ο . Δυστυχώς το 6 0 ο / ο της αρώσιμης τούτης γης μ έ ν ε ι χέρσο. Κι όμως, τα περισότερα τρόφιμα για τη Ν ό τ ι α Α μ ε ρ ι κ ή ε ι σ ά γ ο ν τ α ι , με υψηλό κόστος γ ι ' αφτη τη φτωχομάνα ή π ε ι ρ ο . Τούτο σ υ μ β α ί ν ε ι , γ ι α τ ί τη γη την ε λ έ γχουν λ ί γ ε ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς , που προτιμούν τ ι ς "χρυσοφόρες" ε ξ α γώγιμες σ ο δ ε ι ε ς , δηλαδη καφε κ α ι ζάχαρη, απο τα τρόφιμα για το λ α ό - τ ο υ ς . Επιπρόσθετα, τα μεγάλα αγροκτήματα, μολονότι ε ί ν α ι παραγωγικότερα ανα εργάτη α π ' όσο οι ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ε ς φάρμες, ό μως ε ί ν α ι λιγότερο παραγωγικό ανα ε κ τ ά ρ ι ο , γ ι α τ ί χρησιμοποιούν μηχανές και ό χ ι χειρωνακτική εργασία. ΤΤράγμα που ε ί ν α ι ε π ι κ ε ρ δέστερο για τον ι δ ι ο κ τ ή τ η , αλα ολέθριο κοινωνικά για τη Ν ό τ ι α Αμερική με την υψηλη α ν ε ρ γ ί α . Ά ρ α η ρ ι ζ ι κ ή α ι τ ί α για την ο ι κ ο νομική καχεξία της Λ α τ ι ν ι κ ή ς Αμερικής δε βρίσκεται στο^ποσοστο των γενήσεων, αλα στο άνισο γαιοκτητικο σύστημα και στο συνασπισμό ντόπιων και ξένων κατεστημένων συμφερόντων, που υποστηρίζουν το σύστημα αφτο. Μήτε η Ν ό τ ι α Α μ ε ρ ι κ ή μήτε καμία ά λη περιοχή έ χ ε ι πιαστεί σε κάποια αναπόδραστη παγίδα πληθυσμιακής έ κ ρ η ξ η ς , καθώς τόσο συχνά υποστηρίζουν. Το βασικό πρόβλημα δεν είναι ο ι σ ι δ ε ρ έ ν ι ο ι νόμοι της ανθρώπινης δυστροπία ς , αλα η ανάγκη για κ ο ι ν ω ν ι κ ή και ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή αναδιάρθρωση, η οποία ήδη βρίσκεται στο δ ρ ό μ ο - τ η ς , με διάφορες μορφές, απο π ο ι κ ί λ ε ς κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς , σ ' όλον τον κόσμο. Τη συνταρακτική απόδειξη της πρότασης αφτης μπορούμε να την βρούμε στην Κ ί ν α , την παραδοσιακή "χώρα της π ε ί ν α ς " . Ο ν ε ο -
-37-
μαλθουσιανος Γουίλιαμ Βόγκτ έγραψε το 1948 στο δημοφιλές β ι βλ(Γο-του ROAD TO SURVIVAL: " Υ π ο λ ο γ ί ζ ο υ μ ε ότι στην Κίνα πέθαναν απο πείνα εκατό εκατομύρια άνθρωποι τον προηγούμενο αιώνα. Ελάχιστες πιθανότητες υπάρχουν να δούμε τ ι ς επιδημίες λ ι μ ο ύ να τελειώνουν . . . To 1 9 5 0 , σύμφωνα με υπολογισμούς του Στέητ Ν τ η π ά ρ τ μ ε ν τ , ο πληθυσμός της Κίνας θα φτάσει τα τ ε τρακόσα τριάντα εκατομύρια . . . Η Κίνα δε μπορεί να θρέψει τον πληθυσμό-της . . . Η μεγαλύτερη τραγωδία για την Κίνα σήμερα, θα ήταν να ελατωθουν οι θάνατοι των κ α τ ο Ο ι ω ν - τ η ς " . Η Κίνα αφτη, είναι η ίδια η σημερινη, με τα οκτακόβα εκατομύρ ι α , με την αφτοδυναμία στις τροφές (αφου οι εισαγωγες σταριού ισοζυγίζουν τ ι ς εξαγωγες ριζιου) και με υγειονομική περίθαλψη εφάμιλη με των δυτικών εθνών. Το 1974 μια ομάδα αμερικανών ε κ προσώπων των γεωργικων κ α ι κοινωνικων επιστήμων γύρισαν τ ι ς κ ι ν έ ζ ι κ ε ς κομούνες σε τέσερις βδομάδες. Ένα μέλος της ομάδας ήταν ο δρ. Νόρμαν Ε. Μπόρλαουγκ, ο αγρονόμος της Αχόβα, που πήρε το βραβείο Ν ό μ π ε λ , για τ ι ς εργασίες-του σαν "ΤΓατέρας της Πράσινης Επανάστασης". "Τα επιτέβγματα της Κίνας στη γεωργία, σου χτυπουν στο μ ά τ ι " , ανέφερε μετα την επίσκεψη. " Ο ι άνθρωποι παντού, και στις πόλεις και στην ύπαιθρο, φ α ί ν ο ν ται κ α λ ο τ α ϊ σ μ έ ν ο ι . Δ ε ν βλέπεις τους άθλιους φτωχούς και π ε ι ν α σμένους, που συναντας σε άλα μέρη του κόσμου" (6). Τους "άθλιους φτωχούς και πεινασμένους" τους συναντάμε ι δ ι α ί τερα στην Ινδία σήμερα, κ ι όμως η κυβερνητικη επιτροπή για την Άρδεφση έ χ ε ι υπολογίσει ότι η αρδεβμένη περιοχή των 43 ε κ α τ ο μυρίων σπαρμένων εκταρίων το 1973-1974, θα μπορούσε να δ ι π λ α σιαστεί στα επόμενα 3 0 χρόνια με ένα συνολικο χονδρικο κόστος 14 δ ι σ ε κ . δολάρια, που σημαίνει λιγότερο απο το 1 ο / ο του τ ρ έ χοντος ΑΕΠ της Ι ν δ ί α ς . Αν τούτες οι υπο άρδεφση εκτάσεις κ α λιεργούνταν με τη σύγχρονη γεωργική τ ε χ ν ι κ ή , συμπεραίνει ο καθηγητης Ρότζερ Ρεβελ στο τέφχος του Σεπτέμβρη 1974 του SCIENTIFIC A M E R I C A N , η Ινδία θα μπορούσε να θρέψει 1,2 δ ι σ . ανθρώπους, που πάει να πει δυο φορές το σημερνό-της πληθυσμό ( 5 8 0 ε κ α τ . ) , και " . . . το πρόβλημα των τροφήαων της Ι ν δ ώ ς θα έσβηνε απο τη μνήμη μέσα στο κ ο ν τ ι ν ο μ έ λ ο ν " . Ο Ρεβελ συμπληρώνει ότι οι κοινωνικές και ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς αλαγες που θα πρόκυπταν απο μια τέτοια γεωργική ανάπτυξη, θα διαμόρφωναν ισχυρές δ υ ν ά μ ε ι ς , που θα α ν α χ α ί τ ι ζ α ν την επιθυμία για μεγάλες ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς κ α ι , άρα, θα έβαζαν προοδεφτικα τέρμα στην πληθυσμιακη άφξηση.
-38-
Ο λ α τούτα οδηγούν στο συμπέρασμα ό τ ι , όταν αποδίδεις τ η ν π ε ί να Οτην πληθυσμιακη π ί ε ο η , είναι θα να συγχέεις την α ι τ ώ με το αποτέλεσμα. Ενω τόσο η π ε ί ν α , όσο και η πληθυσμιακη πίεση ε ί ν α ι τα αναπόφεφκτα καρκινώματα του άθλιου κ ο ι ν ω ν ι κ ο - ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο υ συστήματος — ή , ακριβέστερα, του συστήματος, που λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί Οε βάρος τ η ς μεγάλης πλειοψηφίας των λαων του Τρίτου Κόσμου, για χάρη τ η ς αισχροκέρδειας μιας μικρής ντάπιας και ξένης α φρόκρεμας . Ν ά ποιο ε ί ν α ι το συμπέρασμα της Αναφορας του Π α γκόσμιου Συμβουλίου Επισιτισμού του OHE τον Νοέμβρη του 1974, Εκτψηση τ η ς ΤΤαγκάΟμιας ΚατάΟταΟης Επισιτισμού - Σημερινη κ α ι Μελοντικη: Η ανεπαρκής διατροφή . . . ε ί ν α ι αποτέλεΟμα των προτύπων κ ο ι ν ω ν ι κ ο - ο ι κ ο ν ο μ ι κ η ς ανάπτυξης, τα ο π ο ί α , Οτις περισότερες χώρες, χαραχτηρίζονται απο τον υψηλό βαθμό ΟυγκέντρωΟης της εξουσίας, του πλούτου και των ε ι σοδημάτων, 0τα χέρια Οχετικα μικρών ε λ ι τ , ντάπιων ή ξ έ ν ω ν , ατόμων ή ομάδων. Σ τ ι ς αγροτικές π ε ρ ι ο χ ε ς , γη κ α ι ν ε ρ ο , κεφάλαιο, τ ε χ ν ι κ ε ς γνώσεις, πιστώσεις και ν ο μ ο θ ε τ ι κ έ ς ε β ε ρ γ ε σ ί ε ς , κατανέμονται με τον πιο άνισο τ ρ ό π ο . Η πλειοψηφία του αγροτικού πληθυσμου ε ί τ ε ε ί ν α ι τ ε λ ε & ς ά κ λ η ρ η , ε ί τ ε πρέπει να ζήσει με ελάχιστη γη και νερο . . . Η κατοχή γης κ α ι ο ι παραγωγικές δομές α π ο τ ε λ ο ύ ν , συνεπώς, έναν απο τους βασικούς λόγους για τη φτώχεια κ α ι τον υποσιτισμο των αγροτών . . . Είναι α ν α γκαίο να σπάσει ο φάβλος κύκλος της α ν ε ρ γ ί α ς , του χ α μηλού επίπεδου παραγωγής τροφίμων, της χαμηλης παραγωγικότητας με το χαμηλό εισόδημα, που κ α τ α π ν ί γ ε ι ένα τόσο μεγάλο ποσοστο της ανθρωπότητας. Τούτο, με τη σ ε ι ρ ά - τ ο υ , σημαίνει ίσως πολυ βαθεια μετατροπή στις τωρινές κ ο ι ν ω ν ι κ ο - ο ι κ ο ν ο μ ι κ ε ς δομές. Ο τρίτος μύθος, που παραμορφώνει την άποψή-μας για τον κόσμο αφορα την τ ε χ ν ο λ ο γ ί α , που γενικά θεωρείται σαν το α ν ε ξ έ λ ε γ κ τ ο τέρας του Φραγκενστάιν, που εξαναγκάζει τους ανθρώπους να γ ί ν ο ν τ α ι υπηρέτες της άψυχης μηχανης. Ο μ ω ς η ιστορική ε π ι σ κ ό πηση δ ε ί χ ν ε ι ό τ ι , α π ε ν α ν τ ί α ς , κάθε μεγάλη τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ή επανάσταση στο παρελθόν συνοδεβόταν απο μιαν ανάλογη επανάσταση μάλον στις μ α ζ ι κ έ ς δ ι ε κ δ ι κ ή σ ε ι ς και στη συμετοχη, παρα στη μαζ ι κ ή υποταγή και υ π ο τ α κ τ ι κ ό τ η τ α .
-39-
Τρία πρώιμα παραδείγματα ήσαν η ανακάλυψη και η διάδοση του νομισματικού συστήματος, του σίδηρου και του αλφάβητου στη δέφτερη και στην πρώτη π . Χ . χ ι λ ι ε τ η ρ ί δ α . Ο ι τρεις τούτοι νεωτερισμοί έχουν περιγράφει σαν "δημοκρατικές α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς " , και δημοκρατικές υπήρξαν πράγματι στην κ ο ι ν ω ν ι κ ή - τ ο υ ς λειτουργία. Το νάμισμα επέτρεψε στο μικρό γεωργό να πουλήσει το προΐόντου και να πάρει μέρος στην ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ζωη της κ ο ι ν ό τ η τ α ς , πιο α ποτελεσματικό α π ' ό , τ ι με το σύστημα ανταλαγης προϊόντων. ΤΓαρόμοια, το αλφάβητο έκανε την εκμάθηση της ανάγνωσης και της γραφής λιγότερο χρονοβόρα, απ 1 όσο ήταν με τα πρωιμότερα ε ι κονογραφικά συστήματα, και γ ι * αφτο προσιτότερη σε όλον τον πληθυσμό. Τέλος, το σίδερο, όντας άφθονο και φθηνό, σε σχέση με τους προγόνους-του χαλκό και μπρούντζο , εφοδίασε τις μ ά ζες με εργαλεία και όπλα τέτοιας ποιότητας, που μέχρι τότε μόνο η αριστοκρατία διατηρούσε. Ο ι θαλασοπόροι Έ λ η ν ε ς , ξεκινώντας απο τις π ό λ ε ι ς - κ ρ ά τ η , έκαναν επαναστατική χρήση των ανακαλύψεων αφτων, και αισθάνθηκαν αντίστοιχα τον κ ο ι ν ω ν ι κ ό - τ ο υ ς α ν τ ί κ τ υ π ο . Τούτη η κοινωνική ανάπτυξη συνέβαλε στην πνεβματικη επανάσταση, που χαρακτήριζε το " Ε λ η ν ι κ ο Θάβμα" του 5ου π . Χ . αιώνα, και που οδήγησε τους χειραφετημένους ΐ λ η ν ε ς να περιφρονούν τους αιγύπτιους και πέρσες γ ε ι τ ό ν ο υ ς - τ ο υ ς σαν απελπιστικό δουλοπρεπεις απέναν τ ι στα θρησκεφτικα και πολιτικά α φ ε ν τ ι κ ά - τ ο υ ς . Το άτομο, δήλωνε ο Σωκράτης, πρέπει ν ' αρνείται την καταπίεση απο κάθε ε ξουσία, ή την πράξη και την γνώμη, που το ί δ ι ο θεωρεί λαθεμένη: " . . . ό τ ι ου περι πλείστου ποιητέον το ζ η ν , αλα το ευ ζην . . . ό τ ι το ευ και καλώς και δικαίως ζην ταυτον ε σ τ ί . . " Μολονότι οι κλασικές ε λ η ν ι κ ε ς και ρωμαϊκές θρησκείες και φ ι λ ο σοφίες επέτρεψαν περισότερη ελεφθερία στην ανθρώπινη ανάπτυξη απ* όσο οι αρχαιότεροι πολιτισμοί της Μεσοποταμίας και της Α ι γ ύ π τ ο υ , όμως όλες έπασχαν απο δυο περιορισμούς, που ήσαν αισθητοί σε κάθε προ-σύγχρονο π ο λ ι τ ι σ μ ο , είτε εβρωπαϊκο, είτε μ ε σ α ν α τ ο λ ι κ ό , ε ί τ ε ι ν δ ι κ ό , ε ί τ ε κ ι ν έ ζ ι κ ο . Ο πρώτος ήταν το τ α ξ ι κ ό σύστημα. Ο ι έληνες φιλόσοφοι και π ο λ ι τ ι κ ο ί είχαν πάρα π ο λους δούλους για τ ι ς προσωπικές-τους α ν έ σ ε ι ς . Ο άλος π ε ρ ι ο ρ ι σμός ήταν η τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ή οπισόοδρομικότητα, που σήμαινε χαμηλ η παραγωγικότητα κ α ι , άρα, ισχυρό κίνητρο για την απόκτηση και την απασχόληση δούλων στην παραγωγική διαδικασία. Ο Α ρ ι στοτέλης αντιλαμβανόταν την αληλεξάρτηση ανάμεσα στα δυο α -
-40-
φτα προβλήματα: " Ε ι yap ηδΰνατο έκαΟτον των οργάνων κελευσθεν ή προαισθανόμενον αποτελειν το αυτου έργον . . . ούτως αι κ ε ρ κίδες ε κ έ ρ κ ι ζ ο ν αύται και τα πλήκτρα ε κ ι θ ά ρ ι ζ ε ν , ουδέν αν έδει ούτε τοις α ρ χ ι τ έ κ τ ο σ ι ν υπηρετών ούτε τοις δεσπόταις δούλων" . (7) Η παρατήρηση του Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η δ ε ί χ ν ε ι το δάκανο όπου είχαν π ι α στεί ό λ ο ι οι προ-σύγχρονοι πολιτισμοί: η τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ή οπισθοδρομικότητα προήγαγε τη δουλεία, και η δουλεία διαιώνιζε την τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ή οπισθοδρομικότητα, απομακρύνοντας τα κίνητρα για πειραματισμό και εφεβρέσεις. Έτσι τούτοι οι π ο λ ι τ ι σ μ ο ί , αναπόφεφκτα, βασίζονταν στην ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή και ψυχολογική καθυπόταξη των χωρικων κ α ι των τ ε χ ν ι τ ώ ν , είτε ήσαν νόμιμα δούλοι είτε ό χ ι . Η αφρόκρεμα ερμήνεβε και δικαίωνε τις διακρίσεις στη ζωή-της σαν προϊον των ανώτερων πνεβματικων κ α ι ηθικών χαρισμάτων-της. Αναπόφεφκτα, οι εβρασιάτες αγρότες, στην πορεία των αιώνων, εσωτερίκεφσαν την άποψη, που είχαν για τον εαφτό-τους οι άρχουσες τ ά ξ ε ι ς , και έγιναν δουλικοί και δουλοπρεπεις. Και για όσους α ρ ν ο ύ ν τ α ν να λυγίσουν τη μέση, υπήρχε πάντα έτοιμη και διαθέσιμη η φυσική βία του στρατιώτη και η ψυχολογική βία του παπα. Σύμφωνα με τα λόγια του Α ν α κ ρ ι τ ή του Ν τ ο σ τ ο γ ι έ φ σ κ ι , τούτοι ήσαν οι αιώνες " τ ο υ θάβματος, του μυστηρίου και της ε ξουσίας" , ο ι αιώνες όπου " η παγκόσμια και αιώνια λαχτάρα της ανθρωπότητας" ήταν " ν α βρει κάποιον να λ α τ ρ έ β ε ι " . Και κ ε ί ν ο ι που λατρέβονταν στους προ-σύγχρονους καιρούς ήσαν οι άρχοντες κάθε πολιτισμού — ο ι ρωμαίοι σ υ γ κ λ η τ ι κ ο ί , οι πέρσες π ο λ ε μ ι σ τ ε ς - ε β γ ε ν ε ι ς , ο ι ι ν δ ο ί π ρ ί γ κ η π ε ς , και οι κ ι ν έ ζ ο ι μανδαρίνοι και Μεγάλοι Δ ι ο ι κ η τ έ ς — και το παπαδαριό-τους — ο ι ι ν δ ο ί βραχμ ά ν ο ι , οι πέρσες αστρολόγοι, οι χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί παπάδες και οι κ ο μ φουκιανοι θεόσοφοι. Η μεγάλη ιστορική συμβολή της Δύσης ήταν το άνοιγμα του δόκανου αφτου. Η προοδεφτικη τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ή και ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ανάπτυξη στη μεσαιωνική Δύση οδήγησε στην υπερπόντια επέκταση και στην ανάπτυξη του παγκόσμιου εμπορίου, που, με τη σ ε ι ρ ά - τ ο υ ς , συνέβαλαν στη Βιομηχανικη Επανάσταση, που ακολούθησε. Τούτη, τ ε λ ι κ ά , παρήγαγε αφτο που είχε επικαλεστεί ο Αριστοτέλης — τ ο άψυχο εργαλείο που μπορούσε " α π ο τ ε λ ε ι ν το αυτου έργον" και έ τσι να δουλέβει χωρίς τους δούλους. Ο μ ω ς η αντικατάσταση δεν ήταν άμεση, γ ι α τ ί οι δούλοι του παρελθόντος έδιναν τη θέση τους στους νέους δούλους — δ η λ α δ η στους χ ε ί ρ ι σ τ ε ς των νέων μ η -
-41-
χάνων. "Το θάβμα, το μυστήριο h i η εξουσία" σ υ ν ε χ ί ζ ο ν τ α ν , μ ο λ ο ν ό τ ι με καινούργια μορφή. Βασιλιάδες, παπαδαριό και γ α ι ο κ τ ή μονες παρέδωσαν τη σκυτάλη στη νέα τριάδα: στους μπόσηδες, στους γραφειοκράτες κ α ι στους τ ε χ ν ο κ ρ ά τ ε ς , μ ' άλα λ ό γ ι α , στους ανώτερους συνεταίρους της αναδυόμενης βιομηχανικής κοινωνίας των γιγαντιαίων συγκροτημάτων. ΤΓαρόλ' αφτα, στη διάρκεια του 19ου αιώνα ο ι εργάτες προοδεφτικα απόκτησαν το δικαίωμα να ψηφίζουν, vc οργανώνονται και να κ ι ν η τ ο π ο ι ο ύ ν τ α ι , να ασκούν π ο λ ι τ ι κ έ ς πιέσεις για κοινωνικές μ ε τ α ρ υ θ μ ί σ ε ι ς . Η Μεγάλη Ύφεση στα Ι 9 3 0 , το Ν ι ο υ Ν τ η λ , και οι συνέπειες του δέφτερου παγκόσμιου πόλεμου, επιτάχυναν τη διαδικασία αφτη, που κορυφώθηκε με το "κράτος της εβημερώις" το οποίο ι κ α ν ο π ο ι ε ί τις βασικές ανάγκες "απ* την κούνια ώς τον τάφο" . Είναι αλήθεια ό τ ι το κράτος τούτο της εβημερίας σήμερα υποφέρει απο ταραχές κ α ι στενοχώριες — α π ο τους " χ α ρ τ ο γ ι α κ ά δ ε ς " κ α ι τους " χ ε ι ρ ώ ν α κ τ ε ς " . Η ανθρώπινη απελεφθέρωση, όπως την ενοούσε ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς , παραμένει απατηλη. Ο μ ω ς , για πρώτη φορα στην ι σ τ ο ρ ί α , σήμερα μπορεί να αποκτήσει σάρκα κ α ι οστα, χάρη α ' αφτο που οδηγεί στη Δέφτερη Βιομηχανικη Επανάσταση — δ η λ α δ η , μια επανάσταση, που υποκαθιΟτα την εργασία σ ' αντίθεση με την πρώτη, που ήταν μια επανάσταση, που ε ξ ο ι η ο νομούσε την εργασία. ΑφτοματιΟμος, πυρηνικη ε ν έ ρ γ ε ι α , η λ ε κ τ ρ ο ν ι κ ο ί υπολογιστές κ α ι εκτόξεφση πυράβλων — ό λ α αφτα, που οδήγησαν στην ε ξ ε ρ ε βνηση του διαστήματος, κ α ι στη βιομηχανικη χρήση των ε π ι κ ε ρ δών τεχνολογικών υποπροΐόντων-τους, συναποτελουν και τη βάοη της Δέφτερης τούτης Βιομηχανικής Επανάστασης. Και ξ α ν α , όπως συνέβαινε π ά ν τ α , η μεγάλη τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ή πρόοδος παράγει την α ν τ ί σ τ ο ι χ η πρόοδο στις δ ι ε κ δ ι κ ή σ ε ι ς και στη συμετοχη των μαζών. Ο αρχηγός του βρετανικού Εργατικού Κόματος, Ά ν τ ο ν υ Γουέτζγουντ Μ π ε ν , έ χ ε ι επισημάνει τη διαφορα ανάμεσα στους γέρους χτεσινούς υπηκόους και στους νέους σημερνούς π ο λ ί τ ε ς . Η πίεση των γεγονότων οδήγησε τους σημερινούς ανθρώπους — τ ο υ ς νέους αφτους π ο λ ί τ ε ς με τη νέα δ ύ ν α μ η — να απαντήσουν στην πίεση των γεγονότων με το σφυρηλάτημα της συντροφικότητας, της αληλεγγύης κ α ι της σ υ ν αδέλφωσης με όλους όσους έχουν την ί δ ι α νοοτροπία, για ν'απαιτήσουν με σθένος όλα όσα θέλουν* κ α ι χ ι λ ι ά δ ε ς τ έ -
-42-
t o i ες ομάδες πίεσης ή ομάδες δράσης έχουν εμφανιστεί' ομάδες καταναλωτων, μορφωτικές εκστρατείες, ο ρ γ α ν ι - ' σμοι για τη βοήθεια των ηλκιωμένων, των άστεγων, των α ρώστων, των φτωχων ή υπανάπτυκτων κοινωνιων, μ α χ η τ ι κές κ ο ι ν ο τ ι κ έ ς οργανώσεις, φοιτητικη δύναμη, οργανώσεις κατα των θορύβων και Χοιπα. Αφτες, άπως και τα χτεσινά συνδικάτα ή οι πολιτικές ομάδες στην πρώτη β ι ο μηχανική επανάσταση, αντλούν τον λάγο ύπαρξης, την ε πιροη και τη δύναμή-τους κατα κάποιο τρόπο απο τη β ι ο μηχανική αλαγη . . . Ο νέος π ο λ ί τ η ς , παρα τους φόβους και τ ι ς αμφιβολίες του και την έλειψη αφτοπεποίθησης είναι ένα πολυ πιο α τρόμητο, απο τους γενήτορές-του, πρόσωπο. ΤΤροοδεφτικ α , απαρέσκεται να διατάζεται απο οποιονδήποτε, ι δ ι α ί τερα αν υποψιάζεται ότι εκείνοι που εξασκούν την εξουσία τον υποτιμούν. ί ν α ς όλο και μεγαλύτερος αριθμός απ' αφτους — π α ν τ ο ύ — είναι τελείως απρόθυμοι να δεχτούν τη φτώχεια, την κ α ταπίεση, την άρνηση της ισότητας των ανθρώπων, τη γραφειοκρατία, τη μυστικοπάθεια των αποφάσεων, ή όποια ά λη αποστέρηση απο όλα όσα θεωρούν σαν κυριαρχικά-τους δικαιώματα — κ α ι προοδεφτικα αποκτούν τη δύναμη να ε πιβάλουν τις απόψεις αφτες πάνω στην κοινωνία που ζουν
(8).
"Εβλογημένη Ν ά ν ' η Χλόη Ο ι " ν έ ο ι πολίτες" του Μπεν με τη "νέα δύναμη" πιστοποιούν ότι η Οημερνη αξιοκρατία των μπόσηδων, των γραφειοκρατών και των τεχνοκρατών τραβάει το δρόμο της πεθαμένης αριστοκρατίας των βασιλιάδων, του παπαδαριού και των γαιοκτημόνων. Τούτο δε συμβαίνει μονάχα ότη Βρετανία και σ ' άλεΐ δυτικές χώρες, αλα και στον υπόλοιπο κόσμο. ΤΤριν απο τον 2 0 ο αιώνα μονάχα μια α σήμαντη μειοψηφία στο μη-δυτικο κόσμο είχε δραστηριοποιηθεί α πο τις γνώσεις-της πάνω στις εβρωπάΐκες γλώσες, τη φιλολογία και την ιδεολογία. Ο μ ω ς σήμερα όλο και μεγαλύτερες μη-δυτικες μάζες μπλέκονται ενεργητικά και συνειδητά με την παγκόσμια πραγματικότητα.
-43-
Η ερμηνεία θα πρέπει να βρεθεί εν μέρει στα εργοστάσια άπου έ χουν βρει δουλεία κ α ι στους μεγάλους δρόμους που τους έβγαλαν απο την απομάνωσή-τους. Ο μ ω ς εξίσου σημαντικό υπήρξαν τα καινούργια μέσα μαζικής ενημέρωσης: τα β ι β λ ί α , το ραδιόφωνο, η τηλεόραση. Μεγάφωνα ηχούν σε αγράματα, μα πρόθυμα, πλήθη στις πλατείες των χωρίων. Καινούργια καθεστώτα και αρχηγοί έ χουν αρχίσει θεληματικό να εξαπλώνουν τα μέσα μαζικής ε ν η μ έ ρωσης στα έσχατα ό ρ ι α , για να κινητοποιήσουν τη λαϊκή υποστήριξη στα επαναστατικά-τους προγράματα. " Είναι α λ ή θ ε ι α " , δήλωνε ο πρόεδρος Νάσερ της Α ι γ ύ π τ ο υ , " ό τ ι ο περισότερος λαος ε ί ν α ι αγράματος ακόμα. Αλα π ο λ ι τ ι κ ά τούτο μετράει πολυ λ ι γ ό τερο απ' ό , τ ι είκοσι χρόνια πριν . . . Το ραδιόφωνο άλαξε τα π ά ντα . . . Ο λαος σήμερα στα πιο απομακρυσμένα χωρία ακούει τ ί συμβαίνει παντού κ α ι διαμορφώνει γνώμη. Ο ι αρχηγοί δεν μπορούν να κυβερνήσουν όπως κ ά π ο τ ε . Ζούμε σ ' ένα καινούργιο κόσμο"(9). Η τωρινή τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ή επανάσταση, όπως και οι προηγούμενες, δεν οδηγεί σε καμία καινούργια εποχή Φαραώ, αλα σε μεγαλύτερη αφτογνωσία απο μέρους της ανθρωπότητας. Η μακρια ιστορική π ο ρεία του λαϊκού ξυπνήματος τώρα φθάνει στον κολοφώνα-της με την απαίτηση του 2 0 ο υ αιώνα για αφτοδιέφθυνση σ ' όλους τους τομείς της ζωης. Χάρη στα σύγχρονα μαζικα μέσα ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς , η τάση αφτη εμφανίζεται ταφτόχρονα σ ' όλη την υφήλιο και με π ο ι κ ί λ ο υ ς τρόπους ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες και τ ι ς π α ραδόσεις . Με την αντίληψη του κ α λ ι τ έ χ ν η , ο λοΚκος τραγουδιστής ΤΤητ Σ ί γκερ οραματίζεται τούτη την τάση για αφτοδιέφθυνση — τ ο δ ι α κ ρ ι τ ι κ ό γνώρισμα της σύγχρονης ι σ τ ο ρ ί α ς — σ α ν την πάλη για να ξεφυτρώσει η πράσινη χλόη μέσα α π ' το θανατερό τ σ ι μ έ ν τ ο . Σωρέβουν το τσιμέντο πάνω-της Για να την εμποδίσουν να φυτρώσει . . . Εβλογημένη ν ά ν α ι η αλήθεια Που πασχίζει να φτάσει στον ήλιο Στρώνουν πάνω-της ψέματα και θαρουν πως πέθανε Μ ' αφτη κάτω α π ' το χώμα ζ ε ι Σ κ ά ε ι μ ύ τ η , ξεφυτρώνει Και ύστερ* απο λ ί γ ο Ν ά τ η ν , θρασομανάει παντού. Α ς είναι εβλογημένη η χλόη . . . ( Ι Ο )
-44-
Τα επόμενα τέσερα κεφάλαια αφορούνε τη ν ί κ η του πράοι νου σ ' ό λες TIC περιοχες του κόβμου. Αναλύουν TIC εκδηλώσεις της α φτοδιέφθυνσης Οε διάφορους τομείς της ανθρώπινης ζωης: Οτη χρήση της τεχνολογίας ( " Α π ο την Αριστοκρατική στη Λαϊκή Τεχ ν ο λ ο γ ί α " ) , στη διέφθυνση του τόπου εργασίας ( " Α π ο τον Έ λεγχο των Μπόσηδων στον Έλεγχο των Εργατών"), στις σχέσεις ανάμεσα σε πολίτη και κυβέρνηση ( " Α π ο την Αντιπροσωπεφτικη στη Σ υ μ ε τ ο χ ι κ η Δ η μ ο κ ρ α τ ί α " ) , κ α ι στην ανθρώπινη αφτογνωσία ( " Α π ο την Αφτοϋποταγη στην Αφτοδραστηριοποίηση").
-45-
3 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΚΗ ΣΤΗ ΛΑ Ϊ ΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Σήμερα αληθέβει άτι " ο ι οικονομίες κλίμακας παραγωγής" * ήΟαν η αλήθεια Οτον 19ο αιώνα, νου, χάρη Οτην πρόοδο της επιστήμης και Οτις τεχνολογικές δεξιότητες, ί χ ε ι γίνει — α ν όχι Ο*, όλη τη γραμη παραγωγής, οπωοδήποτε Οε πάμπολους τομείς εφαρμογής — ο μύθος του 20ου αιώνα . . . Τώρα πρέπει να δώσουμε πραγματική βάση Οτη δυνατότητα να μεταρυθμιβτει η τεχνολογία-μας προς τη μικρή κλίμακα παραγωγής, την απλότητα και την πραότητα. — Ε . Φ. Σουμάχερ Ακριβώς όπυς οτον περασμένο αιώνα οι δυνάμεις, που απελεφθέρωσε η Βιομηχανικη Επανάσταση, μεταμόρφωσαν τα ήθη και τον τρόπο ζυης και σκέψης ο* όλες τις χώρες, έτσι και σήμερα, ο κόσμος βαρύνεται απο την πλημύρα TUV νέων τεχνικών και επιστημοviKuv ανακαλύψεων, οι οποίες έχουν τη δύναμη να φέρουν ακόμα πιο ριζοσπαστικές αλσγες . . . ΤΤρέπει να φροντίσουμε, ώστε η πρόοδος της θεωρητικης κι εφαρμοομένης επιβτήμης να μην οδηγεί, απο τις άκαμπτες κοινωνικές και πολιτικές δομές (εθνικες και διεθνείς), στην παρεμπόδιση της απελεφθέρωσης του ανθρώπου. — Δ ρ . Σαλβαντορ Αλιέντε, ΙΤρόεδρος της Δημοκρατίας της Χιλής, 1970-1973 Τεχνολογία ε ί ν α ι αφτο που ο ι άνθρωποι και ο ι ανθρωποειδείς προγ ό ν ο ι - τ ο υ ς κάνουν απο εκατομύρια χ ρ ό ν ι α : η χρήση και η κ α τ ε ρ γασία των φυσικών α ν τ ι κ ε ι μ έ ν ω ν που τους π ε ρ ι β ά λ ο υ ν , για να ι κανοποιήσουν τ ι ς υ λ ι κ έ ς - τ ο υ ς α ν ά γ κ ε ς . Α ρ χ ί ζ ο ν τ α ς με τη χ ρ η σ ι μοποίηση της πέτρας σαν σκαφτικου και κοφτικου ε ρ γ α λ ε ί ο υ , φ τ ά σανε προοδεφτικα: στην κατασκεβη του μ ο ν ό ξ υ λ ο υ , κουφώνοντας έναν κορμο με την π έ τ ρ α ' στην κ ί ν η σ η του μ ο ν ό ξ υ λ ο υ , τ ι θ α σ έ β ο ντας τον ά ν ε μ ο , με το πανί" στην κατασκεβη του ατσάλινου π λ ο ί • Είναι Οι οιχονομίε«, ίου χαρακτηρίζονται απο την ζλαχιΟτονοίηαη του μΐοου Ηόατουΐ ιαραχω/ηΐ, χίρη Οτην όφξηοη των «αραγωγικυν μίΟυν και/ή τη ρινική Ε*<κταΟή-τουΐ. Στην «ρώτη Ι«ρι»τυβη ονομάζονται eOuTEpiHCC O.K.». και οτη δΑρτερη CÇUTTPIKET O . K . * . ( Σ Τ Μ ) .
-46-
ου με τ ι ς έ λ ι κ ε ς , που τ ι ς κ ι ν ο ύ ν ατμοτουρμπίνες" στη συναρμολόγηση του διαστημόπλοιου με τ ι ς ρ ο υ κ έ τ ε ς , που επιτρέπει Οτον άνθρωπο να φύγει απο τον πλανήτη, που τον γένησε κ α ι τον έθρεφε. Επιφανειακό, η τεχνολογία τούτη φαίνεται καθαρή εβλογία. Κι ό μως, απ 1 την αρχή ο άνθρωπος αμφέβαλε για τ ι ς ε π ι ν ο ή σ ε ι ς - τ ο υ , και για έβλογες α ι τ ί ε ς . Ο Π λ ί ν ι ο ς Οτη Φυσική Ιστορία-του (77 μ . Χ . ) , αναφερόταν στο σίδερο σαν " . . . το πιο χρήσιμο, αλα και το πιο μοιραίο όργανο στα χέρια του ανθρώπου . . . Με τη βοήθεια του σίδερου φτιάχνουμε σ π ί τ ι α , σκίζουμε βράχια, και προσφέρουμε τόσες άλες χρήσιμες υπηρεσίες στη ζωη. Αλα και με το σ ί δερο πολεμάμε, δολοφονούμε και λ η σ τ έ β ο υ μ ε " . Παρόμοια ο Φράνσις Μπέηκον στο "THE W I S D O M O F THE A N C I E N T S " ( 1 6 0 9 ) παρατηρούσε ότι οι μηχανικές τέχνες " έ χ ο υ ν αμφίροπη ή διπλή χρήση, δηλαδη παρεμποδίζουν, αλα και προωθούν ταφτόχρονα, το κακο και την καταστροφή ' ώστε τα προτερήματά-τους αφτοκαταστρέφονται ή και ε κ μ η δ ε ν ί ζ ο ν τ α ι " . Σήμερα επικρατεί μεγαλύτερη ακόμα ανησυχία για το " ε κ μ η δ ε ν ι σ τ ι κ ο " αφτο αποτέλεσμα της τ ε χ ν ο λ ο γ ί α ς , και για λόγους φανερούς. Σήμερα, όμως, έχουν κατανοηθεί περισότερο οι α ι τ ί ε ς που προκαλούν τον " ε κ μ η δ ε ν ι σ μ ό " και υπάρχουν περισότερες ιδέες για την θ ε ρ α π ε ί α - τ ο υ . Σ ' ένα εμπνεβομένο δ ο κ ί μ ι ο , γραμένο το 1947, ο Σ . Σ . Λ ι ο ύ ι ς ρωτούσε: " Κ α τ α ποια ένοια ο Άνθρωπος κ α τ έ χ ε ι μια ολοένα και μεγαλύτερη δύναμη απέναντι στη Φ ύ σ η ; " , και έβγαζε το συμπέρασμα ό τ ι "αφτο που ονομάζουμε δύναμη του Ανθρώπου πάνω στη Φύση, αποδείχνεται ό τ ι ε ί ν α ι η εξουσία, που εξασκούν μ ε ρ ι κ ο ί άνθρωποι πάνω στους υπόλοιπους, χρησιμοποιώντας τη Φύση σαν ό ρ γ α ν ό - τ ο υ ς " ( I ) . Ο Χέρμπερτ Μαρκούζε π α ρατηρεί ό τ ι " ο αγώνας του ανθρώπου με τη Φύση γ ί ν ε τ α ι προοδεφτικα ο αγώνας του ανθρώπου με την κ ο ι ν ω ν ί α - τ ο υ " (2). Και με το ί δ ι ο πνέβμα, ο Γουίλιαμ Λάις γράφει ό τ ι " η απελεφθέρωση της επιστήμης κ α ι της τεχνολογίας . . . ε ί ν ' ένα ζήτημα, που πρωταρχικά συνεπάγεται την αναδιάρθρωση των κοινωνικων θεσμών" (3). Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , οι κοινωνικοί α ν τ ί κ τ υ π ο ι της επιστήμης δεν καθορίζ ο ν τ α ι απο την εσωτερική δυναμική της επιστήμης καθαφτης, αλα μάλον απο το εξωτερικό κοινωνικο περιβάλον. Για ν ' αλάξει ο ρόλος της επιστήμης, πρέπει ν ' αλάξουν ο ι κοινωνικές δομές.
-47-
Σήμερα, είμαστε μάρτυρες ε vos κινήματος ανακαλύψεων, που μ π ο ρεί να ονομαστεί λαϊκή τ ε χ ν ο λ ο γ ί α , για να ξεχωρίζεται απο την αριστοκρατική τ ε χ ν ο λ ο γ ί α . Η δέφτερη έ χ ε ι αφτο το όνομα, γ ι α τ ί οι πολυέξοδες α π α ι τ ή σ ε ι ς - τ η ς σε κεφάλαιο, ενέργεια και πρώτες ύλες την κάνουν απλησίαστη σε ό λ ο υ ς , αν εξαιρέσεις μια μικρή μειοψηφία. Α π ε ν α ν τ ί α ς , η λαϊκή τεχνολογία έχει ελάχιστες α παιτήσεις σε κεφάλαιο, ενέργεια και ύ λ ε ς , κ ι ακόμα προξενεί ε ξίσου ασήμαντες βλάβες στο φυσικό περιβάλον. Επιπρόσθετα, μπορεί να στηθεί και να λειτουργήσει σε μικρές μονάδες, δ ι ε φ κολύνοντας έτσι τη βιομηχανικη ή την αγροτική αφτοδιέφθυνση, παρα ισχυροποιώντας τη σύμφυτη ιεραρχική φύση του γ ι γ α ν τ ι α ί ο υ βιομηχανικού συμπλέγματος ή της γιγαντιαίας αγροβιομηχανίας. Τη λ α ϊ κ ή τεχνολογία δεν πρέπει να την συγχέουμε με τον πρωτογονισμο ή την χαμηλη παραγωγικότητα. Μ π ο ρ ε ί , και στις περισότερες περιπτώσεις θα γ ε ν η θ ε ι , απο τή σ υ ν θ ε τ ι κ ή επιστημονική σκέψη, με τη διαφορα ότι αφτη θάναι αφιερωμένη μάλον στις α ν θρώπινες α ν ά γ κ ε ς , παρα στην μεγιστοποίηση των κερδών των γ ι γαντιαίων συγκροτημάτων.
Στη Βιομηχανία Η τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ή αφτοδιέφθυνση φαντάζει σαν ουτοπικος ρομαντισμός μπροστά στα γ ι γ ά ν τ ι α βιομηχανικα συμπλέγματα, που α ν α πτύχθηκαν, στη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα, κατα μήκος των Μεγάλων Λ ι μ ν ώ ν , στη Ν έ α Αγγλία και στην ΤΤενσυλβανία, στις κ ε ν τ ρ ι κ ε ς κομητείες της Α γ γ λ ί α ς , και στην πεδιάδα του Ρουρ στη Γερμανία. Ο ι συγκεντρώσεις τούτες της βιομηχανίας γενήθηκαν εκει όπου υπήρχαν οι εβνσϊκοι συνδυασμοί απο άφθονες πρώτες ύ λ ε ς , φτηνούς ενεργειακούς πόρους κ α ι επαρκείς μ ε ταφορικές δ ι ε φ κ ο λ ύ ν σ ε ι ς . Η σωρεφτικη επένδυση τεράστιων π ο σών, σε διαδοχικα στάδια, στις επιχειρήσεις αφτες, κορυφώθηκε με τη μ α ζ ι κ ή παραγωγή αφτοκρατοριων, τύπου Κρουπ, Φορντ και Κ ά ρ ν ε γ κ ι . Ο Κάρνεγκι δικαιολογημένα καφχιόταν ότι μετέφερε τεσάρων ειδών πρώτες ύλες — σ ι δ η ρ ο μ ε τ ά λ ε β μ α , άνθρακα, ασβέστη, και μ α γ γ ά ν ι ο — εκατοντάδες μ ί λ ι α μακρια στα χαλυβουργεία του στο ΤΤίτσμπουργκ, " κ α ι κάθε τέσερις λίμπρες απο τις ύλες αφτες (μια λίμπρα απο καθεμία) τις βιομηχανοποιούσα σε μια λ ί μπρα χάλυβα, για την οποία ο καταναλωτής πλήρωνε ένα σ ε ν τ " (4). Καταλαβαίνετε ό τ ι το μέγεθος εξισώθηκε με την επάρκεια, και ό τ ι τα βλαβερά αποτελέσματα του είδους αφτης της βιομηχα-
-48-
viae πάνω στην εργατική δύναμη κ α ι Οτο φυσικό περιβάλον γ ί ν ο ν ταν δεκτά öav το αναπόφεφκτο τίμημα της σύγχρονης παραγωγικότητας και τηε αφθονίας. Σήμερα, το χθεσινό τούτο αξίωμα α ρ χ ί ζ ε ι να το αμφιαβητει η ε μ φάνιση της "φυγόκεντρης" βιομηχανικής τ ε χ ν ο λ ο γ ί α ς , όπως τη λ έ ν ε . Η τ ε χ ν ο λ ο γ ί α τούτη χρησιμοποιεί νέες πήγες ε ν έ ρ γ ε ι α ς , νέους τύπους υλικών, νέες μέθοδες κατασκεβης, κ α ι νέα μ ε τ α φορικά μέσα. Ο συνδυασμός των καινοτομιών αφτων, κ ά ν ε ι εφικτή την αποκεντρωμένη τ ε χ ν ο λ ο γ ί α , η οποία α ξ ι ο π ο ι ε ί μάλον τ ι ς γνώσεις παρα το κεφάλαιο, είναι σχετικά απλη στη χρήση και φτηνη στη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α . Εξαιρετικό πολύπλεβρες κ α ι πολαπλης εφαρμογής μηχανές α ν τ ι κ α θιστούν σήμερα την αιωνόβια τάση στο σχεδιασμό των μηχανών. Την τάση για μονόπλεβρες εφεβρέσεις, που αντικαθρέφτιζαν την ολοένα κ α ι μεγαλύτερη διάκριση της εργασίας στη βιομηχανία. Η αναπότρεπτη συνέπεια της τεχνολογικής αφτης εξειδίκεφσης ήταν ότι οι μηχανές γίνονταν άχρηστες όταν σταματούσε η ζήτηση για το συγκεκριμένο προτον. Ο ι νέες πολαπλης εφαρμογής μηχανές κάνουν πραγματικότητα τη μεγάλη π ο ι κ ι λ ί α προϊόντων σε μια και μόνη εγκατάσταση. Η μικρή κοινότητα μπορεί να χρησιμοποιήσει τ ι ς μηχανές αφτες, για να αντιμετωπίσει τ ι ς α ν ά γ κ ε ς - τ η ς σε π ε ριορισμένο αριθμό απο π ο ι κ ί λ α αγαθα, αποφέβγοντας έτσι την υ ποαπασχόληση των βιομηχανικών δεξιοτήτων. Η τάση τούτη για α ποκέντρωση διεφκολύνεται ακόμα απο την προοδεφτικη υποκατάσταση του ατμού απο την η λ ε κ τ ρ ι κ η ε ν έ ρ γ ε ι α . Ενω ο ατμοε π ε ρ ι ό ρ ι ζ ε τ ι ς βιομηχανικές εγκαταστάσεις στον τόπο που υπήρχε η ε ν έ ρ γ ε ι α , ο ηλεκτρισμός μπορεί να μεταφερθεί σε μεγάλες αποσ τ ά σ ε ι ς , κ ι έτσι το χ τ ί σ ι μ ο των εργοστασίων δεν εξαρτάται πια απο τον τόπο της ε ν έ ρ γ ε ι α ς . Εξίσου σημαντικα για την αποκέντρωση είναι τα πολυάριθμα s v a λ α κ τ ι κ α υ λ ι κ ά , που υπάρχουν σήμερα για βιομηχανοποίηση, α ν τ ι για τα παραδοσιακα, δηλαδη το ξύλο κ α ι τον χάλυβα. Σ η μ α ν τ ι κ ό τερα είναι τα πλαστικα, τα ενισχυμένα πλαστικα (FIBERGLASS), τα "μεγάλης αντοχής" σύνθετα και οι νέοι τύποι μ π ε τ ό ν , όπως το προεντεταμένο σκυρόδεμα. Μέσα σε είκοσι χρόνια υ π ο λ ο γ ί ζουν ό τ ι θα κατασκεβαστουν περισότερα νέα προϊόντα απο τα π λ α σ τ ι κ α , παρα απο όλα τα άλα υλικά μ α ζ ι . Ο ι περισότερες π λ α σ τ ι κ έ ς ύλες κατασκεβάζονται απο λ ί γ ε ς μεγάλες εταιρείες χ η μ ι -
-49-
κων και πετρελαιοειδών. Αλα η πιο δαπανηρη και εργασιοβόρα τ ε λ ι κ ή διαμόρφωση τυν πλαστικών υλων σε έτοιμα προϊόντα μπορεί να γ ί ν ε ι Οε μικρές εγκαταστάσεις με πενήντα εργάτες περίπου, γ ι α τ ί οι μηχανές, που α π α ι τ ο ύ ν τ α ι , είναι άπλες και έχουν χ α μ η λό κόστος. Σαν αποτέλεσμα, οι εγκαταστάσεις για την βιομηχανοποίηση των πλαστικών είναι διασκορπισμένες α 1 όλη τη χώρα, σε τέτοιαν έκταση, που θάταν έξω απο κάθε συζήτηση για τα χ α λυβουργεία . Η μικρογραφοποίηση ( M I N I A T U R I Z A T I O N ) είναι μια άλη πρόσφατ η τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ή κ α ι ν ο τ ο μ ί α , με σημαντικούς κοινωνικούς α ν τ ί κτυπους. Έχει βελτιώσει την μηχανικη ε κ τ έ λ ε σ η , ενω ταφτόχρονα περιόρισε το μέγεθος και το κόστος του κεφαλαιακού ε ξ ο π λ ι σμού. Ένα παράδειγμα της τάσης για μικρογραφοποίηση μπορούμε να το δούμε στον τομέα της "επεξεργασίας των δεδομένων" . Ο πρώτος ψηφιακός ηλεκτρονικός υπολογιστής, ο ENI A C , που πήρε "σάρκα κ α ι οστα" στο πανεπιστήμιο της ΤΤενσυλβανίας το 1945, έπιανε χώρο 1 . 5 0 0 τετραγωνικό πόδια, ζ ύ γ ι ζ ε πάνω απο 3 0 τ ό νους κ α ι π ε ρ ι ε ί χ ε 1 8 . 0 0 0 λ υ χ ν ί ε ς κενού με 5 0 0 . 0 0 0 σ υ γ κολημένες σ υ ν δ έ σ ε ι ς , ένα τεράστιο δίκτυο αντιστάσεων και χ ι λιόμετρα σύρμα. Σήμερα οι μικρές επιχειρήσεις μπορούν να α γ ο ράσουν με λ ί γ ε ς χ ι λ ι ά δ ε ς δολάρια έναν ηλεκτρονικο υπολογιστή για τ ι ς α ν ά γ κ ε ς - τ ο υ ς , ι κ α ν ό να ε κ τ ε λ έ σ ε ι εκατονταπλάσιους υ πολογισμούς ανα δεφτερόλεπτο α π ' ό , τ ι ο E N I A C . Επιπρόσθετα, τα κέντρα επεξεργασίας δεδομένων, που λειτουργούν τώρα σ 1 ό λ ε ς τ ι ς ΗΤΤΑ, δανείζουν ε π ' αμοιβή τ ι ς υπηρεσίες-τους ακόμα και στις πιο μικρές ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς . Έτσι οι μικρές εταιρείες μπορούν τώρα να εξασφαλίσουν τη μορφή των πληροφοριών και την πληροφόρηση, που προηγούμενα μονάχα τα λίγα μεγάλα γ ι γ α ν τ ι αία συγκροτήματα είχαν στη δ ι ά θ ε σ ή - τ ο υ ς . Ο ι νέες αφτες τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ έ ς ε ξ ε λ ί ξ ε ι ς κάνουν δυνατή μάλον την προσαρμογή της τεχνολογίας στις ανάγκες της κ ο ι ν ω ν ί α ς , παρα της κοινωνίας στις ανάγκες της τ ε χ ν ο λ ο γ ί α ς . Η σύγχρονη β ι ο μ η χ α ν ι κ ή αρχαιολογία αποκάλυψε, σε πολες π ε ρ ι ο χ ε ς , τα υ π ο λ ε ί μ α τα αγροκτημάτων, ορυχείων και μικρών εργοστασίων, ε γ κ α τ α λ ε ι μένων απο πολυ κ α ι ρ ό , που σβήσανε απο τ ι ς μεγάλες βιομηχανίες, και απο τα εμπορικά αγροκτήματα με τ ι ς ε θ ν ι κ ε ς αγορές. Ο ι τ ο π ι κ ο ί πλουτοπαραγωγικοί π ό ρ ο ι , απο τους οποίους εξαρτιώνταν οι παλιές αφτες ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , συχνά δ ι α τ ί θ ε ν τ α ι ακόμα προς ε κ μ ε τάλεφση και οι μικρές εγκαταστάσεις, σε πολες περιπτώσεις,
-50-
μπορούν να ξαναλειτουργήσουν, θα μ ε ρ ι κ ή λύση στα ολοένα και μεγαλύτερα προβλήματα, που παρουσιάζει η ζωη και η εργασία στα αστυκα κ έ ν τ ρ α . Έτσι τάρα υπάρχει η υ λ ι κ ή βάση για να π ά ψει το 75 ο / ο του α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο υ πληθυσμου να συνωστίζεται στο 1,5 ο / ο του αμερικάνικου χώρου. Η βιομηχανικη αποκέντρωση και η τ ο π ι κ ή αφτοδιέφθυνση γ ί ν ο ν τ α ι μάλον βιώσιμες εναλακτικες λ ύ σ ε ι « , παρα ουτοπικά ά ν ε ι ρ α . " Φ α ί ν ε τ α ι άτι α ν α γ ε ν ι έ τ α ι μια δέφτερη βιομηχανικη επανάσταση" , συμπεραίνει μια αφθεντία πάνω στο θέμα αψτο, " η ο π ο ί α , ανάμεσα στα άλα χαρακτηριστικά τ η ς , ε μ π ε ρ ι έ χ ε ι το σπέρμα της καταστροφής των συγκεντρωμένων βιομηχανικών δομών" (5).
Στην Κοινότητα Η φυγόκεντρη βιομηχανικη τεχνολογία συνοδέβεται απο τη φυγόκεντρη κ ο ι ν ο τ ι κ ή τ ε χ ν ο λ ο γ ί α , η οποία ε π ε κ τ ε ί ν ε ι την αποκέντρωση και την αφτοδιέφθυνση μέχρι τον αγρότη ή τον κάτοικο της πόλης. Η κ ο ι ν ο τ ι κ ή αφτη τεχνολογία έ χ ε ι μεγάλη έξαρση στη δ ε καετία του 1 9 7 0 , γιατί ο ι τιμές των τροφίμων αφξάνουν συνεχώς, υπάρχουν ενεργειακό ελείματα και χειροτερέβουν ο ι όροι του περιβάλοντος. Ο ορίζοντας και η φύση του φυγόκεντρου τούτου κινήματος για κ ο ι ν ο τ ι κ ή τεχνολογία γ ί ν ο ν τ α ι φανερα με το σ π ί τ ι που κατασκέβασε μια ομάδα απο ερεβνητες μ η χ α ν ι κ ο ύ ς , β ι ο λ ό γους, χημικούς κ α ι αρχιτέκτονες του πανεπιστημίου του Κ α ί μ π ρ ι τ ζ . Το σ π ί τ ι αφτο λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά με τον ή λ ι ο , τον ά ν ε μ ο , τη βροχή, και τα απορίματα των ενοίκων — ώ σ τ ε είναι τ ε λείως ανεξάρτητο απο τον εξωτερικό η λ ε κ τ ρ ι σ μ ό , το γ κ ά ζ ι , το π ε τ ρ έ λ α ι ο , το νερο κ α ι τα αποχετεφτικα συστήματα. Ο α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό ς σκοπος, όπως εξήγησε ο αρχηγός της ομάδας, δεν είναι " ν α δημιουργήσουμε ένα σ π ί τ ι για καμία κοινωνία αναχωρητων ή για ο ι κ ο λ ο γ ι κ έ ς π α ρ α ξ ε ν ι ε ς " , αλα για να διατηρήσουμε το σ η μ ε ρινό επίπεδο ζωης, παρα τα ενεργειακό ε λ ε ί μ α τ α , που π ε ρ ι μ έ ν ο υ με στις ερχόμενες δ ε κ α ε τ ί ε ς . Η ομάδα, για να π ε τ ύ χ ε ι τον α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ο αφτο σκοπο, σ υ ν δ υ ά ζ ε ι , μέσα σ* ένα ολοκληρωμένο σ ύ στημα, πολες α ρ χ έ ς , που, μέχρι σήμερα, χρησιμοποιούνταν μ ε μονωμένα: την ηλιακη ενέργεια για θερμότητα, τον αέρα για ε ν έ ρ γ ε ι α , τη βροχή για ν ε ρ ο , τα ανθρώπινα περιτώματα, τα υ π ο λ ε ί ματα των τρόφων και τα σκουπίδια του κήπου για γ κ ά ζ ι , και νέες συσκεβες για τη συλογη κ α ι την ανακύληση της χαμένης θερμότητας και του ν ε ρ ο ύ .
-51-
ΤΤαρόμοια δουλεία κ ά ν ε ι στις ΗΤΤΑ το Ν έ ο Α λ χ η μ ι κ ό Ινστιτούτο, μια ομάδα απο νέους επιστήμονες, που δεν επιδιώκουν να μ ε τ α τρέψουν το μολύβι 0ε χρυσάφι, αλα να μεταφέρουν τις επιστημον ι κ έ ς ενοράσεις 0το ανθρώπινο ε π ί π ε δ ο , ώ0τε " ν α μπορέΟουμε να μάθουμε να ζούμε πιο ανθρώπινα πάνυ στη Γη" . Σ ' ένα αγρόκτημα δώδεκα εκταρίων κοντά στο Φαλμάουθ της Μασαχουσέτης, οι επιστήμονες αφτοι πειραματίζονται με την ενέργεια του α ν έ μου, με την ηλιακη ε ν έ ρ γ ε ι α , με την ιχθυοτροφία και με μ ε θ ό δους κ α λ ι έ ρ γ ε ι α ς , που δεν στηρίζονται κατα κύριο λόγο στην ενέργεια και είναι οικολογικά υ γ ι έ σ τ ε ρ ε ς . " Δ ε ν είμαστε α ν τ ι επιστημονικοι ή α ν τ ι τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ο ι " , εξηγεί ο Τζων Τοντ, ένας απο τους ιδρυτές του Ινστιτούτου. " Ν ο μ ί ζ ω ότι είναι απαραίτητο να σώσουμε την επιστήμη και την τεχνολογία —όμως τούτο πρέπει να γ ί ν ε ι σε ανθρώπινο επίπεδο. ΤΤιστέβουμε ότι η π ο ι ό τ η τα του όλου εξαρτάται απο την ποιότητα των επιμέρους, έτσι α φιερώνουμε τους εαφτούς-μας σ ' αφτα που ελπίζουμε ότι είναι μ ι κ ρ ο - λ ύ σ ε ι ς " (6). Η επαναφορα της σύγχρονης τεχνολογίας στη θεραπεία των κ ρ ί σιμων κοινωνικων αναγκών είναι ο α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό ς σκοπος και της Ν έ α ς Αγροτικής Κοινωνίας ( Ν Α Κ ) , που χρηματοδοτεί το υπουργείο οικισμού και αστυκης ανάπτυξης των ΗΤΤΑ και που λ ε ι τ ο υ ρ γεί σε δέκα δήμους του βορειοανατολικού Κ ο ν έ κ τ ι κ α τ . Η λ ο γ ι κ ή βάση'της Ν Α Κ ε ί ν α ι ότι η τεχνολογία των επικοινωνιών μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να βελτιωθεί η ποιότητα της αγροτικής ζωής στην Α μ ε ρ ι κ ή και να δημιουργηθεί έτσι μια βιώσιμη εναλακτικη λύση στην αστυκη και στην επαρχιακή ζωη. Μπορούν να δημιουργηθούν επαγγέλματα στις αγροτικές π ε ρ ι ο χ ε ς , εφαρμόζοντας την σημερινη επικοινωνιακή τεχνολογία για την αποκέντρωση των ιδιωτικων και των κυβερνητικών υπηρεσιών, όπου μπορούν να ε ξ α κολουθούν να λειτουργουν κ α ν ο ν ι κ α . Ο ι αγροτικές κοινότητες μπορούν να αποκτήσουν βελτιωμένη ιατροφαρμακεφτικη κ α ι ν ο σηλεφτικη περίθαλψη με τη βοήθεια των ηλεκτρονικών εγκεφάλων, των τηλεοπτικών συνδέσεων και των συσκεβων για τη μ ε τ α φορα δεδομένων και ήχου. Στην εκπαίδεφση, η τεχνολογία των δορυφόρων μπορεί να μετατρέψει το " μ ο ν ο τ ά ξ ι ο σ χ ο λ ε ί ο " σε ε ί δος της μορφωτικής εκείνης ε μ π ε ι ρ ί α ς , που μόνο τα υψηλού ε ι σοδήματος προάστια προσφέρουν σήμερα. ΤΤαρόμοια, καθώς δ ε ί ξ α νε ο ι διάφορες δημόσιες υπηρεσίες εκπομπών, ο ι μορφωτικές δρασ τ η ρ ι ό τ η τ ε ς , που μέχρι τώρα περιορίζονταν στα μητροπολιτικά κέντρα — κ ο ν τ σ έ ρ τ α , όπερα, θέατρο, μπαλέτα, επισκέψεις μ ο υ -
-52-
θ ε ί ω ν — μπορούν να μεταφερθούν με τους δορυφόρους ή την τ η λ ε όραση κ λ ε ι σ τ ο ύ κυκλώματος στο αγροτικο κ ο ι ν ο . Η βασική επιδίωξη της Ν Α Κ , σύμφωνα με τον α ρ χ η γ ό - τ η ς , τον δρα Πήτερ Γκόουλντμαρκ, (τέως επικεφαλής των εργαστηρίων CBS), είναι να κ ά ν ε ι δυνατή και επιθυμητη την εργασία και τη ζωη των ανθρώπων μέσα στην ί δ ι α αγροτική κ ο ι ν ό τ η τ α . Αν τούτο επιτεφχ θ ε ι , τότε κάπου 4 . 0 0 0 αμερικάνικες κ ο ι ν ό τ η τ ε ς με πληθυσμό καθεμία απο 2 . 5 0 0 μέχρι 1 5 0 . 0 0 0 άτομα, θα γίνουν βιώσιμα αναπτυσόμενα κέντρα και δεν θα είναι πια παρακμασμένες κ α ι α ναχρονιστικές . Ο ι περισότερες νέες κατεφθύνσεις της σύγχρονης τεχνολογίας αποβλέπουν στα αγροτικα σχέδια ή στον εφοδιασμο των σπιτιών στις πόλεις με ηλιακές συσκεβες, αεροτουρμπίνες και θερμαντ λ ί ε ς (παράδειγμα: οι πειραματικοί ο ι κ ι σ μ ο ί του MIT στη Μασαχουσέτη και τα σ π ί τ ι α του Τόμασον στην Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν ) . Επικρατ ε ί η πεποίθηση ό τ ι τα μεγάλα αστυκα κέντρα πρέπει να παραμένουν απολύτως εξαρτημένα απο τις εξωτερικες πήγες ενέργειας, τα τρόφιμα και τ ι ς πρώτες ύ λ ε ς . Την πεποίθηση αφτη καταρίπτει σήμερα η γ ε ι τ ο ν ί α του Ά ν τ α μ ς Μόργκαν, που α π ο τ ε λ ε ί τ α ι απο 3 ο . ο ο ο ανθρώπους, στο βορειοδυτικο τομέα της Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν . Η Οργάνωση Ά ν τ α μ ς Μόργκαν ( Ο Α Μ ) αγωνίζεται για τη δ ι ο ι κ η τ ι κ η και ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή αφτοδιέφθυνση, και για την τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ή αφτονομ ί α . Για τον σκοπο αφτο έ χ ε ι ιδρυθεί η " Κ ο ι ν ο τ ι κ ή Τεχνολογία ΕΠΕ", μ ' ένα ε π ι τ ε λ ε ί ο απο τ ε χ ν ί τ ε ς , τ ε χ ν ι κ ο ύ ς , επιστήμονες κ ι επαγγελματίες με εμπειρία κοινωνικής δράσης. Αφτοι δ ι α τ ε ί ν ο ν ται ό τ ι η φυγόκεντρη και χωρίς βλαβερες επιδράσεις τεχνολογία ε ί ν α ι επείγουσα ανάγκη για τ ι ς π ό λ ε ι ς , όπου κ α τ ο ι κ ε ί σήμερα το 75 ο / ο των Α μ ε ρ ι κ ά ν ω ν , και ότι οι ανθρώπινοι κ α ι υ λ ι κ ο ί πόροι καθιστούν δυνατή την εφαρμογή της νέας τεχνολογίάς στις π ό λ ε ι ς αφτες αποτελεσματικότερα απ 1 όσο στις αγροτικές περιοχες. Μ ε ρ ι κ ά απο τα τρέχοντα σχέδια της Ο Α Μ επιχειρούν να α π ο δ ε ί ξουν ό τ ι η πόλη μπορεί να χρησιμοποιήσει τεχνολογία με μικρές ο ι κ ο λ ο γ ι κ έ ς βλάβες. Το πρώτο είναι ένα κατάστημα μηχανών κι εργαλείων, όπου επιδιορθώνουν ή μετατρέπουν σε χρήσιμες μ ο νάδες τα σπασμένα ή "άχρηστα" υ λ ι κ ά . Επιδιορθώνουν σκέβη ή όργανα του νοικοκυριου χωρίς λεφτά, αν οι κ ά τ ο χ ο ί - τ ο υ ς εργάζονται με το ε π ι τ ε λ ε ί σ και μαθαίνουν απο την ε μ π ε ι ρ ί ά - τ ο υ .
-53-
Ο ι διύφορεε μορφές της ε ν έ ρ γ ε ι α ς , «ου μπορεί να γενήσει ο α έρας, περιλαμβάνονται Οτο οχέδιο για την εκμετάλεφσή-του: ο ι μύλοι μικρής και μεγάλης ταχύτητας, που κ ι ν ο ύ ν τ ι ς α ν τ λ ί ε ς και τ ι ς η λ ε κ τ ρ ο γ ε ν ή τ ρ ι ε ς , το επιταχυντικο αποτέλεσμα στους α ν ε μόμυλους κ α ι στις φυΟικες αβτυκες ανεμοσήραγγες, ο ι επιδράσεις απο την εγκατάσταση των μονάδων και ο ι πιθανές επιδράσεις στο πεδίό των ανεμοκίνητων ηλεκτρογενητριων ( π . χ . , ποια ε ί ν α ι η ε πίδραση απο την εγκατάσταση πόλων μονάδων σε μικρή έΗταση;). Τα αποτελέσματα της έρεβνας θα χρησιμοποιηθούν για να κ α τ α σκεβαστουν μονάδες ενος ή δυο κ ι λ ο β ά τ , που θα παράγουν ε ν έ ρ γεια με ανταγωνιστικό κόστος, αν υπολογίσουμε τ η μόλυνση του περιβάλοντος και +η μ ε λ ο ν τ ι κ η άφξηση στο κόστος των παραδοσιακών μορφών ε ν έ ρ γ ε ι α ς . Το σχέδιο της ηλιακης ενέργειας προβλέπει δυο ειδών ηλιακές μονάδες. Η πρώτη, μια ηλιακη κ ο υ ζ ί ν α , μπορεί να δώσει μεγάλη θερμοκρασία για τ ι ς ανάγκες του ν ο ι κ ο κ υ ρ ι ο ύ , όπως το μαγείρεμα, το φούρνισμα κ α ι το σιδέρωμα. Η δέφτερη είναι ένας ηλιακός υδατοβραστήρας, βασισμένος στα ήδη υπάρχοντα σ χ έ δ ι α , αλα προσαρμοσμένος στις ε ι δ ι κ ε ς ανάγκες Ά ν τ α μ ς Μόργκαν. Μ ε τ α την αρχική πειραματική περίοδο, η αποκτημένη πείρα θα χρησιμοποιηθεί για την παρασκεβη τροφής σε επίπεδο κ ο ι ν ό τ η τ α ς , για την παραγωγή ε ν έ ρ γ ε ι α ς , α τ μ ο ύ , για τη χ η μ ι κ η επίτεφξη θερμότητας και για την κατασκεβη των ανέξοδων "χωρίς μηχανη" η λ ι α κών υδραντλιων. Το σχέδιο για τον έλεγχο των λυμάτων, σκοπέβει ν ' α ν τ ι κ α τ α στήσει τα συμβατικα αποχετεφτικα συστήματα, που χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ούν νερο κ α ι υπονόμους. Η ποσότητα των χρημάτων, που θα χρειάζονταν για τον εκσυγχρονισμό των υπερφορτωμένων και α ν ε παρκών αποχετεφτικων συστημάτων στις περισότερες α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ε ς π ό λ ε ι ς , καλύπτει το κόστος για το " ε ν δ ο ο ι κ ι α κ ο κ α ι άνυδρο σ ύ στημα ε λ έ γ χ ο υ " . Ένα τ έ τ ο ι ο σύστημα είναι σήμερα ε φ ι κ τ ό ' ο σουηδος μηχανικός Ρίκαρντ Λίντστρομ έφτιαξε το CLIVUS M U L TRUM, έναν συνδυασμό ελέγχου τουαλέτας και σκουπιδιών, που δε χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι ν ε ρ ο . Μετα απο χρήση δύο χρόνων, α ν ο ί γ ε τ α ι η πόρτα στην άκρη του ν τ ε π ό ζ ι τ ο υ για να πεταχτούν λ ί γ ο ι κουβάδες κ ο π ρ ι ά , που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν λίπασμα. Το σχέδιο για την επίτεφξη αποκεντρωμένης παραγωγής τροφίμων χρησιμοποιεί ασυνήθιστες μεθόδους και τ ι ς ταράτσες των σπιτιών
-54-
για υδροπονικα θερμοκήπια κ α ι πολυ παραγωγική ιχθυοτροφία. Τα υδροπονικα θερμοκήπια λειτουργούν χωρίς χώμα κ ι έτσι π ε ρ ι ο ρ ί ζουν την εξάντληση του εδάφους κ α ι την ανάγκη για μ υ κ η τ ο κ τ ό ν α . Μ ε τη θερμοκρασία του φυσικου περιβάλοντος, με τη σ υ γ κ έ ντρωση δ ι ο ξ ε ί δ ι ο υ του άνθρακα κ α ι με την υγρασώ σε άριστο ε π ί π ε δ ο , τα θερμοκήπια έχουν τρομερά υψηλότερη παραγωγή απο τα συμβατικα, και μάλιστα για άλο το χράνο. Α ν τ ί σ τ ο ι χ η υψηλη π α ραγωγικότητα επιτυγχάνεται με την υδροκαλιέργεια, σύμφωνα με την τελεφταία λ έ ξ η της τ ε χ ν ο λ ο γ ί α ς . Τέσερις δ ε ξ α μ ε ν ε ς , Ι Ο Χ 4 X 3 πόδια η κ α θ ε μ ί α , δίνουν σταθερή παραγωγή γύρω στις 4 0 0 λίβρες ψάρια το μήνα. Τέλος, η Ο A M , θεωρώντας τον εαφτό-της πρωτοπόρο στην α ν ά πτυξη της νεωτεριστικής τεχνολογίας για αστυκη χρήση, δ ι α τ η ρεί υπηρεσία πληροφοριών για τη συλογη, την καταγραφή κ α ι τη διασπορα, στις ΗΤΤΑ και ο ' όλο τον κόσμο, των διαθέσιμων π λ η ροφοριών για τη φυγόκεντρη τεχνολογία κ α ι των αποτελεσμάτων απο τ ι ς δ ι κ έ ς - τ η ς έρεβνες. Στο άμεσο μέλον θα συγκαλέσει σ υ ν διάσκεψη, όπου θα συγκεντρωθούν όλοι ό σ ο ι , σ ' όλον τον κόσμο, εργάζονται πάνω στις πρακτικές πλεβρες της φυγόκεντρης τ ε χ ν ο λ ο γ ί α ς ' επίσης θα εκδάσει ειδησεογραφικό δ ε λ τ ί ο , που θα κ α λ ύ π τ ε ι θ έ μ α τ α , όπως ο ι εναλακτικες πήγες ε ν έ ρ γ ε ι α ς , τα νέα υ λ ι κά κατασκεβων, και οι τ ε χ ν ι κ ε ς ε ξ ε λ ί ξ ε ι ς πάνω στην υδροπονικη, στην υδροκαλιέργεια και στις νέες μορφές των κοινοτικών μ ε τ α φορών. Δυο αρχηγοί της Ο Α Μ , ο Ν τ έ η β ι ν τ Μόρις κ α ι ο Καρλ Χ ε ς , έγραψαν το β ι β λ ί ο N E I G H B O R H O O D POWER: THE N E W L O C A L I S M (BEACON PRESS, 1975), όπου αναλύουν την τωρινή κατάσταση της κ ο ι ν ο τ ι κ ή ς τεχνολογίας και πώς μπορεί αφτη να εφαρμοστεί σε κάποια ι δ ι α ί τ ε ρ η γ ε ι τ ο ν ί α — π ώ ς να απογράφουν τους ανθρώπινους κ α ι τους φυσικους πόρους (την έκταση του ε δάφους, το εμβαδόν των οροφών, την έκταση αναπαραγωγής, την ηλιοφάνεια και τη βροχόπτωση, τα ανθρώπινα και τα οργανικα κ α τάλοιπα) και πώς να χρησιμοποιούν τους πόρους αφτους για την παραγωγή ε ν έ ρ γ ε ι α ς , για την καλιέργεια λαχανικών και για την εκτροφή ψαριών και άλων πρωτεϊνούχων πόρων. Ο πειραματισμός και ο ι κ α ι ν ο τ ο μ ί ε ς τούτες δεν είναι " λ ό ξ α " ό σων απασχολούνται με τ ι ς εναλακτικες κ α λ ι έ ρ γ ε ι ε ς μ ό ν ο . Ακόμα κ α ι ο στυλοβάτης του κατεστημένου, ο Χάρολντ Τ ζ ε ν η ν , πρόεδρος της ΙΤΤ, σπεκουλάρει πάνω στον ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο κ α ι τον κοινων ι κ ο αντίκτυπο των μονοκύταρων μικροοργανισμών, που δ ι π λ α σ ι ά -
-55-
ζουν το βάρος-τους κάθε λ ί γ ε ς ώρες. Μ ί α κατασκεβη ενος τετραγωνικού μ ι λ ί ο υ , άπου αφτοι ο ι , öav τη ζΟμη, πλούσιοι σε πρωτεΐν ε ς , μικροοργανισμοί θα μεγάλωναν ελέφθερα, θα κάλυπτε TIC α νάγκες όλης τηc γηc σε πρωτεΐνες επ' αόριστο. Αφου οι μικροοργανισμοί τούτοι δυναμικα μπορούν να δώσουν λ ί π η και υδατάνθρακες, όσο και π ρ ω τ ε ΐ ν ε ς μια τέτοια προσαρμογή της παραγωγής τροφίμων, συμπεραίνει ο Τ ζ ε ν η ν , "θα μπορούσε να επιφέρει τόσο σημαντικη επανάσταση στη διατροφή, όσο και η βιομηχανικη επανάσταση" (7). Η σημασία αφτης της πηγης τροφίμων στην κ ο ι ν ο τ ι κ ή τεχνολογία και στην αφτάρκεια είναι φανερή.
Στη Γεωργία Η αφτοδιέφθυνση στη γεωργία φαντάζει τόσο υπερρομαντικος σ τ ό χ ο ς , όσο και στη βιομηχανία. Τα "αγρεργοστάσια" των ΗΤΤΑ φ α ί νονται νάναι τόσο απρόσβλητα και άτρωτα, όσο και τα εργοστάσια του Ν τ η τ ρ ό ι τ , του ΤΓίτσμπουργκ ή του Μπέρμινχαμ. Απο το δ έ φτερο παγκόσμιο πόλεμο, ο αριθμός των αμερικανικών αγροκτημάτων έχει πέσει απο 5 , 9 σε 2 , 9 εκατομύρια, και ο υπουργος γεωργίας Ερλ Λ . Μπατζ προβλέπει ότι θα εξαλειφθούν ένα ακόμη εκατομύριο ώς τα 1 9 8 0 . Απο τα 2 , 9 ε κ α τ . , που υπάρχουν τώρα, τα 5 0 χ ι λ ι ά δ ε ς παρέχουν το 1 / 3 των τροφίμων όλης της χώρας και τα 2 0 0 χ ι λ ι ά δ ε ς παράγουν πάνω απο τα μ ι σ α . Ο βαθμός του ε λ έ γ χ ο υ , που εξασκούν τα γ ι γ ά ν τ ι α συγκροτήματα πάνω στη νέα "αγροβιομηχανικη" μορφή της γεωργίας, έχει περιγράφει απο ένα μάρτυρα σε μια ακρόαση της Γερουσίας, που έδωσε την εξης ε ι κόνα στο δείπνο της Ημέρας των Εφχαριστιων το 1971: "Το ζαμπόν SMITHFIELD προέρχεται απο την ΙΤΤ, η γαλοπούλα είναι προΐον του G R E Y H O U N D C O R P O R A T I O N , το μαρούλι προέρχεται απο την D O W C H E M I C A L C O M P A N Y , οι πατάτες απο την B O E I N G C O M P A N Y και η T E N N E C O φέρνει τα φρέσκα φρούτα και τα λ α χ α ν ι κ ό . Κομπόστα μήλου τρώμε χάρη στην A M E R I C A N BRANDS, ενω η C O C A - C O L A και η ROYAL C R O W N C O L A είναι οι α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ο ί προμηθεφτες του χυμού φρούτων" (8). Η γνώμη, ότι η αγροβιομηχανία ε ί ν α ι το κύμα του μ έ λ ο ν τ ο ς , υποστηρίζεται απο τον Έρικ © ο ρ , διεφθυντη της Υπηρεσίας Αγροτικών Σ υ ν ε τ α ι ρ ι σμών του υπουργείου γεωργίας: " Η γεωργία ολοταχώς εντάσεται στο σύστημα αγορας-παραγωγης. Απο τη στιγμή που θ* αναπτυχ θ ε ί , το σύστημα τούτο θα είναι το ί δ ι ο , όπως και τα συστήματα βιομηχανοποίησης των υπόλοιπων βιομηχανιών στις ΗΤΤΑ" (9).
-56-
Μολονότι οι προβλέψεις τούτες του Μπατζ και του Θορ σήμερα φαντάζουν α δ ι α φ ι λ ο ν ε ί κ η τ ε ς , ίσως να μην περάοει και πολύς κ α ι ρός, που θα μοιάζουν τόοο εξωπραγματικές, όοο και η δ ι α β ε β α ί ωση του υπουργου ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν , Ά ν τ ρ ι ο υ Γ. Μ έ λ ο ν , το Σεπτέμβρη του 1929, ότι " δ ε ν υπάρχει λόγος ανησυχίας. Η μεγάλη παλίροια της εβημερίας θα θ ε ρ ι έ β ε ι " ( Ι Ο ) . Η υπέροχη της αγροβιομηχανίας πάνω στην ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ή φάρμα είναι πρόσφατο φαινόμενο. ΤΤριν απο το δέφτερο παγκόσμιο πόλεμο, τα αμερικανικό αγροκτήματα ήσαν μικρές ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ε ς υποθέσεις, που λειτουργούσαν χωρίς μετανάστες εργάτες ή συνθετικες ενώσεις, όπως το DDT και το παραθείο. Απασχολούσαν κατα κύριο λόγο άλογα, μουλάρια και ανθρώπινη εργασία. Κι όμως, ήσαν μονάδες με υψηλη παραγωγικ ό τ η τ α , που παρήγαν περιΟότερα τρόφιμα και νήματα, α π ' όσα μπορούσε ν 1 αποροφήσει το έθνος. " Η εμπειρία-μας στις δ ε κ α ετίες του 1 9 2 0 και του 1 9 3 0 " , διακήρυξε ο επίτροπος για την γεωργική νομοθεσία Χ . Ρ . Τ ό λ ε υ θ ' ένα ραδιοφωνικο μήνυμα το 1938, "μας δίδαξε ό τ ι είναι αναγκαίο να μπορούμε να βάζουμε φρένο στη γεωργική παραγωγή" (11). Μετα όμως ήρθε ο δέφτερος παγκόσμιος πόλεμος, και η ζήτηση και οι τιμές των γεωργικων προϊόντων ανέβηκαν στα ουράνια. Ο ι αγρότες ε π έ κ τ ε ι ν α ν τα κ τ ή μ α τ ά - τ ο υ ς , και τα γιγάντια γεωργικά συγκροτήματα απλώθηκαν ταχύτατα, μαζι με την απουσία της γεωργικής δ ι α χ ε ί ρ ι σ η ς . Μέσα σε λίγα χ ρ ό ν ι α , η αμερικανική γεωργία άλαξε χαρακτήρα, απο την πλατεία Ουσώρεφση των οικογενειακών μονάδων, στην ε πιχείρηση που κ υ ρ ι α ρ χ ε ί τ α ι απο την γιγάντια αγροβιομηχανία. Δυο κ ύ ρ ι ο ι παράγοντες εξηγούν την αιφνίδια αφτη αλαγη. Ο ένας ήταν το άφθονο και φτηνό πετρέλαιο για τη λειτουργία των όλο και πιο σύνθετων και δαπανηρών γεωργικων μηχανημάτων, και για τη βιομηχανοποίηση των χημικών λιπασμάτων, των εντομοκτόνων και των ζ ι ζ α ν ι ο κ τ ό ν ω ν , που χρησιμοποιούνται σήμερα σε τεράστιες ποσότητες. Η προθυμία των ηγετών της Μέσης Ανατολής και της Ν ό τ ι α ς Αμερικής στις δ ε κ α ε τ ί ε ς 1 9 5 0 και I 9 6 0 να πουλουν το πετρέλαιο σε μηδαμινές τ ι μ έ ς , υποδήλωνε τη σίγουρη και α ν ε ξ ά ν τλητη προσφορά-του στις ί δ ι ε ς φτηνές τ ι μ έ ς . Ο άλος λόγος για την αλαγη της αμερικάνικης γεωργίας ήταν η ομοσπονδιακή υποστήριξη προς την αγροβιομηχανία — σ ε τόσο μεγάλη έκταση, που ελάχιστα έ χ ε ι σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι η θ ε ί . Η υποστήριξη τούτη περιλαμβάν ε ι άμεσες κυβερνητικές επιχορηγήσεις, φορολογικά προνόμια και προγράματα για έρεβνες ύψους δισεκατομυρίων δολαρίων, που προορίζονται ειδικά για την εξάπλωση μάλον της αγροβιομηχανί-
-57-
ας,
παρα τη« ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ή ς
γεωργία«.
Ο ι κυβερνητικε« επιχορηγήσει«, που, κατα κύριο λ ό γ ο , συνίστανται στην κατοχύρωση των τιμών ασφαλείας κ α ι σ τ ι « παροχε« απο τ ι « αγροτικέ« τ ρ ό π ε ζ ε « , αποτελούν το 3 0 με 4 0 ο / ο του αγροτ ι κ ο ύ εισοδήματο« μετα το 1955. Ο δηλωμένο« σκοπο« των ε π ι χορηγήσεων αφτων ήταν η ενίσχυση του ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ο ύ αγροκτήματ ο « , παρα το γεγονο« ότι σήμερα επιτελούν το τελείω« α ν τ ί θ ε τ ο έργο. Το 1971, το 3 4 , 5 ο / ο των συνολικών άμεσων κυβερνητικών παροχών πήγε σε αγροκτήματα με πωλήσει« πάνω απο 4 ο . ο ο ο δολάρ ι α , ενω το 2 4 , 8 ο / ο σε κ ε ί ν α με πωλήσει« απο 2 0 έω« 39 χ ι λ . δ ο λ . , το 18,1 ο / ο στα απο Ι Ο μέχρι 19.999 δ ο λ . , το 9 , 5 ο / ο σε κ ε ί ν α με πωλήσει« απο 5 «3« 9 . 9 9 ο δ ο λ . , το 6 , 5 ο / ο σε κ ε ί ν α με πωλήσει« απο 2 , 5 έω« 4 . 9 9 9 δ ο λ . , και το 6 , 6 ο / ο σε κ ε ί ν α πούπιασαν λ ι γ ό τ ε ρ ο απο 2 . 5 ο ο δολάρια (12). Η ί δ ι α ομοσπονδιακή μεροληψία υπερ τη« αγροβιομηχανία« ε ί ν α ι ακόμα πιο φανερή στο αφορολόγητο των κερδών κ α ι σ ' άλα φοροαπαλαχτικα παραθυράκια. Το 1963, ο υπουργο« οικονομικών Ν τ ά γ κ λ α « Ν τ ί λ ο ν είπε στην Επιτροπή Ο ι κ ι σ μ ο ύ κ α ι Ο δ ο π ο ι ί α « ό τ ι μη αγροτικά γιγαντιαία συγκροτήματα και πλούσια άτομα αγοράζουν αγροκτήματα και ράντσα για φοροαπαλαγη κ α ι "δημιουργουν αθέμιτο ανταγωνισμό στου« α γρότε«, που ναι μεν είναι ανταγωνιστές, που ναι μεν δεν έχουν κόστο« κ α ι δαπάνες πέρα απο την άμεση φορολογία, παρόλα αφτα όμως πρέπει να έχουν κάποιο κέρδος για να τα βγάζουν πέρα" (13). Η πρακτική αφτη σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι μέχρι σήμερα. Επίσης τα γ ι γ α ν τ ι α ί α συγκροτήματα ε ί ν α ι ουσιαστικα οι μόνοι ε πιδοτούμενοι για αγροτικές έρεβνες απο την ομοσπονδιακή, τ ι ς π ο λ ι τ ε ι α κ ε ς κ α ι τ ι ς επαρχιακες κυβερνήσεις. Η έρεβνα που θα αποσκοπούσε στην πρόοδο των οικογενειακών αγροκτημάτων, θα υπόδειχνε συστήματα συνεργατικής ιδιοχτησίας κ α ι σχέδια π ι στώσεων ' θα ανέπτυσε την απλη κ α ι φθηνη μηχανοποίηση ' θα π α ρείχε πληροφορίες για την αγορα, για τη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α και τη συντήρηση των μηχανών' και θα προσανατολιζόταν στο β ι ο λ ο γ ι κ ο έ λεγχο των παρασίτων. Α π ε ν α ν τ ί α ς , οι επιστήμονες, που απομυζούν τ ι ς επιχορηγήσεις, αναπτύσουν τ ι ς σύνθετες και πανάκριβες μηχανές. Γενούν ν έ ε ς π ι κ ι λ ί ε ς τροφίμων, καλύτερα προσαρμοσμένες στη μηχανικη κ α λ ι έ ρ γ ε ι α — ν τ ο μ ά τ ε ς αρκετα σ κ λ η ρ έ ς , για να αντέχουν στο σφίξιμο του μηχανικού " χ ε ρ ι ο ύ " , σταφύλια που ωριμάζουν όλα ταφτόχρονα, για να διεφκολύνονται οι μηχανικοί τ ρ υ γ η τ έ ς , φράουλες, που φυτρώνουν όλο τον χρόνο (όμως ε ί \ ι α ι π ο λ -
-58-
τώδεις και ά ν ο σ τ ε ς ) , και παρόμοιες, κομένεε και ραμένεε στα μ έ τ ρ α - τ ο υ ε , π ο ι κ ι λ ί ε ς oriro μπρόκολα, κ ο υ ν ο υ π ί δ ι α , αγγούρια, κ α ρότα κ α ι Οπαρόγγια. ΤΤαρόγουν χημικά παρασιτοκτόνα και ζ ι ζ α ν ι ο κ τ ό ν α , με αβέβαιες μακροπρόθεσμες ε π ε ν έ ρ γ ε ι ε ς . Το τ ε λ ι κ ό π ρ ο ι ο ν ε ί ν α ι πολες φορές λ ι γ ό τ ε ρ ο θ ρ ε π τ ι κ ό , περισότερο άνοστο, ή ακόμα κ α ι βλαβερό, με όλα αφτα τα πρόσθετα χ η μ ι κ ά . Αλα οι α κροάσεις της Γερουσίας αγνόησαν, ή απλώς δεν πήραν υπόψη, τα γεγονότα αφτα. ΤΤάνω α π ' όλα υπήρχε το όραμα της αγροτικής Α μ ε ρ ι κ ή ς , σαν το εργοστάσιο, που θα παρήγε τροφές, νήματα κ α ι κέρδη για τα κάθετα μονοπώλια, που ξαπλώνονται απο τους αγρούς μέχρι τα ταμεία στην έξοδο των σουπερμάρκετ. Η ύστατη δικαίωση για την πρωταρχικότητα της αγροβιομηχανίας είναι η δήθεν ανώτερη παραγωγικότητα. Μ ι α γνωστή σ τ α τ ι σ τ ι κ ή , που συχνά την ε π ι κ α λ ο ύ ν τ α ι , λ έ ε ι πως ένας αμερικανός αγρότης τρέφει σήμερα 48 άλα άτομα — α π ο τ έ λ ε σ μ α της πτώσης του αγροτικού πληθυσμού απο το 3 0 , 1 ο / ο στο συνολικο πληθυσμό το 1 9 2 0 , στο 1 5 , 3 ο / ο το 1 9 5 0 και στο 4 , 8 ο / ο το 1 9 7 0 . Ο μ ω ς α φτοι οι αριθμοί ε ί ν α ι κατα βάση παραπλανητικοί, γ ι α τ ί αναπαριστούν μεν την υψηλη αποτελεσματικότητα της ανθρώπινης δ ύ ν α μ η ς , αλα αγνοούν την εξίσου υψηλη κατανάλωση κ α ι κατασπατάληση της ενέργειας — π ο υ ε ί ν α ι κ α ι η α χ ί λ ε ι α φτέρνα του όλου α γροβιομηχανικου συστήματος. Ακόμα και η υποτιθέμενη αποτελεσματικότητα της ανθρώπινης δ ύ ναμης είναι αμφίβολη. Ο ένας αγρότης, που τρέφει τα 48 άλα ά τομα, στην πραγματικότητα βοηθιέται απο όλους εκείνους τους πολους εργάτες, που παράγουν μηχανήματα, λιπάσματα και ζ ι ζ α ν ι ο κ τ ό ν α , και-που μεταφέρουν, κονσερβοποιούν, καταψύχουν ή φουρνίζουν το προΐον του αγρότη, ώστε να υπολογίζεται ό τ ι γύρω στο 2 0 ο / ο της εθνικής εργατικής δύναμης, με τον ένα ή τον ά λο τρόπο, ανακατέβεται στην προμήθεια τροφίμων. Αρκετοί ε π ι στήμονες αναρωτιούνται, αν " η ιδέα να μειωθεί η εργασιακή ε ι σ ροή (στην αγροβιομηχανία) δεν ε ί ν α ι παρα ένας μύθος, όταν το σύστημα διατροφής θεωρείται σαν ό λ ο , α ν τ ι να θεωρείται απο τη μεριά του αγ^ροτικου εργάτη μόνο . . . Ο χτεσινός αγρότης είναι ο σημερνός κονσερβοποιος, μηχανικός τ ρ α κ τ έ ρ , και σερβιτόρος στα υπαίθρια ε σ τ ι α τ ό ρ ι α , γ ι ' αφτουε που τρώνε μέσα στα α φ τ ο κ ί νητά-τους . . . ΤΤρέπει ν ' αναρωτηθούμε, αν η αλαγη ά ξ ι ζ ε τον κόπο" (14).
-59-
Μ ο λ ο ν ό τ ι ο βαθμοί της εργασιακής αποτελεσματικότητα« μπορεί ν ' αμφισβητείται, το υψηλό κόστος των τρομαχτικών ενεργειακών δαπανών της αγροβιομηχανίας είναι α δ ι α φ ι λ ο ν ε ί κ η τ ο . Ο ι ε ι δ ι κ ο ί στη γεωργία του πανεπιστημίου Κόρνελ και του Ν ι ο υ Γιορκ Στέητ Κ ό λ ι τ ζ οβ Αγκρικάλτσαρ εντ Λάιφ Σ ά ι ε ν ς , έχουν υπολογίσει τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην ενεργειακή εισροή και στην π α ραγωγή αραβόσιτου στις ΗΤΤΑ (15). Βρήκαν ό τ ι η ανα εκτάριο π α ραγωγή αραβόσιτου ανάμεσα στα 1945 και 1 9 7 0 αφξήθηκε κατα 2 4 0 ο / ο , ενω η εργασιακή εισροή μειώθηκε περιοότερο απο ό Ο ο / ο . Η εισαγωγή του διαΟταβρωμένου αραβόσιτου εξηγεί την κ α τα 2 0 - 4 0 ο / ο μεγαλύτερη παραγωγή, κ α ι η υπόλοιπη ο φ ε ί λ ε τ α ι στην αφξημένη ενεργειακή εισροή. Τούτη πήρε την μορφή άλματος στην κατανάλωση βενζίνης για τ ι ς αγρομηχανες απο έναν μέσο όρο 15 γαλόνια ανα εκτάριο το 1945 σε 22 γ α λ ό ν ι α / ε κ τ ά ρ ι ο το 1 9 7 0 . ΤΤολυ σημαντικότερη ήταν η άφξηση στην κατανάλωση λιπασμάτων, που κύριο συστατικό-τους είναι το π ε τ ρ έ λ α ι ο . Ανάμεσα στα 1945 και στα 1 9 7 0 η χρήση του φωσφόρου αφξήθηκε 3 , 5 φορές, του κάλιου 12 φορές και του αζώτου 16 φορές. Α ν τ ί σ τ ο ι χ ε ς αφξήσεις στην ενεργειακή εισροή έγιναν με την ολοένα και μεγαλύτερη χρήση των ζιζανιοκτόνων και των π α ρασιτοκτόνων και με μια αποξηραντικη δ ι α δ ι κ α σ ί α , που μειώνει την υγρασία του αραβόσιτου απο το 2 6 , 5 ο / ο στο 13 ο / ο , που α π α ι τ ε ί τ α ι για την αποθήκεφσή-του. Το "καθαρό" αποτέλεσμα ισοδυναμεί με 8 0 γαλόνια β ε ν ζ ί ν η y i a την παραγωγή ενος εκτάριου αραβόσιτου. Τούτος ο λόγος ε ν έ ρ γειας/παραγωγης καθίστα το υψηλης ενέργειας αγροτικο σύστημα του βιομηχανικού κόσμου ένα απο τα λ ι γ ό τ ε ρ ο αποτελεσματικα της ι σ τ ο ρ ί α ς . Ο ι "πρωτόγονες" κ α λ ι έ ρ γ ε ι ε ς δίνουν απο 5 μέχρι 5 0 τροφικές θερμίδες για κάθε μια ενεργειακή θερμίδα. Α ρ κ ε τ ο ί α σ ι α τ ι κ ο ί π ο λ ι τ ι σ μ ο ί , βασισμένοι στην υγρη ρ ι ζ ο κ α λ ι έ ρ γ ε ι α , δίνουν το ί δ ι ο κ α ι καμία φορα περισότερο. Α π ε ν α ν τ ί α ς , το δυτικό σ ύ στημα διατροφής, με την υψηλη χρήση ε ν έ ρ γ ε ι α ς , α π α ι τ ε ί απο 5 μέχρι Ι Ο ενεργειακες θερμίδες για να δώσει μία τροφική θερμίδα. Είναι εκατοντάδες φορές λιγότερο αποτελεσματικό απο την α σ ι α τ ι κ ή υγρη ριζοκαλιέργεια (16). Ανεξάρτητα όμως απο την α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ι κ ό τ η τ ά - τ η ς , η εντατική χρησιμοποίηση του πετρελαίου δε μπορεί να σ υ ν ε χ ι σ τ ε ί στα σημερινά επίπεδα, γ ι α τ ί η πρόσφατη κατακόρυφη άφξηση στην τ ι μ ή - τ ο υ , αναμένεται να σ υ ν ε χ ι σ τ ε ί . Το ακριβότερο πετρέλαιο θα κ ά ν ε ι α -
-60-
φτόματα επωφελέστερη την αφξημένη εισροή εργασίας και α ν τ ί σ τ ο ι χα την μειωμένη εισροή ε ν έ ρ γ ε ι α ς . Ένας πρόσθετος λόγος για την ολοένα και μικρότερη χρήση των κάφσιμων υλων απο απολιθώματα είναι η μόλυνση του περιβάλοντος, που έχει πάρει απρόσμενες διαστάσεις. Τα αζωτούχα εντομοκτόνα κ α ι ζ ι ζ α ν ι ο κ τ ό ν α π έ φτουν στις λ ί μ ν ε ς και στα ποτάμια, η διατάραξη της ισοροπίας των φυσικών φυτικών και ζωικων πληθυσμών, και η εξάντληση των φυσικών πόρων, ό λ α , βρωντοφωνάζουν για τη χρήση περισότερης εργααίας και λιγότερης ε ν έ ρ γ ε ι α ς . Τέλος, η κοινωνική ανισοροπ ί α , που έχει προκληθεί απο την υποκατάσταση της εργασίας απο την ε ν έ ρ γ ε ι α , είναι εξίσου σοβαρή, όσο και η ο ι κ ο λ ο γ ι κ ή κ α τ α στροφή . Έχει εξαναγκάσει μεγάλο αριθμό απο λεφκες και μάβρες αγροτικές ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς να μεταναστέφσουν στις π ό λ ε ι ς , και έτσι ερημώνεται η ύπαιθρος και αφξάνεται η αστυφιλία, οι κοινωνικές εντάσεις και το έγκλημα στα αστυκα κ έ ν τ ρ α . Για το λόγο αφτο, το 1975 τα δύο τρίτα του προϋπολογισμού του υπουργείου γεωργίας ήσαν αφιερωμένα σε προγράματα τροφοδοσίας, που αποσκοπούσαν στην υποστήριξη των φτυχων, που κατοικούν στις π ό λ ε ι ς , που οι π ε ρ ι σ ό τ ε ρ ο ί - τ ο υ ς διώχτηκαν απο τη γ ή - τ ο υ ς , επειδή το ί διο αφτο υπουργείο εβνοει την αγροβιομηχανία με την π ο λ ι τ ι κ ή που ε ξ α σ κ ε ί . Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , η γεωργία, που κατα κύριο λόγο χρησιμοποιεί ε ν έ ρ γ ε ι α , γ ί ν ε τ α ι ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά , ο ι κ ο λ ο γ ι κ ά , και κοινωνικά μ η - β ι ώ σ ι μ η . Αλα είναι αφτη τούτη η μ η - β ι ω σ ι μ ό τ η τ ά - τ η ς , που μας δ ί ν ε ι ε λ π ί δες για το μ έ λ ο ν . Ο καθηγητης Μπάρυ Κόμονερ, διεφθυντης του Κέντρου της Βιολογίας των Φυσικών Συστημάτων στο πανεπιστήμιο της Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν , έχει κ ά ν ε ι την πιο π ε ρ ι ε κ τ ι κ ή μ ε λ έ τ η π ά νω στη λειτουργία κ α ι στις επιδράσεις της αγροβιομηχανίας στην Α μ ε ρ ι κ ή . Σε μια προσφώνησή-του στην Εθνική Συνδιάσκεψη για την Αγροτική Α μ ε ρ ι κ ή ( Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν , 17 Απρίλη 1975), συμπέρανε ό τ ι , "μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι ότι οι αναγκαίες α λ α γες θα γ ί ν ο υ ν , γιατί η καινούργια παραγωγική τεχνολογία — γ ι α να χρησιμοποιήσω την κλασική φράση της παλιας σ χ ο λ ή ς — εμπερ ι έ χ ε ι τα σπέρματα της αφτοκαταστροφης" (17). Ο ι γεωργικοί επιστήμονες, που υπολόγισαν τη σχέση εισροής σε ενέργεια προς την παραγωγή τροφίμων, που παραθέσαμε παραπάνω, προτείνουν ορισμένες εναλακτικες τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ έ ς μεθόδους. Μ ί α ε ί ν α ι η υποκατάσταση του χημικού λιπάσματος απο τη ζωική κοπριά, που δεν θα μας ανακούφιζε μόνο απο το πρόβλημα της μόλυνσης
-61-
απο τα λύματα του αζώτου, αλα και θα έδινε λύοη Οτη μόλυνση α πο τους στάβλους και τα κ ο τ έ τ σ ι α . Μ ι α όλη εναλακτικη λύση ε ί ναι να χρησιμοποιείται λ ι γ ό τ ε ρ η ποσότητα χημικών λιπασμάτων, που θα ανακατέβονται με τριφύλι ή λαθούρι (ή άλα φυτά που α ν α κατέβονται με το άζωτο) για να παράγεται "πράσινη κοπριά" . Αν το ανακάτωμα δεν ε ί ν α ι κατορθωτο, τότε μπορούν να φυτεφτουν όσπρια ανάμεσα στις σειρες του αραβόσιτου στα τέλη Αβγούστου, και να αροτριωθουν σαν πράσινη κοπριά στις αρχές της ά ν ο ι ξ η ς . Η κατανάλωση καφσίμων μπορεί να μ ε ι ω θ ε ί , αποφέβγοντας τη χ ρ η σιμοποίηση ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ό μεγάλων ελκυστήρων και άλων μηχανών, που μπορούν βέβαια να κάνουν περισότερη εργασία ανα μονάδα χ ρ ό ν ο υ , έχουν όμως τεράστιες απαιτήσεις σε κάφσιμα. Το " μ υ σ τ ι κ ό " είναι να χρησιμοποιείται η κατάληλη μηχανη σε σχέση με το μέγεθος της εργασίας που ε π ι τ ε λ ε ί , και να γ ί ν ε τ α ι πληρέστερη χρήση των μηχανών με τη συνεργασία. Παρόμοια, το ράντισμα για τα ζ ι ζ ά ν ι α με χ ε ι ρ ο κ ί ν η τ ε ς α ν τ λ ί ε ς α ν τ ι σ τ ο ι χ ε ί στο 1/16 της ενεργειακής εισροής του δημοφιλούς πια ραντίσματος με το τρακτέρ και με μηχανοκίνητη α ν τ λ ί α . Μ ο λ ο ν ό τ ι το εργασιακό κ ό στος της χ ε ι ρ ο κ ί ν η τ η ς είναι τέσερις φορές μεγαλύτερο απο ε κ ε ί νο της μ η χ α ν ο κ ί ν η τ η ς , όμως η πρώτη μπορεί να θεωρηθεί ο ι κ ο ν ο μικά συμφερότερη, μια και το κόστος των καφσίμων αφξάνει σ υ ν ε χώς, καθώς μάλιστα το ράντισμα με το χ έ ρ ι ε ί ν α ι α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ι κ ό τ ε ρ ο . Ο ι καλιεργητες θα μπορούσαν να στρέφουν την προσοχή τους'περισάτερο σε παράγοντες όπως η σκληρότητα του εδάφους, ο ι ασθένειες και η αντίσταση των ζ ι ζ α ν ί ϋ ν , η μείωση της υγρασίας (να σταματήσει η σπατάλη φυσικου αερίου για την ξήρανση της συγκομιδής), και η άφξηση σε πρωτεΐνες — α κ ό μ α κ α ι με κόστος κάποια μείωση στην ετήσια σοδειά. Τέλος, μπορεί να γ ί ν ε ι ο ι κ ο νομία στην ε ν έ ρ γ ε ι α , παράγοντας μεθάνιο απο την κοπριά και α ναβιώνοντας την εκμετάλεφση της ενέργειας του αέρα, έχοντας υπόψη τους πετυχημένους σύγχρονους ανεμόμυλους, που αναπτύχθηκαν στην Αφστραλία. Ο λ ε ς αφτες οι εναλακτικες λύσεις συνηγορούν για την επιστροφή στην πρωιμότερη μορφή της γεωργίας, δηλαδη στην ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ή φάρμα, συμπληρωμένη μάλιστα απο τη γνώση και την τ ε χ ν ι κή των πρόσφατων χρόνων. Μ ι α τ έ τ ο ι α αλαγη δεν θα αντιπροσώπεβε ένα βήμα πίσω για την επάρκεια. Η Υπηρεσία Ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν Ερεβνων του υπουργείου γεωργίας των Η Π Α , έκδωσε τον 'Αβγουστο του 1973 μια μ ε λ έ τ η με τ ί τ λ ο THE O N E - M A N FARM. Τούτη συμπεραίνει:
-62-
Η εντελωε εκμηχανισμένη ατομική φάρμα, που π α ρ ά / ε ι τη μέγιστη ανα εκτάριο εσοδεία, την οποία θα μπορούσαν να παραγάγουν ο άνθρωπος κ α ι ο ι μ η χ α ν έ ς - τ ο υ , θεωρείται γ ε ν ι κ ά θα ν τ ε χ ν ι κ ά επαρκής φάρμα. Απο την άποψη του κόστους ανα μονάδα παραγωγής, η φάρμα αφτου του μ ε γ έ θους καλύπτει τ ι ς περισότερες απο τ ι ς ο ι κ ο ν ο μ ί ε ς που σ χ ε τ ί ζ ο ν τ α ι με το μέγεθος . . . Πέρα απο αφτο το μ έ γ ε θ ο ς , ίσως υπάρξουν α ν τ ι ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ί παράγοντες, οι ο π ο ί οι οφείλονται στο αφξανάμενο βάρος της επίβλεφης και της επικοινωνίας ανάμεσα Οε επιστάτη και εργάτες . . . Το κίνητρο για την εφαμοργη της φάρμας με μέγεθος μ ε γαλύτερο απο την τ ε χ ν ι κ ά β έ λ τ ι σ τ η ατομική φάρμα δεν ε ί ν α ι η μείωση Οτο κόστος ανα μονάδα παράγωγης, αλα η άφξηοη της απασχόλησης, της εκροής και του ο λ ι κ ο ύ ε ι σοδήματος (18). Το μέγεθος τ η ς τ ε χ ν ι κ ά βέλτιΟτης φάρμας π ο ι κ ί λ ε ι απο τ η φύση τ η ς συγκομιδής κ α ι τ η ν τοποθεσία. "Έτσι, το μέγεθος τ η ς τ ε χ ν ι κ ά άριστης φάρμας σταριού κ α ι κριθαριου στη Μοντάνα είναι 1 9 6 0 ε κ τ ά ρ ι α ' του αραβόσιτου και των οσπρίων στην Ι ν δ ι ά ν α , 8 0 0 ε κτάρια ' του μπαμπακιου κ α ι των οσπρίων στο Δ έ λ τ α του Μισισιπή, 6 0 0 ε κ τ ά ρ ι α ' και μιας φάρμας λαχανικών στην Καλιφόρνια, 2 0 0 εκτάρια. Ένας μικρός κτηματίας στην Καλιφόρνια, ο Μπερτζ Μπελμπέλιαν ήταν πιο σαφής κ α ι κατηγορηματικός για τα πλεονεκτήματα της ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ή ς φάρμας, στην κατάθεσή-του μπροστά στην υ π ο ε π ι τροπή της Γερουσίας. Το μεγαλύτερο εμπόδιο, που αντιμετωπίζουμε στον αγώνα μας για να σώσουμε το ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ο αγρόκτημα, ε ί ν α ι η άποψη, που έχουν πολοι Α μ ε ρ ι κ ά ν ο ι (και είναι αρκετοί αγρότες α ν ά μ ε σ ά - τ ο υ ς ) , ό τ ι το ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ο αγρόκτημα ε ί ν α ι απαρχαιωμένο, α ν ε π α ρ κ ε ς , κ α ι , συνεπώς, ανίκανο να ανταγωνιστεί με τ ι ς επαρκείς και καλοχρηματοδοτημένες πολυσχιδείς ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς . Καλοχρηματοδοτημένες ε ί ν α ι , αλα επαρκείς ό χ ι . Προκαλώ οποιοδήποτε γ ι γ α ν τ ι αίο αγροβιομηχανικο συγκρότημα να παραβληθεί με τη δ ι κ ή - μ ο υ επάρκεια. Δ ε ν ε ί ν α ι δονατο ένας τεράστιος εμπορικος οώιος, με διάφορα επίπεδα γραφειοκρατίας, δ ι ε φ θυνόμενος απο απόντες ι δ ι ο κ τ ή τ ε ς , να μπορεί να συναγω-
-63-
ν ι ο τ ε ι Οε επάρκεια έναν μικρό ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ο εμπορικο ο ί κ ο . Δεν μπορεί κ ά ν ε ι ς μισθωτός να λειτουργήσει με την ικανότητα και τη δραΟτηριότητα, που λειτουργώ εγω. Ε/ω Οπάνια κάνω μια μεμονωμένη δ ο υ λ ε ί α , αλα συχνά δυο και τρειε δουλείες ταφτόχρονα. Την ώρα που οδηγώ το τ ρ α κ τ έ ρ , κυτάζω τ ί δουλείες πρέπει να γ ί ν ο υ ν . Ψάχνω για ζ ι ζ ά ν ι α , αν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι λίπαομα ή ν ε ρ ο , και γ ε ν ι κ ά σ κ έ πτομαι τα διαχειριΟτικά-μου προβλήματα, την ώρα που κ ά νω μια καθαρα χειρωνακτική δ ο υ λ ε ί α . Εργάζομαι πολες ώ ρες τη μέρα και Οπάνια μου βρίσκεται Κυριακή που να α δειάζω λ ί γ ο . Είμαι ο ίδιος δ ι α χ ε ι ρ ι σ τ ή ς , διεφθυντης προσωπικού, υ π έ φθυνος εφοδιασμού, υπέφθυνος συντήρησης, λ ο γ ι σ τ ή ς , δουλεφτης, μεταλοσυγκολητης κ ι ό , τ ι άλο θ έ λ ε ι ς . Ο τ α ν μισθώνω εργάτες, συνήθως εργάζομαι μ α ζ ί - τ ο υ ς . Έχω τα μέσα να αγοράσω κάθε τ ι που θα μου χαμηλώσει το κόστος. Α ν έ κ α θ ε ν διέθετα τα απαραίτητα κεφάλαια για τις σ υ ν α λαγες σε γη και 1 σε εφόδια. Με τα 1 5 0 εκτάρια του α μ π ε λώνα, πιΟτέβω ότι είμαστε ακριβώς, ή κ ο ν τ ά , στο άριστο επίπεδο λειτουργίας για τη δ ι κ ή - μ α ς μορφή αγροκτήματος. Ο χ ι , δεν μπορώ να πουλήσω με ζημία και να τα πατσίσω στους φόρους, ούτε μπορώ να έχω ζημία στην αγροτική μου επιχείρηση και να την καλύψω σε άλο ε π ί π ε δ ο , όπως κάνουν οι κάθετες ενταγμένες ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , μολονότι αρκετή απο τη σοδειά-μου τη διαθέτω σε ένα σ υ ν ε τ α ι ρ ι σ μ ό , ώστε, σε κάποιο βαθμό, είμαι ενταγμένος και εγω, αλα ασφαλώς όχι στην έκταση που είναι ενταγμένοι οι γ ι γάντιοι κτηματίες. Δ ε ν έχω π ο λ ι τ ι κ ά μέσα, και "παρασκήνιο" για μένα σημαίν ε ι να γράψω ένα γράμα στο βουλεφτή-μου. Ο μ ω ς τούτο δεν έχει καμία σχέση με την επάρκεια. Η επάρκεια έ χ ε ι να κ ά ν ε ι με τις εισροες κ α ι τ ι ς εκροες. Ο χ ι , οι μεγάλες αγροβιομηχανίες δεν έχουν επάρκεια, παρα μόνο για να "δενδροφυτέβουν" την ί δ ι α την κ υ β έ ρ νηση. (19) Ένας ηγέτης στην Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν , υπέρμαχος των μαχητικών ο ι κ ο γενειακών κτηματιών, όπως ο Μπερτζ Μ π ε λ μ π έ λ ι α ν , είναι ο γ ε -
-64-
ρουσιαστης Τζέημς 'Αμπουρεζκ της Ν ό τ ι α ς Ν τ α κ ό τ α . Απεφθυνόμενος στην ετήσια συνέλεφση της Ομοσπονδίας Καταναλωτων ( Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν , 3 0 Γενάρη 1975), παρότρυνε τους καταναλωτές και τους κτηματίες να σχηματίσουν ένα "νικηφόρο συνασπισμό". Σ τ ι ς 17 Απρίλη 1975, ο γερουσιαστής 'Αμπουρεζκ εισήγαγε το νόμο περι Ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ώ ν Αγροκτημάτων Α ν τ ι - Τ ρ α σ τ , που απαγόρεβε στιε γ ι γ α ν τ ι α ί ε ς επιχειρήσεις με περισότερα απο 3 εκατομ. δολάρια σε μη αγροτικα κεφάλαια, να ανακατεφτουν στη γεωργία. Ο γερουσιαστηε Α μ π ο υ ρ ε ζ κ έ χ ε ι ακόμα βάλει χ έ ρ ι στιε πετροχ η μ ι κ ε ε β ι ο μ η χ α ν ί ε ε , οι ο π ο ί ε ε , κατα τα λόγια του καθηγητη Μπάρυ Κόμονερ, έχουν " α π ο ι κ ι ο π ο ι ή σ ε ι τη γεωργία των ΗΤΤΑ" ( 2 0 ) , κ α ι εισήγαγε νομοθεσία, που απαγόρεβε τα ο ρ ι ζ ό ν τ ι α ε ν εργειακό μονοπώλια (άνθρακα, π ε τ ρ έ λ α ι ο , ουράνιο, γεωθερμική και ηλιακη ενέργεια) και τα κάθετα ενεργειακό μονοπώλια (πετ ρ ε λ α ι ο π η γ ε ε , αγωγοί μεταφοραε π ε τ ρ ε λ α ί ο υ , διυλιστήρια και β ε ν ζ ι ν ά δ ι κ α ) . Το γ ε γ ο ν ο ε , ότι η νομοθεσία αφτη κέρδισε σχεδόν παμψηφεί την υποστήριξη τηε Γερουσίαε, αντανακλα το βαθμό στον οποίο αφτεε οι ρ ι ζ ι κ ε ε μεταρυθμιστικεε προτάσειε κερδίζουν την υποστήριξη τηε κ ο ι ν η ε γνώμηε. Μ ι α άλη ανταπόκριση στην α π ε ι λ η τ ι κ η κρίση τηε αμερικανικηε γ ε ωργίαε ε ί ν α ι το κίνημα για την εγκατάλειψη των χημικών λιπασμάτων, των εντομοκτόνων και των ζ ι ζ α ν ι ο κ τ ό ν ω ν . Στο βαθμό που μ ι α τέτοια αλαγη θα μείωνε δραστικα τη συγκομιδή ανα ε κ τ ά ρ ι ο , θα χρειαζόταν να κ α λ ι ε ρ γ ε ί τ α ι πολυ περισότερο έδαφος. Ο σ ο ι εβνοουν την αλαγη, υποστηρίζουν ότι η συνολική παραγωγή θα έ πεφτε μονάχα κατα 5 ο / ο , ό τ ι το αγροτικο εισόδημα θα άφξανε κατα 25 ο / ο απο τ ι ε ο ι κ ο ν ο μ ί ε ε σε ε ν έ ρ γ ε ι α , και ό τ ι όλα σχεδόν τα προγράματα για επιχορηγήσειε δεν θα είχαν νόημα. Ένα παρόμοιο επιχείρημα υποστήριζε κάποια μελέτη του πανεπιστημίου τηε Αϊόουβα, που χρησιμοποιούσε την τ ε χ ν ι κ ή του γραμικου προγραματισμου (21). Τα αποτελέσματα ενοε πειράματος, που δοκίμαζε τη μέθοδο αφτη, έχουν αναφερθεί απο τον Κόλιν Φ ί σ ε ρ , διεφθυντη του Κέντρου Ερεβνων ΤΤάυ στο Σάφολκ τηε Α γ γ λ ί α ς . ΤΤροσεκτικες καταγραφές όλων των δαπανών και της σοδειάς δύο γειτονικών αγρών σταριού, του ενος καλιεργημένου με χημικά λιπάσματα και του άλου με μ η - χ η μ ι κ ε ς μεθόδους, απόδειξαν ό τ ι το κάπως υψηλότερο κόστος σε εργασία στη μ η - χ η μ ι κ η καλιέργεια καλυπτόταν με το παραπάνω απο την εξοικονόμηση σε λιπάσματα. Ο " ο ρ γ α ν ι κ α " κ α λ ι ε ρ γ η μ έ -
-65-
vos αγρός έδωσε έναν μέοο όρο 1 , 7 5 τόνους ανα εκτάριο στη δ ι ά ρ κ ε ι α της π ε ι ρ α μ α τ ι κ ή ς π ε ρ ι ό δ ο υ ' ο χ η μ ι κ ά ε ν ι σ χ υ μ έ ν ο ς κ α ι με ζ ι ζ α ν ι ο κ τ ό ν α καθαρισμένος αγροί έδωσε 2 , 5 0 τ ό ν ο υ ς . " Α λ α α φτο ε ί ν α ι το μ έ γ ι σ τ ο που μας έδωσε ποτε ένας χ η μ ι κ ά κ α λ ι ε ρ γ η μένος α γ ρ ό ς " , εξήγησε ο Φ ί σ ε ρ . " Η πείρα έ χ ε ι α π ο δ ε ί ξ ε ι ό τ ι α φτοι ο ι αγροί ε ί ν α ι ε π ι ρ ε π ε ι ς σε α ι φ ν ί δ ι α πτώση της παραγωγικότ η τ α ς , όταν τα φυσικά θ ρ ε π τ ι κ ά σ υ σ τ α τ ι κ ά του εδάφους ε ξ α ν τ λ η θ ο ύ ν . Α π ε ν α ν τ ί α ς , τα διαρκώς αναπληρούμενα εφόδια των ο ρ γανικών περιτωμάτων κ α ι βακτηρίων στον φυσικό α γ ρ ο , δ ι α τ η ρ ο ύ ν το έδαφος ζ ω ν τ α ν ό , μ ι α κ α ι λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί σαν ένα ε ρ γ α σ τ ή ρ ι , που α ν α κ υ λ ε ι τα θ ρ ε π τ ι κ ά σ υ σ τ α τ ι κ ό σε σταθερα επαρκείς ποσότητες'.' Ο Φ ί σ ε ρ προειδοποίησε ÔTL τα λιπάσματα κ α ι τα παρασιτοκτόνα δεν ε ί ν α ι δυνατό να ε ξ α λ ε ι φ θ ο ύ ν ολοκληρωτικά — ό τ ι πάντα θα π α ί ζ ο υ ν το ρ ό λ ο - τ ο υ ς σε έ κ τ α κ τ ε ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς . Α λ α σ υ μ π ε ρ α ί ν ε ι ό τ ι , εφόσον η τ ι μ η των λιπασμάτων α ν ε λ ί σ ε τ α ι τόσο γρήγορα, " η ο ρ γ α ν ι κ ή κ α λ ι έ ρ γ ε ι α θα ε ί ν α ι σύντομα ο μόνος τ ρ ό π ο ς , που θα μπορούμε να παράγουμε φτηνά τρόφιμα" (22). Ο ι έρεβνες του καθηγητη Μπάρυ Κ ό μ ο ν ε ρ φέρνουν στο φως την π ρ α κ τ ι κ ή παρατήρηση των γεωργων, ό τ ι το έδαφος μπορεί να ε θ ι σ τ ε ί στα χ η μ ι κ ά λ ι π ά σ μ α τ α "σαν α λ κ ο ο λ ι κ ο ς " . " Σ τ η γεωργία των ΗΤΤΑ σα σ ύ ν ο λ ο " , αναφέρει ο Κ ό μ ο ν ε ρ , " χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ μ ε τώρα γύρο σ τ ι ς π έ ν τ ε φορές π ε ρ ι σ ό τ ε ρ ο λ ί π α σ μ α α π ' όσο το 1947, για να παράγουμε την ί δ ι α σ ο δ ε ι ά . Μ ε άλα λ ό γ ι α , η αφομοίωση τ ο υ αζώτου απο τη γη έ χ ε ι μ ε ι ω θ ε ί κατα 8 0 ο / ο στην ί δ ι α π ε ρ ί ο δ ο " (23). Ο Ραλφ Έ ν γ κ ε λ κ ε ν ε ί ν α ι ένας απο τους δώδεκα α γ ρ ό τ ε ς , που κ α λ ι ε ρ γ ο υ ν ο ρ γ α ν ι κ α γύρω στο Γκρήηλυ της α ν α τ ο λ ι κ ή ς Α ϊ ό ο υ β α . Ο ι σ υ γ κ ο μ ι δ έ ς - τ ο υ ε ί ν α ι σ η μ α ν τ ι κ α υψηλότερες απο κ ε ί ν ε ς των " χ η μικών γ ε ι τ ό ν ω ν " - τ ο υ , που γελούσαν μ α ζ ί - τ ο υ , ό τ α ν άρχισε την ο ρ γ α ν ι κ ή κ α λ ι έ ρ γ ε ι α το I 9 6 0 . " Η ό λ η διάθεση έ χ ε ι α λ ά ξ ε ι τώρα. Τρία χ ρ ό ν ι α π ρ ι ν , ο τύπος δ ε ν θα δημοσίεβε τ ί π ο τ α κακο για όλα αφτα τα ρ α ν τ ί σ μ α τ α . Τώρα, ο ρ ι σ μ έ ν ο ι κ τ η μ α τ ί ε ς μ α θ α ί ν ο υ ν π ε ρ ι σότερα για το τ ί κακο έχουν π ρ ο κ α λ έ σ ε ι τα ραντίσματα κ α ι θέλουν ν α μάθουν τ ί έχω κ ά ν ε ι ε γ ω " . Ο άνθρωπος που οδήγησε τον Έ ν γ κ ε λ κ ε ν κ α ι τους άλους στην ο ρ γ α ν ι κ ή κ α λ ι έ ρ γ ε ι α ε ί ν α ι ο 7 3 χ ρ ο ν ο ς ρ ω μ α ι ο κ α θ ο λ ι κ ο ί ι ε ρ έ α ς Λ ι ο ύ ι ς Γ ο υ ά ι τ . Κάθε χ ρ ό ν ο , απο το 1946 κ α ι μ ε τ α , ο π α π α - Γ ο υ ά ι τ κ α λ ι ε ρ γ ο ύ σ ε ο ρ γ α ν ι κ α ένα κήπο δύο εκταρίων κ α ι ο ρ ι σ μ έ ν ο ι απο τους ε ν ο ρ ί τ ε ς - τ ο υ ά ρ χ ι σ α ν να α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν το π α ρ ά δ ε ι γ μ ά - τ ο υ , αφου δοκίμασαν τα π ρ ο ϊ ό ν τ α - τ ο υ .
-66-
" Έπρεπε να περάσουμε του« δύσκολους καιρούς. Ο τύπος γ ε λ ο ι οποιούσε την οργανική κ α λ ι έ ρ γ ε ι α , η αγροβιομηχανία έσπαγε πλάκα, σήμερα όμως, ο φάρμερ που ε π ι δ ί δ ε τ α ι στην οργανική κ α λ ι έ ρ γ ε ι α , κ α τ έ χ ε ι τη θέση του πρωτοπόρου. Το κόστος είναι χ α μηλότερο. Ο ι 'οργανικοί κ α λ ι ε ρ γ η τ ε ς ' είναι οι μόνοι αγρότες στο π ο ί μ ν ι ό - μ ο υ , που κερδίζουν χρήματα" (24). Η σημασία αφτων των εμπειριών είναι ό τ ι οι οργανικές μέθοδοι ταιριάζουν καλύτερα στην ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ή φάρμα παρα στις αγροβιομηχανικες ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς - μ α μ ο υ θ . Και ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ή γεωργία σημ α ί ν ε ι υγιέστερη κ ο ι ν ω ν ί α , καθώς αποκάλυψε η μελέτη των δυό κοινοτήτων στο Σέντραλ Βάλευ της Καλιφόρνιας το 1947. Η μία κυριαρχούνταν απο την περιουσία μιας γ ι γ α ν τ ι α ί α ς επιχείρησης κ ι η άλη ήταν κοινότητα μικρών αγροκτημάτων. Η δέφτερη είχε υψηλότερο βιωτικο ε π ί π ε δ ο , περισότερα πάρκα, πιότερα καταστήματα με μεγαλύτερη λ ι α ν ι κ ή πώληση, ανώτερες φυσικές εφκολίεν, όπως δρόμους και πεζόδρομους, διπλάσιο αριθμό οργανώσεων κ ο ι νής ωφέλειας και ψυχαγωγίας, και δυο εφημερίδες, ενω η άλη κ ο ι νότητα είχε μ ί α . Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , η κοινότητα των μικρών αγροκτημάτων φαινόταν καλύτερος τόπος για να ζ ε ι ς . Τούτο το συμπέρασμα ίσως να εξηγεί την αγροτική αναβίωση στην Α μ ε ρ ι κ ή , για πρώτη φορα μέσα σε Ι Ο Ο χ ρ ό ν ι α . Ο ι απογραφικοί υπολογισμοί απο το 1 9 7 0 μέχρι το 1973 δείχνουν καθαρή άφξηση του πληθυσμού απο 3οο.οοο σε 5 ο ο . ο ο ο σ τ ι ς 2 . 5 ο ο αγροτικές ε παρχίες του έθνους, σε αντίθεση με τη μ η δ ε ν ι κ η άφξηση ή ακόμα και τη μείωση του πληθυσμου Οε ορισμένες μητροπολιτικές π ε ρ ι ο χ ε ς . Αντιπαραβάλετε αφτους τους αριθμούς με τα 2 , 2 εκατομ. που αφξήθηκε ο πληθυσμός στις πόλεις και στα προάστια ανάμεσα στα I 9 6 0 και 1 9 7 0 . "Τούτη είναι μια πραγματική μ ε τ α β ο λ ή " , α ναφέρει ο Κάλβιν Μ π η λ , επικεφαλής της Ομάδας Μελετών ΤΤληθυσμου του υπουργείου γεωργίας. Η α ι τ ί α γ ι ' αφτην την χωρίς προηγούμενο " μ ε τ α β ο λ ή " ε ί ν α ι φανερή στα συμπεράσματα μιας σφυγμομέτρησης, που έγινε τον Ά β γ ο υ σ τ ο του 1972, η οποία ρωτούσε τους κατοίκους 3 0 0 επιστημονικά εκλεγμένων τοποθεσιών, πού θα προτιμούσαν να ζ ο ύ ν ε , αν είχαν την εφκαιρία να το κάνουν — σ τ η ν π ό λ η , σε προάστιο, σε κωμόπολη, ή σε αγρόκτημα. Τα α ποτελέσματα ήσαν: π ό λ η , 13 ο / ο " προάστιο, 31 ο / ο ' κωμόπολη, 32 ο / ο ' αγρόκτημα, 23 ο / ο .
-67-
Στον Τρίτο Κόσμο Η τεχνολογική αφτοδιέφθυνση στον Τρίτο Κόσμο, όπως και στην εκβιομηχανισμένη Δύση, φ α ί ν ε τ α ι , με μια πρώτη μ α τ ι α , ότι έχει αμυδρές δυνατότητες. Η κυριαρχία των μεγάλων βιομηχανικών συμπλεγμάτων και των αγροβιομηχανικων επιχειρήσεων μοιάζει να σ τ έ κ ε τ α ι ακλόνητη σε εθνικό επίπεδο. Το ίδιο ισχύει και σε δ ι εθνες επίπεδο, με την καθυπόταξη της οικονομίας των περιφερειακών περιοχών στα συμφέροντα των μητροπολιτικών κέντρων. Αλα τα φαινόμενα ίσως αποδειχτούν ξανα απατηλα, μια και τόσο οι σημερινοί θεσμοί, όσο και η π ρ α κ τ ι κ ή , που α κ ο λ ο υ θ ε ί τ α ι , ε ί ναι θ ν η σ ι γ ε ν ε ί ς . Είναι αναμφισβήτητο, ό τ ι , γ ε ν ι κ ά , οι παγκόσμιες ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς σχέσεις καθορίζονται απο τις παγκόσμιες π ο λ ι τ ι κ έ ς σ χ έ σ ί « . Έ να πολυεθνικο γ ι γ α ν τ ι α ί ο συγκρότημα, το οποίο χρησιμοποιεί την ε π ι ρ ο ή - τ ο υ , για να π ε τ ύ χ ε ι φοροαπαλαγες στη μητρόπολη, μ π ο ρεί κ α ι , πράγματι, χρησιμοποιεί τους παγκόσμιους πλουτοπαραγωγικούς πόρους, με τη δύναμη που του παρέχει η μητρόπολη, προκειμένου να π ε τ ύ χ ε ι κ α ι να επιβάλει αποφάσεις καθοριστικές για τ ι ς ο ι κ ο ν ο μ ί ε ς του Τρίτου Κόσμου. Ο ι ανώτερες δ ι α χ ε ι ρ ι σ τ ι κ έ ς λ ε ι τ ο υ ρ γ ί ε ς , η έρεβνα κ α ι η ανάπτυξη, η ε π ι χ ε ι ρ η μ α τ ι κ ό τ η τ α , κ α ι η ο ι κ ο ν ο μ ο λ ο γ ί α , λειτουργουν στα μητροπολιτικά κ έ ν τ ρ α , χ έ ρ ι - χ έ ρ ι με τα υποστηλώματά-τους, τους ηλεκτρονικούς εγκεφάλους και τα κέντρα επεξεργασίας δεδομένων. Τούτο έχει σαν αποτέλεσμα, τα δυτικά πρότυπα οικονομικής ανάπτυξης να υιοθετούνται απο την περιφέρεια — κ α ι όχι κατανάγκη με τη β ί α , εφόσον τα δυτικά πρότυπα μοιάζουν να είναι τα μόνα εφικτά. ΤΤαρόλ' αφτα, το τ ε λ ι κ ό αποτέλεσμα ώς τώρα ήταν η ακατάπαφτη ροη του πλούτου κ α ι των οφελημάτων απο την υπανάπτυκτη π ε ρ ι φέρεια στα κέντρα της ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς και της π ο λ ι τ ι κ ή ς εξουσίας — μ ι α ιεραρχημένη παγκόσμια ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή δ ι ά τ α ξ η , που έχει προκαλέσει τεράστια ανάπτυξη στη μειοψηφία και εξαρτημένη υπανάπτυξη στη μεγάλη πλειοψηφία του ανθρώπινου γένους. Μ ο λ ο ν ό τ ι το πρότυπο αφτο επικρατούσε στο παρελθόν, οι προοπ τ ι κ έ ς - τ ο υ για το μέλον είναι α β έ β α ι ε ς , εξαιτίας δύο παραγόντων. Ο πρώτος ε ί ν α ι η βασική α λ α γ η , που συμβαίνει σήμερα στο παγκόσμιο π ο λ ι τ ι κ ο πλέγμα — η σ χ ε τ ι κ ή πτώση της ισχύος των ΗΤΤΑ, η σχετικά αφξανόμενη δύναμη και απαιτητικότητα της Δ υ τ ι κ ή ς Εβρώπης και της Ι α π ω ν ώ ς , οι ογκούμενες στρατιωτικές δ υ -
-68-
νάμεις της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Ένωσης, η ανάδυση της Κίνας Οαν μ ε γ ά λης δύναμης, και η Ουνεπούμενη μεταβολή στις σχέσεις ανάμεσα οε Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν , Μόσχα και ΤΓεκίνο, κ α ι , α ν τ ί σ τ ο ι χ α , ανάμεσα σε Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν , Τόκιο και εβρωπΟΐκες πρωτέβουσες. Η νέα τ ο ύ τη παγκόσμια ρεφστότητα δ ί ν ε ι μεγάλες εφκαιρ^ες για εβρεις ελιγμούς στα κράτη του Τρίτου Κόσμου, ή , τουλάχιστο, στα λ ί γ α εκείνα κράτη, που συνασπίζονται σε κέντρα της περιφερειακής εξουσίας — ό π ω ς η Βραζιλία, η Ν ι γ η ρ ί α , το Ιραν και τα αραβικα κράτη με το π ε τ ρ έ λ α ι ο . Το ί δ ι ο σημαντικό,όσο κι αφτες οι π ο λ ι τ ι κ έ ς α ν α δ ι α τ ά ξ ε ι ς , είναι το αδιαφιλονείκητο γεγονος, ό τ ι τα δυτικά πρότυπα οικονομικής ανάπτυξης δεν ήσαν αποτελεσματικα για τον Τρίτο Κόσμο στο σ ύ ν ο λ ό - τ ο υ . Ο ισχυρισμός αφτος μπορεί να διασαφηνιστεί με δυο παραδείγματα: το μεγάλο σχέδιο για την εκμετάλεφση της ισχύος του ποταμού Βόλτα, και την πολυσυζητημένη ΤΤράσινη Επανάσταση. Το σχέδιο Βόλτα στη Γκάνα πραγματοποιήθηκε με αμερικάνικα δολάρια δανεισμένα με πανύψηλους τόκους. ΤΤαρέχει στην KAISER A L U M I N I U M τεράστιες ποσότητες ηλεκτρικού ρέβματος, με ε λάχιστα χρήματα σύμφωνα με μακροπρόθεσμο συμβόλαιο. Ο μ ω ς η KAISER δεν χρησιμοποιεί καθόλου τον βωξίτη της Γκάνας, και δεν έχει χ τ ί σ ε ι ούτε μία εγκατάσταση αλουμίνιου στη χώρα. Α π ε ν α ν τ ί α ς , η KAISER εισάγει το απαραίτητο για τ ι ς εργασίες-της αλουμίνιο και το σ τ έ λ ν ε ι στη Γερμανία για επεξεργασία. Έτσι έ νας μεγάλος φυσικός πλουτοπαραγωγικος πόρος παρέχεται προς εκμετάλεφση με αντάλαγμα μια πενιχρή συμβολή στη γ ε ν ι κ ή α ν ά πτυξη της Γκάνας. Εξίσου απογοητεφτικη υπήρξε και η ΤΤράσινη Επανάσταση, που, ο υ σ ι α σ τ ι κ α , είναι η υπερπόντια επέκταση του αμερικανικού γεωργικού συστήματος, που, κατα κύριο λ ό γ ο , χρησιμοποιεί ε ν έ ρ γ ε ι α Στην πορεία της "εξαγωγής" της Πράσινης Επανάστασης, τα συμφέροντα των αγροτών του Τρίτου Κόσμου αγνοήθηκαν τελείως, με τον ί δ ι ο τρόπο που περιφρονήθηκαν και τα συμφέροντα του α μερικανού φάρμερ. Στο Μ ε ξ ι κ ό , π . χ . , το 9 7 , 7 ο / ο της σπαρμένης με αραβόσιτο γης και το μεγαλύτερο μέρος της σπαρμένης με στάρι γης έμεναν απότιστες. Μ ι α μ ε ξ ι κ ά ν ι κ η ομάδα έρεβνας, το Ινστιτούτο Γεωργικων Ερεβνων, έβαλε μπροστά κάποιο πρόγραμα για τη βελτίωση των σπόρων αραβόσιτου και σταριού στα μικρά μη αρδεβόμενα αγροκτήματα, αλα οι προσπάθειές-της παραμερίστηκαν απο κ ε ί ν ε ς των επιστημόνων του Ιδρύματος Ροκφέλερ, οι ο -
-69-
irocoi προσανατολίστηκαν στην άφξηση τη? συγκομιδής, μέθα απο γ ε ν ε τ ι κ ε ς αλαγες, που απαιτούν άρδεφση και λίπασμα. Ο ι σ υ ν επούμενες διαστροφές του νέου "θάβματος" κάνουν βέβαια το Μ ε ξ ι κ ό άφταρκες σε αραβόσιτο, αλα οι ωφελημένοι είναι οι πλούσιοι γαιοκτήμονες, που μπορούσαν ν ' ανταπεξέλθουν στα έξοδα για νερο και λιπάσματα. Η μάζα των μεξικάνων χωρικων έχει δ ο κ ι μάσει την αφξανόμενη ανεργία ή την υποαπασχόληση με την ε π έ κταση του εκμηχανισμου των μεγάλων κτημάτων. Παρόλ' αφτα, το Ιδρυμα Ροκφέλερ ήταν καταχαρούμενο με το "πετυχημένο" δοκιμαστικο πρόγραμα στο Μ ε ξ ι κ ό . Ιδρυσε το Δ ι ε θ ν ε ς Κέντρο Βελτίωσης Αραβόσιτου και Σ ί τ ο υ , με οκτω περιφερειακούς οργανισμούς έρεβνας. Η οργάνωση τούτη ωφέλησε τα αμερικανικό γιγαντιαία συγκροτήματα, ανοίγοντας καινούργιες παγκόσμιες α γορές για τ ι ς μηχανές και τα χ η μ ι κ ά - τ ο υ ς , τη στιγμή που η αγορα των ΗΤΤΑ ε ί ν α ι κορεσμένη και που η κ ο ι ν ή φροντίδα για τις καταστροφές στο περιβάλον αφξάνει αλματωδως. Σ τ ι ς Φ ι λ υ π ί ν ε ΐ , άλο παράδειγμα, η ESSO STANDARD FERTILISER A N D A G R I CULTURAL C O M P A N Y οργανώθηκε ε π ι τ ε λ ι κ ά και έβαλε σε λ ε ι τουργία 4 0 0 καταστήματα αγροϋπηρεοιων στην αρχη της δ ε κ α ετίας του I 9 6 0 . Η κυβέρνηση των Φιλιπίνων χορήγησε πιστώσεις στους αγρότες για τ ι ς αγορές σπόρων, λιπασμάτων, και χημικών και έκανε εκπτώσεις στους κυβερνητικούς μεσάζοντες. Τα κέρδη των επιχειρήσεων ESSO απο την αγροτική ανάπτυξη τα εγγυούνταν οι κυβερνητικές διαβεβαιώσεις για παροχή επιχορηγήσεων στους αγρότες που θ' αγόραζαν τα προϊόντα ESSO. Αλα τόσο στις Φ ι λ ι π ί ν ε ς , όσο και στην Ινδία και το ΤΤακισταν — ο ι τρεις αφτες χώρες αποτελούν την πρωτοπορία της Πράσινης Επανάστασης— τα τ ε λ ι κ ά αποτελέσματα ήσαν απογοητεφτικα. Το βασικό πρόβλημα είναι το ί δ ι ο με κ ε ί ν ο του Μ ε ξ ι κ ο ύ : το 7 Ο με 9 0 ο / ο των αγροτών στις χώρες τούτες δεν έχουν άρδεφση και διαθέτουν ελάχιστα χρήματα για ν ' αγοράσουν λιπάσματα. Ο υ πουργος γεωργίας της Ι ν δ ί α ς , Μόχαν Ραμ, το 1969 συνόψισε την κατάσταση ως εξης: Ο ι ωφελημένοι απο την Πράσινη Επανάσταση είναι η προνομιούχα μειοψηφία των μεσαίων και μεγάλων κτηματιών... το 3 με 4 ο / ο των μεγάλων κτηματιών χρησιμοποιούν όλη την π ο λ ι τ ι κ ή εξουσία, ασκούν την ε π ι ρ ο ή - τ ο υ ς , διαμορφώνουν όλες τ ι ς αποφάσεις, σε συνεργασία με την κ ρ α τ ι -
-70-
κη δ ι ο ί κ η σ η , και χρησιμοποιούν οι ί δ ι ο ι τους πλουτοπαραγωγικούς πύρους και τ ι ς τ ε χ ν ι κ ε ς γνώσεις των κ υ β ε ρ ν η τ ι κών εμπειρογνωμόνων, ενω οι φτωχοί παίρνουν ψίχουλα... Η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή και π ο λ ι τ ι κ ή θέση των πλούσιων αγροτών έ χ ε ι ισχυροποιηθεί και παγιωθεί . . . Ο ι μεγάλοι γ α ι ο κ τ ή μονες πασχίζουν να απαλαγουν — α ν είναι απαραίτητο και με τη β ί α — απο τους συγκαλιεργητές-τους και.τους π α λιούς π α κ τ ω τ έ ς - τ ο υ ς , με α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό σκοπο να εκμεταλέβονται οι ί δ ι ο ι τη γη ή με τη βοήθεια εργατών γης. (25) Το τ ε λ ι κ ό αποτέλεσμα της ΤΤράσινης Επανάστασης ήταν να δ η μ ι ουργήσει τ ι ς αντίΒετες ακριβώς συνθήκες και ό χ ι τη γ ε ν ι κ ή εβημερία και η ρ ε μ ί α , που αναμενόταν, στην ύπαιθρο. ΤΤροξένηΟε το παραμέρισμα και τη λήθη της αγροτικής μεταρΰθμισης, που είναι η πρώτη προϋπόθεση για οποιαδήποτε ουσιαστική και διαρκή λύση. ΤΤαροτρΰνει τους λίγους αγρότες, που μπορούν ν ' ανταπεξέλθουν Οτη νέα α γ ρ ο τ ε χ ν ο λ ο γ ί α , να εισαγάγουν τη μηχανοποίηση, με α ποτέλεσμα τη μείωση της απασχόλησης. Η μηχανοποίηση τ ο ύ τ η , με τη σ ε ι ρ ά - τ η ς , εξαναγκάζει τις ήδη υποαπασχολούμενες κατώτερες τ ά ξ ε ι ς της αγροτιας να καταφέβγουν στις φτωχογειτονιές των πόλεων, όπου ανακαλύπτουν ό τ ι είναι το ί δ ι ο π ε ρ ι τ ο ι , όσο ή σαν και στην ύπαιθρο. Η νέα τούτη κατώτερη τάξη των πόλεων α π ο τ ε λ ε ί σήμερα την πλειοψηφία του πληθυσμου στις πόλεις του Τρίτου Κόσμου. Το τ ε λ ι κ ό αποτέλεσμα είναι ό τ ι καθίστανται ε ντονότερες η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ανισότητα και οι κοινωνικές ε ν τ ά σ ε ι ς , ώστε αρκετοί παρατηρητές να οδηγούνται στην πρόβλεψη ότι η Πράσινη Επανάσταση θα α π ο δ ε ι χ τ ε ί τ ε λ ι κ ά το πρελούντιο της Κ ό κινης Επανάστασης. Η ανεπάρκεια στις μέχρι σήμερα προσπάθειες για την παγκόσμια ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ανάπτυξη είναι φανερή απο τα απογοητεφτικα α π ο τ ε λέσματα της Πρώτης Δεκαετίας Α ν ά π τ υ ξ η ς , 1 9 6 0 - 1 9 7 0 , και της Δέφτερης Δεκαετίας Α ν ά π τ υ ξ η ς , 1 9 7 0 - 1 9 8 0 , που εφάρμοσε ο O H E . Το εισοδηματικό χάσμα ανάμεσα σε αναπτυγμένες κ α ι υπανάπτυκτες χώρες, που είχε λόγο ένα προς δέκα το I 9 6 0 , α φξήθηκε σε ένα προς δεκατέσερα το 1971. Τα εξωτερικά δάνεια των υπανάπτυκτων χωρων ανέρχονταν στα 2 1 , 6 δ ι σ ε κ . δολάρια το 1961, αλα αφξήθηκαν στα 75 δ ι σ ε κ . δολάρια το 1 9 7 0 — δ η λ α δ η 3 , 5 φορές. Η ανεργία στον Τρίτο Κόσμο, σύμφωνα με εκτιμήσεις του O H E , ανερχόταν σε 27 ο / ο της εργατικής δύναμης το I 9 6 0 και σε 3 0 ο / ο το 1 9 7 0 . Γι* αφτο ο Μ . Μ . Μέχτα του Διεθνούς
-71-
Οργανισμού Εργασίας προειδοποίησε ότι " ο ι παραγκωνισμένοι, οι κακότυχοι που πασχίζουν να επιβιώσουν OTIC παρυφές των γ α ι ο κτημάτων και των πόλεων, ίσως να αριθμούν ήδη περιΟότερο απο μιοο δισεκατομύριο. Το 19ΘΟ θα έχουν ξεπεράσει το ένα δ ι σ ε κ α τομύριο και το 1 9 9 0 τα δύο. Μπορούμε να φανταστούμε ο π ο ι α δήποτε ανθρώπινη τάξη πραγμάτων να ε π ι ζ ε ί με τόσους πολους εξαθλιωμένους στη β ά σ η - τ η ς ; " (26) Αφτη ακριβώς η μιζέρια είναι ο βασικός υπέφθυνος για τ ι ς ταραχές στον Τρίτο Κόσμο — γ ι α το τριακοΟτο δέφτερο Οτρατιωτικο πραξικόπημα στην Αφρική μετα το δέφτερο παγκόσμιο πόλεμο, που έγινε στο Νίγηρα τον Απρίλη του 1974, και για την εξαφάνιση των συνταγματικών καθεστώτων σε ό λ ε ς , έκτος απο έξη ή και λ ι γ ό τ ε ρ ε ς , χώρες στη Λ α τ ι ν ι κ ή Α μ ε ρ ι κ ή . Ο μ ω ς οι στρατιωτικές δικτατορίες δε δίνουν λ ύ ο ε ι ς ' μονάχα μπαλώνουν προαώρας. Η μόνη διέξοδος είναι η επίτεφξη οικονομικής ανάπτυξης και ό χ ι απλής οικονομικής άφξησης — δ η λ α δ η ο κατάληλος σχεδιασμός για την ολόπλεβρη ανάπτυξη των ανθρώπινων και υλικών πλουτοπαραγωγικών πόρων, κ α ι ό χ ι μονάχα για την άφξηαη των αριθμητικών στοιχείων στο ΑΕΤΤ. Η Βραζιλία, η Ν ι γ η ρ ί α , και η Ινδονησία καφχιώνται για την ανθηρη ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή δραστηριότητα (σε αριθμούς), όμως το πραγματικό εισόδημα των Βραζιλιάνων, των Ν ι γ η ρ ι α ν ώ ν , και των Ινδονησίων, κάθε άλο παρα ανθηρό ε ί ν α ι . Για την ε ξ ά πλωση των ωφελημάτων πέρα απο τους λίγους ξένους μετόχους και τη μικρή ντόπια αφρόκρεμα, είναι απαραίτητη η επιβολή γνήσιας αποαποικιοποίησης σε όλους τους τομείς της εθνικής ζωης. Την ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή κ α ι την π ο λ ι τ ι κ ή αποαποικιοποίηση θα τ ι ς ε ξ ε τ ά σουμε στα παρακάτω κεφάλαια. Καθόσο αφορα την τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ή α ποαποικιοποίηση, το θεμελιώδες πρόβλημα δεν ε ί ν α ι το χρήμα. Αν ή τ α ν , οι Βραζιλιάνοι, οι Ν ι γ η ρ ι α ν ο ί και ο ι Ινδονήσιοι θα το είχαν ξεπεράσει τώρα. Το πρόβλημα βρίσκεται μάλον στη μαζική συμετοχη και στην αφτοδιέφθυνση κατα την τεχνολογική δ ι α δ ι κ α σ ί α . Στο παρελθόν, η τεχνολογία ήταν κυρίως πρόβλημα των δ υ τικών εμπειρογνωμόνων κ α ι της ντόπιας αφρόκρεμας, που ούτε οι μεν ούτε η δε είχαν οποιαδήποτε, έστω και ασήμαντη, επαφή με τ ι ς μάζες στην πόλη ή στην ύπαιθρο. Καθώς τ ο ν ί ζ ε ι ο Μανσουρ Χ ό ν τ α , ο ινδός οικονομολόγος: Ανάπτυξη δε σημαίνει άφξηση στην παραγωγή αγαθών — α λ α και ανάπτυξη του λ α ο υ — αφύπνιση των έμφυτων ι κ α ν ο τ ή -
-72-
των—του, βημαίνει να τον χάνεις να αισθάνεται αποφασιστικότητα και ενθουσιασμο, αφτοσεβασμο, αφτοπεποίθηση . . . Αν ο λαος δε συμετέχει στη διαδικασία της ανάπτυξης και δεν έχει τη δυνατάτητα να κ ά ν ε ι κ ά τ ι α ξ ι ό λ ο γ ο , να αδράξει καινούργιες ι δ έ ε ς , να αποκτήσει νέες δεξιότητες, και να καταλάβει τ ί πραγματικό α ξ ί ζ ε ι , καμία κοινωνία δεν ξεφέβγει απο τη μ ι ζ έ ρ ι α και τη φτώχεια. Πράγματι, η α ν ά πτυξη καταντα μια λ έ ξ η χωρίς νόημα, όταν η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμου μήτε μπορεί να συνεισφέρει στην πρόοδο του έθνους μήτε να ωφεληθεί απ* αφτην. (27) 'Αρα ο δρόμος για την αλαγη περνάει μέσα απο την υποταγή της τεχνολογίας και της οικονομίας της αγορας στις ανθρώπινες α ν ά γ κ ε ς . Για τον Τρίτο Κόσμο τούτο σημαίνει τεχνολογία σ χ ε δ ι α σμένη για τα χωρία κ ι ό χ ι για τ ι ς π ό λ ε ι ς , φτηνη κ α ι πρόσφορη για εφαρμογή σε μικρή κ λ ί μ α κ α , που σημαίνει τεχνολογία που θα χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί κατα κύριο λόγο εργασία κ α ι ό χ ι ενέργεια ή κεφάλαιο' που σημαίνει ότι θα χρησιμοποιεί ντόπια υλικά και θα παράγει προϊόντα για τον τ ό π ο . Πολα επιτυχημένα επαναστατικό καθεστώτα στην Αφρική και τη Ν ο τ ι α ν α τ ο λ ι κ ή Ασία έγραψαν πρόσφατα στα π α λ ι ά - τ ο υ ς τα παπούτσια την παγκόσμια ο ι κ ο ν ο μ ί α της αγορας και διάλεξαν την πρωτ ό γ ο ν η , αλα α ν ε ξ ά ρ τ η τ η , αφτάρκεια. Ο ι αποφάσεις-τους β α σ ί στηκαν εν μέρει σε ι δ ε ο λ ο γ ι κ ε ς αρχές και εν μ έ ρ ε ι στην επίγνωση ό τ ι ο ι παλιές εμπορικες σχέσεις κ α ι η εξωτερική βοήθεια συνήθως δεν ε ί ν α ι προσιτές στις επαναστατικές κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς . Α φτη η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή αναδιάρθρωση έγινε στη Σ ο μ α λ ί α , μετα το μαρξ ι σ τ ι κ ό στρατιωτικό πραξικόπημα το 1969, στη Μοζαμβίκη και στη Γ ο υ ι ν έ α - Μ π ι σ ά ο υ , μετα την αποχώρηση των Πορτογάλων το 1974, κ α ι στο Βιετνάμ, στην Καμπότζη και στο Λ ά ο ς , μετα το πέταγμα των Αμερικάνων στη θάλασα το 1975. Στην Καμπότζη, π . χ . , ο νέος οικονομικος προσανατολισμος ά ρ χ ι σ ε με θεαματικό τ ρ ό π ο , με την αναγκαστική εκένωση της πρωτέβουσας Πνομ Π ε ν , που ε ί χ ε ενάμιση εκατομύριο κ α τ ο ί κ ο υ ς . Ο δυτικός τ ύ π ο ς , τ ό τ ε , περιέγραψε με μέλανα χρώματα την εκένωσ η , σαν " π ο ρ ε ί α θ α ν ά τ ο υ " . Α λ α , σύμφωνα με τον Γουίλιαμ Γκουντφέλοου, συνεργάτη του Ινστιτούτου Διεθνούς Π ο λ ι τ ι κ ή ς , που εγκατέλειψε την Καμπότζη με την τελεφταία εκένωση των Α μ ε ρ ι κ ά ν ω ν , τον Απρίλη του 1975, η εκένωση " ή τ α ν το τ α ξ ί δ ι για να
-73-
γλυτώσουν απο το σίγουρο θάνατο απο π ε ί ν α " . Με την προηγούμενη κυβέρνηση, η πρωτέβουσα είχε καταντήσει τελείως ε ξ α ρ τ η μένη απο TIC αμερικάνικες εισαγωγες ρ υ ζ ι ο ύ ' εξάλου, υποστηρίζ ε ι ο Γκουντφέλοου, " η πείνα ήταν ήδη πραγματικότητα στα α στυκα κέντρα κ α ι ο γενικός λιμός ήταν ζήτημα εβδομάδων" (28). Ν ε ό τ ε ρ ε ς αναφορές καμποτζιανων προσφύγων περιγράφουν με ζω>ηρα χρώματα τ ι ς εκατοντάδες χ ι λ ι ά δ ε ς τους ξεριζωμένους αστούς, που τους οδηγούσαν στις αγροτικές π ε ρ ι ο χ ε ς , όπου τους εκχωρούσαν θαμνώδη γη ή ζ ο ύ γ κ λ α , για να την καθαρίσουν και να κ α λ ι έ ς ήσουν ρ ύ ζ ι . Σύμφωνα με τις αναφορές αφτες, οι πρόσφυγες είχαν καθημερνό δελτίο για ρύζι κ α ι α λ ά τ ι , με την εντολή να συμπληρώνουν τη διατροφή-τους με όσες φαγώσιμες ρίζες μπορούσαν να βρουν. Δυο ή τρεις φορές τη βδομάδα παρακολουθούσαν π ο λ ι τ ι κ ή διαπαιδαγώγηση, όπου το κύριο θέμα ήταν ό τ ι ό λ ο ι οι Καμποτ ζ ι α ν ο ι είναι ί σ ο ι , και ό τ ι , κατα σ υ ν έ π ε ι α , ό λ ο ι πρέπει να κ α λ ι εργουν την τροφή-τους. Σε περίπτωση α σ θ έ ν ε ι α ς , χρησιμοποιούσαν ρίζες του δάσους για να φτιάξουν παραδοσιακα γ ι α τ ρ ι κ α . Για το ν τ ύ σ ι μ ο , πήραν οδηγίες να καλιεργήσουν μπαμπάκι και μουριές, ώστε να θρέφουν μεταξοσκώληκες. Την παραγωγή-τους μπορούσαν να την ανταλάξουν με άλα προϊόντα. Αργότερα η κυβέρνηση αγόραζε το πλεόνασμά-τους κ ι έτσι ξανάβαζε σε κυκλοφορία το χ ρ ή μα. Ο ι μ ε σ ά ζ ο ν τ ε ς , που εξαφανίστηκαν με την εκένωση των π ό λεων, δεν επιτράπηκε να ξαναεμφανιστούν' η ζωη στο μέλον θα οργανωνόταν σε συνεργατική βάση. Στο μ ε τ α ξ ύ , μικρές ομάδες απο στρατιώτες φύτεβαν στις άδειες πόλεις μπανανόδεντρα μπροστά στα κυβερνητικά κ τ ί ρ ι α , στους κήπους των επάβλεων και σε κάθε διαθέσιμο κομάτι αρώσιμης γης. Και τα λ ί γ α εργοστάσια, που παρέμειναν σε λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α , άρχισαν να παράγουν είδη πρώτης α ν ά γ κ η ς , όπως σαπούνι, μπαταρίες και συμπυκνωμένο γάλα. Εκτος απο τα νέα αφτα επαναστατικό καθεστώτα, υπάρχει το π α ράδειγμα της Τανζανίας, μια απο τ ι ς λ ί γ ε ς χώρες του Τρίτου Κ ό σμου, που, εδω και αρκετα χ ρ ό ν ι α , αγωνίζεται να αναπτύξει α νεξάρτητη τ ε χ ν ο λ ο γ ί α , βασισμένη στη μαζική συμετοχη και στην αφτοδιέφθυνση. Η τοποθέτηση αφτη της Τανζανίας εξαγγέλθηκε απο τον πρόεδρο Ιούλιο Νυερέρε στη Διακήρυξη της Αρούσα το Φλεβάρη του 1967. Εκει ε κ θ έ τ ε ι ένα πρόγραμα αφτοδύναμου α γροτικού σοσιαλισμού, ειδικά σχεδιασμένου για ν ' αποφύγει τ ι ς π α γ ί δ ε ς , στις οποίες άλες αφρικανικές κοινωνίες είχαν ήδη π έ σει — τ η ν α ν ε ξ έ λ ε γ κ τ η αστυφιλία και την εκμετάλεφση απο τα ξ έ -
-74-
να Ουμφέροντα και τη ντόπια αφρόκρεμα των εμπόρων και των προνομιούχων. Ο Νυερέρε εκπλήρωσε τη δ ι α κ ή ρ υ ξ ή - τ ο υ , ε θ ν ι κ ο π ο ι ώντας όλες TIC ξ έ ν ε ς τ ρ ά π ε ζ ε ς , τ ι ς ασφαλιστικές ε τ α ι ρ ε ί ε ς , και τ ι ς επιχειρήσεις εισαγωγων-εξαγωγων και χονδρικής πώλησης, κ α ι ημικρατικοποιώντας τις σημαντικές βιομηχανικές ε π ι χ ε ι ρ ή σεις . Κύριος α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό ς σκοπός-του είναι η αποδυνάμωση της πρωτέβουσας, Ν τ α ρ ες Σαλααμ, και η συγκέντρωση της α ν ά πτυξης στα χωρία, όπου ζ ε ι το 8 0 ο / ο του λαου. Η ανάπτυξη τ ο ύ τ η , ε π ι μ έ ν ε ι ο Ν υ ε ρ έ ρ ε , πρέπει να επιτφχθει με την ε λ α χ ι στότατη δυνατή ξένη βοήθεια. ΤΓροειδοποίησε κ α τ ' επανάληψη για τους κινδύνους απο την ξένη βοήθεια — π ώ ς θα μπορούσε να υπονομέφσει το ντόπιο δ υ ν α μ ι κ ό , να εισάγει ανεπιθύμητες μορφές οικονομικής ανάπτυξης με χρήση κεφαλαίου, και να ο δ η γ ή σ ε ι , τ ε λ ι κ ά , σε συμβιβασμό την ασυμβίβαστη εξωτερική π ο λ ι τ ι κ ή - τ ο υ . Το μέσο για την αγροτική ανάπτυξη είναι η U J A M A A (η μεγάλη ο ι κ ο γ έ ν ε ι α ) , δηλαδη το χωρίο οργανωμένο σε συνεργατική παραγωγων. Έχουν οργανωθεί κάπου 1 . 5 0 0 τ έ τ ο ι α χωρία' το χαρακτηριστικότερο α π ' αφτα είναι η Μ'μπαμ'μπάρα, που ιδρύθηκε το 1964 απο μέλη της Λίγκας των Νέων του κάματος του Νυερέρε T A N U (Εθνική Αφρικάνικη Ένωση της Ταγκανίκας). Αφτοι καθάρισαν την παρθένα γη κ α ι την καλιέργησαν με αθάνατους (αγάβη), που πωλούνταν σε υψηλη τιμη την εποχή ε κ ε ί ν η . "Οταν οι αθάνατοι μεταγενέστερα φτήνηναν, οι ιδρυτές καλιέργησαν τρόφιμα, κ α ι έκθρεψαν κοτόπουλα κ α ι ψάρια. Κάθε μέλος έ χ ε ι το ατομικό του χωράφι, αλα μπορεί να δουλέψει θ ' αφτο μονάχα όταν έχει συμπληρώσει μία πλήρη ημε,οα εργασίας στους κ ο ι ν ο τ ι κ ο ύ ς αγρούς. Τα μέλη αποφασίζουν συλογι. α ποια αναλογία απο το εισόδημα σε μετρητά (κυρίώς απο TOUC αθάνατους) θα μοιραστεί αναμεταξύ τους και ποια αναλογία θα κατι νεμηθει στα αναπτυξιακό σ χ έ δ ι α , όπως ο ι σιταποθήκες, τα ορνιθοτροφεία, τα κοπάδια, ή τα κ τ ί ρ ι α για το σ χ ο λ ε ί ο , το νοσοκομείο και το φαρμακείο. Κύρια κ υ β ε ρ ν η τ ι κ η φροντίδα είναι η ανύψωση του τεχνολογικού επιπέδου στα χωρία αφτα. "ΤΤρέπει να α λ ά ξ ο υ μ ε " , ε π ι μ έ ν ε ι ο Ν υ ε ρ έ ρ ε . "ΤΤρέπει να αποκτήσουμε μ η χ α ν έ ς , πρέπει να αποκτήσουμε καλύτερα εργαλεία. Αλα τ ί ε νοούμε, λέγοντας καλύτερα εργ α λ ε ί α ; Ο χ ι τ ι ς περίπλοκες θεριστικες μηχανές. Ακόμα κ ι αν μου χάριζαν αρκετεε απο δάφτες, έστω και απο μία για κάθε ο ι κ ο γ έ ν ε ι α της Τανζανίας, να τ ι ς κάνω τ ί ; Ο χ ι περίπλοκες μηχανές . . . οι Α μ ε ρ ι κ ά ν ο ι , όταν μιλάνε για καλύτερα εργαλεία, μ ι -
-75-
λάνε με διαφορετική γλώσα. Εμείς έχουμε τσάπες. Αν τα δυο ε κ α τ ο μ ύ ρ ι α , οι αγρότες Τανζανοι μπορούσαν να περάσουν απο την τσάπα στο βοΐδάροτρο, αφτο θα ήταν επανάσταση. Θα διπλασίαζε το βιωτικό-μας ε π ί π ε δ ο , θα τριπλασίαζε την παραγωγή-μας" (29). Εφθυγραμισμένη μ ' αφτον τον τρόπο σκέψης, η Μονάδα Αγροτικών Μηχανικών Δοκίμων (TAMTU) της Τανζανίας αγωνίζεται να α ν α π τ ύ ξ ε ι την τεχνολογία του χωρίου, χρησιμοποιώντας τ ι ς τοπικές δ ε ξ ι ό τ η τ ε ς , και τους πόρους, για ν ' αντιμετωπίσει τ ι ς τοπικές α ν ά γ κ ε ς . Είναι απαραίτητο να αρχίσουν με αφτα που υπάρχουν, και που συνήθως ε ί ν α ι πενιχρά — σ τ η χάση και στη φέξη κάνας μ α ραγκός ή σιδεράς, άντε και λ ί γ α εργαλεία. Ο ι χωρικοί στην αρχή μαθαίνουν να φτιάχνουν απλα εργαλεία, όπως το π ε λ έ κ ι και το σ κ ε ρ π ά ν ι , με πέτρινα ντόπια αμόνια και φυσερά απο τραγοτόμαρο. Μετα επιδιορθώνουν τα χαλασμένα ντόπια υ λ ι κ ά , όπως τα μ α δ έ ρ ι α , τ ι ς β ί δ ε ς , τα καρφια, τους παλιούς τροχούς απο καουτσουκ, και τα παλιοσίδερα απο τα εγκαταλειμένα οχήματα, και στη συν έ χ ε ι α κατασκεβάζουν χ ε ι ρ ά μ α ξ α , χ ε ι ρ ά μ α ξ ε ς , βοϊδάμαξες, ρυμούλκες για ποδήλατα και τον υπόλοιπο γεωργικό εξοπλισμο. Μ ι α απο τ ι ς πιο χρήσιμες μονάδες, ε ί ν α ι το " λ α χ α ν ι κ ο - ε ξ π ρ ε ς " , μια σούστα πούχει μέγεθος όσο έξη κοφίνια για λ α χ α ν ι κ α , το είδος που χρησιμοποιούν περισότερο οι τανζανοι αγρότες. Το λαχανικό - ε ξ π ρ ε ς μπορεί να μεταφέρει 18 κ ο φ ί ν ι α , τόνα πάνω σ τ ' ά λ ο , σε μία στήλη — π ρ α γ μ α τ ι κ ή εβλογία για τη μεταφορα των αγροτικών προϊόντων. Σε κάποια χ ρ ο ν ι κ ή περίοδο, το χωρίο μπορεί να περάσει απο τα φυσερά απο τραγοτόμαρο και τα πέτρινα αμόνια στο φορητο συνεργείο ηλεκτροσυγκόλησης και στα καλα εφοδιασμένα εργαστήρια. Ο ι αγρότες ενθαρύνονται να επισκέπτονται τα πιο προοδεβμένα χωρία, να εκπαιδέβονται σύμφωνα με τ ι ς αρχές των χωρίων αφτων και μ ε τ α , όταν γυρνάνε στα δ ι κ ά - τ ο υ ς χωρία, να φτιάχνουν εργαστήρια. ΤΤροφανως, οι ε ξ ε ι δ ι κ έ φ α ε ι ς του τανζανιανου προγράματος δε μπορούν να εφαρμοστούν σε μια χώρα του Τρίτου Κόσμου με σ χ ε τικά μεγάλη και σύνθετη ο ι κ ο ν ο μ ί α , όπως η Ν ι γ η ρ ί α ή η Βραζιλία. Ο μ ω ς το κύριο πρόβλημα, ανεξάρτητα απο τον υλικό πλούτο της χώρας ή το επίπεδο α ν ά π τ υ ξ η ς , παραμένει η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή άφξηση, που α ν τ ι μ ά χ ε τ α ι την ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ανάπτυξη — ο κακοήθης όγκος της γρήγορης, κατεφθυνόμενης απο το εξωτερικό, άφξησης, που χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί κατα κύριο λόγο κ ε φ ά λ α ι ο , που ε ξ α σ θ ε ν ί ζ ε ι την ο λ ό πλεβρη κ α ι αφτόνομη ανάπτυξη των ανθρώπινων και υλικών πλουτο-
-76-
παραγωγικων πύρων. Ο κακοήθη? όγκος ίσως να είναι Οτην αρχη εντυπωσιακός και π ε ι σ τ ι κ ό ς , όμως κ α τ ' επανάληψη έχει γενήσει την κοινωνική πόλωση και τον π ο λ ι τ ι κ ο δ ι α μ ε λ ι σ μ ό . Το Ιράκ, π . χ . , χρησιμοποίησε εκτεταμένα τις προσόδους απο το πετρέλαιο για εκτέλεση τεράστιων υδατοφρακτικων προγραμάτων στις δ ε κ α ετίες 1 9 4 0 κ α ι 1 9 5 0 . Τα σχέδια τούτα άφξησαν θεαματικα το εμβαδόν της καλιεργούμενης γης και το συνολικο εθνικό ΑΕΤΤ. Αλα τούτη η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή άφξηση επιβλήθηκε απο τα πάνω σε μιαν απαρχαιωμένη κοινωνική δομη, ώστε η ανερχόμενη παραγωγικότητα ωφέλησε μόνο τα 2 ο / ο του πληθυσμου, που έλεγχε πάνω απο τα δύο τρίτα της αρώσιμης γης. Τα 9 0 ο / ο των αγροτών δεν ε ί χαν κλήρο κ α ι , στη διαδικασία της ξαφνικής τούτης και ά ν ι σ η ς ά φξησης, φορτώθηκαν με το βάρος τόσο βαρίων πακτων, ώστε στοιβάχτηκαν κατα πλήθη στη Βαγδάτη. Η πρωτέβουσα κατάντησε ολόκληρη ένα εφιαλτικό φτωχόσπιτο, και ήσαν ακριβώς ό λ ο ι τούτοι ο ι εκτοπισμένοι χ ω ρ ι κ ο ί , που κατέβηκαν στους δρόμους στην ε πανάσταση τον Ιούλη του 1958, που εξολόθρεφσαν τη βασιλική ο ι κ ο γ έ ν ε ι α των ΧαΟμιτ και εγκατέστησαν δημοκρατία. Η ι ρ α κ ι ν ή εμπειρία μας φέρνει στο νου την παρόμοια αναπτυσόμενη κατάσταση στη Ν ι γ η ρ ί α , με τ ι ς όλο και μεγαλύτερες π ε τ ρ ε λαιακες προσόδους και την προκλητικη ε π ί δ ε ι ξ η των νεόπλουτων, παρα τη μ α ζ ι κ ή μ ι ζ έ ρ ι α στο Λάγκος και στην ύπαιθρο. Ο ι σ υ ν έ πειες ε ί ν α ι αφταπόδεικτες στην ακόλουθη αναφορα ενος α μ ε ρ ι κ α νού δημοσιογράφου απο το Λ ά γ κ ο ς . " Το Λάγκος είναι φ ρ ι χ τ ό " , είπε ένας εκπατρισμένος ε π ι χειρηματίας σ ' ένα πρόσφατο κοκτέηλ πάρτυ. "Ξυπνώ με το θερμό, υγρο άρωμα των ανοιχτών υπονόμων' το ν ε ρ ο , το η λ ε κ τ ρ ι κ ό και το τηλέφωνο δε λειτουργουν ' η κ υ κ λ ο φοριακή συμφόρηση α ρ χ ί ζ ε ι έξω απο το σ π ί τ ι - μ ο υ . " " Σ τ ι ς οκτω το π ρ ω ί " , συνέχισε το χιλιοειπωμένο ποίημάτ ο υ , " ε ί μ α ι μούσκεμα στον ιδρώτα, παγιδεβμένος απο τη συμφόρηση αρκετα τετράγωνα πριν α π ' το γραφείο-μου και πολιορκημένος απο ορδές ζ η τ ι ά ν ω ν , που συνωστίζουν τα σακάτικα κορμιά-τους στα παράθυρα του αφτοκινήτου φωνάζοντας ' Έ λ ε ο ς , αφέντη. Α φ έ ν τ η , έ λ ε ο ς ' . Το Λάγκος είναι φρικτό". Μονάχα ένας πρόσφατος επισκέπτης ήταν αρκετα αφελής,
-77-
για να ρωτήσει: " Τ ό τ ε , γ ι α τ ί μένετε ε δ ω ; " Ο επιχειρηματίας γ έ λ α σ ε . " Μ π ο ρ ε ί ς να αποκτήσεις λεφτά γρήγορα και έφκολα ε δ ω " , ε ί π ε . "Το Λάγκος έ χ ε ι αρκετα για να Οε κ ά ν ε ι πλούΟιο" (30). Η α ι τ ί α , που μπορείς να αποκτήοεις λεφτά γρήγορα και έφκολα Οτο Λ ά γ κ ο ς , αναπτύσεται με λεπτομέρειες Οτην ακόλουθη διαφήμιση της Εταιρείας ΗλεκτριΟμου της Ν ι γ η ρ ί α ς , που δημοσιέφτηκε Οτο ί δ ι ο φύλο των NEW YORK TIMES το 1973: Η Ν ι γ η ρ ί α Οας προσφέρει την υπέρογκη ντόπια αγορά-της (55 εκατομύρια άνθρωποι) και την εξωτερική αγορά-της ( 3 0 0 εκατομύρια, που ολοένα αφξάνουν). Σας προσφέρει άφθονη εργατική δύναμη, προσιτή στην α σήμαντη τιμη των 7 σεντς την ώρα ( 2 , 5 0 δ ρ χ . — Σ τ Μ ) . Μπορείτε να βρείτε όποια πρώτη ύλη κ α ι όποιο αγροτικο προϊον ε π ι θ υ μ ε ί τ ε . Η γη ε ί ν α ι παντού έφορη και ο η λ ε κ τ ρ ι σ μ ό ς , το νερο και ο ι κάλοι δρόμοι στο κατώφλι-σας. Υπάρχει π ο λ ι τ ι κ ή σταθερότητα. Ο ι επιχειρήσεις ανθούν. Η πρωτοποριακή βιομηχανία έχει απεριόριστες εφκολίες. Η απόδοση των επενδύσεών-σας ε ί ν α ι δυνατή σε λ ι γ ό τ ε ρ ο απο τρία χ ρ ό ν ι α . Το η λ ε κ τ ρ ι κ ό ρέβμα είναι άφθονο και φθηνό, όσο πουθενά στον κόσμο, αν έχετε τ ι μ ο λ ό γ ι ο χονδρικής κατανάλωσης. Ο λ ο ς ο κόσμος έχει τεράστια κέρδη στη ΝΙΓΗΡΙΑ γιατί όχι ΚΙ ΕΣΕΙΣ!
-78-
Για περισότερες λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι ε ς απεφθυνθείτε: THE GENERAL M A N A G E R A N D CHIEF EXECUTIVE O F FICER, ELECTRICITY C O R P O R A T I O N O F NIGERIA (31). To τ ί σημαίνει για το λαο της Ν ι γ η ρ ί α ς αφτο το "τεράστια κέρδη',' το έχει αναφέρει ο πρΰτανις του πανεπιστημίου του IFE, απεφθυνόμενος στους απόφοιτους: "Παρα το συμπτωματικό 'μπουμ' στο π ε τ ρ έ λ α ι ο , που κατέληξε σε γρήγορη ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή άφξηση, έχουμε π ε τ ύ χ ε ι ελάχιστα στον τομέα της οικονομικής ανάπτυξης" . Παρόμοια, ο φύλαρχος Αβολόβο είχε προειδοποιήσει ό τ ι " τ ο κατα κεφαλή εισόδημα στη χωρα-μας παραμένει χαμηλό όπως πάντα. Η φτώχεια, η άγνοια και η αρώστεια πρυτανέβουν παντού, ιδιαίτερα στις αγροτικές π ε ρ ι ο χ ε ς . Καλο είναι να θυμόμαστε ό τ ι η κ α τ ά σταση, όπως έχει τώρα, όπου τα αγαθα της ζωης περιορίζονται στη μικρή μειοψηφία των Νιγηριανών και είναι σχεδόν ολοκληρωτ ι κ ά απαγορεβμένα για τη μεγάλη πλειοψηφία των συμπολιτών-μας, κυοφορεί απρόβλεπτους κινδύνους για ό λ ο υ ς - μ α ς , κ ι αν θέλετε μπορώ να γίνω αναλυτικότερος" (32). Το στρατιωτικό πραξικόπημα τον Ιούλη 1975, που ακολούθησε τη νομοθετική επιβολή περισότερων ωρων εργασίας και τ ι ς φ ο ι τ η τ ι κ έ ς ταραχές, α π ο δ ε ί χ ν ε ι ότι η ανάλυση αφτη είχε γερες βάσεις. Η προειδοποίηση του φύλαρχου Αβολόβο ισχύει τόσο για τη Ν ι γ η ρ ί α , όσο και για το Ιραν, τ η Βραζιλία, τη Βενεζουέλα και την Ι ν δονησία. Ο λ ε ς αφτες OL χώρες αναμφίβολα έχουν ε π ι δ ε ι κ τ ι κ ό τ ε ρη επιφανειακή γοητεία κ α ι , α ρ ι θ μ η τ ι κ ό , εντυπωσιακότερες ο ι κονομίες στατιστικές απο την Τανζανία. Ο μ ω ς τόσο το παρελθόν όσο και οι αημερινες ε ν δ ε ί ξ ε ι ς δε συνηγορουν ό τ ι αφτες οι χώρες αποτελούν το αναπτυξιακό πρότυπο για το μέλον του Τρίτου Κόσμου. Αν λάβουμε υπόψη το πρόβλημα του πληθυσμιακού ε λ έ γ χ ο υ , τότε καταλαβαίνουμε πόσο σωστή ε ί ν α ι η παραπάνω πρόταση. Θ ε ω ρ ε ί ται αξίωμα ό τ ι η σημερινη παγκόσμια πληθυσμιακη έκρηξη εμποδίζ ε ι τ ι ς προσπάθειες για την ανάπτυξη του Τρίτου Κόσμου, και δ ι ε β ρ ύ ν ε ι το υφιστάμενο ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο χάσμα ανάμεσα στα πλούσια και στα φτωχά κράτη. Εδω και χρόνια θεωρούν σα λύση την π λ α τ ε ί α ενημέρωση του κ ο ι ν ο ύ πάνω στο πρόβλημα και στα τεχνάσματα για το έλεγχο της γ ε ν η τ ι κ ό τ η τ α ς . Αλα ο ι πρόοφατες ε μ π ε ι ρ ί ες σ ' όλον τον κόσμο δείχνουν ό τ ι ο ι ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς πρέπει να έχουν τα κ ί ν η τ ρ α , και τα μέσα, για να περιορίσουν τ ι ς γ ε ν ή σ ε ι ς . Σ ή μ ε -
-79-
ρα έ χ ε ι γ ί ν ε ι πια φανερό, ότι δε μπορούμε να περιμένουμε ουσιασ τ ι κ ή και σταθερή μείωση OTIC γ ε ν ή σ ε ι ς , αν δεν βελτιωθεί το βιωτικο επίπεδο της πλειοψηφία« του πληθυσμου τόσο, ώστε να μη θεωρεί τη μεγάλη ο ι κ ο γ έ ν ε ι α σαν οικονομική αναγκαιότητα. Απαραίτητη προϋπόθεση για την αλαγη αφτη δεν είναι να υπάρχει υψηλό μέσο εισόδημα, αλα να ε π ε κ τ ε ί ν ο ν τ α ι οι ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς και οι κοινωνικές ωφέλειες στην μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμου και να μην περιορίζονται στη μειοψηφία. Έ τ σ ι , η υψηλη γ ε ν η τ ι κότητα παραμένει σταθερή στο Μ ε ξ ι κ ό και στη Βενεζουέλα, παρα το σχετικά υψηλό και ανερχόμενο ΑΕΤΤ, γ ι α τ ί οι ωφέλειεc της ε θνικής οικονομικής άφξησης δεν έχουν κατανεμηθεί ι σ ό τ ι μ α . Α πεναντίας, οι γενήσεις έχουν κοπεί με το μαχαίρι στην Κεϋλάνη και στην Κ ί ν α , παρα το πολυ χαμηλότερο κατα κεφαλή εισόδημα, γ ι α τ ί οι κοινωνικές υπηρεσίες και οι ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς εφκαιρίες στις χώρες αφτες έ χ ο υ ν κατανεμηθεί πιο δ ί κ α ι α . " Ε ί ν α ι βέβαιο ό τ ι 'η α νάπτυξη σε συνδυασμό με τη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η 1 " , συμπεραίνει μια πρόσφατη μ ε λ έ τ η πάνω στις τάσεις του παγκόσμιου πληθυσμου, " μ π ο ρεί να α π ο τ ε λ έ σ ε ι την αναντικατάστατη λύση για τη μείωση και τ η συνακόλουθη σταθεροποίηση του πληθυσμου" (33). Το συμπέρασμα τούτο έ χ ε ι φανερή σημασία για τη μ ε λ ο ν τ ι κ η προοπτική των αντιμαχόμενων προτύπων ανάπτυξης στον Τρίτο Κόσμο — τ ο υ Τανζανιανου ενάντια στο Ν ι γ η ρ ι α ν ό , του Κουβανέζικου ενάντια στο Βραζιλιάνικο, του Κ ι ν έ ζ ι κ ο υ ενάντια στο Ι ν δ ι κ ό .
Στην Κίνα ΤΓριν απο την κομουνιστική επανάσταση του 1949, η τεχνολογία και η οικονομία της Κίνας ήσαν αντιπροσωπεφτικες της υπανάπτυκτης ημιαποικιακης κ ο ι ν ω ν ί α ς . To 8 0 ο / ο του πληθυσμου απασχολούνταν στη γεωργία και το λ ι γ ό τ ε ρ ο απο το Ι Ο ο / ο είχε την ιδιοκτησώι του 7 0 ο / ο της γ η ς . Ο ι λ ί γ ε ς σύγχρονες βιομηχανικές εγκαταστάσεις, συγκεντρωμένες κατα μήκος της ανατολικής α κ τ ή ς , παρήγαν αποκλειστικά και μόνο καταναλωτικό αγαθα — υ φ α ν τ α , τσιγάρα, κατεργασμένες τροφές, κ α ι παρόμοια. Η βιομηχαν ι κ ή βάση κ α ι η υποδομή ήσαν μικρότερες απο κ ε ί ν ε ς της Ρωσίας στα 1914 ή της Ι ν δ ί α ς , όταν έγινε α ν ε ξ ά ρ τ η τ η , το 1947. Μετα απο τέσερα χρόνια μεταπολεμική ανοικοδόμηση, οι κ ι ν έ ζ ο ι κομουνιστές υιοθέτησαν, το 1953, την πρώτη σειρά των ΤΤεντάχρονων Σ χ ε δ ί ω ν , που είχαν σ ο β ι ε τ ι κ ή καταγωγή. Τα σχέδια τούτα
-80-
έδιναν προτεραιότητα Οτην, μεγάλης κ λ ί μ α κ α ς , βαρεία βιομηχαν ί α , που απαιτούΟε, κατα κύριο λ ό γ ο , την απαοχόληοη κεφαλαίων, και παράβλεπαν τη γεωργία και τ η βιομηχανία κ α τ α ν α λ ω τ ι κών αγαθών. Μετα την Π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή Επανάσταση Οτα 1966-1969, η σ τ α λ ι ν ι κ ή αφτη στρατηγικη αναθεωρήθηκε. ΟμΜβ η βαρεία βιομηχανία δεν επρόκειτο να π ε τ α χ τ ε ί στο καλάθι των αχρήστων. Κατα πάσα π ι θ α ν ό τ η τ α , οι Κ ι ν έ ζ ο ι είδαν ότι δύο λύσεις υπήρχαν: η μία ή ταν να αναπτύξουν τη βαρεία βιομηχανία σε βάρος της ελαφρας και της γεωργίας, και η ά λ η , να αναπτύξουν τη βαρεία βιομηχαν ί α , αναπτύσοντας ταφτόχρονα και την ελαφρα βιομηχανία και τη γεωργία. Σύμφωνα με επίσημους εκπροσώπους, αν ακολουθούσαν την πρώτη λ ύ σ η , " ο λαος δεν θα ήταν ικανοποιημένος και η βαρεία βιομηχανία δε θα λειτουργούσε καλά" ' αν ακολουθούσαν την δέφτερη, "θα παραγόταν μεγάλη ποσότητα απο αγροτικα υποπροϊόντα και ελαφρα βιομηχανικα προϊόντα για να ικανοποιηθούν οι καθημερνες ανάγκες του λ α ο υ , και θα συσωρεβόταν περισότερο κεφάλαιο για να συγκροτηθεί ισχυρή βαρεία βιομηχανία" (34). Η π ο λ ι τ ι κ ή αφτη, σύμφωνα με την οποία αναπτύχθηκε ταφτόχρονα η βαρεία β ι ο μ η χ α ν ί α , που απαιτούσε, κατα κύριο λ ό γ ο , κεφάλαια, και η γεωργία και η ελαφρα β ι ο μ η χ α ν ί α , που, κατα κύριο λ ό γ ο , απασχολούσαν εργασία, ονομάστηκε: η π ο λ ι τ ι κ ή του " ν α περπατάμε και με τα δυο πόδια" . Ο υ σ ι α σ τ ι κ ό , η π ο λ ι τ ι κ ή αφτη σήμαινε την υποκατάσταση του σπάνιου κεφάλαιου απο την άφθονη εργασία — μ ' άλα λόγια σήμαινε το μετασχηματισμό της εργασίας σε κεφάλαιο με τα μεγάλα κοινωφελή σχέδια (αναδάσωση, ανάπλαση της γης, αξιοποίηση του ν ε ρ ο ύ , άρδεφση) και με την πανεθνική ανάπτυξη των μικρών βιομηχανιών στην ύπαιθρο και των εργαστηρίων στις γ ε ι τ ο ν ί ε ς των πόλεων. Η κινητοποίηση αφτη της εργασίας παρακινήθηκε απο το εβρυ α π ο κεντρωτικό κ ί ν η μ α , που σχεδιάστηκε για ν ' απελεφθερώσει " τ η ν αφθόρμητη πρωτοβουλία των μ α ζ ώ ν " . Το κίνητρο για την α π ο κ έ ν τρωση ήταν η αφτάρκεια' κάθε μητροπολιτική π ε ρ ι ο χ ή , κάθε κ ο μούνα, και κάθε επαρχία αγωνιζόταν να είναι όσο το δυνατό πιο αφτόνομη σε όλους τους τομείς της ζ ω ή ς - τ η ς . Ο συνδυασμός α φτος της αποκέντρωσης και της αφτονομίας είχε τα πρόσθετα πλεονεκτήματα να ελαχιστοποιηθούν τα τρωτά σ η μ ε ί α , σε π ε ρ ί πτωση εξωτερικής ε π ί θ ε σ η ς , και να μειωθεί η ένταση στα παραφορτωμένα σιδηροδρομικά δ ί κ τ υ α . Η νέα τούτη αναπτυξιακή οτρατηγικη είναι τυποποιημένη στη μα-
-81-
οΐκη Κίνα ΰήμερα. Τα περίοπτα χαρακτηριστικά-της είναι η μ α ζ ι κή συμετοχη και η αφτοδιέφθυνση, οι ο π ο ί ε ς , καθώς θα σημειώΟουμε στο επόμενο κεφάλαιο, εκδηλώνονται στις εκλεγμένες Επαναστατικές Επιτροπές κάθε οργανισμού, στη συλογικη ι δ ι ο κ τ η σία και στη λειτουργία της κομούνας, και στα εργοστάσια, όπου η αναλογία των εργατών προς TOUS τεχνικούς και τους διεφθυντες είναι " τ ρ ε ι ς προς έναν" . Η πρωτοβουλία της πλατείας μάζας ε ί ναι πιο ξεκάθαρη στις αγροτικές β ι ο μ η χ α ν ί ε ς , που ανθούν, και στα εργαστήρια στις γ ε ι τ ο ν ί ε ς των πόλεων, που, με την παραγωγ ή - τ ο υ ς , καλύπτουν ανοδικα τα βιομηχανικα προϊόντα της Κίνας. Ο ι αγροτικές βιομηχανίες είναι μικρές ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , που απασχολούν, κατα κύριο λ ό γ ο , εργασία, που χρησιμοποιούν ντόπιες πρώτες ύλες και ντόπια εργατική δύναμη, και που εφοδιάζουν τις ντόπιες αγορές με αγροτικα εργαλεία, εντομοκτόνα, λιπάσματα κ α ι καταναλωτικό αγαθα. Έχουν αναπτυχθεί με τέτοια ταχύτητα, ώστε το 6 0 ο / ο των χημικών λιπασμάτων της Κίνας και το 4 0 ο / ο του τ σ ι μ έ ν τ ο υ - τ η ς προέρχονται τώρα απο τ ι ς αγροτικές εγκατασ τ ά σ ε ι ς , και στο 9 0 ο / ο απο τις 2 . ο ο ο επαρχίες της Κίνας κ α τ α σκεβάζουν τώρα κάποιο είδος αγρομηχανικης. Σύμφωνα με την έμφαση που δίνουν στην αφτάρκεια και στην αφτοπεποίθηση, οι κομούνες εξαρτώνται όσο το δυνατό λιγότερο απο τους όχι ν τ ό πιους ε ι δ ι κ ο ύ ς , κ α ι , οπουδήποτε ε ί ν α ι δυνατό, εξοικονομούν τα απαραίτητα μέταλα απο πρωτόγονα ντόπια ορυχεία σιδήρου και χ υ τ ή ρ ι α . Στη νότια Κ ί ν α , έχουν α ν ο ί ξ ε ι τόσο πολα μικρά " α γ ρ ο τ ι κ α " ο ρ υ χ ε ί α , ώστε η παραδοσιακή εξάρτησή-της απο το βορα για άνθρακα έχει πια ε ξ α λ ε ι φ θ ε ί .
Ο οικονομολόγος Ρόλαντ Μ π έ ρ κ ε ρ , που επισκεπτόταν την Κίνα κάθε χρόνο σχεδόν, σαν αξιωματούχος της Γραματείας του OHE και σαν εμπορικος ακόλουθος, παρατήρησε απο πρώτο χ έ ρ ι την ε ξ έ λ ι ξ η της ντόπιας βιομηχανίας στην επαρχία Τουνγκ χούα του νομού Χ ο π έ ι . Η επαρχία αφτη, με 485 χ ι λ ι ά δ ε ς κ α τ ο ί κ ο υ ς , πριν λίγο καιρό ακόμα ήταν αποκλειστικά και μόνο αγροτική π ε ρ ι ο χ ή . Ανταποκρινόμενη στο κάλεσμα για αφτάρκεια, κατασκέβασε συνολ ι κ ά 31 μεσαίες κ α ι μικρές ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , ανάμεσα στα 1969 και 1971. Τούτες συμπεριλάβαιναν ένα ανθρακωρυχείο, ένα εργοστάσιο υγρής αμωνίας για την παραγωγή λιπασμάτων, ένα εργοστάσιο τ σ ι μ έ ν τ ο υ , ένα συνεργείο επιδιόρθωσης αγροτικών μηχανημάτων, ένα εργοστάσιο σιδηροχάλυβα, που παράγει 3 . ο ο ο τόνους σίδερο
-82-
και 1. 7οο τόνους ατσάλι το χρόνο απο ντόπιο ο ρ υ κ τ ο , ένα εργοστάσιο διαφόρων προϊόντων ( 2 0 7 εργάτες), που φ τ ι ά χ ν ε ι πρέοες, η λ ε κ τ ρ ι κ ο ύ ς κινητήρες κ α ι ρουλεμάν, ένα μικρό εργοστάσιο μ ε τάλων (84 εργάτες) για το ξεσκούριασμα και το ίσιωμα του σύρματος και για την παραγωγή καρφιών, και μια εγκατάσταση κεραμικής που παράγει αρδεφτικες σωλήνες και μονωτήρες. Ο ι επιχειρήσεις ελαφρας βιομηχανίας συμπεριλάβαιναν ένα εργοστάσιο βάμβακα, ένα εργοστάσιο χαρτιού (παραγωγή 6 0 0 τόνοι χαρτί το χρόνο), ένα κατάστημα αναγόμωσης τροχών, εργοστάσια π λ ε κ τ ώ ν , και μια εγκατάσταση παραγωγής φαρμάκων για ζώα και ανθρώπους, κυρίως απο ντόπια βότανα. Ο Μπέργκερ συμπεραίνει: Ο ι Κ ι ν έ ζ ο ι θεωρούν (ότι οι βιομηχανίες στις κομοόνες) υπηρετουν και κοινωνικούς και οικονομικούς σκοπούς, ό τ ι βοηθούν να χαμηλώσει το φράγμα ανάμεσα στη β ι ο μ η χ α ν ί α και στη γεωργία, ενω ταφτόχρονα αναπτύσουν τ ι ς ν τ ό π ι ε ς δεξιότητες και παροτρύνουν τους ασυνήθιστους στη βιομηχανικη διαδικασία εργάτες να βρίσκουν άπλες τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ έ ς λ ύ σ ε ι ς . Το σημαντικότερο ίσως, για την ερμηνεία των ραγδαίων ανοδικών τάσεων, είναι η τ α χ ύ τ η τ α , με την οποία εκτελούνται οι εργασίες, και οι γρήγορες αποδόσεις των επενδύσεων, εφόσο και οι κατασκεβες κ α ι τα χρησιμοποιούμενα υλικά είναι α π λ α . Σ υ χ ν ά , όπως είδα στην Τουνγκ χ ο ύ α , τ ι ς μηχανές που εγκαταλείπουν τα μεγάλα εργοστάσια, επειδή πάλιωσαν, οι ντόπιοι εργάτες τ ι ς επιδιορθώνουν και τ ι ς χρησιμοποιούν (35). Ο ι παρατηρήσεις κ α ι τα συμπεράσματα του Μπέργκερ υποστηρίζονται κ α ι απο την αντιπροσωπία της Αμερικάνικης Ακαδημίας Επιστήμων, απο οικονομολόγους, κοινωνιολόγους και μ η χ α ν ι κ ο ύ ς , που επισκέφτηκαν την Κίνα τον Ιούνη και Ιούλη του 1975. Αφτοι εξετάσανε πάνω απο 5 0 μικρές βιομηχανίες στις κ ο μ ο ύ ν ε ς , και ό χ ι τα μεγαλύτερα εργοστάσια στις μεγάλες π ό λ ε ι ς , που συνήθως επισκέπτονται οι ξ έ ν ο ι . Σύμφωνα με τον αρχηγό της αντιπροσωπ ί α ς , τον καθηγητη Ν τ ο υ ά ι τ Χ . ΤΤέρκινς του πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, ό λ ο ι εξεπλάγησαν απο την κ λ ί μ α κ α , το τεχνολογικο ε π ί π ε δ ο , και την εκτεταμένη εξάπλωση που είχαν οι βιομηχανίες αφτες της κομούνας, τ ι ς οποίες ορισμένοι δ υ τ ι κ ο ί οικονομολόγοι έχουν την τάση να δυσφημουν σαν πρωτόγονες κ α ι ασήμαντες. " Φ ύ γ α μ ε με την εντύπωση", ανέφερε ο καθηγητης ΤΤέρκινς, " ό τ ι οι Κ ι ν έ ζ ο ι γίνονται ολοένα κ α ι περισότερο έμπειροι" (36).
-83-
Η ί δ ι α μ α ζ ι κ ή πρωτοβουλία κ α ι Ου μ ε τ ο χ ή ε ί ν α ι φανερή Οτα ε ρ γ α σ τ ή ρ ι α σ τ ι ε γ ε ι τ ο ν ι ε ε των π ό λ ε ω ν . Η πόλη Ν α ν κ ι ν (πληθυσμοε 1 , 5 εκατομύριο) έ χ ε ι περιΟότερα απο 5 0 0 ε ρ γ α σ τ ή ρ ι α , κ α ι π α ραγωγικεε σ υ ν ε ρ γ α τ ι κ ε ε με 2 ο . ο ο ο εργάτες, το 75 ο / ο των ο π ο ί ων ε ί ν α ι γ υ ν α ί κ ε ε . Η Ουνολικη α ξ ί α των εκροών απο t i c ε π ι χ ε ι ρήσειε αφτε« το 1972 ήταν ί θ η με τ η σ υ ν ο λ ι κ ή β ι ο μ η χ α ν ι κ η εκροή τηε πόλη« τ ο 1949. Τα εργαστήρια παράγουν πάνω απο χ ί λ ι α δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά π ρ ο ϊ ό ν τ α , ανάμεσα στα οποία όργανα κ α ι μέτρα α κ ρ ι β ε ί α ε , εξαρτήματα ραδιοφώνων, ε ν ι σ χ υ μ έ ν ο γ υ α λ ί , τόρνουε κ α ι π λ ά ν ε ε , καθωε επίσηε κ α ι διάφορα ε ί δ η κ α θ η μ ε ρ ι ν η ε α ν ά γ κ η « , απο α φτα που β ρ ί σ κ ε ι κ α ν ε ι ε στα τμήματα νεωτεριΟμων των δυτικών κ α τ α σ τ η μ ά τ ω ν . Ο Ρέουι ' Α λ ε Ο , έναε Ν ε ο ζ η λ α ν δ ο ε , που ζ ε ι στην Κ ί ν α εδω κ α ι 35 χ ρ ό ν ι α , π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι τα μ ι κ ρ ά αφτα εργαστήρια των πόλεων απο τ η σ κ ο π ι ά του αγώνα που κ ά ν ε ι ο άνθρωποε, ό χ ι μόνο για να δημιουργήσει ένα ε ρ γ α σ τ ή ρ ι , αλα κ α ι για να μ ε τ α μορφωθεί ο ι ί δ ι ο ε κατα τη δ ι α δ ι κ α σ ί α α φ τ η . Σ τ η ν α κ ό λ ο υ θ η α ν α φ ο ρ ά - τ ο υ γ ι α δυο τ έ τ ο ι α εργοστάσια στο Τ σ ε ν γ κ τ ο υ , πρωτέβουσα τηε επαρχίας Σ ζ ε τ σ ο υ α ν , ο 'Αλεν περιγράφει με ζωηρά χρώματα τ ι ε " ε π ι τ ρ ο π ε ε του δρόμου" κ α ι τ ι ε π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι σαν το α ν τ ί σ τ ο ι χ ο στην π ό λ η , τηε " τ α ξ ι α ρ χ ί α ε " στην κ ο μ ο ύ ν α , κ α ι τηε "ομάδαε ε ρ γ α σ ί α ς " στην ύ π α ι θ ρ ο . Η ε π ι τ ρ ο π ή τηε οδου Βανγκ Για Κβάι αποφάσισε να σ τ ή σ ε ι εδω το π ρ ώ τ ο - τ η ε εργοστάσιο το Δ ε κ έ μ β ρ η τ ο υ 1965. Την επιτροπή αποτελούσαν έξη ν ο ι κ ο κ υ ρ ε ε , έναε γέροε σ υ ν τ α ξ ι ο ύ χ ο ε μ ε τ α λ ο υ ρ γ ο ε , κ α ι δυο γ υ μ ν α σ ι ό π α ι δ α , που ήσαν πολυ μ ι κ ρ ά για να σταλούν στην ύ π α ι θ ρ ο . Το π ρ ώ τ ο - τ ο υ ε προΐον ήσαν β ί δ ε ε γ ι α γ ε ν ι κ ή χ ρ ή σ η , φ τ ι α γ μ έ ν ε ε με τα π ι ο απλα ε ρ γ α λ ε ί α . Τα π α ί δ ι α , ε π ε ι δ ή δε φτάνανε τον π ά γ κ ο , πάταγαν πάνω σε κ ο υ τ ι ά . Για λ ι π α ν τ ι κ ό χρησιμοποιούσαν μ α γ ε ι ρ ι κ ό λ ά δ ι απο τα σ π ί τ ι α - τ ο υ ε . Τουε τ ρ ε ι ε πρώτου« μ ή ν ε ε κ α ν ε ι ε δ ε ν έπαιρνε μ ι σ θ ό , παρα μόνο λ ί γ α γ ι ο υ α ν γ ι α την τροφή. Η ε π ι κ ε φ α λ ή « , Τσεγκ τ σ ε ν - φ α ν γ κ , χ α μ ο γ ε λ ο ύ σ ε , καθωε αφηγούνταν τ ι ε α ρ χ ι κ ε ε δ υ σ κ ο λ ί ε ε . Κάθε μέρα έπρεπε να υ π ε ρ ν ι κ ή σ ο υ ν κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ε « δ υ σ κ ο λ ί ε ε . Ή ταν πολυ δύσκολο να βρουν τ ι ε πρώτεε μ έ γ γ ε ν ε ε , γ ι α τ ί στα εργοστάσια τ ο υ δρόμου δεν έ δ ι ν α ν κ ο ν δ ύ λ ι γ ι α τ έ τ ο ι α πράγματα. Έπρεπε να βρουν τα πάντα μέσα στουε σωρού« των π α λ ι ο σ ι δ ε ρ ι κ ω ν , που ήσαν π ε τ α μ έ ν α σ τ ι ε α β λ ε ε των εργοστασίων.
-84-
Η Τσεγκ τ σ ε ν - φ α ν γ κ , 55 χρονών σήμερα, είναι εξίσου ι κανή όσο και οι υ π ό λ ο ι π ο ι . Τα δυο παίδια έχουν μεγαλώσει και ε ί ν α ι σπουδαίοι τ ε χ ν ι κ ο ί . Η ομάδα έχει χ τ ί ο ε ι τα δ ι κ ά - τ η ς εργαστήρια, τα οποία την εποχή τηε επίσκεψής μου εξακολουθούσαν να ε π ε κ τ ε ί ν ο ν τ α ι . Ξεκινώντας απο την κατασκεβη βίδας με απλα εργαλεία, έχουν φτάσει στο σημείο να κάνουν τόρνους και άλα εξαρτήματα για δική TOUC χρήση. Σήμερα κατασκεβάζουν ολόκληρη π ο ι κ ι λ ί α απο μεσαίες και μεγάλες πρέσες, που τ ι ς πουλάνε στη βιομηχανία. Το εργοστάσιο Λαν Χ ο , όπως το λ έ ν ε , έχει τώρα 197 εργάτες, απο τους οποίους οι εκατό είναι ν ο ι κ ο κ υ ρ έ ς , και οι υπόλοιποι κυρίως απόφοιτοι του γυμνάσ ι ο υ , που οι πιο νέοι είναι 16 χρονών. Ο γ ε ρ ο - σ υ ν τ α ξ ι ο ύ χος εξακολουθεί να ε ί ν α ι μ α ζ ί - τ ο υ ς , και το πιο η λ ι κ ι ω μ έ νο μ έ λ ο ς , μία απο τ ι ς πρώτες γυναίκες που δούλεψαν ε κ ε ί , είναι τώρα περασμένα εβδομήντα. Στα 1972, η α ξ ί α της χρονιάτικης παραγωγής του εργοστασίου ήταν 3 4 0 . Ο Ο Ο γ ι ο υ α ν . Το σχέδιο προέβλεπε για ε κ ε ί ν ο το χρόνο 34 πρέσες του τύπου των 65 χ ι λ ι ο γράμων, αλα στην πραγματικότητα βγάλανε 4 3 . Το 1973 στόχος είναι να βγουν 72 απο τον βαρύτερο τύπο των 1 5 0 χιλιογράμων. Τα περισότερα μηχανήματά-τους προέρχονται απο σκάρτα κομάτια σύγχρονων μονάδων παραγωγής , τα οποία έχουν επισκεβάσει και αναπροσαρμόσει στο εργοστάσιο Λαν Χ ο . Ο ι τ ε χ ν ι κ ο ί νεωτερισμοί που έ χουν μηχανεφτει για να φτιάχνουν τα χοντρά κομάτια ε ί ναι εντυπωσιακοί. Το εργοστάσιο τώρα βρίσκεται σε δ η μ ι ουργικό οργασμο για να εκσυγχρονίσει τα μηχανήματά-του, ενω εξακολουθεί να παράγει τ ι ς μηχανές που του α ν α λ ο γ ο ύ ν , χωρίς να ρ ί ξ ε ι την π ο ι ό τ η τ ά - τ ο υ ς . Δ ί π λ α απο το εργοστάσιο αφτο είναι ένα ά λ ο , που το έ χ ε ι στήσει κι αφτο η επιτροπή της οδου Βανγκ Για Κ β ά ι . Αφτο ξεκίνησε το Μάρτη του 1966, με επικεφαλής μια νεαρή ο νόματι Τενγκ Φ ο υ - χ β έ ι , που στρατολόγησε άλες οχτώ γ υ ν α ί κ ε ς . Ο π ω ς κ α ι το Λαν Χ ο , άρχισαν κ ι αφτοι φ τ ι ά χ ν ο ν τας β ί δ ε ς , αλα γρήγορα πέρασαν σε εξαρτήματα φορτηγών και εξοπλισμο εργοστασίων. Επεκτάθηκαν γρήγορα και στα 1972 η παραγωγή-τους έφτασε τα 5 0 0 . 0 0 0 γιουαν. Για το 1973 προβλέπουν την ίδια περίπου παραγωγή" ξοδέβουν
-85-
μ ε γ ά λ ο μέρος εργασίας γ ι α την πλήρη ανανέωση των ε ρ γ α λ ε ί ω ν - τ ο υ ς , πράγμα που θα τους δώσει τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α να π ε τ ύ χ ο υ ν πραγματικα μ ε γ ά λ η άφξηΟη της παραγωγής μέσα στο 1974. Α π ο τους 184 ε ρ γ ά τ ε ς , που α π α σ χ ο λ ο ύ ν τ α ι τ ώ ρ α , ο ι 121 ε ί ν α ι γ υ ν α ί κ ε ς , ο ι π ε ρ ι σ ό τ ε ρ ε ς περασμένα 3 5 . Ο λ ο ι ε ί ν α ι απο τα γύρω σ π ί τ ι α . Ο τ α ν η Τενγκ Φ ο υ - χ β έ ι κ α ι η π ρ ώ τ η - τ η ς ομάδα ήρθε θ α φτή την π ε ρ ι ο χ ή , μέσα στο τ ε ί χ ο ς της παλιας π ό λ η ς , η γ ε ι τ ο ν ί α ήταν ένα έλος απο βρωμόνερα, π λ ά ι σ* ένα ε γ κ α τ α λ ε ι μ έ ν ο χ ο ι ρ ο σ τ ά σ ι ο . Τα τούβλα για το χ τ ί σ ι μ ο τα π ή ραν απο το τ ε ί χ ο ς , αλα τα π ε ρ ι σ ό τ ε ρ α τα κουβάλησαν ο ι γ υ ν α ί κ ε ς απο ένα μέρος τέσερα χ ι λ ι ό μ ε τ ρ α έξω απο την π ό λ η . Για να μπορούν να δουλέβουν κ α ι με β ρ ο χ ή , έ σ τ η σαν προσωρινά π λ α σ τ ι κ έ ς τ έ ν τ ε ς . Ο μ ω ς το 1974 θα έχουν τα ε ρ γ α σ τ ή ρ ι α - τ ο υ ς μέσα σε κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ε ς α ί θ ο υ σ ε ς , καθώς κ α ι 33 μ ο ν τ έ ρ ν α μ η χ α ν ή μ α τ α . Ο ι άνθρωποι που έ χ τ ι σ α ν κ ι έβαλαν μπροστά αφτα τα ε ρ γοστάσια δ ε ν ε ί ν α ι πια ε κ ε ί ν ο ι που ή σ α ν . Η π ο ι ό τ η τ α τ η ς ζ ω ή ς - τ ο υ ς έ χ ε ι α λ ά ξ ε ι , ο ι ι δ έ ε ς - τ ο υ ς έχουν α λ ά ξ ε ι . Id κ ο ι ν ή ζωη κ α ι η σ υ λ ο γ ι κ η δ ο υ λ ε ί α τους έχουν κ ά ν ε ι κ α ι νούργιους α ν θ ρ ώ π ο υ ς , που σ κ έ φ τ ο ν τ α ι , κ α ι ε ί ν α ι , α φ τ ο δύναμοι. ( 3 7 ) *
* Onus το ίχει μεταφράσει ο Φοφοί Αρβανίτη« οτο " Τί Είδα Οτην Κίνα" του ί διου Ονγγροψίο (Κήλβοϊ, Αθήνα 1976), β. 102-104.
-86-
4 ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΤΩΝ ΜΠΟΣΗΔΩΝ ΣΤΟΝ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΕΛΕΓΧΟ Αληθινη ελεφθερία ή δημοκρατία 6ε μπορεί να υπάρξειώς τη στιγμή «ου οι άνθρωποι, που εργάζονται Οε κάποια επιχείρηση, θα ελέγχουν και τη διέφθυνΟή-της. —Μπέρτραντ Ράσελ
Ασφαλώς δεν βλέπυ πια το λόγο γιατί την εξουσία στη βιομηχανία στα εργοστάσια ή στα γραφεία, να την κρατούν αποκλειστικά και μόνο οι κάτοχοι των μέτοχων, λες και βρισκόμαστε στη Βρετανία προτού εισαχθεί η καθολική ψηφοφορία, όπου τη γη, και κάθε άλη μορφή περιουσίας, τις κατείχε αποκλειστικά και μόνο η πολιτική εξουσώ. — Άντονυ Γουέτζγουντ Μπεν
Το Α ν ο δ ι κ ό ΑΕΤΤ και ο ΤΤανταχου Τίαρων Μπόσης Στον ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο τομέα, μπορεί να δει κάνεις την τάση για αφτοδιέφθυνση στον αγώνα για να υποκατασταθεί ο έλεγχος των αφεντικών απο τον έλεγχο των εργατών πάνω σε κάθε τι που συμβαίν ε ι στον τόπο της εργασίας. Για τους περισότερους π ο λ ί τ ε ς , όσα συμβαίνουν στο τόπο που ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ι , είναι ο πιο σημαντικός, ο μοναδικος παράγοντας της ζωής-τους. Το επάγγελμα που κ ά ν ο υ ν , διαμορφώνει κ α ι την αίσθηση της ταφτότητάς-τους. Αφτοπεριγράφονται με τ ι ς α σ χ ο λ ί ε ς - τ ο υ ς : "Είμαι ν ο ι κ ο κ υ ρ ά " , ή " δ ά σ κ α λ ο ς " , ή " α γ ρ ό τ η ς " , ή " δ ι κ η γ ό ρ ο ς " . Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , το άτομο έχει την τ ά ση να γ ί ν ε τ α ι αφτο που ε π α γ γ έ λ ε τ α ι . Η σπουδαιότητα του τόπου
-87-
τηε εργασία ϊ αποκαλύφθηκε απο μια εντυπωσιακή μ ε λ έ τ η αε άτομα κάθε η λ ι κ ί α ε , που κράτηΟε δεκαπέντε χράνια και έδειξε άτι η ι κανοποίηση απο την εργασία είναι η σημαντικότερη συνιστώσα που καθορίζει τη μακροβιότητα του καθενοε Αμερικάνου (1). Είναι σημαντικότερη απο τη γ ε ν ε τ ι κ ή κληρονομιά, τον τρόπο ζωηε, το κάπνισμα κ α ι τα χούγια στο
-88-
οποίος αποτελεί μονάχα το 5 , 6 ο / ο του παγκόσμιου πληθυσμού. Η ανισοροπία τούτη έχει δημιουργήσει δυο σοβαρα οικολογικά προβλήματα: τη ραγδαία εξάντληση στους περιορισμένους παγκόσμιους πλουτοπαραγωγικούς πόρους και την ανάγκη να δ ι α τ ί θ ε ν τ α ι . όλο και περισότερο άχρηστα προϊόντα. Απο μόνα-τους τα προβλήματα αφτα εμποδίζουν την αμερικανική καταναλωτική κοινωνία να αποτελέσει πρότυπο για τον υπόλοιπο κόσμο. Η τωρινή άνιση κ α τανομή των παγκόσμιων πρώτων υλων, θα μπορούσε ίσως να δικαιωθ ε ί , αν θα κατέληγε στην κοινωνία-πρότυπο της εβημερίας κ α ι της εφτυχίας. Δυστυχώς, η χωρίς προηγούμενο α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή αφθονία συνοδέφτηκε απο την χωρίς προηγούμενο κοινωνική αναστάτωση και αποδιοργάνωση, μιλάμε για τον αλκοολισμο, την κατάχρηση των φαρμάκων, την αστυφιλία, την υψηλη εγκληματικότητα — ό λ α τα γνωστά συμπτώματα της δημόσιας βρωμιάς που γενα η κοινωνία της αφθονίας. Ακόμα και ε κ ε ί ν ο ι που έχουν την άνεση να απολαμβάνουν την κ α τάσταση της αφθονίας, βρίσκουν ότι η εβλογία αφτη ε ί ν α ι κάπως μπερδεμένη. Κυτάξτε τ ί λ έ ε ι η επιγραφή ενος αμερικανικού κ ο λεγιακού γηπέδου: " Μ η ρωτάτε τ ί μπορεί να κ ά ν ε ι η χώρα-σας για σας, ρωτήστε τ ί κ ά ν ε ι αφτη τη στιγμή για σας" . Ν ά τ ί ανέφερε ένας απο τους πρώτους υπουργους του Ν ί ξ ο ν , όταν αναφερόταν στη δυσκολία για να στρατολογηθεί προσωπικο για τα υψηλά κ υ βερνητικά πόστα, αναφορικα με το " τ ί κ ά ν ε ι αφτη τη στιγμή η χώρα για τα ά τ ο μ α " : "ΤΤοτε δε φανταζόμουνα πόσο υψηλό κόστος έ χ ε ι για τους περισάτερους ταλαντούχους και πετυχημένους π ο λ ί τ ε ς - μ α ς ο βίαιος ανταγωνισμός μέσα κ α ι ανάμεσα στις α μ ε ρ ι κ ά ν ι κες ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς . Αρκετοί εξαντλούνται στη διάρκεια του αγώνα. Ο ι περισότεροι έχουν αδιέξοδα ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ά προβλήματα. Η πλειοψηφία το ρ ί χ ν ε ι στο π ι ο τ ο , τόσο πολυ που ο κίνδυνος είναι άμεσος" (3). Η απάτη του δέφτερου γ ε ν ι κ ο ύ αξιώματος, που αναφέραμε παραπάνω, ό τ ι ο μπόσης είναι πάντα απαραίτητος, γ ί ν ε τ α ι συντωχρόνω κ ι αφτη φανερή. Ένας υψηλά ιστάμενος αξιωματούχος του Εθν ι κ ο ύ Συνδέσμου Βιομηχάνων σχολίασε: " Η Δημοκρατία είναι ό , τ ι πρέπει για την π ο λ ι τ ι κ ή , αλα στην επιχείρηση πρέπει υποχρεωτικά να είμαστε βέβαιοι ότι τα πράγματα πάνε ρ ο λ ό ι " (4). Ο μ ω ς η αλήθεια είναι ό τ ι τόσο οι θεωρητικες σπουδές, όσο κ α ι η π ρ α κ τ ι κή ε μ π ε ι ρ ί α , δείχνουν ότι μονάχα με δημοκρατία " τ α πράγματα πάνε ρ ο λ ό ι " , και ό τ ι με την ιεραρχική διέφθυνση πάνε οπωσδήπο-
-89-
τ ε κατα διαβόλου — ή , τουλάχιστο, δεν πόνε ρ ο λ ό ι . Ο Κρις Α ρ γύρης, ί ν α ς βιομηχανικός ψυχολόγος, εξηγεί ό τ ι η κοινωνική α ν ό * τ υ ξ η του ατόμου απο την παιδική η λ ι κ ί α στην ενηλικίωση ε ί ναι μια πρόοδος απο το ρόλο του υποταγμένου στο ρόλο του ι σ ό τ ι μ ο υ μέσα στην ο ι κ ο γ έ ν ε ι α και στην κ ο ι ν ω ν ώ , και απο την κ α τ ά σταση του εξαρτημένου, που χαρακτηρίζει το π α ί δ ι , στον έλεγχο και στην υπεφθυνότητα του ε ν ή λ ι κ α . Η ζωτική τούτη ανάπτυξη προς την ανεξαρτησία του ενήλικα συνήθως παγιδέβεται, όταν ο εργάτης π ι ά ν ε ι μισθωτή δ ο υ λ ε ί α . Για χάρη του μισθού, οι εργάτες υποχρεώνονται να αποδέχονται φυσιολογικά αφτο που εφημιστικα ονομάζεται "σχέση ε ρ γ ο δ ό τ η - ε ρ γ α ζ ό μ ε ν ο υ " , που σημαίνει έλεγχο του εργοδότη πάνω στην πορεία της δουλείας, στο σκοπο της δ ο υ λ ε ί α ς , και στο εργατικό προΐον. Το άμεσο αποτέλεσμα είναι να εμποδίζεται η έκφραση της ανθρώπινης δημιουργικότητας, πράγμα που αποτελεί και τη ρ ι ζ ι κ ή αιτία για την πλέρια εξαπλωμένη και ολοένα μεγαλύτερη εργατική αναταραχή και για την α λ ο τρίωση, που παρατηρούμε σήμερα στις ΗΤΤΑ, στη Δ υ τ ι κ ή Εβρώπη και στην Ε Σ Σ Δ . Με την άποψη αφτη συμφωνουν και οι παραπάνω απο Ι Ο Ο μελέτες που έγιναν στα προηγούμενα 2 0 χρόνια και που δείχνουν ό τ ι η κύρια επιθυμία του εργάτη είναι να γ ί ν ε ι κύριος (ή κυρία) στο ά μεσο π ε ρ ι β ά λ ο ν - τ ο υ . Ο ι εργάτες θέλουν να έχουν υπεφθυνότητα και την αίσθηση του επιτέβγματος, έτσι που να μπορούν να α ι σθάνονται ό τ ι η δουλειά-τους και αφτοι οι ί δ ι ο ι επιτελούν κάποιο λειτούργημα — τ α δυο συστατικά της αφτοεκτίμησης. Ο ι εργάτες είναι αρκετα ρεαλιστες για να αναγνωρίζουν ό τ ι ορισμένες εργασίες είναι απο τη φύση-τους λερες και δύσκολες, όμως τα χαρακτηριστικό τούτα δεν τα βρίσκουν και τόσο κ α τ α π ι ε σ τ ι κ ό , όσο τη συνεχή επίβλεψη και την καταπίεση, που τ ι ς συνοδέβουν — δ η λ α δη τη γ ε ν ι κ ή δουλοπρεπη σχέση, που α π α ι τ ε ί η διέφθυνση απο τους εργάτες. Ο γερουσιαστής Τσαρλς Χ . ΤΤέρσυ, πρώην πρόε' δρος της εταιρείας BELL A N D H O W E L L , τ ο ν ί ζ ε ι ότι η δουλοπρέπεια αφτη ε ί ν α ι καθημερνη πραγματικότητα: Έξω απο την πύλη του εργοστασίου ή απο την πόρτα του γραφείου, βρίσκεται ο νέος Αμερικάνος: το προοδεφτικο, α π α ι τ η τ ι κ ό , γεμάτο προσδοκίες, ελέφθερο άτομο. Μέσα απο την πύλη ή την πόρτα, αφτος ο ενδιαφέρων, δημιουργ ι κ ό ς , εφεβρετικος Αμερικάνος οφείλει να συμορφωθει με το α ν τ ι δ ρ α σ τ ι κ ό , εξουσιαστικό, ι ε ρ α ρ χ ι κ ό , τ α ξ ι κ ό , α ν ε -
-90-
λέφθερο κοινωνικό σύστημα. Λ ο ι π ο ν , γ ι α τ ί να απορούμε, νου δυο χρόνια τώρα, τα εθνικά μέθα ενημέρωσης μας ν ι π ι λ ί ζ ο υ ν κάθε μέρα με τα κ α τ α θ λ ι ν τ ι κ α αποτελέσματα που έ χ ε ι η παρωχημένη μορφή της εργασίας πάνω στους νέους εργάτες; . . . Μολονότι ο ι παροχές και τα επιδόματα ε ί ναι υψηλότερα απο κάθε άλη εποχή, όλοι οι εργαζόμενοι, άνδρες και γ υ ν α ί κ ε ς , χειρώνακτες και μ η , ε ί ν α ι δυστυχισμένοι με την εργασία-τους, κ α ι , κατα σ υ ν έ π ε ι α , εξίσου δυστυχισμένοι και εσωτερικά κ ε ν ο ί σ ένα μεγάλο και πολυ σημαντικό μέρος της ζ ω ή ς - τ ο υ ς . (5) Το γεγονος ό τ ι η απογοήτεφση αφτη γ ε ν ι έ τ α ι απο την κ α τ α π ι ε σ τ ι κ ή εργασώ και απο τις σ υ ν έ π ε ι έ ς - τ η ς , γ ί ν ε τ α ι φανερό σε π ο λ υ άριθμες μ ε λ έ τ ε ς , που έχουν κ ά ν ε ι αμερικανοί επιστήμονες της συμπεριφοράς στον τομέα της "επιστήμης της οργανωτικής" . Α φού ερέβνησε τ ι ς μελέτες αφτες, ο κοινωνιολόγος ΤΤωλ Μ π λ ά μ μπεργκ συμπεραίνει: " Ο λ ε ς αφτες οι μ ε λ έ τ ε ς , μολονότι δεν το επιδίωξαν, τ ε λ ι κ ά α π έ δ ε ι ξ α ν , ότι και η ικανοποίηση του ατόμου ε ί ν α ι μεγάλη και άλες γ ε ν ι κ ά αναγνωρισμένες ωφέλειες απορέουν απο τη γνήσια άφξηση της συμετοχης του εργάτη στη λήψη των α ποφάσεων. Υποθέτω ό τ ι τέτοια στερεοτυπία στα εβρήματα είναι σπάνια στην κοινωνική έρεβνα" (6). Ο π ω ς θα σημειώσουμε παρακάτω, τα εβρήματα αφτα έχουν π ρ ο έ λ θει απο πρακτική ε μ π ε ι ρ ώ σε διαφορετικές κ ο ι ν ω ν ί ε ς . Έτσι ο Ά ν τ ε λ μ α ν και ο Μόρις συμπεραίνουν στη μ ε λ έ τ η - τ ο υ ς για τη λ ε ι τ ο υ ρ γ ώ των οικονομιών του Τρίτου Κόσμου, ό τ ι , "κατα τη γνώμη-μας, η μόνη αποδέκτη στρατηγικη για τις μέλουαες δ ε κ α ετίες είναι η ανάπτυξη του λαου, απο το λ α ο , και για το λαο" (7). Στην ίδια κρίση φτάνει η μελέτη WORK I N AMERICA (1973) που εκπόνησε ο πρώην υπουργος υ γ ε ί α ς , παιδείας και εβημερίας Έλιοτ Λ . Ρίτσαρντσον: "Το κ ε ν τ ρ ι κ ό συμπέρασμα είναι ό τ ι το υ πέρογκο προσωπικο και κοινωνικο κόστος απο την εργασία που δεν ι κ α ν ο π ο ι ε ί , πρέπει να αποφεφχθει με τον επανασχεδιασμό της ε ρ γασίας . . . Ο χ ι μονάχα πρέπει να ξανασχεδιαστεί η εργασία, για να φέρνει περισότερη ικανοποίηση, αλα . . . μπορούν να ε π ι τεφχθουν και σημαντικές αφξήσεις στην παραγωγικότητα" (8). Μέρα με τη μ έ ρ α , τα παρόμοια εβρήματα ρίχνουν στο καλάθι των αχρήστων τους παραδοσιακούς μύθους, αναφορικα με την άφξηση του ΑΕΤΤ και τον διεφθυντικο ε λ ι τ ι σ μ ό . Το πρόβλημα σήμερα είναι
-91-
να βρεθούν ζωτικές εναλαγες — πράγμα που είναι και ο στόχος πολυποίκιλων πειραμάτων, που διεξάγονται d ' άλο τον κόσμο. Τα πειράματα τ ο ύ τ α , τα οποία θα ερεβνήσουμε αμέσως, είναι οι προάγγελοι του μέλοντος · είναι η χλάη που "φυτρώνει παντού" , κ α ταπράσινη, στους τόπους της εργασίας σ όλον τον κόσμο.
Η Βιομηχανικη Δημοκρατία στη Δόση Μια σφυγμομέτρηση της κοινής γνώμης στη Γαλία το 1974 ζητούσε απο τους π ο λ ί τ ε ς να κατονομάσουν τη μόνη σημαντικότερη μ ε τ α ρύθμιση που ζητούσαν απο τη νέα κυβέρνηση του Ζισκάρ ντ* Εσ - α ι ν . To 3 0 ο / ο απάντησε "εκδημοκρατισμό της ε τ α ι ρ ε ί α ς " . Α νταποκρινόμενος στο δημόσιο τούτο αίσθημα, ο ν τ ' Εσταιν, ένα χρόνο α ρ γ ό - ε ρ α , εισήγαγε νομοθεσία, που έδινε στους εργάτες περισότερα δικαιώματα και μεγαλύτερο έλεγχο πάνω στη δουλειά τ ο υ ς . Αναφερόμενος στους νόμους του 1867, που εξακολουθούσαν να καθορίζουν τη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α των γαλικων επιχειρήσεων, ο κ υ β ε ρ νητικός εκπρόσωπος εξήγησε, " Δ ε μπορούμε να διεφθύνουμε τη σύγχρονη βιομηχανία με τη νομική δομη της Δέφτερης Αφτοκρατορίας" (9). Δ ε ν υπάρχει ανάλογο ενδιαφέρον για την αφτοδιέφθυνση των ε ρ γατών στις ΗΤΤΑ, ούτε απο την κυβέρνηση ούτε απο τους πολίτες. Η διαφορα οφείλεται εν μέρει στη δύναμη και στον μαρξιστικό προοανατολισμο των εβρωπάΐκων εργατικών κομάτων και των εργατικών σωματείων' οι ΗΤΤΑ δεν έχουν ισχυρό εργατικό κόμα κ α ι τα εργατικά-τους σωματεία, ακόμα κ ι όταν είναι ισχυρά, δεν έχουν τη δύναμη των εβρωπΟίκων. Επιπρόσθετα, ο διασυρμός αρκετών μεγάλων εβρωπαίων επιχειρηματιών απο το δοσιλογισμο, τους ε π έ - , βαλε να υποχωρουν στις απαιτήσεις και των κυβερνήσεων και των εργατών — ό χ ι όμως και στις ΗΤΤΑ. ΤΓράγματι, επειδή οι εργοδότες στην Εβρώπη είχαν την τάση να υποχωρουν, γ ι ' αφτο εμφανίστηκε η μία απο τ ι ς τρεις μορφές της εργατικής αφτοδιέφθυνσης — η " σ υ ν δ ι ο ί κ η σ η " (MITBESTIMMUNG) στη Γερμανία. Για να εμποδίσουν την αναζωπύρωση του ναζισμού στα μ ε τ α π ο λ ε μικά χ ρ ό ν ι α , οι βρετανικες αρχές κατοχής διέταξαν το 1951 να έχουν οι γερμανοί εργάτες ίση αντιπροσώπεφση με το κεφάλαιο στα δ ι ο ι κ η τ ι κ ά συμβούλια των βιομηχανιών άνθρακα και χάλυβα και το ένα τρίτο της αντιπροσώπεφσης στις υπόλοιπες β ι ο μ η χ α ν ί -
-92-
EC. To γερμανικό δ ι ο ι κ η τ ι κ ο συμβούλιο δεν α ν τ ι σ τ ο ι χ ε ί στο α μ ε ρικανικό* ε ί ν α ι η έδρα την τ ε λ ι κ ή ς εξουσίας. Δ ι ο ρ ί ζ ε ι το δ ι ε φθυντικο προσωπικο, αλα δεν παρεμβαίνει στην καθημερινη δ ι έ φθυνση της εργασίας. Δυστυχώς, επειδή η ανώτατη τυπική ε ξ ο υ σία ε ί ν α ι διαχωρισμένη απο την πρακτική διεφθυντικη διαδικασία, η συνδιοίκηση αποδείχτηκε ανεπαρκής σαν όργανο για την α ν ά πτυξη της ζωτικής εργατικής αφτοδιέφθυνΟης. Μ ι α φούχτα εργάτες-αντιπρόσωποι σ ' ένα συμβούλιο υψηλά ι σ τ ά μ ε ν ο , που σ υ ν ε δριάζει σπάνια για ν αποφασίσει σε ζητήματα ελάχιστης σημασίας για το μέσο απασχολούμενο, έχει μικρή επιροη σε όσα συμβαίνουν στον τόπο εργασίας. Μ ε ρ ι κ ο ί διεφθυντες δ ι α τ ε ί ν ο ν τ α ι ότι η συνδιοίκηση έ χ ε ι αναπτύξει την κατανόηση των προβλημάτων της εταιρείας ανάμεσα στους υπαλήλους κ α ι , συνεπώς, έχει συνεισφέρει στην αξιοσημείωτη βιομηχανικη ειρήνη της μεταπολεμικής Γερμανίας. Α λ α , ξέχωρα απο το ρόλο που έπαιξε στην ανάπτυξη της εσωτερικής επικοινωνίας στις γερμανικες ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , η συνδιοίκηση αποδείχτηκε ότι είχε μικρή αξία για την ανάπτυξη της γνήσιας βιομηχανικής δημοκρατίας. Σημαντικότερη ε ί ν α ι η δέφτερη μορφή της εργατικής αφτοδιέφθυνσ η ς , τα εργατικα συμβούλια, τα οποία είναι υποχρεωτικά απο το νόμο στις περισότερες δυτικο-εβρωπαϊκες β ι ο μ η χ α ν ί ε ς . Επιβλημένα απο τη νομοθεσίά ή τ ι ς συλογικες συμβάσεις στα πρώτα μ ε τ α πολεμικά χ ρ ό ν ι α , τα συμβούλια αφτα εκλέγονται και ελέγχονται απο τους απλούς εργάτες. Μολονότι αρχικα θεωρήθηκαν απλός τόπος για συζήτηση, όπου τα αφεντικα ανακοίνωναν τις αποφάσεις, που είχαν ήδη λ ά β ε ι , τα συμβούλια έχουν αποκτήσει περισότερη εξουσία και σημασώ απο τα μέσα της δεκαετίας του I 9 6 0 . Με παραλαγες απο χώρα σε χώρα, τώρα έχουν το δικαίωμα να απαιτούν ορισμένη πληροφόρηση απο τη διέφθυνση, και επίσης έχουν το δ ι καίωμα για συμβουλεφτικη, απαγορεφτικη και (ή) αποφασιστική ψήφο σε καθορισμένους τ ο μ ε ί ς . Ο ι εργάτες γενικά δέχονται εφχάριστα τα συμβούλια σα μέσο για τη συνεχή πληροφόρηση και για την προστασία των δικαιωμάτων-τους ' μερικοί διεφθυντες συμπαθουν τα εργατικα συμβούλια, γιατί επωμίζονται εφθύνες και συνεισφέρουν στην επίλυση των προβλημάτων. " Σταλήθεια δεν μας π ε ι ρ ά ζ ε ι να έχουμε εργάτες στο εποπτικο σ υ μ β ο ύ λ ι ο " , εξήγησε ένας γερμανός διεφθυντης, " μ ο λ ο ν ό τ ι είναι για μας ενόχληση. Έρχονται στη συγκέντρωση, τρώνε τσάμπα, βουτάνε τα έξοδα παράστασης, και πάνε σ π ί τ ι . Αλα είναι το εργατικό συμβούλιο που τα κ ά ν ε ι όλα να πηγαίνουν ρολόι" ( Ι Ο ) .
-93-
Ο κοινωνικος ψυχολόγος Έιναρ Θόρσουντ ά ν ο ι ξ ε το δράμο για την τρίτη μεγάλη μορφή της εργατικής αφτοδιέφθυνσης, στη Ν ο ρ β η γ ί α . Ο ι έ ρ ε β ν έ ς - τ ο υ κ α τ έ δ ε ι ξ α ν ά τ ι ο άνθρωπος είναι " ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό ζ ώ ο " , ττου του αρέσει να εργάζεται, εφόσο η εργασία του δ ί ν ε ι διέξοδο στις ιδέες και στις ε π ι ν ο ή σ ε ι ς - τ ο υ μέσα απο τη συλ ο γ ι κ η προσπάθεια. Ο προσδιορισμος α φ τ ο ί της αμοιβόμενης ε ρ γασίας α π α ι τ ε ί να εξαφανιστεί η απασχόληση στην ανταγωνιστική αλυσίδα παραγωγής, η τυποποιημένη και αλύγιστη ρουτίνα των γραφείων, και οι υπόλοιπες μορφές της κοματιασμένης, ιεραρχικα οργανωμένης εργασίας, προς χάρη " τ η ς όλης ε ρ γ α σ ί α ς " , στην ο ποία το άτομο ή η ομάδα κατασκεβάζει ένα πλήρες προϊον — δ ι α δ ι κασία, που προϋποθέτει υπεφθυνότητα στη δ ο υ λ ε ί α , στην ποσότητα και στην ποιότητα της εκροής. Η αναδιοργάνωση αφτη της εργασίας, η οποία καμία φορα ο ν ο μ ά ζ ε τ α ι "εμπλουτισμός της ε ρ γ α σ ί α ς " , συνήθως αποδείχτηκε α π ό λυτα πετυχημένη στη Δ υ τ ι κ ή Εβρώπη και στις ΗΤΤΑ, όπου δ ο κ ι μ ά σ τ η κ ε . Η Φ ί λ ι π ς στην Ο λ α ν δ ί α έχει εφαρμόσει τον " ε μ π λ ο υ τ ι σ μ ο της εργασίας" στη συναρμολόγηση των συσκεβων έγχρωμης τ η λ ε όρασης. Η εργασία, που προηγουμένως ήταν δ ι α ι ρ ε μ έ ν η σε εκατό λ ε ι τ ο υ ρ γ ί ε ς , που η καθεμία διαρκούσε λιγότερο απο ένα λ ε π τ ό , τώρα γ ί ν ε τ α ι απο επταμελείς ομάδες εργατών, που προσαρμόζουν τις λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι ε ς και την ταχύτητα της συναρμολόγησης στις ι κ α ν ό τ η τ έ ς - τ ο υ ς . Τα προκαταρκτικα αποτελέσματα έ δ ε ι ξ α ν 5 ο / ο άφξηΟη στην εκροή, 25 ο / ο μείωση στις απουσίες κ α ι τ έ λ ε ι α εξαφάνιση των ελατωματικων συσκεβων. Η Αφτοκρατορικη Χ η μ ι κ η Βιομηχανώ στη Βρετανία έχει εισαγάγει τον " ε ρ γ α τ ι κ ό έ λ ε γ χ ο " σε αρκετα εργοστάσια με συνολική δύναμη 5 . ο ο ο ά ν δ ρ ε ς . Σε μια απο τις εγκαταστάσεις, ένα εργοστάσιο συνθετικών ινων στο Γκλώτσεστερ, οι πρώην εργάτες της αλυσίδας παραγωγής άφξησαν την παραγωγικότητα κατα 3 0 ο / ο , όταν απελεφθερώθηκαν α πο την επίβλεψη των προϊσταμένων και των τεχνικών εμπειρογνωμόνων. Στη συνέχεια οι εργάτες έμαθαν να προσαρμόζουν, να συντηρουν και να επισκεβάζουν τ ι ς μ η χ α ν έ ς , που προηγουμένως θα έπρεπε να τ ι ς φροντίζουν οι ε ι δ ι κ ο ί . To A M E R I C A N TELEPHONE A N D TELEGRAPH C O R P O R A T I O N αποφάσισε να α ν α προσαρμόσει το τμήμα χρηματικών απαιτήσεων κ α ι τιμολόγησης. Α ν τ ι να αναθέσει στους εργαζόμενους αφτοματικα ε ξ ε ι δ ι κ ε β μ έ ν α καθήκοντα (όπως ν ' απαντούν στα τηλέφωνα ή να αναφέρουν δεδομένα) τους παραχώρησε απόλυτη πρωτοβουλία για την οργάνωση της εργασίας σε επίπεδο συνοικίας κ α ι τους επέτρεψε να δ ι α λ έ -
-94-
ξουν TIC ώρες που θα εργάζονταν μέσα σ ' ένα καθορισμένο χ ρ ο ν ι κο π λ α ί σ ι ο . Το αποτέλεσμα ήταν 27 ο / ο άφξηση στην παραγωγικότητα . Μ ε ρ ι κ ε ς εταιρείες έ χ ο υ ν ε π ε κ τ ε ί ν ε ι αφτη την τόση, θεσμοποιώτα " α ν ο ι χ τ α συστήματα" ή "ολοκληρωμένα συστήματα", που ε ί ν α ι ειδικά σχεδιασμένα για να εξυπηρετουν τόσο TIC εργατικες, όσο και TIC επιχειρησιακεε α ν ά γ κ ε ς . Ένα παράδειγμα αφτου του συaτήμaτoc O t i c ΗΤΤΑ είναι η εγκατάσταση της ΤΤρόκτερ και Γκαμπλ στη Λίμα του Ο χ ά ι ο . Τα ρολόγια εpγaσίac κ α ι η τ α ξ ι ν ό μ η ση της εργασίας έχουν ε ξ α λ ε ι φ θ ε ί ' οι εργάτες ενθαρύνονται να οξύνουν τις δ ε ξ ι ό τ η τ έ ς - τ ο υ ς κ α ι να κάνουν π ο ι κ ί λ ε ς εργασίες ' ο διεφθυντης είναι μάλον συμβουλεφτικη πηγη και έ χ ε ι ελάχιστη ε ξουσία να παίρνει αποφάσεις, και οι εργάτες ελέγχουν τ ι ς προσλήψεις και τις α π ο λ ύ σ ε ι ς ' ό λ ο ι έχουν δίκαιο μ ι σ θ ό ' ο ι εργάτες καθορίζουν την κλίμακα των αμοιβών, και ό λ ο ι οι μιοθοι ε ί ν α ι β ι βλίο α ν ο ι χ τ ο , αφου τους καθορίζουν οι ί δ ι ο ι . Το αποτέλεσμα ε ί ναι πραγματικό τ έ λ ε ι ο επίπεδο ποιότητας, με συνολικο κόστος γύρω στο μισο απο κ ε ί ν ο που έχει η συμβατική εγκατάσταση, και οι μισθοί των εργατών, καθώς και τα κέρδη της ε τ α ι ρ ε ί α ς , είναι αξιοσημείωτα πάνω απο το μέσο όρο. Αλα σημαντικότερο απο την παραγωγικότητα και τα κέρδη ήταν το αποτέλεσμα που είχαν οι νέες συνθήκες εργασίας στην ανθρώπινη ζωη. Ο τ α ν ρώτησαν το διεφθυντη, αν ο εργατικός έλεγχος στον προυπολογισμο δεν ε ί ναι επικίνδυνος για την ε τ α ι ρ ε ί α , απάντησε: " Σ ί γ ο υ ρ α θα μ π ο ρούσαν να μας πιάσουν απο το γιακα και να μας πουν 'δεν μας πληρώνετε κ α λ α ' . Αλα μέχρι τώρα μπορούμε να πούμε ό τ ι οι ε ρ γαζόμενοι εδω ενδιαφέρονται λιγότερο για την α μ ο ι β ή - τ ο υ ς , α π ' όσο η διέφθυνση, η οποία ν ο μ ί ζ ε ι ό τ ι οι άνθρωποι της Λίμα δεν παίρνουν αρκετα" (11). Απο την ίδια σ κ ο π ι ά , ο Ν η λ Μ α κ Ο υ ί ν ε υ , ο ψυχολόγος του πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας, που έ χ ε ι ε ρ γαστεί σα σύμβουλος της ΤΤρόκτερ και Γκαμπλ, έγραψε: VTac
Ένα απο τα δ ι α κ ρ ι τ ι κ ό χαρακτηριστικό των "ασήμαντων" ελεφθέρων συστημάτων-μας είναι ό τ ι οι εργάτες αναλαμβάνουν περισότερες δραστηριότητες έξω απο το χώρο ε ρ γασίας . Ο ι πιο φανερες φροντίδες-τους ήσαν για τα ρατσιστικό προβλήματα της κ ο ι ν ό τ η τ α ς . Μετα απο διάφορες φασαρίες, που είχαν στη μικρή πόλη που ζούσαν, ο ρ ι σ μ έ νοι εργάτες οργάνωσαν τη μάβρη κοινότητα για να δ ι α πραγματεφτει απεφθείας με τους επικεφαλής της πόλης και
-95-
τη« βιομηχανίας . . . Ο ι χειρώνακτες κέρδισαν τις ε κ λ ο γες στο συμβούλιο του σχολείου και σ ' άλα τοπικά συμβ ο ύ λ ι α . Το Ι Ο ο / ο περίπου απο την εργατική δύναμη του εργοστασίου-μας κυριαρχεί στα αιρετα σώματα συνεχώς... Έχουμε παρατηρήσει ό τ ι οι εργάτες των ελεφθέρων σ υ στημάτων έχουν μεγαλύτερη έφεση για τ ι ς κοινωνικές λ έ σχες και τις π ο λ ι τ ι κ έ ς οργανώσεις (12). Είναι αφτη η ίδια η ε π ι τ υ χ ί α , την οποία είχαν τα ριζοσπαστικά τούτα πειράματα, που δ ί ν ε ι και τη λύση στο πρόβλημα που δ η μ ι ουργείται απο την αντίσταση στην αλαγη, την οποία ασκούν οι ι εραρχικές οργανώσεις των αμερικανικών και των εβρωπαϊκων ε π ι χειρήσεων, παρα τα ζηλεφτα πλεονεκτήματα της δημοκρατικής εναλαγης. Η εμπειρία της Λίμα δ ε ί χ ν ε ι πόσο λεπτή είναι η δ ι α χωριστική γραμη ανάμεσα στην εργατική συμετοχη και στον εργατ ι κ ό έ λ ε γ χ ο . Η λ ο γ ι κ ή βάση της βιομηχανικής δημοκρατίας ε ί ν α ι ό τ ι η εργατική αφτοδιέφθυνση προσδίδει στην εργασία νόημα και αποδοτικότητα, μεγαλύτερη εφχαρίστηση στους εργάτες, μεγαλύτερη παραγωγικότητα και υψηλότερα κ έ ρ δ η . Αλα μέχρι ποιο σημείο θα επιτραπεί στην αφτοδιέφθυνση να προχωρήσει; Ο ι αλαγες στην εργασία σε επίπεδο καταστήματος δεν απειλούν τις παραδοσιακές σχέσεις εργοδότη-εργαζόμενου. Ο μ ω ς , τ ί θα γ ι ν ό τ α ν , αν η αφτοδιέφθυνση δε σταματούσε στο επίπεδο καταστήματος; Τι θα γ ι ν ό τ α ν , αν ε π ε κ τ ε ι ν ό τ α ν απο την πορείά της εργασίας στο σκοπο της εργασίας και στη λήψη αποφάσεων σχετικά με το προϊον της εργασίας; Αν η επέκταση της εργατικής αφτοδιέφθυνσης στην ΤΤρόκτερ και Γκαμπλ έπαιρνε παγκόσμιο χαραχτήρα, δεν θα αμφισβητούνταν ο R A I S O N D'ETRE των προϊσταμένων, των διεφθυντων και των ι δ ι ο κ τ ή τ ω ν ; Απο τη σκοπιά του δ ι ε φ θ υ ν τ η - ι δ ι ο κ τ ή τ η , η ιδέα της αφτοδιέφθυνσης ε ί ν α ι δίκοπο μ α χ α ί ρ ι . Μέχρι σ ' ένα ορισμένο σημείο γενα καλές εργατικες σχέσεις και φέρνει υψηλότερα κ έ ρ δ η . Αλα απο το σημείο αφτο και πέρα, προοδεφτικα κ α τ α πατα τα κατεστημένα συμφέροντα, μέχρι που στο τέλος υποσκάπ τ ε ι το ί δ ι ο το κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ό σύστημα. Ά ρ α , το πραγματικό πρόβλημα, πίσω απο την εργατική αφτοδιέφθυνση, δεν είναι η επάρκεια, αλα η εξουσία. Είναι αφτη η ε ξ ο υ σ ί α , με την οποία ο σοβιετικος γραφειοκράτης ή ο δυτικός κ α π ι ταλιστής έ χ ε ι τον έλεγχο πάνω στα μέσα της παραγωγής και στην κατανομή της εκροής. Είναι αφτη η εξουσία, με την οποία η δ ι έ φθυνση της Τζένεραλ Μότορς στο Λόρτζταουν του Ο χ ά ι ο , μπόρε-
-96-
de να δώθε ι την απρόσβλητη απάντηση " Στο κάτω-κάτω ε ί ν α ι δικό μας ε ρ γ ο σ τ ά σ ι ο " , προκειμένου να αρνηθεί να εισαγάγει μια π ε τυχημένη μέθοδο, που διπλασίαζε την παραγωγή, την οποία ε π ι νόησαν κ α ι εξάσκησαν οι εργάτες στην αλυσίδα παραγωγής για να κερδίσουν παραπανίσιο χ ρ ό ν ο . Πράγματι, οι πρόσφατες έρεβνες δ ε ί χ ν ο υ ν , ό τ ι , απο την αρχή της Βιομηχανικής Επανάστασης, ή ταν μάλον η προσπάθεια για εξουσία κ α ι κ έ ρ δ η , παρα οι τ ε χ ν ο λ ο γικές α ι τ ί ε ς , που γενούσαν το ιεραρχικό σύστημα στο εργοστάσιο. Δ ε ν ε ί ν α ι μόνο απο αταβιστική μυωπία, που οι εμπνεβομένοι α μ ε ρικανοί δ ι ο ι κ η τ ι κ ο ί υπάληλοι αντιλαμβάνονται την εργατική σ υ μετοχη μόνο σαν " δ ι ε φ θ υ ν τ ι κ η τ ε χ ν ι κ ή " , που αρνούνται να δώσουν πληροφορίες για τα " ρ ι ζ ο σ π α σ τ ι κ ά " πειράματα, που κρατούν σφιχτά τα χαλινάρια στους καινοτόμους διεφθυντες, και που τους σηκώνεται η τ ρ ί χ α , όταν ακούν τον όρο " β ι ο μ η χ α ν ι κ η δημοκρατία'. 1 Συνειδητά ή ασυνείδητα, αισθάνονται ό τ ι η αναπόφεφκτη α ν τ ι π α ραβολή ανάμεσα σε π ο λ ι τ ι κ ή κ α ι βιομηχανικη δημοκρατία θα ξ ε σ η κώσει την απαίτηση να εκπληρωθεί η δημοκρατία στον τόπο της εργασίας, ακριβώς όπως εκπληρώθηκε στην εκλογική κάλπη. Η αντιπαραβολή ανάμεσα σε π ο λ ι τ ι κ ή δημοκρατία κ α ι βιομηχανικη δημοκρατία είναι αναπόφεφκτη. Ο ι βρετανοί Τόρις αντιτάχθηκαν παράφορα στο πρώτο Μεταρυθμιστικο Χάρτη του 1832, που άφξησε τον αριθμό των ψηφοφόρων μονάχα απο 5οο χ ι λ ι ά δ ε ς σε 813 χ ι λ ι ά δ ε ς , γ ι α τ ί φοβόντουσταν ότι "όσα περισότερα τους δ ί ν ε ι ς , τόσο περισότερα θέλουν" . Ο ι φόβοι-τους αποδείχτηκαν τελείως α λ η θ ι ν ο ί , γ ι α τ ί ό χ ι μονάχα επεκτάθηκε το εκλογικο δικαίωμα, προοδεφτικα, σε ολόκληρο τον πληθυσμό, αλα σήμερα υπάρχει η απαίτηση (καθώς θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο) για ένα πολυ ε παναστατικότερο άλμα — α π ο την έμεση αντιπροσωπεφτικη δημοκρατία στην άμεση συμετοχικη δημοκρατία. Είναι λ ο γ ι κ ο να π ε ρ ι μένουμε κάποια παράληλη ε ξ έ λ ι ξ η στον οικονομικο τομέα, όπου οι εργαζόμενοι, που έχουν αποκτήσει τον έλεγχο στη διαδικασία της εργασίας, θα αρχίσουν να αμφισβητούν την υποχρέωσή-τους να παράγουν αποριπαντικα που μολύνουν το περιβάλον, ανασφαλή α φ τ ο κ ί ν η τ α , ή μηχανήματα με χρησιμοποιημένα α ν τ α λ α χ τ ι κ α . Γιατ ί να συνεχίζουμε να αφξάνουμε το ΑΕΠ και να μολύνουμε το π ε ριβάλον κ α ι να ξοδέβουμε σπάνιες πρώτες ύ λ ε ς , τη στιγμή που μπορούμε να ζούμε καλύτερα, παράγοντας λιγότερα κ α ι τροποποιώντας συνάμα το ισχύον σύστημα οικονομικών άξιων ;
-97-
Η δυναμική τούτη απειλή ενάντια οτο διεφθυντικο έλεγχο ίσως να πάρει ούντομα σάρκα και οοτα ατη Σουηδία, σύμφωνα με ορισμένα προγνωστικά, που παρουσιάστηκαν σε μια σύσκεψη υπο την αιγίδα της σουηδικης κυβέρνησης και του Ινστιτούτου Βιομηχανικών Σ χ έ σεων του πανεπιστημίου τηε Καλιφόρνια«, Οτο Λος Ά ν τ ζ ε λ ε ς . Ο Ι ν γ κ ε μ ο υ ν τ Μπένγκτσον, ο σουηδοε υπουργοί εργαοίαε, πληροφόρησε τη σύσκεψη για δυο σχέδια που σκοπέβει να εφαρμόσει η κυβέρνησή-του. Το πρώτο, που είναι μακροπρόθεσμο, θα απαιτήσει απο τουε εργοδότες να βάζουν τα 2 0 ο / ο απο τα κέρδη-τουε σ ' ένα ταμείο, με το οποίο θα μπορούν οι εργάτεε να αγοράζουν μετοχεε των σουηδικών γιγαντιαίων συγκροτημάτων. Με το χρόνο, η πρακτική αφτη θα οδηγούσε τουε εργάτεε στην ιδιοκτησίά τηε ιδιωτικηε βιομηχανίας, μέσο των σωματείων-τουε. Το άλο σχέδιο, βραχυπρόθεσμο, αλα εξίσου επαναστατικό, θα χορηγήσει στα σωματεία ίση εξουσία με τη διέφθυνση για την επίλυση όλων των προβλημάτων . Ο ι σουηδοί διεφθυντεε των γιγαντιαίων συγκροτημάτων, όπωε και οι αμερικανοί συνάδελφοί-τουε, έχουν μέχρι τώρα την εξουσώ ν 1 αποφασίζουν, απο πού θα αγοράσουν τιε πρώτεε ύ λ ε ε , για τη φύση του υπο βιομηχανοποίηση προΐόντοε, για την τιμή στην οποία θα πουληθεί, και για σωρεία άλων ζητημάτων. Α λ α , με τον προτεινόμενο νόμο, η διέφθυνση οφείλει να καθυστερεί την εκτέλεση των αποφάσεών-τηε, αν δεν συμφωνουν τα σωματεία. Αν η δ ι έ φθυνση μπορεί να αποδείξει ότι η καθυστέρηση συνεπάγεται " σ ο βαρουε κινδύνους" για την εταιρεία, ενω διαπραγματέβεται τιε αντιρήσειε του σωματείου, τότε μπορεί να αποφασίσει μονομερώς. Αλα η κυβέρνηση θα επιβάλει "βαρια πρόστιμα" στις εταιρείες, καθώς προειδοποίησε ο υπουργοί, αν "θα καταχραστούν την α σφαλιστική αφτη δ ι κ λ ε ί δ α " . Μια και οι εργάτες περνούν ένα τόσο μεγάλο μέρος της ζωής-τους εκει που εργάζονται, πρόσθεσε ο υπουργοί, έχουν "κάθε συμφέρον να φροντίζουν ώστε η επιχείρη- . ση να δ ι ο ι κ ε ί τ α ι με συνετό τρόπο. ΤΤρέπει να γίνουν δραστικές αλαγες, γιατί ο τόπος της εργασίας είναι η τελεφταία έπαλξη του ολοκληρωτισμού" (13). Ο εργατικός έλεγχος δεν απειλεί μονάχα το γόητρο και τα προνόμια των αφεντικών, αλα και των εργατοπατέρων. Αφτοι γενικά αναγνωρίζουν σα θεμιτή την επικρατούσα ιεραρχική επιχειρησιακή δομη και ενδιαφέρονται μόνο για τα δικαιώματα στην αρχαιότητα, για τους υψηλότερους μισθούς, και για τ ι ς καλίτερες συνθήκες
-98-
εργασίας. Θεωρούν τον "εμπλουτισμο της εργασίας" σαν κόλπο της διέφθυνοης για να π ε ί θ ο ν τ α ι οι εργάτες να παράγουν περισότερα με τον ί δ ι ο μ ι σ θ ό , και για να ικανοποιούνται περισότερο με τη δ ο υ λ ε ι ά - τ ο υ ς και ν ' απασχολούνται λιγότερο με τα σωματεία. Ο Γουίλιαμ Γ ο υ ί ν π ι σ ι ν γ κ ε ρ , Γενικός Αντιπρόεδρος στη Δ ι ε θ ν ή Ένωση Μ η χ α ν ι κ ώ ν , λ έ ε ι πως ο εμπλουτισμός της εργασίας είναι "παραπλανητικό χρονόμετρο" . " "Οσο μεγαλύτερος είναι ο μισθός1,1 ε π ι μ έ ν ε ι , "τόσο μεγαλύτερη είναι και η ικανοποίηση απο την εργασία. Δ ε ν υπάρχει καλύτερη γιατρεια για τους χειρώνακτες" (14). Τα λόγια αφτα, όμως, έρχονται σε αντίφαση με τα αποτελέσματα μιας έρεβνας του πανεπιστημίου του Μ ί τ σ ι γ κ α ν το 1972, που βασίστηκε σε συνεντέφξεις με 1.533 ε ν ή λ ι κ ε ς εργαζομένους. Η έ ρεβνα απόδειξε ό τ ι ο ι πιο μορφωμένοι εργάτες της εποχής-μας ενδιαφέρονται τόσο για την ποιότητα της εργαΟίϋς, όσο και για την αμοιβή, και ό τ ι το μέλημα τούτο απασχολεί νέους και η λ ι κ ι ω μ έ ν ο υ ς , ειδικεβμένους και α ν ε ι δ ί κ ε φ τ ο υ ς , χαρτογιακάδες και χ ε ι ρ ώ ν α κ τ ε ς , υψηλόμισθους και χαμηλόμισθους. " Ε ί ν α ι ασυγχώρητο σ φ ά λ μ α " , συμπεραίνει η μ ε λ έ τ η , " ν α παραμένουμε προσκολημένοι στην ιδέα ό τ ι οι 'μορφωμένοι χ ε ι ρ ώ ν α κ τ ε ς ' επιθυμουν να διατηρήσουν τα προνόμιά-τους μόνο για τον εαφτό-τους. Α π ε ν α ντίας έχουν κάθε διάθεση να τα μοιραστούν εξίσου με τους γ ε ί τ ο ν έ ς - τ ο υ ς , έστω κ ι αν έχουν λ ι γ ό τ ε ρ η μόρφωση ή διαφορετικο επάγγελμα και εισόδημα" (15). Την κινητοποίηση για τη διάδοση της τάσης αφτης, έχει σαν σ κ ο πο η οργάνωση που ονομάζεται Για την Αφτοδιέφθυνση του Λ α ο υ , η οποία έκανε την πρώτη-της ετήσια συνδιάσκεψη στο ( Μ . Ι . Τ ) Τεχνολογικο Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης το Γενάρη του 1974. Ο καθηγητης Γιαροσλαβ Βάνεκ του πανεπιστημίου Κόρνελ α ν έ πτυξε τον α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό σκοπο της συνδιάσκεψης: Η κ ε ν τ ρ ι κ ή ιδέα ε ί ν α ι . . . ό τ ι κ ά τ ι θάπρεπε να γ ί ν ε ι για την υπανάπτυκτη κατάσταση της αφτοδιέφθυνσης στις ΗΤΤΑ . . . Η σ χ ε τ ι κ ή αποτυχία της αφτοδιέφθυνσης στο παρελθόν δεν δ ε ί χ ν ε ι κατανάγκη και την έμφυτη αδυναμία τ η ς , αλα ότι αντιτάχθηκαν κάποιοι ε ι δ ι κ ο ί παράγοντες, που δεν έχουν καμία σχέση με τη φύση της αφτοδιέφθυνσ η ς . Α π ε ν α ν τ ί α ς , σήμερα γνωρίζουμε, τόσο απο την πράξη, όσο και απο τη θεωρία, ό τ ι η αφτοδιέφθυνση ε ί ν α ι η επαρ-
-99-
κέστερη μορφή τηε ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς οργάνωσης . . . Η α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή ο ι κ ο ν ο μ ί α , επειδή είναι η πιο προηγμένη στον κ ό σ μ ο , δ ε ί χ ν ε ι καθαρότερα τ ι ς κρίσεις και τ ι ς αντιφάσεις του προηγμένου καπιταλισμού, και ε ι σ η γ ε ί τ α ι , γ ι 1 αφτους που ξέρουνε να β λ έ π ο υ ν , την ανάγκη να τοποθετηθεί ο εργαζόμενος, και ό χ ι ο ιδιοκτήτης του κεφαλαί0υ, στο κέντρο του κόσμου της ε ρ γ α σ ώ ς . Για να πετύχουν το σκοπο αφτο, οι 3 0 0 αντιπρόσωποι της σ υ ν διάσκεψης συμφώνησαν να εκπονήσουν συγκεκριμένο πρόγραμα έ ρεβνας και επιμόρφωσης, να εκδόσουν περιοδικο ή εφημερίδα κ α ι να παρέχουν τ ε χ ν ι κ ή βοήθεια σε οποιαδήποτε επιχείρηση θα ε π ι θυμούσε να εφαρμόσει την αφτοδιέφθυνση. Α ν και τη συνδιάσκεψη αφτη παρακολούθησαν περισότεροι " δ ι α ν ο ο ύ μ ε ν ο ι " και λ ι γ ό τ ε ρ ο ι " ε ρ γ ά τ ε ς " , η έρεβνα που έκανε το 1974ο Δ α ν ι ή λ Γιανκέλοβιτς δ ε ί χ ν ε ι ό τ ι η ανισοροπία αφτη ίσως να είναι προσωρινή. Ο Γιανκέλοβιτς κατέληξε στο συμπέρασμα ό τ ι οι " α ντιμορφωτικες" α ξ ί ε ς των ριζοσπαστικών κολεγιόπαιδων σήμερα κερδίζουν έδαφος και σ ' όσους δεν πήγαν στο κ ο λ έ γ ι ο , με α π ο τέλεσμα να υιοθετουν σκοπούς ά λ ο υ ς , και ό χ ι τον καλο μισθό κ α ι την ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ασφάλεια. Η σημερνη νέα γένια φοβάται πολυ λιγότερο την ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ανασφάλεια απο τ ι ς περασμένες γ ε ν ι ε ς . Θ έ λ ο υ ν ε ν δ ι α φέρουσα και προκλητικη προς τ ι ς δ υ ν ά μ ε ι ς - τ ο υ ς εργασία, γνωρίζουν όμως ταφτόχρονα ό τ ι οι εργοδότες-τους δε μπορούν — ή δε θ έ λ ο υ ν — να τους παράσχουν μια τέτοια εργασία. Αποτέλεσμα των πεποιθήσεών-τους αφτων ε ί ν α ι ό τ ι καφχιώνται πολυ λιγότερο απο τους μεγαλύτερους εργάτες. . Δ ε ν γ ί ν ο ν τ α ι αμέσως εφπειθεις απέναντι στην οργάνωση, όπως ο ι π α τ ε ρ ά δ ε ς - τ ο υ ς , και ξέρουν πολυ καλύτερα απο αφτους τ ι ς ανάγκες κ α ι τα δικαιώματά-τους. Ο ύ τ ε άλωστε φοβούνται την οργάνωση κ α ι την ι ε ρ α ρ χ ι κ ή απολυταρχία. 'Αφοβοι μπρος στην " π ε ι θ α ρ χ ί α " και στην α π ε ι λ ή να χάσουν τη δ ο υ λ ε ι ά - τ ο υ ς , αισθάνονται α δ έ σ μ ε φτοι να εκφράσουν τη δυσαρέσκειά-τους με μύριους τ ρ ό πους, α π ' το να σπάνε πλάκα στη δουλεία μέχρι να κάνου\ σαμποταζ (16).
-100-
Η εργατική ανεξαρτησία φυσικά π ο ι κ ί λ ε ι απο t i c ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς σ υ ν θήκες κ α ι TIC εφκαιρίες για απασχόληση. Η ύφεση και η υψηλη α ν εργία στα μέσα της δεκαετίας του 1 9 7 0 εξανάγκασε τους α μ ε ρ ι κανούς εργάτες να χαλιναγωγήσουν τη μ α χ η τ ι κ ό τ η τ ά - τ ο υ ς . " Ε ί σαι υποχρεωμένος να αναθεωρήσεις αρκετα τ ι ς απόψεις-σου, ό ταν έχεις όλους εκείνους τους τόκους για τα δ ά ν ε ι α , τους φόρους για το αφτοκίνητο κ α ι το φαν των π α ι δ ι ώ ν " , εξήγησε ο Μάρτιν Φ ο ρ ν τ , ο 33χρονος πρόεδρος της Τοπικής Οργάνωσης 1112 της Ένωσης Εργατών Αφτοκινήτων, που λ ί γ ο πριν είχε νεκρώσει το γ ι γάντιο εργοστάσιο της Τζένεραλ Μότορς στο Λόρτζταουν του Ο χ ά ι ο . ΤΤαρόλα αφτα διάφοροι εργαζόμενοι στο εργοστάσιο αφτο, κ α τ ' επανάληψη δήλωναν, όταν τους πήραν συνέντεφξη το Μάρτη του 1975, ό τ ι το κύριο παράπονό-τους απέναντι στην μεγάλη τ α χύτητα της αλυσίδας παραγωγής παρέμενε ανικανοποίητο και ά τ ι ο ι μ ε λ ο ν τ ι κ ε ς εκρήξεις ήσαν αναπόφεφκτες. " Κ α τ α βάση, παραμένω ο ί δ ι ο ς άνθρωπος. Εφόσο θεωρω ό τ ι έχω δ ί κ ι ο , θα πολεμήσω γ ι ' αφτο. Εξακολουθώ να πιστέβω ό τ ι πρέπει ν* αλάξουν πολα . . . Αν ξανασηκώσουμε παντιέρα κ α ι πούμε 'Ξανακατεβαίνουμε σε α περγία*, θα την ξανακάνουμε" (17). Η μεγάλη ανεργία κ α ι ο πληθωρισμός επηρεάζουν τη στάση τόσο του μεγάλου αμερικανικού κ ο ι ν ο ύ , όσο και των εργατών. Μια ε θ ν ι κ ή σφυγμομέτρηση που διεξάχθηκε το καλοκαίρι του 1975 απο την HART RESEARCH ASSOCIATES αποκάλυψε τα ακόλουθα: • Απο τους 1 2 0 9 που ρωτήθηκαν: το 13 ο / ο απάντησε ό τ ι οπωσδήποτε θα υποστήριζε ε κ ε ί ν ο τον υποψήφιο πρόεδρο, που θα εβνοούσε τον εργατικό έλεγχο σε όλες τις ε π ι χειρήσεις , το 43 ο / ο απάντησε ότι πιθανώς θα τον υποσ τ ή ρ ι ζ ε , το 26 ο / ο , ό τ ι δεν θα τον υ π ο σ τ ή ρ ι ζ ε , και το 18 ο / ο ήταν αναποφάσιστο. •
Τα 66 ο / ο είπαν ό τ ι θα προτιμούσαν να εργάζονται σε μια εταιρεία που θα την είχαν και θα την έλεγχαν οι υπάληλοί τ η ς , εφόσον θα είχαν τη δυνατότητα' τα 2 0 ο / ο θα προτιμούσαν τη συμβατική ε τ α ι ρ ε ί α , και τα 8 ο / ο την κρατική εταιρεύα.
•
Το 41 ο / ο εβνοούσε εβρύτερες προσαρμογές στην ο ι κ ο ν ο μ ί α , προκειμένου να δοκιμαστούν καινούργια πράγματα' το 37 ο / ο εβνοούσε μικρότερες προσαρμογές και το 17 ο/6
-ΙΟΙ-
προτιμούσε την οικονομία όπως είναι και να την αφήσουν να διαμορφωθεί όπως η (δια θ έ λ ε ι . (18)
Ο Εργατικός Έλεγχος Οτη Γιουγκοσλαβία Η βιομηχανικη δημοκρατία, την οποία επεδίωξαν οι μεταρυθμιΟτες στη Δ υ τ ι κ ή Εβρώπη και OTIC ΗΤΤΑ, είναι κρατικό« νόμος στη Γιουγκοσλαβία . Η εμφάνιΟή-της στη χώρα αφτη ήταν μοναδική κατα το ά τ ι μάλον εξελίχθηκε και εκπληρώθηκε απο τα πάνω, παρα ε π ι βλήθηκε απο τα κάτω, απο την πίεση των μαζών. Μ έ χ ρ ι το 1948, η Γιουγκοσλαβία ακολουθούσε πίστα τη σ ο β ι ε τ ι κ ή ιδεολογία και π ο λ ι τ ι κ ή στρατηγικη. Ο ι σ υ γ κ ρ ο ύ σ ε ι , που συνέβηκαν ανάμεσα στο Σ τ ά λ ι ν και στον Τίτο στη διάρκεια και αμέσως μετα το δέφτερο παγκόσμιο πάλεμο, ήσαν αγώνες ίγοήτρου, καθαροί και α π λ ο ί . Αλα απο τη στιγμή που ο Σ τ ά λ ι ν επέμενε να ανακατέβεται OTIC εσωτερικες κ α ι OTIC εξωτερικες υποθέσεις της Γιουγκοσλαβίας, κ α ι η Κομινφορμ έδιωξε τη Γιουγκοσλαβία απο τους κ ό λ π ο υ ς - τ η ς , ο Τίτο κ ι οι συντρόφοι-του απρόθυμα και δ ι σ τ α κ τ ι κ ό άρχισαν να σχηματοποιούν κάποιον ι δ ε ο λ ο γ ι κ ο ορθολογισμο για την προστασία-Touc απο τη μεριά του Κ ρ ε μ λ ί ν ο υ . Η κ ε ν τ ρ ι κ ή θ έ σ η , που α ν έ π τ υ ξ α ν , ήταν ό τ ι η επανάσταση κ α ι η κατάργηση της ατομικής ιδιοχτησίας δεν εγγυούνται τ η ν , απαλαγμένη απο εκμετάλεφση, σοσιαλιστική κ ο ι ν ω ν ί α . Υπάρχει κάθε στιγμή ο κίνδυνος ό χ ι μονάχα για αντεπανάσταση και κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ή παλινόρθωση, αλα και για την άνοδο στην εξουσία ενος κ ό ματος κ α ι τη δημιουργία μιας γραφειοκρατικής αφρόκρεμας, που, με τον έλεγχο που θα είχαν πάνω στην κρατική μηχανη, θα απολάμβαναν τα ίδια προνόμια και την ίδια πολυτέλεια που είχαν οι . παλιοί κ α π ι τ α λ ί σ τ ε ς . Τούτο, υποστήριζαν οι Γιουγκοσλάβοι, σ υ νέβηκε στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή , Έ ν ω σ η , όπου έ χ ε ι αναδυθεί μια " ν έ α τάξη" μέσα απο μια κοινωνία βασισμένη μάλον στον " κ ρ α τ ι κ ό κ α π ι τ α λ ι σμό" παρα στο σοσιαλισμο. Για ν ' αποφύγουν κάποια παρόμοια οπισθοχώρηση στην πατρίδα τ ο υ ς , οι γιουγκοσλάβοι αρχηγοί εισήγαγαν το 1 9 5 0 , και ε π ε ξ ε ρ γάστηκαν στα επόμενα χ ρ ό ν ι α , το σύστημα του εργατικού ε λ έ γ χου στη βιομηχανία. Το σύστημα τούτο προϋποθέτει ό τ ι όλες οι επιχειρήσεις δεν ανήκουν στο κ ρ ά τ ο ς , αλα στους εργάτες, οι ο ποίοι χαράζουν την π ο λ ι τ ι κ ή κ ι επίσης εκλέγουν τους υπέφθυ-
-102-
voue διεφθυντες για την εφαρμογή της π ο λ ι τ ι κ ή ς αφτης. Ο ι Γιουγκοσλάβοι θεωρούν το σύστημα αφτο μάλον öav " κ ο ι ν ω ν ι κ ο έ λ ε γ χ ο " , παρα σαν κρατικό έλεγχο των μέσων παραγωγής. Η εξουσία παραχωρείται μάλον στους ίδιους τους εργάτες, παρα στους κρατικούς γραφειοκράτες. Ειδικότερα, άλα τα μέλη μιας επιχείρησης απαρτίζουν την κ ο λ ε κ τ ί β α των εργατών, που αποφασίζει με άμεση ψηφοφορία για τα βασικα προβλήματα της π ο λ ι τ ι κ ή ς , όπως η μ ε τ α φορα της εγκατάστασης ή η συγχώνεφσή-της με άλες επιχειρήσεις. Τα μέλη ε κ λ έ γ ο υ ν , με μυστική ψηφοφορία, το εργατικό συμβούλιο, που συνεδριάζει τουλάχιστο μια φορα το μήνα και έχει την εφθύνη για τη λήψη των αποφάσεων πάνω σε σημαντικό τ ε χ ν ι κ ά προβλήμ α τ α , όπως ο καθορισμος της τιμής των προϊόντων και η π ρ ο ε τ ο ι μασία των παραγωγικων και των οικονομικών σχεδίων. Ο τ α ν κατανέμει τα κ έ ρ δ η , η εταιρεία πληρώνει πρώτα τους φόρους και τις ο φ ε ι λ έ ς - τ η ς κ α ι , αφου βάλει στην πάντα ένα ο ρ ι σ μ έ νο ποσο για τ ι ς αποσβέσεις, μεταβιβάζει το υπόλοιπο κεφάλαιο στο εργατικό συμβούλιο. Το σώμα τούτο αποφασίζει πόσα θα κ α τ α ν ε ί μ ε ι στα διάφορα τ α μ ε ί α , όπως το ταμείο της εργατικής εβημερίας και το ταμείο έκτακτης ανάγκης, και πόσα θα δώσει για νέες επενδύσεις. Ο σ α απομένουν μοιράζονται ανάμεσα στους εργάτ ε ς , που έχουν την εγγύηση ενος ελάχιστου μισθού, καθορισμένου απο το ν ό μ ο . Το ποσον που παίρνει ο - -ιθένας εργάτης πάνω απο το ελάχιστο αφτο, εξαρτάται απο την π α ι δ ε ί α , την αρχαιότητα και τη θέση. Το διαφορικο των αμοιβών είναι μ έ τ ρ ι ο ' ο μισθός ενος διεφθυντη δεν μπορεί να είναι μεγαλύτερος απο πέντε προς ένα με βάση το μισθό του ελάχιστα αμοιβόμενου εργάτη. Σ υ γ κ ρ ί νετε το λόγο αφτο (5/1) με το 18 προς 1 στην Ε Σ Σ Δ και το 4 0 προς 1 στις ΗΤΤΑ. Στα χαρτια οι διεφθετήσεις αφτες φαίνονται ι δ α ν ι κ έ ς , αφου α ν τ α ποκρίνονται στις απαιτήσεις της εργατικής αφτοδιέφθυνσης, όπως τούτη εξαγγέλθηκε απο τους δυτικους κοινωνικούς επιστήμονες. Στην πράξη, όμως, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έ τ σ ι . Η πρακτ ι κ η λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α των θεσμών εξαρτάται απο τα προσόντα των α ν θρώπων που συμετέχουν. Δυστυχώς, οι εργάτες, που πλημυρίζουν τα εργοστάσια της Γιουγκοσλαβίας, έχουν πολα εμπόδια να υ π ε ρ πηδήσουν. Ο ν τ α ς π ο λ ί τ ε ς σε μια χώρα, που μέχρι πρόσφατα ήταν αναμφισβήτητα υπανάπτυκτη, πολοι απ 1 αφτους δεν έχουν την α παραίτητη μόρφωση. Τους λ ε ί π ε ι η αφτοπεποίθηση και η δεξιότητα κ α ι ενδιαφέρονται περισότερο για θέματα που έχουν άμεση σχέση
-103-
με TOUC ί δ ι ο υ ς , όπως τα σ π ί τ ι α , ο μισθός και ο ι συνθήκες εργασ ί α ς . Σε ζητήματα, που έχουν μεγαλύτερη σπουδαιότητα για το μέλον της ί δ ι α ς της ε π ι χ ε ί ρ η σ η ς , τ ε ί ν ο υ ν να π ε ί θ ο ν τ α ι απο τους τ ε χ ν ο κ ρ ά τ ε ς , που έχουν μεγαλύτερη παιδεία και ε μ π ε ι ρ ί α . Μ ι α πρόσθετη περίπλοκη είναι ο ι μεγάλες διάφορες στα επίπεδα π α ι δείας κ α ι γ ε ν ι κ ή ς ανάπτυξης μέσα στην ίδια τη Γιουγκοσλαβία, δηλαδη ανάμεσα στις σ χ ε τ ι κ ά προηγμένες δημοκρατίες της Σ λ ο β ε ν ί α ς , της Κροατίας και της Σερβίας και σ τ ι ς σ χ ε τ ι κ ά καθυστερημένες δημοκρατίες της Μ α κ ε δ ο ν ί α ς , του Μαβροβουνίου και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Ένα πρόσθετο πρόβλημα ε ί ν α ι η υπερβολική επήρεια του καταναλυτισμου, που προέρχεται απο το μεγάλο α ρ ι θ μό των τουριστών που επισκέπτονται τη Γιουγκοσλαβία κ α ι απο τον εξίσου μεγάλο αριθμό των Γιουγκοσλάβων, που μεταναστέβουν στη Δ υ τ ι κ ή Εβρώπη για να εργαστούν, και επιστρέφουν στην πατρίδα τους με TIC δ υ τ ι κ έ ς καταναλωτικές συνήθειες κ α ι φ ι λ ο δ ο ξ ί ε ς . Ο ι παράγοντες αφτοι δημιουργουν την τάση να κατανέμεται το κεφάλ α ι ο με τ έ τ ο ι ο τρόπο που, βραχυπρόθεσμα ίσως να φαίνεται πως ε ί ν α ι άμεσα ε π ι κ ε ρ δ ή ς , μακροπρόθεσμα όμως α π ο δ ε ί χ ν ε τ α ι ε π ι π ό λαιος κ α ι ε π ι κ ί ν δ υ ν ο ς . Σοβαρότερες ίσως ε ί ν α ι ορισμένες α ν τ ι φάσεις στην κυβερνητικη π ο λ ι τ ι κ ή . Παράδειγμα: η εξάρτηση της Γιουγκοσλαβίας απο τους μηχανισμούς της αγοραν έ χ ε ι οδηγήσει σε διaφημιστικεc καμπάνιες κ α ι π ο λ ι τ ι κ ή τ έ τ ο ι α , που να ε ν τ ε ί νουν την κατανάλωση πέρα απο τα λογικά επίπεδα. Επίσης, η ε π ί σημη ι δ ε ο λ ο γ ί α τ ε ί ν ε ι να μεταβάλει την αφτοδιέφθυνση, απο ύ στατο κ ο ι ν ω ν ι κ ο σκοπο, σε αποδοτικότερο μέσο για την επίτεφξη ενος άλου σκοπού: την ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή άφξηΟη μέσα απο την ε κ β ι ο μ η χ ά ν ι σ η . Σαν αποτέλεσμα, το βάρος ρ ί χ ν ε τ α ι στο ατομικο κέρδος κ ι όχι στον κοινωνικο μετασχηματισμό. Ο λ α τούτα οδηγούν Ο1 ένα σύστημα τελείως διαφορετικο απο το ι δ α ν ι κ ό , που οραματίσθηκαν οι πρόμαχοι του εργατικού ε λ έ γ χ ο υ . Ο ι τεχνοκράτες και οι γραφειοκράτες κρατούν τα πόστα και η συνεπούμενη τεχνογραφειοκρατία, καθώς τη λ έ ν ε , κυτάξτε πώς συμπεριφέρεται, σύμφωνα με την παρακάτω περιγραφή που κ ά ν ε ι ένας εργάτης στο Ζάγκρεμπ απο μια τυπική κομουνιστική σ υ γ κ έ ν τρωση στο εργοστάσιο που δ ο υ λ έ β ε ι : Ο γραματέας κάθεται στο τ ρ α π έ ζ ι . Στην πρώτη σειρά ε ί ναι ο διεφθυντης, ο υποδιεφθυντης, κ λ π . Ο γραματέας κηρύσει την έναρξη της συνεδρίασης, κοιτάζοντας τον διεφθυντη στα μ ά τ ι α , λες κ α ι β λ έ π ε ι το άγιο πνέβμα. Και
-104-
πώς εκλέγεται ο γραματέας ; Ο λ α γ ί ν ο ν τ α ι εν ριπη οφθαλμού και συνήθως εκλέγουν ε κ ε ί ν ο ν νου τ α ι ρ ι ά ζ ε ι καλύτερα στους αποπάνω. (19) Δ ε ν ε ί ν α ι ε κ ν λ η κ τ ι κ ο νου η ν ι ο κ ο ι ν ή απάντηση των εργατών Οτην έρεβνα τ.ου διεξήγαγε ο Σύνδεσμος Κομουνιστών της Κ ρ ο α τ ώ ς , ήταν " Η εργατική τάξη δεν ανοφασίζει* άλοι ανοφασίζουνε στο ό ν ο μ ά - τ η ς , αλα άλοι ο ρ κ ί ζ ο ν τ α ι στο συμφέρον-της" ( 2 0 ) . Ο κ α θ η ^ητης Γιόσιπ Ο μ ν ρ ά ν τ ο β ι τ ς του πανεπιστημίου του Ζάγκρεμπ μ ε λέτησε ενι τρία χράνια τη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α εώιοσι γιουγκοσλάβικων ε ν ι χειρήσεων σε τέσερις ανο τ ι ς έξη δημοκρατίες και βρήκε άτι η συμετοχη των ανλων εργαζομένων στον σημαντικό τομέα για τη διαμόρφωση της ν ο λ ι τ ι κ η ς ήταν σχεδόν μηδαμινη, αφου στις συζητήσεις των συγκεντρώσεων την π ρ ο τ ε ρ α ι ό τητα είχαν ο ι δ ι ο ι κ η τ ι κ ο ί και τεχνοκράτες του ε π ι τ ε λ ε ί ο υ . Κάπως μεγαλύτερη συμετοχη των εργαζομένων παρατηρήθηκε στον τομέα των "εργατικών σχέσεων" (ιδιαίτερα στον τομέα των ανθρώπινων σχέσεων)' άμως, ακόμα και σ ' αφτους τους τ ο μ ε ί ς , το ποσοστο συμετοχης δεν ήταν ε ντυπωσιακό. (21) ΤΤαρόμοια, ο καθηγητης Γιόσιπ Ζουπάνωφ του πανεπιστημίου του Ζάγκρεμπ ανέφερε ό τ ι ο ι μ ε λ έ τ ε ς - τ ο υ στη διάρκεια της δ ε κ α ε τ ί ας του 1 9 6 θ πάνω στη δομη της εξουσίας των γιουγκοσλάβικων ε πιχειρήσεων δεν παρουσίαζαν καμία διαφορα αναφορικα με την κ α τ α ν ο μή της " ε κ τ ε λ ε σ τ ι κ ή ς εξουσίας" σε σύγκριση με τους α μερικανικούς οργανισμούς: το ολιγαρχικά πρότυπο βρέθηκ ε κ α ι στους δυο . . . Συνοψίζοντας τα αποτελέσματα των μελετών πάνω στην κοινωνική ε ξ ο υ σ ί α , μνορει κ ά ν ε ι ς να συμπεράνει ό τ ι η ιεραρχική οργάνωση έ χ ε ι επιζήσει μαζι κ α ι μέσα στο νέο θεσμικό καβούκι της δημοκρατικής οργάνωσης. (22) Ο μ ω ς δεν μπορούμε να ανορίψουμε το γιουγκοσλάβικο πείραμα, σα να ε ί ν α ι χαμένη υπόθεση. Στην αρχη της δ ε κ α ε τ ώ ς του I 9 6 0 , με τον περιορισμο στις συνθήκες διάδοχης στα διάφορα πόστα, το ένα τέταρτο απο τη συνολική βιομηχανικη εργατική δύναμη μ π ό ρεσε ν ' αποκτήσει " δ ι ο ι κ η τ ι κ η " ε μ π ε ι ρ ί α , πέρνοντας μέρος τόσο
-105-
στα συμβούλια των εργατών, όσο κ α ι στα συμβούλια των διεφθυντων. Ο γιουγκοσλάβος κοινωνιολόγος Σ τ ί π ε Σουβαρ διακήρυξε το Γενάρη του 1971, ά τ ι "υπάρχουν περισότεροι απο ενάμιση ε κ α τ ο μύριο ε ι δ ι κ ε β μ έ ν ο ι εργάτες, που έχουν γνώσεις και παιδεία πάνω σε οποιαδήποτε π ο λ ι τ ι κ ή λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α της κ ο ι ν ω ν ί α ς - μ α ς " (23). Εξίσου αξιοσημείωτα ε ί ν α ι τα εβρήματα του κοινωνιολόγου Γίρζι Κ ο λ ά ι α , ο οποίος μελέτησε τη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α των γιουγκοσλάβικων και των πολωνικων εργοστασίων. Ο τ α ν ρώτησε τους ε ρ γ ά τ ε ς , αν αισθάνονταν το εργοστάσιο σα δ ι κ ά - τ ο υ ς , η μεγάλη πλειοψηφία των Γιουγκοσλάβων απάντησε καταφατικα, ενω η τυπική απάντηση των ΤΤολωνων ήταν: "Το εργοστάσιο αφτο δ ι κ ό - μ ο υ ; Τί τρελή ιδέα!" ή " Τ ί ι δ έ α ! Μονάχα ο διεφθυντης μπορεί να έ χ ε ι το αίσθημα της ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς . Δ ι κ ά - τ ο υ εργοστάσιο ε ί ν α ι " (24). Επιπρόσθετα, ό σες ανωμαλίες κ α ι ν ά χ ε ι το γιουγκοσλάβικο σύστημα, οι ε ξ α ι ρ ε τ ι κες ε π ι τ υ χ ί ε ς στην ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α , που δείχνουν τουλάχ ι σ τ ο την πρακτική δυνατότητα του εργατικού ε λ έ γ χ ο υ , είναι α ναμφισβήτητες. Στη διάρκεια της δεκαετίας του I 9 6 0 το ποσοστο άφξησης του ΑΕΤΤ στη Γιουγκοσλαβώ ήταν ένα απο τα υψηλότερα στην Εβρώπη, με ελάχιστη διαφορα απο την Ι α π ω ν ώ . Τέλος, οφείλουμε να θυμόμαστε ό τ ι το γιουγκοσλάβικο πείραμα είναι σ χ ε τ ι κ ά πρόσφατο κ α ι βρίσκεται ακόμη στο στάδιο της δ ι α μόρφωσης. Εισάχθηκε μεν το 1 9 5 0 , μετα τη ρήξη με το Σ τ ά λ ι ν , α λ α , στην πραγματικότητα, δε λειτούργησε παρα μόνο με τ ι ς μ ε ταρυθμίσεις του 1953, και απο τότε ο νομικος σκελετός κ α ι οι οργανωτικές μορφές-του αναθεωρούνται και μετατρέπονται σ υ ν ε χώς' πρόσφατο παράδειγμα είναι η υιοθέτηση του νέου εθνικού συντάγματος το 1974. Δ ε ν ε ί ν α ι καθόλου ασήμαντο, που ο κ α θ η γητης Γιοζε Γκόρικαρ, μολονότι περιγράφει τ η διαίρεση της γ ι ο υ γκοσλάβικης κοινωνίας σε δυο μεγάλες κοινωνικές τ ά ξ ε ι ς — τ ο υ ς εργάτες κ α ι τους τ ε χ ν ο γ ρ α φ ε ι ο κ ρ ά τ ε ς — , όμως συμπεραίνει: Ανεξάρτητα απο το πόσο περιορισμένη ε ί ν α ι η συμετοχη των εργατών στην διέφθυνση των γιουγκοσλάβικων ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν , ανεξάρτητα απο το πόσο η κοπιαστική δουλεία στην παραγωγή τους εμποδίζει στην προσπάθειά-τους να ασχοληθούν, όλο και ουσιαστικότερα, με την επίλυση των σφαιρικών προβλημάτων των επιχειρήσεων, χωρίς να μ ε τ ρ ά με πόσο λ ε ί π ε ι , κατα τα ά λ α , η αφτοδιέφθυνση, όμως τ ο ύ τ η ε ί ν α ι μεγάλη μορφωτική εμπειρία για την εργατική τ ά ξη . Ο π ω ς αληθέβει και για κάθε άλη μορφωτική ε μ π ε ι ρ ί α ,
-106-
τα θ ε τ ι κ ά - τ η ς αποτελέσματα θα φανερωθούν μετα απο πολα χρόνια (25).
Ο Εργατικός "Έλεγχος στα Εργοστάσια των Κιμπουτζ Το γιουγκοσλάβικο πείραμα φέρνει στην επιφάνεια τόσο τα προβλήματα, όσο και τ ι ς υποσχέσεις της αφτοδιέφθυνσης, δείχνοντας ότι ο εργατικός έλεγχος δεν είναι η λυδία λ ί θ ο ς , που τα μ ε τ α τρέπει όλα αφτόματα σε χρυσάφι, μαζι με την π ο λ ι τ ι κ ή μεταρύθμ ι σ η , ακόμα και αν προηγηθεί κάποια πετυχημένη επανάσταση, ό πως ε κ ε ί ν η που καθοδήγησε ο Τίτο. Ο κρίσιμος παράγοντας είναι ο κοινωνικος περίγυρος, γ ι α τ ί υπανάπτυκτη κοινωνία σημαίνει υ πανάπτυκτη εργατική δύναμη, συνηθισμένη ό χ ι να παίρνει αποφάσ ε ι ς , αλα να ε κ τ ε λ ε ί δ ι α τ α γ έ ς . ΤΤόσο ξεκάθαρο γ ί ν ε τ α ι αφτο, ό ταν τα αποτελέσματα του εργατικού ελέγχου στη Γιουγκοσλαβία συγκρίνονται με κ ε ί ν α του εργατικού ελέγχου στο Ισραήλ, όπου οι παραδόσεις και οι κοινωνικές συνθήκες είναι τελείως διαφορετικές ! Τα εργοστάσια των Κιμπουτζ ε ί ν α ι ένα μέρος απο το μεγάλο κ ο ι νωνικο σύστημα των κιμπουτζ στο Ισραήλ, δηλαδη των αγροτικών κοινοβιακών εγκαταστάσεων, που ποικίλουν στο μέγεθος απο 4 0 μέχρι 1 , Ο Ο Ο μ έ λ η . Η οικονομία των κιμπουτζ α π ο τ ε λ ε ί τ α ι απο διάφορους αφτόνομους κλάδους, ως επι το πλείστο αγροτικούς, που τελεφταία όμως περιλαμβάνουν και διάφορους βιομηχανικούς κλάδους. Ο λ ο ι οι εργάτες στις βιομηχανίες των κιμπουτζ ε ί ν α ι μάλον σ υ ν ι δ ι ο κ τ ή τ ε ς , παρα μισθωτοί υπάληλοι. Το συνολικο κ ο ι νοτικο εισόδημα πηγαίνει στο κοινο ταμείο της βιομηχανίας ' οι ανάγκες κάθε μέλους ικανοποιούνται απο τους θεσμούς της κ ο ι νότητας ι σ ό τ ι μ α , και κάθε μ έ λ ο ς , ανεξάρτητα απο την αξία των υπηρεσιών-του, παίρνει ένα μικρό ετήσιο εισόδημα σε μετρητά για τις προσωπικές δ α π ά ν ε ς - τ ο υ , χωρίς να πληρώνει τίποτα για το φαΐ, που σερβίρεται στην κ ο ι ν ο τ ι κ ή τραπεζαρία. Ανάμεσα στα I 9 6 0 και 1 9 7 0 ο συνολικος αριθμός των βιομηχανιών στα κ ι μ π ο υ τ ζ αφξήθηκε απο 1 0 8 σε 1 7 0 , και η συνεισφορά-τους στην συνολική ισραηλινη βιομηχανικη εκροή αφξήθηκε απο 3 , 1 ο / ο το 1955 σε 6 , 2 ο / ο το 1961. Ο ι περισότερες εγκαταστάσεις είναι τεσάρων ειδών — μ ε σειρά σπουδαιότητας: μεταλουργία, πλαστικα, τρόφιμα, και ξύλινα έπιπλα.
-107-
Ο ι εγκαταστάσεις των κιμπουτζ έχουν περισότερο κ ο ι ν ο τ ι κ ο πνέβμα α π ' άσο οι γιουγκοσλάβικες. Μ ι α όλη αποφασιστική διαφορα ε ί ναι ότι το γ ε ν ι κ ό μορφωτικο επίπεδο στα κιμπουτζ είναι πολυ υψηλότερο απο κ ε ί ν ο των γιουγκοσλάβων εργατών. Ο ι περισότεροι βιομηχανικοί εργάτες στα κιμπουτζ έχουν δεφτεροβάθμια ε κ π α ί δεφση και επαγγελματική κατάρτιση, μια και η γεωργία των κ ι μ π ο υ τ ζ , στην οποία έχουν ε κ π α ι δ ε φ θ ε ι , λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί σε υψηλό τ ε χνολογικο επίπεδο. Ο , ειδικός στη βιομηχανικη διέφθυνση, καθηγητης Σέυμουρ Μ έ λ μ α ν , του πανεπιστημίου της Κολούμπια, συνέκρινε τη λειτουργία των ισραηλινών εγκαταστάσεων, που λειτουργουν με βάση τ ι ς ε ξ ι σωτικές συνεργατικές αρχές μέσα στα κ ι μ π ο υ τ ζ , με τη λ ε ι τ ο υ ρ γία των εγκαταστάσεων, που έχουν ιεραρχικό διεφθυντικο έλεγχο, έξω απο τα κ ι μ π ο υ τ ζ . Δ ι ά λ ε ξ ε έξη επιχειρήσεις στη τύχη και τ ι ς ταίριαξε ανάλογα με την κεφαλαιακή συσώρεφση, το προΐον, την τ ε χ ν ο λ ο γ ί α , και τ ι ς αγορές για τις οποίες παρήγαγαν. Βρήκε ότι οι συνεργατικές επιχειρήσεις παρουσίαζαν 26 ο / ο υψηλότερη π α ραγωγικότητα εργασίας, 24 ο / ο υψηλότερη παραγωγικότητα κεφαλ α ί ο υ , 115 ο / ο μεγαλύτερο καθαρό κέρδος ανα παραγωγικό εργάτ η , και 13 ο / ο μικρότερο δ ι ο ι κ η τ ι κ ο κόστος (26). Η σημασία των αποτελεσμάτων αφτων ε ί ν α ι φανερή. Ο ι β ι ο μ η χ α ν ί ες των κ ι μ π ο υ τ ζ , που δεν έχουν υλικά κ ί ν η τ ρ α , αποδείχνεται ό τ ι είναι αναμφισβήτητα παραγωγικότερες απο τ ι ς άλες ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , που εξαρτώνται απο την παραδοσιακή ιεραρχική διέφθυνση κ α ι την εισοδηματική διαφοροποίηση. Τα κιμπουτζ είναι ζωντανή πρόκληση για το αξίωμα που επικρατεί εδω και δυο αιώνες — α π ο τ ι ς μέρες των πρώτων εργοστασίων με μ η χ α ν έ ς — ότι η εκβιομηχάνιση και ο μπος ε ί ν α ι αδιαχώριστοι και ό τ ι , κατα σ υ ν έ π ε ι α , ο ι άνθρωποι π ρ έ πει να προσαρμόζονται στη μηχανη και να επιτρέπουν στις σ κ ο π ι μ ό τ η τ έ ς - τ η ς να καλουπάρουν τη ζ ω ή - τ ο υ ς .
Κοινωνικοποιημένα Εργοστάσια στη Χ ι λ η Εξίσου α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ ε ς , όπως και οι βιομηχανίες των κ ι μ π ο υ τ ζ , ε ί ναι οι 275 ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , που πέρασαν κάτω απο εργατικό έλεγχο στη διάρκεια της 34μηνης προεδρίας του Σαλβαντορ Α λ ι έ ν τ ε στη Χ ι λ η . Στη θεωρία, κάθε επιχείρηση διεφθυνόταν απο το δ ι ο ι κ η τ ι κο συμβούλιο, που απαρτιζόταν απο ίσο αριθμό εργατών και κ ρ α -
-108-
τικων αντιπροσώπων και τ ο ν , διορισμένο απο το κ ρ ά τ ο ε , επικεφαλ ή « διεφθυντη. Στην πράξη, μονάχα λ ί γ ε « απο τ ι ε πιο μεγάλεε ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι « ακολούθησαν το σχέδιο αφτο. Ο ι περισάτερεε κ ο ι νωνικοποιημένεε ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι « διεφθύνονταν απο δ ι ο ι κ η τ ι κ ά συμβ ο ύ λ ι α , άπου ο ι εργάτεε είχαν την πλειοψηφία και συχνά ε ξ έ λ ε γαν οι ί δ ι ο ι τον διεφθυντη. Το α ν τ ί σ τ ο ι χ ο των συμβουλίων σε ε πίπεδο βάσηε ήταν οι εργατικεε επίτροπε« παραγωγηε, που ήσαν υπέφθυνεε για τη σταθερότητα τηε παραγωγηε στον αντίστοιχο τ ο μ έ α - τ ο υ ε . Ο ι προτάσειε και ο ι πληροφορίεε διαβιβάζονταν απο τη βάση στο δ ι ο ι κ η τ ι κ ο συμβούλιο με τη συντονιστική επιτροπή, που διεφθυνόταν απο τον πρόεδρο του εργατικού σωματείου, που είχε τη μεγαλύτερη αντιπροσώπεφση στο εργοστάσιο. Ο οικονομολόγοε Ά ν τ ρ ι ο υ Ζίμπαλιστ του Κολεγίου Σ μ ι θ , που πέρασε ένα χρόνο ερεβνώνταε σαράντα, διαλεγμένα στην τύχη κοινωνικοποιημένα εργοστάσια (27), βρήκε ό τ ι ο ι εργάτεε γρήγορα αντιλαμβάνονταν και συμετείχαν στα προβλήματα που είχαν σχέση με το σωματείο, όπωε η ασφάλιση, η ασφάλεια, οι κανόνεε εργασία«, και το ύψοε των αμοιβών. Εξίσου γρήγορα α ν τ ι λ α μ β ά νονταν κ α ι χ ε ι ρ ί ζ ο ν τ α ν σχετικά θ έ μ α τ α , όπωε τα μισθώματα, τα κάφσιμα, ο προγραματισμοε και η οργάνωση των εκπαιδεφτικων μαθημάτων. Αμέσωε μετα έπαιρναν πρωτοβουλίεε μέσα στην πρακ τ ι κ ή παραγωγική διαδικασία — έ λ ε γ χ ο τηε π ο ι ό τ η τ α ε , συντήρηση των μηχανών, εφοδιασμο σε πρώτεε ύλεε και εξαρτήματα, κ α ι ε π ι λογή κ α ι τροποποίηση τηε τ ε χ ν ο λ ο γ ί α ς . Ο ι εργοδότεε μέχρι τότε είχαν αποθαρύνει τουε εργοδηγουε να δέχονται τ έ τ ο ι ε ε πρωτοβουλίεε απο τη μεριά των εργατών, ε ν ι σ χ ύ ο ν τ α ε , μ ' αφτον τον τρόπο, την αίσθηση τηε κατωτερότηταε του αμόρφωτου εργάτη: "ΤΤώε μπορώ εγω, φτωχό« κ ι αμόρφωτοε εργάτηε, να τα καταλάβω ποτε α φ τ α ; " (28) Ο μ ω ς η ανταπόκριση των εργατών, μόλιε λ ύ θ η καν τα γ κ έ μ ι α , με τον Α λ ι έ ν τ ε , ήταν τελείωε α ν τ ί θ ε τ η απο τη συνηθισμένη παθητικότητα και το φόβο. Ελέφθεροι για πρώτη φορα να εκφράσουν τα τ α λ έ ν τ α - τ ο υ ε στη δ ο υ λ ε ί α , έδειξαν ασυνήθιστη ζωντάνια και αποδοτικότητα. Κάποιοε Ισπανό«, που πέρασε εφτα μήνεε στη Χ ι λ η του Α λ ι έ ν τ ε , έγραψε: Μπορεί να φαίνεται παράδοξο, όμωε ό , τ ι καλύτερο είδα έ χ ε ι σχέση με την απελεφθερωμένη ικανότητα των ανθρώπων, με την επινοητικότητα των εργατών στα εργοστάσια που α ν έ λ α β α ν , όπου κατασκέβαζαν καινούργιε« μ η χ α ν ε ε , όταν οι παλιεε δε λειτουργούσαν π ι α . Ν α βλέπειε ένα ε ρ -
-109-
γοστάσιο με 2 . 0 0 0 εργάτες να έ χ ε ι 27χρονο δ ι ε φ θ υ ν τ η του δ η μ ο τ ι κ ο ύ , που να λ ύ ν ε ι προβλήματα απο τ ο τ η λ έ φ ω ν ο , χωρίς éy/ραφα ε ι « τ ρ ι π λ ο ύ ν , γ ε ν ι κ ά χωρίς γ ρ α φ ε ι ο κ ρ α τ ί α , να β λ έ π ε ι ς λεωφορεία να ε π ι τ ά σ ο ν τ α ι απο τ ι ς μ ά ζ ε ς για να πάνε Οτη δ ο υ λ ε ι ά - τ ο υ ς , ε , ε ί ν α ι σ υ ν τ α ρ α κ τ ι κ ή ε μ π ε ι ρ ί α ! (29) Ο Ζ ί μ π α λ ι ο τ αναφέρει ά τ ι , παρα τ ι ς ε λ ε ί ψ ε ι ς οε πρώτες ύ λ ε ς κ α ι παρόλα τα προβλήματα της χ ι λ ι α ν η ς β ι ο μ η χ α ν ί α ς ε κ ε ί ν ο τ ο ν κ α ι ρ ό , τα 32 απο τα 4 0 κ ο ι ν ω ν ι κ ο π ο ι η μ έ ν α ε ρ γ ο σ τ ά σ ι α , που ε ξ έ τ α σ ε , ε ί τ ε διατήρησαν ε ί τ ε άφξησαν την ε ρ γ α τ ι κ ή π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ α . Δ ε κ α τ έ σ ε ρ ι ς ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς μπόρεσαν να φέρουν άφξηση πάνω απο 6 ο / ο το χ ρ ό ν ο . Η σ υ ν ο λ ι κ ή β ι ο μ η χ α ν ι κ η εκροή αφξήθηκε απο Π μ έ χ ρ ι 15 ο / ο το 1971 κ α ι απο 2 , 5 μ έ χ ρ ι 3 ο / ο το 1972. Η πτώση του 1972 ο φ ε ί λ ε τ α ι σ τ ι ς σ τ ά σ ε ι ς ε ρ γ α σ ί α ς , που π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή θ η καν Οτο κάλεσμα της Ένωσης Ι δ ι ο κ τ ή τ ω ν Φορτηγών Α φ τ ο κ ι ν ή τ ω ν (αποκαλύφθηκε ό τ ι χ ρ η μ α τ ο δ ο τ ο ύ ν τ α ν απο την C I A ) . Τα κ ο ι ν ω ν ι κ ο π ο ι η μ έ ν α εργοστάσια ε π έ κ τ ε ι ν α ν κ α ι τ ι ς κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς υπηρεσίες σε άφθαστο σ η μ ε ί ο , χωρίς να αποσπούν πόρους απο την παραγωγή. Ο ι υ π η ρ ε σ ί ε ς τ ο ύ τ ε ς π ε ρ ι λ ά β α ι ν α ν ι α τ ρ ο φ α ρ μ α κ ε φ τ ι κ η περίθαλψη, παιδικούς σταθμούς, καφετερίες, συνεργατικές καταναλωτων, γ ή π ε δ α , β ι β λ ι ο θ ή κ ε ς , θ ε α τ ρ ι κ ο ύ ς θιάσους κ α ι τ ο π ι κ ά σ υ γ κ ρ ο τ ή ματα. Ταφτόχρονα, η ε ι σ ο δ η μ α τ ι κ ή διαφορα μ ε ι ώ θ η κ ε κατακόρυφα απο τα 3 0 ή 4 0 προς 1, ανάμεσα στα 5 προς 1 κ α ι 11 προς 1. Η μείωση αφτη α ν τ ι μ ά χ ε τ α ι το γ ε ν ι κ ό αξίωμα ό τ ι ο ι μ ι σ θ ο λ ο γ ι κ έ ς διάφορες ε ί ν α ι το α π α ρ α ί τ η τ ο κ ί ν η τ ρ ο για την ά ρ ι σ τ η π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ α . " Α ν τ ί θ ε τ α " , σ υ μ π ε ρ α ί ν ε ι ο Ζ ί μ π α λ ι σ τ , " η μείωση των μ ι σ θ ο λ ο γ ι κών ανισοτήτων μέσα στα π ο λ ι τ ι κ ά π λ α ί σ ι α της Χ ι λ ή ς , ε ί χ ε σα συνέπεια λιγότερες μισητές διακρίσεις και μεγαλύτερη αληλεγγύη ανάμεσα στην ε ρ γ α τ ι κ ή τ ά ξ η . Το σ υ ν ε ρ γ α τ ι κ ό π ν έ β μ α , που π ρ ο έ κυψε α π ' ό λ α α φ τ α , έ π α ι ξ ε το ρόλο του κ ί ν η τ ρ ο υ προς όφελος της παραγωγικότητας" ( 3 0 ) . Ε ι δ ι κ ό τ ε ρ α , ο Ζ ί μ π α λ ι σ τ βρήκε ό τ ι η π α ραγωγή ε ί ν α ι εφθέως α ν ά λ ο γ η με το βαθμό της ε ρ γ α τ ι κ ή ς σ υ μ ε τ ο χ η ς , κ α ι ό χ ι με τους τ ε χ ν ι κ ο ύ ς π α ρ ά γ ο ν τ ε ς , όπως ε ί ν α ι ο λ ό γ ο ς κ ε φ α λ α ί ο υ προς ε ρ γ α σ ί α , το μέγεθος της ε π ι χ ε ί ρ η σ η ς κ α ι ο τύπος τ η ς τ ε χ ν ο λ ο γ ί α ς . Ακολούθως βρήκε ό τ ι η έκταση της συμετοχης δεν εξαρτάται απο την τ υ π ι κ ή π α ι δ ε ί α των ε ρ γ α τ ώ ν , αλα απο τ ι ς α ν τ ι λ ή ψ ε ι ς - τ ο υ ς πάνω στα π ο λ ι τ ι κ ά θέματα κ α ι απο την π ο λ ι τ ι κ ή τους δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α . Στα ε ρ γ ο σ τ ά σ ι α , όπου τα κόματα της Α ρ ι -
-110-
στερας εί^αν την πλειοψηφία, υπήρχε μεγαλύτερος εργατικοί έλεγχοι και αντίστοιχα μεγαλύτερη άφξηση οτην παραγωγικότητα.
Κομούνες και Εργοστάσια Οτην Κίνα Σήμερα, σημαντικότερες απο τον εργατικό έλεγχο Οτη Γιουγκοσλαβία ή την διοικητικη δομη των ισραηλινών κιμπουτζ, είναι ο ι κομούνες και τα εργοΟτόΟια της K i v a c , που μεταμορφώθηκαν μ ε τα την Πολιτιστική Επανάσταση του Μάο. Η μεταμόρφωση τούτη έχει και μεγαλύτερη ποσοτική σημασία, γιατί αφορα το ένα τ έ ταρτο της ανθρωπότητας, και μεγαλύτερη ποιοτική σημασία, γ ι α τ ί ο δηλωμένος σκοπός-της δεν είναι μονάχα η καινούργια κ ο ι νωνία, αλα ο καινούργιος άνθρωπος — ο νέος μαοΐκος άνδρας και γυναίκα. Και ο Μάο σήμερα κατέχει και τους πόρους και τις εβνοΐκες κοινωνικές συνθήκες, που τον καθιστούν ικανό να εκπληρώσει στην πράξη την ι δ ε ο λ ο γ ί α - τ ο υ , σε επίπεδο άπιαστο για τους άλους αρχηγούς του κόσμου. Ο Τίτο εξαρτάται απο τους ξένους τουρίστες για το μεγαλύτερο μέρος απο τα κεφάλαιά-του και υποχρεώνεται να ανέχεται τις καταλυτικές επιροες απο την μετανάστεφση πόλων Γιουγκοσλάβων στην Δυτική Εβρώπ η ' τα κιμπουτζ έχουν ολοένα και μικρότερη σημασία μέθα στην ολοένα και καταναλωτικότερη ισραηλινη κοινωνία. Απεναντίας, η Κ ί ν α , σήμερα όπως και ανέκαθεν, είναι μεν ένας κόσμος κλειστός, μα όχι πια απομονωμένος, όπως την εποχή του Μάρκο ΤΤόλο ή και του Τζων Φόστερ Ν τ ά λ ε ς . Στην εποχή τούτη του παγκόσμιου χωρίου, ό , τ ι συμβαίνει στο κ ι ν έ ζ ι κ ο τέταρτο του χωρίου, δεν μπορεί παρα να επηρεάσει τα υπόλοιπα τρία τέταρτα. Θα αναλύσουμε εδω την ΤΤολιτιΟτικη Επανάσταση υπο το πρίσμα των οικονομικών εκδηλώσεων και μηνυμάτων ' τις άλες πλεβρες θα τ ι ς εξετάσουμε στα κατοπινα κεφάλαια. ΤΤαρα τη γενική πεποίθηση, η Πολιτιστική Επανάσταση δεν ήταν καμπάνια για την α ν τ ι μ ε τώπιση των οικονομικών δυσχερειών. Μετα τη Σ ι ν ο - Σ ο β ι ε τ ι κ ή Συμφωνία του 1 9 5 0 , μια σειρά απο Πεντάχρονα Σχέδια είχε δυναμώσει γερα την κ ι ν έ ζ ι κ η οικονομία'. Η άφξηση του ΑΕΠ ανάμεσα στα 1 9 5 0 και 1966 κυμαινόταν γύρο στα 6 ο / ο ετήσια, δηλαδη όσο και το σοβιετικο ανάμεσα στα 1928-1938 και 1 9 5 0 - 1 9 6 6 . Ο μως ό Μάο, σ ι γ α - σ ι γ α , απογοητέφτηκε απο τ α , προσαρμοσμένα στις σοβιετικες συνθήκες. Πεντάχρονα Σ χ έ δ ι α . Μοναδικος λόγος ήταν ο οικονομικος — ο ανορθολογιΟμος, που απαιτούσε να περι-
-111-
φρονηθει απο τη μια η γεωργία κ α ι απο την άλη ο ι χ ω ρ ι κ ο ί , οι ο ποίοι αποτελούσαν το 8 0 ο / ο του πληθυσμου, για ν ' αναπτυχθεί η βαρεία βιομηχανία κ α ι για να επιβληθεί τεχνολογία ε ν τ ά σεως κεφαλαίου, μολονότι έλειπαν τα κεφάλαια και περίσεβε η εργατική δύναμη. Ο μ ω ς , περισότερο απο πρόβλημα για τον Μάο ήταν το γεγονος ότι η σ ο β ι ε τ ι κ ή αναπτυξιακή στρατηγικη δε συμβιβαζόταν με τ ι ς βασικές αρχές της ισότητας κ α ι της συμετοχης, που αναπτύχθηκαν στα χρόνια που οδηγούσε την επανάσταση απο την απομακρυσμένη βορειοδυτική προφυλακή του Γ ε ν α ν . Ο λαϊκισμός είχε πάντα προτεραιότητα στη σκέψη κ α ι στη στρατηγικη του Μ ά ο . ΤΤάντοτε τ ό ν ι ζ ε τον απαραίτητο ρόλο των μ α ζών, καθώς και των αρχηγών-τους. Ο ι δέφτεροι δε μπορεί παρα ν ' αποτύχουν, έκτος και ανταποκρίνονται και μπορούν να μ α θ α ί νουν απο τ ι ς πρώτες. Τίποτα που να διαρκεί δε μπορεί να ε π ι τ ε φ χ θ ε ι χωρίς τη συμετοχη των μαζών, που συνεπάγεται συνεχή α λ η λεπίδραση ανάμεσα σε κόμα κ α ι λ α ο , ανάμεσα στα στελέχη κ α ι σ τ ι ς μ ά ζ ε ς . Αφτη είναι η ουσία της περίφημης "γραμης των μ α ζών" του Μ ά ο , η βάση της ε π ι χ ε ι ρ η σ ι α κ ή ς - τ ο υ σ τ ρ α τ η γ ι κ η ς , κ α ι η ουσία αφτου που ε ί ν α ι πια γνωστό σα "Δρόμος του Γ ε ν α ν " . Ο Μάο θεωρεί τη "γραμη των μαζών" σαν διαρκή οδηγο για δράση. Ο χ ι μονάχα για τα χρόνια του επαναστατικού ένοπλου αγώνα, α λα και για την μετέπειτα περίοδο της οικονομικής ανάπτυξης και της κοινωνικής μεταμόρφωσης. Απο δω ξ ε κ ι ν ά και η α ν η σ υ χ ί α - τ ο υ ό τ ι τα Πεντάχρονα Σχέδια γενούσαν ένα κόμα και μια κρατική α φρόκρεμα, που γίνονταν ισχυρά, π λ ο ύ σ ι α και ξένα προς τ ι ς μ ά ζ ε ς . Επανειλημένα προειδοποίησε, ό τ ι η αναδυόμενη αφτη γραφ ε ι ο κ ρ α τ ί α , αν δεν της βάζαν χ α λ ι ν ά ρ ι , θα έφερνε την ε ι ρ η ν ι κ η μετάβαση απο το σοσιαλισμο στον " κ ρ α τ ι κ ό καπιταλισμό" στην Κ ί ν α , όπως είχε ήδη κ ά ν ε ι η α ν τ ί σ τ ο ι χ η γραφειοκρατία στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Ένωση και στην Α ν α τ ο λ ι κ ή Εβρώπη. Ο φόβος-του δεν ή ταν αδικαιολόγητος — ο αμερικανός ιστορικος Α . Ν τ ό ο υ κ Μπάρν ε τ , στα μέσα της δ ε κ α ε τ ώ ς του I 9 6 0 , περιέγραψε ακριβώς α φτη την τάση: Μία απο τ ι ς πιο αξιοσημείωτες τ ά σ ε ι ς , στα πρόσφατα χ ρ ό ν ι α , ήταν η φαινομενικα ακαταμάχητη άφξηση των σ ύ ν θετων γραφειοκρατικών προτύπων κοινωνικής διαστρωμάτωσης, ακόμα και μέθα στους κόλπους των κοματικων σ τ ε λεχών της Κομουνιστικής Κ ί ν α ς . Το Κόμα με νολους τ ρ ό -
-112-
πους προσπάθησε ν ' αντισταθεί στην τάση αφτη — π ρ ο ά γ ο ντας, π . χ . , τη χειρωνακτική εργασία των στελεχών, στέλνοντας προσωπικο για εργασία σε αγροτικές περιοχ ε ς , και παίρνοντας τάσο δραστικα μέτρα, άπως η κατάργηση των βαθμών στο σ τ ρ α τ ό — , αλα, καθώς η κληρονομιά της ισότητας του ενεργού επαναστατικού αγώνα τ ε ί ν ε ι να σβήσει, οι βαθια ριζωμένες αφταρχικες και γραφειοκρατικές προδιαθέσεις, ιδιαίτερα η τάση να διαχωρίζονται ο ι άνθρωποι με βαθμούς, διεκδικούν τα δικαιώματά-τους (31). Το χειμώνα του 1966 και το 1967, ο Μάο έβαλε μπρος την Π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή - τ ο υ Επανάσταση, ένα ξεκαθάρισμα χωρίς προηγούμενο στην ιστορία. Διεξήγαγε την επανάσταση καλώντας τους οργανωμένους στην Ερυθροφρουρα φοιτητές, "να πολεμήσουμε και να συντρίψουμε τα πράσωπα εκείνα της εξουσίας, που τραβούν τον καπιταλ ι σ τ ι κ ό δρόμο". Έτσι ο Μάο έδωσε το ελέφθερο στους σπουδαστές να κατακερματίσουν το Κόμα και το κρατικό Κατεστημένο. Το καλοκαίρο του 1967, το ξεβοτάνισμα είχε τελειώσει, και ο Μάο άρχισε το δέφτερο στάδιο της ΤΤολιτιστικης Επανάστασης. Χρησιμοποίησε το Λαϊκό Απελεφθερωτικο Στράτο για να βάλει σε έλεγχο τους εξαγριωμένους Ερυθροφρουρους, στέλνοντάς-τους πίσω στο σχολείο ή στην ύπαιθρο για δουλεία. Το τρίτο και τ ε λ ι κό στάδιο ήταν ν ' αποκαταστήσει στην εξουσία το "ξεβοτανισμένο" Κομουνιστικο Κόμα. Στις 26 Αβγούστου 1971, η Λαΐκη Ημερησία διακήρυξε: "Τώρα (που) οι νέες κοματικες επίτροπε« έχουν αποκατασταθεί σε όλα τα επίπεδα, η ενοποιημένη κοματικη η γ ε σία πρέπει να δυναμωθεί αρκετα . . . (Οφείλουμε) απόλυτη υποταγή του κράτους και του στρατού στο Κ ό μ α " . Η ιστορική συνεισφορά του Μάο στη διεξαγωγή της ΤΓολιτιστικης Επανάστασης ήταν ό τ ι υπήρξε ο πρώτος μαρξιστής αρχηγός κράτους, που αναγνώρισε κ ι αντιμετώπισε έμπρακτα το γεγονος, ότι μετα την επανάσταση μπορεί ν ' αναδυθεί μια προνομιούχα τ ά ξ η , βασισμένη στην εξουσία κ ι όχι στην ατομική ιδιοχτησία των μέσων παραγωγής. Αντίθετα με τη Γιουγκοσλαβία και την Ε Σ Σ Δ , η Κίνα χαλιναγώγησε πετυχημένα τη " ν έ α " αφτη " τ ά ξ η " . Με το τέλος της Πολιτιστικής Επανάστασης, ο αριθμός των γραφειοκρατών στην κεντρική κυβέρνηση είχε μειωθεί απο εξήντα σε δέκα χ ι λ ι ά δ ε ς , και υπήρχε αντίστοιχη μείωση στις διοικητικές θέσεις στα εργοστάσια και στις κομοόνες. Η αλαγη αφτη καθρεφτίζει την αναστροφή της τάσης που επικρατεί στις περισότερες κ ο ι ν ω ν ί ε ς ,
-113-
με TIC " α ν θ ο ύ σ ε ε " π ο λ ι τ ι κ έ « και βιομηχανικέ« γραφειοκρατίε«Touc. Τώρα θα δούμε πώε λειτουργούν οι κομούνεΰ κ α ι τα εργοστάσια μετα την αποξήρανση του βάλτου απο την ΤΤολιτιΟτικη Ε- · πανάσταση. Ο ι κομούνεε τηε Κίνα« ε ί ν α ι κοινωνικέ« και π o λ ι τ ι κ ε c / καθωε κ α ι ο ι κ ο ν ο μ ι κ ε ε , μονάδεε. Συλογικεε ι δ ι ο κ τ η σ ί ε « , που TIC δ ο υ λ έ βουν οι κ ά τ ο ι κ ο ί - τ ο υ ε , που συνδυάζουν εργοστάσια κ α ι αγρουε, και που μεριμνούν γ·α τ ι ε μ ο ρ φ ω τ ι κ έ ς πολιτιΟτίΗεε και ι α τ ρ ι κ ε ΰ avä/K8C των μελών-TOUC. Ο ι κομούνεε ποικίλουν Οε πληθυσμό α πο πέντε μέχρι πενήντα χ ι λ ι ά δ ε ε . Ακάμα ποικίλουν πολυ στον πλούτο. Κ ε ί ν ε ε που βρίσκονται κοντά σε μεγάλεε πάλειε ή σε γόνιμεε π ε ρ ι ο χ ε ε , με μεγάλεε βροχοπτώσειε, είναι σε καλύτερη μοίρα. ΤΤαρα τ ι ε " ο ι κ ο ν ο μ ι κ ε ε " διαφορεε, άλεε οι κομούνεε έχουν ορισμένα κ ο ι ν ά χαραχτηριστικο. Ένα α π ' αφτα είναι το μεγάλο μ έ γ ε θ ο « , α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ο ί Οκοποε του οποίου είναι η επαρκή ε ο λ ο χράνια αξιοποίηση ^ c μέχρι τότε πλεονάζουσα« αγροτική« δύναμη«. Τη " ν ε κ ρ ή " εποχή, όπου οι αγρότεε έχουν πολυ διαθέσιμο χ ρ ό ν ο , τώρα μπορούν να εργάζονται συλογικα πάνω στα σχέδια για την καταπολέμηση τηε πλημύραε κ α ι τηε ξηρασίαε, την α ν α δάσωση τηε απογυμνωμένηε υπαίθρου, και τον έλεγχο των παράσιτων και των ασθενειών. Ο βαθμοε, στον οποίο οι συνεργατικεε τούτεε ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι « μεταμορφώνουν τ ι ε αχανειε περιοχεε τηε Λαϊκηε Δημοκρατία«, δ ε ί χ ν ε τ α ι απο το γεγονοε ότι μέσα σε μια δεκαετία αρδέβεται η διπλάσια έκταση γηε απ 1 όσο τα προηγούμενα τρακόσα χ ρ ό ν ι α . Ά λ ο κ ο ι ν ο χαραχτηριστικο είναι η έξαρση τηε αφτοπεποίθησηε και τηε αφτάρκειαε. Η ντόπια εργασία και οι πρώτεε ύλεε χ ρ η σ ι μοποιούνται για τον εφοδιασμο τηε ντόπιαε αγοραε με εργαλεία, απλεε μ η χ α ν ε ε , παρασιτοκτόνα, λιπάσματα, κ α ι καταναλωτικό α γαθα. Η Κομούνα Κόκινο Α σ τ έ ρ ι , στα κράσπεδα του Π ε κ ί ν ο υ , έ χ ε ι εργοστάσιο σκόνηε γ ά λ α κ τ ο ε , αλεβρόμυλο, μύλο σ ό γ ι α ε , κ α ι μύλο σπορέλαιου — π ο υ ό λ α - τ ο υ ε δουλέβουν με ντόπια π ρ ο ϊ ό ν τ α — καθωε κ α ι μικρά εργαστήρια,'στα οποία τα κ ο ν τ ι ν ά εργοστάσια τηε πόληε εκμισθώνουν την κατασκεβη εξαρτημάτων, όπωε ε ξ α ρ τήματα για ραπτομηχανεε, μικρά σύρματα και καλώδια, ελαφρουε διακόπτεε και ν τ ο υ ι . Το τ ρ ί τ ο χαραχτηριστικο τηε ομοιομορφίαε OTIC κ ι ν έ ζ ι κ ε ε κομούνεε ε ί ν α ι η χρησιμοποίηση τοπικά ελεγχόμενων μορφωτικων κ α ι ι α τ ρ ι -
-114-
Huv υπηρεσιών. Σύμφωνα με το μέγεθος της κομούνας, ο ι μορφωτ ι κ έ ς - τ η ς εφχέρειες ποικίλουν απο τα λίγα Οε αριθμό πρωτοβάθμια και δεφτεροβάθμια σχολεία μέχρι το ίδρυμα που προσφέρει ά λα τα επίπεδα εκπαίδεφσης, μαζι με αγροτική σχολή και σταθμό έρεβνας για τη βελτίωση των σπάρων κ α ι της ράτσας των ζώων. Παρόμοια, η μικρή κομούνα μπορεί να έχει κ λ ι ν ι κ ή με τον απαραίτητο εξοπλισμο και μπάλικους γιατρούς κ α ι νοσοκάμες για την αντιμετώπιση των συνηθισμένων αγροτικών ασθενειών — δ ι ά ρ ο ι α , γρίπη και β ρ ο γ χ ί τ ι δ α — και για τη διεξαγωγή σ χ ε τ ι κ ά απλών ε γ χ ε ι ρήσεων, άπως σ κ ο λ η κ ο ε ι δ ί τ ι δ α ς . Η μεγάλη κομούνα έχει αρκετες κ λ ι ν ι κ έ ς και τ έ λ ε ι ο νοσοκομείο, με τριάντα ώς σαράντα γιατρούς, που αναλαμβάνουν τ ι ς συνθετότερες περιπτώσεις, οι οποίες α ν α φέρονται απο τους περιφερειακούς νοσηλεφτικους σταθμούς. ΤΤέρα απο την περιποίηση των α ο θ ε ν ώ ν - τ ο υ ς , οι γιατροί εκπαιδέβουν και τους "ξυπόλητους γ ι α τ ρ ο ύ ς " , που παρέχουν στοιχειώδη ι α τ ρ ι κή περίθαλψη. Ο τ α ν ο αριθμός των ασθενών ε ί ν α ι μ ι κ ρ ό ς , όπως συμβαίνει σε ορισμένες εποχες, ο ι γιατροί αφήνουν τ ι ς κ λ ι ν ι κ έ ς και δουλέβουν με τους αγρότες στους αγρούς. Τέλος, όλες οι κομούνες ακολουθούν όμοιες γ ε ν ι κ ε ς αρχές για τη διανομή του εισοδήματος, με τοπικές ιδιομορφίες. Χ ο ν δ ρ ι κ ά , το 5 - 6 ο / ο απο το συνολικο προΐον της κομούνας παραδίδεται στο κράτος με τη μορφή αγροτικού φόρου σε ε ί δ ο ς . Ένα πρόσθετο 5 - 6 ο / ο πάει στο ταμείο της εβημερίας, για τη φροντίδα των αρώστων και των ηλικιωμένων. Το 5 - Ι Ο ο / ο πάει στο αναπτυξιακό τ α μ ε ί ο , για τ ι ς αγορές υ λ ι κ ώ ν , για τη βελτίωση της άρδεφσης, για το χ τ ί σ ι μ ο νέων χ τ ι ρ ί ω ν , κ λ π . Το υπόλοιπο 7 5 - 8 5 ο / ο του κ ο ι ν ο τ ι κ ο ύ εισοδήματος χωρίζεται με βάση τους πόντους εργασίας, πούχει μαζέψει κ α θ έ ν α ς , κ α ι που καθορίζονται απο τα ίδια τα μ έ λ η της ομάδας εργασίας, που αποτιμούν την ποσότητα της ε ρ γασίας καθενός κ α ι το επίπεδο των τεχνικών δ ε ξ ι ο τ ή τ ω ν - τ ο υ , και, μετα την ΤΤολιτιΟτικη Επανάσταση, αποτιμούν επίσης και ο ρ ι σ μ έ να π ο λ ι τ ι κ ά κ ρ ι τ ή ρ ι α . Το μ έ λ ο ς , που είναι ι δ ι α ί τ ε ρ α δραστήριο στην "υπηρεσία του λαου" αμοίβεται για την καλη π ο λ ι τ ε ί α - τ ο υ με άφξηση των π ό ν τ ω ν - τ ο υ , πράγμα που καθορίζεται στις συναντήσεις της ομάδας ε ρ γ α σ ώ ς . Αν στραφούμε απο την κομούνα στο εργοστάσιο της π ά λ η ς , β ρ ί σκουμε πάλι κ ά τ ι περισότερο απο μιαν απλη μονάδα παραγωγής. Το κ ι ν έ ζ ι κ ο εργοστάσιο, υποστηρίζει ο πληροφορημένος παρατηρητης, Μπάρυ Ρίτσμαν του πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο
-115-
Λος Ά ν τ ζ ε λ ε ε , ε ί ν α ι ο τ ό π ο ς , όπου οι αγράματοι εργάτες μαθαίνουν να διαβάζουν και να γράφουν, και όπου ο ι εργαζόμενοι μπορ ο ύ ν , κ α ι πράγματι βελτιώνουν τις δ ε ξ ι ό τ η τ έ ς - τ ο υ ς και αναπτύσουν κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ε ς , μέσα απο την μόρφωση και την εκπαίδεφση. Είναι ο τ ό π ο ς , όπου σ π ί τ ι α , σ χ ο λ ε ί α , χώροι ψυχαγωγίας, δρόμοι, καταστήματα κ α ι γραφεία, συχνά κ α τασκεβάζονται ή επιδιορθώνονται απο τους εργαζομένους. Είναι ακόμα ο τ ό π ο ς , απο τον οποίο ο ι εργαζόμενοι β γ α ί νουν στους αγρούς για να βοηθήσουν τους αγρότες στο θέρισμα. (32) Ο π ω ς ο ι αγρότες στις κ ο μ ο ό ν ε ς , έτσι και ο ι εργάτες στα εργοσ τ ά σ ι α , έχουν τον πρώτο λόγο στη λήψη των αποφάσεων. Ο Λ ι ο ύ ι ς Κράαρ, βοηθος εκδότη του FORTUNE, γύρισε τ ι ς Εγκαταστάσεις Εργαλείων Βαρειών Μηχανών στο Χάνγκτσοου το 1972. Το εργοστάσιο αφτο, όπως και όλα τα εργοστάσια μετα την Π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή Επανάσταση, δ ι ο ι κ ε ί τ α ι απο την Επαναστατική Επιτροπή, πούχουν ε κ λ έ ξ ε ι ο ι εργάτες. " Π ρ ι ν απο την Π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή Επανάσ τ α σ η " , εξήγησε ένα μέλος της Επαναστατικής Επιτροπής, " η π α ραγωγή καθοριζόταν απο τους διεφθυντες και τους μηχανικούς. Τώρα βασιζόμαστε στην πλατεία λοΛκη μάζα — σ τ ο υ ς εργάτες, που ε ί ν α ι οι κ ύ ρ ι ο ι της χώρας. Η π ο λ ι τ ι κ ή π α ί ζ ε ι πρωτέβοντα ρόλο στην κινητοποίηση των εργατών. Χρησιμοποιούμε τη σκέψη του Μάο Τσε-τουνγκ για να εκπαιδέψουμε τους εργάτες και τα μέλη του ε π ι τ ε λ ε ί ο υ ν ' αδράχνουν την επανάσταση και να προάγουν την παραγωγή". "Πίσω απο αφτες τ ι ς αδιάκοπα επαναλαμβανόμενες στερεότυπες φ ρ ά σ ε ι ς " , παρατηρεί ο Κράαρ, " β ρ ί σ κ ε τ α ι κάποιο σύνθετο σύστημ α , το οποίο πράγματι ε π ι τ ρ έ π ε ι την εργατική συμετοχη στη δ ι ο ί κ η σ η " (33). Εκτος απο τ ι ς αιρετες Επαναστατικές Επιτροπές, που έχουν αντικαταστήσει τους παλιούς δ ι ε φ θ υ ν τ ε ς , υπάρχουν οι συνδυασμοί " τ ρ ε ι ς προς έ ν α ν " απο εργάτες, εμπειρογνώμονες και υπέφθυνους, που συνεργάζονται για τη βελτίωση της λειτουργίας των.εργοστασίων και για την άφξηση της παραγωγής. Στο Γενικό Εργοστάσιο Πλεκτών του Π ε κ ί ν ο υ , π . χ . , οι εργάτες εναλάσονται στα τμήματα εσωρούχων, π λ ε κ τ ώ ν , βαφης-αποχρωματισμου, και ραφής. Η εναλαγη αφτη ε π ε κ τ ε ί ν ε τ α ι ακόμα κ α ι μέχρι την κ ο υ ζ ί ν α , την οποία αναλαμβάνει μια ομάδα απο νέους εργάτες κάθε έ -
-116-
ξη μήνες — σ ύ σ τ η μ α σχεδιασμένο για να εκλείψει η προκατάληψη, ό τ ι ο ι δουλείες της κουζίνας είναι κατώτερες. Ο ι γ ε ν ι κ ε ς τάσεις μετα την Π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή Επανάσταση ήσαν η α π ό τομη πτώση στην α ν α λ ο γ ώ : υπέφθυνοι προς εργάτες, και η α ν τ ί στοιχη απότομη άφξηση της παραγωγικότητας. Ένας ανταποκριτής των NEW YORK TIMES ανέφερε ό τ ι το δ ι ο ι κ η τ ι κ ο ε π ι τ ε λ ε ί ο στο Εργοστάσιο Βαρειών Ηλεκτρικών Μηχανών στο Π ε κ ί ν ο δεν είχε πια πεντακόσια αλα διακόσια άτομα και ότι κ ι άλες ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , που επισκέφθηκε, σε διάφορες κ ι ν έ ζ ι κ ε ς π ό λ ε ι ς , είχαν κάνει α ν ά λ ο γες περικοπες στο δ ι ο ι κ η τ ι κ ο προσωπικο (34). Βέβαια, δεν ε ί ν α ι σύμπτωση, που όλοι ο ι ξ έ ν ο ι επισκέπτες στα κ ι ν έ ζ ι κ α εργοστάσια εκφράζουν έ κ π λ η ξ η , γ ι α τ ί δε μπορούν να ξ ε χωρίσουν το δ ι ο ι κ η τ ι κ ο προσωπικο απο τους εργάτες, στο ντύσιμο ή στη συμπεριφορά, κατα τη διάρκεια των συναντήσεων. Επίσημοι τ ί τ λ ο ι και άλα σύμβολα εξουσίας αποφέβγονται συνειδητά και σ κ ό π ι μ α . Ο σ ο ι έχουν η γ ε τ ι κ ε ς θέσεις συστήνονται απλώς σαν " υ π έ φ θ υ ν ο ι " . Και καθένας απο τους "υπέφθυνους" αφτους για μια ο λόκληρη μέρα τη βδομάδα δουλέβει χειρωνακτικό στην αλυσίδα παραγωγής. " Η χειρωνακτική ε ρ γ α σ ί α " , παρατηρεί ο Λ ι ο ύ ι ς Κράα ρ , " φ έ ρ ν ε ι τους διεφθυντες σε συνεχή επαφή με την πράξη της παραγωγικής διαδικασίας" (35). Επίσης οι εισοδηματικές διάφορες έχουν ελαχιστοποιηθεί μετα τη Π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή Επανάσταση. Τα παλια επιδόματα κ α ι οι υπερωριακες πληρωμές παραχώρησαν τη θέση-τους στους μισθούς που κ α θ ο ρ ί ζουν ο ι εργατικες ε π ι τ ρ ο π ε ς . Καθοδηγητικη αρχη στον καθοριαμο των μισθών ε ί ν α ι η ίδια που επικρατεί στις κομούνες. Δ ε ν μ ε τ ρ ά νε μόνο τ ι ς τ ε χ ν ι κ ε ς δεξιότητες και το χρόνο απασχόλησης, αλα και τ ι ς κοινωνικές υπηρεσίες προς την κ ο ι ν ό τ η τ α . Το αποτέλεσμα ε ί ν α ι ό τ ι η εισοδηματική διαφορα μέσα στο εργοστάσιο σπάνια ξ ε περνά το 5 προς 1. " Ο σ ο για τ ο : 'παραγωγή για π ο ι ο ν ' " , συμπέρανε ο Τζων Κένεθ Γκαλμπραίηθ μετα την επίσκεψη-του το 1972, " η απάντηση ε ί ν α ι απλη και έφκολη. Για όλους και στην ίδια ποσότητα" (36). Συνοψίζοντας, το μασίκο ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο σύστημα, ε ξ ε λ ί σ ε τ α ι στις κομούνες και στα εργοστάσια, ρ ε τ ι κ ό απο τον δ υ τ ι κ ό ατομιστικο καπιταλισμό, σ ο β ι ε τ ι κ ο ε λ ι τ ί σ τ ι κ ο σοσιαλισμο. Για αφτο το
-117-
με τον τρόπο που ε ί ν α ι τόσο διαφοόσο και απο τον λόγο άλωστε, δυ-
τ ι κ ο ι mol σ ο β ι ε τ ι κ ο ί ε / κ έ φ α λ ο ι μ α ζ ι , απο την αρχη έΟπεφΟαν να προφητέψουν ό τ ι ο δρόμος της ισότητας του Γεναν θ* α π ο δ ε ι χ ν ό ταν αντιπαραγωγικός. Ο ι Ρώσοι προειδοποίησαν ό τ ι ο δρόμος του Γεναν θα τους διέφθειρε τα ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά σ χ έ δ ι α , που είχαν α π ο δ ε ι χ τ ε ί τόσο αποδοτικα για την παραγωγικότητα στην Ε Σ Σ Δ . Α ν τ ι προσωπέβοντας τη δ υ τ ι κ ή κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ή άποψη, ο Μπάρυ Ρίτσμαν έκλεισε την ογκώδη μ ε λ έ τ η - τ ο υ πάνω στην κ ι ν έ ζ ι κ η οικονομία με την προφητεία: " Α ι ώ ν ε ς παγκόσμιας ιστορίας και πείρας α π ο δ ε ί χνουν π ε ρ ί τ ρ α ν α , ό τ ι το κ ι ν έ ζ ι κ ο καθεστώς δεν θα μπορέσει να εξαλείψει το ατομικο συμφέρον και τα υλικά κ έ ρ δ η , που ε ί ν α ι το μόνο κίνητρο των γραφειοκρατών, των τεχνοκρατών, ή των εργατών, και να π ε τ ύ χ ε ι ταφτόχρονα αφτοσυντήρητη και εντυπωσιακή βιομηχανικη πρόοδο μακροπρόθεσμα" (37). Το νόημα της ΤΤολιτιστικης Επανάστασης στον ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο τομέα είναι ό τ ι α π έ δ ε ι ξ ε το σφάλμα του συμπεράσματος αφτου. Η ε ξ ά ρ τηση απο ηθικά κίνητρα δεν ε ί ν α ι αφτοκαταστροφικη. Ο Ν ΐ έ η βιντ Ροκφέλερ, πρόεδρος του συμβουλίου της Τσέης Μανχάταν Μ π α ν κ , έφτασε στο εξης συμπέρασμα μετα την επίσκεψή-του στην Κίνα το 1973: " Έχοντας υπόψη τα προβλήματα που έπρεπε να ξεπεραστούν, η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ανάπτυξη της Κίνας στα τελεφταία 25 χρόνια υπήρξε εντυπωσιακή, με μέση ετήσια άφξηση στο ΑΕΤΤ 4 - 5 ο / ο . Στην περίοδο 1971-75 η ανάπτυξη θα κυμανθεί ανάμεσα στο 5 , 5 με 7 , 5 ο / ο το χρόνο" (38). Εξίσου αποκαλυπτικό είναι το ακόλουθο συμπέρασμα ενος οικονομολόγου, μετα απο αρκετές επισκέψεις-του στην Κ ί ν α : Ι σ ω ς να φαίνεται παράδοξο στη Δ ύ σ η , όμως η επιτάχυνση της παραγωγικότητας ακολούθησε την πανεθνική επίθεση ενάντια στα υλικά κίνητρα και την κατάργηση της αμοιβής με το κομάτι και των πριμ κατα την Π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή Επανάσταση . Τα ελατήρια της κ ι ν έ ζ ι κ η ς βιομηχανίας σήμερα ε ί ναι μόνο κοινωνικά ( " Ν α Υπηρετούμε το Λ α ο " ) και π ο λ ι τ ι κ ά ( " Ν α Παράγουμε για την Επανάσταση και για τ ι ς Δ ι εθνείς Υποχρεώσεις-μας") (39).
Πράσινοι Βλαστοί στον Τόπο Εργασίας Η στάση των ανθρώπων απέναντι στην εργασία υπήρξε αντιφατική στο διάβα των αιώνων. Ο ι αρχαίοι θεωρούσαν τη χειρωνακτική ε ρ -
-118-
γασία υ π ο τ ι μ η τ ι κ η και ασυμβίβαστη με την ανώτερη ζωη τσυ φ ι λοσόφου, που ήταν αφοσιωμένος στη μ ε λ έ τ η και στην ενόραση. Διάφορες θρησκείες ερμήνεβαν την εργασία σαν τιμωρία για την αμαρτίά ή σαν το δρόμο για τη σωτηρία. Η Αναγένηοη έδωσε ιερο περιεχόμενο στην ε ρ γ α σ ώ , επειδή ήταν μια λειτουργία μέσα απο την οποία δοξαζόταν ο Θ ε ο ς . Με τ η Βιομηχανικη Επανάσταση, ο Ά ν τ α μ Σ μ ι θ τόνισε ότι ο εργάτης στο εργοστάσιο, καταδικασμένος να επαναλαμβάνει λ ί γ ε ς άπλες λ ε ι τ ο υ ρ γ ί ε ς " κ α τ α ν τ α τόσο κουτος κ α ι αδαής, όσο μπορεί να γ ί ν ε ι ένα ανθρώπινο πλάσμα" . Σήμερα η εξαθλίωση αφτη σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι και γ ί ν ε τ α ι δέκτη σαν το αναπόφεφκτο τίμημα της βιομηχανικής παραγωγικότητας. Ο π ο λ ι τ ι κ ο ς επιστήμονας Χάρυ Εκσταιν υποστηρίζει ό τ ι " ε ί ν α ι απλο: σε ορισμένες κοινωνικές σχέσεις η δημοκρατία δεν έχει τόπο . . . Έχουμε κάθε λόγο να πιστέβουμε ό τ ι οι ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ί οργανισμοί δε γ ί ν ε τ α ι να οργανωθούν Οταλήθεια δημοκρατικα, αλιως θα έ χουμε σ υ ν έ π ε ι ε ς , τ ι ς οποίες κ ά ν ε ι ς δε θ έ λ ε ι " ( 4 0 ) . Με το χ ρ ό ν ο , όμως, η ορθότητα της θεωρίας αφτης α μ φ ι σ β η τ ε ί τ α ι , και π ο λ ε ς θεωρίες κ α ι στρατηγικές για τον εξανθρωπισμό του τόπου της εργασίας συζητούνται και δοκιμάζονται σ ' όλον τον κόσμο. Μ ε ρ ι κες α π ' αφτες τ ι ς αναλύσαμε στο κεφάλαιο τούτο και ασφαλώς κάποια συμπεράσματα βγαίνουν απο την ανάλυση αφτη.
ΤΤρώτο, ο αποφασιστικός παράγοντας, που καθορίζει το βαθμό της εργατικής αλοτρίωΟης, δεν είναι η φυσική καταπόνηση, αλα η κ ο ι ν ω ν ι κ ή οργάνωση — η έκταση στην οποία ο εργάτης συγκαθορίζ ε ι τη φύση των καθηκόντων-του. Δέφτερο, η εργατική αφτοδιέφθυνση δεν ε ί ν α ι ασυμβίβαστη με την εργατική παραγωγικότητα ' τόσο η θεωρητικη μ ε λ έ τ η , όσο κ α ι η εργαστηριακή ε μ π ε ι ρ ί α , δ ε ί χνουν το τελείως α ν τ ί θ ε τ ο . Η ε μ π ε ι ρ ί α , όμως, δ ε ί χ ν ε ι ακόμα, ό τ ι πετυχημένη επανάσταση δε σημαίνει αναγκαστικό πετυχημένη αφτοδιέφθυνση. Η γιουγκοσλάβικη πείρα δ ε ί χ ν ε ι ό τ ι ο ι ε ξ ω τ ε ρ ι κες επεμβάσεις, οι θεΟμικες αποτυχίες και το χαμηλό μορφωτικο επίπεδο των εργατών, μπορούν να φθείρουν τον εργατικό έλεγχο παρα την ολόψυχη κυβερνητικη και νομοθετική υποστήριξη. Α π ε ν α ν τ ί α ς , ο εργατικός έλεγχος πέτυχε σχετικά στην Κ ί ν α , όπου το εργατικό μορφωτικο υπόβαθρο ε ί ν α ι πολυ πολυ χαμηλότερο απ 1 όσο στη Γιουγκοσλαβία. ' Α ρ α , η κύρια απαραίτητη προϋπόθεση για την επαρκή αφτοδιέφθυνση αποδείχνεται ό τ ι είναι η π ο λ ι τ ι κ ή εκπαίδεφση κ α ι δραστηριοποίηση, ε ί τ ε πρόκειται για την π ο λ ι τ ι κή εκπαίδεφοη, που πηγάζει απο τον τρόπο λειτουργίας των ισρα-
-119-
ηλινων κ ι μ π ο υ τ ζ , είτε για την επαναΟτατικα εμπνεβσμένη π ο λ ι τ ι κή δραστηριοποίηση, που άνθισε για βραχύ διάστημα στη Χ ι λ η , είτε για τη μ α ζ ι κ ή , δογματικα εισαγμένη, δραστηριοποίηση, που χαραχτηρίζει την Κίνα του Μ ά ο . Επειδή η σύγχρονη τεχνολογία και η οργανωτική έχουν φτάσει σε υψηλά επίπεδα στη Δ ύ σ η , ο τρόπο« με τον οποίο οι περισότεροι άνθρωποι βγάζουν το ψωμί-τους ε ί ν α ι τάσο άχαρος, άσο και τραβμ α τ ι κ ο ς . Σήμερα, όμως, υπάρχει κάποια ελπίδα για α λ α γ η , έξω απο τη χώρα-μας' σήμερα, περισότερο α π ' άσο ποτε ά λ ο τ ε , οι άνθρωποι αρνούνται τον εξεφτελισμο της προσωπικότητας στον τόπο της εργασίας. Ο σ α έγιναν χωρίς συζήτηση δεκτά στο π α ρ ε λ θ ό ν , σαν αναπόφεβγη μοίρα του ανθρώπινου γ έ ν ο υ ς , σήμερα, κάθε μ έ ρ α , απορίπτονται σαν ασυμβίβαστα προς την ανθρώπινη α ξ ι ο π ρ έ π ε ι α . Διαβάστε την παρακάτω καταχώρηση στο ημερολόγιο ενος πράου άγγλου πεταλωτη το 1774: Αφτο ε ί ν α ι το ημερολόγιο του Τζων Σ μ ι θ , πεταλωτη του Σερ Τόμας Τρόουκ του Χαμσάιρ. Ο πατέρας-μου ήταν π ε ταλωτης πριν απο μ έ ν α , κ α ι ο πατέρας-του πριν α π ' αφτον, κ α ι ο γ ι ό ς - μ ο υ , πρώτη γένα της καλύτερης κ α ι ε ν τ ι μ ό τ ε ρης γυναίκας στον κόσμο, και τούτη δω ακόμη τη στιγμή πέταλα καρφώνει, έργο για το οποίο ήρθε στη ζωη. Υ π η ρετώ το Θ ε ο , τιμω το Βασιλέα, είμαι υποταχτικος στον α φ έ ν τ η - μ ο υ , δουλέβω α π ' την αβγη ώς το σκοτάδι για να κερδίσω κάθε μέρα το ψωμί-μου, και είμαι εφτυχισμένος α π ' τη ζωή-μου" (41). Και τώρα ρ ί ξ τ ε μια ματια στις παρακάτω παρατηρήσεις του π ρ ο έ δρου Τζόνσον στα 1964: Υπάρχει ο εργάτης, που π ι ά ν ε ι δουλεία στις 8 κ α ι σταματ ά ε ι στις 5 , κ α ι πρέπει να βιδώσει τόσες βίδες σε τούτο το αμάξι ή σ ' ε κ ε ί ν ο τ ' αεροπλάνο μέσα σε 27 δ ε φ τ ε ρ ό λ ε πτα μόνο . . . Α ν δεν τ ι ς βάλει στα 27 " , τ ι ς βάζει στα 28'Γ ΤΤες πως τούτο τ ' αμάξι ή ε κ ε ί ν ο τ ' αεροπλάνο κ ι ν ε ί ται στην αλυσίδα παραγωγής — κ α ι δεν έ χ ε ι όλες τ ι ς βίδες που π ρ έ π ε ι ! Και σήτουρα ό λ ο ι - σ α ς θάχετε πάθει δυστύχημα μια ή δυο φορές μ ' ένα αμάξι που του λ ε ί π ο υ ν β ί δ ε ς . Σ ' όλους-μας έ χ ε ι τ ύ χ ε ι . Μα ο φτωχός εργάτης κ ά ν ε ι μ ο νάχα δυο διαλείματα για καφε όλη τη μέρα. Ο λ η την υπό-
-120-
λ ο ι π ή ώρα έχει 2 7 " για να βιδώσει τάσες βίδες στη μηχανη που τραβάει το δρόμο-της για τον επόμενο εργάτη. Ν ά ποιος ε ί ν α ι ο εργάτης, και ε λ π ί ζ ε ι πως μια μέρα θάχει ιατροφαρμακεφτικη περίθαλψη, μια συνταζούλα, κάποια κ ο ι ν ω ν ι κ ή ασφαλισούλα, μια τρύπα για να πάει με την Κ α τινίτΟα κ α ι τα π α ί δ ι α , να ξεκουράοει το κοκαλάκ'.-του. Ν ά τ ί τ ' αρέοει περιΟάτερο. Τ' α γ ά ρ ι α - τ ο υ πάνε Οτον πάλεμο και πολεμάνε για να μ ε ί ν ε ι Οτη ζωη το σύστημα α φτο που τον θρέφει. Του αρέσει το α φ ε ν τ ι κ ό - τ ο υ και το σ έ β ε τ α ι . ΤΤίοτέβει στην ελέφθερη επιχείρηση (42). ΤΤαρα το γεγονος ά τ ι οι παρατηρήσεις του Λ . Τζόνσον έγιναν στα μέσα της δεκαετίας του I 9 6 0 , πολοι εργάτες, δ ι α β ά ζ ο ν τ ά ς - τ ε ς σήμερα, θα τ ι ς έβρισκαν τ ο ί δ ι ο τρίχες, άσο κ α ι του Τζων Σμιθ δυο αιώνες π ρ ι ν . Ν ά ποιες δρασκελιες έ χ ε ι κ ά ν ε ι σήμερα (και πάσο σ η μ α ν τ ι κ έ ς ! ) το ανθρώπινο μυαλό — ή , για να χρησιμοποιήσω την εικάνα του ΤΤητ Σ ί γ κ ε ρ , νά ποια καταπράσινα βλαστάρια φυτρώνουν μέσα α π ' το τσιμέντο του τάπου εργασίας.
-121-
5 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΦΤΙΚΗ ΣΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Άκουσα T O U S πολίτες ν' αποδίδουν τη δύναμη χα ι την εβημερία τηε χύραε-τουε οε πολες αιτίες, όμως όλοι έβαζαν την υπέροχη των τοπικών θεσμών πάνω απ όλα. —Αλέξης ντε Τοκεβιλ
. . . το ζήτημα δεν είναι να καταΰκεβάοουμε ακόμα μεγαλύτερες δομές, αλα ν' αποσυνθέσουμε την οργάνωση, που μαc συντρίβει, και ν ' αποζητήσουμε περιοότερο συγκεκριμένη και κοντινή Οε μας διοίκηοη. Στο τέλος-τέλος, γι* αφτο το λόγο κάναμε την επανάσταση διακόσα χρόνιο πριν, για να συντρίψουμε την τεράστια, απρόσωπη και μακρινή αφτοκρατορικη δομη. — Σέλντομ Σ. Γουώλιν
ΤΤάρα ΤΤολη Δημοκρατία Ή ΤΤολυ Λ ί γ η ; Η παγκόσμια συμετοχικη παρόρμηση δεν ε ί ν α ι φανερή μονάχα στην ο ι κ ο ν ο μ ί α , αλα κ α ι στην π ο λ ι τ ι κ ή , όπου γ ί ν ε τ α ι παρόμοιος αγώνας για να μετατοπιστεί η εξουσία για τη λήψη αποφάσεων απο τους λίγους στην κορφή στους πολους στη βάση. Ο ι ρίζες της λαϊκής διεκδίκησης σ 1 αφτους τους δυο τομείς είναι παρόμοιες. Ό π ω ς ακριβώς η Βιομηχανικη Επανάσταση οδήγησε στη θεωρία ότι η ιεραρχική ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή οργάνωση ήταν απαραίτητη, έτσι και η αντίστοιχη π ο λ ι τ ι κ ή επανάσταση επέβαλε την παρόμοια θεωρία ό τι η ιεραρχική π ο λ ι τ ι κ ή ήταν α ν α γ κ α ώ .
-122-
Η π ο λ ι τ ι κ ή αφτη επανάσταση οδήγησε Οτην εμφάνιση τηε Μεγάλης Κυβέρνησης, ταφτόχρονα με τη Μεγάλη Επιχείρηση και τη Μ ε γ ά λ η Εργατική Δύναμη. Η Μεγάλη Κυβέρνηση ήταν α ν α γ κ α ί α , για να μ ε τ ρ ι ά ζ ε ι τ ι ς περιοδικες αναμετρήσεις ανάμεσα στους δυο ά λους γ ο λ ι α θ . Επίσης ισχυροποιήθηκε απο τ ι ς τραβματικες ε μ π ε ι ρίες των δυο παγκόσμιων πολέμων κ α ι της μεγάλης ύφεσης. Το "κράτος-νυχτοφύλακας" του 19ου αιώνα παρέδωσε τη σκυτάλη στο μεγάλο γραφειοκρατικό κ ρ ά τ ο ς , που σήμερα έ χ ε ι αναλάβει την ε φθύνη για την κοινωνική εβημερία και τη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α της ο ι κ ο ν ο μ ί α ς . Με αποτέλεσμα τη γραφειοκρατοποίηση τόσο της π ο λ ι τ ι κ ή ς , όσο και της οικονομικής ζωης. Στην αμερικανική β ι ο μ η χ α ν ί α , ο αριθμός των διεφθυντων ανα εκατό παραγωγικούς εργάτες αφξήθηκε απο δέκα το 1899 σε τριάντα οκτω το 1963, όμως η άφξηαη α φτη στο δ ι ο ι κ η τ ι κ ο ε π ι τ ε λ ε ί ο δε συνοδέφτηκε απο α ν τ ί σ τ ο ι χ η ά φξηση στην παραγωγικότητα. Το ί δ ι ο συνέβει και με την α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή κυβέρνηση. Στα 1 9 3 0 , όταν ο συνολικος πληθυσμός των ΗΤΤΑ ήταν 123 εκατομύρια, υπήρχαν 6 0 1 . 3 1 9 ομοσπονδιακοί υ πάληλοι και 2 . 6 2 2 . ο ο ο δημόσιοι και δημοτικοί υ π ά λ η λ ο ι ' τον Α πρίλη του 1973, που ο πληθυσμός ήταν 2 1 0 εκατομύρια, ο α ρ ι θ μός των ομοσπονδιακών πολιτικών υπαλήλων ε ί χ ε φτάσει στα 2 , 6 5 εκατομύρια και ο αριθμός των δημόσιων και δημοτικών υπαλήλων στα Ι Ο , 8 εκατομύρια. Ώ σ τ ε ένας στους 38 ήταν κυβερνητικός υπάληλος στα 1 9 3 0 , και ένας στους 16 στα 1973. Η γραφειοκρατοποίηση αφτη στην κυβέρνηση, το ί δ ι ο όπως και στις ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , έ χ ε ι τους υ π ε ρ α σ π ι σ τ έ ς - τ η ς . "Οπως ακριβώς ο Χάρυ Εκστάιν δ ι α τ ε ί ν ε τ α ι ό τ ι " ο ι ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ί οργανισμοί δε μπορούν να οργανωθούν με δημοκρατικο τρόπο" , έτσι και ο ί δ ι ο ς και άλοι ακαδημαϊκοί προειδοποιούν για τους κινδύνους της " υ περβολικής" δημοκρατίας στις π ο λ ι τ ι κ έ ς υποθέσεις. Εμφανίζουν τα ολοκληρωτικά φασιστικα και κομουνιστικά καθεστώτα, που β α σ ί ζ ο ν τ α ι μέχρι σ ' ένα σημείο στη μαζική συμετοχη, σαν παραδείγματα που οδηγούν μάλον στον ολοκληρωτιομο παρα στη δημοκρατική αφτοδιέφθυνση. " Η εκλογική μ ά ζ α " , δ ι α τ ε ί ν ε τ α ι ο Τζόζεφ Σ ο υ μ π έ τ ε ρ , " ε ί ν α ι α ν ί κ α ν η για οποιαδήποτε άλη δράση, πέρα απο την πανικόβλητη φυγη, ώστε οι αρχηγοί ε ί ν α ι που πρέπει . . . να παίρνουν την πρωτοβουλία και ν ' αποφασίζουν" (1). Ά ρ α η δ η μοκρατία πρέπει να π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι στον ελέφθερο ανταγωνισμό των αρχηγών για ψήφους, στην ελέφθερη συμετοχη των πολιτών για την εκλογή των αρχηγών κατα τις περιοδικες ε κ λ ο γ ε ς , κ α ι στην ελέφθερη έκφραση των απόψεων για τους εκλεγμένους αρχηγούς
-123-
ανάμεσα OTIC ε κ λ ο γ ε ς . Η διατήρηση του δημοκρατικού τούτου σ υ στήματος ε ί ν α ι πιο σίγουρη, αν π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι η μ α ζ ι κ ή Ουμετοχη στην ελάχιστη αναγκαία δραστηριότητα για τη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α του ε κ λογικού μηχανιομου. Ο λ α ο ί , υποστηρίζει ο π ο λ ι τ ι κ ο ί επιστήμον α * Τζιοβάνι Σ α ρ τ ά ρ ι , δεν πρέπει να " δ ρ α " , αλα να " α ν τ ι δ ρ α " , OTIC πρωτοβουλίες των ανταγονιζάμενων ε λ ι τ (2). Η μορφή αφτη τ η * αντιπροσωπεφτικης μ ε ν , αλα μη-συμετοχικης δημοκρατίας, υπήρξε ο κανόνας οτο δυτικό κόσμο στα πρόσφατα χ ρ ό ν ι α . Οσοιδήποτε όμως πανέξυπνοι ορθολογισμοί κ ι αν παρατάσονται για την υπεράσπισή-της, το γεγovoc είναι ότι προοδεφτικα γ ί ν ε τ α ι όλο και ακαταληλότερη ο ' όλο τον κόσμο, για δυο βασικές α ι τ ί ε ς . Η πρώτη ε ί ν α ι ό τ ι ο σύγχρονος πολίτης δε θ έ λ ε ι πια να είναι ο πειθήνιος υπήκοος του Θ ε ο υ , του ΒαΟιλια και του Α φ έ ν τ η , όπως ο Τζων Σ μ ι θ , ο κλειδαρας του 18ου αιώνα. Ο συνδυασμός της φυσικής κ α ι της πνεβματικης αλοτρίωΟης κ α ι ο καθημερινός αγώνας για την απλη επιβίωση, άφησαν τ ι ς μάζες των αγροτών σχετικά παθητικές στους περασμένους αιώνες. Ο ι χωρικοί ό μως αντικαταστάθηκαν απο συνειδητοποιημένους π ο λ ί τ ε ς , που α πολαμβάνουν το σταθερα ανερχόμενο εισόδημα, την προοδεφτικα ανώτερη μόρφωση, την πλέρια πληροφόρηση, που ήταν απαγορεβμένη στους π ρ ο γ ό ν ο υ ς - τ ο υ ς , το παζάρεμα της εξουσίας στον τόπο της εργασίας, και τη συμετοχη στην εκλογική δ ι α δ ι κ α σ ί α . Με τ ι ς νέες τούτες σ υ ν θ ή κ ε ς , οι αρχηγοί και η πρακτική της κ ά θε αφρόκρεμας δεν έχουνε πια κύρος, ακόμα και μέσα στο σ κ ε λ ε τό της αντιπροσωπεφτικης δημοκρατίας, που ε π ι τ ρ έ π ε ι π ε ρ ι ο δ ι κές ε κ λ ο γ ε ς . "ΤΤέρα απο κάθε α μ φ ι β ο λ ί α " , υποστηρίζει το μέλος του βρετανικού υπουργικου συμβουλίου Ά ν τ ο ν υ Γουέτζγουντ Μ π ε ν , "αφτο που πράγματι συνέβει ε ί ν α ι πως φτάσαμε σε τέτοια παταγώδη αποτυχία του κοινωνικού συμβολαίου, πάνω στο οποίο στηριζόταν με την παγκόσμια επιδοκιμασία η κοινοβουλεφτικη δ η μ ο κ ρ α τ ί α , ώστε το συμβόλαιο τούτο χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι πια να αναπροσαρμ ο σ τ ε ί , προβλέποντας εβρύτερη διανομή της ε ξ ο υ σ ί α ς , προτού ξαναποκτήσει τη γ ε ν ι κ ή συναίνεση" (3). Ο δέφτερος λόγος της σημερνης εφπάθειας του γραφειοκρατικού κράτους είναι ό τ ι η σύγχρονη κοινωνία ε ί ν α ι πολυ πιο σύνθετη για να διεφθύνεται κ α ι να ελέγχεται απο οποιοδήποτε κέντρο ε ξ ο υ σ ί α ς , ε ί τ ε το Αεφκο Ο ί κ ο ε ί τ ε τη Ν τ ά ο υ ν ι ν Στρητ ε ί τ ε το Κ ρ ε μ λ ί ν ο . Απο μ ό ν ο - τ ο υ κανένα άτομο κ α ι κανένα κόμα δεν τα βγάζουν πέρα με τη μεγάλη σύγχρονη κοινωνία σήμερα, ακόμα και με τη
-124-
βοήθεια των ηλεκτρονικών υπολογιστών και των μέσων μαζική« ε νημέρωση« κ α ι με όλα τα όλα μέσα τη« σύγχρονη« τ ε χ ν ο λ ο γ ί α « . Σ κ ε φ τ ε ί τ ε τη δυσκολία στη λειτουργία ακόμα κ α ι τόσο βασικών ζητημάτων, όπω« η διατήρηση του νόμου και τη« τ ά ξ η « , η τ ρ ο στασία του φυσικου π ε ρ ι β ά λ ο ν τ ο « , η παροχή παιδεία« προσαρμοσμένη« σ τ ι « εθνικε« α ν ά γ κ ε « , κ α ι η διατήρηση των ελάχιστων ε πιπέδων οικισμού και δημόσια« υ γ ε ί α « . Η σφυγμομέτρηση Χάρι« τον Σεπτέμβρη του 1973 βρήκε ό τ ι το 61 ο / ο των Αμερικάνων π ί στεβε " σ τ η ν ανικανότητα τη« κυβέρνηση« για την επίλυση των προβλημάτων" , όπω« οι καταγγελίε« που επιβάλουν την άμεση κρατική παρέμβαση και ό τ ι το 71 ο / ο κατηγορούσε την ομοσπονδιακή κυβέρνηση για αποτυχία στη βελτίωση των συνθηκών ή και για ε π ι δ ε ί ν ω σ ή - τ ο υ « . Ενω μ ε ρ ι κ ε « δ ε κ α ε τ ί ε « π ρ ι ν , η ομοσπονδιακή κυβέρνηση θεωρούνταν ο προστάτη« του "απλού ανθρώπου" ε νάντια στα κατεστημένα συμφέροντα, σήμερα πιστέβουν ό τ ι β ρ ί σκεται σε κρυφή συνενόηση μ α ζ ί - τ ο υ « . Εξίσου σημαντικό είναι ό τ ι η ίδια αφτη απογοήτεφση και η αδυναμία για την εξάσκηση τη« εξουσία« επικρατούν και στο άλο στρατόπεδο — σ τ ο υ « κυβερνητικού« αξιωματούχου« τη« Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν . Τριάντα μέλη του κογκρέσου και εφτα γερουσιαστε« — α ρ ι θ μ ό « χωρι« π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο — παραιτήθηκαν πριν απο τ ι « εκλογε« του 1974" η κύρια α ι τ ί α , που πρόβαλαν για την παραίτησή-του«, ήταν ό τ ι αισθάνονταν ανίσχυροι για την αντιμετώπιση των εθνικών π ρ ο βλημάτων. " Η εμπιστοσύνη προ« την κυβέρνηση έ χ ε ι υποσκαφτεί ανεπανόρθωτα", διακήρυξε η αντιπρόσωπο« τη« Ο ρ ε γ κ ο ν Έ ν τ ι θ Γκρην, όταν παραιτήθηκε μετα απο είκοσι χρόνια θητεία στο Κ ο γκρέσο. " Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση προσπάθησε να κ ά ν ε ι πάρα πολα και ν ' αποτελέσει το παν για όλο το λαο . . . Τίποτα δεν π ή γε καλα" . Η υπερλειτουργία τη« κυβέρνηση«, παρατήρησε, α ν τ α νακλάται στην υπερφόρτωση τη« νομοθεσία«: 17.528 νομοσχέδια προτάθηκαν στο Κογκρέσο το πρώτο εξάμηνο του 1974, και 726 ψηφίστηκαν, μετα απο συζήτηση, το 1973, δηλαδη περισότερο απο τα διπλάσια (351) του 1969. Ο τ α ν έ χ ε ι « να αποφασίσει« για αρκετε« εκατοντάδε« ν ό μ ο υ « , πώ« ε ί ν α ι δυνατό να ξ έ ρ ε ι « τ ί α κ ρ ι β ω « περιέχουν ό λ ο ι ; Αναμφισβήτητα η ομοσπονδιακή κυβέρνηση και μ α κρια τ ό χ ε ι τραβήξει και τελείω« άσχετη ε ί ν α ι , όσο για τη ομοσπονδιακή δημοκρατία, ε , αφτη ε ί ν α ι έξω απο κάθε έ λ ε γ χ ο . Φυσικά το Κογκρέσο δεν δ ι α θ έ τ ε ι κανένα μέσο για
-125-
να ε λ έ γ ξ ε ι την κατάσταση . . . Το Κογκρέσο μοιράζει ε κατοντάδες εκατομύρια Οε συμβόλαια και χ ο ρ η γ ί ε ς , αλα επικρατεί τέτοιο χ ά ο ς , ώστε το Γενικό Λ ο γ ι σ τ ή ρ ι ο , το δ ε ξ ι χέρι του Κογκρέσου, λ έ ε ι πως δεν ξ έ ρ ε ι πού πάνε τα χρήματα (4). Η ανεπαρκής και α ν έ λ ε γ κ τ η γραφειοκρατία είναι εξίσου προβληματική στη Δ υ τ ι κ ή Εβρώπη. Τα εκλογικά αποτελέσματα στην αρχη της δεκαετίας του 1 9 7 θ δείχνουν ά τ ι υπάρχει ένα γ ε ν ι κ ό ρέβμα απομάκρυνσης απο την παραδοσιακή Δ ε ξ ι ά και Αριστερά — κ ο ι ν ή αντίδραση προς τα κάματα που υποστηρίζονται απο το κεφάλαιο και την εργατια, α ν τ ί σ τ ο ι χ α , αφου ακολουθουν παρόμοια π ο λ ι τ ι κ ή , όταν βρίσκονται στην ε ξ ο υ σ ί α , με εξίσου παρόμοια αποτυχία. Ο ι δυτικοεβρωπαίοι ψηφοφόροι ανταποκρίνονται ολοένα και π ε ρ ι σότερο σε εκλήσεις ενάντια στο μέγεθος και την ασχετοσύνη της κυβέρνησης, και δείχνουν ενδιαφέρον για τα τοπικά συμφέροντα και τους τοπικούς νόμους. Γι* αφτο και αναζωπυρώθηκε η υποστήτ ι ξ η προς το Φιλελέφθερο Κόμα της Βρετανίας, ενω τα σ κ α ν δ ι ν α βικό κ ό μ α τ α , που τάχθηκαν ενάντια στο κράτος της εβημερίας, σημείωσαν μεγάλη ε π ι τ υ χ ί α . ΤΤαρόμοια, η έρεβνα, που έκανε το Κέντρο Πολιτικών Σπουδών του πανεπιστημίου του Μ ί τ σ ι γ κ α ν στις αρχές του 1974, έ δ ε ι ξ ε ό τ ι το 41 ο / ο των αμερικανών ψηφοφόρων αφτοχαρακτηρίζονται τώρα α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο ι , το 36 ο / ο Δ η μ ο κρατικοί κ α ι το 21 ο / ο Ρεπουμπλικάνοι, ενω το 2 ο / ο ε ί ν α ι τ ε λ ε ί ως α π ο λ ι τ ι κ ο . Τόσο η λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α των δυτικών δημοκρατιών, όσο κ α ι ο ι α ν τ ι δ ρ ά σεις των π ο λ ι τ ώ ν - τ ο υ ς , δείχνουν ό τ ι η πηγη της σημερινης π ο λ ι τ ι κ ή ς ανεπάρκειας δεν ε ί ν α ι η υπερβολική, αλα η ελάχιστη δ η μ ο κ ρ α τ ί α . Δ ε ν υπάρχει ανάγκη να περιοριστεί η μ α ζ ι κ ή συμετοχ η , όπως υποστηρίζουν μ ε ρ ι κ ο ί , α λ α , α ν τ ί θ ε τ α , υπάρχει ανάγκη να δ ι ε φ κ ο λ υ ν θ ε ι , και να διεβρυνθει ο ο ρ ί ζ ο ν τ ά ς - τ η ς . Στην π ο λ ι τ ι κ ή , όπως και στην ο ι κ ο ν ο μ ώ , η τάση που ε π ι κ ρ α τ ε ί , ε ί ν α ι για περισότερη αφτοδιέφθυνση, μολονότι οι ιδιάζουσες εκδηλώσεις της τάσης τούτης ποικίλουν απο περιοχή σε π ε ρ ι ο χ ή , σύμφωνα με τ ι ς τ ο π ι κ έ ς παραδόσεις και συνθήκες. Στα επόμενα μέρη του κ ε φαλαίου αφτου θα αναλύσουμε την τωρινή κατάσταση της αφτοδιέφθυνσης και τ ι ς μ ε λ ο ν τ ι κ ε ς προσδοκίες-της σε τέσερις μεγάλες περιοχες: στις Ηνωμένες Π ο λ ι τ ε ί ε ς , στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Ένωση, στον Τρίτο Κόσμο και στη Λαϊκή Δημοκρατία της Κ ί ν α ς .
-126-
" Η Ερεβνητικη Κοινωνία" " Θ α μποροΰοαμε να χαρακτηρίσουμε TIC ΗΤΤΑ σήμερα σαν μια ερεβνητικη κ ο ι ν ω ν ί α " , υποστηρίζει ο ανθρωπολόγος Λούθερ Π. Γκέρλαχ, " η οποία διερεβνα το μελοντικό-της δρόμο, η οποία αναπαράγει το μέλον μέσα απο τον πειραματισμό, τη διαδικασία δοκιμής και σφάλματος. Ό , τ ι απο πρώτη όψη μοιάζει σαν Kaipoc δυσκολιών, ίσως στην πραγματικότητα να είναι ο χρόνος των α νακαλύψεων και του μετασχηματισμού" (5). Η εκτίμηση αφτη έχει δικαιωθεί τ ε λ ε ί ω ς , γιατί σήμερα περνάμε μια περίοδο ασυνήθιστης επανεκτίμησης και ενδοσκόπησης στις ΗΤΤΑ. Η ρ ι ζ ι κ ή α ι τία είναι ότι οι δυο στυλοβάτες του "αμερικανικού τρόπου ζωης", η καθολική παιδεία και ο πλουραλισμός των ομάδων συμφερόντων, δεν αποδείχτηκαν καθόλου ικανοποιητικοί για την παροχή ίσης εφΗαιρίας σε όλους τους π ο λ ί τ ε ς , παρα την αντίθετη γενική γνώμη. Ας εξετάσουμε πρώτα τ ι ς συνθήκες, που εμποδίζουν το σκοπο της καθολικής παιδείας. Σύμφωνα με τα εβρήματα του Κρίστοφερ Τζενκς και των συνεργατών-του, στο Κέντρο Ερέβνης της Εκπαιδεφτικης ΤΓολιτικης στην Ανωτάτη Σχολή Εκπαίδεφσης του Χάρβαρντ (Ανισότητα: Επανεκτίμηση των Επιδράσεων της Ο ι κ ο γ έ ν ε ι ας και της Σχολικής Μόρφωσης Οτην Α μ ε ρ ι κ ή , 1972), οι σημερινες ανισότητες στη μόρφωση, στην εργασιακή απασχόληση και στο εισόδημα δεν επηρεάζονται ουσιαστικα απο ό , τ ι συμβαίνει στα σ χ ο λ ε ώ , και πιθανότατα ποτε δεν θα επηρεαστούν. Για-το λόγο ό τ ι τα παίδια επηρεάζονται περισότερο απο το οικογενειακο π ε ριβάλον (και την τηλεόραση), παρα απο το σχολείο, και ό τ ι , α κόμα και όταν το σχολείο εξασκεί σημαντικη επιροη, τούτη δεν επιβιώνει μέχρι την ενηλικίωση. " Ο χαρακτήρας των απόφοιτων", υποστηρίζει ο Τζενκς, Εξαρτάται αποκλειστικά και μόνο απο τα χαρακτηριστικό που φέρνουνε μαζί-τους τα παίδια όταν εισάγοντ α ι . Κάθετι άλο — ο προϋπολογισμος του σχολείου, η πολιτική του, τα χαρακτηριστικό του δασκάλου— είναι είτε δεφτερέβοντα είτε τελείως άσχετα . . . Η ίση εφκαιρία είναι σχεδόν ανέφικτη, χωρίς τη γενικότερη μείωση του απόλυτου ύφους της ανισότητας1.1 Τα εβρήματα αφτα, που αναφέρουν ότι η επιροη του ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κού περιβάλοντος έχει πρωταρχική σημασία, ισχύουν και για τις σοσιαλιστικές δημοκρατίες της Δυτικής Εβρώπης και για την κ ο μουνιστική Ανατολική Εβρώπη και για τις ΗΤΤΑ.
-127-
Η δέφτερη παραδοσιακή θεωρία, ά τ ι ο πλουραλισμοί των ομάδων συμφερόντων παρέχει ισότητα στις π ο λ ι τ ι κ έ « εφκαιρίες, σήμερα αμφισβητείται και αφτη απο μ ε λ έ τ ε ς σαν του Τέοντορ Τ ζ . Λάουι Το Τέλος του Φιλελεφθερισμου (1969). Η συμβατική σοφία υποστήριζε ώς σήμερα ό τ ι η δ υ τ ι κ ή πλουραλιστική κοινωνία είναι μια δ ί κ α ι η και γνήσια α ξ ι ο κ ρ α τ ί α , γ ι α τ ί οι διάφορες ομάδες συμφερόντων που την α π α ρ τ ί ζ ο υ ν , ε ί ν α ι ομογενείς και διατηρούν κάποια αφτοδιορθοΰμενη ισοροπία. Ά ρ α , ο ρόλος της κυβέρνησης μπορεί να π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ε ί στην επικύρωση των συμφωνιων, στις οποίες φτάνουν οι ανταγωνιστικές ομάδες συμφερόντων. Καθώς το τοποθετεί ο Τεόντορ Λ ά ο υ ι , η τ έ τ ο ι α ερμηνεία για τη δυναμική της α μ ε ρ ι κανικής π ο λ ι τ ι κ ή ς συνθέτει " τ ο μοντέλο της 'κρυμένης γης* του Ά ν τ α μ Σ μ ι θ εφαρμοσμένο σε ο μ ά δ ε ς " . Ο μ ω ς η υιοθέτηση αφτης της "κρυμένης γ η ς " , μολονότι υπήρξε χ ρ ή σ ι μ η , με τον τρόπο που εφαρμόστηκε το 18ο και το 19ο αιώνα, δεν έ χ ε ι καμία σχέση ούτε με τη σημερινη π ο λ ι τ ι κ ή ούτε με τη σημερινη ο ι κ ο ν ο μ ί α . Η πορεία των γεγονότων έ χ ε ι α π ο δ ε ί ξ ε ι ε π α ν ε ι λ η μ έ ν α και ολοφάνερα, ό τ ι τα αντιμαχόμενα συμφέροντα δεν διατηρούν αφτοδιορθοΰμενη ισοροπία. Ο ι φτωχοί — σ τ η ν Εβρώπη και στις ΗΤΤΑ— στερούνται την π α ι δ ε ώ , την εμπειρία και την α φτοπεποίθηση για να οργανωθούν και για να ακουστουν μέσα στην πλουραλιστική κακοφωνία. Ά ρ α , κατα κ α ν ό ν α , εξαιρούνται απο τα οφέλη της κ ο ι ν ω ν ί α ς , και οι προσπάθειές-τους να σπάσουν το φράγμα δεν o f 1γησε σε συμβιβασμό, αλα στη διαιώνιση της μ ε ρ ο ληψίας στα σ χ ο λ ε ί α , στα εργατικα σωματεία, στη στέγαση, και σ ' άλους τ ο μ ε ί ς , παρα τ ι ς επίσημες α ν τ ί θ ε τ ε ς διαβεβαιώσεις. Στα πρώιμα σύγχρονα χρόνια οι υπερασπιστές της δημοκρατίας υ ποστήριζαν ό τ ι ο αριστοκράτης δεν πρέπει ν* απολαμβάνει σ υ ν τ ρ ι πτικά ανώτερα προνόμια στο ξεκίνημα της ζ ω ή ς - τ ο υ , α π ο κ λ ε ι σ τ ι κά κ α ι μόνο επειδή έ χ ε ι κληρονομικά προνόμια. Ο ι σημερνοί δ η μοκράτες υποστηρίζουν ό τ ι οι μορφωμένοι κ α ι οι πλούσιοι έχουν συγκριτικά τα ί δ ι α πλεονεκτήματα στο ξεκίνημα της ζ ω ή ς - τ ο υ ς , όπως είχαν οι αριστοκράτες, παρα τ ι ς εφκολίες που υπάρχουν για να μορφωθούν ό λ ο ι . Ά ρ α ο ι δημοκράτες δεν απαιτούν θεωρητικη ισότητα στις ε φ κ α ι ρ ί ε ς , αλα ισότητα στα αποτελέσματα — π ρ ά γ μ α που θα γ ί ν ε ι με την αφτοδιέφθυνση στα σ χ ο λ ε ί α , στην π ο λ ι τ ι κ ή , στον τόπο εργασίας και στα άλα πεδία της δημόσιας δράσης. Η απαίτηση αφτη είναι ι δ ι α ί τ ε ρ α κραβγαλέα στις ΗΤΤΑ, όπου οι
-128-
τραβματικες εμπειρίες της δεκαετίας του I 9 6 0 υπονόμεφσαν α ν επανόρθωτα κ α ι έβαλαν 0ε αμφισβήτηση τους μέχρι σήμερα ι ε ρ ό τατους αμερικανικούς θεσμούς κ α ι τ ι ς α ξ ί ε ς . Η πρόκληση αφτη καθαφτη ε ί ν α ι σύμφωνη με την αμερικανική παράδοση. ΤΤερισότερο απο έναν αιώνα πριν ο ντε Τοκεβιλ είχε παρατηρήσει: Δ ε ν προλαβαίνεις να πατήσεις το πόδι-σου στο α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο έδαφος και ζαλίζεσαι απο την αναταραχή. Διάχυτη βοη ακούγεται παντού και χ ι λ ι ά δ ε ς φωνές ταφτόχρονα α παιτούν την ικανοποίηση των κοινωνικων αναγκών. Ο λ α βρίσκονται σε κίνηση γόρω-σου' εδω, οι κάτοικοι ενος τετραγώνου συναντιώνται για ν ' αποφασίσουν για το κ τ ή οιμο της εκλησίας ' ε κ ε ι , γ ί ν ο ν τ α ι οι εκλογες για έναν αντιπρόσωπο' πιο πέρα, οι υποψήφιοι κάποιας περιοχής σπέβδουν στην πόλη για να συσκεφτουν πάνω σε κάτι σχέδια ' κάπου α λ ο υ , οι εργάτες ενος χωρίου ε γ κ α τ α λ ε ί πουν τους αγρούς για να συσκεφτουν πάνω στο σχέδιο του δρόμου ή του σχολείου . . . Η μεγάλη ταραχώδης π ο λ ι τ ι κ ή συζήτηση των αμερικανικών νομοθετικών σωμάτων . . . δεν ε ί ν α ι παρα απλη προέκταση, επεισόδιο με μικρή α ξ ί α , μπροστά στο παλαΐκο κ ί ν η μ α , που έ χ ε ι τ ι ς ρ ί ζ ε ς - τ ο υ στις κατώτερες τ ά ξ ε ι ς του λαου κι ε κ τ ε ί ν ε τ α ι με την ίδια ε π ι τυχία σε όλες τ ι ς κοινωνικές τ ά ξ ε ι ς (ό). Αφτο το είδος της προσωπικής συμετοχης, δηλαδη η άμεση δημοκ ρ α τ ί α , α ρ χ ί ζ ε ι να εμφανίζεται μετα απο μεγάλο διάστημα απουσίας στις μέρες της Μεγάλης Κυβέρνησης. " Α π ο τ ι ς μέρες του Ν ι ο υ Ν τ η λ " , γράφει ο Τζέημς Ρέστον στους NEW YORK TIMES, " δ ε ν αμφισβητήθηκαν σταθερότερα οι θεσμοί και οι σκοποί της Α μ ε ρ ι κ ή ς , όπως σήμερα" (7). ΤΤράγματι, η σημερινη αμφισβήτηση ε ί ν α ι ριζοσπαστικότερη κ α ι π ε ρ ι ε κ τ ι κ ό τ ε ρ η απο κ ε ί ν η της δ ε κ α ε τίας του 1 9 3 0 , όταν οι προσδοκίες ήσαν σχετικά μέτριες — τ ό τ ε δεν απαιτούσαν παρα μια δουλεία για να συντηρήσουν την ο ι κ ο γ έ ν ε ι ά - τ ο υ ς . Τώρα δεν αμφισβητείται μονάχα ο κ α π ι τ α λ ι σ μ ό ς , αλα και η ηθικη της εργασίας. Επίσης αμφισβητούνται οι παραδοσιακοί ν ό μ ο ι , τα έθιμα κ α ι τα δόγματα, που κυβερνούν τ ι ς σχέσεις α ν ά μεσα στις γ ε ν ι ε ς , την ο ι κ ο γ έ ν ε ι α , και άλους σημαντικούς θεσμουι και τομείς της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Επειδή ο αμερικανικός π ο λ ι τ ι κ ο ς κόσμος είναι σ χ ε τ ι κ ά ελέφθερος, οι προσπάθειες για αφτοδιέφθυνση έχουν πάρει πολες μορφές. Μ ί α
-129-
ε ί ν α ι ο ι ριζοσπαστικές δυναμικέ« επίτροπε«, που έχουν εμφανισ τ ε ί σχεδόν σε κάθε επαγγελματική οργάνωση — ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς , δ α σκάλου« , α ρ χ ι τ έ κ τ ο ν ε ς , οικονομολόγους, δικηγόρου«, φυσικου«, ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ « , ι ε ρ ε ι « , ανθρωπολόγου« και ορκωτού« λ ο γ ι σ τ ε « . Ο ι τ ε λ ε φ τ α ί ο ι , για παράδειγμα, έχουν φ τ ι ά ξ ε ι την οργάνωση " Λ ο γ ι στε« του Λαϊκού Σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ο ς " , με παραρτήματα σε όλε« τ ι « μ ε γάλε« π ό λ ε ι « . Η οργάνωση υπολογίζει και επεξεργάζεται τα ο ι κονομικά δεδομένα για κάθε σημαντικό δημόσιο πρόβλημα — τ ο ν φθηνό ο ι κ ι σ μ ο , την ιατροφαρμακεφτικη περίθαλψη, του« κοίνωφελ ε ι « δασμού«, την ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή κάλυψη των σχολείων, κ λ π . — και τα_δίνει στις ομάδες των λαϊκών συμφερόντων, ώστε όταν αφτε« αποφασίζουν να κάνουν κ ά τ ι , να μην τ ι « κοροΐδέβουν οι μεγαλοε π ι χ ε ι ρ η μ α τ ί ε ς , που απασχολούν επαγγελματίες λ ο γ ι σ τ έ ς . Μία άλη ριζοσπαστική δυναμική επιτροπή είναι η " Ι α τ ρ ι κ ή Επιτροπή για τα Ανθρώπινα Δ ι κ α ι ώ μ α τ α " , που ιδρύθηκε το 1964 απο γ ι α τρούς κ α ι παρεμφερείς επαγγελματίες. Ανάμεσα στις δραστηριότ η τ έ ς - τ η ς είναι η ιατροφαρμακεφτικη κάλυψη στις εκστρατείες για τα π ο λ ι τ ι κ ά δικαιώματα, στις α ν τ ι π ο λ ε μ ι κ έ ς διαδηλώσεις, η κατάθεση υπομνημάτων στη βουλή για τη βελτίωση της ιατροφαρμακεφτικης περίθαλψης, η επάνδρωση κ α ι η εξάπλωση δωρεάν κ λ ι ν ι κ ώ ν , η επίτεφξη προοδεφτικων αναπροσαρμογών στις συλογικες ι α τ ρ ι κ έ ς συμβάσεις, και η έκδοση της εφημερίδας HEALTH RIGHTS NEWS, που υ π ο κ ι ν ε ί κ α ι ενθαρύνει τη συζήτηση πάνω σε αμφισβητούμενα θέματα. Μ ι α άλη εκδήλωση της αφτοδιέφθυνσης στο π ο λ ι τ ι κ ο πεδίο ε ί ν α ι οι διάφοροι α ν τ ι θ ε σ μ ο ι , που αποζητούν μιαν εναλαγη απο τα έξω, κ ι ό χ ι τη διάβρωση απο τα μέσα, όπως κάνουν οι ριζοσπαστικές δυναμικές επιτροπες. Στην π α ι δ ε ί α , π . χ . , υπάρχουν τα "δωρεάν σ χ ο λ ε ί α " , με σκοπο ν ' αποφεφχθει η ανταγωνιστικότητα και ο κ ο ν φορμισμος, που καλιεργουν τα δημόσια σ χ ο λ ε ί α , και να ενθαρυνθ ε ι η συμετοχη των μαθητών στη σχολική διακυβέρνηση κ α ι στον κύκλο των μαθημάτων. Στη θρηΟκείά, έχουμε τ ι ς εκλησίες " α ν τ ε ρ γ κ ρ ά ο υ ν τ " , που συχνά παίζουν το ρόλο του αντιθεσμου στις κατεστημένες ε κ λ η σ ί ε ς . Συνδυάζουν την π ο λ ι τ ι κ ή ανάμιξη με ν έ ε ε τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ ε ς μορφές, οι οποίες ποικίλουν απο τ ι ς π α ράτες στο δρόμο μέχρι τη θεία εφχαριστία με γλυκά κ α ι μπύρα. Η πιο γνωστή, β έ β α ι α , είναι η Ελέφθερη Εκλησία του ΜπέρκλεΟ, τη« οποίας το πρόγραμα περιλαμβάνει 24ωρη τηλεφωνικη υπηρεσία για την προσφορά βοήθειαέ σε ανθρώπους με προβλήματα, που π ο ι κ ί λ ο υ ν απο την κατάχρηση στα ναρκωτικα μέχρι την α ϋ π ν ί α .
-130-
Σημαντικότερες ε ί ν α ι οι κ ο ι ν ο τ ι κ έ ς ομάδες, νου έχουν κ α τ α κ λ ύ σει τα πρόσφατα χράνια τ ι ς ΗΤΤΑ κ α ι τη Δ υ τ ι κ ή Εβρώπη. Ο π ω ς οι π ρ ό γ ο ν ο ί - τ ο υ ς , στον 18ο κ α ι 19ο αιώνα, έχουν πάρει πολες μ ο ρ φές. Ο ι πολυαριθμάτερες είναι μάλον όσες δημιουργήθηκαν στα κολέγια κ α ι στα πανεπιστήμια. "Προσπαθούμε να συζήσουμε και να έρθουμε σε επαφή, και μάλιστα με τ έ τ ο ι ο τράπο, που δε θα γ ι ν ό ταν ποτε στα υπνοδωμάτια ή στα χωριστά δ ι α μ ε ρ ί σ μ α τ α " , εξηγεί ένας τελειόφοιτος σπουδαστής του Χάρβαρντ στην κοινότητα του Κ α ί μ π ρ ι τ ζ . "Προσπαθούμε να γίνουμε αληθινοί άνθρωποι, με τον τρόπο που μας δίδαξαν απο μικρούς να πιστέβουμε — μ ε αγάπη και κατανόηση" (8). Παρόμοιες με τ ι ς πανεπιστημιακές αφτες κ ο ι ν ό τητες ε ί ν α ι ε κ ε ί ν ε ς που έχουν π ο λ ι τ ι κ ο ύ ς ή κοινωνικούς σκοπούς. Τα μ έ λ η - τ ο υ ς υποστηρίζουν υποθέσεις, όπως η απελεφθέρωΟη των γυναικών κ α ι των ομοφυλόφιλων, ο έλεγχος των γενήσεων, οι κ λ ι ν ι κ έ ς για εκτρώσεις και οι π α ι δ ι κ ο ί σταθμοί. Μ ι α άλη μορφή κ ο ι νότητας είναι οργανωμένη γύρο απο τ ι ς συνθήκες της εργασίας, και δ ι α θ έ τ ε ι τ ε χ ν ι κ ά κ έ ν τ ρ α , συνεργατικές τροφίμων, μη κ ε ρ δ ο σκοπικές κ λ ι ν ι κ έ ς , εναλακτικους ραδιοφωνικούς σταθμούς κ α ι ε φημερίδες αντεργκράουντ. Τέλος, υπάρχουν κοινότητες για τ ι ς θρησκεφτικες αρχές ή για την έρεβνα της ουτοπικής ζωης. Ο ι περισότερες ε ί ν α ι α γ ρ ο τ ι κ έ ς . Μ ι α μεγάλη κοινότητα κοντά στην ΝαΟβιλ της Ι ν δ ι ά ν α ς , κ α λ ι ε ρ γ ε ι τα πεντακόσα ε κ τ ά ρ ι ά - τ η ς α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά και μόνο με οργανικές μεθόδους ' τ ρ ε ι ς κ ο ι ν ο τ ι κ έ ς φάρμες στην Αλαμπάμα λειτουργουν με Μάβρους Μουσουλμάνους' " τ α Παίδια του Θ ε ο υ " , μια σέκτα βασισμένη σε συντηρητικές χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ έ ς α ρ χ έ ς , έχει οργανώσει κ ο ι ν ο τ ι κ έ ς φάρμες στην Κ α λ ι φόρνια, το Τέξας και το Κ ε ν τ ά κ υ . Στη βόρεια Ν έ α Α γ γ λ ί α ένα νέο κύμα μεταναστών απο αστυκες περιοχες ξανάβαλε σε κ α λ ι έ ρ γεια τ ι ς παλιές λοφώδεις φάρμες, ά ν ο ι ξ ε καταστήματα ειδών χ ε ι ροτεχνίας και εργοστάσια επεξεργασίας του ξ ύ λ ο υ , ανανέωσε τ ι ς εγκαταλειμένες π ό λ ε ι ς , κ α ι ά ν ο ι ξ ε νέες κ ο ι ν ό τ η τ ε ς , εφημερίδες και εστιατόρια. Ενμ οι κομούνες της Κίνας συναποτελουν την κ ι ν έ ζ ι κ η κοινωνία καθαφτη, ο ι δυτικές κοινότητες αντιπροσωπέβουν τη φυγη ή την εναλαγη απο την κατεστημένη κ ο ι ν ω ν ί α . Τα μ έ λ η - τ ο υ ς ε ί ν α ι α κ ρ ί τες της δυτικής κοινωνίας στον όψιμο 2 0 ο αιώνα, που δεν αποζητούν καινούργια γ η , αλα καινούργιες ανθρώπινες σ χ έ σ ε ι ς . " Γ ι α τ ί να εργάζομαι επι τριάντα ή σαράντα ώρες τη βδομάδα", ρωτα ένας μέλος στην κοινότητα της Α λ μ π ο υ κ έ ρ κ η ς , " γ ι α κάποιον ή για κ ά τ ι , που δεν του καίγεται καρφί για μ έ ν α , ώστε νςΓχω χ ρ ή -
-131-
ματα για ν ' αγοράζω πράγματα, που στα π α λ ι ά - μ ο υ τα παπούτσια κ ι αν δεν τα πάρω;" (9) Ανάμεσα στην κοινότητα κ α ι στην "καθωσπρέπει" κ ο ι ν ω ν ί α , β ρ ί σκεται μια π ο ι κ ι λ ί α απο οργανώσεις με γ ε ν ι κ ό α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό σ κ ο πο την περιφερειακή αφτοδιέφθυνση. Α ν ά μ ί σ ά - τ ο υ ς είναι ο ι Σ υ ν τ ε χ ν ί ε ς για Κ ο ι ν ο τ ι κ ή Ανάπτυξη ( Σ Κ Α ) , χρηματοδοτημένες απο το Ειδικό ΤΤρόγραμα για τ ι ς Κοινωνικές Τιιέσεις του Γραφείου Ο ι κονομικών Εφκαιριων. ΤΤάνω απο σαράντα προγράματα λειτουργουν σε μητροπολιτικά γκέτο κ α ι σε αραιοκατοικημένες αγροτικές π ε ρ ι ο χ ε ς , όπως τα Α π α λ ά χ ι α , το βάρειο Ν έ ο Μ ε ξ ι κ ό , η Αλάσκα, κ ι η βορειοανατολική Ο κ λ α χ ό μ α . Ο ι δραστηριότητές-τους ποικίλουν απο την επιτηδεβμένη υπ εργολαβική β ι ο τ ε χ ν ί α ώς τ ι ς ο ι κ ι σ τ ι κ έ ς ε ξ ε λ ί ξ ε ι ς και τ ι ς λιανεμπορικες αγορές. 'Αλες ε ί ν α ι σ υ ν ε ρ γ α τ ι κ έ ς , άλες μη κερδοσκοπικές σ υ ν τ ε χ ν ί ε ς , κ α ι άλες κερδοσκοπικές σ υ ν τ ε χ ν ί ε ς συλογικης ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς . Ανεξάρτητα απο τη δομή-τους, όλες ελέγχονται απο τους κ α τ ο ί κ ο υ ς , ή τους αντιπροσώπους των κατοίκων, σ τ ι ς χτυπημένες απο τη φτώχεια π ε ρ ι ο χ ε ς , τ ι ς οποίες και επιδιώκουν να υπηρετήσουν. Μ ί α απο τ ι ς επιχειρήσεις α φ τ ε ς , τ ι ς Σ Κ Α , ε ί ν α ι αφτη που ονομάζ ε τ α ι Ταμειακή Ένταξη της Κεντρόπολης (ΤΕΚ), που λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί σε μια νότια π ό λ η , την Κεντρόπολη (φανταστικό όνομα), η οποία έ χ ε ι πληθυσμό εκατό χ ι λ ι ά δ ε ς , τριανταπέντε χ ι λ ι ά δ ε ς απο τους οποίους ε ί ν α ι μάβροι. Χρηματοδοτημένη απο το Σεπτέμβρη του 1968, το Σεπτέμβρη του 1972 η ΤΕΚ απασχολούσε με κ α ν ο ν ι κ ο ω ράριο 51 άτομα κ α ι είχε προΟπολογισμο διακόσιες χ ι λ ι ά δ ε ς δολάρ ι α . Ο ι ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , που λειτουργουν σήμερα, περιλαμβάνουν ένα σουπερμάρκετ και ένα εργοστάσιο τυποποιημένων σ π ι τ ι ώ ν . Η γη έ χ ε ι απαλοτριωθει για τον εποικισμο κ α ι τ ι ς νέες βιομηχανίες όπως η κ ο ι ν ο τ ι κ ή κονσερβοποία κ α ι το καθαριστήριο. Η ΤΕΚ ε ί ναι οργανωμένη σαν κερδοσκοπική συντεχνία με δ ι ο ι κ η τ ι κ ο συμβούλιο απο 24 δ ι ε φ θ υ ν τ ε ς , απο τους οποίους οι 16 εκλέγονται α πο τους μ ε τ ό χ ο υ ς , που πρέπει να είναι φτωχοί (σύμφωνα με προκαθορισμένα κριτήρια) και πρέπει να διαμένουν στην περιοχή που υπηρετεί η ΤΕΚ. Έτσι ο ι αντιπρόσωποι με το μικρό εισόδημα έ χουν τον έλεγχο της σ υ ν τ ε χ ν ί α ς . Ο μ ω ς έχουν δυσκολίες στην εξάσκηση του ελέγχου. Το πρόβλημα είναι το ί δ ι ο , που μ α σ τ ί ζ ε ι τον εργατικό έλεγχο στη Γιουγκοσλαβία — τ ο υ ς λ ε ί π ε ι η παιδεία και η αφτοπεποίθηση. Ο ι μ έ τ ο χ ο ι , που ουδέποτε υπήρξαν κεφαλ α ι ο κ ρ ά τ ε ς , φυσικά αγνοούσαν τα δικαιώματα και τ ι ς εφθύνες
-132-
TOUC. Μολονότι έχουν την πλειοψηφία Οτο δ ι ο ι κ η τ ι κ ο συμβούλιο, αποδέχτηκαν TIC π ρ ο τ ά σ ε ^ τ η ί μορφωμένη« μειοψηφίαε. Επειδή η τάση αφτη παραβίαζε τον αφτοδιεφθυντικο ορθολογισμο τη« ΤΕΚ, ο χενίΗος διεφθυντη« κάλεοε σε μια σειρά συναντήσει« του« δ ι εφθυντε« με το μικρό εισόδημα μ ό ν ο . Τα πρακτικα τη« πρώτη« συνάντηση« στι« 18 Ιούνη 1969 περιείχαν τα παρακάτω σχόλια: Ο πρόεδρο« . . . μα« εξήγησε ό τ ι έχουμε να διεκπεραιώσουμε ένα έργο κ α ι ό τ ι ο μόνο« τρόπο« για την επίτεφξή του είναι η πλέρια (συμετοχή-μα«). Το χορο πρέπει να τον σύρουμε ε μ ε ι ^ και de τα τώρα τον σέρνουν ά λ ο ι . Η κυρία Φ . (δεν ε ί ν α ι μέλο« του συμβουλίου) τόνισε τη σημασία τη« συμετοχη« των μελών με μικρό εισόδημα OTIC σ υ ν ε δ ρ ι ά σ ε ι « . Κατόπιν ρώτησε για του« λόγου«, που δεν Ουμετέχουμε. Η κυρία Σ . (διεφθόντρια με μικρό εισόδημα) ανέφερε σαν κύριο λόγο ό τ ι τα (υπόλοιπα) μέλη μιλούν πολυ γρήγορα. Και μ ε τ α χ ε ι ρ ί ζ ο ν τ α ι " α ρ κ ε τ ε « λ έ ξ ε ι « που δεν τ ι « κ α τ α λαβαίνουμε" ( Ι Ο ) . Ο ι συνεδριάσει« αποκάλυψαν για μιαν ακόμα φορα ότι η ισοτιμία OTIC εφκαιρίε« ε ί ν α ι εξωπραγματική, αν δεν έχουν ό λ ο ι την ε μ πειρία και την αφτοπεποίθηση για ν ' αδράξουν την εφκαιρίϋ. Η πρόσφατη μ ε λ έ τ η για τη μικρή πόλη Βέρμοντ του Σ έ λ μ π υ , απόσπασε με πονηρία τα εξηc σχόλια απο φτωχού« α γ ρ ό τ ε « , που απόφεβγαν τ ι « συνεδριάσει« ή , αν π ή γ α ι ν α ν , κρατούσαν Οιγη ιχθύο«: Ξέρω τ ί σ κ έ π τ ο μ α ι . Μα δε μπορώ να το εκφράσω με τρόπο κατανοητο για TOUC ά λ o υ c . Δεν έχω πάει σχολείο και ε ί ναι αξεπέραστο εμπόδιο. "Αλοτε βγάζω το σκασμό. Ή βράζω ο λ ό κ λ η ρ ο ι Θάχα πολα να πω. Αν είχα μορφωθεί, θα ήταν διαφορετικα. Αν σηκωθεί« για να μιΛήσει«, θα σε ανακαλέσουν στην τάξ η , ε ί τ ε ε ί ν α ι η σειρά-σου να μ ι λ ή σ ε ι « ε ί τ ε ό χ ι . Ό λ α ε ί ναι κομένα κ α ι ραμένα πριν απο τη συνεδρίαση. Τα οργανώνουν με τον τρόπο-του« πριν απο τη συνάντηση. Ό χ ι , ποτε δε μ ι λ ω . Έχω δει Tôoouc πολου« να TOUC ανακαλούν στην τ ά ξ η . (11)
-133-
As ξαναγυρίσουμε στην Κεντρόπολη. Ο ι διεφθυντες με το μικρό εισόδημα επιμορφώθηκαν στην ενεργή συμετοχη με τυπικά ε κ π α ι δεφτικα προγράματα και με ε ι δ ι κ ε ς συναντήσεις πριν απο TIC σ υ νεδριάσεις του δ ι ο ι κ η τ ι κ ο ύ συμβουλίου. Καθωε τα φτωχά μέλη του συμβουλίου μάθαιναν να παίζουν το ρ ό λ ο - τ ο υ ς , αποκαλύφθηκε ά τ ι η συνεισφορά-τους σε ορισμένα ζητήματα ήταν μ ο ν α δ ι κ ή , όπως στο σχεδιασμό φτηνού ο ι κ ι σ μ ο ύ , ακριβώς επειδή ήσαν φτωχ ο ί . Σήμερα τα μέλη με το μικρό εισόδημα δ ι α χ ε ι ρ ί ζ ο ν τ α ι αποκ λ ε ι σ τ ι κ ά την ΤΕΚ και η ενεργοποίηση της κοινάτητας α φ ξ ά ν ε ι . Ο ι Σ Κ Α δείχνουν τώρα την α ξ ί ά - τ ο υ ς πάνω στη μείωση της ο ι κ ο νομικής εξάρτησης των φτωχων περιοχών και στην άφξηση της α τομικής και της κ ο ι ν ο τ ι κ ή ς εξουσίας. 1σως σήμερα αποδέχονται κάποιον εβρύτερο ράλο απο κ ε ί ν ο ν για τον οποίον ιδρύθηκαν α ρ χ ι κ α , όπως προλέγει κάποιος στοχαστής: ΤΓολες απο τ ι ς Σ Κ Α που λειτουργουν σήμερα, είναι α ν ο ι χτές για συμετοχη ή συνιδιοκτησία απο όλους τους κ α τ ο ί κ ο υ ς , μολονότι ο έλεγχος στο τωρινό στάδιο β ρ ί σ κ ε ται στα χέρια των φτωχων. Επιπρόσθετα, οι δραστηριότητες των Σ Κ Α , όπως στην Κεντρόπολη, υπηρετουν όλη την κ ο ι ν ό τ η τ α . Το καλο σουπερμάρκετ ή τα καλοσχεδιασμένα προκατασκεβασμένα σ π ί τ ι α δεν πατρονάρονται α π ο κ λ ε ι σ τ ι κά κ α ι μόνο απο τους φτωχούς. Μολονότι το α ν τ ί θ ε τ ο τ ε ί ν ε ι να ε ί ν α ι α λ η θ ι ν ό . Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , ο ι Σ Κ Α δεν ε ί ν α ι απομονωμένες δραστηριότητες, παρα το γεγονος ότι ε λ έ γ χ ο ν τ α ι απο αντιπροσώπους των φτωχων, οι οποίοι όμως α ποτελούν αναπόσπαστο μέρος στην ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ζωη της π ε ρ ι ο χ ή ς . Συνεπώς μπορούμε να π ε ρ ι μ έ ν ο υ μ ε , ό τ ι καθώς ο ι άνθρωποι αρχίζουν να καταλαβαίνουν πως οι οργανώσεις αφτες υπηρετουν τα συμφέροντά-τους, ο ι Σ Κ Α θα απλωθούν σε εβρύτερες π ε ρ ι φ έ ρ ε ι ε ς , π ο υ , με τη σ ε ι ρ ά - τ ο υ ς , θα τ ι ς δυναμώσουν ώστε να αποχτήσουν τους απαιτούμενους πόρους. (12) Βέβαια όλες οι περιφερειακες προσπάθειες για αφτοδιέφθυνση δεν εξαρτιούνται απο το κυβερνητικό τ α μ ε ί ο , πράγμα που συμβαίνει για τ ι ς Σ Κ Α . ΤΤολες είναι ανεξάρτητες στην προέλεφοη και στις λ ε ι τ ο υ ρ γ ί ε ς - τ ο υ ς . Ας δούμε τέσερις α π ' αφτες: τη Σ τ ο - Ρ ο ξ , κ ο ντά στο ΤΤίτσμπουργκ της ΤΤενσυλβανίας ' την Ο Α Μ στην Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν ' την ΤΤΣΔ στη Δ υ τ ι κ ή Α κ τ ή ' και την Ε Κ Ο Α Μ στο Νότο και στην Εγγύς Δύση.
-134-
Η Σ τ ο - Ρ ο ξ ε ί ν α ι συντομογραφία δυο χωριστων κ ο ι ν ο τ ή τ ω ν , α κ ρ ι βώς έξω απο το ΤΤίτσμπουργκ — τ η ς Στόουκ Τάουνσιπ και της ΜακΚηζ Ροξ Μπάραφ. Ο ι δυο κοινότητες ε ί ν α ι γ ε ι τ ο ν ι κ ε ς και καθεμία έ χ ε ι γύρο Οτου ς Ι Ο , 5 χ ι λ ι ά δ ε ς κ α τ ο ί κ ο υ ς . Γύρο στο 96 ο / ο είναι λεφκοι εργάτες με εισόδημα απο 5 μέχρι 6 χ ι λ ι ά δ ε ς δολάρια ' γύρο στους χ ί λ ι ο υ ς ε ί ν α ι κ ο ι ν ο τ ι κ ο ί υπάληλοι. Το 85 ο / ο είναι καθολικοί και δυο απο τους πρώτους αρχηγούς στην ε δραίωση της αληλοβοηθητνκης οργάνωσής-τους, την Εστίαση στην Ανανέωση ( Ε Σ Α ) , ήσαν ο πατήρ Ν τ ό ν α λ ν τ Φίσερ κ α ι η αδελφή ΤΓωλετ. Η Επισκοπή του ΤΤίτσμπουργκ και ιδιώτες συνεισέφεραν κεφάλαια για την Ε Σ Α , της οποίας ο ι α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ο ί σκοποί καθορίστηκαν στο πρώτο τέφχος (25 Ιούλη 1973) της εφημερίδας-της, FOCUS O N N E I G H B O R H O O D : Ο λαο ς στη Σ τ ο - Ρ ο ξ , όπως και σε πολες άλες κοινότητες σ ' όλη τη χώρα, απο πολύν καιρό εναπόθεσε την εφθύνη για την κ ο ι ν ή ζωη στους αντιπροσώπους. Ο ι αντιπρόσωποι, ε ί τ ε ήσαν μέλη του Σ χ ο λ ι κ ο ύ Συμβουλ ί ο υ ε ί τ ε μέλη του Συμβουλίου (ή της Επιτροπής) της ΤΤόλ η ς , ως επι το π λ ε ί σ τ ο ν , διαχειρίστηκαν άσχημα τ ι ς κ ο ι νές υποθέσεις και μεταχειρίστηκαν εγωιστικά την ε ξ ο υ σ ώ για το προσωπικό-τους όφελος. Το τ ε λ ι κ ό αποτέλεσμα στο Σ τ ο - Ρ ο ξ και σε κάθε πόλη είναι πλατύ χάσμα στην ε π ι κ ο ι νωνία ανάμεσα στους " π ο λ ι τ ι κ ο ύ ς " κ α ι στο λ α ο , η απιστία και η μνησικακία εκείνων που βρίσκονται στην ε ξ ο υ σ ί α , κ α ι η τραβματικη απώλεια της ελεφθερίας του λ α ο υ . Δ ε ν κατηγορούμε κανένα συγκεκριμένο πρόσωπο ή κ ό μ α ' κ ρ ι τ ι κάρουμε το σύστημα, που κατάντησε σχεδόν αδύνατη τη δημιουργικη και άμεση συμετοχη του λαου στη διαδικασία που ο φ ε ί λ ε ι να είναι τελείως φυσιολογική για τους α μ ε ρ ι κανούς πολίτες — τ η δημοκρατία, ή την αφτοδιέφθυνση. Τον περασμένο Μάη (1973), η ΕΣΑ έκανε ένα βήμα για την επανόρθωση του κάκου, δημιουργώντας το Συμβούλιο της Γ ε ι τ ο ν ί α ς . Το Συμβούλιο εκλέγεται και λογοδοτεί στις τ α κ τ ι κ έ ς σ υ ν ε δ ρ ι ά σ ε ι ς που κάνουν οι γ ε ι τ ο ν ί ε ς της κ ο ι ν ό τητας Σ τ ο - Ρ ο ξ . Κάθε κάτοικος ή εργάτης στο Σ τ ο - Ρ ο ξ προσκαλείται με ι σ ο τ ι μ ί α ψήφου να συμετάσχει στη μηνιαία συνέλεφση της γ ε ι τ ο ν ι ά ς - τ ο υ κ ι ακόμα στις τ ρ ι μ η ν ι α ί ε ς συνελέφσεις της κ ο ι ν ό τ η τ α ς , όπου συγκεντρώνονται όλα
-135-
τα μέλη του Συμβουλίου. Κάθε πρόγραμα, δραστηριότητα ή πρόβλημα, που ενδιαφέρει το λ α ο , είναι θέμα ημερήσιας διάταξης για το Συμβούλ ι ο — ο σταθμός πρώτων βοηθειών, η κατανομή του εισοδήματος, το νέο σχολείο, η παιδική υγεΰα, ο π ι σ τ ο δ ο τ ι κ ο ί οργανιΟμος, κ λ π . Στην ουσία, το Συμβούλιο αποτελεί την αρχή σε μια νέα διαδικασία για τη λήψη των αποφάσιων, που αφορούν τη δημόσια ζωη στην κοινότητα. Αφου ο λαο ς συναθροίζεται, ψηφίζει, και αναλαμβάνει την εφθύ>>η για την τ ύ χ η - τ ο υ . Είναι ίσως δύσκολο, όμως είναι λαίκο έργο και θ ' αποδειχ τ ε ί πετυχημένο, εφόοο θα το διεξάγουμε με περηφάνεια και ελπίδα. Ένα είναι σίγουρο — τ ο κ.οινο καλο θα ζωογονηθεί και η αξιοπρέπεια κάθε προσώπο υ θα ανυψωθεί με την υπέφθυνη τούτη χρήση της ε λ ε φ θ ι ρ ί α ς . Το βάδισμα στο δρόμο αφτο σημαίνει ό τ ι χαράζετα. η πίστη στο λαο — κ ά τ ι που περισότερο α π ' ο , τ ι δ ή π ο τ ε ιΐλο χρειάζεται στους καιρούς-μας. (13) Απο το 1969, που άρχισαν να λειτουργουν οι 21 συνελέφσεις γειτονίας στο Σ τ ο - Ρ ο ξ , για ν ' αδράξουν " τ η ν τύχη-τους στα χέρια τ ο υ ς " , πέτυχαν εντυπωσιακό αποτελέσματα, ανάμεσα στα οποία • πιστωτικό συνεταιρισμό απαρτιζόμενο απο τους κ α τ ο ί κους. • πρόγραμα πνεβματικης υγείας (απασχολούν σύμβουλο, ψυχολόγο, κοινωνικο λειτουργο και γραματέα με κ α ν ο νικο ωράριο). • "ΤΤρόγραμα Εμπείρων ΤΤολιτων", με πέντε αποκλειστικά και έξη μερικά απασχολούμενους, που δίνουν συμβου.λεφτικες πληροφορίες απο πόρτα σε πόρτα, κάνουν μ ι κροεπισκεβες στα σ π ί τ ι α , μεταφορες και δίνουν ο ι κ ο νομικές συμβουλές. • υπηρεσία μεταφορών — τ ο " Α μ ά ξ ι που Βρίσκεται ΤΤαντου" ένα φορτηγο που κάνει τέΟερις φορές τη μέρα το γύρο της κοινότητας και του προσφέρει ο καθένας ό , τ ι θέλει. • αφτοσυντηρούμενο παιδικο-ιατρικο σταθμό, με π α ι δ ί α τ ρ ο , που εξυπηρετεί 1 . 5 ο ο - 1 . 8 ο ο παίδια.
-136-
• σταθμό πρώτων βοηθειών. • πρόγραμα φαγητού ατά σ χ ο λ ε ί α . Ο σχεδιασμό« κ α ι η λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α των προγραμάτων, που περιγράψαμε παραπάνω, ό λ ε « οι σπουδαίε« αποφάσειε — α κ ό μ α κ α ι ο ι ε κ μ ι σθώσει«, ο ι δαπάνε« και η διαμόρφωση τηε π ο λ ι τ ι κ ή ς — ε ί ν α ι έργο των κοινοτικών συναθροίσεων, κ α ι ό χ ι των αντιπροσώπων ή κ α ν ε νο« μισθωμένου ε π ι τ ε λ ε ί ο υ . Το πρότυπο Σ τ ο - Ρ ο ξ , όπωε και ο ι Σ Κ Α , θα μπορούσε να εξασκήσει επιροη πολυ πιο πέρα απο τ ι ε δυο μικρεε π ό λ ε ι ε . Σ τ ι ε 13 Απρίλη 1972, ο κυβερνήτηε Σαπ τηε ΤΤενσυλβανίαε υπόγραψε ένα ν ό μ ο , που χορηγούσε αφτοδιοίκηση σ τ ι ε τ ο π ι κ ε ε κ ο ι ν ό τ η τ ε ε . Ο ι π ο λ ί τ ε ε των κοινοτήτων αφτων έ χουν το δικαίωμα να εκλέξουν τα μέλη τηε κυβερνητικηε ε π ι τ ρ ο πηε μ ε λ ε τ ώ ν , τα οποία έχουν στη διάθεσή-τουε ένα χρόνο για να ετοιμάσουν τον ν έ ο καταστατικό χ ά ρ τ η , που θ ' αντικαταστήσει τον π α λ ι ό , ο ο π ο ί ο ε , ωε επι το π λ ε ί σ τ ο ν , έχει καλουπαριστει απο την κρατική νομοθεσία. Ο νέοε καταστατικοε χ ά ρ τ η ς απο τη στιγμή που θα ψηφιστεί απο το εκλογικο σώμα, αντικαθιστα τον π α λ ι ό . Τα μέλη τ η ε επιτροπηε έχουν απόλυτη δικαιοδοσία για την εκλογή τηε κυβερνητικηε δομηε του καταστατικού χ ά ρ τ η ' ο μ ό νοε περιορισμοε που υπάρχει είναι τα κυβερνώντα σώματα να ε κ λ έ γ ο ν τ α ι απο το λ α ο . "ΈτΟι η φύση τηε μ ε λ ο ν τ ι κ η ε τοπικηε αφτοδιοίκησηε στην ΤΤενσυλβανία θα εξαρτηθεί απο το ενδιαφέρον και τ η συμετοχη των π ο λ ι τ ώ ν . Εξίσου εντυπωσιακή είναι η εργασία τηε Οργάνωσηε Ά ν τ α μ ε Μόργκαν ( Ο Α Μ ) , στη βορειοδυτική Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν , στην οποία έ χουμε κιόλαε αναφερθεί. Η Περιοχή Ά ν τ α μ ε Μόργκαν π ε ρ ι λ α μ βάνει περι τουε τ ρ ι ά ν τ α χ ι λ ι ά δ ε ε ανθρώπουε — ό Ο ο / ο μάβρουε, 35 ο / ο λεφκουε κ α ι 5 ο / ο ισπανόφωνου«. Γύρο στο 21 ο / ο κ ε ρ δίζουν λ ι γ ό τ ε ρ ο απο 3 . 2οο δολάρια το χ ρ ό ν ο . Εκτο« απο τα λίγα σ π ί τ ι α , που επιδιορθώθηκαν με μεγάλο κ ό σ τ ο ε , η γ ε ι τ ο ν ί α είναι ερειπωμένη. Ο ι π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ε , στη δεκαετία του 1 9 5 0 , να ε ξ α σφαλίσουν κυβερνητικά χρήματα για την αναστήλωση τηε πόληε απορίφθηκαν απο τ ο Κογκρέσο. Η ανεξάρτητη ντόπια δραστηριοποίηση στη δ ε κ α ε τ ί α του I 9 6 0 αποδείχτηκε περισότερο π ε τ υ χ η μ έ ν η για την αντιμετώπιση των προβλημάτων, όπωε το έγκλημα, η ανεπαρκηε παιδεία και ο ι φτωχοί γ α ι ο κ τ ή μ ο ν ε ε . Το 1972 η Ο Α Μ ιδρύθηκε σαν μη κερδοσκοπικοε οργανισμοε, με δηλωμένο σκοπο " ν α βελτιώσει ουσιαστικα την ποιότητα τηε ζωηε όσο ί ο δυνατό περισότερων ανθρώπων, κ α ι ν 1 αποτελέΟοΐ τη φωνη και το μέσο
-137-
δράσης τηε κ ο ι ν ό τ η τ α ε " . Η εξουσία α ν ή κ ε ι στη Συνέλεφση τηε Κ ο ι ν ά τ η τ α ε , στην οποία κάθε πρόσωπο, που ζ ε ι ή εργάζεται εκει, μπορεί να είναι μ έ λ ο ε . Η Συνέλεφση ε γ κ ρ ί ν ε ι άλα τα σχέδια και ε κ λ έ γ ε ι τον πρόεδρο, τ ι ε επιτροπεε και το Εκτελεστικό Συμβούλ ι ο . Το Συμβούλιο α π ο τ ε λ ε ί τ α ι απο τέσερα μέλη για καθεμία απο τ ι ε πέντε γ ε ι τ ο ν ι ε ε τηε κ ο ι ν ά τ η τ α ε . Η συμετοχη στην Ο Α Μ σ ή μερα φτάνει στουε τ ρ ε ι ε χ ι λ ι ά δ ε ε ανθρώπου«. Ο ι υ π η ρ ε σ ί ε ε , που οργάνωσε η Ο Α Μ , περιλαμβάνουν δωρεάν ν ο σοκομειακή περίθαλψη, " Ο ί κ ο για Δ ρ α π έ τ ε ε " , δηλαδη για τουε έφηβου« που χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ι β ο ή θ ε ι α , κέντρο β ί ν τ ε ο , που παράγει εμπορικά και εκπαιδεφτικα προγράματα για την τηλεόραση, β δ ο μαδιάτικη εφημερίδα με τον τελείωε ασύμφωνο τ ί τ λ ο THE D A I L Y RAG (Το Καθημερινό Ράκοε), πειραματικό μη αναγνωρισμένο π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο , που προσφέρει μαθήματα πάνω στα θέματα που δ ι α λέγουν ο ι κ ά τ ο ι κ ο ι , γύρο στα είκοσι δωρεάν σ χ ο λ ε ί α , που λ ε ι τουργούν απο τουε γ ο ν ε ι ε , και π ο ι κ ί λ ο υ ν απο νηπιαγωγείο μέχρι γυμνάσιο, και π ο ι κ ί λ α τεχνουργήματα, δηλαδη ξ υ λ ο γ λ υ π τ ι κ ή , κατεργασία δέρματοε, α γ γ ε ι ο π λ α σ τ ι κ ή , ζωγραφική, κ α ι ε π ι σ κ ε βεε σπιτιών κ α ι αμαξιών. Η Ο Α Μ έφτιαξε και τη συνομοσπονδία των είκοσι καταστημάτων λ ι α ν ι κ η ε πώλησηε, που έχουν συλογικη ι δ ι ο κ τ η σ ί ϋ κ α ι είναι μη ιεραρχικα και μη κερδοσκοπικά. Π ε ρ ι λ α μ βάνουν τρία καταστήματα τροφίμων, ένα φαρμακείο, ένα κ ο ι ν ο τ ι κο β ι β λ ι ο π ω λ ε ί ο , μια συνεργατική δίσκων, και ένα τυπογραφείο. Τα καταστήματα τροφίμων, που αποτελούν μέροε τηε W A S H I N G T O N F O O D FEDERATION, τώρα δα διαπραγματέβονται με μ ι κρουε κτηματίεε τηε περιοχηε κ α ι με την ομάδα N A T I O N A L SHARECROPPERS του νότου για να κλείσουν μακροπρόθεσμη σύμβαση, με την οποία τα τρόφιμα θα έρχονται απεφθείαε απο τον παραγωγό στον καταναλωτή. Ο ι κ ο ι ν ο τ ι κ ε ε αφτεε ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ε μέχρι τώρα εξαρτήθηκαν απο δάνεια των κατοίκων ή των ντόπιων ιδρυμάτων τηε Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν , αλα η Ο Α Μ σκέφτεται να δημιουργήσει Κ ο ι ν ο τ ι κ ο Χρηματοδοτικο Ταμείο, που θα εισπράτει φόρο πωλήσεων απο τ ι ε κ ο ι ν ο τ ι κ ε ε ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ε και τουε οργανισμουε υπηρεσιών. Το σχέδιο τ ο ύ τ ο , α πο πρώτη μ α τ ι α , φαίνεται ό τ ι τραβα το δρόμο του γνωστού συστήματοε των δημοτικών φόρων, με το οποίο η κοινότητα φορολογ ε ί τ α ι για να τρέφει τουε κοιλαράδεε γραφειοκράτεε τηε πόληε και τη διέφθυναη υπηρεσιών, πάνω στουε οποίουε δεν έχουν κ α νένα έλεγχο οι κ ά τ ο ι κ ο ι . " Τ ε λ ι κ ά ε λ π ί ζ ο υ μ ε " , υποστηρίζει ο α -
-138-
ντιπρόσωπος της Ο Α Μ , " ό τ ι η γ ε ι τ ο ν ί α , με την Ο Α Μ , θα μπορέσει να κ ά ν ε ι την εξης πρόταση στη γραφειοκρατία της π ο λ ι τ ε ί α ς — μ η ν αρπάζετε τα χρήματά-μας και μην μας παρέχετε υπηρεσίες. Δ ε ν σαε ζητάμε τίποτα και απαιτούμε να μη μαε παίρνετε τ ί π ο τ α . Μ ι α και η Ά ν τ α μ ε Μόργκαν είναι φτωχή γ ε ι τ ο ν ί α (βέβαια ό χ ι και η φτωχότερη στην π ο λ ι τ ε ί α ) η πρόταση αφτη θα μπορούσε να ε γ κ ρ ι θ ε ί έφκολα, αφου, αν αρνούνταν να την ε γ κ ρ ί ν ο υ ν , θα έπρεπε να πουν 'Δε μπορούμε να σαε αφήσουμε να το κάνετε αφτο, γ ι α τ ί αλιωε οι γραφειοκράτεε θα μείνουν απλήρωτοι 1 " (14). Ο ι ΤΓολίτεε του Συνδέσμου Δράσηε (TT Σ Δ) και η Εταιρεία Κ ο ι ν ο τικών Οργανώσεων για 'Αμεση Μεταρύθμιση ( Ε Κ Ο Α Μ ) είναι παρόμοιεε κατα το ό τ ι , μαζι με όλεε τ ι ε πολυάριθμεε, διασκορπισμένες σ ' όλη τη χώρα, ο μ ά δ ε ε , ακολουθουν τη στρατηγικη του ο ρ γανωτή κοινοτήτων Σαούλ Α λ ί ν σ κ ο για την αφτοβοήθεια των α ν θρώπων. Βασικοε α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό ς σκοπόε-τουε είναι να δείξουν στο λαο πώε να αποκτήσει τη δύναμη που του χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι για να διαμορφώνει τα γεγονότα που επηρεάζουν τη ζ ω ή - τ ο υ . Ενω ο ι κ ο ι νωνικοί λειτουργοί ενεργούν σαν διάμεσα ανάμεσα στουε π α ν τ ο δύναμους και στουε ανίσχυρουε, η ΤΤΣΔ κ α ι η Ε Κ Ο Α Μ αποζητούν να προετοιμάσουν τουε ανίσχυρους για να προκαλέσουν το " σ ε ι σ μ ό " - τ ο υ ς οποτεδήποτε κ α ι οπουδήποτε το κρίνουν α ν α γ κ α ί ο . Η δράση κατεφθύνεται ενάντια σ ' αφτα που θεωρούν σα μ ε γ α λ ύ τ ε ρους ανταγωνιστές του λαϊκού συμφέροντος: το συνασπισμένο πλούτο κ α ι την ε ξ ο υ σ ί α , τη γραφειοκρατική απολίθωση και την αναισθησία προς τ ι ς λαϊκές α ν ά γ κ ε ς . Μέσα σ ' αφτο τον κ ο ι ν ο σ κ ε λ ε τ ό , οι διάφορες λ α ϊ κ έ ς ομάδες δράσης π ο ι κ ί λ ο υ ν ανάλογα με τις ντόπιες συνθήκες και τις π α ραδόσεις, κ α ι σύμφωνα με την προσωπικότητα κ α ι το υπόβαθρο του α ρ χ η γ ο ύ - τ ο υ ς . Η ΤΤΣΔ ε ί ν α ι δημιούργημα του Μ ά ι κ Μ ί λ ε ρ , ο ο π ο ί ο ς , μετα την πείρα που απόκτησε πάνω στο σπουδαστικο και στο π ο λ ι τ ι κ ο κ ί ν η μ α , σήμερα διδάσκει στα τμήματα αστυκων σπουδών του πανεπιστημίου του Στάνφορντ και του Σαν Φραντσίσκο και ε ί ν α ι πρόεδρος της ΤΤΣΔ. Η ΤΤΣΔ α π ο τ ε λ ε ί τ α ι απο το τμήμα αναζήτησης κεφαλαίων, το οποίο ψάχνει και βρίσκει κεφάλαια για να συμπληρώνεται το ποσο που μαζέβεται απο τ ι ς δ ε κ α δόλαρες ετήσιες συνδρομές' το τμήμα εκπαίδεφσης, που ε κ π α ι δέβει οργανωτές απο τους ν ε ο σ ύ λ ε κ τ ο υ ς ' και το τμήμα οργάνωσης, που οργανώνει τ ι ς κατα τόπους ομάδες, τα επαρχιακα κέντρα και σ υ ν τ ο ν ί ζ ε ι το μηχανισμό σ ' όλη τη χώρα.
-139-
Η ΤΤΣΔ ακολουθεί τρεις γ ε ν ι κ ε ς σ τ ρ α τ η γ ι κ έ ς . Η πρώτη ε ί ν α ι η οργάνωση της ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς λαϊκής δύναμης για ιδιαίτερους α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ο ύ ς σκοπούς, όπως είναι η υποστήριξη στο μπουκοτάριΟμα των Αγρεργ'ΐτων, και η ανάληψη των ι δ ι ω τ ι κ ω ν , των ημιδημόσιων και των κρατικών καταθέσεων απο TIC τ ρ ά π ε ζ ε ς , τα τ α μ ι ε φτήρια και τα δανειστικό ιδρύματα, που δεν προσλαμβάνουν κατα προτίμηση έγχρωμους ή που κάνουν φ υ λ ε τ ι κ ε ς δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς στην παροχή δ α ν ε ί ω ν . Η δέφτερη στρατηγικη ε ί ν α ι η άμεση μαζική δράση για να εμποδίζονται ο ι αξιωματούχοι των γιγάντιων συγκροτημάτων ή ΤΟΊ κράτους να κάνουν παζάρια ή παραχωρήσεις σε σ υ γ κ ε κριμένα πμοβήματα. ΤΤ.χ., τον Απρίλη του 1975, είκοσι φορτωτές αφτοκινήτων, μέλη της ΤΤΣΔ, κατέβηκαν στο Σακραμέντο και τ ρ ά βηξαν απο το γιακα πάνω απο εκατό βουλεφτες, για να ψηφίσουν υπερ του "σωσίβιου ν ό μ ο υ " , όπως τον έ λ ε γ α ν , που πρόβλεπε μειωμένο τ ι μ ο λ ό γ ι ο για την ελάχιστη παροχή γκαζιού και η λ ε κ τ ρ ι σμού στους π ο λ ί τ ε ς . Τούτη η σημαντικότατη αντίστροφη της π α ράδοσης: υψηλό τ ι μ ο λ ό γ ι ο για τους μικρούς καταναλωτές κ α ι χαμηλό τ ι μ ο λ ό γ ι ο για τους μεγάλους καταναλωτές, ψηφίστηκε απο τη βουλή και υπογράφηκε απο τον κυβερνήτη στις 23 Σεπτέμβρη 1975. Ά λ ε ς ε π ι τ υ χ ί ε ς , απόροιες της άμεσης μαζικής δράσης ήσαν η βελτίωση της ποιότητας του νερού στο Ηστ ΜπαΛι, η αποκάλυψη ό τ ι κάποια κ ε ν τ ρ ι κ ή επιχείρηση στο Σαν Φραντσίσκο έκανε φοροδιαφυγή, υποτιμώντας τα περιουσιακά-της σ τ ο ι χ ε ί α , και η κ α τ α νομή περι.σότερων κεφαλαίων στις άμεσες σχολικές ανάγκες στην περιοχή του Σαν Φραντσίσκο, με α ν τ ί σ τ ο ι χ η μείωση στις γραφειοκρατικές δαπάνες. Ο ι δραστηριότητες αφτες συνοψίζονται στην τρίτη γ ε ν ι κ ή στρατ η γ ι κ ή που αναπτύσει τώρα η ΤΤΣΔ: την ίδρυση μιας π ο λ ι τ ε ι α κ ή ς οργάνωσης για την εξάσκηση αποφασιστικής επιροης στην π ο λ ι τ ι κή της Καλιφόρνιας. Ο ι ν ο μ ι κ ο ί θεσμοί που υπάρχουν για τη δ υ νατότητα του εκλογικού σώματος να π ρ ο τ ε ί ν ε ι νόμους ή τροποποίηση του συντάγματος, να δ ι ε ν ε ρ γ ε ί δημοψήφισμα κ α ι να ακυρώνει ή να ανακαλεί ψηφίσματα και νόμους, θεσμοί που χρονολογούνται απο την προηγούμενη εποχή μεταρυθμίσεων στην π ο λ ι τ ι κ ή της Κ α λ ι φ ό ρ ν ι α ς , παρέχουν χρήσιμα μέσα για την παραπάνω π ο λ ι τ ι κ ή δράση των πολιτών. Σύμφωνα με τον α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό - τ η ς σκοπο,η ΤΤΣΔ ε π ε κ τ ε ί ν ε τ α ι τώρα πέρα απο τη β ά σ η - τ η ς , την περιοχή του Σαν Φραντσίσκο, στις περιοχες του Λος Ά ν τ ζ ε λ ε ς κ α ι του Σαν Ν τ ι έ γ κ ο . Πιο μακρόπνοα σχέδια προβλέπουν επέκταση σε γ ε ι τ ο ν ι κ έ ς π ο λ ι τ ε ί ε ς — Α ρ ι ζ ό ν α , Ν ε β ά δ α , "Ορεγκον και Ουάσινγκτον.
-140-
Η Ε Κ Ο Α Μ ε ί ν α ι δημιούργημα του Γουέηντ Ράθκε, ο ο π ο ί ο ς , μετα την ε μ π ε ι ρ ί ϋ - τ ο υ Οτον Εθνικό Οργανισμό Δικαιώματος Οτην Εβημερία της Μασαχουσέτης, πήγε να εργασθεί Οτο Αρκάνσας, όπου το 7 0 ο / ο του λαου ζ ε ι με εισόδημα λ ι γ ό τ ε ρ ο απο εφτα χ ι λ ι ά δ ε ς δολάρια το χ ρ ό ν ο . Την προσοχή-του τράβηξαν οι απο χαμηλό μ έ χρι μεσαίο εισόδημα ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς , που τ ι ς οργάνωσε για ν ' α ν τ α πεξέλθουν στα ι δ ι α ί τ ε ρ α προβλήματα που α ν τ ι μ ε τ ώ π ι ζ α ν . Η Ε Κ Ο Α Μ ιδρύθηκε το 1 9 7 0 " το 1975 ε ί χ ε κιόλας πέντε χ ι λ ι ά δ ε ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς συνδρομητές (η συνδρομή είναι 1 δολάριο το μήνα ή Ι Ο δολάρια το χ ρ ό ν ο ) . Έ χ ε ι ενια περιφερειακό γραφεία στην π ο λ ι τ ε ί α , 7 0 ομάδες γ ε ι τ ο ν ί α ς κ α ι τρεις γεωγραφικό ανεξάρτητες ομάδες. Η χονδρική α ν α λ ο γ ώ του πληθυσμού είναι ό Ο ο / ο λεφκοι και 4 0 ο / ο μάβροι. Το βάρος που έριξε η Ε Κ Ο Α Μ πάνω στην εκμάθηση της αφτοβοήθειας απόδοσε φοβέρα αποτελέσματα. Ο ι μέχρι τώρα απογοητεβμένοι π ο λ ί τ ε ς του Αρκάνσας βελτίωσαν τα σχολεία των παιδιών τ ο υ ς , κέρδισαν ψυχαγωγικές διεφκολύνσεις και πάρκα σε παραμελ η μ έ ν ε ς π ε ρ ι ο χ ε ς , επιτάχυναν την εξυπηρέτησή-τους απο τα υ γειονομικά κέντρα ελέγχου των τροφίμων, βελτίωσαν τη μ ε τ α χ ε ί ριση στους βετεράνους του Βιετνάμ, οργάνωσαν λέσχες αγορας τροφίμων, αναμόρφωσαν τα σχέδια του δρόμου για το Γουίλμπουρ Μ ι λ ς , που απειλούσε να καταστρέφει τρεις γ ε ι τ ο ν ί ε ς , σταμάτησαν τ ι ς αφξήσεις στις τ ι μ έ ς του βιομηχανικού και του φωτιστικού ρέβματος, κατέβασαν τα " χ έ ρ ι α πάνω απο την πόλη" των κ τ η μ α τ ο μεσιτών, κ α ι κέρδισαν τον έλεγχο του μ ε ι κ τ ο ύ δικαστηρίου της επαρχίας ΤΤουλάσκι, που ε γ κ ρ ί ν ε ι τον προυπολογισμο της επαρχία ς . Ο ι ε π ι τ υ χ ί ε ς τούτες έχουν κ ά ν ε ι την Ε Κ Ο Α Μ πρότυπο για τ ι ς παρόμοιες οργανώσεις σε όλη τη χώρα και ενθάρυναν τον Ράθκε να ε π ε κ τ ε ί ν ε ι τ ι ς δραστηριότητές-του στη Ν ό τ ι α Ν τ α κ ό τ α και στο Τέξας το 1975 και να σχεδιάσει κ ι άλες επεκτάσεις στις υπόλοιπες π ο λ ι τ ε ί ε ς . Ξέχωρα απο τ ι ς κ ο ι ν ο τ ι κ έ ς και γ ε ι τ ο ν ι κ ε ς αφτες οργανώσεις, που ό λ ε ς - τ ο ϋ ς αγωνίζονται για την τοπική αφτοδιέφθυνση, αρκετοί ε θ ν ι κ ο ί οργανισμοί έχουν τον ί δ ι ο σκοπο. Ένας είναι ο RALPH N A D E R ' S PUBLIC C I T I Z E N , I N C . Ο Ν έ η ν τ ε ρ συνήθως θεωρείται "συνήγορος των καταναλωτων", όμως σίγουρα είναι κ ά τ ι π α ραπάνω. Ο δηλωμένος α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό ς σκοπός-του είναι να γεφυρώσει το "χάσμα των πολιτών" που υπάρχει, γ ι α τ ί οι π ο λ ί τ ε ς παραμένουν παθητικοί μπροστά στην κακομεταχείριση των εταιρειών
-141-
και τηε κυβέρνησης. Ο ΟργανιΟμός-του αγωνίζεται να π ε ί σ ε ι το λαο να μάθει να εξασκεί την ιδιάτητα του π ο λ ί τ η και μάλιστα να γ ί ν ε ι ενεργητικός π ο λ ί τ η ς . Ένα " Ε γ χ ε ι ρ ί δ ι ο Δράσης" του PUBLIC C I T I Z E N , που διανέμεται στα περισάτερα απο εκατό χ ι λ ι ά δες μ έ λ η - τ ο υ , περιγράφει πάς να αντιμετωπίζουν τα τοπικά π ρ ο βλήματα — α π ο τον έλεγχο της ε ι λ ι κ ρ ί ν ε ι α ς του επισκεβαστη της TV μέχρι την ανάλυση του έργου των δημόσιων υπηρεσιών και απο σχέδια για τη σΰνταξη μιας απλής επιστολής μέχρι σχέδια για α γωγές, μηνύσεις κ α ι δημόσιες ο μ ι λ ί ε ς . Διαπραγματέβεται θέματα, όπως σχέδια για την ιατροφαρμακεφτικη περίθαλψη, τ ι ς φορολογ ι κ έ ς μ ε τ α ρ υ θ μ ί σ ε ι ς , το απατηλό των διαφημίσεων κ α ι την εξάλειψη της α ν ε ρ γ ί α ς . Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , η ουσία του κινήματος του Ν έ η ν τ ε ρ ε ί ν α ι η αφτοδιέφθυνση, όπως συνοψίζεται στο σύνθημά του: " Δ ρ α σ τ η ρ ι ο π ο ι η θ ε ί τ ε , μην τα φορτώνετε σε άλους" . ΤΤαρόμοια ε ί ν α ι κ α ι η Κοινή Α ι τ ί α , που οργανώθηκε το Σεπτέμβρη του 1 9 7 0 απο τον τέως υπουργο υ γ ε ί ά ς , παιδείας και εβημερίας Τζων Γ. Γκάρντνερ και που το 1974 είχε πάνω απο τρακόσους χ ι λιάδες σ υ ν δ ρ ο μ η τ ε ς - μ έ λ η . Με βάση την ε μ π ε ι ρ ί α - τ ο υ στην Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν , ο Γκάρντνερ κ α τ έ λ η ξ ε στο συμπέρασμα ό τ ι τα εθνικά προβλήματα δε μπορούν να λυθουν στο Λεφκο Ο ί κ ο ή στο Κογκρέσο ή σ τ ι ς ομοσπονδιακές β ο υ λ έ ς . " Α κ ό μ η κ ι αν θα εκλεγόταν ο ιδανικότερος των ανθρώπων για πρόεδρος ή κ ι αν το Κογκρέσο θα γινόταν το άριστο των σωμάτων, το αποτέλεσμα θα ήταν μηδαμινό . . . Κάτι άλο πρέπει να γ ί ν ε ι . Κάποια εξωτερική δύναμη πρέπει να εξασκήσει π ί ε σ η , να δ ι α ν ο ί ξ ε ι νέους ο ρ ί ζ ο ν τ ε ς και να ξαναδώσει τη χώρα αφτη πίσω στο λ α ό - τ η ς " . Η Κοινή Α ι τ ί α έ χ ε ι εξασκήσει πετυχημένη κοινοβουλεφτικη πίεση σε διάφορα θέματα, όπως ο β ι ε τ ν α μ ι κ ο ς π ό λ ε μ ο ς , η τροποποίηση του Νόμου της Ι σ ο τ ι μ ί α ς , οι δαπάνες για τ ι ς π ο λ ι τ ι κ έ ς κ α μ π ά ν ι ε ς , ο ι φορολογικές μεταρυθμ ί ο ε ι ς κ α ι η νομοθεσία για την κοινωνική πρόνοια. Στην αρχη η Κ ο ι ν ή Α ι τ ί α λειτουργούσε μόνο στην Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν σαν τ ο π ι κ ο π ο λ ι τ ι κ ο σώμα με σκοπο την κοινοβουλεφτικη ε π ι ρ ο η ' τώρα, όμως, λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί σε π α ν ε θ ν ι κ ή κ λ ί μ α κ α , πάνω σε θέματα όπως ο έλεγχος των δαπανών για τ ι ς π ο λ ι τ ι κ έ ς κ α μ π ά ν ι ε ς , ο ι π ο λ ι τ ι κ έ ς συνεργασίες των μεσαζόντων, και η αποκάλυψη των οικονομικών συμφερόντων των κρατικών αξιωματούχων. Ο βασικός α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό ς σ κ ο πος της Κοινής Α ι τ ί α ς είναι να εισαγάγει " έ ν α νέο ζωτικό σ τ ο ι χ ε ί ο στο αμερικανικό π ο λ ι τ ι κ ο και κυβερνητικό σύστημα — π ο υ να εξασφαλίζει τ η συνεχή λογοδοσία στους π ο λ ί τ ε ς — ένα μέσο " ψ η φοφορίας" στο διάστημα ανάμεσα στις εκλογες" .
-142-
Τέλος, ορισμένα μέλη του Κογκρέσου Ουζητουν για την επαναφορα τ η ς διακυβέρνησης Οτο λαο κ α ι προβαίνουν σε ορισμένες ε ν νέργειες προς αφτη την κατέφθυνση. Ένας α π ' αφτους είναι ο ρ ε π ο υ μ π λ ι κ ά ν ο ι γερουσιαστής του Ο ρ ε γ κ ο ν Μαρκ Χ α τ φ η λ ν τ , ο οποίος εισήγαγε ένα νάμο με τον τ ί τ λ ο " Η Κυβερνητικη Ν ο μ ο θ ε σία της Γ ε ι τ ο ν ί α ς , 1973", με τον οποίο η ομοσπονδιακή κυβέρνηση θα ε π ι τ ρ έ π ε ι στους π ο λ ί τ ε ς να δίνουν ένα ποσοστο μέχρι 8 0 ο / ο απο τη φορολογία στο εισόδημά-τους στους συλόγους της γ ε ι τ ο ν ί α ς , οι οποίοι αναλαμβάνουν στο εξης να παρέχουν τ ι ς τ ο π ι κές υπηρεσίες που μέχρι σήμερα χορηγεί η Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν . Ο ν ό μος προβλέπει ακόμα την χορήγηση οικονομικών πόρων στους συλόγους αφτους, που θα οργανωθούν σύμφωνα με την ισχύουσα ν ο μοθεσία . Ο γερουσιαστής Χατφηλντ θεωρεί το νόμο τούτο σαν τον πρώτο απο μια σειρά διατάγματα, σχεδιασμένα για την αποκέντρωση υπηρεσιών, όπως η τοπική π ρ ό ν ο ι α , η δικαιοσύνη και η παιδική φροντίδα. Ο ορθολογισμος που βρίσκεται πίσω απο τους νόμους αφτους, όπως εξηγεί ο γερουσιαστής, είναι να γ ί ν ε ι η α μ ε ρ ι κ α ν ι κή κυβέρνηση " δ η μ ο κ ρ α τ ι κ η , τελεσφόρα και προσιτή στο λαο" . Αν ο λαος αποκτήσει την εξουσία να δ ι α κ α ν ο ν ί ζ ε ι τους πόρους-του με το δ ι κ ό - τ ο υ τρόπο, βλέπω την Α μ ε ρ ι κ ή ν ' αρχίσει ν ' αναζωογονείται . . . Α ν , π . χ . , κάθε εκλησία κ α ι συναγωγή αναλάμβανε τ η φροντίδα δέκα ανθρώπων, η λ ι κ ί α ς πάνω απο τα 6 5 , που τώρα είναι τ ε λ ε ί α ς ά π ο ρ ο ι , θα εξαλείφονταν τα προγράματα για την εφγηρία. Αν κάθε εκλησία και συναγωγή αναλάμβανε δεκαοχτώ άπορες ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς , δεν θα υπήρχε καμία ανάγκη για ομοσπονδιακά ή κρατικα προγράματα για τ ι ς άπορες ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς . . . Πρέπει να μάθουμε να βασιζόμαστε στο πνέβμα του λαού μ α ς , κ α ι να δημιουργήσουμε νέες δομές, κ ι ό χ ι να παραμένουμε προσκολημένοι στους στείρους θεσμούς του παρελθόντος. Ο γερουσιαστής Χατφηλντ είπε τα παραπάνω λόγια στην ι δ ρ υ τ ι κ ή συνέλεφση της Συμαχίας για τη Διακυβέρνηση της Γ ε ι τ ο ν ί α ς , που έγινε στην Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν , το Μάη του 1975. Το σώμα τούτο έχει σκοπο να π α ί ξ ε ι στον τομέα της τοπικής αφτοδιοίκησης τον ίδιο ρόλο που π α ί ζ ε ι η "Λαος για την Αφτοδιέφθυνση" στην οργάνωση του τόπου της εργασίας. Την πρώτη συνάντηση παρακολούθησαν εκατό αντιπρόσωποι απο σαράντα ομάδες γ ε ι τ ο ν ί α ς έξη ανατολικών π ό λ ε ων. Τα ψηφίσματα που ε γ κ ρ ί θ η κ α ν , διεκδίκησαν το δικαίωμα της
-143-
γ ε ι τ ο ν ί α ς να εξασκεί προκαταβολική κ α ι αποφασιστική επιροη πάνω σε όλες τ ι ς κυβερνητικές πράξεις και στα ιδιωτικά ιδρύματα που την επηρεάζουν' το δικαίωμα της γ ε ι τ ο ν ί α ς να αφτοκαθορίζει τους σκοποός-της κ α ι να νομοθετεί και ε κ τ ε λ ε ί τα προγράματά της" την υποχρέωση της γ ε ι τ ο ν ί α ς να ενδιαφέρεται ενεργητικά για τα προβλήματα και τα δικαιώματα των φτωχων, των καταφρονεμένων κ α ι των μειονοτήτων" κ α ι , α ν τ ί θ ε τ α , την υποχρέωση της γ ε ι τ ο ν ί α ς να αποφέβγει τ ι ς καταπιεστικές ή ανέφθυνες αποφάσεις ακόμα και κ ε ί ν ε ς που παίρνουν με δημοκρατικη διαδικασία οι κ ά τ ο ι κ ο ι της γ ε ι τ ο ν ί α ς . Η ΟυνέλεφΟη ακόμα συμφώνησε να κ ά ν ε ι κ ι άλες συναντήσεις σε άλες π ε ρ ι ο χ ε ς , για να διεβρύνει την οργάνωση και να εκδόοει μηνιαίο ειδησεογραφικό δ ε λ τ ί ο για την α ν τ α λαγη ιδεών και εμπειριών. ΤΓαρόμοια με τη αυνέλεφση της Συμαχίας για τη Διακυβέρνηση της Γειτονίας ήταν η Εθνική Συνδιάσκεψη για το Εναλακτικο Κράτος και την Τοπική Δημόσια Π ο λ ι τ ι κ ή , που έγινε στη Μάντισον του Γουινσκόνσιν τον Ιούνη του 1975. Την συνδιάσκεψη τούτη δεν π α ρακολούθησαν αντιπρόσωποι ιδιωτικων οργανισμών, αλα φιλοαριΟτεροι δημόσιοι αξιωματούχοι, που επιδιώκουν να δώσουν στην τοπική π ο λ ι τ ι κ ή λ α ϊ κ ί σ τ ι κ ο χαρακτήρα. Ανάμεσα σ ' αφτους ήταν ο Τομ Χ έ υ ν τ ε ν , ένας απο τους κατηγορούμενους στη Δ ί κ η των Εφτα στο Σ ι κ ά γ ο , υποψήφιος τώρα γερουσιαστής της Καλιφόρνιας' ο Τζων Φ ρ ό ι ν ε ς , επίσης κατηγορούμενος στους Εφτα του Σ ι κ ά γ ο υ , κ ρ α τ ι κός υπάληλος στο Βέρμοντ ' ο Σαμ Μπράουν, ο οποίος οργάνωσε την " Α ν α β ο λ ή " ενάντια στον β ι ε τ ν α μ ι κ ο πόλεμο το 1969, επίσης κρατικός υπάληλος στο Βέρμοντ' ο Πωλ Σ ό γ κ λ ι ν , δήμαρχος της Μ ά ν τ ι σ ο ν ' ο Τζεφ Φ ρ η ν τ , δήμαρχος της Ώ σ τ ι ν του Τέξας' ο Τζάστιν (Τσακ) Ράβιτζ, μαρξιστής δικαστής απο το Ν τ η τ ρ ό ι τ - . έ νας δικαστής απο την επαρχία Ζαβάλα του Τέξας, όπου η οργάνωση των τσιγγάνων LA RAZA U N I D A έχει κερδίσει την π ο λ ι τ ι κή εξουσίά ' δυο δημοτικοί σύμβουλοι και ένα μέλος της ε ξ ε λ ε γ κ τ ι κ ή ς επιτροπής απο το Μ π έ ρ κ λ ε ϋ ' ένας τοπικος γερουσιαστής και ένας δικαστικός υπάληλος απο το Λ ί ν κ ο λ ν της Ν ε μ π ρ ά σ κ α ' αντιπρόσωποι απο τ ι ς βουλές του Μ ί τ σ ι γ κ α ν , του Βέρμοντ και της Φλόριδας' και δημοτικοί σύμβουλοι απο το Σ ι κ ά γ ο , το Κ λ ή β ε λ α ν τ , την Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν , τη Μ ά ν τ ι σ ο ν , την Ουρμπάνα ( Ι λ ι ν ό ι ς ) , κ α ι το Μ ο ν π ε λ ι ε (Βέρμοντ). Ο ι συζητήσεις στη συνδιάσκεψη εί^αν σαν επίκεντρο την α ν τ ι μ ε τώπιση των τοπικών προβλημάτων, χωρίς την ομοσπονδιακή παρέμ-
-144-
βάθη και χρηματοδότηση. Κ ε ν τ ρ ι κ ό θέμα ήταν ότι ο ι π ο λ ι τ ε ί ε ς και ο ι π ό λ ε ι ς πρέπει να παίζουν πολυ μεγαλύτερο ρόλο Οτις ντόπιες ο ι κ ο ν ο μ ί ε ς μέθα απο τις π ο λ ι τ ε ι α κ ε ς τράπεζες και τ ι ς ασφαλιστικές ε τ α ι ρ ί ε ς , τ ι ς δημόσιες ενεργιακες ε τ α ι ρ ί ε ς , και μια κρατική υπηρεσία για την επίβλεψη και τον έλεγχο όλυν των ζωτικων υποθέσεων. Ένα άλο θέμα ήταν η ανάγκη για νέες ή βελτιωμένες κ υ βερνητικές υπηρεσίες στις μεταφορες, στην περίθαλψη, κ α ι στον έλεγχο της γης. Συμπερασματικό θέματα ήσαν η φορολογική μ ε τ α ρύθμιση για τη χρηματοδότηση των νέων υπηρεσιών και η στροτηγικη για την άμεση κατανομή των προσόδων σ ' όσους έχουν ανάγκη κ ι όχι στην ε π ε κ τ ε ι ν ό μ ε ν η γραφειοκρατία. Ο Τζιμ Λ ό ρ ε ν τ ζ , δ ι ε φθυντης τότε του Οργανισμού Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικου στην Κ α λ ι φ ό ρ ν ι α , πρότεινε τα ταμεία ανεργίας να μην ξοδέβουν άσκοπα τα λ ε φ τ ά - τ ο υ ς , απασχολώντας άνεργους για να μαζέβουν τα πεσμένα φύλα ή για να συμπιέζουν τα χαρτια στα καλάθια των αχρήστων, αλα βοηθώντας π . χ . τους άνεργους μηχανικούς αφτοκινήτων να φτιάχνουν ένα συνεργατικό σ υ ν ε ρ γ ε ί ο , ή υποχρεώνοντας τα εργατικα σωματεία των επιΟκεβαστων να μισθώνουν τους άνεργους για να κάνουν επισκεβες στα σπίτια των ηλικιωμένων. Μ ε ρ ι κ ο ί απο τους συγγράφεις κ α ι τους οργανωτές, που υποστηρίζουν την π ο λ ι τ ι κ ή αφτοδιέφθυνση, είναι ο Μ ί λ τ ο ν Κ ό τ λ ε ρ , δ ι ε φθυντης του Ινστιτούτου Μελετών Γειτονίας και συγγραφέας του Διακυβέρνηση της Γειτονίας (έκδ. BOBBS-MERILL, I 9 6 0 ) , ο Ν τ έ η β ι ν τ Μ ό ρ ι ς , συνδιεφθυντης του Ινστιτούτου Τοπικής Α φ τ ο δυναμίας κ α ι συνσυγγραφέας του Η Εξουσία της Γειτονίας (έκδ. BEACON PRESS, 1975), ο Καρλ Χ ε ς , οργανωτής κοινότητας στην Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν , πρώην εκδότης του ΝιουΟγουηκ, συντάκτης των λόγων του γερουσιαστή Γκοουλντγουώτερ, και συγγραφέας του Αγαπητη Α μ ε ρ ι κ ή (έκδ. M O R R O W , 1975), και ο Μάρτιν Ράσκιν, συνδιεφθυντης του Ινστιτούτου ΤΓολιτικων Σπουδών και συγγραφέας του Σημειώσεις ΤΤάνω στο Παλιό Σύστημα (έκδ. D A V I D M C K A Y , 1975). Ο ι μεγάλες προοπτικές και η δημιουργικότητα των ιδεών στα παραπάνω β ι β λ ί α , αποδείχνουν τη σπουδαιότητα του κινήματος της γ ε ι τ ο ν ί α ς για το μέλον των ΗΤΤΑ.
Η Ν έ α Α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ η Επανάσταση Ο ι ριζοσπαστικές δυναμικές ε π ι τ ρ ο π ε ς , οι κ ο ι ν ό τ η τ ε ς , ο ι Σ Κ Α , η Ε Κ Ο Α Μ , η ΤΤΣΔ, η Σ τ ο - Ρ ο ξ , η Ο Α Μ , ο Δημόσιος Π ο λ ί τ η ς , η
-145-
Κ ο ι ν ή Α ι τ ί α , και τα νομοσχέδια του γερουσιαστή Χατφηλντ — ό λ α αντιπροσωπέβουν τη χλόη που φυτρώνει καταπράσινη πάνω στο α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ό π ο λ ι τ ι κ ο τ ο π ε ί ο . Η νέα αφτη βλάστηση έ χ ε ι παρακινήσει ξένους παρατηρητεε, όπωε ο Ζαν Φρανσουα Ρεβελ, να γ ρ ά φουν για τη " Δ έ φ τ ε ρ η Α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ η Επανάσταση" (15). Ο μ ω ς η α λήθεια είναι πως η δέφτερη τοΰτη επανάσταση έχει σταματήσει στο αρχικό στάδιο. Η χλόη δεν έ χ ε ι φυτρώσει καλα και το τ σ ι μ έ ντο πολυ α π έ χ ε ι α π ' το θρυμάτιΟμα. Στην Οργάνωση Ά ν τ α μ ς Μ ό ρ γ κ α ν , π . χ . , υπάρχει ο αναγνωρισμένος κ ί ν δ υ ν ο ε , τα μη κ ε ρ δοσκοπικά καταστήματα λ ι α ν ι κ η ε πώλησης να γίνουν ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κεε ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , κ α ι οι ε ρ γ ά τ ε ς - μ έ λ η να ψηφίσουν για τους ί δ ι ους υπέρογκες επιχορηγήσεις για ιατροφαρμακεφτικη περίθαλψη και για διακοπές — π ο υ θα ισοδυναμουν με κέρδη σε μ ε τ ρ η τ ά . Η Ο Α Μ α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ε ι ακόμα το πρόβλημα ό τ ι η πλειοψηφώ στην κοινότητα ε ί ν α ι μάβροι, αλα η πλειοψηφία στις εναλακτικες ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς είναι λ ε φ κ ο ι , κ α ι ό τ ι οι μάβροι θέλουν τον έλεγχο της κ ο ι ν ό τ η τ α ς , ενω οι λεφκοι την εργατική ι δ ι ο κ τ η σ ί α . Εκτος απο την εφπάθεια των εναλακτικων λύσεων, πρόσθετο εμπόδιο είναι ο γ ε ν ι κ ά εχθρικός κοινωνικος περίγυρος. Ο συνδυασμός των αποτελεσμάτων στιε ε κ λ ο γ ε ί του 1968 κ α ι του 1972, καθωε και οι αποκαλύψεις του Γουώτεργκαίητ έχουν γενικέφσει την η τ ο πάθεια κ α ι την αλοτρίώση. Ο Μ π ι λ Μόγιερς έχει προειδοποιήσει για την αρώστεια του " τ ί π ο τ α δε γ ί ν ε τ α ι " και για τον " κ ί ν δ υ ν ο να υποφέρουμε απο διαρκή έλειψη πίστης και ν ' αρχίσουμε ν ' αμφιβάλουμε για την ικανότητά-μας για αφτοδιέφθυνση" (16). ΤΤρέπει ακόμα ν* αναγνωρίσουμε πως λείπουν απο τ ι ς ΗΤΤΑ τα μαζικα ρ ι ζοσπαστικά κόματα, που θα μπορούσαν ν ' αποτελέσουν τον πόλο για την αντεπίθεση ενάντια στην π ο λ ι τ ι κ ή και στην ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ε ξουσία των μεγαλύτερων γιγαντιαίων σχηματισμών κ α ι των συμάχων τους στην Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν . Με τ ι ς συνθήκες αφτες, ο τ ε λ ι κ ά οφελημένος απο την απογοήτεφση που γένησαν το Γουώτεργκαίητ, ο πληθωρισμός, και η α ν ε ρ γ ί α , είναι ίσως ένας αρχηγός σαν τον κ υ βερνήτη της Αλαμπάμα, Τζωρτζ Γουάλας, που επι χρόνια τώρα δ η μαγωγικό αφτοπαρουσιάζεται σαν πρόμαχος του μέσου εργαζόμενου και σαν αντίπαλος της μορφωμένης αφρόκρεμας στο βορα κ α ι των πολιτικών και των γραφειοκρατών στην Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν . Ο α ν α λυτής της κοινής γνώμης ΤΤάτρικ Καντελ βρήκε σε έρεβνες που διεξήγαγε το 1974, ό τ ι το 65 ο / ο των Αμερικάνων συμφωνούσαν με την άποψη "Τα πράγματα είναι πολυ σύνθετα για να κατανοηθούν απο το μέσο άνθρωπο". Ακόμα βρήκε πως η καταφατική α π ά -
-146-
ντηση στην παραπάνω φράση συνδεόταν στενά με την υποστήριξη προς τον Τζωρτζ Γουάλας (17). Κι όμως, μια τελείως διαφορετική πλοκή θ α μπορούσε να αναδυθεί στο αμερικανικό μ έ λ ο ν . Το σύνταγμα και ο χάρτης των δ ι κ α ι ωμάτων παραμένουν η α ν ε κ τ ί μ η τ η πραγματικότητα, και ο χειρισμός των αποκαλύψεων του Γουώτεργκαίητ αντανακλα τη σημασία του ελέφθερου τύπου και του ελέφθερου δικαστικού σώματος. Ενω οι σ ο β ι ε τ ι κ ο ί διαφωνούντες ε ί ν α ι το απομονωμένο κ α ι πολιορκημένο " 1 ο / ο " (δες τον επόμενο υ π ό τ ι τ λ ο ) , οι αμερικανοί συντρόφοι τ ο υ ς , μολονότι κατα κανένα τρόπο δεν είναι ελέφθεροι απο ε π ι θέσεις που ποικίλουν απο τον εμπαιγμό μέχρι τη σωματική βία (και περιλαμβάνουν "βρώμικα κ ό λ π α " , όπως το σπιουνάρισμα, ο εκφοβισμός κ α ι η ψυχική π ί ε σ η ) , απολαμβάνουν, όμως, ελεφθερίες για τις οποίες ένας Ζαχάρωφ μάταια ι κ ε τ έ β ε ι . Είναι α π ο κ α λ υ π τ ι κ ό , που, αν και ο Ζαν Φρανσουα Ρεβελ εβνόησε τον γερουσιαστή Τζωρτζ ΜακΓκάβερν στις εκλογες του 1972, κ α ι , κατα τα φαινόμ ε ν α , απογοητέφτηκε απο τα α π ο τ ε λ έ σ μ α τ ά - τ η ς , παρόλα αφτα έγραψε δυο χρόνια π ρ ι ν : Ο ι Γάλοι γνωρίζουν κ α λ α , αν κ α ι δεν το παραδέχονται συχ ν ά , ό τ ι ε6<οσι Γουώτεργκαίητ θα μπορούσαν να συμβουν στην πατρίδα-τους — κ α ι προφανώς έχουν σ υ μ β ε ί — χωρίς ούτε ένας υπέφθυνος να επιπληχθει και χωρίς η κ ο ι ν ή γνώμη να πληροφορηθεί . . . Ανάμεσα στις υπόλοιπες δημοκ ρ α τ ί ε ς , λ ο ι π ο ν , και χωρίς καν να μιλάμε για τα άλα π ο λ ι τ ι κ ά συστήματα, με το Γουώτεργκαίητ, η α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή δ η μοκρατία απόδειξε ό τ ι ε ί ν α ι ίσως η μ ό ν η , στην οποία οι μηχανισμοί ελέγχου για την κατάχρηση της εξουσίας λ ε ι τουργουν με την μεγαλύτερη κ α ι την πιο ακαταμάχητη α ποτελεσματικότητα (18). Ο ύ τ ε θα έπρεπε να υποτιμήσουμε το γεγονος ό τ ι το αμερικανικό κ ο ι ν ο μαθαίνει αρκετα πράγματα απο τον σημερινό καλπασμό του πληθωρισμού, της α ν ε ρ γ ώ ς κ α ι της διαφθορας. Η "σιωπηλη π λ ε ι ο ψηφία" μπορεί να δέχτηκε μ 1 αταραξία την π ο λ ι τ ι κ ή του Ν ί ξ ο ν α ναφορικα με τα π ο λ ι τ ι κ ά δικαιώματα ή την επέμβαση στην ν ο τ ι α νατολική Α σ ί α , όμως αφτοι ο ι ί δ ι ο ι άνθρωποι ξεσπούν σε ανταρΟϋα, όταν συνειδητοποιούν ότι αφτοι είναι τα θύματα κάθε φορα που κ λ ε ί ν ε ι κάποιο εργοστάσιο ή ανεβαίνουνε αλματωδως ο ι τιμές στο σούπερμαρκετ.
-147-
Τέλος, ο ακτιβισμός των πολιτών σε μεγάλη π ο ι κ ι λ ί α σ υ ν ε ρ γ α τ ι κών επιχειρήσεων είναι σημαντικη α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή παράδοση. Ενω οι Α μ ε ρ ι κ ά ν ο ι τ ε ί ν ο υ ν στην καχυποψία προς τον π ο λ ι τ ι κ ά ν τ ι κ ο α κτιβισμό κ α ι στην αρνητικη θεώρηση της π ο λ ι τ ι κ ή ς σαν "βρώμικου π α ι χ ν ι δ ι ο ύ " , άμως εξακολουθούν να συμετέχουν, περισάτερο απο άλες ε θ ν ι κ ό τ η τ ε ς , σε κ ο ι ν ο τ ι κ ά εγχειρήματα — σ τ ο σύνδεσμο για το νέο νοσοκομείο ή την καινούργια π ι σ ί ν α , στους συλάγους δ α σκάλων-γονέων, στα κ έ ν τ ρ α ελέγχου της υγείας στη γ ε ι τ ο ν ί α , και τα παράμοια. Αν τα σχέδια αφτα επιτρέπουν πραγματικα στους π ο λ ί τ ε ς να συμετέχουν και να παίρνουν ουσιαστικές αποφάσεις, η εμπειρία δ ε ί χ ν ε ι ά τ ι δεν λείπουν οι εθελοντες που διαθέτουν γεναιάδωρα το χράνο κ α ι την ε ν έ ρ γ ε ι ά - τ ο υ ς . Ο ψυχίατρος του Χαρβαρντ Δ ρ . Ράμπερτ Κόουλς, καταθέτοντας μπροστά στην Επιτροπή της Γερουσίας για την Εργασιακή και τη Δημάσια Εβημερΰα, ανάφερε τ ι ς αντιδράσεις ενος εργάτη για την B O N A Fl DA σε σχέση προς την προσποιητη συμετοχη. ΤΤοιος μας ρωτάει ποτε ; Μήπως σταλήθεια έρχονται κοντά μ α ς , προσπαθούν να μας γνωρίσουν προκαταβολικά τ ί σ κ έ φτονται να κάνουν στα σχολεία ή για το δράμο που στρώνουν ή για την ποιάτητα της τηλεόρασης που θα δουν τα π α ι δ ι ά - μ α ς ; Ακούμε συνέχεια πως ο κόσμος δεν τον ν ο ι ά ζ ε ι , ε ί ν α ι , λ έ ε ι , απαθής. Ο μ ω ς οι φταίχτες ε ί ν α ι δύο: οι εταιρίες και η κυβέρνηση — λ έ τ ε σταλήθεια νάθελαν να συζητουν οι άνθρωποι πίσω απο την πλάτη-τους με τον τράπο που αφτες επιθυμουν; Αμφιβάλω. Τους ε ί ν α ι β ο λ ι κότερο να προχωρούν, αρχίζοντας κ ά τ ι , και μετα να " φ ρ ο ν τ ί ζ ο υ ν " για τους λίγους που παραπονιούνται! Βέβαια κουράζομαι, και πόσες ώρες πια μου μένουν κάθε μέρα μετα που γυρνάω σ π ί τ ι ; Ο μ ω ς αν πράγματι γινόταν κάτι αξιόλογο — κ ά π ο ι α συνάντηση ή πρόγραμα που θάχε σχέση με τη συμβία-μου και τα π α ί δ ι α , που πράγματι θα σήμαινε κάτι για μας, θα προσπαθούσα να βρω χρόνο (19). Η μαρτυρία αφτου του ανθρώπου τοποθετεί έντιμα την αγνοημένη ερώτηση για το μέλον: είναι καλύτερα να διαιωνίσουμε την α ν τ ι προσωπεφτικη δημοκρατία, με τη μονόδρομη επικοινωνία μέσα απο τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, με τα οποία οι υποψήφιοι μπορούν να μανουβράρουν με εικόνες και σλόγκαν την υποστήριξή-τους και να πουληθούνε σε κάποια αγορα καταναλωτων' ή να αναπτύξουμε τη συμετοχικη π ο λ ι τ ι κ ή , που θα δραστηριοποιήσει και θα
-148-
κινητοποιήσει την κοινότητα και θα καταστήσει ικανα τα μ έ λ η - τ η ς να συμετέχουν σε " κ ά τ ι πράγματι αξιόλογο που θα γ ι ν ό τ α ν " ; Ο πρώτος δρόμος κατέληξε στην ερειπωμένη αμερικανική ύπαιθρο στην ε π ε κ τ ε ι ν ό μ ε ν η , μα προοδεφτικα ανυπόφορη να ζ ή σ ε ι ς , α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή μεγαλούπολη, και στην χωρίς προηγούμενο έλειψη ε μ π ι στοσύνης προς τους παραδοσιακούς θεσμούς κ α ι τους αρχηγούς. Ώ σ τ ε λοιπον η ουσία του προβλήματος βρίσκεται στο πώς να βάλουμε μπροστά το δέφτερο δρόμο, για την αποκέντρωση και την τοπική αφτοδιοίκηση, στην ύπαιθρο και στην πόλη. Το πρόβλημα τούτο α π α ι τ ε ί την επανεκτίμηση της μέχρι τα σήμερα απρόκλητης φιλελέφθερης π ο λ ι τ ι κ ή ς στρατηγικης. Η σφυγμομέτρηση Χάρις το 1973 βρήκε ό χ ι μονάχα έλειψη αφταπατων στους π ο λ ί τ ε ς , αλα και μ ε γ ά λ ο , μολονότι γενικά παγιδεβμένο, δυναμικό δράσης σε αφτους Ο τ α ν ρωτήθηκαν, ποιες ενέργειες θα αναλάμβαναν για ν ' α λ ά ξουν κάποιον άδικο νόμο ή να διώξουν κάποιον διεφθαρμένο π ο λ ι τ ι κ ο , τα 94 ο / ο απάντησαν ό τ ι ήσαν έτοιμοι να κατέβουν στις κ ά λ π ε ς , τα 91 ο / ο να το συζητήσουν με φ ί λ ο υ ς , τα 84 ο / ο να γράφουν σε βουλεφτες του Κογκρέσου, και τα 79 ο / ο να ενωθούν με μια απο τ ι ς νέες ομάδες δράσης των π ο λ ι τ ώ ν ' κ α ι ένα 49 ο / ο συμφώνησε ό τ ι αφτες οι ομάδες "σήμερα είναι περισότερο α π ο τ ε λεσματικες για να κάνουν την κυβέρνηση να αναλάβει κάποια δράση, α π ' όσο ήσαν πέντε χρόνια π ρ ι ν " ( 2 0 ) . ΤΤόσα θα ήσαν τα κέρδη σήμερα, αν ένα μικρό ποσοστο απο τους ανθρώπινους κ α ι τους υλικους πόρους, που σπαταλήθηκαν για τη σύγχυση που έφεραν ο ι προεδρικες καμπάνιες στα 1968 κ α ι στα 1972, είχαν επενδυθεί απεναντίας στη ρ ι ζ ι κ ή κ ο ι ν ο τ ι κ ή κ ι ν η τ ο ποίηση, ώστε οι πολίτες νάχαν κ ε ρ δ ί σ ε ι εμπειρία και εμπιστοσύνη στο χ ε ι ρ ι σ μ ό των τοπικών υποθέσεων; Δ ε ν θα είχαν τώρα πολυ λιγότερο αίσθημα απογοήτεφσης και αδυναμίας, κ α ι δεν θα ήσαν, α ν τ ί σ τ ο ι χ α , λιγότερο εφπρόσβλητοι απο τους δημαγωγούς, που καιροφυλακτούν για να εκμεταλεφτουν τα αισθήματα αφτα; Θα μπορούσε κ ά ν ε ι ς να ισχυριστεί ό τ ι η αποτυχία της προεδρικής καμπάνιας του Τζωρτζ ΜακΓκάβερν το 1972 α π ο δ ε ί χ ν ε ι πως η σ υ μ ε τ ο χ ι κ η π ο λ ι τ ι κ ή δεν ε ί ν α ι η απάντηση για την Α μ ε ρ ι κ ή . Ο Μ α κ Γκάβερν ο ί δ ι ο ς είχε ονομάσει το εγχείρημά-του: η εκστρατεία για το " α ν θ ρ ω π ά κ ι " , και άρχισε την προσπάθειά-του- για το χρίσμα των Δημοκρατικών στο χωρίς προηγούμενο διάστημα των 18 μηνών πριν απο το συνέδριο. Ζ κ ο π ό ς - τ ο υ ήταν να συζητήσει δημόσια τα
-149-
προβλήματα κ α ι να κ ι ν η τ ο π ο ι η θ ε ί την υποστήριξη απο τη μάζα για το μ εταρυθμιστικό-του πρόγραμα, που βασιζόταν στην αποχώρηση απο την Ι ν δ ο κ ί ν α , στην ουσιαστική φορολογική μεταρύθμιΟη και στην απότομη μείωση των στρατιωτικών δαπανών. Μ ι α μέρα πριν αρχίσει το Εθνικό Δημοκρατικο Συνέδριο στο Μαϊάμι Μ π η τ ς , ο ΜακΓκάβερν περιέγραφε τους οπαδούς-του με αλάθητα π ο π ο υ λ ι στικους όρους: Στο νέο εκλογικο σώιια αντιπροσωπέβονται, πριν α π ' ό λ α , εβρΰτερα παρα ποτε Η γυναίκες αφτης της χώρας. Σε τούτο το συνέδριο β λ έ π ε ι κάνεις περισότερες παρα ποτε ά λ ο τ ε . Αντιπροσωπέβονται επίσης εβρΰτερα παρα ποτε οι ν έ ο ι , που τους βλέπει-; εδω σε μεγαλύτερο αριθμό απο π α λ ι ό τ ε ρ α . Αντιπροσωπέβεται ολόκληρο το φάσμα των α ν θρώπων που α ν τ ι τ ί θ ε ν τ α ι στον πόλεμο, που εναντιώνονται στην ανάμιξή-μας στο Βιετνάμ. Αντιπροσωπέβεται ο α λ ο τριωμένος απλός εργάτης, ό χ ι ο εργατοπατέρας, αλα ο συνηθισμένος εργάτης, με τη μπλε φόρμα, που με ψήφισε στη μια ΤΤολιτείά μετα την ά λ η . Αντιπροσωπέβεται ο μ ι κρός αγρότης, που είναι αντίθετος με τον κ τ η μ α τ ώ των συνεταιρισμών. Αντιπροσωπέβεται ο ανεξάρτητος μ ι κ ρ ό - . ε π ι χ ε ι ρ η μ α τ ί α ς , που ε ί ν α ι αντίθετος με την ΙΤΤ . . . Κατα τη γνώμη-μου διαμορφώνεται σ' αφτη τη χώρα ένα καινούργιο ρέβμα, ένας καινούργιος συνασπισμός απο α ν θρώπους, που είναι δυσαρεστημένοι απο το στάτους κ β ο . Η δήλωση αφτη δεν ήταν μια απλη ρητορικη ε π ί δ ε ι ξ η απο την πλεβρα του ΜακΓκάβερν. Αναμφισβήτητα ενοούσε αφτο που έ λ ε γ ε , πράγμα που τον οδήγησε σε συντριπτική ήτα. Καθένας που βασίζει την κ α μ π ά ν ι α - τ ο υ στο " ν έ ο συνασπισμό του λ α ο υ , που ε ί ναι δυσαρεστημένος απο το στάτους κ β ο " , πρέπει να π ε ρ ι μ έ ν ε ι τη δριμύτατη αντίδραση όλων εκείνων που είναι ικανοποιημένοι με το στάτους κ β ο . Και ανάμεσα ο ' αφτους, στην περίπτωση του ΜακΓκάβερν, δεν συμπεριλαμβάνονταν μόνο όλες οι αμερικάνικες ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , αλα κ α ι οι μπόσηδες των πόλεων, όπως ο δήμαρχος του Σικάγου Ν τ ά λ ε ϋ , οι εργατοπατέρες, όπως ο Τζωρτζ Μήνυ του A F L - C I O , οι αντεραστες της δημοκρατικής η γ ε σ ί α ς , όπως ο ι γερουσιαστές Χιούμπερτ Χάμφρευ και Χένρυ Τζάκσον, και ο ι πλούσιοι χρηματοδότες των Δημοκρατικών, όπως ο Γ. Ά β ε ρ ε λ Χ ά ρ ι μ α ν . Ο τ α ν ήταν πια ολοφάνερο ό τ ι ο ΜακΓκάβερν θάπαιρνε
-150-
το χρίσμα, οργανώθηκε ο συνασπισμός Ο Α Ε Μ (" Ο π ο ι ο ς 'Αλός Εκτος απο τον Μ ο κ Γ κ ά β ε ρ ν " ) , που απαρτιζόταν απο αντιπροσώπους της Επιτροπής Π ο λ ι τ ι κ ή ς Διαφώτισης του A F L - C I O και απο υποστηριχτές των γερουσιαστών ΧάμφρεΙ) και Τζάκσον. Σ τ ι ς συναντήσεις που έ κ α ν α ν , προτού ακόμα τελειώσει το συνέδριο, συμφώνησαν να αγνοήσουν τον ΜακΓκάβερν, όσο θα διαρκούσε η καμπάνια κ α ι να "μαζέψουν τα σ υ ν τ ρ ί μ ι α - τ ο υ " μετα τις ε κ λ ο γ ε ς . Εφαρμόζοντας τη στρατηγικη αφτη, οι Δημοκρατικές κεφάλες, ό πως ο Ρόμπερτ Στράους, ε ί τ ε απλώς αποδοκίμασαν "ψιθυριστά" τον ΜακΓκάβερν ε ί τ ε , όπως ο Τζωρτζ Μ ή ν υ , μετατράπηκαν σε καλοπροαίρετα ουδέτερους απέναντι στον Ν ί ξ ο ν . Μετα τ ι ς ε κ λ ο γ ε ς , ο π ο λ ι τ ι κ ο ς αρχηγός του A F L - C I O , ο Α λ ε ξ ά ν τ ε ρ Μπάρκα ν , ανάγγειλε ότι " ο Γκράβελ Γκέρτι (δηλ. ο πρόεδρος του κ ό ματος Τζην Γουέστγουντ) και οι τρελοί πρέπει να μας αδειάζουν τη γωνία" (21). Ο Ρόμπερτ Στράους είχε την απαραίτητη υποστήριξη για ν ' αντικαταστήσει τον "Γκράβελ Γ κ έ ρ τ ι " , και το Δ η μ ο κρατικό Κόμα ξαναπόκτησε τους παραδοσιακούς η γ έ τ ε ς - τ ο υ . Σύμφωνα με τα λόγια του Ι . Γ . Έ ι μ π ε λ , προέδρου των Ενωμένων Εργατών Χάλυβα, "θάθελα να δω να εξασκείται η δημοκρατία στο έπακρο, στο δ ι κ ό - μ α ς ή σε οποιοδήποτε άλο σωματείο, όμως η δημοκρατία στο εργατικό κ ί ν η μ α , καθώς και σε διάφορους άλους τομείς της ζωης, μπορεί να οδηγηθεί στα άκρα" (22). Ο ΜακΓκάβερν κατηγορήθηκε για πολα σφάλματα στην τ α κ τ ι κ ή — ό τ ι "καταφέρθηκε ενάντια στην π ο λ ι τ ι κ ή προσωπικότητα του Ν τ ά λευ',' ό τ ι αγνόησε τους παλιούς αρχηγούς του κάματος κ α ι εβνόησε τ ι ς μειοψηφίες, κ α ι πάει λ έ γ ο ν τ α ς . Ο μ ω ς η αλήθεια ε ί ν α ι ό τ ι , ακόμα κ ι αν θάταν προικισμένος με τη γοητεία και την πανουργία ενος Ρούζβελτ ή ενος Κ έ ν ε ν τ υ , ο ΜακΓκάβερν θάχε ακόμα ν* α ντιμετωπίσει τον α μ ε ί λ ι χ τ ο συνασπισμό Ο Α Ε Μ , στο βαθμό που μ ι λούσε σοβαρα για τον μαζικό "συνασπισμό των δυσαρεστημένων" απο το στάτους κ β ο . Και αφτο που δεν του συγχώρησαν ο Μ ή ν υ , ο Ν τ ά λ ε υ και η ηγεσία του Δημοκρατικού Κάματος ήταν ό τ ι πραγματικό μιλούσε σοβαρα. Το κ ε ν τ ρ ι κ ό πρόβλημα ήταν εαν η λήψη των αποφάσεων στην α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή δημοκρατία θα παρέμενε το προνόμιο των λίγων στην κορφή ή θα περιλάβαινε εξίσου και τους π ο λους στη βάση. Το μάθημα ε ί ν α ι καθάριο για κάθε μ ε λ ο ν τ ι κ ο ΜακΓκάβερν, που δ ι α λ έ γ ε ι τους πολους στη βάση. Υπάρχει μόνο μια επιλογή: να
-151-
οργανωθούν οι πολοι γύρω-του, αφου ενημερωθούν για τα προβλήματα κ α ι αφου γνωρίσουν τα π ο λ ι τ ι κ ά ν τ ι κ α τ ε ρ τ ί π ι α , για να μην ξεγελαΟτουν. Ώ σ τ ε Οτη διάρκεια της καμπάνιας να α π α ι τ ή ο ε ι κ α ι να κ ε ρ δ ί σ ε ι αρχικα την πλατεία υποστήριξη και να εξασφαλίσει γερη βάση σε τοπικο ε π ί π ε δ ο , προτού ζητήσει την εξουσία στην Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν . Ο σ α συμβαίνουν στο Καπιτώλιο και στην πλατεία μάζα προφανώς έχουν αμοιβαία αληλεπίδραση. Ο μ ω ς το μοιραίο σφάλμα του αμερικάνικου φιλελεφθερισμου στο παρελθόν υπήρξε η καταφρόνηση της πλατείας μ ά ζ α ς , που επέτρεπε και την έφκολη ν ί κ η στους λ ί γ ο υ ς καλα οργανωμένους και τη διατήρηση του σ τ ά τους κ β ο .
Το Σ ο β ι ε τ ι κ ο " 1 ο / ο " Τα μ ε λ ο ν τ ι κ α παγκόσμια γεγονότα δεν θα επηρεαστούν μονάχα α πο την πορείϋ της δέφτερης αμερικανικής επανάστασης, αλα και απο την μοίρα του αφτοτιτλοφορούμ ε νου " 1 ο / ο " του σοβιετικού πληθυσμου, την πολιορκημένη ομάδα που α π ο τ ε λ ε ί τ α ι απο διαφων ο ύ ν τ ε ς . Τούτο το 1 ο / ο αντιμετωπίζει προφανώς ζοφερο μ έ λ ο ν , γ ι α τ ί δεν υπάρχει στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Ένωση το α ν τ ί σ τ ο ι χ ο της " ε π ε κ τ ε ι ν ό μ ε ν η ς κοινωνίας" των ΗΤΤΑ. Μολονότι η σ ο β ι ε τ ι κ ή επανασ τ α τ ι κ ή παράδοση είναι πολυ πιο πρόσφατη, φτάνει δηλαδη μέχρι το 1917, κ α ι ό χ ι μέχρι το 1776, όπως στην Α μ ε ρ ι κ ή , η σ ο β ι ε τ ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α , για να χρησιμοποιήσω την εικόνα του ΤΤητ Σ ί γ κ ε ρ , ε ί ναι κιόλας διπλοΟτρωμένη με τ σ ι μ έ ν τ ο . Το πρώτο στρώμα είναι σοσιαλοικονομικο και συντίθεται απο την αφτοδιαιωνιζόμενη αφρόκρεμα (που την αναλύουμε στο έκτο κεφάλαιο), η οποία αρμέγει την εξουσία κ α ι τα προνόμιά-της μάλον απο τον έλεγχο των δ η μοσίων αξιωμάτων, παρα απο την ατομική ι δ ι ο χ τ η σ ί α . Το δέφτερο στρώμα εί\«αι π ο λ ι τ ι κ ο και σ υ ν τ ί θ ε τ α ι , στην περίπτωση του Σ τ ά λ ι ν , απο την απολυταρχία του Γραματέα του Κ Κ , κ α ι , μετα απο αφτον, απο την άρχουσα κοματικη ο λ ι γ α ρ χ ί α , υπο την αρχηγία των Κρούστσεφ κ α ι Μ π ρ έ ζ ν ι ε φ . Ο όρος σ ο β ι ε τ ι κ ο ς απολυταρχισμός είναι παραδοξολογία, αν τον δούμε κάτω απο το πρίσμα της παραδοσιακής μ α ρ ξ ι σ τ ι κ η ς - λ ε ν ι ν ι στικης έξαρσης στη συμετοχη των μαζών και στη "δημοκρατία του προλεταριάτου" . Στο Κομουνιστικο Μανιφέστο ο Μαρξ τόνισε ό τι η επανάσταση ήταν αδύνατη, έκτος και η πλειοψηφία των εργατών ήταν εμποτισμένη με κομουνιστική συνείδηση. ΤΤαρόμοια, ο
-152-
Λ έ ν ι ν OTIC Θ έ σ ε ι ς του Α π ρ ί λ η το 1917 απαίτησε " ό λ η η ε ξ ο υ Οία Οτα Σ ο β ι ε τ " , τόνισε όμως ότι αφτο δε σήμαινε πραξικόπημα ή κοματικη εξέγερση, αλα την κινητοποίηση μιας oλόκληpηc τ ά ξ η ς , εξεγερμένης απο την επαναστατική συνείδηση. Με ένα τ έ τοιο ι δ ε ο λ ο γ ι κ ο υπόβαθρο, γ ι α τ ί το σοβιετικο κράτος ανέπτυξε απολυταρχικές τάσεις απο την αρχη; "Ένας απο τους λόγους είναι ό τ ι , παρα τη θεωρητικη επίμονη του Λ έ ν ι ν πάνω στο στήριγμα OTIC μάζες για οποιοδήποτε ξεσήκωμα, όμως η επανάστασή-του θύμιζε πραξικόπημα απο πoλεc απόψεις. Βέβαια σε σύγκριση με TIC μ ε τ έ π ε ι τ α επαναστάσεις, την κ ι ν έ ζ ι κ η , τη γιουγκοσλάβικη και τη β ι ε τ ν α μ ι κ η , ήταν πραξικόπημα. Το Φ λ ε βάρη του 1917 οι Μπολσεβίκοι ήσαν γύρο OTIC 23 χ ι λ ι ά δ ε c και τον Οκτώβρη με βία ξεπερνούσαν TIC εκατό. Η πρακτική κατάληψη της εξουσίας τον Οκτώβρη δεν ήταν παρα η κατάριψη της ε τ ο ι μ ο θάνατης διοίκησης του Κερένσκυ στη Μόσχα και στην Πετρούπολ η . Ο ύ τ ε παρατεταμένος ανταρτοπόλεμος, ούτε προοδεφτικη ε πανάσταση, με τη διαδικασία δοκιμής και λ ά θ ο υ ς ούτε λαϊκή διακυβέρνηση OTIC απελεφθερωμένες επαρχίες, όπως έγινε με την η γ ε σ ώ των Μ ά ο , Τίτο και Χ ο . Ώ σ τ ε ήταν σε συνέπεια με την ι σ τ ο ρ ι κ ή - τ ο υ ς προέλεφση, που οι Ρώσοι Μπολσεβίκοι αποδείχτηκαν εξαρχής πολυ περισότερο απολυταρχικοί στη σκέψη και στην πράξη απο τ ο υ ς , βασισμένους στην α γ ρ ο τ ι α , δ ι α δ ό χ ο υ ς - τ ο υ ς . Ο σοβιετικος δεσποτισμος ριζώνει ακόμα στο διφορούμενο της μ α ρ ξ ι σ τ ι κ η ς - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ η ς ι δ ε ο λ ο γ ί α ς , που θεωρεί το κόμα τ α φτόχρονα και υπηρέτη και αφέντη του λαου — σ α ν όργανό-του και σα μ α σ τ ί γ ι ό - τ ο υ . Στο δοκίμιο Τ ί Ν α Κ ά ν ο υ μ ε ; , ο Λ έ ν ι ν έγραψε άτι το κόμα πρέπει να βασίζεται σταθερα στις μ ά ζ ε ς , αλα και να διατηρεί ταφτόχρονα την ταφτότητα και την α κ ε ρ α ι ό τ η τ ά - τ ο υ , σαν "όργανο επαναστατών, ικανών να διατηρήσουν την ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό τ η τ α , τη σταθερότητα και τη συνέχιση του π ο λ ι τ ι κ ο ύ αγώνα" . Το κόμα πρέπει να ακολουθεί την ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ό λ ε π τ ή γραμη α ν ά μ ε σα στον " ο υ ρ α γ ο " , δηλαδη στην παθητικη συμφωνία στις ε π ι θ υ μ ί ες των μαζών, και στον "πρωτοπόρο", δηλαδη στην ε λ ι τ ί σ τ ι κ η ε ξάσκηση δικτατορικής εξουσίας πάνω σ τ ι ς μ ά ζ ε ς . Τούτο ακριβώς κηρύτει ο Μάο σήμερα στο δόγμα της "γραμης των μαζών" ' κ α ι , αντίθετα απο τον Λ έ ν ι ν , ο Μάο έ χ ε ι διατηρήσει ζωντανή την επανάστασή-του και μπόρεσε να χρησιμοποιήσει τη "γραμη των μαζών" για να στεριώσει μια κοινωνία σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή ,
-153-
όνομα MCI πράγμα. Τώρα το τ ί θάκανε ο Λ έ ν ι ν , αν δεν πέθαινε το Γενάρη του 1924, είναι ένα απο τα μεγάλα " α ν " της ι σ τ ο ρ ί α ς . Έχουμε όμως την ιστορία των δ ι α δ ό χ ω ν - τ ο υ , που τους έ λ ε ι π ε η υπομονή ή η ι κ α ν ό τ η τ α , να προκαλέσουν την ίδια μαζική υποστήριξη που απολάμβανε ο Λ έ ν ι ν . Αντιμετωπίζοντας απελπιστικα ε σωτερικά προβλήματα και εξωτερικες α π ε ι λ ε ς , επέβαλαν τη θ έ λησή-τους με γυμνή βία στα κοματικα μέλη και στον πληθυσμό. Με τη διαδικασία της υποκατάστασης, όπως την περιγράφει ο Τρότσκυ, το κόμα αφτουποκατάστησε την εργατική τ ά ξ η , η κ ε ντρική επιτροπή το κ ό μ α , κ ι ο γενικός γραματέας αφτουποκατάστησε τ ε λ ι κ ά κάθε ά λ ο ν . Ο ι εκαθαρίσεις του Σ τ ά λ ι ν απο το 1936 ώς το 1938 αποδεκάτισαν την παλια μπολσεβίκικη φρουρά, καθώς και την ηγεσία στο στρατό, στην οικονομία και στα εργατικα συνδικάτα και στην αστυνομία. Ο Σ τ ά λ ι ν αγνόησε ακόμα και τους προσωπικούς κοματικους συμβούλους στις αποφάσεις-του. Δεκατρία χρόνια πέρασαν ανάμεσα στο 18ο και στο 19ο Συνέδριο του Κ Κ Σ Ε , πούγιναν αντίστοιχα το 1939 και το 1952, και στη διάρκεια αφτη ο Σ τ ά λ ι ν συμβουλεβόταν την ΚΕ, κ ι ακόμα και το ΤΤΓ, όλο και αραιότερα. Ακόμα και η ν ί κ η του δέφτερου παγκόσμιου πολέμου δεν έφερε σημαντικη χαλάρωση στη δ ι κ τ α τ ο ρ ί α . Πράγματι, νέες εκαθαριστικες δίκες φαίνονταν στον ο ρ ί ζ ο ν τ α , όταν πέθανε ο Σ τ ά λ ι ν το 1953. Τότε πια η Ε Σ Σ Δ είχε γ ί ν ε ι μεγάλη βιομηχανικη δύναμη. Αφτη τούτη η επιτυχία έκανε αδύνατη την αμιγή συνέχιση του σ τ α λ ι ν ι κού δεσποτισμού. Η Ρωσία είχε μεταμορφωθεί απο τη χώρα των μουζίκων στη χώρα με τον εγγράματο πληθυσμό, με τη σύνθετη ο ι κ ο ν ο μ ί α , με τα ραγδαία επεκτεινόμενα αστυκα κέντρα και με το σεβαστό αριθμό τεχνικών και επιστημόνων. Ο Κρούστσεφ ανταποκρίθηκε με την π ο λ ι τ ι κ ή : " τ α χ ι ό ν ι α λ ι ώ ν ο υ ν " , που στη γλώσα της π ο λ ι τ ι κ ή ς σήμαινε αποστροφή προς τ ι ς εκαθαριστικες δ ί κ ε ς , τη μυστική αστυνομία και τα στρατόπεδα εργασίας. Στο 2 0 ο Σ υ ν έ δριο του ΚΚΣΕ το 1956, έκανε εντυπωσιακή επίθεση στο Σ τ ά λ ι ν , στις σ τ α λ ι ν ι κ έ ς υπερβάσεις και στην τρομοκρατία, ό χ ι στο σοβ ι ε τ ι κ ο π ο λ ι τ ι κ ο σύστημα, αλα στις προσωπικές σ τ α λ ι ν ι κ έ ς δ ι α στροφές των μαρξιστικών άρχων. Τέλειωσε συμπεραίνοντας ότι υ πήρχε η ανάγκη να "ξαναγυρίσουμε και να εξασκήσουμε στην πράξη, στο ι δ ε ο λ ο γ ι κ ο μέτωπο, τ ι ς σημαντικότατες μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ε ς - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ε ς θέσεις για το λαο σα δημιουργο της ιστορίας και κάθε υλικής και πνεβματικης κατάκτησης της ανθρωπότητας" . Πέντε
-154-
χρόνια αργότερα, στο 21ο Συνέδριο τον Οκτώβρη του 1961, τ ό νισε την ανάγκη για το "σταθερό ανέβασμα νέων ανθρώπων με χ α ρίσματα" στιε ηγετικες θέσεις. Κατα συνέπεια, το Συνέδριο υιοθέτηοε νέους κανόνες, που περιόριζαν τα μέλη του ΤΤροεδρίου σε τρεις δ ι ά δ ο χ ο ι χρονικές περιόδους στην εξουούα, και α παγόρεβαν ν ' αντικαθίστανται λιγότερα απο το 1/4 των μελών του προεδρίου και της ΚΕ σε κάθε Συνέδριο. ΤΤαρόμοιες αποφάσεις, σε πιο δραστική κ λ ί μ α κ α , πάρθηκα" για τις κατώτερες κοματικες μονάδες, κ ι ακόμα για τα μη κοματικα κυβερνητικά σώματα, όπως τα σοβιετ. Η μεγάλη συνεισφορά του Κρούστσεφ, καθώς φαίνεται εκ των υστέρων, ήταν η αποσταλινοποίηση της Ε Σ Σ Δ . Ο μ ω ς , όταν τον έ ρ ι ξαν απο την εξουσία τον Οκτώβρη του 1964, πολυ απείχε απο τον δηλωμένο-του σκοπο: " τ ο λαο σα δημιουργο της ι σ τ ο ρ ί α ς " . Το γ ε γονος ό τ ι υπήρξε το θύμα του πραξικοπήματος μιας δράκας υψηλά ισταμένων ηγετών, είναι καθαφτο σημαντικό, αφου ρίχνει φως στο χοόνιο σοβιετικο πρόβλημα, ότι δεν υπάρχει μηχανισμός για την κανονική π ο λ ι τ ι κ ή διάδοχη. Ακόμα ρίχνει φως στο πιο βασικό πρόβλημα: στις σχέσεις ανάμεσα σε γραφειοκρατία και λαο. Στα πρώτα χρόνια του Σ τ ά λ ι ν , οι αγράματοι μουζίκοι δέχονταν τ ι ς διαταγές χωρίς να λογοδοτεί η αρχη. Ο μ ω ς ο μίσος αιώνας με εκβιομηχάνιση, αστυφιλία και εκπαίδεφση π ι έ ζ ε ι τώρα τη ο ^ β ι ε τ ι κ η η γεσία με νέα προβλήματα και καινούργιες σκοτούρες. Σήμερα υ πάρχει η ανάγκη να αντιμετωπίσουν TIC ανερχόμενες προσδοκίες μιας μορφωμένης μάζας, και να πραγματοποιήσουν τις δυνατότητες της νέας βιομηχανικής-επιστημονικής τάξης, που απαιτεί μάλον μαζική συμετοχη παρα μαζική οργάνωση σε πειθαρχημένα τμήματα. Ο Κρούστσεφ κάλμαρε την λαΐ'κη δυσαρέσκεια, βάζοντας τέρμα στη σταλινική τρομοκρατία. Ανακούφισε το λαο απο την καταπίεση, τους αρνήθηκε όμως την ελεφθερία. Σήμερα, όποιες νέες παραχωρήσεις γίνουν, πρέπει να κουτσουρέψουν αφτη τούτη τη γραφειοκρατική δομη, και η νέα ηγεσία δε γίνεται να εβνοήσει την τυχόν υποτίμηση της εξουσίας και των προνομίων-της. Με το Σ τ ά λ ι ν , η γραφειοκρατία ήταν μόνο το δουλοπρεπες σώμα, χωρίς ταφτότητα, αφτοδυναμία και αφθυπαρξία. Σήμερα έχει γ ί ν ε ι η άρχουσα κ λ ί κ α , που αντιπροσωπέβει, αλα δεν παραδίνει, την εξουσία στους η γ έ τ ε ς - τ η ς . Α π α ι τ ε ί τόσην επιβολή του νόμου ώστε να προστατέβεται απο κανένα ενδεχόμενο Σ τ ά λ ι ν , αλα όχι τόσην,
-155-
που να βάζει de κίνδυνο το προνομιακό-της καθεστώς. Κοντολογίς η σ ο β ι ε τ ι κ ή άρχουσα αφρόκρεμα σήμερα χ α ί ρ ε τ α ι την εσωτερική της δημοκρατία, την οποία αρνείται να ε π ε κ τ ε ί ν ε ι στους δ ι α ν ο ούμενους και στην κατώτερη γραφειοκρατία, κ α ι , πολυ π ε ρ ι σ ό τ ε ρο, στους εργάτες και στους αγρότες. Η αντίθεση στην καταπίεση αφτη είναι π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν η , γ ι α τ ί η ε π ι τυχία των πεντάχρονων σχεδίων έ χ ε ι βελτιώσει σημαντικα το μ ε ρίδιο του μέσου π ο λ ί τ η . Το σ ο β ι ε τ ι κ ο μέρισμα στο συνολικο β ι ο μηχανικό προΐον αφξήθηκε απο 1,5 ο / ο το 1921 σε Ι Ο ο / ο το 1939 και σε 2 0 ο / ο το 1966. Το τεράστιο τούτο ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο άλμα έκανε δυνατό το α ν τ ί σ τ ο ι χ ο τεράστιο κοινωνικο ά λ μ α . Ο ι εγγράματοι αφξήθηκαν απο 2 8 , 4 ο / ο το 1897 σε 5 6 , 6 ο / ο το 1926 και σε 9 8 , 5 ο / ο το 1959. Ο ι φυσικοί αφξήθηκαν απο 2 3 . 2 ο ο το 1913 σε 4 2 5 . 7 ο ο το 1961, και στην ί δ ι α περίοδο η μακροβιότητα απο τη μια αφξήθηκε απο 32 ο / ο ο σε 7 0 ο / ο ο κ α ι η π α ι δ ι κ ή θ ν η σιμότητα απο την άλη μειώθηκε απο 273 ο / ο ο σε 32 ο / ο ο . Επίσης οι σ ο β ι ε τ ι κ ο ί π ο λ ί τ ε ς απολαμβάνουν δωρεάν ιατροφαρμακεφτικη περίθαλψη, γηροκομεία, επιδόματα ασθένειας κ α ι α ν ε π ά ρ κ ε ι α ς , άδειες μητρότητας κ α ι κ α ν ο ν ι κ έ ς ά δ ε ι ε ς με αποδοχές. Το σ ο β ι ε τ ι κ ο σύστημα ανταποδίδει κατα κάποια υλική έ ν ο ι α , κ α ι το γ ε γ ο νος τ ο ύ τ ο , μαζι με την ανηλεη καταστολή κάθε οργανωμένης α ν τ ί θ ε σ η ς , έ χ ε ι καταντήσει τους διαφωνούντες σοβιετικούς μια μικροσκοπική κ α ι απομονωμένη μ ε ι ο ν ό τ η τ α . Ένα δυνητικά μεγάλο σ τ ο ι χ ε ί ο διαφωνούντων είναι οι μειονότητες της Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Α σ ί α ς , της Ουκρανίας κ α ι των βαλτικών δημοκρατ ι ώ ν , αλα δε φαίνονται αρκετα οργανωμένες για να θεωρηθούν ε νεργή δύναμη διαφωνίας. Το ί δ ι ο μπορούμε να πούμε για την άμορφη ομάδα των φιλοσοφικά διαφωνούντων, που αποβλέπει κύρια στη θρησκεία για υποστήριξη και π ι σ τ έ β ε ι ό τ ι η σ ο β ι ε τ ι κ ή κοινωνία θάπρεπε να βασίζεται στις χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ έ ς ηθικές α ρ χ έ ς . Ο Α λ έ ξ α ν δρος Σ ο λ τ ζ ε ν ί τ σ ι ν α ν ή κ ε ι στην κατηγορία αφτη, με τη σλαβόφιλη α ν τ ί θ ε σ ή - τ ο υ στις δ υ τ ι κ έ ς ι δ έ ε ς και στη δυτική εκβιομηχάνιση. " Ό λ η αφτη η ' α τ έ λ ε ι ω τ η π ρ ό ο δ ο ς ' " , έγραφε στο Γράμα προς τους Σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς Αρχηγούς, " α π ο δ ε ί χ τ η κ ε ό τ ι είναι η παράλογη, κ α κοϋπολογισμένη, βίαιη έφοδος προς το α δ ι έ ξ ο δ ο " (23). Ο Σ ο λ τ ζ ε ν ί τ σ ι ν , όμως, είναι μοναδικος ανάμεσα στους διαφωνούντες που τους τέρπει η θρησκεία, γ ι α τ ί μπόρεσε να κ ε ρ δ ί σ ε ι το παγκόσμιο κ ο ι ν ο με τα φ ι λ ο λ ο γ ι κ ά - τ ο υ επιτέβγματα. Ο ι Ιουδαίοι της Ρωσίας και οργανωμένοι είναι και α κ ο ύ γ ο ν τ α ι , όμως δεν μπορούν
-156-
να θεωρηθούν Οοβαρη α π ε ι λ ή για το σοβιετικο κατεστημένο, γ ι α τ ι ο σ κ ο π ο ί αφτων που ε ί ν α ι δυσαρεστημένοι είναι συνήθως η δραπέτεφση στο εξωτερικό, κ ι ό χ ι η βίαιη μεταρΰθμιση στο εσωτερικό. Ο ι γνωστότεροι στη ΔΰΟη σ ο β ι ε τ ι κ ο ί διαφωνούντες μπορεί να π ε ριγράφουν σα φιλελέφθεροι που επιθυμουν τον συνδυασμό των κ ο ι νωνικών επιτεβγμάτων του σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ συστήματος με τ ι ς α τ ο μ ι κ έ ς ελεφθερίες της Δύσης. Κυρίως απαρτίζονται απο φυσικούς ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς , στους οποίους επιτρέπουν μεγαλύτερη ελεφθερία κινήσεων α π ' όσο στους κ α λ ι τ έ χ ν ε ς ή στους συγγράφεις, επειδή η συνεργασία-τους θεωρείται σημαντικότερη για τη σ ο β ι ε τ ι κ ή ο ι κ ο νομία και τη στρατιωτική ι σ χ υ . Α ρ κ ε τ ο ί δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν ο ι επιστήμονες άρπαξαν την εφκαιρία που τους έδινε η προνομιακή-τους θ έ ση για να μιλήσουν πάνω σε κρίσιμα θέματα. Αρχηγός του κ ι ν ή ματος τούτου υπήρξε ο Α ν τ ρ έ ι Ζαχάροφ, ο περίφημος θεωρητικός της φ υ σ ι κ ή ς , που ήταν το νεότερο μέλος της Ακαδημίας Επιστήμων, γ ι α τ ί έπαιξε πρωτέβοντα ρόλο στην ανάπτυξη της σοβιετικής υδρογονόβομβας το 1 9 5 0 . Απο τότε ο Ζαχόροφ απόχτησε όλου ε ί δους φήμη για τα γραφτα και τ ι ς δημόσιες δηλώσεις, όπου είχε εκφράσει ανορθόδοξες απόψεις και για τα σοβιετικά κ α ι για τα παγκόσμια προβλήματα. Το 1968 έκδοσε την παμφλέτα ΤΓρόοδος, Ειρηνικη Συνύπαρξη και Ακαδημαϊκές Ελεφθερίες (24), όπου ανέπτυσε τ ι ς ακόλουθες προτάσεις: ό τ ι η επιστημονική επανάσταση έχει καταντήσει τ ι ς π α λ ι έ ς ι δ ε ο λ ο γ ι κ ε ς διακρίσεις απαρχαιωμένες και άκρως ε π ι κ ί ν δ υ νες για την ανθρωπότητα' ό τ ι η σύγχρονη τεχνολογία δ ί ν ε ι τη δυνατότητα τόσο στον κ α π ι τ α λ ι σ μ ό , όσο και στον κομουνιΟμο, να παράσχουν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ασφάλεια για όλους ' ό τ ι τα προτερήματα της σοσιαλιστικής κοινωνίας πρέπει να καθρεφτίζονται μάλον στις η θ ι κ έ ς - τ η ς α ξ ί ε ς , παρα στη δήθεν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ανωτερότητα και στη Ουνεπούμενη ιστορική α ν α γ κ α ι ό τ η τ α ' και ό τ ι το μέλον της ανθρωπότητας εξαρτάται απο την αμερικανοσοβιετική συνεργασία για την αποσόβηση της πυρηνικης καταστροφής κ α ι για την προαγωγή της παγκόσμιας ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς ανάπτυξης. Μετα την έκδοση αφτη, ο Ζαχάροφ εμπνέφστηκε απο την αφξανόμενη καταπιεΟτικότητα των διαδόχων του Κρούστσεφ για ν ' απασχοληθεί με τα ν τ ό πια σοβιετικά προβλήματα. Το Μάρτη του 1 9 7 0 , μαζι με δυο σ υ ν α δ έ λ φ ο υ ς - τ ο υ , έναν φυσικό κ ι έναν ι σ τ ο ρ ι κ ο , απέφθυνε ΈκληΟη των Σοβιετικών Επιστημόνων στην Κ ο μ α τ ι κ η - Κ υ β ε ρ ν η τ ι κ η Ηγεσία
-157-
της ΕΣΣΔ" κ α ι το Νοέμβρη του 1 9 7 0 , μαζι με δυο συναδέλφους τ ο υ , ίδρυσε την Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για την π ε ρ ι φρούρηση της ατομικής ελεφθερίας στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Ένωση. Α ξ ί ζ ε ι να παραθέσουμε εκτεταμένα αποσπάσματα απο την ΈκληΟη του 1 9 7 0 , γιατί κ ά ν ε ι δ ι ε ι σ δ υ τ ι κ ή ανάλυση στα σοβιετικά ελατώματα και π ρ ο τ ε ί ν ε ι κάποιο ε ι λ ι κ ρ ι ν ε ς πρόγραμα μεταρύθμισης. Στη δεκαετία του 1 9 2 0 κ α ι του 1 9 3 0 ο κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ό ς κόσμος πέρασε μια περίοδο κρίσης και ύφεσης. Τον ί δ ι ο καιρό που ε μ ε ί ς , εκμεταλεβάμενοι τη διογκωμένη εθνική ε ν έ ρ γ ε ι α , την οποία είχε απελεφθερώσει η Επανάσταση, δημιουργούσαμε βιομηχανία με πρωτάκουστο ρυθμό. Ή τ α ν ο καιρός όπου το σύνθημα " Ν α προφτάσουμε και να ξ ε π ε ράσουμε την Α μ ε ρ ι κ ή " κυριαρχούσε παντού. Και πράγματι την προφτάσαμε μέσα στα λ ί γ α επόμενα χ ρ ό ν ι α . Τότε η κατάσταση ά λ α ξ ε . Έφτασε ο καιρός για τη δέφτερη β ι ο μηχανικη επανάσταση, και τώρα, στην αβγη της δεκαετίας του 1 9 7 0 , μπορούμε να δούμε ό τ ι , »ολυ απέχοντας απο το " ν α προφτάσουμε" την Αμερ·.ηη, ριχνόμαστε σ υ ν έ χ ε ι α , ολοένα κ α ι περισότερο, προς τα πίσω . . . Γ ι α τ ί ; Γ ι α τ ί ό χ ι μονάχα αποτύχαμε να γίνουμε πρωτοπόροι στη δέφτερη βιομηχανικη επανάσταση, αλα είμαστε κ α ι α ν ί κ α ν ο ι , καθώς δ ι α δ ί δ ε τ α ι , να συμβαδίσουμε με τ ι ς α ν α πτυγμένες κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ έ ς χώρες στην επανάσταση αφτη; Μήπως γ ι α τ ί το σοσιαλιστικό σύστημα δεν προσφέρει τ ι ς ί δ ι ε ς ε φ κ α ι ρ ί ε ς , όπως το κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ό σύστημα, για την ανάπτυξη των παραγωγικων δυνάμεων, και γ ι α τ ί σ--'.ν ο ι κονομικο ανταγωνισμό ανάμεσα σε καπιταλισμό και σ ο σ ι α λισμό θα ν ι κ ή σ ε ι ο κ α π ι τ α λ ι σ μ ό ς ; Ασφαλώς ό χ ι . Η ρίζα των δυσχερειών-μας δε βρίσκεται διόλου στο σοσιαλιστικό σύστημα, α π ε ν α ν τ ί α ς , βρίσκεται σε κ ε ί ν α τα χαραχτηριστικα και τ ι ς περιστάσεις της ζωής μας που α ν τ ί κ ε ι ν τ α ι στο σοσιαλισμο και ε ί ν α ι ξένα με α φ τ ο ν . Η ρίζα βρίσκεται στις αντιδημοκρατικές παραδόσ ε ι ς κ α ι νόρμες της δημόσιας συμπεριφοράς, που παγιώθηκαν στη σ τ α λ ι ν ι κ ή περίοδο και που δεν ξεριζώθηκαν μέχρι σήμερα . . .
-158-
Η ο ι κ ο ν ο μ ί α - μ α ς μπορεί να συγκριθεί με την ο δ ι κ ή κ υ κ λ ο φορία Οε ένα σταβροδρόμι. "Odo υπήρχαν μόνο λίγα αμάξ ι α , ο τροχονόμος ανταπεξερχάταν και η κυκλοφορία ήταν ο μ α λ ή . Ο μ ω ς η κυκλοφορία αφξάνει αλματωδως κ α ι δ η μ ι ουργείται συμφόρηση. Τ ί μ π ο ρ ε ί να γ ί ν ε ι ; Μπορεί να τιμωρηθούν οι οδηγοί και να αντικατασταθεί ο τροχονόμος, ό μως η κατάσταση δεν α λ ά ζ ε ι . Μόνη λύση ε ί ν α ι το π λ ά τ α ι μα του δρόμου. Τα εμπόδια που μπλοκάρουν την ανάπτυξη της ο ι κ ο ν ο μ ί α ς - μ α ς βρίσκονται έξω α π ' αφτην, στην κ ο ι ν ω ν ι κ ο - π ο λ ι τ ι κ η σφαίρα, και κάθε μέτρο που δεν μπορεί να εξαλείψει τα εμπόδια είναι καταδικασμένο σε αποτυχία
Απο τους φίλους-μας στο εξωτερικό ακούμε καμία φορα ό τ ι συγκρίνουν την Ε Σ Σ Δ μ ' ένα τεράστιο φορτηγο, όπου ο οδηγος πατάει ταφτόχρονα το ένα πόδι στο γκάζι και το άλο στο φρένο. Είναι καιρός πια να χρησιμοποιούμε έ ξ υ πνα το φρένο! . . . Τί μπορεί να π ε ρ ι μ έ ν ε ι η χώρα-μας, αν δεν τραβήξουμε το δρόμο για τον εκδημοκρατισμό; ΤΤρέπει να π ε ρ ι μ έ ν ε ι ό τ ι θα βραδυπορήσουμε σε σχέση με τ ι ς κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ έ ς χώρες στη δέφτερη βιομηχανικη επανάσταση και ά τ ι προοδεφτικα θα ξαναγίνουμε μια δεφτερέβουοα περιφερειακή δύναμη (τέτοιες περιπτώσεις υπάρχουν στην ι σ τ ο ρ ώ ) ' ότι θα α ναπτυχθούν ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς δ υ σ χ έ ρ ε ι ε ς ' ό τ ι οι σχέσεις α ν ά μεσα στον κ ο μ α τ ι κ ο - κ ρ α τ ι κ ο μηχανισμό κ α ι στη διανόηση θα επιδεινωθούν' ό τ ι θα υπάρξει κίνδυνος για δ ε ξ ι ε ς κ ι α ριστερες εξεγέρσεις ' ό τ ι θα επιδεινωθούν τα εθνικά προβλήματα, γ ι α τ ί στις εθνικες δημοκρατίες το κίνημα για τον εκδημοκρατισμό, που αναπτόΟεται στη βάση, θα α π ο κτήσει αναπόφεφκτα εά · κο χαρακτήρα. Τον καιρό της διάσκεψης κορυφής στο Ελσίνσκι το 1975, ο Ζ α χ ά ροφ δημοσίεφσε ένα δοκίμιο με τον τ ί τ λ ο Η Χώρα-μου κ ι ο Κόσμος στο οποίο περιγράφει τη Σ ο β ι ε τ ι κ ή "Ένωση σαν μια κ ο ι ν ω ν ώ , που την ε λ έ γ χ ε ι η γραφειοκρατία, που η κυβέρνηση έχει κ λ ε ι σ τ ά τ ' α φ τ ι ά - τ η ς , μια χώρα με κοινωνική ανισότητα ανάμεσα στην άρχουσα αφρόκρεμα κ α ι στο έθνος γ ε ν ι κ ά , κ α ι με δυσανάλογη κατανομή των πλουτοπαραγωγικών πόρων στους στρατιωτικούς σκοπούς. "ΤΤαρα τον πληθωρισμό, την κρίση του π ε τ ρ ε λ α ί ο υ , και το πρόβλη-
-159-
μα τ η ε α ν ε ρ γ ί α « " , έγραφε, " ο ι δ υ τ ι κ έ ς ο ι κ ο ν ο μ ί ε ς έχουν πολυ πιο γερα θ ε μ έ λ ι α απο την χρόνια ξεζουμιΟμένη, στρατιωτικοποιημένη και χαόδικα διεφθυνόμενη·οικονομία τηε Ε Ι Σ Δ " . Εγκωμιάζοντας ε ι δ ι κ ά τον ΚροΰΟτΟεφ, ο Ζαχάροφ υποστήριξε ά τ ι οι απόπειρεε του τελεφταίου πραγματικού σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ηγέτη να μειώσει τα προνάμια τ η ε αφρόκρεμαε κ α ι να περικόψει τον προυπολογισμο ά μ υ ν α ς , ήσαν ο ι κύριες α ι τ ί ε ς που οδήγησαν στην πτώση-του το 1964. Στην κ ρ ι τ ι κ ή - τ ο υ για τη σ ο β ι ε τ ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α , ο Ζαχάροφ αναφέρθηκε στην έλειψη πρωτοβουλίας, στιε μ ε ι ω ν ε κ τ ι κ ε ε συνθήκες ε ρ γασίας, και στην ασήμαντη ιατροφαρμακεφτικη περίθαλψη για τ η ν πλειοψηφία των π ο λ ι τ ώ ν . Πρότεινε ένα μεταρυθμιστικο πρόγραμα με 12 σ η μ ε ί α , που συμπεριλάβαινε την εγκαθίδρυση π ο λ υ κ ο μ α τ ι κου συστήματοε και την αμνηστία των φυλακισμένων για π ο λ ι τ ι κουε και θρησκεφτικουε λ ό γ ο υ ε , τουε οποίουε υπολόγιζε σε δέκα χ ι λ ι ά δ ε ε (ο συνολικοε αριθμοε των φυλακισμένων ήταν τότε ε ν ά μιση εκατομύριο). Η ανταπόκριση τηε σοβιετικηε κυβέρνησης στην εκστρατεία του Ζαχάροφ ήταν αναμφίβολα α ρ ν η τ ι κ η . Α κ ο λ ο υ θ ε ί την ί δ ι α ακριβώς α ρ ν η τ ι κ η π ο ρ ε ί α , για την οποία έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου ο Ζαχάροφ, δηλαδη πατάει δυνατα φρένο, α ν τ ι να το " χ ρ η σ ι μ ο π ο ι εί έ ξ υ π ν α " . Επειδή η ο ι κ ο ν ο μ ί α δεν πήγαινε καλα κ α ι η κ υ β έ ρ ν η ση αναγκάστηκε να ζητήσει ξ έ ν η τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ή βοήθεια, υιοθέτησε γ ι ' αφτο το λόγο την π ο λ ι τ ι κ ή τηε διπλωματικής συμαχίαε κ α ι των στενότερων οικονομικών δεσμών με τη Δύση. Αλα για ν ' α ν τ ι τ ε θ ε ι σε κάθε δυνατή ι δ ε ο λ ο γ ι κ ή μόλυνση α π ' τουε δεσμούς αφτους, το Κρεμλίνο ε λ έ γ χ ε ι αφστηρότατα το ι δ ε ο λ ο γ ι κ ο και το λαϊκό κίνημα. Η Πράβδα έ χ ε ι δηλώσει ό τ ι μονάχα τα " κ ο ρ ά κ ι α " εβνοουν την ε πέκταση των ανταλαγων στα σύνορα Ανατολής κ α ι Δύσης. " Κ α ι με την α ν ή θ ι κ η αφτη στρατηγικη προσπαθούν να 'δημιουργήσουν γ ε φυρώματα', για να μπορέσουν να τα χρησιμοποιήσουν στις α ν α τ ρ ε π τ ι κ έ ς ε ν έ ρ γ ε ι ε ς ενάντια στις σοσιαλιστικές χώρες της Εβρώπης" (25). Ο ι σ ο β ι ε τ ι κ ε ς αρχές έχουν κ ά ν ε ι ορισμένες τ α κ τ ι κ έ ς παραχωρήσ ε ι ς , όπως η ελέφθερη μετανάστεφση των Εβραίων και ορισμένων διεθνώς γνωστων διαφωνούντων — ό π ω ς οι επιστήμονες Ζάρες Μ ε ντβέντεφ κ α ι Βαλερυ Τ σ α λ ι τ ζ , ο κυταρολόγος Μστισλαβ Ροστρόπ ο β ι τ ς , ο ι ποιητές Ιωσήφ Μπρόντσκυ και Ναουμ Κορσάβιν, ο ι στοχαστές Γιέφιμ Ετκιντ και Πάβελ Λ ι τ β ί ν ο φ , και ο ι συγγράφεις Α ν τ ρ έ ι Σ ι ν ι ά β σ κ ι , Βολόντια Μακσίμοφ, Βίκτορ Νεκράσοφ κ α ι Α -
-160-
λέξανδρος Σ ο λ τ ζ ε ν ί τ σ ι ν , που απελάθηκε β ί α ι α . Ο ι δυτικοί π α ρατηρητές είχαν προβλέψει απο καιρό ά τ ι νέοι διαφωνούντες θα εμφανιστούν για να πάρουν τ ι ε θέοειε των ε μ ι γ κ ρ ε , αλα τίποτα τέτοιο δε φαίνεται να σ υ μ β α ί ν ε ι . Η κυβέρνηση κ α τ ε β ν ά ζ ε ι τουε π ο λ ί τ ε ε , που εβημερουν περισότερο κ α ι που έχουν μεγαλύτερη δυνατότητα να ακουστουν, με ιδιωτικά αφτοκίνητα, με καλύτερα διαμερίσματα και με άλα σύμβολα τηε αστικηε ζωηε. " Ζ ο ύ μ ε κ α λύτερα απο τουε π α τ ε ρ ά δ ε ε - μ α ε " , υποστηρίζει έναε μ ε σ ή λ ι κ α ς , " ή και καλύτερα απ 1 όσο εμειε ο ι ί δ ι ο ι πριν απο δέκα χρόνια και ελπίζουμε ό τ ι θα ζούμε ακόμα καλύτερα στο μ έ λ ο ν " (26). Επίσης, οι νέοι εφθυγραμίζονται / ε ν ι κ ά με το τωρινό σύστημα, ι δ ι α ί τ ε ρ α εφόσον δεν διακρίνουν κάποιο ελκυστικό εναλακτικο πρότυπο π έ ρα απο τα σύνορα τηε χώρας-τους. Η αμερικάνα ανταποκρίτρια Τζώρτζη Αν Γ κ έ γ ι ε ρ , μετα απο ε ν τ α τ ι κ ή και απο πρώτο χ έ ρ ι μ ε λ έ τ η της σ ο β ι ε τ ι κ ή ς ν ε ο λ α ί α ς , το 1971, συμπέρανε: Κατα τη γνώμη-μου, οι περισότεροι σ ο β ι ε τ ι κ ο ί νέοι ν ι ώ θουν ό τ ι το σύστημά-τους, παρα τ ι ε α γ ρ ι ό τ η τ έ ε - τ ο υ — ο ι ο π ο ί ε ς , ελπίζουν και π ι σ τ έ β ο υ ν , ό τ ι ανήκουν πια στο π α ρ ε λ θ ό ν — " κ α θ α ρ ί ζ ε ι " για το μέσο π ο λ ί τ η , ενω το σύστημα των ΗΤΤΑ ό χ ι . . . Είναι φανερό ό τ ι πολοι απο τους νέους αφτους, μολονότι ε ί ν α ι στο έπακρο ε π ι κ ρ ι τ ι κ ο ί απέναντι στην κ ο ι ν ω ν ί α - τ ο υ ς , έχουν όμως αποβάλει κάθε αφταπάτη για τ ι ς ΗΤΤΑ — σ τ ι ς οποίες κάποτε απέβλεπαν σα νάταν μια ελκυστική ε ν α λ α γ η — κ α ι ο λόγος ε ί ν α ι το Βιετνάμ, οι ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς α π ο τ υ χ ί ε ς , ο ι φυλετικες δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς , η β ώ και η κοινωνική α ν ι σ ό τ η τ α . " Σ ύ μ φ ω ν ο ι , μισούμε τον ο λ ο κληρωτισμο τηε κ ο ι ν ω ν ί ά ε - μ α ε " , μου είπε ένας νεαρός, " α λ α μετα αναρωτιόμαστε τ ί σόι είναι η δ ι κ ή - σ α ς λ ε φ τ ε ρ ι α , αφου δε μπορείτε να λύσετε τα π ρ ο β λ ή μ α τ ά - σ α ς ; " (27) Το καθάριο αποτέλεσμα ε ί ν α ι η απουσία αφτου που θα μπορούσε να ονομαστεί οργανωμένο κίνημα διαφωνούντων. Αφτο που υπάρχει είναι κ ά τ ι περισότερο απο εφκαιριακη αμφισβήτηση για τη φύση κ α ι για το μέλον της σ ο β ι ε τ ι κ ή ς κοινωνίας ανάμεσα σε μια φούχτα προσωπικότητες, που προστατέβονται απο το κύρος-τους και απο την παγκόσμια κ ο ι ν ή γνώμη — τ ο ν επιστήμονα Α ν τ ρ έ ι Ζαχάροφ, τον ιστορικο Ρόυ Α . Μ ε ν τ β έ ν τ ε φ , τον μαθηματικό Ιγκορ Ρ. Σαφάρ ε β ι τ ς . " Ζ ο ύ μ ε πάνω σε μια άγονη σ ε λ ή ν η " , παρατηρεί ένας λ ο γ ο τ έ χ ν η ς - κ ρ ι τ ι κ ο ς , που έ μ ε ι ν ε στη Ρωσία. " Κ ά ν ε ι ς δεν έ μ ε ι ν ε .
-161-
Ο λ ο μ ό ν α χ ο ι πάνω στο φεγγάρι" (28). Αναμφίβολα ο κ ρ ι τ ι κ ό ς αφτος είναι τόσο μόνος, όσο το α ι σ θ ά ν ε τ α ι , αλα το ζήτημα ε ί ν α ι , αν ε ί ν α ι μόνος επειδή η μάζα ε ί ν α ι εφχαριΟτημένη και απαθής, ή επειδή οι σχετικά έφποροι διανοούμενοι είναι απομονωμένοι απο τ ι ς μ ά ζ ε ς , οι οποίες δεν είναι τόσο εβνοημένες κ α ι ο ι οποίες θεωρητικά δεν θα έπρεπε να είναι τόσο εφχαριστημένες και π α θ η τ ι κ έ ς , όσο τ ι ς θεωρεί ο κ ρ ι τ ι κ ό ς . Μήπως το ανερχόμενο εισόδημα κ α ι οι προνομιακές διαφοροποιήσεις α νάμεσα στους εργάτες ανατρέπουν το θ ε τ ι κ ό αποτέλεσμα απο την άφξηση του απόλυτου βιωτικου επιπέδου; Η απάντηση στη θ ε μ ε λ ι α κ ή τούτη ερώτηση θα κ ρ ί ν ε ι την πορεία των μελοντικων γ ε γ ο νότων στην Ε Σ Σ Δ . Ο μ ω ς η απάντηση είναι εξαιρετικό δύσκολο να κ α θ ο ρ ι σ τ ε ί , γ ι α τ ί δεν υπάρχει δυνατότητα να σφυγμομετρηθεί η κ ο ι ν ή γνώμη στη Ρωσία. Ελάχιστες αναφορές σχετικά με τη δυσαρέσκεια της εργατικής τάξης έχουν φτάσει στον έξω κόσμο. Ο τ α ν ο επιστήμονας ΤΤάβελ Λ ι τ β ί ν ο φ , εγγονος του υπουργου των εξωτερικων του Σ τ ά λ ι ν Μ α ξ ψ Λ ι τ β ί ν ο φ , έφυγε απο την ΕΣΣΔ το Μάρτη του 1974, ανέφερε ό τ ι κατα τα τέσερα χ ρ ό ν ι α , που ήταν στη Σ ι β η ρ ί α , επειδή δ ι α μαρτυρήθηκε για την εισβολή στην Τσεχοσλοβακία, είχε στενή ε παφή με τους εργάτες και συνάντησε μεγάλη δυσαρέσκεια προς το σ ο β ι ε τ ι κ ο σύστημα " σ ε όλα τα στρώματα της εργατικής τάξης" (29). Ο Α ν τ ρ έ ι Ζαχάροφ επιβεβαίωσε παρόμοια ότι οι σ ο β ι ε τ ι κ ο ί εργάτες είναι τελείως δυσαρεστημένοι, στην τηλεφωνικη σ υ ν έ ντεφξη που έδωσε με την εφκαιρία της αναγγελίας του Δ α ν ι κ ο ύ Κ ο ι ν ο β ο υ λ ί ο υ , ό τ ι θα σχημάτιζε κάποιο δικαστήριο στην Κ ο π ε ν χάγη για να δ ι ε ξ ά γ ε ι ανακρίσεις για το σεβασμό προς τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Ε Σ Σ Δ . Ο Ζαχάροφ πιστοποίησε την θλιβερή — κ α ι τραγική α κ ό μ α — κατάσταση των σοβιετικών εργατών. Ο ι μ ι σ θ ο ί - τ ο υ ς ε ί ν α ι ανεπαρκείς για τ η σ υ ν τ ή ρηση ο ι κ ο γ έ ν ε ι α ς τεσάρων ατόμων. Γ ι ' αφτο αναγκάζεται να δουλέβει και η σύζυγος, και τα καταστρεπτικό α π ο τ ε λέσματα γ ί ν ο ν τ α ι αισθητα στην ανάπτυξη των παιδιών και στη δημιουργία πρόσθετων άλυτων κοινωνικων προβλημάτων. Ο ι ώρες εργασίας του σοβιετικού εργάτη ε ί ν α ι πολυ π ε ρ ι σότερες απ* όσο του δυτικοεβρωπαίου, και η ιατροφαρμα-
-162-
κεφτικη περίθαλψη ανεπαρκής. Ο ι βελτιώσεις που έγιναν στον τομέα αφτον είναι ασήμαντες. Αν θα μπορούσε το δικαστήριο της Κοπενχάγης να κ α τ α πιαστεί με την κατάσταση των σοβιετικών εργατών — κ α ι τα γεγονότα που καταθέτω είναι αληθινα πέρα για π έ ρ α — θα το θεωρούσα βήμα ύψιστης σημασίας. Καθόσο μάλιστα ο υπόλοιπος κόσμος είναι τελείως κακοπληροφορημένος για την κατάσταση των εργατών στην Ε Σ Σ Δ ( 3 0 ) . Τέλος, πρέπει νάχουμε υπόψη ότι το θ ε τ ι κ ό αποτέλεσμα του α ν ερχόμενου γ ε ν ι κ ο ύ β ι ο τ ι κ ο ύ επιπέδου μπορεί να εξουδετερώνεται όχι μονάχα απο την άφξηση της εισοδηματικής α ν ι σ ό τ η τ α ς , αλα και όταν δ ί ν ε τ α ι μικρότερη προσοχή στα προγράματα εβημερίας της μεγάλης πλειοψηφίας, και μεγαλύτερη προσοχή στην παραγωγή ειδών πολυτελείας για την εβημερούσα μ ε ι ο ν ό τ η τ α . Η πρόσφατη στροφή της σοβιετικής βιομηχανίας προς την μεγαλύτερη ε μπιστοσύνη στον " δ ε ί κ τ η κερδών" ίσως να εξηγεί τα παράπονα που κάνουν οι καταναλωτές, ότι τα μαγαζια προμηθέβουν, κατα κύριο λ ό γ ο , ακριβα εμπορέβματα, στα οποία υπάρχει μεγαλύτερο περιθώριο κέρδους, κ ι ακόμα ίσως να εξηγεί τα παράπονα που κ ά νουν οι εργάτες ό τ ι τους ζητάνε να δουλέβουν με ε ξ α ν τ λ η τ ι κ η ταχύτητα, δηλαδη απαιτούν μεγαλύτερη παραγωγή ανα απασχολούμενο και κρατούν ανέργους τους εργάτες που, με τον τρόπο αφτο περισέβουν. Ώστε το κρίσιμο ερώτημα παραμένει: είναι ο λ ο γ ο τ έ χ ν η ς - κ ρ ι τ ι κ ο ϊ και οι φ ί λ ο ι - τ ο υ πράγματι μόνοι πάνω στο σ ο β ι ε τ ι κ ο σεληνιακό τοπ ί ο , ή είναι μόνοι μέσα στους ι δ ι ό κ τ η τ ο υ ς , και σχετικά ά ν ε τ ο υ ς , διαμαντένιους πύργους-τους;
" Η Βρώμικη ΤΤνομ ΤΤεν" Η κλωτσιά που έφαγαν οι ΗΤΤΑ απο τη ν ο τ ι α ν α τ ο λ ι κ ή Ασία στο δ έ φτερο μιΟο του 2 0 ο υ αιώνα ήταν το μέγιστο σημείο στροφής στη σύγχρονη ι σ τ ο ρ ί α , αρχίζοντας με τη Ρώσικη Επανάσταση, στις α ρ χές του αιώνα, και φθάνοντας στην Κ ι ν έ ζ ι κ η Επανάσταση, στη μέση του αιώνα. Το θέαμα που πρόσφερε ο πρεσβεφτης των ΗΤΤΑ Γκράχαμ Μ ά ρ τ ι ν , να δραπετέβει απο τη Σ α ϊ γ κ ό ν , με τη σημαία παραμάσχαλα, συμβόλισε την αιφνίδια στροφή στην ισοροπία
-163-
τη« εξουσίας. Ό μ ω ς ένα άλο δραματικό γ ε γ ο ν ο ς , που συνέβηκε ταφτόχρονα, συμβόλισε κάτι πολυ βασικότερο απο το απλο μπαλαντζόριΟμα της εξουσίας. Μιλάμε για τη βίαιη εκένωση αφτηνης, που οι Καμποτζιανοι Κομουνιστές αποκάλεσαν "βρώμικη ΤΤνομ ΤΤεν" , " τ η μεγάλη πόρνη στις όχθες του Μ ε κ ο ν γ κ " , " τ ο δυτικό βόθρο της α λ η τ ε ί α ς , της δωροδοκίας, της κατάχρησης, της χ α ρ τ ο π α ι ξ ί α ς , της πορνείας, του α λ κ ο ο λ ι σ μ ο ύ " . Το δυτικό εποικοδόμημα, πούχε αναπτυχθεί εκει τον τελεφταίο αιώνα, ξεριζώθηκε μέσα σε λίγες ώρες, αφήνοντας στην πρωτέβουσα " τ η ν κούφια ηχω των Οιωπηλων δρόμων" . Το ξερίζωμα τούτο ήταν δραστικότερο ξ έ κωμα απο το παρελθόν, απ' όσο η απόκτηση της π ο λ ι τ ι κ ή ς α ν ε ξ α ρ τησίας αρκετών πρώην αποικιών στην ν ο τ ι α ν α τ ο λ ι κ ή Ασία μετα το δέφτερο παγκόσμιο πόλεμο. Σήμανε την ποιοτική αλαγη ανάμεσα στον ί δ ι ο τον Τρίτο Κόσμο, καθώς και στις σ χ έ σ ε ι ς - τ ο υ με τις δυτικές δ υ ν ά μ ε ι ς . Ο ι υπανάπτυκτες κοινωνίες του Τρίτου Κόσμου είναι εξ ορισμού άρωστες. Ο ι παραδοσιακοί-τους θεσμοί — π ο λ ι τ ι κ ο ί , οικονομικοί, και κ ο ι ν ω ν ι κ ο ί — ξεζουμισμένοι και διαστρεβλωμένοι απο την έ ν τ α ξ ή - τ ο υ ς στην οικονομία της παγκόσμιας αγορας. Η αρώστια τους π α ί ρ ν ε ι γιατρια μονάχα με την αναδιάρθρωση των απαρχαιωμένων πια θεσμών και της πρακτικής. Μα είναι ακριβώς Ο1 αφτη την αναδιάρθρωση που α ν τ ι τ ί θ ε ν τ α ι λυσαΟμένα όλοι ε κ ε ί ν ο ι που κερδίζουν απο την οπισθοδρομικότητα — η ντόπια αφρόκρεμα και οι ξ έ ν ο ι π ά τ ρ ο ν έ ς - τ η ς , πούχουν μπλοκάρει τον εκσυγχρονισμό και διατηρούν μόνιμα την υπανάπτυξη και τη φτώχεια — σ ή μ α κ α τατεθεν του Τρίτου Κόσμου. Απο τότε που άρχισε να ε π ε κ τ ε ί ν ε τ α ι η Δύση, στα πρώιμα σύγχρονα χ ρ ό ν ι α , υπήρξαν ε θ ν ι κ ο ί μεταρυθμιΟτες, που σ υ ν ε ι δ η τ ο ποίησαν ό τ ι η υιοθέτηση κάποιου μέρους της δυτικής τεχνικής και των θεσμών ήταν απαραίτητη για την αντίσταση στη Δύση. Ό μως στις ε ξ ε λ ί ξ ε ι ς αφτες αντιτάχθηκαν τα ντόπια κ α τ ε σ τ η μ έ ν α , που συνήθως είχαν τ ι ς πλάτες των δυτικών δυνάμεων, οι οποίες είχαν τεράστιες επενδύσεις στις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Ο ι επενδύσεις τ ο ύ τ ε ς , ιδιωτικές κ α ι κ ρ α τ ι κ έ ς , αναπτύχθηκαν φυσιολογικά μέσα στα χρόνια και πήραν τη μορφή δανκώιν προς την κατεστημένη κυβέρνηση, εβνοΐκων εμπορικών συμφωνιων, βιομηχανικών κ α ι ορυχειακων εκχωρήσεων, και αδιάλειπτων στρατιωτικών κ α ι οικονομικών αποστολών. Απο δω πηγάζει και το παράδοξο που ε π ι κ ρ α τ ε ί απο την αρχη στη δ υ τ ι κ ή υπερπόντια επέκταση —
-164-
το γεγονος <3τι οι δυτικές δυνάμεις είναι α μ ε ί λ ι χ τ ο ι πολέμιοι στη δυτικοποίηση του Τρίτου Κόσμου. Στην Κ ί ν α , οι δυτικές δυνάμεις υποστήριξαν την ετοιμοθάνατη δυναστεία των Μαντσου ενάντια στους επαναστάτες Τ ά ι π ι ν γ κ , κ ι αργότερα, μετα την κ α τ ά ρεφση της δυναστείας, το 1911, υποστήριξαν το συντηρητικό Γιοναν Σιχ-Kcfï ενάντια στο δημοκρατικο Σουν Γ ι α τ - σ ε ν . Παρόμ ο ι α , στην Ι ν δ ί α , οι Βρετανοί συστηματικό υποστήριξαν τους ντόπιους γαιοκτήμονες και πρίγκηπες ενάντια βτο ε θ ν ι κ ι σ τ ι κ ό Κόμα του Κογκρέσου. Σ τ ι ς διάφορες π ο λ ι τ ε ί ε ς της Ι ν δ ο κ ί ν α ς , οι Γάλοι στήριξαν τους ντόπιους βασιλικούς οίκους σαν βολικές μαριονέτες που τ ι ς κινούσαν ενάντια στους ντόπιους εθνικιστες. Στις Φ ι λ ι π ί ν ε ς , με το πρόσχημα της απελεφθέρωσης των νησιών απο την ι σ π α ν ι κ ή κ α τ α π ί ε σ η , ο πρόεδρος Μακ Κ ί ν λ ε ϋ επιτέθηκε ενάντια στο ντόπιο ε θ ν ι κ ι σ τ ι κ ό κίνημα και το τσάκισε με εξήντα χ ι λ ι ά δ ε ς στρατιώτες, στον ματοβαμένο δίχρονο αγώνα που θύμιζε τη μ ε τ έ π ε ι τ α α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή επέμβαση στο Βιετνάμ. Στην Π ε ρ σ ύ ι , η Ρωσία κ α ι η Βρετανία υποστήριξαν τη δυναστεία των Κ α γ ι α ρ γ ι α να αποκλείσουν τους συνταγματικούς απο την εξουσία. Σ ' όλη την Α φ ρ ι κ ή , ο ι διάφορες εβρωπαΐκες δ υ ν ά μ ε ι ς , με α ν τ ί σ τ ο ι χ ε ς παραλαγες, υποστήριξαν τους φυλετικους αρχηγούς ενάντια στους ε θ ν ι κ ι σ τ ε ς με τη δ υ τ ι κ ή κουλτούρα. Ακόμα και στην τσαρική Ρωσ ί α , που ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά ήταν η μ ι - α π ο ι κ ί α της Δύσης, μολονότι αποτελούσε μεγάλη δύναμη η ί δ ι α , οι δυτικές δυνάμεις παρενέβηκαν αποφασιστικα υποστηρίζοντας τη δυναστεία των Ρομανωφ στην ε πανάσταση του 1 9 0 5 με τεράστια δ ά ν ε ι α . Επειδή η στρατηγικη της αντ επανάσταση ς επικράτησε, ένα α ξ ι ο θρήνητο νησάκι κ ι οι γ ε ί τ ο ν έ ς - τ ο υ στη δυτική ακρίτσα της Εβρασίας κυβέρναγε τον κόσμο ό λ ο , μέχρι τ ι ς αρχές του 2 0 ο υ αιώνα. Μετα ήρθαν οι δυο παγκόσμιοι π ό λ ε μ ο ι , που καταστρέψανε α ν ε πανόρθωτα το κύρος, αλα και την εξουσία των μέχρι τότε α ν ί κ η των λεφκων αποικιοκρατών. Ο ι περιοότερες ασιατικές α π ο ι κ ί ε ς κερδίσανε την ανεξαρτησία-τους στην πρώτη δεκαετία μετα το δέφτερο παγκόσμιο π ό λ ε μ ο , κ ι οι περισότερες αφρικανικές στη δέφτερη. Ο μ ω ς η τ υ π ι κ ή π ο λ ι τ ι κ ή ανεξαρτησία δεν έλυσε τα π α ραδοσιακα παντρολογήματα, δηλαδη το αληλοβόλεμα ανάμεσα σε ντόπιες αφρόκρεμες κ α ι ξένα α φ ε ν τ ι κ α . Τα κοινά συμφέροντα κ ι η αμοιβαία υποστήριξη π α ρ έ μ ε ι ν α ν , αλάξαν μονάχα στον τύπο, για να ταιριάζουν με τ ι ς νέες συνταγματικές δομές των χωρων α φτων.
-165-
Εξηγούμαστε: η ανεξαρτησία χορηγούνταν μονάχα όταν κρινόταν ότι τα συμφέροντα των ντόπιων αρχηγών ήσαν σε αρμονία με τα ι μ π ε ρ ι α λ ι σ τ ι κ ό συμφέροντα, και εφόσον οι αρχηγοί αφτοι ήταν α πίθανο να υιοθετήσουν π ο λ ι τ ι κ ή ιτου να βλάφτει τον παλιό αφέντη τους. Η συλογικη τούτη απονομή της α ν ε ξ α ρ τ η σ ώ ς ε ί χ ε το ν ό η μα ό τ ι οι ε θ ν ι κ ι σ τ ε ς αρχηγοί δεν ήσαν, προς θ ε ο υ , κ ο ι ν ω ν ι κ ο ί ε παναστάτες. Γ ι ' αφτο και η προθυμία των Γάλων α π ' τη μια να α πελεφθερώσουν τόσες και τόσες αποικίες στην ισημερινη Α φ ρ ι κ ή , ενω απο την άλη πολεμούσαν λυσασμένα στην Ι ν δ ο κ ί ν α , όπου α ρ χηγός ήταν ο Κομουνιστής Χο Τσι Μ ι ν χ . ΤΤαρόμοια, οι Βρετανοί παραιτήθηκαν πρόθυμα απο την Ι ν δ ί α , το πολύτιμο αφτοκρατορικο δ ι α μ ά ν τ ι - τ ο υ ς , όμως αρνήθηκαν την ανεξαρτησία στη Γουινέα, ώσπου ο Μαρξιστής Δ ρ . Τσεντι Γιαγκαν εκτοπίστηκε απο την α ρ χηγία με διάφορα υπόγεια κ α ι σκαφτα τ ε ρ τ ί π ι α . Μετα τη συλογικη απονομή της α ν ε ξ α ρ τ η σ ώ ς , ήρθε η εξίσου σ υ λ ο γ ι κ η απονομή προνομιακής μεταχείρισης στα " φ ι λ ι κ ά " καθεστώτ α . Ά φ θ ο ν η κύλησε η βοήθεια στον αφτοκράτορα Χαΐλε Σελασιε στην Α ι θ ι ο π ί α , μα ό χ ι κ α ι στον Ιούλιο Νυερέρε στην Τ α ν ζ α ν ί α , στον βασιλια Χουσεΐν στην Ιορδανία, μα ό χ ι και στον Αμπντελ Νασερ στην Α ί γ υ π τ ο , στου* στρατηγούς κυβερνήτες της Βραζιλία ς , μα ό χ ι και στον Δρα Σαλβαντορ Α λ ι έ ν τ ε της Χ ι λ ή ς . Το δ ί κτυο δράσης-αποτελέσματος της οικονομικής αφτης βοήθειας π α ρείχε και τον π ο λ ι τ ι κ ο μοχλό που μπορούσε, και πράγματι κ ι ν ο ύ σ ε , όλα τα επίπεδα της επιδοτούμενης κυβέρνησης. Η βοήθεια α φτη αποδείχτηκε α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ι κ ή , και όχι μόνο στον ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο τ ο μ έ α , αλα και στον τομέα της ασφάλειας κ α ι στον στρατιωτικό, αφου οι αξιωματικοί του Τρίτου Κόσμου συνήθως εκπαιδέβονταν (και εξακολουθούν να εκπαιδέβονται) στο εξωτερικό και πάντα " ε ξ α ρ τ ώ ν τ α ι " απο τον ξένο στρατό. Κ α ι , αν όλα αφτα δεν έ π ι α ν α ν , παρέμενε το δ ι α κ ρ ι τ ι κ ό δικαίωμα ε ί τ ε της καλυμένης π ο λ ι τικής παρέμβασης, όπως στην Ελάδα, στο Ιραν και στη Χ ι λ η , ε ί τε της ανοιχτής στρατιωτικής επέμβασης, όπως στην Κούβα, στη Δ ο μ ι ν ι κ α ν ή Δημοκρατία και στο Βιετνάμ. Μ ι α και τα αντεπαναστατικό αφτα τερτίπια αποδείχτηκαν γενικά πετυχημένα, ο Τρίτος Κόσμος κ υ β ε ρ ν ι έ τ α ι κατα κύριο λόγο απο τ ι ς διαδοχικές αφρόκρεμες. Τους αποικιακούς δ ι ο ι κ η τ έ ς της προανεξαρτησιακης περιόδου ακολούθησαν ε κ ε ί ν ο ι ο ι ε θ ν ι κ ι σ τ ε ς α ρ χ η γ ο ί , που εβνοούοαν οι αποχωρούντες α π ο ι κ ι ο κ ρ ά τ ε ς , κ α ι αργότερα οι στρατιωτικοί γραφειοκράτες που άρπαζαν την εξουσία κ ά -
-166-
θε φορα που οι π ο λ ι τ ι κ ο ί αποδείχνονταν ανίκανοι να ι κ α ν ο π ο ι ή σουν TIC βασικές ανάγκες και να χαλιναγωγήσουν τη αυνεπούμενη λαϊκή α ν η σ υ χ ί α . Τα στρατιωτικό τούτα πραξικοπήματα ήσαν τάσο πολυάριθμα, ώστε ο πρόεδρος ΦρανΟουα Τομπαλμπάγιε του Τσαντ, που καθαιρέθηκε και δολοφονήθηκε απο τα επαναστατικό στρατέβματα τον Απρίλη του 1975, ήταν το θύμα του τριακοστού τ έ ταρτου πραξικοπήματος στην Αφρική μετα το τέλος του δέφτερου παγκόσμιου πολέμου. Η σημασία των γεγονότων στη νοτιανατολική Ασία το 1975 είναι ό τ ι τούτα έβαλαν τέρμα στη διάδοχη της αφρόκρεμας στο στρατηγικό μέρος του Τρίτου Κόσμου. Ο ι επαναστάτες του Βιετνάμ, της Καμπότζης και του Λάος μπόρεσαν να οργανώσουν το μαζικό επαναστατικό κ ί ν η μ α , που κινητοποίησε το μεγαλύτερο μέρος του πληθυΟμου, σε τέτοιο σ η μ ε ί ο , ώστε η ν ί κ η των δυτικών επεμβασιων ήταν απλούστατα ανέφικτη με κάθε μέσο εξόντωσης, α κ ό μα και με πυρηνικά όπλα. Η Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν πράγματι δοκίμασε τα πάντα —TIC γενοκτόνες εφεβρέσεις, όπως τα μηχανήματα κατα προσωπικού, και τ ι ς " ι σ ο π ε δ ω τ ι κ έ ς " βόμβες Β - 5 2 , τα α ν τ ι π λ η θ υ Ομιακα μ έ τ ρ α , όπως οι βίαιες συγκεντρώσεις σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και τις ζώνες ελεφθέρου πυρός, και τις τ ε χ ν ι κ ε ς της ο ι κ ο λ ο γ ι κ ή ς καταστροφής, όπως οι καταστροφές της σοδιάς και η μαζική φυλοροη με χημικά χορτοκτόνα, που, σύμφωνα με την Εθν ι κ ή Ακαδημία Επιστήμων των ΗΤΤΑ, προκάλεσαν ο ι κ ο λ ο γ ι κ έ ς κ α ταστροφές, που θα πάρει τουλάχιστον έναν αιώνα για να αποκατασταθούν . Στα χρόνια που αναμίχθηκε στη ν ο τ ι α ν α τ ο λ ι κ ή Ασία η Α μ ε ρ ι κ ή ακολούθησε κάθε δυνατή στρατηγικη για την επιδίωξη της ν ί κ η ς , αρχίζοντας με τα χρήματα, το στρατό και τους συμβούλους των ντόπιων ολιγαρχιών, συνεχίζοντας με τη δημιουργία των αντεπαναστατικων ομάδων, και φτάνοντας στο στρατό εισβολής του μισού εκατομυρίου. Επιπρόσθετα, έγινε απόπειρα να συμπληρωθεί η μαζική φυσική βία με την αγροτική μεταρόθμιση, που ε ί χ ε σκοπο να απαλήψει τ ι ς κ ο ι ν ω ν ι κ ο ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς ρίζες της επανάστασης, προάγοντας (1) ι σότερη κατανομή στα γεωργικά προϊόντα και (2) υψηλότερο β ι ω τ ι κο επίπεδο, ώστε να φθαρεί η α π ε ι λ ή των επαναστατών, που τους καθοδηγούσαν ο ι κ ο μ ο υ ν ι σ τ έ ς . Στην πράξη, όμως, η αποτελεσματ ι κ ή αγροτική μεταρύθμιση δεν είναι βιώσιμη σαν αντεπαναστατι • κο ό ρ γ α ν ο , γ ι α τ ί δ ι α λ ύ ε ι τα παραδοΟιακα πρότυπα της γ α ι ο κ τ η μοσύνης κ α ι της εκμετάλεφσης, υποτιμά την ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή και την
-167-
π ο λ ι τ ι κ ή εξουσία των γαιοκτημόνων και απελεφθερώνει ριζοσπαστικά και απρόβλεπτα αντιστασιακό κ ι ν ή μ α τ α . Η ασυμφωνία τούτη ανάμεσα σε θεωρία και πράξη εξηγεί γ ι α τ ί , παρα τη φιλελεφθερίζουσα ρητορικη και τα αρχικα μεταρυθμιΟτικα μέτρα, η αμερικανική π ο λ ι τ ι κ ή γενικά στον Τρίτο Κόσμο, όπως και στο Βιετνάμ, κατάληξε στην υποστήριξη των γαιοκτημόνων στην ύπαιθρο και των συντηρητικών αντικομουνιΟτικων πολιτικών κομάτων στιε π ό λ ε ι ς . I V αφτο το λόγο αναβλήθηκε και η α γ ρ ο τ ι κή μεταρύθμιση στην ενδοχώρα της Κ ί ν α ς , μέχρι που η ε θ ν ι κ ι στική κυβέρνηση ουσιαΟτικα ν ι κ ή θ η κ ε . Στις « Κ λ ι π ί ν ε ς , η μ ε τ α ρύθμιΟη υποστηρίχθηκε μέχρι που το επαναστατικό κύμα κόπασε και τότε απορίφτηκε απότομα, για να ξαναρχίσει πάλι το 1973 με την ανανέωση της σύραξης. Και Οτο νότιο Βιετνάμ, οι αμερικανοί στρατιώτες και αξιωματικοί επανειλημένα έκφρασαν τη διάλυση των αφταπατών-τους, βλέποντας τους νοτιοβιετναμέζους γ α ι ο κτήμονες να τους ακολουθουν στις επανακατειλημένες περιοχεε και να ξαναρχίζουν να μαζέβουν τα υπερβολικά ε ν ο ί κ ι α απο τους χωρικούς, που τους είχε απελεφθερώσει απ" τα χαράτσια αφτα το Εθνικό Απελεφθερωτικο Μέτωπο ( N L F ) . Η αποτυχία των Αμερικάνων Οτο να επιφέρουν δομική μεταρύθμιση σήμαινε α ν τ ί σ τ ο ι χ η αποτυχία στο να κερδίσουν το λαο κ α ι , σ υ ν ε πώς, την αναπόφεφκτη αδυναμία της σύγχρονης στρατιωτικής τ ε χνολογίας να κ ε ρ δ ί σ ε ι τον β ι ε τ ν α μ ι κ ο πόλεμο. Η αποτυχία ήταν α ναπόφεφκτη, γ ι α τ ί οι καθοδηγούμενοι απο τους κομουνιστές επαναστάτες θεωρούσαν την αγροτική μεταρύθμιση και τον αγώνα για την εθνική ανεξαρτησία αδιάσπαστους και πίστεβαν ό τ ι η πρώτη ε νίσχυε και υποστήριζε τον δέφτερο, και το αντίστροφο. Ο ι γ α ι ο κτήμονες ποτε δεν τόλμησαν να διεκδικήσουν τις π ε ρ ι ο υ σ ί ε ς - τ ο υ ε σ τ ι ς ανταρτοκρατούμενες π ε ρ ι ο χ ε ς . Εξίσου σημαντικη ήταν και η διαμετρικό α ν τ ί θ ε τ η μορφή της ηγεσίας στιε δυο πλεβρες, όπως φαίνεται και απο την παρακάτω σύγκριση, που κ ά ν ε ι ο β ο ρ ε ι ο β ι ε τ ναμέζοε ηγέτης Ν γ κ ο υ γ ι ε ν Κχακ Βιεν: Με την πρώτη ν τ ι ρ ε κ τ ί β α , πούβγαλε το ΚΚΒ, αμέσως μ ε τα την ί δ ρ υ σ ή - τ ο υ , δ ι έ τ α ζ ε τους ιτολιτικους καθοδηγητές να δουλέψουν στα ο ρ υ χ ε ί α , να τραβάνε δίτροχες χ ε ι ράμαξες (ρίκσο), και να ζόυν και να εργάζονται ανάμεσα στους χωρικούς — ν α δημιουργήσουν στέρεη βάση υποστήριξης ανάμεσα στο λ α ο . Ο ι μπουρζουάδες π ο λ ι τ ι κ ο ί , απο
-168-
την ό λ η , ξοδέβουν τον κ α ι ρ ό - τ ο υ ς , κατα κύριο λ ό γ ο , de επαφες με άλους π ο λ ι τ ι κ ο ύ : , με δημοσιογράφους και με ξένες κυβερνήσεις. "Οντας άνθρωποι τηε πόλης απο γένα κ ι απο μόρφωση, είναι ξ έ ν ο ι μέθα στην ί δ ι α - τ ο υ ς τη χώρα, μια και π ο τ έ - τ ο υ ε δεν μοιράστηκαν τη ζωη με τα 9 / 1 0 του πληθυσμου, με τουε φτωχουε χωρικούς του Βιετνάμ (31). Η διαφορα αφτη ε ξ η γ ε ί , γ ι α τ ί οι απαντήσεις των ηλεκτρονικών υ πολογιστών του Πενταγώνου, πούδειχναν περίτρανη ν ί κ η πάνω οτις λ ί γ ε ς χ ι λ ι ά δ ε ς τους ρ ι ζ ο κ α λ ι ε ρ γ η τ ε ς , αποδείχτηκαν μ 1 ε π ι μέλεια εοφαλμένες στα χρόνια που πέρασαν. ΤΤαρα τους α μ ε ί λ ι χτουε βομβαρδισμούς απο τ ι ε δυνάμεις των ΗΤΤΑ, οι επαναστατικές δυνάμεις επανδρώνονταν ολοένα και περισάτερο και εφοδιάζονταν σταθερά και κ α ν ο ν ι κ α . Ο σταθερός αφτος ανεφοδιασμός ήταν δυνατός, γ ι α τ ί είχε κινητοποιηθεί και μπλεχτεί στον αγώνα άλη η ύπαιθρος, η οποία μεταμόρφωσε τον πόλεμο σε αγώνα α ν ά μεσα στιε ξ έ ν ε ς μηχανές και στους ντόπιους κ α τ ο ί κ ο υ ε . Μια ο μάδα απο αιχμαλώτουε αξιωματικούς τηε αμερικανικηε αεροπορίας, που τουε επέτρεψαν να ταξιδέψουν στα νότια του Α ν ό ι , μαζι με τουε επισκέπτεε αμερικανούς α ν τ α π ο κ ρ ι τ έ ς , έμειναν κατάπληκτοι απο την ανθρώπινη κ α ι τελείως ακάλυπτη αλυσίδα εφοδιασμού. Στο Ν ό τ ι ο Βιετνάμ, τα νυχτερινά ταξίδια στους δρόμους ήσαν πάντα ε π ι κ ί ν δ υ ν α , γιατί υπήρχαν αναρίθμητες ανταρτοομάδες. Στο Βόρειο Βιετνάμ, αφου ο μόνος κίνδυνος προερχόταν απο τα αμερικάνικα αεροπλάνα, η κυκλοφορία τη νύχτα ήταν πυκνή και χωρίς προφυλάξεις. Τη μέρα οι εφοδιοπομπες κρύβονταν κάτω απο τα δέντρα στις άκρες των δρόμων. " Συχνά πετούσα πάνω απο δω", παρατήρησε ένας υποσμηναγος, " κ α ι ο τόπος φαινόταν α κ α τ ο ί κ η τ ο ς . Κ ύ τ α , όμως, πλημυρίζει απο ζωη . . . ΤΓοτε δε θα μπορούσαμε να τα δούμε όλα αφτα απο τον αέρα. "Ομως άμα τα βλέπεις α πο κάτω — Χ ρ ι σ τ έ - μ ο υ ! " " Ε ί ν α ι η τεχνολογία ενάντια στην ι δ ε ο λ ο γ ί α " , παρατήρησε ένας ταγματάρχης. "Αναρωτιέμαι μόνο μέχρι πού μπορεί να φτάσει η τ ε χ ν ο λ ο γ ί α , γ ι α τ ί , οι Βιετναμέζοι, συνήθως της βγάζουν τα μάτια" (32).
Τα πρόσφατα γεγονότα στη Ν ο τ ι α ν α τ ο λ ι κ ή Ασία αποδείχνουν πως ό , τ ι πέτυχε ο Μάο με το ένα τέταρτο της ανθρωπότητας και τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους μιας η μ ι η π ε ί ρ ο υ , μπορεί να το π ε τ ύ χ ε ι και ένας μικρός λ α ο ς , εφόσο είναι αποφασισμένος. Η πρόταση
-169-
τοΰτη έχει ήδη αποδειχθεί Οτην Αφρική απο την πετυχημένη επανάσταση στη Δημοκρατία της Γ ο υ ι ν έ α ς - Μ π ι σ ά ο υ , τη μικρή πρώην πορτογαλική αποικία με τους οκτακάσους χ ι λ ι ά δ ε ς κατοίκους στην ακτη της δυτικής Αφρικής. Η ιστορία αφτης της ελάχιστα γνωστής, αλα εξέχουσας, επιτυχίας είναι τελείως παράλογη, γιατί η χώρα τούτη έχει μονάχα το μισο μέγεθος της Μάιν (πολιτεία των ΗΤΤΑ — Σ τ Μ ) . Ο πληθυσμός-της χωρίζεται σε πέντε κύριες ο μ ά δες και σε περισάτερο απο δώδεκα μ ι κ ρ ό τ ε ρ ε ς , καθεμία με τη γλώσα-της, τ ι ς π ο λ ι τ ι σ τ ι κ έ ς παραδόσεις-της, και την αίσθΓρη της χωριστής ταφτότητας. Το κοινωνικο σύστημα π ο ι κ ί λ ε ι απο την αρχέγονη δημοκρατία του χωρίου μέχρι κάποια μορφή ημιφεουδαλ ι σ μ ο υ , χωρίς γνήσιο αστυκο σ τ ο ι χ ε ί ο ανάμεσα στ·.; εηατο χ ι λ ι ά δες που ζουν στις π ά λ ε ι ς . Με την πορτογαλική αποκιακη κυριαρχ ί α , η π α ι δ ι κ ή θνησιμότητα ήταν γύρο στα εξακόσα απο τα χ ί λ ι α μ ι κ ρ ά ' υπήρχαν οχτω γιατροί κ α ι ένα νοσοκομείο για όλον τον α γροτικο πληθυσμό' λ ι γ ό τ ε ρ ο απο το 1 ο / ο είχαν γνώσεις δ η μ ο τ ι κού ' υπήρχε ένα γυμνάσιο μονάχα σ ' όλη την αποικία · κ α ι , φυσικ ά , κανένα ίδρυμα, οποιουδήποτε ε ί δ ο υ ς , για ανώτερη μόρφωση. Έτσι ήσαν τα πράγματα, όταν το Σεπτέμβρη του 1956 ο Α μ ί λ κ α ρ Καμπραλ και πέντε σύντροφοί-του οργάνωσαν το Αφρικάνικο Κόμα για την Ανεξαρτησία της Γουινέας και των Νησιών Κέηπ Βερντ ( Α Κ Α Γ Ν ) . Το Γενάρη του 1963 η στρατολόγηση και η οργάνωση α πο το κόμα είχαν φτάσει στο σημείο όπου μπορούσε να αρχίσει η ένοπλη α ν τ ί σ τ α σ η . Δέκα χρόνια αργότερα, τον Απρίλη του 1972, μια ομάδα του O H E , που επισκέφτηκε την π ε ρ ι ο χ ή , ανέφερε ό τ ι ο ι αντάρτες ελέγχανε τουλάχιστο τα 2 / 3 της ε π ι κ ρ ά τ ε ι α ς . Σ τ ι ς 2 Ν ο ε μ β ρ ί ο υ 1973, η Γενική Συνέλεφση του OHE ανακήρυξε την Γ ο υ ι ν έ α - Μ π ι σ ά ο υ ανεξάρτητο κυρίαρχο κράτος, και στις 26 Α β γούστου 1974, η ίδια η πορτογαλική κυβέρνηση αναγνώρισε την α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α - τ η ς Η πορτογαλική κυβέρνηση αφτη ε ί χ ε επαναστατ ι κ ή προέλεφση — τ ε λ ε ί ω ς ειρωνικά, ήταν γένημα-θρέμα της αφρικάνικης αντίστασης, γιατί οι παρατεταμένοι α π ο ι κ ι α κ ο ί πόλεμοι στη Γ ο υ ι ν έ α - Μ π ι σ ά ο υ , στην Αγκόλα κ α ι στη Μοζαμβίκη είχαν συμβάλει αποφασιστικα στην ανατροπή της πορτογαλικής δ ι κ τ α τ ο ρίας, που επιβίωνε απο το 1933. Ο λ ό / ο ς της αξιοσημείωτης επιτυχίας του Καμπραλ ήταν ό τ ι α ν α γνώρισε απο την αρχη την ανάγκη για οργανωμένη μ α ζ ι κ ή υποστήρ ι ξ η . Ά ρ χ ι σ ε συστηματικό να " ε ξ α φ ρ ι κ α ν ί ζ ε ι " τον ε α φ τ ό - τ ο υ , μι.α και είχε γ ί ν ε ι ένας απο τους "ASSIMILÉS", όταν σπούδαζε γ ε -
-170-
ωργικος μηχανικός Οτην ΤΤορτογαλία. Τα καθήκοντά-του στην α π ο ι κ ι α κ ή δ ι ο ί κ η σ η , που συμπεριλάβαιναν την προετοιμασία για α γροτική απογραφή, του έδωσαν την εφκαιρία να ταξιδέψει σε όλη τη χώρα. Απο την εμπειρία αφτη συνειδητοποίησε ό τ ι οι Κουβανοί και οι Βιετναμέζοι ήσαν πολυ περισότερο προηγμένοι π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ά απ* όσο οι ι θ α γ ε ν ε ί ς κάτοικοι της πορτογαλικής Γουινέας κ α ι ό τ ι μόνο η επαναστατική στρατηγικη, που θα το αναγνώριζε αφτο, θάχε κάποια πιθανότητα να πετΰχει κ ά τ ι με τ ι ς συνθήκες που ε π ι κρατούσαν . Για την ανάπτυξη της τέτοιας στρατηγικης ήταν α παραίτητο να ζ ε ι μαζι με το λαο κ α ι , κατα τα λόγια του ί δ ι ο υ του Καμπραλ, " ν α εξασκούμε επαναστατική δημοκρατία, να κάνουμε συχνές σ υ ν α ν τ ή σ ε ι ς , να μη λέμε ψέματα, να μην ισχυριζόμαστε έφκολες ν ί κ ε ς " (33). Μ ι α άλη βασική αρχη ήταν να βασίζονται στις δικές-τους δ υ ν ά μ ε ι ς . Απο το εξωτερικό δέχονταν εφχαρίΟτυς στρατιωτικό υ λ ι κ ό , καθώς και διπλωματική υποστήριξη και εκπαίδεφση του μη στρατιωτικού προσωπικού. Ο μ ω ς δεν δέχτηκαν καθόλου ξένους εθελοντες ή στρατιωτικούς συμβούλους: " Θ α λήστεβαν απ* το λ α ό - μ ο υ τη μ ο ναδική εφκαιρία, που ε ί χ ε , να αποκτήσει ο ί δ ι ο ς ένα ιΟτορικο νόημα: να ξαναδιεκδικήσει τη δ ι κ ή - τ ο υ ι σ τ ο ρ ί α , να ξ α ναποκτήσει τη δ ι κ ή - τ ο υ προσωπικότητα" (34). Τέλος, ο Καμπραλ συνειδητοποίησε α π ' την αρχη ότι σκοπος της σύραξης δε θάταν η υποκατάσταση των φεβγάτων Εβρωπαίων απο την αφρικανική α φρόκρεμα, αλα η κ ο ι ν ω ν ι κ ή επανάσταση. Μονάχα η ολοκληρωτική δομική αναμόρφωση σε κάθε πλεβρα της ζωης μπορεί να δικαιώσει την αιματοχυσία και τα βάσανα του λαου κατα την ένοπλη ε ξ έ γ ε ρ ση. Τις αρχές αφτες τ ι ς ακολούθησαν σταθερα στα χρόνια του επαναστατικού αγώνα. Καμία επιχείρηση δε γινόταν χωρίς μεγάλη συζήτηση, που συνεχιζόταν μέχρι να συμφωνήσουν ό λ ο ι , πάνω στα: γ ι α τ ί η επιχείρηση ήταν α ν α γ κ α ί α , πώς έπρεπε να δ ι ε ξ α χ θ ε ί , κ α ι τ ί έπρεπε να κ ά ν ε ι ο καθένας. Το εκπαιδεφτικο αφτο γ ί γ ν ε σ θ α ι , μαζι με τη στρατιωτική δράση, κατέστησε ικανούς TOUC αντάρτες να υπερνικήσουν το φόβο-τους για τ ι ς ν υ χ τ ε ρ ι ν ε ς ε π ι χ ε ι ρ ή σεις ή για τα σκοτεινά δάση, όπου πίστεβαν ό τ ι κατοικούν π ν έ β ματα. Είναι αποκαλυπτικό ό τ ι την ίδια ακριβώς εκπαιδεφτικη δ ι α δικασία ακολούθησε το Ε A M στο Βιετνάμ, και για τους ί δ ι ο υ ς α κριβώς λόγους. Και στις δυο χώρες, οι αντάρτες έκαναν τ ε λ ι κ ά τις περισότερες επιθέσεις τη ν ύ χ τ α , που ήσαν λιγότερο εβάλωτοι
-171-
απο TIC αεροπορικεε επιδρομεε. Κι έτσι βγήκε το λσϊκο τραγούδι των αγωνιστων τηε Γουινέας: Ο αντάρτηε περπατα περήφανα στη γη κ ι ο χαζοπορτογάλος τα σύνεφα κρατεί (35). Σύμφωνα με την αρχή-του να δημιουργήσει νέα επαναστατική κ ο ι νωνία στη διάρκεια του ένοπλου αγώνα, το Α Κ Α Γ Ν έφτιαξε εκατοντάδεε σχολεία OTIC απελεφθερωμένεε π ε ρ ι ο χ ε ε , εγκαθίδρυσε την ιατροφαρμακεφτικη περίθαλψη με γιατρουε και νοσοκόμεε ε κ παιδεβμένουε στο εξωτερικό, και διεξήγαγε ακατάπαφστη μορφωτ ι κ ή εκστρατεία για να ε κ π ο λ ι τ ί σ ε ι κ α ι να εμπνέφσει τον πληθυσμό. ΤΤρέπει να κάνουμε συχνεε σ υ ν α ν τ ή σ ε ι ς , για να εξηγούμε στον πληθυσμό τ ί συμβαίνει με τον αγώνα. Ν α αντιτασόμαστε στιε τάσειε προε την στρατοκρατία και να κάνουμε κάθε μαχητη υποδειγματικό οπαδο του κάματάε μαε. Ν α μορφώσουμε τουε εαφτούε-μαε, να μορφώσουμε τουε άλουε ανθρώπους, τον πληθυσμό γ ε ν ι κ ά , για να πολεμήσουμε το φάβο και την ά γ ν ο ι α , για να εξαλείψουμε α ι γ α σιγα την υποταγή στη φύση και στιε φυσικεε δ υ ν ά μ ε ι ς , που η ο ι κ ο ν ο μ ί α - μ α ε δεν έ χ ε ι δαμάσει ακάμα . . . Ν α μαθαίνουμε απο τη ζωη, να μαθαίνουμε απο το λαό-μαε, να μαθαίνουμε απο τα β ι β λ ί α , να μαθαίνουμε απο την ε μ πειρία των άλων. ΤΤοτε να μη σταματάμε να μαθαίνουμε . . . Τίποτα απ* αφτα δεν είναι ασυμβίβαστο με τη χαρα τηε ζωη ε , ή με την αγάπη προε τη ζωη και προε τ ι ε απολάφσειε, ή με την εμπιστοσύνη για το μέλον και για τη δουλειά-μαε (36). Μολονάτι τράβηξε την προσοχή πολυ λιγότερο απο το Βιετνάμ, η Γ ο υ ι ν έ α - Μ π ι σ ά ο υ , μαζι με την άλη πρώην πορτογαλική αποικία — τ η Μοζαμβίκη, ίσωε να επιδράσουν στην υπόλοιπη Αφρική το ί διο όπωε επέδρασε το Βιετνάμ στη ν ο τ ι α ν α τ ο λ ι κ ή Α σ ί α . Και οι δυο αγώνεε δείχνουν ότι η απαραίτητη προϋπόθεση για να κ ε ρ δ ί σ ε ι ε
-172-
τ έ λ ε ι α α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α ε ί ν α ι το ο υ μ ε τ ο χ ι κ ο μ α ζ ι κ ό α π ε λ ε φ θ ε ρ ω τ ι κ ο κ ί ν η μ α , που ξ ε σ η κ ώ ν ε ι το λ α ο για να α π ο τ ι ν ά ξ ε ι ό χ ι μόνο το φυσ ι κ ό ζυγο της α π ο ι κ ι α κ ή ς κ υ ρ ι α ρ χ ί α ς , αλα κ α ι τ ο ν π ν ε β μ α τ ι κ ο ζυγο της προκατάληψης, της αγραματοσύνης κ α ι της μ ο ι ρ ο λ α τ ρ ί ας. Θ ε ω ρ ε ί σ τ ε , σαν α ξ ι ο π ρ ό σ ε χ τ ο π α ρ ά δ ε ι γ μ α , τ ι ς δ ι α μ ε τ ρ ι κ ό α ν τ ί θ ε τ ε ς π ο ρ ε ί ε ς του Α μ ί λ κ α ρ Καμπραλ κ α ι του Τσε Γκεβάρα. Ενω ο Καμπραλ πέρασε χ ρ ό ν ι α ο λ ό κ λ η ρ α " ε ξ α φ ρ ι κ α ν ί ζ ο ν τ α ς " τ ο ν εαφτό τ ο υ , ώστε να μ π ο ρ ε ί να κ α τ α λ α β α ί ν ε ι κ α ι να τον κ α τ α λ α β α ί ν ο υ ν ο ι χωρικοί της Γ ο υ ι ν έ α ς , ο Γκεβάρα κ α λ ι έ ρ γ η σ ε την αφταπάτη ό τ ι ο ι Βολιβιανοί ι ν δ ι ά ν ο ι χ ω ρ ι κ ο ί θα σ υ ν έ ρ ε α ν απο τον ήχο των όπλων που κρατούσαν ο ι α π ε λ ε φ θ ε ρ ω τ ε ς , τη γλώσα των οποίφν πολοι δεν κ α τ α λ ά β α ι ν α ν , κ α ι ο ι ο π ο ί ο ι δ ε ν έκαναν κ α μ ί α προσπάθεια για να μάθουν τη γ λ ώ σ α - τ ο υ ς . Σ η μ α ν τ ι κ η , σε σχέση με τη διαφορα αφτη, ε ί ν α ι η α κ ό λ ο υ θ η σ υ ν ο μ ι λ ί α του Καμπραλ με έναν άλο λ α τ ι ν ο α μ ε ρ ι κ α ν ο ε π α ν α σ τ α τ ι κ ό η / έ τ η . " Ο τ α ν ήμουν στην Κούβα συνάντησα έναν επαναστάτη απο την Κ ε ν τ ρ ι κ ή Α μ ε ρ ι κ ή . Του είπα: ' Τ ί γ ί ν ε ται με τους Ι ν δ ι ά ν ο υ ς στη χώρα-σας — σ τ ο κ ά τ ω - κ ά τ ω α π ο τ ε λ ο ύ ν μ ε γ ά λ ο μ έ ρ ο ς , ή κάνω λ ά θ ο ς , του α γ ρ ο τ ι κ ο ύ - σ α ς π λ η θ υ σ μ ο υ ; ' . Και μου ε ί π ε : Ώ , ο ι Ι ν δ ι ά ν ο ι : ν α ι , ξ έ ρ ε ι ς , ο ι Ι ν δ ι ά ν ο ι ε ί ν α ι ένα είδος εφεδρείας . . . ' " (37). Η αναπόφεφκτη σ υ ν έ π ε ι α ενος τ έ τ ο ι ο υ ε π α ν α σ τ α τ ι κ ο ύ ε λ ι τ ι σ μ ο ύ ήταν η απομόνωση τ ο υ Γκεβάρα κ α ι ο θ ά ν α τ ό ς - τ ο υ ανάμεσα στην α π α θ ή , ακόμα κ α ι ε χ θ ρ ι κ ή , α γ ρ ο τ ι α . " Η μάζα των α γ ρ ο τ ώ ν " , έγραψε προς το τ έ λ ο ς του η μ ε ρ ο λ ο γ ί ο υ - τ ο υ , " ό χ ι μόνο δ ε ν μας βοήθα σε τ ί π ο τ α , αλα κ α ι μ ε τ α τ ρ έ π ο ν τ α ι σε π λ η ρ ο φ ο ρ ι ο δ ό τ ε ς " (38). Η τιθάσεφοη της ε ξ υ π ν ά δ α ς , η απώλεια της φαντασίας κ α ι η π ρ ο σφορά μιας κ α ι ν ο ύ ρ γ ι α ς ε ι κ ό ν α ς για το μ έ λ ο ν ε ί ν α ι α π α ρ α ί τ η τ ε ς τόσο γ ι α την μ ε τ ε π α ν α σ τ α τ ι κ η α ν ο ι κ ο δ ό μ η σ η , όσο κ α ι για τον καθαφτο ε π α ν α σ τ α τ ι κ ό αγώνα. Ο Ν γ κ ο υ γ ι ε ν Κ χ α κ Βιεν τ ο ν ί ζ ε ι ό τ ι " ο ι υ π α ν ά π τ υ κ τ ε ς χώρες χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ι κατα πρώτο κ α ι κ ύ ρ ι ο λόγο την ι δ ε ο λ ο γ ί α της π ρ ο ό δ ο υ , η ο π ο ί α μ π ο ρ ε ί να κ ι ν η τ ο π ο ι ή σ ε ι , να οργανώσει κ α ι να μορφώσει το λ α ο " (39). ΤΓροειδοποιει ό τ ι ε ί ν α ι πολυ έφκολο ο ι τ ε χ ν ι κ ο ί να ε τ ο ι μ ά ζ ο υ ν σ χ έ δ ι α , ο ι ο ι κ ο ν ο μ ο λ ό γ ο ι να διαμορφώνουν το σχεδιασμό κ α ι ο ι π ο λ ι τ ι κ ο ί να ν ο μ ο θ ε τ ο ύ ν . Ο μ ω ς το π ρ α γ μ α τ ι κ ό πρόβλημα ε ί ν α ι να μεταφερθούν ό λ α τούτα στην π ρ ά ξ η , κ α ι αφτο μ π ο ρ ε ί να γ ί ν ε ι μονάχα απο τους α γ ρ ό τ ε ς . Π ρ ο κ ε ι μ έ ν ο υ να ενθουσιάσουν τους αγρότες για το σκοπο α φ τ ο , ο ι β ο ρ ε ι ο β ι ε τ ν α μ έ ζ ο ι α ρ χ η γ ο ί δ ι ε ξ ά γ ο υ ν σήμερα τη δ ι π λ ή ε κ σ τ ρ α -
-173-
τεία για "διόρθωση" και " ά μ ι λ α " . Η "διόρθωΟη" δεν είναι τ ί π ο τ ' άλο παρα η οργάνωση μαζικών συζητήσεων, όπου καθένα« μπορεί να Ουζητα τα καθημερνα προβλήματ ά - τ ο υ (της) — π ώ ς να αλάξει την παλια μέθοδο ρ ι ζ ο κ α λ ι έ ρ γ ε ι α ς , πώς να α λ ά ξ ε ι μαχαίρι Οτο άροτρο, πώς να φτιάξει ένα μικρό χ ε ι ράμαξο α ν τ ι να τα κουβαλα όλα Οτη ρ ά χ η - τ ο υ , γ ι α τ ί η κοπριά και τα ανθρώπινα περιτώματα Ο τα χωρία πρέπει να μαζέβονται και να χρησιμοποιούνται da λ 'παΟμα, γ ι α τ ί οι συνεργατικές είναι επιθυμ η τ έ ς , γ ι α τ ί η πoλυγα^ ία και το πάντρεμα μικρών παιδιών απαγορ έ β ε τ α ι . "Ολοι πρέπει να αιοθάνονται ελέφθεροι, να κάνουν κ ρ ι τ ι κ ή Οτις ιδέες των άλων και νάναι έ τ ο ι μ ο ι , με τη σ ε ι ρ ά - τ ο υ ς , να υποΰτουν κ ρ ι τ ι κ ή , ώοτε η σωστή πληροφόρηση να γ ί ν ε τ α ι π λ α τια γνωοτη και τα λάθη να διορθώνονται. Ο τ α ν η διαδικασία της διόρθωσης ολοκληρωθεί, τότε α ρ χ ί ζ ε ι η " ά μ ι λ α " , που θα μετατρέψει σε πράξη το κ ο ι ν ο αίσθημα. Μ π α ί νουμε πια στο στάδιο της " δ ρ ά σ η ς " , όπου οι άσημοι χωρικοί ξ α φνικα γίνονται διάσημοι, γ ι α τ ί μάζεψαν τόσους τόνους λίπασμα ή γ ι α τ ί βρήκαν καλύτερο τρόπο για την ανατροφή των υδροβούβαλων ή γ ι α τ ί έσπασαν ρεκόρ στην παραγωγή ρ ι ζ ι ο υ . Τα ονόματα και τα επιτέβγματά-τους γεμίζουν τ ι ς εφημερίδες και τα π ε ρ ι ο δ ι κ ά . Ο λ α τα μέσα μαζικής ενημέρωσης βοηθούν ώστε οι σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ νες προσωπικές εμπειρίες να γίνουν καθοδηγητικά πρότυπα για την προσπάθεια του συνόλου. Ζωντανα συνθήματα λανσάρονται για να οδηγήσουν σε κάθε σπίτι τις αρχές της " ά μ ι λ α ς " : " Ε λ ε φθερώστε τους ώ μ ο υ ς - σ α ς " , για να πεισθούν οι χωρικοί να φτιάξουν χ ε ι ρ ά μ α ξ α ' "Καθαρα χωρία σημαίνει καλο-λιπασμένα ρ ι ζ ο χώραφα", για να καθοδηγήσει τους χωρικούς να μαζέβουν τα σκουπίδια και την κοπριά ' " Σπάστε το φράγμα του μισού στρέματ ο ς " , για να παρακινήσει τους χωρικούς να καλιεργήσουν π ε ρ ι σότερη γ η . Μ ' αφτον τον τρόπο, εξηγεί ο Ν γ κ ο υ γ ι ε ν Κχακ Βιεν, η διόρθωση και η άμιλα προετοιμάζουν τους χωρικούς του Τρίτου Κόσμου για το ά λ μ α - τ ο υ ς προς τον εκσυγχρονισμό. Είναι έφκολο να ξ ε χ ω ρ ί σεις τους προετοιμασμένους απο τους απροετοίμαστους. Στην πρώτη περίπτωση, οι χωρικοί είναι ένας καινούργιος λ α ο ς , έτοιμος ν ' αρπάξει την πρωτοβουλία' Οτη δέφτερη, έχουν παραμείνει όπως ήσαν απο α ι ώ ν ε ς , παραιτημένοι και
-174-
σκλάβοι OTIC συνήθειες του παρελθόντος . . . Τόλμησε να σκεφτείς για πρόοδο, τόλμηΟε να πάρεις πρωτοβουλία, τόλμηΟε να κ ά ν ε ι ς TIC ιδέες-Oou πραγματικότητα . . . Υ πανάπτυκτη κοινωνία ε ί ν α ι η ουΟιαΟτικα φεουδαλική και προκαπιταλιοτικη κ ο ι ν ω ν ί α , που ξερνάει ολοκληρωτικά κάθε ιδέα για πρόοδο . . . Η ιδεολογική απελεφθέρωοη ^ c μεγάλης πλειοψηφίας του λαου είναι η SINE Q U A N O N προυπόθεΟη για ανάπτυξη. Δεν υπάρχει αμφισβήτηση ό τ ι για TIC αvαπτυγμέvεc χώρες, η ελεφθερία είναι η πιο -αδιατίμητη εβλογία — ό χ ι η αρνητικη ελεφθερία που ζ ε ι με το " ά σ ε - μ ε ή σ υ χ ο " , αλα η αληθινη απελεφθέρωση του πνέβματοΰ και της ενέργειας ( 4 0 ) . Σήμερα μπορεί να δει κάνεις μεταρυθμίσεις και κοινωνικούς π ε ι ραματισμούς χωρίς προηγούμενο να λαβαίνουν χώρα σε πολα μέρη του Τρίτου Κόσμου. Παραδείγματα: η Τανζανία, όπου ο πρόεδρος Νυερέρε παίρνει 5 7 0 δολάρια το μήνα και δεν έ χ ε ι δ ι κ ό - τ ο υ α μ ά ξ ι , όπου οι π ο λ ι τ ι κ ο ί δεν πλουτίζουν κ α ι όπου ο " Α φ ρ ι κ ά ν ι κ ο ς Δηιιοκρατικος Σοσιαλισμος" β ι ά ζ ε ι την αγροτική ανάπτυξη στα χωρία U J A M A A , που είναι συνεργατικές παραγωγων" η Κ ο ύ β α , ό που, σύμφωνα με τον Χέρμπερτ Λ . Μ ά θ ι ο υ ς , " ο Φ ι ν τ έ λ Κάστρο δεν δ ί ν ε ι στους Κουβανους τα καταναλωτικό αγαθα και την εβημερία που θα ή θ ε λ α ν , όμως τους δ ί ν ε ι πολα άλα που ποτε δεν ε ί χ α ν , όπως την εντιμότητα στη διακυβέρνηση, τ ι ς άριστες ε κ π α ι δ ε φ τ ι κ ε ς , ι α τ ρ ι κ έ ς κ α ι κοινωνικές υπηρεσίες για ό λ ο υ ς , και την σχεδόν πλήρη απασχόληση" (41), και το Περού, όπου το στρατιωτ ι κ ό καθεστώς μοιράζει τα μεγάλα κτήματα, ε θ ν ι κ ο π ο ι ε ί τ ι ς τράπεζες κ α ι τ ι ς κοινωφελείς ε τ α ι ρ ί ε ς , ψηφίζει μεταρυθμιΟτικους νόμους για τη βιομηχανία κ α ι για τα ο ρ υ χ ε ί α , κ α ι προωθεί το πρόγραμα S I N A M O S ("χωρίς α φ έ ν τ ε ς " ) με το ρητό σκοπο να δ η μ ι ουργήσει ολότελα Ουμετοχικη κοινωνική δημοκρατία. " Έ χ ο υ μ ε ε πιβάλει τη νομική βάση της επανάστασής-μας", δηλώνει ένας απο τους περουβιανούς στρατηγούς, "όμως τώρα εναπομένει το πιο δύσκολο μέρος της μάχης: να πείσουμε το λαο για την ανάγκη της άλογης" (42). Το ζήτημα τούτο είναι πραγματικό το " δ υ σ κ ο λ ό τ ε ρ ο " , αλα και το ουσιαστικότερο. Γιατί ο αποφασιστικός παράγοντας, που θα κ ρ ί ν ε ι τη μακροπρόθεσμη επιτυχία ή την αποτυχία κάθε καθεστώτος ή εγχειρήματος, στον αναπτυγμένο αλα και στον υπανάπτυκτο κόσμο, ε ί ν α ι αν το κύριο μέρος των πολιτών θα αναμιχθεί ε ν ε ρ γ ά
-175-
Ο βαθμός της μαζικής συμετοχης είναι σήμερα, όπως ήταν και στο παρελθόν, η σημαντικότερη δοκιμασία για τον ε κ σ υ / χ ρ ο ν κ ^ ο . Η επίτεφξη μιας τέτοιας μαζικής συμετοχης δεν συνεπάγεται καταν ά / κ η ότι πρέπει η επαναστατική κοινωνία να ξεπερνάει την π ο λ ι τ ι κ ή του Μάο, του Χο ή του Καμπραλ, όπως καθένας απ τους τρεις αφτους η / έ τ ε ς θα επέμενε πρώτος και καλύτερος να συμβεί. Πράγματι, ο θρίαμβός-τους προέρχεται ακριβώς απο το γεγονος ότι όλοι-τους ήσαν ανεξάρτητοι επαναστάτες, επιδεκτικοί σε α ρ χές και προη/ούμενα, ανεπίδεκτοι όμως σε δό/ματα και προκατασκεβες. Ο λ α τούτα δε σημαίνουν ότι η απλη στροφή προς τη Ουμετοχικη πολιτική θα λύσει τα προβλήματα του Τρίτου* Κόσμου. Καταρχη, η στροφή αφτη σπάνια επιχειρήθηκε στα σοβαρα και απο σκοπού, και ακόμα και όταν έγινε αφτο, σχεδόν πάντα απότυχε. Γιατί η παραδοσιακή συμαχία της τοπικής αφρόκρεμας με τα ξένα αφεντικα παραμένει ο τρομερος συνδυασμός, που εξακολουθεί να επιβιώνει α 1 όλον τον κόσμο. Ο ι διαμορφωτές της πολιτικής στην Ο υ ί σ ι ν / κ τ ο ν δεν συ/κινήθηκαν απο την πανωλεθρία στη νοτιανατολική Α σ ί α , ώστε να επανεκτιμήσουν την πα/κόσμια αντεπαναστατικη π ο λ ι τ ι κ ή - τ ο υ ς , την υποστήριξη των δεξιών καθεστώτων, ανεξάρτητα α πο την αντιλαΐκότητά-τους. Η πολυδιαλαλημένη "επανεκτίμηση" της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής μετα το Βιετνάμ δεν ήταν επανεκτίμηση της βασικής σ τ ρ α τ η / ι κ η ς , αλα απλώς της τεχνικής y i a την επιβολή της ίδιας στρατηγικης. Κάθε σαθρή αμφιβολία πάνω στο ζήτημα αφτο σαρώθηκε απο τ ι ς επισκέψεις του προέδρου Φορντ στη Σεούλ και στη Μαδρίτη, και απο τις επανειΛημένες βεβαιώσεις του υπουρ/ουτων εξωτερικων Κ ί σ ι ν / κ ε ρ ότι ο ι αημερινες δεαμέφσεις θα διατηρηθούν ανέπαφες. Είναι φανερό ότι η Ο υ ά σ ι ν / κ τ ο ν υ π ο λ ο / ί ζ ε ι και σε ορισμένες υ ποΐμπεριαλιστικες δυνάμεις y i a να την εξυπηρετήσουν, σα μ ι κ ρ ό τεροι συνεταίροι, στη διατήρηση του παγκόσμιου στάτους κβο. Έτσι η Βραζιλία πλημυρίζει με χεναιόδωρη οικονομική και τ ε χ ν ι κή βοήθεια yia να τα βγάλει πέρα πετυχημένα στο ρόλο-της σαν μαντρόσκυλο στη Λ α τ ι ν ι κ ή Α μ ε ρ ι κ ή , το ίδιο και ro Ιραν και η Σαουδική Αραβία, που είναι τα αμερικάνικα μαντρόσκυλα στη Μέση Ανατολή. Η αντεπαναστατικη αφτη στρατη/ικη αποδείχτηκε / ε ν ι κ ά πετυχημένη, ρίχνοντας σε συντρίμια τ ι ς ρομαντικές αφταπάτες του ν έ -
-176-
ΟΥ ανέμου για αλαγη, που φυσα ÖTOV Τρίτο Κόσμο. Ο ι επιτυχίες του Μ ά ο , του Χο και του ΚάΟτρο φτερώσαν τ ι ς ελπίδες ά τ ι η μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή επανάσταση, που προοδεφτικα εξαφανίστηκε απο την Δ ύ σ η , θα ξαναγενιόταν στις αγροτικές μάζες των καθυστερημένων χωρων. Τώρα το εκρεμες έχει κ ι ν η θ ε ί στο άλο άκρο, και η α μ ε ρ ι κ α ν ο σ ο β ι ε τ ι κ ή συμαχία θεωρείται η νέα ιερη συμαχία, που θα σ τ η ρ ί ζ ε ι για πολα χρόνια το στάτους κβο σ ' όλη τη γη. Η προφητ ε ί α τούτη για τη νέα π ο λ ι τ ι κ ή Εποχή ΤΤαγετώνων είναι τόσο εξωπ ρ α γ μ α τ ι κ ή , όσο κ α ι η προσμονή για την αφτόματη παγκόσμια ε πανάσταση στο παρελθόν. Σ χ ε τ ι κ ή με αφτα είναι και η εκτίμηση του συντηρητικού μέλους του βρετανικού κοινοβουλίου Τζ. Ενοχ Πάουελ για τη συμφωνία του Βιετνάμ το Γενάρη του 1973: " Ο ι ΗΠΑ μόλις που πέτυχαν να βάλουν τέρμα στον πιο ταπεινωτικό πόλεμο, ό χ ι μόνο της δικής τους ι σ τ ο ρ ί α ς , αλα και όλων των σύγχρονων κρατών. Μπορούμε να την συγκρίνουμε με την ήτα της Ρωσώς απο την Ιαπωνία το 1 9 0 5 " (43). Αφτο που θ έ λ ε ι να πει ο Πάουελ μπορούμε να το σ υ μπεράνουμε απο τ ι ς ακόλουθες σκέψεις: ό τ ι η ήτα της Ρωσίας απο την Ιαπωνία έμπνεφσε μια σειρά απο εξεγέρσεις στον αποικιακο κόσμο ανάμεσα στα 1 9 0 5 και 1914 — σ τ η ν Περσία, στην Ι ν δ ί α , στην Κίνα και στην Οθωμανική Αφτοκρατορία ' ό τ ι ο Τρίτος Κ ό σμος σήμερα ε ί ν α ι πολυ πιο έφλεκτος απ 1 όσο ο αποικιακος κ ό σμος στις αρχές του 2 0 ο υ αιώνα' ό τ ι ελάχιστες ελπίδες υπάρχουν να τα καταφέρουν ο Σάχης του Ιραν και οι στρατηγοί της Βραζιλίας να ξεφύγουν απο τη μοίρα της δυναστείας των Χασμιτ του Ιρακ ή να σβήσουν τις επαναστατικές φωτιές που φουντώνουν σ τ ι ς π ε ρ ι ο χ έ ς - τ ο υ ς ' και ό τ ι η σημερινη παρΛισία του σοβιετικού μπλοκ κ α ι των ανεξάρτητων κομουνιστικών κοινωνιων παρέχει στον Τρίτο Κόσμο πήγες υποστήριξης και εναλακτικα πρότυπα που δεν είχαν ο ι α π ο ι κ ι α κ ο ί λαοι πριν απο τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο.
Η Γραμη των Μαζών στην Κίνα Η μαοϊκή Κ ί ν α , περισότερο ίσως απο κάθε άλη κ ο ι ν ω ν ί α , α γ ω ν ί ζ ε ται απο σκοπού να απομυθοποιήσει " τ ο ν μπόση, το γραφειοκράτη και τον τ ε χ ν ο κ ρ ά τ η " . Ο νορβηγος κοινωνιολόγος Τζων Γκάλτουνγκ συμπεραίνει ό τ ι η Π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή Επανάσταση στην Κίνα " είναι ίσως η πρώτη α ν τ ι α ξ ι ο κ ρ α τ ι κ η επανάσταση στην ανθρώπινη ιστορία με σκοπο να υποβιβιστουν οι επαγγελματίες , για να δεθούν στενά
-177-
με το λ α ο , με TIC μ ά ζ ε ς , μέθα απο εναλακτικα Οχήματα, και με τελείωε καινούργιους ορισμούς για τα επαγγέλματα . . . " (44). Ο κύριος λόγος για τον συμετοχικο τούτο εξισωτισμο στη σύγχρονη Κίνα είναι η βαθια ριζωμένη πίστη του Μάο στο λ α ο , ι δ ι α ί τερα στουε αγρότες. Απο το 1927 ακάμα, έγραφε στην Έκθεση για την έρεβνα του αγροτικού κινήματοε στην επαρχία Χουναν: τα επαναστατικό κάματα και ομάδεε και άλοι ο ι επαναστάτεε θα δοκιμαστούν μπροστά στουε αγρότες και αφτοι θα κ α θ ο ρ ί σουν αν θα τουε παραδεχτούν ή θα τουε απορίψουν" (45). Ακάμα μέχρι σήμερα τα πιο αγαπητα συνθήματα που κυκλοφορουν στην Κ ί ν α , αντανακλούν τη λ α ϊ κ ί σ τ ι κ η αφτη τάση: " Ο λ α ο ε , και μόνον ο λ α ο ε , είναι η κινητήρια δύναμη που δημιουργεί την παγκόσμια ι σ τ ο ρ ί α " . " Ν α αποροφηθούμε απο τ ι ε μ ά ζ ε ε " . " Ν α μαθαίνουμε α πο τ ι ε μ ά ζ ε ε " . " Ν α γίνουμε μαθητεε των μ α ζ ώ ν " . Ο μαοΐΟμοε σταθερα και αμετάβλητα α ν τ ι τ ί θ ε τ α ι στον α ξ ι ο κ ρ α τ ι κό ε λ ι τ ι σ μ ό , τον οποίο θεωρεί σαν εχθρό του σοσιαλισμού κ α ι σαν το ανυπέρβλητο εμπόδιο για την πραγματοποίησή-του. Ενω η κ λ η ρονομική αξιοκρατία θεωρείται αναγκαία στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Ένωση για το χ τ ί σ ι μ ο τηε βιομηχανοποιημένηε ΟοΟιαλιστικηε κ ο ι ν ω ν ί α ε , στην Κίνα απορίπτεται σαν ο "αναθεωρητικοε" δρόμοε προε τον κ α π ι τ α λ ι σ μ ό . Ο Μάο προχώρησε ακόμα περιΟάτερο κ α ι π ρ ο ε ι δ ο ποίησε ότι η διαμάχη ανάμεσα σε καπιταλισμό και σοσιαλισμο στην Κίνα παραμένει α ν ο ι χ τ ή , γιατί ο κ ί ν δ υ ν ο ε για παλινδρόμηση στον καπιταλισμό είναι ιτάντα παρόν. Αναγνωρίζει ότι η ανάπτυξη τηε σύγχρονηε κοινωνίαε απαιτεί τ ι ε υπηρεσίεε των πολιτικών (κοματ ι κ α και κρατικα στελέχη) και των οικονομικών εμπειρογνωμόνων (διεφθυντεε, τ ε χ ν ι κ ο ί και επιστήμονεε). Για το φόβο μην α κ ο λουθήσουν το ρώσικο μονοπάτι προε την κληρονομικη αφρόκρεμα, οι Κ ι ν έ ζ ο ι πρόειδοποιουν ενάντια "στην ατομική ι δ ι ο κ τ η σ ώ τηε γνώσηε" , την οποία θεωρούν τόσο μεγάλη απειλή (αν ό χ ι και μ ε γαλύτερη), όσο και την ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγή« και κατανομής. Γι* αφτο το λόγο και ο α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό « σκοποε τη« ΤΤολιτιστικηε Επανάστασης ήταν να κ ά ν ε ι τουε εμπειρογνώμονες εξίσου " κ ό κ ι ν ο υ ε " — δ η λ α δ η συντρόφουε, που να κάνουν χειρωνακ τ ι κ ή , καθωε και δ ι α ν ο η τ ι κ η , δ ο υ λ ε ί α , και που νάναι αφιερωμένοι μάλον στην υπηρεσία του λαου παρα του εαφτού-τουε. Το κύριο μέσο για να πραγματωθεί ο λ α ϊ κ ί σ τ ι κ ο ς αφτοε α ν τ ι κ ε ι μ ε νικός σκοπος είναι η "γραμη των μ α ζ ώ ν " , η οποία αναπτύχθηκε στη
-178-
δεκαετία του 1 9 4 0 Οτο Γεναν. Στο δ ο κ ί μ ι ό - τ ο υ Μερικά ζητήματα Οχετικα με TIC μέθοδες καθοδήγησης (1943), ο Μάο συνόψισε την σημασία τ η ΐ γραμης των μαζών: Σε όλη την πρακτική δράση του Κ ό μ α τ ό ^ μ α ς κάθε σωστή καθοδήγηση πρέπει απαραίτητα να στηρίζεται στην αρχη "απο TIC μάζεΰ και OTIC μ ά ζ ε ς " . ΤΓου σημαίνει: να συγκεντρώνουμε TIC γvώμεc των μαζών (σκόpπιεc και ασυστημ α τ o π o ί η τ ε c ) , va TIC γενικέβουμε (va TIC μετατρέπουμε σε γεvLκεßμέvεc και συστηματοποιημένες, ύστερα απο μ ε λ έ τ η ) , va TIC φέρνουμε πάλι OTIC μ ά ζ ε ^ va TIC προπαγανδίζουμε και va TIC εξηγούμε, ώΟτε να γίνουν γνώμες των μαζών, να εφαρμόζονται απο TIC μ ά ζ ε ^ να μ ε τ α τ ρ έ πονται 0ε δράση και άτη δράση των μαζών να επαληθέβουμε την ορθότητά-τουο . . . Και έτΟι, ακολουθώντας έναν τ έ τ ο ι ο ατέλειωτο ε λ ι κ ο ε ι δ ή κ ύ κ λ ο , αφτες οι γνώμες γ ί νονται κάθε φορα πιο ΟωΟτες, πιο ζωντανές και πιο πλούσιες . Αφτη είναι η μαρξιστική θεωρία της γνώσης. Η γραμη των μαζών, λ ο ι π ο ν , είναι ουσιαστικα η τ ε χ ν ι κ ή για το γεφύρωμα του παραδοσιακού χάσματος ανάμεσα σε κυβερνήτες και κυβερνώμενους. Αποζητά να μεγιστοποιήσει τη ροη των ιδεών α πο τα κάτω — α π ο τ ι ς μ ά ζ ε ς — κ α ι να εξασφαλίσει τη γνήσια α ν τ α πόκριση απο τα πάνω — α π ο τα στελέχη ή το εκπαιδεβμένο προσωπ ι κ ο . Τούτη η αληλεπίδραση μαζών και στελεχών ε ί ν α ι μια αέναη δ ι α δ ι κ α σ ί α . Καμία απόφαση πάνω στην π ο λ ι τ ι κ ή δεν παραμένει α ναλοίωτη απο τη στιγμή που πάρθηκε. Δ ο κ ι μ ά ζ ε τ α ι συνεχώς η ' υ ποδοχή-της κ α ι η αποτελεσματικότητά-της ανάμεσα στο λ α ο , ξ α ν α σ χ η μ α τ ί ζ ε τ α ι , ξ α ν α δ ο κ ι μ ά ζ ε τ α ι , ξα να ε γ κ ρ ί ν ε τ α ι , ξ α ν α λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ι και πάει λέγοντας — ο "ατέλειωτος ελικοειδής κ ύ κ λ ο ς " , ό π ( « το λ έ ε ι ο Μ ά ο . Με τη θριαμβεφτικη είσοδο του Μάο στο ΤΤεκίνο το 1949, το κ ύ ριο πρόβλημα ήταν αν ο "Δρόμος του Γεναν" θα μ·;^,οούσε να ε φαρμοστεί σε πανεθνική κ λ ί μ α κ α , όπως είχε εφαρμοστεί σε τ ο π ι κ ή , και μάλιστα αν θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε μια κοινωνία που θα βρισκόταν στο στάδιο της γρήγορης εκβιομηχάνισης, ό πως και στην "πρωτόγονη" συνοριακή π ε ρ ι ο χ ή . Τον πρώτο κ α ι ρ ό , η απάντηση φάνηκε πως θάταν α ρ ν η τ ι κ η , ιδιαίτερα μάλιστα με το ξεκίνημα των σοβιετικού τύπου πεντάχρονων σχεδίων, που β α σ ί ζονταν στα υλικά κ ί ν η τ ρ α , OTIC εμφανείς διάφορες στην κ α τ α ν ο -
-179-
μη του εισοδήματος, κ α ι Οτην ανερχόμενη νέα αφρόκρεμα των μανδαρίνων, που αποτελούνταν απο τουε τ ε χ ν ο κ ρ ά τ ε ς τουε κ ο ματικουε αξιωματούχουε και τουε κρατικουε / ρ α φ ε ι ο κ ρ ά τ ε ε . Στη δεκαετία του 1 9 5 0 , ο Μάο έκανε επανειλημένεε προσπάθειεε να αναθεωρήσει την τάση αφτη ' η κυριότερη προσπάθεια ήταν το Με y άλο Ά λ μ α Μπροε το 1958, του οποίου συσπειρωτικο σύνθημα ήταν να y i v o u v ό λ ο ι κ α ι " κ ό κ ι ν ο ι " και εμπειρογνώμονες, ώστε να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα σ τ ι ε μάζεε κ α ι στην π ο λ ι τ ι κ η - τ ε χ ν ο κρατικη αφρόκρεμα και να επιτεφχθει "οργάνωση χωριε γραφειοκ ρ α τ ί α " . Μολονότι σε μερικεε π λ ε β ρ έ ε - τ ο υ υπήρξε π ε τ υ χ η μ έ ν ο , το Μεγάλο Ά λ μ α Μπροε / ε ν ι κ ά απότυχε να α λ ά ξ ε ι απο τα βάθρα το αναπτυξιακό πρότυπο που επικρατούσε. Η ένταση που ακολούθησε, επιτάθηκε με τα " τ ρ ί α πίκρα χ ρ ό ν ι α " τηε εθνικηε συμφοραε ( 1 9 6 0 - 1 9 6 2 ) και με την ανάκληση τηε σ ο β ι ε τ ι κ η ε βοήθειαε το I 9 6 0 . Στο σημείο αφτο, καθωε περιγράψαμε στο τέταρτο κεφάλαιο, ο Μάο θεσμοποίησε την ΤΤολιτιστικη Επανάσταση για ν ' αναθεωρηθεί η τάση, που επικρατούσε, και για να στερεωθούν οι αρχεε και η πρακτική του Δρόμου του Γ ε ν α ν . Κατα σ υ ν έ π ε ι α , η σημερινη Κίνα είναι τελείωε διαφορετική απο την Κίνα του 1965. Ο ι αφταρχικ ε ε και οι γραφειοκρατικεε προδιαθέσειε τηε πρώτηε περιόδου έ χουν ε π ι κ ρ ι θ ε ί δριμύτατα στιε αμέτρητεε μ α ζ ι κ ε ε σ υ ν α ν τ ή σ ε ι ε , σαν ο μιΟητοε "αναθεωρητισμοε" των "ιποτων τηε κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ η ε παλινόρθωσης" , που προσπαθούν να οδηγήσουν την Κίνα στο δρόμο του σοβιετικού "κρατ ικου καπιταλισμού" . Η ΤΤολιτιστικη Επανάσταση δεν ήταν καμία μεμονωμένη, μονοσήμαν τ η , υπόθεση. Ο Μάο προειδοποίησε επανειλημένα ό τ ι κάθε επανάσταση φέρνει στην επιφάνεια μια νέα τ ε χ ν ο κ ρ α τ ι κ η - γ ρ α φ ε ι ο κ ρ α τ ι κ η αφρόκρεμα. Ο πάντα πάρων κ ί ν δ υ ν ο ε του αναθεωρητιΟμου έπρεπε να καταπολεμηθεί με δυο τρόπουε: εισάγονταε " α ν τ ι θ ε σμουε" για ν ' αντιμετωπιστεί και να κατασταλει η έμφυτη τούτη τάση για παλινδρόμηση, και εξαγγέλονταε π ε ρ ι ο δ ι κ ε ε ΤΤολιτιστικεε Επαναστάσεις για να εξαλειφθεί όποια τυχόν αποστασία θα συνέβαινε στο μ έ λ ο ν . Και οι δυο π ο λ ι τ ι κ ε ε ακολουθήθηκαν μετα την πρώτη ΤΤολιτιστικη Επανάσταση. Ο ι α ν τ ι θ ε σ μ ο ι πρυτανέβουν παντού και ε ί ν α ι μ ο ν α δ ι κ ο ί . Με τον ένα ή τον άλο τρόπο, βάζουν σε καλούπι τη ζωη και τη σκέψη ε κατομυρίων Κ ι ν έ ζ ω ν , και ο μοναδικοε σκοποε τηε τυποποίησηε α
-180-
φτης είναι ν 1 αποφεφχθει ο γραφειοκρατικός ε λ ι τ ι σ μ ό ς , που, ο Μαξ Βέμπερ κ α ι άλοι δυτικοί διανοούμενοι παραδέχτηκαν ά τ ι ε ί ναι αναπάφεφκτο συνακόλουθο της σύγχρονης τ ε χ ν ο λ ο γ ί α ς . Ας ρίξουμε μια ματια σε ορισμένους απο τους αντιθεσμους. Ένας ε ί ν α ι ο οικονομικος εξισωτισμος, που επιτρέπει ελάχιστη μόνο, κ α ι ουσιαστικα ασήμαντη, εισοδηματική διαφοροποίηση. Η πληρωμη δε γ ί ν ε τ α ι σύμφωνα με τις α ν ά γ κ ε ς , κατα τη γνωστή κ ο μ ο υ ν ι σ τ ι κ ή αρχη ' η εισοδηματική διαφορα σε ένα εργοστάσιο μπορεί να ε ί ν α ι το πολυ πέντε προς έ ν α . Ο μ ω ς η διαφορα αφτη δε σημαίνει τ ί π ο τ α , γ ι α τ ί οι κύριες ανάγκες — τ ρ ο φ ή , σ π ί τ ι , ι α τ ρ ο φαρμακεφτικη περίθαλψη κ α ι π α ι δ ε ί α — παρέχονται τελείως δωρεάν ή παρα πολυ φτηνά. Ο ι εργάτες που αμοίβονται περισότερο απο τους ά λ ο υ ς , έχουν κάποιο πλεόνασμα μετα την κάλυψη των βασικών δαπανών, και μπορούν να αγοράσουν κ ά τ ι παραπανίσιο — π ο δ ή λ α τ ο , ρολόι του χ ε ρ ι ο ύ , ραπτομηχανη, ραδιόφωνο, φωτογραφική μηχανη κ α ι τηλεόραση. Α π 1 τ η στιγμή που θα τ ' αποκτήσουν αφτα, το όριο των προσωπικων "ανέσεων" έ χ ε ι ε ξ α ν τ λ η θ ε ί . Τα επιπλέον χρήματα κ α τ α τ ί θ ε ν τ α ι στην κρατική τράπεζα, με μέτριο τ ό κ ο . Α φού οι βασικές ανάγκες έχουν εξασφαλιστεί τ ε λ ε ί ώ ς , η κύρια ικανοποίηση που έχουν απο το λογαριασμο στην τράπεζα (πράγμα που συχνά ομολογείται) ε ί ν α ι ό τ ι τα χρήματα μπορούν να χ ρ η σ ι μοποιηθούν για την εθνική ανάπτυξη. Η παράλογη κατανάλωση ε ί ναι τυπικά αδύνατη και κοινωνικά ανεπιθύμητη. Το " δ ε ς όμως τ ί κ ά ν ε ι ο α π έ ν α ν τ ι ! " υπάρχει πράγματι στην Κ ί ν α , όμως ο συναγωνισμός δεν αναφέρεται στον υλικό πλούτο αλα στις κοινωνικές υ πηρεσίες . Ένας άλος αντιθεΟμος είναι το εκπαιδεφτικο σύστημα (που α ν α λύουμε στο έκτο κεφάλαιο), το οποίο καταπολεμα την " α τ ο μ ι κ ή ι διοχτησία της γνώσης". Ο ι " Σχολές Στελεχών της 7 Μάη" δεν είναι παρα αγροκτήματα, που τάφτιαξαν και τα καλιεργουν σ τ ε λ έ χ η , δηλαδη δάσκαλοι, κ ρ α τ ι κ ο ί διεφθυντες και κ ο μ α τ ι κ ο ι λ ε ι τουργοί. Τούτοι μένουν και εργάζονται εκει τρεις ή έξη μήνες (καμία φορα κ α ι περισότερο). Βασικός α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό ς σκοπος κ α ι εδω ε ί ν α ι να κατασταλει η εμφάνιση γραφειοκρατικής α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α ς . Τα στελέχη πρέπει να κάνουν τη σκληρη εργασία, που α π α ι τ ε ί τ α ι για τ η διατήρηση των αγροκτημάτων, να βοηθούν τους χωρικούς σ τ ι ς γ ε ι τ ο ν ι κ ε ς κομούνες (για την αμοιβαία επιμόρφωση α γροτών κ α ι στελεχών) και να μελετούν εμπεριστατωμένα τ ο μαρξιΟμο-λενινισμο-μαοϊσμο και τ ι ς ντόπιες και δ ι ε θ ν ε ί ς ε ξ ε λ ί ξ ε ι ς
-181-
κάτω απο το πρίσμα της ιδεολογίας αφτη ς . Ένα άλο παράδειγμα είναι η αρχη του Χοία Φανγκ ("να κ α τ ε β α ί νουμε κ ά τ ω " ) , που π ρ ο β λ έ π ε ι , άοοι βρίσκονται στην κορυφή να δουλέβουν έναν ορισμένο χράνο μαζι με τη βάση. Η αρχη τούτη σημαίνει ότι ο ι διεφθυντες των εργοστασίων εργάζονται στην α λυσίδα παραγωγής, ότι οι καθηγητές των πανεπιστημίων καθαρίζουν τα υπνοδωμάτια των σπουδαστών, ό τ ι ο ι διεφθυντες των ξ ε νοδοχείων σερβίρουν στα τραπέζια κ α ι ό τ ι οι χειρουργοί καθαρίζουν τα χ ε ι ρ ο υ ρ γ ε ί ^ . Ν ά και ένα ε ι δ ι κ ό παράδειγμα: η κοματικη επιτροπή του Χ ο υ ι χ σ ι ε ν αναφέρει ό τ ι , ανάμεσα στα 1969 και 1975, ο πρώτος γραματέας της επιτροπής είχε μέσο όρο 1 Ι Ο μ έ ρες εργασίας στη συλογικη ετήσια παραγωγή, τα μέλη της επιτροπής 96 μ έ ρ ε ς , τα στελέχη της κομούνας 175 μέρες και τα σ τ ε λ έ χη της ταξιαρχίας 265 μ έ ρ ε ς . Τέλος, δυο ακόμα α ν τ ι θ ε ό μ ι κ α μέτρα είναι η αφτονομία κάθε κ ο μούνας και η μαζική συμετοχη στις εσωτερικες υ π ο θ έ σ ε ι ς - τ η ς . ΤΓαράδειγμα της αφτονομίας ήταν η απόφαση να ελέγχονται τα τρακτέρ και οι άλες μηχανές απο τ ι ς ί δ ι ε ς τ ι ς κ ο μ ο ύ ν ε ς , και όχι, όπως σύμφωνα με το αρχικό σ ο β ι ε τ ι κ ο πρότυπο, απο την κ υ β έ ρ ν η ση — α π ο τους Μηχανοτρακτερικους Σταθμούς. ΤΤαρόμοια, οι κομούνες σήμερα ε ί ν α ι υπέφθυνες για τη χρηματοδότηση και για τη διέφθυνση των σχολείων στοιχειώδους κ α ι μέσης εκπαίδεφσης, και έτσι είναι σίγουρες ό τ ι όλα τα παίδια θα εκπαιδεφτουν σύμφωνα με την ντόπια παραγωγή και τ ι ς ντόπιες ανάγκες — ό τ ι δεν θα υπάρχει ένας αριθμός απο " τ υ χ ε ρ ο υ ς " , ειδικά προορισμένους, για την ανώτερη εκπαίδεφοη. Ο σ ο για τη μαζική συμετοχη στη διακυβέρνηση της κομούνας, η Π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή Επανάσταση είχε α π ο φασιστική επιροη, όπως δείχνουν οι παρακάτω δηλώσεις. Η πρώτη είναι απο τον πρόεδρο της Επαναστατικής Επιτροπής κάποιας κ ο μούνας και η δέφτερη απο το δάσκαλο της ίδιας κομούνας. Πρώτα, πριν απο την π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή επανάσταση, πίστεβα ό τ ι οι μάζες στο Λ ι ο υ Λ ι ν γ κ ήσαν χ α ζ έ ς . Στο κάτω-κάτω, εγω ήξερα καλύτερα α π ' αφτες τ ί χρειαζόταν να γ ί ν ε ι . Και τους τόπα . . . Ή τ α ν για το κ α λ ό - τ ο υ ς , σκέφτηκα. Στο κάτω-κάτω, αφτοι δεν καταλάβαιναν τόοα, όΟα εμείς οι η γ έ τ ε ς - τ ο υ ς . . . Στην Π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή Επανάσταση έφαγα κ ρ ι τ ι κ ή με το κουτάλι για όλα αφτα. Μετα την κ ρ ι τ ι κ ή των μαζών σε μένα και στους ά λ ο υ ς , και μετα τη μεγάλη
-182-
κ ρ ι τ ι κ ή ενάντια Οτο Λ ι ο υ Σ ά ο - σ ι , άρχισα να σ υ ν ε ι δ η τ ο ποιώ ό τ ι έκανα λάθος ποΰβαζα τον εαφτό-μου πάνω απο TIC μ ά ζ ε ε . Έγινα επικριτής του εαφτοΟ-μου . . . Τώρα δεν προσπαθώ να δίνω στις μάζες μαθήματα και να τους λέω τ ί να κ ά ν ο υ ν . Τώρα καταπιανόμαστε με τα προβλήματα στις συναντήσεις μελετών. Και τα λ ύ ν ο υ μ ε . Είναι μ ε γάλη αλαγη αφτη. Ο τ α ν ό λ ο ι οι μαθητές είχαν μάθει να μιλούν ελέφθερα και να κάνουν κ ρ ι τ ι κ ή με τον σωστό τρόπο, στις συζητήο ε ι ς - μ α ς αποσαφηνίζαμε τ ί ε ί ν α ι σωστό και τ ί λ ά θ ο ς , και γω εξήγησα γ ι α τ ί ε κ ε ί ν ο ή το άλο μέρος της κ ρ ι τ ι κ ή ς που μου έκαναν ήταν λ ά θ ο ς . Τους έδειξα ό τ ι δε συμφωνούσα με όσα είχαν γ ί ν ε ι . Ο μ ω ς δε χρησιμοποίησα το κ ύ ρ ο ς - μ ο υ , σα δάσκαλος και ε ν ή λ ι κ α ς , για να τους αντιτεθω. Και τούτο ήταν το σ η μ α ν τ ι κ ό . Μόνο με αφτον τον τρόπο μπορούσαν να αναπτυχθουν. Σαν δάσκαλος απολαμβάνω σήμερα κάποιο κύρος διαφορετικο απο κ ε ί ν ο που είχα πριν απο την ΤΓολιτιστικη Επανάσταση. Γιατί σήμερα δουλέβουμε με άλους σκοπούς. Δ ε ν κυνηγάμε τους μεγάλους βαθμούς ούτε οδηγούμαστε στην προσπάθεια να φτιάξουμε "σπουδαγμένους" καταπώς τους λ έ ν ε . Σήμερα μαθαίνουμε ο ένας απο τον άλο. (46) ΤΤέρα απο τους αντιθεσμους, την ΤΓολιτιστικη Επανάσταση της δ ε καετίας του I 9 6 0 ακολούθησε, όπως προείπε ο πρόεδρος Μάο, η δέφτερη ΤΤολιτιστικη Επανάσταση, που άρχισε στις αρχές του 1974. Α ρ κ ε τ ο ί παρατηρητές ερμήνεφσαν τη νέα τούτη εκστρατεία σαν υποπροΐον του αγώνα για τη διάδοχη του Μ ά ο . Ο π ο ι ο ς κι αν είναι ο λόγος για την εκστρατεία αφτη, η φύση των καθηκόντων που εισηγείται είναι αποκαλυπτική. Σ τ ι ς 2 0 Φλεβάρη 1974, η ε πίσημη εφημερίδα του Κ Κ , Ζ ε μ ι ν Ζ ι Μπάο, κάλεσε το λαο να αγωνιστεί ενάντια " σ τ η ν παλινόρθωση ορισμένων νέων τάσεων, τ ι ς οποίες η Π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή Επανάσταση του 1966-69 προσπάθησε να ε ξ α λ ε ί φ ε ι , όπως το υπερβολικά γραφειοκρατικό Κόμα και η στενά ακαδημάίκη π α ι δ ε ί α " . 'Αλες κ ι ν έ ζ ι κ ε ς εφημερίδες δημοσίεφσαν πολες καταγγελίες ενάντια σε αξιωματικούς του στρατού, που έβαλαν τα π α ι δ ι ά - τ ο υ ε στο κ ο λ έ γ ι ο "απο την πίσω π ό ρ τ α " , και ε νάντια σε κοματικους αξιωματούχους, που χρησιμοποίησαν την ε π ι ρ ο ή - τ ο υ ς για να "σώσουν" τα π α ι δ ι ά - τ ο υ ς απο τ ι ς απομακρυσμένες α γ ρ ο τ ι κ έ ς κ ο μ ο ύ ν ε ς , όπου έπρεπε να προσφέρουν την ερ-
-183-
γ α τ ι κ ή - τ ο υ ς υπηρεσία, τη στιγμή που τουλάχιστο οκτω εκατομύρια μορφωμένοι νέοι απο TIC πόλεις ήσαν υποχρεωμένοι να πάνε. Ο ι εφημερίδες τοίχου στα κ ι ν έ ζ ι κ α εργοστάσια, για μια φορα α κόμα, κατάγγειλαν την " κ α κ η τάση" να δίνονται υπερωρίες κ α ι ά λα υλικά κίνητρα OTOUC εργάτες, και να μην εξαρτώνται οι πληρωμές απο TIC κ ο ι ν ο τ ι κ έ ς υπηpεσίεc καθενός. Επίσης εμφανίστηκαν εφημερίδες στο Π ε κ ί ν ο , και σε άλες μεγάλεc π ό λ ε ι ς , που παρότρυναν τη λαΐκη υποστήριξη στη μάχη ενάντια στην " ε γ κ λ η μ α τ ι κ ό τ η τ α " , που κυμαινόταν απο τις μικροκλοπες μέχρι τις δολ ο φ ο ν ί ε ς . Σύμφωνα με τους δυτικους α ν τ α π ο κ ρ ι τ έ ς , τα εγκλήματα αφτα τ& διαπράτουν οι λιποτάκτες απο τα εκατομύρια π α ί δ ι α , που στέλνουν στις κομούνες για να εργαστούν. Μ ε ρ ι κ ο ί απο τους νεαρούς αρνούνται να δεχτούν τις δυσκολίες της χειρωνακτικής εργασίας στην ύπαιθρο και αγανακτούν με αφτο που θεωρούν σαν σπατάλη της μόρφωσής-τους Οε πρωτόγονα αγροτικα προβλήματα. Έτσι δραπετέβουν για το Χονγκ Κονγκ ή για όποια άλη βολική μεγαλούπολη. Εκει, όμως, επειδή δεν έχουν χρήματα και τα απαραίτητα κουπόνια για ν ' αγοράσουν κάφσιμα, μαγειρικό λ ά δ ι , κρέας κ α ι άλα α ν α γ κ α ί α , καταφέβγουν στα εγκλήματα που αναφέρουν οι εφημερίδες σήμερα.
Και Συγκεντρωτισμός Και Δημοκρατία Το Σύνταγμα του Κ Κ Κ ί ν α ς , που εγκρίθηκε απο το Ι Ο ο Εθνικό Συνέδριο στις 28 Αβγούστου 1973, δηλώνει απερίφραστα ότι " Η οργανωτική αρχη του Κάματος είναι ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός . . . Είναι απαραίτητο να δημιουργήσουμε την π ο λ ι τ ι κ ή ατμόσφαιρα, στην οποία βασιλέβουν ταφτόχρονα και ο συγκεντρωτισμός κ α ι η δημοκρατία, και η πειθαρχία και η ελεφθερία, και η συλογικη ενότητα της βούλησης και η ατομική πνεβματικη κατάσταση της ικανοποίησης και του ζήλου" (τρίτο κεφάλαιο, πέμπτο άρθρο). Η διατύπωση τούτη φέρνει στο μυαλό την Ε Σ Σ Δ , όπου ο "δημοκρατικός συγκεντρωτισμός" υπήρξε το δηλωμένο κ ο ματικο σύνθημα απο την αρχη — ό π ο υ όμως το σ υ ν θ ε τ ι κ ό " δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ό ς " το απαρνήθηκαν, εδω κ α ι πολυ καιρό στην πράξη, αν ό χ ι κ α ι στα λ ό γ ι α . Το ερώτημα, λ ο ι π ο ν , είναι τ ί πρακτική α ξ ί α έ χ ε ι ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός στην Κ ί Λ . Στα χ α ρ τ ι α , ο Μάο εξήγησε, βτο λ ό γ ο - τ ο υ το Γενάρη του 1962 για τον δημοκρατικο συγκεντρωτισμό, γ ι α τ ί η λ έ ξ η "δημοκρατικός"
-184-
είναι
εξίσου ο υ σ ι α σ τ ι κ ή ,
όσο και
η λέξη
"συγκεντρωτισμός":
Ο τ α ν οι ιδέες δεν προέρχονται απο τις μ ά ζ ε ς , είναι α δύνατο να σχηματίσουμε σωστή γραμη και σωστές καθοδητ ι κ ε ς α ρ χ έ ς , σωστή π ο λ ι τ ι κ ή και σωστές μ έ θ ο δ ε ς . Σε ό , τ ι αφορα το σχηματισμό της γραμης, των καθοδηγητικών άρχων, της π ο λ ι τ ι κ ή ς και των μεθόδων, τα η γ ε τ ι κ ά - μ α ς όργανα δεν είναι παρα το εργαστήρι παραγωγής. Ο π ω ς ξέρουμε ό λ ο ι , το εργαστήρι δε μπορεί να παράγει τίποτα χωρίς πρώτες ύλες . . . Ο τ α ν η δημοκρατία λ ε ί π ε ι , τότε λ ε ί π ε ι και η δυνατότητα να αντιληφθούμε την κατάσταση κ α ι τ ι ς α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ε ς συνθήκες ' δεν υπάρχει επαρκής συλογη των απόψεων απο όλες τ ι ς ομάδες ' τα ανώτερα και τα κατώτερα επίπεδα δεν επικοινωνούν' και τα ηγετικά όργανα στο ανώτερο επίπεδο παίρνουν αποφάσεις για τα προβλήματα, βασισμένα σε μονόπλεβρη ή σε σφαλμένη πληροφόρηση (47). Παρόμοια, ο Βανγκ Χ ο ν γ κ - β ε ν , που αναδύθηκε στο Ι Ο ο Συνέδριο σαν τρίτος στην σειρά της κοματικης ηγεσίας μετα τον πρόεδρο Μάο κ α ι τον πρωθυπουργο Τσου Ε ν - λ ά ι , δήλωσε ξεκάθαρα στο Σ υ νέδριο ά τ ι τα λείψανα του "δεσποτισμού" στο κόμα πρέπει να ε ξ αλειφθούν . Υπάρχει ακόμα ένας μικρός αριθμός απο σ τ ε λ έ χ η , ι δ ι α ί τερα ηγετικά σ τ ε λ έ χ η , που δεν α ν έ χ ε τ α ι την α ν τ ί θ ε τ η γνώμη των μαζών μέσα ή έξω απο το Κόμα. Τούτοι ε ξ α κ ο λουθούν να καταστέλουν την κ ρ ι τ ι κ ή και α ν τ ε κ δ ι κ ο ύ ν τ α ι , κ α ι σε ορισμένες μεμονωμένες περιπτώσεις, το πράγμα α ποκτά σοβαρές δ ι α σ τ ά σ ε ι ς . Ο τ α ν χ ε ι ρ ι ζ ό μ α σ τ ε τα προβλήματα του λ α ο υ , η κοματικη πειθαρχία απαγορέβει απολύτως μια τ έ τ ο ι α σφαλμένη π ρ α κ τ ι κ ή , γ ι α τ ί καταλήγει στην κ α τ α σ τ ο λ ή , αφου ε ί ν α ι α ν ί κ α ν η να π ε ί σ ε ι , και στις συλήψεις, αφου ε ί ν α ι α ν ί κ α ν η να κ α τ α σ τ ε ί λ ε ι . . . Πρέπει να πιστέβουμε σ τ ι ς μ ά ζ ε ς , να βασιζόμαστε σ ' α φ τ ε ς , να χρησιμοποιούμε διαρκώς τα μέσα που παροτρύνουν τ ι ς μ ά ζ ε ς να εκφράζουν τ ι ς απόψεις-τους ελέφθερα, να διαδηλώνουν με γ ι γ ά ν τ ι α πανω και να μην π ε ί θ ο ν τ α ι έφκολα (48). Α ν αφήσουμε τη θ ε ω ρ ώ και στραφούμε στην π ρ ά ξ η , τα προβλήματα
-185-
είναι απλούστερα και πιο ξεκάθαρα. Απο τη μ ι α , έχουμε άφθονες α π ο δ ε ί ξ ε ι ς της "πίστης στις μ ά ζ ε ς " , που ζήτα ο Β α ν / κ . Η αφτοδιέφθυνση είναι ενεργή στις καθημερινες υποθέσεις της κομούν α ς , άπου ζ ε ι η μεγάλη πλειοψηφία του λ α ο υ . Η εργατική συμετοχη ενθαρύνεται στα εργοστάσια μέσα απο ένα πλήθος θεσμούς και απο την π ρ α κ τ ι κ ή . Η κύρια τάση στην παιδεία είναι ο έλεγχος των σχολείων απο τις κατα τόπους κ ο ι ν ό τ η τ ε ς , ώστε ο ι δάσκαλοι και η διδακτέα ύλη ν ' ανταποκρίνονται στις τοπικές α ν ά γ κ ε ς . Σε επίπεδο βάσης, το ΚΚ ακολουθεί την εντολή του Βανγκ, δίνοντας εξουσία αρνησικυρίας στις μη κοματικες μ α ζ ι κ έ ς συνελέφσεις, για ζητήματα όπως ο ι αιτήσεις για συμετοχη στο κ ό μ α , και δ ι ε φ κ ο λ ύ νοντας την κ ρ ι τ ι κ ή του λαου στο κόμα και στους κρατικούς αξιωματούχους. Και το νέο σύνταγμα, που εγκρίθηκε το Γενάρη του 1975 απο την Τέταρτη Λαϊκή Εθνοσυνέλεφση παρέχει το δικαίώμα της αναφορας για τη θεραπεία παραπόνων (άρθρο 27) και την ε λ ε φθερία του λ ό γ ο υ , του τύπου, της συγκέντρωσης κ α ι της α π ε ρ γ ί ας (άρθρο 2 8 ) . Το άρθρο 13 προβλέπει την εφαρμογή των δικαιωμάτων αφτων στο χειρισμό των δημόσιων υποθέσεων: " Η ελέφθερη έκφραση της γνώμης, . . . ο ι πολυπληθείς συζητήσεις και τα ταζντζιμπάο (οι "εφημερίδες τ ο ί χ ο υ " ) είναι ο ι καινούργιες μ ο ρ φές αγώνα, που επινόησαν ο ι λ α ϊ κ έ ς μάζες για τη διεξαγωγή της σοσιαλιστικής επανάστασης. Το κράτος εξασφαλίζει στις μάζες το δικαίωμα να τ ι ς χρησιμοποιούν για τη δημιουργία της π ο λ ι τ ι κής ατμόσφαιρας, όπου βασιλέβει ταφτόχρονα ο συγκεντρωτισμός και η δημοκρατία . . . " " Μ ε όσα βλέπουμε ώς τώρα, μπορούμε να π ο ύ μ ε " , συμπεραίνει ο καθηγητης Τόμας I . ΐ μ ε ρ σ ο ν της Ν ο μ ι κ ή ς Σχολής του Γ έ η λ , μετα απο επίσκεψη στην Κ ί ν α , " ό τ ι τα δ ι κ α ι ώ ματα τούτα για την ελεφθερία της έκφρασης σχεδιάστηκαν με το σκοπο να γίνουν πράξη κ α ι πράγματι ε ξ α σ κ ο ύ ν τ α ι " . (49) Απο την ά λ η , υπάρχουν εξίσου άφθονες α π ο δ ε ί ξ ε ι ς για τον αφστηρο εσωτερικό και εξωτερικό έλεγχο πάνω στον κ ι ν έ ζ ι κ ο λ α ο . Ο εσωτερικός έλεγχος ε ί ν α ι το αποτέλεσμα τ η ς , χωρίς προηγούμ ε ν ο , " π ο λ ι τ ι κ ή ς εκπαίδεφσης" , που έ γ ι ν ε . Βέβαια τούτη δεν παρήγαγε ρομποτ, γ ι α τ ί είχε τον τελείως α ν τ ί θ ε τ ο σκοπο, όμως οι λαϊκές αντιδράσεις στη σημερνη Κίνα υπαινίσονται πράγματι " τ ο ν α μ ε ώ ι χ τ ο μαζοχισμο των αφτοδιατιθέμενων, σύμφωνα με το πνέβμα της κοινότητας, ανδρών κ α ι γυναικών" ( 5 0 ) . Μ ο λ ο ν ό τ ι κάποιοι ατ 1 αφτους κλωτσούν τα χνάρια και δραπετέβουν απο τ ι ς κ ο μ ο ύ ν ε ς , η μεγάλη πλειοψηφία εσωτερικέβει τ ι ς α ξ ί ε ς κ α ι τους στόχους της π ο λ ι τ ι κ ή ς εκπαίδεφσης. TT.χ., μια μάνα μπορεί να
-186-
λαχταρα να έ χ ε ι περισότερο ελέφθερο χρόνο για να τον αφιερώσει Οτα μικρά π α ι δ ι ά - τ η ε . Το πιθανότερο είναι ότι θα εκφράσει τη φυ<3ικη τούτη ανάγκη στουε Ο υ ν - ε ρ γ ά τ ε ε - τ η ε , και όλοι μ α ζ ι , σε κάποια συγκέντρωση α φ τ ο κ ρ ι τ ι κ η ε , και μετα απο πολεε αναφορεε οτον Μ ά ο , θα τοποθετήσουν το Ουναίσθημα Ο το κ ο ι ν ω ν ι κ ό - τ ο υ π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο . ΤΤιθανωε θα συμφωνήσουν ότι είναι κατανοητο και λ ο γ ι κ ο , που η μητέρα θέλει ν ' αφιερώΟει περιΟότερο χρόνο στην ο ι κ ο γ έ ν ε ι ά - τ η ε . Ο μ ω ε , παραμένονταε το χρόνο αφτο στη 6ουλ ε ι ά - τ η ε , κ α ι , συνεπωε, Ουνεισφέρονταε στην κ ο ι ν ό τ η τ α , " υ π η ρ ε τ ε ί το λ α ο " , και μαζι μ ' αφτον και τα π α ι δ ι ά - τ η ε . Είναι φανερό ότι η μάνα " π λ η ρ ώ ν ε ι " για την εσυτερίκεφση των μαοΐκυν άξιων και στόχων. Ο ι στόχοι τούτοι και οι συνέπειέε τουε στη ζωη του λαου, είναι κάπωε συγγενειε με την προτεσταν τ ι κ ή η θ ι κ η . Ο πρόεδροε Μ ά ο , όπωε και ο Βενιαμίν Φ ρ α γ κ λ ί ν ο ε , καλεί σε Οκληρη δ ο υ λ ε ί α , λ ι τ ό τ η τ α , υπεφθυνότητα και αφτάρκ ε ι α . Ο μ ω ε η κρίσιμη διαφορα βρίσκεται στον τ ε λ ι κ ό α ν τ ι κ ε ι μ ε νικό άκοπο — εβημερία τηε κοινότηταε στην πρώτη περίπτωση, και ατομική πρόοδοε στην ά λ η . Επιπρόσθετα, η δικτατορία του προλεταριάτου, που εξάγγειλε το Σύνταγμα του 1975 " κ α τ α σ τ έ λ ε ι και τιμωρεί κάθε προδοτική και αντεπαναστατικη δραστηριότητα" (άρθρο 14). Ο ι όροι " π ρ ο δ ο τ ι κ ή " και " α ν τ ε π α ν α σ τ α τ ι κ η " ερμηνέβονται με την πλατεία έ ν ο ι α , ώστε να περιλαμβάνουν διαφορεε πάνω στη βασική π ο λ ι τ ι κ ή . Η λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α τηε δικτατορίαε του προλεταριάτου είναι φανερή σ ' ό λ η την κ ι ν έ ζ ι κ η κ ο ι ν ω ν ί α . Ο τ α ν έναε Λ ι ο υ Σ ά ο - σ ι ή έναε Λ ι ν ΤΓιάο πέφτει σε δ υ σ μ έ ν ε ι α , αμέσωε γ ί ν ε τ α ι ένα μη-πρόσωπο. Η ι στορία ξαναγράφεται, οι φωτογραφίεε αποσύρονται και τα συνθήματα α ν α σ κ ε β ά ζ ο ν τ α ι . Φ ρ ά σ ε ι ε , όπωε " α π ο σ τ ά τ η ε " , "ψώρα", "συνθηκολόγοε" και "κρυφοπροδότηε" , που χρησιμοποιούνται για κ ε ί ν ο υ ε που κάποτε υπήρξαν δέφτεροι μόνο μετα το Μ ά ο , χτυπουν άσχημα στα αφτια των δυτικών — τ ό σ ο για την ενορχηστρωμένη ο μ ο ι ο μ ο ρ φ ί α - τ ο υ ε , όσο και για τη δυνατή σ κ λ η ρ ά δ α - τ ο υ ε . Η " π ί στη σ τ ι ε μ ά ζ ε ε " κ α ι η ανοχή στιε "διαφορετικεε απόψειε των μ α ζών" του Βανγκ είναι εφικτή μόνο μέσα στιε παράμετρεε τηε τ ρ έ χουσαε κοματικηε γραμηε. Ο ι διαφορετικεε απόψειε είναι απαγορεβμένεε οριστικά και α μ ε τ ά κ λ η τ α , αν τύχει να συμφωνουν με κ ε ί ν ε ε εν οε μη-προσώπου. Μετα τ ι ε βαφτίζουν " δ ι α φ ω ν ί ε ε " , και κ ε ί ν ο ι που επιμένουν να τ ι ε υποστηρίζουν, κατακρίνονται σαν "αναθεωρητεε" και υπόκεινται σε "αναμόρφωση" , μέχρι που να α -
-187-
ναγνωρίσουν ότι οι απόψεις-τους είναι λ α θ ε μ έ ν ε ς . Αν τ ΰ χ ε ι ν ά ναι τόσο ε π ί μ ο ν ο ι , που να α ν τ ι σ τ έ κ ο ν τ α ι Οτην αναμόρφωση ή να επιχειρούν να προπαγανδίσουν τον αναθεωρητισμό-τους, τότε TOUS βάζουν φυλακή. Πράγματι, οι Κ ι ν έ ζ ο ι βασίζονται περιΟότερο Οτην αναμόρφωση, παρα στην εξορία και στη φυλάκιση (σε ψυχιατρεία και άλες φυλακ έ ς ) , που εβνοουν οι Ρώσοι, όμως, σε τελεφταία ανάλυση, όλες τούτες οι καταπιεστικές μέθοδες ξ ε κ ι ν ο ύ ν απο την επίμονη πάνω στη δικτατορία του προλεταριάτου. Η δικτατορία του π ρ ο λ ε τ α ριάτου είναι φανερή τόσο στον π ν ε β μ α τ ι κ ο , όσο και στον π ο λ ι τ ι κο τ ο μ έ α , και η λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ή δομη του πανεπιστημίου του Π ε κ ί ν ο υ , μετα την Π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή Επανάσταση, είναι ένα καλο παράδειγμα. Ό π ω ς κάθε θεσμός στην Κίνα — ε ί τ ε ε ί ν α ι ν ο σ ο κ ο μ ε ί ο , ε ί τ ε εργοστάσιο, κομούνα ή ξ ε ν ο δ ο χ ε ί ο — το πανεπιστήμιο του Π ε κ ί νου δ ι ο ι κ ε ί τ α ι απο την εκλεγμένη Επαναστατική Επιτροπή. Το 1972 η επιτροπή είχε 39 μέλη: 6 απο τα γ ε ι τ ο ν ι κ ά εργοστάσια, 6 " σ τ ε λ έ χ η " ή , μ ' άλα λ ό γ ι α , δ ι ο ι κ η τ ι κ ο ί υπάληλοι του π α ν ε π ι σ τ η μ ί ο υ , 9 ήσαν " π ρ ο σ ω π ι κ ο " , δηλαδη δάσκαλοι, 7 ήσαν φοιτητές, 3 ήσαν " π α ν ε π ι σ τ η μ ι α κ ο ί ε ρ γ ά τ ε ς " , δηλαδη προσωπικο για τη σ υ ν τήρηση, 7 ήσαν στρατιώτες του Λαίκου Απελεφθερωτικου Στράτου και μία ήταν καθαρίστρια στο π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο . Η Επαναστατική Επιτροπή ε ί χ ε yiia Μόνιμη Επιτροπή απο 13 άτομα, και επιπλέον οι κομουνιστές που υπήρχαν στο πανεπιστήμιο εξέλεγαν την δική τους 15μελη Επιτροπή του Κ Κ . Γενικά η Επαναστατική Επιτροπή και η Μόνιμη Επιτροπή-της είναι υπέφθυνες για τα δ ι ο ι κ η τ ι κ ά ζητήματα, ενω η Κοματικη Επιτροπή είναι υπέφθυνη για την ι δ ε ο λ ο γ ι κ ή δουλεία κ α ι για την εφαρμογή της κοματικης γραμης. Η Κοματικη Επιτροπή είναι ε κ ε ί ν η που καθορίζει τ ι ς κατεφθυντήριες γραμες κ α ι τα συνθήματα για κάθε τομέα του πανεπιστημίου. Την ά ν ο ι ξ η του 1972 στο Τμήμα Ιστορίας είχε ανατεθεί το καθήκον για την καταπολέμηση της "ηρωικης αντίληψης για την ι σ τ ο ρ ί α " , στο Τμήμα Πολιτικών Επιστήμων είχε ανατεθεί " η κατάριψη των τριών κατεβναστικων" (ρεβιζιονιΟμου, ιμπεριαλισμού και α ντίδρασης) κ α ι στο Τμήμα Φιλοσοφίας η "απόριψη του ιδεαλισμού". Γενάται το ερώτημα, τ ί θα είχαν κ ά ν ε ι αφτοι οι ακαδημαϊκοί και οι υπόλοιποι δ ι α ν ο ο ύ μ ε ν ο ι , αν ο Μάο δεν ε ί χ ε κατορθώσει να τσακ ί σ ε ι την αντίδραση. Πρέπει να θυμηθούμε, ό τ ι μετα την αποτυχ ί α του Μεγάλου 'Αλματος Μπρος, ο Μάο είχε ελάχιστους υποστηριχτες στα ηγετικά κ λ ι μ ά κ ι α της ( δ ι κ ή ς - τ ο υ μολατάφτα) επα-
-188-
ναστατικηε κυβέρνησηε. " Ε κ ε ί ν ο τον καιρό οι περισότεροι διαφωνούσαν μ α ζ ί - μ ο υ " , παρατήρησε αργότερα. "ΤΤολεε (popes βρέθηκα μ ό ν ο ε . Έλεγαν πωε οι α ν τ ι λ ή ψ ε ι ε - μ ο υ ήσαν αναχρονιστικέ? . . . Φαινόταν αρκετα πιθανό ό τ ι θα θριάμβεβε ο ρεβιζιονισμοε και ότι θα χάναμε" (51). Επειδή ο Μάο δεν έχασε τη μάχη, τώρα οι ιστορικοί στο π α ν ε π ι στήμιο του ΤΓεκίνου καταπολεμούν την ηρωικη αντίληψη και οι φ ι λόσοφοι καταρίπτουν τον ι δ ε α λ ι σ μ ό . Αλα αν ο Μάο είχε χάσει τη μάχη, όπωε πίστεβε ότι θα μπορούσε να είχε σ υ μ β ε ί , τότε οι κ ο ματικεε κατεφθύνσειε, όνταε στα χέρια των άλων, θα ήσαν τ ε λ ε ί ωε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ε ε . ΤΓώε θα μπορούσαν ν ' αντιταχθούν σ ' αφτεε; Κατα πόσο θα μπορούσαν ν ' αντιταχθούν σε όσουε τώρα αφορίζονται σαν " ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ε ε " και σαν " ι π ό τ ε ε τηε κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ η ε π α λ ι ν ό ρ θ ω σ η ε " ; Σε μια τέτοια περίπτωση δεν θα μπορούσε η Κίνα να τρωθει τ ό τ ε , ή και μ ε λ ο ν τ ι κ α , απο δόγματα που δεν ε π ι δ έ χ ο νται αμφισβήτηση, όπωε εκείνα του Λ υ σ έ ν κ ο , που τόσο πολυ έ βλαψαν τη σ ο β ι ε τ ι κ ή επιστήμη και γεωργία; Γ ι ' αφτο το λ ό γ ο , οι δυτικοί διανοούμενοι τ ε ί ν ο υ ν να έχουν π ε ρισότερεε επιφυλάξεις για τη μαοϊκή Κίνα α π ' όσο οι δ υ τ ι κ ο ί ο ι κ ο ν ο μ ο λ ό γ ο ι , όπωε ο Ν τ έ η β ι ν τ Ροκφέλερ, που σημείωσε την ο ι κονομική πρόοδο' ή α π ' όσο οι δ υ τ ι κ ο ί δημοσιογράφοι, όπωε οι Τζέημε Ρέστον και Τζόζεφ 'Αλσοπ, που αναφέρουν την εθνική συνοχή και εφθυμία. Ο ι δυτικοί διανοούμενοι αμφισβητούν τη φύση και τη σημασία τηε γραμηε των μαζών, ι δ ι α ί τ ε ρ α γ ι α τ ί κατάντησε σε παρωδία ο "δημοκρατικοε συγκεντρωτισμοε" στην Ε Σ Σ Δ . Κατα σ υ ν έ π ε ι α , μια απο τ ι ε α ν τ ι δ ρ ά σ ε ι ε - τ ο υ ε είναι ν ' απορίπτουν τη γραμη των μαζών, γ ι α τ ί τάχα στην πράξη είναι ανύπαρκτη — μ άλα λόγια τη θεωρούν μια απλη εκλογίκεφση εκ των υστέρων, με σκοπο να καμουφλάρει την "άνωθεν" χειραγώγηση του Κ Κ , που τάχα προσέχει τ ι ε γνώμεε κ α ι τ ι ε πρωτοβουλίεε των κάτω. Τη γνώμη αφτη, για το κατασκεβασμένο τάχα τέχνασμα, δε μπορούμε να την δ ε χ τ ο ύ μ ε , έχονταε υπόψη τ ι ε συνθήκεε με τ ι ε οποίεε γ ε νήθηκε κ α ι ε ξ ε λ ί χ θ η κ ε η γραμη των μαζών στα χρόνια του Γ ε ν α ν , καθωε επίσηε κ α ι τον R A I S O N D'ETRE τηε ΤΓολιτιστικηε Επανάστασηε, που δεν ήταν ά λ ο ε , παρα η παλινόρθωση και η παραπέρα ε ξ έ λ ι ξ η τηε γραμηε των μαζών. Μ ι α δέφτερη αντίδραση των δυτικών είναι που δέχονται τη σοβα-
-189-
ρότητα της μαοϊκής ρητορικης, αναφορικα με τον α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό σκοπο κ α ι την πρακτική της γραμης των μαζών, όμως επιμένουν ό τ ι , σε τελεφταία ανάλυση, το λόγο έχει η χειραγώγηση και ό χ ι η συμετοχη. Λ έ ν ε ό τ ι η γραμη των μαζών, στο κάτω κάτω της γραφής, α π α ι τ ε ί απερίφραστα οι αρχηγοί να είναι αρχηγοί και ό χ ι α πλοί μεταφορείς της εκφρασμένης βούλησης του λαου. Μήπως και ο ί δ ι ο ς ο Μάο δε γράφει ό τ ι : " Σ υ χ ν ά σ υ μ β α ί ν ε ι , οι μ ά ζ ε ς , αν και α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό έχουν ανάγκη για κάποιο μετασχηματισμό, όμως υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ά δεν έχουν ακόμα συνείδηση γ ι ' αφτο, δεν έχουν α κ ό μα την απόφαση κ α ι την επιθυμία να πραγματοποιήσουν αφτον τον μετασχηματισμό" (52); Δ ε ν γράφει ό τ ι το καθήκον των κοματικων ηγετών ε ί ν α ι να " ε π ι σ η μ ά ν ο υ ν " στις μάζες την ανάγκη για τον " μ ε τ α σ χ η μ α τ ι σ μ ό " , που δεν συναισθάνονται α κ ό μ α ; " Ο ι σύντροφ ο ί - μ α ς , πούχουν να κάνουν με πρακτική δ ο υ λ ε ί α " , υποστηρίζει παραπέρα ο Μ ά ο , " π ρ έ π ε ι να συνειδητοποιήσουν ό τ ι η γνώση τους ε ί ν α ι , ως επι το π λ ε ί σ τ ο ν , ε μ π ε ι ρ ι κ ή κ α ι μερική κ α ι ά τ ι τους λ ε ί π ε ι η ορθολογική και ολοκληρωμένη γνώση". Εφόσον την γνώση αφτη δεν την διαθέτουν παρα μόνο οι η γ έ τ ε ς , δεν πρέπει αφτοι να αναλαμβάνουν το καθήκον " ν α συστηματοποιούν την ε μπειρία τω\> μαζών σε καλύτερα διαρθρωμένες αρχές κ α ι μ ε θ ό δους" (53); Ο ι διατυπώσεις αφτες θα μπορούσε να υποτεθεί ό τ ι αποδείχνουν πως η γραμη των μαζών του Μάο δεν ε ί ν α ι , κατα βάθος, παρα η χειραγώγηση των μαζών — α ν ε ξ ά ρ τ η τ α απο τη σοβαρότητα της λ α ϊ κ ι σ τ ι κ ή ς - τ ο υ ε π ί μ ο ν η ς , ότι οι αρχηγοί πρέπει να μαθαίνουν απο τ ι ς μάζες για να τις καθοδηγούν καταπώς π ρ έ π ε ι . Το εναλακτικο συμπέρασμα ε ί ν α ι ότι ο ι διατυπώσεις αφτες αποκαλύπτουν πόσο λεπτή είναι η διαχωριστική γραμη ανάμεσα στη χειραγώγηση και στη συμετοχη. Η σοβιετική εμπειρία α π ο δ ε ί χ ν ε ι ότι η δημοκρατικός συγκεντρωτισμός μπορεί πράγματι ν ' αποβεί απλη χειραγώγηση απο το κέντρο της εξουσύις, ή , αν τούτο είναι α ν α γ κ α ί ο , ο ριστική καταπίεση. Ο μ ω ς η κ ι ν έ ζ ι κ η εμπειρία α π ο δ ε ί χ ν ε ι , ε ξ ί σου κ α λ α , ά τ ι η γραμη των μαζών μπορεί ν'αποβεί η δημιουργικη συνισταμένη της συνιστώσας των "μαζών" απο τα κάτω και της κατεφθυντήριας "γραμης" απο τα πάνω. Η γραμη των μαζών λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί στην πράξη, το ί δ ι ο όπως κ α ι στην θεωρία, όταν υπάρχει σταθερή κ α ι αποσκοπου δημιουργημένη κ α ι ζωντανή αληλεπίδραση απο την κορυφή στη βάση και απο τη βάση στην κορυφή, εφόσο η γραμη των μαζών βασίζεται σε ό , τ ι διδάσκει
-190-
η αληλεπίδραΟη τ ο ύ τ η , εφόσο η επανατροφοδότηση, που αφορα την εφαρμογή και τα αποτελέσματα της γραμηc των μαζών, είναι ασταμάτητη, και εφόσο υπάρχει προΟαρμογη, ή ακόμα και αναθεώρηση τηε γραμηε, με βάση την επανατροφοδότηση. Μπορούμε λ ο γικά να συμπεράνουμε, ά τ ι οι συνθήκεε αφτεε πράγματι ε π ι κ ρ α τούν στην Κίνα και ερμηνέβουν τ ι ε μέχρι τα σήμερα ε π ι τ υ χ ί ε ε . " Ε ί ν α ι κ α τ α ν ο η τ ο " , συμπεραίνει ο Ρίτσαρντ Μ . Φέφερ, "που κ έ ρ δισαν οι κ ι ν έ ζ ο ι κομουνιΟτεε, επειδή πράγματι 'υπηρετούσαν το λ α ο ' με διάφορουε τράπουε, σε διάφορεε περιόδου ε και σε διάφορουε τ ό π ο υ ε ; . . . (Επειδή) είχαν αναπτύξει μέχρι το στάδιο τηε ωριμάτηταε ορισμένους θ εσμού ε , ρυθμουε, μελήματα και δεΟμέφσ ε ι ε , τα οποία ενθάρυναν την ηγεσία να μάθει απο τ ι ε αγροτικεε μ ά ζ ε ε , για τα συγκεκριμένα προβλήματα, που α ν τ ι μ ε τ ώ π ι ζ α ν , και τα οποία έδωσαν τα κίνητρα στο κίνημα να υπηρετήσει τ ι ε ανάγκεε των αγροτικών μαζών και να κερδίσει την υποΟτήριξή-τουε" (54). M ί α τ ρ ί τ η αντίδραση των δυτικών απέναντι στη γραμη των μαζών είναι άτι δ έ χ ο ν τ α ι , βέβαια, πωε είναι βιώσιμη τώρα, άμωε αμφισβητούν το μ έ λ ο ν - τ η ε . Τί θα σ υ μ β ε ί , αν οι διάδοχοι του Μάο δεν διέπονται απο τ ι ε αρχεε τηε ΤΤολιτιστικηε ΕπανάσταΟηε; Και ο κ ι ν έ ζ ι κ ο ε λαοε θα μπορέσει " ν α διατηρήσει την αδιάκοπα αναζωογονητική ατμόσφαιρα . . . να θεωρεί τη ζωη σα μ ά ν ι μ ο , αδιάκοπο α γ ώ ν α ; " (55). Βέβαια η δυνατότητα τηε αντίστροφηε πορείαε μ ε τα το θάνατο του Μάο, όχι μόνο αναγνωρίζεται, αλα και υπάρχουν συνεχειε προειδοποιήσεις για αφτην. Ά λ ω σ τ ε γ ι ' αφτο το λόγο αναπτύχθηκαν και τα περίπλοκα προφυλακτικά μ έ τ ρ α , που π ε ρ ι γράφαμε παραπάνω — η π ο ι κ ι λ ί α των αντιθεΟμων και η ασταμάτητη ι δ ε ο λ ο γ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α , που σχεδιάστηκε για την καταστολή τηε ηθικηε πιΟωδρόμησηε. Ο σ ο για τον αγώνα για την "αδιάκοπα α - ναζωογονητικη ατμόσφαιρα", α ξ ί ζ ε ι να σημειώσουμε ό τ ι ο ι κ ρ ι τ ι κοί τηε Δύση ε σπάνια υπολογίζουν στη δυνατότητα να εσωτερικεφθουν προοδεφτικα οι η θ ι κ ε ε α ξ ί ε ε , που έχουν α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό σκοπο μάλον την εβημερώ τηε κοινάτηταε παρα το προσωπικο ό φ ε λ ο ε . Ο ι δ υ τ ι κ ο ί επιΟτήμονεε συμφώνου ν , ό τ ι η ανθρώπινη φύση ε ί ν α ι μια " π λ α τ ε ί α λανθάνουσα δύναμη" και ότι τίποτα στη γ ε ν ε τ ι κ ή - μ α ε καταΟκεβη δεν μαε ωθει στον αγώνα για προσωπική ε ξ ο υ σία ή π λ ο ύ τ η , ανεξάρτητα απο τ ι ε σ υ ν έ π ε ι ε ε που θάχει αφτο στην υπόλοιπη κ ο ι ν ό τ η τ α . Ά ρ α , αβίαστο β γ α ί ν ε ι το συμπέρασμα, ότι αν ο ι κ ο ι ν ω ν ι κ έ « α ξ ί ε ε , ο ι θ ε σ μ ο ί , τα καθεστωτικό συστήματα, κ α ι οι υ λ ι κ ε ε α μ ο ι β ε ε , είναι όλα προσανατολισμένα προε την πραγμάτωση του ανθρώπινου δυναμικου μέσα απο τ ι ε υπηρεσίες
-191-
προς την κοινωνία και ό χ ι με την ατομική απόκτηΟη πλούτου και δύναμης, μέ τον κ α ι ρ ό , θα ε ί ν α ι οι πρώτες και ό χ ι η δέφτερη που θα θεωρούνται φυσιολογικές και Ούμφωνες με την ανθρώπινη φύΟη. Στην περίπτωση αφτη, η ζωη δε θα χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι να ε ί ν α ι " μ ό ν ι μ ο ς , αδιάκοπος αγώνας" — τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο δε θάναι αγώνας ανάμεσα στα α τομικα και στα κοινωνικά συμφέροντα και α ξ ί ε ς . Ο π ω ς και ν ά χ ε ι , η Κίνα σήμερα βρίσκεται σε μια πορεία συγκλον ι σ τ ι κ ά διαφορετική απο ε κ ε ί ν η που τραβα ο υπόλοιπος κόσμος. Το κρίσιμο ερώτημα, στο οποίο δε μπορούμε να απαντήσουμε σήμερα, ε ί ν α ι αν ο μαοΐσμος θα επιζήσει του Μ ά ο . Α ν η απάντηση α π ο δ ε ι χ τ ε ί α ρ ν η τ ι κ η , θα εμφανιστεί ο αναθεωρητισμος κ α ι η Κίνα θα γ ί ν ε ι μιμητης της Ρωσίας. Ο μ ω ς , αν θα επικρατήσει ο μαοΐσμος, η Κίνα θα επηρεάσει αποφασιστικα τ ι ς μ ε λ ο ν τ ι κ ε ς παγκόσμιες τ ά σ ε ι ς , ό χ ι σαν πρότυπο για αντιγραφή, αλα σαν προηγούμενο που δ ε ^ ν ε ι τ ι ς δυνατότητες που έ χ ε ι η ανθρώπινη κοινωνία.
-192-
6 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΦΤΟΫΠΟΤΑΓΗ ΣΤΗΝ ΑΦΤΟΔΡΑΣΤΗΡΙΟΠΟΙΗΣΗ Για μια φορα ακόμα θα εκτιμήβουμϊ TOUC σκοπούς »ερισότερο ανο τα μέθα και θα προτιμήσουμε το καλο απο το χρήσιμο. Θα τιμήσουμε εκείνους νου θα μας διδάξουν πώς να περάσουμε την μέρα μας με έργα αρετής και καλυσΰνης, T O U C υπέροχους αφτους ανθρώπους »ου μπορούν να αντλούν άμεσα τη χαρα απο τα πράγματα — Τζων Μέυναρντ Κέυνς
ΤΤέρα Απο το Χρυσό Αιώνα του "Περικλή Το πνέβμα της αφτοδιέφθυνσης δεν ε ί ν α ι φανερό μονάχα στον τ ό πο της εργασίας και στον π ο λ ι τ ι κ ο τ ο μ έ α , αλα και στην ψυχική διάθεση του ανθρώπου — σ τ η ν αντίληψη που έ χ ε ι για τον εαφτό του και για TIC σ χ έ σ ε ι ς - τ ο υ με TOUC άλους. Α ρ χ ί ζ ε ι , λ ο ι π ο ν , να χαράζει ψηλαφώντας το δρόμο-του απο την αφτουποταγη στην ε ξουσία πpoc την αφτοδραστηριοποίηση. Η τάση τούτη δεν ε ί ν α ι ανροσδόκητη, γ ι α τ ί η Δέφτερη Βιομηχανικη Επανάσταση έ χ ε ι δώσει στον άνθρωπο τη δυνατότητα ν ' α π ο τ ι ν ά ξ ε ι τα δεσμά της φτώχ ε ι α ς και να κ ε ρ δ ί σ ε ι σιγουριά κ ι αφτοπεποίθηση. Η αποτίναξη του ζυγου στον ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο τ ο μ έ α , διεφκολόνει και την αποτίναξή
-193-
του στον ψυχολογικο — τ ο ν παραδοσιακο ζ υ γ ο , που τον εξαναγκάζ ε ι να δέχεται τη φτώχεια και την εκμετάλεφση σαν θείο δώρο και σαν αναπάφεφκτη μοίρα. Η σημασία της απελεφθέρωσης τούτης ερμηνέβεται καθαρότερα, αν μεταφερθεί στην ιεραρχία των ανθρώπινων αναγκών, όπως τ ι ς προσδιορίζει ο ψυχολόγος Αβρααμ Χ . Μασλοφ. Ο ι ανάγκες α ρ χ ί ζ ο υ ν απο τ ι ς κύριες φυσιολογικές (τροφή, νερο, σεξ) και φτάνουν μέχρι την ανάγκη για "αφτοδραστηριοποίηση" , ή για την πραγμάτωση του όλου δυναμικου καθενός ατόμου. Στο παρελθόν η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων μπορούσε να σκεφτεί για την ι κανοποίηση μονάχα των πρωταρχικων αναγκών, και μόνο οι λ ί γ ο ι προνομιούχοι είχαν την εφκαιρία για αφτοδραστηριοποίηση. Σ ή μ ε ρα, όμως, η εφκαιρία αφτη ε π ε κ τ ε ί ν ε τ α ι απο τους λίγους στους πολους, χάρη στο απελεφθερωτικο δυναμικό της τεχνολογίας κ α ι στη συμετοχικη παρόρμηση που το Ουνοδέβει. "Είμαι πεισμένος τόσο, που περισότερο δε γ ί ν ε τ α ι " , υποστηρίζει ο γεοχημικος Χ ά ρισον Μπράουν, " ό τ ι σήμερα ο άνθρωπος έ χ ε ι πολυ περισότερη δύναμη απ 1 όση σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ε ί . Είμαι πεισμένος ό τ ι ο άνθρωπος σήμερα κ α τ έ χ ε ι τη δύναμη να δημιουργήσει έναν κόσμο, όπου οι λαοι όλης της γης να ζουν ελέφθερα, με αφθονία και δημιουργικά . . . Είμαι πεισμένος ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε έναν κ ό σμο, όπου, μπροστά-του, ο Χρυσός Αιώνας του ΤΓερικλη δεν θα πιάνει μπάζα" (1). Ο Χρυσός Α ι ώ ν α ς , που προβλέπει ο Χάρισον Μπράουν, παραμένει, βέβαια, μ ε λ ο ν τ ι κ η ε λ π ί δ α . Η κτηνώδης πραγματικότητα είναι πως στο σημερινό κόσμο έχουμε περισότερους αρώστους και π ε ι ν α σ μ έ ν ο υ ς , α π ' όσο ποτε ά λ ο τ ε . Ο μ ω ς είναι εξίσου α λ η θ ι ν ό , ότι σήμερα, για πρώτη φορα, οι λαοι του κόσμου ξέρουν πως η μ ι ζ έ ρ ι α δεν είναι η αναπόφεβγη μ ο ί ρ α - τ ο υ ς . Ξέρουν, απο τα ραδιόφωνα που φωνάζουν στις πλατείες των χωρίων και στους δρόμους των πόλεων, ότι η σύγχρονη επιστήμη πράγματι προσφέρει τη διέξοδο και ό τ ι σε κάποιες κοινωνίες οι παραδοσιακές μάστιγες του α ν θρώπινου γένους δεν ρημάζουν π ι α τη μεγάλη πλειοψηφία των κ ο ι νών ανθρώπων. Μ ι α και οι επαναστατικές αφτες δυνατότητες μπορούν να γίνουν πράξη, η πανάρχαια υποταγή και οι εξαναγκασμοί έχουν πια υπονομεφθει, και αργα ή γρήγορα, με τον ένα ή τον άλο τρόπο, α ρ χ ί ζ ε ι η αναρίχηση προς τα πάνω — α π ο την ι κ α νοποίηση των βασικών αναγκών στην εκπλήρωση του ανθρώπινου δυναμικου.
-194-
Απο την ύ λ η , η εμπειρία τηε κοινωνίας τηε αφθονίας δ ε ί χ ν ε ι ά τ ι , ακόμα κ ι όταν τα εβεργετήματα τηε Δέφτερης Βιομηχανικηε Επανάστασης κατανέμονται ίσα και χωριε τ σ ι γ γ ο υ ν ι έ ς , η αναρίχηση στην κλίμακα του Μοσλοφ δε χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι νάναι αφτόματη. Δ υ ν α μικό δε σημαίνει πραγμάτωση — σ τ α ψυχολογικά και πολυ π ε ρ ι σ ό τ ε ρο στα υλικά ζητήματα. Ο φρενιασμένοε καταναλωτισμοε στιε ΗΤΤΑ, που εξαπλώθηκε στη δυτική Εβρώπη και στην Ιαπωνία, μετα το δέφτερο παγκόσμιο πόλεμο, δ ε ί χ ν ε ι ότι στιε καταναλωτικεε κοινωνίες η ικανοποίηση των βασικών υλικών αναγκών δημιουργεί περισότερεε υ λ ι κ ε ε επιθυμίες και ό χ ι τον αγώνα για αφτοδραστηριοποίηση. Έτσι ο Έριχ Φρομ βλέπει τον άνθρωπο να μεταβάλεται σε "εξάρτημα τηε μηχανηε" και να μετασχηματίζεται "στον H O M O C O N S U M E N S , στον ολοκληρωτικο καταναλωτή, που μ ό νη έγνοια έχει να κ α τ έ χ ε ι περισότερα και να χρησιμοποιεί π ε ρ ι σότερα" (2). Αναντίρητα η τάση που επικρατεί στιε χώρες της αφθονίας είναι η αφτοϊκανοποίηση, αλα τούτο δε σημαίνει ό τ ι η τάση τούτη είναι αμετάκλητη. Ο αχαλίνωτος καταναλωτισμος είναι απο αφτη τούτη τη φύση-του παροδικο, αφτοκαταστρεπτικο φαινόμενο. Είναι α φτοκαταστρεπτικο, γ ι α τ ί το ολοένα αφξανόμενο ΑΕΤΤ σημαίνει ε πιταχυνόμενη ελάτωση των φυσικών πόρων και καταστροφή του φυσικού περιβάλοντος. " Ο στόχος του εφτυχισμένου, αχαλίνωτα καταναλωτικού κ ό σ μ ο υ " , υποστηρίζει ο επιστήμονας ΤΤήτερ Μ έ νταγουωρ, " δ ε μπορεί να εκπληρωθεί ούτε για τα 3 , 5 δ ι ο ε κ α τ ο μύρια ανθρώπους που ζουν τώρα, πολυ λιγότερο για τα 6 δ ι σ ε κ α τομύρια που υπολογίζουμε ότι θα ζουν το 2 0 0 0 . Η γη θα μπορούσε να θρέφει μόνο 5 0 0 εκατομύρια ανθρώπους, σύμφωνα με τον αμερικανικό τρόπο ζωης" (3). Η καταναλωτική κ ο ι ν ω ν ί α , όμως, έκτος απο ο ι κ ο λ ο γ ι κ ά , ε ί ν α ι ψυχολογικά αφτοκαταστρεπτικη. Ο ι ανέσεις και οι επινοήσεις της τεχνολογίας μαγέβουν και ι κ α ν ο π ο ι ο ύ ν , αλα μόνο βραχυπρόθεσμα Στην πραγματικότητα, ο κορεσμένος καταναλωτής βαριέται και π ι έ ζ ε τ α ι , και αποζητα κ ά τ ι δημιουργικότερο απο την απλη ι κ α ν ο ποίηση των τεχνητά δημιουργημένων υλικών επιθυμιών. Το φ α ι ν ό μενο τούτο είναι καθολικο σε όλες τ ι ς τ ά ξ ε ι ς . Ο ι εργάτες αφτοκινήτων στο εργοστάσιο Λόρτζταουν Βέγκα της Τζένεραλ Μότορς έκαναν α π ε ρ γ ί α , επειδή αλοτριώνονται στην αλυσίδα παραγωγής, παρα τους σ χ ε τ ι κ ά υψηλούς μισθούς' οι άεργοι π λ ο ύ σ ι ο ι , που έ χουν όλα όσα μπορεί να αγοράσει το χρήμα, παρόλ' αφτα είναι
-195-
συχνά απελπισμένοι και δυστυχισμένοι. Ένα παράδειγμα για την δέφτερη περίπτωση μπορούμε να πάρουμε απο την ακόλουθη ε ί δ η ση, που αναφέρεται στη ζωη στην πλούσια πόλη τηε Φλώριδαε Μπόκα Ράτον·, " μ ι α υπέροχη κ ο ι ν ό τ η τ α , ένα πραγματικό παράδεισ ο " . Η δ ρ . Ελίζαμπεθ Φωλκ, ψυχολόγος, που έχει το γραφείο-τηε στο δρόμο με τ ι ε πλουσιότερες κ α τ ο ι κ ί ε ε , βεβαιώνει με ψύχραιμη επιστημονική α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό τ η τ α για τη δυστυχία που επικρατεί ανάμεσα στην άσκοπη αφθονία: "Το κακο είναι πωε ο ι περισότεροι πλούσιοι δε μπορούν να καταπιαστούν με ο , τ ι δ ή π ο τ ε ά λ ο , πέρα απο την επιτηδεβμένη τροφή, το αλκοολ και το γκολφ. Ο ι π ε ρ ι σότεροι απο τουε αρώστουε που παρακολουθώ εδω είναι κ α τ α π ι ε σ μ έ ν ο ι , ψυχοσωματικά άρωοτοι κ α ι σεξουαλικα α ν ί κ α ν ο ι . . . Σ υ ρέουν στουε γιατρουε για να γλυτώσουν απο τη μ ο ν α ξ ι ά - τ ο υ ε . Βαριούνται ακόμα και τον εαφτό-τουε" (4). θ α μπορούσε να υποστηρίξει κ α ν ε ι ε , ότι η καταναλωτική κοινωνία θα μπορούσε να διατηρηθεί επαόριστο με άγρυπνο δαΟκάλεμα για τουε κινδύνουε που π ε ρ ι κ λ ε ί ε ι κ α ι με τ ι ε κατάληλεε προφυλάξεις για να μην οδηγεί στην τ έ λ ε ι α ο ι κ ο λ ο γ ι κ ή καταστροφή. Ασφαλωε, ο ι περασμένοι π ο λ ι τ ι σ μ ο ί , στιε όχθεε του Ν ε ί λ ο υ , του Ινδού, και των Τίγρη-Εφράτη συνέχιζαν βαζγιεΟτημένα να τραβούν το δρόμο τουε για χ ι λ ι ά δ ε ε χρόνια μετα την πρωτοκαθεδρία-τουε και παρα την έκδηλη π α ρ α κ μ ή - τ ο υ ε . Ο μ ω ε τα κατάφεραν, γ ι α τ ί η απομόνωσή-τουε τουε επέτρεψε να αδρανούν, χωριε αξιόλογεε εξωτερικεε επεμβάσεις. Σήμερα, όμωε, κ α ν ε ι ε πολιτισμοε δε μπορεί να ζήσει έ τ σ ι , γ ι α τ ί , απο τη μ ι α , έχουμε μια χωριε προηγούμενο π ο ι κ ι λ ώ απο διάφορα κοινωνικά ανταγωνιστικό συστήματα, κ α ι , απο την ά λ η , ο κόΟμοε, μέρα με τη μέρα, μ ι κ ρ α ί ν ε ι ολοένα και π ε ρ ι σ ό τ ε ρ ο . Υπο αφτεε τ ι ε σ υ ν θ ή κ ε ε , κάθε καινοτομία σε κάποια χώρα, που ανταποκρίνεται με επιτυχία στα προβλήματα που βασαν ί ζ ο υ ν το σύγχρονο άνθρωπο, ασκεί ακαταμάχητη επιροη σ ' ό λ ε ε τ ι ε άλεε κ ο ι ν ω ν ί ε ς , α ν ο ι χ τ ε ε ή κ λ ε ι Ο τ ε ε . ΤΤαρόμοια, είναι α δ ύ νατο να υπάρχει α δ ι κ ί α σε κάποιο κ ρ ά τ ο ς , χωριε παγκόσμιεε συνέ π ε ι ε ε : "Μπορώ να πω με σ ι γ ο υ ρ ι ά " , διακήρυξε ο Αλέξανδροε Σ ο λ τ ζ ε ν ί τ σ ι ν , " ό τ ι η επιστροφή στο (σταλινικό) καθεστωε είναι αδύνατη στη χώρα-μαε. Την πιο σημαντικη α ι τ ί α γ ι ' αφτο, θα πρέπει να τη βρούμε στο γεγονοε ό τ ι η διεθνηε πληροφόρηση, οι ι δ έ ε ε , τα γεγονότα κ α ι οι διαμαρτυρίεε, σε πείσμα του καθεστώτ ο ς , και φτάνουν στον κόσμο και τον επηρεάζουν" (5). Αφτοι είναι ο ι λόγοι που ο ι σημερνεε παγκόσμιεε απαιτήσειε δεν
-196-
π ε ρ ι ο ρ ί ζ ο ν τ α ι Οτην επιθυμία για την ικανοποίηση των υλικών α ν α γκών. Αλα οραματίζονται νέε« ε ι κ ό ν ε ε για την κοινωνία και για τον άνθρωπο. Στη Δ ύ σ η , ο Λ ι ο ύ ι ε Μάμφορντ οραματίζεται το " ν έ ο ά τ ο μ ο " , ενω στη Ρωσία και στην Κίνα άλα τα κοινωνικά μέσα έχουν επιστρατεφτει για την πραγμάτωση του " ν έ ο υ σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ανθρώπου" και του " ν έ ο υ μαοϊκού ανθρώπου".
Ο Ν έ ο ε Δ υ τ ι κ ο ε Άνθρωποε Ο ι π λ ο υ ρ α λ ι σ τ ι κ έ * δυτικέ« κοινωνίεε δεν μοιράζονται την π ε ι θαρχημένη ομοφωνία των κομουνιστικών κοινωνιων, αναφορικα με του« στόχους κ α ι τ ι « μεθόδου«. Τούτο αληθέβει ι δ ι α ί τ ε ρ α για τ ι « ΗΤΤΑ, όπου η βίαιη διαφωνία έ χ ε ι επικρατήσει τα τελεφταία χρόνια σχεδόν σε κάθε ζήτημα, που αφορα τ ι « εθνικε« α ξ ί ε « και την π ο λ ι τ ι κ ή . Ο μ ω ε τ ι « ρ ί ζ ε « τη« διαφωνία« πρέπει να τ ι « βρούμε στις απαρχε« τη« δημοκρατία«. Τούτε« ήσαν αναμφίβολα δ η μοκρατικέ« και ε ξ ι σ ω τ ι κ ε « , άπω« φαίνεται και απο την ιστορία τη« α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή « επανάσταση« και απο την επμνεβσμένη ρητορικη τη« Διακήρυξη« τη« Ανεξαρτησία«: " Ο λ ο ι οι άνθρωποι δημιουργήθηκαν ί σ ο ι " ' τα "απαραβίαστα δικαιώματα του ανθρώπου" ε ί ν α ι " η Ζωη, η Ελεφθερία, και η Επιδίωξη τη« Εφτυχίαε" ' " ο λαο« έ χ ε ι το δικαίωμα να α λ ά ζ ε ι ή να καταρίπτει β ί α ι α , οποτεδήποτε, κάθε μορφή κυβέρνηση« που αποδείχνεται ό τ ι καταπατα του« σ κ ο πού« αφτουε . . . " Ταφτόχρονα, όμω«, ένα« απο του« μεγάλου« αρχηγού« τηε α μ ε ρ ι κ α ν ι κ η ε επανάστασηε, ο Α λ ε ξ ά ν τ ε ρ Χάμιλτον, έκφρασε ανοιχτα την περιφρόνησή-του για το " λ α ο " , που ε κ θ ε ί α ζε η Διακήρυξη τηε Α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α ε . " Ο λ α ό ε - σ α ε " , δ ι α κ ή ρ υ ξ ε , " ε ί ν α ι ένα μεγάλο κ τ ή ν ο ε " . Κι έτσι ο Χάμιλτον έβαλε το μ ο ν α δ ι κο τ α λ έ ν τ ο - τ ο υ στην υπηρεσία των αμερικάνικων συμφερόντων: των γαιοκτημόνων, των εφοπλιστών, των βιομηχάνων και των χ ρ η ματιστών . Ο Χάμιλτον κάθε άλο παρα μόνοε ήταν στην υποστήριξη τηε ι δ ι ο κτησίαε κάι των κ α τ ό χ ω ν - τ η ε . Αφτα που υποστήριζε παρέμειναν η κυρίαρχη δύναμη στην α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή κοινωνία μέχρι σήμερα. Ο διορατικοε Α λ έ ξ ι ε ντε Τοκεβιλ σημείώσε το 1835 στο " Η Δ η μ ο κρατία τη« Α μ ε ρ ι κ η ε " : " Δ ε ν ξέρω, α λ ή θ ε ι α , καμία άλη χώρα, ό που η αγάπη για το χρήμα να είναι λαοφιλέστερη, και όπου να ε κ φράζεται βαθύτερη ικανοποίηση για τ η θεωρία τηε διαρκουε ι σ ό τητα« τηε π ε ρ ι ο υ σ ί α ε " . Μ ε ρ ι κ ε ε δ ε κ α ε τ ί ε « αργότερα, ο Μαρκ
-197-
Τουαίην παρατήρησε κ ι αφτος, ότι το χρήμα ήταν η παγιωμένη θρησκεία της Α μ ε ρ ι κ ή ς : "ΤΤοιος είναι ο κύριος οκοπος του ανθρώπου; — ν α π λ ο υ τ ί σ ε ι . Με ποιον τρόπο; — α ν μπορεί και με την α τ ι μ ί α " εφόσο το θ έ λ ε ι , έ ν τ ι μ α . ΤΓοιος είναι ο Θ ε ο ς , ο μόνος και α λ η θ ι ν ό ς ; Το χ ρ ή μ α " . Σήμερα οι γελοιογράφοι βλέπουν τ η χώρα-τους με το ί δ ι ο πρίσμα. Μάρτυρας είναι το εφυολόγημα του Λ έ ν ι Μπρους: " Ε ί ν α ι καιρός να γίνω άντρας και να ξεπουληθώ". Κ ι όμως το επαναστατικό και το εξισωτικό πνέβμα του 1776, μ ο λ ο νότι επισκιαζόταν και αγνοούνταν πάντοτε, παρέμενε όμως σ τ α θερή α ν τ ι σ τ α θ μ ι σ τ ι κ ή δύναμη στη χώρα απο τη γ έ ν η σ ή - τ η ς . Βρήκ ε έκφραση στα έργα του Ραλφ Γουώλντο Έμερσον και του Χένρυ Ν τ έ η β ι ν τ Θόρω, π ο υ , με τους ήρωές-τους, προσωποποίησαν την η θ ι κ η αποστασία της Αμερικής στα μέσα του 19ου αιώνα, και παρουσίασαν εκ των προτέρων την σημερνη ηθικη αποστασία. Ο Έ μερσον προειδοποίησε ό τ ι ο αμερικανικός πολιτιΟμος γινόταν "ουσιαστικα ο πολιτισμος της περιουσίας, της κλεπταποδοχής και της υπεροψίας", ενω ο Θόρω παρότρυνε το λαο να εξεγερθεί ε νάντια στον πολιτισμο αφτον. "Πώς γίνεται να συμπεριφέρεται κ ά ν ε ι ς κόσμια απέναντι στην αμερικανική κυβέρνηση σήμερα; Α παντώ, ό τ ι δε μπορεί να σ χ ε τ ί ζ ε τ α ι κάνεις μ α ζ ί - τ η ς χωρίς να ντρέπεται . . . Α ν η α δ ι κ ί α . . . έ χ ε ι φτάσει σε τ έ τ ο ι ο σ η μ ε ί ο , ώστε να είσαι υποχρεωμένος να α δ ι κ ε ί ς και εσυ τους ά λ ο υ ς , τότε, λ έ ω , παραβείτε το νόμο. Ας γ ί ν ε ι η ζωή-σας η τροχοπέδη του μηχανισμού . . . " Το πνέβμα τούτο της αντίστασης ενάντια στη θεσμοποιημένη α δ ι κ ώ εξακολουθεί ακόμα να επικρατεί στην Α μ ε ρ ι κ ή , όπως έδειξαν το κίνημα για τα π ο λ ι τ ι κ ά δικαιώματα στις δεκαετίες I 9 6 0 και 1 9 7 0 , το κίνημα ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ, οι προεδρικές καμπάνιες των ΜακΚάρθυ και ΜακΓκάβερν, και ορισμένα απο τα εγχειρήματα της Νέας Αριστεράς. Η κοινή λ ο γ ι κ ή σ ' όλες τ ο ύ τες τ ι ς προσπάθειες ήταν η βασική ανάγκη για αφτοδραστηριοποίη σ η , όπως τούτη εκφράστηκε στο σύγχρονο σπουδαστικο σύνθημα: " Δ ε θέλουμε νάχουμε περισότερα, θέλουμε να είμαστε π ε ρ σ ό τ ε ρ ο ι " . Αν κ α ι η απαίτηση για αφτοδραστηριοποίηση εκφράζεται πιο έντονα και απερίφραστα απο τους σπουδαστές, όμως θα μπορούσε να την δει κ ά ν ε ι ς καθαρα κ α ι στις βλέψεις που έχουν σήμερα οι μ ε ι ο ν ό τ η τ ε ς , ο ι γ υ ν α ί κ ε ς , οι εργάτες, και άλα τμήματα της α μερικανικής κοινωνίας.
-198-
Ο ι μ ε ι ο ν ό τ η τ ε ς , π . χ . , είναι περιοότερεε απο το ένα τρίτο του συνολικού πληθυσμού ' χονδρικά αποτελούνται απο σαρόντα ε κ α τομΰρια " ε θ ν ι κ ο ύ ς " (γενημένους στο εξωτερικό, και πρώτη, δ έ φτερη, τ ρ ί τ η γένια Α μ ε ρ ι κ ά ν ο ι εβρωπΟΐκης καταγωγής), είκοσι τρία εκατομύρια μάβρους, ενια εκατομύρια ισπανόφωνους, ένα ε κατομύριο Ινδιάνους και άλους. Ο ι ομάδες αφτες αποκαλύπτουν ολοένα και περισότερο την αξιοπρέπεια που κυριαρχεί μέσα-τους και στην κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά - τ ο υ ς , και αρνούνται ολοένα και περισότερο να αφομοιωθούν μέσα στο παραδοσιακο κ α μ ί ν ι . Αποζητούν π ε ρ ι σότερες εφκαιρίες y i a αφτοδραστηριοποίηση σα μέλη της φυλής τους ή της εθνικής ομάδας που α ν ή κ ο υ ν , ώστε να μπορέσουν να συνεισφέρουν περισότερο σαν <ίτομα. Δεν υπάρχει μονάχα η μ ά βρη ομορφιά στη σύγχρονη Α μ ε ρ ι κ ή , αλα και η μελαμψη και η ερυθρόδερμη. Η νέα αφτη εκτίμηση που απόκτησε το χρωματισμένο δέρμα, με τη σ ε ι ρ ά - τ η ς , δημιούργησε μια ακόμα μ ε ι ο ν ό τ η τ α , τους λεφκους εθνικούς Α μ ε ρ ι κ ά ν ο υ ς , που αφτοθεωροΰνται " η πιο αγνοημένη ο μ ά δα στην Α μ ε ρ ι κ ή " . Αισθάνονται παγιδεβμένοι ανάμεσα στα δ ι α σταβρωμένα πυρα (1) της εργατικής τάξης των μάβρων και των ι σπανόφωνων, που απαιτούν μερίδιο στην π ο λ ι τ ι κ ή και στην ο ι κ ο νομική ε ξ ο υ σ ί α , και (2) της άρχουσας τάξης των λεφκων α γ γ λ ο σαξώνων προτεσταντών, που αρνούνται να παραχωρήσουν τα προν ό μ ι ά - τ ο υ ς . Η δύσκολη τούτη θέση οδήγησε τους εθνικούς στα ξεσπάσματα y i a την κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων στα σ υ γκοινωνιακά μέσα και στις γ ε ι τ ο ν ί ε ς , που τράβηξαν την προσοχή της κοινής γνώμης σε όλο το έθνος. Ο μ ω ς υπάρχει κάποια μικρή μειονότητα ανάμεσα στους ε θ ν ι κ ο ύ ς , που βλέπουν ότι η δύσκολη θέση-τους θα βελτιωθεί μάλον με τη συνεργασία, παρα με την α ντίθεση προς τους μάβρους και τους ισπανόφωνους. " Ο τ α ν κ α ταφέρουμε να φτιάξουμε τη Συμαχία των ΤΤολωνέζων Γυναικών, των Εληνίδων, των Ν έ γ ρ ω ν , και κάθε άλης εθνικής μ ε ι ο ν ό τ η τ α ς " , διακηρύσει η οργανώτρια της κοινότητας της Βαλτιμόρης Μπάρμπαρα Μ ι κ ά λ σ κ ι , " σ κ ε φ θ ε ί τ ε τ ί πορεία έχουμε να κάνουμε στην Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν ! Θα ταράξει συθέμελα το Κογκρέσο και δεν θα ξ έ ρουν απο πού τους έρχεται ! Ν ά πώς θα δώσουμε καινούργιες προτεραιότητες στο έθνος" (6). Ο ι γυναίκες ε ί ν α ι μια " μ ε ι ο ν ό τ η τ α " , γύρο στο 52 ο / ο του πληθυΟμου, που προοδεφτικα απορίπτουν το παραδοσιακο πρότυπο ζωης, σύμφωνα με το οποίο "χρησιμέβουν" στην αρχη σαν κόρες κάποιου,
-199-
μετα θα σύζυγοι κάποιου, κ α ι , τ έ λ ο ς , Οαν μητέρες κάποιου. Πολες γυναίκες σήμερα αρνούνται το ράλο αφτο της "αλτρουίστριας Π α ν α γ ί α ς " , ι δ ι α ί τ ε ρ α στο δυτικό κάσμο, άπου οι γυναίκες α π ο λαμβάνουν τώρα, σε διάφορους βαθμούς, μεγαλύτερες εφκαιρίες για ανώτερη π α ι δ ε ί α , μεγαλύτερη νομική προστασία απέναντι Οτη διάκριση των φύλων και την προσωπική ελεφθερία που παρέχουν οι καινούργιες μέθοδες για τον έλεγχο στις γ ε ν ή σ ε ι ς . Ο ι εφκαιρίες αφτες ενθαρύνουν τις γυναίκες να απαιτούν ίσα δικαιώματα, παιδικούς σταθμούς και ελέφθερες εκτρώσεις. Ο ι ριζοσπάστριες του κινήματος για την απελεφθέρωση των γυναικών προχωρούν α κόμα παραπέρα, ζητώντας με τ ι ς συγκεντρώσεις "αφτοσυνειδησίας" να ξεσηκώσουν τ ι ς γυναίκες ενάντια στον αφτοεξεφτελιΟμο, να τ ι ς κάνουν να θεωρούν τον εαφτό-τους ανθρώπινες υ π ά ρ ξ ε ι ς , ό χ ι α ν τ ι κ ε ί μ ε ν α του σεξ ή διαφημιστικούς στόχους, κ α ι να αγωνιστούν για βασικές αλαγες στους κοινωνικούς θεσμούς. Ο ι μορφωμένες γυναίκες των μεσοστρωμάτων υπήρξαν απο παράδοση οι πιο ενεργες στο απελεφθερωτικο κ ί ν η μ α , αλα απο τη δεκαετία του 196οξεπεράστηκαν απο τ ι ς γυναίκες της εργατικής τ ά ξ η ς . Ενω οι γυναίκες της εργατικής τάξης στο παρελθόν ανέφεραν στις διάφορες έρεβνες ό τ ι έβρισκαν ασφάλεια και συναισθηματική πλήρωση κοντά στον σύζυγο, στα παίδια και στο σ π ί τ ι , μια μ ε λ έ τη το 1973 έ δ ε ι ξ ε ό τ ι , με τον κ α ι ρ ό , ολοένα και περισότερες διεφθύνουν εταιρίες ή είναι ενεργά μέλη στους συλόγους γονέων -δασκάλων, σε ε θ ε λ ο ν τ ι κ ε ς εργασίες και σε ομάδες ψυχαγωγίας. Το ένα τρίτο σχεδόν α π ' όσες ρωτήθηκαν απάντησαν ό τ ι δεν θα διάλεγαν το ν ο ι κ ο κ υ ρ ι ο , αλα επαγγελματική καριέρα, αν θα μ π ο ρούσαν να γυρίσουν στα 15 χ ρ ό ν ι α - τ ο υ ς . " Α π ο την ίδια την προσωπική-τους ε μ π ε ι ρ ί α , οι γυναίκες γνωρίζουν ό τ ι η ζωη μπορεί να α ν έ β ε ι ποσοτικά και π ο ι ο τ ι κ ά , κ α ι δεν έχουν καμία διάθεση να σταματήσουν την πορεία αφτη" (7). Επίσης αρκετοί αμερικανοί πατεράδες αγωνίζονται για την α π ε λ ε φθέρωσή-τους. Έχουν αποφασίσει ότι ο άνδρας έ χ ε ι εφθύνη, όση ακριβώς και η γ υ ν α ί κ α , για την ανατροφή των π α ι δ ι ώ ν ' ό τ ι και απο φυσική άποψη η ανατροφή, γ ε ν ι κ ά , βαραίνει και τους δυο γονείς το ί δ ι ο * ότι ο πατρικός εξεφτελισμος, όπως ακριβώς και ο μ η τ ρ ι κ ό ς , ε ί ν α ι το ί δ ι ο επιβλαβής για τα π α ί δ ι α ' κατα σ υ ν έ π ε ι α , α ρ κ ε τοί α π ' αφτους π ι σ τ έ β ο υ ν , ότι οι πατεράδες, όπως και οι μητέρες, πρέπει να δουλέβουν μειωμένο ωράριο, ώστε η " ε σ τ ί α " να ε ί ν α ι έργο και των δυο. Το 1974, κάπου διακόσιοι απο τους 2 8 . 5 ο ο ά ν δρες δασκάλους στην πόλη της Ν έ α ς Υόρκης κατοχύρωσαν την
-200-
" ά δ ε ι α π α τ ρ ό τ η τ α ς " , χωρίς αποδοχές, για να αφιερώνουν περισότερο χρόνο οτα π α ι δ ι ά - τ ο υ ε . Α ρ κ ε τ ο ί εργάτεε βρίσκουν ότι η απουσία τηε αφτοδιέφθυνσηε στον τόπο τηε εργασίας είναι το ί δ ι ο ανυπόφορη, όσο και η απουσ ί α - τ η ε απο τον π ο λ ι τ ι κ ο τ ο μ έ α , κ α ι , γ ι ' αφτο το λ ό γ ο , ε ν δ ι α φέρονται για περισότερα πράγματα απο το πόσεε ώρες θα δ ο υ λ έ βουν και το πόσα θα παίρνουν την ώρα. Μ ι α τ έ τ ο ι α εργάτρια ε ί ναι η Νόρα Γουώτσον, συνεργάτης σε κάποιο ίδρυμα, που ε κ δ ί δ ε ι ένα φυλάδιο για τη φροντίδα τηε υ γ ε ί α ε , η οποία είπε στον Σταντζς Τ έ ρ κ ε λ , που τηε πήρε συνέντεφξη: " Ν ά τ ί αποζητούμε ό λ ο ι : την ισχυρή εσωτερική παρόρμηση για την εκτέλεση λ ε ι τ ο υ ρ γήματος, ό χ ι το σκέτο επάγγελμα. Ο ι π ε ρ ι σ ό τ ε ρ ο ί - μ α ε , όπωε και ο ι εργάτεε στην αλυσίδα συναρμολόγησηε, έχουμε δουλειεε που ε ί ν α ι πολυ υποβιβαστικεε για το πνεβματικό-μαε ε π ί π ε δ ο . Τα επαγγέλματα δεν ικανοποιούν απο πνεβματικη άποψη το λαο" (8). Α ρ κ ε τ ο ί κ λ η ρ ι κ ο ί , όπωε ο ιησουίτηε Φ ί λ ι π Μ π έ ρ ι γ κ α ν , υποστηρίζουν ό τ ι " γ ι α νάναι κ α ν ε ι ε ανθρώπινος ή χριστιανός ή κ α ι τα δ υ ο , πρέπει να ε ί ν α ι επαναστάτης". Συνεπής με τα λ ό γ ι α - τ ο υ , ο Μ π έ ριγκαν προκάλεσε τη σύληψή-του, καταστρέφοντας σ τ ρ α τ ο λ ο γ ι κές κ ά ρ τ ε ε , κ α ι έ μ ε ι ν ε για ορισμένο χρονικο διάστημα στη φυλακ ή . 'Αλα μέλη του ι ε ρ α τ ε ί ο υ — κ α λ ό γ ρ ι ε ς , π ρ ε σ β υ τ ε ρ ι α ν ο ι , ι ε ρ ε ί ς , ρ α β ί ν ο ι — αμφισβητούν την ιεραρχική υπαγόρεφση σε θέματα όπως το δ ι α ζ ύ γ ι ο , ο έλεγχος στις γ ε ν ή σ ε ι ς , ο άγαμος β ί ο ε , και η π ο λ ι τ ι κ ή ανάμιξη ' αφτοι ε ί τ ε παραιτήθηκαν ε ί τ ε παρέμειναν για να προκαλέσουν απο τα μέσα την κατεστημένη π ο λ ι τ ι κ ή ή για να συνεισφέρουν σε κοινωνικές υπηρεσίες. Τέλος, οι παρίες της αμερικάνικης κοινωνίας — ό σ ο ι εξαρτούνται απο τη δημόσια βοήθεια κ α ι , για αφτο το λ ό γ ο , υποβλέπονται σαν τ ε μ π έ λ η δ ε ς , ακαμάτηδες και α ν ά ξ ι ο ι — δ ι ε κ δ ι κ ο ύ ν κ ι αφτοι τα δ ι καιώματά-τους κ α ι απαιτούν ορισμένα δικαιώματα σαν π ο λ ί τ ε ς κ α ι σαν άνθρωποι. Ο ΤΤανεθνικος Ο ρ γ α ν ι σ μ ό ς - τ ο υ ε για το Δικαίωμα στην Εβημερία επιδιώκει το συνασπισμό με άλεε ομάδεε με χαμηλό εισόδημα — χαμηλόμισθους εργάτες, γ υ ν α ί κ ε ς , γ έ ρ ο ν τ ε ς — για να πολεμήσουν " τ η ν κ ο ι ν ή α ι τ ί α , που φέρνει τους ανθρώπους στην κατάντια της ανάγκης στο πλουσιότερο κράτος του κ ό σ μ ο υ " . ΤΤαρόμοια, οι ανάπηροι Α μ ε ρ ι κ ά ν ο ι έχουν οργανωθεί σε ομάδες για να απαιτήσουν να τους ανοίξουν το δρόμο για τ ι ς δημόσιες θέσεις
-201-
καθώς και
για
ίσες
εφκαιρίες
Οτην
απασχόληση.
Αφτη η πλέρια διάχυτη ζύμωση π ρ ο ξ ε ν ε ί τ α ι , σε τελεφταία α ν ά λ υ ση, απο την ηθικη της αφτοδραστηριοποίησης, που δ ί ν ε ι πρωταρχ ι κ ή προτεραιότητα στην ανάπτυξη του ατόμου. Ο ι κ ο ι ν ω ν ι κ ο ί ε πιστήμονες στο Ινστιτούτο Ερεβνων του Στάνφορντ (9) ε ρ μ η ν έ βουν την τάση αφτη, σαν το άνοιγμα του νέου αμερικανικού μετώπου. Ενω το πρώτο μέτωπο ήταν η ακαλιέργητη γη στην ύπαιθρο, και το δέφτερο η βιομηχανία κ α ι η τ ε χ ν ο λ ο γ ί α , τούτο το τρίτο μέτωπο είναι το μέτωπο για την ατομική και για την κ ο ι ν ω ν ι κ ή α λαγη — η πραγμάτωση του ατομικού κ α ι του συλογικου ανθρώπινου δυναμικου. Η προτροπή για την πραγμάτωση αφτη είναι ο α ν τ ι κ ε ι μενικός άκοπος του βουλεφτη της τοπικής βουλής στην Καλιφόρνια Τζων Βασκοντσέλος, που παρουσίασε το 1975 αφτο που ο ν ο μ ά ζ ε ι : "Αφτοδιάθεση: Το ΤΤροσωπικο-ΤΤολιτικο Δ ι κ τ ύ ω μ α " . Είμαστε υποχρεωμένοι να εξελιχθούμε σαν άτομα κ α ι τ α φτόχρονα να εργαστούμε για την π ο λ ι τ ι κ ή αλαγη, ώστε να κάνουμε ανθρώπινη την κοινωνία κ α ι τους θεσμούς-της. ΤΤιστέβουμε ότι η ουμανιστική π ο λ ι τ ι κ ή είναι ο καλύτερος τρόπος για να υπηρετήσουμε τα δυο αφτα καθήκοντά μας . . . Η ουμανιστική π ο λ ι τ ι κ ή αποστρέφεται απερίφραστα την παραδοσιακή αφτη κουλτούρα, που απο μ ό ν η - τ η ς απαρνιέται την ύπαρξη κ α ι τους σ κ ο π ο ύ ς - τ η ς , και που δεν ε ί ν α ι πια αρκετή για πολους απο μ α ς , μα ούτε κ α ι για την ί δ ι α τη ζωη. Α π ε ν α ν τ ί α ς , η ουμανιστική π ο λ ι τ ι κ ή προσφέρει την ενόραση της αφτοδραστηριοποίησης, της αφτοπραγμάτωσης . . . ΤΤολα άτομα στην Καλιφόρνια βρίσκονται κιόλας στο δρόμο για την προσωπική ανάπτυξη και π ε ρ ι σ ό τερα στο δρόμο για την π ο λ ι τ ι κ ή αλαγη. Θέλουμε να σ υ γ κ λ ί ν ο υ μ ε / να συγχωνέφσουμε αφτα τα δυο — μ ε μια ο υ μ α ν ι σ τ ι κ ή π ο λ ι τ ι κ ή που να καθίστα φανερή τη σύνδεση που υπάρχει απο τη φύση-τους ανάμεσα στις δυο αφτες δ ι α δ ι κ α σ ί ε ς — ώστε τα πρόσωπα που ακολουθουν την πρώτη να έρχονται σε επαφή με τα πρόσωπα και τους τρόπους της άλης . . . ΤΤρόθεσή-μας είναι να λειτουργήσει το δικτύωμά-μας ι δ ι α ί τ ε ρ α σε επίπεδο α τ ό μ ω ν / κ ο ι ν ό τ η τ α ς , αλα κ α ι σε π α ν ε θ ν ι κ ό . Σκοπός-μας κ α ι προσπάθεια θα ε ί ν α ι να νομιμοποιήσουμε και να επιβάλουμε μέσα στον π ο λ ι τ ι κ ο διάλογο — σ ε κάθε επίπεδο και τόπο και πρόσωπο, παντού όπου εξασκείται π ο λ ι τ ι κ ή στην Κ α λ ι φ ό ρ ν ι α — μια πλατφόρμα με θεμελιακό ερωτήματα για την ανθρωπια, για τ ι ς σ υ ν -
-202-
θήκες-της,
για την
αφτοδιάθεΟη.
Για την αφτοδραστηριοποίηση έχουν γραφτεί και ειπωθεί περιΟότερα στις ΗΤΤΑ, α π ' όσα οε κάθε άλη δυτική χώρα, όμως ο ι λαοι ορισμένων απο τα μικράτερα κ α ι πιο ομοιογενή κράτη της δυτικής Εβρώπης βρίσκονται ίσως κοντύτερα στην πραγμάτωσή-της. Η Ο λ α ν δ ί α , π . χ . , είναι η χώρα που οι π ο λ ί τ ε ς - τ η ς απολαμβάνουν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή εβημερία, σταθερούς και δημοκρατικούς π ο λ ι τ ι κ ο ύ ς θ ε σμούς κ α ι φοβέρα αναπτυγμένο σύστημα κοινωνικής εβημερίας. Κατα σ υ ν έ π ε ι α , έχουν φτάσει σε κάποιο νέο επίπεδο δυσαρέσκειας κ α ι αμφισβήτησης, και συνειδητά πια προχωρούν προς την α φτοδραστηριοποίηση, μέσα στα μέτρα των δυνατοτήτων-τους. " Κ ά ν ε ι ς δεν π ε ι ν ά ε ι " , λ έ ε ι ο Β. Α . Βαμστέηκερ, γραματέας της ε κ τ ε λ ε σ τ ι κ ή ς επιτροπής της μεγαλύτερης συνομοσπονδίας εργατικών συνδικάτων. " Ο τ α ν φτάνεις σ ' αφτη την κατάσταση, το ενδιαφέρον για τα μ η - υ λ ι κ α πράγματα α φ ξ ά ν ε ι " . Με το ί δ ι ο π ν έ β μ α , ο υπουργος οικισμού Χανς Χρούιτερς παρατηρεί: " Α ν έ καθεν προσβλέπαμε σε υψηλά ι δ α ν ι κ α . Τώρα έ χ ε ι κ ά ν ε ι ς την α ί σθηση πως τα ι δ α ν ι κ α μπορούν να πραγματωθούν". Ανάμεσα στα ι δανικα τ ο ύ τ α , άπως τα έκφρασαν στην αρχη της δεκαετίας του 1 9 7 0 πολυάριθμες π ο λ ι τ ι κ έ ς ομάδες είναι η προστασία του π ε ρ ι βάλοντος, η δικαιότερη κατανομή του πλούτου, η αντίθεση στην α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ η επέμβαση στην Ινδοκίνα και στους πορτογαλικούς α ποικιακούς πολέμους στην Α φ ρ ι κ ή , ο βελτιωμένος ο ι κ ι σ μ ο ί , και η περισότερο σ υ μ ε τ ο χ ι κ η , κ α ι λ ι γ ό τ ε ρ ο συγκεντρωτική, π ο λ ι τ ι κ ή δημοκρατία στην π α τ ρ ί δ α - τ ο υ ς . Η συμετοχικη παρόρμηση είναι φανερή σε ό λ η την ολανδικη κ ο ι ν ω ν ί α . Ο Βαμστέηκερ περιγράφει τ ι ς ε π ι π τ ώ σ ε ι ς - τ η ς στα εργατικα σωματεία. Μ έ χ ρ ι τα τελεφταία χ ρ ό ν ι α , για τ ι ς συμφωνίες αποφάσιζαν τ ρ ε ι ς άνθρωποι — ο αντιπρόσωπος της ομοσπονδίας, ο α ντιπρόσωπος της εργοδοσίας, και κάποιος απο το υπουργ ε ί ο κοινωνικων υπηρεσιών. Μετα γινόταν συνέλεφση, αλα η απόφαση ε ί χ ε κιόλας π α ρ θ ε ί . Στη θ ε ω ρ ώ , τα μέλη είχαν λ ό γ ο , στην πράξη ό χ ι . Σήμερα οι αξιωματούχοι των σωματ ε ί ω ν , όπως εγω, είναι απλοί συμβουλάτορες, όχι ηγέτες. Τούτο είναι δυσκολότερο, είναι όμως πολυ καλύτερο. Σύμφωνα με τη νέα διάθεση, τα μελήματα των εργατών προχωρούν πολυ πιο πέρα απο τους μισθούς, το ωράριο και τ ι ς συνθήκες ε ρ γ α ο ώ ς . Απαιτούν τόσο απο την κυβέρνη-
-203-
σ η , όσο κ α ι απο την εργοδοσία, το δικαίωμα να Ουμετέχουν στις αποφάσεις των βιομηχανιών και επιμένουν οι α ποφάσεις αφτες να παίρνονται με γνώμονα το κοινωνικο ουμφέρον. ( Ι Ο ) Η Σουηδία είναι μια ακόμα χώρα, όπου το " ν έ ο άτομο" του Λ ι ο ύ ι ς Μαμφορντ ε ί ν α ι κ ά τ ι περισότερο απο ρητορικο σχήμα. Το κράτος τ ο ύ τ ο , το πλουσιότερο της / η ς (έχει το υψηλότερο κατα κεφαλή εθνικό προΐον) είναι η προσωποποίηση της κοινωνικής εβημερίας, απο τα γενοφάσκια ώς τον τάφο. Γύρο στα 9 0 ο / ο του πληθυσμου ψηφίζουν στις ε κ λ ο γ ε ς , όπου ανταγωνίζονται τα τρία μεγαλύτερα κόματα. Η πρόσφατη νομοθεσίϋ προβλέπει να δ ι ο ρ ί ζ ο ν τ α ι δυο α ντιπρόσωποι των υπαλήλων σε όλα τα συλογικα όργανα των δ ι ε φθυντων και εξουσιοδοτεί τους κατα τόπους υπαλήλους για την προστασία του περιβάλοντος (συνηθισμένους εργάτες ειδικά ε κ παιδεβμένους) να διατάσουν να κ λ ε ί ν ε ι κάθε επιβλαβής ή α ν θ υ γ ι εινή επιχείρηση. Επίσης προγραματίζεται νομοθεσία για εξάωρη εργάσιμη ημέρα, που θα παρέχει στους εργαζόμενους γ ο ν ε ί ς π ε ρισότερο χρόνο για τα π α ι δ ι ά - τ ο υ ς . Ο ι ομάδες των π ο λ ι τ ώ ν , τα σωματεία και τα κυβερνητικά σώματα συζητούσαν για αρκετό καιρό γύρο απο το ρόλο των δύο φύλων. Σκοπος της συζήτησης ήταν να μειωθεί η εκμετάλεφση των γ υ ν α ι κών απο τ ι ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι έ ς - τ ο υ ς και απο τους ε ρ γ ο δ ό τ ε ς - τ ο υ ς . Τα σχολεία και ο ι δάσκαλοι επιδιώκουν να ελαχιστοποιηθεί η παραδοσιακή διάκριση ανάμεσα στην " α ν δ ρ ι κ ή " και στη " γ υ ν α ι κ ε ί α " εργασ ί α . Ο λ α τα π α ί δ ι α , ανεξάρτητα απο φύλο, διδάσκονται να δ ο υ λέβουν χειρωνακτικό κ α ι μαθαίνουν ν ο ι κ ο κ υ ρ ι ο . Ανάμεσα στα 7 και στα Ι Ο χ ρ ό ν ι α , αγόρια κ α ι κορίτσια μαθαίνουν να ράβουν και να μαστορέβουν' ανάμεσα στα Ι Ο και στα 12, να μαγειρέβουν και να κρατούν τα ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά της ο ι κ ο γ έ ν ε ι α ς ' ανάμεσα στα 15 κ α ι Ι ό , να φροντίζουν μικρά π α ί δ ι α . Σαν αποτέλεσμα, ο ι έφηβοι ά ν τρες στη Σουηδία δεν αισθάνονται να μειώνεται ο αφτοσεβασμός τ ο υ ς , επειδή μαθαίνουν πώς να αλάζουν φασκιές. ΤΤρόσφατη έ ρ ε βνα αποκάλυψε ό τ ι τα 92 ο / ο δεν το θεωρούν " μ η α ν δ ρ ι κ ό " που εκπαιδέβονται στο νοικοκυριο κ α ι στο ντάντεμα μωρων. Ο ι απόψεις του πρωθυπουργού Ο λ ο φ ΤΤάλμε αναφορικα με τ ι ς α ξ ί ε ς κ α ι την π ο λ ι τ ι κ ή της Σ ο υ η δ ώ ς αντανακλούν τη σοβαρή προσοχή που δ ί ν ε ι η κ ο ι ν ω ν ί α - τ ο υ τόσο στο ακαθάριστο κ ο ι ν ω ν ι κ ο προΐον, όσο κ α ι στο ακαθάριστο εθνικό προΐον — σ τ η ν ποιότητα
-204-
τ η ς ζωης και Οτην ποσότητα των αγαθών. Ο ι παρακάτω δηλωθείς έγιναν απο τ ο ν ΤΤάλμε Οε μια Ουνέντεφξη Οε αμερικανό ανταποκριτή: Έχουμε περάΟει το Οτάδιο της άοκοπης βπατάλης. Έχουμε φτάσει 0το σημείο άπου ο λαος μπορεί να αμφισβητεί την α ξ ί α των άσκοπων μικ^οεφεβρέσεων, άπου ο λαος μπορεί να δ ι α κ ρ ί ν ε ι άτι η κατανάλωση δεν είναι σκοπός καθαφτος. Βρισκόμαστε στο σημείο όπου θεωρούμε απαραίτητη την αλαγη στον τρόπο της ζωης. Δ ε ν ε ί ν α ι παρα θέμα κοινωνικής οργάνωσης. Αν η κοινων ί α αποφασίσει ό τ ι έχουν προτεραιότητα οι ανθρώπινες α νάγκες — η βελτίωση της φροντίδας για τους υ π ε ρ ή λ ι κ ε ς , τους α ν ί κ α ν ο υ ς , τους άρωστους, τα π α ί δ ι α — τότε οι α νάγκες τούτες μπορούν να υπηρετηθουν με την επέκταση των κοινωνικων υπηρεσιών. Κ ά ν ο ν τ ά ς - τ ο αφτο, δημιουργείς καινούργια επαγγέλματα, και δεν χρειάζεσαι μεγάλες ποσότητες ενέργειας ή φυσικών πόρων. Δημιουργείς την α ν ά π τ υ ξ η , παρέχοντας ανθρώπινες υπηρεσίες κ ι ό χ ι παράγοντας πλαστικα μαραφέτια . . . Θ α σου δώσω ένα παράδ ε ι γ μ α . Στην εισήγηση του πρόσφατου προϋπολογισμού υ πήρξε άφξηση Ί Ο Ο εκατομύρια κορώνες (22 ε κ . δ ο λ . ) για τη δημιουργία κάπου επτα χιλιάδων νέων θέσεων HEMSAMARIT. Τούτοι είναι οι " κ ά λ ο ι σαμαρείτες" — γ υ ν α ί κ ε ς (ή άντρες) εκπαιδεβμένοι για να βοηθούν τους υ π ε ρ ή λ ι κ ε ς , τους αρώστους ή τους εγκλωβισμένους στα προβλήματα του ν ο ι κ ο κ υ ρ ι ο υ . Ο ι κάλοι αφτοι σαμαρείτες θα μπορέσουν να βοηθήσουν κάπου τριάντα με σαράντα χ ι λ ι ά δ ε ς ανθρώπους. Τούτη είναι πολυ αξιόλογη υπηρεσία ' δ η μ ι ουργεί επαφή ανάμεσα στους ανθρώπους. Δ ε ν ε ί ν α ι παρα θέμα επιλογής. Αν τα συνολικά ωφέλη προς την κοινωνία δείχνουν ό τ ι πρέπει να επενδύσεις ο πωσδήποτε σε κοινωφελή έργα, όπως ο ι κάλοι σαμαρείτες, κ α ι ό χ ι σε πλαστικα μαραφέτια, τότε δεν έχεις παρα να διαλέξεις. Θ α έλεγα πως (η Σουηδία) ε ί ν α ι η πρώτη χώρα που προσπαθ ε ί να αποφύγει τη δαμόκλεια σπάθη της βιομηχανικής κ ο ι ν ω ν ί α ς . Έχουμε κ ά ν ε ι τρομαχτικές προόδους στην π α -
-205-
ραγωγη και
στην άνοδο του βιωτικου
επιπέδου.
"Ομως, σ ι γ α - σ ι γ α , ο κόσμος μαθαίνει το τίμημα που καταβάλει για την πρόοδο: υπάρχουν χάσματα ανάμεσα στις ο μάδες του λ α ο υ , υπάρχει δυσαρέσκεια απέναντι στη β ι ο μηχανική ζωη, στην κατάσταση που είναι αφτη. Ένα Οωρο παλαβές θεωρίες προσφέρονται σα λ ύ σ ε ι ς : ο σ υ ν τ η ρ η τ ι σμός, ή η επιστροφή στη φύση, ή η επανάσταση. Δ ε ν ο δ η γούνε πουθενά" μονάχα χειροτερέβουν την κατάσταση. Ο μ ω ς νά τ ί πρέπει να κάνουμε: να καταβάλουμε κάθε προσπάθεια για την ανανέωση της παραγωγής, για να δώσουμε στην εργασία π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο , για να αφξήσουμε την ι σ ό τ η τ α , για να βελτιώσουμε το π ε ρ ι β ά λ ο ν , κ α ι για να προσπαθήσουμε να δημιουργήσουμε μια ν έ α , ε β γ ε ν ι κ η κ ο ι νωνία . . . χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι η κοινωνία να είναι ε β γ ε ν ι κ η στις α ν α μ ε τ α ξ ύ - τ η ς σ χ έ σ ε ι ς . Μη ρωτάς τ ί μπορεί να κάνεις για τον εαφτό-σου, αλα τ ί μπορείς να κ ά ν ε ι ς για το σ υ ν άνθρωπό-σου (11).
Ο Νέος Ιοβιετικος
Άνθρωπος
Το αρχικό ό ν ε ι ρ ο των Μαρξ κ α ι Λ έ ν ι ν για τη δημιουργία του νέου σοσιαλιστικού ανθρώπου μαζι με τη νέα σοσιαλιστική κοινωνία ε ί χ ε λυπηρη έκβαση. ΤΤαρακάτω ακολουθούν δυο κ α τ α γ γ ε λ ί ε ς , που θα μπορούσαν να είχαν γ ί ν ε ι σε οποιαδήποτε α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ η πόλη. Η πρώτη έγινε απο οδηγο ταξι στη Μόσχα στο δ υ τ ι κ ό ε π ι β ά τ η τ ο υ : Η απάτη είναι κακο πράγμα. Το ξέρω. Τη συχαίνομαι και εφχαρίστως θα την σταματούσα. Ο μ ω ς δεν θάχε κανένα νόημα τώρα. Εξαπατώ τους ά λ ο υ ς , γ ι α τ ί ό λ ο ι κάνουνε το Ι δ ι ο . Ο ι . . . υψηλά ιστάμενοι ζουν σα βασιλιάδες — μ ε τ α λεφτά του λ α ο υ . Ο ι διεφθυντες στα εργοστάσια παίρνουν μ ε ρ ί δ ι ο απο τα κ έ ρ δ η . Ο ι προϊστάμενοι δέχονται ρουσφέτ ι α , οι εργάτες βγάζουν λαθραία, όσα υ λ ι κ ά μπορούν, κάτω απο το π α λ τ ό - τ ο υ ς , οι υπάληλοι νερώνουν το κ ρ α σ ί . Και μ ε ι ς , οι ο δ η γ ο ί , παραβιάζουμε το μ ε τ ρ η τ η . Έτσι γ ί ν ε τ α ι . Ξέρεις την παροιμία . . . Σαν πας στη Ρώμη, φ έ ρ σου σα Ρωμαίος . . . Εδω το φέρσιμο είναι η απάτη. Ο προϊστάμενος στο γκαραζ που αράζω έ χ ε ι κ ά ν ε ι περιουσία πουλώντας τη β ε ν ζ ί ν η και τ ' α ν τ α λ α χ τ ι κ α , κ α ι ό λ ο ι ο ι τ ε -
-206-
χ ν ι κ ο ι επόπτες βουτουν τα κοματάκια-τους κ ι α φ τ ο ι . Ρεζέρβες Οτη μάβρη αγορα, μπαταρίες και ό , τ ι τραβάει η ψυχή-σου. Γ ι α τ ί να κάνω τον οαιομάρτυρα εγω; Θ α τον έ κ α ν α , αν θα βοηθούσε την κατάΟταΰη, όμως τώρα δεν θα άλαζε ούτε το χ α λ ι κ ά κ ι Οτο πεζοδρόμιο. (12) Η δέφτερη καταγγελία είναι απο την αναφορα του γραματέα του Κ Κ Λιθουανίας: Δ ε ν είναι πια μυΟτικο, ό τ ι με το υψηλότερο υλικό βιωτικο ε π ί π ε δ ο , πολες ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς δεν Οτέλνουν τα παιδιά-τους Οε ό π ο ι α - ό π ο ι α δ ο υ λ ε ί α . Μετα εκπλησόμαΟτε που ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς κάλων κι εργατικών ανθρώπων βγάζουν μαμόθρεφτους μπούληδες, που δεν έχουν καμία αίοθηοη για την υπεφθυν ό τ η τ α . Είναι εφχάριοτο που τα Οημερινα παίδια δεν γ έ βονται τ η φτώχεια και τ η μ ι ζ έ ρ ι α , που δοκίμασαν πολοι Οτη γ ε ν ι ά - μ α ς . Ε ί ν α ι , όμως, κακο που το περιεχόμενο τ η ς ζωής - τους είναι η βαριεμάρα και η φυγη Οε ε π ι π ό λαιες π ε ρ ι π έ τ ε ι ε ς κ α ι φιλίες . . . Είναι απαραίτητο να π ά ρουμε μια αποφασιστικότερη ΟτάΟη απέναντι Οτην νοοτροπ ί α , σύμφωνα με την οποία οι νέοι απαιτούν μονάχα δ ι κ α ι ώματα κ α ι προνόμια κάθε είδους για τον εαφτούλη-τους, όμως δεν έχουν καμία ουναίοθηοη για το καθήκον και α ρ νούνται να προοφέρουν ο , τ ι δ ή π ο τ ε Οτην κοινωνία . . . Μακρυμάληδες, βρωμιάρηδες, που δε μοιάζουν πια για ά ν θρωποι . . . (13) Απο το 1 8 5 0 α κ ό μ α , ο Κάρολος Μαρξ παρακινούσε τους εργάτες να αγωνίζονται " ό χ ι μονάχα για να αλάξετε το κοινωνικο σύστημ α , αλα και για ν 1 αλάξετε εσας τους ί δ ι ο υ ς " (14). ΤΤαρόμοια, η μ π ο λ σ ε β ί κ ι κ η έκδοση Η Αλφαβήτα του Κομουνισμου, το 1919, υ ποστήριζε: " Μ έ σ α σε λ ί γ α χρόνια θα υπάρχει ένας τελείως κ α ι νούργιος κόσμος, με νέους ανθρώπους κ α ι νέα έθιμα" (15). Ο μ ω ς ο Λ έ ν ι ν ο ί δ ι ο ς , πριν απο το θ ά ν α τ ό - τ ο υ , το 1924, περιέγραφε με λύπη τη σ ο β ι ε τ ι κ ή κοινωνία περισότερο σοσιαλιστική στην ε μ φάνιση παρα στην ουσία — " μ π ο υ ρ ζ ο υ ά δ ι κ ο ς , τσαρικός μηχανισμός με σ ο β ι ε τ ι κ ο κουκούλωμα μ ο ν ά χ α " . Α ν ο Λ έ ν ι ν ερχόταν ξανα στη ζωη, κ ι έριχνε μια ματια στη Οημερνη Ε Σ Σ Δ , θα έβλεπε ελάχιστα πράγματα, που να τον οδηγούν στο α ν τ ί θ ε τ ο συμπέρασμα. Ένας σ ο β ι ε τ ι κ ο ς δημοσιογράφος υπέδειξε το π ρ ό β λ η μ α - κ λ ε ι δ ι , όταν παρατήρησε στους δυτικους Ουναδέλφους-του ό τ ι το βασικό π ρ ό -
-207-
βλήμα δεν είναι η έλειψη καταναλωτικών αγαθών, πράγμα που τ ό ν ι ζ α ν τόσο πολυ ο ι δυτικοί OTIC α ν τ α π ο κ ρ ί σ ε ι ς - τ ο υ ς , αλα το MESHCHANSTVO ( a μικροαστισμος, Στ Μ) τηε σοβιετικής κ ο ι νωνίας (16). Με αφτο ενοοΰοε την κ α λ ι έ ρ γ ε ι α και την επέκταση των μεσοταξικων ά ξ ι ω ν , τ η διαιώνιση του αφτοβολέματος, κ α ι την σήμανση της λ έ ξ η c " α φ τ ο ι " , που χρησιμοποιούν οι μέσοι Ρώσοι, όταν αναφέρονται στο κόμα και στους ηγέτες του κράτους, λ ε c κ α ι είναι ξ έ ν ο ι απο άλο πλανήτη. Βέβαια τούτη η κοινωνία είναι τελείωε α ν τ ί θ ε τ η απο την καινούργια κ ο ι ν ω ν ί α , που οραματίστηκε ο Μ α ρ ξ , στα μέσα του 18ου αιώνα, κ ι οι Μπολσεβίκοι το 1917. Η αντίστροφη αφτη είναι ι δ ι α ί τ ε ρ α ειρωνική, αν λάβουμε υπόψη το γ ε γ ο ν ο ε , που σημειώσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, ότι τα σοβιετικά ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά και στρατιωτικό επιτέβγματα υπήρξαν και ε ί ν α ι σ η μ α ν τ ι κ α . Η υπανάπτυκτη τσαρική Ρωσία του 19ου αιώνα μεταμορφώθηκε στην υπερδύναμη του 2 0 ο υ αιώνα, και το βιωτικο κ α ι το π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ο επίπεδο του ρώσικου λαου έχουν βελτιωθεί α νάλογα. "Ομως, παρα τ ι ε εντυπωσιακεε τούτεε προόδουε, η ΕΣΣΔ δεν θεωρείται πια ούτε απο τουε π ο λ ί τ ε ε τηε Δύσηε ούτε απο τουε π ο λ ί τ ε ε του Τρίτου Κόσμου, ο φάροε του μ έ λ ο ν τ ο ε . Σήμερα η Ρώσικη Επανάσταση ε ί ν α ι ξεπερασμένη. Ο βασικοε λόγοε είναι η στροφή απο τον εξισωτισμο στην α ξ ι ο κ ρ α τ ί α , που συνέβει πρώιμα στην ε ξ έ λ ι ξ η τηε σοβιετικηε κ ο ι ν ω v i a c . Ά ρ χ ι σ ε με τ η Ν έ α Ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ΤΤολιτικη (NETT) το 1921, που νομιμοποίησε την ι δ ι ω τ ι κ ή επιχείρηση και το κέρδοε στην π α ραγωγή και στην ανταλαγη σε μικρή κ λ ί μ α κ α , καθωε κ α ι στη γ ε ωργία. Ο Λ έ ν ι ν ήταν απόλυτα ενήμεροε ό τ ι η νέα αφτη π ο λ ι τ ι κ ή ήταν οπισθοχώρηση, και πάντα έτσι την ο ν ό μ α ζ ε , όταν αναφερότανε στη NETT. Τα πεντάχρονα σ χ έ δ ι α , που ακολούθησαν, β ε λ τ ί ωσαν πράγματι τον κλήρο των χωρικων, εξαλείφοντας τουε " μ ι κ ρ ο κ α π ι τ α λ ι σ τ ε ε " κ α ι τουε κουλάκουε (τουε πλούσιουε χωρικούς, που εκμεταλέβονταν τους άλους χωρικούς), όμως δεν εγκαθίδρυσαν την κ ο ι ν ω ν ι κ ή ι σ ό τ η τ α , που πρόβλεπε η μαρξιστική θεωρία. Α π ε ν α ν τ ί α ς , με τα πεντάχρονα σ χ έ δ ι α , αναγκάστηκαν να υ ι ο θ ε τήσουν σκόπιμα το σύστημα των μισθολογικών διάφορων για να προσελκύσουν τους λιγοστούς ειδικεβμένους τ ε χ ν ι κ ο ύ ς και για να δώσουν υ λ ι κ ά κίνητρα στους εργάτες. Ο τ α ν , μετα τα πρώτα χρόνια του σχεδιασμού, τα αγόρια και τα κορίτσια απο την ύ π α ι θ ρ ο , άρχισαν να συρέουν κατα πλήθη στη βιομηχανία, οι β ε τ ε ρ ά νοι βιομηχανικοί εργάτες άρχισαν ν ' αγανακτούν, αφου έπαιρναν
-208-
το ί δ ι ο βδομαδιάτικο με τους νεόφερτους, που ήσαν κατα πολυ λ ι γότερο παραγωγικοί. Αφτος ήταν ο λ ό γ ο ς , που εισήγαγαν το σ ύ στημα της μέτρησης στην παραγωγή, μ ' άλα λ ό γ ι α , για να δώσουν υψηλότερο μισθό α ' όσους παρήγαγαν περισότερα απο την κ α θ ο ρ ι σμένη νόρμα. ΤΤαρόμοιες σκοτούρες ανάγκασαν τους σοβιετικούς να εγκαταλείψουν τον κανόνα του " κ ο μ α τ ι κ ο υ μ έ γ ι σ τ ο υ " , σύμφωνα με τον ο π ο ί ο , τα μέλη του Κ Κ , ανεξάρτητα απο το βαθμό της ε φ θ ύ ν η ς - τ ο υ ς , δεν μπορούσαν να παίρνουν μεγαλύτερο μισθό απο τους εργάτες. Καθώς τα σχέδια προόδεβαν, και χ ι λ ι ά δ ε ς εργάτες αποκτούσαν πια τ ε χ ν ι κ ή κ α τ ά ρ τ ι σ η , ε κ ε ί ν ο ι που συμετείχαν στο κόμα, έκτος απο τα πολα παραπανίσια κ α θ ή κ ο ν τ α , που συνεπαγόταν η συμετοχή-τους σ ' αφτο, διαπίστωναν ό τ ι ο μισθός-τους δεν ήταν περισότερος απο το ένα τέταρτο μέχρι το ένα δέφτερο του συνηθισμένου μ ι σ θ ο ύ , που έπαιρναν όσοι είχαν την ί δ ι α ε ι δ ι κ ό τ η τα με αφτους. Με τ ι ς διαμαρτυρίες, που ακολούθησαν, οι σ ο β ι ε τ ι κ ο ί οδηγήθηκαν στην εγκατάλειψη του κανόνα του " κ ο μ α τ ι κ ο υ μ έ γ ι σ τ ο υ " , κ α ι , μαζι μ ' αφτο ν , εγκατέλειψαν και την ενιαία μ ι σθοδοσία . Στο μ ε τ α ξ ύ , η στροφή αφτη προς τη μισθολογική ανισότητα ε ξ α πλωνόταν απο τους εργάτες στους δ ι ε φ θ υ ν τ ε ς , στους χ α ρ τ ο γ ι α κάδες κ α ι στους υπαλήλους. Μ ι α και ο ι εργάτες πληρώνονταν με το κ ο μ ά τ ι , οι διεφθυντες έπαιρναν πολες φορές λιγότερα απο τους υ φ ι σ τ α μ έ ν ο υ ς - τ ο υ ς , και γ ι 1 αφτο, πολοι άνθρωποι με ι κ α ν ό τητες αρνούνταν να προαχθούν σε διεφθυντες. ΈτΟι εισήγαγαν τα επιδόματα, που χορηγούνταν ε ί τ ε σε συγκεκριμένους διεφθυντες ε ί τ ε συλογικα με γνώμονα τ ι ς ατομικές ή τ ι ς βυλογικες ε π ι δόσεις . Το 1931, ο Σ τ ά λ ι ν κατάγγειλε την U R A V N I L O V K A , δηλαδη την " κ α π η λ ε ί α της ισότητας" σαν " μ ι κ ρ ο α σ τ ι κ ή " π α ρ έ κ λ ι σ η , ενω το μισθολογικο διαφορικο των ειδικεβμένων προς τους ανειδύιεφτους εργάτες είχε φτάσει στο 3 , 7 προς 1. Επιπρόσθετα, η φορολογώ εισοδήματος μειώθηκε πάρα πολυ κ α ι ο φόρος κληρονομιάς ου<λαστικα καταργήθηκε. Ο Κροόστσεφ ακολούθησε την ίδια π ο ρ ε ί α , απορίπτοντας βίαια τ ι ς προτάσεις για μισθολογική ισότητα στο 22ο Συνέδριο το 1961. " Ο ι προτάσεις αφτες ε ί ν α ι τελείώς λ α θ ε μ έ ν ε ς . Αν επιχειρούσαμε κ ά τ ι τ έ τ ο ι ο , θα ήταν 0α να υποτιμούσαμε το ρόλο που παίζουν τα υλικά κίνητρα στην άφξηση της π α ραγωγής, δηλαδη θα ήταν σα να βάζαμε φρένο στην οικοδόμηση του κομουνιΟμου".
-209-
Μ α ζ ι με TIC εισοδηματικές α ν ι σ ό τ η τ ε ς , δημιουργήθηκαν και τα ειδικά προνόμια τηε γραφειοκρατίας. Ο ι αξιωματούχοι του κύματ ο ς αποκτοΰΟαν αποκλειΟτικα νοσοκομεία, τσάμπα δέφτερα σπίτια για ανάπαφση, ν τ ά τ σ ε ς (εξοχικά), και (πράγμα που συμβαίνει μέχρι σήμερα) ειδικά καταστήματα όπου μπορούν να αγοράζουν σε χαμηλη τιμη είδη π ο λ υ τ ε λ ε ί α ς κ α τ ' αποκλειστικότητα. Απο την κατοχή τέτοιων προνομίων μέχρι την τ έ λ ε ι α διαφθορα το βήμα ήταν πολυ μικρό. Ο διαφωνίας ιστορικος Ρόυ Μεντβέντεφ περιγράφει τη διαδικασία του εκφυλισμου . Ο μικρός κύκλος των υψηλά ισταμένων αξιωματούχων προστατέφτηκε με τη δημιουργία ενος συστήματος ειδικών καταστημάτων, αποκλειστικών κέντρων διανομής, και ε στιατορίων, όπου μπορούσαν να αποκτήσουν τα αγαθα Οε ορισμένες τ ι μ έ ς . ΤΤροοδεφτικα απόκτησαν και άλα πρόσθετα προνόμια . . . Την ί δ ι α περίοδο (δεκαετία του 1 9 3 0 ) άρχισε να εμφανίζεται μια περίεργη συνήθεια: το κοματικο ακτιφ άρχισε να παίρνει πανάκριβα δώρα για τ ι ς δ ι α κ ο π έ ς , για τα συνέδρια και για τα συμβούλια . . . ΤΤολοι αξιωματούχοι άφξησαν το μισθό-τους ακόμη περιΟότερο με κ ά ποιο σύστημα πολυθεσώς ' δηλαδη ένας άνθρωπος Οε πολες θ έ σ ε ι ς , με ξεχωριστό μισθό για καθεμία . . . Στη διάρκεια του (δέφτερου παγκόσμιου) Κόλεμου και Οτα πρώτα μ ε τ α π ο λ ε μ ι κ ά χρόνια . . . εισήγαγαν το επονείδιΟτο σύστημα με τ ο όνομα " φ α κ ε λ ά κ ι " (ή μασούρι) στους υψηλότερους κ ρ α τ ι κ ο ύ ς κ α ι κοματικους θεσμούς. Κάθε μήνα σχεδόν όλοι ο ι υψηλά ιστάμενοι αξιωματούχοι έπαιρναν το φακελάκι ή το μασούρι, που συχνά π ε ρ ι ε ί χ ε ένα ποσο πολυ μ ε γ α λ ύ τ ε ρο απο τον επίσημο μισθό για τη θέσι-^που κ α τ ε ί χ α ν . Τα δοσίματα αφτα περνούσαν μέσα afro ειδικά χρηματοδοτικά κ α ν ά λ ι α , δεν υπόκεινταν σε φορολογία, και κρατούνταν μυστικά απο τους απλούς αξιωματούχους του θεσμού. Κ ά μποσοι Κομουνιστές βρήκαν το θάρος ν ' αρνηθούν το μ α σ ο ύ ρ ι . Ο Ε.ΤΤ.Φρολοχ λ έ ε ι πώς ο Μ . Ν τ . Κ α μ ά ρ ι , ε κ δ ό της της εφημερίδας Κομουνιστής, ουδέποτε πήγε να π ά ρει το φ α κ ε λ ά κ ι - τ ο υ απο το γραφείο του λ ο γ ι σ τ η ρ ί ο υ , πράγμα που έφερνε τον αρχιλογιστή σε πολυ δύσκολη θ έ ση. " Δ ε ν μου χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ι τόσα χ ρ ή μ α τ α " , συνήθιζε να λ έ ε ι ο Καμάρι. " Μ ο υ φτάνει ο μισθός" . Ο μ ω ς ανάμεσα στους συναδέλφους-του ελάχιστοι ακολούθησαν την πραχ τ ι κ ή - τ ο υ . Α π ε ν α ν τ ί α ς , πολοι άρχισαν να τον υποβλέπουν,
-2 Ι Ο -
θεωρώντας τ η Ουμπεριφορά-του προκλητική και αποδοκιμαΟτικη. (17) Μήπως τούτο σημαίνει ό τ ι η Ε Σ Σ Δ γ ί ν ε τ α ι τ α ξ ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α ; Κ α θ ό λ ο υ , επιμένουν ο ι σ ο β ι ε τ ι κ ο ί εκπρόσωποι — η τ α ξ ι κ ή διάκριση έ χ ε ι τις ρ ί ζ ε ς - τ η ς στην ι δ ι ο κ τ η σ ί α των μέσων παραγωγής, και α φού δεν υπάρχει ιδιοκτησία στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Ένωση, άρα δε μπορεί να υπάρχουν και τ ά ξ ε ι ς . Α π ε ν α ν τ ί α ς , πολοι δ υ τ ι κ ο ί διανοούμενοι διαβεβαιώνουν ό τ ι η σ ο β ι ε τ ι κ ή κοινωνία έχει καταντήσει τ α ξ ι κ ή — α π ό ρ ο ι α του σύγχρονου εκβιομηχανιΟμου, που καταλήγει στη δημιουργία κοινωνικων τάξεων, αφου α π α ι τ ε ί να υπάρχει κάποια α νταμειφτικη δομη, ανεξάρτητα απο την ιδεολογία της εκβιομηχαν ι ζ ό μ ε ν η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Στο ί δ ι ο συμπέρασμα φτάνουν και οι διαφων ί ε ς μ α ρ ξ ι σ τ έ ς , παρόλο που η λ ο γ ι κ ή - τ ο υ ς ε ί ν α ι ό τ ι έ χ ε ι διαμορφωθεί μια νέα εκμεταλέφτρια τ ά ξ η , που ναι μεν δεν κ α τ έ χ ε ι π ε ρ ι ο υ σ ί α , αλα ε λ έ γ χ ε ι τον επιμερισμό των αγαθών και των υπηρεσ ι ώ ν , με τ ε λ ι κ ά αποτελέσματα παρόμοια με κ ε ί ν α του κ α π ι τ α λ ι σμού. Ο π ο ι α λ ο γ ι κ ή κ ι αν χρησιμοποιήσουμε για να περιγράφουμε τις σ ο β ι ε τ ι κ ε ς κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς σ χ έ σ ε ι ς , ορισμένα πράγματα είναι φανερότερα κ ι απο τον ή λ ι ο . Ο τ ι , δηλαδη, στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Ένωση υπάρχ ε ι πράγματι η ρουσφετολάγα και εβνοιοκρατικη ι ε ρ α ρ χ ί α . Στην κορυφή της πυραμίδας βρίσκονται οι κοματικοι και οι κ ρ α τ ι κ ο ί η γέτες . Ο ι μ ι σ θ ο ί - τ ο υ ς είναι άγνωστοι, μα σε κάθε περίπτωση α διάφοροι, αφου ο τρόπος που ζουν δεν εξαρτάται απο το εισόδημα που έ χ ο υ ν , αλα απο τα προνόμια που απολαμβάνουν. Η ζωή-τους είναι ά ν ε τ η , διαθέτουν υπηρετικό προσωπικο και Οωφερ, ζουν σε πολυτελή σ π ί τ ι α στην πόλη κ α ι στην έ ξ ο χ η , καταναλώνουν τα κ α λύτερα ντόπια και εισαγόμενα τρόφιμα κ α ι ποτα — ό λ α Ce επίπεδο ταιριαστό με τη ζωη που κάνουν στη Δ ύ σ η , όσοι κατέχουν α ν ά λ ο γα αξιώματα στις κυβερνήσεις και στις γ ι γ ά ν τ ι ε ς ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς . Κάτω α π ' αφτους υπάρχει η τάξη που γλύφει το κοκαλάκι της ε ξουσίας: οι εργαζόμενοι με το μεγαλύτερο γόητρο είναι η αφρόκρεμα των χαρτογιακάδων, που πλημυρίζουν τ ι ς ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ ε ς , τ ι ς διεφθυντικες κ α ι τ ι ς δ ι ο ι κ η τ ι κ έ ς θ έ σ ε ι ς , και μ ε τ α , κατα την κατιούσα κ λ ί μ α κ α , ακολουθουν οι ε ι δ ι κ ε β μ έ ν ο ι χ ε ι ρ ώ ν α κ τ ε ς , οι α ν ε ι δ ί κ ε φ τ ο ι χαρτογιακάδες και οι α ν ε ι δ ί κ ε φ τ ο ι εργάτες. Τούτη η ι ε ρ α ρ χ ι κ ή δομη έ χ ε ι γενήσει στην ε λ ι τ της Ε Σ Σ Δ τη συνείδηση της εβνοιοκρατίας και την περιφρονητικη στάση προς τη χειρωνα-
-211-
κ τ ι κ η εργασία, που διακηρύσεται περισότερο ε κ ε ι , α π ' ό , τ ι σε κάθε κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α , όπως οι ΗΤΤΑ. Το, σφοδρά επιθυμητ ό , εξουσιαστικό σύμβολο των ρώσων γραφειοκρατών είναι η λ ι μουζίνα με τον οδηγό-της" βλέπει κ ά ν ε ι ς περισότερες λ ι μ ο υ ζ ί νες στη Μόσχα α π ' ά , τ ι σε κάθε δυτική πρωτέβουσα. Ο τ α ν ο Γιεβγκένι Τρουμπίτσιν, υπουργοε των αφτοκινητικων μεταφορών, αποπειράθηκε να μειώσει σταδιακα τ ι ε λ ι μ ο υ ζ ί ν ε ε που κυκλοφορούσαν, παραδέχτηκε ά τ ι οι αξιωματούχοι που τ ι ε χρησιμοποιούσαν, του παρουσίασαν " έ ν α ολόκληρο πλέγμα ψυχολογικών π ρ ο βλημάτων" . Τουε έδωσε τρία χρόνια καιρό για να μάθουν να ο δ η γούν τα δ ι κ ά - τ ο υ ε αμάξια κ α ι , για να μαλακώσει τον υποβιβασμο αφτο, τουε εξήγησε ότι στην Εβρώπη και σ τ ι ε ΗΤΤΑ " ε ί δ α με τα μ ά τ ι α - μ ο υ διεφθυντεε και δ ι ο ι κ η τ ι κ ο υ ε εταιριών κ ι ακόμα κ α ι κ υ βερνητικουε λειτουργουε να οδηγούν οι ί δ ι ο ι τα προσωπικά-τουε αφτοκίνητα" (18). Τούτη η προνομιούχα μειοψηφία των κρατικών και των κοματικων αξιωματούχων έχει φροντίσει για τη γρήγορη α φ τ ο δ ι α ι ώ ν ι σ ή - τ η ε , γ ι α τ ί τα π α ι δ ι ά - τ η ε απολαμβάνουν εκπαιδεφτικα προνόμια, χάρη στο π λ ε ο ν ε κ τ ι κ ο ο ι κ ι α κ ο περιβάλον και στην π ο λ ι τ ι κ ή επιροη των γονιών. Έτσι ώστε η ανώτερη εκπαίδεφση κ α ι προάγει κ α ι προστατ έ β ε ι την τ α ξ ι κ ή διαφοροποίηση και επίσηε κάποια μορφή " κ λ η ρ ο νομικηε α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α ς " , έστω και χωριε την α τ ο μ ι κ ή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγηε ή την κληροδότηση των πολιτικών κ α ι των διεφθυντικων αξιωμάτων απο γενεά σε γ ε ν ε ά . Ο ι σ ο β ι ε τ ι κ ο ί κ ο ι ν ω νιολόγοι έχουν κ ά ν ε ι αξιόλογεε έρεβνεε πάνω στο θέμα αφτο κ α ι έχουν δημοσιέφσει τα συμπεράσματά-τουε. Για παράδειγμα παραθέτουμε ορισμένα απο τα συμπεράσματα μιαε μελέτης πάνω στα ιεραρχικα προνόμια τηε ανώτερηε π α ι δ ε ώ ς : Με τον αριθμό των υποψηφίων σήμερα, ο οποίος ε ί ν α ι α ρ κ ε τ έ ς φορές μεγαλύτερος απο τον αριθμό των κενών θ έ σεων γ ι α τ ι ς εισαγωγικες στο γυμνάσιο, η κοινωνία ε ν δ ι α φέρεται να εισαχθούν ε κ ε ί ν ο ι που, σε λ ί γ α χ ρ ό ν ι α , θα μπορούν να γίνουν οι άριστοι ειδήμονες . . . Είναι τ ε λ ε ί ως φανερό ό τ ι , και αν ακόμα οι διαγωνιζόμενοι ν έ ο ι έχουν ίσες ι κ α ν ό τ η τ ε ς , όσοι α π ' αφτους προέρχονται απο ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς με μεγαλύτερη μόρφωση, έχουν μεγαλύτερες π ι θανότητες να πετύχουν στις εισαγωγικες . . . Αγνοώντας τ ι ς σ υ ν θ ή κ ε ς , με τ ι ς οποίες εκπαιδέφτηκαν ο ι υποψήφιοι, και κρίνοντας μονάχα με βάση τ ι ς γ ν ώ σ ε ι ς - τ ο υ ς , οι ε π ι -
-212-
τροπές των εισαγωγικων εξετάσεων επικυρώνουν Οτην πράξη την ανισότητα των εφκαιριων. (19) Και απο τη μ ε λ έ τ η για την περιφρόνηση της αφρόκρεμας προς την χ ε ι ρ ω ν α κ τ ι κ ή εργασία: Ο ι κοινωνιολόγοι έχουν διαπιστώσει ό τ ι αρκετοί αριστούχ ο ι μαθητές στα σχολεία μέσης εκπαίδεφσης του Λ έ ν ι ν γκραντ έχουν αναπτύξει περιφρονητικη στάση απέναντι στη χειρωνακτική εργασία, στάση που Ουνορέβει με τη 0 ι χ α σ ι α . Στην πραγματικότητα, αφτο το πρόβλημα είχε σ κ ο πο να αντιμετωπίσει η Απόφαση της ΚΕ του Κάματος για την Εκπαιδεφτικη Μεταρΰθμιση (1959): " Α ρ κ ε τ ο ί υποψήφιο ι το θεωρούν υποβιβαστικο να δουλέψουν σε χ ε ι ρ ω ν α κ τ ι κή εργασία . . . " Σ τ η χώρα-μας (και τούτο διόλου δεν π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι μονάχα ανάμεσα στους ελέφθερουέ επαγγελματίες) ο κόσμος είναι έτοιμος να καταδικάσει τον νέο — κ α ι , πολυ περισότερο, τους γ ο ν ε ί ς του ν έ ο υ — που θα δουλέψει σε χαμαλοδουλ ε ι ε ς για να βγάλει το χ α ρ τ ζ ι λ ί κ ι - τ ο υ . . . Στο εξωτερικ ό , τα παίδια όλων των κοινωνικων στρωμάτων (αν ε ξ α ι ρ έ σ ε ι ς την αριστοκρατία, βέβαια), βγάζουν το χ α ρ τ ζ ι λ ί κ ι τους συνήθως, μεταφέροντας β α λ ί τ σ ε ς , πλένοντας π ι ά τ α , σαν πωλητές, σ υ ν τ η ρ η τ έ ς , κ λ π . Ε ί ν α ι , λ ο ι π ο ν , να α π ο ρούμε, που οι σπουδαστές μέσης εκπαίδεφσης στον Λ έ ν ι ν γ κ ρ α ν τ , έχοντας διαπαιδαγωγηθεί α π ' τα μ ι κ ρ ά τ α - τ ο υ ς να εργάζονται μόνο δ ι α ν ο η τ ι κ α , μόνο να μελετούν . . . κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι είναι φτιαγμένοι μόνο για τα επιστημονικά επαγγέλματα και ό χ ι για οποιαδήποτε άλη εργασία; Ο τ α ν η ζωη τους υποχρεώνει να " γ ί ν ο υ ν εργάτ ε ς " , τότε αφτο δεν θεωρείται μόνο υποβιβαστικο για το ά τ ο μ ο , αλα και κατακλυσμιαία καταστροφή . . . ΤΤιπιλίζουν συνέχεια τ ' αφτια του νέου ό τ ι μπορεί να έ χ ε ι απρόσκοπτη πρόσβαση σε κάθε επάγγελμα με " υ π ό λ η ψ η " , κ α ι ό τ ι μπΟρει να φτάσει μέχρι τα ανώτατα αξιώματα της κοινωνίας . . . Στην πράξη, ο αφοριΟμος αφτος αφαιρεί κάθε ελκυστικότητα απο όλα τα επαγγέλματα, έκτος απο τα απολύτως δ ι α ν ο η τ ι κ α , κ α ι έτσι αποπροσανατολίζει τους ν έ ο υ ς , ε κ θ ε ι ά ζ ο ν τ ά ς - τ ο υ ς σαν πανέφκολη, τη δύσκολη ε εκλογη μιας "θέσης στη ζωη" . ( 2 0 )
-213-
Για την κληρονομικη διάδοχη στα ελέφθερα επαγγέλματα, ένας ά λο« κοινωνιολόγος βρήκε ό τ ι όσο περισότερο γόητρο έχει το σ χ ο λ ε ί ο , τόσο υψηλότερης τάξης είναι η καταγωγή των ε ι σ α χ θ έ ντων . Τούτο το φαινόμενο είναι απόλυτα κατανοητο. Στα ανώτερα εκπαιδεφτικα ιδρύματα, όπως το Ιατρικό Ινστιτούτο, και το π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο , η πλειοψηφία των φοιτητών είναι παίδια γιατρών, δασκάλων και παρόμοιων, γ ι α τ ί , ανάμεσα Οτην διανόηση, τα επαγγέλματα αφτα είναι συνήθως " κ λ η ρονομικά" . (21) Η αποκρυΟταλούμενη αφτη κοινωνική α ν ι σ ό τ η τ α , σε συνδυασμό με τον π ο λ ι τ ι κ ο αφταρχιΟμο, που σημειώσαμε στο προηγούμενο κεφάλ α ι ο , είναι υπέφθυνη για τα ολοένα και περισότερα έκτροπα στη συμπεριφορά των σοβιετικών πολιτών. Τα τρία μεγαλύτερα προβλήματα, που αντιμετωπίζουν οι αξιωματούχοι για την επιβολή του νόμου, είναι η κλοπή της κρατικής περιουσίας, ο α λ κ ο ο λ ι Ομος και η εγκληματικότητα των νέων. Ο α λ κ ο ο λ ι σ μ ο ί , επι πολα χ ρ ό ν ι α , θεωρούνταν σαν κατάλοιπο απο τον καιρό του τσάρου, ό μως, μια και ο α λ κ ο ο λ ι σ μ ο ί είναι σήμερα ι δ ι α ί τ ε ρ α εξαπλωμένος Οτους νέους και στις γ υ ν α ί κ ε ς , η δικαιολογία αφτη δεν πιάνει π ι α . Τον Ιούνιο του 1973, μ ' ένα πλατια προπαγανδισμένο μ έ τ ρ ο , απαγόρεφσαν την πώληση των ποτών απο τ ι ς 11 το πρωι μέχρι τ ι ς 7 το βράδι για τις καθημερνες και περιόρισαν τ ι ς δυνατότητες για την πώλησή-τους. Ο μ ω ς το μέτρο τ ο ύ τ ο , σύμφωνα με την LITERATURNAYA ROSSIYA, παγιδέφτηκε απο ένα ολόκληρο " σ τ ρ α τ ό " κερδοσκόπων, που αγόραζαν βότκα στις νόμιμες ώρες γύρο στα 5 δολάρια την πίντα ( 1 / 8 του γαλονιου) και την πουλούσαν μετα για 7 δολάρια. Ο σ ο για την εκληματικότητα των νέων, αφτη π α ί ρ ν ε ι μορφές, που είναι γνώριμες στις ΗΤΤΑ: μάχες στους δρόμους, μ ι κ ρ ο κ λ ο π ε ς , και βανδαλισμοί, π . χ . σπάνε τους τ η λ ε φωνικούς θαλάμους KOL τ ι ς β ι τ ρ ί ν ε ς . Επίσης οι εφημερίδες παραπονούνται για τη νωθρότητα και για τον υλισμό της παραχαϊδεμένης νεότερης γ ε ν ι ά ς . " Ο λ ο ι - τ ο υ ς β α ρ ι ο ύ ν τ α ι , αν δεν υπάρχουν εξωτερικά ερεθίσματα, όπως τα ηλεκτρόφωνα, οι τ η λ ε ο ρ ά σ ε ι ς , τα μαγνητόφωνα, τα τηλεφωνήματα απο φίλους" (22). Ο " ε σ ω τ ε ρικός κόσμος" πόλων νέων βρίσκει έκφραση στη M O D N Y (παράγεται απο τη " μ ό δ α " ) και οι συγκαταβατικοι γονείς κατηγορούνται ό τ ι " χ α λ ο ύ ν " τα π α ι δ ι ά - τ ο υ ς — γ ι α τ ί τους δίνουν χρήματα για ν ' αγοράζουν τα τελεφταία εξεζητημένα καταΟκεβάΟματα της
-214-
καπριτσιόζας μόδας. Εξίσου οοβαρη με τ ι ς παράνομε« εκτροπες είναι η ολοένα και π ε ρισότερο εξαπλοΟμενη ηθικη τηε προσωπική« ανόδου και τηε α τ ο μικηε ικανοποίηση ε , ανεξάρτητα απο τ ι ε κοινωνικεε Ουνέπειεε. Στην πεντηκοΟτη επέτειο απο την ίδρυση τηε Ε Σ Σ Δ , ο αρχηγός του Κ Κ Λ ε ο ν ι ν τ Μπρέζνιεφ παραπονέθηκε για τα " κ ο ι ν ω ν ι κ ά κ α ρ κινώματα, . . . όπωε (η) έλειψη συνειδητότηταε στην εργασία, η απειθαρχία, το ρουτίνιαΟμα, και διάφορεε άλεε παραβιάσει« των προτύπων του σοσιαλιστικού τρόπου ζωηε" (23). Ο σοβιετικο« τύποε παρουσιάζει ανάγλυφα κ ι εμπεριστατωμένα την παρουσία κ α ι τη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α των " κ ο ι ν ω ν ι κ ω ν " αφτων "καρκινωμάτων". Α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι τεκμηριωμένα την αδιαφορία των σερβιτόρων, των υπαλήλων πωλήσεων, και των επιδιορθωτων στα κρατικα καταστήματα, αν δεν τουε δώσουν φιλοδώρημα, το οποίο πρόσφατα ανακηρύχθηκε υποβιβαστικη αστική α ν η θ ι κ ό τ η τ α . Περιγράφει τουε " Θ ε ί ο Βάσυαε" και τουε λεβάκουε — σ τ η ν κ υ ρ ι ο λ ε ξ ί α " ζ ε ρ β ο κ ο υ τ ά λ ε ε " δηλαδη τουε παράνομουε κ ο μ π ι ν α δ ό ρ ο υ ε — που με ένα ορισμένο ποσον επισκεβάζουν σπασμένα παράθυρα και βρΰοεε που τ ρ έ χ ο υ ν , τοποθετούν κουδούνια και κουρτινόβεργες, πατώματα, πουλουν λουλούδια ή μήλα, παραδίνουν αγωγού« φυΟικου αερίου Οε απόκεντρα σ π ί τ ι α , κ α ι κάνουν αμέτρητα άλα θελήματα, που οι κ ρ α τ ι κεε υπηρεσίεε μισοκάνουν ή δεν κάνουν καθόλου. Είναι τόσο σοβαρο το πρόβλημα, που η βδομαδιάτικη LITERATURN A Y A G A Z E T A τηε Ένωσηε Συγγραφέων πρότεινε να επιτραπεί η ι δ ι ω τ ι κ ή επιχείρηση για τη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α μικρών καταστημάτων και μικροεμπορίου — κ α φ ε τ έ ρ ι ε ε , ραφτάδικα, κομωτήρια, καταστήματα επιΟκεβων και ξενοδοχειακά εστιατόρια. " Ε ί ν α ι φανερό ό τ ι θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε την πείρα τηε Α ν α τ ο λ ι κ η ε Γερμανία«, τηε Ουγγαρίαε και τηε Πολωνίαε, όπου το άτομο, υπο ο ρισμένεε συνθήκεε και με τον κρατικό ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο έ λ ε γ χ ο , έ χ ε ι ορισμένη ελεφθερία δράση« στον τομέα των υπηρεσιών". Τα μέτρα αφτα θα σταματούσαν τ ι ε ατέλειωτεε ο υ ρ ε ε , που τ ε λ ι κ ά υποχρεώνουν τουε περισάτερουε καταναλωτεε να τα βγάζουν πέρα χωριε τ ι ε κ ρ α τ ι κ ε ε υπηρεσίες, επειδή θα αντέστρεφαν τα πράγματα, α ν τ ί , δηλαδη, -'α περιμένουν στην ουρα οι καταναλωτές, "θα τ ρ έ χουν οι επισκε|ΐαίτες απο πόρτα σε πόρτα, γ ι α τ ί θα ψάχνουν για κέρδη" (24). Ο ι επιπτώσεις της παραπάνω πρότασης για μια σοσιαλιστική κοινω-
-215-
v i a είναι αφταπόδεικτες κ α ι αναγνωρίζονται πλέρια απο T O U S σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ « η γ έ τ ε ς . Το 1963, ο Λ . Φ . Ι λ ί τ σ ε φ , τότε γραματέας της ΚΕ του Κ Κ Σ Ε , δήλωσε: " Α ν δεν ξεριζώσουμε τις η θ ι κ έ ς αρχές του αστικού κόσμου, αν δεν υψώσουμε το λαο στο επίπεδο της κομουνιστικής η θ ι κ η ς , αν δεν αναγενήσουμε πνεβματικα τον ά ν θρωπο, είναι αδΰνατο να χτίσουμε κομουνιστική κ ο ι ν ω ν ί α . Αφτη τούτη η φύση της κομουνιστικής κοινωνικής παραγωγής και κ α τ α νομής α π α ι τ ε ί καινούργιους ανθρώπους . . . καινούργια η θ ι κ η " (25). Ο λ ε ς οι μαρτυρίες δείχνουν ότι ο απαραίτητος " κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ο ς ά ν θρωπος" και η " κ α ι ν ο ύ ρ γ ι α η θ ι κ η " δεν έχουν γ ί ν ε ι πραγματικότητ α . Η σ ο β ι ε τ ι κ ή υπαληλοκρατία, απο την ίδια τη φ ύ σ η - τ η ς , δε μπορεί να θεροπέφσει τ ι ς α ι τ ί ε ς της βαθειας εθνικής α σ θ έ ν ε ι α ς . Α π ε ν α ν τ ί α ς , στρέφει τη θεραπεία προς τα συμπτώματα μονάχα, με σοφίσματα, όπως η υιοθεσία του δωδεκάλογου Ν έ ο υ Ηθικού Κώδικα κ α ι η επιμελής διασπορά-του σε σ χ ο λ ε ί α , κ ο λ ε κ τ ί β ε ς , εργοστάσια και μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ο κώδικας καλεί το λαο ν ' "αφοσιωθεί στον κομουνιστικο σκοπο . . . στην εφσυνείδητη δουλ ε ί α για το καλο της κοινωνίας . . . στην εντιμότητα τόσο στην κ ο ι ν ω ν ι κ ή όσο και στην ιδνωτικη ζωη . . . στην ασυμβίβαστη σ τ ά ση προς την α δ ι κ ί α , τον παρασιτισμό, την α ν ε ν τ ι μ ό τ η τ α , τον κ α ριεριαμο και τον χρηματικό εξαγοραΟμο" (26). Βέβαια, ο κώδικας δεν είχε κανένα φανερό αποτέλεσμα στην εθνική η θ ι κ η , γ ι α τ ί υ πάρχει α π ε λ π ι σ τ ι κ ό χάσμα ανάμεσα στην επίσημη "χρηστότητα" και στην κ ο ι ν ω ν ι κ ή πραγματικότητα. Έ τ σ ι , το τ ε λ ι κ ό αποτέλεσμα της διαφθορας κ α ι του ελιτισμού στην κορυφή, είναι η διαφθορα και το ατομικο βόλεμα στη βάση. Τα ειδικά καταστήματα κ α ι τα φακελάκια οδηγούν αναπόφεφκτα στα " κ ο ι ν ω ν ι κ ά καρκινώματα" και στους Θ ε ί ο Βάσυα. Η ασυμφωνία ανάμεσα στην επίσημη πίστη και στην κ ο ι ν ω ν ι κ ή πραγματικότητα δεν ε ί ν α ι ι δ ι α ί τ ε ρ ο φαινόμενο στην Ε Σ Σ Δ μονάχα. Το 1972 ο πρόεδρος Ν ί ξ ο ν άρχισε μια διαφημιστική κ α μ π ά ν ι α , ύψους δέκα εκατομυρίων δολαρίων, για να π ε ί σ ε ι την α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή κ ο ι ν ή γνώμη, ό τ ι " η Α μ ε ρ ι κ ή δεν έγινε πλούσια με την ακαματωσύνη" , κ α ι ό τ ι " η παραγωγικότητα δεν ε ί ν α ι η βρώμικη λ έ ξ η με τα 14 γ ρ ά μ α τ α , που σημαίνει ό τ ι ορισμένοι άνθρωποι εκμεταλέβονται τους υπόλοιπους" (27). Η καμπάνια του Ν ί ξ ο ν δεν είχε περισότερη ε πίδραση απο το σ ο β ι ε τ ι κ ο Ν έ ο Ηθικό Κώδικα και μάλιστα για την ί δ ι α ακριβώς βασική α ι τ ί α . Και οι δ υ ό - τ ο υ ς αποπειράθηκαν να θ ε -
-216-
ραπέφσουν
τα συμπτώματα
και ό χ ι
TIC
αιτίες.
Ο μ ω ς πρέπει να σημειώσουμε μια θεμελιακή διαφορα, που υπάρχει ανάμεσα στις δυο π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς Στις ΗΤΤΑ, η ασυμφωνία ανάμεσα σε πίστη και πραγματικότητα σημειώνεται, αποδοκιμάζεται και α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ε τ α ι δημάσια, με υπομνήματα ατόμων, οργανώσεων, κ ι νημάτων και αιρέσεων. Στην Ε Σ Σ Δ τ έ τ ο ι ο υ είδoυc αντιδράσει« είναι απαγορεβμένες, έκτος απο τα παράπονα με τη μορφή ε π ι στολών προς τον τύπο, που χρησιμοποιούνται απο την υπαληλοκρατία σαν οδηγος για την τιμωρία ιδιαίτερων καταχρήσεων. Ο ταν όμως ο Ιβαν Γ ι α κ χ ί μ ο β ι τ ς , ο γνωστός προϊστάμενος σε κ ο λ ε κ τ ι β ι κ ο αγρόκτημα στη Λ ι θ ο υ α ν ί α , έστειλε γράματα διαμαρτυρίας για τ ι ς π ο λ ι τ ι κ έ ς δίκες στη Ρωσία και για την εισβολή στην Τσεχοσλοβακία, τον παρέλαβαν οι ψ υ χ ώ τ ρ ο ι , οι οποίοι ανακάλυψαν κάποιες " ι δ ι ο μ ο ρ φ ί ε ς " στη συμπεριφορά-του. "Βάζει το κ ο ι ν ο συμφέρον υψηλότερα απο το δ ι κ ό - τ ο υ " , σημείωσαν οι ψυχίατροι, " έ χ ε ι γένια . . . πιστέβει ότι πρέπει να αφιερώσει τη ζωή-του στα ιδανικα του κομουνισμου . . . " Με αφτες τ ι ς κ α τ η γ ο ρ ί ε ς , ο Γιακχίμοβιτς φυλακίστηκε σε φρενοκομείο και καταδικάστηκε σε υποχρεωτική "θεραπεία μέχρις πλήρους ιάσεως" (28). Αφτο και πολα άλα παρόμοια συμβάντα εξηγούν, γ ι α τ ί ο αριθμός των ωρων, που αφιερώνει ο μέσος σ ο β ι ε τ ι κ ο ς εργάτης στα κ ο ι ν ά κάι στις π ο λ ι τ ι κ έ ς δραστηριότητες, μειώθηκε απο Ι Ο 7 τ ο 1924 σε 17 το 1959. Απο τ ό τ ε , ο αριθμός των ωρων, πιθανότατα, σ υ ν έχισε να μειώνεται κ α ι , μαζι μ ' αφτον, κατέρεφσε και το όνειρο του νέου σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ανθρώπου. Τη μοίρα του ο ν ε ί ρ ο υ τ ο ύ τ ο υ , μπορούμε να την δούμε στις εμπειρίες του Γενάδιου Μπογκομόλ ο φ , ενος ι δ ι α ί τ ε ρ α ζηλότυπου και παραγωγικού μηχανικού στο Λ έ ν ι ν γ κ ρ α ν τ , που έβγαζε δέκα φορές τη νόρμα-του για α λ ε σ τ ι κες μηχανές το 1975. Στη δεκαετία του 1 9 3 0 , ένας ανθρακωρύχ ο ς , ο Α λ ε ξ έ ι Στακχάνοφ, είχε παρόμοιες επιδόσεις υπερπαραγωγής και αμέσως έγινε εθνικός ήρωας' οι "στακχανοφικες μ έ θ ο δ ε ς " χ α ι ρ ε τ ί σ τ η κ α ν σαν πρότυπο κάθε σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ εργάτη. Σ ή μ ε ρ α , α π ε ν α ν τ ί α ς , η Ιζβέστια παραδέχεται ό τ ι ο Μπογκομόλοφ " δ ε ν είναι το καμάρι κ ι η χαρα των διεφθυντων και των κοματικων αξιωματούχων στο εργοστάσιο που δ ο υ λ έ β ε ι " . Επίσης ο ι σ υ ν ε ρ γάτες του Μπογκομόλοφ κάθε άλο παρα ενθουσιασμένοι ε ί ν α ι με τ ι ς παραγωγικές ε π ι δ ό σ ε ι ς - τ ο υ , τ ι ς οποίες θεωρούν σαν α π ε ι λ ή ενάντια στον σημερινό άνετο εργασιακό ρυθμό-τους. Ο ι μισθοί ε ί ν α ι χ α μ η λ ο ί , τα καταναλωτικό αγαθα σπάνια και η απόλυση σ χ ε δόν αδύνατη, έ τ σ ι , λ ο ι π ο ν , γ ι α τ ί ο εργάτης να προσπαθεί; Μ ι α
-217-
και το αρχικό σοσιαλιστικό όνειρο έ χ ε ι διαλυθεί, το αναπόφεφκτο συμπέρασμα του μέσου ρώσου εργάτη είναι, σύμφωνα με τα λόγια κάποιου εργάτη, "υποκρίνονται ότι μας πληρώνουν, έτσι κ ι εμείς υποκρινόμαστε ό τ ι δουλέβουμε" (29). Μετα απο εξήντα χρόνια με σοβιετικο σ ύ στημα, οι ρώσοι εργάτες επαναλαμβάνουν σήμερα το σ υ ν δ ι κ α λ ι σ τ ι κ ό σύνθημα του 19ου α ι . : " Α σ ή μ α ν τ η δουλεία για ασήμαντο μισθό".
Ο Ν έ ο ς MaotKoe Άνθρωπος Ο αμερικανός καθηγητης της διοίκησης των επιχειρήσεων και του διεθνούς εμπορίου Μπάρυ Μ . ΡίτΟμαν, έχει ανθολογήσει τους ό ρους που χρησιμοποιήθηκαν για να περιγράφουν τα χαρακτηριστικό του κ ι ν έ ζ ι κ ο υ λαου πριν απο την επανάσταση και σήμερα. Ο ι χ α ρακτηριστικές λ έ ξ ε ι ς και φράσεις, που χρησιμοποιούσαν πριν απο το 1949, ήσαν "υποψία, ν ε π ο τ ι σ μ ο ς , αφταρχικότητα, εβνοιοκρατ ώ , διαφθορα, κυριαρχία των συντηρητικών αρχουσων ομάδων, ε φθυνοφοβία, χρηματισμός, διάσωση των προσχημάτων με κάθε θ υ σ ί α , νωθρότητα, φιλαργυρία, έξαρση της ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ή ς παράδοσης . . . " . Ο ι σημερνοί επισκέπτες της Κ ί ν α ς , απο την ά λ η , π ε ριγράφουν τ ι ς εντυπώσεις-τους με όρους, όπως " φ ι λ ό π ο ν ο ι , αφοσ ι ω μ έ ν ο ι , με αφταπάρνηση, ε θ ν ι κ ι ο τ ε ς , περήφανοι, π ρ α κ τ ι κ ο ί , προσαρμοστικοί, π ε ι θ α ρ χ η μ έ ν ο ι , σαφείς, πολυμήχανοι, δραστήριο ι , ε ν ε ρ γ η τ ι κ ο ί , ε φ ε β ρ ε τ ι κ ο ι , παραγωγικοί, καλοπροαίρετοι, έ ν τ ι μ ο ι , π ο υ ρ ι τ α ν ο ί , ε ι λ ι κ ρ ι ν ε ί ς , απόλυτα συνεργάσιμοι, ο ι κ ο ν ό μ ο ι , λ ι τ ο ί , εβλαβεις προς τ ι ς αρετες και την αξιοπρέπεια της εργασίας . . . " ( 3 0 ) . Η αντίθεση ανάμεσα στους δύο καταλόγους είναι ι δ ι α ί τ ε ρ α εκπληκ τ ι κ ή , έχοντας μάλιστα υπόψη την παραδοσιακή κ ι ν έ ζ ι κ η π α θ η τ ι κότητα και την απροθυμία για πρόκληση του στάτους κ β ο , απο φόβο προς την κρατική εξουσία και απο σεβασμό προς τις κομφουκ ι α ν ε ς αρχές της ατομικής εσωτερικής αρμονίας και της κ ο ι ν ω ν ι κής η σ υ χ ώ ς . Το τ ε λ ι κ ό αποτέλεσμα της παράδοσης τούτης ήταν η γ ε ν ι κ ή ανησυχία για την εσωτερική ατομική πάλη και η αίσθηση της ατομικής π ο λ ι τ ι κ ή ς απομόνωσης και α ν ι κ α ν ό τ η τ α ς . Ο ι δ α ν ι κός νέος μαοΐκος άνθρωπος είναι το τελείως α ν τ ί θ ε τ ο — ε ί ν α ι ο αφτάρκης α κ τ ι β ι σ τ η ς , ο "ταφτόχρονα κόκινος και εμπειρογνώμονας" π ο λ υ τ ε χ ν ί τ η ς , ο σύντροφος με τη βαθεια αίσθηση της α π ο στολής " ν α υπηρετούμε το Λ α ο " , και ο αντιπαραδοσιακος, που π ι σ τ έ β ε ι ό τ ι η προσωπική και η εθνική σωτηρία μπορεί να ε π ι τ ε φ -
-218-
χθει
μονάχα με την αποτίναξη του ζυγου της
παράδοσης.
Αξιοσημείωτη πρόοδος έ χ ε ι γ ί ν ε ι για την πραγμάτωση του ι δ α ν ι κού αφτου ανθρώπου, όπως υποθέτει κάνεις απο την αντίθεση που υπάρχει στους καταλόγους του Ρίτσμαν και στις αναφορές των ξένων επισκεπτών, οι οποίοι εντυπωσιάζονται τόσο πολυ απο την παρουσία του νέου μαοϊκού ανθρώπου στην Κ ί ν α , όσο εντυπωσιάζονται οι επισκέπτες της Ρωσίας απο την απουσία του νέου σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ανθρώπου. Η α ι τ ί α της κ ι ν έ ζ ι κ η ς επιτυχίας είναι η θ ε μ ε λιώδης πεποίθηση του Μάο ό τ ι , αν δεν αλάζει ο άνθρωπος μαζι με την κοινωνία που ζ ε ι , η καινούργια κοινωνία θα πισωδρομει μέχρι που να μοιάσει απόλυτα με την π α λ ι α . Ά ρ α ο εξισωτισμος του Μάο δεν συνεπάγεται μονάχα την ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή , αλα και την ψυχολογική εξομοίωση, όχι μόνο την ανακατανομή του εισοδήματος, αλα και το σπάσιμο του φράγματος α ν ά μ ε σα στην "αριστοκρατία της δ ι α ν ό η σ η ς " , που εργάζεται με το μ υ α λ ό - τ η ς , και στις μ ά ζ ε ς , που εργάζονται με τα χ έ ρ ι α - τ ο υ ς . Γι 1 αφτο οι Κ ι ν έ ζ ο ι τ ο ν ί ζ ο υ ν συνέχεια το βασικό-τους θεώρημα, ό τ ι ο καινούργιος άνθρωπος δεν είναι το τ ε λ ι κ ό αποτέλεσμα της καινούργιας κ ο ι ν ω ν ί α ς , αλα η απαραίτητη προϋπόθεση γι* αφτην. Και υποστηρίζοντας την καθοδηγητικη τούτη αρχη, ι σ χ υ ρ ί ζ ο ν τ α ι ότι έχουν " μ ά θ ε ι απο το αρνητικό παράδειγμα" — α ν α φ έ ρ ο ν τ α ς , μάλον χωρίς λ ε π τ ό τ η τ α , τη μοίρα του νέου σοβιετικού ανθρώπου. Για να διαπλάσουν ή να αναπλάσουν τα 8 0 0 εκατομύρια ενήλικους και π α ί δ ι α , οι κ ι ν έ ζ ο ι κομουνιστές έχουν εγκαθιδρύσει ο ρ ι σ μ έ νους θεσμούς κ α ι συγκεκριμένη π ρ α κ τ ι κ ή . Καθώς σημειώσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, ο ' αφτους περιλαμβάνονται οι .σχολές της 7ης Μαΐου, η αρχη του χσία φανγκ ή " ν α κατεβαίνουμε κ ά τ ω " , η γ ε ν ι κ ή π ο λ ι τ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α , η μαζική αντιπροσώπεφση και η συμετοχη στις Επαναστατικές Επιτροπές, και το μαζικό εκπαιδεφτικο σύστημα, που ε ί ν α ι απο σκοπού σχεδιασμένο για να καταπολεμήσει την " α τ ο μ ι κ ή ιδιοκτησία της γνώσης". Η φράση αφτη συνοψίζει τον μαοΐκο ισχυρισμό, ό τ ι η παιδεία είναι κοινή επένδυση σ ' ένα συγκεκριμένο ά τ ο μ ο , αφου όλες οι β α θ μ ί δ ε ς - τ η ς , απο το ν η π ι α γωγείο ίσαμε την ανώτατη σ χ ο λ ή , ε ί ν α ι ουσιαστικα δωρεάν. Τα σ χ ο λ ε ί α , συνεπώς, πρέπει να βγάζουν σπουδαστές, που έχουν ε πιδιώξει την εκπαίδεφση σα μέσο για να υπηρετήσουν το λαο και ό χ ι για να αποκτήσουν ατομικό όφελος. Ο ι σπουδαστές οφείλουν να ε ί ν α ι πρότυπα για τον υπόλοιπο πληθυσμό, κάνοντας τρόπο
-219-
ζωης τα δυο πενταχου παρόντα συνθήματα: " Ν α Υπηρετούμε τον Λαο" και " Ν α ΤΤολεμόμε τον Εαφτούλη-μας". Για αφτο το λόγο κάθε σπουδαστής, απο το νηπιαγωγείο και μετα, ο φ ε ί λ ε ι να συνδυάζει τη χειρωνακτική με τη δ ι α ν ο η τ ι κ η εργασία. Απο μωρα α κ ό μ α , τουε ενθαρύνουν να σκουπίζουν το πάτωμα, να στρώνουν το τ ρ α π έ ζ ι , να πλένουν τα πιάτα και να στρώνουν το κ ρ ε β ά τ ι . Τα δημοτικά και τα γυμνάσια έχουν γ ε ι τ ο ν ι κ ο ύ ς αγρούς, όπου οι μαθητές εργάζονται κ α ν ο ν ι κ α , και εργαστήρια, όπου π α ράγουν εξαρτήματα για τα κ ο ν τ ι ν ά εργοστάσια. Ο ι απόφοιτοι του γυμνασίου, αγόρια και κορίτσια μ α ζ ι , διορίζονται σε δίχρονο ή τρίχρονο εργασιακό καθήκον σε κομοόνα, εργοστάσιο, σιδηρόδρομ ο , ο ρ υ χ ε ί ο , ν ο σ ο κ ο μ ε ί ο , ξενοδοχείο ή ναφπηγείο. Ο ι προτιμήσ ε ι ς - τ ο υ ς λαμβάνονται υπόψη, αλα δεν γ ί ν ο ν τ α ι κατανάγκη δ ε κ τ ε ς . Η συνέχιση ή όχι των σπουδών-τους, μετα την εργασιακή τους υπηρεσία, εξαρτάται απο τ ι ς συστάσεις, που θα πάρουν απο τους συνεργάτες-τους κ α ι απο τους υπέφθυνους του χώρου εργασίας . Ο ι συστάσεις τούτες βασίζονται στην εφυία (έχει ο υποψήφιος την ικανότητα να ωφεληθεί απο τ ι ς ανώτερες σ π ο υ δ έ ς ; ) , στην α ξ ι ο π ι σ τ ί α (είναι ο υποψήφιος εφσυνείδητος και αξιόπιστος συνεργάτης;) κ α ι στα π ο λ ι τ ι κ ά δικαιώματα (θα χρησιμοποιήσει ο υποψήφιος την παραπέρα μόρφωση για να υπηρετήσει το λαο ή τον εαφτούλη-του;). Ο σ ο ι δεν συστήνονται μπορούν (πράγμα που συχνά συμβαίνει) να παρακολουθήσουν κάποια απο τ ι ς πολυάριθμες ν υ χ τ ε ρ ι ν ε ς ή τ ε χ ν ι κες σ χ ο λ έ ς . Ο σ ο ι συστήνονται και εισάγονται στο ίδρυμα που ζ η τ ά ν ε , αφήνουν τον τόπο της εργασίας και αρχίζουν τη δέφτερη φάση της εκπαίδεφσής-τους. Υπάρχουν κάπου τρακόσια ιδρύματα ανώτερης π α ι δ ε ί α ς , τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ά ι ν σ τ ι τ ο ύ τ α , ε ι δ ι κ ε β μ έ ν ε ς σχολές κάλων τ ε χ ν ώ ν , κ α ι συνηθισμένα πανεπιστήμια. Πολα απο τα π α ν ε πιστήμια είχαν ιδρυθεί απο δυτικους κ α ι , πριν απο την Κ ο μ ο υ ν ι στική Επανάσταση, είχαν οργάνωση και δίδασκαν τα μαθήματα σύμφωνα με το δυτικό πρότυπο. Ο λ α τούτα αλάξανε με την Π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή Επανάσταση, στη δ ι ά ρ κ ε ι α της οποίας όλα τα πανεπιστήμια κ λ ε ί σ τ η κ α ν για τέσερα χ ρ ό ν ι α και το προσωπικό-τους στάλθηκε για εργασία στα εργοστάσια, στα ορυχεία κ α ι στις κομούνες για να " ξ α ν α ε κ π α ι δ ε φ τ ε ι απο τους εργάτες και τους α γ ρ ό τ ε ς " . To 1 9 7 0 τα πανεπιστήμια ξ α ν ά ν ο ι ξ α ν , και απο τότε χαράζουν προσεχτικά το δ ρ ό μ ο - τ ο υ ς , με τη
-220-
δοκιμή και το Οφάλμα, σύμφωνα με το ρόλο που ε π ι τ ε λ ο ύ ν στην καινούργια κ ο ι ν ω ν ί α . Η γ ε ν ι κ ή φύση του ρόλου αφτου καθορίζεται απο την καθοδηγητικη γραμη του προέδρου M d o . Ο λ α τα ε κ π α ι δεφτικα ιδρύματα οφείλουν να ε ί ν α ι " σ χ ο λ ε ί α δίχως τ ο ί χ ο υ ς " , " σ χ ο λ ε ί α με TIC πόρτες α ν ο ι χ τ ε ί ' . Τα πανεπιστήμια οφείλουν να λειτουργουν πρωταρχικό σαν παpdγovτεc εκσυγχρονισμού των ο πισθοδρομικών αγροτικών περιοχών, όπου εξακολουθεί να ζ ε ι το 8 0 ο / ο των Κ ι ν έ ζ ω ν . " Ο ι εργάτες κ α ι οι aγpότεc πρέπει να γ ί νουν δ ι α ν ο ο ύ μ ε ν ο ι " , προτρέπει ο πρόεδρος Μ ά ο , " κ α ι ο ι δ ι α ν ο ούμενοι να μεταμορφωθούν σε εpγάτεc και αγρότες" . Ο ι ε ν τ ο λ ε « αφτες έχουν οδηγήσει τα σχολεία σε αφτο που θα μπορούσε να ονομαστεί σαν κ ι ν έ ζ ι κ η εκδοχή του συστήμaτoc των "ανοιχτών έγγραφων" . Εδω, ο ôpoc αφτος δεν σημαίνει ό τ ι ο κ α θ έ ν α ς , που επιθυμεί να παρακολουθήσει το π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο , μ π α ι ν ο β γ α ί ν ε ι ελέφθερα. Στην πραγματικότητα, ο αριθμός των ε γ γεγραμένων δεν έ χ ε ι φτάσει ακόμα στο επίπεδο που είχε πριν απο την ΤΤολιτιστικη Επανάσταση. Το φθινόπωρο του 1974 μονάχα 167.000 ν έ ο ι σπουδαστές εγγράφηκαν, ενω πριν απο την ΤΤολιστικ η Επανάσταση ο αριθμός αφτος ήταν 2 ο ο . ο ο ο . Ο ι " α ν ο ι χ τ έ ς ε γ γ ρ α φ ε ί " στην Κίνα σημαίνουν μάλον ό τ ι εισάγονται φοιτητές με πνέβμα τ έ τ ο ι ο , που να εμποδίζεται η ανάδυση της κληρονομικής αφρόκρεμας, που υπήρχε στην προεπαναστατική Κίνα κ α ι που α ν α πτύσεται ξανα στην Ε Σ Σ Δ . Έτσι ε ξ η γ ε ί τ α ι και η έξαρση που δ ί ν ε τ α ι στα π ο λ ι τ ι κ ά δικαιώματα κ α ι στην κ ο ι ν ω ν ι κ ή υπεφθυνότητα, όταν θεωρούν τα συστατικα των υποψηφίων. Απο την αρχη της δ ε καετίας του 1 9 7 0 ακολουθούν το σύστημα έγγραφης των αναλόγων μεριδίων: 4 0 ο / ο εργάτες, 4 0 ο / ο α γ ρ ό τ ε ς , Ι Ο ο / ο Λαϊκός Α πελεφθερωτικος Σ ι ρ α τ ο ς , και Ι Ο ο / ο σ τ ε λ έ χ η ή διεφθυντες. Αν η επίδοση στη βαθμολογία αποτελούσε το μοναδικο κριτήριο για τ ι ς εγγραφες, τότε οι ομάδες που σήμερα έχουν Ι Ο ο / ο δικαίωμα συμετοχης, θα είχαν φτάσει να αποτελούν τα 9 0 ο / ο του σπουδαστικού κόσμου, όπως στο παρελθόν. Η π ο λ ι τ ι κ ή αφτη έ χ ε ι γενήσει κάποια φ ι λ ο ν ε ι κ ί α ανάμεσα στους εκπαιδεφτικους κύκλους στην Κ ί ν α , πολυ παρόμοια με κ ε ί ν η που παρακίνησε η κατάργηση των εισαγωγικων εξετάσεων σ τ ι ς ΗΤΤΑ. Το πρόβλημα ε ί ν α ι μήπως τα ακαδημαϊκό πρότυπα διακυβέβονται τόσο π ο λ υ , με το σύστημα των αναλόγων μ ε ρ ι δ ί ω ν , ώστε η Κ ί ν α να μην είναι πια σε θέση να αποκτήσει τους ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς , τους τ ε χ ν ι κ ο ύ ς , και τους επαγγελματίες που χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι , για να φτά-
-221-
Οει η χώρα στον εξαγγελμένο στόχο του "δυνατου σύγχρονου σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ο ύ κράτους" στο τέλος του αιώνα. Τον Απρίλη του 1975, οι σπουδάστε s του Κολέγιου Μηχανικών και Ηλεκτρολόγων της Σ χ ε ν ι α ν γ κ φιλονείκησαν πάνω στο πρόβλημα αφτο μ ' εφημερίδες τ ο ί χ ο υ . Μία ομάδα απο σπουδαστές ανάρτησε την εφημερίδα-της που διακήρυσε Οτι στους απόφοιτους των " ν έ ο υ τύπου σ ο σ ι α λ ι στικών πανεπιστημίων" δεν πρέπει να συμπεριφέρονται όπως στους " τ υ χ α ί ο υ ς ε ρ γ α τ ά κ ο υ ς " , γ ι α τ ί θα έχουν περισότερα να συνεισφέρουν. Μ ι α άλη ομάδα το θεώρησε αφτο " α η δ ι α σ τ ι κ ό " , κ α ι ανάρτησε τη δ ι κ ή - τ η ς εφημερίδα, όπου απαντούσε: " Α ν ε ξ ά ρ τ η τ α απο το τ ί ε ί σ α ι , οφείλεις να παραμένεις τυχαίος εργατάκος, π ρ ο κ ε ι μ έ νου η ΟτάΟη-σου να είναι προλεταριακή κ α ι να υπηρετείς το λ α ο . Ειδαλιως θα γ ί ν ε ι ς ο ανώτατος άρχοντας, που θα κάθεται στο σβέρκο του λ α ο υ , ή ο διανοούμενος αριστοκράτης" . Η τ ο π ι κ ή εφημερίδα, η L I A O N I N G D A I L Y , αναδημοσίεψε τα τ ζ α ν τ ζ ι μ π ά ο , συστήνοντας να μελετηθούν π ρ ο σ ε χ τ ι κ ά . Α κ ο λ ο ύ θησε ραδιοφωνική εκπομπή της Καντώνας με ανάλυση, που συμπέραινε ό τ ι το πρόβλημα παρέμενε ά λ υ τ ο . " Η πάλη ανάμεσα στις δύο παρατάξεις και στις δυο γραμες ε ί ν α ι ακόμα ο ξ ε ί α κ α ι σ ύ ν θετη στο μέτωπο της ανώτερης π α ι δ ε ί ά ς " (31). ΤΓροφανως η π α ι δεία στην Κίνα βρίσκεται σήμερα σε μεταβατικό στάδιο. Ο μ ω ς αμφισβητούνται τα μέσα και ό χ ι ο άκοπος. ΤΤώς μπορεί ν ' αποφεφχ θ ε ι ο ελιτισμός και η ι ε ρ α ρ χ ί α , αν δεν θυσιαστεί η απαιτούμενη εμπειρογνωμοσύνη; Η Ε Σ Σ Δ ε π ι δ ε ι κ ν ύ ε τ α ι σαν παράδειγμα του τ ί σ υ μ β α ί ν ε ι , όταν τα μέσα υποτάσονται στο άκοπο. Το δίλημα δεν π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι μονάχα στην π α ι δ ε ί α ' αναπόφεφκτα, διαπέρνα μιαν ολόκληρη κοινωνία που χαράζει ψηλαφητα το δρόμο-της προς τον σοσιαλιομο. Η κ ο μ ο υ ν ι σ τ ι κ ή κ ι ν έ ζ ι κ η η γ ε σ ί α , τυπικά τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν , δεν α ν α ζ ή τα τ ι ς λύσεις των προβλημάτων με αποφάσεις παρμένες στην κ ο ρυφή . Αλα το πρόβλημα προσδιορίζεται και σ υ ζ η τ ι έ τ α ι σε μ α ζ ι κ ή κ λ ί μ α κ α , κ α ι μετα δ ι ε ξ ά γ ε τ α ι πειραματισμός σε επίπεδο βάσης σ ' όλη τη χώρα. Τα αποτελέσματα αναφέρονται, τα μαθήματα α ν τ α λ ά σ ο ν τ α ι , κ α ι η διαδικασία της πανεθνικής διαΟταβρωτης γ ο ν ι μ ο π ο ί ησης σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι μέχρι που Οε κάποια συγκεκριμένη τοποθεσία να αναγνωριστεί α π ' όλους η ι κ α ν ο π ο ι η τ ι κ ή λύση του προβλήματος. Τότε η λύση τούτη γ ί ν ε τ α ι πρότυπο για όλη τη χώρα κ α ι όλα τα μέσα του κάματος και του κράτους χρησιμοποιούνται για την π λ α τ ε ί α διάδοσή-του και τη μέγιστη ε π ί δ ρ α σ ή - τ ο υ .
-222-
Στη γεωργία, π . χ . , το χωρίο Τατσάι Οτη βόρεια ΣανΟι ε κ λ έ χ τ η κ ε σαν εθνικό πρότυπο" απο το 1964 όλη η χώρα έχει πλημυρίσει με συνθήματα, που προτρέπουν: " Σ τ η γεωργία, να μαθαίνουμε απο το Τατσάι". Με τον ί δ ι ο τ ρ ό π ο , δέκα χρόνια αργότερα, το άσημο Κολέγιο Γεωργίας του Τοαογιανγκ, στην απομακρυσμένη και χωρις ενδιαφέρον γωνία της επαρχίας Λ ι α ο ν ι ν γ κ , ε κ λ έ χ τ η κ ε πρότυπο εκπαίδεφσης και ακολούθησε π α ν ε θ ν ι κ ή εκστρατεία με το σ ύ ν θημα: " Σ τ η ν εκπαίδεφση, να μαθαίνουμε απο το Τσαογιανγκ". Α ξιωματούχοι και σπουδαστές απο όλη τη χώρα κάνουν τ α ξ ί δ ι α ε π ι μόρφωσης στο κ ο λ έ γ ι ο και γυρνουν πίσω για να προπαγανδίσουν το "Δρόμο του Τσαογιανγκ" . Α ς ρίξουμε μια μ α τ ι α , τ ί ακριβώς ε ί ν α ι ο σημαντικός τούτος Δ ρ ό μος του Τσαογιανγκ. Βασίζεται πάνω σε αφτο που το ονομάζουν " εκπαιδεφτικο σύστημα του να ανεβαίνουμε πάνω και να κ α τ ε β α ί νουμε κάτω" — ν α ανεβαίνουμε στο κ ο λ έ γ ι ο κ α ι να κατεβαίνουμε στο χωρίο. Η αμφίδρομη αφτη διαδικασία συμορφώνεται εντελώς με την εντολή του προέδρου Μ ά ο , το πανεπιστήμιο να ε ί ν α ι ο ε ι λ ι κ ρ ι ν ή ς κ α ι ενεργητικός παράγοντας για τον εκσυγχρονισμό της υπαίθρου. Το σύστημα του Τσαογιανγκ δεν είναι τ ί π ο τ ' ά λ ο , παρα ένα ατέλειωτο ρέβμα σπουδαστών, που πηγαινοέρχονται απο το κ ο λ έ γ ι ο στο χ ω ρ ί ο , μεταφέροντας μ α ζ ί - τ ο υ ς τους νέους σπόρους, την καινούργια τ ε χ ν ι κ ή κ α ι τ ι ς νέες ι δ έ ε ς . Η αληλεπίδραση α ν ά μεσα σε σχολείο κ α ι χωρίο δ ι ε ξ ά γ ε τ α ι μέχρι το σημείο όπου τα δυο γ ί ν ο ν τ α ι ουόιαΟτικα έ ν α . Δ ε ν ε ί ν α ι πια το χωρίο ο απομονωμένος κ α ι εκμεταλεβόμενος τόπος της πνεβματικης στασιμότητας, ο ερημωμένος απο τους δραστήριους νέους που τον εγκατέλειψαν για τη γοητεφτικη π ό λ η , την γεμάτη εφκαιρίες. Την σημασία που έ χ ε ι αφτο για τα 8 0 ο / ο του κ ι ν έ ζ ι κ ο υ πληθυσμου, που ζ ε ι στις αγροτικές κ ο μ ο ύ ν ε ς , μπορούμε να τη δούμε στην αποκαλυπτική ανάλυση του Σίλας Χ . Λ . Γ ι ο υ , καθηγητη της ιστορίας στο Κολέγιο της Βοστώνης, που μας δ ί ν ε ι παρατηρήσεις απο πρώτο χ έ ρ ι . Το 1946, σε η λ ι κ ί α 16 ετων, ο καθηγητης Γιου έφυγε απο το χ ω ρ ι ό - τ ο υ , το Τ σ ε ν - τ ' ο υ , κάπου 2 3 0 μ ί λ ι α στα ν ό τ ι α του Π ε κ ί ν ο υ . Ο π ω ς και τα άλα χωρία της π ε ρ ι ο χ ή ς , ε ί χ ε κ ι αφτο πολυάριθμους ναούς για τη λ α τ ρ ε ί α των διαφόρων λ ε ι τ ο υ ρ γιών της καθημερινης ζωης του χωρίου. Ο Ναος της Μεγάλης Μάνας ήταν υπέφθυνος για τη γ ο ν ι μ ό τ η τ α ' οι στείρες γυναίκες κατάφεβγαν ε κ ε ι , αφήνοντας κάποια προσφορά σ ' ένα απο τα δυο ανοιγμένα χ έ ρ ι α - τ η ς . Ο Δράκων Βασιλιας είχε την εφθύνη για τη
-223-
βροχή· στον καιρό της ξηρασίας, ο ι χωρικοί τ ο ύ κ α ν α ν λ ι τ α ν ε ί α κ ά του απο τον καφτερο ή λ ι ο , ελπίζοντας πως η αφόρητη ζέστη θα τον υποχρέωνε να δ ι α τ ά ξ ε ι να β ρ έ ξ ε ι . Ο Βασιλιας Έντομο είχε τον πρώτο λόγο για τις ακρίδες κ α ι τ ' άλα καταοτροφικα παράσιτ α , και ο Βασιλιας Φάρμακο ήταν υπέφθυνος για την υγεία του χωρίου. "Οταν ο καθηγητης Γιου ξαναεπιΟκέφτηκε το Τ α ε ν - τ ' ο υ το 1973, μετα απο 27 χ ρ ό ν ι α , βρήκε τους θεούς άνεργους στους ναούς τ ο υ ς , γ ι α τ ί νέες ιδέες είχαν συνεπάρει τους χωρικούς. Ο π ω ς ό λ ο ι οι παρατηρητές απο τη Δύση, ο καθηγητης Γιου γράφει: "Είχα και γω τη γνώμη, που είχαν ό λ ο ι , για τη 'σκέψη του Μάο Τσετ ο υ ν γ κ ' . Τη θεωρούσα ουσιαστικα π ο λ ι τ ι κ ή ι δ ε ο λ ο γ ί α . Στο τ α ξ ί δ ι (για το χωρίο) συνειδητοποίησα ό τ ι η σκέψη του Μάο ήταν κάτι παραπάνω απο σκέτη π ο λ ι τ ι κ ή ' ήταν και ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή . Το ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή εδω αναφέρεται τόσο στη μεθοδολογία όσο και στην ε π ί λ υ ση των προβλημάτων" (32). Για παράδειγμα, ο γερο-χωρικος Φενγκ εξήγησε με ποιο τρόπο έ λυσε προβλήματα της βαμβακοκαλιέργειας, όταν ανακάλυψε κάποια ορισμένη κρίσιμη περίοδο Οτον κύκλο ανάπτυξης του μπαμπακιου. Στη διάρκεια της περιόδου αφτης, έδινε απόλυτη προσοχή στα τ ρ ί α " σ η μ ε ί α - κ λ ε ι δ ι α " : το ν ε ρ ο , το λίπασμα και τ ι ς αναλογίες τ ο υ ς . Μ ε παρατεταμένες " π ρ α κ τ ι κ έ ς π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς " , αφτος και οι σ υ ν τ ο π ί τ ε ς - τ ο υ "αντιλήφθηκαν το νόμο" που δ ι έ π ε ι τη βαμβακοανάπτυξη. Για τη διαδικασία αφτη, εξήγησε ο κύριος Φ ε ν γ κ , α κολούθησαν απλώς τη μεθοδολογία για την επίλυση των προβλημάτων , που αναφέρει ο πρόεδρος Μάο στα δυο γραφτά-του Για την ΤΤραχτικη και Για τ ι ς Α ν τ ι θ έ σ ε ι ς . Ένας άλος χωρικός, ο Λ ι Μ ι ν γ κ - σ α ν , ανέφερε πώς είχε α κ ο λ ο υ θήσει το Για την ΤΤραχτικη του προέδρου Μ ά ο , για να ενοήσει τον "ορθολογιΟμο" τ η « ταφτόχρονης καλιέργειας σταριού και μπαμπακ ι ο υ . Είχε παρατηρήσει ό τ ι , όταν αναπτύσονταν και τα δυο μ α ζ ι , ο αριθμός της μελίγκρας μειωνόταν αφάνταστα, ακόμα και όταν χρησιμοποιούσε ελάχιστο εντομοκτόνο. Μ ι α και δε μπορούσε να βρει λ ο γ ι κ ή εξήγηση για το φαινόμενο αφτο, πέρασε εφτά μ ε ρ ό ν υ χτα στους αγρούς, όταν ο ι βλαστοί του μπαμπακιου μπουμπούκιαζ α ν . Τέλος, ανακάλυψε το " ν ό μ ο " που δ ι έ π ε ι το φαινόμενο αφτο: τ ι ς περισότερες μ ε λ ί γ κ ρ ε ς τ ι ς έτρωγαν τα μικρά σκαθάρια του σ τ α ρ ι ο ύ , που ήταν φυτρωμένο δίπλα στο μπαμπάκι.
-224-
Καθόλου ε κ π λ η κ τ ι κ ό : η παραγωγικότητα οτο χωρίο του καθηγητη Γιου αφξήθηκε απο τον προεπαναοτατικο μέσο όρο των 1 5 0 κάτυ (1 κότυ = 1 , 1 λίμπρεε) ανα μου (1 μου = 1/6 εκτάρια) Οτα 6 0 0 KdVu ανα μου το 1973. Επιπρόοθετα, με το μεγάλο αριθμό των βαθιών πηγαδιών που α ν ο ί ξ α ν ε , το χωρίο κατάφερε να επιβιώσει στα δυο διαδοχικα χρόνια με τη χειρότερη ξηρασία στα τελεφταίϋ πενήντα χ ρ ό ν ι α . ΤΤράγματι, ο καθηγητης Γιου πληροφορήθηκε απο το γράμα σ υ γ γ ε ν ώ ν - τ ο υ , ότι η παραγωγή σταριού το 1974 αφξήθηκε στα 7 0 0 κάτυ ανα μου, παρα την ξηρασία. Η βελτιωμένη παραγωγικότητα έφερε κ α ι την α ν τ ί σ τ ο ι χ η βελτίωση στη διατροφή. Ενω πρώτα το σιτάλεβρο το απολάμβαναν μονάχα οι λ ί γ ο ι προνομιούχοι, τώρα είναι προσιτο σε όλους για τους οκτω μήνες του χρόνου ' στους υπόλοιπους τέσερις μήνες χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ούνται φθηνότερα α λ έ β ρ ι α . Το Ναο της Μεγάλης Μητέρας τον έ καναν κ λ ι ν ι κ ή , που φ ρ ο ν τ ί ζ ε ι για τον ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ο σχεδιασμό και όχι για τους άρενες απογόνους των πανάρχαιων ο ι κ ο γ ε ν ε ι ώ ν . " Σ ή μ ε ρ α , η σκέψη του Μάο Τ σ ε - τ ο υ ν γ κ " , συμπεραίνει ο κ α θ η γητης Γ ι ο υ , " ε ί ν α ι κάτι περισότερο απο π ο λ ι τ ι κ ή ι δ ε ο λ ο γ ί α . Είναι μέρος της νοοτροπίας των αγροτών σαν αποτελεσματικό μέσο για την επίλυση των προβλημάτων της γεωργίας και των άλων τ ο μέων της αγροτικής ζ ω ή ς " . "Ολα τούτα δεν σημαίνουν, ό τ ι η Κίνα έχει γ ί ν ε ι η χώρα των 8 0 0 εκατομυρίων αφοσιωμένων μαοϊκών. Η επίδραση του ε κ π α ι δ ε φ τ ι κου συστήματος κ α ι των ποικίλων αντιθεσμων, που είναι σ χ ε δ ι α σμένα για να εμποδίσουν την πισωδρόμηση, ε ί ν α ι αναντίρητη και εντυπωσιακή. Ο μ ω ς θα πρέπει να θυμόμαστε ακόμα, ότι η Κ ί ν α είναι η χώρα "όπου δυο φαρμακερα φίδια . . . κάνουν την επιροή τους αισθητη ταφτόχρονα, ο παραδοσιακός κ ι ν έ ζ ι κ ο ς μ α ν δ α ρ ι ν ι σμος, και η κομουνιστική APPARATCHIK (στελεχοκρατία, Σ τ Μ ) . . . " (33) Εκτος απο τ ι ς γραφειοκρατικές αφτες παραδόσεις, υ πάρχει κ α ι η α ν τ ί σ τ ο ι χ η παράδοση της υποταγής στην εξουσία — το τελείως α ν τ ί θ ε τ ο του π ο λ ι τ ι κ ο ύ ακτιβισμού και της α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α ς , που χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι την Α μ ε ρ ι κ ή απο την αρχή. Ένας μαοΐκος αξιωματούχος εξήγησε κάποτε στον Έντγκαρ Σνόου το πρόβλημα για τον απογαλακτισμό του λαου απο το πανάρχαιο έθιμο της δουλ ο π ρ έ π ε ι α ς . Η περιγραφή-του ε ί ν α ι αποκαλυπτική για κάθε πρόβλεψη σχετικά με το μέλον της Κ ί ν α ς : Στα πρώτα χρόνια της Επανάστασης γινόταν κ ά τ ι παράξε-
-225-
ν ο . "Οταν οι αγρότες ήρθαν Οτην οχτωβριανη επέτειο και περνούσαν μπρος απο την εξέδρα, πολοι έκαναν το κ ' ο υ τ ' ο υ μ*ροε Οτο ν πρόεδρο Μάο. Χρειάστηκε να βάλουμε φρουρά μπροστά ε κ ε ι , για va τους εμποδίζει να προσκυνάνε μέχρι το έδαφος. ΤΓαίρνει πολυ καιρό για να κάνεις το λαο να καταλάβει, ό τ ι ο πρόεδρος Μάο δεν είναι αφτοκράτορας ή θ ε ο ς , αλα ο άνθρωπος που θ έ λ ε ι ο ι αγρότες να στέκουν σαν άνθρωποι: με αλύγιστη τη μέση. (34) Επίσης δεν πρέπει να φέβγει απο τη σκέψη-μας η θέση των διαφωνούντων στη μαοϊκή Κ ί ν α . Ο σ ο ι είναι δεμένοι με τ ι ς θεμελιώδεις αρχές του μαοΐΟμου — κ α ι φαίνεται πως αποτελούν τ η σ υ ν τ ρ ι π τ ι κ ή πλειοψηφία— ε ί ν α ι ενθουσιώδεις ο π α δ ο ί , που καταλαβαίνουν ότι δεν είναι πια αποκλεισμένοι στους διαμαντένιους π ύ ρ γ ο υ ς - τ ο υ ς , αλα άνθρωποι, με ανθρώπινες σ χ έ σ ε ι ς , που ξέρουν να δίνουν και να π α ί ρ ν ο υ ν . Ο μ ω ς οι διανοούμενοι ε κ ε ί ν ο ι , που δε μπορούν να συμφωνήσουν με τ ι ς μαοϊκές αρχές και την π ρ α κ τ ι κ ή , δεν έχουν καμία θέση σ ' αφτο που αφτοαποκαλείται δικτατορία του προλεταρ ι ά τ ο υ . Έχουν να διαλέξουν ανάμεσα στη συνετή σιωπή και στη φ υ λ ά κ ι σ η , που συνοδέβεται απο την ασταμάτητη δ ι δ α σ κ α λ ί α , ώσπου να πεισθούν για τ ι ς λαθεμένες α π ό ψ ε ι ς - τ ο υ ς . Έχοντας όλα αφτα τα δεδομένα, ε ί ν α ι πια φανερό ό τ ι ο νέος μαοι κ ο ς άνθρωπος είναι πραγματικότητα — π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α μ ε γ α λ ύ τ ε ρη απο τον νέο σ ο β ι ε τ ι κ ο άνθρωπο— κ α ι , για αφτο το λ ό γ ο , ε ί ν α ι πιθανό να εξασκήσει αξιοσημείωτη επιροη πέρα απο τα σύνορα της Κ ί ν α ς . Εδω θα πρέπει να σημειώσουμε ό τ ι ορισμένες ιδιάζουσες εκδηλώσεις του μαοϊκού ζήλου μοιάζουν σαν ακραίες στα δυτικά γούστα κ α ι ίσως γ ι ' αφτο ν ' αποδειχτούν ανασταλτικές για την ε πίδραση του μαοΐΟμου στο εξωτερικό. Παράδειγμα, η περίπτωση του νεαρού στρατιώτη, Λ έ ι Φ ε ν , που για αρκετα χρόνια θεωρούνταν η προσωποποίηση του μαοϊκού ήρωα. Στη σύντομη ζ ω ή - τ ο υ , προτού σκοτωθεί Οε κάποιο ατύχημα, αφτος ο κ ι ν έ ζ ο ς "Φρανκ Μ έ ρ ι γ ο υ ε λ " , έκαμε πάρα πολα κατορθώματα. Διατηρούσε το κ α μ ι ό ν ι - τ ο υ σε άριστη κατάσταση, προσέφερε το μ ι σ θ ό - τ ο υ βοήθεια στους πλημυροπαθεις, στον ελέφθερο χ ρ ό ν ο - τ ο υ εργαζόταν στα δημόσια έργα, μετέφερε το παίδι ενος αγρότη μ ί λ ι α μακρια κάτω απο ραγδαία βροχή, και πάντα απόφεβγε τ ι ς επεφημίες ή τ ι ς α μ ο ι β έ ς . " Ν α μαθαίνουμε απο τον Λ έ ι Φ ε ν γ κ " , παρότρυνε ο Μ ά ο . Ο τύπος εκθείαζε τ ι ς όμορφες ε π ι δ ό σ ε ι ς - τ ο υ και γυρίστηκε μια τ α ι ν ί α με τη ζ ω ή - τ ο υ .
-226-
Ο κ ο ι ν ω ν ι κ ο ί α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό ς σκοπος της διδακτικής τοΰτης η θ ι κολογίας και της α μ ε ί λ ι χ τ η ς συνεχους διδασκαλίας ε ί ν α ι προφανής και α ξ ι έ π α ι ν ο ς , όμως, για τα δυτικά γούστα, ε ί ν α ι ακραίος κ α ι ε ν ο χ λ η τ ι κ ο ς . Ένας ξένος ανταποκριτής είδε την τ α ι ν ί α του Λ έ ι Φενγκ και παρατήρησε άτι το κ ο ι ν ο έφυγε απο την αίθουσα δακρυσμένο. Ο τ α ν αποτόλμησε να πει ό τ ι το κήρυγμα ήταν λ ι γ ά κ ι τραβηγμένο απ* τα μ α λ ι α , κ ά ν ε ι ς δεν τον κατάλαβε. Α ρ κ ε τ ε ς φορές, όταν νομίζαμε ό τ ι μπορούσαμε να μ ι λ ή σουμε, χωρίς να προσβάλουμε αφτους που ρωτούσαν (τη γνώμη-μας για την τ α ι ν ί α ) , τους δίναμε να καταλάβουν ό τ ι το είδος αφτο της αίρεσης των αφιερωμένων στην κ ο μουνιστική αγιωσύνη, που ανέδιναν οσμη δικαιοσύνης κ α ι α ρ ε τ ή ς , μας φαινόταν τελείως ανόητο. Κ ά ν ε ι ς δεν μας κατάλαβε τ ε λ ε ί ω ς . " Ο μ ω ς " , μας είπε κ ά π ο ι ο ς , " δ ε ν έ χουμε επινοήσει τ ί π ο τ α . Ο Λ έ ι Φενγκ πράγματι υπήρξε κ α ι όλα όσα αναφέρονται σ ' αφτον ε ί ν α ι α λ η θ ι ν α . Εξάλου, υπάρχουν εκατοντάδες χ ι λ ι ά δ ε ς Λ έ ι Φενγκ στην Κ ί ν α , κ α ι συγχαίρουμε τους εαφτοός-μας για αφτο* μονάχα με τέτοιους άντρες μπορούμε να προοδέφσουμε για την κ ο λ ε κ τ ι β ι σ τ ι κ η κ ο ι ν ω ν ί α " (35). Ο μ ω ς η κ ο ι ν ω ν ι κ ή δέσμεφση δεν μπορεί ν σ α π ο ρ ι φ τ ε ι σαν βαρετή χυδαιότητα ή σαν ι δ ε ο λ ο γ ι κ ή δουλοπρέπεια, α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά κ α ι μ ό νο επειδή μ ο ι ά ζ ε ι έτσι στον εξωτερικό παρατηρητη. Α λ ή θ ε ι α , ε ί ναι αφτη τούτη η δέσμεφση, που κ ά ν ε ι την σημερινη Κ ί ν α τόσο διαφορετική απο το σ ο β ι ε τ ι κ ο κόσμο, όσο κ α ι απο τον δ υ τ ι κ ό . Σε πολυ μεγαλύτερο βαθμό απο τα φράγματα ή τα εργοστάσια ή τ ι ς χορτάτες κ ο ι λ ί ε ς , ε ί ν α ι αφτες ο ι " ε κ α τ ο ν τ ά δ ε ς χ ι λ ι ά δ ε ς Λ έ ι Φ ε ν γ κ " , που έχουν εντυπωσιάσει τόσο πολυ τους ξένους παρατηρητές όλων των πολιτικών αποχρώσεων. Η παρακάτω αναφορα του ιησουίτη ιερέα Γουίλιαμ Φαν Έτεν Κάσευ στο τέφχος του 1975 του THE H O L Y CROSS QUARTERLY μας χ ρ η Λ μ έ β ε ι σαν παράδειγμα: Σ ' όλη την π ε ρ ι ο δ ί α , εντυπωσιάστηκα περισότερο απο τον πλούτο κ α ι το βάθος των άξιων του νέου κ ι ν έ ζ ι κ ο υ λ α ο υ . Βρήκα τους ανθρώπους αφτους π ο λ υ ε ι δ ε ι ς , θερμούς, φ ι λ ι κ ο ύ ς , ε β γ ε ν ε ι ς , εγκάρδιους, χαρούμενους, εφτυχισμέν ο υ ς , εφχαριστημένους, εφχάριστους, χρήσιμους, ε ι λ ι κ ρ ι ν ε ί ς , υ π ο μ ο ν ε τ ι κ ο ύ ς , γ α λ ή ν ι ο υ ς , ήρεμους, θαραλέους,
-227-
ε π ι μ ε λ ε ί ς , φιλόπονους, ν ο ή μ ο ν ε ς , ο ι κ ο ν ό μ ο υ ς , ε π ι δ έ ξ ι ους, εγκρατείς, αφελείς, απλούς, λιτοδίαιτους, περίεργ ο υ ς , α σ κ η τ ι κ ο ύ ς , στωικούς, πουριτανούς, δ ί κ α ι ο υ ς , μ ε ι λ ί χ ι ο υ ς , αποφασιστικούς, αποφασισμένους, αφοσιωμέν ο υ ς , πειθαρχημένους, α φ τ ά ρ κ ε ι ς , έ ν τ ι μ ο υ ς , αξιόπιστους, με α φ τ ο π ε π ο ί θ η σ η , . . . Στην επιστροφή-μας στις ΗΤΤΑ, κάποιοι απο μ α ς , συζητώντας τ ι ς αντιδράσεις-μας στην Κ ί ν α , προσπαθήσαμε να φέρουμε στη μνήμη-μας κάποια ε ν ο χ λ η τ ι κ η ή δυσάρεστη κατάσταση. Το μόνο π ε ρ ι σ τ α τ ι κ ό , π ο υ , τ ε λ ι κ ά , καταφέραμε να θυμηθούμε ήταν η εικόνα ενος αγρότη που έδερνε το γάιδαρό-του με κάποια εφχαρίστηση αποτυπωμένη στο πρόσωπό-του . . . Μ ι α κ α ι σήμερα στην Κίνα δεν θρησκέβονται, είναι φανερό ό τ ι η θρησκεία δεν έ χ ε ι καμία σχέση με την ανάπτυξη των αρετών του σύγχρονου Κ ι ν έ ζ ο υ . Το γεγονος αφτο φέρν ε ι το θεολόγο αντιμέτωπο με ένα περίπλοκο πρόβλημα: Τ ί ν α π ε ι για τον τόσο πολυάριθμο λ α ο , που ε π ι δ ί δ ε τ α ι σε τόσο πλατεία κλίμακα στην άσκηση αρετών τέτοιων π ο υ , στη δύση, θεωρούνται παραδοσιακο συνδεμένες με τ η θρησκεφτικη πίστη κ α ι με τα θρησκεφτικα κ ί ν η τ ρ α ; Ο προφήτης Ιωνας αντιμετώπισε κάποιο παραπλήσιο πρόβλημα με τους Ν ι ν ε β ί τ ε ς . Οποιαδήποτε κ ι αν είναι η εξήγηση, δεν χωράει α μ φ ι β ο λ ώ ό τ ι ο ι Κ ι ν έ ζ ο ι , αν μπορούσαν ποτε να το πληροφορηθούν, θα τρόμαζαν μπροστά στο επίπεδο της η θ ι κ η ς , που ε π ι κ ρ α τ ε ί σε κ ε ί ν ε ς τ ι ς δυτικές χώρες, που η γένηση κ α ι η α ν ά π τ υ ξ ή - τ ο υ ς χρωστάει τόσα πολα στο ρόλο της θ ρ η σ κ ε ώ ς , κ α ι που εξακολουθούν να υποτιμάνε τη σημασία της θ ρ η σκείας για τη ζ ω ή - τ ο υ ς . Αφτα τα θρησκεβόμενα έθνη υποφέρουν απο υπερβολική β ί α , π ε ί ν α , α δ ι κ ί α , εγωισμό, π ρ ο κατάληψη, πορνογραφία, ναρκωτικα κ α ι ό π λ α , άμως η Κίνα, χωρίς θ ρ η σ κ ε ί α , παράγει υ γ ι ε ί ς και ενάρετους ανθρώπους (36). Το κ ι ν έ ζ ι κ ο πρότυπο του αφιερωμένου στην κοινωνία νέου ανθρώπου ασκεί επίσης φανερή ελκυστικότητα στις υπανάπτυκτες κ ο ι νωνίες του Τρίτου Κόσμου, που τους λ ε ί π ε ι η π ο λ ι τ ι κ ή δραστηρι-
-228-
οποίηση, καθώς επίσης και η τ ε χ ν ο λ ο γ ί α και το κεφάλαιο. Έτσι η επαναστατική κυβέρνηση Φρελίμο (Μοζαμβικικο Απελεφθερωτικο Μέτωπο) της Μοζαμβίκης ε ξ ά γ γ ε ι λ ε , όταν πήρε την εξουσία στις 25 Ιούνη 1975, ό τ ι η κύρια προτεραιότητα δεν θα δινόταν στα δ ι ο ι κ η τ ι κ ά ή στα ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά μ έ τ ρ α , αλα στη "μεταμόρφωση της α τομικής σ κ έ ψ η ς " . Ο πρόεδρος Σαμόρα ΜατΟελ εξήγησε, ότι αφτο το μέτρο ήταν απαραίτητο για να α λ ά ξ ε ι " η φεουδαλική, παραδοσιακή νοοτροπία, που είναι κυρίαρχη στις αγροτικές π ε ρ ι ο χ ε ς " κ α ι " η α π ο ι κ ι α κ ή , κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ή νοοτροπία, πού ναι βαθια ριζωμένη στις αστυκες π ε ρ ι ο χ ε ς " . Η γ ε τ ι κ ο ί ρόλοι για το καλουπάρισμα του " ν έ ο υ ανθρώπου" στη Μοζαμβίκη δόθηκαν στο στρατό, που αριθμεί πάνω απο δέκα χ ι λ ι ά δ ε ς ά ν τ ρ ε ς , και στις " δ υ ν α μ ι κ έ ς ο μ ά δ ε ς " , ή τ ι ς κοματικες μ ο ν ά δ ε ς , που υπάρχουν σχεδόν σε κ α θένα θεσμό — ε ρ γ ο σ τ ά σ ι α , καταστήματα, σ χ ο λ ε ί α — στις φτωχογ ε ι τ ο ν ι έ ς και στις αγροτικές π ε ρ ι ο χ ε ς . Ο ι ε ι δ ι κ ο ί α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ο ί στόχοι είναι η καταπολέμηση του ελιτισμού και του φ υ λ ε τ ι σμου, η έξαρση της χειρωνακτικής εργασώς σαν "δεσμού ανάμεσα στην πράξη κ α ι στην γ ν ώ σ η " , και η "αποαποικιοποίηση" όλων των θεσμών. Το σύστημα για την απονομή της δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , π . χ . , πρόκειται να αναδομηθεί ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ά , ώστε η δικαιοσύνη να γ ί νεται κατανοητη στους απλούς π ο λ ί τ ε ς . " Σ κ ο π ό ς - μ α ς είναι να ξαναχτίσουμε την μ ο ζ α μ β ι κ ι κ ή - μ α ς προσωπικότητα και την κ ο υ λ τ ο ύ ρ α " , διακήρυξε ο Ματ σ ε λ , " κ α ι να δημιουργήσουμε κ α ι ν ο ύ ρ για νοοτροπία και καινούργια κοινωνία . . . Ο ι αρχηγοί οφείλουν να είναι τ α π ε ι ν ο ί και άγρυπνοι φύλακες ενάντια στη γραφειοκρατ ι κ ή ακαμψία . . . Ο λαος πρέπει να δ ί ν ε ι τη γνώμη-του και να παίρνει ο ί δ ι ο ς τ ι ς αποφάσεις" (37). Το πνέβμα των μαοΐΟτικων προτεραιοτήτων ε ί ν α ι φανερό και εφδιάκριτο.
-229-
7 Η ΥΠΟΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΕΠΕΡΧΟΜΕΝΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ Το πεπρωμένο του ανθρώπου είναι να κάνει πραγματικότητα την τέλεια ολοκλήρωση όλης της ανθρωπότητας. — Σερ Τζούλια ν Χόξλευ
Νομίζω ότι ο ΜεΟαίωνας έφταΟε κιόλας, μόνο που δεν το καταλάβαμε . . . Η μικρή κοινότητα θα αποκτήσει ξανα τα δικαιύματάτης . . . Κάτω απο την επιφάνεια, μια καινούργια ζωη κυοφορείται,που αγωνίζεται ακόμα να βρει το δρόμο-της . . . Το οήμερα είναι το φυτώριο του μέλοντος. — Λ ι ο ΰ ι ε Μάμφορντ
" Η Χ ε ι ρ ό τ ε ρ η Μορφή Τραγωδίας" Ζ ο ύ μ ε Οτην εποχή του παγκόσμιου αναβρασμού κ α ι των κ α ι ν ο τ ο μ ι ών . Η πράσινη χ λ ό η του ΤΤητ Σ ί γ κ ε ρ φυτρώνει παντού σε πολυάριθ μ ε ς π ο ι κ ι λ ί ε ς . Μ π ό σ η δ ε ς , γραφειοκράτες κ α ι τ ε χ ν ο κ ρ ά τ ε ς τ ρ α βούν το δρόμο των β α σ ι λ ι ά δ ω ν , τ ο υ παπαδαριού κ α ι των γ α ι ο κ τ η μ ό ν ω ν . Τ ό τ ε , λ ο ι π ο ν , γ ι α τ ί τόσο π ο λ ο ι εκπρόσωποι της Δύσης ε ί ν α ι β υ θ ι σ μ έ ν ο ι σε μάβρη α π ε λ π ι σ ί α ; Γ ι α τ ί προβλέπουν ό τ ι έφτασε το τ έ λ ο ς τ ο υ κ ό σ μ ο υ , ή ε π ι μ έ ν ο υ ν ν ' α π ο δ έ χ ο ν τ α ι τ η ν τ ε χ ν ο κ ρ α τ ι κ ή α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α σαν τη μόνη δ ι έ ξ ο δ ο για τους ο λ ο έ ν α κ α ι μ ε γαλύτερους μ π ε λ ά δ ε ς - μ α ς , ή να αυμβουλέβουν να σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο υ με ξηρές τροφές Οτα α τ ο μ ι κ α κ α τ α φ ύ γ ι α ;
-230-
Ο Ρόμπερτ Χέιλμπρονερ έδωσε την απάντηση στο β ι β λ ί ο - τ ο υ THE FUTURE AS HISTORY (1959), που ήταν ρ ι ζ ι κ ά διαφορετικο σε ύ φος και απόψεις απο την τελεφταία μ ε λ έ τ η - τ ο υ THE H U M A N PROSPECT (1975). Ο ι ι σ τ ο ρ ι κ έ * δυνάμεις των ημερών-μας, έ γραφε το 1959, "μπορούμε να πούμε ότι εξακολουθούν να τραβούν το δρόμο προς την αισιοδοξία και την πρόοδο" . Το κ α κ ο , όμως, ε ί ν α ι , που η Δύση σήμερα είναι μάλον ο στόχος παρα η αιχμή των δυνάμεων αφτων. Κατα σ υ ν έ π ε ι α , η Δύση δε βρίσκεται πια σε α ρ μονία με τ ι ς δυνάμεις που διαμορφώνουν την αβριανη πραγματικότ η τ α . " Ε ί ν α ι φοβερο πνεβματικο χ τ ύ π η μ α " , συμπέραινε ο Χ έ ι λ μπρονερ, " ν α αισθάνεται κάνεις ό τ ι δεν συμετέχει πια στο τ α ξ ί δι της ανθρωπότητας" (1). Η αίσθηση αφτη είναι τελείως φανερή στα δυο παρακάτω αποσπάσματα του υπουργου εξωτερικων Χένρυ Κ ί σ ι ν γ κ ε ρ : (1) Για τους Α μ ε ρ ι κ ά ν ο υ ς , τραγωδία συνήθως σημαίνει να θ έ λ ε ι ς κ ά τ ι με ό λ η - σ ο υ την ψυχη και να μη μπορείς να τ ' α ποκτήσεις . Ο μ ω ς πολοι άνθρωποι έμαθαν απο τα διδάγματα της ι δ ι ω τ ι κ ή ς - τ ο υ ς ζωης, και τα έθνη έχουν μάθει απο την ι σ τ ο ρ ι κ ή - τ ο υ ς ε μ π ε ι ρ ί α , ό τ ι η χ ε ι ρ ό τ ε ρ η μορφή τ ρ α γωδίας είναι να θ έ λ ε ι ς κ ά τ ι με όλη-σου την ψυχη, να το αποκτας και να διαπιστώνεις την κ ε ν ό τ η τ ά - τ ο υ . Και το να αποκτας αφτη ν την αίσθηση της ιστορικής ταπείνωσης κ α ι της α ν ι κ α ν ό τ η τ α ς , που ε ί ν α ι και η εμπειρία μέσα απο την οποία περνάμε τώρα σα λ α ο ς , είναι οδυνηρότατο (2). (2) Δ ε ν βλέπω για ποιο λόγο θα πρέπει να στεκόμαστε α μ έ τοχοι κ α ι να παρατηρούμε απαθείς μια χώρα να γ ί ν ε τ α ι κ ο μ ο υ ν ι σ τ ι κ ή , επειδή ο ί δ ι ο ς ο λ α ό ς - τ η ς είναι ανέφθυνος (3). Τα αισθήματα, που εκφράζονται στα δυο παραπάνω αποσπάσματα, κατα τ ύ χ η , σ χ ε τ ί ζ ο ν τ α ι τόνα με τ ' ά λ ο . Ο Κ ί σ ι ν γ κ ε ρ ε ί ν α ι α π α ι σ ι ό δ ο ξ ο ς , γ ι α τ ί ζητάει να εφαρμόσει το αμερικανικό ισοδύναμο του Δόγματος Μ π ρ έ ζ ν ι ε φ (που δικαίωσε τη σ ο β ι ε τ ι κ ή επέμβαση στις εσωτερικες υποθέσεις των χωρων της ανατολικής Εβρώπης) σε όλη την υδρόγειο. Το εγχείρημα τούτο είναι τόσο ανήθικο όσο κ α ι ο υ τ ο π ι κ ο . Ο τ α ν η πορτογαλική δικτατορία καταρίφθηκε, ο Κ ί σ ι ν γ κ ε ρ αισθάνθηκε υποχρεωμένος να σ τ ε ί λ ε ι δυο αποστολές, για να εξακριβώσουν τον ενδεχόμενο κίνδυνο για κομουνιστική
-231-
διάδοχη. "Οταν η θέση του Φράνκο στη ν I σπανία κ λ ο ν ι ζ ό τ α ν , ο Κ ί σ ι ν γ κ ε ρ , μαζι με τον πρόεδρο Φ ο ρ ν τ , επισκέφτηκαν τον η λ ι κ ι ω μένο δ ι κ τ ά τ ο ρ α , για να υποστηρίξουν την καταρακωμένη εξουσία τ ο υ . Εξαιτίας τηε π ο λ ι τ ι κ ή « αστάθειας στην Ι τ α λ ί α , η α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή πρεσβεία στη Ρώμη εργάστηκε πυρετωδως στο παρασκήνιο για να παγιδέφσει τη συμετοχη του Κ Κ Ι στην ι τ α λ ι κ ή κυβέρνηση. Ο ταν η στρατιωτική χούντα κατέρεφσε στην Ελάδα, ο Κ ί σ ι ν γ κ ε ρ στιγμάτισε ανεξάρτητους π ο λ ι τ ι κ ο υ ε αρχηγουε, όπωε τον Αντρέα ΤΤαπανδρέου κ α ι τον αρχιεπίσκοπο Μ α κ ά ρ ι ο , σαν του«· "Κάστρο τηε Μ ε σ ο γ ε ί ό υ " . Έ τ σ ι , γεγονότα που θα χ α ι ρ ε τ ί ζ ο ν τ α ν με ενθουσιασμο απο την Α μερική τον 19ο αιώνα, όπωε η απελεφθ'ρωση των καταπιεσμένων λαων τηε Μεσογείου απο τουε αιμοσταγειε τ υ ρ ά ν ο υ ε - τ ο υ ε , α ν τ ι μετωπίζονται απο την επίσημη Α μ ε ρ ι κ ή τον 2 0 ο αιώνα με κακα προαισθήματα κ α ι σαν κίνδυνοε που πρέπει να συντρίβει με κάθε μέσο. Καταλαβαίνουμε γ ι α τ ί ο ι δημοκράτεε του Τζέφερσον κ ύ τ α ζαν το μέλον με εμπιστοσύνη τον παλιό κ α ι ρ ό , τότε που τιμούσαμε την πόλη-μαε Υψηλάντηε, μ»: το όνομα του Έληνα Επαναστάτη Αρχηγού. Ο ί δ ι ο ε ο Τζέφερσον είχε π ε ι : " Η γέρικη Εβρώπη ο φ ε ί λ ε ι να σ τ η ρ ι χ τ ε ί στουε ώ μ ο υ ε - μ α ε , και να κουτσαίνει δ ί π λ α - μ α ε , ακουμπισμένη πάνω-μαε, παρα τα υποκριτικά προσκόματα παπαδαριού και βασιλιάδων . . . Τί κολοσοε που θα γ ί ν ο υ μ ε ! . . . η συσπείρωση για το δ ί κ ι ο και την ελεφθερία όληε τηε γηε ! Μ ' α ρέσουν τα όνειρα για το μέλον καλύτερα απο την αναδρομή στην ι σ τ ο ρ ί α " (4). Ο μ ω ε στον σημερινό κόσμο, όπου οι δ ο σ Λ ο γ ο ι κ α ι ο ι βασανιστές στηρίχτηκαν επι χρόνια στην Αθήνα με τα α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ό δολάρια και τουε αμερικάνουε πράχτορεε, δεν ε ί ν α ι ε κ π λ η κ τ ι κ ό , που ο Κ ί σ ι ν γ κ ε ρ φιλοσοφεί απαισιόδοξα για το έθνοε που " θ έ λ ε ι να αποκτήσει κάτι με ό λ η - τ ο υ την ψυχη" και μ ό λ ι ε το αποκτήσει " δ ι α π ι σ τ ώ ν ε ι την κ ε ν ό τ η τ ά - τ ο υ " . Ο μ ω ε κενο και χ ι μ α ι ρικό δεν ε ί ν α ι το μέλον του έθνουε, αλα ο ρόλος που αφτόκλητα ανάλαβε ο Κ ί σ ι ν γ κ ε ρ σα " Ν ο ν ο ε " τηε ανθρωπότητας, που αποφασ ί ζ ε ι , πότε ένα ολόκληρο έθνος ε ί ν α ι " α ν έ φ θ υ ν ο " , και α π ε ι λ ε ί να το τιμωρήσει γ ι ' αφτο. Στη Σ ο μ α λ ί α , π . χ . , μια μαρξιστική ομάδα απο αξιωματικούς του στρατού κατέλαβε την εξουσία το 1969. Ο ι ΗΤΤΑ αμέσως μετα α π ' αφτο σταμάτησαν την ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή βοήθεια. Ο ι αξιωματικοί στράφηκαν προς την Ε Σ Σ Δ για β ο ή θ ε ι α , για να στηρίξουν τ ι ς ένοπλες δυνάμεις κ α ι την ο ι κ ο ν ο μ ί α . Απαντώντας στις α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ε ς κ α -
-232-
τ η γ ο ρ ί ε ς , ό τ ι οι ΡώΟοι κατασκέβαζαν βάση κατεφθυνομένων βλημάτων Οτη Μπερμπέρα, Οτον στρατηγικό κόλπο του Ά ν τ ε ν , κάποιος σομαλος συνταγματάρχης υποστηρίζει: "Είμαι μ α ρ ξ ι σ τ ή ς , όμως δε παίρνουμε διαταγές ούτε απο τη Μόσχα ούτε απο το Π ε κ ί ν ο . Θ έ λω να σας κάνω να νιώσετε ότι δεν είμαστε οικόπεδο εφκαιρίας — τ ο μικροσκοπικο συν ή πλην στην ισοροπία των δυνάμεων Α ν α τολής και Δ ύ σ η ς — αλα κ ρ ά τ ο ς , έθνος ανθρώπων φτωχων που θ έ λουν να ζήσουν" (5). Ο ι τ έ τ ο ι ο υ είδους δηλώσεις και φ ι λ ο δ ο ξ ί ε ς δεν περιορίζονται μονάχα στη Σ ο μ α λ ί α . Και κάθε Ν ο ν ο ς , ε ί τ ε βρίσκεται στο Λεφκο Ο ί κ ο ε ί τ ε στο Κ ρ ε μ λ ί ν ο , που ξ ε κ ι ν ά να τ ι μωρήσει κάθε τ έ τ ο ι α διακήρυξη ανεξαρτησίας, 8ε μπορεί παρα να πικραθεί με κάτι σοβαρότερο απο τη μελαγχολία του Κ ί σ ι ν γ κ ε ρ . Η καθαρή αλήθεια ε ί ν α ι ό τ ι δεν είμαστε μάρτυρες του σκοτεινού μέλοντος της ανθρωπότητας, όπως δ ι α τ ε ί ν ο ν τ α ι ο Κ ί σ ι ν γ κ ε ρ κ α ι άλα ανθρωπάκια του κ α τ ε σ τ η μ έ ν ο υ , αλα του σ κ ο τ ε ι ν ο ύ μέλοντος της απαρχαιωμένης π ο λ ι τ ι κ ή ς κ α ι των θεσμών των Η Π Α . Το σημείο τούτο το αποσαφήνισε ένας βιετναμέζος εκπρόσωπος, που κάθησε κάμποσο καιρό στην Α μ ε ρ ι κ ή . Πολοι Βετναμέζοι αντιλαμβάνονται ό τ ι οι Α μ ε ρ ι κ ά ν ο ι θα πρέπει να αισθάνονται καταπτοημένοι με την κατάσταση των πραγμάτων στη χώρα-τους, μια κ α ι ξέρουν όλες τ ι ς μανούβρες του Ν ί ξ ο ν . Παρόλ' αφτα θα συναντήσω έναν Α μ ε ρ ι κ ά ν ο , στο ειρηνεφτικο κ ί ν η μ α , που δεν αισθάνεται έτσι και δεν θα προσπαθήσει να αποδώσει τη μελαγχολία του στους Βιετναμέζους για κάποιο ακαθόριστο λ ό γ ο . 1 σως τούτος να είναι υπόλειμα του περασμένου α μ ε ρ ι κ ά ν ι κου μεσιανικου ζ ή λ ο υ , όταν " ό , τ ι ήταν καλο για την Α μ ε ρ ι κ ή , όφειλε να είναι καλο και για τον υπόλοιπο κ ό σμο" . . . Σα Βιετναμέζος, αισθάνομαι λ ύ π η , που βλέπω ό τ ι οι Α μ ε ρικάνοι εξακολουθούν ν ' αρνούνται ό τ ι τ ο φταίξιμο ε ί ν α ι δ ι κ ό - τ ο υ ς — δ η λ α δ η , ό τ ι η τωρινή ύφεση οφείλεται σε κ ρ ί σεις κ α ι στον ί δ ι ο τον Ν ί ξ ο ν — και να θεωρούν ό τ ι για ό λα φταίνε οι Βιετναμέζοι. Καθόσο αφορα εμας, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε ε ί ν α ι να σας τραβήξουμε την προσοχή ε κ ε ι που π ρ έ π ε ι . Βγάλτε λοιπον το μάθημά-σας απο τον πόλεμο του Βιετνάμ. (6)
-233-
" Ο ΤΤιο Δημιουργικός Διεθνής Θ ε σ μ ό ς " Αν έχει κ α ν ε ι ε το βλέμα στραμένο Ö T O V μ έ λ ο ν , κ ι όχι Οτο παρελθ ό ν , θα αντιληφθεί την πρόΟινη χλόη του ΤΤητ Σ ί γ κ ε ρ , που φυτρώνει περνώντας μέθα απο το στρωμένο τ σ ι μ έ ν τ ο . Η χλόη τούτη, καθώς σημειώσαμε στα προηγούμενα τέΟερα κεφάλαια, αντιπροΟωπέβει τις προσπάθειες που γίνονται παντού για να α λ ά ξ ε ι το π α γκόσμιο σ κ η ν ι κ ό , όπως τούτο διαμορφώθηκε απο τότε που η Δύση άρχισε την υπερπόντια επέκταση, που διαμόρφωσε το σύγχρονο κόσμο. Και ε ι δ ι κ ό τ ε ρ α , η βασική ώθηση των παγκόσμιων υποθέσεων στο τέλος του 2 0 ο υ αιώνα και στις αρχές του 21ου αιώνα θα είναι η ολοκληρωτική αναδόμηση των παγκόσμιων διεφθετήσεων και σχέσεων, που έχουν αναδυθεί μετα τα τ α ξ ί δ ι α του Χριστόφορου Κολόμβου κ α ι του Βάσκο δα Γάμα. Η αναδόμηση αφτη θα γ ί ν ε ι στις χώρες του Τρίτου Κόσμου κ α ι στις σ χ έ σ ε ι ς - τ ο υ ς με τον α ν α πτυγμένο κόσμο. Αν ρίξουμε μια ματια Οτην αναδόμηση του Τρίτου Κόσμου πρώτα, θα παρατηρήσουμε κάποια π ο λ ι τ ι κ ή αποκέντρωση, που θ υ μ ί ζ ε ι το διαμελισμό της ρωμαϊκής αφτοκρατορίας. Σήμερα στον Τρίτο Κ ό σμο, όπως και στη ρωμαϊκή αφτοκρατορία κοντά δυο χ ι λ ι ά δ ε ς χρόνια π ρ ι ν , θα υπάρξει κάποιο δυνάμωμα στην τοπική αφτονομία και στις παραδόσεις, σαν αντίδραση ενάντια στην ολοένα και π ε ριΟότερο κ α τ α π ι ε σ τ ι κ ή κ α ι εκμεταλεφτιχη κυριαρχία των μητροπολιτικών κ έ ν τ ρ ω ν . Η αφτοκρατορικη δομη της Ρώμης παραδόθηκε στον φεουδαλικο δ ι α μ ε λ ι σ μ ό ' σήμερα οι μεγάλες αφτοκρατορίες του 19ου αιώνα έχουν παρόμοια δ ι α μ ε λ ι σ τ ε ί . Η τάση της παγκόσμιας αναδιοργάνωσης φαίνεται νάναι προσανατολισμένη προς την κατα περιοχες αφτονομία — ό π ω ς υποδηλώνεται απο την επανανάδυση της Κ ί ν α ς , απο το πρόσφατο σύνθημα του Α ν ό ι " η ν ο τ ι α ν α τ ο λ ι κ ή Ασία στους νοτιανατολικούς Α σ ι ά τ ε ς " , απο τ ι ς ολοένα και μεγαλύτερες δ ι ε κ δ ι κ ή σ ε ι ς της Λ α τ ι ν ι κ ή ς Αμερικής ενάντια στον " Γ ι ά ν κ η κ ο λ ο σ ο " , απο την π ο λ ι τ ι κ ή αφύπνιση και την αφξανόμενη δύναμη του αραβικού κόσμου, και απο τους νικηφόρους α π ε λ ε φ θ ε ρωτικους αγώνες των αφρικανικών αποικιών της Πορτογαλίας και τη συνακόλουθη επίταση του αγώνα της μάβρης Αφρικής ενάντια στα ρατσιστικό καθεστώτα των λεφκων στα νότια του Ζ α μ π έ ζ ι . Παρόμοια, στον ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο τομέα η πτώση της Ρώμης οδήγησε στο διαμελισμό της αφτοκρατορικης οικονομίας και στην εμφάνιση του τιμαριωτισμού, μ« τ η συνακόλουθη συστολή του εμπορίου και των
-234-
πόλεων, και την ερείπωση των δρόμων και των λ ι μ α ν ι ώ ν . Η τάση, που επικρατεί στην οικονομία σήμερα τ ε ί ν ε ι και αφτη προς το δ ι α μ ε λ ι σ μ ό ' το κ ί ν η μ α , που υ π ά ρ χ ε ι , τ ε ί ν ε ι στο πέρασμα απο την π α / κ ό σ μ ι α στην ε θ ν ι κ ή , κ ι ακόμα και στην τ ο π ι κ ή , κλίμακα των οικονομικών λ ε ι τ ο υ ρ γ ι ώ ν . Ο α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό ς άκοπος των χωρων του Τρίτου Κόσμου είναι η κ υ ρ ι ο λ ε κ τ ι κ ή κατάργηση του Τρίτου Κόσμου — ε ξ ο ρ ι σ μ ο ύ , οι χώρες τούτες είναι υ π ο τ ε λ ε ί ς και εξαρτημένες απο τα μητροπολιτικά κέντρα του Πρώτου και του Δ έ φτερου Κόσμου. Η άνιση τούτη σχέση ήταν το αποτέλεσμα της επέκτασης του δ υ ναμικου δ υ τ ι κ ο υ καπιταλισμού σε όλον τον κόσμο ήδη απο τον 15ο αιώνα, του καπιταλισμού που δημιούργησε για πρώτη φορα την κ υ ρ ι ο λ ε κ τ ι κ ά παγκόσμια οικονομία, που βασίζεται στον παγκόσμιο καταμερισμό της εργασίας. Ο ί δ ι ο ς ο Κάρολος Μαρξ απότισε φόρο τιμής στο ιΟτορικο τούτο επίτεβγμα του καπιταλισμού: " Η αστική τ ά ξ η , στη διάρκεια της μόλις εκατοντάχρονης κ υ ρ ι α ρ χ ί α ς - τ η ς , έχει δημιουργήσει τ ι ς μαζικότερες και πιο κολοσιαίες παραγωγικές δυνάμεις απο όλες τ ι ς προηγούμενες γενιες μ α ζ ι " . Η παγκόσμια βιομηχανικη παραγωγή πολαπλασιάστηκε έξη φορές, και η α ξ ί α του παγκόσμιου εμπορίου πάνω απο δέκα φορές, ανάμεσα στα I 8 6 0 και 1913. Υ π ή ρ χ ε , όμως, και η σ κ ο τ ε ι ν ή πλεβρα της ανθηρης αφτης ανθρώπινης παραγωγικότητας. Η παγκόσμια ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή τούρτα γ ι ν ό τ α νε μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η , αλα τα κομάτια ολοένα και α ν ι σ ό τ ε ρ α . Έχουν υ π ο λ ο γ ί σ ε ι , ό τ ι η διαφορα στο κατα κεφαλή εισόδημα ανάμεσα σε αναπτυγμένες κ α ι υπανάπτυκτες χώρες ήταν χονδρικά τρία προς ένα το 1 8 0 0 , εφτα προς ένα το 1914, και δώδεκα προς ένα είναι σήμερα. Μ α ι τ ί α του εβρυνόμενου χάσματος ήταν η υπόταξη των αποικιακών οικονομιών στις ανάγκες των μητροπολιτικών κέντρων, τα οποία επέβαλαν κάθετα ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά δεσμά στις α π ο ι κ ί ε ς (δηλαδη τ ι ς αλυσόδεναν στις ο ι κ ο ν ο μ ί ε ς των αποικιοκρατικών χωρων) κ α ι ό χ ι ο ρ ι ζ ό ν τ ι ο υ ς οικονομικούς δεσμούς (ανάμεσα στους διάφορους ντόπιους τ ο μ ε ί ς των αποικιακών ο ι κ ο ν ο μ ι ώ ν ) . Ο ι κάθετες αφτες ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς σχέσεις απόληξαν στις ο ι κ ο ν ο μ ί ε ς της μ ο ν ο κ α λ ι έ ρ γ ε ι α ς , ο ι οποίες παρήγαγαν μονάχα ορυκτά και γεωργικά είδη για εξαγωγή, κ α ι , φ υ σ ι κ ά , δε μπορούσαν να οδηγήσουν σε καθολική κ α ι ολοκληρωμένη ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ανάπτυξη. Κατα συνέπεια κ α τ α δ ί κ α σ α ν τ ι ς χώρες του Τρίτου Κόσμου στην εξάρτηση κ α ι στη φρικιαστική υψηλη ανεργία που τ ι ς χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι σήμερα.
-235-
Το παγκόσμιο τούτο ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ούοτημα δικαιώθηκε στη Δύση απο τη θεωρία των συγκριτικών πλεονεκτημάτων (που υποστηρίζει ά τ ι ορισμένες περιοχες ε ί ν α ι κατάληλες για την παραγωγή ορισμένων αγαθών) και τηε διεθνουε εξειδίκεφσηε τηε παραγωγηε. Η θεωρία αφτη ίσωε να είχε κάποια αξία σε κάποιον υποθετικο κόσμο, τ έ τοιοε κάσμοε όμωε ουδέποτε υπήρξε βέβαια. Κ α ι , στην πράξη, η θεωρία αφτη ήταν υπέφθυνη για την εμφάνιση του Τρίτου Κόσμου στιε μ έ ρ ε ε - μ α ε , ο οποίοε α π ο τ ε λ ε ί τ α ι απο χώρες, η υπανάπτυξη των οποίων ήταν το υποπροΐον τηε εμφάνισηε του αναπτυγμένου κόσμου. Ο ι άνισεε σχέσειε ά ρ χ ι σ α ν , όταν τ ι ε πρώτες α π ο ι κ ί ε ε τ ι ε ε κ μ ε τ α λέβονταν με τ ι ε εμποροκρατικεε δ ι α τ ά ξ ε ι ε , σύμφωνα με τ ι ε ο π ο ί ε ε , οι θησαβροι και οι πρώτεε ύλεε φορτώνονταν για την "μητέρα χώρα" . Συνεχίστηκαν σ ' όλο τον 19ο αιώνα, όταν η πρακτική του " ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ο ύ του ελέφθερου εμπορίου" ένταξε στην ο ι κ ο ν ο μ ί α τηε παγκόσμιαε αγοραε π ο λ ι τ ι κ ά ανεξάρτητεε χώρεε, όπωε η Λ α τ ι ν ι κ ή Α μ ε ρ ι κ ή κ α ι η Τσαρική Αφτοκρατορία, ημιανεξάρτητεε χώρεε, όπωε η Οθωμανική κ α ι η Κ ι ν έ ζ ι κ η Αφτοκρατορία, και κ α ν ο ν ι κ ε ε α π ο ι κ ί ε ε , όπωε η Ινδία κ α ι η αφρικανική ή π ε ι ρ ο ε . Εκείνο τον κ α ι ρ ό , η Δύση είχε γ ί ν ε ι τόσο ισχυρή ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά , χάρη στη Βιομηχ α ν ι κ η Επανάσταση, ώστε δεν είχε ανάγκη απο τυπικουε α π ο ι κ ι α κούς δεσμούς. Η απρόσκοπτη είσοδος στις αγορές αρκούσε, κ α ι , πράγματι, την προτιμούσαν απο τους αναχρονιστικούς αποικιακούς δεσμούς, που επέβαλαν την υποχρέωση να διατηρούν πανάκριβο γραφειοκρατικό και στρατιωτικό μηχανισμό στις αποικιοποιημένες περιοχες. Η κατάσταση αφτη εξακολουθεί σήμερα, γ ι α τ ί , μολονότι οι α π ο ι κ ι α κ έ ς αφτοκρατορίες έχουν ε ξ α φ α ν ι σ τ ε ί , ο ι κ υ ρ ί α ρ χ ε ς - υ π ο τ α κ τ ι κ ε ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς σχέσεις είναι δυνατότερες όσο ποτε ά λ ο τ ε . Το κύριο όργανο για τον ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο έλεγχο είναι η πολυεθνική γ ι γ α ν τ ι α ί α ε τ α ι ρ ώ , που π α ί ζ ε ι σήμερα το ρόλο που έπαιζε άλοτε η H U D S O N BAY κ α ι η Εταιρία των Ανατολικών Ινδιών. Τα πρώτα χ ρ ό ν ι α , οι έμποροι της H U D S O N BAY αντάλασαν ένα μακρύκανο μουσκέτο με τόσεε γούνεε που, στρωμένεε στο έδαφοε, έφταναν στο ύφος του μουσκέτου. Ο ι αντιπρόσωποι της Εταιρίας των Α ν α τολικών Ινδιών κατέλαβαν τ ι ς επαρχίες της Ι ν δ ί α ς , όπου μάζεβαν φόρους, έλεγχαν το εμπόριο, κ α ι αποσπούσαν " δ ώ ρ α " , που θ ύ μ ι ζαν τη δίψα για χρυσάφι των κονκουισταντόρες στην αφτοκρατορ(ά των Αζτέκων και των 1 ν κ α ς .
-236-
Σήμερα ορισμένοι παρατηρητές δ ι α τ ε ί ν ο ν τ α ι ό τ ι ο ι πολυεθνικες γ ι γ ά ν τ ι ε ς εταιρίες παίζουν τελείως διαφορετικο ρόλο απο κ ε ί ν ο των προκατόχων-τους — ό τ ι όταν πλουτίζουν ο ι π ο λ υ ε θ ν ι κ ε ς , α φτόματα πλουτίζουν κ α ι ο ι χώρες του Τρίτου Κόσμου, στις οποίες λ ε ι τ ο υ ρ γ ο υ ν . Έτσι ο Ν τ ά ν ι ε λ Μ ι ί υ ν ι χ α ν , εκπρόσωπος των ΗΤΤΑ στον O H E , ισχυρίστηκε στα Ερμηνεφτικα Σχόλια (Μάρτης 1975) ότι " η πολυεθνική ε τ α ι ρ ί α , που συνδυάζει το σύγχρονο μ ά ν α τ ζ μεντ με τη φιλελέφθερη εμπορική π ο λ ι τ ι κ ή , ε ί ν α ι , καθώς υποστηρίζουν , ο πιο δημιουργικός διεθνής θεσμός του 2 0 ο υ α ι ώ ν α " . Η εξαγγελία του Μόυνιχαν ε ί ν α ι συγγενής με κ ε ί ν η των εκπροσώπων της σχολής οικονομικών του Μάντσεστερ τον 19ο αιώνα, ο ι ο π ο ί ο ι , εκθειάζοντας τ ι ς αρετες του παγκόσμιου ελέφθερου εμπορ ί ο υ , επέμεναν ό τ ι ωφελούσε το ί δ ι ο ς Εβρωπαίόυς κ α ι α π ο ι κ ί ε ς — ω φ έ λ ε ι ε ς , που απόρεαν απο τον δ ι ε θ ν ή καταμερισμό της εργασύις. Στο μ ε τ α ξ ύ , β έ β α ι α , η υφαντουργική βιομηχανία των Ινδιών ε ί χ ε κατακρεουργηθεί, οι χωρικοί της Ιάβας κ α ι της Ινδίας υποχρεώθηκαν να καλιεργουν γ ι ο ύ τ α , μπαμπάκι κ α ι λουλάκι κ α ι ό χ ι τα τρόφιμα που χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ν για να καταπολεμήσουν τους θανάτους απο π ε ί ν α , και η Κίνα τιμωρήθηκε, δια πυρός κ α ι σιδήρου, επειδή τ ό λ μ η σ ε , σε πείσμα της ιεράς αρχής του ελέφθερου εμπορίου, να απαγορέφσει την εισαγωγή του βρετανικού ό τ ι ο υ απο την Ι ν δ ί α . Έτσι είναι κ α ι σήμερα. Ό , τ ι ε ί ν α ι καλο για τ ι ς π ο λ υ ε θ ν ι κ ε ς , θεωρείται καλο κ α ι για τ ι ς χώρες όπου λειτουργουν α φ τ ε ς , μ ο λ ο ν ό τ ι το τελείως α ν τ ί θ ε τ ο ε ί ν α ι ε π ι δ ε ι κ τ ι κ ά φανερό σχεδόν σε κάθε ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο δ ε ί χ τ η του Τρίτου Κόσμου — α ν ε ρ χ ό μ ε ν η α ν ε ρ γ ί α , ανερχόμενες υποχρεώσεις, κατερχόμενο επίπεδο διατροφής κ α ι υ γ ε ί α ς , κ α ι κατερχόμενο κατα κεφαλή πραγματικό ε ι σ ό δ η μ α — πτώση απόλυτη κ α ι αντίστροφα ανάλογη με την ανάπτυξη των α ν α πτυγμένων χω ρω ν . ΤΤαρα την έξοδο κ ι ν δ ύ ν ο υ , π ο υ , π ρ ο ν ο η τ ι κ ά , έβαλε στα λ ό γ ι α - τ ο υ ο Μ ό υ ν ι χ α ν , τ ι ς λ έ ξ ε ι ς "καθώς υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο υ ν " , οπωσδήποτε β ρ ί σκεται σε δύσκολη θ έ σ η , προκειμένου να υποστηρίξει τ η φράση τ ο υ , μπροστά στα δ ε δ ο μ έ ν α , που παρουσιάζουν πρόσφατες μ ε λ έ τες της παγκόσμιας ο ι κ ο ν ο μ ί α ς , όπως η G L O B A L REACH των Ρίτσαρντ Μπάρνετ και Ρόναλντ Μύλερ ( S I M O N A N D SCHUSTER, 1974) κ α ι η PERSISTENT POVERTY του Τζωρτζ Μπέκφορντ ( O X FORD UNIVERSITY PRESS, 1975). Υποστηρίζουν α κ ό μ α , ό τ ι ο ι πολυεθνικες παρέχουν το απαραίτητο
-237-
κεφάλαιο για την ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ανάπτυξη των καθυστερημένων περιοχ ώ ν , όμως Οτην πραγματικότητα συμβαίνει το τελείως α ν τ ί θ ε τ ο : ε ί ν α ι οι υπανάπτυκτες περιοχες που εφοδιάζουν με κεφάλαια τ ι ς αναπτυγμένες π ε ρ ι ο χ ε ς . Μ ι α μ ε λ έ τ η του O H E , το 1 9 7 0 , αποκάλυψε ό τ ι , ανάμεόα Οτα 1957 και 1965, οι α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ε ς π ο λ υ ε θ ν ι κές χρηματοδότησαν το 83 ο / ο των ντόπιων λατινοαμερικάνικων επενδύΟεών-τους, είτε απο επανεπενδυμένα κέρδη ε ί τ ε απο λ α τ ι ν ο α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ε ς αποταμιέφβεις. Μονάχα το 17 ο / ο της σ υ ν ο λ ι κής αμερικανικής επένδυσης είχε τη μορφή πραγματικής κεφαλαιακής μεταφορας απο τ ι ς ΗΤΤΑ στη Λ α τ ι ν ι κ ή Α μ ε ρ ι κ ή . Επιπρόσ θ ε τ α , η παγκόσμια εμβέλεια των π ο λ υ ε θ ν ι κ ώ ν , τ ι ς καθίστα ι κ α νές ν ' αγοράζουν και να πουλουν Οε δ ι κ έ ς - τ ο υ ς θ υ γ α τ ρ ι κ έ ς , και έτσι να εξάγουν απο τον Τρίτο ΚόΟμο εμπορέβματα Οε τ ι μ έ ς ε ξ ε φ τ ε λ ι σ τ ι κ ε ς και να διατιμούν τ ι ς εισαγωγές-τους Οε δυσθεόρατα Οψη. Το τ ε λ ι κ ό αποτέλεσμα είναι η καθαρή ροη κεφαλαίου κάθε χρόνο απο τ ι ς φτωχές στις πλούσιες χώρες, τάση που ε π ι τ α χ ύ ν ε ται απο το δυσβάσταχτο, με το χ ρ ό ν ο , φορτίο των υποχρεώσεων των φτωχων χωρων. Ανάμεσα Οτα I 9 6 0 και 1 9 7 0 ο ι εξωτερικες δημόσιες υποχρεώσεις των χωρων του Τρίτου Κόσμου ανέβηκαν α πο 19 Οε 66 διΟεκατομύρια δολάρια, κ α ι , στη διαδικασία της εξώφληοης των υποχρεώσεων αφτων, ο Τ ρ ί τ ο : Κόσμος πληρώνει κάθε χρόνο στις αναπτυγμένες χώρες πολυ περιΟότερα α π ' όσα παίρνει με τη μορφή βοήθειας. Έχουν υποστηρίξει α κ ό μ α , ό τ ι ο ι πολυεθνικες παρέχουν ε π α γ γ έ λ ματα Οε χώρες που τα χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ι οπωσδήποτε, όμως τ η φύση των επαγγελμάτων αφτων συνήθως δεν την ε ξ ε τ ά ζ ο υ ν . Η FAIRCHILD CAMERA και η TEXAS INSTRUMENTS συγκαταλέγονται ανάμεσα οτις πολυάριθμες α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ε ς γ ι γ α ν τ ι α ί ε ς ε τ α ι ρ ί ε ς , που έχουν εγκαταστάσεις στο Χονγκ Κ ο ν γ κ , όπου το 6 0 ο / ο της ενήλικης εργατικής δύναμης εργάζεται εφτα μέρες τη βδομάδα. Υπάρχει επίσης και η π α ι δ ι κ ή εργατική δύναμη στο Χονγκ Κ ο ν γ κ , που α ρ ι θ μ ε ί 3 4 . 0 0 0 παίδια η λ ι κ ί α ς 14 ετων κ α ι κάτω, τα μιΟα απο τα οποία εργάζονται απο δέκα και πάνω ώρες τη μέρα. Η ROLLEI CAMERA C O M P A N Y της Γερμανίας μετέφερε τ ι ς εγκαταΟτάσεις-της Οτη Σιγκαπούρη, όπου το επίπεδο μισθοδοσίας είναι στο 1 / 6 του γερν ι κ ο υ και η κυβέρνηση εγγυάται πως δεν υπάρχουν σκοτούρες απο την πλεβρα των εργατικών σωματείων. Η GELMART INDUSTRIES φ τ ι ά χ ν ε ι στηθόδεσμους ( M A I D E N F O R M , SEARS, M O N T G O M E R Y WARD, KRESGE κ λ π . ) στις Φ ι λ ι π ί ν ε ς , όπου ο βασικός μισθός ε ί ναι 4 3 , 2 0 δ ρ χ . 1 . 2 0 ) τη μέρα κ α ι όπου εργάτες με 15 χρόνια
-238-
προϋπηρεσία παίρνουν 5 0 , 4 0 δ ρ χ . 1 . 4 0 ) τη μέρα. Ο μεγαλύτερο« αριθμό« αμερικανικών εγκαταστάσεων στο εξωτερικό, είναι στο Μ ε ξ ι κ ό " το 1974 586 εγκαταστάσεις, που απασχολούσαν 68 χ ι λ ι ά δ ε ς ε ρ γ ά τ ε ε , βρίσκονταν δίπλα στα σύνορα. Η ε λ κ υ σ τ ι κ ό τ η τα βρίσκεται στο βασικό ωρομίσθιο, που ήταν 21 δρχ. (58 σεντς) για τουε ενήλικους άνδρες το 1973. Ό τ α ν , όμως, με την πίεση των εργατικών σωματείων το ωρομίσθιο ανέβηκε στις 41 δ ρ χ . ( 1 . 1 3 δ ο λ . ) , οι εταιρίες άρχισαν να προσανατολίζονται προς την Α ΐ τ η , όπου το βασικό ημερομίσθιο είναι 47 δ ρ χ . (1 . 3 0 δ ο λ . ) . Ο ι χαμηλές αφτες παροχές ίσως να δ ι κ α ι ώ ν ο ν τ α ν , αν τα επαγγέλματα παρείχαν τα μέθα για τον εμβολιασμο των τεχνολογικών δ ε ξ ι ο τ ή τ ω ν , που απαιτούνται για την ντόπια ανάπτυξη. Ο μ ω ς δεν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι και μεγάλη επιδεξιότητα για να συναρμολογήσεις ά πλες η λ ε κ τ ρ ι κ ε ς ΟυΟκεβες, π α ι χ ν ί δ ι α , ρούχα ή είδη σπορ. 'Αλωστε οι ε π ι δ ε ξ ι ό τ η τ ε ς , που μπορεί να αποκτούν ο ι εργάτες, είναι τελείως άσχετες με τις ντόπιες α ν ά γ κ ε ς ' έ τ σ ι , αν κ λ ε ί σ ε ι κάποιο ξένο εργοστάσιο, οι εργάτες μένουν εγκαταλειμένοι κ α ι , φυσικά, α ν ε ι δ ί κ ε φ τ ο ι . Σοβαρότερο είναι το γεγονος ό τ ι , όταν κάποια πολυεθνική εταιρία υπογράφει συμβόλαιο με μια κυβέρνηση του Τρίτου Κόσμου για τη μεταφορα τ ε χ ν ο λ ο γ ί α ς , οι α μ ο ι β έ ς - τ η ς ε ί ναι συνήθως εξωφρενικες' επιπρόσθετα, στα 8 0 ο / ο των συμβολαίων, σύμφωνα με μ ε λ έ τ η του O H E , απαγορέβεται η χ ρ η σ ι μ ο π ο ί ηση της εισαγόμενης τεχνολογίας για την παραγωγή εξαγωγικων προϊόντων. Η επιθυμία των πολυεθνικών για τον περιοριΟμο του ανταγωνισμού είναι κατανοητη, αλα το αποτέλεσμα είναι ότι ε μποδίζονται οι χώρες του Τρίτου Κόσμου να κερδίζουν ξένο σ υ ν άλαγμα με τ ι ς εξαγωγες. Επιπρόσθετα, η εισαγόμενη τεχνολογία χρησιμοποιεί συνήθως, κατα κύριο λ ό γ ο , κεφάλαιο, συνεπώς π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε ι την απασχόληση, πράγμα τελείως αντιπαραγωγικό για τον υπανάπτυκτο κόσμο, που υποφέρει απο έλειψη κεφαλαίου και έχει 3 0 ο / ο ανεργία. Η ακαταληλότητα της μεταφερόμενης τεχνολογίας στον Τρίτο Κ ό σμο είναι ι δ ι α ί τ ε ρ α φανερή στη γεωργία. Ο ι έρεβνες πάνω στη γεωργία, ε ί τ ε διεξάγονται απο τ ι ς πολυεθνικες ε ί τ ε απο τ ι ς μ η τ ρ ο π ο λ ι τ ι κ έ ς κυβερνήσεις κ α ι τα π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ά - τ ο υ ς , έχουν α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό σκοπο την ανάπτυξη της μονοκαλιέργειας ειδών ε ξαγωγής. Σπάνια κάποια μ ε λ έ τ η , επιχορήγηση ή υποδομικη δ ι ε φ κόλυνση ε ί χ ε σκοπο την κ α λ ι έ ρ γ ε ι α τροφίμων για τουε ν τ ό π ι ο υ ς . Τα αποτελέσματα της κατάστασης αφτης μπορούμε να τα δούμε,
-239-
λ . χ . , στιε Σευχέλες της Α φ ρ ι κ ή ς , όπου οι αγροβιομηχανικες γ ι γάντιες εταιρίες χρησιμοποιούν το σπάνιο νερο και τους γήινους πόρους για την κ α λ ι έ ρ γ ε ι α μπαμπακιου και λαχανικών και για την ανάπτυξη αγελάδων για τις ξένες αγορές. Η συνεπούμενη παραμέληΟη της γεωργικής παραγωγής για τ ι ς ντόπιες ανάγκες ε π ι δ ε ί νωσε τα ελείματα και τα βόοανα κατα τ ι ς πρόΰφατες ξηρασίες. Στην Ινδία και Οτη Λ α τ ι ν ι κ ή Α μ ε ρ ι κ ή , η εισαγωγή τηc ΤΤράΟινης Επανάστασης (όπως αναφέραμε στο τρίτο κεφάλαιο) βοήθησε, κατα κύριο λ ό γ ο , τους γαιοκτήμονες, που έχουν τα υλικά μέσα για τα απαραίτητα πανάκριβα λιπάσματα, τα ζηζανιοκτόνα και την άρδεφσ η , και οι ο π ο ί ο ι , παρα τα συνταρακτικό ποσοστά α ν ε ρ γ ί α ς , εισάγουν μηχανήματα, για να αφξήσουν τα κέρδη-τους και για να ε ξ α λείψουν τα προβλήματα με τους εργάτες. "Οσο επιζήμιες είναι οι ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς επιπτώσεις των πολυεθνικών στον Τρίτο Κόσμο, άλο τόσο είναι και η π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή - τ ο υ ς ε π ί δραση. ΤΤρογράματα της αμερικάνικης τηλεόρασης προβάλονται για να διασκεδάσουν και να ψυχαγωγήσουν α κ ρ ο α τ έ ς , που κάθε ά λο παρα κατανοούν τις εμπορικες εκ πομπές, που ε ί ν α ι σ χ ε δ ι α σμένες για να δημιουργήσουν φτιαχτές καταναλωτικές α ν ά γ κ ε ς . Ο μ ω ς οι ανεκπαίδεφτοι πολίτες των υπανάπτυκτων χωρων χ ρ ε ι ά ζονται περιΟότερο καθοδήγηση, παρα διασκέδαση, και μάλον την περιστολή παρα την έξαρση των καταναλωτικών επιδιώξεων. ΤΓαρ ό λ ' αφτα, εκπομπες, όπως η " Λ ο ύ ο υ " , ο " Ά ν θ ρ ω π ο ς Ν υ χ τ ε ρ ί δα" και το "Χαβάη 5 - 0 " ντουμπλαρίστηκαν σε έξη γλώσες και πουλήθηκαν σε περισότερες απο 5 0 χώρες. Ο ι α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ε ς γ ι γάντιες εταιρίες προσφέρουν τ ι ς παλιές αφτες Οειρες (σήριαλ) Οε τ ι μ η τόσο χ α μ η λ η , ώστε να συμφέρει να μην κινηματογραφούνται ντόπιες παραγωγές, που θα δημιουργήσουν καινούργια προγράματα. Έ τ σ ι , τα σήριαλ αφτα προβάλονται σε όλον τον κόσμο, μαζι με ντόπιες διαφημίσεις και ανάγουν την αμερικανική κ α τ α ναλωτική π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή παράδοση σε παγκόσμιο πρότυπο. Το πρότυπο τούτο για υπερκατανάλωση είναι ακόμα υπέφθυνο για αφτο, που ο Ν τ έ ρ ι κ Ν τ έ λ ι φ , καθηγητης της δ η μ ό σ » κ υγείας στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Ά ν τ ζ ε λ ε ς , ονομάζει " ε μποριογενετικος υποσιτιομος" . Ανύποπτοι αγρότες υφίστανται κ α ν ο ν ι κ ή πλήση εγκεφάλου, προκειμένου να τους γενηθει η φ τ ι α χ τ ή επιθυμία για το σχετικά ακριβό άσπρο ψωμι κ α ι για τα ελαφρα π ο τ α , ενω οι ί δ ι ο ι κ α ι οι ο ι κ ο γ έ ν ε ι έ ς - τ ο υ ς υ π ο σ ι τ ί ζ ο ν τ α ι απο πρωτ ε ΐ ν ε ς . Σε χώρες, όπως η Ν ι γ η ρ ί α , οι εταιρίες παιδικών τροφών
-240-
μισθώνουν γυναίκες " ε π ι σ κ έ π τ ρ ι ε ς " για να προωθούν τα προϊόντα τους αμεσότερα κ α ι αποτελεσματικότερα. Ο ι γυναίκες αφτες ε πισκέπτονται γιατρούς, κ λ ι ν ι κ έ ς και μητέρες με το πρόσχημα να δώσουν πληροφορίες για τ ι ς παιδικές τροφές ' στην πραγματικότητα φροντίζουν για να υποσκελιστεί το ντόπιο γάλα απο το ε π ε ξεργασμένο κ α ι ο μαστός απο το μπιμπερον. Το δημοτικο συμβούλ ι ο του Ναϊρόμπι απαγόρεφσε να πηγαίνουν οι " ε π ι σ κ έ π τ ρ ι ε ς " στις κ λ ι ν ι κ έ ς - τ ο υ ' η βρετανική υπηρεσώ βοήθειας WAR O N W A N T δημοσίεψε την ανταπόκριση, THE BABY KILLERS, όπου καταγγέλει ότι αφτη τούτη η επιβίωση των μωρων στις υπανάπτυκτες χώρες βρίσκεται σε άμεση διαμάχη με την κερδοσκοπία των γιγάντιων ε τ α ι ρ ι ώ ν , που πουλουν π α ι δ ι κ έ ς τροφές. Έχοντας υπόψη όσα παραθέσαμε παραπάνω, δεν μας ε κ π λ ή σ ε ι , β έ β α ι α , το γεγονος ότι οι πολυεθνικες γ ι γ ά ν τ ι ε ς εταιρίες κερδίζουν περισότερα α π ' ό , τ ι οι μονοεθνικες γ ι γ ά ν τ ι ε ς ε τ α ι ρ ί ε ς , ό τ ι οι πολυεθνικες έχουν μεγαλύτερα κέρδη στις υπερπόντιες παρα στις ντόπιες ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , και ό τ ι το χάσμα που υπάρχει στο κατα κ ε φαλή εισόδημα ανάμεσα στις αναπτυγμένες και στις υπανάπτυκτες χώρες μεγαλώνει με άλματα στα χρόνια μετα το δέφτερο παγκόσμιο π ό λ ε μ ο , χ ρ ο ν ι κ ή δ ι ά ρ κ ε ι α , κατα την ο π ο ί α , ο ι πολυεθνικες α ν α πτύσονται με εξίσου μεγάλα άλματα.
Ο Τρίτος Κόσμος Απαντα Μ ι α απο τ ι ς απαντήσεις του Τρίτου Κόσμου στην καθυπόταξη κ α ι στην εκμετάλεφση αφτη, μπορούμε να τη βρούμε στη συμβολική φράση του προέδρου Χουαρι Μ π ο υ μ ε ν τ ι ε ν της Αλγερίας κατα την "προπαραΟκεβαΟτικη συνάντηση" των παραγωγων πρώτων υλων κ α ι καταναλωτων, που έγινε στο Π α ρ ί σ ι , τον Απρίλη του 1975. Ο α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό ς σκοπος της συνάντησης, τον οποίο διακήρυξε ο Μ π ο υ μ ε ν τ ι ε ν , ήταν η επίτεφξη " τ η ς οικονομικής χειραφέτησης των υπανάπτυκτων χωρων" με " τ η ν καταστροφή της ανέντιμης ο ι κονομικής δομής, που κυβέρνα τον κόσμο σ ή μ ε ρ α " . Μερικά χ ρ ό νια π ρ ι ν , μια φράση σαν κ ι αφτη, δε θάταν παρα σκέτη ρητορικη σαπουνόφουσκα, όμως οι επιτυχίες του Οργανισμού Π ε τ ρ ε λ α ι ο Εξαγωγικων Χωρων (ΟΠΕΚ) δείχνουν ό τ ι η ιοοροπία της ο ι κ ο ν ο μ ι κής δύναμης ανάμεσα σε αναπτυγμένες και υπανάπτυκτες χώρες δεν γέρνει πια απελπιστικό προς τη μια μεριά μ ό ν ο . Ο Μ π ο υ μ ε ν τ ι ε ν , και άλοι με παρόμοια νοοτροπία, θέλουν να ε π ε κ τ ε ί ν ο υ ν
-241-
τον OTTEK Oe ένα τεράστιο καρτέλ των χωρων που εξάγουν πρώτες Ολεε — σ ε ένα μπλοκ του Τρίτου Κάσμου, που θα απαρτίζεται τ ό σο απο τ ι ς χώρεε που παράγουν π ε τ ρ έ λ α ι ο , όσο και απο TIC υ π ό λοιπες . Αν θα μπορούσε να προχωρήσει σταθερα και να δ ι α τ η ρ η θεί ένα τ έ τ ο ι ο μ π λ ο κ , τότε η κυριαρχούμενη απο τη Δύση παγκόσμια ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή διάταξη θα απειλούνταν σοβαρα y i a πρώτη φορα. Ο μ ω ς ο Τρίτος Κόσμος σήμερα πολυ απέχει απο ένα o / κ ώ δ ε ς και συμπαγές μ π λ ο κ , εν μέρει γ ι α τ ί έχουν επιβιώσει υπόλοιπα απο την αντεπαναστατική π ο λ ι τ ι κ ή της Δύσης. Θ υ μ η θ ε ί τ ε ό τ ι ο Σ ά χης του Ιραν χρωστάει το θρόνο-του στη C I A , η οποία διέφθυνε το πραξικόπημα, που έριξε τον εθνικιστή Μασαντεκ και έφερε το Σάχη πίσω απο την ε ξ ο ρ ί α . Σήμερα ο Σ ά χ η ς , μαζι με τον σαουδικο μονάρχη, είναι επικεφαλής στην αντιδραστική πτέρυγα του ΟΤΤΕΚ" ενω η Λιβύη και η Αλγερία ηγούνται στη ριζοσπαστική πτέρυγα. Παρόμοια, η στρατιωτική δικτατορία στη Βραζιλία είναι η εβνοούμενη ταλακίδα — α ν ό χ ι η εκμεταλεβόμενη π ό ρ ν η — , που με τ ι ς γερες πλάτες του προαγωγού-της (ΗΤΤΑ) π α ί ζ ε ι σήμερα το ρόλο του μαντρόσκυλου για να διατηρείται το στάτους κβο στη Λ α τ ι ν ι κ ή Α μ ε ρ ι κ ή . Η στρατιωτική δικτατορία στην Ινδονησία π α ί ζ ε ι παρόμοιο ρόλο στη ν ο τ ι α ν α τ ο λ ι κ ή Α σ ί α . Έτσι ο Τρίτος Κ ό σμος βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπος με τ ι ς μέχρι σήμερα κυρίαρχες βιομηχανικές δυνάμεις, ενω ταφτόχρονα είναι εγκλωβισμένος στον εσωτερικό αγώνα για την ταφτότητα και για το μέλον τ ο υ . Η εσωτερική τούτη διαμάχη μπορεί να σ υ μ β ο λ ι σ τ ε ί , με κ ί ν δυνο να υπεραπλουστέβουμε, με την αντίθεση ανάμεσα στη βραζ ι λ ι ά ν ι κ η και στην κ ι ν έ ζ ι κ η στρατηγικη για την ανάπτυξη του Τρίτου Κόσμου. Το β ρ α ζ ι λ ι ά ν ι κ ο πρότυπο ακολουθουν, με παραλογ έ ς , το Ιραν, η Ινδονησία και η Ν ι γ η ρ ί α , ενω το κ ι ν έ ζ ι κ ο πρότυπο η Κούβα, η Βόρεια Κορέα και η Ι ν δ ο κ ί ν α . Τη β ρ α ζ ι λ ι ά ν ι κ η λύση ακολουθουν οι χώρες που ζητάνε να π ε τ ύ χουν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή άφξηση με ταφτόχρονη διατήρηση του ντόπιου στάτους κ β ο , και με τη μέγιστη δυνατή εξωτερική βοήθεια. Ο ι ξένες κυβερνήσεις και οι πολυεθνικες γιγάντιες εταιρίες γ ε ν ι κ ά υποστηρίζουν χώρες σαν κ ι αφτες, γ ι α τ ί η αντιδραστική π ο λ ι τ ι κ ή τους δημιουργεί αφτο που ονομάζεται "εβνοΐκο κ λ ί μ α " για ε πενδύσεις και δ ά ν ε ι α . Το κλίμα αφτο διαμορφώνεται απο τα χαμηλά ημερομίσθια, που καθορίζει η κυβέρνηση, τα αδρανή και ε λ ε γ χόμενα απο την κυβέρνηση εργατικα σωματεία, την ανεμπόδιστη, νομοθετικά κατοχυρωμένη, εκμετάλεφση των φυσικών πλουτοπαρα-
-242-
γωγικων πόρων και τη μεγάλη π ο ι κ ι λ ί α απο φορολογικά κίνητρα και όλε« εβνοΐκεε ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ « ρυθμίσει« για το ξένο κεφάλαιο. ΕπίΟηε, η άδικη κατανομή τη« ανταλακτικη« δύναμη« Οτι« κοινωνίεε αφτε« έχει Οαν αποτέλεσμα τη δημιουργία καταναλωτικών αγορών για την ανώτερη κ α ι για τη μεσαία τ ά ξ η , που είναι ε π ι κ ε ρ δ ε ι « για τ ι « π ο λ υ ε θ ν ι κ ε « . Ο συνδυασμό« των μεγάλων ξένων επενδύσεων κ α ι του χαμηλού εργατικού κάστου«, συνήθως εξασφαλίζει την ταχύτατη εκμετάλεφση των φυσικών πλουτοπαραγωγικών πάρων και την α ν τ ί σ τ ο ι χ η ταχύτατη άφξηΟη του ΑΕΤΤ. Η αναπτυξιακή αφτη στρατηγικη πάντοτε συνοδέβεται απο μεγάλη κ α ι αφξανόμενη ανισότητα στην εισοδηματική κατανομή, κ α ι άχι τ υ χ α ί α , γ ι α τ ί η εισοδηματική α δ ι κ ί α θεωρείται απαραίτητη απόροια τη« ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή « άφξηση«. "Οπωσδήποτε η γρήγορη ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή άφξηση αντιμάχεται τη δ ί κ α ι η ^ τ α ν ο μ η του εισοδήματο«" , υποσ τ η ρ ί ζ ε ι ο αμερικανό« οικονομολόγο« Χάρι Τζόνσον, " κ α ι μια φτωχή χώρα, που ενδιαφέρεται ν ' α ν α π τ υ χ θ ε ί , πιθανότατα θα την συμβούλεβαν να μην ανησυχεί πολυ για την κατανομή του εισοδήματο«" (7). ΊΤαρόμοια, ο πακιστανό« οικονομολόγο« Μαχμπουμπο υ λ - Χ α κ υποστηρίζει σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν α , ό τ ι η άδικη κατανομή του εισοδήματο« ε ί ν α ι απαραίτητη για να διεφκολυνθουν οι κεφαλαιακ έ « αποταμιέφσει« με σκοπο τ ι « επενδύσει«: Ο ι υπανάπτυκτε« χώρε« οφείλουν να δεχτούν συνειδητά τη φιλοσοφία τη« άφξηση« κ α ι να βάλουν στο ράφι, για το απώτατο μ έ λ ο ν , κάθε ιδέα για δ ί κ α ι η κατανομή και για κράτο« εβημερία«. Οφείλουν να αναγνωρίσουν ό τ ι αφτα ε ί ν α ι π ο λ υ τ έ λ ε ι ε « , που μόνο ο ι αναπτυγμένε« χώρε« μπορούν να πλησιάσουν . . . Η αποταμίεφση δεν ε ί ν α ι συνάρτηση μόνο του εισοδηματικού ε π ι π έ δ ο υ , αλα κ α ι τη« ε ι σοδηματική« κατανομή« . . . Είναι φανερό ότι η κατανομή του εθνικού προΐόντο« ο φ ε ί λ ε ι να ε ί ν α ι τ έ τ ο ι α , που να εβνοει την αποταμίεφση. (8) Ο μ ω ε , στην κ ρ ά ξ η , η "ορθόδοξη" αφτη ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή θεωρία έχει α ποδειχτεί σταθερα λ α θ ε μ έ ν η . Γιατί η στρατηγικη, που χαρακ τ η ρ ί ζ ε τ α ι απο την άνιση κατανομή του εισοδήματο«, δεν κ α τ έ λ η ξε στην αναμενόμενη ε κ ε ί ν η διαρκή κ α ι επιταχυνόμενη ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή άφξηση, οι ωφέλειε« τη« οποίϋε θα κ α τ έ λ η γ α ν , τ ε λ ι κ ά , σ τ ι « μ ά ζ ε ε . ΤΤρώτο, γιατί ο ι μ ά ζ ε « , πολυ α π λ α , δεν ωφελήθηκαν καθόλου κ α ι , δέφτερο, γ ι α τ ί δεν υπήρξε η αναμενόμενη αποταμίεφση κ ε -
-243-
φαλαίου για επενδύσει«. Έτσι η εισοδηματική ανισότητα γένησε κοινωνικέ« εντάσει« κ α ι π ο λ ι τ ι κ έ « διαμάχε« και καμία αιτο τ ι * α ναμενόμενε« ωφέλειε« — μ ε αποκορύφωμα το φαινομενικα παράδοξο να ξεοπουν επαναστάσεις παρα το ανερχόμενο ΑΕΤΤ. Ένα« λόγο« για την απρόσμενη τούτη έκβαση είναι ό τ ι οι γ α ι ο κ τ ή μ ο ν ε « , οι έμποροι κ α ι οι β ι ο μ ή χ α ν ο ι , που εβνοήθηκαν απο την άνιση κατανομή του εισοδήματος, δεν επένδυοαν Οτην ντόπια ο ι κονομία όοα αναμένονταν. Α π ε ν α ν τ ί α ς , έ τ ε ι ν α ν ν 1 αποταμιέβουν τα πλούσια κ έ ρ δ η - τ ο υ « , με αΟφόλεια, Οτι« ξένε« τράπεζε« ή να τα Οπαταλουν Οε αλόγιΟτε« δαπάνε«. ί ν α « όλο« λόγο« ε ί ν α ι ό τ ι η ξένη β ο ή θ ε ι α , που χρηματοδότησε, Οτα πρώτα σ τ ά δ ι α , την ο ι κονομική επέκταση, σύντομα αποδείχτηκε βαρυ φ ο ρ τ ί ο , γ ι α τ ί οι όροι έγιναν λ ι γ ό τ ε ρ ο γεναιόδωροι και ο ι δαπάνε« συντήρηση« α νέβηκαν κατακόρυφα, μέχρι που να καταναλώνουν σημαντικό π ο σοστο του εθνικού εισοδήματο«. Η ξ έ ν η βοήθεια γένηΟε επίση« πληθωριστικέ« π ι έ σ ε ι « , όμω« οι αφξήΟει« Οτι« τ ι μ ε « , που α κ ο λούθησαν, δεν Ουνοδέφτηκαν απο α ν τ ί σ τ ο ι χ ε « αφξήΟει« στου« μ ι σθού«, γ ι α τ ί υπήρχαν κυβερνητικοί περιορισμοί στη δράση των εργατικών σωματείων. Γ ι ' αφτο η λαΐκη μάζα δεν απολαμβάνει κ α μία ωφέλεια, αλα δ ο κ ι μ ά ζ ε ι τον αφανισμό, την απόλυτη πτώση του πραγματικού εισοδήματος. Σε μια εποχή λαϊκής αφύπνι<*Ί« κ α ι δ ι ε κ δ ί κ η σ η « , η αντιπαράθεση τη« μαζική« μ ι ζ έ ρ ι α « και τη« προκ λ η τ ι κ ή « πολυτέλεια« είναι πιθανότερο να καταλήξει Οε νέα ε π α ναστατικό καθεστώτα παρα σε περισότερε« αναπτυγμένε« κ ο ι ν ω ν ί ε«. Ένα πρώιμο παράδειγμα επανάσταση«, που προήλθε απο τη συντηρητικη αναπτυξιακή π ο λ ι τ ι κ ή , ήταν η επανάσταση τη« Βαγδάτη« τον Ιούλη του 1958, που κ υ ρ ι ο λ ε κ τ ι κ ά εξολόθρεφσε την κυβερνώσα δυναστεία των ΧαΟμιτ (βλ. σ ε λ . 7 7 ) . Μεταγενέστερο παράδειγμα ήταν η επανάσταση στο ΤΓακισταν, το 1968, όπου το ΑΕΤΤ, στα προηγούμενα δέκα χ ρ ό ν ι α , αφξανόταν με ρυθμό 5 , 5 ο / ο ε τ ή σ ι α , ενω η βιομηχανία αφξανόταν με ρυθμό Ι Ο ο / ο ε τ ή σ ι α . Ο μω«, στην ί δ ι α π ε ρ ί ο δ ο , οι πραγματικοί μισθοί στη βιομηχανία ε ί χαν μειωθεί τουλάχιστο κατα 25 ο / ο κ α ι η κατανάλωση των γ ε ν η μάτων Οτι« αγροτικέ« περιοχε« ε ί χ ε π έ σ ε ι πάνω απο Ι Ο ο / ο . Σήμερα το δυσοίωνο αφτο πρότυπο επαναλαμβάνεται θ ε α μ α τ ι κ ό τ ε ρα στη Βραζιλία, με του« πλούσιου« ηπειρωτικού« πλουτοπαραγωγικού« πόρου« και τη στρατιωτική δ ι κ τ α τ ο ρ ί α , που προσελκύουν
-244-
αφάνταστες ποσότητες ξένου κεφαλαίου, χάρη στις εβμενεις ε π ε ν δυτικες συνθήκες, TIC οποίες επιβάλει δια πυρός και σιδήρου η δικτατορία OTIC πλάτες του λαου. Έτσι ε π ι ζ ε ί το " β ρ α ζ ι λ ι α ν ό θάβμα" με ρυθμό Ι Ο o / c ετήσια ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή άφξηση. ΤΤάλι, όμως, η άφξηση τούτη συνοδέβεται απο το πλάταιμα του χάσματος α ν ά μεσα στους πλούσιους και στους φτωχούς π ο λ ί τ ε ς . Ο ι σ τ α τ ι σ τ ι κές του κατακόρυφα ανερχόμενου AEÏÏ και του *οτακέρυφα μ ε ι ο ύ μενου βιωτικου επιπέδου μαε είναι πια γνωστεε. Το ξένο κεφάλαιο ρέει άφθονο Οτη Βραζιλία απο τ ι ε ΗΤΤΑ, την Εβρώπη και την Ιαπων ί α . Στη δεκαετία 1963-1972, η έκταση σε μ ί λ ι α των επιστρωμένων λεωφόρων αφξήθηκε κατα 153 ο / ο , η παραγωγή χάλυβα κατα 153 ο / ο , τ σ ι μ έ ν τ ο υ κατα 161 ο / ο και αφτοκινήτων κατα 248 ο / ο . Ανάμεσα στα 1975 κ α ι 1 9 8 0 θα δαπανηθούν γύρο στα 2 0 δ ι σ ε κ α τομΟρια δολάρια για νέα ορυχεία και για την εκμετάλεφση του πλούσιου υπέδαφουε τηε χώρας, και αναμένεται ό τ ι , στην ίδια π ε ρ ί ο δ ο , η χώρα θα α ν έ β ε ι απο τη 16η στην 6η θέση τηε παγκόσμιαε παραγωγής χάλυβα. Τη σημασία που έ χ ε ι το σενάριο με τ ι ε ε π ι τ υ χ ί ε ε αφτεε για την καθημερινη ζωη του β ρ α ζ ι λ ι ά ν ι κ ο υ λ α ο υ , το ιστορεί με λ ε π τ ο μ έ ρειεε στο β ι β λ ί ο - τ ο υ Απο τη " Δ η μ ο κ ρ α τ ί α " ΤΤου Έχουμε στη Δ η μοκρατία ΤΤου Θ έ λ ο υ μ ε , ο γερουσιαστής Αντρέ Φράνκο Μοντόρο, πρώην υπουργοε Εργασίας και Κοινωνικηε Εβημερίαε κ α ι τώρα κ α θηγητης του Δ ι κ α ί ο υ στο πανεπιστήμιο του Σάο ΤΓάολο. Στη δ ε κ α ε τ ί α 1965-1974, το ΑΕΤΤ τηε Βραζιλώε αφξήθηκε κατα 56 ο / ο , όμωε η πραγματική αξία του βασικού ημερομισθίου μειώθηκε κατα 55 ο / ο . Ο γερουσιαστής Μοντόρο εξηγεί την μείωση που ακολούθησε στην α ν τ α λ α κ τ ι κ η δύναμη, σημειώνοντας ό τ ι ο εργάτηε το 1965 έπρεπε να δουλέβει το διπλάσιο χρόνο α π ' όσο το 1964 για να αγοράσει την ί δ ι α ποσότητα σε βασικα είδη διατροφηε. Για ν ' αγοράσει το μ η ν ι ά τ ι κ ο ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ο δ ε λ τ ί ο για 6 κ ι λ α κ ρ έ α ς , ο φτωχοε εργάτηε έπρεπε να δουλέψει 65 ώρες και 57 λεπτά το Μ ά ρ τ η του 1974, α ν τ ι για τ ι ε 25 μόνο ώρες κ α ι 24 λεπτά το Δ ε κ έ μ βρη του 1966. Σύμφωνα με τ ι ε σ τ α τ ι σ τ ι κ ε ε του εργατικού σωματ ε ί ο υ του Σάο ΤΓάολο, οι ώρεε εργασίας που χρειάζονται για να πληρωθούν οι ντομάτες και το λαρδι τριπλασιάστηκαν στην ί δ ι α περίοδο κ α ι διπλασιάστηκαν για άλα απαραίτητα είδη διατροφηε, όπωε το ρ ύ ζ ι , τα φασόλια, το φωμι κ α ι ο καφεε. Το καθαρό αποτέλεσμα είναι ό τ ι η Βραζιλία, στη διαδικασία για να γ ί ν ε ι το πιο εκβιομηχανισμένο κράτοε τηε Λ α τ ι ν ι κ ή ς Α μ ε ρ ι κ η ε ,
-245-
κέρδισε και την αμφίβολη διάκριση του κράτους με τον κατώτερο μέσο όρο στους βιομηχανικούς μισθούς. Ο υποσιτισμος ε ί ν α ι / ε ν ι κ ό ς . Η τελεφταία αναφορα του Ιδρύματος ΤΤροστασίας και Ερεβνων του Σάο ΤΤάολο περιλάμβανε ό τ ι η τροφοδότηση των Βραζιλιάνων με πρωτεΐνες ήταν τόσο χ α μ η λ η , όσο και των Ινδών κ α ι των ΤΤακιστανων — γ ΰ ρ ο οτα 15 γραμάρια τη μέρα ανα πρόσωπο (παραβάλετε με τα 5 0 γραμάρια στις αναπτυγμένες χώρες). Επομένως ε ί ν α ι φυσικό που η φυματίωση ε ί ν α ι τόσο εξαπλωμένη και που η λέπρα παραμένει πρόβλημα στη Βραζιλία. Στα βορειοανατολικα έχουν υπολογίσει ό τ ι τα 9 0 ο / ο του πληθυσμού υποφέρει απο σχιστοσωμίαση ' η ασθένεια του C H A G A S είναι επίσης κ ο ι ν ο φαινόμενο ε κ ε ί (9). Και οι δυο αφτες ασθένειες μ ε τ α δ ί ν ο ν τ α ι απο τροπικά παράσιτα. Ο γερουσιαστής Μοντόρο καταρίπτει τ ι ς κ υ βερνητικές δηλώσεις, ό τ ι οι κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς υπηρεσίες έχουν βελτιωθ ε ί . ΤΤαραθέτει επίσημους αριθμούς, που αποδείχνουν ό τ ι το υ πουργείο παιδείας απο το 1 Ι , Ο 7 ο / ο που έπαιρνε απο τον προυπολογισμο του 1965, πήρε μόνο το 4 , 9 5 ο / ο το 1974, κ α ι το υ πουργείο uyeiac απο το 4 , 2 9 ο / ο το 1966 πήρε μόνο το 0 , 9 9 ο / ο το 1974. Το δ ι κ τ α τ ο ρ ι κ ο καθεστώς φάνηκε να ελατώνει τον καταπιεστικό του έ λ ε γ χ ο , όταν επέτρεψε το Νοέμβρη του 1975 να γίνουν βουλ ε φ τ ι κ ε ς εκλογες — ο πρώτος ελέφθερος εκλογικος αγώνας μέσα σε 11 χ ρ ό ν ι α με στρατιωτικό νόμο. Ο τ α ν όμως η δημοκρατικη α ντιπολίτεφση θριάμβεφσε απρόσμενα με σαρωτική ν ί κ η , η μέγγενη της δικτατορίας έσφιξε π ά λ ι , με γ ε ν ι κ ε ς συλήψεις για ν ' αποθαρυνθει η δημοκρατικη α ν τ ι π ο λ ί τ ε φ σ η , που ετοιμαζόταν για δημοτ ι κ έ ς εκλογες το Νοέμβρη του 1976. Η συστηματικη χ ρ η σ ι μ ο π ο ί ηση των βασανιστηρίων σα μέσου εθνικής π ο λ ι τ ι κ ή ς έ χ ε ι ε π ι β ε βαιωθεί απο αξιόπιστους οργανισμούς, όπως το Συνέδριο των Κ α θολικών στις ΗΤΤΑ, το Εθνικό Συνέδριο των «Βραζιλιάνων Α ρ χ ι ε πισκόπων, το Βατικανό, κ α ι η Παγκόσμια Συνομοσπονδία Εργατικών Σωματείων ( Ι Ο ) . Ο λ α όσα συναποτελουν το " β ρ α ζ ι λ ι α ν ό θάβμα" έχουν περιγράφει χωρίς περιστροφες στη δcακήpυξη της 6ης Μάη 1973, που έ κ α ναν οι τρεις αρχιεπίσκοποι κ α ι ο ι δέκα επίσκοποι της βορειοανατ ο λ ι κ ή ς π ε ρ ι ο χ ή ς . Σ τ ι ς τριάντα σ ε λ ί δ ε ς - τ η ς , οι κ λ η ρ ι κ ο ί αφτοι αναφέρονται λεπτομερειακά στην α ν ε ρ γ ί α , στην π ε ί ν α , στην α γραματωσύνη, κ α ι στην πανύψηλη π α ι δ ι κ ή θνησιμότητα, κ α ι σ τ ι γ ματίζουν το "καταπώς το λ έ ν ε βραζιλιανό θάβμα, μια κ α ι ε ί ν α ι
-246-
αιτλα και μόνο το μέσο που κάνει τουε πλούσιους πλουσιότερου«, και TOUC φτωχούς φτωχότερους". Αποδίδουν την αφξανόμενη ε ι σοδηματική ανισότητα απεφθείας στην καθυπάταξη των β ρ α ζ ι λ ι ά νικων ανθρώπινων και υλικών πόρων στην οικονομία τηε π α / κ ό σ μ ι ας αγορας. Ο ι κοινωνικές κ α ι ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς δομές της Βραζιλίάς σ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ι στην καταπίεση και στην α δ ι κ ί α , που πηγάζουν απο το σημερινό στάδιο του κ α π ι τ α λ ι σ μ ο ύ , που εξαρτάται απο τα μεγάλα παγκόσμια κέντρα της εξουσίας . . . Υ π ο σ ι τ ι σ μ ο ς , παιδική θνησιμότητα, π ο ρ ν ε ί α , αγραματωσύν η , α ν ε ρ γ ί α , π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή κ α ι π ο λ ι τ ι κ ή μεροληψία, αφξανόμενη ανισότητα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς και πάμπολες άλες καταστάσεις χαρακτηρίζουν τη θεσμοποιημένη βία στη Βραζιλία. Η ανάγκη για κ α τ α π ί ε σ η , με α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό σκοπο την ε ξ α σφάλιση της λειτουργίας κ α ι της ασφάλειας του σύμαχου κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ο ύ συστήματος, εμφανίζεται ακόμα πιο αγέρωχη, αφτοαποκαλύπτεται α μ ε ί λ ι χ τ η , κ λ ε ί ν ο ν τ α ς τα νομοθετικά συνταγματικό ιδρύματα, τα αστυκα και τα επαρχιακα ε ρ γατικό σωματεία, εξαφανίζοντας τη φοιτητικη η γ ε σ ί α , ε πιβάλοντας λογοκρισία και μέτρα καταδίωξης στους εργάι ε ς , στους αγρότες και στους διανοούμενους, βασανίζοντας ι ε ρ ε ί ς και το στρατιωτικό κ λ ή ρ ο , και αναλαμβάνοντας τις πιο π ο ι κ ί λ ε ς μορφές φυλάκισης, βασανισμού, α κρωτηριασμού και δολοφονίας. Τέλος, οι εκλησιαστικοι αρχηγοί προειδοποιούν ό τ ι " η Εκλησίαδε μπορεί πια να παραμείνει αδρανής, αναμένοντας παθητικα την ώ ρα της αλαγης . . . Ο ι καταπιεσμένες μ ά ζ ε ς , ό ι εργάτες, οι α γρότες κ α ι ο ι πολυάριθμοι άνεργοι έχουν συνειδητοποιήσει τ ί συμβαίνει κ α ι , προοδεφτικα, αποκτούν νέα απελεφθερωτικη σ υ ν είδηση" . Ο λ α αφτα δεν μας πείθουν διόλου ό τ ι η έκβαση του " β ρ α ζ ι λ ι α ν ο ύ θάβματος" θα είναι διαφορετική απο ε κ ε ί ν η του ι ρ α κ ι ν ο ύ ή του πακιστανικου " θ ά β μ α τ ο ς " , τα οποία προβάλονταν ε ξ ίσου προς άγραν " π ε λ α τ ε ί α ς " στις μέρες της δόξας (11). Το ί δ ι ο συμπέρασμα υποστηρίζει και η αναφορα πάνω στα α π ο τ ε λ έ σματα των πολυεθνικών εταιριών, που δημοοίεψε μια επιτροπή της
-247-
βραζιλιάνικης βουλής και οι LOS ANGELES TIMES OTIS 1 Δ ε κ έ μ βρη 1975. Η επιτροπή απαρτιζόταν απο 7 μέλη της κυβερνητικηε Εθνικής Ανανεωτικής Συμαχύις (ARENA) και 6 μέλη του α ν τ ι π ο λ ι τ ε β ά μ ε ν ο υ Βραζιλιάνικου Δημοκρατικού Κινήματος (MDB). Η α ναφορα της π λ ε ι ο ψ η φ ώ ς , της A R E N A , γενικά περιοριζόταν οτις μ α ρ τ υ ρ ί ε ς , όμως η αναφορα του MDB προχώρησε μέχρι και την α νάλυΟη των μαρτυρίων. ΤΤαραθέτοντας επίσημους αριθμούς, που αποδείχνουν ό τ ι η J O H N S O N A N D J O H N S O N έχει βγάλει έ ξω απο τη Βραζιλία 32 φορές την ποσότητα του κεφαλαίου που ε π έ ν δ υ σ ε , κ α ι η ESSO 25 φορές, η αναφορα καταλήγει: " Ε ί ν α ι α βίαστο το συμπέρασμα ό τ ι , παρα τους αντίθετους κυβερνητικούς ιΟχυριΟμους, ο ι πολυεθνικες έχουν επιφέρει αποκεφαλαιοποίηση στην εθνική ο ι κ ο ν ο μ ί α " . Η αναφορα του M D B συμπεραίνει ακόμα ό τ ι οι πολυεθνικες έχουν ε π ι τ ε ί ν ε ι ορισμένες διαστρεβλώσεις, οι οποίες ήδη υπάρχουν στην ο ι κ ο ν ο μ ί α της Βραζιλίας, με τη μ ο ν ο μ έ ρ ε ι ά - τ ο υ ς στην παραγωγή ακριβών αγαθών, όπως τα αφτοκίνητα κ α ι οι έγχρωμες τηλεοράσ ε ι ς , α ν τ ι να εφοδιάζουν τους Βραζιλιάνους με τα ελάχιστα απαραίτητα για την τροφή, την υγεία τον οικιΟμο και την απασχόλησ η . Αναφερόμενη στις επανειλημένες διαβεβαιώσεις των κ υ β ε ρ νητικών εκπροσώπων, ότι η Βραζιλία έ χ ε ι τη δύναμη να ε λ έ γ χ ε ι τ ι ς π ο λ υ ε θ ν ι κ ε ς , η επιτροπή κατηγορεί ό τ ι η κυβέρνηση, στην πραγματικότητα, αγνοεί ακόμα και τη δ ι α δ ι κ α σ ώ , με την οποία πολες ε θ ν ι κ ε ς επιχειρήσεις πέρασαν κάτω απο τον ξένο έ λ ε γ χ ο , κ α ι ό τ ι , συνεπώς, της λ ε ί π ε ι η βασική πληροφόρηση, που είναι α παραίτητη για να εξασκεί τον έ λ ε γ χ ο . Τέλος, η αναφορα συμπερ α ί ν ε ι ότι η προστασία των βραζιλιάνικων εθνικών συμφερόντων δεν α π α ι τ ε ί μονάχα τον αφστηρο νομικο έλεγχο των πολυεθνικών, αλα και " ε ν α λ α κ τ ι κ ο πρότυπο για ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή α ν ά π τ υ ξ η , βασισμένο στις ανάγκες των Βραζιλιάνων". Ο ί δ ι ο ς συνδυασμός εντυπωσιακής ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς άφξησης και κ ο ι νωνικής ανισότητας επικρατεί κ α ι σε άλες χώρες, που ακολουθουν το β ρ α ζ ι λ ι ά ν ι κ ο πρότυπο. Η Βενεζουέλα, π . χ . , είναι η τ ρ ί τ η χώρα στον κόσμο στην εξαγωγή π ε τ ρ ε λ α ί ο υ , και κέρδισε κάπου 1 0 διΟεκατομύρια δολάρια απο δικαιώματα πετρελαίου το 1974. " Τ ί γίναν τα λεφτά του π ε τ ρ ε λ α ί ο υ ; " ρωτα η αδελφή Ά ο υ ρ α Ν τ έ λ ι α Γκονσάλες, ρωμαιοκαθολική καλόγρια η οποία εργάζεται στις φτωχογειτονιές του Καράκας. " Δ ε ν ι .δαμε τίποτα της προκοπής απ 1 τα πετροδολάρια — μ ο ν ά χ α αφξήσεις: στο γάλα και στο κ ρ έ α ς ,
-248-
στην εγκληματικότητα. Και ελείψεις: στα σχολεία και στα νοσοκ ο μ ε ί α " (12). Σε ένα κράτος με 12.2 εκατομύρια πληθυσμό, τα 2 . 8 εκατομύρια ε ί ν α ι άνεργοι ή υποαπασχολούμενοι και δεν έ χουν καμία ωφέλεια απο TIC πετρελαιακες προσόδους. Ο πρόεδρος Κάρλος ΤΓερεζ επιδίωξε να ανακατανείμει τον εθνικό πλούτο, βάζοντας σε ενέργεια μεγάλα αναπτυξιακό προγράματα στη βιομηχανία κ α ι στη γεωργία και εθνικοποιώντας τους βασικούς πλουτοπαραγωγικούς πόρους, συμπεριλαμβάνοντας τα ορυχεία και τις πετρελαιοπηγες αμερικανικής ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς . Ο μ ω ς το τ ε λ ι κ ό αποτέλεσμα είναι αμφισβητήσιμο, γ ι α τ ί το πρόγραμα του ΤΓερεζ στηρίζεται στη μέταρύθμιοη απο τα πάνω, και ό χ ι στη μαζική δραστηριοποίηση και συμετοχη. Θ ε ω ρ η τ ι κ ά , ο ι ω φ έ λ ε ι ε ς , που απορέουν · π ο τα σχέδια του ΤΤερεζ, θάπρεπε να εβεργετήσουν τα κατώτερα στρώματα, όμως στην π ρ ά ξ η , στην ιεραρχικα οργανωμένη κ ο ι ν ω ν ί α , οι ωφέλειες αναπόφεφκτα απομυζούνται πλάγια απο τα ιδιωτικά κ α ν ά λ ι α . "Το κύριο ε μ π ό δ ι ο " , εξηγεί ένας κυβερνητικός εκπρόσωπος, " ε ί ν α ι η έλειψη δ ι ο ι κ η τ ι κ ο ύ δ υ ν α μ ι κ ο υ . Έχουμε έ ξοχους αρχηγούς και υπέροχους εργάτες, όμως το πρόβλημα είναι τα κανάλια" . Κάποιος σ κ ε π τ ι κ ι σ τ ή ς ξένος ανταποκριτής παρατηρ ε ί , ό τ ι τα αναπτυξιακα σχέδια του ΤΤερεζ " δ ε θάχουν κανένα α ποτέλεσμα στις φτωχογειτονιές, όμως έχουν α ν ο ί ξ ε ι διάπλατες τ ι ς κερδοσκοπικές εφκαιρίες για τ ι ς ξ έ ν ε ς ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς . Ξ ε ν ο δοχεία και αεροδρόμια ε ί ν α ι συνωστισμένα απο ανθρώπους που πουλουν τα πάντα απο μ π ό ι ν γ κ - τ ζ ε τ κ α ι στόλους τάνκερ μέχρι χτήματα στο Μ α ϊ ά μ ι " (13). Ο ι βενεζουελανοι ε π ι χ ε ι ρ η μ α τ ί ε ς κ α ταγγέλουν τ ι ς " σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς " της κυβέρνησης, κ ι όμως εξακολουθούν να διατηρούν τα ετήσια κέρδη-τους στο ύφος του 35 ο / ο και να περνούν τα σαβατοκύριακα σε ιδιωτικά γιωτ ή στο Μ α ϊ ά μ ι , ενω ο ι γ υ ν α ί κ ε ς - τ ο υ ς συχνάζουν σε γ α λ ι κ ε ς μπουτίκ και σε καταστήματα πολυτελείας στη λεωφόρο Αβρααμ Λ ί ν κ ο λ ν για ν* αγοράσουν την τελεφταία λ έ ξ η της μόδας. Στο μ ε τ α ξ ύ , οι μισοί απο τα δυο εκατομύρια κατοίκους του Καράκας ζουν στα φτωχοκάλυβα, γνωστοί σαν ράνχος. Ο Γκ έρμα ν Κ α ρ ί α ς , συγγραφέας κ α ι διεφθυντης δημοσίων σχέσεων στο Κεντρικό Πανεπιστήμιο του Καράκας, έζηΟε για ένα διάστημα στη LA C H A R N E C A , μια φτωχογειτονιά κοντά στο Χ ί λ τ ο ν . Στο β ι β λ ί ο του HABLA LA C H A R N E C A , γράφει: Ο ι ράνχος ζουν θα νάναι ζώα. Δ ε ν πιστέβουν σε τ ί π ο τ α .
-249-
γ ι α τ ί κ ά ν ε ι ς δεν έ χ ε ι κ ά ν ε ι τίποτα γι* αφτους. Ο ι ράνχος ε ί ν α ι τόπος με μέλον για την επανάσταση" οι άνθρωποι π ε ι ν ά ν ε , είναι απελπισμένοι κ α ι α/αναχτιΟμένοι . . . Γνωρίζουν τα πάντα για τον πετρελαιακο πλούτο τη« χώρας κ α ι θέλουν μερίδιο Οτην εβημερία. Α ν οι ράνχος δεν έ χουν κ ά ν ε ι καμία εξέγεροη μέχρι τώρα, είναι γ ι α τ ί δεν βρήκαν ακάμα αρχηγό που να τον ε μ π ι σ τ έ β ο ν τ α ι . Την ί δ ι α μέρα που θα τον βρουν, θα κατέβουν απο τους λόφους και θα καταλάβουν την πόλη. (14) Η κ ι ν έ ζ ι κ η λύΟη για την ανάπτυξη του Τρίτου Κόσμου είναι απο κάθε άποψη τελείως α ν τ ί θ ε τ η απο β ρ α ζ ι λ ι ά ν ι κ η , μια KOL α κ ο λ ο υ θεί (1) την επαναστατική κοινωνική αλαγη, α ν τ ι για τη διατήρηση του Οτάτους κβο και (2) την ανεξάρτητη ανάπτυξη της τ ε χ ν ο λ ο γίας και της ο ι κ ο ν ο μ ί α ς , α ν τ ι για την εξάρτηση απο ξ έ ν ε ς κ υ β ε ρ νήσεις ή γ ι γ ά ν τ ι ε ς ε τ α ι ρ ί ε ς . Ο ι δυο αφτοι α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ο ί σκοποί θεωρούνται αληλεξάρτητοι και αδιαχώριστοι. Η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ανάπ τ υ ξ η , σύμφωνα με την κ ι ν έ ζ ι κ η στρατηγικη, είναι α ν έ φ ι κ τ η , χωρίς την προηγούμενη ρ ι ζ ι κ ή κοινωνική ανανέωση. Η ξένη βοήθεια γ ί ν ε τ α ι δ έ κ τ η , μόνο αν οι ντόπιοι πλουτοπαραγωγικοί π ό ρ ο ι , η εργασία και το κεφάλαιο, έχουν κ ι ν η τ ο π ο ι η θ ε ί και αξιοποιηθεί εντελώς. Α π ε ν α ν τ ί α ς , στον περισότερο Τρίτο Κόσμο σήμερα, δεν αξιοποιούνται τελείως η εργασία και το κεφάλαιο, αφου το ένα τρίτο του πληθυσμου είναι άνεργοι ή υποαπασχολούνται, και αφου τα λίγα βιομηχανικα εργοστάσια συνήθως λειτουργουν πολυ πιο κάτω απο την ι κ α ν ό τ η τ ά - τ ο υ ς , γ ι α τ ί υπάρχει ανεπαρξης α ν τ α λ α κ τ ι κ η δύναμη, που είναι αποτέλεσμα της εισοδηματικής α ν ι σ ό τ η τας . Η κ ι ν έ ζ ι κ η στρατηγικη χρησιμοποιεί την πλεονάζουσα εργατική δύναμη σε αγροτικα σ χ έ δ ι α , δρόμους, φράγματα, πηγάδια, α ρ δ ε φτικα κ α ν ά λ ι α , τ ε χ ν η τ η κλιμακωτή επιπέδωση των λόφων κ α ι α ναδάσωση. Μολονότι η χρησιμοποίηση της πλεονάζουσας εργασίας με τ έ τ ο ι ο τρόπο, έχει αποδειχτεί τελείως πετυχημένη κ α ι παραγωγική στην Κ ί ν α , δεν έ χ ε ι επιτεφχθει τίποτα παρόμοιο στην Ι ν δ ί α , στο ΤΤακιΟταν ή στο Μ π α γ κ λ α ν τ ε ς , γ ι α τ ί υπάρχει άνιση κ α τανομή της γης στις χώρες τ ο ύ τ ε ς , η οποία γυμνώνει τους α γ ρ ό τες απο κάθε κ ί ν η τ ρ ο για εργασία σε σχέδια που, με τ ι ς τωρινές συνθήκες, θα ωφελούσαν μονάχα τους λίγους μεγάλους γ α ι ο κ τ ή μ ο ν ε ς . Η ΤΤράσινη Επανάσταση, με τ ι ς Οημερινες ρυθμίσεις της γ α ι ο κ τ η σ ί α ς , ωφελεί παρόμοια την ολιγαρχία των γαιοκτημόνων,
-250-
και ό χ ι του« μικρού« α γ ρ ό τ ε « . Στη βιομηχανία, παρόμοια, οι Κ ι ν έ ζ ο ι έχουν π ε τ ύ χ ε ι σταθερή κ α ι σφαιρική ανάπτυξη. Το σύστημά τ ο υ « , η εργατική συμετοχη στη διαμόρφωση των αποφάσεων, κ ρ α τάει σε υψηλά επίπεδα την εργατική παραγωγικότητα, κ α ι η σ χ ε τ ι κ ή εισοδηματική ισότητα εγγυάται τη μαζική αγορα των β ι ο μ η χανικών προϊόντων. Τούτο δε σ η μ α ί ν ε ι , β έ β α ι α , ότι οι Κ ι ν έ ζ ο ι απορίπτουν τελείω« την εισαγωγή του εμπορίου ή τη« τεχνολογία« απο τον εξωτερικό κόσμο. Στην πραγματικότητα, κ α ι τα δυο αφτα επιδιώκονται ε ν ε ρ γ η τ ι κ ά , αλα μόνον όταν συνεισφέρουν στην ανεξάρτητη α ν ά πτυξη τη« εθνική« ο ι κ ο ν ο μ ί α « και ποτε όταν οδηγούν Οτην υπαγωγή-τη« στον ξένο έ λ ε γ χ ο . Η επίτεφξη του βασικού στόχου τη« Κ ί ν α « , δηλαδη η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α , διεφκολόνθηκε απο τ η ν κοινωνική επανάσταση, που προηγήθηκε. Η απουσία έκδηλη« εισοδηματική« διαφορα« α π ο κ λ ε ί ε ι και το σχηματισμό καταναλωτικ ή « αγορα« ξένων προϊόντων για την ανώτερη κ α ι τη μεσαία τάξη, όπω« συμβαίνει σε πολε« κοινωνίε« του Τρίτου Κόσμου, φτωχότερε« απο την Κ ί ν α . Η μεγάλη επίμονη Οτην αστυκη και στην ε παρχιακή αφτάρκεια έ χ ε ι κ ά ν ε ι την Κίνα τελείω« ανεξάρτητη απο τα εξωτερικά εφόδια βασική« ανάγκη« και τ ι « μικρέ« μ ι σ ο - π ο λ υ τ έ λ ε ι ε « των κ ι ν έ ζ ω ν πολιτών — ρ ο λ ό γ ι α , ραδιόφωνα, φωτογραφικέ« μ η χ α ν ε ε , ποδήλατα, ραπτομηχανε« και τα παρόμοια. Κατα συν έ π ε ι α , όταν οι Κ ι ν έ ζ ο ι στρέφονται στου« Ιάπωνε« για εγκαταστάσει« λιπασμάτων, ή Οτι« ΗΤΤΑ για αεροπλάνα και γεωτρύπανα, δε χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι να παζαρέβουν και να ξεπουλουν τον έλεγχο στη γεωργία ή στι« πετρελαιοπηγε« ή στην αεροβιομηχανία. Η σπουδαιότητα τη« κ ι ν έ ζ ι κ η « λύση« βρίσκεται στο ρόλο που π α ί ζ ε ι σαν αναπτυξιακό πρότυπο για τ ι « φτωχέ« χώρε« του Τρίτου Κόσμου. Η κ ι ν έ ζ ι κ η Οτρατηγικη — ν α κ ά ν ε ι « πρώτα την κ ο ι ν ω ν ι κ ή επανάσταση, και μετα να ορθώνεσαι και να στέκεσαι δίχω« ξένα δ ε κ α ν ί κ ι α — ε ί ν α ι ο φάρο« για τ ι « πάμπολε« χώρε« του Τρίτου Κ ό σμου, που έχουν αρχαίκου« θεσμού« και είναι απογυμνωμένε« σχεδόν απο κάθετι ά λ ο , εκτο« απο την ανθρώπινη δύναμη. Στον ι δ ε ο λ ο γ ι κ ο τ ο μ έ α , οι Κ ι ν έ ζ ο ι έχουν υποσκελίσει του« Ρώσου«, που τα πετυχημένα πεντάχρονα σ χ έ δ ι ά - τ ο υ « θεωρούνταν το πρότυπο για τ ι « υπανάπτυκτε« χώρε« πριν απο το δέφτερο παγκόσμιο πόλεμο. Τώρα όμω«, ενω η Ε Σ Σ Δ είναι σχετικά πανίσχυρη μεγάλη δύναμη, οι Κ ι ν έ ζ ο ι επίμονα τ ο ν ί ζ ο υ ν ότι ανήκουν στον Τρίτο Κ ό σμο κ α ι απαρνούνται κάθε φιλοδοξία για να γίνουν υπερδύναμη. Εν
-251-
πάση περιπτώσει, το μαοΐκο πρότυπο ακολουθούν, με ν τ ό π ι ε ς π α ραλογές, η Καμπότζη και το Βιετνάμ* εξαΟΗει αξιοσημείωτη ε π ι ροη στη Μ ο ζ α μ β ί κ η , τη Γ ο υ ι ν έ α - Μ π ι σ ά ο υ και την Τανζανία' α κ ό μ α , οι ανταποκρίσεις δείχνουν ό τ ι έ χ ε ι κάποια επίδραση στην Α ι θ ι ο π ί α και στη Σ ο μ α λ ί α , των οποίων η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή οπισθοδρομικότητα μέχρι τώρα βάδιζε χ έ ρ ι - χ έ ρ ι μονάχα με την κ ο ι ν ω ν ι κ ή τουε στασιμότητα.
Η Υπερεξειδίκεφση Γυρνώντας απο τον υπανάπτυκτο Τρίτο Κόσμο στον αναπτυγμένο Πρώτο Κόσμο, στον δυτικό κ α π ι τ α λ ι σ μ ό , και στον Δ ί φ τ ε ρ ο Κόσμο, στην Ε Σ Σ Δ και την Α ν α τ ο λ ι κ ή Εβρώπη, βρίσκουμε μια κατάσταση τελείως α ν τ ί θ ε τ η απο κ ε ί ν η στον Τρίτο Κόσμο. Ενω τούτος α ν τ ι μετωπίζει το πρόβλημα να αποκτήσει το αναγκαίο κεφάλαιο και την τεχνολογία για την ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή α ν ά π τ υ ξ η , οι αναπτυγμένοι κ ό σμοι είναι αντιμέτωποι με την α π ε ι λ ή να προσαρμόσουν TIC ανθρώπ ι ν ε ς ανάγκες στο κεφάλαιο κ α ι στην τεχνολογία που ήδη κ α τ έ χ ο υ ν . Ο ι αvαπτυγμέvεc χώρε«, κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ έ ς κ α ι σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ έ ς έχουν α ν α π τ ύ ξ ε ι ορισμένες α ξ ί ε ς κ α ι θεσμούς, προσαρμοσμένους στη μεγιστοποίηση της κεφαλαιακής συσώρεφσης και της τ ε χ ν ο λογικής προόδου. Η ε π ι τ υ χ ί α - τ ο υ ς αντανακλάται στη σημερνή τους κατάσταση, στην ανάπτυξη της αφθονίας. Ο μ ω ς , έχοντας φτάσει στην κατάσταση αφτη, τώρα συναισθάνονται ό τ ι ο ι α ξ ί ε ς και ο ι θ ε σ μ ο ί , που ανάπτυξαν στη διαδικασία της συσώρεφσης, έ χουν καταντήσει εμπόδια για την ορθολογική και την ανθρώπινη χρήση των συσωρεβμένων. Το πρόβλημα είναι το σύνδρομο της Υ π ε ρ ε ξ ε ι δ ή ι ε φ σ η ς , που στον Μεσαίωνα παγίδεφσε τους αναπτυγμένους Κ ι ν έ ζ ο υ ς κ α ι εβνόησε τους καθυστερημένους Δυτικους (βλ. σ ε λ . 2 1 ) . Σήμερα ο ι ρόλοι Ανατολής και Δύσης έχουν α ν τ ι σ τ ρ α φ ε ί . Είναι ο Πρώτος κ α ι ο Δέφτερος Κόσμος της Αφθονίας που το βρίσκουν δύσκολο να ε γ καταλείψουν ή να τροποποιήσουν τον τρόπο σκέψης κ α ι ενέργειας, που τους εξυπηρετούσε τόσο καλα στο παρελθόν. Η φυ<Λκή-τους αντίδραση στα τρέχοντα προβλήματα ε ί ν α ι να συσωρέβουν π ε ρ ι β ό τερα — μ ε τ ι ς παραδοσιακές και γνώριμες παμπάλαιες λ ύ σ ε ι ς . Σ χ ε διάζουν να παράγουν ακόμα περισότερα, ώστε το μέγεθος της " τ ο ύ ρ τ α ς " να α φ ξ η θ ε ι ' υποθέτουν ό τ ι τα σ χ ε τ ι κ ά μεγέθη των κ ο ματιων, που προορίζονται για τις διάφορες τ ά ξ ε ι ς μπορούν να
-252-
παραμείνουν αμετάβλητα. Ό τ ι με/αλώνοντας την τούρτα, ο κ ο ι νωνικός και ο ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ί ρόλος TU ν τάξεων μπορεί να σ υ ν ε χ ι σ τ ε ί αναλοίωτος, κ α ι ά τ ι οι παλιές α ξ ί ε ς και ο ι θεσμοί μπορούν να διατηρηθούν. Το σχέδιο αφτο θα μπορούσαμε να το περιγράφουμε σαν την τ ε χ ν ο κρατική αντίληψη για το μ έ λ ο ν , δηλαδη ποσοτική άφξηση, χω pic π ο ι ο τ ι κ ή α λ α / η — τ ο μέλον Οαν ατέλειωτο παρόν. Ο μ ω ς ένα τ έ τ ο ι ο σχέδιο είναι ανεφάρμοστο, κ α ι ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά και ψυχολογικά. Ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά , καταλήγει στο διαρκώ« αφξανάμενο ΑΕΤΤ, με το οποίο ο άνθρωπος παράγει περισότερα, ώστε να καταναλώνει περισάτερα, ώστε να παράγει περισάτερα — μ έ χ ρ ι που τ ε λ ι κ ά να π ν ί γ ε ι μέσα στο σ κ α τ ά - τ ο υ . Ψυχολογικά, καταλήγει στη μεταμόρφωση του α ν θρώπου σε ακόρεστη καταναλωτική μ η χ α ν η , κ α ι , καθώς σημείωσε ο Μασλοφ, ο άνθρωπος, απο τη φ ύ σ η - τ ο υ , δε μπορεί να παραμένει επάπειρο εφχαριστημένος με το ρ ό λ ο - τ ο υ . Γ ί ν ε τ α ι , όπως αναφέραμε στο πέμπτο και στο έκτο κεφάλαιο, είτε σαν TOUC πλούσιους κατοίκους του Μπάκα Ράτον, " κ α τ α π ι ε σ μ έ ν ο ς , ψυχοσωματικά ά ρωστος και Οεξουαλικα α ν ί κ α ν ο ς " , ε ί τ ε σαν τα μέλη της κ ο ι ν ό τ η τας της Α λ μ π ο υ κ έ ρ κ η ς , που αρνούνται να δουλέψουν σαράντα ώ ρες τη βδαμάδα " γ ι α κάποιον ή για κ ά τ ι , που δε δ ί ν ε ι πεντάρα για μ έ ν α , ώστε να κερδίσω χρήματα για ν ' αγοράσω κ ά τ ι που δεν δίνω δεκάρα τσακιστή για να το αποκτήσω". Η επίδραση της Υπερεξειδίκεφσης ε ί ν α ι κ ά τ ι απραπάνω απο φανερή στην π ο λ ι τ ι κ ή κ α ι στα διλήματα των ηγετικών δυνάμεων του Πρώτου και του Δέφτερου Κόσμου, δηλαδη των ΗΠΑ και της ΕΣ Σ Δ . Η μία απο τ ι ς δ υ ο , η Ε Σ Σ Δ , πιθανώς υποφέρει περισότερο α πο αρτηριοσκλήρωση, γ ι α τ ί της λ ε ί π ο υ ν οι επανορθωτικοί μηχαν ι σ μ ο ί . Η σημαντικη βελτίωση του βιωτικου επιπέδου, σε συνδυασμό με την άνοδο της Ε Σ Σ Δ σε παγκόσμια δύναμη, έ χ ε ι απαλάξει την άρχουΟα ολιγαρχία απο την ανάγκη να π α ί ζ ε ι στο δ ι π λ ό τ α μπλω ε ί τ ε 1ης π ο λ ι τ ι κ ή ς αφταρχικότητας ε ί τ ε του κ ο ι ν ω ν ι κ ο ο ι κ ο νομικού ε λ ι τ ι σ μ ο ύ . Η αρτηριοσκλήρυνση αφτη εμφανίζεται καθαρότερα στην περίπτωση του Α ν τ ρ έ ι Ζαχάροφ, ο οποίος κ α τ έ δ ε ι ξ ε ότι η Ρωσία ό χ ι μονάχα απότυχε να ξεπεράσει τ ι ς ΗΠΑ στην τ ρ έ χουσα Δέφτερη Βιομηχανικη Επανάσταση, όπως είχαν καφχηθει ο ι Σ τ ά λ ι ν και Κρούστσεφ, αλα κ α ι βρίσκεται πολυ πιο πίσω (βλ. σ ε λ . 158). Ο Ζαχάροφ πρότεινε για θεραπεία τον εκδημοκρατισμό — ή , καθώς τ ό π ε , τη " λ ο γ ι κ ό τ ε ρ η χρήση του φ ρ έ ν ο υ " . Ο μ ω ς η ιδέα της λαϊκής συμετοχης στη λήψη των αποφάσεων πάνω στα π ο λ ι τ ι κ ά
-253-
και Οτα ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά ζητήματα ήταν πολυ α π ε ι λ η τ ι κ η για το κ α θ ε στω« και για τα Ουμφέροντα των κοματικων λειτουργών, των κ ρ α τικών γραφειοκρατών και των τεχνοκρατών. Κατα σ υ ν έ π ε ι α , ο Ζ α χάροφ, λ α μ π ρ ο ί ακαδημαϊκό«, απογυμνώθηκε α π ' τ ι « τ ι μ ε « και τη θ έ σ η - τ ο υ και αποκόπηκε απο την ε ρ γ α σ ί α - τ ο υ . Ο πρωθυπουργο« Α λ ε ξ έ ι Κ ο σ ύ γ κ ι ν , μιλώντα« στην ολομέλεια τη« ΚΕ του ΚΚΣΕ, στι« 27 Σεπτέμβρη 1965, διέγνωσε ό τ ι οι σ ο β ι ε τ ι κεε ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ « σκοτούρεε προέρχονται απο τη γρήγορη ανάπτυξη τη« ο ι κ ο ν ο μ ί α ς . Η Ε Σ Σ Δ έ χ ε ι αναπτυχθεί πάρα πολυ για να μπορεί να κατεφθύνεται με επάρκεια απο το κ έ ν τ ρ ο , υποστήριξε ο Κ ο σ ύ γ κ ι ν , κ α ι , συνεπωε, το μόνο διέξοδο ήταν η βελτίωση τηε δ ι ε φθυντικηε τ ε χ ν ι κ η ε και η σ τ ή ρ ι ξ ή - τ η ε πάνω στον " δ ε ί κ τ η κερδών'.1 Σαν αποτέλεσμα, καθωε παρατηρούσε ένα άρθρο τηε Ι ζ β έ σ τ ι α , στιε 1 Δεκέμβρη 1967, " μ η δίνοντα« καμία προσοχή στι« α π α ι τ ή σει« τη« αγορα«, ορισμένοι επικεφαλή« εργοστασίων σταμάτησαν την παραγωγή προϊόντων, που τα χρειαζόταν ο λαοε άμεσα . . . για τον απλο λ ό γ ο , ό τ ι τα προϊόντα αφτα είχαν χαμηλό κ έ ρ δ ο ε " . Η ε ν α λ α κ τ ι κ η δυνατότητα, η αποφασιστική εργατική συμετοχη, ούτε καν εξετάστηκε απο τον Κοσύγκιν κ α ι τουε άλουε κ ο μ α τ ι κουε η γ έ τ ε ε . Έ τ σ ι , η σ ο β ι ε τ ι κ ή οικονομία εξακολουθεί να υποφέρει απο τα αποτελέσματα τηε ανέφθυνηε (σύμφωνα με τουε θ ε σμουε, που υπάρχουν), ή και ολοκληρωτικά αλοτριωμένηε, εργατ ι κ ή « δύναμη«. Ο ι ειδήσει« των ρωσικων εφημερίδων αντανακλούν τα σοβαρα προβλήματα τη« χαμηλη« εργατικότητα«, τη« κλοπή« τη« κρατική« περιουσία«, και του υψηλότερου παγκόσμιου ποσοστού στον α λ κ ο ο λ ι σ μ ο . Μ ι α πρόσφατη μ ε λ έ τ η στου« εργάτε« η λ ι κ ί α « 18-25 ετων σ ' ένα μεγάλο εργοστάσιο ατμομηχανών στην Ο υ κ ρ α ν ί α δ ε ί χ ν ε ι την τ ε λ ε ι ω τ ι κ ή κατάρεφση τη« " σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή « ά μ ι λ α ε " και του " σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ο ύ συναγωνισμού" — δ υ ο θεσμοποιημένε« α ξ ί ε « , κατάλοιπα απο το επαναστατικό παρελθόν, σχεδιασμένε« για να τονώνεται η εργατική συμετοχη. Μεμονωμένοι εργάτε« γ ί ν ο ν τ α ι πρότυπα για άμιλα απο του« ά λ ο υ « , και οι αλυσίδε« παραγωγή«, οι εργατικε« τ α ξ ι α ρ χ ί ε « ή οι βάρδιε« στα εργοστάσια συναγωνίζονται για να νικήσουν η μία την άλη στον " σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό συναγωνισμό" . " Υ πάρχει μόνο στα χ α ρ τ ι α " , λ έ ε ι ένα« χ ε ί ρ ι σ τ η « τ ό ρ ν ο υ , που ερωτ ή θ η κ ε . "ΤΤολοι άνθρωποι ούτε καν ξέρουν με ποιον συναγωνίζον τ α ι " . Ένα« η λ ε κ τ ρ ο ν ι κ ο « σ χ ο λ ι ά ζ ε ι : " Σ τ η ν ομάδα-μαε δεν υ πάρχει ά μ ι λ α . Υπάρχει μόνο μία νόρμα, που πρέπει να την κ α λ ό -
-254-
ψ ε ι ς " . Έναε άλος εργάτης αποκάλεσε το άλο συναγωνιστικό σύΟτημα Οτο εργοστάσιο ατμομηχανών " ά ν ε ι ρ ο καλοκαιρινής νύχτας" (15). Εξάλου, τα Ουμπτύματα της Υπερεξειδίκεφσης είναι πιο φανερα κ ι απο τον ήλιο στην ανοιχτή αμερικάνικη κ ο ι ν ω ν ί α , τάσο στις ε σωτερικές, άσο κ α ι στις εξωτερικες υποθέσεις. Η Α μ ε ρ ι κ ή έ χ ε ι τ ι ς πιο πανίσχυρες στρατιωτικές δυνάμεις που συγκροτήθηκαν π ο τ ε , ένα τεράστιο και παραγωγικό ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο μηχανισμό, πανήψυλο κατα κεφαλή εισάδημα, και το μεγαλύτερο αριθμό σε βραβεία Ν ά μ π ε λ στους διάφορους τομείς της ανθρώπινης προσπάθειας . Ο μ ω ς υποφέρει απο τ ι ς αρνητικές συνέπειες του πλούτου και της δύναμης. Στον ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο τομέα βαρύνεται απο τους ρυθμιστικούς μηχανισμούς του Ν ι ο υ Ν τ η λ — π ο υ υπερασπίζουν μάλον τα συμφέροντα, τα οποία υποτίθεται ά τ ι θα χαλιναγωγούσαν, ταρα τους καταναλωτές, τους οποίους υποτίθεται ό τ ι θα προστάτ ε β α ν — , απο φορολογική δομη τ έ τ ο ι α , που ολοένα κ α ι π ε ρ ι σ ό τ ε ρο χρησιμοποιείται σα μηχανισμός επιχορηγήσεων — σ τ ο ύψος των 92 δ ι σ . δ ο λ . ε τ ή σ ι α — , απο γ ι γ ά ν τ ι ε ς πολυεθνικες ε τ α ι ρ ί ε ς , που κυριαρχουν στην ο ι κ ο ν ο μ ί α (μια και ελέγχουν τ ι ς πρώτες ύλες και τ ι ς παραγωγικές δ ι ε φ κ ο λ ύ ν σ ε ι ς ) , και απο β ι ο μ η χ α ν ί ε ς - κ λ ε ι δ ι α , που γ ί ν ο ν τ α ι ολοένα και περιΟότερο συγκεντρωμένες, α ν τ ι ανταγωνιστικες και τόσο εξαρτημένες απο τα στρατιωτικό συμβόλ α ι α , ώστε η όλη ο ι κ ο ν ο μ ί α να είναι παραδομένη στις στρατιωτικές δαπάνες. Ένα στα πέντε επαγγέλματα εξαρτάται άμεσα ή έ μεσα απο το Πεντάγωνο, οι μηχανικοί κ α ι ο ι ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς , Οε π ο σοστο απο 5 0 μέχρι 7 0 ο / ο , εργάζονται στη στρατιωτική κ α ι σε συναφή τ ε χ ν ο λ ο γ ί α , και το 8 0 ο / ο των ομοσπονδιακών χρημάτων για έρεβνες ε ί ν α ι αφιερωμένο στις στρατιωτικές τ έ χ ν ε ς . Η Α μ ε ρική έχει ακόμα έφηβους ν α ρ κ ο μ α ν ε ί ς , δ ι ο ι κ η τ ι κ ο ύ ς υπάληλους, που δωροδοκούνται και είναι μπασμένοι μέχρι το λαιμό σε λ ο β ι τ ο ύ ρ ε ς , γκέτο που Οιγοβράζουν και ε π ε κ τ ε ί ν ο ν τ α ι , ασύδοτη τ η λεόραση, ανερχόμενο ποσοστο εγκληματικότητας, γέρους κ α ι γριές πεταμένους σα να ήτανε σ κ ο υ π ί δ ι α , και φυσικό περιβάλον που ερημώνεται ολοένα και περισότερο. Για τ ι ς εξωτερικες υποθέσεις, α ν α λ ο γ ι σ τ ε ί τ ε τα συμπεράσματα, που βγαίνουν απο την παρακάτω αναφορα του υπουργου τύπου του προέδρου Τζόνσον, Μ π ι λ Μ ό γ ι ε ρ ς , για τη συμπεριφορά του προέδρου στη διάρκεια του β ι ε τ ν α μ ι κ ο υ πολέμου:
-255-
Γ ι α τ ί , λ ο ι π ο ν , δεν ήθελε να συμβιβαστεί Οτο Βιετνάμ; Το γούστο ε ί ν α ι , που νόμιζε ό τ ι ή θ ε λ ε . " Λ ο ι π ο ν , μ π ό υ ζ , α πόψε έκανα το δέφτερο, το τ ρ ί τ ο , και το τελεφταίο βήμα1,' είπε μετα το λ ό γ ο - τ ο υ στο πανεπιστήμιο Τζων« Χ ό π κ ι ν ς , το 1965. Είχε π ρ ο τ ε ί ν ε ι ένα πρόγραμα πόλων δ ι σ ε κ . δ ο λ . για την δημόσια αποκατάσταση της Ι ν δ ο κ ί ν α ς , συμπεριλαμβάνοντας κ α ι το Βόρειο Βιετνάμ, και ήταν πεισμένος ό τ ι το παζάρεμα αφτο δε μπορούσε να το αποφύγει ο Χο Τσι Μ ι ν χ . Μ ι α άλη φορα π ά λ ι , ξανάκανε κάποια παρόμοια π ρ ο σφορά, στα κρυφά, και ο Χο ξανάπε ό χ ι . " Δ ε ν το κ α τ α λ α β α ί ν ω " , είπε με π ί κ ρ α . " Ο Τζωρτζ Μήνυ θα άρπαζε οπωσδήποτε την εφκαιρία απο μια τ έ τ ο ι α συμφωνία". Σ τ η φράση αφτη βρίσκεται ίσως το μεγαλύτερο μάθημα, π ο υ , με τ ι ς απερίσκεπτες ε ν έ ρ γ ε ι έ ς - τ ο υ , μπορεί να μας δώσει ο Λύντον Τζόνσον. Θεωρούμε ό τ ι είμαστε έ ξ υ π ν ο ι , κ α λ ο π ρ ο α ί ρ ε τ ο ι , γεναιόδωροι, ό τ ι αναζητάμε αξιόλογους σκοπούς, σ ' ένα κόσμο π ο υ , ν ο μ ί ζ ο υ μ ε , ό τ ι κ α ί γ ε τ α ι για να μας α ν τ ι γ ρ ά φ ε ι . " Β έ β α ι α " , λ έ ε ι η λ ο γ ι κ ή , " δ ε ν έχουμε παρα να τους προσφέρουμε τόσα, όσα θα θέλαμε ε μ ε ί ς , αν θα βρισκόμασταν στη θ έ σ η - τ ο υ ς " . . . . Καθώς προχωρούσε η ι σ τ ο ρ ί α , είχαμε να μάθουμε πολα, κ α ι με σκληρό τρόπο, αναφορικα με το μέχρι πού φτάνουν τα όρια της ανθρώπινης αντίληψης. (16) Είναι τούτα τα " ό ρ ι α της ανθρώπινης α ν τ ί λ η ψ η ς " , που εξηγούν τ ι ς ακόλουθες δηλώσεις για το Βιετνάμ: " Ο ι Γάλοι θα κερδίσουν οπωσδήποτε. Είναι μια μάχη, που θα τ ε λειώσει χωρίς τη β ο ή θ ε ι ά - μ α ς " (Νάβαρχος Ά ρ θ ο υ ρ Ράντφορντ, Αρχηγός των Ενωμένων Επιτελείων, 1954). " Ο λ ε ς ο ι ποσοτικές ε ν δ ε ί ξ ε ι ς , που έ χ ο υ μ ε , δείχνουν ό τ ι θα κερδίσουμε τον πόλεμο" (Ρόμπερτ Μ α κ Ν α μ ά ρ α , υπουργος αμύνης, 1962). " Ο ι Βιετκογκ θα καταρέφσουν μέσα σε βδομάδες. Ο χ ι σε μ ή ν ε ς , αλα σε βδομάδες" (Γουωλτ Ρόστοβ, 1965). " Ο εχθρός έ χ ε ι ν ι κ η θ ε ί απο κάθε άποψη" (Στρατηγός Γουίλιαμ Σ.
-256-
Γουεστμόρλαντ,
1968).
" Για την ώρα δ ε ν προσδοκώ τ η ν πτώση τ ο υ Βιετνάμ . . . Υπάρχει κ ά π ο ι α π ι θ α ν ό τ η τ α να Οωθει η κ α τ ά σ τ α σ η , αν δώσουμε στους ν ο τ ι ο β ι ε τ ν α μ έ ζ ο υ ς τ η ν εφκαιρία να πολεμήσουν γ ι α τ η ν ελεφθερία τ ο υ ς " (Πρόεδρος Τζέραλντ Φ ο ρ ν τ , 3 Α π ρ ί λ η 1975). " Η Σ α ϊ γ κ ό ν έ χ ε ι α π ε λ ε φ θ ε ρ ω θ ε ι " (Προσωρινή Επαναστατική Κ υ β έ ρ ν η σ η , 3 0 Α π ρ ί λ η 1975).
"Βολέφου Μ ε Α φ τ ο , Κάνε Χωρίς Α φ τ ο " Τα α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α τ η ς Υ π ε ρ ε ξ ε ι δ ί κ ε φ σ η ς μ π ο ρ ε ί να τα δ ε ι κ ά ν ε ι ς α ' ο λ ό κ λ η ρ ο το α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ό σ κ η ν ι κ ό ' το τ σ ι μ έ ν τ ο του Πητ Σ ί γ κ ε ρ υ π ά ρ χ ε ι π α ν τ ο ύ . Το ί δ ι ο , ό μ ω ς , κ α ι η π ρ ά σ ι ν η χ λ ό η που φυτρώνει — τ ο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό του α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο υ σ κ η ν ι κ ο ύ , που το ξ ε χ ω ρ ί ζ ε ι απο το σ ο β ι ε τ ι κ ο . Σ τ α προηγούμενα τέσερα κ ε φ ά λ α ι α σ η μ ε ι ώ σαμε τη μυριάδα των εκδηλώσεων της ν έ α ς τ ο ύ τ η ς ζωης σε ό λ ο υ ς τους τ ο μ ε ί ς τ η ς α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Εκτος ανο ε κ ε ί ν ε ς τ ι ς ι δ ι α ί τ ε ρ ε ς προσπάθειες γ ι α αφτοδιέφθυνση σε μ ι κ ρ ή κ λ ψ α κ α ή σε τ ο π ι κ ά θ έ μ α τ α , ο καιρός τ ο ύ τ ο ς των δυσχερειών έ χ ε ι γ ε ν ή σ ε ι , τόσο στη δ υ τ ι κ ή Εβρώπη, όσο κ α ι σ τ ι ς Η Π Α , πολα σ χ έ δ ι α γ ι α ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ή κ ο ι ν ω ν ι κ ή α ν α δ ό μ η σ η . Τα χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά - τ ο υ ς π ο ι κ ί λ ο υ ν ανάλογα μ ε την προέλεφοη τ ο υ συγγραφέα. Το πρώτο απο τ α τ ρ ί α σ χ έ δ ι α , που θα ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε εδω, ε ί ν α ι του δρα Σ ί κ ο Μ ά ν σ ο λ τ , πρώην προέδρου τ η ς Επιτροπής Κ ο ι ν ή ς Α γ ο ρ ά ς , ο ο π ο ί ο ς ε ί ν α ι ανήσυχος κ α ι ε ξ ε τ ά ζ ε ι μ ε προσοχή αφτο που θεωρεί σαν ε π ε ί γ ο ν πρόβλημα για τ η ν ανθρώπινη επιβώιΟη. Ν ά ένα α π ό σπασμα απο τ η ν ε π ι σ τ ο λ ή του δ ρ α . Μ ά ν σ ο λ τ σ τ η ν Επιτροπή τ η ς Κ ο ι ν ή ς Αγοράς με η μ ε ρ ο μ η ν ί α 9 Φλεβάρη 1972: Σοβαρότερα ε ί ν α ι τ α π ρ ο β λ ή μ α τ α , που θα μας π α ρ ο υ σ ι α στούν πολυ σύντομα κ α ι ήδη α ρ χ ί ζ ο υ ν ν α δ ι α φ α ί ν ο ν τ α ι ο λ ο έ ν α κ α ι κ α θ α ρ ό τ ε ρ α . Ο τ α ν λέω " μ α ς " δ ε ν έχω στο ν ο ύ μου μόνο τ η ν Εβρώπη, αλα ό λ η τ η ν ανθρωπότητα. Τα προβλήματα αφτα α ν α φ έ ρ ο ν τ α ι στους ακόλουθους π α ρ ά γ ο ν τ ε ς , που έχουν κ α ι τ ο ν πρώτο λ ό γ ο γ ι α το μ έ λ ο ν τ η ς ανθρωπότητας: — π α γ κ ό σ μ ι α πληθυσμιακη άφξηση
-257-
—παραγωγή τροφίμων — μ ό λ υ ν σ η του περιβάλοντος — φ υ σ ι κ ο ί πλουτοπαραγωγικοί πόροι και η χρήση-τους . . . Αν η Εβρώπη ακολουθήσει σωστά προσδιοριμένη π ο λ ι τ ι κ ή , θα βρίσκεται σε καλύτερη θέση, ώστε να επιβάλει παρόμοια π ο λ ι τ ι κ ή στον υπόλοιπο κόσμο, και μάλιστα στιε ΗΤΤΑ και στην Ιαπωνία. Α ν η Εβρώπη δεν ακολουθήσει ξεκάθαρη π ο λ ι τ ι κ ή , αλα παραμείνει ουραγος στα γεγονότα και απορίψει κάθε ιδέα y i a να πάρει την πρωτοβουλία, πιστέβω ότι η υπόθεση ε ί ναι χαμένη, καθώς, κατα τη γνώμη-μου, οι ΗΤΤΑ δεν δ ι α θέτουν την απαραίτητη π ο λ ι τ ι κ ή δύναμη y i a να καθοδηγήσουν τον κόσμο προε τη λύση του μεγάλου αφτου προβλήματος. Ο ι ΗΤΤΑ έχουν πάρει τον κατήφορο και θάναι ε ξαιρετικά δύσκολο να αποφύγουν την τελειωτική κατάρεφση. Συμπέρασμα: η Εβρώπη έχει συγκεκριμένη αποστολή. (1) Να δώσει προτεραιότητα στιε επενδύσειε y i a την παραγωγή τροφίμων. (2) Να μειώσει δραστικα την κατανάλωση των υλικών αγαθων ανα κάτοικο, με αντιστάθμισμα: την κοινωνική πρόβλεψη, την εξάπλωση τηε πνεβματικηε ικανοποίησης, την οργάνωση διασκεδάσεων, τις ψυχαγωγικές δραστηριότητες, κλπ. (3) Να επιδιώξει την κατα το δυνατό μεγαλύτερη συντήρηση και διάρκεια στα οικιακα σκέβη και στα έπιπλα και να απορίψει την παραγωγή μη απαραίτητων αγαθών. (4) Ν α δώσει μάχη ενάντια στη μόλυνση του περιβάλοντος και στην εξάντληση των πρώτων υλων, επαναπροσανατολίζοντας τ ι ς επενδύσεις προς την ανακύληση, και τα αντιμολυσματικα μέτρα, τα οποίϋ, φυσικά, θα κ α ταλήξουν σε μεώχΤη τηε ζήτησης, άρα και της παραγωγης. Είναι φανερό, ότι η κοινωνία του μέλοντος δεν θα κ α τ ε φθύνεται προς την ανάπτυξη, τουλάχιστο στον υλικό τ ο μέα. Για να βάλουμε κάποια αρχή, πρέπει να μην προσανατολί-
-258-
ζούμε πια το ο ι κ ο ν ο μ ι κ ό - μ α « σύστημα στη μεγιστοποίηση του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος. Θ α πρότεινα την α ντικατάστασή-του με την γ ε ν ι κ ή εθνική εφτυχία (μένει α κόμα να δούμε, αν η εφτυχία μπορεί να εκφραστεί με α ριθμού«). (17) Το δέφτερο σ χ έ δ ι ο , του Ρόμπιν Κ λ α ρ κ , πρώην σύμβουλου Οτην Ο υ ν έ σ κ ο και εκδότη του SCIENCE J O U R N A L , είναι γεμάτο προσ δ ο κ ί ε ς , ο υ τ ο π ι κ ο , και εκφρασμένο με όρου« μάλον αφτοπραγμάτωση«, παρα αφτοδιατήρηΟη« . Μπορούμε να φανταστούμε το περιβάλον μια« καινούργια« Ο υ τ ο π ί α « , που να είναι κάπω« έτσι: η ύπαιθρο« γεμάτη α πο ανεμόμυλου« και ηλιακα σ π ί τ ι α , γεμάτη με εντατικα μ ε ν , αλα " ο ρ γ α ν ι κ α " , καλιεργούμενα χωράφια, με συστήματα για την παραγωγή τροφίμων βασισμένα στην ένταξη πόλων διαφορετικών ειδών, με ξ υ λ ε ί α , ψάρια, ζώα και φυτά σε αμοιβαία εξαρτημένου« ρόλου«, με άγριε« περιοχε« όπου δεν θα έχουμε πια την πρωτόγονη συνήθεια να ξεχωρίζουμε τα ζώα σε κ ε ί ν α που προορίζονται για κυνήγι κ α ι στα άλα που προορίζονται για εξημέρωση* οι άντρε« και οι γυναίκε« θα ζουν με σκληρη χ ε ι ρ ω ν α κ τ ι κ ή εργασία, όχι όμω« για ατέλειωτε« ε ξ α ν τ λ η τ ι κ ε « ώρε«, ο ύ τ ε , όπω« σήμ ε ρ α , επαναλαμβάνοντα« τ ι « ί δ ι ε « ανιαρέ« κ ι ν ή σ ε ι « * οι α ρ χ ι τ έ κ τ ο ν ε « θα ανακουφίζουν του« ανθρώπου« απο τι« ε ξωτερικε« εργασίες κ α ι θα του« φέρνουν σ ' επαφή μεταξύ τ ο υ « , δεν θα του« ξεχωρίζουν σε κ ο ι τ ώ ν ε ς , όπου το χ α ζ ο κούτι και το κρεβάτι θα ε ί ν α ι οι μόνε« δυνατέ« παραλαγε« * το π ο λ ι τ ι κ ο σύστημα θάναι τόσο αποκεντρωμένο και μ ι κ ρ ό , ώστε τα άτομα — ό λ α τα ά τ ο μ α — να μην παίζουν ουσιαστικο ρόλο μόνο μια φορα στα πέντε χρόνια ' η φ ι λ ο σοφία τη« αλαγη«, δίνοντα« κ ι αφτη το π α ρ ό ν - τ η « , θα θεωρεί το μικροσύστημα λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ή μονάδα ' και το σ χ έ διο τη« πόλη« θάναι μονταρισμένο Οε ανθρώπινη κ λ ί μ α κ α , προορισμένο για αναψυχή. (18) Το τ ρ ί τ ο σ χ έ δ ι ο , του Μάρκου« Ράσκιν, συνδιεφθυντη στο Ι ν σ τ ι τούτο Πολιτικών Σπουδών, π ρ ο τ ε ί ν ε ι ένα π ο λ ι τ ι κ ο πρόγραμα για μια καινούργια Α μ ε ρ ι κ ή , απόροια των μαζικών συναντήσεων του απλού λ α ο υ , που θα δοκιμάζει ι δ έ ε « και σχέδια για την α ν τ ι μ ε τ ώ πιση των προβλημάτων και των φ ι λ ο δ ο ξ ι ώ ν - τ ο υ .
-259-
Το Ινστιτούτο ΤΤολιτικων Σπουδών Ουμετέχει στο ε κ π α ι δ ε φτικο πρόγραμα των π ο λ ι τ ώ ν , στο οποίο άνθρωποι α π ' άλη τη χώρα αναπτύσουν TIC ιδέες και τα προγράματά-τους για την πάλη και για την π ε ρ ι ο χ ή - τ ο υ ς . . . Είναι πιθανό η προσπάθεια τούτη να κ α τ α λ ή ξ ε ι σε νέες ιδέες και σε νέα επίπεδα ανθρώπινης συμετοχης. Είναι ακάμα πιθανό να ε μ φανιστεί κάποιο καινούργιο εθνικό π ο λ ι τ ι κ ο πρόγραμα, έ ξω απο τα δυο π ο λ ι τ ι κ ά κύματα, μέσα απο προσεχτική δουλεία σε τ ο π ι κ ο επίπεδο . . . Τα παρακάτω . . . παρουσιάζουν μερικες ι δ έ ε ς , που θα μπορούσαν να πραγματωθούν, να αναπτυχθουν και να σ υ ζ η τηθούν . . . Η απαρίθμηση ούτε ε ξ α ν τ λ η τ ι κ η , μα ούτε και συστηματικη είναι ' οι προτάσεις τούτες είναι α φ ε τ η ριακό σημεία . . . Ν α χορηγήσουμε χαμηλότοκα δάνεια στους κ τ η μ α τ ί ε ς , στους εργάτες γ η ς , στους αγροτικούς συνεταιρισμούς, για να τους βοηθήσουμε να αναπτύξουν την αγροτική π α ραγωγή και να ανανεώσουν τα σ π ί τ ι α και τα ε φ ό δ ι ά - τ ο υ ς . Ν α καθορίσουμε TIC τ ι μ έ ς ή να αναπτύξουμε ανταγωνισ τ ι κ έ ς δημάσιες επιχειρήσεις για την πώληση σπάρων, ζωοτροφων κ α ι μηχανημάτων. Ν α αναπτύξουμε σχέδια για την αγροτική μεταρύθμιση. Ν α επιχορηγήσουμε τα π α ν ε π ι σ τ ή μ ι α , τα εργατικα σωματ ε ί α , τ ι ς σχολές πολιτικών μηχανικών και α ρ χ ι τ ε κ τ ό ν ω ν , που θα βοηθούν κάθε ομάδα με 2 . ο ο ο ή παραπάνω κ α τ ο ί κους να χ τ ί ζ ο υ ν ή να επεκτείνουν κάποια πάλη. Ν α θ ε σ π ί σουμε νάμο για τ ι ς κ α τ ο ι κ ί ε ς . . . Ν α αναπτύξουμε τα κ ο ι ν ο τ ι κ ά κ α ι τα επαρχιακα συστήματα μεταφορών με φορτηγά κ α ι με τ ρ α ί ν α , και τα κέντρα δ ι α ν ο μής (μεταφορικα δίκτυα) τροφίμων κ α ι πρώτων υλων. Ν α ενθαρύνουμε τη ντάπια κ α ι ό χ ι την ε θ ν ι κ ή ή τη δ ι ε θ ν ή , α γορα αγροτικών προϊόντων, ώστε να εμφανιστεί κάποιο φυσικότερο δ ι α ι τ η τ ι κ ό σύστημα, κ α ι ώστε η α ξ ί α των τ ρ ο φίμων να μ ε τ ρ ι έ τ α ι με διατροφικα κ α ι ό χ ι με εμπορικά κριτήρια . . . Ν α οργανώσουμε ομάδες τ ε χ ν ι κ ή ς βοήθειας, που να βοη-
-260-
Θάνε TIC κοινότητε« ν ' αρχίζουν TIC επιχειρήσει«-του«. Να ενθαρύνουμε την ανάπτυξη των διεφθυνάμενων απο TOUC εργάτετ επιχειρήσεων με χαμηλότοκα δάνεια και άλη βοήθεια. Να ιδρύοουμε δημόσιε« τ ρ ά π ε ζ ε ς που να δ ι ε φθόνονται με τοπικέ« εκΚογεΐ, και να επενδύουν μονάχα OTIC Τ Ο Π Ι » ^ N O I V Ô ^ T E C
. ..
Τα ολιγοπώλια ή τα "φυσικά" μονοπώλια, ônuc η ενεργειακή βιομηχανία, οι Οιδηρόδρομοι, οι μεγάλεc τράπεζε«, οι αερoμεταφopεc, οι κoιvωφελειεc επιχειρήσει«, η φαρμακοβιομηχανία και άλε« βασικέ« βιομηχανίε«, που παίζουν παρόμοιο ρόλο Οτη ζωη .των ανθρώπων, Οαν καταναλωτων και εργατών, πρέπει τώρα να τα μετατρέψουμε Οε δημόσιεc επιχειρήσει«. Η δσμή-TOUC πρέπει να χωριστεί Οε επίπεδα γειτονία«, πόλη«, περιφέρεια«, όπου θα δοκιμάζονται τρόποι δημόσια« συμετοχη«, που θα οδηγούν στον έ λεγχο εργάτη-κοινότητα«-καταναλωτη πάνω OTIC οικονομικέ« δραΟτηριότητε« τη« βασικηΰ βιομηχανία« . . . Ν α συγκροτήσουμε δημόσιου« διαγωνισμού« αρχιτεκτόνων σε επίπεδο πόλη« για το χτίσιμο ή για την επιδιόρθωση σπιτιών, εργοστασίων, σχολείων και πλατειών. Ν α καλύψουμε οικονομικά τι« κοινότητε« των καλιτεχνων -μουσικών, που θα εργάζονται με τι« άλε« κοινότητε« για την ανάπτυξη τη« ντόπια«, λώίκη« πολιτιστική« παράδοση«. Ν α δώσουμε επιχορηγήσει« για την έκδοση νέων τ ο πικών εφημερίδων να τ ι « υποστηρίζουμε συνέχω«, α ν ε ξάρτητα απο τ ι « π ο λ ι τ ι κ έ « τοποθετήσει«, εφόσον το αναγνωστικό κοινο δεν υπερβαίνει του« 5οο με 1. οοο. Ν α απαγορέψουμε την ανάμιξη του εμπορίου στην τηλεόραση' να δημιουργήσουμε τα μέσα για τη λαϊκή υποστήριξη και για την επιλογή των προγραμάτων . . . Ν α ενθαρόνουμε τη συνεργασώ μέσα στα σχολεία: με ομαδικέ« εξετάσει«, ενθαρύνοντα« την αντιγραφή (να βοήθα ο έvac τον άλο). Ν α ιδρύσουμε επιστημονικέ« βιβλιοθήκε« και πειραματικό κέντρα OTIC γ ε ι τ ο ν ι ε « . Ν α εξασφαλίσουμε ακαδημσίκε« και κ ο ι ν ο τ ι κ έ « διδασκαλικέ« εργασίε« στου« απόφοιτου«. Να ιδρύσουμε σχολεία για την ε κ π α ί -
-261-
δεφση των ενηλίκων κ α ι να αναπτύξουμε TIC ε π α γ γ ε λ μ α τ ι Kec σχολεε ενηλίκων. Ν α ενθαρύνουμε την έρεβνα και την πρακτική συζήτηση ανάμεσα Ö T O U C Οπουδαστεε για τη δημιουργία τηε νέας δημοκρατία« . . . (19) Ο ι ενοράσεις αφτες για το μέλον θ υ μ ί ζ ο υ ν , κατα περίεργο τράπο, τον πρώτο Μεσαίωνα, με την ένοια ό τ ι προτείνουν την αποχώρηση ή την υποχώρηση απο κ ά τ ι γοητεφτικο κ α ι εντυπωσιακό. Ο μ ω ς η τωρινή υποχώρηση γ ί ν ε τ α ι για να μην πέσουμε στον γκρεμό ή για να βγούμε απο το α δ ι έ ξ ο δ ο ' είναι η μεταβολή για να ε π ε ξ ε ρ γαστούμε τ η στρατηγικη τηε επιβίωσης κ α ι για να κάνουμε το νέο ξ ε κ ί ν η μ α . Ο νέοε Μεσαίωνας, σαν τον πρωτάτυπο, δεν θα ε ί ν α ι εποχή αφθονίαε. Δ ε ν θάχουμε τ ι ε τ ε λ ε τ ε ε των πλουσώιν, με την ατέλειωτη α κ ο λ ο υ θ ί α - τ ο υ ε , που κάνουνε βακανε με τ ζ ε τ . Τα υ περηχητικα τ ζ ε τ και τα πολυτελή ατμάπλοια θα έρχονται στη μ ν ή μη σαν οι δεινάσαβροι μιαε περασμένηε εποχηε. Τα ποδήλατα θα ε ί ν α ι πιο πολα απο τα α φ τ ο κ ί ν η τ α , ακόμα κ α ι στην Α μ ε ρ ι κ ή του Χένρυ Φορντ κ α ι τηε Τζένεραλ Μ ό τ ο ρ ε . Το παμπάλαιο η λ ε κ τ ρ ι κ ό λεωφορείο θα ξαναεμφανιστεί με μοντέρνα αεροδυναμική μορφή, σαν απάντηση στην ανάγκη για φ τ η ν ό , μαζικό μεταφορικο μέσο, χωριε να μολύνεται το π ε ρ ι β ά λ ο ν . Θ α μπορούσε ακόμα να αναβιώσει η ι σ τ ι ο π λ ο ί α , τα ιστιοφόρα, π ο υ , με τη σύγχρονη αεροδυναμική κ α ι τα ελαφρα μεταλικα κράματα, να μεταφέρουν φορτία σε όλον τον κόσμο, κ α ι μάλιστα με πολυ κέρδος σε μιαν ε π ο χ ή , όπου τα κάφσιμα θάναι πανάκριβα. Α ν δεν θα προσέχουν κ α ι πολυ τουε "ομορφάντρεε" , θα προσέχουν οπωσδήποτε τουε απλουε και τουε ε ι λ ι κ ρ ι ν ε ι ε , που θα οργανώνουν αφτάρκειε κ ο ι ν ό τ η τ ε ε , όπωε ο Ά ν τ α μ ε Μ ό ρ γ κ α ν , στην Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν ' που θα επιλύουν φιλόπονα τα προβλήματα του εργατικού ε λ έ γ χ ο υ , όπωε στην Γιουγκοσλαβία' που θα εργάζονται κ α ι θα διεφθύνουν ταφτόχρονα τ ι ε β ι ο μ η χ α ν ί ε ε , όπωε στα κ ι μ π ο υ τ ζ ' που θα αφτοδιεφθύνονται, όπωε σ τ ι ε κ ι ν έ ζ ι κ ε ε κομούνεε κ α ι τα εργοστάσια* κ α ι που θα αναπτύσουν την τ ε χ ν ι κ ή τηε οργανικηε καλιέργειαε και του ανεξάρτητου απο την ε ξωτερική ενέργεια οικισμού, όπωε σε διάφορεε χώρε ε του κόσμου. Κ ο ντολογιε, θα επιστρέφουμε ξανα στην παροιμία τηε Ν έαε Α γ γ λ ί α ε : Κατανάλωσέ-το Φθείρε-το Βολέψου με αφτο Κάνε χωριε αφτο.
-262-
"ΤΓαθητικη ΤΤορεία ïïpoc Απροσδόκητη Καταστροφή" Ο νέος Μεσαίωνας δεν θα ε ί ν α ι καμία απαλή σα μουσική ή άνετη π ε ρ ί ο δ ο ς , ειδικά για άσους κατέχουν προνόμια και θέσεις σήμερα. Ο Τ. Μ π . ΤΤρήστλυ, στα ο γ δ ό ν τ α - τ ο υ , α τ ε ν ί ζ ο ν τ α ς το μέλον με τα μάτια της εξηντάχρονης λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ή ς κ α ρ ι έ ρ α ς - τ ο υ , τοποθετ ε ί το ζήτημα με ε ι λ ι κ ρ ί ν ε ι α και σε προοπτική: ΤΤρέπει να προσθέσω, χωρίς διόλου νάμαι πομπώδης, πως ο πολιτισμος τραβάει τον κατήφορο. Ο λ ο ς ο επιστημονικός και βιομηχανικός πολιτισμος π ' αρχίνησε το 16ο αιώνα φτάνει στο τ έ λ ο ς - τ ο υ . Δε θα διαρκέσει ά λ ο . Κάτι κ α ι νούργιο θα πάρει τη θ έ σ η - τ ο υ , ίσως να είναι κ ά τ ι κ α λ ύ τ ε ρ ο . Μα δε μου φ α ί ν ε τ α ι . ( 2 0 ) Στους τελεφταίους ρωμαϊκούς χ ρ ό ν ο υ ς , οι συγγράφεις είχαν π α ρόμοια συναισθήματα για κάποια μεταβατική π ε ρ ί ο δ ο , η ο π ο ί α , κατα τα λόγια του ιστορικού Σ . Γουώρεν Χ ό λ ι σ τ ε ρ , έφερε την αποδιοργάνωση κ α ι την α γ ρ ι ό τ η τ α , όμως έδωσε κ α ι την εφκαιρία για το νέο ξεκίνημα στην Εβρώπη, για τη διαφυγή απο τα παλια έθιμα κ α ι τις νεκρες συμβάσεις, για την απελεφθέρωση απο την α π ο π ν ι χ τ ι κ ή φυλακή, που είχε καταντήσει νάναι η ρωμΟίκη αφτοκρατορία για την π λ ε ι ο ψηφία των υπηκόων-της . . . Η ζωη στη μεταρωμΟίκη Δύση ήταν ριψοκίνδυνη, α γ ν ο η μ έ ν η , ε λ ε ε ι ν ή , και τελείως α ν α σφαλής, όμως αφτο ήταν το τίμημα για το νέο ξ ε κ ί ν η μ α . Ο ι π ε ρ ώ δ ε ς των στιγμιαίων αλαγων σπάνια είναι ά ν ε τ ε ς . (21) Και άλοι έχουν σημειώσει τη στενοχώρια στις περιόδους αφτες. " Η απαισιοδοξία για το μέλον του κ ό σ μ ο υ " , έγραφε το 1925 ο 'Αλφρεντ Ν ο ρ θ Γ ο υ ά ι τ χ ε ν τ , "προέρχεται απο τη σύγχυση ανάμεσα στον πολιτισμο κ α ι στην ασφάλεια. Στο άμεσο μέλον θα υπάρχει λ ι γ ό τ ε ρ η ασφάλεια α π ' όσο στο άμεσο παρελθόν, λ ι γ ό τ ε ρ η σ τ α θ ε ρότητα . . . Ο μ ω ς , στο σ ύ ν ο λ ό - τ ο υ ς , μεγάλες εποχες ήσαν ο ι ασταθείς εποχες" (22). Φαίνεται ίσως αντιφατικό να θεωρούμε σαν " μ ε γ ά λ η εποχή" ε κ ε ί νη που οι π ν ε β μ α τ ι κ ο ι η γ έ τ ε ς - τ η ς την αντιλαμβάνονται σαν α π ε ι λ ο ύ μ ε ν η καταστροφή. Ο Αλβέρτος Α ϊ ν σ τ ά ι ν , παρατηρώντας
-263-
την καταστροφική χρήση που γινόταν στην εργασία-του — εργασία μια« ολόκληρης ζ ω η ς — είπε με π ί κ ρ α , ό τ ι αν είχε την εφκαιρία να ξαναζήσει απαρχής, θα γινόταν υδραβλικος. Και στο επιθανάτ ι ο κρεβάτι προειδοποίησε: " Η απελεφθερωμένη δύναμη του α τ ό μου Τ' άλα ξ ε ό λ α , έκτος απο τον τρόπο της σκέψης-μας, κι έτσι σερνόμαστε παθητικα σε απροσδόκητη καταστροφή" . Πράγματι, το πυρηνικό ολοκάφτωμα είναι ί ν α ς απο τους δυο τ ρ ό πους, με τους οποίους οι προφήτες της καταστροφής προβλέπουν ό τ ι ο άνθρωπος παίρνει πόδι απο τον π λ α ν ή τ η - τ ο υ ' ο δέφτερος είναι η εξόντωση του ανθρώπινου γ έ ν ο υ ς , επειδή δεν έ χ ε ι τον απαιτούμενο χρόνο για να βάλει μπρος την κ ο ι ν ω ν ι κ ο π ο λ ι τ ι σ τ ι κ η επανάσταση, που επιβάλει η συνεχιζόμενη τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ο - ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ η επανάσταση. Η πρώτη προφητεία α ν ή κ ε ι στη θεωρία του " μ ε γ ά λ ο υ μ π α μ " , το οποίο οδηγεί στο τέλος του ανθρώπινου γ έ ν ο υ ς · η δέφτερη α ν ή κ ε ι στη θεωρία της "σταδιακής κατάρεφσης" . 1θως καμία απο τ ι ς δυο δεν είναι τόσο κ ο ν τ ι ν ή ή αναπόφεφκτη, όσο τουλάχιστο φ α ί ν ο ν τ α ι . Το "μεγάλο μπαμ" προφανώς δεν είναι μ ε λ ο ν τ ι κ η α π ε ι λ ή , ι δ ι α ί τ ε ρα με την εξάπλωση που έχουν σήμερα τα πυρηνικά ό π λ α . Αν τ ο τ ε λ ι κ ό αποτέλεσμα α π ο δ ε ι χ τ ε ί ό τ ι θάναι πυρηνικός π ό λ ε μ ο ς , κ α τα τον οποίο ορισμένες χώρες θα γεφτουν χ ι λ ι ά δ ε ς μεγατόνους πυρηνικές ε κ ρ ή ξ ε ι ς , η πλειοψηφία των επιστημόνων συμφωνεί ό τ ι , μολονότι όλοι οι κ ά τ ο ι κ ο ι θα αφανιστούν, η τραβματικη επήρεια σ ' αφτους που θα ε π ι ζ ή σ ο υ ν , θα είναι χωρίς προηγούμενο στην ι σ τ ο ρ ί α . " Ο λ ε ς , ή σχεδόν ό λ ε ς , οι μεγάλες πόλεις θα καταστραφούν' ο περισότερος πληθυσμός θα σκοτωθεί' πολοι απ 1 όσους θα γλυτώσουν θάναι κ α μ έ ν ο ι , ακρωτηριασμένοι ή δηλητηριασμένοι α π ' τη ραδιενέργιεα ' τα αναγκαία για τη ζωη θα λείπουν σε πολες π ε ριοχες ' και επιδημίες θα ακολουθήσουν την καταστροφή των α ν α γκαίων για την υ γ ι ε ι ν ή , που θα συμπληρώσουν το έργο της ν ε βρικης κατάπτωσης, όσων θα έχουν ε κ τ ε θ ε ί στην ρ α δ ι ε ν έ ρ γ ε ι α . Και αν αρκετες βιομηχανικές χώρες υποστουν ταφτόχρονη πυρην ι κ η ε π ί θ ε σ η , τότε δεν θα υπάρχει ούτε η εφκαιρία για ανακούφιση και χρηματοδότηση απο εξωτερική β ο ή θ ε ι α , όπως έγινε μετα τους δυο παγκόσμιους πολέμους. Ό μ ω ς όλα αφτα δεν σημαίνουν ότι κατανάγκη το τ ε λ ι κ ό α π ο τ έ λ ε σμα του πυρηνικού ολοκαφτώματος θα είναι η εξόντωση του α ν θρώπινου γένους ή η υπαγωγή-του σε κάποια δέφτερη λ ί θ ι ν η εποχή.
-264-
Α π ε ν α ν τ ί α ς , θα μπορούσε να σημαίνει ά τ ι μέθα Οε μια νύχτα θα αναλάβει την παγκόσμια ηγεσία η μόνη μεγάλη κ ο ι ν ω ν ί α , που θα μπορούσε να αντιμετωπίσει και να αναρώσει απο ένα τ έ τ ο ι ο τ0αβμα — η ΛοήΙκη Δημοκρατία της Κ ί ν α ς . " Ν α σκάβουμε βαθια κ α τ α φύγια, να αποθηκέβουμε τρόφιμα και να παραμένουμε ήρεμοι" — τ ο ύ τ ο δεν είναι απλα και μόνο μια εντολή του Μ ά ο ' είναι π α ν ε θ ν ι κ ή στρατηγικη, που έχει εκπληρωθεί τόσο στις αστυκε« όσο και στιε αγροτικεε π ε ρ ι ο χ ε ε . Αναφορεε απο πολυάριθμεε πηγεε δείχνουν την κατασκεβη υπόγειων καταφυγίων σ ' όλα τα μέρη τηε Κίναε κ α ι σε αριθμουε ασυναγώνιστου« για κάθε άλη χώρα. Τα κ α ταφύγια αφτα παρέχουν προστασία απο τα πυρηνικά και τα χημικά όπλα και είναι γεμάτα τρόφιμα και νερο ' τα καταφύγια των αστυκων κέντρων έχουν και υπόγεια εργαστήρια εφοδιασμένα με β ι ο μηχανικά μηχανήματα. Σημαντικότερο ε ί ν α ι το γ ε ν ι κ ό πνέβμα κοινοτισμου που υπάρχει στην Κ ί ν α , για το οποίο όλοι οι επισκέπτεε διαβεβαιώνουν. Η οργανωμένη αληλοβοήθεια είναι το κ λ ε ι δ ί για την επιβίωση απο ενδεχόμενο πυρηνικό π ό λ ε μ ο , όμωε η Κίνα είναι ο μόνοε μεγάλο« π ο λ ι τ ι σ μ ο ε , που έχει εφαρμόσει το έθιμο αφτο, ό χ ι μόνο στα λ ό γ ι α , αλα και στην πράξη. Α π ε ν α ν τ ί α ε , θυμηθείτε τα καταφύγια για την περίπτωση βομβαρδισμού Οτιε ΗΤΤΑ λίγα χρόνια π ρ ι ν , που ήσαν γεμάτα απο πολυβόλα και έτσι έμεναν οι λιγότερο προνοητ ι κ ο ί κ ά τ ο ι κ ο ι απέξω, σε περίπτωση επίθεσηε με ατομικεε βόμβε«. Η κύρια διαφορα ανάμεσα Οτον κόσμο πριν απο τον πυρηνικό πόλεμο και στον κόσμο μετα απ αφτον, θα ήταν ό τ ι , ενω ο πρώτοε είναι κατα το ένα τέταρτο Κ ι ν έ ζ ο ι , ο δέφτεροε θα ήταν κατα το ένα δέφτερο ή κατα τα τρία τέταρτα. Α ν ο Χριστόφορο« Κολόμβο« ήταν Κ ι ν έ ζ ο ε , κ α ι οι δυο Α μ ε ρ ι κ ε ε είχαν α π ο ι κ ι σ τ ε ί απο Κ ι ν έ ζουε α ν τ ι για Εβρωπαίουε, ο κόσμο« σήμερα θ ' αποτελούνταν ήδη κατα το ένα δέφτερο ή κατα τα τρία τέταρτα απο Κ ι ν έ ζ ο υ « . Η ειρωνία είναι πω« όσα ο Κολόμβο« κέρδισε για την καφκασοειδη φυλη του ανθρώπινου γ έ ν ο υ « , μπορούν να χαθούν ε ξ α ι τ ί α « ε κ ε ί νων των ρώσων και αμερικανών καφκασοειδων, που διαλέγουν το "δαφνοστεφάνωμα του αρματωμένου γ έ ν ο υ « " , αφξάνονταε τον α ριθμό των ατομικών όπλων. Ο σ ο για τη θεωρία, ό τ ι οι άνθρωποι δε μπορούν ν ' αλάξουν τον τρόπο τηε σκέψη«-του« και να ενεργήσουν αρκετα γρήγορα, ώστε να προσαρμοστούν στη νέα τ ε χ ν ο λ ο γ ί α , υπάρχουν τουλάχιστο δυο
-265-
λ ό χ ο ι , y i a τουε οποίου« αμφισβητείται η εγκυρότητά-της. Ο πρώτοε είναι η θεωρία του Τόμαε Σ . Κουν y i a τη δομη των επιστημονικών επαναστάσεων, η οποία εφαρμόζεται επίσηε και στιε κ ο ι ν ω ν ι κεε επαναστάσειε. Ο Κουν απέδειξε ό τ ι πριν απο τα άλματα τηε γνώσηε μέσα σε μία γενεά — α π ο το πτολεμΟίκο σύστημα στο κοπερν ι κ ο , στην αστρονομία, ή απο την κλασική φυσική στην κβαντοφυσικη— προηγήθηκε συσώρεφση δυσχερειών, που δε μπορούσαν να ταιριάξουν με την επικρατούσα θεωρία, παρα τιε πολύπλοκεε εκλογικέφσειε. Αφτη η "ασυμφωνία αντιλήψεων" τελικά λύνεται μόνο με την απλη ερμηνεία απο εντελωε διαφορετική προοπτική, η οποία επιλύει τ ι ε ανωμαλίεε, αναδομώνταε-τεε σε υψηλότερο οργανωτικό επίπεδο. Ο σύγχρονος π ο λ ι τ ι σ μ ο ί βρίσκεται σήμερα σε κατάσταση "ασυμφωνίας αντιλήψεων", με τιε αφξανόμενεε α δ ι κ ί ε ε μέσα και ανάμεσα στα κράτη, με τα καταστρεπτικό όπλα και με την καταστροφή του περιβάλοντοε. "Ομωε οι διαφορεε αφτεε γίνονται όλο και πιο πολυ αφόρητεε, αφου έρχονται σε αντίθεση με τουε ίδιουε τουε σκοπουε και την ε ι κ ό ν α , που έχει για τον ε αφτό-του το σύστημα, και αφου καταλήγουν στην ανησυχία, στην αλοτρίωση και στη β ί α , χαρακτηριστικό του καιρού-μαε. Η κρίση τούτη μπορεί να γενήσει το κβαντο-άλμα στην κοινωνία, όπωε και στην επιστήμη. Τέτοια άλματα έχουν συμβεί απρόβλεπτα και α ι φνίδια στο παρελθόν' η προτεσταντική μεταρύθμιση και η γαλικη επανάσταση νομίζω πωε αρκούν σαν παραδείγματα. ΤΤαρόμοια ά λ ματα μπορούμε να περιμένουμε και στο άμεσο μ έ λ ο ν , που θα γ ε νηθουν απο το χάσμα ανάμεσα στιε επίσημεε εκδοχεε και στην κοινωνική πραγματικότητα και απο την συνεπούμενη πρόκληση των παραδοσιακών άξιων και θεσμών σε παγκόσμια κλίμακα. Ο δέφτεροε λ ό γ ο ε , που αμφιβάλουμε για τη θεωρία ότι το ανθρώπινο γένοε δε μπορεί να αλάξει τουε τρόπουε-του, καταδείχνεται απο τον σημερινό παράδοξο συνδυασμό τηε παγκόσμιαε ενότηταε και τηε παγκόσμιαε ανομοιότηταε. Η ενότητα είναι χειροπιαστή, στον ταφτόχρονο συντονισμο των μέσων μαζικηε ενημέρωσηε, στα ταξίδια των αστροναφτων και των κοΟμοναφτων στο διάστημα. Εξίσου σημαντικη, όμωε,μολονότι περισότερο δυσδιάκριτη, είναι η χωριε προηγούμενο ανομοιότητα στιε κοινωνικεε φιλοσοφίες και στουε θεσμουε. Η π ο ι κ ι λ ί α - τ ο υ ε στη Δύση κυμαίνεται απο τ ι ε ΗΤΤΑ μέχρι τη Σουηδία, στον κομουνιστικο κόσμο απο τη Γιουγκοσλαβία μέχρι τη Βόρεια Κορέα, και στον υπανάπτυκτο κόσμο απο τη Βολιβία μέχρι την Τανζανία. Σημαντικη καινούργια κοινωνική μεταλαγη φαίνεται ακόμα ότι αναδύεται στην Κ ί ν α . Στον συστε-
-266-
λόμενο κόαμο με αφτες TIC α ν ο μ ο ι ό τ η τ ε ς , κάθε δημιουργικο ε π ί τ ε β γ μ α , οπουδήποτε, σύντομα γ ί ν ε τ α ι κ ο ι ν ή γνώση. Αργα ή γρήγορα, με ενθουΟιαΟμο ή απροθυμία, μελετάται και σ υ ζ η τ ι έ τ α ι κ α ι μετα α ν τ ι γ ρ ά φ ε τ α ι , υ ι ο θ ε τ ε ί τ α ι ή α π ο ρ ί π τ ε τ α ι . Το τ ε λ ι κ ό α ποτέλεσμα ε ί ν α ι η παγκόσμια αληλ επίδραση κ α ι η διασταβρυτη γονιμοποίηση. Ο νόμος του υβριδικου σφρίγους λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί στον π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ό τ ο μ έ α , το ί δ ι ο όπως κ α ι στον β ι ο λ ο γ ι κ ο .
Η Υπόσχεση του Επερχόμενου Μεσαίωνα Η θεωρία του Κουν για τ ι ς επιστημονικές επαναστάσεις κ α ι ο ν ο μός του υβριδικου σφρίγους εισηγούνται ό τ ι η επιτυχία κ α ι η ε π ι ροη των ανθρώπινων κοινωνιων στο μέλον θα εξαρτώνται π ε ρ ι ο ό τερο απο την ικανότητα προσαρμογής παρα απο το μέγεθος του ΑΕΤΤ ή τον αριθμό των βλημάτων. Η ικανότητα προσαρμογής είναι ακριβώς το κύριο πρόβλημα του Πρώτου κ α ι του Δέφτερου Κόσμου της αφθονίας, που λειτουργούν με το φρένο της Υ π ε ρ ε ξ ε ι δ ί κ ε φ σης. Ο Τζέικομπ ΜπρονόφκΟι αντιλήφθηκε το δίλημα τούτο των αναπτυγμένων κοινωνιων. Η α ν ο δ ι κ ή πορεία του ανθρώπου θα σ υ ν ε χ ι σ τ ε ί . Μα μη ν ο μ ί σ ε τ ε πως θα οδηγηθεί απο το δυτικό π ο λ ι τ ι σ μ ο , όπως τον ξ έ ρ ο υ μ ε . Μετριόμαστε στην πλάστιγγα την ώρα τ ο ύ τ η . Α ν βρεθούμε ε λ ε ι π ο β α ρ ε ι ς , το επόμενο βήμα θα γ ί ν ε ι — α λα ό χ ι απο μας. Δ ε ν έχουμε απολύτως καμία εγγύηση ό τ ι η Α σ υ ρ ί α , η Αίγυπτος κ α ι η Ρώμη δεν βρέθηκαν ε λ ε ι π ο β α ρ ε ι ς . Με τη σ ε ι ρ ά - μ α ς , περιμένουμε να γίνουμε το π α ρελθόν κ ά π ο ι ο υ , κ α ι ό χ ι , κ α τ α ν ά γ κ η , το παρελθόν του του δ ι κ ο ΰ - μ α ς μέλοντος . . . Αν δεν κάνουμε εμείς το ε πόμενο βήμα στην ανοδική πορεία του ανθρώπου, θα το κάνουν κάποιοι ά λ ο ι , α λ ο υ , στην Α φ ρ ι κ ή , στην Κ ί ν α . Ο ΜπρονόφΟκι μετα α ν α λ ο γ ί ζ ε τ α ι με δηκτικότητα την περίπτωση να περάσουν τα "φώτα" σε μη δυτικά χ έ ρ ι α . Μήπως θάπρεπε να το θεωρήσω λυπηρό γ ε γ ο ν ο ς ; " Ο χ ι , ό χ ι καθαφτο. Η ανθρωπότητα έ χ ε ι το δικαίωμα ν ' αλά ξ ει τ η μ ο ρ φ ή - τ η ς . Και όμως, όντας ένα πράγμα με τον πολιτισμο που με ανέθρεψε, θάπρεπε να αισθάνομαι φοβέρα λ υ π η μ έ ν ο ς . Εγω, που με έφτιαξε η Α γ γ λ ί α , που μου δίδαξε την
-267-
γ λ ώ σ α - τ η ς , κ α ι την επίμονη και τη συγκίνηΟή-της OTIC π ν ε β μ α τ ι κ ε ς ε π ι δ ι ώ ξ ε ι ς , θάπρεπε να αισθάνομαι θανατερό χαμο (όπιο* κ ι εΟεις) αν εκατό χρόνια μετα ο Σαίξπηρ και ο Νέφτων θα είναι τα ιοτορικα απολιθώματα Οτην ανοδική πορεία του ανθρώπου, όπως είναι Οήμερα ο Ο μ η ρ ο ς και ο Εφκλείδης. (23) Ο φόβος του ΜπρονόφΟκι, ό τ ι οι δ υ τ ι κ ο ί μπορεί να γίνουν οι "πρωτόγονοι ι θ α γ ε ν ε ί ς " του μ έ λ ο ν τ ο ^ πιθανότατα θ ' α π ο δ ε ι χ τ ε ί α δ ι κ α ι o λ ό γ η τ o c . Στην ανηΟυχία-του προϋποθέτει ότι κάποιοι μη δ υ τ ι κ ο ί θα καταλάβουν την καταβλημένη παγκόσμια ηγεσία — π ο λ ι τ ι κ ή , ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή κ α ι π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή — , που απολαμβάνει η Δύση Οήμερα. Ο μ ω ς ο ρυθμός ^ c aλaγηc κ α ι η συστολή της γης Οε παγκόσμιο χωρίο σήμερα, αποκλείουν τ ι ς τεράστιες ανισότητες Οτο επίπεδο ανάπτυξης που συνεπαγόταν στις χ ι λ ι ε τ η ρ ί δ ε ς που π έ ρασαν η απομόνωση σε μια περιοχή κ α ι που υπήρχαν όταν ο ι δ υ τ ι κοί ανακάλυπταν τους παλαιολιθικούς ι θ α γ ε ν ε ί ς στην Αφστραλία και τους κομφουκιστες μανδαρίνους στην Κ ί ν α . Επιπρόσθετα, η όλο κ α ι μεγαλύτερη μ α ζ ι κ ή δραστηριοποίηση και διεκδίκηση Οε ό λ ε ς τ ι ς κοινωνίες βεβαιώνουν ό τ ι ο κόσμος ποτε πια δεν θα ξ α ν α κυβερνηθεί απο οποιαδήποτε χώρα ή π ε ρ ι ο χ ή . Η β ι ε τ ν α μ ι κ η ε μ π ε ι ρ ί α προσφέρει πειΟτικη απόδειξη στην πρόταση αφτη. Κ α ι , β έ β α ι α , δεν θα ξαναγυρίσουμε ποτε πια σε κανένα μύθο ανωτερότητας κάποιου μ ε λ ο ν τ ι κ ο υ μπουάνα ή σαχιμπ. Πιθανότερη απο την απολιθοματοποίηΟη του Σαίξπηρ κ α ι του Νέφτωνα είναι η διαΟταβρωτη γονιμοποίηση του α σ ι α τ ι κ ο ύ , του αφρικανικού και του ε βρωπΟίκου π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ , με παγκόσμια ωφέλιμα αποτελέσματα. Εδω και χρόνια οι δ υ τ ι κ ο ί μ ε λ ε τ η τ ε ς σπουδάζουν τη διαδικασία για τον εκσυγχρονισμό, που είναι ουσιαΟτικα η μετάδοση των δ υ τικών ά ξ ι ω ν , της τεχνολογίας και των πολιτικών ιδεών κ α ι θ ε σμών . Τώρα όμως κάποια ανάστροφη πορεία έ χ ε ι αρχινήσει ' ο ι π α γκόσμιες σχέσεις Οτο εξης θα έχουν αμφίδρομη κ ι ό χ ι μονόδρομη π ο ρ ε ί α . Η πορεία τούτη ε ί ν α ι φανερή Οτις παρατηρήσεις του α μερικανού ανταποκριτή Σύντνεϋ Σ κ ά ν μ π ε ρ γ κ , αφου πέρασε δυο βδομάδες στη γαλικη πρεσβεία της ΤΤνομ ΤΤεν με οκτακόσιους ά λους ξένους πριν τους διώξουν. Ο Σκάνμπεργκ εντυπωσιάστηκε απο την αντίθεση ανάμεσα στους ξένους μέθα στην πρεσβεία — π ο υ παραπονούνταν, κ α β γ ά δ ι ζ α ν , έκλεβαν τσιγάρα και α ρ ν ο ύ ν ταν να ξυριΟτουν ή να συνεργαστούν— και τους απελεφθερωτες Χμερ Ρουζ έξω απο την πρεσβεία — π ο υ κοιμούνταν στο χώμα και
-268-
διατηρούνταν Οτη ζωη με ρ ύ ζ ι κι α λ ά τ ι , άντε και κάνα κομάτι κοτόπουλο , Οτη χάση και Οτη φ έ ξ η . Γιατί" δεν υπήρχε πιο ο υ μ ε τ ο χ ι κ ο , πιο κ ο ι ν ο τ ι κ ο πνέβ|··α; Τ ί μ α « έκανε τάΟο π λ ε ο ν έ χ τ ε ς , που φροντίζαμε μόνο για τον εαφτούλη-μας; Γ ι α τ ί ό λ ο ι ο ι Ασιάτες έμεναν έξω, στη ζέστη και στη βροχή, ενω πολοι καφκαΟιανοι, όπωε η ο μ ά δ α - μ ο υ , έμεναν μ έ σ α , με το α ί ρ - κ ο ν τ ί σ ι ο ν ; Το εξηγήσαμε, λέγοντας ό τ ι μονάχα μέσα στην πρεσβεία μπορούσαμε να επιβιώσουμε, αλα ήταν φανερό, ό τ ι δεν ήταν αφτη η απάντηση. Ή τ α ν η συμπεριφορά-μαε και η απομόνωσή-μαε, η ετυμηγορία για τον τρόπο τηε ζωήε-μαε ; (24) Κάποιο αμεσότερο κ α ι δραματικότερο παράδειγμα τηε παγκόομιαε π ο λ ι τ ι σ τ ι κ η ε αληλεπίδραΟηε είναι η επήρεια των αφρικανικών α ντιστασιακών κινημάτων στην Πορτογαλία. Η χώρα τούτη δ ι ε ξ ή γ α γε αποικιακουε πολέμουε για πολα χ ρ ό ν ι α , προκειμένου να δ ι α τηρήσει τ ι ε ε κ τ ε τ α μ έ ν ε ε κ τ ή σ ε ι ε - τ η ε στην Α φ ρ ι κ ή . Ο ι πόλεμοι αφτοι εξανάγκασαν την πορτογαλική δικτατορία να δεσμέφσει το 4 0 ο / ο του προϋπολογισμού-τηε σ τ ι ε στρατιωτικεε δαπάνεε και να κρατα στα όπλα τον έναν στουε τέσεριε άνδρεε α π ' όσουε μπορούσαν να φέρουν ό π λ α . Ο ι παρατεταμένεε εκστρατείεε ό χ ι μονάχα Οτράγγιξαν τουε φτωχουε πόρουε τηε ΤΤορτογαλίαε, αλα και κέρδισαν αρκετουε αξιωματικούς υπερ τηε επαναβτατικηε ι δεολογίας των ανταρτών, που καταπολεμούσαν. Ο ι διαρκειε συζητήσειε με τουε αιχμαλώτουε, έκαναν τουε αξιωματικουε να συν ε ι δ η τ ο π ο ι ή σ ο υ ν , καθωε είπαν οι ί δ ι ο ι , ό τ ι " ε κ ε ί ν ο ι που ωφελούνταν απο τ ο ν π ό λ ε μ ο , ήσαν οι ί δ ι ε ε ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς ομάδες, που ε κ μεταλέβονταν το λαο στη μητρόπολη κ α ι που, ζώντας ανετότατα στη Λισαβώνα, στο Οπόρτο ή στο εξωτερικό, υποχρέωναν τον πορτογαλικο λ α ο , μέσο της διεφθαρμένης κυβέρνησης, να πολέμα στην Αφρική για να εξασφαλίσει τα τεράστια κ έ ρ δ η - τ ο υ ς " . Έτσι ο ι εμπειρίες στις αποικίες οδήγησαν στην επανεκτίμηση όλων ό σων συνέβαιναν στην πατρίδα. "Καταλάβαμε λ ο ι π ο ν , ό τ ι η ΤΤορτογαλία δεν ήταν παρα κομάτι του Τρίτου Κόσμου και αφτη, η Λ ι σαβώνα και τ ' Οπόρτο μια αφταπάτη, η χώρα στο εσωτερικό ήταν υπανάπτυκτη, με αναλφάβητη και εκμεταλεβόμενη αγροτια" (25). Έτσι η επανάσταση στις α π ο ι κ ί ε ς οδήγησε άμεσα στην επανάσταση στη μητέρα-χώρα — σ τ η ν κατάριφη της πολύχρονης πορτογαλικής
-269-
δ ι κ τ α τ ο ρ ί α ς , με επιπτώσεις για το δυτικό κόσμο, που κάθε άλο παρα ξεπεράστηκαν. "Οποια κ ι αν θάναι η έκβαση της πορτογαλ ι κ ή ς επανάστασης, σημασία έ χ ε ι το εξης ασυνήθιστο: ο νάβαρχος Αντώνιο Ράζα Κ ο υ τ ί ν ι ο , μέλος με επιροη στο Ανώτατο Επαναστατικό Σ υ μ β ο ύ λ ι ο , είπε σε δ ι ά λ ε ξ ή - τ ο υ Οε κάποια ομάδα ε π ι χειρηματιών: "Το Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων θεωρεί ό τ ι ε ί ν α ι απελεφθερωτικο κ ί ν η μ α , όπως ε κ ε ί ν α της Α φ ρ ι κ ή ς , και δεν ε π ι διώκει μονάχα την τ υ π ι κ ή ανεξαρτησία, αλα την καθολική α π ε λ ε φθέρωΟη του λαου" (26). Ένα άλο παράδειγμα της ανάστροφης κατέφθυνσης στην παγκόσμια π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή αληλεπίδραση θα το βρούμε στην Κ ί ν α . Η χώρα τούτη ήταν σ κ η ν ι κ ό της μαζικής χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς ιεραποστολικής προσπάθειας στο 19ο αιώνα. ΤΤαρόλο που η σ υ ν τ ρ ι π τ ι κ ή πλειοψηφία του πληθυσμου ουδέποτε προσηλυτίστηκε, όμως η Δύση έκανε σημαν τ ι κ έ ς συνεισφορες στην π α ι δ ε ί α , στις ι α τ ρ ι κ έ ς υπηρεσίες κ α ι , σε μικρότερη έ κ τ α σ η , στις θρησκεφτικες κ α ι σ τ ι ς φιλοσοφικές π ε π ο ι θ ή σ ε ι ς . Με την κομουνιστική επανάσταση, μετα το δέφτερο παγκόσμιο π ό λ ε μ ο , οι χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ έ ς ιεραποστολές σταμάτησαν, κ α ι η μαοϊκή θεωρία και πρακτική ά ρ χ ι σ ε , με τ η σ ε ι ρ ά - τ η ς , να ε π η ρεάζει τον ολοένα κ α ι περιοότερο διασπασμένο και αβέβαιο δ υ τ ι κό κόσμο. Τον Οκτώβρη του 1974 μια ομάδα απο αμερικανούς μ ε λ ε τ η τ ε ς έκανε συνδιάσκεψη στην Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν , για να αναλύσει τον μαοΐομο σαν μεγάλη παγκόσμια θρησκεία. Η μαοϊκή επίμονη στην καθυπόταξη του εαφτοόλη και στην υπηρεσία των άλων, σύμφωνα με τους μελετητες αφτους, δημιουργεί το ερώτημα, αν ο χριστιανισμός και οι άλες παραδοσιακές θρησκείες έχουν " π ά ρ ε ι σ ύ ν τ α ξ η " , και αν ορισμένες θεωρίες της μαοϊκής κοινωνίας μ π ο ρούν να υπηρετήσουν σαν πρότυπο τ ι ς τ α ξ ι κ έ ς δ υ τ ι κ έ ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς Ό τ α ν τον ρώτησαν τ ί "σταλήθεια προσπαθεί να κ ά ν ε ι " ο Μ ά ο , ο Νόρμαν Γουέμπστερ, ανταποκριτής στο Π ε κ ί ν ο του T O R O N T O GLOBE A N D M A I L , απάντησε, "πιστέβω ότι προσπαθεί να φέρει στην επιφάνεια τον χ ρ ι σ τ ι α ν ό , που κ λ ε ί ν ε ι ο καθένας μέσα-του. Τούτο κανένας ά λ ο ς , μέχρι σήμερα, δεν προσπάθησε να το κ ά ν ε ι — τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο σε τόσο εκτεταμένη κ λ ί μ α κ α " (27). Και ο α ν τ α π ο κριτής των NEW YORK TIMES, Τζέημς Ρόστον, ανάφερε, μετα την επίσκεψή-του στην Κ ί ν α , " τ η ν τρομαχτική προσπάθεια να φανερωθεί ό , τ ι καλύτερο κ λ ε ί ν ε ι μέσα-του ο άνθρωπος, ό , τ ι τον κ ά ν ε ι όμορφο, ό , τ ι τον κ ά ν ε ι συνεργάσιμο κ α ι να συμπεριφέρεται αδελφικα κ α ι ό χ ι χτηνώδικα στους ά λ ο υ ς . Ν ά τ ί προσπαθούν" (28). Ο ι αποφάνσεις τούτες δικαιολογούν την παράδοξη δυνατότητα, η
-270-
μαοϊκή Κ ί ν α , με τον εφαρμοσμένο χ ρ ι Ο τ ι α ν ι σ μ ό - τ η « , να επηρεάσει βαθύτερα τ η Δύση σήμερα, α π ' άσο επηρέασε η Δ ύ σ η , με τον δογματικο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό - τ η « , την Κίνα του 19ου αιώνα. Η επιροη του Τρίτου Κάσμου πάνω στη Δύση ε ί ν α ι ακάμα φανερή στη βαθεια η θ ι κ η πράκληση τ η « , καθω« την λ έ ν ε , θεολογία« τη« απελεφθέρωση«. Την θεωρία αφτη έχουν ε ξ α γ γ ε ί λ ε ι σαφέστερα ο ι προοδεφτικοι καθολικοί ι ε ρ ε ι « τη« Λ α τ ι ν ι κ ή « Α μ ε ρ ι κ ή « , και ι δ ι αίτερα ο περουβιανο« θεολόγο« Γκουστάβο Γ κ ο υ τ ι ε ρ ε ζ , του ο ποίου το βιβλίο A T H E O L O G Y O F LIBERATION έ χ ε ι εκδοθεί στα α γ γ λ ι κ α , γ α λ ι κ α , γ ε ρ μ α ν ι κ α , ι τ α λ ι κ α , ολανδικα και στα φ ι λ ι π ι ν έ ζ ι κ α . Ερμηνέβοντα« τη Βίβλο σαν επαναστατικό β ι β λ ί ο και τον Ιησού σαν επαναστάτη αρχηγό, η απελεφθερωτικη θεολογία α π α ι τ ε ί να σταματήσει η τωρινή εκμετάλεφση των τεΟάρων π έ μ πτων τη« ανθρώπινη« ο ι κ ο γ έ ν ε ι α « απο το υπόλοιπο ένα π έ μ π τ ο , με γρήγορη κοινωνική αλαγη. Υποστηρίζει ό τ ι το αν η αλαγη θα έρθει βίαια ή ό χ ι , εξαρτάται απο τ ι « αντιδράσει« μάλον τηε μειοψηφία« παρα τη« πλειοψηφία«, όμω«, ούτω« ή άλω«, θα έ λ θ ε ι . Ισχυρίζεται ότι οι πιστοί του Θ ε ο υ πρέπει νάναι με το μέρο« των καταπιεσμένων ειδαλιω« ν ' απαρνιούνται την π ί σ τ η - τ ο υ ε . "Το θ έ μα δεν μ π α ί ν ε ι , αν παραδεχόμαστε ή ό χ ι την αλήθεια που α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ο υ μ ε " , λ έ ε ι ο Γ κ ο υ τ ι ε ρ ε ζ . " Τ ο πρόβλημα ε ί ν α ι με ποιανού το μέρο« ε ί μ α σ τ ε " . Ο μ ω « , επιμένουν οι θεολόγοι τ ο ύ τ ο ι , το ν ά μαστε με το μέρο« των καταπιεσμένων δε σημαίνει να πηγαίνουμε σε κάποια χώρα του Τρίτου Κόσμου ή στο γκέτο των μάβρων για να "βοηθήσουμε το λαο" ή για να αρχίσουμε την επανάσταση. Αλα σημαίνει να μένουμε στον κατεστημένο κόσμο και να δουλέβουμε για την αλαγη τη« εξουσιαστική« δομη« με όσα μέσα κρίνουμε α παραίτητα, για την αλαγη τη« δομη« αφτη«, που ε ί ν α ι υπέφθυνη για την εκμετάλεφση του αναπτυγμένου, καθωε κ α ι του υπανάπτυκτου , κόσμου. Τούτο το ουσιαστικα επαναστατικό δόγμα, μ ο λ ο ν ό τ ι αρχικα γενήθηκε στον Τρίτο Κόσμο, έχει αξιοσημείωτη ε πιροη και υποστήριξη ανάμεσα στου« δυτικού« κ λ η ρ ι κ ο ύ « , που ζητούν κ ά τ ι ανάλογο στο θεολογικο τομέα με την πρόσφατη α λ η λεπίδραση των αφρικανών επαναστατών και των πορτογάλων α ξ ι ω ματικών στον π ο λ ι τ ι κ ο τ ο μ έ α . Τούτη η νέα αμφίδρομη αληλεπίδραση ανάμεσα στο δυτικό και στο μη δυτικό κόσμο δε μπορεί βέβαια να θεωρηθεί σαν α π ε ι λ ή προ« το δυτικό π ο λ ι τ ι σ μ ο . Αντιπροσωπέβει μάλον ,την εμφύσηση του υ βριδικου π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ο ύ σφρίγους, παρα την έκλειψη ή την καθυπό-
-271-
ταξη του δυτικου κόσμου. 1 σω« η μ ε λ ο ν τ ι κ η αλαγη να μην ε ί ν α ι η μεταμόρφωση του δυτικου πολιτισμού σε απολίθωμα, που θα ο φ ε ί λ ε τ α ι σε ε ξ ε λ ί ξ ε ι * ανεξάρτητε« απο τη θ έ λ η σ ή - τ ο υ , όπω« φοβάται ο Μπρονόφσκι. Α λ α , μπορούμε να πούμε, ότι η Λύση β ρ ι σ κ ό ταν πράγματι υπο την α π ε ι λ ή του κ ι ν δ ύ ν ο υ τη« απολίθωση«, και ό τ ι η πτώση τούτη σταμάτησε, ό τ ι η ανανέωση ά ρ χ ι σ ε , κυρίω« ε ξ α ι τ ί α « τη« ενεργητικη« συμετοχη« όλων των λαων, όλων των π ο λ ι τισμών και κάθε κοινωνική« προέλεφση«. Αφτο που μαρτυρούμε σήμερα δεν είναι η πτώση κατάσταση του " ι θ α γ ε ν ο υ « " , αλα η υπέροχη του NUS πάνω στον H O M O SAPIENS. Τούτο ήταν Τζων Μέυναρντ Κ έ υ ν « , ό τ α ν , στο αποκορύφωμα φεση«, έγραφε:
του δυτικου στην HOMO HUMAτο μήνυμα του τη« Μεγάλη« Ύ -
Θ α τα καταφέρουμε να τολμήσουμε να εκτιμήσουμε το χ ρ η μ α τ ι κ ό κίνητρο στη σωστή-του α ξ ί α . Η φιλαρέσκεια να έ χουμε χρήματα . . . θα α ξ ι ο π ο ι η θ ε ί καταπώ« π ρ έ π ε ι , σαν μια λ ι γ ά κ ι αηδιαστικη νοσηρότητα, σαν μια απο κ ε ί ν ε « τ ι « μ ι σ ο - ε γ κ λ η μ α τ ι κ ε « , μ ι σ ο - π α θ ο λ ο γ ι κ ε « τ ά σ ε ι « , που ε μπιστέβεται κ ά ν ε ι « με φόβο τη θεραπία-του« στου« ψ υ χ ί ατρου« . Ο λ α τα κοινωνικά έθιμα κ α ι η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή πρακ τ ι κ ή , που επηρεάζουν την κατανομή του πλούτου κ α ι των οικονομικών αμοιβών και ποινών, τ ι « οποίε« τώρα δ ι α τηρούμε με κάθε θυσία, οσοδήποτε απεχθει« κ α ι ά δ ι κ ε « κ ι αν ε ί ν α ι , επειδή έχουν τεράστια χρησιμότητα στη σ υ σώρεφση του κεφαλαίου, τότε πια θα είμαστε τελείω« ε λ έ φ θ ε ρ ο ι , ε π ι τ έ λ ο υ ς , να τ ι « απορίψουμε . . . Για μια φορα ακόμα θα εκτιμήσουμε του« σκοπού« περισότερο απο τα μέσα και θα προτιμήσουμε το καλο απο το χρήσιμο. Θα τιμήσουμε εκείνου« που θα μπορούν να μα« διδάξουν πώ« να περάσουμε τη μέρα-μα« με έργα αρετή« και καλωσύνη«, του« υπέροχου« αφτου« ανθρώπου«, που μπορούν να α ν τλούν άμεσα τη χαρα απο τα πράγματα . . . Ο μ ω « , βέβαια, αφτα θα συμβουν βαθμιαία, όχι κατακλυσμιαία. Στην πραγματικότητα, ήδη συμβαίνουν. (29) ΤΤράγματι, έχουν αρχίσει κιόλα« να συμβαίνουν, και δεν χ ρ ε ι ά ζ ε ται τίποτα ά λ ο , παρα να ανοίξουμε τα μ ά τ ι α - μ α « για να δούμε την καταπράσινη χ λ ό η , που π ν ί γ ε ι το τ σ ι μ έ ν τ ο . Αφτη ε ί ν α ι η υπόσχεση του επερχόμενου Μεσαίωνα.
-272-
Σημειώσεις ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1.-R. LOPEZ, THE BIRTH OF EUROPE (Νέα Υόρκη, EVANS, 1967), a. 58. 2.-Παρατίθεται Quo τον F. W.WAL ΒΑΝ Κ οτο THE AWFUL REVOLUTION (/VßepwouX, Arr\Ca, LIVERPOOL UNIVERSITY PRESS, 1969), oo. 33 , 34. 3 . - A . LICHAUCO, "THE LICHAUCO PAPER: IMPERIALISM I N THE PHILIPPINES", βτο MONTHLY REVIEW, Ιούλη- "Αβ/ουοτοϋ 1973, oo. 12, 1ο9. 4 . - R . A . RAPPAPORT, "THE FLOW OF ENERGY I N A N AGRICULTURAL SOCIETY", οτο SCIENTIFIC AMERICAN, Σεπτέμβρη 1971, oo. 13o-133. 5.-NEWSWEEK, 3 Γενάρη 1969, ο. 79. 6.-Παρατίθεται απο τον LOPEZ, Οτο THE BIRTH OF EUROPE, ο. 25. 7 . - N E W YORK TIMES, 29 Γενάρη 1968. 8.-LOS ANGELES TIMES, 24 Οκτώβρη 1974. 9 . - I . F . S T O N E ' S WEEKLY, 14 Ιούλη 1969. ΔΕΦΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 .-Μετάφραση του R.LOPEZ, οτο THE BIRTH OF EUROPE, ο. 1 0 8 . 2.-HOUSES AND HOUSE-LIFE ÖFTRE AMERICAN ABORIGINES (Νέα Υ όρκη, 1881), ο. 45. 3.-Κατάθεοη ενοΐ Ινδιάνου τηΐ Οντάουα, ακο τη Ουλο/η δοκιμίων yia την παιδεία τοι> WILFRED PELLETIER, THIS BOOK IS ABOUT SCHOOLS, άwus ιαρατέθηκε Οτου« NEW YORK TIMES της 3 Μάρτη 1971. 4 . - P . D U R D I N , "FROM THE SPACE AGE TO THE TASADAY", βτο NEW YORK TIMES MAGAZINE της 8 Οκτώβρη 1972, ο . 15" μελέτη του NBC, "THE CAVE PEOPLE OF THE PHILIPPINES", Ι Ο Οκτώβρη 1972. 5 . - A . BANDURA, AGGRESION ( ΐνχκλχουντ Κλιφς, N . J . , PRENTICEHALL., 1973), oo. 113, 322. 6.-NEWSWEEK, 17 Οκτώβρη 1974. 7.-Αριοτοτέλη, Πολιτικά, 1253 Β. 8 . - A . W . B E N N , THE NEW POLITICS: A SOCIALIST RECONAISSANCE (Λονδίνο, FABIAN TRACT N o . 4 0 2 , 1970), oo. 9, Ι Ο . 9.-Παρατίθεται awo τον D.LERNER, THE PASSING OF TRADITIONAL SOCIETY (Νέα Υόρκη, FREE PRESS, IWÔ), o. 514. 1 0 . - " G O D BLESS THE GRASS", οτι'χοι και μουΛκη της Μαλβι'να Ρέυνολτζι. Κότυροκτ SCHRODER MUSIC COMPANY (ASCAP) 1964. To χρηοιμοκοίηoa με την άδεια της εταιρίας. Ει'μαι υιιάχρεωΐ οτον καθη/ητη Τζυν Πλατ του «ανειιΟτημιΓου του Μίτοιγκαν yia την παρανομνη αφτη. ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1.-C.S.LEWIS, THE ABOLITION OF M A N (Νέα Υόρκη, MAC Ml LLAN, 1947), ο . 35. 2 . - X . Μαρκοΰζε, Μονο&άοτατοΕ 'Av8pu»ot (Βοοτώνη, BEACON PRESS, 1964), ο. 2 4 0 . 3.-W.LEISS, THE D O M I N A T I O N OF NATURE (Νέα Υόρκη, BRAZILLER, 1972), ο .
-273-
4. - Παρατίθεται ο ί ο τον L. HUBERMAN, WE ΤΗ E^ PEOPLE, αναθ. ίκδοοη ( Ν ί α Υόρκη, HARPER, 1947), β. 21ΪΓ * 5 . - J . Μ . BLAIR, ECONOMIC CONCENTRATION (Νέα Υόρκη, HARCOURT BRACE JOVANOV1CH, 1972), ο. 151. 6 . - J . Κ . P A G E , JR. και W.CLARK, "THE NEW ALCHEMY: HOW TO SURVIVE I N YOUR SPARE TIME", οτο SMITHSONIAN του Φλεβάρη 1975, ο. 86. 7 . - N E W YORK TIMES. ] 6 loOvn 1975. 8.-Παρατίθεται α«ο τον W.ROBBINS οτο THE AMERICAN FOOD SCANDAL ( Ν ί α Υόρκη, MORROW, 1974), ο. Ι Ο 9.-Παρατίθεται οτο FARMWORKERS IN RURAL AMERICA 1971-1972. ΑκροάΟεις τηϊ Υ*οε«ιτρο»ης YIA τα Παίδια και TOUS Νέους, της Ε*ιτρο*ηϊ χια την EpyaWh και τη ΔημόΟια Εβημερία, Γερουοία των ΗΠΑ, 92η Συνεδρώ, 11 Γενάρη 1972, Μέρος 3Α, ο . 1156. Ιο.-Παρατίθεται α»ο τον J.K.GALBRAITH οτο THE GREAT CRASH, 1929 (Βοστώνη, HOUGHTON MIFFLIN, 1955), ο . 11.-Παρατίθεται οτο FARMERWORKERS κ λ « . , ό«. «αρ«., ο. 1119. 1 2 . - U . S . DEPARTMENT OF AGRICULTURE ECONOMIC RESEARCH SERVICE, FARM NEWS SITUATION, Ιούλης 1972, ο. 73. 13.-Παρατίθεται Οτο FARMERWORKERS κ λ « . , ό». map»., ο. 1089. 14.-J.S.STEINHART και C.Ε.STEINHART, "ENERGY USE IN THE U.S. FOOD SYSTEM", οτο SCIENCE, 19 Ακρίλη 1974, τόμ. 184, ο. 3 1 0 . 15.-D.PIMENTEL κ . ά . , "FOOD PRODUCTION A N D ENERGY CRISIS", οτο SCIENCE, 2 Νοέμβρη 1973, τόμ. 182, oe. 443-449. 16.-STHEINHART και STEINHART, ö». »ap«., d. 312. 17.-B.COMMONER, "ENERGY A N D RURAL PEOPLE: ADDRESS BEFORE THE NATIONAL CONFERENCE O N RURAL AMERICA, WASHINGTON, D. C . , APRIL 17, 1975", οτο CENTER FOR THE BIOLOGY OF NATIONAL SYSTEMS (Σαιντ A i o d i t , Μιζοΰρι, WASHINGTON U N I V . ) , o. 21. 18.-W.R. BAILEY, THE O N E - M A N FARM (ΟυάΛν/κτον, U.S.DEPARTMENT OF AGRICULTURAL ECONOMIC RESEARCH SERVICE, 1973), eo. V , 3. 19.-FARMWORKERS κ λ » . , ôw. w a p · . , 00. 669-670. 20.-COMMONER, ENERGY κ λ * . , <J«. «ap«., o. 4 . 21 .-Λειτομέρειεε o t o u ï STEINHART, ό * . «apw., ο. 314. 2 2 . - S A N FRANCISCO CHRONICLE, 29 Α.ρίλη 1974. 23.-COMMONER, ό». «αρ»., ο. 11. 24.-LOS ANGELES TIMES, Ι Ο Δεκέμβρη 1973. 2 5 . - M . R A M , "LES CONTRADICTIONS DE LA RÉVOLUTION VERTE EN INDE", LE MONDE DIPLOMATIQUE , Οκτώβρης 1974. Παρατίθεται οτο WORLD HUNGER: CAUSES A N D REMEDIES: A TRANSACTIONAL INSTITUTE REPORT, Οκτώβρης 1974, oo. 55-56. 26.-Παρατίθεται a*o τον J . O M O - F A D A K A , "INDUSTRIALIZATION A N D POVERTY I N THE THIRD WORLD", οτο ECOLOGIST, Φλεβάρης 1974, ο. 61. 2 7 . - M . H O D A , α*εφθύνεται οτη Διεθνή Ιυνδιάβηεφη πάνυ Οτο Ντοκουμέντο της ιν&κης κυβέρνησης "APPROACH TO THE FIVE YEAR PLAN 197479", νου έ/ινε Οτο Αφτοκρατορικο Κολέ/ιο ΕιηΟτημυν και Τεχνολογίας, οτο Λονδίνο το 1973. Παρατίθεται α*ο τον J . O M O - F A D A K A , ό». «αρ·., ο. 63. 28.-NEW YORK TIMES, 14 και 15 Ιοΰλη 1975. 29.-W.Ε.SMITH, "PRESIDENT", οτο NEW YORKER της 3 0 / 1 0 / 1 9 7 1 , ο. 53. 3P.-NEW YORK TIMES. 4 Φλεβάρη 1WT.
-274-
31 . - Σ τ ο ίδιο. 32.-Παρατίθεται α«ο τον J . O M O - F A D A K A , ό». »apw., β. 62. 33.-W.RICH, SMALLER FAMILIES THROUGH SOCIAL AND ECONOMIC PROGRESS (Ουάβιν/κτον, OVERSEAS DEVELOPMENT COUNCIL, 1973), a. 56. 3 4 . - Η ε*ίΟημη αφτη δήλυβη δημοΟιέφτηκε τον Οκτώβρη TOU 1969 οτη θευρητικη εφημερίδα του κομουνιοτικου κάματοι HUNG CHI και παρατίθεται OTOUS NEW YORK TIMES της 15 Οκτώβρη 1969. 35.-R. BERGER, "BECKONING A NEW GENERATION", οτο N A T I O N της 18 Οκτώβρη 1971, oo. 362-363. 36.-NEW YORK TIMES, 23 Ιούλη 1975. 37.-R.ALLEY, "CREATIVE W O M E N " , οτο BROADSHEET, Οκτώβρης 1973. ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1.-E.PALMORE, "PREDICTING LONGEVITY: A FOLLOW-UP CONTROLLI N G FOR A G E " , οτο GERONTOLOGY, Χειμώνας 1969. 2.-1.ADELMAN και C.T.MORRIS, ECONOMIC GROWTH A N D SOCIAL EQUITY I N DEVELOPING COUNTRIES (Στάνφορντ, Καλιφόρνια, STANFORD UNIVERSITY PRESS, 1973), ο . 1. 3 . - N E W YORK TIMES, 25 Ιοΰνη 1969. 4.-Παρατίθεται a»o τους C.G.BENELLO και D. ROUSSOPOULOS, THE CASE FOR PARTICIPATORY DEMOCRACY ( N i a Υόρκη, GROSSMAN, 1971), ο. 7. 5.-CONGRESSIONAL RECORD, 2 Α . ρ Λ η 1973, αριθ. βειρας S6327. 6.-Ρ.BLUMBERG, INDUSTRIAL DEMOCRACY: THE SOCIOLOGY OF PARTICIPATION ( Ν ί α Υόρκη, SCHOCKEN BOOKS, 1969), ο . 123. 7.-ADELMAN και MORRIS, ECONOMIC GROWTH, ôw. »apw., ο. 2 0 2 . 8.-WORK I N AMERICA: REPORT OF A SPECIAL TASK FORCE TO THE SECRETARY OF HEALTH, EDUCATION, AND WELFARE (Καίμ«ριτζ, M a o . , MIT PRESS, 1973), o. 94. 9 . - N E W YORK TIMES, 2 ΙοΟνη 1975. lo.-Παρατίθεται a»oτον D.JENKINS, οτο άρθρο "BEYOND JOB ENRICHMENT", οτο WORKING PAPERS; Χειμώνας 1975, a. 54. 11 .-Παρατίθεται απο τον D.JENKINS οτο JOB POWER (Γκάρντεν Σίτυ, Ν . Y . , : DOUBLEDAY, 1973), ο. 82. 12.-Στο ίδιο. 13.-LOS ANGELES TIMES, 26 Οκτώβρη 1975. 14.-WALL STREET JOURNAL, 26 Φλεβάρη 1973. 15.-SAN FRANCISCO CHRONICLE, 24 Νοίμβρη 1972. 16.-Στην ίδια, 22 Μάη 1974. 17.-NEW YORK TIMES, 19 Μάρτη 1975. 18.-LOS ANGELES TIMES, 28 Οκτώβρη 1975. 19.-Παρατίθεται awo τον S.ZUKIN οτο BEYOND MARX A N D TITO: THEORY AND PRACTICE IN YUGOSLAV SOCIALISM (Καίμ»ριτζ, AyyXia: CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS, 1975), o. 162. 2 ο . - Σ τ ο ίδιο, ο. 183. 21 - J . ZUPANOV, "EMPLOYEES' PARTICIPATION A N D SOCIAL POWER I N INDUSTRY" οτο FIRST INTERNATIONAL CONFERENCE O N PARTICIPATION A N D SELF-MANAGEMENT, DUBROVNIK, YUGOSLAVIA, DECEMBER 13-17, 1972 'Ζά/κρεμπ, Γιου/κοολαβία), τόμ. 1, O. 38. 22.-Στο ίδιο, οο 38 , 39.
-275-
23.-BORΒΑ, 25 Γενάρη 1971. Παρατίθεται απο τον Μ.Μόρκοβιτς βτο FROM AFFLUENCE TO PRAXIS (Αν 'Αρμ»ορ: UNIVERSITY OF M I C H I G A N PRESS, 1974), o . 264. 24.-Παρατίθεται α · ο τον Σ . Πέητμαν βτο PARTICIPATION A N D DEMOCRATIC THEORY (Καίμνριτζ, AyyXia: CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS, 1 9 7 0 ) , β. 9 0 . 2 5 . - J . G O R I C A R , "WORKERS' SELF-MANAGEMENT: IDEAL TYPE - SOCIAL REALITY" βτο FIRST INTERNATIONAL CONFERENCE κ λ * . , 4 · . r a p * . , τόμ. 1, o . 31. 2 6 . - S . M E L M A N , "INDUSTRIAL EFFICIENCY UNDER MANAGERIAL VS. COOPERATIVE D E C I S I O N - M A K I N G : A COMPARATIVE STUDY O F M A NUFACTURING ENTERPRISES I N ISRAEL", βτο STUDIES I N COMPARATIVE ECONOMIC DEVELOPMENT (Μ»ίβερλυ Χ ι λ ς , Καλιφόρνια: SAGE PUBLICATIONS, 1969). 2 7 . - Α . Ζ ί μ ι α λ ι Ο τ , "Εργατικοί Έλεγχο«: Η Δομή-του βτη Χιλη του Α λ ι ί ν τ ε " , Οε μετάφραβη δική-μας, οτην "Μηνιαία Επιθεώρηση", Απρίλη 1975, ββ. 60-64. 28.-Παρατίθεται βτο όρθρο "AT THE SIDE OF THE WORKERS", οτο SCIENCE FOR THE PEOPLE, 1973, τόμ. 5 , N o . 6 , β . 29. 29.-Παρατίθεται οτο άρθρο "CHILE: A N UNPRECEDENTED SITUATION" βτη MONTHLY REVIEW, Φλεβάρη 1973, β. 34 3 ο . - Ζ ί μ · α λ ι β τ , "EpyaTixot ' Ε λ ε / χ ο ί KXW"., ôw.wapw., ββ. 61-62. 31.-A.D.BARNETT, CADRES, BUREAUCRACY, A N D POLITICAL POWER I N COMMUNIST C H I N A ( Ν ί α Υόρκη: COLUMBIA UMIVERSITY PRESS, 1967), β. 433. 3 2 . - B . M . R I C H M A N , "CAPITALISTS A N D MANAGERS I N COMMUNIST C H I N A " βτο HARVARD BUSINESS REVIEW, Γενάρη-Φλεβάρη 1967, ο . 61. 33.-L.KRAAR, " I HAVE SEEN C H I N A " οτο FORTUNE, Ά β / ο υ β τ ο ς 1972, ο . 114. 3 4 . - S . TOPPIN G , THE NEW YORK TIMES REPORT FROM C H I N A ( Ν ί α Υόρκη: QUADRANGLE, 1971), β. 251. 35.-KRAAR, 6». w a p * . , β . 114. 3 6 . - N E W YORK TIMES M A G A Z I N E , 26 Νοίμβρη 1972, ο. Ι Ο Ι . 3 7 . - B . M . R I C H M A N , INDUSTRIAL SOCIETY I N COMMUNIST C H I N A ( N i a Υόρκη: R A N D O M HOUSE, 1969), e. 914. 3 8 . - N E W YORK TIMES, Ι Ο AßyoOerou 1973. 3 9 . - R . BERGER, " B E C K O N I N G A NEW GENERATION" οτο N A T I O N , 18 Ο κτώβρη 1971. ο . 362. 40.-Παρατίθεται awo τον PATEMAN βτο PARTICIPATION A N D DEMOCRATIC THEORY, β. 86. 41.-Παρατίθεται awo τον H . J . H O G B I N βτο SOCIAL CHANGE (Λονδίνο: WATTS, 1958), β. 37. 4 2 . - M . E . G E T T L E M A N και D.MERMELSTEIN, THE GREAT SOCIETY READER ( Ν ί α Υόρκη: R A N D O M HOUSE, 1967), β. 126. ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 .-Παρατίθεται awo τον PATEMAN, ό * . nap«., β. 5 . 2. - Στο ί δ ι ο , ο . 11. 3 . - A . W . BENN, THE NEW POLITICS: A SOCIALIST RECONNAISSANCE (Λονδίνο: FABIAN TRACT N o . 4 0 2 ) , β. 11. 4 . - S A N FRANCISCO CHRONICLE, 21 Α . ρ ί λ η 1974.
-276-
5.-L.P.GERLACH, "FUMBLING FREELY INTO THE FUTURE", 1971 AMERICAN ANTHROPOLOGICAL ASSOCIATION EXPERIMENTAL SYMPOSIUM O N CULTURE FUTUROLOGY (tAveàwολη: UNIVERSITY OF MINNESOTA, 1971, νολυ/ραφημίνοι προσυνεδριακός τόμος), o. G 76. 6 . - A . D E TOCQUEVILLE, DEMOCRACY I N AMERICA (Νέα Υόρκη: VINTAGE BOOKS, 1945), d . 259. 7 . - N E W YORK TIMES, 15 Γενάρη 1971. 8.-Στουε ίδιους, 17 Δεκέμβρη 1970. 9 . - C H I C A G O SUN-TIMES, 27 Απρίλη 1971. 10.-ΤΤαρατίθεται απο τον B.A.STEIN οτο άρθρο "THE CENTERVILLE FUND, I N C . : A CASE STUDY I N COMMUNITY ECONOMIC CONTROL" οτο JOURNAL OF APPLIED BEHAVIORAL SCIENCE, 1973, τ ί μ . 9, N o . 2 και 3, ο . 251. 11.-παρατίθεται awo τον J.J.MANSBRIDGE οτο "TOWN MEETING DEMOCRACY" οτην WORKING PAPERS, 1973, τΰμ. 1 (Καλοκαίρι), N o . 2, ο. 7. 12.-STEIN, "THE CENTERVILLE KXW.", ôw. «apw., oo. 258-259. 13.-Ιερέατ D.FISHER και αδελφή PAULETTE, οτο FOCUS O N NEIHBORHOOD 25 Ιούλη 1973. 14.-ΠροΟυτικη επικοινωνία. 15.-J.F.REVEL, WITHOUT MARX OR JESUS (Γκάρντεν Σίτυ, N . Y . : DOUBLEDAY, 1971). 16.-NEW YORK TIMES, 4 Οκτώβρη 1973. 17.-Παρατίθεται οτη οτήλη του A N T H O N Y LEWIS οτους NEW YORK TIMES, e n s 15 Α«ρΛη 1974. 18.-NEW YORK TIMES, 9 Απρίλη 1974. 19.-AMERICAN FAMILIES: TRENDS A N D PRESSURES, 1973 (Ακροάσεις μπροΟτα οτην Υποεπιτροπή )aa τα Παίδια και τους Νέους της Επιτροπής yia την Ep/aOlb και τη Δημόσια Εβημερία, Γερουσία τυν ΗΠΑ, 93η Συνεδρίά, Πρώτη Σύνοδος, 24 Σεπτέμβρη 1973), οο. 113-114. 2ο.-NEWSWEEK, Ι Ο Νοέμβρη 1973, ο. 48. 21.-NEW YORK TIMES, 2 Δεκέμβρη 1972. 2 2 . - I . W . A B E L , ναρατίθεται awo τον G . BOGDAVITCH οτο άρθρο "NEVER A KIND WORD FOR ABEL" οτο N A T I O N , 7 Μάη 1973. ο. 591. 23.-SATURDAY REVIEW WORLD, 2 0 Απρίλη 1974, e. 24. 24.-Εκδόθηκε OTIC ΗΠΑ με τον τίτλο αφτο awo τον W . W . N O R T O N το 1968. 25.-NEW YORK TIMES, 6 Γενάρη 1973. 26.-Στους ίδιους, 23 Δεκέμβρη 1974. 2 7 . - C H I C A G O DAILY NEWS, 19 Νοέμβρη 1971. 28.-NEW YORK TIMES, 23 Δεκέμβρη 1974. 29.-Στους ίδιους, 23 Μάρτη 1974. 3ο.-LOS ANGELES TIMES, 19 Μάρτη 1975. 31 . - N . K . V I E N , "THE VIETNAMESE EXPERIENCE A N D THE THIRD WORLD" οτο BULLETIN OF CONCERNED ASIAN SCHOLARS, Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 1974, ο. Ι Ο . 32.-NEW YORK TIMES, 3 Οκτώβρη 1972. 33.-B.DAVIDSON, THE LIBERATION OF GUINÉ (Νέα Υάρκη: PENGUIN BOOKS, 1969), o. 38 3 4 . - Σ τ ο ίδιο. Od. 88 , 89. 3 5 . - Σ τ ο ίδιο, ο. 17 3 6 . - Σ τ ο ίδιο, οο. 126, 127. 3 7 . - Σ τ ο ίδιο, ο. 43.
-277-
3 8 . - Σ τ ο ίδιο, ο. 42. 39.-V1EN, ό » . « α ρ ι . , Ο. Ι Ο 4 ο . - Σ τ ο ίδιο. 41.-NEW YORK TIMES, 14 Δεκέμβρη 1972. 42.-Στους ίδιους, 15 Γενάρη 1974. 43.-Στους ίδιους, 26 Φλεβάρη 1974. 4 4 . - J . G A L T U N G , "SOCIAL STRUCTURES, EDUCATION STRUCTURE A N D LIFELONG EDUCATION: THE CASE OF JAPAN" βτο JAPAN: REVIEWS OF NATIONAL POLITICS FOR EDUCATION (ΠαρίΛ: O R G A N I Z A T I O N FOR ECONOMIC- CO-OPERATION A N D DEVELOPMENT, 1971), o. 144. Η υνο/ράμιση Οτο «ρυτάτυνο. 45.-παρατίθεται α ι ο τον Μ.MEISNER οτο άρθρο "LENINISM A N D MAOISM: SOME POPULIST PERSPECTIVES O N MARXIST-LENINISM I N CHINA" οτο CHINA QUARTERLY, Γενάρης-Μάρτης 1971, ο. 18 46.-J.MYRDAL και G.KESSLE, C H I N A : THE REVOLUTION CONTINUED ( Ν . Υόρκη: VINTAGE BOOKS, 1972), oo. 2 0 , 129, ISO. 47.-Παρατίθεται ato τον J.GARDNER οτο "POLITICAL PARTICIPATION A N D CHINESE COMMUNISM" οτην έκδοση του G.PARRY "PARTICIPATION IN POLITICS (Μάντοεοτερ, Αγγλία: MANCHESTER UNIVERSITY PRESS, 1972), ο. 223. 48.-PEKING REVIEW, 7 Σε.τέμβρη 1973, ο. 33. 49.-T.I.EMERSON, " O N KEEPING A REVOLUTION" στο N A T I O N , 29 Μάρ- 1975, ο. 371. 50.-MÉLVIN TUMI Ν , «αρατίθεται awo τον R.L.HEILBRONER οτο BETWEEN CAPITALISM A N D SOCIALISM (Νέα Υόρκη: VINTAGE BOOKS, 1970), o. H O . 51.-Παρατίθεται α ι ο τον K.MEHNERT οτο CHINA RETURNS (Νέα Υόρκη: DUTTON, 1972), σ. 173. 52.-Παρατίθεται awo τον GARDNER, ôw.wapw., ο. 223. 53.-Παρατίθεται awo τον B.SCHWARTZ, "THOUGHTS OF M A O TSE-TUNG" οτην NEW YORK REVIEW OF BOOKS, 8 Φλεβάρη 1973, e . 27. 54.-R.M.PFEFFER, "SERVING PEOPLE A N D C O N T I N U I N G THE REVOLUTION" στο CHINA QUARTERLY, Οκτόβρης-Δεκέμβρης 1972, oo. 622, 623. 55.-SCHWARTZ, ôw.wapw., e. 31. ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι . - Δ Λ τ υ ο Τηλεοράσεως CBS, "THE TWENTY-FIRST CENTURY", 21 Μάη 1967. 2.-Ε.FROMM, THE REVOLUTION OF HOPE: TOWARD A HUMANIZED TEC H N O L O G Y (Νέα Υόρκη: BANTAM BOOKS, 1968), σο. 39, 4 0 . 3.-Παρατίθεται awo τον G.LAKEY στο STRATEGY FOR A L I V I N G REVOLUTION (Σαν Φραντσίσκο: W.Η.FREEMAN A N D C o . , 1973) o. 8. 4 . - N E W YORK TIMES, 9 Φλεβάρη 1973. 5 . - N E W YORK REVIEW OF BOOKS, 4 Οκτώβρη 1973, σ. 13. 6 . - W A S H I N G T O N POST, 19 Ιούνη 1970. 7 . - W O R K I N G CLASS WOMEN I N A C H A N G I N G WORLD: A REVIEW OF RESEARCH FINDINGS (Σικά/ο: SOCIAL RESEARCH I N C . , 1973), σ. 41. 8 . - N E W YORK TIMES, 19 Μάρτη 1973. 9 . - Β λ . W . W . H A R M A N , "THE NEW COPERNICAN REVOLUTION" στο STANFORD TODAY, Χειμώνας 1969, σσ. 6 - 1 0 " O.W.MARKLEY, "THE NEW IMAGE OF M A N " , NEW YORK TIMES, 16 Δεκέμβρη 1974" και
-278-
D . S . E L G I N , "WHAT WAITS ACROSS AMERICA'S NEWEST FRONTIER", LOS ANGELES TIMES, 19 Δεκέμβρη 1974. l o . - N E W YORK TIMES, 6 Ιούλη 1973. 11 .-R.SKOLE, "OVER COFFEE WITH OLAF PALME" βτο N A T I O N , 6 ΙοΟλη 1974, oo. 13-15. 12.-Παρατίθεται awo τον W . D . C O N N O R οτο DEVIANCE I N SOVIET SOCIETY ( Ν ί α Υόρκη: COLUMBIA UNIVERSITY PRESS, 1972), ββ. 255,256 1 3 . - A . S N I E C K U S , "THE SOVIET W O M A N IS A N ACTIVE CREATOR A N D EDUCATOR", wapa-τίθεται awo τον S.M.LIPSET βτη μελέτη "SOCIAL STRATIFICATION RESEARCH A N D THE ROLE OF SOVIET S O C I O L O G Y " οτην ίκδοβη των M . Y A N O W I T Z και W.A.FISHER, STRATIFICATION A N D SOCIAL M O B O L I Z A T I O N I N THE SOVIET U N I O N (Γουάι Π λ ί η ν * , Ν . Y . : INTERNATIONAL ARTS A N D SCIENCES PRESS, 1973), β . 266. 14.-Παρατίθεται awo τον E.H.CARR οτο 1917: BEFORE A N D AFTER ( Ν ί α Υ όρκη: M A C M I L L A N , 1969), ο . 72. 1 5 . - Σ τ ο ί δ ι ο , ο. β Ο . 1 6 . - N E W YORK TIMES, 6 Aß/ούβτου 1971. 17.-R.A.MEDVEDEY, LET HISTORY JUDGE ( Ν ί α Υόρκη: K N O P F , 1971), β . β . 539, 5 4 0 . 1 8 . - N E W YORK TIMES, 12 Γενάρη 1974. 1 9 . - M . N . R U T K E V I C H και F.R.FILIPPOV "SOCIAL INTERCHANGES", wapaTfθεται βτο STRATIFICATION κ λ * . τυν Γιάνοβιτς και Φίαερ, ôw.wapw.,β.266. 2 ο . - V . K O N T O R O V I C H , " S O C I O L O G Y A N D LITERATURE" βτο SOVIET SOC I O L O G Y , 1968, τόμ. 7 . 21 , - L . I . S E N N I K O V A , παρατίθεται awo τον LIPSET βτο "SOCIAL κ λ π " , β. 366. 2 2 . - N E W YORK TIMES, 22 Δεκέμβρη 1972. 23.-Στους ίδιουε. 2 4 . - T O R O N T O GLOBE A N D M A I L , 4 Σειττίμβρη 1972. 25.-Παρατίθεται awo τον R.T.DE GEORGE βτο SOVIET ETHICS A N D MORALITY (Av 'Appwop: UNIVERSITY OF M I C H I G A N PRESS, 1969), β . 1 0 6 . 2 6 . - Σ τ ο ί δ ι ο , ο. 83. 2 7 . - S A N FRANCISCO CHRONICLE, 29 Δεκίμβρη 1972. 2 8 . - Ζ . Α . και R . A . MEDVEDEV, A QUESTION OF MADNESS ( N i a Υόρκη: K N O P F , 1971), ee. 218, 219. 2 9 . - L O S ANGELES TIMES, 8 Ν ο ί μ β ρ η 1975. 3 0 . - B . M . R I T C H M A N , INDUSTRIAL SOCIETY I N C O M M U N I S T C H I N A ( N i a Υόρκη: R A N D O M HOUSE, 1969), ee. 224, 225. 3 1 . - N E W YORK TIMES, 26 Μάη 1975. 3 2 . - S . H . L . W U , "THE C H A N G I N G PEASANT MENTALITY I N C H I N A : SOME PERSONAL REFLECTIONS AFTER 27 YEARS" βτο UNDERSTANDING C H I N A NEWSLETTER, Ν ο ί μ β ρ η ε - Δ ε κ ί μ β ρ η ε 1974, « . 6. 33.-S.SCHRÄM, M A O TSE-TUNG ( N i a Υόρκη: PENGUIN BOOKS, 1966), ο . 333. 3 4 . - Ε . S N O W , THE L O N G REVOLUTION ( N i a Υόρκη: R A N D O M HOUSE, 1972), o . 69. 3 5 . - K . S . K A R O L , THE OTHER C O M M U N I S M ( Ν ί α Υόρκη: HILL A N D W A N G , 1967), β . 248. 3 6 . - W . C A S E Y , οτο HOLY CROSS QUARTERLY, 1975, ββ. 5 , 9. 3 7 . - N E W YORK TIMES, 21 Σ ε > τ ί μ β ρ η 1974 " 2 και 7 ΙοΟλη 1975.
-279-
ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1.-R.HEILBRONER, THE FUTURE AS HISTORY (Ν.Υόρκη: HARPER, 1959), ο. 209. 2 . - Δ Λ τ υ ο Τηλεοράσευς CBS, 13 Οκτώβρη 1970. 3 . - N E W YORK TIMES, 26 Σε«τέμβρη 1974. 4.-Παρατίθεται «no IDEA OF PROGRESS I N AMERICA 1815-1860 του A . A . EKIRCH (Ν.Υόρκη: COLUMBIA UNIV. PRESS, 1944), o. 32. 5 . - N E W YORK TIMES, 15 Ιούλη 1975. 6.-Γράμα οτον εκδότη του AMERICAN REPORT. 7 . - Η . G . J O H N S O N , MONEY, TRADE A N D GROWTH (Λονδίνο: ALLEN A N D U N W I N , 1962), o. 153. Παρατίθεται α · ο τον N . H A M I D οτο όρθρο " A L TERNATIVE DEVELOPMENT STRATEGIES" στο MONTHLY REVIEW, Οκτώβρη! 1974, ο. 33. 8.-MAHBUB-UL-HAQ, THE STRATEGY OF ECONOMIC P U N N I N G (Λονδίνο: OXFORD UNIVERSITY PRESS, 1963), a. 2 0 . Πρτθ. α*ο τον HAMID, ό * . »apw., ο. 33. 9 . - R . O ' M A R A , "BRAZIL: THE BOOMING DESPOTISM" στο N A T I O N , 27 Α πρίλη 1974, σ. 517. 10.-E.Β.BURNS, "BRAZIL SINCE J O A O GOULART" στο N A T I O N , 23 Α»ρΛη 1973, σ. 538. 11.-NEW YORK TIMES, 19 Μάη 1973. 12.-Στους ίδιους, 2 0 Μάη 1975. 13.-Στους ίδιου«. 14.-Στους ίδιους, 15 Μάρτη 1974. 15.-Στουε ίδιους, 2 Δεκέμβρη 1973. 16.-Στους ίδιους, 26 Γενάρη 1973. 17.-Παρατίθεται στο RESURGENCE, 1972, τόμ. 4, No. 2 , σσ. 3 0 - 3 1 . 18.-R.CLARKE,"TECHNOLOGY FOR A N ALTERNATIVE SOCIETY" στο NEW SCIENTIST, 11 Γενάρη 1973. 19.-Παρατίθεται στο AMERICAN REPORT, 16 Σεπτέμβρη 1974. Για λεπτομέρειες στον M.RASKIN, NOTES O N THE OLD SYSTEM (Νέα Υόρκη: DAVID M C K A Y , 1974). 20.-NEW YORK TIMES, 6 Α«ρΛη 1974. 21 ,-C.W.HOLLISTER, "TWILIGHT I N THE WEST" στην έκδοση του L.WHITE, JR., THE TRANSFORMATION OF THE ROMAN WORLD (Μ*έρκλευ και Λος Ά ν τ ζ ε λ ε ς : UNIVERSITY OF CALIFORNIA PRESS, 1966), a. 2 0 4 . 22.-A.N.WHITEHEAD, SCIENCE A N D THE MODERN WORLD (Νέα Υόρκη: NEW AMERICAN LIBRARY, 1933), σσ. 2 0 7 , 2 0 8 . 23. - J . BRONOWSKI, "THE ASCENT OF M A N " , BRITISH BROADCASTING CORPORATION, 1973, σ. 437. 24.-NEW YORK TIMES, 9 Μάη 1975. 25.-Κ.MAXWELL, "THE HIDDEN REVOLUTION I N PORTUGAL" στο NEW YORK REVIEW OF BOOKS, 17 Α»ρ«λη 1975, σσ. 31, 32. 26.-NEW YORK TIMES, 3 0 Ιούνη 1975. 27.-To παραθέτει ο J.F.MELLBY στο " M A O I S M AS A WORLD FORCE" στο ANNALS OF THE AMERICAN ACADEMY OF POLITICAL A N D SOCIAL SCIENCE, Ιούλης 1972, a. 27. 2 8 . - Δ Λ τ υ ο Τηλεοράσεως CBS, "RESTON O N CHINA: A CONVERSATION WITH ERIC SEVAREID", 31 Αβχούστου 1971. 2 9 . - J . M . K E Y N E S , ESSAYS I N PERSUASION (Νέα Υόρκη: HARCOURT, 1932) ασ. 371-373.
-2BO-