Αριστερά και Θρησκεία - Η Θεολογία της Απελευθέρωσης

Αριστερά και Θρησκεία η θεολογία της απελευθέρωσης P. SWEEZY, Η. MAGDOFF, CORNEL WEST, D. SOLLE, G. DAWES E. CARDENAL, C. TORRES κ.ά.

μετάφραση Μίλτος Φραγκόττουλος

Ειδική έκδοση: Μηνιαία Επιθεώρηση Monthly Review

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ

Σε μια προκαταρκτική συνάντηση πσυ αφιερώθηκε στο σχεδιασμό αυτού του τεύχους της Μ Η Ν I Α Ι Α Σ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ, μας ζητήθηκε από τους παρευρισκόμενους να γράψουμε ένα σύντομο υπόμνημα άπου θα ξεκαθαρίζαμε τι είχαμε κατά « υ όταν προτείναμε αρχικά αυτή την ιδέα. Το παρακάτω είναι το κείμενο αυτού του υπομνήματος. Οι περισσότεροι άνθρωποι πιθανόν να νομίζουν ότι οι σχέσεις ανάμεσα στη θρηακεία και την αριστερά είναι ανύπαρκτες ή ανταγωνιστικές. Οστόσο κάτι τέτοιο δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, τόσο σήμερα όσο και κατά το παρελθόν. Σε παλιότερες εποχές οι ριζοσπαστικές ιδέες και τα κινήματα έπαιρναν συνήθως θρησκευτική μορφή ή είχαν έντονα θρησκευτική χροιά. Αρκεί να σκεφτούμε, για παράδειγμα, τον α γ γ λ ι κ ό ε μ φ ύ λ ι ο πόλεμο του δέκατου έβδομου αιώνα, ή την αμερικάνικη επανάσταση εκατό χρόνια αργότερα. Α κ ό μ α και το σύγχρονο σοσιαλιστικό κίνημα, που ξεκινά από τις αρχές του δέκατου έννατου αιώνα, περιείχε πάντα ένα σημαντικό θρησκευτικό στοιχείο, ιδιαίτερα στον α γ γ λ ό φ ω ν ο κόσμο. Βέβαια, η πλατιά διαδεδομένη αντίληψη ότι η θρησκεία και η αριστερά είναι αντιθετικά ή εχθρικά στοιχεία έχει κάποιες ιστορικές ρίζες. Από τα μισά του 19ου αιώνα και μετά - θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε το 1848, χρονιά που δημοσιεύεται το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, σαν το σημείο εκκίνησης - το διεθνές επαναστατικό κίνημα γίνεται όλο και περισσότερο Μαρξιστικό στους ιδεολογικούς και πολιτικούς του προσανατολισμούς. Κι ο Μαρξισμός είναι οπωσδήποτε ο κύριος κληρονόμος και συνεχιστής της λαϊκής, αντι-κληρικής παράδοσης που πηγάζει από την Αναγέννηση και το Δ ι α φ ω τισμό. Γι' αυτό το λόγο, και μόνο, η οργανωμένη θρησκεία και ο οργανωμένος ριζοσπαστισμός διαχωρίστηκαν και το χάσμα άρχισε διαρκώς να μεγαλώνει. Ο εικοστός αιώνας είναι ο κατ' εξοχήν αιώνας των επαναστάσεων, αρχίζοντας με την πρώτη Ρωσική επανάσταση του 1905 και συνεχίζοντας με μια σχεδόν αδιάκοπη σειρά εξεγέρσεων μέχρι σήμερα. Αυτοί οι σκληροί και αιματηροί αγώνες επέτειναν το διαχωρισμό ανάμεσα ατη θρησκεία και το ριζοσπαστισμό, σπρώχνοντός τους σε αντιτιθέμενα στρατόπεδα και ενισχύοντας τα στοιχεία εχθρότητας και στις δυο πλευρές του οδοφράγματος. Μέχρι πολύ πρόσφατα σχεδόν όλοι θεωρούσαν δεδομένο ότι το διαζύγιο ήταν πλήρες και οριστικό. Η θρησκεία και η αριστερά ήταν πια θανάσιμοι εχθροί και η οποιαδήποτε συνεννόηση ανάμεσά τους ήταν αδύνατη, ή μάλλον αδιανόητη. Σήμερα όμως αρχίζει να γίνεται καθαρό — κι αυτό μπορεί να αποδειχτεί σαν μια από τις π ι ο εντυπωσιακές ανατροπές της ροής της ιστορίας ότι εκείνο που σχεδόν όλοι πίστευαν πολύ απλά δεν είναι αλήθεια. Μια πολύπλευρη προσέγγιση ανάμεσα στη θρησκεία και την αριστερά ήδη λαμβάνει χώρα. Ακριβώς πού και πότε άρχισε αυτή η προσέγγιση είναι δύσκολο να εντοπίσουμε, αλλά το ότι αποτελεί σήμερα πραγματικότητα είναι οπωσδήποτε αναμφισβήτητο.

5

Πώς εξηγείται αυτό το σημαντικότατο γεγονός; Ποιές μορφές παίρνει στα διάφορα μέρη του κόσμου; Ποιές είναι οι επιπτώσεις του στις διάφορες τάσεις και εξελίξεις σε διεθνές και εθνικό επίπεδο; Ποιές δυνατότητες ανοίγονται στο μέλλον; Αυτά είναι ερωτήματα μεγίστης σημασίας. Κι όμως δεν φαίνεται πραγματικά να αναγνωρίζονται σαν τέτοια είτε από τη λαϊκή (αντικληρική) αριστερά είτε από τους θρησκευόμενους ανθρώπους, ή ακόμα κι από τη μερίδα εκείνη που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε θρησκευτική αριστερά. Και μέχρι να αναγνωριστούν και να διατυπωθούν με συγκεκριμένο Kgi ξεκάθαρο τρόπο, πολύ δύσκολα θα προχωρήσουμε προς κάποιες χρήσιμες απαντήσεις. Μ ' αυτές τις σκέψεις κατά νου η συντακτική επιτροπή της Μ Η Ν Ι Α Ι Α Σ Ε Π Ι Θ Ε Ω Ρ Η Σ Η ! αποφάσισε να αφιερώσει έ\*> έκτακτο διπλό τεύχος, που θα εκδοθεί το καλοκαίρι του 1984, στο ζήτημα "θρησκεία και αριστερά". Σ ' αυτή την προσπάθεια ζητήσαμε τη συνεργασία π ο λ λ ώ ν άμεσα ενδιαφερόμενων ανθρώπων που έχουν ασχοληθεί σε βάθος με το θέμα (στελέχη πολιτικά*/ οργανώσεων, κοινωνικούς επιστήμονες, θεολόγους) που συμμερίζονται την ελπίδα μας ότι αυτή η σ υ λ λ ο γ ι κ ή δουλειά μπορεί να συμβάλει με ουσιαστικά τρόπο στην προώθηση της προσέγγισης ανάμεσα στη θρησκεία και τον ριζοσπαστισμό, η οποία έχει ήδη αρχίσει και που όλοι θεωρούμε όχι μόνο επιθυμητή αλλά και αναγκαία. Αυτές ήταν, λοιπόν, οι γενικές κατευθυντήριες γραμμές που προτάθηκαν και που χρησίμευσαν σ° όσους συνεργάστηκαν σ° αυτό το τεύχος, καθώς και στα μέλη της Σύνταξης, σαν βάση στην επιλογή αποσπασμάτων από την εξαιρετικά πλούσια φ ι λ ο λ ο γ ί α που έχει εμφανιστεί γύρω από το θέμα της σχέσης θρησκείας και ριζοσπαστισμού τα τελευταία είκοσι χρόνια. Καθώς η ΜΕ είναι ένα σοσιαλιστικό περιοδικό, και καθώς εμείς σαν εκδότες της θεωρούμε τους εαυτούς μας Μαρξιστές, ίσως θα ήταν σκόπιμο να χρησιμοποιήσουμε την ευκαιρία που μας δίνεται μ° αυτόν τον Π ρ ό λ ο γ ο να διατυπώσουμε τις απόψεις μας πάνω σε ορισμένα θεμελιώδη ζητήματα που αναπόφευκτα ανακύπτουν από την προώθηση ενός τέτοιου εγχειρήματος. Μ ' αυτό ελπίζουμε όχι μόνο να διασαφηνίσουμε τη θέση μας αλλά και να προλάβουμε κάποιες αντιδράσεις σπ° τη μεριά ορισμένων αναγνωστών που ίσως θα έσπευδαν να μας αποδόσουν αντιλήψεις που οπωσδήποτε δεν συμμεριζόμαστε. Σύμφωνα με μια ευρύτατα διαδεδομένη ά π ο ψ η , που αδιάκοπα προβάλλεται από τα μέσα ενημέρωσης, ο Μαρξ (και κατ' επέκταση οι Μαρξιστές) αποτελούν θανάσιμο εχθρό της θρησκείας. Φυσικά κάτι τέτοιο είναι τελείως λαθεμένο. Η στάση του Μαρξ απέναντι στη θρησκεία γενικά - όχι όμως απέναντι σε κάθε θρησκευτικό θεσμό — ήταν μια στάση συμπάθειας και κατανόησης. Η περίφημη φράση του " η θρησκεία είναι το όπιο των λαών", όταν τη διαβάσουμε μέσα στα συμφραζόμενα, αποτελεί την καλύτερη απόδειξη. Να ακριβώς τί έγραψε:

Η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή καχεξία είναι, κατά ένα μέρος, η έ κ φ ρ α σ η της πραγματικής καχεξίας και, κατά ένα άλλο, η δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α ενάντια στην πραγματική καχεξία. Η θρησκεία είναι ο στεναγμός του καταπιεζόμενου πλάσματος, η θαλπωρή ενός άκαρδου κόσμου, είναι το πνεύμα ενός κόσμου 6

απ' όπου το πνεύμα έχει λείψει. Η θρησκεία είναι το ό π ι ο του λαού. Ξεπέρασμα της θρησκείας σαν α π α τ η λ ή ς ευτυχίας του λαού σημαίνει την απαίτηση της π ρ α γ μ α τ ι κ ή ς του ευτυχίας. Η απαίτηση να αρνηθεί τχς αυταπάτες σχετικά με την κατάσταση του σημαίνει α π α ί τ η σ η ν α α ρ ν η θ ε ί μ ι α κ α τ ά σ τ α σ η π ο υ έ χ ε ι α ν ά γ κ η από αυταπάτ ε ς . Η κριτική της θρησκείας είναι λοιπόν ε ν σ π έ ρ μ α τ ι η κριτική τ η ς κ ο ι λ ά δ α ς α υ τ ή ς τ ω ν δακ ρ ύ ω ν , που η θρησκεία αποτελεί το φ ω τ ο σ τ έ φ α ν ο της. Είναι φανερό άτι ο Μαρξ θεωρούσε τη θρησκεία όχι σαν ένα κακό αλλά σαν μια ανθρώπινη αντίδραση στην καταπίεση και την εξαθλίωση. Κατ" αυτόν η θρησκεία ήταν ένα σύμπτωμα μιας απαράδεκτης κατάστασης πραγμάτων, ενός κόσμου που έπρεπε να αλλάξει. Τώρα. το κατά πόσο ή ως mo βαθμό η θρησκεία εκπληρώνει κάποιες βαθιά ριζωμένες ανθρώπινες ανάγκες, είναι ζητήματα στα οποία ο Μαρξ δεν έστρεψε την προσοχή του. Α λ λ ά ούτε κι εμείς χρειάζεται να απασχοληθούμε μ ' αυτά σ' ετούτο το σημείωμα, γιατί δεν σχετίζονται με το θέμα που διερευνούμε. Μας αρκεί το ότι από τα ίδια του τα κείμενα καθίσταται σαφές πως ο Μαρξ δεν ήταν με καμιά έννοια εχθρός της θρησκείας γ ε ν ι κ ά _ κ ι αυτό ισχύει και για εκείνους που κατανοούν το έργο του. Με βάση τα παραπάνω, είναι απόλυτα λ ο γ ι κ ό που οι Μαρξιστές εξετάζουν τις διάφορες θρησκείες από ιστορική σκοπιά, όπως κάνουν με όλα τα κοινωνικά φαινόμενα, μέσα στα πλαίσια της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου και του συγκεκριμένου χώρου. Μια γενική θεώρηση της ιστορίας των θρησκειών μας δείχνει ότι όλες (εκτός ίσως από ορισμένες που θα τις προσδιορίζαμε σαν τις mo πρωτόγονες) έχουν δύο κοινά χαρακτηριστικά: από τη μια μεριά παρέχουν στις άρχουσες τάξεις μια θεσμική δομή και μια ιδεολογία με τις οποίες μπορούν να ενισχύουν και να διαιωνίζουν την κυριαρχία τους. Από την ά λ λ η , όπως ερμηνεύονται από τις καταπιεζόμενες και εκμεταλλευόμενες τάξεις, γίνονται όργανα διαμαρτυρίας και εξέγερσης (όπως φαίνεται ξεκάθαρα στις εξεγέρσεις των χ ω ρ ι κ ώ ν στη Γερμανία τον 16ο αιώνα, και στην εμφάνιση των ριζοσπαστικών αιρέσεων κατά τη διάρκεια του α γ γ λ ι κ ο ύ εμφύλιου πολέμου στα μέσα του 17ου αιώνα). Σ" όλη την ιστορία της ανθρωπότητας, η θρησκεία έχει αποτελέσει ένα σημαντικό, και συχνά καθοριστικό, οργανωτικό και ιδεολογικό στοιχείο κι α π ' τις δυο αντιμαχόμεκες πλευρές της πάλης των τάξεων. Εδώ βέβαια μας ενδιαφέρει κυρίως ο ρόλος της θρησκείας στον αγώ^α των φ τ ω χ ώ ν και των κατατρεγμένων για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους και τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους. "Εχουμε ήδη σναψέριει ορισμένα σημαντικά παραδείγματα από παλαιότερες περιόδους, και θα μπορούσαμε να προσθέσουμε πολλά ακόμη κι από τη δική μας εποχή. Ωστόσο, αυτό που θέλουμε να τονίσουμε, δεν είναι η ιστορική συνέχεια της σχέσης ανάμεσα στη θρησκεία και την πάλη των τάξεων, αλλά η βασική ποιοτική αλλαγή που επήλθε α" αυτή τη σχέση στα χρόνια από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά.

7

Η ταξική πάλη "από τα κάτω" είχε. και έχει πάντα μια επιθετική και μια αμυντική πλευρά: ο διπλός στόχος είναι η προστασία των καταπιεσμένων και η απελευθέρωση από την καταπίεση. Αυτό που άλλαξε στον τελευταίο μισό αιώνα είναι το ί&ιο το νόημα της καταπίεσης. Για τους λαούς του Τρίτου Κόσμου η απελευθέρωση παλιότερα σήμαινε το τέλος της αποικιοκρατίας, νια τους έγχρωμους την εξάλειψη των φ υ λ ε τ ι κ ώ ν διακρίσεων, γιο τις γυναίκες την απόκτηση της ισότητας με τους άνδρες. Α λ λ ά όπου οι καταπιεζόμενοι πλησίασαν αυτούς τους στόχους, άρχισε να φαίνεται ό λ ο και καθαρότερα η απατηλή φ ύ σ η αυτής της προσδοκώμενης απελευθέρωσης. Κι αυτό γίνεται ιδιαίτερα αισθητό στον Τρίτο Κόσμο όπου σχεδόν όλοι οι παλιοί αποικιακοί δεσμοί έχουν εξαλειφθεί, αλλά οι συνθήκες ζωής των μαζών έχουν, στην καλύτερη περίπτωση, βελτιωθεί ελάχιστα, ενώ στη χειρότερη (και π ι ο συνήθη) έχουν επιδεινωθεί τραγικά. Αυτό το δίδαγμα, που είναι γραμμένο με μεγάλα γράμματα πάνω σ° άλη την υδρόγειο, είχε βαθύτατο αντίκτυπο σ° όλους τους καταπιεσμένους της γης. Οι μαύροι στις Η Π Α , για παράδειγμα, ενώ εντείνουν τον αγώνα τους ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις, αρχίζουν να κατανοούν ότι η ενσωμάτωση ο ' ένα σύστημα που βρίσκεται σε μόνιμη κρίση δεν αποτελεί λύση στο πρόβλημά τους. Και οι γυναίκες ο ' ό λ ο τον κόσμο βλέπουν ότι η ανδρική κυριαρχία είναι ένα θεμελιώδες στοιχείο της ταξικής κυριαρχίας. Στο χ ώ ρ ο της θρησκείας, αυτές οι εξελίξεις έφεραν στο φ ω ς διάφορες θεολογίες της απελευθέρωσης, οι οποίες ό λ ο και πιο ξεκάθαρα ταυτίζουν την απελευθέρωση με την επανάσταση. Κι εδώ ο Τρίτος Κόσμος εμφανίζεται πρωτοπόρος, ιδιαίτερα οι περιοχές — όπως η Λατινική Αμερική — όπου τα επαναστατικά κινήματα έχουν αναπτύξει σημαντική δράση. Βέβαια, οι υποστηρικτές του οτάτους κβο π ο λ ύ συχνά διατυπώνουν την κατηγορία ότι αυτές οι θεολογίες της απελευθέρωσης είναι έργο μεταμφιεσμένων Μαρξιστών ή τουλάχιστον ότι εμπνέονται από τον Μαρξισμό. Οι κατηγορίες αυτές μάλλον υπερτιμούν τη νοημοσύνη και τη θαρραλέα αγωνιστική συμμετοχή των θεολόγωνΙ Ό μ ω ς , η αλήθεια είναι ότι αυτά τα νέα ρεύματα της θρησκευτικής σκέψης οδηγούν κατευθείαν ο ' έναν χ ώ ρ ο θεωρίας και πράξης οπου κινούνται εδώ και πολλά χρόνια οι Μαρξιστές. "Οσοι αποδέχονται την ταύτιση της απελευθέρωσης με την επανάσταση δεν μπορούν να αγνοήσουν Γη Μαρξιστική θεωρία και την ανάλυση του μετασχηματισμού των κοινωνικών δομών μέσω της ταξικής πάλης. Οι θεολογίες της απελευθέρωσης και ο Μαρξισμός — με τους αντίστοιχους οπαδούς και υποστηρικτές τους — αρχίζουν να συνυπάρχουν στον ίδιο χώρο, θέτοντας ίδιους ή παρόμοιους στόχους. Θα μπορέσουν άραγε να δουλέψουν μαζί; Ή θα θεωρήσουν κάθε συνεργασία αδύνατη, ζημιώνοντας έτσι, ίσως ανεπανόρθωτα, τον αγώνα που και οι δυο διεξάγουν; Αυτά είναι σημαντικά ερωτήματα στε οποία δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις. Κι ούτε θα πρέπει να υποτιμήσει κανείς τα εμπόδια που παρεμβάλλονται στο δρόμο της συνεργασίας. Ανάμεσα στους "λαϊκούς" Μαρξιστές και στη θρησκευτική αριστερά υπάρχει μια αμοιβαία καχυποψία. Η θρησκευτική αριστερά δεν βλέπει με καλό μάτι την αυταρχική συμπεριφορά και τακτική των " π ρ ω τ ο π ό ρ ω ν " Μαρξιστικοί» κομμάτων, των οποίων τα μέλη, με χαρακτηριστική δογματική ακαμψία, θεωρούν ότι μόνο αυτά ξέρουν να κάνουν την επανάσταση και να μετασχηματίζουν την κοινωνία. Οι Μαρξιστές α-

8

πό την πλευρά τους. καθώς συχνά προέρχονται από μια αντικληρική και αθεϊστική παράδοση, έχουν την τάση να αντιμετωπίζουν τη θρησκευτική αριστερά σαν αναξιόπιστο σύμμαχο, σαν ένα παροδικό κι α φ ύ σ ι κ ο φαινόμενο που κάποια μέρα θα μετατραπεί στοαντϊθετό του. Θα ήταν ανόητο να θεωρήσουμε αυτές τις υποψίες αβάσιμες και ανάξιες λόγου ή να υποθέσουμε ότι μπορούν να διαλυθούν με απλές δηλώσεις καλής θέλησης και τίμιων προθέσεων. Αυτό που χρειάζεται τώρα είναι και οι δυο πλευρές ν° αρχίσουν να ασχολούνται περισσότερο με τα έργα παρά με τα λόγια. Μόνο στην πράξη θα φανεί αν υπάρχει δυνατότητα και προοπτική μιας τέτοιας συνεργασίας. Σε ορισμένες χώρες, με κυριότερο παράδειγμα τη Νικαράγουα, οι δυο πλευρές εργάζονται μαζί στην πρώτη γραμμή μιας επαναστατικής διαδικασίας' αλλά κι εδώ οτις Η Π Α άνθρωποι της εκκλησίας αποτελούν σημαντικό τμήμα, και συχνά εμφανίζονται σαν αιχμή, μιας αντι-ιμπεριαλιστικής και φιλειρηνικής δραστηριότητας. Ό λ α αυτά είναι καλοί οιωνοί για το μέλλον. Δείχνουν ότι ο αμοιβαίος σεβασμός και η συνεργασία είναι δυνατόν να επιτευχθούν. Και θα πρέπει να κατανοήσουμε ό λ ο ι ότι πρόκειται για μια ανάγκη που γίνεται ό λ ο και π ι ο επιτακτική καθώς εντείνεται η απειλή της καταστολής η οποία επικρέμεται πάνω απ" το κεφάλι όσων είναι αποφασισμένοι να αγωνιστούν για έναν καλύτερο και πιο ασ φ α λ ή κόσμο. Για τη θρησκευτική αριστερά η απειλή αυτή δεν προέρχεται μόνο από την κρατική εξουοίσ και τους πολιτικούς οργανισμούς της δεξιάς αλλά και από τις αρχές όλου του φάσματος των θρησκευτικών θεσμών και ιδρυμάτων που π ο λ ύ σωστά βλέπουν την εμφάνιση των θεολογιών της απελευθέρωσης σαν μια απειλή ενάντια στην εξουσία τους και στα προνόμιά τους. Τέλος, ο λ ό κ λ η ρ η η αριστερά, κι α π ' τις δυο πλευρές και σε κάθε επίπεδο, θα πρέπει να γνωρίζει πολύ καλά ότι το πιο ισχυρό ό π λ ο που διαθέτει η αντίδραση, το όπλο που θα χρησιμοποιηθεί για να διασπάσει την ενότητό της και να την λυγίσει, είναι το ίδιο όπλο που χρησιμοποίησε και ο Χίτλερ στην προσπάθειά του να κυριεύσει τον κόσμο πριν από μισό αιώνα — ο αντίΚομμουνισμός. Αυτό το ειδικό τεύχος της ΜΕ έχει έναν συγκεκριμένο εκπαιδευτικό σκοπό: να συμβάλει ώστε η " λ α ϊ κ ή " αριστερά να κατανοήσει τί συμβαίνει στο χώρο της θρησκευτικής αριστεράς. Τί μας έκανε να πιστέψουμε ότι υπάρχει ανάγκη για κάτι τέτοιο; Η εξήγηση είναι πολύ απλή: η δική μας άγνοια επί του θέματος. Δεν διεκδικούμε βέβαια το ρόλο του εκπρόσωπου της "λαϊκής'' αριστεράς, αλλά πάλι δεν θεωρούμε τους εαυτούς μας και άσχετους προς αυτήν και τα προβλήματά της. Ό τ α ν πήγαμε στη Νικαράγουα τον Δεκέμβρη του 1982 για να συμμετάσχουμε σ° ένα συνέδριο για την αγροτική μεταρρύθμιση, εντυπωσιαστήκαμε εντονότατα, μείναμε έκπληκτοι, από τα όσα μάθαμε για το ρόλο που παίζουν οι θρησκευόμενοι άνθρωποι (ξένοι και Νικαραγουανοί) στο δημιουργικό έργο της Νικαραγουανής επανάστασης. Τον επόμενο χρόνο μας προσκάλεσαν να συμμετάσχουμε σ ' έναν διάλογο Χριοτιανών-Μαρξιστών στην Ουάσιγκτον, που αποτελούσε μέρος μιας σειράς συζητήσεων που είχαν ξεκινήσει πριν από κάμποσο καιρό. Και πάλι η χριστιανική πλευρά μας εντυπωσίασε: από τη γενική αντιμετώπιση των καταστάσεων, την αγωνιστικότητά της και ης γνώσεις της γ ύ ρ ω από τον Μαρξισμό. Οσο περισσότερο ερευνούσαμε το θέμα τόσο κατανοούσαμε ότι κάτι καινούργιο συμβαίνει στις Χριστιανικές εκκλησίες, τόσο στην Καθολική

9

όσο και στην Προτεσταντική. Σύμφωνα με την π α ρ ο δ ο α α κ ή αντίληψη, η κοινωνική συνείδηση των χριστιανών έμοιαζε να κυριαρχείται από μια συμπάθεια προς τους φτωχούς και κατατρεγμένους, από μια διάθεση να απαλύνουν τα βάσανά τους. που όμως. πάντα εκφράζονταν μαζί με μια έμμεση παραδοχή ότι δεν μπορεί να γίνει τίποτα νια την εξάλειψη των αιτιών που προκαλούν αυτό το μαρτύριο. Αυτό που βλέπαμε τώρα. ωστόσο, ήταν κάτι τελείως διαφορετικό - μια ά λ λ η αντιμετώπιση, ένα πλαίσιο ερωτημάτων, μια αναζήτηση απαντήσεων που ήταν παραπλήσιες μ" εκείνες που πασχίζουμε κι εμείς να βρούμε. Τί συνέβαινε; Τί σήμαινε αυτό για το μέλλον; Οι μόνοι που μπορούσαν να απαντήσουν αυτές τις δυο ερωτήσεις ήταν, προφανώς, εκείνοι οι άνθρωποι της θρησκευτικής αριστεράς που βρίσκονταν (και βρίσκονται) στην πρώτη γραμμή του κινήματος για τον επαναπροσανατολισμό της Χριστιανικής σκέψης, μακριά από την παραδοσιακή ενασχόληση με το "κοινωνικό πρόβλημα", προς μια ά λ λ η κατεύθυνση, που αποτελούσε ανέκαθεν το/ άξονα της Μαρξιστικής κοσμοθεωρίας, δηλαδή, προς το πρόβλημα του πώς να αλλάξουμε τον κόσμο. "Ηταν πολύ εύκολο να βρούμε τους ανθρώπους - άνδρες και γυναίκες - που ανταποκρίνονται σ ' αυτή την περιγραφή. Μάλιστα, οι πρώτοι σύντροφοι με τους οποίους ήρθαμε σ ' επαφή συμφώνησαν απόλυτα με τους στόχους της προσπάθειας που προτείναμε, και ανέλαβαν την πρωτοβουλία να συγκροτήσουν μια ομάδα, στη συνεργασία και στις συμβουλές της οποίας στηριχθήκαμε α ' όλη τη διάρκεια της προετοιμασίας αυτού του τεύχους. Επιπλέον, πέρα από εκείνους που συνέταξαν άρθρα για τούτη την έκδοση, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τη Sheila Col lira, φεμινίστρια θεολόγο που συνεργάστηκε στην προεκλογική καμπάνια του Τζάκσον. τον David Kalke του New Y o r k Circus (Λουθηρανική Ιεραποστολή), τον Richard Snydar του Θεολογικού Ιεροδιδαοκαλείου της Ν. Υόρκης, και τον William Wipfler, διευθυντή του γραφείου Ανθρώπινων Δικαιωμάτων του Εθνικού Συμβουλίου Εκκλησιών. Θα θέλαμε επίσης να ευχαριστήσουμε την Bobbya Ortiz που, αν και αποσύρθηκε πριν ένα χρόνο από τη σύνταξη της Μ.Ε., εκτιμώντας τη σημασία αυτής της προσπάθειας, συμμετείχε σ ' όλα τα στάδια του σχεδιασμού και της πραγματοποίησής της. Τέλος, ευχαριστούμε τις εκδόσεις Orbit για την άδεια ανατύπωσης αποσπασμάτων από τα ακόλουθα βιβλία: Gustavo Gutierrez, " A Theology of Liberation", Gayraud Wilmora, "Black Religion and Black RadicaI o t i " , και Alan B o e a k "Black and Reformed". (Ο εκδοτικός οίκος O r b · Books έχει εκδόσει πολλά σημαντικά βιβλία σχετικά με τα νέα ρεύματα της θρησκευτικής σκέψης. "Οσοι θα επιθυμούσαν να ασχοληθούν παραπέρα με το θέμα, θα χρειαστούν τον κατάλογο του Orbit. Η διεύθυνση είναι: Orbit B o o k t , Maryknoll, New Y o r k 10646.)

10

ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΑ.ΜΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

im> Cornel Weat* Παρά τις "λαϊκές" πεποιθήσι ς τιυν περισσότερων αριστερών διανοούμενων και συνδικαλιστών, η θρησκεία διαποτίζει και διαπερνά τη ζωή της πλειοψηφίας του πληθυσμού στον καπιταλιστικό κόσμο. Και όλα τα σημεία δείχνουν ότι η σημερινή κρίση του καπιταλισμού δεν είναι μόνο οικονομική ή πολιτική. Πρόσφατες έρευνες γύρω από τις συγκεκριμένες εκφάνσεις του ρατσισμού, της πατριαρχίας, της κρατικής βίας, της γραφειοκρατικής καταδυνάστευσης, της οικολογικής υποβάθμισης, και του πυρηνικού εξολοθρευτισμού μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για κρίση του καπιταλιστικού πολιτισμού. Το να επεκτείνουμε τη συζήτηση περί την πολιτική οικονομία και το κράτος σε μια συζήτηση για τον καπιταλιστικό πολιτισμό, σημαίνει να εισέλθουμε σε μια σφαίρα που σπάνια διερευνάται από τους Μαρξιστές στοχαστές: σ τ η σ φ α ί ρα τ η ς κ ο υ λ τ ο ύ ρ α ς και της κ α θ η μ ε ρ ι ν ή ς ζ ω ή ς . Και οποιαδήποτε σοβαρή διερεύνηση αυτής της σφαίρας αργά ή γρήγορα θα πρέπει να ασχοληθεί με θρησκευτικούς τρόπους ζωής και θρησκευτικές μορφές αγώνα. Σ ' αυτό το εισαγωγικό άρθρο, θα θέσω τρία σημαντικά ερωτήματα στους σύγχρονους Μαρξιστές σχετικά με τη θρησκεία. Πρώτο, πώς θα πρέπει να ερμηνεύσουμε το χαρακτήρα και το περιεχόμενο των θρησκευτικών δοξασιών και πρακτικών; Δεύτερο, πώς θα πρέπει να εξηγήσουμε την πρόσφατη * Ο Cornel Weat είναι ομότιμος καθηγητής της φιλοσοφίας της θρησκείας στη θεολογική Σχολή του Yale. Το πιο πρόσφατο έργο του είναι "Prophecy Deliverance! An Afro-American Revolutionary Christianity" (Weatminiter Proaa 1982 X 11

θρησκευτική αναζωπύρωση στη Λατινική Αμερική, στη Μέση Ανατολή, στην Ασία, στην Α φ ρ ι κ ή , στην Ανατολική Ευρώπη, και στις Η Π Α ; Και τρίτο, με ποιούς τρόπους θα μπορούσε αυτό να ενισχύσει και να εμπλουτίσει — ή να αποδυναμώσει και να περιορίσει — τον διεθνή αγώνα για την ανθρώπινη ελευθερία και τη δημοκρατία; Στην παρούσα ιστορική στιγμή, νομίζω ότι αυτά τα τρία ερωτήματα τίθενται, αναπόφευκτα, από μόνα τους. Θρησκεία και Μαρξιστική θεωρία Η κλασική Μαρξιστική ερμηνεία της θρησκείας είναι πιο εκλεπτισμένη απ" ότι γενικά πιστεύεται. Οι χοντροκομμένες Μαρξιστικές διατυπώσεις για τη θρησκεία σαν το όπιο των λαών, όπου οι θρησκευόμενες μάζες αντιμετωπίζονται σαν παθητικά και αδαή αντικείμενα στις οποίες κάποιοι μονολιθικοί θρησκευτικοί θεσμοί επιβάλλουν φαντασιώσεις ικανοποίησης σ' έναν άλλο κόσμο, αποκαλύπτουν περισσότερο τις προκαταλήψεις της εποχής του Διαφωτισμού και τις αλλαζονικές αντιλήψεις μικροαστών διανοούμενων περί των εαυτών τους, παρά τγ φύση της θρησκείας. Σε αντίθεση με αυτούς τους διαδεδομι,νους κρυπτο-Μαρξιστικούς μύθους για τη θρησκεία, ο Μαρξ κι ο Ένγκελς ερμήνευαν τη θρησκεία σα μια βαθιά ανθρώπινη αντίδραση και διαμαρτυρία απέναντι σε αβάσταχτες συνθήκες επιβίωσης. Για τον Μαρξ και τον Ένγκελς η θρησκεία αποτελούσε αλλοτριωμένη μορφή των ανθρώπινων πολιτιστικών πρακτικών σε συνθήκες που αποδέχονταν οι μάζες παρά τη θέλησή τους. Από την άποψη αυτή, η θρησκεία σαν όπιο των λαών δεν είναι απλά μια πολιτική ειρήνευση που επιβάλλεται από τα πάνω, αλλά μάλλον μια ιστορικά περιχαρακωμένη υπαρξιακή και μέσω της εμπειρίας επιβεβαίωση του είναι, από ιστορικούς φορείς που έχουν απωλέσει την ανθρώπινη ιδιότητά τους, μέσα σε μη-αναλυμένες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Ο Μαρξ κι ο Ένγκελς χαρακτήριζαν τη θρησκεία σαν αλλοτρίωση κατά κύριο λόγο όχι γιατί ήταν "ανεπιστημονική" ή "πρωτόγονη", αλλά γιατί παραβλέπει τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που διαμορφώνουν την έκφραση της κι έτσι περιορίζει τις ανθρώπινες δυνάμεις και τις προσπάθειες να μετασχηματιστούν αυτές οι συνθήκες. Με δυο λόγια η κλασική Μαρξιστική κριτική της θρησκείας δεν είναι μια a priori φιλο12

σ ο φ ι κ ή απόρριψη της θρησκείας, αλλά μια κοινωνική ανάλυση και μια ιστορική εξέταση των θρησκευτικών πρακτικών. Κατά τον Μαρξ και τον Έ ν γ κ ε λ ς , η θρησκεία συχνά παραβλέπει τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που καθορίζουν την έκφρασή της, κυρίως γιατί η θρησκευτική ενασχόληση με το κοσμικό όραμα, την οντολογική θεώρηση της ανθρώπινης φύσης, και την ατομική ηθική αποκλείουν την κοινωνική και ιστορική ανάλυση. Ά ρ α , η θρησκεία στη χειρότερη περίπτωση λειτουργεί σαν ένα ιδεολογικό μέσο για τη διατήρηση και διαιώνιση της ισχύουσας κοινωνικής και ιστορικής πραγματικότητας και στην καλύτερη προσφέρει ηθικολογικές καταγγελίες της κοινωνικο-ιστορικής πραγματικότητας και κάποια ουτοπικά οράματα για το ξεπέρασμά της — με ελάχιστα στοιχεία για την κατανόηση αυτής της πραγματικότητας και για το πώς θα μπορούσε να αλλάξει. Η Μαρξιστική άποψη στο σημείο αυτό δεν είναι μόνο ότι η θρησκεία αποτελεί μια ανεπαρκή και ανίσχυρη μ ο ρ φ ή διαμαρτυρίας, αλλά και ότι δίχως μια βαθιά και διαφωτιστική κοινωνική και ιστορική ανάλυση του παρόντος, οι θεολόγοι και οι μοραλιστές ακόμα κι αν έχουν τις καλύτερες δυνατές προθέσεις, θα σταθούν εμπόδιο στις θεμελιώδεις κοινωνικές και ιστορικές αλλαγές. Σε χτυπητή αντίθεση με τους χυδαίους Μαρξιστές, ο Μαρξ και ο Ένγκελς δεν υποστηρίζουν ότι μονάχα η αντικατάσταση της παραπλανητικής θρησκείας και της κούφιας ηθικολογίας από την άκαμπτη Μαρξιστική επιστημονική ανάλυση της κοινωνίας μπορεί να απελευθερώσει την ανθρωπότητα, αλλά ότι η Μαρξιστική κοινωνική και ιστορική ανάλυση μπορεί να οδηγήσει πιο αποτελεσματικά την ανθρώπινη δραστηριότητα για τον μετασχηματισμό, δραστηριότητα που έχει σαν κίνητρο, εν μέρει, κάποιες ηθικές και/ή θρησκευτικές αντιλήψεις περί ελευθερίας και δημοκρατίας. Αυτή η πιο λεπτομερής ερμηνεία της θρησκείας σπάνια εκφράζεται μέσα στη Μαρξιστική παράδοση, κυρίως λ ό γ ω της πρώτης Ευρωκεντρικής φάσης ανάπτυξης του Μαρξισμού. Στην Ευρώπη — όπου το ήθος του Δ ι α φ ω τ ι σ μ ο ύ παρέμενε (και παραμένει) κυρίαρχο στο χ ώ ρ ο των διανοούμενων και της μορφωμένης μεσαίας τάξης — οι "λαϊκές" πεποιθήσεις αποτελούσαν σχεδόν προϋπόθεση της "προοδευτικότητας" και η θρησκευτική πίστη θεωρούνταν συνήθως σαν δείγμα του πολιτικά αντιδραστικού. Η συγκεκριμένη έκφραση της κριτι13

κής συνείδησης στην Ευρώπη ξεκινούσε σπ' την αντίθεση σ ' ένα διεφθαρμένο και καταπιεστικό φεουδαρχικό κόσμο τον οποίο η εκκλησία στήριζε και υπεράσπιζε. Και παρόλο που ο Μαρξισμός φέρει τα ίχνη αυτής της κληρονομιάς του Δ ι α φ ι » τισμού, η βαθιά κατανόηση της ιστορικής πραγματικότητα και συνείδησης του Μαρξ και του Έ ν γ κ ε λ ς τους οδήγησε στην ερμηνεία της θρησκευτικής πίστης σαν μ ο ρ φ ή πολιτιστικής πρακτικής που πήγαζε από αντιφατικές κοινωνικοοικονομικές συνθήκες και όχι σαν ένα σύνολο μη-ιστορικών φ ι λ ο σ ο φ ι κ ώ ν θεωριών. Βέβαια, ο Καντ, ο Φίχτε, και ιδιαίτερα ο Χέγκελ και ο Φόυερμπαχ συνέβαλαν σ" αυτή την ερμηνεία. Ο Μαρξισμός της Δεύτερης Διεθνούς - με τις ποικίλες μορφές οικονομικού ντετερμινισμού. Καντιανής ηθικής και, θα μπορούσαμε να πούμε, αριστερού σοσιαλ-Δαρβινισμού — αντιμετώπιζαν τα πολιτιστικά και θρησκευτικά ζητήματα με χοντροκομμένο και ισοπεδωτικό τρόπο. Το μνημειώδες έργο του Καρλ Κόουτσκυ, " Τ α θεμέλια του Χριστιανισμού" (1908) αποτελεί ένα απ" τα καλύτερα παραδείγματα μιας τέτοιας αντιμετώπισης. Οι πιο σημαντικές φωνές ενάντια σ ' αυτή τη ντετερμινιστική έρημο ήταν του Ιταλού Μαρξιστή Αντόνιο Λαμπριόλα και του Ιρλανδού Μαρξιστή Τζέημς Κοννόλλυ. Ο Λένιν και ο Τρότσκυ χτύπησαν κι αυτοί τον ισοπεδωτισμό της Δεύτερης Διεθνούς, αλλά περιόρισαν τις προσπάθειές τους στο χ ώ ρ ο της πολιτικής και της τέχνης. Κανένας απ' τους δυο δεν διατύπωσε ολοκληρωμένες αντι-ισοπεδωτικές απόψεις σχετικά με την ηθική και τη θρησκεία. Και τελικά, η Τρίτη Διεθνής ήταν κι αυτή ισοπεδωτική σ ' αυτά τα ζητήματα. Η κεντρική σημασία της ηθικής και της θρησκείας εμφανίζεται σαν ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτο στοιχείο στο έργο του Αντόνιο Γκράμσι. Για πρώτη φορά, ένας μεγάλος Ευρωπαίος Μαρξιστής αντιμετώπισε με π λ ή ρ η σοβαρότητα τον πολιτισμικό κόσμο των καταπιεσμένων. Αν και ακόμα δέσμιος μιας ορθολογιστικής ψυχολογίας που παρέβλεπε τις υποσυνείδητες ενορμήσεις, και μιας επαναστατικής τελεολογίας που καθιστούσε άκριτα την εργατική τάξη σαν τον προνομιακό φορέα της, ο Γκράμσι επεσήμανε τα ετερογενή στοιχεία που συγκροτούν την πολιτισμική ζωή των καταπιεσμένων και τον εύθραυστο, συνεχώς μεταβαλλόμενο χαρακτήρα αυτών των στοιχείων καθώς αντιδρούν σε αντιφατικές κοινωνικοοικονομικές καταστάσεις. 14

Ο Γκράμσι ο ν ετώπιζε την κουλτούρα σαν ένα εξαιρετικά σημαντικό ο υ ο τ α π κ ό στοιχείο της ικανότητας δράσης μιας κοινωνικής τάξης. Ό π ω ς ο Τζέημς Κόνολλυ πριν απ" αυτόν κι ο Ρέημοντ Ουίλλιαμς στις μέρες μας, ο Γκράμσι εξέτασε τους τρόπους με τους οποίους τα πολιτισμικά αποθέματα μπορούσαν να κινήσουν (ή να ακινητοποιήσουν) τον πολιτικό αγώνα των καταπιεσμένων στις καπιταλιστικές κοινωνίες. Ενώ ο Λούκατς κατέγραψε τον αντικειμενικό χαρακτήρα της σύγχρονης καπιταλιστικής κουλτούρας - το πώς η διαδικασία μετατροπής των πάντων σε εμπορεύματα και αντικείμενα διαπερνά την αστική σκέψη, τέχνη και αντίληψη — ο Γκράμσι συγκέντρωσε την προσοχή του στα πολιτισμικά μέσα με τα οποία οι εργάτες και οι αγρότες αντιστέκονταν ο" αυτή την αντικειμενοποίηση. Ενώ ο Καρλ Κορς διατύπωσε την αρχή της συγκεκριμένης ιστορικής συγκυρίας — η ανάγκη να αναγνωρίσουμε την υλικότητα της ιδεολογίας και την ποικιλομορφία των συγκρουόμενων κοινωνικών δυνάμεων σε κάποια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή - ο Γκράμσι εφάρμοσε αυτή την αρχή και ανέλυσε τη φ ύ σ η αυτών των συγκρουόμενων κοινωνικών δυνάμεων με τις πολύπλοκες έννοιές του περί ηγεμονίας και ιστορικών μπλοκ. Βέβαια είναι αλήθεια ότι οι μεγαλύτερες μορφές του λεγόμενου Δυτικού Μαρξισμού ασχολήθηκαν κατά κύριο λόγο με την κουλτούρα - αλλά κανένας τους δεν ήταν αρκετά υλιστής ώστε να πάρει στα σοβαρά τη θρησκεία. Είτε πρόκειται για τον Αντόρνο και τον Μαρκούζε σχετικά με τον ανατρεπτικό χαρακτήρα της υ ψ η λ ο ύ επιπέδου μουσικής και ποίησης, είτε πρόκειται για τον Σαρτρ και τον Αλτουσέρ σχετικά με τις προοδευτικές δυνατότητες της αβαντ-γκαρντ πεζογραφίας και θεάτρου, είτε πρόκειται για τον Μπένγιαμιν και τον Μπάχτιν σχετικά με τον επαναστατικό ρόλο του κινηματογράφου και του μυθιστορήματος - όλοι τους είδαν σωστά τη σφαίρα της κουλτούρας σαν πεδίο ιδεολογικής διαμάχης. Ό μ ω ς κανένας τους δεν αντιμετώπισε τη θρησκεία σαν ένα ιδιαίτερα σημαντικό συστατικό στοιχείο αυτής της πολιτιστικής σφαίρας. Αξίζει λοιπόν να σημειώσουμε ότι ήταν κατά κύριο λ ό γ ο οι Μαρξιστές του Τρίτου Κόσμου — για τους οποίους τα ζητήματα δράσης και στρατηγικής έχουν πρωτεύουσα σημασία - που αντιμετώπισαν το θρησκευτικό στοιχείο της κουλτούρας με 15

σοβαρό τρόπο. Ο Χοσέ Κάρλος Μαρτεγκούι απ" το Περού, ο Μάο Τσε-τουνγκ από την Κίνα, ο Α μ ί λ κ α Καμπράλ απ' τη Γουινέα - Μπισσάου, ήταν οι πρώτοι που άνοιξαν το'δρόμο ο" αυτόν τον τομέα. Και οι τρεις απέρριψαν τον ισοπεδωτισμό της Δεύτερης Διεθνούς, απέφυγαν την υπερβολική εχθρότητα προς τη θρησκεία της Τρίτης Διεθνούς, και ξεπέρασαν τις προκαταλήψεις α π ' την κληρονομιά του Δ ι α φ ω τ ι σ μ ο ύ των Δυτικών Μαρξιστών. Ο Μαριατεγκούι, ο Μάο και ο Καμπράλ — που οι πολιτιστικές τους αντιλήψεις εμπνέουν τους μαύρους Μαρξιστές, τις φεμινίστριες Μαρξίστριες, τους ο μ ο φ υ λ ό φ ι λους Μαρξιστές και τις λεσβίες Μαρξίστριες στον πρώτο Κόσμο — ξαναδιατύπωσαν και επεξεργάστηκαν τις κλασικές Μαρξιστικές απόψεις σχετικά με την υλικότητα και την αμφισημία, τη σχετική αυτονομία και τις ενισχυτικές δυνατότητες των πολιτισμικών και θρησκευτικών πρακτικών, κατανοώντας το υπαρξιακό περιεχόμενο και την μέσω της εμπειρίας έκφραση αυτών των πρακτικών μέσα στις συνθήκες του καπιταλισμού. Στις μέρες μας, Μαρξιστές ιστορικοί όπως ο Κρίστοφερ Χ ι λ λ και ο Ε.Π. Τόμπσον στην Α γ γ λ ί α , ο Ντυ Μπουά και ο Γιουτζήν Τζενοβέζε στις Η Π Α, ο Μαρκ Μ π λ ο κ και ο Ανρί Λεφέβρ στη Γαλλία, ο Μάννινγκ Κ λ α ρ κ στην Αυστραλία, και ο Ενρίκονε Ντουσέλ στο Μεξικό άρχισαν να εξετάζουν την πολυσύνθετη σχέση των θρησκευτικών πρακτικών με τον πολιτικό αγώνα. Μ" ά λ λ α λόγια η εποχή των χυδαιομαρξιστικών ισοπεδωτικών αντιμετωπίσεων της θρησκείας - μαζί με τη " λ α ϊ κ ή " Ευρωπαϊκή νοοτροπία που τη στηρίζει οδεύει προς το τέλος της. Η συγκεκριμένη κοινωνική και ιστορική ανάλυση της σχέσης ανάμεσα στη θρησκεία και την επαναστατική πράξη αποτελεί σήμερα ένα από τα πρωτεύοντα θέματα στην ημερήσια διάταξη του σύγχρονου Μαρξισμού. θρησκεία και Μαρξιστική Πολιτική Η θεμελιώδης π ρ ό κ λ η σ η που θέτει η θρησκεία στη διαμόρφωση της Μαρξιστικής πολιτικής είναι η εξής: πώς πρέπει να ερμηνεύσουμε τις θρησκευτικές πρακτικές σα συγκεκριμένες μορφές λαϊκής αντίθεσης ή/και υποταγής στις καπιταλιστικές κοινωνίες. Η πρόσφατη θρησκευτική αναζωπύρωση σ ' όλο τον κόσμο — σε μεταβιομηχανικές, βιομηχανικές και προβιομηχανικές καπιταλιστικές χώρες — θέτει σε αμφισβήτηση τις αστι16

κές θεωρίες λαϊκοποίησης και τις χυδαιο-Μαρξιστικές θεωρίες εκσυγχρονισμού. Η κοσμοϊστορική κοινωνική διαδικασία ορθολογικοποίησης, εμπορευματοποίησης, και γραφειοκρατικοποίησης δεν γέννησε μήτε μια γενικευμένη "απογοήτευση για τον κόσμο", μια " π ο λ ι κ ή νύχτα όπου απλώνεται σκληρό το παγερό σκοτάδι", μήτε την επαναστατική ταξική συνείδηση των βιομηχανικών εργατών. Αντίθετα, είδαμε μια έντονη αναζωογόνηση του εθνικισμού, του εθνισμού και της θρησκείας. Βέβαια ο σύγχρονος καπιταλισμός, μέσα α π ' τις διαδικασίες που αναφέραμε, έχει μετ-βάλει τις παραδοσιακές θρησκευτικές κοσμοθεωρίες, το πλέγμα των κοινοτήτων και τους εθιμικούς κοινωνικούς δεσμούς, αλλά αυτές οι διαδικασίες δεν έχουν εξαλείψει την ανάγκη και την αναζήτηση τέτοιων κοσμοθεωριών, σχέσεων και δεσμών. Οι πρόσφατες αναβιώσεις του εθνικισμού, του εθνισμού και της θρησκείας αποτελούν νέες μορφές αυτών των κοσμοθεωριών, σχέσεων, και δεσμών που εμφανίζονται με μια υπαρξιακή ένταση και ιδεολογική ευρωστία. Υπάρχουν τρεις βασικοί λόγοι γ ι ' αυτό. Πρώτο, η κουλτούρα των καπιταλιστικών κοινωνιών έχει, κατά το μεγαλύτερο μέρος, αποτύχει να παράσχει κάποιο στήριγμα για τις υπαρξιακές αγωνίες και το συναισθηματισμό των πληθυσμών τους. Η καπιταλιστική κουλτούρα της κατανάλωσης — με τον εγωιστικό ατομισμό, την παθητικότητα του θεατή και τις διε ξόδους που θυμίζουν θεραπευτική α γ ω γ ή — δεν προσφέρει καμιά ουσιώδη απάντηση σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Έτσι, στις χώρες του πρώτου κόσμου οι θρησκευτικές αντιδράσεις — συχνά με κάποια νοσταλγική, ή ουτοπική μ ο ρ φ ή - αποτελούν πια π ο λ ύ συνηθισμένο φαινόμενο. Με δοσμένη τη σχετική έλλειψη μακροχρόνιων, παραδοσιακών δεσμών μ' ένα θρησκευτικό παρελθόν, αυτές οι αντιδράσεις είναι συνυφασμένες με τους κυρίαρχους μύθους του σύγχρονου Ευρωπαϊκού πολιτισμού: εθνικισμός, ρατσισμός, αντισημιτισμός, αντιανατολιτισμός, και ανθρωποφοβία. Για το λ ό γ ο αυτό οι θρησκευτικές (εθνικιστικές και εθνιστικές) αναβιώσεις είναι -ατά κανόνα επικίνδυνες — αν και μπορούν να δημιουργήσουν κάποιες προοδευτικές δυνατότητες. Αυτές οι δυνατότητες είναι σημαντικές με την έννοια ότι αυτές οι θρησκευτικές εξάρσεις αποτελούν μια από τις λιγοστές διεξόδους για μια ηθική και πολιτική στράτευση πέρα από τα στενά όρια του Εγώ μέσα 17

στην καπιταλιστική κουλτούρα της κατανάλωσης. Γιατί απαιτούν συχνά την ενεργοποίηση για τον γείτονα — τον πλησίον την κοινότητα και άλλους άγνωστους ανθρώπους - αν και μια τέτοια ενεργοποίηση είναι ιδεολογικά περιχαρακωμένη. Ο δεύτερος λόγος για την εμφάνιση των θρησκευτικών αναβιώσεων είναι ότι αποτελούν μαζικές αντιδράσεις, σε πα ραδοσιακές κοινωνίες, απέναντι στην πιεστική καπιταλιστική κυριαρχία. Αυτό συμβαίνει ιδιαίτερα στις χώρες του Τρίτου Κόσμου όπου η κουλτούρα είναι είτε αυτόχθονη είτε αποικιακή και το κεφάλαιο κατά κύριο λ ό γ ο ξένο ή διεθνές. Η βιομηχανοποίηση, η δ ι ό γ κ ω σ η των πόλεων και η προλεταριοποίηση δημιουργούν συνθήκες όπου οι μορφές της πολιτιστικής ζωής, συνήθως θρησκευτικές, καλούνται να διαμορφώσουν στρατηγικές για ένα νέο νόημα στην προσωπική ζωή, για την κοινωνική προσαρμογή, και για τον πολιτικό αγώνα. Η πιο σημαντική έκφραση της εξέλιξης της θρησκευτικής πρακτικής στον Τρίτο Κόσμο - το κίνημα της θεολογίας της απελευθέρωσης — αποτελείται από τέτοιου είδους στρατηγικές για ένα νέο νόημα στην προσωπική ζωή, την κοινωνική προσαρμογή και τον πολιτικό αγώνα. Αυτό το κίνημα άρχισε στη Λατινική Αμερική κυρίως σα μια αντίδραση στη γοργή καπιταλιστική διείσδυση, στη γρήγορη αλλά επώδυνη βιομηχανική ταξική συγκρότηση, αχαλίνωτη κρατική καταπίεση και στην απότομη και απρογραμμάτιστη διόγκωση των αστικών κέντρων. Αυτή η αντίδραση δεν πήγαζε μόνο από τη Χριστιανική σ κ έ ψ η και πρακτική αλλά και από το γεγονός ότι η εκκλησία αποτελούσε τον κυριότερο "ελεύθερο" χ ώ ρ ο μέσα στα καταπιεστικά αυτά καθεστώτα. Και με δοσμένο τον, κατά κύριο λόγο. Ρωμαιοκαθολικό χαρακτήρα αυτού του κινήματος — με το μνημειώδες μεταρρυθμιστικό άνοιγμα του Βατικανού Β' (1962-65) και την πρωτοπόρο αντι-ηγεμονική στάση της σψνόδου των Λατινο-Αμερικανών Επισκόπων στο Μεντελλίν (1968) - αυτές οι στρατηγικές διάνοιξαν νέους ορίζοντες για τα προσωπικά νοήματα, τις κοινωνικές προσαρμογές και τους πολιτικούς αγώνες, εμπλουτισμένες από προφητικά στοιχεία των Γραφών και την εκκλησιαστική παράδοση καθώς και από προοδευτικές κοινωνικές και ιστορικές αναλύσεις. Η θεολογία της απελευθέρωσης στη Λατινική Αμερική — που εκφράζεται μέσα από τα έργα των Γκουστάβο Γκουντιέρεζ, Ρεουμπέμ Ά λ β ε ς , Ούγκο Ά σ σ μ α ν , Χοσέ Μιγκουέζ, 18

Μπονίνο, Βικτόριο Αράγια, Ερνέστο Καρντενάλ, Πάουλο Φρέι ρε, Έ λ σ α Ταμέζ, Χοσέ Μιράντα, Πάμπλο Ρίτσαρντ, Χουάν Λουΐς Σεγκούντο, Ενρίκονε Ντυσσέλ, Μπεατρίς Κουτς, και ά λ λ ω ν — πηγάζει και αναπτύσσεται μέσα από τη μαζική θρησκευτική αντίθεση στην εδραίωση των καπιταλιστικών κοινωνικών διαδικασιών στη Λατινική Αμερική. Πρόκειται, εν μέρει, για έναν αντι-ιμπεριαλιστικό χριστιανικό τρόπο σκέψης και δράσης. Παρόμοιες μορφές απελευθερωτικής θεολογίας - με τη συγκεκριμένη χροιά κάθε ιδιαίτερης περίπτωσης - συναντάμε και στην Α φ ρ ι κ ή (ιδίως στη Νότια Α φ ρ ι κ ή ) , στην Ασία (ιδίως στις Φιλιππίνες και τη Νότια Κορέα), στην Καραϊβική (ιδίως στη Τζαμάϊκα), και στις Η Π Α (ιδίως στους χώρους των μαύρων και των φεμινιστριών). Ό μ ω ς από την άποψη της πλατιάς και συγκεκριμένης "πράξης", η Λατινική Αμερική κατέχει τα πρωτεία. Ο τρίτος λόγος για την εμφάνιση των θρησκευτικών αναβιώσεων είναι ότι αποτελούν αντι-Δυτικές μορφές λαϊκής αντίστασης στην καπιταλιστική κυριαρχία. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στις χώρες του Τρίτου Κόσμου (ή σε θύλακες στον Πρώτο Κόσμο — π.χ. ιθαγενείς πληθυσμοί) όπου ένας ξεχωριστός τρόπος πολιτισμικής και θρησκευτικής ζωής διαθέτει ακόμα μια ζωτικότητα και δυναμισμό σε σύγκριση με τις Δυτικές μορφές θρησκείας. Για παράδειγμα, στη Μέση Ανατολή και σε περιοχές της Ασίας και της Αφρικής, το Ισλάμ, ο Βουδισμός, ο Ινδουισμός, ή παραδοσιακές θρησκείες διατηρούν ακόμα την ουσία και τη ζωντανή πνοή τους. Έ τ σ ι , αυτές οι θρησκείες λειτουργούν σαν πηγές αντίστασης ενάντια όχι μόνο στον Δυτικό ιμπεριαλισμό αλλά και σε πολλά στοιχεία του Δυτικού πολιτισμού — ιδιαίτερα στις Δυτικές αξίες, αντιλήψεις και τις εικόνες-πρότυπα που έχει ο δυτικός άνθρωπος για τον εαυτό του. Αυτή η αντίσταση, όπως κάθε μ ο ρ φ ή αντίστασης, μπορεί να είναι παλινορθωτική και αντιδραστική (όπως στο Ιράν) ή προοδευτική και προφητική (όπως σε μεγάλα τμήματα των Παλαιστινίων). Με δυο λόγια, οι θρησκευτικές αναβιώσεις, μαζί με τις εθνικιστικές και εθνιστικές, απορρέουν βασικά από την ανικανότητα του καπιταλιστικού πολιτισμού να δημιουργήσει κοινότητες και καταστάσεις όπου θα μπορούσε να βρεθεί κάποιο νόημα και κάποιες αξίες για να στηρίξουν τους ανθρώπους στις τραυματικές εμπειρίες που συνθέτουν τη ζωή. Και καθώς 19

δεν μπορεί να υπάρξει μια ισχυρή και υγιής ηθική χωρίς τέτοιες κοινότητες και καταστάσεις, αυτές οι θρησκευτικές αναβιώσεις αποτελούν και μια πρόκληση ηθικού επιπέδου προς τον Μαρξισμό. Αντί για την πρόοδο και ατομική ανεξαρτησία που υποσχόταν ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, η Δύση κληροδότησε στον κόσμο - εκτός από ορισμένες ευφυείς τεχνολογικές εφευρέσεις, ατομικές ελευθερίες για μερικούς και άνετη ζωή για τους λίγους — μονάχα αποσπάσματα και ερείπια ενός σήποντος και παρακμιακού πολιτισμού. Αυτό το σάπισμα και η παρακμή οφείλονται στη σύνδεση του τρόπου ζωής του με την ταξική εκμετάλλευση, την πατριαρχία, το ρατσισμό, την ανθρωποφοβία, τον τεχνοκρατικό ορθολογισμό, και τον αγώνα για την απόκτηση στρατιωτικής ισχύος. Βέβαια, πολλές από αυτές τις παρατηρήσεις - με δυσμενέστερες μάλιστα διατυπώσεις σ' ότι αφορά τις ατομικές ελευθερίες — ισχύουν και για τον πολιτισμό του "υπαρκτού" σοσιαλισμού. Α λ λ ά ας μην επεκταθούμε παραπέρα" εδώ εξετάζουμε τον καπιταλιστικό κόσμο. Και καθώς αυτός ο κόσμος συνεχίζει να χειροτερεύει, οι θρησκευτικές αναβιώσεις είναι μάλλον βέβαιο ότι θα συνεχίσουν να αναπτύσσονται. Το μεγάλο ερώτημα είναι: Αυτές οι αναβιώσεις θα ενισχύσουν ή θα αποδυναμώσουν την αριστερά στον αγώνα της για την ελευθερία του ανθρώπου και τη δημοκρατία; θρησκεία και Μαρξιστική Στρατηγική Οι θρησκευτικές μαχητικές κινήσεις στον Τρίτο Κόσμο (και στον Δεύτερο — π.χ. Πολωνία) μπορούν οπωσδήποτε να συμβάλουν στην οικοδόμηση ενός αριστερού κινήματος. Ό π ω ς είδαμε στη Λατινική Αμερική - όπου υπάρχουν πάνω από 200.000 Χριστιανικές Κοινότητες Βάσης που λειτουργούν σα συγκεκριμένα κέντρα δράσης για κοινωνική αλλαγή, κοινοτική βοήθεια και ατομική στήριξη — καθώς και σε περιοχές της Α φ ρ ι κ ή ς και της Ασίας, η θρησκεία παίζει σημαντικό ρόλο στους απελευθερωτικούς αγώνες. Η π ρ ο φ η τ ι κ ή εκκλησία της Νικαράγουα, με τις προστριβές της (θετικές και μη) με το κράτος, αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα αυτού του σημαντικού ρόλου. Η κ υ ρ ι ό τ ε ρ η σ υ μ β ο λ ή π ο υ μ π ο ρ ο ύ ν να π ρ ο σ φ έ ρ ο υ ν οι θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς αναβιώσεις 20

στη δ ι α μ ό ρ φ ω σ η τ η ς σ τ ρ α τ η γ ι κ ή ς τ η ς αρ ι σ τ ε ρ ά ς ε ί ν α ι να α π α ι τ ή σ ε ι απ' τ ο υ ς Μαρξ ι σ τ έ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς να λ ά β ο υ ν σ ο β α ρ ά υπόψη τ ο υ ς την κ ο υ λ τ ο ύ ρ α των καταπιεσμένων. Αυτή η θεμελιώδης μετατόπιση των αντιλήψεων και της νοοτροπίας των Μαρξιστών προϋποθέτει μια απο·"λαϊκοποίηση" και απο-Ευρωπαϊκοποίηση της Μαρξιστικής πρακτικής, μια απογύμνωση και απόρριψη των βαθιά ριζωμένων προκαταλήψεων του Διαφωτισμού που διαμορφώνουν τον τρόπο σκέψης των περισσότερων Μαρξιστών. Αυτή η μετατόπιση δεν απαιτεί κάποια άμβλυνση της κριτικής συνείδησης αλλά, αντίθετα, το βάθεμά της. Δεν καταλήγει σε μια αντεπιατημονική στάση αλλά στον αντι-επιστημονισμό (τη λατρεία της επιστήμης). Δεν οδηγεί σε μια αντι-τεχνολογική άποψη αλλά στον αντι-τεχνολογικισμό. Ούτε σημαίνει απόρριψη της λογικής, μα συγκεκριμενοποίηση απελευθερωτικών μορφών λογικής κρίσης. Αυτή η μετατόπιση είναι αναγκαία, γιατί παρόλο που υπερασπίζονται επί έναν αιώνα και παραπάνω την υπόθεση της απελευθέρωσης των καταπιεσμένων λαών, οι Μαρξιστές δεν μοιάζουν να έχουν κατανοήσει κι εκτιμήσει σωστά την κουλτούρα των καταπιεσμένων. Και θα μπορούσαμε να πούμε ότι ενώ οι Μαρξιστές έχουν δει συχνά τους καταπιεσμένους λαούς σαν πολιτικούς ή οικονομικούς φορείς, πολύ σπάνια τους αντιμετώπισαν και σαν πολιτισμικούς φορείς. Όμως, χωρίς μια τέτοια θεώρηση,δεν μπορεί να προχωρήσει κανείς σε μια επαρκή σ ύ λ λ η ψ η της πραγματικής ικανότητας των καταπιεσμένων λαών — της ικανότητάς τους να αλλάξουν τον κόσμο και να συντηρήσουν την αλλαγή μέσα σε μια δυναμική χειραφέτησης. Και χωρίς την κατανόηση αυτής της ικανότητας, είναι αδύνατο να οραματιστεί κανείς, πόσο μάλλον να οικοδομήσει, μια σοσιαλιστική κοινωνία ελευθερίας και δημοκρατίας. Υπάρχει κάτι που στέκει ανάμεσα στο σύγχρονο Μαρξισμό και τους καταπιεσμένους λαούς, κι αυτό είναι, εν μέρει, η κληρονομιά του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού — που αρνείται να πιστέψει στην ικανότητα Τ ων καταπιεσμένων ανθρώπων να δημιουργούν αξιόλογα πολιτισμικά στοιχεία και να συγκροτούν αξιόλογα κέντρα αντίστασης. Κι είναι η αλαζονική έπαρση αυτής της κληρονομιάς, ο σνομπισμός της παράδοσης που δημιούργησε, που εμποδίζει τους Μαρξιστές να ασχοληθούν σο21

βαρά με τη θρησκεία, αυτό το σημαντικότατο συστατικό της κουλτούρας των καταπιεσμένων. Δεν χρειάζεται βέβαια να πούμε ότι η απόρριψη των χειρότερων στοιχείων του Διαφωτισμού δεν σημαίνει και απόρριψη των καλών πλευρών της Ευρωπαϊκής παράδοσης. Το ακούραστο κριτικό πνεύμα και η ιστορική συνείδηση συνεχίζουν να αποτελούν τα βασικά συστατικά κάθε απελευθερωτικού οράματος - όπως η παρατεταμένη ταξική πάλη και η αφ ο σ ί ω σ η στη σοσιαλιστική δημοκρατία παραμένουν ως απαραίτητα χαρακτηριστικά κάθε είδους Μαρξισμού. Έ τ σ ι το κάλεσμα για το ξεπέρασμα της αστικής νοοτροπίας, του πατερναλισμού απέναντι στη θρησκεία δεν σημαίνει υιοθέτηση θρησκευτικών απόψεων. Η συμμετοχή στις θρησκευτικές διεργασίες δεν αποτελεί ούτε δείγμα ευφυίας ούτε δείγμα άγνοιας. Ό μ ω ς είναι ένδειξη σοφίας το να προσπαθείς να κατανοήσεις τις συνθήκες μέσα στις οποίες οι άνθρωποι συμμετέχουν ή δεν συμμετέχουν στις θρησκευτικές διεργασίες. Μ ' αυτή την έννοια, η επιστήμη δεν λύνει ούτε εξαλείφει το ζήτημα της θρησκείας. Η ιστορία μας κληροδοτεί μια παράδοση ενάντια στην οποία πρέπει να αγωνιστούμε αλλά και την οποία πρέπει κριτικά να αποδεχτούμε. Η μεγάλη αναζήτηση για την αλήθεια είναι μια ιστορική πορεία που παίρνει τη μορφή π ρ α κ τ ι κ ά * κρίσεων, άρρηκτα δεμένων με συστήματα αξιών, και αναλυτικών ερμηνειών της υπάρχουσας κοινωνικο-οικονομικής πραγματικότητας. Οπωσδήποτε υπάρχουν σταθερά μέτρα για τη διατύπωση κρίσεων, αλλά αυτά τα μέτρα, που διαμορφώνονται ιστορικά, περικλείουν πολλαπλές θεωρήσεις άξιες αποδοχής. Έτσι, η αναζήτηση της αλήθειας συνεχίζεται, και μόνο η ανθρώπινη "πράξη" επιφέρει προσωρινές διακοπές. Αν οι Μαρξιστές πρόκειται να προχωρήσουν πέρα από την αστική Ευρωπαϊκή νοοτροπία σχετικά με την κουλτούρα των καταπιεσμένων, δίχως να εξιδανικεύουν και να ρομαντικοποιούν αυτή την κουλτούρα, θα πρέπει να ξεπεράσουν την ερμηνευτική της καχυποψίας και να διεξάγουν ερμηνευτικό αγώνα. Μ" άλλα λόγια, οι Μαρξιστές δεν θα πρέπει να προχωρήσουν απλώς στη διατύπωση κι ά λ λ ω ν α ρ ν η τ ι κ ώ ν μορφ ώ ν ανατρεπτικής σπομυστικοποίησης (και, θεός φυλάξοι, κι ά λ λ ω ν αστικών μορφών αποδιάρθρωσης!) αλλά και θ ε τ ικ έ ς μορφές επαναστατικής συνάρθρωσης νέων προσωπικών νοημάτων, κοινωνικών προσαρμογών και πολιτικών αγώνων 22

για ανθρώπινη ελευθερία και δημοκρατία. Κι αυτές οι νέες μορφές δεν θα εμφανιστούν αν δεν πραγματοποιηθεί η διάβαση προς τη δημιουργική αντιμετώπιση και το μετασχηματισμό ό λ ω ν των σημαντικών τομέων τ^ς κοινωνίας — θρησκεία, οικογένεια, σχέσεις εργασίας, κρατικός μηχανισμός — έτσι ώστε να στεριώσουν και να ενωθούν π ο λ λ α π λ ά και π ο λ ύ μ ο ρ φ α οργανωτικά σχήματα για θεμελιώδεις κοινωνικές αλλαγές. Έτσι, το να ασχοληθείς στα σοβαρά με την κουλτούρα των καταπιεσμένων δε σημαίνει να προσδώσεις κάποια προνομιακή θέση στη θρησκεία, αλλά να εμπλουτίσεις και να ενισχύσεις την παραπαίουσα και παραμελημένη ουτοπική διάσταση της αριστερής θεωρίας και πράξης. Σημαίνει όχι απλώς να πιστεύεις στις δυνατότητες των καταπιεσμένων λ α ώ ν αλλά και να πιστεύεις ότι οι καταπιεσμένοι έχουν ήδη δείξει και εκφράσει ορισμένες απ' αυτές τις δυνατότητές τους με τα όσα έχουν οι ίδιοι δημιουργήσει, μέσα απ" τη δική τους πρακτική. Τ ο να είσαι αριστερός δε σημαίνει να οραματίζεσαι και να αγωνίζεσαι για μια ελεύθερη και δημοκρατική κοινωνία' σημαίνει να βλέπεις ότι αυτή η κοινωνία εν τω γίγνεσθαι είναι ήδη ορατή και εκδηλώνεται με τις ικανότητες που επιδεικνύουν οι άνθρωποι με σάρκα και οστά στους αγώνες τους μέσα σε αντιφατικές συνθήκες που δεν τις έχουν επιλέξει οι ίδιοι. Αυτό είναι το θεμελιώδες μήνυμα γύρω απ" τη σχέση της θρησκευτικής πρακτικής με μια επαναστατική δράση που προχωρά πέρα α π ' τα όρια του καπιταλιστικού πολιτισμού. Κι αυτό το έκτακτο τεύχος της Μ.Ε. — που οφείλεται στην πρωτοβουλία των σ ο φ ώ ν και θαρραλέων εκδοτών της — είναι μια προσπάθεια που συμβάλλει σ - αυτό το τολμηρό αλλά και ευοίωνο εγχείρημα.

23

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΟ-ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ΤΟΥ 1960

της Dorothy Soile* Θα ήταν πιστεύω χρήσιμο να γίνει μια σύντομη ανασκόπηση του διαλόγου Χριστιανών - Μαρξιστών που έλαβε χώρα στη δεκαετία του 1960 ανάμεσα στους Ανατολικούς και Δυτικούς Ευρωπαίους. Οι σχέσεις Χριστιανισμού - Μαρξισμού χαρακτηρίζονταν από μια μακροχρόνια εχθρότητα, κι έμοιαζε να μην υπάρχει τίποτα που θα μπορούσε να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσά τους. Ετσι έπρεπε να ξεπεραστούν π ο λ λ ο ί φόβοι και μια βαθιά ριζωμένη δυσπιστία προτού πραγματοποιηθεί το βήμα "από τους αναθεματισμούς στο δ ι ά λ ο γ ο " , όπως το αποκάλεσε ο Ροζέ Γκαρωντύ. Στη δεκαετία του 1970 προχωρήσαμε σε μια νέα φ ά σ η αυτής της εξέλιξης, που θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε "από το διάλογο στη συμμαχία". Μια αναδρομική θεώρηση του διαλόγου, που ξεκίνησε ανάμεσα στους Χριστιανούς και τους Μαρξιστές με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, θα πρέπει να ξεκινήσει από την απο-σταλινοποίηση και το Βατικανό Β", που αποτελούν τα ιστορικά σημεία καμπής. Οι πάγοι της ψυχροπολεμικής νοοτροπίας άρχισαν να λιώνουν. Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε τους δυο σημαντικούς προδρόμους και υποστηρικτές αυτού του διαλόγου: τον Παλμίρο Τολιάττι, ηγέτη του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, και τον Ά ν τ ζ ε λ ο Τζιουζέππε Ρονκάλλι, μετέπειτα * Η Dorothy Solle είναι στέλεχος του κινήματος ειρήνης στη Δυτ. Γερμανία. Διδάσκει, ως επισκέπτης, στο Union Theological Seminary στη Ν. Υόρκη. Έχει συγγράψει πολυάριθμα δοκίμια και βιβλία γύρω από την πολιτική και τη θεολογία. 24

Πάπα Ιωάννη ΚΓ Και οι δυο κατέρριψαν το ταμπού της μη αναγνώρισης του ά λ λ ο υ και της άρνησης κάθε συζήτησης, μ' εξαίρεση την εκτόξευση βαρύγδουπων τυποποιημένων ύβρεων. Παρόλο που τα πρώτα βήματα αυτής της προσέγγισης πραγματοποιήθηκαν στη βάση πολιτικών υπολογισμών τακτικής, υπήρχε κάποια βαθύτερη κατανόηση κι απ" τις δυο πλευρές, η κατανόηση του ότι ούτε η θρησκεία ούτε ο σοσιαλισμός μπορούν να εξαλειφθούν με τη βία. Η θρησκεία συνέχισε να υπάρχει, και μάλιστα βαθαίνοντας το νόημά της, στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης' ο σοσιαλισμός δεν είχε συντριβεί στα φασιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης ούτε με η ς μηχανορραφίες της CIA. Ο διάλογος, ωστόσο, σήμαινε (και σημαίνει) όχι μόνο να συνεχίσουν να συνυπάρχουν, αλλά και να αναπτύσσονται μαζί, να διδάσκεται ο ένας απ" τον ά λ λ ο . Δεν είναι δυνατό να εξετάσουμε εδώ τις λεπτομέρειες αυτής της φάσης του διαλόγου που αναπτύχθηκε με εκατοντάδες άρθρα και μπροσούρες, συνέδρια και προσωπικές συναντήσεις. Αυτό που πρ> ιει να σημειώσουμε, σ' αυτή τη ματιά προς τα π ί σ ω , είναι η ιδεολογική μετατόπιση που πραγματοποιήθηκε και στις δυο πλευρές μέσα α π ' αυτό το διάλογο. Ποιο ήταν το αμοιβαίο δούναι-λαβείν; Τι έμαθαν οι Μαρξιστές από τους Χριστιανούς και αντιστρόφως; Ό σ ο οι Μαρξιστές συνεχίζουν να θεωρούν τη θρησκεία σαν εμπόδιο στην οικοδόμηση μιας ανθρώπινης κοινωνίας, σαν αλλοτρίωση, σαν όπιο των λαών, σαν πλάνη και απάτη, δεν υπάρχει κανένα νόημα για Χριστιανο-Μαρξιστικό διάλογο. Το νέο στοιχείο στην αντιμετώπιση της Χριστιανικής πίστης από την πλευρά των Μαρξιστών ήταν η αναγνώρισή της, όπως είπε ο Τσέζαρε Λουπορίνι, σαν "ένα δόγμα απελευθέρωσης του ανθρώπου". Αυτό προϋπόθετε αναγκαστικά μια μετατόπιση της Μαρξιστικής επιστημολογίας από τον εκχυδαϊσμένο ντετερμινισμό, που θεωρεί όλες τις μορφές του εποικοδομήματος εξαρτημένες από τις βασικές οικονομικές συνθήκες, πίσω στην α ρ χ ι κ ή Μαρξιστική διαλεκτική του Είναι και της Συνείδησης. Αν υπάρχει κάποια αλληλεπίδραση ανάμεσα στη βάση και το εποικοδόμημα, τότε και η θρησκεία, όπως όλες οι μορφές του πολιτιστικού εποικοδομήματος, έχει τη δυνατότητα όχι μόνο να αντανακλά τις δεδομένες συνθήκες και καταστάσεις αλλά και να τις μεταβάλλει. Αυτό που είδαν ξανά οι Μαρξιστές στο διάλογο εκείνο, ήταν η διπλή λειτουργία της 25

θρησκείας, δηλαδή, σαν παράγοντα συγκάλυψης της πραγματικότητας από τη μια, στην υπηρεσία της αστικής αδικίας, αλλά και σαν απελευθερωτική δύναμη από την ά λ λ η . Σχετικά με το ζήτημα της θρησκείας, η απο-σταλινοποίηση σήμαινε εγκατάλειψη των μη-διαλεκτικών μ ο ρ φ ώ ν κριτικής της θρησκείας. Ο χυδαίος υλισμός, σε αντιδιαστολή με τον ιστορικό υλισμό, βλέπει απλουστευτικά τη θρησκεία σα μια πελώρια απάτη, μια " κ ο μ π ί ν α " που σκαρώθηκε από τους παπάδες για να απομυζήσουν τους δυσειδαίμονες και τους προληπτικούς. Ο Φόυερμπαχ ανέπτυξε την κριτική της θρησκείας μέσα από ένα βαθύτερο φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό υλισμό που είναι σε θέση να κατανοήσει τις διαλεκτικές αντιθέσεις. Κατ' αυτόν η θρησκεία είναι μια προβολή του ανθρώπου από τη γη στους ουρανούς, δηλαδή, ένας αντικατοπτρισμός μιας αυταπάτης. Ο νεαρός Μαρξ συμφώνησε με την ά π ο ψ η του Φόυερμπαχ, αλλά θέλησε να μάθει γιατί και κάτω από ποιες συνθήκες οι άνθρωποι προβάλλουν το καλύτερο στοιχείο του εσωτερικού τους κόσμου προς τα επουράνια. Έ τ σ ι ο Μαρξ πρόσθεσε την ιστορική διάσταση στον υλισμό. Δυστυχώς, πολλοί από τους οπαδούς του επανήλθαν είτε στην τοποθέτηση του Φόυερμπαχ είτε ακόμα πιο πίσω, στις αφελείς γενικεύσεις της υλιστικής παράδοσης του 18ου αιώνα. Κατά τον Μαρξ η ά π ο ψ η του Φόυερμπαχ ότι η θρησκεία δεν είναι τίποτ' ά λ λ ο από μια αυταπάτη, μια προβολ ή από τη γη στους ουρανούς, είναι επιφανειακή, γιατί μια τέτοια κριτική δεν θέτει καν το ερώτημα γιατί οι άνθρωποι νιώθουν την ανάγκη να προβάλλουν, να ονειρεύονται και να πλάθουν μύθους. Ο Μαρξ έστρεψε την προσοχή του στις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα των ανθρώπων, που αποτελούν μια πολύ βαθύτερη και ουσιοδέστερη κατηγορία της ανθρώπινης ύπαρξης α π ' ότι η λ ο γ ι κ ή και οι ορθολογικές ικανότητες του ανθρώπου. Οι Μαρξιστές που συμμετείχαν στο Χριστιανο-Μαρξιστικό διάλογο αντιμετωπίστηκαν από τις γραφειοκρατικές ηγεσίες των κομμάτων τους σαν "ρεβιζιονιστές", παρόλο που αυτοί κι όχι οι κομματικές ηγεσίες ακολουθούσαν πιστά τη Μαρξιστική παράδοση, την παράδοση της σοβαρής ενασχόλησης με τις ανάγκες και τα ερωτήματα των ανθρώπων, που δεν μπορούν να εξαφανιστούν με μια μονοσήμαντη κοσμοθεωρία που αποδίδει απλουστευτικά κάθε φαινόμενο σε οικονομικά αίτια. Ο πραγματικός Μαρξισμός βλέπει τον εαυτό του σαν κλη26

ρονόμο της ιστορίας της ανθρωπότητας, πράγμα που σημαίνει ότι κληρονόμησε και τα αιώνια ερωτήματα όπως είναι η αναζήτηση του νοήματος του πόνου, της ενοχής και του θανάτου, και η ανάγκη για το " π λ ή ρ ω μ α " κάθε ξεχωριστής ανθρώπινης ύπαρξης. Έ τ σ ι , ο διάλογος οδήγησε τους Μαρξιστές φιλοσόφους να ψάξουν ξανά για "μια θεωρία της υποκειμενικότητας που δεν είναι υποκειμενίστικη και μια έννοια υπερβατικότητας που δεν είναι αλλοτριωμένη". Η υπερβατικότητα εδώ σημαίνει όχι μια κατάσταση αλλά μια πράξη, δηλαδή την ικανότητα δημιουργικού ξεπεράσματος των δεδομένων συνθηκών μιας ιστορικής κατάστασης. Αυτή η υπερβατικότητα την οποία οι Μαρξιστές διδάχτηκαν από τους Χριστιανούς ή, για να το πούμε πιο σωστά, η οποία επιστράφηκε στους Μαρξιστές μέσω των Χριστιανών α δ ε λ φ ώ ν τους α φ ο ύ τους είχε κλαπεί από τους άκαμπτους και ισοπεδωτικούς φύλακες της "μαρξιστικής" ορθοδοξίας, αυτή η υπερβατικότητα δεν μπορεί να νοηθεί μέσα σε μια δυϊκή κοσμοθεωρία. Συμβαίνει εδώ και τώρα, όχι επέκεινα κι αργότερα. Αυτή η υπερβατικότητα είναι η βαθύτερη, γιατί αποτελεί την πιο δημιουργική π λ ή ρ ω σ η των ανθρώπινων όντων στην πορεία προς τον εξανθρωπισμό. Οι Χριστιανοί έδωσαν στους συνομιλητές τους, σ ' αυτό το φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό διάλογο, μια νέα ερμηνεία της υ π ε ρ β α τ ι κ ό τ η τ α ς . Τί έμαθαν όμως και οι Χριστιανοί από τους Μαρξιστές; Με τους όρους μιας παραδοσιακής γλώσσας, θα έλεγα ότι οι Χριστιανοί ξαναέμαθαν το νόημα της ε ν σ ά ρ κ ω σ η ς . Η συνάντηση των Χριστιανών με τους Μαρξιστές βάθυνε την κατανόησή τους για την ιστορική και κοινωνική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης. Οπως γνωρίζουμε όλοι, ο Χριστιανικός θεός πολύ συχνά παραμένει σαν ένα μη-ενσαρκούμενο επουράνιο ον, αμέτοχο στις νίκες και στις ήττες της ιστορίας και αντιληπτό μονάχα από άτομα για το σκοπό της ατομικής πλήρωσης. Το Θεό αυτό τον αντιλαμβανόμαστε μ ' ένα ιδεαλιστικό τρόπο, γιατί δεν διαθέτει μήτε σαρκική μήτε κοινωνική διάσταση. Ο Θεός δεν ενδιαφέρεται για το τί συμβαίνει στο σώμα και στις δομές της κοινωνίας. Στη συνάντησή τους με το φιλοσ ο φ ι κ ό υλισμό οι Χριστιανοί έμαθαν να αντιμετωπίζουν με μεγαλύτερο ενδιαφέρον την υλική ύπαρξη, με τη διπλή έννοια του σώματος και της κοινωνίας. Έτσι η πείνα και η ανεργία, το βιομηχανικο-στρατιωτικό πλέγμα και οι επιπτώσεις του στην καθημερινή ζωή. ήταν θέματα που εισχώρησαν στη θεο27

λ ο γ ι κ ή σκέψη. Η ενσάρκωση πια δεν μπορούσε να εννοηθεί σαν ένα γεγονός που συνέβηκε μια φ ο ρ ά και ο λ ο κ λ η ρ ώ θ η κ ε , αλλά μάλλον σα μια διαδικασία της εν εξελίξει αυτο-πραγμάτωσης του Θεού μέσα στην ιστορία. Στη Μαρξιστική κριτική του Χριστιανισμού σα μια ιδεαλιστική και επιφανειακή αντίλ η ψ η της νίκης του ανθρώπου, δίνονταν τώρα απάντηση με μια νέσ σ ύ λ λ η ψ η του κόσμου ως σάρκα, δηλαδή, σα σώμα και κοινωνία. Οι Μαρξιστές βοήθησαν τους Χριστιανούς να κατανοήσουν καλύτερα τη βαθιά εγκοσμιότητα της Χριστιανικής πίστης για την οποία μίλησε ο Μπονχέφερ. Τί σημαίνει αυτή η έννοια για τους Χριστιανούς που ζουν στις σοσιαλιστικές χώρες; Αυτοί οι Χριστιανοί στην Ανατολική Γερμανία, στην Πολωνία, στην Τσεχοσλοβακία, και σ ' άλλες χώρες έχουν μια νέα δυνατότητα να εκδηλώνουν και να βιώνουν την πίστη τους δίχως να ανταμείβονται για τούτο από την κοινωνία, όπως συμβαίνει στον καπιταλισμό. Ένιωσαν το τέλος της Κωνσταντίνειας περιόδου πάνω στο ίδιο τους το σώμα: τους αφαιρέθηκαν τα προνόμια τους, τα σχολεία τους κλείστηκαν, τα κτίρια τους έπαψαν να συντηρούνται από το κράτος, έχασαν τις φορολογικές τους ελαφρύνσεις και το αφ ο ρ ο λ ό γ η τ ο και μη δεδουλευμένο εισόδημά τους. Α λ λ ά ίσως το πιο επώδυνο ήταν το ότι η κοινωνία τους δεν είχε σε εκτίμηση τους εκκλησιαζόμενους. Οι λερωμένες γροθιές ενός οικοδόμου ήταν πιο σεβαστές από τα κατάλευκα χέρια του επίσκοπου την ώρα που δίνει την ευλογία του. Οι Χριστιανοί ήταν τώρα μονάχα μια κοινωνική ομάδα ανάμεσα σε πολλές άλλες. Ο διάλογος ενθάρρυνε τους Χριστιανούς στην Ανατολική Ευρώπη να ερμηνεύσουν την αλλαγή της ζωής τους μετά το 1945 μέσα από μια θεολογική οπτική κι όχι απλώς από μια άκριτη " ε γ κ ό σ μ ι α " σκοπιά που βλέπει μονάχα την απώλεια της εξουσίας. Οι Χριστιανοί όοχισαν να κατανοούν τι τους είχε συμβεί, καθώς επιστρέφανε από το Παλάτι του Ηρώδη, όπου είχανε καλοπεράσει επί 2000 χρόνια περίπου, στο στάβλο — στην ταπεινή φάτνη. Αντί να διαμαρτύρονται γΓ αυτή την καινούργια κατάσταση και να την καταγγέλλουν σα " δ ι ω γ μ ό " , όπως έκανε ο Ραδιοσταθμός Ελεύθερη Ευρώπη κι ά λ λ α ιδρύματα που κινούνται από τη CIA, έμαθαν, μέσα από μια επώδυνη διαδικασία που ακόμα δεν έχει ολοκληρωθεί, να κατανοούν και να αποδέχονται τα όσα συμβαίνουν. Από θεολογική άποψη έμαθαν να διαχωρίζουν τη Χριστιανική πίστη από τα προ28

νόμια της εκκλησίας, το στάβλο από το παλάτι, την πλούσια και ισχυρή εκκλησία που αμείβεται από την κοινωνία επειδή νομιμοποιεί την κοινωνική καταπίεση, το μιλιταρισμό, και τους άδικους νόμους, από μια μικρή, φ τ ω χ ή και μη·προνομιούχα εκκλησία που μονάχα σαν τέτοια, ίσως μπορέσει να γίνει κάπως πιο Χριστιανική. Α π ό αυτή τη σκοπιά οι Χριστιανοί αποκόμισαν από το διάλογο και μια νέα κατανόηση της εκκλησιαστικής ιστορίας. Σημαίνοντες Μαρξιστές όπως ο Φρήντριχ Έ ν γ κ ε λ ς και η Ρόζα Λούξεμπουργκ διατύπωσαν, καθαρότερα από σχεδόν όλους τους ιστορικούς της εκκλησίας, τα κριτήρια για το διαχωρισμό ανάμεσα στην Κώνσταντίνεια και την Α π ο κ α λ υ π τ ι κ ή χριστιανική παράδοση. Υπάρχει μια ενδότερη διαλεκτική στην εκκλησιαστική ιστορία: από τη μια μεριά υπάρχει η Κωνσταντίνεια παράδοση που τονίζει την αμαρτία ώστε να νομιμοποιήσει το κράτος και τους κυβερνήτες του σαν έ κ φ ρ α σ η της θείας βούλησης, γιατί οι άνθρωποι δεν είναι ικανοί να φτάσουν στην ε λ ε ι θ ε ρ ί α και την αυτοδιάθεση. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η Α π ο κ α λ υ π τ ι κ ή παράδοση, που αναβιώνει πάντα εκεί όπου οι μάζες συνειδητοποιούν τη δύναμή τους' εδώ η έμφαση βρίσκεται στο ότι ο υιός του ανθρώπου νίκησε την αμαρτία. Η Κωνσταντίνεια παράδοση έχει καθαγιάσει κάθε μ ο ρ φ ή ταξικής εκμετάλλευσης, από τη δουλοκτησία στη δουλοπαροικία κι ως τη μισθωτή εργασία, θέτοντας την εκκλησία πάντα στο πλευρό της εκάστοτε άρχουσας τάξης. Η Α π ο κ α λ υ π τ ι κ ή παράδοση όμως έχει εμπνεύσει μαχητικούς μαζικούς αγώνες, από την εξέγερση του Ιωάννου Ουσσϊου μέχρι την πάλη του σύγχρονου Χριστιανικού σοσιαλιστικού κινήματος της Λατινικής Αμερικής. Ο διάλογος ανάμεσα στους Χριστιανούς και τους Μαρξιστές διακόπηκε απότομα και βάναυσα το 1968, όταν οι Ρώσοι εισέβαλαν στην Τσεχοσλοβακία βάζοντας τέλος στο "σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο" (Ντούμπτσεκ), τον οποίο ονειρεύονταν πολλοί από τους συμμετέχοντες στο διάλογο. Η ιστορική προσπάθεια να συμπορευθούν ο σοσιαλισμός και η δημοκρατία συντρίφτηκε από τη μια ιμπεριαλιστική υπερδύναμη, όπως συνέβηκε και στη Χ ι λ ή λίγα χρόνια αργότερα με αυτουργό την άλλη. Ταυτόχρονα, οι πιο προοδευτικές και ανοιχτόμυαλες θέσεις του Βατικανού Β' αμβλύνθηκαν ή αναιρέθηκαν. Το μεταρρυθμιστικό Καθολικό κίνημα στην Ολλαν29

δια καταπνίγηκε, μαχητικοί ιερωμένοι μετατέθηκαν, και οι Καθολικοί εκδοτικοί οίκοι αρνούνταν να τυπώσουν ριζοσπαστικά βιβλία και άρθρα. Ο Παύλος ΣΤ" διαδέχθηκε τον Ιωάννη ΚΓ'. Η περίοδος της ελπίδας φαινόταν πως είχε τελειώσει και μια γενική σκλήρυνση έκανε την εμφάνισή της. Ό μ ω ς στο μεταξύ ξεκίνησαν άλλες μορφές συνεργασίας ανάμεσα στους Χριστιανούς και τους Μαρξιστές. Αυτή η συνεργασία πραγματοποιήθηκε λιγότερο σε επίπεδο διανοουμένων, πανεπιστημιακών δασκάλων, ιερωμένων και δημοσιογράφων και περισσότερο μεταξύ απλών ανθρώπων που οργανώνονταν σε ομάδες αντίστασης γ ύ ρ ω από τα κεντρικά πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα στις Δυτικές και στις εξαρτημένες από τον πρώτο κόσμο χώρες, όπως ήταν η αυξανόμενη επιδείνωση των συνθηκών ζωής στις καπιταλιστικές κοινωνίες, ο πόλεμος του Βιετνάμ, και ίσως το πιο σημαντικό, η αυξανόμενη αντίσταση των χ ω ρ ώ ν του Τρίτου Κόσμου στην οικονομική εκμετάλλευση. Στη δεκαετία του 1970 οι Μαρξιστές και οι Χριστιανοί συναντιόνταν όλο και πιο συχνά σα σύμμαχοι σε διάφορες μορφές αγώνα. Ο αγώνας θα μπορούσε να περιγραφεί σαν ένα σπειροειδές βίας. Η πρώτη και κύρια μ ο ρ φ ή βίας συνίσταται στον αποκλεισμό της π λ ε ι ο ψ η φ ί α ς από εκείνο που θα ονομάζαμε ανθρώπινη ζωή, με τη στέρηση στέγασης, δουλειάς, τροφής, υγείας, και παιδείας. Η δεύτερη μ ο ρ φ ή βίας είναι η αντι-βία των καταπιεσμένων. Αυτή οδηγεί σε μια τρίτη μ ο ρ φ ή βίας απ' τη μεριά του κράτους και της αστυνομίας, και τη συνακόλουθη καταπίεση και κατάργηση των δημοκρατικών δικαιωμάτων για τα οποία αγωνίζονταν οι λαοί. Αυτή η τρίτη μορφή, της κατασταλτικής βίας χαρακτηρίζει σήμερα ό λ ο και . ερισσότερες χώρες της Λατινικής Αμερικής. Είναι μια διαδικασία υφέρποντος φασισμού, που αρχίζει με τον περιορισμό των δημοκρατικών δικαιωμάτων, όπως η ελευθερία λόγου, γνώμης, τύπου, συνάθροισης, οργάνωσης, και καταλήγει σε ανοιχτή τρομοκρατία και βασανιστήρια. Η φ ά σ η κατά την οποία οι περισσότεροι Χριστιανοί έρχονται να συμμετάσχουν στον αγώνα δεν είναι η φάση της αντιβίας των καταπιεσμένων, αν και υπάρχουν ορισμένοι Χριστιανοί που δουλεύουν σε απεργιακές επιτροπές πλάι στους Μαρξιστές συντρόφους τους καθώς και σε εναλλακτικές μορφές συνεταιριστικής παραγωγής, αλλά κυρίως όταν συνειδητοποιούν τον αυξανόμενο φασισμό στις χώρες τους, στην τρίτη 30

φάση της βίας. Για να αναφέρουμε ένα παράδειγμα, υπενθυμίζουμε την περίπτωση της Επιτροπής Ειρήνης στη Χ ι λ ή , που έδρασε ανάμεσα στα 1972 και στα 1975, μέχρι που απαγορεύτηκε η λειτουργία της και διαλύθηκε: ήταν μια ομάδα κατά κύριο λ ό γ ο Χριστιανών υπό την ηγεσία του Καρδινάλιου Σίλβα και του Επίσκοπου Φρεντ, η οποία κινήθηκε για τη συμπαράσταση στους πολιτικούς κρατούμενους και για την υπόθεση των λεγόμενων "αγνοούμενων". Είναι γεγονός ότι η φριχτή πραγματικότητα του φασισμού δημιουργεί τη συμμαχία ανάμεσα στους Χριστιανούς και τους Μαρξιστές, πράγμα που δε συμβαίνει στις ηπιότερες μορφές του καπιταλισμού παρόλο που κι αυτές είναι εξίσου φονικές στους στόχους τους. Εν πάση περιπτώσει, η νέα αυτή συμμαχία προετοιμάστηκε και διευκολύνθηκε από το διάλογο που είχε προηγηθεί. Θα λέγαμε μάλιστα ότι σήμερα έχει πια ξεπεραστεί το στάδιο της ακαδημαϊκής συζήτησης, και ο τόπος όπου συναντιούνται οι Χριστιανοί και οι Μαρξιστές δεν είναι τόσο η αίθουσα συνεδριάσεων όσο το πεζοδρόμιο, η φτωχογειτονιά ή ακόμα και το κελί της φ υ λ α κ ή ς . Το δρομολόγιο της πορείας έχει καταγραφεί: από τους αναθεματισμούς στο διάλογο ήταν το πρώτο βήμα, από το διάλογο στη συμμαχία το δεύτερο. Ωστόσο, υπάρχει κι ένα τρίτο βήμα που π ο λ λ ο ί ήδη το έχουν κάνει, ά λ λ ο ι ακόμα διστάζουν - το βήμα προς μια νέα Χριστιανική-σοσιαλιστική ταυτότητα.

31

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕ! ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΒΑΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ

του Phillip Berryman* 0 σχολιασμός των "επαναστατικών" εξελίξεων στο χώρο του Λατινο-Αμερικάνικου Καθολικισμού, τείνει να συγκεντρώνεται γύρω από εκείνο που θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν το ιδεολογικό στοιχείο, δηλαδή, τη θεολογία της απελευθέρωσης. Εξίσου σημαντικό, ωστόσο, και ίσως κι αναπάντεχο, είναι ένα νέο είδος ποιμαντορικής δράσης που οδηγεί σ' ένα νέο μοντέλο της εκκλησίας, οι comunidades eclesiades de base. Comunidad (κοινότητα) υποδηλώνει το ότι οι άνθρωποι γνωρίζονται πρόσωπο με πρόσωπο και δρουν μαζί στους τόπους όπου ζουν και δεν συμμετέχουν απλώς στο ευρύτερο και απρόσωπο πλαίσιο της εκκλησίας της ενορίας Eclesial (εκκλησιαστικός) τονίζει την έννοια του εκκλησιασμού, αν και πολλές φορές ο όρος αυτός "δεν χρησιμοποιείται Base (βάση) υποδηλώνει τον πάτο μιας κοινωνικής πυραμίδας, η κορυφή της οποίας κρατά και την εξουσία και τον πλούτο με την επιβολή της στρατιωτικής ισχύος. Θα μπορούσαμε να μεταφράσουμε το comunidades eclesiales de base σαν "Χριστιανικές Κοινότητες Βάσης" (ΧΚΒ) και να τις προσδιορίσουμε σαν "μικρές, υπό "λαϊκή" καθοδήγηση ομάδες ανθρώπων, κυρίως φτωχών, που συνδυάζουν δραστηριότητες για την ανύψωση της κοινωνικής τους συνεί* Ο Phillip Berryman ήταν ποιμαντικός λειτουργός σ' ένα "barrio" στσν Παναμά την εποχή που η θεολογία της απελευθέρωσης και η δουλειά των παστόρων άρχιζε να παίρνει συγκεκριμένη μορφή στη Λαηνική Αμερική (1965-73). Έχει συγγράψει πολυάριθμα άρθρα και δοκίμια γύρω αϊτό την εκκλησία στη Λατι\*κή Αμερική. 32

δησης, τη μελέτη της βίβλου, τον εκκλησιασμό, την αλληλοβοήθεια και (συχνά) την πολιτική δράση για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους". Οι Χ Κ Β ποικίλλουν σε μέγεθος, υπάρχουν μικρές κοινότητες με 10-15 μέλη κι άλλες που ξεπερνούν τα 100. Υπολογίζεται ότι, μόνο στη Βραζιλία, υπάρχουν περίπου 50.000 Χριστιανικές Κοινότητες Βάσης, και συναντάμε πολλές χιλιάδες ακόμα σ' όλες τις χώρες της Λατινικής Αμερικής. Ωστόσο, πιο σημαντική από την αριθμητική τους παρουσία είναι η κοινωνική δύναμη που αντιπροσωπεύουν. Στην παρακάτω επισκόπηση θα περιγράψουμε πρώτα τις ρίζες τους και τη δημιουργία τους και κατόπιν θα προχωρήσουμε σε μια εκτίμηση της πολιτικής τους σημασίας. Αναζητώντας τις Ρίζες: Το έργο των παστόρων Α κ ό μ α και πριν από τη Β' Σύνοδο του Βατικανού (1962-65) ορισμένοι καθολικοί είχαν αρχίσει να αμφισβητούν τις κληρονομημένες δομές της εκκλησίας. Γενικά, οι ιερωμένοι και οι αδελφές μοναχές ασχολούνταν κυρίως, και σε δυσανάλογα μεγάλους αριθμούς, με την εξυπηρέτηση των μεσαίων τάξεων (π.χ. Καθολικά σχολεία). Κατά συνέπεια ένας πάστορας της υπαίθρου μ' ένα ποίμνιο 20.000 ατόμων έπρεπε να αφιερώνει μεγάλο μέρος του χρόνου του σε μετακινήσεις, πραγματοποιώντας σποραδικές επισκέψεις σε απόμακρα χωριά για βαφτίσια, γάμους και τη θεία λειτουργία. Έτσι η θρησκευτική ζωή των ανθρώπων ακολουθούσε το δικό της δρόμο, και διεκπεραιωνόταν περισσότερο μέσω της λαϊκής κουλτούρας παρά από τα όσα έκαναν ή έλεγαν οι εκπρόσωποι της εκκλησίας. Βαθμιαία, άρχισε να γίνεται κατανοητό ότι χρειάζονταν ένα νέο μοντέλο ποιμαντορικού έργου. Ξεκινώντας από τα μέσα της δεκαετίας του 1960, βλέπουμε το νέο αυτό μοντέλο να εμφανίζεται με τη μ ο ρ φ ή των Χ Κ Β 1 . Αρκετοί ιερωμένοι, και όλο και περισσότερες αδελφές μοναχές, άρχισαν να ξεφεύγουν από τα παραδοσιακά κανάλια και να "πηγαίνουν στο λαό". Τον πρώτο καιρό, και μόνο το θέαμα των παπάδων με πουκάμισα κι ανασκουμπυυμένα μανίκια ή των καλογριών με απλοποιημένα ράσα ή ακόμα και με "λαϊκ ό " φόρεμα ήταν μια καινοτομία που συνέβαλε στην κατάρριψη της στερεότυπης εικόνας που τους ήθελε εκπρόσωπους 33

ενός ά λ λ ο υ κόσμου. Χώριζαν την ενορία σε μικρότερες τοπικές ενότητες (χωριά στην ύπαιθρο, "μπάρριος" ή γειτονιές στις πόλεις) έτσι ώστε να μπορεί να δημιουργηθεί η αίσθηση της κοινότητας. Υστερα άρχιζαν να γνωρίζουν τους ανθρώπους με επισκέψεις στα σπίτια, μερικές φορές υιοθετώντας μεθόδους της κοινωνιολογίας ή της κοινωνικής ανθρωπολογίας για να μπορέσουν να καταλάβουν τις εμπειρίες, το λεξιλόγιο, τις αξίες και την κοσμοθεωρία των απλών ανθρώπων και γενικότερα τη λαϊκή κουλτούρα. Από κάποιο σημείο και μετά άρχιζαν να προσκαλούν ορισμένους ανθρώπους σε κάποια συνάντηση, συνήθως βραδινή, που οδηγούσαν σε μια σειρά συναντήσεων "διαλόγου". Μια προσέγγιση ήταν οι συζητήσεις γ ύ ρ ω από τη Βίβλο — που αποτελούσαν καινοτομία γιατί η Βίβλος ως τότε θεωρούνταν ιδιοκτησία των Προτεσταντών. Μια ανάγνωση της περιγραφής της δημιουργίας από τη "Γένεση" θα μπορούσε να περιστραφεί γ ύ ρ ω από τον άνθρωπο ως ον "κατ" εικόνα και ομοίωση" του Θεού (και άρα, όποιος βλάπτει έναν ά λ λ ο άνθρωπο παραμορφώνει την εικόνα του Θεού). Ή το εδάφιο όπου ο Κύριος δίνει τη γη στον Αδάμ θα μπορούσε να προκαλέσει ερωτήσεις για το αν η γη έπρεπε να ανήκει στους λίγους ή στους πολλούς. Έ τ σ ι το κείμενο της Βίβλου μπορούσε να οδηγήσει σε μια κριτική του συστήματος γαιοκτησίας. Παραπέρα, η ανάγνωση της " Ε ξ ό δ ο υ " θα επικεντρωνόταν στο ότι ο Θεός εισάκουσε την κραυγή του καταπιεσμένου λαού με τους αντίστοιχους παραλληλισμούς για τη σύγχρονη εποχή. Η ανάγνωση της ζωής του Χριστού θα τόνιζε την έννοια της σύγκρουσης, και ο θάνατος του θα αντιμετωπιζόταν σαν το αποτέλεσμα αυτής της σύγκρουσης — ενώ η ανάσταση ήταν η δικαίωση, από το Θεό, του αγώνα του Ιησού. Μια ά λ λ η προσέγγιση ξεκινούσε από απλές ανθρώπινες εμπειρίες. Για παράδειγμα, κάποιο απλό συμβάν της οικογένειας θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια συζήτηση ά λ λ ω ν παρόμοιων συμβάντων αλλά και σε μια γενίκευση για το τί σημαίνει "οικογένεια": δηλαδή, για την αλληλοεξάρτηση και την αλληλοστήριξη, το νόημα της αφοσίωσης, του έρωτα κλπ. Η συζήτηση θα προχωρούσε από κει στη θεώρηση της τοπικής κοινότητας αλλά και ολόκληρης της ανθρωπότητας σα μια οικογένεια: είμαστε όλοι αδέλφια, ο Θεός είναι ο Πατέρας μας, η εκκλησία θα έπρεπε να λειτουργεί σα μια οικογένεια, η θεία 34

Μετάληψη είναι σαν ένα οικογενειακό γεύμα. Μερικές φορές η Βίβλος θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να εμπεδώσει ιδέες και έννοιες της λαϊκής κουλτούρας, ενώ άλλες φορές για να τις αμφισβητήσει: π.χ. τα δυο μέτρα και σταθμά σύμφωνα με τα οποία οι γυναίκες πρέπει να παραμένουν πιστές ενώ οι άντρες πρέπει να αποδεικνύουν τον "ματσίσμο" (το ρωμαλέο ανδρισμό τους) με τις σεξουαλικές κατακτήσεις τους, θα αμφισβητούνταν με βάση τις γραφές που παραλληλίζουν την ένωση του γάμου με την ένωση Χριστού και Εκκλησίας. 2 Μια τρίτη προσέγγιση ήταν το ξεκίνημα μιας συζήτησης γύρω από τις ανάγκες της κοινότητας, όπως η βελτίωση των συνθηκών υγιεινής στη συνοικία, η απαίτηση για την παροχή κάποιων υπηρεσιών από την κυβέρνηση, όπως σχολεία και πόσιμο νερό. Ό π ο ι ο κι αν ήταν το σημείο εκκίνησης, η έμφαση πάντως δινόταν στο "διάλογο". Οι πάστορες προσπαθούσαν όχι μόνο να ακούσουν και να κατανοήσουν τα λόγια, αλλά και να συνδεθούν με τις εμπειρίες των ανθρώπων και να διδαχτούν απ' αυτές — να "ευαγγελιστούν" από το λαό. Από την πλευρά τους, οι απλοί άνθρωποι άρχιζαν να αμφισβητούν τον τρόπο με τον οποίο είχαν κοινωνικοποιηθεί ώστε να βλέπουν τον κόσμο και την κοινωνική του διάταξη (κυρίως τη δική τους φτώχεια και τον πλούτο των άλλων) σαν "θέλημα Θεού" και σιγάσιγά συνειδητοποιούσαν ότι εκείνο που είχε γίνει από τα ανθρώπινα χέρια ήταν δυνατό να ξε-γίνει και να ξανα γίνει. Και πραγματικά, η Βίβλος ήταν μια μαρτυρία, μια απόδειξη ότι ο Θεός έθετε τον κόσμο στην ευθύνη των ανθρώπων και ότι στεκόταν στο πλευρό των φτωχών στον αγώνα τους ενάντια στην καταπίεση. Τέλος, στις συναντήσεις αυτές αφιερωνόταν χρόνος και για προσευχή και ψαλμούς. Μια ισχυρή επιρροή σ' όλη αυτή τη δουλειά, τόσο από την άποψη της μεθοδολογίας όσο και του "μυστήριου", ήταν η concicntizacao του Πάουλο Φρέϊρε. Παρόλο που το όνομα του Φρέϊρε έχει συνδεθεί κυρίως με τους αγώνες του κατά του αναλφαβητισμού, οι ιδέες του βρήκαν τη μεγαλύτερή τους απήχηση μέσα από τη λειτουργία των Χ KB. Η συμμετοχή σ' αυτές τις συναντήσεις οδηγούσε βαθμιαία στη δημιουργία μιας αίσθησης κοινότητας καθώς οι άνθρωποι άρχιζαν να γνωρίζονται αναμεταξύ τους, ή ακόμα και να εμπι35

στεύονται ο ένας τον άλλον, κι ίσως και να προχωρούν σε κάποιες περιορισμένες τοπικές δραστηριότητες. Σε πολλά χωριά, συνέβαινε όλοι σχεδόν οι κάτοικοι να θεωρούν τους εαυτούς τους μέλη της ΧΚΒ, ενώ σ' άλλες περιπτώσεις οι συμμετέχοντες αποτελούσαν μια μικρή μειοψηφία. Π.χ. σε μια μεγάλη "favela" όπου οι περισσότεροι δεν έδειχναν κανένα ενδιαφέρον. Μ' άλλα λόγια, ορισμένες φορές η Χ Κ Β σχεδόν ταυτιζόταν με την τοπική κοινότητα, ενώ αλλού συγκροτούνταν σαν ένα ξεχωριστό τμήμα μιας ευρύτερης κοινότητας. Η διαδικασία αυτή έφτασε σε σταυρικό σημείο όταν ορισμένοι από τους συμμετέχοντες άρχισαν να αναδεικνύονται σαν ηγέτες, που ύστερα από μια σύντομη εκπαίδευση από τους πάστορες, (π.χ. μια σειρά μαθημάτων μαζί με άλλους ηγέτες του χωριού ή της γειτονιάς) άρχιζαν να καθοδηγούν συναντήσεις ή να βοηθούν στη συγκρότηση και οργάνωση μιας κοινότητας. Τελικά δημιουργούνταν πολλές, ίσως δεκάδες, τέτοιες κοινότητες η καθεμιά με τη δική της ηγεσία. Στο σημείο αυτό ολόκληρη η ενορία μετατρεπόταν σ ' ένα δίκτυο από ΧΚΒ, και οι ιερωμένοι κι οι αδελφές λειτουργούσαν σαν συντονιστές και σύμβουλοι. Φυσικά, η ιδέα των Χ Κ Β δεν ξεφύτρωσε αυθόρμητα από τη φαντασία των παπάδων, αλλά προήλθε από διάφορα γεγονότα και εξελίξεις. Μια απ" αυτές ήταν αναμφίβολα η ανάπτυξη του Προτεσταντισμού στη Λατινική Αμερική. Προτρέποντας τους ανθρώπους να διαβάζουν τη Βίβλο και με την προσιτή για τις μάζες λειτουργία τους, καθώς και με τους "λαϊκούς" πάστορές τους, οι Προτεσταντικές εκκλησίες έρχονταν σε ζωηρή αντίθεση με τον ελιτισμό του Καθολικισμού, που συμβολιζόταν από τη Λατινική λειτουργία (μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960). Ένα άλλο προηγούμενο ήταν η Καθολική Δράση. Στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα, ορισμένοι ιερωμένοι στην Ευρώπη (ιδιαίτερα στο Βέλγιο και στη Γαλλία), αναγνωρίζοντας ότι η εκκλησία είχε "χάσει" την εργατική τάξη, ξεκίνησαν μια νέα αποστολική δουλειά ανάμεσα στους εργάτες, και συγκεκριμένα μέσα από μικρές ομάδες εργατών (οι οποίες ονομάστηκαν "πυρήνες" σε συνειδητή απομίμηση των Κομμουνιστικών Κομμάτων), που στις συναντήσεις τους συζητούσαν τις συνθήκες ζωής και δουλειάς και εξέταζαν με ποιους τρόπους θα μπορού36

σαν να λειτουργήσουν τα χριστιανικά στοιχεία στο χ ώ ρ ο του εργοστάσιου. Πολύ σημαντική ήταν η μεθοδολογία που χρησιμοποιούσαν και η οποία συνοψιζόταν στις τρεις προτροπές: "παρατήρησε - κρίνε - δράσε", δηλαδή, συζητείστε κάποιο πρόβλημα ή άποψη, κρίνετε το ζήτημα από χριστιανική σκοπιά, και αναλάβατε κάποια μετριοπαθή δράση. Τέλος θα πρέπει να αναφερθεί και ο αντίκτυπος που είχε η ερευνητική δουλειά γύρω από την εκκλησιαστική ιστορία και την ιστορία των γραφών. Γιατί φανέρωσε ότι η υπάρχουσα μ ο ρ φ ή της εκκλησίας ξεκινούσε από την Αντι-Μεταρρύθμιση (και το Μεσαίωνα) και όχι από την Καινή Διαθήκη. Μάλιστα, πριν από τον Μ. Κωνσταντίνο οι μεγάλες εκκλησίες -κτίσματα ήταν σπάνιες, και γενικά στους πρωτο-Χριστιανικούς χρόνους το συνηθισμένο "μοντέλο" της χριστιανικής κοινότητας ήταν η "εκκλησία του σπιτιού". Δηλαδή, η Χ Κ Β μπορεί να θεωρηθεί σαν επιστροφή σε μια π ο λ ύ παλαιά παράδοση. Έ τ σ ι , το φαινόμενο των Χ Κ Β θα πρέπει να εκτιμηθεί σαν ένα κίνημα εκκλησιαστικής ανανέωσης. Με αυτή την έννοια είναι παρόμοιο με τα ά λ λ α κινήματα που έχουν εμφανιστεί σε διάφορες φάσεις της εκκλησιαστικής ιστορίας, από τα μεταρρυθμιστικά κινήματα του Μεσαίωνα, όπως των "Ζητιάνων" (π.χ. Φραγκισκανοί), μέχρι τη Μεταρρύθμιση και το Μεθοδισμό (η ονομασία προέρχεται από τη "μέθοδο" που χρησιμοποιούσε ο Τζων Ουέσλευ για να φέρει το Χριστιανισμό κοντά στους κοινούς ανθρώπους που είχαν αποξενωθεί από την Αγγλικανική εκκλησία). Οι Προτεσταντικές εκκλησίες στη Λατινική Αμερική δεν έχουν αισθανθεί την ίδια ανάγκη για μια στρατηγική αντίστοιχη με τις Χ Κ Β γιατί από πάντα λειτουργούσαν με τη μ ο ρ φ ή της μικρής κοινότητας και επιπλέον οι ηγεσίες τους είναι σε μεγάλο βαθμό "λαϊκές". Πάντως το σημείο όπου οι Καθολικές Χ Κ Β διαφέρουν από τις περισσότερες Προτεσταντικές ομάδες, ιδίως των οργανωμένων αιρέσεων, είναι η έντονα "εγκόσμια" θεολογία τους. Πολιτικός Αντίκτυπος Μέχρι εδώ, η παρουσίαση μας έδωσε μια εικόνα των πρώτων χρόνων των Χ Κ Β , προτού φανούν καθαρά οι πολιτικές επιπτώσεις αυτού του φαινόμενου. Ο σκοπός μας ήταν να τονί37

σουμε τις θρησκευτικές καταβολές του. Οι Χ Κ Β γεννήθηκαν από την επιθυμία των φορέων του κηρύγματος της εκκλησίας, των παπάδων και των καλογριών, να δουλέψουν για μια ουσιαστική μορφή ευαγγελισμού και για τη διαμόρφωση μιας πραγματικά Χριστιανικής κοινότητας. Ό μ ω ς οι Χ Κ Β λειτούργησαν σαν πρωταγωνιστές και στον πολιτικό χώρο. Στις κοινότητες αυτές, οι φτωχοί αποτελούν τη μεγάλη πλειοψηφία. Παρόλο που τίποτα δεν εμποδίζει τις μεσαίες και ανώτερες τάξεις να συμμετέχουν στις ΧΚΒ, αυτές φάνηκαν να παραμένουν ικανοποιημένες με τις παραδοσιακές δομές της ενορίας ή ακολούθησαν κινήματα περισσότερο προσαρμοσμένα στις ανάγκες τους όπως το Κίνημα Χριστιανικής Οικογένειας, ή το Crusillos de Cristiandad. Στις Χ Κ Β οι φτωχοί βρίσκονται μέσα σε μια ατμόσφαιρα όπου η γνώμη τους είναι σεβαστή. Ακούνε το κείμενο της Αγίας Γραφής "Ευλογημένοι οι φτωχοί, σε σας ανήκει η Βασιλεία του Θεού. Ευλογημένοι εσείς που πεινάτε, θα χορτάσετε την πείνα σας. Ευλογημένοι εσείς που θρηνείτε, θα έρθει η ώρα που θα γελάσετε", κείμενο που διαβάζεται με άμεση αναφορά στο σημερινό κόσμο που τους περιβάλλει. Επίσης οι Χ Κ Β είναι για αυτούς το ξεκίνημα μιας οργανωτικής δομής που προσφέρει κάποια ελπίδα για την επίλυση των συγκεκριμένων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν. Η άνοδος των Χ Κ Β συνδέεται με το γεγονός ότι η Λατιν ο α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ η εκκλησία πέτυχε να διαμορφώσει τη δική της ιδιαίτερη ταυτότητα στα χρόνια μετά το Βατικανό Β", καθώς και με την εντεινόμενη κρίση των παραδοσιακών οικονομικών και πολιτικών μοντέλων. Ο Λατινο-Αμερικάνικος καθολικισμός αποτελούσε μέρος της Ιβηρικής αποικιοκρατίας, και η μορφή της Καθολικής εκκλησίας, ακόμα και μετά την Ανεξαρτησία παρέμεινε Ευρωπαϊκή. Η ημερήσια διάταξη του Βατικανού Β' τέθηκε κυρίως από Ευρωπαίους θεολόγους και τα θέματα κατά το μεγαλύτερο μέρος αφορούσαν καθαρά ενδοεκκλησιαστικά προβλήματα. Ωστόσο, η συνολική καινοτομία αυτής της συνόδου ήταν η προσέγγιση του ζητήματος "η εκκλησία και ο κόσμος", που θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν η καθυστερημένη αποδοχή, απ' τη μεριά της Καθολικής εκκλησίας, της έννοιας του εκσυγχρονισμού (συζήτηση για δημοκρατία, βιομηχανική κοινωνία, καπιταλισμό, "πρόοδο"). Παράλληλα με τις τοποθετήσεις που διατυπώθηκαν στα επίσημα 38

έγγραφα, η σύνοδος αποδέσμευσε μια μεγάλη ενεργητικότητα που είχε αδρανοποιηθεί, κατά κάποιο τρόπο, από τον Καθολικισμό της Αντι-Μεταρρύθμισης. Καθώς οι Λατινο-Αμερικάνοι κοίταζαν τον " κ ό σ μ ο " γύρω τους, οπωσδήποτε δεν μπορούσαν να νιώθουν το ίδιο αισιόδοξοι για την " π ρ ό ο δ ο " όπως οι Ευρωπαίοι Καθολικοί. Γινόταν ολοένα και πιο φανερό ότι η Συμμαχία για την Πρόοδο αποτύγχανε και ότι η "ανάπτυξη" δεν βοηθούσε την πλειοψηφία και σε πολλές περιπτώσεις αύξανε τη δυστυχία της. Το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1964 στη Βραζιλία έβαλε τέλος σε μια περίοδο λαϊκιστικών εξελίξεων, και φάνηκε σαν προμήνυμα του πώς θα αντιδρούσαν οι άρχουσες τάξεις στη λαϊκή πίεση. Οι Καθολικές ελίτ απογοητεύτηκαν από τη Χριστιανοδημοκρατία και από τη διάψευση της υπόσχεσής της για έναν "τρίτο δρόμο" ανάμεσα απ' τον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό. Το πιο σημαντικό παράδειγμα είναι η μ ο ρ φ ή του Καμίλλο Τόρρες, του Κολομβιανού ιερέα και κοινωνιολόγου που ριζοσπαστικοποιήθηκε από την εμπειρία του και διατύπωσε τη θέση ότι δεν μπορεί να υπάρξει μεταρρύθμιση δίχως την κατάληψη της εξουσίας. Προσπάθησε να σπάσει τις αυταπάτες γ ύ ρ ω από τη δημοκρατία, έτσι όπως είχε διαμορφωθεί στην Κολομβία με τη συμφωνία ανάμεσα στο Φιλελεύθερο και το Συντηρητικό Κόμμα, συμβάλλοντας στη δημιουργία ενός πολιτικού κινήματος που ονομάστηκε Ενιαίο Μέτωπο. Μετά από άγριες διώξεις για να εγκαταλείψει την πολιτική ηγεσία αυτού του κινήματος, συνενώθηκε με τους αντάρτες και σκοτώθηκε σε μάχη το Φεβρουάριο του 1966. Ανεξάρτητα απ την ορθότητα της επιλογής του για το αντάρτικο, το παράδειγμά του συντάραξε τους Καθολικούς σ' ο λ ό κ λ η ρ η τη Λ. Αμερική. Σχεδόν αμέσως εμφανίστηκαν πολυάριθμα μανιφέστα, ιδιαίτερα από ομάδες ιερωμένων, που καλούσαν για θεμελιακές κ ο ι ν ω ν ι κ ο ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς αλλαγές. Ό τ α ν , το 1968, οι Λατινο-Αμερικάνοι επίσκοποι συνήλθαν στο Μεντ^λ λίν της Κολομβίας για να εφαρμόσουν τις αποφάσεις της ΣΕ νόδου στην ήπειρο τους, διακοίνωσαν μια έ κ κ λ η σ η για "μεγα λόπνοες, αποφασιστικές και άμεσες αλλαγές", δήλωσαν ότι ο λαός δεν πρέπει να είναι "το αντικείμενο αλλά ο φορέας της ιστορίας του", χρησιμοποίησαν συχνά το βιβλικό σύμβολο της απελευθέρωσης, ενώ στα κε'ιμενά τους υπήρχε σε πολ39

λά σημεία τόσο η ορολογία όσο και το πνεύμα του Φρέϊρε (π.χ. το κάλεσμα για μια "απελευθερωτική εκπαίδευση"). Τέλος, τάχθηκαν σθεναρά υπέρ της δημιουργίας Εκκλησιαστικών Κοινοτήτων Βάσης (comunidades eclesiales de base - μάλιστα, εκεί διατυπώθηκε για πρώτη φορά ο όρος αυτός). Λ ό γ ω του ιεραρχικού τους κύρους, τα κείμενα του Μεντελλίν, αποτέλεσαν την πλατφόρμα για κάθε καινοτόμο εκκλησιαστική δραστηριότητα. Μέχρι τότε ο όρος "θεολογία της απελευθέρωσης" δεν είχε κάνει την εμφάνισή του. Ή δ η όμως από αρκετά χρόνια πιο πριν, ορισμένοι θεολόγοι όπως ο Περουβιανός Γκουστάβο Γκουντιέρρεζ και ο Ουρουγουανός Χουάν Λουίς Σεγκούντο είχαν κατανοήσει ότι η θεολογία στη Λατινική Αμερική δεν έπρεπε να είναι απλώς μια εισαγωγή απ' την Ευρώπη. Οι πολιτικές εμπειρίες των μέσων της δεκαετίας του 1960, ιδιαίτερα εκείνη του Καμίλο Τόρρες, λειτούργησαν σαν καταλύτες, και πολύ σύντομα μερικά σημαντικά ζητήματα άρχισαν να συζητούνται (π.χ. ότι η εγκόσμια ιστορία και η "ιστορία της σωτηρίας" δεν διαχωρίζονται, ότι η αγάπη δεν έρχεται αναγκαστικά σε αντίθεση με τους αγώνες, ακόμα και με τους ταξικούς αγώνες, ότι η ζωή, η διδασκαλία, ο θάνατος και η ανάσταση του Ιησού θα πρέπει να συσχετίζονται τόσο με το δικό του αγώνα όσο και με τους σημερινούς αγώνες κλπ.). Πολλά από αυτά τα θέματα εμφανίστηκαν πριν από τη μεγάλη ανάπτυξη των Χ Κ Β , αλλά η θεολογία της απελευθέρωσης έλαβε μεγάλη ώθηση από τις εμπειρίες του απλού λαού των ΧΚΒ. Η θεολογία της απελευθέρωσης δεν αποτελεί ούτε την εξήγηση κάθε Καθολικής πολιτικής δραστηριότητας (όπως θα ήθελαν να πιστεύουν κάποιοι συντηρητικοί που την βλέπουν σαν "Μαρξιστική διείσδυση") ούτε μια απλή κωδικοποίηση των εμπειριών των Χ Κ Β (όπως υποστηρίζουν κάποιοι που αποδίδουν υπερβολική σημασία στη "βάση"). ΧΚΒ και Πολιτικοί Αγώνες Οι ιερείς και οι αδελφές που έφερναν τις νέες ιδέες στους φτωχούς, αντιμετωπίζονταν φυσικά με καχυποψία, ιδιαίτερα από τους γαιοκτήμονες. Πολύ σύντομα εμφανίστηκαν τα πρώτα μεμονωμένα κρούσματα βίας. Στις αρχές του 1970 στο Σουτσιτότο του Ελ Σαλβαντόρ, απήγαγαν τον πάτερ Χοσέ Ινσέν40

σιο Ά λ α ς , τον έδειραν και τον εγκατέλειψαν ναρκωμένο στους λόφους, επειδή συμμετείχε δραστήρια στην τοπική ΧΚΒ. Τον Ιούλιο του 1971, στο Σάντα Φε του Παναμά, απήγαγαν και "εξαφάνισαν" τον Χέκτορ Γκαλλιέγκο' το γεγονός αυνό προκάλεσε μια εντονότατη διαμάχη ανάμεσα στην εκκλησία και την κυβέρνηση Τορίχος. 4 Η κρίσιμη καμπή, ωστόσο, δεν ήρθε με την απλή διοχέτευση των νέων ιδεών, αλλά όταν άρχισε το πέρασμα από το στάδιο της συνειδητοποίησης στο στάδιο της οργάνωσης. Στο σημείο αυτό οι Χ Κ Β αρχίζουν να αποτελούν μια πραγματική πολιτική δύναμη. Ο πολιτικός αντίκτυπος αυτής της εξέλιξης ήταν ποικίλος, και σχετιζόταν με το πολιτικό πλαίσιο της κάθε περιοχής. Θα μπορούσαμε να διακρίνουμε πέντε τέτοια πλαίσια: 1. Σε ορισμένες χώρες (Μεξικό, Βενεζουέλα, Κολομβία, Κόστα Ρίκα, Παναμάς, Ισημερινός) παρόλο που το οικονομικό σύστημα λειτουργεί ενάντια στην πλειοψηφία, και η καταστολή χρησιμοποιείται εκλεκτικά, υπάρχει μια συνολική επίφαση νομιμότητας (μέσω της διαδικασίας κοινοβουλευτικών εκλογών) και είναι δύσκολο να διακρίνουμε στον ορίζοντα κάποιες επαναστατικές εξελίξεις. Τα βιβλικά σύμβολα της "απελευθέρωσης" δεν μπορούν εδώ να συσχετισθούν με κάποιο βιώσιμο proyecto (σχέδιο, εγχείρημα) κοινωνικής απελευθέρωσης. Σ' αυτές τις συνθήκες οι Χ Κ Β διατηρούν περισσότερο τον εκκλησιαστικό τους χαρακτήρα, και η πολιτική τους δραστηριότητα παραμένει μέσα στο υπάρχον πλαίσιο, π.χ. προωθούν αναπτυξιακά προγράμματα. 2. Στη δεκαετία του 1970 η πιο συνηθισμένη περίπτωση ήταν εκείνη της σκληρής καταπίεσης δίχως άμεση ελπίδα απελευθέρωσης (Βραζιλία, Χιλή, Ουρουγουάη, Βολιβία, Παραγουάη, Κεντρική Αμερική, Αϊτή). Καθώς τα συνδικάτα και τα πολιτικά κόμματα είχαν είτε συντριβεί είτε εξουδετερωθεί, οι Χ Κ Β πρόσφεραν κάποιο χώρο όπου οι άνθρωποι μπορούσαν τουλάχιστον να διατηρούν ζωντανή την ελπίδα και να αποκτούν μια εμπειρία συνεύρεσης σε κοινότητες και αλληλοβοήθειας. Ορισμένα δημιουργήματα των Χ Κ Β όπως κλινικές ή συσσίτια βοηθούσαν πολλούς ανθρώπους απλά και μόνο να επιβιώνουν. Τα θρησκευτικά σύμβολα των Χ Κ Β υπενθύμιζαν στους ανθρώπους ότι η ζωή θριαμβεύει επί του θανάτου. Ως ένα βαθμό αυτό μπορεί να μοιάζει με την "ανατρεπτική" ερ41

μηνεία που έδωσαν στη Βίβλο οι μαύροι σκλάβοι στις νότιες πολιτείες των ΗΠΑ, αλλά οι Λατινο-Αμερικάνοι είχαν υπόψη τους και άλλες εναλλακτικές λύσεις: π.χ. ένας Βραζιλιάνος γνώριζε κάτι για την κυβέρνηση Λαϊκής Ενότητας στη Χιλή (1970-73). Έτσι οι Χ Κ Β ήταν δυνάμει ένας χώρος διαπαιδαγώγησης για την ανάπτυξη αντιστασιακών κινημάτων. 3. Στην Κεντρική Αμερική, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, εμφανίστηκαν σημαντικά επαναστατικά κινήματα με ισχυρούς δεσμούς με τις ΧΚΒ. Η περίπτωση του Ελ Σαλβαδόρ είναι η πιο ξεκάθαρη. Αντίθετα προς τις επικρατούσες απόψεις στις ΗΠΑ, η "Σαλβαδοριανή κρίση" δεν άρχισε το 1979 αλλά γύρω στα 1970 (αν και με μια άλλη έννοια οι ρίζες της βρίσκονται σε πολύ παλαιότερες εποχές και θα πρέπει να θεωρηθεί σαν χρονιά). Ο πόλεμος με την Ονδούρα το 1969 ανάγκασε δεκάδες χιλιάδες Σαλβαδοριανούς αγρότες, να επιστρέψουν στην ήδη πυκνοκατοικημένη χώρα τους και περιόρισε δραστικά το μερίδιο του Ελ Σαλβαδόρ στα πλαίσια της Κοινής Αγοράς της Κεντρικής Αμερικής. Η παραστρατιωτική οργάνωση ORDEN άρχισε τη δράση της από τα πρώτα κιόλας χρόνια της δεκαετίας του 1970. Περίπου την ίδια εποχή οι Χ Κ Β εμφανίστηκαν σαν το πιο διαδεδομένο και, θα λέγαμε κυρίαρχο μοντέλο ποιμαντικής δουλειάς σε πολλές περιοχές της υπαίθρου, ιδιαίτερα βόρεια και βορειο ανατολικά της πρωτεύουσας Σαν Σαλβαδόρ. Σε πολλά από τα σημερινά πεδία μάχης είχε προηγηθεί αξιόλογη δουλειά των Χ Κ Β (Σουτσιότο, Αγκουιλάρες, Απόπα, Αρκατάο, Κουατζαλκεπέκουε, Γκουαζάπα). Το βήμα από τη συνειδητοποίηση στην οργάνωση πραγματοποιήθηκε γύρω στα 1973-1975. Οι ηγέτες και οργανωτές των αγροτών μετασχημάτισαν μια προϋπάρχουσα Χριστιανοδημοκρατική οργάνωση, την FECCAS (Ομοσπονδία Χριστιανών Αγροτών του Ελ Σαλβαδόρ) σε μαχητική οργάνωση. Στα τέλη του 1974 μια Χ Κ Β στην Λα Καγιετάνα, στην επαρχία Σαν Βισέντε, κατέλαβε μια έκταση με την ελπίδα ότι ο ιδιοκτήτης της θα της επέτρεπε να τη νοικιάσει. Αντί γι' αυτό ο στρατός επιτέθηκε, σκοτώνοντας πολλούς αγρότες. Μέσα από αυτή την εμπειρία δημιουργήθηκε η UTC ( Έ ν ω σ η Εργατών της Υπαίθρου). Οι δυο παραπάνω οργανώσεις συνενώθηκαν αργάτερα και αποτέλεσαν το αγροτικό τμήμα του BPR (Επαναστατικό Λαϊκό Μπλοκ), τη μεγαλύτερη απ' όλες τις "λαϊκές οργανώσεις", και η οποία συνδεόταν με τους α42

ντάρτες του I'PL (Λαϊκές Απελευθερωτικές Δυνάμεις). Μ' άλλα λόγια υπάρχει μια ευθεία γραμμή που ενώνει την ποιμαντική δουλειά των Χ Κ Β με τις λαϊκές οργανώσεις κι από κει με τους Μαρξιστές αντάρτες. Οι λαϊκές οργανώσεις ήταν αυθεντικές αγροτικές οργανώσεις που έκφραζαν τις ελπίδες και τις διεκδικήσεις του λαού (π.χ. διοργάνωναν απεργίες και διαδηλώσεις για καλύτερα μεροκάματα και συνθήκες δουλειάς, προσδιορίζοντας και τον αριθμό των τορτίγιας (πίττες) και την ποσότητα των φ α σ ο λ ι ώ ν που έπρεπε να χορηγούνται στους εργάτες για τη διατροφή τους στο χ ώ ρ ο δουλειάς). Επίσης, τα μέλη των Χ Κ Β δεν αποχωρούσαν όταν οργανώνονταν στις λαϊκές οργανώσεις και συνέχιζαν να συμμετέχουν στις εβδομαδιαίες συναντήσεις και στη λειτουργία. Συχνά τα δυο είδη οργανώσεων αποτελούνταν από τους ίδιους ανθρώπους και ίσως να καθοδηγούνταν από τους ίδιους ηγέτες. Στα 1978 ο αρχιεπίσκοπος Ρομέρο έγραψε μια βαρυσήμαντη επιστολή με τίτλο " Η Εκκλησία και οι Λαϊκές Οργανώσεις", υποστηρίζοντας γενικά το δικαίωμα του λαού να συγκροτεί τέτοιου είδους οργανώσεις αλλά υποδεικνύοντας ταυτόχρονα ότι τα μέλη τους οφείλουν να αναγνωρίζουν και να τηρούν το διαχωρισμό ανάμεσα στις οργανώσεις αυτές και την εκκλησία. Το ίδιο το γεγονός ότι ο αρχιεπίσκοπος θεώρησε αναγκαίο να επισημάνει ro παραπάνω ζήτημα μάλλον δείχνει πως οι άνθρωποι στα χωριά έβλεπαν συχνά τη συμμετοχή τους στη Χ Κ Β και σε κάποια μαχητική οργάνωση σα να ήταν το ίδιο πράγμα. Και σίγουρα οι γαιοκτήμονες και οι στρατιωτικοί αντιμετώπιζαν την κατάσταση με ακριβώς αυτό το πνεύμα και στις αρχές του 1977 άρχισαν μια συστηματική επίθεση τόσο ενάντια στις λαϊκές οργανώσεις όσο και στο εκκλησιαστικό προσωπικό. Κάπου δώδεκα ιερείς και εκατοντάδες λαϊκοί που εργάζονταν για λογαριασμό της εκκλησίας δολοφονήθηκαν. Αυτή η εμπειρία ώθησε πολλούς ανθρώπους της εκκλησίας να ξεκινήσουν μια συστηματική καταγραφή των παραβιάσεων των ανθρώπινων δικαιωμάτων γύρω στα 1978, και να προχωρήσουν αργότερα στην παροχή προστασίας και ανθρωπιστικής βοήθειας σε διωκόμενους που προσπαθούσαν να ξεφύγουν από τη βία είτε του επίσημου κράτους ή των ταγμάτων θανάτου. Ο ρόλος του αρχιεπίσκοπου Ρομέρο ήταν να εκφράζει αυτά που έβλεπε να συμβαίνουν στα χωριά καθώς και 43

τα όσα μάθαινε από τους ίδιους τους αγρότες. Στη Νικαράγουα οι Χ Κ Β συμμετείχαν στον αγώνα ενάντια στο Σομόζα. Ένας εκπρόσωπος των Σαντινίστας είπε ότι οι Χ Κ Β ήταν σαν "λατομεία" για το FSLN. To CEPA (Κέντρο Αγροτικής Εκπαίδευσης), ένα πρόγραμμα της εκκλησίας για την εκπαίδευση στελεχών στην ύπαιθρο, λειτούργησε τελικά σαν σύνδεσμος με τους Σαντινίστας και ήταν ο πυρήνας του ATC (Σύνδεσμος Εργατών Υπαίθρου), που σήμερα αποτελεί το επίσημο σωματείο των αγρεργατών της Νικαράγουα. Στη Γουατεμάλα η CUC (Επιτροπή για την Ενότητα των Αγροτών), η μεγαλύτερη μαχητική οργάνωση της αγροτιάς, ήταν προϊόν εκκλησιαστικής δουλειάς, ενώ η Επιτροπή Δικαιοσύνης και Ειρήνης ήταν ένα δίκτυο παστόρων που πολλοί από αυτούς δούλευαν μέσα στις Χ Κ Β . Τόσο η CUC όσο και η Επιτροπή Δικαιοσύνης και Ειρήνης συμμετείχαν σε συνασπισμούς της αντιπολίτευσης. 5 4. Η Βραζιλία αποτελεί παράδειγμα ενός άλλου πολιτικού πλαισίου, καθώς αναδύεται τώρα μέσα από την εμπειρία της πιο ακραίας καταπιεστικής στρατιωτικής δικτατορίας. Οι εκτιμήσεις για τις δυνατότητες του "δημοκρατικού ανοίγματος" διαφέρουν αλλά η σημερινή κατάσταση έχει επιφέρει μια αλλαγή για τις Χ Κ Β και την εκκλησία, που αποτελούσαν ουσιαστικά τη μοναδική φωνή δημόσιας κριτικής για το Βραζιλιάνικο μοντέλο ανάπτυξης και το ανθρώπινο κόστος του στα τελευταία 15 χρόνια, και τη μοναδική διέξοδο έκφρασης μιας έστω φιμωμένης δυσφορίας. Καθώς οι στρατηγοί επέτρεψαν κάποια φιλελευθεροποίηση, εμφανίζεται τώρα μια επιστροφή στην πολιτική ζωή. Πολλά από τα μέλη των Χ Κ Β υποστηρίζουν το ΡΤ (Εργατικό Κόμμα) και αποτελούν ένα σημαντικό στοιχείο της αυξανόμενης δύναμής του. Ά λ λ α μέλη τείνουν προς την πιο "ρεαλιστική" μορφή αντιπολίτευσης που προβάλλει το PMDB (Κόμμα του Δημοκρατικού Κινήματος Βραζιλίας). Ό μ ω ς κάποιοι άλλοι, ιδιαίτερα κάποιοι πάστορες, παραμένουν πεισμένοι ότι αυτού του είδους η πολιτική συμμετοχή έχει μικρή αξία και πως η μόνη ουσιαστική δουλειά γίνεται στη βάση — μια τοποθέτηση που έχει δεχθεί κριτική σαν ρομαντικός basismo ("βασισμός") γιατί αγνοεί το ζήτημα της κρατικής εξουσίας. Ό μ ω ς συνολικά οι ΧΚΒ έχουν διαφοροποιηθεί και ο άμεσος πολιτικός τους αντίκτυπος έχει μάλλον μειωθεί. 6 44

5. Τέλος, από τον Ιούλη του 1979 οι Χ Κ Β στη Νικαράγουα βρέθηκαν να λειτουργούν μέσα σε μια επαναστατική προσπάθεια να οικοδομηθεί μια νέα κοινωνία. (Στην Κούβα δεν υπάρχουν Χ Κ Β , γιατί εκεί η εκκλησιαστική δραστηριότητα περιορίζεται στις εκκλησίες και το Κουβανέζικο Κομμουνιστικό Κόμμα ακολουθεί την " κ λ α σ ι κ ή " πολιτική, κυρίως γιατί η εκκλησία είχε λειτουργήσει σαν καταφύγιο για τους αντίπαλούς της επαναστάτες). Στη Νικαράγουα η ποιμαντική δουλειά των Χ Κ Β υποστηρίζουν την επαναστατική διαδικασία, την οποία θεωρούν σα μια (μερική) "μεσολάβηση" του Βασίλειου του Θεού. Αυτό δεν σημαίνει απόλυτη και άνευ όρων υποστήριξη του Μετώπου Σαντινίστα, αλλά οπωσδήποτε στην πράξη πρόκειται για μια ενεργή συνεργασία: πολλά μέλη των Χ Κ Β δουλεύουν δραστήρια στις μαζικές οργανώσεις, και μάλιστα υπάρχει μια τάση να επιλέγονται (με κοπτάτσια) τα λαϊκά στελέχη των Χ Κ Β για διάφορα πολιτικά καθήκοντα της επανάστασης. Σε ορισμένες περιπτώσεις παρατηρείται μια "λαϊκοποίηση" στο χ ώ ρ ο των Χ Κ Β καθώς μερικά από τα μέλη τους μετακινούνται από τη βιβλική-θρησκευτική κοσμοθεωρία προς τη Μαρξιστική, αλλά αυτό δεν αποτελεί τον κανόνα. Οι κατηγορίες ότι οι Χ Κ Β είναι δημιουργήματα και όργανα των Σαντινίστας και ότι αποτελούν μια " λ α ο κ ρ α τ ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α " είναι τελείως ψευδείς. Η. υποστήριξη που παρέχουν στην επανάσταση έχει φέρει τις Χ Κ Β και τους πάστορές τους σε σύγκρουση με τους Καθολικούς αρχιεπίσκοπους της Νικαράγουα, οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν τις ίδιες α π ό ψ α ς με τη Νικαραγουανή μπουρζουαζία. Α λ λ ά οι Χ Κ Β είναι αποφασισμένες να κρατήσουν αυτές ης συγκρούσεις μέσα στο "ενδοοικογενειακό" πλαίσιο της εκκλησίας και να αποφύγουν μια ολομέτωπη σύγκρουση εκκλησίαςεπανάστασης. Συμπεράσματα Οι Χ Κ Β στη Λατινική Αμερική σαν φαινόμενο αποτελούν μειοψ η φ ί α : γιατί πρόκειται μόνο για μια μειοψηφία ενοριών που χρησιμοποιούν την ποιμαντική μέθοδο των Χ Κ Β , και ακόμα κι εκεί μονάχα μια μειοψηφία του πληθυσμού συμμετέχει σ° αυτές. Για παράδειγμα, στο Αγκουιλάρες (στο Ελ Σαλβαδόρ) 45

μετά από τριαήμιαυ χρόνων εντατικής δουλειάς από μια με γάλη ομάδα Ιησουϊτών ο αριθμός εκείνων για τους οπο»ρι»<" το Ευαγγέλιο "σήμαινε κάτι" έφτανε μόλις τις 2.000 (σ" έναν πληθυσμό 30.000), και ο αριθμός των πραγματικά "προσηλυτισθέντων" υπολογιζόταν στους 400. 7 Στη Νικαράγουα σήμερα ο αριθμός των ενεργών μελών των Χ Κ Β θα πρέπει να είναι μόνο μερικές χιλιάδες. Ωστόσο, θα ήταν λάθος να σταθούμε μόνο στους ποσοτικούς υπολογισμούς. Τα μέλη των Χ Κ Β αποτελούν έναν πυρήνα κινητοποιημένων ανθρώπων που έχουν οργανωθεί και διατηρούν μια απόκρυφη πίστη κι ένα μεγάλο όραμα για τη ζωή τους και το μέλλον τους. Ό π ο υ έχει γίνει συστηματικά τέτοιου είδους δουλειά υπάρχει μια οργάνωση βάσης. Ηδη σε ορισμένες περιπτώσεις οι Χ Κ Β έχουν παίξει έναν θετικό ρόλο σε επαναστατικούς αγώνες, ιδιαίτερα στην Κεντρική Αμερική. Στην επίσημη ανακοίνωσή του για τη θρησκεία το Μέτωπο Σαντινίστα θα είχαν συμμετάσχει στην ανατροπή του Σομάζα "σε βαθμό πρωτοφανή για τα Επαναστατικά χρονικά της Λατινικής Αμερικής και ίσως όλου του κόσμου. Το γεγονός αυτό ανοίγει νέες και ενδιαφέρουσες προοπτικές για τη συμμετοχή των Χριστιανών σε επαναστάσεις οε άλλα μέρη, όχι μόνο στη φάση του αγώνα για την εξουσία αλλά και στη φάση της οικοδόμησης μιας νέας κοινωνίας." 8 Με βάση αυτή την εμπειρία, οι Σαντινίστας προσδιόρισαν σαφέστατα ότι η εχθρότητα προς τη θρησκεία δεν αποτελεί συστατικό του Σαντινισμού (και μάλιστα δηλώνουν ότι ο αθεϊσμός του Μαρξ ήταν προϊόν των εμπειριών της εποχής του, και όχι σταθερό συστατικό στοιχείο του Μαρξισμού - δίχως ν' αναφέρουν ονομαστικά τον Μαρξ). Είναι πολύ πιθανό ότι οι Χ Κ Β (και άλλες εκφάνσεις του Χριστιανισμού στη Λατινική Αμερική) σηματοδοτούν το ξεκίνημα μιας νέας εποχής στην ιστορία των σχέσεων ανάμεσα στο Μαρξισμό και τη θρησκεία. Οι άνθρωποι που έρχονται στον επαναστατικό αγώνα μέσω των Χ Κ Β διαθέτουν ένα πλούσιο σύστημα συμβόλων για την ερμηνεία αυτού του αγώνα. Το σημείο αναφοράς τους είναι ο pueblo, ο λαός (που είναι και βιβλική έννοια) και όχι απλώς μια αναλυτική σ ύ λ λ η ψ η όπως το προλεταριάτο. Τα σύμβολα της "Εξόδου" και της "Βασιλείας" θέτουν τα γεγονότα σε μια 46

πολύ ευρύτερη προοπτική, ενώ το βασικό σχήμα θάνατος/ανάσταση, συνδέει τη ζωή του ατόμου — και την πρόθεσή του να τη θυσιάσει αν χρειαστεί — με το παράδειγμα του Χριστού. Ο αρχιεπίσκοπος Ρομέρο είπε: " Α ν με σκοτώσουν θα αναστηθώ μέσα στον Σαλβαδοριανό λαό". Κι αυτό δεν ήταν απλώς μια πολιτική δήλωση, γιατί η πίστη του στην ανάσταση ήταν απολύτως ορθόδοξη. Και η δύναμη αυτής της δήλωσης ανάμεσα στους Κεντροαμερικάνους έγκειται ακριβώς στο ότι συνδέει τη χριστιανική πίστη μέσω της ανάστασης με τους αγώνες του λαού. Από το Μαρξισμό οι άνθρωποι αποκομίζουν μια μεθοδολογία για να αναλύουν την κίνηση των δυνάμεων στην κοινωνία, για να οργανώνονται, για να προχωρούν σε δράση και να εκτιμούν τα αποτελέσματά της, για να διατηρούν μπροστά τους το στόχο της κατάληψης της εξουσίας για να επιφέρουν την κοινωνική αλλαγή. Κι όμως ο λόγος που προτιμούν παραμένει ο "ουτοπικός" λόγος του Χριστιανισμού, παρά η "επιστημονική" γλώσσα του Μαρξισμού. 9 Τ ο μέλλον της Λατινικής Αμερικής δεν θα είναι αναγκαστικά μια γενίκευση της Κεντροαμερικάνικης εμπειρίας. Για παράδειγμα, στη Βραζιλία ορισμένοι ελπίζουν ότι οι Χ Κ Β θα διαμορφώσουν μαζικά ειρηνικά κινήματα πίεσης που θα επιφέρουν αλλαγές. Αυτό που πάντως είναι καθαρό είναι πως το μέλλον θα φέρει νέες συγκρούσεις και οι Χ Κ Β θα αναδειχθούν σαν σημαντικοί πρωταγωνιστές. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: 1. Οι αρχικές ρίζες των ΧΚΒ δεν είναι επακριβώς γνωστές. Κάποια δουλειά ΧΚΒ γινόταν στη Βραζιλία τουλάχιστον γύρω στα 1963. Η δουλειά μιας ομάδας ιερέων από το Σικάγο με ηγέτη τον Λέο Μέηχον στο Σαν Μιγκελίτο του Παναμά από το 1963 και μετά αποτέλεσε το μοντέλο για εκατοντάδες Βορειοαμερικάνους ιεραπόστολους, που επισκέπτονταν τον Παναμά καθ' οδόν και συχνά χρησιμοποιούσαν τις μεθόδους που έβλεπαν εκεί στη δική τους δουλειά. 2. Ήταν στη δεκαετία του 1970 όπου για πρώτη φορά γυναίκες θεολόγο· επεσήμαναν τα στερεότυπα των δυο φύλων που προβάλλει η Βίβλος. 3. Ο Πάουλο Φρέϊρε συνδεόταν με προοδευτικές ομάδες στη Βραζιλί/ι στα τέλη της δεκαετίας του '50 και σης αρχές της δεκαετίας του '60. Ο συντάκτης αυτού του άρθρου συμμετείχε σ' ένα σεμινάριο μ£ θέμα "Σι>47

νειδητοηοίηση και Ευαγγελική κατήχηση", που διοργάνωσε ο Φρέϊρε το 1969 στη Χιλή. Ορισμένοι συνεργάτες του Φρέϊρε συμμετείχαν στην ομάδα εμπειρογνωμόνων που βοήθησαν στη σύνταξη των κειμένων της συνόδου των καθολικών επίσκοπων στο Μεντελλίν (1968), εισάγοντας έτσι τη Φρεϊριανή ορολογία στον επίσημο Καθολικό λόγο. 4. Η υπόθεση αυτή δεν ξεκαθαρίστηκε ποτε, πιθανότατα τι ένας από τους υπεύθυνους ήταν ένας γαιοκτήμονας που ήταν εξάδελφος του στρατηγού Ταρίχος. Η σύγκρουση εκκλησίας-κράτσυς ήταν κάπως τεχνητή, γιατί η εκκλησία δεν ήταν ο μέγας υπέρμαχος των φτωχών, ούτε και η ποπουλιστική κυβέρνηση Τορίχος εμφανιζόταν σαν αδίστακτος καταπιεστής τους. 5. Για μια λεπτομερή περιγραφή βλ. Phillip Berryman, H e Religions Root* of Rebellion: Christians in Central American Revolutions (Maiyknoll, N.Y.: Orbis Prat, 1084). 6. Βλ. Scott Main waring, "The Catholic Church, Popular Education, and Political Change in Brazil", Journal of Interamerican Studies and World Attain, February 1984, σ.σ. 97-124. 7. ECA Editorea, Rutllio Grande, Martis de la Evangelizacion Rural en D Salvador (San Salvador: UCA Editor*», 1978) σ. 80. 8. "Comunicado oficid de la Dirrecion Nacional del FSLN Solve la Religion" Banicada (Managua), 7-10-1980. 9. Ο δημοσιογράφος Κλίφφορντ Κράουζε, που επισκέφτηκε περιοχές του Ελ Σαλβαδόρ που ελέγχονταν από τους αντάρτες, διαπίστωσε προς μεγάλη του έκπληξη την ύπαρξη ισχυρού θρησκευτικού αισθήματος. Το άρθρο του έφερε τον υπότιτλο "Η Βίβλος τους είναι η Βίβλος", The Nation, 3-7-1982, σσ. 7-10.

48

ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΕΔΑΦΟΣ: ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΉ ΘΕΟΛΟΠΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΑΣΙΑ

των Junes Ε. Palm Χι Elizabeth Μ. Bounds* Στον πόλεμο απαντάμε με τη ζωή Σ η ς σφαγές με την ορμή της δικαιοσύνης Στην ανισότητα με αστροπελέκια λευτεριάς Ανοίγουμε το δρόμο για να ετοιμαστεί το έδαφος για τον καρπό του λαού μας. Αυτά τα λόγια από το στόμα Φιλιππινέζων γυναικών μας δείχνουν ότι κάποια νέα θεολογική δραστηριότητα βρίσκεται σ' εξέλιξη σήμερα στην Ασία. Ο χώρος αυτής της νέας θεολογικής δραστηριότητας δεν είναι ο καθεδρικός ναός ή η σχολική αίθουσα αλλά τα ρυζοχώραφα, οι φτωχογειτονιές των πόλεων, οι φυλακές. Και εκείνο που δίνει σ χ ή μ α και μ ο ρ φ ή σ' αυτή τη θεολογία είναι ο αγώνας για έναν π ι ο δίκαιο και ανθρώπινο κόσμο. Πρέπει όμως να πούμε ότι πρόκειται για τη θεολογία μιας μειοψηφίας της μειοψηφίας. Ο ι Χριστιανοί αντιπροσωπεύουν λιγότερο από το 2% του σ υ ν ο λ ι κ ο ύ πληθυσμού της Ασίας. Σχεδόν το 50% αυτού του 2 % βρίσκεται σε μια μόνο χ ώ ρ α , στις Φιλιππίνες. Έτσι σε σχετικούς αριθμούς, ο Χριστιανισμός δεν φαίνεται να είναι ιδιαίτερα σημαντικό * Ο James Ε. Palm είναι διευθυντής του Stony Paint Centre, ενός κέντρου επιμόρφωσης της Πρεσβυπριανής Εκκλησίας των ΗΠΑ. 'Εζησε και εργάσθηκε επί 18 χρόνια στις Φιλιππίνες. Η Bisabeth Μ. Bounds ecvta σπουδάστρια του Union Ideological Seminaiy στη Ν. Υόρκη, και μέλος του γραφείου Γυναικείων Υποθέσεων Ανατολικής Ασίας και Ειρηνικού, του Εθνικού Συμβουλίου των Εκκλησιών του Χριστού (ΗΠΑ). 49

στοιχείο στην Ασία. Ωστόσο, σε απόλυτους αριθμούς η κατάσταση είναι τελείως διαφορετική. Υπάρχουν πάνω από 100 εκατομμύρια Χριστιανοί στην Ασία, από τους οποίους τα 14 εκατομμύρια ζουν στην Ινδία και πάνω από 17 εκατομμύρια στην Ινδονησία. Ο Χριστιανισμός δεν είναι με καμιά έννοια κάτι καινούργιο για την Ασία. Σ ύ μ φ ω ν α με την παράδοση ο Χριστιανισμός διαδόθηκε εκεί από τον Απόστολο Θωμά το 52 μ.Χ. και γενικά θεωρείται ότι περί το έτος 200 η ορθόδοξη εκκλησία είχε εδραιωθεί στη Νότια Ινδία, ενώ το 653 μ.Χ. οι πρώτοι Νεστοριανοί ιεραπόστολοι έφταναν στην Κίνα. Ό μ ω ς η κύρια διείσδυση του Χριστιανισμού έλαβε χ ώ ρ α σε συνδυασμό με τον ιμπεριαλιστικό επεκτατισμό των δυνάμεων της Δύσης, κατά τους δυο τελευταίους αιώνες. Έτσι ο Καθολικισμός εμφανίστηκε με τους Γάλλους και τους Ισπανούς, ενώ ο Προτεσταντισμός με τους Ολλανδούς, τους Ά γ γλους, τους Γερμανούς και τους Αμερικάνους. Μετά τον Β" Παγκόσμιο Πόλεμο η αποικιοκρατία τοπικά τερματίστηκε, αλλά μια ά λ λ η μ ο ρ φ ή ιμπεριαλισμού στο χ ώ ρ ο των πολιτιστικών και οικονομικών σχέσεων συνεχίστηκε. Στη δεκαετία του 1960, το αναπτυσσόμενο αίσθημα για εθνική ανεξαρτησία στην Ασία και ο πόθος για αυτονομία από τη Δύση, οδήγησε τους Ασιάτες Χριστιανούς στην προσπάθεια προσδιορισμού της ιδιαιτερότητας του Ασιατικρύ Χριστιανισμού και των δυνατοτήτων να χαράξει μια δική του πορεία. Από θεσμική άποψη, αυτή η π ρ ό κ λ η σ η σήμανε το τέλος του άμεσου ελέγχου των Ασιατικών εκκλησιών από τα Βορειοαμερικάνικα Προτεσταντικά κέντρα. Μια νέα εποχή αμοιβαιότητας ανέτειλε - μιας αμοιβαιότητας όμως που είναι ακόμη σημαδεμένη από άνισες οικονομικές σχέσεις. Η ανάπτυξη και η δ ι α μ ό ρ φ ω σ η της εκκλησίας, και της θεολογίας της, στην Ασία έχει ακολουθήσει δυο κύριους δρόμους. Ο ένας ήταν "συναισθηματικός, συντηρητικός, ατομικιστικός και απόκοσμος, δίνοντας έμφαση στην ατομική ευλάβεια και αγνοώντας την αησότητα και την αδικία στην Ασιατική κοινωνική πραγματικότητα." 1 Σύμφωνα με τα λόγια του Τζέφρι Αμπαγιασεκέρα από τη ΣριΛάνκα: 50

"Οι εκκλησίες και οι Χριστιανοί στην Ασία είναι κατά κύριο λόγο το προϊόν της ιεραποστολικής δουλειάς κατά την περίοδο της αποικιοκρατίας... Η στάση μας μέχρι σήμερα ήταν να υποστηρίξουμε τη διατήρηση του itatui quo." 2 Αυτή η συντηρητική τάση παραμένει ισχυρή και συνεχίζει να δυναμώνει, τροφοδοτούμενη με χρήματα και υποστήριξη από συντηρητικούς ευαγγελικούς κύκλους των Βορειοαμερικάνικων εκκλησιών. Α λ λ ά υπάρχει και μια ά λ λ η φ ω ν ή του Ασιατικού Χριστιανισμού — μια δυνατή κι επίμονη φ ω ν ή . Είναι η φ ω ν ή εκείνων που, αναγνωρίζοντας τη μ ε ι ο ψ η φ ι κ ή τους θέση, επέλεξαν να ενεργοποιηθούν στον αγώνα για τα δίκια της πλειοψηφίας, για το 85% του πληθυσμού της Ασίας που είναι φ τ ω χ ο ί , ανίσχυροι και περιθωριοποιημένοι. Συμμετέχοντας στη φ τ ώ χ ε ι α και τα βάσανά τους, αλλά και στον αγώνα τους για μια πιο δίκαιη και ανθρώπινη κοινωνία, αυτοί οι Ασιάτες Χριστιανοί δημιουργούν μια νέα θεολογία. Μπορεί να μην είναι η θεολογία της πλειονότητας των εκκλησιών, αλλά πάντως μιλάει για τις ελπίδες και τους αγώνες της π λ ε ι ο ψ η φ ί α ς των ανθρώπων. Με μια έννοια πρόκειται πραγματικά για μια "θεολογία του λαού". Δυο θεμελιώδεις καταστάσεις καθορίζουν το πλαίσιο διαμόρφωσης αυτού του νέου θεολογικού στοχασμού στην Ασία. Η μία είναι οι δομικές ανισότητες που κυριαρχούν σ ' αυτή την περιοχή του κόσμου, και η ά λ λ η η θρησκευτική π ο λ υ φ ω ν ί α . Οι δομικές ανισότητες πηγάζουν από μια π ό λ ω σ η , τόσο στο οικονομικό όσο και στο πολιτικό επίπεδο, η οποία εκδηλώνεται με τη συγκέντρωση της πολιτικής εξουσίας στα χέρια μιας μικρής άρχουσας ελίτ από τη μια, και τη φ τ ώ χ ε ι α και εξαθλίωση της μάζας του πληθυσμού που έρχεται σε χτυπητή αντίθεση με τη χ λ ι δ ή των λ ί γ ω ν . Τέτοιες δομικές ανισότητες δεν αποτελούν βέβαια χαρακτηριστικό μόνο της Ασίας, αλλά παρατηρούνται σ ' όλες τις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Το ά λ λ ο στοιχείο όμως, δηλαδή, η ποικιλία των θρησκειών, είναι περισσότερο, μια ιδιομορφία της περιοχής. Εδώ συναντάμε μερικές από η ς αρχαιότερες θρησκείες του κόσμου, και οι θρησκευτικές δοξασίες διαπερνούν τις κοινωνίες κατά τέτοιο τρόπο ώστε είναι σχεδόν αδύνατο να διαχωριστεί η θρησκεία από την καθημερινή ζωή. Οι δομικές ανισότητες σχετίζονται κατά πρώτο λ ό γ ο με 51

την καταστροφική επίδραση του αποικισμού, που υπέστη ολ ό κ λ η ρ η η περιοχή με εξαίρεση την Ταυλάνδη, και του νεοαποικισμού, που δεν άφησε καμιά Ασιατική χ ώ ρ α ανέπαφη. Επιπλέον, τα στρατιωτικά καθεστώτα ή/και οι αυταρχικές κυβερνήσεις αποτελούν τον κανόνα σ ' ο λ ό κ λ η ρ η την ήπειρο. Για τις περισσότερες χώρες αυτά τα καθεστώτα σημαίνουν έλεγχο των μέσων ενημέρωσης, κατάργηση των δικαιωμάτων οργάνωσης και απεργίας των εργαζόμενων, συλλήψεις, βασανιστήρια και φ υ λ ά κ ι σ η όσων αρνούνται να υποταχτούν ή τολμούν να αγωνίζονται ενάντια στην αδικία. Επίσης, για πολλές χώρες, σημαίνει δυσανάλογα υπέρογκες δαπάνες για στρατιωτικούς σκοπούς, σε βάρος των κοινωνικών υπηρεσιών και βασικών ανθρώπινων αναγκών. Έ ν α ς τρίτος παράγοντας, που σχετίζεται με την κοινωνικο-οικονομική και πολιτική κατάσταση στην Ασία είναι η εισβολή της τεχνολογίας. Η "εισβολή" αυτή ό χ ι μόνο εξουδετέρωσε το κύριο πλεονέκτημα που διέθεταν οι Ασιατικές χώρες — το ανθρώπινο δυναμικό — αλλά έφερε μαζί της τη μόλυνση του περιβάλλοντος και διάφορες πολιτιστικές παραμορφώσεις. Έ ν α τέταρτο στοιχείο είναι η καταπίεση των γυναικών και η αντιμετώπισή τους σαν κατώτερα όντα. Εν μέρει τούτο πηγάζει από έθιμα και πρακτικές που ανάγονται στα βάθη της θρησκευτικής και πολιτισμικής ιστορίας των λ α ώ ν , αλλά με την έλευση του καπιταλισμού και του εκσυγχρονισμού "η καταπίεση των γυναικών έγινε ακόμα πιο εμφανής με την απουσία τους αχό τους χώρους λήψης αποφάσεων ακόμα και σε ζητήματα που έχουν άμεσες επιπτώσεις στη ζωή τους." 3 Χαμηλά μεροκάματα, σεξουαλική εκμετάλλευση και άθλιες συνθήκες δουλειάς αποτελούν την κοινή μοίρα της συντριπτικής π λ ε ι ο ψ η φ ί α ς των γυναικών στους "εκσυγχρονισμένους" τομείς των κοινωνιών στην Ασία. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο άρχισε να διαμορφώνεται στη δεκαετία του 1970, μια νέα θεολογία που αναφερόταν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης και πολιτικής απελευθέρωσης. Ί σ ω ς όμως θα ήταν πιο σωστό να μιλάμε όχι για μια αλλά για περισσότερες νέες θεολογίες. Γιατί ένα από τα χαρακτηριστικά αυτής της εξέλιξης είναι η π ο ι κ ι λ ί α και η π ο λ υ μ ο ρ φ ί α . Οι 52

θεολογίες της απελευθέρωσης στην Ασία είναι συγκυριακές θεολογίες, δηλαδή εμφανίζονται μέσα στις ιδιαίτερες συνθήκες π ο λ ύ συγκεκριμένων σ υ γ κ υ ρ ι ώ ν και διαμορφώνονται από εκείνους που παίρνουν π ο λ ύ σοβαρά την ιδιαιτερότητά τους. Έ τ σ ι όπως η κάθε συγκυρία είναι διαφορετική, διαφορετικός είναι και ο θεολογικός στοχασμός που προέρχεται από την αντιμετώπισή της. Μια θεολογία της απελευθέρωσης σ η ς Φιλιππίνες, για παράδειγμα, θα είναι διαφορετική από εκείνη στην Ταϊβάν, και αυτή με τη σειρά της θα είναι διαφορετική από εκείνη που συναντάμε στην Κορέα. Έ τ σ ι , στις Φιλιππίνες όπου η απελευθέρωση αντιμετωπίζεται κυρίως σαν πολιτικό και οικονομικό πρόβλημα, η εμφανιζόμενη θεολογία αποκαλείται "θεολογία του α γ ώ ν α " . 4 Στην Ταϊβάν, όπου υπάρχουν ελάχιστες δυνατότητες πολιτικής έκφρασης, η εμφανιζόμενη θεολογία ονομάζεται "θεολογία της αδυναμίας", η οποία προβάλει "τη δύναμη της αδυναμίας" όπως στο Κινέζικο λαϊκό παραμύθι " Τ α δάκρυα της κυράς Μενγκ". 5 Στην Κορέα όπου παρατηρείται μια προσπάθεια να επανακτηθεί μια επαφή με τις ιστορίες του " κ ο σ μ ά κ η " , του μιντζούνγκ, που έχει υποστεί αιώνων καταπίεση δίχως όμως να χάσει την ικανότητά του να παλεύει και να ελπίζει, η εμφανιζόμενη θεολογία λέγεται "θεολογία μιντζούνγκ". 6 Ωστόσο, παρόλο που υπάρχουν πολλές φωνές και διαφορετική έμφαση, καθώς και ορισμένες έντονες διαφορές αντίληψης στις θεολογίες απελευθέρωσης που εμφανίζονται στην Ασία, υπάρχουν και αρκετές ομοιότητες. Ί σ ω ς η πιο σημαντική βρίσκεται στη μέθοδο άσκησης της θεολογίας. Και η μεθοδολογία δεν είναι μια αφηρημένη έννοια αλλά ο κεντρικός πυρήνας κάθε απελευθερωτικής πρακτικής. Σε πολιτισμούς μάλιστα όπου ο τρόπος ζωής ή δράσης είναι άρρηκτα δεμένος με το σκοπό, το στόχο, αυτή " η ασιατική μέθοδος άσκησης της θεολογίας", όπως διατείνεται και ο Αλίσιος Πίερις "είναι αυτή τούτη η Ασιατική Θεολογία". Ακολουθώντας την ανάλυση του Κάρλος Αμπεσάμις και μιας ομάδας Φιλιππινέζων στελεχών της βάσης, επιλέξαμε έξι σημεία για να περιγράψουμε τη μεθοδολογία της Ασιατικής θεολογίας της απελευθέρωσης: (1) η εμπειρία της σημερινής ζωής, (2) κοινωνικο οικονομική ανάλυση, (3) ευαγγελική-ιστορική πίστη, (4) διάλογος με άλλες θρησκείες και δοξασίες, (5) οράματα και πράξη μετασχηματισμού, και (6) επιλογή υπέρ 53

των φ τ ω χ ώ ν / ο ι φ τ ω χ ο ί ως φορείς. 7 Για όλες τις θεολογίες της απελευθέρωσης το σημείο εκκίνησης είναι η συγκεκριμένη ιστορική κατάσταση, οι συγκεκριμένες συνθήκες ζωής των φ τ ω χ ώ ν μαζών, και η Ασιατική θεολογία της απελευθέρωσης βρίσκεται γερά ριζωμένη στην κοινωνικο-οικονομική πραγματικότητα της Ασίας και στην Ασιατική κουλτούρα. Έ τ σ ι το μεγαλύτερο μέρος της παραδοσιακής θεολογίας, της "συσκευασμένης" στη Δ ύ σ η χάνει τη σημασία του και αναζητούνται νέες μορφές που ανταποκρίνονται σε εμπειρίες αντί στους κανόνες κάποιου δόγματος. Το πρώτο βήμα είναι "μια μακρά στοχαστική ματιά" στη ζ ω ή και την ιστορία της Ασίας, λαμβάνοντας υπόψη την επίδραση της Δύσης, τη δύναμη των α υ τ ό χ θ α ί ω ν Ασιατικών πολιτισμών, τη φτώχεια, και τους αγώνες. Η βάση του θεολογικού στοχασμού είναι η εμπειρία της καθημερινής ζωής του λαού, που εντοπίζεται στους τρόπους διαβίωσης ή επιβίωσης. Αυτές οι θεωρήσεις γίνονται το αντικείμενο ενός βαθύτατου διαλογισμού μέσω της σωματικής αίσθησης, της συνολικής ανθρώπινης αντίδρασης. Πρόκειται για "όλα όσα κάνουμε, όλα όσα μας συμβαίνουν — ερωτοτραπώντας και ζευγαρώνοντας, γελώντας και κλαίγοντας, παράγοντας και καταναλώνοντας, αγοράζοντας και πουλώντας, σχεδιάζοντας και οργανώνοντας." 8 Η Κορεάτικη έννοια του " Χ α ν " ίσως εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο την πολυσύνθετη υ φ ή της ζωής από τη σκοπιά των φ τ ω χ ά \ . Το " Χ α ν " είναι " η απωθημένη, συσσωρευμένη, συμπυκνωμένη εμπειρία της καταπίεσης" όπως βιώνεται τόσο από το άτομο όσο και από την κοινωνική ομάδα, όπως βιώθηκε και βιώνεται τόσο στην ιστορία όσο και στην παρούσα στιγμή. 9 Αυτή η εμπειρία περικλείει όχι μόνο την ανίσχυρη επίγνωση της υποταγής και της φτώχειας αλλά και τη δύναμη αντίστασης και επιβίωσης. Από αυτό το θεμελιακό σημείο, η Ασιατική θεολογία της απελευθέρωσης προχωρά σε μια συστηματική ανάλυση της κοινωνικής πραγματικότητας, έτσι ώστε, όπως λέει ο ΑμπεσάPiC, "να κατανοηθούν οι κρυμμένες δυνάμεις που επιδρούν στην ανθρώπινη ζωή και κοινωνία, και οι οποίες χωρίς ανάλυση (παραμένουν) 54

κρυμμένες από τη συνείδηση μας μέσα στη ροή της καθημερινότητας." Κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ι κ ά , π ο λ ι τ ι κ ά , ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά και ιστορικά στοιχεία ανάλυσης χρησιμοποιούνται για να εξεταστούν και να περιγραφ ο ύ ν οι δομές της καταπίεσης. Οι " π ρ ο σ ω π ι κ ο ί και ψυχοπνευματικοί παράγοντες" δεν αγνοούνται, α λ λ ά η έ μ φ α σ η δίνεται στην " κ ο ι ν ω ν ι κ ή και κ ο ι ν ω ν ι κ ο π ο λ ι τ ι κ ή δ υ ν α μ ι κ ή " . Το Κακό, σίγουρα, βρίσκεται στην ατομική αμαρτία, α λ λ ά είναι ιδιαίτερα εμφανές στις δομές της κοινωνίας όπου πρέπει να εκτεθεί και να αντιμετωπιστεί. Έ χ ο ν τ α ς σα στόχο την " κ ρ ι τ ι κ ή επεξεργασία" που θα οδηγήσει από " μ ι α κριτική διατύπωση α λ η θ ε ι ώ ν π ο υ έχουν ήδη α π ο κ α λ υ φ θ ε ί " σε " ζ ω τ ι κ ή δράση", η μέθοδος ανάλυσης του Αμπεσάμις περιέχει, π ρ ο φ α ν ώ ς , δάνεια από τον Μαρξισμό. Ωστόσο, π ο λ λ ο ί Ασιάτες Χριστιανοί τονίζουν ότι αυτή η ανάλυση χρησιμοποιείται μόνο σαν εργαλείο " π ο υ πρέπει να δοκιμαστεί στη ζ ω ή και στις συγκεκριμένες εμπειρίες" και δεν προϋποθέτει "στράτευση" στο χ ώ ρ ο της Μαρξιστικής κοσμοθεωρίας. Π α ρ ό λ ο που ορισμένοι Χριστιανοί είναι ανοιχτά μαρξιστές, υπάρχουν ά λ λ ο ι , ιδιαίτερα στην Κορέα, όπου η λέξη "μαρξιστής" αποτελεί κατηγορία ισοδύναμη με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας, π ο υ φροντίζουν να διαχωρίζουν π ο λ ύ ξεκάθαρα τους στόχους τους από εκείνους των μαρξιστών. Ορισμένοι Ασιάτες ασκούν κριτική στο Δ υ τ ι κ ό πνεύμα της Μαρξιστικής σκέψης, υπογραμμίζοντας τη δυιστική φ ι λ ο σ ο φ ί α ενός δογματικού μαρξισμού που περιφρονεί την Α σ ι α τ ι κ ή πολιτιστική κληρονομιά. Έ τ σ ι , σημειώνει ο Αλοίσιος Πίερις, μια "θεόπραξις" της απελευθέρωσης στην Ασία η οποία χρησιμοποιεί μόνο μαρξιστικά εργαλεία κοινωνικής ανάλυσης θα παραμείνει "αποκομμένη, μη-Λ<τιατική και αναποτελεσματική, και δενθαμπορέοει να λΕΐτ»ι<|>γήαει εάν δεν Ενσωματώνει τα εργαλεία της ψυχολογικής ενδοσκόπησης που α^ικάλυψαν και διαμόρφωσαν οι σοφοί μας."'0 Το τελικό κριτήριο πρέπει να είναι το κατά π ό σ ο μια ανάλυση μπορεί να φωτίσει τον αγώνα και τη ζ ω ή των καταπιεσμένων καθώς και να βοηθήσει στην προσπάθεια για μια π ι ο ανθρώπι55

νη ζωή. Η απελευθερωτική πρακτική στηρίζεται επίσης και από μια ευαγγελική πίστη που συνδέει την πολιτική με τη θεολογία. Οι ιστορίες από τη Βίβλο παρέχουν εικόνες και σύμβολα για τους αγώνες στην Ασία. Στην Κορέα, κατά την Ιαπωνική κατοχή, οι Χριστιανοί έβλεπαν την " Έ ξ ο δ ο " σαν ένα σύμβολ ο των ελπίδων τους. Οι Χριστιανοί στις Φιλιππίνες επίσης χρησιμοποιούν την ιστορία αυτή για να περιγράψουν τον πρόεδρο Μάρκος και το καθεστώς του σαν σύγχρονους Φαραώ. Στη Νέα Ζηλανδία, λευκοί και Μαόρι Χριστιανοί διέκοψαν την τελετή στην επέτειο υπογραφής συνθήκης με τη Βρετανία, απαγγέλοντας από το Βιβλίον του Ά μ ο ς (μισώ, απεχθάνομαι τις γιορτές σας). Οι Μπουράκου, η καταπιεσμένη κάστα της Ιαπωνικής κοινωνίας, χρησιμοποιούν το ακάνθινο στεφάνι της σταύρωσης σαν σύμβολο του απελευθερωτικού τους κινήματος. Επιπλέον, η Ρουθ, η Ρηχάβ, η Μάρθα και η Μαρία έχουν χρησιμεύσει σαν πρότυπα απελευθέρωσης για τις γυναίκες της Ασίας. Α λ λ ά οι Ασιάτες αγωνιστές της απελευθέρωσης, αντιλαμβάνονται ότι το μεγαλύτερο μέρος αυτής της θεολογίας έχει έρθει από τη Δύση, προχωρούν και σε μια ερμηνευτική "καχυποψίας" απέναντι στα βιβλικά κείμενα. Έ ν α είδος αντιπαραβολής γίνεται ανάμεσα στην πραγματικότητα της σημερινής ζωής στην Ασία και την ιστορία πίστεως που εμπεριέχουν η Βίβλος. Η ιστορία του Ισραήλ μελετάται στο βαθμό που καταδείχνει ότι και οι Ασιάτες οφείλουν να έχουν συναίσθηση της δικής τους ιστορίας. Έτσι οι ιστορίες της Βίβλου αποκτούν την ιδιότητα ενός καταλύτη της αλλαγής, καθώς το κείμενο "επανανακαλϋπτεται και επανερμηνεΰεται μέσα στη συγκυρία του ανθρώπινου αγώνα για πολιτισμική και πολιτική απελευθέρωση σήμερα." 1 1 (Οι Ασιάτες θεολόγοι της απελευθέρωσης φαίνεται ότι θα συμφωνούσαν με τον Τζέσση Τζάκσον που δηλώνει ότι "το κείμενο έξω από συγκυρία είναι π ρ ό σ χ η μ α ! " 1 3 Έ ν α πρόσχημα για να διαιωνίζουν την κυριαρχία τους και την καταπίεση εκείνοι που βρίσκονται στην εξουσία.) Αυτό που καθορίζει τη δράση και τη σκέψη των πιστών είναι η ζωή, ο θάνατος και η ανάσταση του Ιησού όπως επα56

νερμηνεύονται στο φ ω ς των σημερινών βασάνων και αγώνων των φ τ ω χ ώ ν και περιθωριοποιημένων μαζών. 0 Ιησούς αντιπροσωπεύει την προτίμηση του Θεού για τους φ τ ω χ ο ύ ς και κατατρεγμένους. Συμμετέχοντας στη φ τ ώ χ ε ι α τους και στους αγώνες τους, συναντά κανείς τον ίδιο το Χριστό. Γίνεται μια έντονη προσπάθεια να ανακαλυφθεί το "Ασιατικό π ρ ό σ ω π ο " του Χριστού, και, με δοσμένη τη σημερινή πραγματικότητα στην Ασία, το πρόσωπο αυτό εντοπίζεται στο χ ώ ρ ο των φτωχών, των περιθωριοποιημένων, των καταπιεσμένων. "Οι φτωχοί", γράφο ο Λεβί Ορασιάν, "συμβολίζουν το ίδιο το σώμα του Θεού στον κόσμο — το σώμα εκείνο που ενάντιά του στρέφονται και το κτυπούν όλες οι οικονομικές και κοινωνικές αδικίες, όλες οι πράξεις βίας και τα βασανιστήρια, κάθε μορφή ανθρώπινης καταπίεσης. Ο Ιησούς δεν χρησιμοποιούσε απλώς ένα σχήμα λόγου όταν έλεγε. "Αν βλάψατε έναν ®τό τους φτωχούς μου φίλους, τότι έχετε βλάψει εμένα."" 13 Στην απελευθερωτική τους πρακτική οι Χριστιανοί στην Ασία αντιμετωπίζουν με σοβαρότητα τις Ασιατικές θρησκείες και τις λαϊκές παραδόσεις. Σ ύ μ φ ω ν α με την Φιλιππινέζα θεολόγο Βιρτζίνια Φαμπέλλα, η Χριστιανική θεολογία "δεν μπορεί να αγνοήσει τις κοσμοθεωρίες, τις θρησκευτικές εμπειρίες, την πολιτισμική κληρονομιά και -ας προσδοκίες που έχουν προσφέρει σε αναρίθμητα εκατομμύρια σοφία, ενότητα, δύναμη και νόημα στη ζωή καθώς και έμπνευση για τους αγώνες τους για το πλήρες ανθρώπινο ιδανικό." 1 4 Μια θεολογία που αδυνατεί να ενσωματώσει τα πολιτισμικά δημιουργήματα και τη θρησκευτική ιστορία ενός λαού, αποτελεί μια "ατομική ενδοσκοπική πολυτέλεια", μια θεολογία δίχως ρίζες. Μια τέτοια θεολογία δεν θα μπορούσε ποτέ να ανταποκριθεί στα οράματα των λ α ώ ν της Ασίας, ούτε να τους παρακινήσει σε δράση. Ο απαραίτητος αυτός διάλογος με τις άλλες θρησκείες της Ασίας εμπεριέχει μια προσπάθεια ανακάλυψης του "απελευθερωτικού πυρήνα", του κεντρικού θέματος του μετασχηματισμού του κόσμου, στις άλλες θρησκευτικές παραδόσεις. Οι περισσότερες Ασιατικές θρησκείες, γράφει ο Αλοίσιος 57

Πίερις, περιέχουν "ένα μέλλον που είναι απτό ως παρούσα στιγμή της πλήρους ανθρώπινης απελευθέρωσης". 1 5 Η απελευθέρωση νοείται, έτσι, σαν απελευθέρωση από τον εγωισμό τόσο σε κάθε ξεχωριστό άτομο όσο και στην κοινωνία συνολικά. Στον Βουδισμό, για παράδειγμα, η ριζική κοινωνική α λ λ α γ ή μπορεί να επιτευχθεί με την κατάργηση, όχι της φτώχιας αλλά της πλεονεξίας, με την δημιουργία μιας κοινότητας που θα βασίζεται σε μια πραγματική αμοιβαιότητα. Η Ινδουϊστική θεολογία προβάλλει τη μ ο ρ φ ή του Αρταναρεισβάρα, μια αρσενική-θηλυκή θεότητα που εκφράζει τόσο τον ανδρικό Σίβα (απόλυτη αγάπη) και τη γυναικεία Σάκτι (απόλυτη δύναμη) παρέχοντας έτσι τη δυνατότητα "να γεννώνται μη-δυιστικοί, μη ανταγωνιστικοί τρόποι σκέψης και δράσης." 1 6 Η μονιστική φ ύ σ η αυτών των κοσμοθεωριών, όπου το υλικό και το πνευματικό, το υποκείμενο και το αντικείμενο, δεν θεωρούνται ξεχωριστές, ανταγωνιστικές ενότητες, μπορεί να αποτελέσει τη βάση μιας κριτικής της Δυτικής επιστημονικής γνώσης και τεχνολογίας. Γιατί εδώ η πνευματική σοφία μπορεί να χρησιμεύσει σαν οδηγός της επιστημονικής γνώσης σε μια "ενιαία θεώρηση της ε.-" "«στάσης, της θρησκείας, και της κοσμικής εξέλιξης." 17 Ο Κορεάτης λόγιος Σουχ Ναμ Ντονγκ, παρατηρεί π ω ς ο "απελευθερωτικός πυρήνας" του Βουδισμού Μαϊτρέγια δίνει τη δυνατότητα στον Κορεάτικο λαό να αντισταθεί στον Βουδισμό Αμίτα της άρχουσας τάξης, ο οποίος τονίζοντας την παροδικότητα ό λ ω ν των μορφών υλικής ύπαρξης και υποστηρίζοντας ότι τα πλούτη είναι επιβράβευση της προηγούμενης καλής και ευσεβούς ζωής του ατόμου, χρησιμοποιείται για να καλύπτει τις αδικίες της Κορεάτικης κοινωνίας. Αντίθετα, ο Βουδισμός Μαϊτρέγια διδάσκει ότι ο Μαϊτρέγια, που συνήθως παρουσιάζεται κρατώντας τον πέλεκυ στο χέρι του, θα έρθει για να εγκαθιδρύσει το Γιουγκ Χουά, το νέο κόσμο της δικαιοσύνης. Σ ' όλη την Κορεάτικη ιστορία η επίκληση του Μαϊτρέγια έχει χρησιμεύσει σαν έναυσμα εξεγέρσεων ενάντια στην κυρίαρχη δυναστεία, και έχει συμβάλλει έτσι στη δ ι α μ ό ρ φ ω σ η της επαναστατικής συνείδησης και πρακτικής μέσα στους αγώνες του λαού για μια δίκαιη και ιδανική 58

κοινωνία στον τωρινό κόσμο. Οι θεολογίες της απελευθέρωσης, όλες τις Ασιατικές θρησκείες κριτικά, ριέχουν τάσεις τόσο απελευθέρωσης Το Ινδουϊστικό σύστημα των καστών, να περιγραφεί σαν μια

λοιπόν, αντιμετωπίζουν με την έννοια ότι εμπεόσο και υποδούλωσης. για παράδειγμα, μπορεί

"κοινωνικο-οικονομική σκλαβιά που επιβάλλεται "θρησκευτικά" από την Βραχμανική ορθοδοξία". 1 8 Ο Κομφουκιανισμός έθρεψε μια ελιτίστικη και αρτηριοσκληρωτική γραφειοκρατία λ ο γ ί ω ν που δυνάστευσε την Κινέζικη ζωή επί αιώνες. Και για να μιλήσουμε για τις γυναίκες στην Ασία, αυτές έχουν βρει ελάχιστα στηρίγματα για την απελευθέρωσή τους είτε στις Δυτικές είτε στις Ανατολικές θρησκείες. Ό π ω ς γράφει μια Ασιάτισα "συνήθως οι γενικεύσεις στην ιστορία θεωρούνται παρακινδυνευμένες και αμφίβολης εγκυρότητας, ωστόσο αν υπάρχει μια με παγκόσμια ισχύ αυτή είναι όη οι γυναίκες ανατρέφονται ώστε να γίνουν παθητικά όντα... και ότι όλες οι αρχαίες θρησκείες εδραίωναν την αντίληψη της κατωτερότητας της γυναίκας." 19 Η διδασκαλία του Κ ο μ φ ο ύ κ ι ο υ καθιέρωσε τη λατρεία των προγόνων, της αρρενογσνικής γραμμής, και διατεινόταν ότι οι γυναίκες δεν είχαν ξεχωριστή ύπαρξη, πέρα από εκείνη που καθοριζόταν από τις σχέσεις τους με τους άνδρες. Έ ν α από τα πιο γνωστά νεανικά κείμενα του Μάο Τσε τουνγκ αφορούσε το "σιδερένια δίχτυα" της οικογένειας και της Κομφουκιανής παράδοσης που οδήγησαν τη νεαρή κοπέλα Τσάο στην αυτοκτονία καθώς πήγαινε στην τελετή του προκανονισμένου γάμου της. 2 0 Πίσω από τις θρησκευτικές αυτές παραδόσεις, σαν συνεκτικός ιστός αν και με αρκετές διαφορές, βρίσκεται η κληρονομιά των θρύλων, ηθών και εθίμων των Ασιατικών λαών. Ο Πίερις μιλάει για την "τοπικιστική παραδοσιακή θρησκευτικότητα", μια θρησκευτικότητα δηλαδή που δεν έχει νεκρωθεί μέσα σε άκαμπτες γραπτές οδηγίες α λ λ ά ρέει με το χρόνο, επιδεικνύοντας έτσι "μια ελαστικότητα που είναι απαραίτητη για την κοινωνική α λ λ α γ ή " . 2 1 Ιστορίες που εμπνέονται από 59

τη ζωή των ανθρώπων — που εκφράζονται με την αφήγηση, το τραγούδι, τα σύμβολα, το δράμα — αποκτούν μεγαλύτερη αξία για την απελευθερωτική δράση, α π ' ότι τ®6®:ισόδια της Βίβλου ή το Χριστιανικό δόγμα. Στη θεολογία Μιντζούνγκ της Κορέας οι χοροί με μάσκες και τα Πανσόρι (λαϊκές όπερες) αποτελούν πηγές θεολογικού στοχασμού, σαν τρόπου έκφρασης και αποκάλυψης της πραγματοποίησης μέσα στην οποία ζει ο μιντζούνγκ ("λαουτζίκος"). Οι Χριστιανικές κοινότητες βάσης και οι μικρές εκκλησίες στις φτωχογειτονιές ξεκινούν τη δουλειά τους με διήγηση των εμπειριών των ίδιων των ανθρώπων, που ύστερα διαμορφώνονται σε λαϊκές λειτουργίες. Οι διηγήσεις αυτές ενδυναμώνουν τους ανθρώπους γιατί μέσα απ" αυτές αρχίζουν να κατανοούν ότι και η δική τους ζωή και εμπειρία έχει σημασία και αξία. Στη θεολογία της απελευθέρωσης, η διάκριση ανάμεσα στην "ανώτερη" θεωρία και την "κατώτερη" κοινή σ ο φ ί α καταργείται. Ο Αμπεσάμις συνδέει αυτά τα τρία "συστατικά στοιχεία" της θεολογίας της απελευθέρωσης (ανάλυση. Χριστιανική πίστη, ντόπια θρησκεία) σε μια δ ι α λ ε κ π κ ή σχέση. "Η κοινωνική ανάλυση", γράφει, "βοηθά την ντόπια σοφία και θρησκεία στην κατανόηση των πολύ πραγματικών, αν και όχι πάντα ορατών, οικονομικών και πολιτικών δυνάμεων που κυβερνούν τη σύγχρονη κοινωνία και τους λαούς, και ιδιαίτερα θα λέγαμε που διαφεντεύουν τη ζωή των ανυποψίαστων φτωχών μαζών." Αποκαλύπτει τον καταπιεστικό και εκμαυλιστικό ρόλο που μπορεί να παίξει, και συχνά παίζει, η θρησκεία μέσα σε μια κοινωνία. Η ντόπια θρησκεία, από την ά λ λ η μεριά, μπορεί να παράσχει διορθώσεις στην κοινωνική ανάλυση υπενθυμίζοντας πως κάθε απελευθερωτική πρακτική πρέπει να λάβει υπόψη την κουλτούρα του λαού, τα ήθη και τα έθιμά του. Οι γραφές "συνεγείρουν ιην αντίληψη ότι ο θ ε ό ς είναι ο υπέρμαχος της δικαιοσύνης και μας υπενθυμίζουν τη διάχυτη πραγματικότητα της αμαρτίας". Η κοινωνική ανάλυση βοηθάει τους ανθρώπους να διακρίνουν "τις δομικές αδικίες της εποχής μας". 2 2 Εξετάζοντας τη διασυσχέτιση αυτών των τριών συστατικών της θεολογίας της α60

πελευθέρωσης, ο Αμπεσάμις καταδείχνει τον ολιστικό τρόπο με τον οποίο οι Ασιατικές θεολογίες αντιμετωπίζουν την πραγματικότητα. Και, κατά συνέπεια, στις θεολογίες αυτές παρατηρείται μια βαθιά καχυποψία απέναντι σε κάθε σκέψη που δεν λαμβάνει υ π ό ψ η την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης και κοινωνίας. Ο προσδιορισμός της συγκυρίας, η κοινωνική ανάλυση και η θρησκευτική πίστη, όλα οδηγούν σε μετασχηματιστική δράση, στη δυναμική συμμετοχή στη διαδικασία της απελευθέρωσης. Η δράση (η πράξη) αποτελεί την ιστορική διαδικασία μέσω της οποίας τα ίδια τα άτομα μετασχηματίζονται καθώς παλεύουν για το μετασχηματισμό των πραγμάτων, ανθρώπων και δομών που τα περιβάλλουν. Η πράξη εμπεριέχει όχι μόνο τη δράση αλλά και το πάθος: " κ ά β ο ς π ο υ γ ε ν ν ά τ α ι , ως δεκτικότητα απέναντι στο μυστήριο της ζωής, και π ά θ ο ς π ο υ γ ε ν ν ά , ως αγώνας για ιδανικά, αξίες, στόχους." 2 3 Αυτή η πράξη συμβαδίζει με την Ασιατική ερμηνεία του μηνύματος του ευαγγελίου, δηλαδή, ότι ο πρωταρχικός τόπος της θέωσης είναι η συγκεκριμένη σύγχρονη ιστορική πραγματικότητα. Έ τ σ ι ο Επίσκοπος Κλαβέρ δηλώνει: "Δέσμευση, έγνοια, υπηρεσία* όχι αφηρημένα αλλά συγκεκριμένα' όχι στο παρελθόν αλλά στο παρόν' δέσμευση στο πλευρό των ανθρώπων, έγνοια για τους ανθρώπους, υπηρεσία προς τους ανθρώπους — αυτά μας λένε τι είναι το ευαγγέλιο." 2 4 Συνδέοντας μ' αυτό τον τρόπο το ευαγγέλιο και τη δράση, οι Χριστιανοί της Ασίας έχουν αρχίσει να γνωρίζουν, όλο και συχνότερα, συλλήψεις, ανακρίσεις, φυλακίσεις και άλλες μορφές βίας. Παρά τη γενική συμφωνία ότι η πράξη αποτελεί τον άξονα της θεολογίας τη(. απελευθέρωσης, δεν υπάρχει κάποιο κοινό όραμα της μελλοντικής κοινωνίας. Πάντως, σε γενικές γραμμές οι θεολογίες της απελευθέρωσης στην Ασία ξεκινούν από μια έννοια δικαιοσύνης, από την ελπίδα των καταπιεσμένων για μια ανθρώπινη ζωή, που περιλαμβάνει τη δίκαιη κατανομή τροφής, πλούτου, εργασίας, γης καθώς και την πλήρη 61

συμμετοχή στις πολιτικές διαδικασίες. Είναι ένα όραμα που αγκαλιάζει όλους τους λαούς, σεβόμενο ταυτόχρονα την ξεχωριστή τους πολιτισμική ταυτότητα. Το όραμα βασίζεται σε μια κριτική του καπιταλιστικού κόσμου που "μαστίζεται από κρίσεις" και γεννά έναν "αρπακτικό καταναλωτισμό", και ο οποίος έχει φέρει την υπανάπτυξη στην Ασία διαιωνίζοντας και τις προϋπάρχουσες ανισότητες. Ωστόσο, περιέχει και μια έντονη κριτική των ι οσιαλιστικών χ ω ρ ώ ν που συμμετέχουν στον αγώνα των εξοπλισμών και που έχουν χάσει "το απελευθερωτικό και ανθρωπιστικό πνεύμα του Μαρξισμού" 2 5 . Η γενική πολιτική επιλογή τείνει προς έναν σοσιαλισμό επηρεασμένο, αλλά όχι κυριαρχούμενο από τον Μαρξισμό. Έ τ σ ι , οι Ασιάτες αναζητούν έναν τρίτο δρόμο, έναν ανεξάρτητο Ασιατικό σοσιαλισμό που θα αποφύγει τόσο την κυριαρχία του κ ρ α . ι κ ο ύ καπιταλισμού όσο και τους κινδύνους του Μαρξιστικού δογματισμού. Οι φτωχοί ως φορείς. Καθώς αυτό που γεννά τη θεολογία είναι η ριζοσπαστικού χαρακτήρα ενασχόληση με τους φ τ ω χ ο ύ ς και τους καταπιεσμένους, έτσι και η θεολογία που διαμορφώνεται σήμερα στην Ασία αντιμετωπίζει τα πράγματα από τη σκοπιά των φ τ ω χ ώ ν . Αυτοί είναι που "ασκούν" θεολογία. Ο προσδιορισμός των φ τ ω χ ώ ν μαζών είναι αντικείμενο συζήτησης ανάμεσα στους θεολόγους της απελευθέρωσης στην Ασία. Σ η ς Φιλιππίνες χρησιμοποιείται ο όρος " φ τ ω χ ο λ ο γ ι ά " και αναφέρεται στους "αγρότες, εργάτες, ψαράδες, άποροι κάτοικοι των πόλεων, κοινωνικές μειονότητες". Στην Κορέα χρησιμοποιείται ο όρος "μιντζούνγκ". Αν και πολλοί Κορεάτες διανοούμενοι διστάζουν να προσδιορίσουν επακριβώς τον όρο αυτό, ο Δρ. Χαν Γουαν Σανγκ σημειώνει ότι περιλαμβάνει "όλους που καταπιέζονται πολιτικά, είναι αντικείμενα οικονομικής εκμετάλλευσης ή περιθωριοποιούνται κοινωνικά, από τις ομάδες που νέμονται την εξουσία." Ένας τέτοιος ορισμός θα περιλάμβανε και απολυθέντες καθηγητές, φυλακισμένους δημοσιογράφους και συγγραφείς, μαζί με τους αγρότες, τους εργάτες και τους κατοίκους των 62.

φτωχογειτονιών. Ο Δρ. Χαν κάνει επίσης ένα διαχωρισμό ανάμεσα στους " φ τ ω χ ο ύ ς " και στους "αγωνιζόμενους φτωχούς" ή ανάμεσα στο "μιντζούνγκ καθ' εαυτό" και στο "μιντζούνγκ για τον εαυτό του", κι είναι το δεύτερο που αποτελεί το φορέα της νέας θεολογικής σκέψης και πράξης. 2 5 Ό μ ω ς , όποιος κι αν είναι ο ορισμός των φτωχά*/, υπάρχει η γενική συμφωνία ότι η θεολογία της απελευθέρωσης στην Ασία θα είναι έργο των φ τ ω χ ώ ν και των περιθωριοποιημένων. Αυτοί είναι που πρέπει να στοχαστούν και να δηλώσουν ποια είναι η πείρα της πίστης τους, σε μια προσπάθεια να συνδυάσουν την εμπειρία τους, την ανάλυση, το στοχασμό πάνω στη Βίβλο, και τη δράση τους στον αγώνα για την απελευθέρωση και το μετασχηματισμό. Η θεολογία της απελευθέρωσης στην Ασία διαμορφώνεται μέσα από τη βαθιά συμμετοχή στον αγώνα των καταπιεσμένων για π ρ ο σ ω π ι κ ή και κοινωνική απελευθέρωση. Είναι μια "βιούμενη" θεολογία που δεν αφήνει χ ώ ρ ο για απομόνωση, αδιαφορία, ή ελιτισμό. Υποστηρίζοντας ότι "αδύναμη συμμετοχή παράγει αδύναμη θεολογία", μια ομάδα δηλώνει: 'ΕΙΜΑΣΤΕ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ. Συμμετέχουμε άμεσα στις καταστάσεις εκρηκτικής απελπισίας, στις ταραχές και στις συγκρούσεις τόσο στην ύπαιθρο όσο και στις πόλεις, θέλουμε να ζήσουμε "βαθιά" αυτές τις .καταστάσεις... Η ταύτισή μας μας οδηγεί ως το "βάθος". Νιώθουμε ότι η Χριστιανική μαρτυρία μας λαμβάνει τροφή και ενδυναμώνεται καθώς το πράττουμε αυτό." 2 7 Α λ λ ά δεν αρκεί μονάχα να πούμε ότι πρόκειται για μια θεολογία της δράσης' πρέπει να δούμε για ποιά ακριβώς δράση μιλάμε. Γιατί η απελευθερωτική δράση στην Ασία εμπεριέχει το πάθος, τη συμπόνια, και τη στοχαστική παρατήρηση. Ί σ ω ς λ ό γ ω της θρησκευτικής π ο λ υ φ ω ν ί α ς στην Ασία, αυτά τα στοιχεία αποκτούν μια βαρύτητα που δεν τη συναντάμε στις θεολογίες απελευθέρωσης σε ά λ λ α μέρη του κόσμου. Ο Πίερις γράφει ό ι ι " η εσώτερη αρμονία ανάμεσα στο λ ό γ ο και τη σ ι ω π ή " αποτελεί το κριτήριο Ασιατικής αυθεντικότητας. "Μάλιστα", συνεχίζει, "tivui το πνεύμα, η αιώνια ενέργεια που κάνει να βγει η κάθε λέξη απ' τη σιωπή, η κάθε δέσμευση από την αποκήρυξη, υ κάθε ιιγ<ϊ>νας από τη βαθιά ηρεμία, η κάθε ελευθερία από την 63.

αυστηρή παθαρχία, η κάθε δράση από την αδράνεια, η κάθε ανάπτυξη από την αδιαφορία, το κάθε απόκτημα από την απουσία του εθισμού στην ιδιοκτησία." 18 Αυτή η "ασιατικού τύπου" αντίληψη θα μπορούσε ίσως να συγκροτήσει μια νέα σημαντική κριτική των Δυτικών τρόπων σκέψης και δράσης. Ό μ ω ς , παρατηρείται μια ένταση ανάμεσα στη θρησκευτικο-πολιτιστική και την κ ο ι ν ω ν ι κ ο π ο λ ι τ ι κ ή αντιμετώπιση της πραγματικότητας στην Ασία, μια ένταση που προέρχεται από διαφορετικές θεολογικές και πολιτικές απόψεις. Ορισμένοι θεολόγοι χρησιμοποιούν την ενασχόλησή τους με το διάλογο ανάμεσα στις διάφορες θρησκείες και τοπικές κουλτούρες σαν δικαιολογία για την αδιαφορία τους απέναντι στην κοινωνική ανάλυση και δράση. Ωστόσο, η θεολογία της απελευθέρωσης προσπαθεί να κρατήσει αυτές τις δυο αντιλήψεις σ ' ένα επίπεδο δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή ς έντασης. Γιατί μόνο μ" αυτό τον τρόπο μπορεί η θεολογία να αντιμετωπίσει με τη μεγαλύτερη δυνατή σοβαρότητα τη φ τ ώ χ ε ι α και τη θρησκευτικότητα, τις δυο σημαντικότερες πλευρές της Ασιατικής πραγματικότητας. Ο Πίερις έχει εκφράσει τις δυο αναγκαίες πτυχές της συμμετοχής στους αγώνες στην Ασία: "Για να ανακτήσει το χαμένο κύρος της, η Ασιατική εκκλησία πρέπει να φανεί α φ ' ενός ταπεινή ώστε να βαπτιστεί στον Ιορδάνη της (Ασιατικής) θρησκευτικότητας και αφ' ετέρου θαραλλέα ώστε να φέρει το σταυρό της Ασιατικής φτώχειας." 2 9 Αυτή η στάση είχε ένα π ο λ ύ βαρύ τίμημα. Στην Κορέα εκατοντάδες Χριστιανοί έχουν σ υ λ λ η φ θ ε ί και φυλακιστεί για τη συμμετοχή τους στον συνεχιζόμενο αγώνα για μια πιο δίκαιη και συμμετοχική κοινωνία. Και στις Φιλιππίνες κάπου 35 λειτουργοί της εκκλησίας, από τους οποίους οι τρεις ήταν καλογριές και οι επτά ιερείς, συνελλήφθησαν μέσα σ ' ένα μόνο χρόνο, το 1982. Ο Τ.Μ. Κάο, ο γενικός γραμματέας της Πρεσβυτεριανής εκκλησίας στην Ταϊβάν, είναι ο πιο επιφανής πολιτικός κρατούμενος στη χ ώ ρ α αυτή. Το μέγεθος και η σημασία της Χριστιανικής συμμετοχής στους αγώνες είναι π ο λ ύ μεγαλύτερα α π ' ότι δείχνουν οι σχετικοί αριθμοί που αναφέραμε. Α λ λ ά παρόλα αυτά οι Ασιάτες Χριστιανοί βλέπουν τον εαυ64.

τό τους α π λ ώ ς σαν ένα τμήμα μιας ευρύτερης απελευθερωτικής δύναμης. "Οπως γράφει και ο Πάδρε Εντϊσιο ντε λ α Τόρρε, ένας φυλακισμένος Φιλιππινέζος ιερέας, "Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε o n η Εκκλησία και οι Χριστιανοί θα αποτελούν πάντα μειοψηφία στην Ασία, ακόμα και σ η ς Φιλιππίνες. Είναι λάθος να θεωρούμε ότι η εκκλησία καθοδηγεί ένα μαζικό κίνημα. Είμαστε η μαγιά, το κριτικό στοιχείο, η δυναμική, δημιουργική, ανεξάρτητη φωνή..." Και καταλήγει λέγοντας ότι ο ρόλος του Χριστιανού στον αγώνα για απελευθέρωση θα πρέπει να είναι ο ρόλος του "ταπεινού υπηρέτη". Ο δυναμισμός της νέας θεολογικής δραστηριότητας στην Ασία, τρέφεται από τις πολιτισμικές παραδόσεις, την πολιτική πραγματικότητα και τη Χριστιανική πίστη. Είναι γέννημα μακροχρόνιων αγώνων ενάντια στην καταπίεση, και δεν πρόκειται να εξαντληθεί εύκολα. Η φ ω ν ή του Κ ψ Τσι Χα, ενός Κορεάτη Χριστιανού ποιητή που μιλά μέσα από τη φ υ λ α κ ή , εκφράζει αυτό το μείγμα της πίστης, της αντοχής, και του ελπ ι δ ο φ ό ρ ο υ π ο λ ι τ ι κ ο ύ οράματος: Τί είναι αυτό εδώ που γκρεμίζετα κατάχαμα; Τί είναι αυτό που φωνάζει; Σπρογμένα από τον μοναχικό άνεμο, τα λευκά κύματα μουσκεύουν, την καυτή γη, τα άδεια χωράφια του Χαντ' άλλι, Τί είναι αυτό που σιγά-σιγά αποσυντίθεται εδώ πέρα-, Είναι ο ήχος των αρχαίων οροσειρών που πέφτουν, των ανθών και των καρπών των άγριων μούρων που ξεχύνουν το ξέφρενο τους κόκκινο πάνω στις πεδιάδες όπου ερειπωμένα κάστρα στέκουν. Κι αυτός ο ήχος από χάλιανες σάλπιγγες μιλά για τη μεγάλη μάχη ανάμεσα στο μαρασμό και τη δύναμη που ξεχειλίζει πάλι για ν' ανθίσει... — οστό "Το Άδειο Χωράφι" 65.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: 1. David Κ wang-Sun Suh, "A Biographical Sketch of an Asian Theological Consultation", in Yong Bock Kim ed., Minjung Theology (Singapore: Christian Conference of Asia, 1981) p. 23. 2. Jae Shik Oh and John England eds., "Theology in Action: A Workshop Report" (Singapore: East Asia Christian Conference 1972) p. 10. 3. Asia Report Group. "Toward a Relevant Theology" in Virginia Fa be)la and S. Torres eds., "Irruption of the Third World" (Mary knoll, N.Y.: Orbia Books, 1982) p. 64. 4. Ήταν πιθανότατα ο Fr. Edicio de la Tone, ο λαμπρός και σήμερα φυλακισμένος Φιλιππινέζος θεολόγος, που πρώτος αναφέρθηκε στη θεολογία της απελευθέρωσης στις Φιλιππίνες ως "θεολογία του Αγώνα". Σ" έναν δημόσιο λόγο για τον "Μαοϊσμό και τον Φιλιππινέζο Χριστιανό" που δόθηκε στο Πανεπιστήμιο Ateneo, το 1971, είπε: "Ένα πράγμα είναι βέβαιο: μια διαδικασία απελευθέρωσης έχει αρχίσει σ' αυτή τη χώρα, στην οποία συμμετέχουν οι Χριστιανοί και όπου νέοι θρησκευτικοί στοχασμοί αρχίζουν να εμφανίζονται... Αυτοί οι στοχασμοί ίσως να αποτελέσουν ιη βάση μιας "θεολογίας του Αγώνα". "The Filippine Christian: Guidelines for a Roaponse to Maoism", in John England ed., Ljving Theology in Asia (Maryknoll, N.Y.: Orbis Books 1982) p. 90. 5. "Τα δάκρυα της κυράς Μενγκ" είναι ο τίτλος ενός βιβλίου για την πολιτική θεολογία, του C.S. Song. Το βιβλίο βασίζεται σ' ένα Κινέζικο παραμύθι που δείχνει ότι τα δάκρυα μιας γυναίκας μπορούν vu γκρεμίσουν ακόμα και το Σινικό Τείχος. Ο Song χρησιμοποιεί αυτή την παραβολή για να περιγράψει τη "δύναμη της αδυναμίας" μιλώντας για την πολιτική θεολογία του λ · <ύ σε αντίθεση με την πολιτική θεολογία της άρχουσας τάξης. Ολοκλι; κόνει τις σκέψεις του με τα παρακάτω λόγια: "Η πολιηκή θεολογία μας βρίσκεται στους χώρους που δημιουργεί η πνευματική δύναμη του Ασιατικού λαού που υποφέρει. Και η δική μας ηθική εξουσίας είναι η ηθική που πιστεύει στην τελική νίκη του θεού που ζει με τους ανθρώπους και τους δίνει τη δύναμη της αλήθειας, της αγάπης και της δικαιοσύνης. Αν αυτή είναι η πολιτική του Βεού, τότε αυτή είναι δική μας και μόνο δική μας!" C.S. Song, "Hie tears of Lady Meng'' (Maryknoll, N.Y.: Orbis Books, 1982). 6. "Minjung" σημαίνει κατά κυριολεξία "λαϊκή μάζα" από το Min (λαός) και jung (μάζα). 7. Carlo· Η. Abesamis, "Faith and l i f e Reflections from Grassroots in the niilippinej", in Virginia Fabdla, ed., Asia's Struggle for Full Humanity (Maryknoll, N.Y.: Orbis Books,1980), pp. 123-40. 66.

8. Sebastian Kappen. "Orientations for an Asian Theology", in Fabella, ed., Asia's Struggle, p. 104. 9. Nam Dong Suh, "Towards a Theology of Han", in Kim, ed., Minjung Theology, p. 64. 10. Aloysius Pieris, "Towards an Asian Theology of Liberation: Some Religio-Cultural Guidelines", in Fabella, ed., Asia's Struggle, p. 88. 11. Suh, "Towards a Theology of Han", pp. 53-54. 12. Δυσμετύφραοτυ λογοπαίγνιο, στα αγγλικά "text without context is pretext". Miu απόδοση στα ελληνικά 0u ήίαν: "φράση έξω από συμφίχιζόμενα είναι πρόφαση", η οποία όμως 6ε^ εξυπηρετεί τις ανάγκες της μετάφρασης. (Ι.τ.Μ.). 13. Levi Oracion, "A Theological Perspective on Human Rights", in England, ed.. Living Theology, p. 110. 14. Fabella. ed., Asia's Struggle, p. 5. 15. Aloysius Pieris, "The Place of Non-Oiristian Religions and Culture in the Evaluation of Third World Theology", in Fabella and Torres, eds., Irruption of the Third World, p. 133. 16. P. Gallup, "Doing Theology in an Asian feminist Perspective", CTC Bulletin 4. no. 3 (December 1983): 22. 17. Pieris, "Non-Christian Religions", p. 134. 18. Idid.,p. 130. 19. "The Cultural Rights of Female Subjugation", Balai Asian Journal, no 4 (December 1982): 2. 20. See M. Yayori and S. Park. "Theological Reflections on the Prostitution Industry", and H. Packin, "Confucian Thought» on Women", CTC Bulletin 4, no. 3 (December 1983): 4. 11-17. 21. Pieris. "Non-Christian Religions", p. 125. 22. Abesamis. "Faith and Life Reflections", p. 133. 23. Kappen, "Orientations", p. 110. 24. Francisco daver, "The Stones Will Cry Out", (Maryknoll, N.Y.: Orbis Books. 1978), p. 183. 25. Ajit Roy, "The Socio-Economic and Political Context of Third World Theology", in Fabella and Torres, eda.. Irruption, p. 88. 26. Wan San Han. "Sociological Reflection on Minjung and Intellectual: Tension and Solidarity", unpub, monograph, 1983. 27. Oh and England, eds., "Theology in Action", p. 21. 28. Pieris, "Towards an Asian Theory", p. 93. 29. Idid.

67.

ΜΙΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΧΡ1ΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΣΤΙΣ ΗΠΑ

της Kathleen Schultz* Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, όταν κληρικοί από η ς Βόρειες και τις Νότιες Πολιτείες κηρύσσοντας και διαδηλώνοντας οδήγησαν τις .ενορίες τους στη θύελλα των αγώνων για την προάσπιση των πολιτικών δικαιωμάτων, πολλοί αμερικανοί συνειδητοποίησαν για πρώτη φορά κάτι που οι μαύροι των Η Π Α γνώριζαν από πολύ παλιά: τον ιστορικά προοδευηκό ρόλο που είχε παίξει η θρησκεία στους αγώνες τους για ελευθερία και αξιοπρέπεια. Σήμερα, είκοσι χρόνια αργότερα, είναι πια συνηθισμένο να βλέπουμε όλο και πιο συχνά τμήματα ριζοσπαστών Χριστιανών σε πορείες, διαδηλώσεις και δυναμικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας. Ί σ ω ς καμιά αλλαγή στο κοινωνικό τοπίο των Η Π Α δεν είναι τόσο εμφανής την τελευταία εικοσαετία όσο η μεταστροφ ή του ρόλου των Χριστιανών στις διαδικασίες και στα κινήματα κοινωνικής αλλαγής. Η μεταβολή που έχει επέλθει στη νοοτροπία και στη συμπεριφορά των Χριστιανών και -των εκκλησιών τους φαίνεται ότι έχει η ς βαθύτερες ρίζες της σε κάποιες νέες, διαφορετικές κοινωνικές εμπειρίες και πρα* Η Kathleen Schultz είναι Ρωμαιοκαθολική Αδελφή της κοινότητας της Αμωμου Καρδίας της Παρθένου Μαρίας, στο Μονρόε του Μίτσιγκαν. Δραστήρια στο χώρο της Χριστιανικής αριστεράς από το 1968, υπήρξε γραμματέας του εκτελεστικού γραφείου των "Χριστιανών για το Σοσιαλισμό", από το 1976 μέχρι τη διάλυση της οργάνωσης το 1983. Έχει ασχοληθεί επί πολλά χρόνια με το κίνημα συμπαράστασης στη Λατινική Αμερική και σήμερα εργάζεται σ' ένα μεγάλο σχέδιο αρωγής ανέργων στο Μίτσιγκαν. 68.

κτικές — που επηρέασαν ο λ ό κ λ η ρ η την αμερικάνικη κοινωνία οτις δυο τελευταίες δεκαετίες. Η εμφάνιση μιας Χριστιανικής αριστεράς σήμερα, στα μέσα της δεκαετίας του 1980, έρχεται σαν συνέπεια κοινωνικών διαχωρισμών και συγκρούσεων στις Η Π Α — με τις κοινωνικές αντιθέσεις να οδηγούν σε ολοένα εντονώτερη π ό λ ω σ η μέσα στο θρησκευτικό χώρο. Το "άνοιγμα" της Αριστεράς Έ ν α από τα αποτελέσματα της ριζοσπαστικοποίησης ενός αυξανόμενου αριθμού Χριστιανών, που παίρνει τη μ ο ρ φ ή μιας συστηματικής και δημόσιας κοινωνικο πολιτικής πρακτικής, είναι η σημαντική αλλαγή του τρόπου με τον οποίο οι Μαρξιστές αντιμετωπίζουν τους Χριστιανούς. Αν και αυτό μοιάζει να έχει μικρό αντίκτυπο τόσο στους Χριστιανούς όσο και στις προοπτικές πολιτικής αλλαγής στις Η Π Α , τούτο το "άνοιγμα" της Αριστεράς θυμίζει μια πολύ πιο συγκλονιστική στιγμή στα τέλη του 1971, όταν ο Φιντέλ Κάστρο δήλωνε, σ ' ένα διάλογο με εκατοντάδες μέλη των " Χ ι λ ι α ν ώ ν Χριστιανών για το Σοσιαλισμό", ότι οι Λατινο-Αμερικάνοι Μαρξιστές θεωρούσαν τους επαναστάτες Χριστιανούς σαν "στρατηγικούς συμμάχους". Η σημαντική ιστορική εξέλιξη που διατυπώνεται σ" αυτή τη δήλωση, σίγουρα δεν ισχύει σήμερα στις Η Π Α , όπου ακόμα δεν υπάρχει μια συγκροτημένη επαναστατική Χριστιανική αριστερά. Ωστόσο, οι μεταβολές στον Χριστιανικό χ ώ ρ ο , και η παρουσία Χριστιανών αγωνιστών στις πολιτικές διαμαρτυρίες, συγκρούσεις και στην οργάνωση κινητοποιήσεων σ" ολ ό κ λ η ρ η τη χώρα, είναι πράγματα σημαντικά για το σύνολο της αριστεράς στις Η Π Α , και ιδιαίτερου ενδιαφέροντος - θα λέγαμε πρόκληση - για το " λ α ϊ κ ό " της τομέα, και τούτο για τρεις λόγους: Πρώτο, οι εξελίξεις στο Χριστιανικό τομέα διαμορφώνουν νέους δυνάμει συμμάχους για την αριστερά, σε μια ποικιλία αγώνων, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα. Η αναζήτηση τακτικών συμμάχων αποτελεί πάντοτε ένα από τα πολιτικά καθήκοντα και προετοιμάζει το έδαφος για μακροπρόθεσμες εκτιμήσεις για τη δυνατότητα στρατηγικής συμμαχίας ανάμεσα στους δυο αυτούς τομείς. Ο δεύτερος λόγος σχετίζεται με την ανάγκη οικοδόμησης 69.

ενός πλατιού λαϊκού αριστερού μετώπου σ ' αυτή τη χώρα. Τούτο προϋποθέτει την ικανότητα διαπαιδαγώγησης ποικίλων στρωμάτων και ομάδων γύρω από τα ζητήματα της αριστεράς, καθώς και ενσωμάτωσης και ενοποίησης διαφόρων τμημάτων του πληθυσμού που είναι απίθανο να πλησιάσουν τις οργανώσεις της αριστεράς. Ο τρίτος λόγος είναι πως η αριστερά τώρα πρέπει να μάθει να συνεργάζεται με το Χριστιανικό τομέα, δηλαδή, σε σχέση αλλά και μέσα στις διάφορες εκκλησιαστικές και ποιμαντικές οργανώσεις. Αυτό προϋποθέτει εξοικείωση με τις διατυπωμένες ή ακόμα αδιαμόρφωτες θεολογίες διαφόρων Χριστιανικών ομάδων, καθώς και με τους τρόπους-ερμηνείας, από τη σκοπιά της δικής τους πρακτικής και θεολογίας, των πολιτικών τους θέσεων και επιλογών. Αυτοί οι τρεις λόγοι είναι οι πιο προφανείς και α π λ ο ί ' όμως υπάρχει κι ένας τέταρτος, ακόμα πιο σημαντικός για την Αμερικάνικη αριστερά, που σχετίζεται με την επέκταση, εμβάθυνση και, όπου αυτό φανεί αναγκαίο, αναθεώρηση και διόρθωση της άποψης τω\Λ Μαρξιστών για την κλασική κριτική της θρησκείας. 1 Ο ρόλος των Εκκλησιών στον Καπιταλισμό Οι θρησκευτικοί θεσμοί (όπως και π ο λ λ ο ί ά λ λ ο ι ) παίζουν έναν σημαντικό ρόλο στη διάδοση ιδεολογιών που ενισχύουν και ομογενοποιούν την κοινωνική συναίνεση και με πολλούς και διάφορους τρόπους νομιμοποιούν την καπιταλιστική τάξη πραγμάτων. Ό μ ω ς πρέπει να τονίσουμε ότι ο τρόπος με τον οποίο πραγματοποιούν τα παραπάνω σε κάποια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή είναι πολυσύνθετος. Η Χριστιανική θρησκεία δεν αποτελεί μια ενότητα, ακόμα και μέσα στην ίδια Εκκλησία. Ο τρόπος με τον οποίο οι Χριστιανικές εκκλησίες νομιμοποιούν τον καπιταλισμό (ή, πιο συγκεκριμένα, διδάσκουν καπιταλιστικές αξίες και ιδέες) δεν μπορεί να προσδιοριστεί εύκολα. Ωστόσο, ακόμα και η πιο γενική θεώρηση θα αποδείξει εύκολα ότι οι θεσμοθετημένες εκκλησίες αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της καπιταλιστικής κοινωνίας, και συνδέονται μαζί της με χίλιους τρόπους. Ό π ω ς συμβαίνει και με άλλους θεσμούς, χρειάζονται τη γενική υποστήριξη του κοινωνικού συστήματος μέσα στο οποίο λειτουργούν, ώστε να επιβιώνουν 70.

νομικά και συντηρούνται οικονομικά. Με τη σειρά τους αυτοί εξυπηρετούν την κυρίαρχη οικονομική και πολιτική τάξη πραγμάτων. Στη σημερινή ιστορική συγκυρία, και ενώ ορισμένοι σχολιαστές σημειώνουν ότι οι προοπτικές για τη συνέχιση της νομιμοποίησης του συστήματος του Δυτικού καπιταλισμού εξαρτώνται σε κρίσιμο βαθμό από τη συμπεριφορά και το ρόλο των θεσμοθετημένων εκκλησιών, είναι ξεκάθαρο ότι οι δυνατότητες εξέλιξης των Δυτικών εκκλησιών είναι στενά δεμένες με την πορεία του καπιταλισμού. Μ ' ένα λ ό γ ο , οι Χριστιανικές Εκκλησίες είναι, κατά κανόνα, σύμμαχοι του καπιταλισμού. Αυτό δε σημαίνει ότι ταυτίζονται μόνο με τους καπιταλιστές, ή ότι αποτελούν απλώς ένα τμήμα της κυρίαρχης τάξης. Γιατί οι εκκλησίες είναι θεσμοί π ο λ ύ ταξικοί. Σαν τέτοιοι, προωθούν τη διαταξικότητα σαν ιδεολογικό πρότυπο για τους Χριστιανούς, πράγμα που συμβαδίζει με τις ανάγκες και απαιτήσεις της καπιταλιστικής τάξης πραγμάτων. Για τους λόγους αυτούς, μπορούμε να πούμε ότι ο γενικός κοινωνιολογικός κανόνας της επιβίωσης και της συντήρησης συχνά θα λειτουργεί ενάντια στο θεολογικό κανόνα που ευνοεί τις ανθρωπιστικές και απελευθερωτικές τάσεις. Μια σύντομη ιστορική αναδρομή (1964-1994) Το λ ι ώ σ ι μ ο των πάγων του Ψυχρού Πολέμου στις αρχές της δεκαετίας του 1960, σήμανε την επανεμφάνιση ριζοσπαστικών προσπαθειών κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης που είχαν, κατά τα φαινόμενα, σβήσει επί είκοσι σχεδόν χρόνια. Από τα πρώτα κιόλας σημάδια της συγκρότησης ενός κινήματος που θα μπορούσε να συνενώσει το αντιρατσιστικό αίσθημα του Βορά και του Νότου σε μια πλατιά, πανεθνική δύναμη για την αλλαγή, ο κύριος τομέας δουλειάς των Χριστιανών αγωνιστών ήταν η πάλη για πολιτικά δικαιώματα, που αποτελούσε μέρος του αγώνα ενάντια στη φ τ ώ χ ε ι α . Στα δυο μεγάλα κινήματα των φ τ ω χ ώ ν , από τις πρώτες μαζικές εγγραφές στους εκλογικούς καταλόγους και τις πορείες στο νότο μέχρι, λ ί γ ο αργότερα, τις πλατιές συσπειρώσεις στις πόλεις ενάντια στην πολεοδομική "αξιοποίηση" των κερδοσκόπων γης, στην αστυνομική καταπίεση και στο φυλετικό διαχωρισμό των σχολείων, μια ο λ ό κ λ η ρ η γενιά ριζοσπα71.

στών Χριστιανών εμφανίστηκε πρωταγωνιστώντας ενεργά στην πάλη για κοινωνική αλλαγή σ ' αυτή τη χώρα. Οι Χριστιανικές εκκλησίες, όπως φάνηκε ιδιαίτερα στο χ ώ ρ ο της κοινότητας των μαύρων, έπαιξαν ένα σημαντικό και δυναμικό ρόλο στην οργάνωση και στην έ κ φ ρ α σ η της κοινωνικής διαμαρτυρίας σ" ο λ ό κ λ η ρ η αυτή την περίοδο. Α π ό τα τ έ λ η τ η ς δ ε κ α ε τ ί α ς του 1 9 6 0 ω ς τ ι ς α ρ χ έ ς τ η ς δ ε κ α ε τ ί α ς τ ο υ 1 9 7 0, το αίτημα της αποχώρησης των Η Π Α από το Βιετνάμ και η υποστήριξη προς το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο αποτελούσαν τις προτεραιότητες της Αμερικάνικης αριστεράς. Σ" αυτή την περίοδο, οι αριστεροί Χριστιανοί, στηρίζοντας τη δουλειά τους στα ανοίγματα της προηγούμενης φάσης (στις τοπικές εκκλησίες, στις ενορίες των πανεπιστημιουπόλεων, στις διάφορες αποστολικές οργανώσεις κοινωνικής αρωγής), προχώρησαν πέρα από τη διαμαρτυρία και το αίτημα της μηεπέμβασης, σε πολιτικές και ιδεολογικές επιλογές που συνάγονται από την υποστήριξη των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων. Μ ε τ ά τ ο 1 9 7 3, με το διασκορπισμό και την υποχώρηση των αριστερών δυνάμεων, που ήταν επακόλουθο της άμβλυνσης του αγώνα για το Βιετνάμ, και με την ανατροπή της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης του Σαλβαντόρ Αλλιέντε στη Χιλή, η Χριστιανική αριστερά άρχισε να στρέφεται με έντονο ενδιαφέρον προς τα άλλα μέτωπα του αγώνα ενάντια στον Αμερικάνικο ιμπεριαλισμό, κι ιδιαίτερα προς τη Λατινική Αμερική. Εκεί, Χριστιανικές ομάδες είχαν αρχίσει να εμφανίζονται σαν σημαντικοί παράγοντες στα επαναστατικά κινήματα που εξαπλώνονταν σ' ό λ η την περιοχή. Για πολλούς ριζοσπαστικοποιημένους Χριστιανούς αγωνιστές (που αρχικά είχαν κινητοποιηθεί από την πάλη για πολιτικά δικαιώματα και το αντιπολεμικό κίνημα), η ενίσχυση και εμβάθυνση της πολιτικής τους πρακτικής και σκέψης ήρθε σαν αποτέλεσμα της συμμετοχής τους σε κινήσεις διεθνούς αλληλεγγύης στους αγώνες για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αν και το μεγαλύτερο μέρος της δραστηριότητας προσανατολίστηκε προς τη συμπαράσταση στις επαναστατικές αριστερές δυνάμεις της Λατινικής Αμερικής, τα κινήματα στην Α φ ρ ι κ ή και στην Ασία έλαβαν επίσης σημαντική υποστήριξη. Το πραξικόπημα στη Χ ι λ ή είχε μια βαθιά επίδραση στο κί72.

νημα συμπαράστασης στις Η Π Α και, ως ένα βαθμό, στην κοινή γνώμη των Η Π Α μέσω διαφόρων δημόσιων συζητήσεων και της δραστηριότητας των " λ ό μ π υ " εξωτερικής πολιτικής. Γενικά, η Χιλιανή εμπειρία αποτέλεσε το έναυσμα μιας νέας ορμής για τη Χριστιανική αριστερά, τόσο σ η ς Η Π Α όσο και σε άλλες χώρες. Η πιο σημαντική εξέλιξη από αυτή την ά π ο ψ η ήταν η συγκρότηση και ανάπτυξη της οργάνωσης "Χριστιανοί για το Σοσιαλισμό", που ανοίγει νέους δρόμους για την πολιτική πρακτική και ιδεολογική έ κ φ ρ α σ η ενός τμήματος της Αμερικάνικης Χριστιανικής Αριστεράς. Τ α τ έ λ η τ η ς δ ε κ α ε τ ί α ς τ ο υ 1 9 7 0 ήταν μια περίοδος ανασύνταξης της αριστεράς και, συνεπώς, βαθύτερης συζήτησης και προβληματισμού μέσα στις οργανώσεις της αριστεράς, αλλά και ενδοαριστερών ανταγωνισμών. Οι πολιτικές οργανώσεις στις πόλεις απέκτησαν νέες προσβάσεις σε περιφερειακά συμβούλια των δήμων, ενώ, στο εργατικό μέτωπο, άρχισαν να δουλεύουν οργανωτικά ανάμεσα στη βάση καθώς και σε εργοστασιακό επίπεδο. Η π ε ρ ί ο δ ο ς της .τροεδρίας Κάρτερ (1 9 7 6 - 8 0), ιδιαίτερα προς το τέλος της, σημαδεύεται από μια όξυνση των αντιθέσεων μέσα στην ίδια την άρχουσα τάξη των Η Π Α (μετά τις εξελίξεις στο Ιράν και στη Νικαράγουα), η οποία οδήγησε σε μια απότομη αντιστροφή των κατευθύνσεων τόσο της εσωτερικής όσο και της εξωτερικής πολιτικής. Στα συνακόλουθα της πολιτικής Κάρτερ εγγράφονται οι πρώτοι Αμερικάνοι σύμβουλοι στο Ελ Σαλβαντόρ, η έναρξη των καλυμμένων ανατρεπτικών ενεργειών ενάντια στη Νικαράγουα, και η χρησιμοποίηση εκκλησιαστικού προσ ω π ι κ ο ύ από τη CIA για κατασκοπία και σ υ λ λ ο γ ή πληροφοριών. Σ ' ό λ η τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η αναπτυσσόμενη Χριστιανική αριστερά ασχολήθηκε κυρίως με δραστηριότητες διεθνούς συμπαράστασης, πολιτικής δουλειάς στις φτωχογειτονιές, και με τα λόμπυ (ομάδες πίεσης) εθνικής πολιτικής. Επίσης προώθησε ζητήματα για τη θέση και το ρόλο της γυναίκας τόσο στην εκκλησία όσο και στην κοινωνία, και συγκρότησε σε πολλές ενορίες δίκτυα "στοχασμού και δράσης" ώστε να βοηθήσει ακόμα μεγαλύτερους αριθμούς Χριστιανών σε συγκεκριμένες κοινωνικές ή πολιτικές ενέργειες και στην εμβάθυνση της κριτικής κοινωνικής ανάλυσης. 73.

Η π ρ ο ε δ ρ ί α Ρ ή γ κ α ν σ τ ι ς α ρ χ έ ς τ η ς δεκ α ε τ ί α ς τ ο υ 1 9 8 0, συνώνυμη με την άνοδο της νέας δεξιάς, (και στο θρησκευτικό επίπεδο), είναι η περίοδος συγκρότησης και στερέωσης μιας νεοσυντηρητικής πολιτικής και ιδεολογίας στις Η Π Α , που εκδηλώνονται με μια φιλοπόλεμη εξωτερική πολιτική και με την αναζωογόνηση της ψυχροπολεμικής προπαγάνδας, με σημαντικές περικοπές των δημόσιων δαπανών, ανοιχτές αντιθέσεις στον εργατικό χ ώ ρ ο και επιδίωξη "στρατιωτικών λύσεων" στη Λατινική Αμερική. Η περίοδος αυτή βρήκε την αριστερά απροετοίμαστη. Μονάχα πρόσφατα, με την εμφάνιση του κινήματος ενάντια στις επεμβάσεις σε ξένες χώρες, κατορθώθηκε να συνδυαστούν δυο βασικοί τομείς πάλης (ειρήνη/αντι-πυρηνικό/αφοπλισμός και συμπαράσταση στη Λατινική Αμερική) με κάποια αποτελεσματικότητα. Παρόλο όμως που η αριστερά περιορίστηκε, κυρίως, στο ρόλο του "παρατηρητή" στους αγώνες και τις εξελίξεις που ανέκυπταν από την π ρ ο ε κ λ ο γ ι κ ή εκστρατεία του Τζάκσον (και εμφανίστηκε διχασμένη σε π ο λ λ ά ζητήματα της ίδιας της εκστρατείας), συμμετείχε ενεργά στην ανάπτυξη ενός κινήματος για την ουσιαστικότερη οργάνωση της εργατικής βάσης, στηρίζοντας παράλληλα μια νέα γενιά συνδικαλιστικών ηγετών που αρχίζει να εμφανίζεται στο προσκήνιο. Η Χριστιανική αριστερά, σ ' αυτή την περίοδο, δραστηριοποιήθηκε έντονα σε διάφορα μέτωπα, που θα τα περιγράψουμε πολύ συνοπτικά: — Α ν τ ι π υ ρ η ν ι κ ό κ ί ν η μ α και Αφοπλισμός. Εδώ οι κινητοποιήσεις και οι εκδηλώσεις διαμαρτυρίας των αριστερών Χριστιανών συνέβαλαν ώστε να στραφεί η προσοχή ευρύτατων στρωμάτων της κοινής γνώμης στα ζητήματα προετοιμασίας, ανάπτυξης και εγκατάστασης των πυρηνικών όπλων. Διατηρώντας στενούς δεσμούς και με το Ευρωπαϊκό κίνημα, η δραστηριότητα αυτή συνδυάζει το ήθος της μη-βίας με την ανυπακοή του πολίτη προς το κράτος. Έ τ σ ι συνδέει μια βαθιά ριζωμένη χριστιανική πεποίθηση με τη διαμαρτυρία ενάντια στην απάνθρωπη φ ρ ί κ η του πολέμου και της παγκόσμιας καταστροφής. Η "προμετωπίδα" αυτής της κίνησης των αριστερών Χριστιανών είναι η Ποιμαντική Επιστολή περί Ειρήνης των Καθολ ι κ ώ ν Επισκόπων των ΗΠΑ. Το έ γ γ ρ α φ ο τούτο σηματοδοτεί μια σημαντική εξέλιξη και μετατόπιση μέσα στην ίδια την εκ74.

κλησιαστική ιεραρχίο, και ανοίγει το δρόμο για βαθύτερη συνειδητοποίηση και εντονότερη αντίσταση, από τη μεριά όχι μόνο των Καθολικών αλλά και γενικότερα των Χριστιανών, ενάντια στην Αμερικάνικη πολιτική των εξοπλισμών. — Το κ ί ν η μ α Σ υ μ π α ρ ά σ τ α σ η ς προς την Κ ε ν τ ρ ι κ ή Α μ ε ρ ι κ ή . Η δραστήρια συμμετοχή στο κίνημα αυτό, που έχει τις ρίζες του στην περίοδο πριν τις 19-71979 (δηλ. τη νίκη στη Νικαράγουα) σήμανε για τις αριστερές Χριστιανικές δυνάμεις σημαντικές προόδους στην αυτο-οργάνωση, στην εμβέλεια των απόψεών τους, στην ανάλυση των ζητημάτων, στη σύνδεση με τα Χριστιανικά τμήματα των λαϊκών και δημοκρατικών επαναστατικών κινημάτων. Στον τομέα αυτό, η δραστηριότητα των αριστερών Χριστιανών από μορφωτικές ανταλλαγές μέχρι τη βοήθεια σε πρόσφυγες, από την αποστολή παρατηρητών και τις εκδηλώσεις ενάντια στην επεμβατική πολιτική των Η Π Α μέχρι την ανοιχτή υποστήριξη λαϊκών οργανώσεων και των αντάρτικων δυνάμεων στο Ελ Σαλβαντόρ. — Τ ο κ ί ν η μ α " Π ρ ο σ φ ο ρ ά ς Κ α τ α φ ύ γ ι ο υ". Η προσπάθεια αυτή που αποτελεί μια ξεχωριστή έ κ φ ρ α σ η του κινήματος συμπαράστασης, βασίζεται στο θεμελιώδες δημοκρατικό και Χριστιανικό αξίωμα της "φιλεξενίας στον περιπλανώμενο". Συνδέοντας ένα διεθνές πρόβλημα με την παραδοσιακή θεματική και τα σύμβολα της Χριστιανικής, αλλά και πατριωτικής, συμπεριφοράς απέναντι στα θύματα του πολέμου και της καταπίεσης, εμφανίζεται σα μια ισχυρή φ ω νή στις Η Π Α ενάντια στην πολιτική των επεμβάσεων. Αν και σήμερα το κίνημα αυτό στηρίζεται μονάχα σε 110 εκκλησίες σ ' ο λ ό κ λ η ρ η τη χ ώ ρ α , η ό λ η προσπάθεια είχε σημαντικό αντίκτυπο κυρίως λ ό γ ω των παραδοσιακών αξιών που προβάλλει, της αυξανόμενης δημόσιας υποστήριξης από κύκλους της εκκλησιαστικής ηγεσίας, και της ανάπτυξης τοπικών συμμαχιών (εκκλησιαζόμενοι, φορείς διαφόρων κοινοτήτων, συμπαθούντες επαγγελματίες). — Μια κίνηση που είχε ξεκινήσει πιο πριν αλλά που τώρα ενισχύεται σημαντικά από την πιο πάνω προσπάθεια είναι η " Υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η των δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν των νέων μ ε τ α ν α σ τ ώ ν". Η δραστηριότητα αυτή που συνεχίζεται με πολλά ζητήματα εσωτερικής πολιτικής, που τα αντιμάχεται από παλαιότερα η αριστερά, καθώς και με προβλήματα ορ75.

γάνωσης των εργαζόμενων, αφορά άμεσα εκατοντάδες χιλιάδες πολιτικούς πρόσφυγες που ζουν σήμερα στις Η Π Α . — Σ" ό λ η τη διάρκεια αυτής της περιόδου που αναφέραμε, ένα μεγάλο μέρος της Χριστιανικής αριστεράς στις Η Π Α συμμετείχε σε π ο λ λ ο ύ ς τοπικούς αγώνες για ζητήματα ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ς π ο λ ι τ ι κ ή ς , ιδιαίτερα κοινωνικής πρόνοιας, στέγασης, υποδομής, διατροφής, ανεργίας, κλεισίματος εργοστασίων, συνδικαλιστικής οργάνωσης (κυρίως απ' τη σκοπιά της βάσης). Αυτό το μέτωπο δραστηριότητας των ριζοσπαστών Χριστιανών, αν και λιγότερο συνταρακτικό στη σημερινή φάση (από ά π ο ψ η τακτικής και εναλλακτικών προτάσεων), έχει τις ρίζες του στη δεκαετία του 1960. — Ε ν ά ν τ ι α σ τ ο ρ α τ σ ι σ μ ό κ α ι το σ ε ξ ι σ μ ό , η Χριστιανική αριστερά συνεχίζει να υποστηρίζει και να συμμετέχει στις πανεθνικές πολιτικές συμμαχίες (όπως στην υποψηφιότητα του Τζάκσον), καθώς και στους αγώνες των γυναικών. Σ ' αυτό τον τομέα δραστηριότητας περιλαμβάνονται και οι κινήσεις για ορισμένα ζητήματα αποκλειστικά εκκλησιαστικού χαρακτήρα, στις οποίες συμμετείχαν κυρίως οι καθολικές γυναίκες — που είναι ίσως το δυναμικότερο τμήμα της καθολικής κοινότητας των Η Π Α . Τα ζητήματα για τα οποία γίνεται λόγος είναι ο πατριαρχικός ρόλος της εκκλησίας, χειροτόνηση και ιερατικά καθήκοντα, πολιτικά αξιώματα και δημόσια λειτουργήματα, και ανανεωτικές κατευθύνσεις μετά το Βατικανό Β'. Οι εξελίξεις σ ' αυτούς τους χώρους οπωσδήποτε οφείλονται αλλά και με τη σειρά τους έχουν παραπέρα αντίκτυπο στους αγώνες των γυναικών στο " λ α ϊ κ ό " (μη-θρησκευτικό) πεδίο. — Επίσης σ ' αυτή την περίοδο η Χριστιανική αριστερά υποστήριξε και ενίσχυσε τα θρησκευτικά λόμπυ σε ζητήματα εξωτερικής και στρατιωτικής πολιτικής, σαν τμήμα του όλου κινήματος συμπαράστασης των εκκλησιών. " Α κ ό μ α και η πιο περιορισμένη εξέταση των πιο σημαντικών εκκλησιαστικών συμβάντων της τελευταίας εικοσαετίας (Β' Σύνοδος Βατικανού, Σύνοδος των Λατινο-Αμερικάνων Επισκόπ ω ν στο Μεντελλίν, το Προτεσταντικό Πρόγραμμα για την Καταπολέμηση του Ρατσισμού, και τα εκτεταμένα "αντίστροφ α ιεραποστολικά προγράμματα") μας δίνει πολύ αξιόλογα συμπεράσματα. Με δυο λόγια, ο "διεθνισμός" που ενυπάρχει στην παγκόσμια Χριστιανοσύνη σημαίνει ότι πολυάριθμοι δρα76.

στήριοι Χριστιανοί αποκτούν πολύ συχνά γνώση των εμπειριών και της μαρτυρίας των Χριστιανών ά λ λ ω ν χ ω ρ ώ ν — εκείνων που ζουν κάτω από την καταπίεση στρατιωτικών δικτατοριών ή έκτακτων μέτρων, εκείνων που εξεγείρονται κατά του νεοαποικισμού ή συγκρούονται με το σύστημα του απαρτχάιντ, εκείνων που οικοδομούν σοσιαλιστικές κοινωνίες. Αυτό με τη σειρά του βοηθά στην παραπέρα κατανόηση της πραγματικότητας στις άλλες χώρες καθώς και στη δ ι α μ ό ρ φ ω σ η ενός κλίματος όπου οι Χριστιανοί, π ο λ λ ο ί από τους οποίους δεν έχουν διόλου πολιτικά κίνητρα, είναι διατεθειμένοι να ακούσουν και άλλες ερμηνείες για τη ζωή στις άλλες κοινωνίες και για το ρόλο των Η Π Α στον κόσμο, διαφορετικές από εκείνες που δίνει το Στέητ Ντηπάρτμεντ. Οι εμπειρίες του Βατικανού Β" και της Συνόδου του Μεντελλίν, μαζί με το"'αντίστροφ α ιεραποστολικά" προγράμματα της Προτεσταντικής εκκλησίας, μας καταδείχνουν ένα θεμελιώδες αξίωμα: ότι οι αγώνες των καταπιεσμένων λαών μπορούν να σπάσουν το φ ρ ά γ μ α και να επηρεάσουν ακόμα και τις θεσμικές δομές της εκκλησίας. Και τούτο με τη σειρά του, μπορεί να προκαλέσει ένα ποιοτικό ά λ μ α των Χριστιανών, ιδιαίτερα εκείνων που ενδιαφέρονται ή συμμετέχουν ενεργά στην επαναστατική πρακτική. Ποιοι και Πού είναι οι Αριστεροί Χριστιανοί; Οι αριστεροί Χριστιανοί στις Η Π Α είναι είτε άνθρωποι που συμμετέχουν ενεργά στη ζωή της εκκλησίας είτε άνθρωποι που έχουν απομακρυνθεί από τις συγκεκριμένες εκκλησιαστικές δραστηριότητες. Δύο σημαντικά όμως χαρακτηριστικά συνενώνουν αυτές τις δυο κατηγορίες ατόμων σ ' ένα ενιαίο κίνημα της "Χριστιανικής Αριστεράς". Το πρώτο είναι ότι και οι δυο (συνειδητά) εμπνέονται ιδεολογικά, για τα κοινωνικοπολιτικά καθήκοντα της απελευθέρωσης κοι του ανθρωπισμού (τουλάχιστον στην αρχική φ ά σ η — ή στη βάση του αυτοπροσδιορισμού τους ως προς το χ ώ ρ ο προέλευσης) από τη Χριστιανική πίστη. Και το δεύτερο, ότι και οι δυο κατηγορίες έχουν επιλέξει έμπρακτα το δρόμο του αγώνα, συμμετέχοντας ενεργά σε διάφορες κινήσεις για αλλαγή και κοινωνική δικαιοσύνη. Η παρουσία της Χριστιανικής Αριστεράς σα μια νέα ιστορική πραγματικότητα, γίνεται αισθητή σε ποικίλες ομάδες κι 77.

οργανώσεις σε ο λ ό κ λ η ρ η τη χώρα. Ορισμένοι Χριστιανοί αγωνιστές δ ' * W j o u v αποκλειστικά στο χ ώ ρ ο της εκκλησίας με μ ο ρ φ ω τ ι . ^ - r και άλλες δραστηριότητες, ενώ ά λ λ ο ι , έχοντας σα βάση την εκκλησία, κατευθύνουν τις προσπάθειές τους σ' ένα ευρύτερο κοινό. Ορισμένοι δουλεύουν και σε εθνικό και σε τοπικό επίπεδο, ενώ ά λ λ ο ι ασχολούνται αποκλειστικά με τοπικά ζητήματα. Ορισμένοι χρησιμοποιούν την εξομολόγηση και άλλες θρησκευτικές πρακτικές, ενώ άλλοι όχι. 'Ομως σχεδόν όλοι επιδεικνύουν μέσα από τη δουλειά τους μια ριζοσπαστικοποίηση ως Αμερικάνοι Χριστιανοί και πολίτες, και από αυτή τη σκοπιά έχουν αρχίσει να ανακαλύπτουν και να χρησιμοποιούν την απελευθερωτική δύναμη των Ευαγγελ ί ω ν μ' ένα νέο τρόπο. Για έναν αρκετά σημαντικό αριθμό αυτών των ριζοσπαστών Χριστιανών το κλειδί για μια προοδευτική πολιτική και μια πιο μαχητική ερμηνεία των Ευαγγελίων είναι η ιδεολογική μετατόπιση στη συνολική αντιμετώπιση της ευρύτερης κοινωνικής πραγματικότητας του Αμερικάνικου καπιταλισμού. Οι Χριστιανοί αυτοί έχουν αρχίσει να αναπτύσσουν μια μ ο ρ φ ή σοσιαλιστικής πολιτικής πρακτικής ενώ π α ρ ά λ λ η λ α αρχίζουν να διατυπώνουν μια θεολογία κι ένα "πιστεύω" που συμβαδίζουν με αυτή την πρακτική. Αυτό το φαινόμενο, σαν επακόλουθο της γενικότερης παρουσίας ενός ριζοσπαστικοποιημένου Χριστιανικού τομέα, οδηγεί σε μια κατάσταση που έχει βαθύτατες συνέπειες και για την εκκλησία και για την κοινωνία συνολικό: συγκεκριμένα, στην εμφάνιση δυο ξεχωριστών και αντιτιθέμενων μ ο ρ φ ώ ν εκκλησίας. Α κ ό μ α και μέσα στις Η Π Α μπορεί κανείς σήμερα να διακρίνει, ολοένα και περισσότερο, δυο διαφορετικές εκκλησίες μέσα σε κάθε δόγμα, παρά τον κοινό τους θρησκευτικό τίτλο. Από τη μια, εμφανίζεται μια ε κ κ λ η σ ί α α λ λ η λ ε γ ύ η ς μ ε τους αγώνες και τα συμφέροντα των εκμεταλλευόμενων και των φ τ ω χ ώ ν τόσο στις Η Π Α όσο και σε άλλες χώρες — των εργατών, των ανέργων, των γυναικών, των μειονοτήτων, των καταπιεσμένων κοινωνικών ομάδων και των κινημάτων για δικαιοσύνη και ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Και από την ά λ λ η , η ε κ κ λ η σ ί α της κ α θ ε σ τ η κ υ ί α ς τ ά ξ ε ω ς , της εξουσίας, η εκκλησία αυτών που εξουσιάζουν οικονομικά, πολιτικά, πολιτισμικά. Θα ήταν πολύ δύσκολο να καταγράψει κανείς τις πολυά78.

ριθμες οργανωτικές εκφράσεις της Χριστιανικής αριστεράς (ή των οργανώσεων όπου οι Χριστιανοί αγωνιστές έχουν σημαντική επιρροή), και ακόμα δυσκολότερο να τις κατατάξεις σε ενότητες σύμφωνα με κάποια γνωστά κριτήρια. Θα χρειαζόταν μάλιστα να συμπεριληφθούν και πολλές ομάδες που δεν υπάρχουν πια. Κοιτώντας πίσω, στην εικοσαετία που πέρασε, θα λέγαμε ότι οι Χριστιανοί των κοινοτήτων των μαύρων, των Πορτορικανών, και των Τσικάνος, τόσο κληρικοί όσο και "λαϊκοί", έπαιξαν πρωτοποριακό ρόλο. Οι πιο αξιοσημείωτες προσπάθειες ήταν οι κινήσεις της "Εθνικής Επιτροπής Μαύρων Εκκλησιαζόμενων" (.National Committee of Black Churchmen) και του "Χριστιανικού Κινήματος Απελευθέρωσης" (Moviniento Chris riant/ de Liberation) (Πυρήνας 25ης Ιανουαρίου). Ανάμεσα στις άλλες σημαντικές οργανώσεις της δεκαετίας του 1960 ήταν η "Σύνοδος Χριστιανικής Ηγεσίας των Νότιων Πολιτειών" (Southern Christian Leadership Conference) και οι "Κληρικοί και Λαϊκοί που ανησυχούν για το Βιετνάμ" (Clergy and l aity Concerned ahout Vietnam). Πιο γενικά, σημαντική ήταν και η συμβολή όλων των παρακάτω οργανώσεων: Το Καθολικό κίνημα ειρήνης, η Ευαγγελική αριστερά, διάφορες τοπικές και πανεθνικές προοδευτικές συμμαχίες ιερέων, δίκτυα διάδοσης προοδευτικής θεολογίας, και κέντρα ενημέρωσης και προβολής, η Χριστιανική σοσιαλιστική αριστερά, πολυποίκιλες ανεξάρτητες οργανώσεις για έρευνα, εκδόσεις, επιμόρφωση και κοινωνική ανάλυση, Χριστιανικές φεμινιστικές ομάδες και θεολογικές συσπειρώσεις μειονοτήτων, τμήματα κοινωνικών λειτουργών διαφόρων δογμάτων, κινήσεις εργατικής αλληλεγγύης, και πολλές τοπικές και πανεθνικές δια-θρησκευτικές οργανώσεις συμπαράστασης και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. 2 Ανάλυση της Χ|Χθτιανικής Αμι<ιττ|>άς Μέσα στη Χριστιανική αριστερά των ΗΠΑ, μπορούν να εντοπιστούν τέσσερις γενικές τάσεις, στη βάση της πολιτικής και θεολογικής πρακτικής τους, των ταξικών επιλογών τους, και των στόχων τους. Η πρώτη, που αποκαλείται, σύμφωνα με κάποια πολιτική ορολογία, κ ε ν τ ρ ο - κ ε ν τ ρ ώ ο ι Χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί , περιλαμβάνει Προτεστάντες και Καθολικούς φιλελεύθερους. Αυ79.

τοί οι δραστηριοποιημένοι Χριστιανοί συνειδητοποιούν και αναγνωρίζουν την αποσύνθεση της μέχρι τώρα συναίνεσης και την αβεβαιότητα που κυριαρχεί σήμερα, αλλά είναι ανήμποροι να αποτελέσουν δημιουργική ηγεσία — είτε θεολογική είτε πολιτική — στη σημερινή φάση. Οι ίδιοι αναγνωρίζουν (έμμεσα) αυτή την αδυναμία τους και τούτο τους οδηγεί περισσότερο σε δραστηριότητες σύμπραξης με άλλες οργανώσεις, για την ιεράσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, για την ειρήνη και -ια αντιπυρηνικά ζητήματα (κυρίως το π ά γ ω μ α των εξοπλισμών), καθώς και για την καταπολέμηση του ρατσισμού και του σεξισμού, της φτώχειας και της πείνας. Ό τ α ν βρίσκονται σε υπεύθυνες εκκλησιαστικές θέσεις σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο, αυτοί οι Χριστιανοί αντιδρούν σθεναρά στην " υ π ο χ ρ έ ω σ η " να αναπτύσσουν τις επίσημες θέσεις σ' αυτά τα θέματα, αλλά αντιμετωπίζονται, τόσο από " π ο λ ι τ ι κ ή " όσο και από θεολογική άποψη, σα μάλλον ασήμαντη οντότητα από τις αρχές των Εκκλησιών τους. Οι βασικές τους ασχολίες είναι η διατήρηση του αριθμού των μελ ώ ν , η κατήχηση (με την πιο στενή έννοια) και η διαχείριση της γραφειοκρατίας, του προσωπικού και της ιδιοκτησίας της εκκλησίας. Η δεύτερη σημαντική ενότητα είναι οι κ ε ν τ ρ ο αρισ τ ε ρ ο ί Χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί , που η δραστηριότητά τους βασίζεται σε μια αντι-καπιταλιστική κριτική μέσα στα σοσιαλδημοκρατικά πλαίσια. Αν και αποδέχονται τις ήδη εδραιωμένες δομές (δηλ. του παραδοσιακού κόμματος και των επίσημων εκκλησιαστικών μηχανισμών και διδασκαλίας), οι Χριστιανοί αυτοί προσπαθούν να αναπτύξουν, από εκεί μέσα, ένα αριστερό πρόγραμμα. Πολιτικά, αυτό σημαίνει μέσα από το Δημοκρατικό Κόμμα, τις Επιτροπές των γραφειοκρατικών εργατικών σωματείων, καθώς και διάφορες οργανωτικές μορφΓί· της φιλελεύθερης-προοδευτικής συμμαχίας στο χώρο των υαύρων, των μειονοτήτων και των γυναικών. Σ° αυτές ϊ ς προσπάθειες οι κεντροαριστεροί Χριστιανοί επιδιώκουν να κερδίσουν την υποστήριξη τμημάτων της επίσημης εκκλησιαστικής ιεραρχίας καθώς και ηγετικών θρησκευτικών προσωπικοτήτων. Τα κεντρικά κ ο ι ν ω ν ι κ ο π ο λ ι τ ι κ ά ζητήματα που απασχολούν τους κεντρο αριστερούς Χριστιανούς, μοζί με π ο λ λ ά από εκείνα που αναφέραμε πιο πάνω μιλώντας για την πρώτη τάση. 80.

είναι ο αφοπλισμός (με μια ευρεία έννοια που περιλαμβάνει ζητήματα οικονομικής και εξωτερικής πολιτικής), το γυναικείο κίνημα, οι οικολογικοί αγώνες, οι υποψηφιότητες μελών των μειονοτήτων (μερικές φορές απλά "συμβολικές" ή για τη συμμετοχή σε περιορισμένες τοπικές εξουσίες ιδιαίτερα σε καταστάσεις εξαιρετικά αντιφατικές), η ενίσχυση του αυθεντικού συνδικαλιστικού κινήματος. Η τάση αυτή είναι ανοιχτά αντικομμουνιστική, τόσο στους κοινωνικο πολιτικούς αγώνες όσο και στις εκκλησιαστικές της δραστηριότητες. Η τρίτη σημαντική τάση της Χριστιανικής αριστεράς είναι οι κ ο ι ν ω ν ι κ ά σ τ ρ α τ ε υ μ έ ν ο ι Χριστιανοί, που προχωρούν σε μια βαθύτερη κριτική του καπιταλισμού και έχουν αρχίσει να αναπτύσσουν μια εναλλακτική εκκλησιαστική και θεολογική αντίληψη. Ωστόσο, δεν είναι σε θέση να διατυπώσουν εναλλακτικές ιδεολογικές, οργανωτικές ή προγραμματικές προτάσεις. Η δραστηριότητά τους παίρνει, κυρίως, τη μ ο ρ φ ή μιας προφητικής αποκήρυξης και συμβολικής αντίστασης. Συμμετέχοντας στην πράξη στα περισσότερα ζητήματα που απασχολούν και τις τάσεις που, πολιτικά, βρίσκονται δεξιότερα (αλλά συνήθως πιο δραστήρια και μαχητικά), οι Χριστιανοί αυτοί διαφοροποιούνται καθώς δουλεύουν για μια βαθύτερη ανάλυση των κεντρικών προβλημάτων και για την κατανόηση της σχέσης ανάμεσα στα διάφορα προβλήματα μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού. Σαν Χριστιανοί, δίνουν μεγάλη έμφαση στον προσωπικό τρόπο ζωής τους και έτσι η κοινωνική τους στράτευση εύκολα μεταφράζεται σε μια νέα "ευσέβεια" ή "αγνότητα", ενώ ένα είδος αναρχισμού διαπερνά την κριτική και την πρακτική τους. Θεωρώντας ότι παραμένουν ακόμα "εντός της εκκλησίας", συστηματικά και με συνέπεια διαδίδουν την κοινωνική διδασκαλία της εκκλησίας και τις κοινωνικο πολιτικές συνέπειες της Χριστιανικής πίστης. Αν και πολλά κατάλοιπα της παραδοσιακής πολιτικής και Χριστιανικής πρακτικής διατηρούνται ακόμα, η τάση αυτή έχει αρχίσει να κινείται πέρα από τα στενά (και διφορούμενα) όρια της "αριστερής" δραστηριότητας, βασισμένη κυρίως σε έννοιες "ηθικής ανταπόκρισης". Η τελευταία τάση είναι των π ο λ ι τ ι κ ά στρατευμέν ω ν Χ ρ ι σ τ ι α ν ώ ν , η οποία χαρακτηρίζεται από μια επαναστατική αριστερή πρακτική και από τη σοσιαλιστική πολιτι81.

κή επιλογή. Είτε για τακτικούς είτε για στρατηγικούς λόγους — με δοσμένο το γεγονός και τη φύση της καταπίεσης στις Η Π Α — αυτή η εκλογή δεν προβάλλεται πάντα δημόσια. Παρόλο που συχνά η φ ω ν ή τους και η προοπτική που προτείνουν δεν βρίσκουν μεγάλη απήχηση μέσα στις εκκλησίες, στηρίζουν την πρακτική τους, τόσο από πολιτική όσο και από θρη σκευτική άποψη, στη Μαρξιστική ανάλυση. Δουλεύουν για μια πιο "υλιστική" ανάγνωση της Βίβλου και για μια βαθύτερη κριτική του ρόλου των εκκλησιών και του Χριστιανισμού στον καπιταλισμό. Οι Χριστιανοί αυτοί είναι δραστήριοι στο αντι-επεμβατικό/ αντι-ιμπεριαλιστικό κίνημα καθώς και σε πολλά από τα άλλα μέτωπα που αναφέραμε προηγουμένως. Η ανάλυση των ζητημάτων και του ρόλου των Εκκλησιών, μαζί με τις οργανωτικές τους ικανότητες, τους εξασφαλίζει μια επιρροή δυσανάλογη με τον αριθμό τους αλλά πολύ σημαντική για την πληροφόρηση, την επεξεργασία στόχων και την καθοδήγηση των ευρύτερων συνασπισμών όπου συμμετέχουν όλες οι τάσεις της Χριστιανικής αριστεράς. Η Χριστιανική Δεξιά και η Νεοσυντηρηηκή Επίθεση Μ" ένα παρόμοιο σχήμα θα μπορούσε να περιγραφεί και η διάταξη των δυνάμεων στο χώρο της δεξιάς και της κεντροδεξιάς. Οι τάσεις σ' αυτό το χώρο συγκροτούνται από'Χριστιανικές ομάδες ή άτομα της κυρίαρχης τάξης ή κοινωνικών δυνάμεων που εκφράζουν τα συμφέροντα της κυρίαρχης καπιταλιστικής τάξης, τόσο σε εκκλησιαστικά ζητήματα όσο και σε θέματα κομματικής και κρατικής πολιτικής. Περιλαμβάνουν όχι μόνο τους πλούσιους και ισχυρούς, αλλά και συγκεκριμένες εκφάνσεις της συντηρητικής Χριστιανικής σκέψης και δράσης, όπως η "Ηθική Πλειοψηφία" του Τζέρυ Φάλγουελ ή τους φωστήρες της "ηλεκτρονικής εκκλησίας". Η πιο έκδηλα πολιτικά στρατευμένη από αυτές τις οργανώσεις είναι το Ί δ ρ υ μ α για Θρησκεία και Δημοκρατία" (Institute for Religion and Democracy - IRD), μια ιδιωτική πολιτική λέσχη χρηματοδοτούμενη από συντηρητικούς κύκλους, που φιλοδοξεί να είναι ο μοναδικός κριτής της θεολογικής ορθοδοξίας των εκκλησιών υπό το πρόσχημα της ανησυχίας για την "ακεραιότητα" της Χριστιανικής πίστης και του αγώνα για την υπε82.

ράσπιση της δημοκρατίας. Η οργάνωση αυτή αποτελεί την αιχμή της νεοσυντηρητικής επίθεσης ενάντια στις δραστηριότητες των Αμερικάνικων εκκλησιών στους αγώνες για τα ανθρώπινα δικαιώματα και στα κινήματα κοινωνικής αλλαγής σε άλλες χώρες, κατηγορώντας δημόσια το Εθνικό και Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών ότι υποστηρίζει "ολοκληρωτικά... Μαρξιστικά - Λενινιστικά κινήματα" στο εξωτερικό και, σε μικρότερο βαθμό, μέσα στις ίδιες τις ΗΠΑ. Αυτές οι επιθέσεις, που προβλήθηκαν και από το τηλεοπτικό πρόγραμμα του CBS "Εξήντα Λεπτά" καθώς και από τις σελίδες του Reader's Digest, παρόλο που επικρίθηκαν σαν υπερβολικές και παραπλανητικές ακόμα και από τα μεγάλα συγκροτήματα του καθημερινού τύπου, είχαν ωστόσο μια ισχυρότατη ιδεολογική επίδραση - άλλωστε αυτός ήταν κι ο στόχος τελικά - δείχνοντας έτσι ότι το θρησκευτικό πεδίο αποτελεί ένα από τα πιο κρίσιμα σημεία σύγκρουσης στον αγώνα για ιδεολογική ηγεμονία στις ΗΠΑ, και το οποίο οι νεοσυντηρητικοί το θεωρούν πρωταρχικής σημασίας. Μια μελέτη της κυβέρνησης Ρήγκαν το 1980, λίγο πριν την επίσημη ανάληψη καθηκόντων, το λεγόμενο Έ γ γ ρ α φ ο του Σάντα Φε, το οποίο προσδιόρισε σε γενικές γραμμές την μελλοντική πολιτική σε σχέση με τη Λατινική Αμερική, περιέγραφε τις εκκλησίες των Η Π Α σαν γόνιμο έδαφος για τις δραστηριότητες των εχθρών της κυβέρνησης — σα την ντόπια έκφραση της Λατινοαμερικάνικης θεολογίας της απελευθέρωσης. Το έγγραφο αυτό προτείνει ένα συντονισμένο πρόγραμμα όχι μόνο για να διχαστεί η Λατινοαμερικάνικη Εκκλησία, αλλά και για να δυσφημιστούν και να εξουδετερωθούν οι προοδευτικές φωνές τόσο στις Η Π Α όσο και στη Λατινική Αμερική — θεολόγοι, κληρικοί, λαϊκοί ή ακόμα και μέλη της εκκλησιαστικής ιεραρχίας. Ό μ ω ς οι προοδευτικοί Χριστιανοί, παρόλο που αποτελούν ένα πολύμορφο σύνολο το οποίο εκτείνεται από εκείνους που απλώς αντιτίθενται στην εξωτερική πολιτική της σημερινής κυβέρνησης μέχρι τους στρατευμένους στην υπόθεση του σοσιαλισμού, αντικαπιταλιστές Χριστιανούς αγωνιστές, δουλεύουν όλοι μαζί, με ισχυρούς οργανικούς δεσμούς, στον τόσο σημαντικό χ ώ ρ ο της Χριστιανικής Εκκλησίας και της θρησκείας, συγκροτώντας έτσι ένα πολύ αξιόλογο εμπόδιο στις προσπάθειες μαζικοποίησης του συντηρητισμού στις ΗΠΑ. Επιπλέον, η κοινωνική και πολιτική πρακτική αυτών των 83.

Χριστιανών, ιδιαίτερα των πολιτικά στρατευμένων, λειτουργεί και σαν στοιχείο αντίστασης στην αναζωογόνηση του αντικομμουνισμού και των θεωριών "ανάσχεσης του ερυθρού κινδύνου", καθώς προβάλλει μια ά λ λ η μαρτυρία και μια αντίπαλη φ ω ν ή απέναντι στην Αμερικάνικη πολιτική και τη Δυτική καπιταλιστική ηγεμονία, μέσα από εμπειρίες της ίδιας της Χριστιανικής κοινότητας σε παγκόσμιο επίπεδο. Συμπεράσματα Από αυτή την ανάλυση συνάγονται αρκετά συμπεράσματα. Πρώτο, το σχήμα που αναπτύξαμε εδώ μπορεί να χρησιμεύσει σαν οδηγός για τον εντοπισμό και την ανάλυση των τάσεων μέσα στη Χριστιανική αριστερά. Οι περισσότερες από τις τάσεις που περιγράψαμε συγκροτούν μια γενικότερη κίνηση που θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε " Λ α ϊ κ ή Χριστιανική Αριστερά", με την έννοια ότι η πρακτική τους βασίζεται, γενικά τουλάχιστον, σε αριστερές επιλογές. Μ ' αυτό τον τρόπο εκπληρώνουν μια λειτοιΤργία που πάει πιο πέρα από τη συγκεκριμένη πρακτική τους, και είναι πιο ξεκάθαρα επαναστατική: πρόκειται για την υποστήριξη στις λαϊκές και αριστερές δυνάμεις στο διεθνή αλλά και στον εσωτερικό χ ώ ρ ο . Για τις τάσεις αυτές η ικανότητά τους να αναπτυχθούν παραπέρα — τόσο οργανωτικά όσο και προγραμματικά — και να σταθεροποιήσουν μια συστηματική επαναστατική πρακτική στις Η Π Α , εξαρτάται από τη δημιουργία οργανικών δεσμών μέσα στις εκκλησίες καθώς και με τον ευρύτερο χώρο της αριστεράς. Δεύτερο, η πολιτική πρακτική της τέταρτης τάσης της Χριστιανικής αριστεράς που παρουσιάσαμε, έχει βαθύτατες επιπτώσεις στην προσπάθεια για το μετασχηματισμό της Αμερικάνικης κοινωνίας και, συνεπώς, στην πορεία της ίδιας της Χριστιανικής Εκκλησίας. Η " υ λ ι κ ή βάση" της ανάπτυξης της επαναστατικής πρακτικής των πολιτικά στρατευμένων Χριστιανών είναι η συμμετοχή τους στους αγώνες και η οργανική τους σύνδεση με τις δυνάμεις που οικοδομούν στην ιστορία την εξουσία των φ τ ω χ ώ ν . Έ τ σ ι , η συγκεκριμένη συμμετοχή βοηθά να ξεπεραστούν πολλές από τις παραμορφώσεις της μέχρι τώρα Χριστιανικής πρακτικής καθώς ήταν υποταγμένη στην καπιταλιστική ιδεολογία και στις αξίες της' η παραδειγματική ατομική μαρτυρία μετατρέπεται σε σ υ λ λ ο γ ι κ ή ευ84.

θύνη και δράση' η ηθική ανταπόκριση ενδυναμώνεται από την επιστημονική ανάλυση' κι ένα νέο κοινωνικό όραμα (ή ουτοπία) προβάλλει όχι πια αφηρημένα, α λ λ ά μέσα από συγκεκριμένες νίκες. Μ ' αυτό τον τρόπο διαμορφώνεται μια ε ν ό τ η τ α ανάμεσα στην εκκλησιαστική δράση και την ερμηνεία της Χριστιανικής πίστης από τη σκοπιά των φ τ ω χ ώ ν από τη μια, και τη συγκεκριμένη πολιτική πάλη και προοπτική από την άλλη. Αυτή η ενότητα (ή συμβατότητα επαναστατικής πίστης και πολιτικών επιλογών), που επιτεύχθηκε μονάχα μέσα από μια ιστορική πορεία συγκρούσεων, διασπάσεων και ρήξης, καταρρίπτει αποτελεσματικά κάθε φ ρ α γ μ ό που εμποδίζει την πλειοψ η φ ί α των Χριστιανών να ταυτιστεί με τα συμφέροντα των εκμεταλλευόμενων και των φ τ ω χ ώ ν . Σα φ υ σ ι κ ή συνέπεια έρχεται και η τροποποίηση του δόγματος, της κατήχησης και της θείας λειτουργίας. Η διαδικασία που περιγράφεται εδώ — μια πραγματικά επαναστατική διαδικασία ρήξης με την κυρίαρχη τάξη πραγμάτων — είναι μακρά και δύσκολη, αλλά η εκπλήρωση της ελπίδας που γεννά είναι βέβαιη. Τέλος, σε στιγμές όπως η σημερινή, όπου η δραστηριότητα της Χριστιανικής αριστεράς έχει τόσο έντονο αντίκτυπο στη γενική αντιπαράθεση με την κυβερνητική πολιτική, είναι οπωσδήποτε χρήσιμο να ελέγξουμε τον ενθουσιασμό μας αναγνωρίζοντας κάποιες σκληρές αλήθειες: Παρά την αναμφισβήτητη έντονη παρουσία της, τη συμβολή της στις κινητοποιήσεις και στο ανέβασμα του επιπέδου συνείδησης σημαντικών τμημάτων του πληθυσμού, γύρω από διάφορα ζητήματα κρατικής πολιτικής, η Χριστιανική Αριστερά δεν έχει πετύχει να ψηφιστούν δεσμευτικές αποφάσεις του Κογκρέσσου ενάντια στην εξωτερική πολιτική και τα στρατιωτικά σχέδια της κυβέρνησης. Αυτό υπογραμμίζει την αναγκαιότητα να κατανοηθεί ότι η συμβολή της συγκεκριμένης δραστηριότητας της Χριστιανικής αριστεράς δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α π ρ ο χ ω ρ ή σ ε ι π έ ρ α από τις ο ρ γ α ν ω τ ι κ έ ς και ιδεολογ ι κ έ ς δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς της Α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ η ς αρισ τ ε ρ ά ς σ υ ν ο λ ι κ ά . Η Χριστιανική αριστερά, σ ' αυτή τη χώρα όπως και αλλού, αναπτύσσεται αναγκαστικά σε σχέση με τις κατακτήσεις της ευρύτερης ενότητας της αριστεράς καθώς και με τη δ ι α μ ό ρ φ ω σ η ενός αριστερού προγράμματος, που συ85.

γκεκριμένα για τις Η Π Α σημαίνει κυρίως τη διάδοση των ιδεών του σοσιαλισμού στην εργατική τάξη. Η πορεία και οι προοπτικές της αναπτυσσόμενης Χριστιανικής αριστεράς στις Η Π Α , μαζί με την κληρονομιά και τα διδάγματα της δραστηριότητας της Αμερικάνικης αριστεράς στα τελευταία 20 χρόνια θέτουν τις βάσεις για μια συμμαχία νέου τύπου με ευρύτερες δυνατότητες και οραματισμούς. Πρόκειται για μια συμμαχία που από πολλές απόψεις έχει ήδη αρχίσει να οικοδομείται. Το θάρρος για την εκπλήρωση αυτού του καθήκοντος, τόσο για τους Μαρξιστές όσο και για τους Χριστιανούς, μπορεί να αντληθεί από το παράδειγμα του επαναστατικού και Χριστιανικού λ α ο ύ της Νικαράγουα. Η αποφασιστικότητά του και η ανυποχώρητη πάλη του για τη νίκη της επανάστασης βασίζεται σε μια ενότητα πέρα από ιδεαλιστικές διακρίσεις και ιστορικές προκαταλήψεις. Το 1980, οι δυνατότητες αυτού του παραδείγματος σαν απειλή για τους εχθρούς της ελευθερίας και ανεξαρτησίας των λαών, τονίστηκαν από τον Φιντέλ Κάστρο όταν επέστρεψε στην Κούβα μετά από το γιορτασμό της πρώτης επετείου της νίκης στη Νικαράγουα: "Και μερικοί θρησκευτικοί ηγέτες στη Νικαράγουα μας ρώτησαν γιατί στρατηγική συμμαχία, γιατί μονάχα στρατηγική συμμαχία, γιατί να μη μιλάμε για ενότητιι Μαρξιστών - Λενινιστών και Χριστιανών; Δεν ξέρω τι λένε οι ιμπεριαλιστές γι' αυτό, αλλά εγώ είμαι απολύτως σίγουρος ότι η συνταγή αυτή είναι κάτι παραπάνω από εκρηκτική." (Granma, 28-7-80).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: 1. Αυτό το ζήτημα έχει μακρά ιστορία, και σήμερα αποτελεί crv-α^ίμενο προσεκτικής μελέτης στο φως των εξελίξεων στη Λατινική Αμερική. Εδώ, η φράση του 'Ενγκελς για "τη σχετική αυτονομία της θρησκείας", μια έννοια που γενικά υποστηρίζεται από την Γκραμσιακή θεωρία, μπορεί να χρησιμεύσει τόσο για τους Μαρξιστές όσο και για τους Χριστιανούς σα μια παραχώρηση στον ιδεαλισμό. Για ορισμένους Χριστιανούς που αποδέχονται (άμεσα ή έμμεσα) το θεολογικό αξίωμα της κάθετης υπερβατικότητας, η "σχετική αυτονομία" 86.

μπορεί να στηρίξει την αντίληψη της παρέμβασης τον θ ε ο ύ στην ιστορία. Για ορισμένους Μαρξισνς που πασχίζουν να ξεπεράσουν την παράδοση των απλουστευτικών αναγωγών στο ζήτημα της θρησκείας, η "σχετική αυτονομία" μπορεί να χρησιμεύσει σε μια αφηρημένη θεωρητική αναζήτηση που υπερπηδά το πρόβλημα των συγκεκριμένων διαμεσολαβήσεων ανάμεσα στη δια κατεχόμενη από πίστη συνείδηση και στην επαναστατική πρακτική. Ό τ α ν Εκκλησίες και Χριστιανοί κινούνται, σε μια περίοδο καπιταλιστικής ηγεμονίας, για να αμφισβητήσουν τον καπιταλιστικό έλεγχο της κοινωνίας και να προωθήσουν ουτοπικά οράματα και κοινωνική δράση, όταν Εκκλησίες και Χριστιανοί εκπληρώνουν μια επαναστατική λειτουργία και, ίσως, βοηθούν στην ενίσχυση της επαναστατικής πρακτικής, αυτό συμβαίνει γιατί η "σχετική αυτονομία" έχει να κάνα, κυρίως, με το ξέκομμα από την κυριαρχία — το ξέκομμα από τους στόχους και τα σχέδια της κυρίαρχης τάξης (πολιτικά σχέδια, οικονομικό πλάνο κλπ.). Από αυτή τη ρήξη, γεννάται ένα εναλλακτικό σχέδιο από την πλευρά των εκμεταλλευόμενων. Από πολιτική άποψη η φιλολαϊκή εκκλησία που διαμορφώνεται σήμερα εκφράζει μια τέτοια ρήξη με την κυρίαρχη τάξη. Πρόκειται για μια ρήξη που βασίζεται σε μια ιστορική, αυτο-κατευθυνόμενη (δηλ. αυτόνομη) πορεία του συλλογικού συμφέροντος των φτωχών και εκμεταλλευόμενων μαζών. 2. Πέρα από αυτές τις πολυάριθμες οργανωτικές μορφές, η Χριστιανική Αριστερά περιλαμβάνει και πολλά άτομα σε τοπικό και εθνικό επίπεδο, τόσο στο χώρο του Καθολικισμού όσο και του Προτεσταντισμού, τα οποία αποτελούν τα αφανή μέλη της.

87.

ΔΕΚΑΠΕΝΤΕ ΧΡΟΝΙΑ ΑΝΑΒΡΑΣΜΟΥ

της Janet Kalven Οι θρησκευόμενες φεμινίστριες είναι μια μειοψηφία της μειοψηφίας, γιατί αντιμετωπίζονται με καχυποψία από τους ομόθρησκούς τους λ ό γ ω του φεμινισμού τους και από τις άλλες φεμινίστριες λ ό γ ω των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων. Α λ λ ά τα τελευταία 15 χρόνια, η ανάπτυξη της φεμινιστικής συνείδησης είχε σημαντική επίδραση σε όλα τα μεγάλα θρησκευτικά ρεύματα στις Η Π Α — στο Καθολικό, Προτεσταντικό, Ευαγγελικό, Εβραϊκό και στους Μορμόνους. Και η κοινότητα των θρησκευόμενων φεμινιστριών συνέχισε να αυξάνεται, ενώ διευρύνθηκε και η αλληλοϋποστήριξη των διαφόρων ομάδων καθώς ό/ΐες εφαομόζουν μια φεμινιστική ανάλυση των θρησκευτικών παραδόσεων. Οι πρώτες κινήσεις: Φωνές εν τη ερήμω. Πώς ξεκίνησε η φεμινιστική θεολογία; Ποιοι παράγοντες συνέβαλαν στην ανάπτυξή της; Η πρώτη Αμερικανίδα που διατύπωσε μια φεμινιστική κριτική της θρησκείας ήταν η Ελίζαμπεθ Κάντυ Στάντον, η οποία το 1898 δημοσίευσε τη "Βίβλο των Γυναικών", δηλώνοντας ότι οι γυναίκες δεν θα κατακτούσαν ποτέ τα δικαιώματά τους όσο η Βίβλος θα συνέχιζε να χρησιμοποιείται για να επιβάλλει και να νομιμοποιεί την κατωτερότητά τους ως "πλευρό του Α δ ά μ " και "πηγή της αμαρτίας". Στον Καθολικό χ ώ ρ ο οι πρώτες φωνές ακούστηκαν στις αρχές της δεκαετίας του '60, απ' αφορμή ορισμένων αρνητικών γεγονότων κατά τη Β' Σύνοδο του Βατικανού, και συγκεκριμένα: του αποκλεισμού των γυναικών παρατηρητών, της άρνησης στη διακεκριμένη οικονομολόγο Μπάρμπαρα Ουώρντ 88.

να απευθυνθεί στη σύνοδο των πατέρων (η ανακοίνωση της διαβάστηκε από άντρα!), η απαγόρευση στις γυναίκες δημοσιογράφους να παρακολουθήσουν τη θεία λειτουργία της Συνόδου (ενώ παραβρέθηκαν οι άρρενες συνάδελφοι τους). Με τίτλο "Wir Schweigen Micht Longer" (Δεν θα σιωπήσουμε άλλο πια) η Ελβετίδα δικηγόρος Γκέρτρουντ Χάιντσελμαν κατέθεσε επίσημη αίτηση στη Σύνοδο το 1962, ζητώντας τη συμμετοχή των γυναικών στις τάξεις του κλήρου, και τονίζοντας τον καταπιεστικό χαρακτήρα της εκκλησιαστικής διδασκαλίας και πρακτικής σε σχέση με τις γυναίκες. Η γερμανίδα θεολόγος Γιοζέφα Μουνχ και η Έ ν ω σ η Αγίας Ιωάννας, που είχε ξεκινήσει παλαιότερα σα μια οργάνωση "λαϊκών" Καθολικών γυναικών για το δικαίωμα ψήφου, κατέθεσαν επίσης αιτήσεις στη Σύνοδο. Δεν υπήρξε καμιά απάντηση. Γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1960, μερικά σκόρπια άρθρα που ασκούσαν κριτική στον τρόπο αντιμετώπισης των γυναικών από την εκκλησία εμφανίστηκαν σε ορισμένα Αμερικάνικα Καθολικά έντυπα, όπως το Commonweal. Ανάμεσα στις συγγραφείς που παρουσιάστηκαν τότε ήταν η Ρόζμαρι Λάουερ, του φ ι λ ο σ ο φ ι κ ο ύ τμήματος του Πανεπιστημίου St. John's, η Ρόζμαρι Ρούθερ που λίγο αργότερα θα πήγαινε στο θεολογικό τμήμα του Πανεπιστήμιου Howard, σ' ένα από τα επίκεντρα των αγώνων για πολιτικά δικαιώματα, της θεολογίας της απελευθέρωσης και του κινήματος ειρήνης, η κοινωνιολόγος Α δ ε λ φ ή Μαρία Αυγούστα Νηλ, η Σίντνευ Κάλλαχαν, που διατύπωσε το ιδεώδες της πλήρους ανθρώπινης διαμόρφωσης της γυναίκας από τη σκοπιά της σαν Καθολική σύζυγος και μητέρα, και η Μαίρη Νταίηλυ. Η Νταίηλυ, της St. Mary's/Notre Dame, είχε μόλις επιστρέψει από ανώτερες θεολογικές σπουδές στο Φράιμπουργκ της Δ. Γερμανίας. Το βιβλίο της Νταίηλυ " Η εκκλησία και το δεύτερο φύλ ο " δημοσιεύτηκε το 1968. Ο αντίκτυπος του στην Αμερικάνικη εκκλησία ήταν άμεσος. Και η ίδια η Νταίηλυ για τα επόμενα πέντε-έξι χρόνια καθιερώθηκε σαν μια από τις αμφιλεγόμενες και πολυουζητημένες προσωπικότητες καθώς πάλευε να κρατήσει τη θέση της στο Κολλέγιο της Βοστώνης και ανέπτυσσε τις φεμινιστικές της απόψεις μέχρι που η θεολογική της σκέψη προχώρησε πέρα από τα συμβατικά όρια του Καθολικισμού ή ακόμα και του Χριστιανισμού. 89.

Στο μεταξύ, το γενικότερο φεμινιστικό κίνημα, που η γέννησή του συνδέεται με το έργο της Μπέττυ Φρήνταν "The Feminine Mystique" που δημοσιεύτηκε το 1963, και με τη δημιουργία της Εθνικής Οργάνωσης Γυναικών το 1966, είχε αρχίσει να δραστηριοποιείται όλο και περισσότερο. Το κίνημα πολιτικών δικαιωμάτων, οι αντιπολεμικές διαδηλώσεις για το Βιετνάμ, η πολιτική δράση της νέας αριστεράς ήταν το πεδίο προγύμνασης ή τουλάχιστον το παράδειγμα για πολλές από τις ηγετικές φυσιογνωμίες του. Αλλά το κίνημα αυτό κατόρθωσε να ευαισθητοποιήσει και να ενεργοποιήσει πολυάριθμες γυναίκες που δεν θεωρούσαν τον εαυτό τους ριζοσπάστριες είτε πολιτικά είτε σεξουαλικά, και οι οποίες, γύρω στα 1970, αντιπροσώπευαν ένα ευρύτατο φάσμα του γυναικείου πληθυσμού. Αλλά και οι ιδέες της φεμινιστικής κριτικής των εκκλησιών εξαπλώνονταν γοργά. Το 1969 η Μαρία ντε Λούρυτες Πιντασίλγκο, της Κίνησης Grail (Δισκοπότηρο) και η Κατερίνα Χάλκες, μία Ολλανδή "λαϊκή" καθηγήτρια της θεολογικής σχολής του Καθολικού Πανεπιστήμιου του Νίχμεγκεν, διοργάνωσαν μια συνάντηση 35 ατόμων — κυρίως γυναικών και κυρίως Καθολικών από την Ολλανδία, το Βέλγιο, τη Γαλλία, την Ελβετία, τη Γερμανία και τις ΗΠΑ — στο Κέντρο Grail στην Ολλανδία για να συζητήσουν το θέμα: " Η Συνεργασία Ανδρών και Γυναικών στην Εκκλησία και στην Κοινωνία". Τα μέλη αυτής της συνάντησης έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος απελευθέρωσης των γυναικών στις ΗΠΑ. Θυμάμαι που επί ένα ολόκληρο βράδυ τους περιέγραφα τις διαδηλώσεις στο Ατλάντικ Σίτυ. Λίγους μήνες αργότερα, μια ομάδα γυναικών που συμμετείχε στη γενική συνέλευση του Εθνικού Συμβουλίου Εκκλησιών (Ν CO συγκρότησαν έναν άτυπο πυρήνα γυναικών για να ασχοληθεί με το ζήτημα της διεύρυνσης της συμμετοχής και της αναγνώρισης του ρόλου των γυναικών μέσα στην Προτεσταντική Εκκλησία. Η Κλαιρ Ράνταλ, μετέπειτα γενική γραμματέας του NCC, ήταν εκείνη την εποχή διευθυντής προγράμματος της C W / (Ένωσης Εκκλησιαζόμενων Γυναικών), μιας πανεθνικής διεκκλησιαστικής οργάνωσης. Η συνάντηση του Νίχμεγκεν είχε προχωρήσει στη διατύπωση των φ ι λ ο σ ο φ ι κ ώ ν και θεολογικών βάσεων της γυναικείας 90.

απελευθέρωσης μέσα στο χώρο των εκκλησιών, και η Ράνταλ έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον γι" αυτά τα ζητήματα. Προσκλήθηκα να συμμετάσχω σε μια επιτροπή της CWU. που λειτουργούσε σαν κύκλο , αυτομόρφωσης για τα μέλη της και σαν ομάδα σχεδιασμού για τη CWU, και η οποία ξεκίνησε ένα πρόγραμμα με ομάδες αυτομόρφωσης γύρω από το φεμινισμό, για Προτεστάντισσες, σε διάφορα μέρη των ΗΠΑ. Στο "Grail", περί τα μέσα της δεκαετίας του '60 είχαμε εμπειρικά εντοπίσει ότι κάτι δεν πήγαινε σωστά με την έννοια της συμπληρωματικότητας όπως τη διδάσκαμε. Το παράδειγμα κεφαλής/καρδιάς της Καθολικής διδασκαλίας έμοιαζε να καλλιεργεί την αντίληψη ότι οι άνδρες είναι κυρίαρχοι και οι γυναίκες παθητικές και δίχως πρωτοβουλία. Η συνάντηση του 1969 στην Ολλανδία μ' έκανε να σκεφτώ σε νέες βάσεις, πως οι γυναίκες είναι ενήλικα ανθρώπινα όντα, υποκείμενα που αναλαμβάνουν την ευθύνη της ζωής τους και των επιλογών τους. Ά ρ χ ι σ α να διακρίνω τις πολιτισμικές προκαταλήψεις και τα σεξουαλικά στερεότυπα που ενυπήρχαν στην έννοια της συμπληρωματικότητας. Οι άνθρωποι ασχολούνται με κάποια έργα σύμφωνα με τις προσωπικές τους κλίσεις και ικανότητες. Είναι καταστροφικό να εντάσεις με το ζάρι ευαίσθητους άνδρες ή διανοητικά προικισμένες γυναίκες στις στερεότυπες κατηγορίες των αντίστοιχων φ ύ λ ω ν . Καθώς ανέκυπταν αυτά τα ζητήματα στο "Grail", παράλληλα αναπτύσσονταν γοργά και το ευρύτερο φεμινιστικό κίνημα μέσα στην κοινωνία. Και καθώς αποτελούσαμε κι εμείς ένα γυναικείο κίνημα έπρεπε να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα της σχέσης μας με τη γυναικεία απελευθέρωση. Η διαδικασία ήταν αργή και μακροχρόνια, αλλά το κύριο στοιχείο της ήταν μια βαθμιαία αποδοχή της φεμινιστικής προοπτικής από όλο και περισσότερα μέλη του "Grail" τόσο στις Η Π Α όσο και διεθνώς. Οι θρησκευόμενες φεμινίστριες άρχισαν να συναντώνται και να συντονίζουν τις προσπάθειές τους με διάφορα σχήματα — επιτροπές, συνέδρια, ομάδες εργασίας, σύλλογοι — που διαμόρφωναν ένα χώρο όπου μπορούσαν να καλλιεργηθούν και να καρποφορήσουν οι νέες ιδέες. Ο οικουμενισμός, η συνεργασία δηλαδή όλων των εκκλησιών, δεν ήταν κάτι που αποφασίστηκε, αλλά ενυπήρχε εξ αρχής σε όλες αυτές τις συναντήσεις. Για παράδειγμα, στο Grail είχαμε προϊστορία οικουμενι91.

κών επαφών Ή δ η το 1964 με πρόσκληση της Φράνσες Μέντα του ΠαγκόορβΛ Συμβούλιου Εκκλησιών, είχε διοργανωθεί μια διήμερη συνάντηση 10 Καθολικών και 10 Διαμαρτυρόμενων γυναικών. Το 1970 οι γυναίκες του Θεολογικού Ινστιτούτου Βοστώνης (ΒΤΙ) — εννέα ιεροδιδασκαλεία μεταξύ των οποίων και το Ιησουίτικο και το Ελληνορθόδοξο — οργάνωσαν συνέδριο για το "Ρόλο των Γυναικών στη Θεολογική Εκπαίδευση". Τέσσερις από τις εισηγήτριες ήταν Καθολικές — Νταίηλυ, Νηλ, Ελίζαμπεθ Φάριανς και Αρλήν Σουίντλερ. Τ ο συνέδριο αυτό διατύπωσε, με αρκετές λεπτομέρειες, ένα φεμινιστικό θεολογικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα καθώς και ένα πρόγραμμα ερευνών, και αποτέλεσε ένα σημαντικό βήμα που οδήγησε στη δημιουργία του Γυναικείου Θεολογικού Συνασπισμού μέσα στο ΒΤΙ. Το 1971 ένας αρκετά μεγάλος αριθμός γυναικών θεολόγων, συναντήθηκαν σ' ένα συνέδριο που οργάνωσε το Κέντρο Γυναικών του Κολλεγίου Αλβέρνο του Μιλουώκι στο Ουισκόνσιν. Το 1972, 75 γυναίκες — κατά ένα τρίτο κληρικές, ένα τρίτο από ιεροδιδασκαλεία και ένα τρίτο "λαϊκές" - συγκεντρώθηκαν υπό την αιγίδα του "Grail" και της CWU για να συζητήσουν το θέμα "Γυναικεία Θεολογική Αναζήτηση". Οι περισσότερες ήταν Διαμαρτυρόμενες, αλλά συμμετείχα κι εγώ, καθώς και η Ρούθερ, η Ελίζαμπεθ Σούσλερ Φιορένζα που είχε λάβει το διδακτορικό της δίπλωμα — με θέμα την Καινή Διαθήκη — από γερμανικό πανεπιστήμιο και είχε έρθει στις ΗΠΑ το 1970, καθώς και άλλα μέλη του "Grail" Καθολικής προέλευσης. Ή τ α ν μια εντυπωσιακή εμπειρία — ξαφνικά όλες αυτές οι γυναίκες που ήταν φωνές εν τη ερήμω στα μέρη τους, βρέθηκαν σε μια ομήγυρη με παρόμοιες ιδέες και αντιλήψεις. Η αλληλοκατανόηση ήταν γοργή και βαθιά. Έγιναν μερικές θαυμάσιες φεμινιστικές λειτουργίες. Η δημιουργικότητα εκφράστηκε με χορό, τραγούδι και θέατρο. Η συνάντηση επαναλήφθηκε το 1973 και από κει συγκροτήθηκε το Ιεροδιδασκαλικό εργαστήρι του "Grail". Αυτές οι συναντήσεις, είτε μεγάλες είτε μικρές, είτε με συγκεκριμένα καθήκοντα είτε χωρίς ημερήσια διάταξη, διαμόρφωσαν ένα πλαίσιο για την έμπρακτη επεξεργασία μιας νέας προσέγγισης της θεολογίας. Η Τζούντιθ Πλάκοου, μια 92.

Εβραία θεολόγος, στο άρθρο της "The Coming of Lilith" (στο "Womanspirit Rising", εττιμ. Plaskow and Christ) περιγράφει αυτό το πλαίσιο. Η θεολογική διαδικασία αρχίζει με μια αλληλοσυμμετσχή στις εμπειρίες, όπου οι γυναίκες κυριολεκτικά "ακούν μιλώντας" όπως λέει η Νελ Μόρτον. Το αυτί που ακούει βοηθά την ομιλήτρια να επικοινωνήσει με τη δική της εμπειρία, να αγγίξει τα βάθη του φόβου της και της οργής της, να αρχίσει να σκέφτεται, να διανοείται το αδιανόητο και να διατυπώνει τα ερωτήματα που αμφισβητούν τις πατριαρχικές θρησκευτικές παραδόσεις ολόκληρων χιλιετιών. Η κατανόηση της εμπειρίας μιας γυναίκας πυροδοτεί την εμβάθυνση μιας άλλης, μέσα σε μια καταφατική ανταπόκριση όπως την περιγράφει η Πλάσκοου ("the yeah, yeah experience"). Τα άτομα και οι ομάδες δουλεύουν με βάση αυτά τα νέα δεδομένα, αποκτώντας νέες εμπειρίες που οδηγούν σε νέα κατανόηση και εμβάθυνση θέτοντας έτσι σε κίνηση μια ολοένα πλουσιότερη διαδικασία βαθύτερης διανοητικής εργασίας και ευρύτερης κοινωνικής πρακτικής. Έτσι, σ' όλη τη δεκαετία του 1970 παρατηρήθηκε μια αύξηση της συμμετοχής των γυναικών (και των Καθολικών) στα ιεροδιδασκαλεία. Στη φάση αυτή συγκροτήθηκαν το Γραφείο Γυναικείων Υποθέσεων στη Μεταπτυχιακή Θεολογική Έ ν ω σ η του Μπέρκλευ, στην Καλιφόρνια, και ο Γυναικείος Θεολογικός Συνασπισμός στις θεολογικές σχολές της Βοστώνης. Ορισμένες Καθολικές μοναχές σχημάτισαν δυο οργανώσεις βάσης: τη NCAN (Εθνικός Συνασπισμός Αμερικανίδων Μοναχών) και το NAWR (Εθνικός Σύνδεσμος Θρησκευομένων Γυναικών). Το 1975 και ξανά το 1978, η Σύνοδος Χειροτονίας Γυναικών αποτέλεσε ένα βήμα συζήτησης, όπου συγκεντρώθηκαν χιλιάδες μοναχές και "λαϊκές" γυναίκες μαζί με λιγοστούς άνδρες κληρικούς και "λαϊκούς" για να ασχοληθούν με το θέμα "νέες γυναίκες, νέα εκκλησία, νέο ιερατείο". Το ενδιαφέρον των μέσων ενημέρωσης και των δημόσιων συζητήσεων έμοιαζε να επικεντρώνεται στο ζήτημα της χειροτόνησης των γυναικών. Οι περισσότερες από τις Εκκλησίες των κύριων Προτεσταντικών δογμάτων είχαν ήδη αρχίσει να χειροτονούν ένα μικρό ποσοστό γυναικών, αλλά τα δραματικά γεγονότα στον αγώνα των Επισκοπιανών (Αγγλικανών) γυναικών αποτέλεσαν για πολύ καιρό κεντρικό θέμα στις ειδήσεις. Η πρώτη σύνοδος των Καθολικών γυναικών για το 93.

ζήτημα της χειροτόνησης έλαβε χώρα το Νοέμβρη του 1975, και τα πρακτικά δημοσιεύτηκαν τον επόμενο χρόνο. Οι οργανωτές περίμεναν κάπου 500 συμμετοχές. Η ανταπόκριση όμως ήταν πέρα από κάθε προσδοκία και χρειάστηκε να αναζητηθεί πολύ μεγαλύτερος χώρος. Τελικά γύρω στα 1.300 άτομα συμμετείχαν, και ά λ λ α , 500 έμειναν απ" έξω. Παρόντες ήταν και τρεις επίσκοποι καθώς και ένας μικρός αριθμός ανδρών. Οι μοναχές αποτελούσαν τη μεγάλη πλειοψηφία (οι "λαϊκές" γυναίκες ήταν λιγότερο από 20%) και οι κύριες ομιλήτριες ήταν επίσης μοναχές — η Νηλ, η Αδελφή του Ελέους Ελίζαμπεθ Κάρολ, η Αδελφή του Ελέους Μάργκαρετ Φάρλευ, και η Αδελφή της Χάριτος της Παναγίας Παρθένου Μαρίας Ά ν ν α Καρρ. Αλλά μίλησαν επίσης και οι: Φιορένζα, Ρούθερ και Αρλήν Σουίντλερ, καθώς και ο Λέοναρντ Σουίντλερ. Κύριο θέμα της συνόδου ήταν η χειροτόνηση και οι τρόποι δοκιμασίας των γυναικών που επιθυμούσαν να χειροτονηθούν. Η Φράνσες Φέρντερ προχώρησε σε μια έρευνα 500 γυναικών που είχαν εκδηλώσει τέτοια επιθυμία, χρησιμοποιώντας τα ίδια κριτήρια που είχε χρησιμοποιήσει ο Γιουτζήν Κένεντυ, στην έρευνά του Εθνικού Συμβουλίου Καθολικών Επισκόπων, για τους Καθολικούς ιερείς. Η μελέτη της Φέρντερ, που δημοσιεύτηκε με τίτλο "Called to Break Bread", έδειξε ότι οι περισσότερες γυναίκες ήταν εξαιρετικά ώριμες, μορφωμένες και απ' όλες τις απόψεις κατάλληλες για το έργο που επιθυμούσαν να αναλάβουν. Η δεύτερη σύνοδος με το ίδιο θέμα πραγματοποιήθηκε το 1978 στη Βαλτιμόρη, όπου συμμετείχαν 2.000 άτομα. Αυτή τη φορά οι "λαϊκοί" (άνδρες και γυναίκες) ήταν περισσότεροι από τις μοναχές, και πολλές από τις κύριες ομιλίες δόθηκαν από "λαϊκές" γυναίκες, όπως η Σίλα Κόλλινς, η Μαίρη Χαντ, και η Φιορένζα. Στη σύνοδο αυτή φάνηκαν να διαχωρίζονται δυο αντιλήψεις: από τη μια ήταν εκείνες που έβλεπαν τη χειροτόνηση σαν την κορφή του παγόβουνου και θεωρούσαν το γυναικείο κίνημα μέσα στην εκκλησία σαν ένα ευρύ απελευθερωτικό κίνημα που αγωνιζόταν ενάντια σε κάθε μορφή καταπίεσης — όχι μόνο σεξικής αλλά και ρατσιστικής και ταξικής — και από την άλλη εκείνες που συμμετείχαν σε κάποια ιερατικά καθήκοντα και απαιτούσαν το δικαίωμα να εξομολογούν και να αγιάζουν τη θεία μετάληψη. 94.

Έ ν α από τα αποτελέσματα αυτής της συνόδου ήταν ο σχηματισμός μιας ομάδας διαλόγου ανάμεσα σε τρεις ή τέσσερις επισκόπους της "Επιτροπής Επισκόπων για τη Γυναίκα στην Εκκλησία και την Κοινωνία" και σε αντιπροσώπους της Συνόδου Χειροτονίας Γυναικών, η οποία λειτουργούσε σαν ενιαίος οργανισμός. Ο διάλογος συνεχίστηκε επί δυο χρόνια, και εκδόθηκε μια κοινή αναφορά που κατατέθηκε στη Σύνοδο των Επισκόπων. Τον περασμένο Νοέμβριο περίπου 100 επίσκοποι συναντήθηκαν με 50 αντιπροσώπους διαφόρων γυναικείων Κ α θ ο λ ι κ ώ ν οργανώσεων, όπως το Εθνικό Συμβούλιο Καθολικών Γυναικών, και παρακολούθησαν ομιλίες των Φιορένζα, Φρανσίν, Κάρντμαν, και της Α δ ε λ φ ή ς της Αγ. Αγνής Νταϊάν Μ π ε ρ γ κ ά ν ι . ' Ύ σ τ ε ρ α από αυτό, η Εθνική Σύνοδος Καθολικών Επισκόπων αποφάσισε να συντάξει ποιμαντορική επιστολή με θέμα "Γυναίκα και Δικαιοσύνη", αλλά συνέχισε να υποστηρίζει τον αποκλεισμό των γυναικών από τις τάξεις των ιερέων. Νομίζω ότι είναι λάθος που οι επίσκοποι αποφάσισαν να γράψουν για τις γυναίκες. Αναλαμβάνουν να πουν εκείνοι στις γυναίκες ποιες είναι και πως οφείλουν να είναι. Τέλος πάντων, έτσι κι αλλιώς η επιστολή, λέγεται, θα χρειαστεί τουλάχιστον τέσσερα χρόνια για να ολοκληρωθεί. Το ίδιο εκείνο Σαββατοκύριακο του Νοέμβρη, άλλες 1.000 γυναίκες συναντήθηκαν στο Σικάγο σε μια συγκέντρωση με τίτλο " Η Γυναικεία Εκκλησία Μ ι λ ά " , όπου τα ζητήματα της κοινωνικής δικαιοσύνης συνδέθηκαν ξεκάθαρα με το γυναικείο θρησκευτικό κίνημα. Έ ν ι ω σ α και εκεί το ίδιο αίσθημα ενθουσιασμού που είχα νιώσει και στους χώρους όπου συζητούσαμε θεολογικά ζητήματα, καθώς αυτό το αίσθημα προέρχεται και στις δυο περιπτώσεις από τη συμμετοχή σε κοινές εμπειρίες και σκέψεις. Και τούτο αποτελεί τη βάση της ελπίδας μου ότι "οι δυνάμεις του κακού δεν θα έχουν τον τελευταίο λ ό γ ο " . Πρώτοι καρποί και πισωγυρίσματα Πού βρισκόμαστε σήμερα, στο "διαβόητο" έτος 1984; Σε μια φάση αναβρασμού, σίγουρα, που σημαδεύεται από τους πρώτους καρπούς των προσπαθειών μας αλλά και από πισωγυρίσματα. 95.

Ο πιο εμφανής καρπός είναι οι πολυάριθμες εκδόσεις. Στα 1964 η Νταίηλυ είχε προβλέψει πως θα υπάρξει "ένας καταιγισμός από δοκίμια και βιβλία γύρω από τη γυναίκα και την εκκλησία", και η πρόβλεψη αυτή έχει επαληθευτεί με το παραπάνω. Ο περιορισμένος χώρος που παραχωρήθηκε γι" αυτό το άρθρο δεν επιτρέπει ούτε καν μια απλή καταγραφή των τίτλων και των συγγραφέων. Θα αρκεστώ απλώς σε ορισμένες κύριες ενότητες: (1) Νέες μεταφράσεις και ερμηνείες των γραφών από φεμινιστική σκοπιά, π.χ. "Ο Θεός και η Ρητορική της Σεξουαλικότητας" της Φύλλις Τριμπλ, (2) Η ανακάλυψη της χαμένης ιστορίας της συμμετοχής και συμβολής των γυναικών, π.χ. η τρίτομη ιστορία "Γυναίκες και Θρησκεία στην Αμερική" των Κέλλερ και Ρούθερ, και το επιβλητικό "Στη Μνήμη της. Μια Φεμινιστική Ανασκευή των Καταβολών του Χριστιανισμού" της Ελίζαμπεθ Φιορένζα, (3) "Εργα που ασκούν κριτική στο σεξισμό των θρησκευτικών παραδόσεων και διατυπώνουν εναλλακτικές προτάσεις, π.χ. "Πέρα από τον Θεό Πατέρα" (1973) της Νταίηλυ, " Π ί σ ω από το φ ύ λ ο του Θεού" της Ρούθερ, "Σεξισμός και Θεολογία" (1983) της Κάρολ Οκ, έργα που καταδείχνουν ότι η φεμινιστική ιδεολογία δεν είναι απλώς μια συνταγή του τύπου "προσθέστε λίγη γυναίκα και ανακατέψτε", αλλά προϋποθέτει μια νέα θεολογική σκέψη, μια νέα αντιμετώπιση των πηγών, μεθόδων και θεμάτων, (4) Έ ρ γ α γυναικών που θεωρώντας τις Ιουδαϊκές ή/και Χριστιανικές παραδόσεις αθεράπευτα πατριαρχικές και στρέφουν αλλού τις αναζητήσεις τους, π.χ. "Ο Σπειροειδής χορός" και " Ονειρα στο Σκοτάδι" της Στάρχωκ, " Η πολιτικής της Γυναικείας Πνευματικότητας" της Σπέτνακ, και " Η Α λ λ α γ ή των Θεών" της Γκολντενμπεργκ. Η φεμινιστική θεολογία είναι ολιστική, επουλώνοντας το χάσμα ανάμεσα στο νου και στο σώμα, στη σκέψη, το συναίσθημα και τη δράση, στο πνευματικό και το πολιτικό, που δημιουργεί η πατριαρχική κουλτούρα. Οι νέες ιδέες βρίσκουν έκφραση σε νέες μορφές τελετουργίας και εορτασμού, σε νέα ιερατικά καθήκοντα — γυναίκες σε πανεπιστημιακού επιπέδου ιεροδιδασκαλεία, ομαδική ιερουργία, κοινωνική ιερουργία με κατήχηση για την κατάργηση των κοινωνικών αδικιών - σε νέες μορφές θεολογικής εκπαίδευσης, π.χ. το νέο Θεολογικό Κέντρο Γυναικών στη Βοστώνη με μονοετές πρόγραμμα σπουδών που οδηγεί στο πτυχίο Master Θεολο96.

γίας, σε νέες μορφές Κοινοτήτων — πειραματικές προσπάθειες μοναστικής οργάνωσης από μοναχές και λαϊκές, άτυπες κοινότητες που συγκροτούνται με τη γενική ονομασία Αδελφές για τη Χριστιανική Συμβολή. Ταυτόχρονα υπάρχει το πισωγύρισμα από την αντεπίθεση των συντηρητικών σε όλα τα δόγματα και σε όλα τα επίπεδα: ενάντια στη μη-εκλεκτική γλώσσα, ενάντια στις γυναίκες λέκτορες, στις γυναίκες ιεροκήρυκες, στις γυναίκες σπουδάστριες και καθηγήτριες στα ιεροδιδασκαλεία' επσνενεργοποίηση των περιορισμών ή απαγορεύσεων στα διαζύγια, στον έλεγχο γεννήσεων, στις εκτρώσεις, στην τεχνητή γονιμοποίηση' νέα, εντονότερη έμφαση στις πατριαρχικές δομές του γάμου και στην υπακοή της γυναίκας' επιθέσεις ενάντια στο νέο τρόπο ζωής των γυναικών μοναχών. Οι θρησκευόμενες φεμινίστριες δεν κάνουν ά λ λ ο από το να προχωρούν στη συναγωγή των συμπερασμάτων που συνεπάγεται η απλή αντίληψη ότι οι γυναίκες είναι ενήλικα ανθρώπινα όντα, που δημιουργήθηκαν κατ' εικόνα του Θεού. Ή δ η έχουν δείξει ότι έχουν πολΛα «Αούσια δώρα να φέρουν στις εκκλησίες. Οι εκκλησίες άραγε θα τα δεχτούν;

97.

Η ΘΕΟΛΟΠΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ ΣΤΗ ZQH ΤΗΣ ΒΙΒΛΟΥ

του Gil Diwea* Επί δεκατρία χρόνια, μια τοπική Ενιαία Μεθοδιστική ενορ'ια στο Καμάντσε στην πολιτεία Αιόβα, συμπαραστάθηκε ενεργά σε διάφορους τοπικούς, εθνικούς και διεθνείς αγώνες απελευθέρωσης. Ξανά και ξανά η ενορία κατήγγειλε και διαδήλωσε ενάντια στον πόλεμο στο Βιετνάμ. Μέλη της ενορίας οργάνωσαν τοπικές πικετοφορίες σε συμπαράσταση των Γηγενών Αμερικάνων στο Γούντεντ Νη. Ο πάστορας, μαζί με άλλα μέλη της ενορίας, πήγε στο Ουισκόνσιν για να συμπαρασταθεί σε μια ομάδα της φυλής Μενομινή που είχε καταλάβει ένα συγκρότημα κελιών δοκίμων Ρωμαιοκαθολικών μοναχών. Μέλη της ενορίας οργάνωσαν πικε Γ οφορίες στα πολυκαταστήματα της περιοχής για το μποϋκοτάρισμα ορισμένων προϊόντων (Farah slacks). Η ενορία συγκέντρωσε και απέστειλε σημαντική οικονομική υποστήριξη στο Πατριωτικό Μέτωπο στο Ζιμπάμπουε. Το 1979 το Συνέδριο της Οργάνωσης Πολιτείας του Κομμουνιστικού Κόμματος πραγματοποιήθηκε στην Αίθουσα Α* Ο Gil Dawes eiwi σήμερα πάστορας δυο μικρών Ενιαιο-Μεθοδιστικών εκκλησιών στο Σένταρ Ρέυηντς της Αιόβα, όπου εργάζεται για να οικοδομήσει μια βάση παρόμοια με αυτή που περιγράφει σ' αυτό το άρθρο. Κχει δημοσιεύσει πολυάριθμα άρθρα σε εκκλησιαστικά και αριστερά πε|Μοδικά. Πρόσφατα κυκλοφόρησε σε βιβλίο μια σειρά άρθρων του με τίτλο "The Radical Preacher'· Sermon Book". 98.

δελφότητας της εκκλησίας. — Η ενσρϊα υποστήριξε μια τοπική ανεπίσημη απεργία, και, αργότερα, μια απεργία διαρκείας, που κράτησε έναν ο λ ό κ λ η ρ ο χρόνο, με πικετοφορίες, οικονομική υποστήριξη και διαφώτιση της κοινής γνώμης. — Σε σχέση με την παραπάνω απεργία, φιλοξένησε την Ά ν τζελα Νταίηβις στην εκκλησία, όταν ήλθε για μια ε κ δ ή λ ω σ η συμπαράστασης στο σωματείο. — Ο πάστορας ξυλοκοπήθηκε από την αστυνομία, συνελήφθη με τις κατηγορίες διασάλευσης της τάξεως και αντίστασης κατά της αρχής, δικάστηκε και α θ ω ώ θ η κ ε από τους ενόρκους, ενώ σ ' ό λ η τη διάρκεια αυτής της δοκιμασίας είχε την ολόψυχη συμπαράσταση της ενορίας του. Τα παραπάνω δεν αποτελούν βέβαια τον π λ ή ρ η κατάλογο των δραστηριοτήτων, αλλά είναι ενδεικτικά του εύρους και του βάθους των ενδιαφερόντων και του τρόπου ανταπόκρισης αυτής της ενορίας. Σαν αποτέλεσμα αυτών των δραστηριοτήτων το όνομά της (Σαιντ Μαρκ'ς - Αγίου Μάρκου) προφερόταν από τους φίλους της με έμφαση στο κάππα, σαν Σαιντ Μαρξ. Οι εχθροί της την αποκαλούσαν "εκείνη η εκκλησία με τα κομμούνια". Γενικά μια τέτοιου είδους περιγραφή είναι πραγματικά ανήκουστη για μια εκκλησία στις Η Π Α . θ α μπορούσε ίσως να ισχύσει για μια από τις μεγάλες, πολυμελείς και πλούσιες εκκλησίες της Δυτικής Ακτής, ή για κάποια ενορία πανεπιστημιούπολης στις μεγαλουπόλεις. Α λ λ ά η εκκλησία για την οποία γίνεται λόγος λειτουργούσε σε πολύ διαφορετικές συνθήκες. Ή τ α ν μια ομάδα 170 ανθρώπων σε μια μικρή π ό λ η με 5.000 κατοίκους στην καρδιά της Ζώνης της Βίβλου. Η Ζώνη αυτή αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης βιομηχανοποιημένης περιοχής κατά μήκος του ποταμού Μισισιπή, η οποία είναι γνωστή για τις αντιδραστικές της παραδόσεις. Η ύπαρξη αυτής της προοδευτικής Χριστιανικής κοινότητας σε ένα τέτοιρ περιβάλλον δεν ήταν βέβαια ένα είδος "ανωμαλίας της φύσης" ούτε πολύ περισσότερο προϊόν της τύ χης. Ή τ α ν το αποτέλεσμα συγκεκριμένου σχεδιασμού, σκληρής δουλειάς, και μακροχρόνιας, συστηματικής προσπάθειας ενάντια σε αδίστακτους αντιπάλους. Η περιοχή αυτή στη διάρκεια της ιστορίας δεν ήταν πάντο99.

τε συντηρητική ή αντιδραστική. Η Αιόβα αποτελούσε τμήμα του κινήματος για την κατάργηση της δουλείας κατά την περίοδο πριν από τον Εμφύλιο Πόλεμο (1861-64). Μια από τις κύριες αρτηρίες φυγάδευσης ήταν ο ποταμός Μισισιπής, και η περιοχή Κλίντον ένας από τους σταθμούς της. Η Εκκλησία των Μεθοδιστών διασπάσθηκε πάνω στο ζήτημα της δουλείας 15 χρόνια πριν από τον Εμφύλιο Πόλεμο, και δεν συνενώθηκε σ' ενιαίο δόγμα παρά μόνο το 1939, σχεδόν εκατό χρόνια μετά τη διάσπαση. Η τοπική Μεθοδιστική ενορία στο Καμάντσε συναθροίστηκε για πρώτη φορά το 1839, μ ' έναν επισκέπτη πάστορα που περιέτρεχε ολόκληρη την περιοχή. Δεν έχουμε όμως καμιά ένδειξη σχετικά με τη στάση της ενορίας ως προς το ζήτημα της δουλείας. Στις αρχές του αιώνα η περιοχή είχε χωριστεί σε αντιμαχόμενα στρατόπεδα γύρω από πολλά ζητήματα, ένα από τα οποία ήταν και το ζήτημα της δουλείας. Η περίοδος Ανόρθωσης μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο είχε φέρει στο προσκήνιο την Κου-Κλουξ-Κλαν, όχι μόνο στο Νότο αλλά και στις βορεινές παραποτάμιες περιοχές. Στόχος των επιθέσεών της δεν ήταν μόνο οι λιγοστοί μαύροι κάτοικοι αλλά ένας ολόκληρος πληθυσμός Καθολικών μεταναστών και οι αυξανόμενες κινήσεις για συνδικαλιστική οργάνωση. Από τη μια πλευρά αυτής της σύγκρουσης ήταν ένα σοσιαλιστικό κίνημα που γέννησε δυο τοπικές εφημερίδες ("Ointon County Socialist" και "Merry War") και εξέλεξε αντιπροσώπους στο δημοτικό συμβούλιο. Από την ά λ λ η πλευρά, μαζί με την Κ Κ Κ , ήταν ο Αμερικάνικος Προστατευτικός Σύνδεσμος (American Protective Association) που συγκροτήθηκε στο Κλίντον της Αιόβα, και αργότερα εξαπλώθηκε σ' ολόκληρη τη χώρα. Δημιούργημα ενός αντιδραστικού επιχειρηματικού τομέα, η οργάνωση αυτή κατάρτισε "μαύρες λίστες" που χρησιμοποιήθηκαν από τον Γενικό Εισαγγελέα Πάλμερ για να συλλάβει, να προφυλακίσει και, σε πολλές περιπτώσεις, να εκτοπίσει κάπου 10.000 συνδικαλιστές. Παρόλο που η συνδικαλιστική οργάνωση ξεκίνησε γύρω. στις αρχές του αιώνα και τα σωματεία διατήρησαν μια έντονη παρουσία στην,περιοχή, η δύναμη του τοπικού κατεστημένου, σε συνδυασμό με τους πολιτειακούς νόμους της Αιόβα "περί του δικαιώματος της εργασίας", τελικά επιβλήθηκε ώστε σήμερα η περιοχή να αποτελεί ένα από τα οχυρά του επιχειρημα100.

τικού κόσμου. Κάθε ανάμνηση του σοσιαλιστικού κινήματος έσβησε. Μετά τη Μακαρθική περίοδο μάλιστα η περιοχή αποτελούσε ένα από τα τυπικά παραδείγματα "αγνού αμερικανισμού". Οι εκκλησίες εκεί δεν φαίνεται να έκαναν τίποτε το ξεχωριστό, πέρα από τη συνήθη ηθικοπλαστική συμμετοχή στο στάτους κβο. Η εκκλησία στο Καμάντσε ήταν μια μικρή ενορία μιας μικρής κηπούπολης, και αποτελούνταν κυρίως από εργάτες, μερικούς επαγγελματίες και λιγοστούς διοικητικούς υπάλληλους και αγρότες. Παρέπαιε ανάμεσα σ ' έναν καθαρό θρησκευτικό συντηρητισμό και σ' έναν συγκεχυμένο κοινωνικό φιλελευθερισμό, ανάλογα με τις απόψεις του εκάστοτε πάστορα. Σαν διορισμός δεν θεωρούνταν ιδιαίτερα ευνοϊκός. Η θέση δεν αφορούσε μόνο την ενορία του Καμάντσε, γιατί από την ίδρυσή της μέχρι το 1971 μοιράζονταν τον πάστορα με τουλάχιστον άλλη μια εκκλησία. Καθώς όμως η π ό λ η άρχισε να μεγαλώνει σαν " υ π ν ο δ ω μ ά τ ι ο " της ευρύτερης περιοχής του Κλίντον, η ηγεσία του δόγματος αποφάσισε να προβιβάσει την ενορία και να αποστείλει έναν πάστορα αποκλειστικά για το Καμάντσε, μαζί με ιεραποστολική υποστήριξη για το ξεκίνημα. Ή τ α ν ακριβώς τότε που διορίστηκα εγώ α ' αυτή τη θέση του πάστορα. Το γεγονός δεν θεωρήθηκε και πολύ σημαντικό για την ενορία, ούτε και κάποια ιδιαίτερη τιμή για μένα. Το Καμάντσε ήταν, κατά γενική εκτίμηση, μια πολιτιστική έρημος, και εγώ, που μόλις είχα επιστρέψει από τη Λατινική Αμερική, είχα αρχίσει να επικρίνω δημόσια την εξωτερική πολιτική των Η Π Α . Κατά κάποιο τρόπο η ιεραρχία του δόγματος ήταν της γνώμης ότι της ενορίας της άξιζε κάποιος σαν κι εμένα, και εμένα μου άξιζε μια τέτοια ενορία! Από τη δική μου σκοπιά, η θητεία μου στο Καμάντσε ήταν ένα πείραμα για να δω αν οι Χριστιανοί σ" ένα χαρακτηριστικά "αμερικάνικο" περιβάλλον μιας μικρής πόλης των Η Π Α , θα μπορούσαν να ανταποκριθούν στο μήνυμα του Ευαγγελίου μέσα από την ερμηνεία της θεολογίας της απελευθέρωσης. Έ ν ι ω θ α πως "αν λειτουργούσε στο Καμάντσε", τότε θα μπορούσε να λειτουργήσει παντού. Δεν ήταν ένα ακαδημαϊκό πείραμα, αλλά κάτι που με απασχολούσε και στο οποίο είχα συμμετάσχει ενεργά επί πολλά χρόνια. Ή ξ ε ρ α πως οι Χριστιανοί στη Λατινική Αμερική ανταποκρίνονταν σ' αυτό το μήνυμα, αλλά δεν ήξερα αν οι Βορειο-αμερικάνοι, εφόσον τους παρε101.

χόταν μια ανάλογη ευκαιρία θα έκαναν το ίδιο. Ηταν στ" αλήθεια η τοπική εκκλησία μια χαμένη υπόθεση, όπως έμοιαζαν να πιστεύουν οι περισσότεροι προοδευτικοί Χριστιανοί και μη-Χριστιανοί, ή ήταν ένα πεδίο που δεν είχε δοκιμαστεί τόσο από θεολογική όσο και από ιδεολογική ά π ο ψ η ; Έπρεπε να βρω την απάντηση μόνος μου. Μου ήταν αδύνατο, είτε από Χριστιανική είτε από Μαρξιστική σκοπιά, να δεχτώ να χαραμίσω τη ζ ω ή μου σε κάτι ανούσιο, κάτι που θα ήταν άχρηστο ως προς τα δύο ετούτα οράματα. " Χ ρ ή σ ι μ ο " δεν σήμαινε για μένα να δράσω ατομιστικά σαν τον " φ τ ω χ ό και μόνο καουμπόυ". Σήμαινε να δ ι α μ ο ρ φ ώ σ ω μια κοινότητα πίστης και δράσης. Γνωρίζοντας τις θρησκευτικές ρίζες αυτής της χώρας, κι έχοντας μεγαλώσει στην Αιόβα, ήμουνα πεισμένος πως η προσπάθεια αυτή όχι μόνο άξιζε τον κόπο, αλλά ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Μου ήταν απολύτως καθαρό πως αν δεν γινόταν κάποιου είδους θρησκευτικο-πολιτική σύνδεση, ο Συντηρητικός προτεσταντισμός* είχε την εξαιρετικά επικίνδυνη δυνατότητα να μετατραπεί σε μυθολογική βάση ενός Αμερικάνικου Φασισμού. Στη Ναζιστική Γερμανία το μυθολογικό στοιχείο του φασισμού ήταν οι μύθοι των Γερμανικών φ ύ λ ω ν , αλλά εδώ ο ρόλος αυτός ανήκει οπωσδήποτε στο Συντηρητικό Χριστιανισμό. Είχα δει αυτό τον Βορειοαμερικάνικο προτεσταντικό Συντηρητισμό να λειτουργεί σαν ανοιχτός θρησκευτικός ιμπεριαλισμός στη Λατινική Αμερική όπου χρησίμευε για τη δικαίωση και διαιώνιση της καπιταλιστικής κυριαρχίας και της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ. Ή τ α ν λοιπόν πολύ σημαντικό τουλάχιστον να σπάσει το μονοπώλιο του Συντηρητισμού πάνω στα σύμβολα και τους μύθους. Έ τ σ ι το Καμάντσε ήταν η δοκιμασία για ορισμένα π ο λ ύ κρίσιμα και μακρόπνοα ζητήματα. Το πρώτο πράγμα που έκανα στο Καμάντσε ήταν να τοποθετήσω Βίβλους στα στασίδια, έτσι ώστε οι εκκλησιαζόμενοι όχι μόνο ν" ακούν αλλά και να βλέπουν τα κείμενα. Είπα: "Δεν * Στο αγγλικό κείμενο υπάρχει Fundundbt Oiriitiajiity: οι "φονταμενταλιστές" είναι μια από τις 300 Ομολογίες των Προτεσταντών, που υπάρχουν στον κόσμο. Οι Προτεστάντες αυτοί αναγνωρίζουν την Αγία Γραφή ως απόλυτη πηγή και θεμέλιο της πίστεως (όπως και άλλοι), αλλά ιδιαίτερα το δόγμα τους είναι "Μόνη η Γραφή" (απολυταποϊηση της Γραφής και οαιόρριψη της Παράδοσης). (Σ.τ.Ε.). 102.

θα πιστέψετε αυτά που θα ακούσετε παρά μόνο όταν τα δείτε με τα ίδια σας τα μάτια!" Ό π ο τ ε διάβαζα από τις Γραφές, στο κήρυγμα της Κυριακής, φρόντιζα να εντάξω το κείμενο στο ευρύτερο του πλαίσιο. Έπρεπε να σταματήσει πια εκείνη η συνήθεια των προτεσταντών Συντηρητιστών να κολλάνε ξεκάρφωτα εδάφια εκτός συμφραζόμενων! Με το "ευρύτερο πλαίσιο" δεν εννοώ μονάχα τη θέση του μέσα στη Βίβλο αλλά και την ιστορική στιγμή και τη συγκεκριμένη ανησυχία απ" όπου ξεπήδησε το αναφερόμενο κείμενο. Α π ό αυτή την προσέγγιση των Γραφών, και από τον εντοπισμό των κοινωνικο-οικονομικών και ιστορικών συνθηκών όπου γεννήθηκε αυτός ο Λόγος, φάνηκε πολύ καθαρά ότι εδώ αντιμετωπίζαμε τη Βίβλο με πολύ μεγαλύτερη σοβαρότητα. Γιατί δεν επρόκειτο ούτε για τον παλιό Συντηρητικό φ ι λ ο λ ο γ ι σ μ ό του "τσιμπολογήματος φράσεων" ούτε για τη φιλελεύθερη "θεματική" προσέγγιση. Ό τ α ν πια αυτό έγινε κατανοητό, προχωρήσαμε στο ερώτημα γύρω από το νόημα του κειμένου σε σχέση με τη σημερινή μας ιστορική κατάσταση. Προφανώς, μια τέτοια διαφορετική προσέγγιση δεν είναι κάτι που μπορεί να συμβεί σαν αποτέλεσμα μερικών εικοσάλεπτων εβδομαδιαίων κηρυγμάτων. Α κ ό μ α κι αν μετά από κάθε κήρυγμα υπάρχει, όπως φρόντιζα πάντα να υπάρχει, χρόνος για ερωτήσεις και διευκρινήσεις σχετικά με το κείμενο της Βίβλου και την ερμηνεία του, η δουλειά αυτή από μόνη της δεν επαρκεί. Από την ανάγκη για παραπέρα σκέψη και συζήτηση, προήλθαν οι εβδομαδιαίες συναντήσεις της ομάδας μελέτης, κάθε Τετάρτη. Σ' αυτές τις συναντήσεις, η πρώτη ώρα αφιερώνονταν στη μελέτη του βιβλικού κειμένου που θα χρησίμευε ως βάση για το κήρυγμα της επόμενης Κυριακής. Διαβαζόταν δυνατά, ύστερα δινόταν το ιστορικό πλαίσιο και ορισμένες διευκρινήσεις, και τέλος συζητούσαμε το νόημα και τη σημασία του τόσο στο αρχικό του πλαίσιο όσο και στη σημερινή εποχή. Οι ιστορικές πληροφορίες περιλάμβαναν πράγματα όπως το γεγονός ότι η εποχή του Μωυσή ήταν μια περίοδος εξέγερσης των σκλάβων στην Αυτοκρατορική Αίγυπτο, ότι ο Ιησούς έζησε σε μια περίοδο παρατεταμένου αγώνα ενάντια στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, και ότι η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση δεν μπορεί να γίνει κατανοητή αν δεν εξεταστεί μέσα από το πρίσμα ενός ταξικού πολέμου που περιλαμβάνει την Εξέγερση των Χ ω ρ ι κ ώ ν . Η αξία ό λ ω ν αυτών δεν ήταν α103.

πλώς το ότι τα μέλη της ενορίας άκουγαν μια πιο εκτεταμένη ανάλυση των δικών μου απόψεων, αλλά το ότι όλοι μαζί προχωρούσαμε σε μια βαθύτερη κατανόηση των θεολογικών καταβολών μας. Εγώ διδασκόμουν απ" αυτούς, κι εκείνοι δίδασκαν ο ένας τον άλλον, και σε πολλές περιπτώσεις οι παρατηρήσεις τους και οι ερωτήσεις τους με έκαναν να αλλάζω ορισμένα στοιχεία του κηρύγματος της επόμενης Κυριακής. Τη δεύτερη ώρα των συναντήσεων γινόταν συζήτηση και ανάλυση των πρόσφατων γεγονότων και εξελίξεων. Η ερώτηση με την οποία ξεκινάγαμε ήταν: " Τ ί σημαντικά πράγματα συνέβησαν στην περιοχή μας, στη χώρα μας και σ" ο λ ό κ λ η ρ ο τον κόσμο αυτή την εβδομάδα;" Η λέξη κλειδί εδώ είναι, βέβαια, η λέξη "σημαντικά". Γιατί σήμαινε ότι έπρεπε να μάθουμε να ξεχωρίζουμε το σημαντικό από το ασήμαντο. Σιγά-σιγά, καθώς οι άνθρωποι τη μια βδομάδα μετά την ά λ λ η πρότειναν ο καθένας τους εκείνο που νόμιζε σημαντικό, συμμετέχοντας σε μια ανοιχτή συζήτηση, ξεχώρισαν ή δ ι α μ ο ρ φ ώ θ η κ α ν κάποιες απόψεις που αποδείχτηκαν ακριβείς και χρήσιμες σαν ερμηνείες του τί συνέβαινε, ενώ άλλες εγκαταλήφθηκαν. Αυτό σήμαινε ότι σε εβδομαδιαία βάση περνάγαμε όλοι μαζί από μια διαδικασία ιδεολογικού μετασχηματισμού. Ό τ α ν άρχισαν να εντοπίζονται γενικότερες τάσεις, θέτοντας ερωτήματα για τα οποία δεν είχαμε επαρκείς απαντήσεις, προχωρούσαμε σε μια μελέτη του συγκεκριμένου ζητήματος. Έ ν α από αυτά τα ζητήματα που ανέκυψε πολλές φορές ήταν η έ λ λ ε ι ψ η πληροφοριών για τα άλλα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά συστήματα. Έ τ σ ι μελετήσαμε το " Ε ι σ α γ ω γ ή στο Σοσιαλισμό" των Χούμπερμαν και Σουήζυ, το " Π α γ κ ό σ μ ι α Πείνα: Δέκα μύθοι" των Λαπέ και Κόλλινς, το " Λ α ο ί και Συστήματα" μια μελέτη για τις ΗΠΑ, τη Λ.Δ. Κίνας, την Τανζανία και την Κούβα, και το "Ο Εχθρός" του Φελίξ Γκρην. Αυτές οι δυο πλευρές της ομάδας μελέτης — η θεολογική και η ιδεολογική — δεν αποτελούσαν δυο αυστηρά ξεχωριστές ενότητες αλλά π ο λ ύ συχνά συνδέονταν μεταξύ τους μέσα στη συζήτηση. Αυτό που προέκυψε από τη μελέτη ετούτη ήταν πως ο Ελληνικός διαχωρισμός ανάμεσα στο νου και την ύλη, το σώμα και την ψυχή, τη σάρκα και το πνεύμα, το άτομο και την κοινότητα, ήταν ψευδής. Παραπέρα είδαμε ότι η πρωτοχριστιανική εκκλησία, καθώς εξαπλώθηκε στις εμπορικές πόλεις της Μικράς Ασίας, δέχτηκε τις επιδράσεις του Γνωστικι 104.

σμού και των ντόπιων θρησκειών, που είχαν σα φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή βάση τον Ελληνικό δυϊσμό. Και είδαμε επίσης ότι η Εβραϊκή θεολογία είχε αντιπαλέψει τη δυϊστική κοσμοθεωρία που γεννούσε ο Ελληνικός φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό ς ιδεαλισμός. Σαν αποτέλεσμα, η Ιουδαϊκή ερμηνεία έχει περιγραφεί σαν η πιο υλιστική απ' όλες τις θρησκείες. Κι αυτή ήταν η βάση του πρώιμου Χριστιανισμού (αν και αυτό το γεγονός το ανακαλύψαμε από τη μελέτη της Μαρξιστικής κριτικής του ύστερου Χριστιανισμού). Έτσι μπορέσαμε να κατανοήσουμε ότι το κίνημα της Βασιλείας των Ουρανών με τον Ιησού και την πρωτοχριστιανική εκκλησία διαμόρφωσε μια πρωτόγονη κομμουνιστική κουλτούρα η οποία επιβίωσε σε διάφορους βαθμούς επί αρκετούς αιώνες. Προήλθε φυσικά από τις αιρέσεις "της ερήμου", όπως οι Εσσαίοι και το κίνημα του Ιωάννη του Βαπτιστή, αλλά πραγματοποίησε κι έ"α πολύ σημαντικό βήμα πιο πέρα. Για πρώτη φορά, ο πρωτόγονος κομμουνισμός δεν βασιζόταν στην οικογένεια, στη φ υ λ ή ή σε μια ομοσπονδία φυλών. Ό λ ε ς αυτές οι "ανακαλύψεις" μας, τελικά σήμαιναν ότι ο Μαρξισμός δεν ήταν απλώς ένα μέσο έκφρασης της Χριστιανικής μας συμπεριφοράς, αλλά κι ένα εργαλείο για την κατανόηση των Ιουδαιο-Χριστιανικών καταβολών μας. Οπωσδήποτε, η συζήτηση τέτοιων θεμάτων έδινε μεγάλη ζωντάνια στην ομάδα μελέτης. Η μελέτη ήταν σοβαρή αλλά κι ευχάριστη γιατί επιχειρηματολογούσαμε και γελάγαμε μαζί. Μέσα από αυτή την κατάσταση η ομάδα βαθμιαία διαμορφ ώ θ η κ ε σε μια κοινότητα "πίστεως εν δράσει". Το σημαντικό ποσοστό της ενορίας που συμμετείχε τακτικά στην ομάδα μελέτης αποτέλεσε τον πυρήνα που "ήξερε τί έκανε και γιατί". Τα μέλη της μπορούσαν να διατυπώσουν ένα λόγο που εξηγούσε την πίστη τους, τόσο στο θεολογικό όσο και στο ιδεολογικό επίπεδο. Επειδή όλοι δεν ήθελαν ή δεν μπορούσαν να συμμετάσχουν στην ομάδα μελέτης, χρειάστηκε να δημιουργηθούν κάποιες δυνατότητες για εκείνους που έβλεπαν με συμπάθεια την ό λ η προσπάθεια, και είχαν τη διάθεση να ασχοληθούν με κάτι περισσότερο από την παρακολούθηση του κυριακάτικου κηρύγματος. Αυτό που τελικά έγινε ήτανε μια "συνάντηση για κ α φ έ " όπου 40-50 άτομα μένανε μετά τη λειτουργία της Κυριακής για μια ώρα περίπου κουβεντιάζοντας σε μια ανεπίση105.

μη ατμόσφαιρα. Ενώ τα παιδιά ήταν στο κατηχητικό, οι ενήλικες (που περιλάμβαναν και τους μαθητές του γυμνασίου) άρχιζαν με ερωτήσεις γύρω από το θέμα του κηρύγματος που είχε προηγηθεί, και συνέχιζαν από κει σε μια ευρύτερη συζήτηση. Ηταν εντυπωσιακό το ότι με δυσκολία βρίσκαμε κάποιον ενήλικα να διδάξει στο κατηχητικό, γιατί αυτό σήμαινε ότι θα έχανε τη "συνάντηση του κ α φ έ " . Για να λύσουμε αυτό το πρόβλημα χρειάστηκε να εναλλάσσουμε τους διδάσκοντες κατά τακτικά διαστήματα. Η ε π ι μ ό ρ φ ω σ η από την ομάδα μελέτης, το κήρυγμα και τη συνάντηση του καφέ ήταν πολύ ουσιαστική, τόσο μάλιστα που οι επισκέπτες στην ενορία μας νόμιζαν ότι είχαν πέσει κατά λάθος σε μια συζήτηση πανεπιστημιακών ή τουλάχιστον ανθρώπων με πανεπιστημιακή παιδεία. Στην πραγματικότητα, ελάχιστοι είχαν φοιτήσει σε πανεπιστήμια, μερικοί δεν είχαν τελειώσει το γυμνάσιο, και υπήρχαν και ορισμένοι τελείως αγράμματοι. Αυτές οι διαφορές δεν δημιουργούσαν εμπόδια στη συζήτηση μέσα στην ομάδα γιατί το θέμα ήταν η ζωή και οι εμπειρίες των ανθρώπων. Από οργανωτική άποψη, οι συναντήσεις του καφέ αποτελούσαν έναν δεύτερο, ομόκεντρο κ ύ κ λ ο δραστηριότητας γύρω από τον πυρήνα της ομάδας μελέτης. Ό σ ο ι συμμετείχαν σ' αυτές τις συναντήσεις βοηθούσαν στην παραπέρα πληροφόρηση εκείνων που έρχονταν μόνο στη λειτουργία, καθώς και εκείνων που κατοικούσαν στην ενορία μας αλλά δεν είχαν επ α φ ή με την εκκλησία. Αν η μελέτη και η συζήτηση δεν είχε συνδυαστεί σε μια δεύτερη φάση με συγκεκριμένη δράση, τότε η πορεία των γεγονότων στο Σαιντ Μαρκ'ς θα ήταν απλώς μια διαρκής ανακ ύ κ λ ω σ η και επανάληψη. Αν δεν δοκιμάζαμε τα συμπεράσματά μας και τους εαυτούς μας, θα χτίζαμε απλώς ένα γυάλινο πύργο, αποκομμένο από την πραγματικότητα. Έ τ σ ι λοιπόν, προχωρήσαμε και στην πράξη. Οι ενέργειες που περιγράψαμε στην αρχή αυτού του άρθρου μας οδηγούσαν, με κάθε βήμα, σε μια βαθύτερη κατανόηση του κόσμου. Στις περισσότερες περιπτώσεις, βέβαια, κάποιοι εγκατέλειπαν την ομάδα, αλλά εκείνοι που παρέμεναν και συμμετείχαν, δυνάμωναν. Και επιπλέον υπήρχαν και ά λ λ ο ι που έρχονταν στην εκκλησία για να δουλέψουν μαζί μας μετά από κάθε ενέργεια. Η κατήχηση στην πράξη είναι π ο λ ύ ισχυρότερη από την κατήχηση με τα 106.

λόγια. Η κατανόηση της πραγματικότητας γινόταν καθαρότερη και η Χριστιανική και Μαρξιστική τοποθέτησή μας βαθύτερη, κάθε ψσρά που έμπαινε σε δοκιμασία. Αυτό δε σημαίνει ότι η ό λ η διαδικασία ήταν εύκολη ή ανώδυνη. Κάθε φορά που κάποιος αποχωρούσε, ήταν μια πολύ οδυνηρή εμπειρία για τους υπόλοιπους γιατί πραγματικά είχαμε διαμορφώσει πολύ στενούς δεσμούς μεταξύ μας. Μάλιστα, το πιο δύσκολο πράγμα που έχει να αντιμετωπίσει μια ομάδα αυτού του είδους, είναι η ρήξη μέσα στην οικογένεια ή μεταξύ φ ί λ ω ν . Τα λόγια του Χριστού για το αναπόφευκτο της ρήξης ακόμα και μέσα στην οικογένεια σαν αποτέλεσμα της απόφασης να ταχθείς στο σκληρό αγώνα, απέκτησαν μια ιδιαίτερη σημασία για μας καθώς ζούσαμε αυτή την εμπειρία κάθε φορά που βάζαμε στην πράξη τα όσα κηρύτταμε. Το πιο σημαντικό στοιχείο της μελέτης μας ήταν η προσπάθεια να εντοπίσουμε την κοινή ρίζα των διαφόρων υποθέσεων για τις οποίες αποφασίζαμε να δράσουμε. Χωρίς μια τέτοια κατεύθυνση, οι άνθρωποι θα αναλώνονταν και πολύ εύκολα θα χάνονταν στην αναζήτηση των μυριάδων φαινομενικά ασύνδετων δεδομένων. Τόσο η θεολογία της απελευθέρωσης όσο και η Μαρξιστική θεωρία, η καθεμιά από τη σκοπιά της, πάντα αναζητούν τη ρίζα του προβλήματος — και γ ι ' αυτό είναι και οι δυο ριζοσπαστικές. Και οι δυο αναλύουν τα φαινόμενα μέχρι το σημείο όπου συνδέονται μεταξύ τους, κι έτσι όταν διερευνούσαμε τα συγκεκριμένα ζητήματα δεν πέλαγο δρομούσαμε αλλά αντίθετα βαθαίναμε την κατανόησή τους Μια φιλελεύθερη προσέγγιση στις ίδιες υποθέσεις συνήθιικ οδηγεί σε μια εξάντληση δυνάμεων γιατί δεν υπάρχει ένα εναλλακτικό όραμα που να συνδέει τις λεπτομέρειες σ' ένα ενιαίο σύνολο. Σαν αποτέλεσμα, ο φιλελευθερισμός είναι αναγκασμένος να περιορίζει είτε το βάθος είτε τον αριθμό των ζητημάτων στα οποία παρεμβαίνει. Ο αυτοπροσδιορισμός μας σαν ομάδα δεν προήλθε μόνο από την κοινή μελέτη και δράση, αλλά και από την εχθρότητα που αντιμετωπίσαμε. Απ" την πρώτη κιόλας Κυριακή που μίλησα στην εκκλησία του Καμάντσε, το αντίπαλο στρατόπεδο έκανε την παρουσία του αισθητή. Η σύζυγος ενός δικηγόρου της περιοχής και ιδιοκτήτη ακινήτων στις φτωχογειτονιές, η οποία αποτελούσε έναν από τους αυτόκλητους στυλοβάτες της εκκλησίας, άρχισε μια εκστρατεία ψιθύρων διαδίδοντας 107.

ότι ήμουν "κομμουνιστής". Καθώς δεν. είχα χρησιμοποιήσει καμιά επίμαχη λέξη στο κήρυγμά μου, και είχα βασιστεί αποκλειστικά στο κείμενο της Βίβλου, η αντίδραση του κόσμου, ήταν να αναρωτηθεί περισσότερο για τα δικά της κίνητρα παρά για τις δικές μου πολιτικές πεποιθήσεις. Και πολλοί είπαν "δεν ξέρουμε ποιος είναι ούτε από πού έρχεται, αλλά αν αυτή είναι εναντίον του, τότε εμείς είμαστε μαζί του". Το επόμενο στάδιο της επίθεσης ήταν ένα οικονομικό μπούκοτάρισμα από τους δεξιούς που διαφωνούσαν με την κατεύθυνση των κηρυγμάτων μου. Αυτοί ήταν οι άνθρωποι που κατήγγειλαν το μπούκοτάρισμα όταν το έκαναν εργάτες ενάντια στις εταιρείες, αλλά ήταν μια χαρά όταν το χρησιμοποιούσαν οι ίδιοι για να με κάνουν να σ ω π ά σ ω ή να φ ύ γ ω . Παρόλο που ο περιορισμός των οικονομικών πόρων ήταν οδυνηρός για μια μικρή ενορία σαν τη δική μας, δεν ήταν καθοριστικής σημασίας. Μάλιστα, τούτο έδειξε στους υπόλοιπους ότι δεν ήταν οι πλούσιοι, αλλά οι εργάτες και οι φ τ ω χ ο ί που σήκωναν το κύριο οικονομικό βάρος για τη λειτουργία της εκκλησίας. Κι όταν οι εργαζόμενοι είδαν τί συνέβαινε, αύξησαν τις προσφορές τους για να αντισταθμίσουν το μπούκοτάρισμα των πλούσιων. Ό τ α ν φάνηκε ότι το οικονομικό μπούκοτάρισμα δεν λειτούργησε, το επόμενο βήμα ήταν η αποχώρηση, από τις διοικητικές θέσεις, των ανθρώπων που θεωρούνταν αναντικατάστατοι για τη λειτουργία της εκκλησίας. Αν και αυτό αρχικά ανησύχησε π ο λ ύ όσους παρέμειναν, σύντομα έγινε φανερό ότι και ά λ λ α μπορούσαν να κάνουν τις δουλειές, και για πρώτη φορά υπήρξε ένα πραγματικό πνεύμα συνεργασίας. Τα πάντα λειτουργούσαν καλύτερα από πριν! Πέρα από τις εχθρικές ενέργειες μέσα στην ενορία, η επιχειρηματική και κοινωνική " ε λ ί τ " προσπάθησε να πιέσει τον επίσκοπο να με μεταθέσει, και π ο λ ύ συγκεκριμένα κατά τη διάρκεια της ανεπίσημης απεργίας που αναφέραμε στην αρχή του άρθρου. Σε μια περίπτωση τα πράγματα οξύνθηκαν τόσο ώστε κλήθηκα σε απολογία ενώπιον του επισκόπου και 13 τοποτηρητών της πολιτείας της Αιόβα. Επρόκειτο για μια α παίτηση δίχως προηγούμενο από την πλευρά της ιεραρχίας, γι' αυτό απάντησα λέγοντας ότι θα επιθυμούσα να φ έ ρ ω μαζί μου άλλον έναν πάστορα στη συνεδρία. Ο τοποτηρητής της περιοχής μου με πληροφόρησε ότι ήταν αδύνατο γιατί 108.

κάτι τέτοιο "θα παραβίαζε την εμπιστευτικότητα της διαδικασίας των διορισμών". Αντέτεινα ότι ο συνάδελφος μου θα μπορούσε να είναι παρών μέχρι τη συζήτηση του θέματος του διορισμού, αλλά έλαβα την απόκριση: " Ό χ ι . Επ' ουδεν ί Ι " Στο σημείο αυτό είπα ότι θα ήθελα να η χ ο γ ρ α φ ή σ ω τη συζήτηση, γιατί έμοιαζε με μια συνάντηση εργοδοσίας - εργαζόμενων, όπου εγώ βρισκόμουν στη δοσμένη αριθμητική σχέση του 14 προς 1. Με έκπληκτο και οργίλο ύφος μου απάντησαν ότι αυτό έμοιαζε να υποδηλώνει έλλειψη εμπιστοσύνης προς την αδελφότητα και ότι το αίτημά μου απορριπτόταν ασυζητητί. Τελικά είπα, "τότε λοιπόν δεν μου αφήνετε άλλη επιλογή από το να βγω και να μιλήσω στα μέσα ενημέρωσης". Αγνόησαν αυτό το σχόλιο ως άνευ σημασίας. Εκείνο το απόγευμα συμμετείχα σε μια συγκέντρωση 1.500 περίπου απεργών, όπου ο συνδικαλιστικός τους εκπρόσωπος ανακοίνωσε την κλήση μου σε απολογία από την ιεραρχία της εκκλησίας. Οι απεργοί απάντησαν αμέσως: " Ν α πάμε με λ ε ω φ ο ρ ε ί α στο Ντες Μόΐνς και να διαδηλώσουμε έξω από την Επισκοπή, κι ενώ ο Τζιλ θα μιλάει με την ιεραρχία μέσα στο κτίριο εμείς θα τα λέμε στους δημοσιογράφους απ" έξω". Ένας χαφιές φαίνεται ότι ειδοποίησε αμέσως τον επίσκοπο, γιατί μόλις πήγα σπίτι μου χτύπησε το τηλέφωνο και ο τοποτηρητής της περιοχής μου είπε: " Η συνάντηση αναβάλλεται επ' αόριστο — δεν είχαμε σκοπό να δώσουμε δημοσιότητα στο θέμα". Αυτό που θέλουμε να υπογραμμίσουμε, περιγράφοντας την εχθρότητα που αντιμετωπίσαμε, είναι ότι το αποτέλεσμά της ήταν να ενισχυθεί η αλληλεγγύη μας και να ξεκαθαρίσουν οι απόψεις μας. Έδειξε σε όλους ότι διεξαγόταν ένας ταξικός πόλεμος τόσο μέσα στην εκκλησία όσο και μέσα στην κοινότητα όπου ζούσαν, κι αυτό έκανε την κατανόηση των α γ ώ ν ω ν στον υπόλοιπο κόσμο ακόμα πιο βαθιά. Δ υ ο χρόνια αργότερα, αφού παρέμεινα στη θέση του πάστορα για να βοηθήσω τους ανθρώπους να ξαναστήσουν τη ζωή τους μετά την απεργία και τη δ ι α γ ρ α φ ή του σωματείου τους από το επίσημο συνδικάτο, ζήτησα από μόνος μου μετάθεση. Είχα ζήσει στο Καμάντσε για 10 χρόνια, κι ένιωθα πως ήταν καιρός για μια αλλαγή, τόσο για μένα όσο και για την ενορία. Στη θέση μου, ο επίσκοπος διόρισε ένα νεαρό πάστορα με την οδηγία να " σ υ μ φ ι λ ι ώ σ ε ι " εκείνους που είχαν απο109.

χωρήσει από την εκκλησία Σαιντ Μαρκ'ς με εκείνους που είχαν παραμείνει και είχαν συμμετάσχει στους αγώνες. Αυτή η επιχείρηση της ταξικής συνεργασίας, της "ενότητας πάνω απ' ό λ α " , προωθήθηκε από το νεαρό καρριερίστα πάστορα ενάντια στη θέληση και την αλληλέγγυα στάση των μελών της ενορίας που είχαν δουλέψει μαζί μου. Μέσα σε μερικούς μήνες οι άνθρωποι που είχαν κατακτήσει μια νέα κατανόηση του Χριστιανισμού μέσα από τους αγώνες και τη μελέτη των προηγούμεw j v χ ρ ό ν ω ν , αποφάσισαν να αποχωρήσουν από το Σαιντ Μαρκ'ς, και οργανώθηκαν σαν ομάδα της Μεθοδιστικής Ομοσπονδίας για την Κοινωνική Δράση. Εδώ και τρία χρόνια η ομάδα αυτή, κάπου 70-80 άτομα, συνεχίζει τις συναντήσεις και την πρακτική που είχαμε αρχίσει μαζί. Δεν έχουν πάστορα, αλλά εναλλάσσονται στην καθοδήγηση της ομάδας μελέτης κάθε Τετάρτη βράδυ και στην προετοιμασία του κηρύγματος της Κυριακής. Έχουν αντιμετωπίσει κάθε είδους επιθέσεις, αλλά είναι τώρα ελεύθεροι να χρησιμοποιήσουν το χρόνο τους και τα χρήματά τους για υποθέσεις και ενέργειες στις οποίες πιστεύουν και όχι για να συντηρούν κάποιο κτίριο ή να συνεισφέρουν στη λειτουργία των οργανωτικών δομών της ιεραρχίας. Έ μ α θ α ν πολύ καλά " η ε κ κ λ η σ ί α " δεν ταυτίζεται μ ' ένα κτίριο, έναν ιερέα, ένα δόγμα, και έτσι είναι σήμερα σοφότεροι και ισχυρότεροι. Και όλοι μας είδαμε πως το Ευαγγέλιο που είναι " κ α λ α μαντάτα" για τους φτωχούς, είναι κατά κανόνα " κ α κ ά μαντάτα" για τους πλούσιους, πως η ζ ω ή μας δεν "δικαιώνεται δια της πίστεως" αλλά δια της πίστεως εν δράσει, πως ο Ιησούς και οι προφήτες έζησαν και πέθαναν για το Θεϊκό Βασίλειο της επίγειας δικαιοσύνης, για έναν κόσμο όπου θα υπάρχει ζ ω ή εν αφθονία για όλους, και όπου "οι έσχατοι έσονται πρώτοι και οι πρώτοι έσχατοι". Τέλος, μάθαμε ότι ο Χριστιανισμός και ο Μαρξισμός δεν είναι αντίθετοι ο ένας στον άλλον, ούτε απλώς οι δυο όψεις του ίδιου προοδευτικού κινήματος στην ιστορία, αλλά αλληλοσυμπληρούμενες πλευρές των υποκειμένων που αγωνίζονται. Ό σ ο για μένα, τα ερωτήματα που με απασχολούσαν σχετικά με την εκκλησία πριν από 13 χρόνια, βρήκαν κάποιες απαντήσεις Ναι, "μπορούσε να λειτουργήσει στο Καμάντσε", πέ ρα από κάθε προσδοκία, δική μου ή οποιουδήποτε άλλου. Ναι, μπορούσε να διασπαστεί το μονοπώλιο των θρησκευτι110.

κών συμβόλων και μύθων, που κατείχε ο προτεσταντικός ΣυντηρΟΙίσμός και η " Η θ ι κ ή Π λ ε ι ο ψ η φ ί α " . Ναι, η θεολογία της απελευθέρωσης μπορούσε να ριζώσει εκεί. Και η θεολογία αυτή ανοίγει μια νέα προοπτική με αντίκτυπο τόσο σημαντικό για την άνοδο του σοσιαλισμού, όσο σημαντικός ήταν και ο αντίκτυπος της θεολογίας της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης για την άνοδο του καπιταλισμού.

111.

ΜΙΑ ΘΕΟΛΟΠΑ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ!

του Guatavo Gutierrez Ο Gustavo Gutierrez, καθηγητής θεολογίας στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Λίμα, στο Περού, ζει και εργάζεται ανάμεσα στους κατοίκους του Ριμακ, μια φτωχογειτονιά της Λίμα. Το έργο του "θεολογία Απελευθέρωσης" (Orbis 1973), απ' όπου και τα παρακάτω αποσπάσματα, θεωρείται γενικά σαν το κλασικό κείμενο για τη νέα θεολογία. — Η σύνταξη. Στη σημερινή διατύπωση του προβλήματος (της θεολογίας της απελευθέρωσης) ένα στοιχείο είναι προφανές: η σοσιαλιστική πράξη του σύγχρονου ανθρώπου έχει αρχίσει να φτάνει στη φάση της ωριμότητας. Πρόκειται για μια όλο και πιο συνειδητή συμπεριφορά του ατόμου σαν ενεργό υποκείμενο της ιστορίας. Ο άνθρωπος είναι ό λ ο και πιο ευαίσθητος απέναντι στην κοινωνική αδικία και την κάθε είδους καταπίεση που στέκεται εμπόδιο στην πλήρωσή του' είναι ό λ ο και πιο αποφασισμένος να συμμετάσχει σε συγκεκριμένες πολιτικές ενέργειες για το μετασχηματισμό των κοινωνικών δομών. Ή τ α ν πάνω απ' όλα οι μεγάλες κοινωνικές επαναστάσεις — η Γαλλική και η Ρώσικη, για παράδειγμα, για να αναφέρουμε μόνο δυο σημαντικά ορόσημα — μαζί με την ό λ η διαδικασία του επαναστατικού αναβρασμού την οποία έθεσαν σε κίνηση, που αφαίρεσαν το μονοπώλιο των πολιτικών αποφάσεων από τα χέρια της ελίτ που ήταν "προορισμένη" να κυβερνά. Μέχρι την εποχή εκείνη η μεγάλη π λ ε ι ο ψ η φ ί α των ανθρώπων δεν συμμετείχε στις πολιτικές αποφάσεις, ή συμμετείχε μόνο σποραδικά και τυπικά. Παρόλο που είναι αλήθεια ότι και σήμερα η πλειοψ η φ ί α βρίσκεται π ο λ ύ μακριά από ένα επίπεδο συνείδησης που απαιτείται για τη συμμετοχή στη λ ή ψ η των πολιτικών 112.

αποφάσεων, είναι γεγονός ότι έχει αποκτήσει κάποια, έστω συγκεχυμένη και φευγαλέα, εμπειρία μιας τέτοιας συμμετοχής και γενικά προσανατολίζεται προς αυτή την κατεύθυνση. Το φαινόμενο που αποκαλούμε "πολιτικοποίηση" — και το οποίο αναπτύσσεται και δυναμώνει στη Λατινική Αμερική είναι μια από τις εκφάνσεις αυτής της πολυσύνθετης πορείας. Και στον αγώνα για την απελευθέρωση των καταπιεσμένων τάξεων σε αυτή την ήπειρο — που απορρέει από την πολιτική υπευθυνότητα ό λ ω ν — οι άνθρωποι αναζητούν νέους δρόμους. Η ανθρώπινη λογική έχει γίνει πολιτική λογική. Για τη σημερινή ιστορική συνείδηση, τα πολιτικά πράγματα δεν είναι μόνο εκείνα με τα οποία ασχολείται κανείς τον ελεύθερο χρόνο του, ούτε αποτελούν κάποιο ξεκάθαρα προσδιοριζόμενο χώρο της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο σχηματισμός - από την οικονομική βάση - της "πόλεως", δηλαδή μιας κοινωνίας όπου οι άνθρωποι μπορούν να ζουν αλληλέγγυοι, είναι κάτι που περικλείει και καθορίζει την όλη δραστηριότητα του ανθρώπου. Είναι η σφαίρα άσκησης της ελευθερίας που κατακτήθηκε μέσα στην πορεία της ιστορίας. Είναι ο καθολικός καθοριστικός παράγων και το συλλογικό πεδίο της προσπάθειας για την ανθρώπινη πλήρωση. Μόνο μέσα σ' αυτή την ευρεία έννοια της πολιτικής διεργασίας μπορούμε να εντάξουμε το συγκεκριμένο όρο "πολιτική" σα μια κίνηση με προσανατολισμό την εξουσία. Για τον Μαξ Βέμπερ αυτός ο προσανατολισμός αποτελεί το βασικό χαρακτηριστικό της πολιτικής δραστηριότητας. Οι συγκεκριμένες μορφές που προσλαμβάνει αυτή η αναζήτηση και η άσκηση της εξουσίας ποικίλουν. Α λ λ ά όλες βασίζονται στο βαθύ πόθο του ανθρώπου να αναλάβει ο ίδιος τα ηνία της ζωής του και να γίνει ο δημιουργός των πεπρωμένων του. Με αυτή την έννοια, τ ί π ο τ α δεν βρίσκεται έξω από τη σφαίρα της πολιτικής. Τα πάντα έχουν πολιτική χροιά. Και είναι πάντοτε μέσα στο πολιτικό γίγνεσθαι - και ποτέ έξω απ' αυτό — όπου το άτομο αναδεικνύεται ως ελεύθερο και υπεύθυνο ον, ως άνθρωπος σε σχέση με άλλους ανθρώπους, ως υποκείμενο που αναλαμβάνει κάποιο ιστορικό καθήκον. Ακόμα και οι προσωπικές σχέσεις αποκτούν μια όλο και εντονότερη πολιτική διάσταση. Οι άνθρωποι διαμορφώνουν σχέσεις μεταξύ τους μέσα από πολιτικές διεργασίες. Αυτές οι σχέσεις είναι που αποκαλεί ο Ricoeur "σταθερές και ανθεκτικές σχέσεις του κ ο ι ν ω ν ο ύ", σε αντίθεση με τις "εύθραυ113.

στες και φευγαλέες σχέσεις του π λ η σ ί ο ν". Στο θέμα αυτό ο Μ D. Chenu γράφει: "Ο άνθρωπος πάντα λειτουργούσε μέσα σ° αυτή την κοινωνική διάσταση, γιατί είναι κοινωνικός από τη φύση του. Αλλά σήμερα, όχι τυχαία αλλά από δομική ανάγκη, η συλλογική ενέργεια προσδίδει μια ευρύτερη προοπτική και μια εντονότερη σαφήνεια στην κοινωνική διάσταση. Ό,τι είναι συλλογικό από μόνο του έχει ανθρώπινη αξία και αποτελεί, έτσι, μέσο αλλά και αντικείμενο αγάπης. Η ανθρώπινη αγάπη ακολουθεί αυτά τα "ανθεκτικά" μονοπάτια της συλλογικότητας, αυτή την οργάνωση διανομής της δικαιοσύνης, αυτά τα διοικητικά συστήματα." Μέσα σ' αυτή την καθολικότητα της πολιτικής σφαίρας παρατηρούμε, τώρα, μια αυξανόμενη ριζοσπαστικοποίηση της κοινωνικής πράξης. 0 σύγχρονος άνθρωπος έχει αρχίσει να αποβάλλει την αφέλειά του καθώς αντιμετωπίζει τις οικονομικές και κοινωνικο-πολιτιστικές ορίζουσες της ζωής του. Αντιλαμβάνεται όλο και καθαρότερα τις βαθύτερες αιτίες της κατάστασης μέσα στην οποία βρίσκεται. Συνειδητοποιεί ότι η καταπολέμηση αυτών των βαθύτερων αιτιών είναι απαραίτητη προϋπόθεση για μια ριζική αλλαγή. Και έτσι βαθμιαία εγκαταλείπει την απλοϊκή μεταρρυθμιστική νοοτροπία, το ρεφορμισμό, στην αντιμετώπιση της κοινωνικής πραγματικότητας, γιατί με τη ρηχότητά του ο ρεφορμισμός διαιωνίζει το σημερινό κυρίαρχο σύστημα. Η επαναστατική κατάσταση που επικρατεί σήμερα, ιδιαίτερα στον Τρίτο Κόσμο, είναι μια έκφραση αυτής της αυξανόμενης ριζοσπαστικοποίησης. Υποστήριξη της κοινωνικής επανάστασης σημαίνει αγώνας για την ανατροπή του σημερινού καθεστώτος και προσπάθεια να αντικατασταθεί μ' ένα άλλο, ποιοτικά διαφορετικό. Σημαίνει οικοδόμηση μιας δίκαιης κοινωνίας βασισμένης σε νέες σχέσεις παραγωγής. Σημαίνει πάλη για να τεθεί τέρμα στην κυριαρχία ορισμένων χωρών πάνω στις άλλες, ορισμένων κοινωνικών τάξεων πάνω στις άλλες, ορισμένων ανθρώπων πάνω στους άλλους. Η απελευθέρωση των καταπιεσμένων χωρών, κοινωνικών τάξεων και ανθρώπων, υπονομεύει τα ίδια τα θεμέλια του σημερινού καθεστώτος: είναι η μεγαλύτερη πρόκληση της εποχής μας. Η ριζοσπαστικότητα αυτή μας δείχνει πολύ ξεκάθαρα ότι 114.

το πολιτικό πεδίο είναι ένα πεδίο σύγκρουσης. Ειδικότερα, η οικοδόμηση μιας δίκαιης κοινωνίας σημαίνει σύγκρουση - όπου χρησιμοποιούνται διάφοροι βαθμοί βίας - ανάμεσα σε κοινωνικές ομάδες με διαφορετικά συμφέροντα και απόψεις. Η οικοδόμηση μιας δίκαιης κοινωνίας σημαίνει ξεπέρασμα κάθε εμποδίου για τη δημιουργία μιας αυθεντικής ειρήνης μεταξύ των ανθρώπων. Συγκεκριμένα στη Λατινική Αμερική, αυτή η σύγκρουση περιστρέφεται γύρω από τον ά ξ ο να κ α τ α π ί ε σ η - α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η . Η κοινωνική πράξη εγε'ιρει απαιτήσεις που ίσως φαίνονται σκληρές και δύσκολες σ° όσους επιθυμούν έναν ανώδυνο συμβιβασμό. Αυτός ο συμβιβασμός μπορεί να αποτελέσει μονάχα την ιδεολογία δικαίωσης μιας βαθύτατης αναταραχής, δηλαδή, της κατάστασης όπου οι λίγοι ζουν σε βάρος των π ο λ λ ώ ν . Η κατανόηση, λοιπόν, της συγκρουσιακής φύσ,ιι, της πολιτικής σημαίνει να παλεύεις — με θάρρος και ευθύτητα, δίχως να εξαπατάς τον εαυτό σου ούτε τους άλλους — για την εδραίωση της ειρήνης και της δικαιοσύνης στον κόσμο. Στο παρελθόν, η θεολογική σκέψη στην ενασχόληση με το ζήτημα της κοινωνικής πράξης δεν λάμβανε επαρκώς υπόψη την πολιτική διάσταση. Στους Χριστιανικούς κύκλους υπήρχε — και συνεχίζει να υπάρχει — δυσκολία στην αντίληψη και κατανόηση των συγκεκριμένων συνθηκών της πολιτικής σφαίρας. Η έμφαση δινόταν στην ιδιωτική ζωή και στην καλλιέργεια των ατομικών αξιών. Τα πολιτικά πράγματα υποβιβάζονταν σ' ένα κατώτερο επίπεδο, στον αόριστο και παρεξηγημένο χ ώ ρ ο του "κοινού κ α λ ο ύ " . Στην καλύτερη περίπτωση, αυτή η ά π ο ψ η παρείχε τη βάση για ένα " κ ο ι ν ω ν ι κ ό ποιμαντικό σχεδιασμό", που θα έκφραζε την " κ ο ι ν ω ν ι κ ή συγκίνηση" την οποία κάθε ειλικρινής Χριστιανός έπρεπε να νιώθει. Έ τ σ ι αναπτύχθηκε εκείνη η αδιαφορία, μέσα σε μια γενική και " φ ι λ ά ν θ ρ ω π η " θεώρηση της πραγματικότητας, σε βάρος της επιστημονικής και δομικής ανάλυσης και γνώσης των κοινωνικο-οικονομικών μηχανισμών και της δυναμικής της ιστορίας. Από εκεί προήλθε και η έμφαση στις προσωπικές και συμφιλιωτικές πλευρές του μηνύματος του Ευαγγελίου, παρά στην πολιτική και συγκρουσιακή του διάσταση. Σήμερα όμως πρέπει να σταθούμε κριτικό απέναντι σ' αυτή τη Χριστιανική παράδοση' πρέπει να δούμε πώς αυτή η έμφαση καθόρισε την ιστορική παρουσία της εκκλησίας, μια παρουσία 115.

ι ο . Ό · ν : ν ; · π τ ί . T i e " -• ΐ ΐ ο ο . . . ,'υτοιυχυε ''VTu. αλλά .ιζ σημερινές συνθήκες προβάλλει επιτακτικά η ανάγκιι να το κατανοήσουμε και να το αντιμετωπίσουμε. Και αλήθεια, υπάρχει σήμερα μια ευρύτερη συνειδητοποίηση αυτού του ζητήματος, ακόμη και μεταξύ των Χριστιανών. Είναι αδύνατο να σκέφτεσαι ή να ζεις μέσα στην εκκλησία δίχως να λαμβάνεις υπόψη την πολιτική διάσταση. Με βάση τα παραπάνω μπορούμε να καταλάβουμε γιατί η κοινωνική πράξη εμφανίζεται στους Χριστιανούς ό λ ο και λιγότερο σαν ένα <5πλό καθήκον που επιβάλλεται από την ηθική τους συνείδηση ή από μια αντίδραση σε κάποια επίθεση ενάντια στα συμφέροντα της εκκλησίας. Τα χαρακτηριστικά της καθολικότητας, της ριζοσπαστικότητας και της σύγκρουσης που αποδώσαμε στη σφαίρα της πολιτικής, αποκλείουν κάθε αποσπασματική προσέγγιση και μας οδηγούν στη θεώρηση των συνολφιών και βαθύτερων ανθρώπινων διαστάσεων. Η κοινωνική πράξη αποτελεί ό λ ο και περισσότερο το πεδίο όπου ο Χριστιανός — μαζί με άλλους — διαμορφώνει τόσο το πεπρωμένο του σαν άνθρωπος όσο και τη ζωή της πίστης προς τον Κύριο της ιστορίας. Η συμμετοχή στη διαδικασία της απελευθέρωσης είναι πια ένα βασικό και ουσιώδες στοιχείο της Χριστιανικής ζωής και σκέψης. Στη συμμετοχή αυτή θα ακουστούν έννοιες του Χβ*ου του Θεού που δεν μπορούν να γίνουν αντιληπτές σε ά/ντιι, καταστάσεις, και χωρίς τις οποίες δεν μπορεί να υπάρξει αυθεντική και γόνιμη πίστη προς τον Κύριο. Αν κοιτάξουμε βαθύτερα το ζήτημα της αξίας της σωτηρίας όπως εμφανίζεται μέσα από την κατανόηση της ιστορικής εξέλιξης — δηλαδή σαν μια απελευθερωτική πράξη — βλέπουμε ότι πρόκειται για ένα ζήτημα που αφορά τ η ν πεμπ τ ο υ σ ί α τ ο υ Χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ . Το να είσαι Χριστιανός σημαίνει να αποδέχεσαι και να ζεις το νόημα που δίνει ο λόγος του Θεού, καθώς και η συνάντησή μας με αυτό το λόγο, στο ιστορικό γίγνεσθαι προς την π λ ή ρ ω σ η της ανθρώπινης κοινότητας. Το να θεωρείς τη μοναδική και απόλυτη σχέση με το Θεό σαν τον ορίζοντα της κάθε ανθρώπινης πράξης, σημαίνει να θέτεις, εξ αρχής, τον εαυτό σου σ" ένα βαθύτερο και ευρύτερο, κοινωνικό πλαίσιο. Και βέβαια, σημαίνει ότι έχεις να ανταποκριθείς σε π ο λ ύ υψηλότερες απαιτήσεις. Σήμερα λοιπόν αντιμετωπίζουμε το επιτακτικό θεολογικό ει κ : .

116.

μ

ρώτημα: Τί σημαίνει να είσαι Χριστιανός; Τι σημαίνει να είσαι Εκκλησία στις άγνωστες συνθήκες του μέλλοντος; Σε τελευταία ανάλυση, πρέπει να ψάξουμε στο μήνυμα του Ευαγγελίου για την απάντηση σ" εκείνο που σ ύ μ φ ω ν α με τον Καμύ αποτελεί το πιο σημαντικό ερώτημα που τίθεται σ' όλους τους ανθρώπους: "Να αποφασίσεις αν αξίζει να ζήσεις τη ζ ω ή ή όχι". Τα στοιχεία ετούτα ίσως προσδίδουν μεγαλύτερο βάθος και νέες διαστάσεις στο παραδοσιακό π ρ ό β λ η μ α Το να αρνηθείς ν ' αναγνωρίσεις πως τα ζητήματα που ανακύπτουν είναι ουσιαστικά καινούργια, υπό το πρόσχημα ότι με τον έναν ή τον ά λ λ ο τρόπο υπήρχαν πάντοτε, σημαίνει πως απομακρύνεσαι επικίνδυνα από την πραγματικότητα. Γιατί έτσι κινδυνεύεις να ολισθήσεις σε γενικεύσεις, σε λύσεις που δεν σχετίζονται με τη δική σου δέσμευση και συμμετοχή, και, τέλος, στη νοοτροπία της υπεκφυγής. Ό μ ω ς , από την ά λ λ η μεριά, το να αναγνωρίσεις μόνο τις καινούργιες πλευρές του ζητήματος, α γνοώντας την παράδοση, σημαίνει πως αχρηστεύεις τη συμβολή του στοχασμού και του βίου της Χριστιανικής κοινότητας μέσα στην ιστορική πορεία της. Τα επιτεύγματά της, οι παραλήψεις της και τα σφάλματά της είναι η παράδοσή μας. Ωστόσο, αυτό δεν μπορεί να περιχαρακώνει τα όριά μας. Οι άνθρωποι του Θεού βαδίζουν προς τα μπρος με ελπίδα, προς ένα "καινούργιο παράδεισο κι έναν καινούργιο κόσμο". Το ζήτημα όπως τίθεται σήμερα δεν έχει λυθεί ακόμα από τις επιχειρούμενες απαντήσεις... Αλλά τα θετικά επιτεύγματα αυτών των προσπαθειών σε σχέση με τα σταθερά στοιχεία του προβλήματος, καθώς και οι ελλείψεις και τα όριά τους, μπορούν να μας βοηθήσουν να σκιαγραφήσουμε - συχνά δεϊχνοντάς μας κάποιες παγίδες που θα χρειαστεί να αποφύγουμε — τη διαδρομή που πρέπει να ακολουθήσουμε.

(....) Το Αχελενθερωτικό Κίνημα Ο χαρακτηρισμός της Λατινικής Αμερικής σαν μια καταπιεσμένη ήπειρο, φυσιολογικά οδηγεί στη συζήτηση γύρω από το αίτημα της απελευθέρωσης, k c πάνω απ" όλα, σ ν ι υ μ υ ε τσχή στον αγώνα. Και πραγματι» ·: νευθέΓ

ένας όρος που εκφράζει μια νέα στάση των ίδιων των Λατινοαμερικάνων. Η αποτυχία των μεταρρυθμιστικών προσπαθειών έχει ενισχύσει αυτή την τοποθέτηση. Σήμερα, αυτό που αποκαλέσαμε "μια νέα συνειδητοποίηση της Λατινοαμερικάνικης πραγματικότητας" κερδίζει έδαφος ανάμεσα στις πιο δραστήριες κοινωνικές και πολιτικές ομάδες. Αυτές πιστεύουν ότι μια αυθεντική ανάπτυξη στη Λατινική Αμερική μπορεί να προχωρήσει μόνο αν απελευθερωθεί η ήπειρος από την κυριαρχία των μεγάλων καπιταλιστικών χωρών, και ιδιαίτερα της πιο ισχυρής απ' αυτές, δηλαδή των ΗΠΑ. Η απελευθέρωση αυτή προϋποθέτει επίσης και μια σύγκρουση με ορισμένους φυσικούς συμμάχους αυτών των ομάδων, των συμπατριωτών τους που ελέγχουν την κρατική εξουσία. Γίνεται ό λ ο και πιο φανερό ότι οι λαοί της Λατινικής Αμερικής δεν πρόκειται να ξεφύγουν από τη σημερινή τους κατάσταση παρά μόνο μέσα από ένα βαθύ μετασχηματισμό, μια κ ο ι ν ω ν ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η που θα αλλάξει ριζικά και ποιοτικά τις συνθήκες της ζωής τους. Τα καταπιεσμένα κοινωνικά στρώματα σε κάθε χ ώ ρ α αρχίζουν να συνειδητοποιούν — με αργούς ρυθμούς, βέβαια — τα ταξικά τους συμφέροντα και τον επίπονο δρόμο που πρέπει να ακολουθήσουν για να πετύχουν τη συντριβή του σημερινού στάτους κβο. Και επίσης, αν και με ακόμα πιο αργούς ρυθμούς, αρχίζουν πάντως να συνειδητοποιούν τί σημαίνει η οικοδόμηση μιας νέας κοινωνίας. Κυρίως λ ό γ ω της διόγκωσης των πόλεων και της αυξανόμενης εκβιομηχάνισης, τα λαϊκά κινήματα στη Λατινική Αμερική αναπτύχθηκαν από το 1930 και μετά, απαιτώντας μεγαλύτερη συμμετοχή στην οικονομική και πολιτική ζωή των χωρών τους. Πολιτικά κόμματα λαϊκιστικού χαρακτήρα κεφαλαιοποίησαν αυτά τα κινήματα που συγκροτούνταν βασικά από τους πληθυσμούς των πόλεων. Α λ λ ά η κρίση και η αποτυχία των αναπτυξιακών πολιτικών που έχουμε αναφέρει, η εδραίωση των πολυεθνικών εταιρειών και ο αυξανόμενος έλεγχος τους πάνω στην οικονομία της Λ. Αμερικής, και η εμφάνιση στο πολιτικό προσκήνιο μαχητικών αγροτικών μαζών - όλα αυτά είχαν οαν αποτέλεσμα την απώλεια, σε διάφορες περιόδους στίΓ οιάφορες χώρες, της πολιτικής εξουσίας των διαφόρων μορφών του λαϊκισμού. Μετά από μια περίοδο αποπροσανατολισμού ξεκίνησε μια διαδικασία έντονης ριζο118.

σπαστικοποίησης. Εδώ, καταλυτικό ρόλο έπαιξε η Κουβανέζικη επανάσταση. Με ορισμένες επιφυλάξεις, η επανάσταση αυτή αποτελεί το διαχωριστικό ορόσημο της πρόσφατης Λατινοαμερικάνικης ιστορίας. Ένας άλλος παράγοντας ήταν η Σινο-Σοβιετική ρήξη, η οποία ανάμεσα στ' άλλα επιτάχυνε την εσωτερική αποσύνθεση των παραδοσιακών Κομμουνιστικών Κομμάτων και οδήγησε στη δημιουργία νέων και πιο ριζοσπαστικών επαναστατικών ομάδων. Αντάρτικες ομάδες εμφανίστηκαν, στοχεύοντας στη γορ γή κινητοποίηση των μαζών. Αυτό το έκαναν καλώντας τες να ακολουθήσουν μια μαχητική γραμμή δράσης παρά να κι νηθούν για τη βαθμιαία συγκρότηση οργανώσεων που θα αντι προσώπευαν τα συμφέροντά τους. Οι στρατιωτικές ήττες ήρ θαν η μια μετά την ά \ λ η . Ωστόσο, τα πολιτικά μαθήματα είναι πάντοτε σημαντικά. Έτσι, η επαναστατική πολιτική δράση έχει εμπλουτιστεί τα τελευταία χρόνια. Εκδηλώνεται με κινή σεις ενός αριστερού εθνικισμού σε αναζήτηση πολύ συγκεκρι μένων επιλογών (υπό την πίεση των μαζών και των ριζοσπαστικών ομάδων), με οργανωτικές προσπάθειες σε στενή σύνδεση με τις λαϊκές μάζες, ακόμα και με τον πολυσυζητημένο "εκλογικό δρόμο", ή, τέλος, με ανατρεπτικές προσπάθειες μέσα από νέες μορφές ένοπλου αγώνα. Επιπλέον γίνεται ολοένα και πιο καθαρό ότι η επαναστατική διαδικασία πρεπει να αγκαλιάσει ολόκληρη την ήπειρο. Υπάρχουν ελάχιστες πιθανότητες επιτυχίας στις προσπάθειες που θα περιοριζο νται σ' έναν και μόνο εθνικό χώρο. Η ριζοσπαστικοποίηση αυτή έχει προκαλέσει μια αντί δράση - τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό - από την πλευρά των υπερασπιστών του σημερινού συστήματος Αυτή η αντίδραση με τη σειρά της οδηγεί αναγκαστικά τα κι νήματα, πολύ συχνά, σε δραστηριότητες έξω από τους υπάρ χοντες θεσμούς και το νομικό πλαίσιο, σε παράνομες, ακόμα και βίαιες μορφές πολιτικής πάλης. Η αντίδραση τότε γίνε ται ακόμα πιο επιθετική και σε πολλές περιπτώσεις καταφεύγει σε βάναυσες μορφές καταπίεσης. Το αποτέλεσμα είναι, όπως σημειώνει ο Dom Helder Comoro, "ο φαύλος k j k A c . της βίας". Στη Λατινική Αμερική βρισκόμαστε μεσα σε μια διαδικα σία έντονου πολιτικού αναβρασμού. Πρόκειται γ·α μια πολυ σύνθετη και μεταβαλλόμενη κατάσταση, που δεν επιδέχετο· 1:9

σχηματοποιημένες ερμηνείες, και η οποία απαιτεί μια διαρκή αναθεώρηση τοποθετήσεων. Ωστόσο, παρόλες αυτές τις δυσκολίες, οι ανυπόφορες συνθήκες της φτώχειας, της αλλοτρίωσης και της εκμετάλλευσης μέσα στις οποίες ζει η μεγάλη πλειοψηφία των λαών της Λ. Αμερικής, θέτουν επιτακτικά το καθήκον να βρούμε το δρόμο για την οικονομική, κοινωνική και πολιτική απελευθέρωση. Αυτό είναι το πρώτο βήμα προς τη νέα κοινωνία. Οι ομάδες και τα άτομα που έχουν υψώσει το λάβαρο της Λατινοαμερικάνικης απελευθέρωσης, κατά κύριο λόγο, εμπνέονται από σοσιαλιστικές απόψεις. Και οπωσδήποτε ο σοσιαλισμός αντιπροσωπεύει την mo θετική και μακρόπνοη αντιμετώπιση του ζητήματος. Ωστόσο, δεν υπάρχει κάποιος μονολιθικός προσανατολισμός. Μια θεωρητική και πρακτική πολυμορφία έχει αρχίσει να εμφανίζεται Στρατηγικές και πρακτικές διαφέρουν κατά περίπτωση και συχνά είναι αντιθετικές. Και οι θεωρητικές προσεγγίσεις επίσης ποικίλουν. Αυτό μπορεί να είναι αποτέλεσμα είτε διαφορετικών ερμηνειών της πραγματικότητας, είτε συνειδητής ή ασύνειδης απομίμησης άλλων προτύπων. Πάντως, η αναζήτηση για έναν ντόπιο δρόμο προς το σοσιαλισμό συνεχίζεται. Στον τομέα αυτό, η εξέχουσα φυσιογνωμία του Jose Carlos Mariategui, παρά τις ατέλειες του έργου του, χαρτογραφεί την πορεία: "Οπωσδήποτε δεν επιθυμούμε", γράφει σ' ένα συχνά αναφερόμενο κείμενο του, "ο σοσιαλισμός στην Αμερική να είναι ένα ακριβές αντίγραφο του σοσιαλισμού κάποιων άλλων. Πρέπει να είναι μια ηρωική δημιουργία. Πρέπει να φέρουμε τον Ινδο-Αμερικάνικο σοσιαλισμό στη ζωή μέσα από τη δική μας πραγματικότητα, με τη δική μας γλώσσα. Αυτή είναι η αποστολή, και η νέα γενιά ας αρθεί στο ύψοςτης." Σύμφωνα με τον Mariategui,

ο Μαρξισμός δεν είναι

"ένας κατάλογος αρχών που μπορούν να εφαρμοστούν πανομοιότυπα σε όλα τα ιστορικά κλίματα, σε όλα τα κοινωνικά μήκη και πλάτη... Ο Μαρξισμός, σε κάθε χώρα, σε κάβε λαό, λειτουργεί και επιδρά μέσα στη συγκεκριμένη κατάσταση δίχως ποτέ να παραβλέπει τις ιδιομορφίες της."

120.

Για τον Mariategui, όπως και για πολλούς άλλους στη Λ. Αμερική σήμερα, ο ιστορικός υλισμός είναι πάνω α π ' όλα "μια μέθοδος για την ιστορική ερμηνεία της κοινωνίας". Ό λ ο του το έργο, η σκέψη και η δράση — παρά τις όποιες, κατανοήσιμες ελλείψεις — χαρακτηρίζονταν από αυτές τις ανησυχίες. Ο σοσιαλισμός του ήταν δημιουργικός γιατί ήταν ειλικρινής. Ήταν ειλικρινής απέναντι σ η ς πηγές του, δηλαδή στις κεντρικές ιδέες του Μαρξ, και μακριά από κάθε στενοκέφαλο δογματισμό. Κι ήταν επίσης ειλικρινής απέναντι στην ιστορική πραγματικότητα που τον περιέβαλλε. Ωστόσο — κι ο Mariategui το πρόβλεψε αυτό — μονάχα μια πολύμορφη, πλατιά και έντονη επαναστατική πρακτική, με τη συμμετοχή ανθρώπων με διαφορετικές απόψεις, μπορεί να διαμορφώσει τις συνθήκες για την ανάπτυξη μιας γόνιμης, δημιουργικής θεωρίας. Αυτές οι συνθήκες έχουν αρχίσει να εμφανίζονται. Εφόσον συνεχιστεί η ίδια μαχητική και ριζοσπαστική πορεία και στη θεωρία, η σημερινή κατάσταση αναμφίβολα θα οδηγήσει σε πολύ μεγαλύτερο εμπλουτισμό και σε βαθύτερες τροποποιήσεις απ' ότι θα περίμεναν όσοι αναζητούν καταφύγιο στις εύκολες λύσεις ή στην αποκήρυξη εκείνων που αρνούνται να δεχτούν τις στερεότυπες, άκριτες απαντήσεις και σχηματοποίησης τους για την προοπτική του σοσιαλισμού. Πάντως, ακόμα και σήμερα, ένας από τους μεγάλους κινδύνους που απειλούν το ευρύτερο σοσιαλιστικό κίνημα στη Λατινική Αμερική — πιεσμένο όπως είναι από τα άμεσα καθήκοντα — είναι η απουσία της δικής του στέρεας θεωρίας. Και η θεωρία αυτή πρέπει να είναι Λατινοαμερικάνικη, όχι για λόγους πρωτοτυπίας, αλλά για λόγους στοιχειώδους ιστορικού ρεαλισμού. Στη διαδικασία αυτή της απελευθέρωσης υπάρχει, έμμεσα ή άμεσα, ένα άλλο στοιχείο που πρέπει να το έχουμε κατά νου. Η απελευθέρωση της ηπείρου μας σημαίνει κάτι παραπάνω από την κατάργηση της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής εξάρτησης. Σημαίνει, με μια βαθύτερη έννοια, πως το ιστορικό γίγνεσθαι είναι μια διαδικασία χειραφέτησης της ανθρωπότητας. Σημαίνει πως ο άνθρωπος αποζητά μια ποιοτικά διαφορετική κοινωνία όπου θα είναι ελεύθερη από κάθε υποτέλεια, όπου θα είναι ο δημιουργός της δικής του μοίρας. Σημαίνει πως αναζητάμε τη διαμόρφωση ενός ν έ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Ο Ερνέστο Τσε Γκουεβάρα έγραφε: 121.

"Εμείς οι επαναστάτες πολύ συχνά δεν διαθέτουμε τη γνώση και το πνευματικό σθένος για να αντιμετωπίσουμε το καθήκον της διαμόρφωσης του νέου ανθρώηου με νέες μεθόδους, πέρα από τις συμβατικές, και φυσικά οι συμβαηκχς μέθοδοι χωλαίνουν από την επίδραση της κοινωνίας που τις γέννησε." A u t o το όραμα είναι που, σε τελευταία ανάλυση, στηρίζει τις απελευθερωτικές προσπάθειες των Λατινοαμερικάνων. Αλλά για να είναι αυθεντική η απελευθέρωση αυτή, και για να ολοκληρωθεί, πρέπει να πραγματοποιηθεί από τους ίδιους τους καταπιεσμένους λαούς, και άρα πρέπει να βασίζεται στις δικές τους αξίες και ιστορικές παραδόσεις. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να προχωρήσουμε σε μια αληθινή πολιτιστική επανάσταση. Από αυτή την άποψη, μια από τις πιο δημιουργικές και γόνιμες προσπάθειες που έχουν εμφανιστεί στη Λατινική Αμερική, είναι η πειραματική δουλειά του Paulo Freire. που διατύπωσε μια "παιδαγωγική των καταπιεσμένων". Μέσα από μια μη-αλλοτριωτική και απελευθερωτική "πολιτιστική δράση", που συνδέει τη θεωρία με την πράξη, ο καταπιεσμένος αντιλαμβάνεται - και μεταβάλλει - τη σχέση του με τον κόσμο και τους άλλους ανθρώπους. Μ ' αυτό τον τρόπο πραγματοποιεί τη μετάβαση από μια "αδαή συνείδηση" — η οποία δεν ασχολείται με προβλήματα, δίνει μεγάλο βάρος στο παρελθόν, αποδέχεται μυθικές ερμηνείες και τείνει προς το μονόλογο — σε μια "κριτική συνείδηση" — η οποία καταπιάνεται με τα προβλήματα, είναι ανοιχτή στις νέες ιδέες, αντικαθιστά τις μαγικές ερμηνείες με την αναζήτηση των πραγματικών αιτιών, και τείνει προς το διάλογο. Σ ' αυτή τη διαδικασία που ο Freire αποκαλεί "συνειδητοποίηση", ο καταπιεσμένος απορρίπτει την καταπιεστική συνείδηση που κατοικεί μέσα του, αρχίζει να συναισθάνεται την κατάσταση που τον περιβάλλει, και ανακαλύπτει το δικό του λόγο. Γίνεται, από μόνος του, λιγότερο εξαρτημένος και πιο ελεύθερος, καθώς δεσμεύεται σ' έναν αγώνα για το μετασχηματισμό και την οικοδόμηση μιας νέας κοινωνίας. Κι ας σημειώσουμε επίσης ότι αυτή η κριτική συνείδηση δεν είναι ένα σημείο όπου φτάνει κανείς μια για πάντα, αλλά μάλλον μια διαρκής προσπάθεια του ανθρώπου που ψάχνει να τοποθετηθεί στο χρόνο και το χϋ·<λ να εξασκήσει τις δημιουργικές του δυνατότητες και να α Λ λ ά β ε ι 122.

τις ευθύνες του. Η συνείδηση, δηλαδή, συσχετίζεται με την κάθε ιστορική φάση ενός λαού και γενικότερα της ανθρωπότητας. Οι ιδέες και οι μέθοδοι του Freire συνεχίζουν να αναπτύσσονται. Ό λ ε ς οι δυνατότητες της "συνειδητοποίησης" σιγάσιγά ξεδιπλώνονται, ενώ παράλληλα γίνονται αισθητά και τα όριά της. Είναι μια διαδικασία που μπορεί να βαθύνει, να τροποποιηθεί, να αναπροσανατολιστεί και να επεκταθεί. Και το καθήκον αυτό απασχολεί σήμερα τόσο τον ιδρυτή αυτού του κινήματος όσο και τους ανθρώπους εκείνους που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο συμμετείχαν ή συμμετέχουν σ ' αυτό.

(....) Ο Ελευθερωτής Χριστός Τα όσα συζητήσαμε ως τώρα ανοίγουν — κι αυτό είναι μεγάλης σημασίας - ένα νέο πεδίο σχετικά με το θέμα της αμαρτίας. Μια κατάσταση αδικίας δεν εμφανίζεται τυχαία, ούτε είναι αποτέλεσμα κάποιας αδυσώπητης μοίρας: υπάρχει ανθρώπινη ευθύνη από πίσω της. Οι προφήτες το είπαν καθαρά αυτό, κι εμείς το ανακαλύπτουμε ξανά στο λόγο τους. Γι" αυτό και η Σύνοδος του Μεντελίν περιγράφει την κατάσταση στη Λατινική Αμερική σαν μια "αμαρτωλή κατάσταση" και σαν "απόρριψη του Κυρίου". Αυτός ο χαρακτηρισμός όχι μόνο κατακρίνει τις ατομικές καταχρήσεις εκείνων που κατέχουν εξουσίες μέσα α ' αυτό το σύστημα, αλλά αμφισβητεί και καταγγέλλει το σύνολο της πρακτικής τους, δηλαδή πρόκειται για μια αποκήρυξη ολόκληρου του υπάρχοντος συστήματος — στο οποίο ανήκει και η εκκλησία. Από αυτή την άποψη, βρισκόμαστε μακριά από την αφελή αισιοδοξία που αρνείται το ρόλο της αμαρτίας στην ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας. Αυτή ήταν η κριτική που ασκήθηκε, όπως θυμόμαστε, στο Σχήμα της Αρίτσια, και που συχνά διατυπώνεται σε σχέση με τον Teilhard de Chardin και όλες εκείνες τις ενθουσιώδεις περί την ανθρώπινη πρόοδο θεολογίες. Αλλά από τη σκοπιά της θεολογίας της απελευθέρωσης η αμαρτία δεν αντιμετωπίζεται σαν ατομική, ιδιωτική, ή εσωτερική υπόθεση — που έτσι διατυπωμένη απαιτεί μόνο μια "πνευματική" λύτρωση, η οποία δεν απειλεί το υπάρχον σύ123.

στημα. Η αμαρτία θεωρείται σαν ένα κοινωνικό, ιστορικό γε γονός, σαν απουσία αδελφοσύνης και αγάπης στις σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους, σαν ρήξη της φιλίας με το Θεό και με τους άλλους ανθρώπους, και από εκεί, μόνο, σαν εσωτερικό, προσωπικό ρήγμα. Ό τ α ν αντιμετωπίζεται μ ' αυτό τον τρόπο, η συλλογική διάσταση της αμαρτίας αποκαλύπτεται ξανά. Πρόκειται γι" αυτό που ο Jose Maria Gonzalaez Ruiz αποκαλεί "αμαρτιόσφαιρα": "ένα είδος παραμέτρου ή δομής που αντικειμενικά καθορίζει την εξέλιξη της ίδιας της οηβράοανης ιστορίας". Επιπλέον, η αμαρτία δεν εμφανίζεται σαν μια εκ των υστέρων σκέψη, κάτι που πρέπει να θυμάται κανείς ώστε να μην παραστρατεί από την παράδοση, ή να μην αφήνεται έκθετος σε επιθέσεις. Ούτε πρόκειται για μια φ υ γ ή α ' έναν άυλο πνευματισμό. Η αμαρτία "φανερώνεται στις καταπιεστικές δομές, στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, στην υποδούλωση λαών, φ υ λ ώ ν και κοινωνικών τάξεων. Αποτελεί τη θεμελιώδη αλλοτρίωση, τη ρίζα της αδικίας και της εκμετάλλευσης. Ομως δεν μπορεί να εντοπιστεί γενικά, αλλά μόνο σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, σε συγκεκριμένες μορφές αλλοτρίωσης. Έτσι είναι αδύνατο να κατανοήσουμε τις συγκεκριμένες εκδηλώσεις της αν δεν συλλάβουμε τη συνολική παρουσία της, και αντίστροφα. Η αμαρτωλή κατάσταση απαιτεί μια ριζική απελευθέρωση, που με τη σειρά της προϋποθέτει μια πολιτική απελευθέρωση. Αυτή η ριζική απελευθέρωση είναι το δώρο που μας προσφέρει ο Χριστός. Με το θάνατο του και την ανάσταση λυτρώνει τον άνθρωπο από την αμαρτία και όλες τις συνέπειές της, όπως σημειώνει θαυμαστά το κείμενο που έχουμε ήδη αναφέρει: "Είναι ο ίδιος θεός που, με το πλήρωμα του χρόνου, στέλνει τον Γιό του ενσαρκωμένο, ώστε Αυτός να ελευθερώσει όλους τους ανθρώπους Από κάθε μορφή σκλαβιάς στην οποία τους υπέβαλε η αμαρτία: οοιό την πείνα, τη φτώχεια, την καταπίεση, την αμάθεια, ή μ' άλλα λόγια, από την αδικία και το μίσος που ξεκινούν από τον αν θρώκινο εγωισμό."

124.

Για το λ ό γ ο αυτό ο Χριστιανικός βίος είναι ένα Πάσχα ("πέρασμα"), μια μετάβαση από την αμαρτία στη χάρη, από το θάνατο στη ζωή, από την αδικία στη δικαιοσύνη, από το υπάνθρωπο στο ανθρώπινο. Ο Χριστός μας εισάγει, μέσω της δωρεάς του Πνεύματος του, στην κοινωνία με το Θεό και με όλους τους ανθρώπους. Και πιο συγκεκριμένα, είναι ακριβώς επειδή μας εισάγει σ' αυτή την κοινωνία, σε μια διαρκή αναζήτηση για την π λ ή ρ ω σ ή της, που κατανικά την αμαρτία — που είναι η άρνηση της αγάπης — και όλες τις συνέπειες της. Στη συζήτησή μας σχετικά με την έννοια της απελευθέρ ω σ η ς διακρίναμε τρία επίπεδα: πολιτική απελευθέρωση, απελευθέρωση του ανθρώπου μέσα στην πορεία της ιστορίας, απελευθέρωση από την αμαρτία και πρόσβαση στην κοινωνία με τον Θεό. Στο φ ω ς των όσων αναφέραμε μπορούμε να εξετάσουμε ξανά αυτό το θέμα. Τα τρία ετούτα επίπεδα αλληλοεπηρεάζονται αλλά δεν ταυτίζονται. Το ένα δεν μπορεί να υπάρξει δίχως τ' άλλα, όμως είναι ξεχωριστά: αποτελούν ό λ α τμήματα μιας ενιαίας λυτρωτικής διαδικασίας, αλλά συναντώνται σε διαφορετικά σημεία. Γιατί η εξάπλωση του Βασιλείου του Θεού δεν μπορεί να περιοριστεί σε μια διαδικασία εγκόσμιας προόδου. Αποδεχόμενοι το Λόγο της πίστης, βλέπουμε ότι το κύριο εμπόδιο προς το Βασίλειο, η αμαρτία, είναι και η ρίζα κάθε δυστυχίας και αδικίας. Βλέπουμε ότι η ίδια η έννοια της εξάπλωσης του. Βασιλείου αποτελεί και την τελική προϋπόθεση για μια δίκαιη κοινωνία και τη δημιουργία ενός νέου ανθρώπου. Και φτάνουμε σ ' αυτή τη ρίζα και σ' αυτή την τελική προϋπόθεση μόνο μέσα από την αποδοχή της λυτρωτικής δωρεάς του Χριστού, η οποία υπερβαίνει κάθε προσδοκία. Α λ λ ά και αντίστροφα, κάθε αγώνας ενάντια στην εκμετάλλευση και την αλλοτρίωση - μέσα στην ιστορία, που είναι ουσιαστικά ενιαία - αποτελεί μια προσπάθεια να κατανικηθεί ο εγωισμός, η άρνηση της αγάπης. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο κάθε απόπειρα οικοδόμησης μιας δίκαιης κοινωνίας είναι απελευθερωτική, και έχει μια έμμεση αλλά σημαντικότατη επίδραση στη θεμελιώδη αλλοτρίωση. Είναι μια λυτρωτική διεργασία, αλλά ό χ ι το άπαν της Σωτηρίας. Σαν έργο ανθρώπινο δεν είναι απαλλαγμένο από αντιφάσεις, όπως ά λ λ ω στε συμβαίνει ακόμα και στο καθαρά "θρησκευτικό" έργο. Αυτό όμως δεν αποδυναμώνει το βασικό προσανατολισμό του, ούτε και τα αντικειμενικά του αποτελέσματα. 125.

Η εγκόσμια πρόοδος — ή, για να αποφύγουμε αυτόν τον αποστειρωμένο όρο, η απελευθέρωση του ανθρώπου — και η εξάπλωση της Βασιλείας οδεύουν και οι δυο προς την π λ ή ρ η κοινωνία του ανθρώπου με το Θεό, καθώς και των ανθρώπων αναμεταξύ τους. Έ χ ο υ ν τον ίδιο σκοπό, αλλά δεν ακολουθούν παράλληλους δρόμους, ούτε καν συγκλίνοντες. Η εξάπ λ ω σ η της Βασιλείας είναι μια διαδικασία που εμφανίζεται ιστορικά μέσα στο απελευθερωτικό γίγνεσθαι, στο βαθμό που η απελευθέρωση σημαίνει μεγαλύτερη π λ ή ρ ω σ η του ανθρώπου. Η απελευθέρωση είναι προϋπόθεση για τη νέα κοινωνία, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Εκφράζεται, βέβαια, μέσα στα απελευθερωτικά ιστορικά γεγονότα, αλλά ταυτόχρονα καταδείχνει τα όρια και τις αντιφάσεις τους, προαναγγέλλει την ολ ο κ λ ή ρ ω σ ή τους, και τα ωθεί προς τον τελικό σκοπό της πλήρους κοινωνίας. Ό μ ω ς δεν πρόκειται για ταύτιση: Δ ί χ ω ς τα απελευθερωτικό ιστορικά γεγονότα δεν θα μπορούσε να υπάρξει εξάπλωση της Βασιλείας. Α λ λ ά η διαδικασία της απελευθέρωσης δεν θα μπορούσε να αγγίξει τις βαθύτερες ρίζες της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο δίχως την έλευση της Βασιλείας, που είναι πάνω απ" ό λ α δωρεά. Παραπέρα, μπορούμε να πούμε ότι το ιστορικό, πολιτικό απελευθερωτικό γεγονός ε ί ν α ι η εξάπλωση της Βασιλείας και ε ί ν α ι γεγονός Σωτηρίας. Α λ λ ά δεν είναι η έλευση της Βασιλείας, δεν είναι το ό λ ο ν της Σωτηρίας. Είναι η ιστορική πραγμάτωση της Βασιλείας, και άρα, προαναγγέλλει την π λ ή ρ ω σ ή της. Και εδώ έγκειται η διαφορά. Πρόκειται για έναν διαχωρισμό που γίνεται από την ά π ο ψ η της δυναμικής, και δεν έχει τίποτα να κάνει με το διαχωρισμό δύο ξεχωριστών συνόλων, είτε στενά συνδεδεμένων είτε συγκλινόντων, αλλά ουσιαστικά, στο βάθος, διαφορετικών μεταξύ τους. Η ίδια η ριζικότητα και η καθολικότητα της διαδικασίας της Σωτηρίας απαιτεί αυτή τη σχέση. Τίποτα δεν βρίσκεται έξω από αυτή τη διαδικασία, τίποτα δεν ξεφεύγει από το πεδίο της πράξης του Χριστού και της δωρεάς του Πνεύματος. Κι αυτό προσδίδει στην ανθρώπινη ιστορία τη βαθύτερη ενότητά της. Μάλιστα το έργο της Σωτηρίας σμικρύνεται από εκείνους ακριβώς που επιμένουν να το περιορίζουν στην αυστηρά " θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή " σφαίρα και δεν συναισθάνονται την καθολικότητα της διαδικασίας. Είναι εκείνοι που νομίζουν ότι το έργο του Χριστού αγγίζει τον κοινωνικό χ ώ ρ ο μόνο έμμε126.

σα, και όχι τις ρίζες και τη βασική του δομή. Είναι εκείνοι που για να "διασώσουν" τη Σωτηρία (ή, καλύτερα, για να διασώσουν τα συμφέροντα τους) την αποσπούν από τη ροή της ιστορίας, όπου άνθρωποι και κοινωνικές τάξεις παλεύουν να απελευθερωθούν από την καταπίεση και τη σκλαβιά που τους έχουν επιβάλει ά λ λ ο ι άνθρωποι και κοινωνικές τάξεις. Είναι εκείνοι που αρνούνται να δουν ότι η Σωτηρία του Χριστού είναι μια ριζική απελευθέρωση από κάθε δυστυχία, δουλεία και αλλοτρίωση. Είναι εκείνοι που προσπαθώντας να "διασώσουν" το λόγο του Χριστού, τελικά τον χάνουν. Με τον Χριστό η καθολικότητα της απελευθερωτικής διαδικασίας φτάνει στην πιο πλήρη έννοιά της. Το έργο του αγκαλιάζει και τα τρία επίπεδα που αναφέραμε πιο πάνω. Έ ν α Λατινοαμερικάνικο κείμενο σχετικά με τις ιεραποστολές, συμπυκνώνει κατά τη γνώμη μας π ο λ ύ εύστοχα αυτή την ά π ο ψ η : " Ό λ η η δυναμική της κοσμικής κίνησης και της ανθρώπινης κοινωνίας, η πορεία προς τη δημιουργία ενός πιο δίκαιου και αδελφωμένου κόσμου, ο αγώνας για την κατάργηση της αδικίας ανάμεσα στους ανθρώπους, οι προσπάθειες, τον αποτελούν τόσο επιτακτική ανάγκη στην ήπειρο μας, για την απελευθέρωση του ανθρώπου από όλα τα δεινά που τον συντρίβουν — σωματική και ηθική εξαθλίωση, αμάθεια και πείνα — καθώς και η συνειδητοποίηση της uvθρώπινης αξιοπρέπειας, όλα αυτά πηγάζουν, μετασχηματίζονται και τελειοποιούνται από το σωτήριο έργο του Χριστοί'. Με αυτόν και μέσω αυτού, η Σωτηρία είναι παρούσα στην καρδιά της ανθρώπινης ιστορίας, και δεν υπάρχει ανθρώπινη πράξη που να μην προσδιορίζεται, σε τελευταία ανάλυση, από αυτήν τη Σωτηρία."

127.

ΤΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΣΤΟ ΣΟΛΕΝΤΙΝΑΜΕ

του frn«rto Chidenal Το Σολεντινάμε είναι evp αρχιπέλαγος 38 νησιών στη Λίμνη Νικαράγουα, όπου κατοικούν φτωχοί αγρότες κα» ψαράδες Το 1966 ο Ε ρ κ σ ι ο Καρντενάλ — ιερέας, ποιητής και σήμερα υπουργός πολιτισμού της Νικαράγουα — ίδρυσε ένα λ α κ ό μοναστήρι στο μεγαλύτερο από τα νησιά. Αντί για το συνηθισμένο κήρυγμα γύρω από το Ευαγγέλιο, ο Καρντενάλ διοργάνωσε διάλογους με τους κατοίκους, μερικές φορές στην εκκλησία μετά την Κυριακάτικη λειτουργία και άλλες σε μια καλύβα απέναντι, που χρησιμοποιούνταν και για διάφορες άλλες συναντήσεις καθώς και για το κοινοβιακό γεύμα. Κάθε Κυριακή μοίραζε, σ' όσους ήξεραν ανάγνωση, ανάτυπα των επιλογών από το Ευαγγέλιο Λου θα συζητούνταν. Κάποιος που ήξερε καλή ανάγνωση (συνήθως κάποιο πααδϊ, αγόρι ή κορίτσι) διάβαζε δυνατό ολόκληρο το κείμενο, το οποίο ύστερα αναλυόταν στίχο προς στίχο από την ομάδα συζήτησης. Αργότερα, ο Καρντενάλ ενσωμάτωσε τους διάλογους στο έργο του Ή » Goqwl in SolentiDinc (Orbta, 1976), απ' όπου και τπ παρακάτω αποσπάσματα. — Η σύνταξη. Οι ποιμένες της Βηθλεέμ (Κατά Λουκάν Β', 8-20) Και ποιμένες ήσαν εν τη χώρα τη αυτή αγραυλούντες και φυλάσσσντες φύλακας της νυκτός επί την ποίμνην αυτών. Και ιδού άγγελος Κυρίου επέστη αυτοίς και δόξα Κυρίου περιέλαμψεν αυτούς, και εφοβήθησαν φόβσν μέγαν. Και είπεν αυτοίς ο άγγελος* μη φοβείσθε' ιδού γαρ ευαγγελίζομαι υμίν 128.

χαράν μεγάλην, ήτις εσταϊ παντϊ τω λαώ. (Και είπε σ' αυτούς ο άγγελος: μη φοβάστε, σας φέρνω μια καλή είδηση που θα κάνει να χαρούν όλοι οι άνθρωποι)"* Είχαμε συγκεντρωθεί στη μικρή εκκλησία. 0 πρώτος που μίλησε ήταν ο γερο Tomas Pena, με τη συνηθισμένη του υπέροχη απλότητα: " Έ τ σ ι δα έγινε. Αυτοί φυλάγανε τα πρόβατα τους ακούσανε καλά μαντάτα. Ητανε σαν κι εμάς εδωπέρα κι ακούσανε καλά μαντάτα. Ό π ω ς τότε που μάθαμε πως θα 'ρχόσασταν. Μας είπανε πως ερχόταν ένας παπάς κι εμείς στην αρχή δεν το πιστεύαμε, γιατί πρωτύτερα δεν ερχότανε ποτέ παπάς εδωπέρα... Το λοιπόν, ήταν έτσι εκεί που φυλάγανε τα πρόβατα κι ακούσανε τα καλά μαντάτα. Πιο πριν ήτανε λυπημένοι. Δεν είχανε πάει δα και σε χορό. Ήτανε ζορισμένοι." "Και γιατί ήταν αυτοί που ακούσαν πρώτοι τα καλά μαντάτα;", ρώτησα. Tomas Pena: "Γιατί ήταν πιο κοντά στο Θεό. Οι άλλοι σκεφτόντουσαν κακά πράματα, δε σκεφτόντουσαν καλά πράματα. Έτσι το βλέπω γω." Patrico: " Ή τ α ν ε πιο κοντά στο Θεό γιατί ήτανε εκεί τη νύχτα και φυλάγανε ξάγρυπνοι, κι αφού φυλάγανε ξάγρυπνοι ο Θεός θέλησε να τους στείλει τα καλά μαντάτα. Κάπως έτσι νομίζω πρέπει να γίνε." Felipe: "Ο άγγελος ήρθε σ' αυτούς γιατί ήταν δουλευτάδες, κι αυτό είναι πολύ σπουδαίο για μας. Γιατί ήταν φτωχοί άνθρωποι που δουλεύανε. Φυλάγανε τα πρόβατα που είναι το ίδιο όπως να φροντίζεις τα γελάδια σήμερα. Ήτανε δουλευτάδες, εργάτες, φτωχοί. Ο άγγελος του Θεού θα μπορούσε να πήγαινε στο παλάτι του βασιλιά και να του έλεγε: "Γεννήθηκε ο Σωτήρας". Α λ λ ά ο άγγελος δεν πήγε εκεί που ήταν ο βασιλιάς, μα εκεί που ήταν οι φτωχοί, που σημαίνει ότι το μή* Ένα από τα βασικά στοιχεία της προσπάθειας του Καρντενάλ ήταν ότι χρησιμοποιούσε μια μετάφραση των Ευαγγελίων κατανοητή στους χωρικούς. Ο ίδιος πιο κάτω, αναφέρεται στο συγκεκριμένο, αντιδραστικό, ρόλο των δυσνόητων παραδοσιακών μεταφράσεων. Στο σημείο αυτό, εμείς οι έλληνες σηκώνουμε ψηλά τα χέρια. Για να παρακολουθήσουμε ωστόσο το συλλογισμό του Καρντενάλ "μετάφρασα" τα "επίμαχα" εδάφια. (Σ.τ,Μ.). 129.

νυμά του δεν ήτανε για τους μεγαλουαιάνους αλλά για τα φτωχαδάκια, που πάει να πει τους καταπιεσμένους, που πάει να πει εμάς." Εγώ: "Πραγματικά οι βοσκοί ήταν στο χαμηλότερο σκαλοπάτι στην κοινωνία του Ισραήλ..." Alejandro: "Και τα καλά μαντάτα είναι πως θα βρουν κάποιον σαν κι αυτούς, έναν φτωχούλη τυλιγμένο στις φασκιές." "Οτι ετέχθη ιιμίν σήμερον σωτήρ, ος έστι Χριστός Κύριος, εν πόλει Δαυίδ. (όη γεννήθηκε για σας ένας σωτήρας στην πόλη του Δαυίδ, ο Χριστός ο Κύριος). Felix: " Τ ο λέει καθαρά πως γι' αυτούς έρχεται. Μου φαίνεται πως ήτανε σα σκλάβοι κι όταν ακούσανε πως ερχόταν ένας ελευθερωτής γεμισανε χαρά. Το ήξεραν πως ήταν να ρθει ένας Μεσσίας, κι όταν άκουσαν τον άγγελο να λέει πως ήταν κιόλας εκεί γεμισανε χαρά. Κατάλαβαν πως αυτή η γέννηση θα τους ελευθέρωνε από τη σκλαβιά γιατί, όπως ήτανε σκλάβοι, τους υποχρέωναν να δουλεύουν. Ένας ελευθερωτής από τη σκλαβιά, κάθε είδους σκλαβιά. Ερχόταν να ελευθερώσει όλους τους σκλάβους, όλους τους φτωχούς, όχι μόνο τους φτωχούς εκείνης της εποχής, αλλά και τους σημερινούς! Κάθε φτωχός που ζει δουλεύοντας για τους πλούσιους ζει σα σκλάβος." Felipe: "Ο εργάτης είναι πάντα φτωχός, ακόμα κι αν δουλεύει σ' εργοστάσιο." Felix (συνεχίζει): "Ερχόταν για να ελευθερώσει τους φτωχούς. Δεν ερχόταν να ελευθερώσει τους πλούσιους. Γι' αυτό τα μαντάτα φτάσανε στους φτωχούς. Πάνω απ' όλα ήτανε γι' αυτούς. Κι έτσι είναι και σήμερα: τα μαντάτα, τα λόγια του Θεού πηγαίνουν στους φτωχούς. Γιατί πιστεύω ότι οι φτωχοί, επειδή ζούνε στη φτώχεια, πάντα ακούνε το λόγο το υ Θεού πιο συχνά από τους πλούσιους. Πολλοί πλούσιοι πηγαίνουν στην εκκλησία την Κυριακή αλλά δεν ακούνε το λόγο του Θεού, πηγαίνουν νια να διασκεδάσουν... ή δεν πάνε καθόλου." Sabino: " Α λ λ ά το ίδιο γίνεται και με πολλούς φτωχούς εδωπέρσ... Δεν έρχονται στην εκκλησία..." Francisco: "Α:(όμα κι ο άγγελος δεν έφτασε σ' όλους τους 130.

φτωχούς..." Felipe: "Το Ευαγγέλιο λέει ότι πήγε στους ανθρώπους που δουλεύανε, όχι σ' εκείνους που τεμπελιάζανε." Felix·. " Τ ο Ά γ ι ο Πνεύμα πάντοτε έρχεται πιο συχνά στους φτωχούς σήμερα, γιατί οι φτωχοί, στη σκλαβιά τους, στρέφονται στο Θεό κάθε μέρα. Κι εκεί που δεν το περιμένεις, να, δουλεύοντας ας πούμε στο χωράφι, ξαφνικά σου ρχεται μια καλή ιδέα: αυτό σημαίνει ότι το Ά γ ι ο Πνεύμα ήρθε σε σένα." Oscar·. " Ή τ α ν ε σαν κι εμάς, φτωχοί και χρειάζονταν έναν ελευθερωτή. Γιατί φροντίζανε τα ζώα, άλλα απ' την άλλη μεριά ήτανε μόνοι τους, εγκαταλειμμένοι από όλους. Έτσι είμαστε κι εμείς, καταφρονεμένοι από τους πλούσιους. Αλλά αν έρθει κάποιος και μας πει ότι δεν θα πρεπε συνέχεια να υπηρετούμε τους πλούσιους σα σκλάβοι, αν έρθει και μας μιλήσει για επανάσταση ή κάτι τέτοιο, τότε σιγά-σιγά καταλαβαίνουμε ότι κι εμείς μπορούμε να παλέψουμε." Julio·. "Μου φαίνεται πως εμείς είμαστε οι βοσκοί στη δούλεψη των πλούσιων. Γιατί γι' αυτούς δουλεύουμε. Τους συντηρούμε με τη δουλειά μας, κι ένας ελευθερωτής έχει έρθει να μας βοηθήσει κι εμάς. Είμαστε αγρότες και ξυλοκόποι, αλλά μου φαίνεται πως δεν χρειαζόμαστε έναν άγγελο να ρθει να μας τα πει αυτοπροσώπως. Ή , πάλι, μπορεί και να έχει έρθει κιόλας..." Felipe: "Ο άγγελος είναι η οποιαδήποτε ιδέα, οποιαδήποτε έμπνευση σου έρθει εκεί στο δάσος καθώς κόβεις ξύλα Ό πως λέει κι ο Felix, κάποια ιδέα για να κάνεις κάτι για τους άλλους, για την κοινότητα. Είναι το Ά γ ι ο Πνεύμα, γιατί το Ά γ ι ο Πνεύμα είναι το πνεύμα της αγάπης για τους άλλους, σωστά,·" Julio\ "Ναι, γι' αυτό είπα τώρα ιιόλις ότι ο άγγελος μπορεί και να 'χει έρθει και δεν χρειάζεται να τον περιμένουμε να φανερωθεί, γιατί μπορεί και τώρα, αυτή τη στιγμή που διαβάζουμε κι ακούμε αυτά τα λόγια, ο άγγελος να έρχεται να πει τα μαντάτα." Εγώ: " Π ο λ ύ σωστά. Αυτή ακριβώς τη στιγμή ακούτε από τον άγγελο τα ίδια μαντάτα που ακούσανε κι εκείνοι οι βοσκοί." Laureano: "Ναι, τα μάθαμε τα μαντάτα. Α λ λ ά τώρα πρέπει να κάνουμε τη δουλειά..." "Πρέπει να διαδόσουμε τα νέα", τον διέκοψε ο ξάδελφος του Julio. 131.

Laureano (συνεχίζει): "Να βρούμε τρόπους να ελευθερωθούμε. Γιατί η απελευθέρωση έρχεται από τους ανθρώπους." Felipe: "Αυτοί που είναι εναντίον μας, είναι πάντα από εγωισμό." Oscar: " Α λ λ ά και από φόβο. Πολλοί από μας φοβόμαστε. Φοβόμαστε ότι θα μας κάνουν κακό, να μας ρίξουν στη φυλακή, να μας σκοτώσουν... Και πολλές φορές αυτός ο φόβος ξεκινάει απ' την αμάθεια." Και τούτο υμίν το σημείσν* ευρήαεται βρέφος εσπαργανωμένον, κεϊμενον εν φάτνη. Oscar: "Γεννήθηκε σ ' ένα σταύλο. Ή ρ θ ε για χάρη των φτωχών, ο ελευθερωτής. ΓΓ αυτό έπρεπε να γεννηθεί εκεί μέσα. Για να μας δώσει το παράδειγμα. Για να μη νομίζει κανείς πως είναι καλύτερος απ' τους άλλους. Για να νιώθουμε όλοι το ίδιο, ίσοι. Γιατί όλοι γεννηθήκαμε από την ίδια κοιλιά, της μάνας μας." Angel (γιος του Felix): "Αν τους δίνανε ένα καλό σπίτι, θα το δέχονταν η Μαρία κι ο Ιωσήφ;" Rafael: "Δε θα λέγανε και όχι..." Oscar: "Τότε καλύτερα να μην ερχόταν." Felix: "Ερχόταν για να πει στους φτωχούς ότι ήταν σύντροφος τους." Angel: " 0 μόνος λόγος που δεν δέχτηκαν το καλό σπίτι ήταν γιατί κανένας δεν τους το πρόσφερε." Julio: "Γιατί δεν βρέθηκε κανείς να τους το προσφέρει,·" Oscar: "Γιατί ήτανε φτωχοί, να γιατί." Tomas Pena: "Μπορεί να τους νομίζανε ύποπτους, κακοποιό στοιχεία, πως θα κλέβσνε τίποτα..." Felix: "Αυτό συμβαίνει και σήμερα. Αν κάποιος κουρελής πάει στην πόλη και ζητήσει κάποιο μέρος να μείνει, δεν τον αφήνουν πουθενά, κι αν τον αφήσουν θα 'ναι στο κοτέτσι να κοιμηθεί με τις κότες." Tomas: " Α ν είχε γεννηθεί στο σπίτι κανενός πλούσιου, τότε οι βοσκοί δεν θα μπορούσανε να πάνε εκεί, γιατί θα 'τανε καμιά σπιταρώνα κι ίσως να μην τους αφήνανε ούτε καν να μπούνε μέσα." Oscar: "Οι βοσκοί δεν θα θέλανε να μπούνε μέσα γιατί 132.

θα βλέπανε πως δεν είχε έρθει γ ι ' αυτούς αλλά για τους πλου σιους." Εγώ: "Και οι πλούσιοι δεν χρειάζονται απελευθέρωση. Τι απελευθέρωση χρειάζονταν αυτοί;" William: "Οι πλούσιοι χρειάζονται να ελευθερωθούν από τα λεφτά τους." Felipe: " Ό τ α ν ελευθερωθούν οι φτωχοί, θα ελευθερωθούν κι αυτοί." Ο μικρός Adan: "Οι φτωχοί θα τους λευτερώσουν." Francisco: "Και οι φτωχοί μπορούν να γίνουν μεγάλοι, όπως ο Μεσσίας που γεννήθηκε σαν τους απλούς ανθρώπους." Εγώ: "Ο λαός έχει πραγματικά μεγάλες δυνατότητες, μόνο που πρέπει να τις αναπτύξει. Όταν οι άνθρωποι έχουν μόρ φ ω σ η , φαγητό..." Natalia: " Ό π ω ς στην Κούβα. Εκεί όλα τα παιδιά είναι μια χαρά. Ό λ ο υγεία. Τα φροντίζουν όλα όταν αρρωσταίνουν ή παθαίνουν τίποτα. Και τους γέρους τους φροντίζουν. Σου δινουν ότι χρειάζεσαι κι είσαι καλά στην υγεία σου και πας >ε όρεξη στη δουλειά σου. Κι εκεί οι φτωχοί μπορούν να μάθουν μια τέχνη. Εδωπέρα, που τέτοια πράματα!" Κ β εξαίφνης εγένετο συν τω αγγελω πλήθος στρατιάς ουρανίου αινοϋντων του θεού και λεγόντων* Δόξα εν υψίστοις θ ε ώ και επί γης ειρήνη εν ανθρώποις ευδοκία. Ο γερο Tomas Pena ρώτησε: "Αυτοί οι άλλοι άγγελο· που είχανε μείνει πίσω, που δεν ήρθανε με τον πρώτο όνγελ·.:.>, >· γήσανε γιατί ο Θεός δεν τους είχε φωτίσει αμέσως, η γΐυ ι έρ χονταν από πιο μακριά;" Εγώ απάντησα: " Ή γιατί οι βοσκοί δεν τους είχαν δι : : ι σως. Πρώτα τους μιλάει ένας άγγελος, ύστερα ακούνε κι άλ λους..." Tomas: " Ό π ω ς κι εμείς εδώ. Ό λ ο ι ακούμε, αλλά br.· καταλαβαίνουμε όλα. Έτσι λοιπόν, εκείνοι που άκουγαν τα πιασαν όλα με μιας." Don Julio Chavarria: "Δεν υπήρχε ειρήνη στη γη μ·'ν ν εκείνη τη στιγμή — τη στιγμή που γεννήθηκε το παιδί. Τ^ι . t ,ι 133.

νε ειρήνη, και γι' αυτό έγινε και μεγάλη χαρά στους ουρανούς. Κι αυτό υμνολογούσαν οι άγγελοι. Έτσι μου φαίνεται." EJgard (ένας νεαρός πρώην Φραγκισκανός που φιλοξενούσαμε εκείνες τις μέρες): " Η δόξα του Θεού δεν μπορεί να υπάρξει στους ουρανούς αν δεν γίνει ειρήνη ανάμεσα στους ανθρώπους, που σημαίνει δικαιοσύνη, αδελφοσύνη, ισότητα (αυτό σημαίνει ειρήνη). Οι πλούσιοι πολύ συχνά νομίζουν ότι δοξάζουν το Θεό, αλλά δεν δίνουν δικαιοσύνη και ειρήνη, κι έτσι δεν δοξάζουν το Θεό γιατί αυτά τα δυο πάνε μαζί." William: " Ό τ α ν υπάρχει ειρήνη, αγάπη, τότε δοξάζεται ο Θεός." Και ήλθον σπεύσαντες, και ανηύρον την τε Μαριάμ και τον Ιωσήφ και το βρέφος κείμενον εν φάτνη. Ιδόντες δε διεγνώρισαν περί του ρήματος του λαληθέντος αυτοίς περί του παιδιού τούτου' Κω πάντες οι ακούσαντες ε θαύμασαν περί των λαληθέντων. Julio: "Πιο πριν ένιωθαν καταπιεσμένοι, αλλά όταν ήρθε ο Σωτήρας ένιωσαν ελεύθεροι και μίλησαν για τη χαρά τους." Tomas: " Κ α ι τότε όλοι οι άνθρωποι ήταν ευτυχισμένοι. Δηλαδή, οι φτωχοί, γιατί τα καλά μαντάτα έφτασαν σ ' όλους τους φτωχούς." Η δε Μαριάμ πάντα συνετήρει τα ρήματα ταύτα συμβάλλουσα εν τη καρδία αυτής. (Αλλά η Μαρία τα κράτησε όλα αυτά μέσα στην καρδιά της, και τα σκεφτόταν). Tomas: "Εκείνη δεν ξαφνιάστηκε σαν τους άλλους, γιατί την είχε φωτίσει το Ά γ ι ο Πνεύμα κι όλα που της είχανε συμβεί. Αλλά ακόμα κι έτσι ίσως να σκέφτηκε πως οι άλλοι θα λέγανε πράματα που δεν ήτανε σωστά. Θα τα παραφουσκώνανε και θα λέγανε πράματα που δεν είχαν δει. Και θα σκέφτηκε επίσης ότι ίσως κάποιοι να του κάνανε κακό, ίσως το σκοτώνανε, έτσι δεν είναι; Επικίνδυνο... Μπορούσαν να του κάνουν ένα σωρό κακά πράματα." Εγώ: "Ναι, η Μαρία ήξερε ήδη από τον Ευαγγελισμό ότι ο Ιησούς θα ήταν ο Μεσσίας." 134.

Tumas: "Σκέφτηκε ότι θα του κάνανε κακό επειδή ήταν ο Μεσαίας. Και προσπάθησαν. Γιατί επειδή ερχόταν να μας ελευθερώσει, εμάς, όλους τους φτωχούς, είχε να αντιμετωπίσει πολλούς εχθρούς. Έπρεπε να παλέψει σκληρά." Julio: " Κ ι αφού η Μαρία ήξερε πως ερχόταν ο Ιησούς, αφού το ήξερε πριν από τους αγγέλους, τότε γιατί δεν το είπε; Γιατί περίμενε να το πουν οι άγγελοι; Μου φαίνεται γιατί φοβόταν ότι κάποιοι θα έρχονταν να σκοτώσουν το παιδί, γι' αυτό προτίμησε να το κρατήσει μυστικό. Γι' αυτό δεν το είπε." Oscar·. "Οι βοσκοί το έμαθαν. Ο βασιλιάς και οι πλούσιοι δεν το έμαθαν. Το ίδιο συμβαίνει και σήμερα. Δεν έχουν μάθει όλοι για τον ερχομό του Ιησού." Julio: "Νομίζω ότι πολλοί το ξέρουν πως έχει έρθει, αλλά υπάρχει μεγάλος φόβος σήμερα. Πολλοί δεν τολμάνε να πλησιάσουν σαν τους βοσκούς, γιατί φοβούνται. Κι υπάρχουν κι άλλοι πολλοί που ακόμα δεν έχουν ακούσει τα μαντάτα." (....) Ο Ιησοί'ς στη Ναζαρέτ (Κατά Λουκαν 4: 16-30) Ήμασταν στη μικρή εκκλησία και διαβάσαμε το εδάφιο από το Ευαγγέλιο όπου ο Ιησούς πηγαίνει στο ναό στη Ναζαρέτ, και διαβάζει μια προφητεία του Ησαΐα. Πνεί·μιι Κυρίου επ' εμέ οι· είνεκε έχρισε με εΓαγγελίσασβαι πτυχοίς απέστιιλκέ με uiouotiui τους συντετριμμένους την Kupftiuv. Κημί'ξαι αιχμαλώτοις άφεσιν κιιι τυφλοίς ανάβλεψιν, απόστειλα· τεβραυσμένους εν αφέσει. κηρύξαι ενιαυτόν Κύριοι* δεκτόν. (Το Πνεύμα του Κυρίου είναι πάνω μου, γιατί με διάλεξε να φέρω την καλή είδηση στους φτωχούς.) Κάποιος άρχισε λέγοντας ότι εδώ βλέπουμε πως ο Ιησούς 135.

δεν ήταν ενάντιος στις γραφές, αλλά ενάντιος στους Φαρισαίους που τις διαστρέβλωναν και τις χρησιμοποιούσαν για να προστατεύουν τα συμφέροντά τους, ενώ το πραγματικό μήνυμα αυτών των γραφών ήταν η απελευθέρωση. Εγώ είπα ότι η λέξη "ευαγγέλιο" είναι μια ελληνική λέξη που σημαίνει " κ α λ ή είδηση", και ότι η μετάφραση που μόλις είχαμε διαβάσει, "να φ έ ρ ω την καλή είδηση στους φ τ ω χ ο ύ ς " ήταν καλύτερη από την παραδοσιακή απόδοση "να ευαγγελίζομαι τους φ τ ω χ ο ύ ς " . Η έκφραση " κ α λ ή είδηση" στην αρχαιότητα είχε την έννοια μιας χαρμόσυνης αναγγελίας, ενός μηνύματος χαράς και νίκης. Μια " κ α λ ή είδηση" (ευαγγέλιον) αναγγέλονταν όταν γεννιόταν κάποιος διάδοχος του θρόνου, όταν κερδιζόταν μια μάχη, όταν ο αυτοκράτορας επισκεπτόταν μια πόλη. Ό τ α ν ο αγγελιοφόρος ή ευαγγελιστής έφτανε με τις "καλές ειδήσεις" του γινόταν χαρά μεγάλη. Οι αυτοκράτορες συχνά έστελναν ψευδείς "καλές ειδήσεις" έτσι ώστε να γίνουν μεγάλες γιορτές και φαγοπότια προς τιμήν τους, αλλά βέβαια με έξοδα του λαού. Στην πραγματικότητα η " κ α λ ή είδηση" ήταν μια ψεύτικη χαρά, γιατί σήμαινε για το λαό κάποια καινούργια καταπίεση. Ό τ α ν ο Ηρώδης ήρθε στην εξουσία οι πόλεις της Γαλιλαίος άκουσαν αυτοί την " κ α λ ή είδηση", ή "ευαγγέλιο". Στον καιρό του Χριστού η λέξη ήταν ένας πολιτικός όρος που συνδεόταν πάνω απ' όλα με τη λατρεία του αυτοκράτορα, που θεωρούνταν θεός και σωτήρας. Χρησιμοποιώντας αυτή τη λέξη, ο Χριστός έδειχνε ότι η αναγγελία του ήταν η αναγγελία ενός νέου Βασίλειου. Και οι υπόλοιποι σχολίασαν: " Κ ι αυτή η καλή είδηση ήταν για τους φτωχούς γιατί το νέο βασίλειο είναι ο θρίαμβος των φ τ ω χ ώ ν και ταπεινών." " Κ ι αυτή ήταν αληθινή καλή είδηση, όχι σαν κι άλλες που ήταν ψεύτικες." " Κ α ι είναι μια χαρμόσυνη αναγγελία για ό λ ο το λαό, που αξίζει να τη γιορτάζουμε." "Είναι μια είδηση που μπορούμε να πιστέψουμε." Μια από τις γυναίκες είπε: "Αυτό που διάβασε από το βιβλίο εκείνου του προφήτη είναι μια προφητεία απελευθέρωσης. Κι είναι ένα δίδαγμα που πολλοί Χριστιανοί δεν το 'χουν μάθει ακόμα, γιατί μπορεί να μαζευόμαστε στις εκκλησίες και να τραγουδάμε μέρα-νύχτα τρα-λα-λα-λα, και να μη μας καίγεται καρφί για τους πολιτικούς κρατούμενους, γ'.α την αδικία 136.

που μας περιβάλλει, μ' όλες αυτές τις δυστυχισμένες καρδιές, τους ανθρώπους που δεν έχουν καμιά μόρφωση κι είναι σαν τους τυφλούς, τις γυναίκες που τα μάτια τους γεμίζουν δάκρυα κάθε μέρα. Τόση αδικία σ" αυτή τη χώρα! Κι αν πιάσουν κάποιον άλλο σήμερα, εμείς τί παθαίνουμε; "Κάτι θα κάνε" λέμε, κι αυτό είναι όλο." Felipe (προσθέτει): "Κρατούμενοι, από κάθε άποψη. Ναι, γιατί δεν είναι μόνο αυτοί στις φυλακές. Μπορεί να είναι ένας υπηρέτης, κρατούμενος κάποιου πλούσιου, ή πάλι εκείνοι που είναι φυλακισμένο το μυαλό τους, που δεν έχουν την ελευθερία να σκέφτονται. Το μυαλό τους είναι πια έτσι καλουπωμένο ώστε το μόνο που ξέρουν να κάνουν είναι να υπηρετούν." Και κάποιος που έχει έρθει από την αντίπερα όχθη: "Και να υπομένουν ό,τι τους κάνουν. Γιατί έτσι γίνεται. Αν υπηρετείς κάποιον πλούσιο ανέχεσαι ό,τι κι αν σου κάνει. Δε σ' αφήνει να βγεις έξω, γιατί αν βγεις και πας να ξεκουραστείς λιγάκι χάνεις τη δουλειά σου. "Δε σε χρειαζόμαστε άλλο, μπορείς να πηγαίνεις", σου λένε. Κι εσύ για να μη χάσεις τη δουλειά σου τα καταπίνεις όλα μέχρι την Κυριακή." Κι ένας άλλος: "Κι αν μιλήσουμε για τούτα, τότε μας λένε ότι αυτό είναι κομμουνισμός. Αυτό λέει συνέχεια και το ράδιο: Είναι κομμουνισμός. Αυτό που θέλουν να πουν είναι ότι βολεύονται να μας έχουν σκλάβους." Στη συνέχεια, εξήγησε ότι ο "ενιαυτός Κυρίου" για τον οποίο μιλάει ο Ησαΐας, που ονομαζόταν και "ιερό έτος" ήταν ένα έτος γενικής απελευθέρωσης ανθρώπων και αγαθών, που ο Ιεχωβάς είχε ορίσει να πραγματοποιείται στο Ισραήλ κάθε επτά χρόνια. Οι αγορασμένοι δούλοι ελευθερώνονταν, τα χρέη καταργούνταν, και τα κτήματα που είχαν στο μεταξύ πουληθεί επέστρεφαν στους αρχικούς ιδιοκτήτες τους. Ο στόχος αυτού του μέτρου ήταν να εξασφαλίσει ισότητα και ελευθερία, και να αποτρέψει τη μονοπώληση της ιδιοκτησίας της γης. Ο νόμος τροποποιήθηκε αργότερα ώστε το έτος της χάριτος να λαμβάνει χώρα κάθε 50 χρόνια (το Ιωβηλαίο). Ό μ ω ς στην πραγματικότητα ο νόμος αυτός δεν εφαρμόστηκε. Η προφητεία του Ησαΐα ήταν ότι ο Μεσσίας θα ανήγγειλε ένα έτος χάριτος του Κυρίου που θα ήταν οριστικό. William·. "Και το ιερό έτος, το Ιωβηλαίο σήμερα σημαίνει ότι πάνε άνθρωποι στη Ρώμη και προσεύχονται στην εκκλησία και τους ευλογεί ο πάπας. Αλλά το ιερό έτος πρέπει να είναι 137.

αγροτική μεταρρύθμιση και κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής." Κάποιος άλλος: "Ιερό έτος είναι αυτό που συμβαίνει στην Κούβα..." Και πτύξας το βιβλίον αποδούς τω υπηρέτη ε κάθισε' και πάντων εν τη συναγωγή ο» οφθαλμοί ήσαν ατενίζοντες αυτώ. Ήρξατο δε λέγειν προς αυτούς ότι σήμερον πεπλήρωται η γραφή αύτη εν τοις ωσϊν υμών. (ότι σήμερα εκπληρώνεται η γραφή αυτή μπροστά σας.) Pedro Rafael Gutierrez: "Βέβαια. Και μόνο με την αναγγελία της απελευθέρωσης ο Χριστός εκπλήρωνε αυτή την προφητεία. Και λέγοντας "σήμερα αυτή η προφητεία εκπληρώνεται" ανάγγελλε την απελευθέρωση." William·. "Οι γραφές έλεγαν ότι αυτός θα έλεγε αυτά τα λόγια. Χρειαζόταν απλώς να διαβάσει τις γραφές για να εκπληρωθεί η προφητεία. Η καλή είδηση αναγγέλθηκε στους φτωχούς." Pedro Rafael: " Κ ι έτσι το φανερώνει καθαρά, περισσότερο με πράξεις παρά με λόγια, ότι αυτός είναι ο Μεσσίας, ο ελευθερωτής που ήταν να έρθει. Αυτό είναι το πρώτο του πολιτικό μανιφέστο." Olivia: "Και από τα ίδια του τα χείλη ακούσαμε ότι αυτά τα λόγια είχαν γραφεί γι" αυτόν. Και μ' αυτό τον τρόπο εκπληρώθηκαν. Ό χ ι μόνο τα λόγια που διάβασε αλλά και όλα Τ" άλλα λόγια των γραφών. Γι' αυτό είναι τόσο σημαντικά για μας." Natalia: "Και τώρα οι άνθρωποι πρέπει να αποφασίσουν αν θα ακολουθήσουν αυτά τα λόγια. Είμαι σίγουρη ότι δεν πίστεψαν όλοι." Και η Teresita: "Είναι σαν μια πρόσκληση που έκανε, ένα κάλεσμα για την ελευθερία." William: "Μας λέει ότι είναι αυτός ο λυτρωτής. Είναι ένα μήνυμα γενικής απελευθέρωσης: οι φτωχοί, οι κατατρεγμένοι. 138.

οι άρρωστοι, οι τυφλοί, οι φυλακισμένοι..." Laureano: " Η αλήθεια είναι ότι όλοι αυτοί - οι τυφλοί, οι φυλακισμένοι, οι άρρωστοι, οι κατατρεγμένοι — αυτοί είναι οι φτωχοί." Pedro Rafael·. "Και πρέπει να δεις, σε αντίθεση, και την αρνητική πλευρά. Δεν ήρθε για να φέρει κάποια είδηση στους πλούσιους, αλλά για να μιλήσει στους φτωχούς. Δεν ήρθε για να δώσει υγεία στους υγιείς, αλλά σ' εκείνους που έχουν προβλήματα, στους άρρωστους. Δεν ήρθε για να συμμαχήσει μ' εκείνους που ρίχνουν τους ανθρώπους στη φ υ λ α κ ή , αλλά για να ελευθερώσει τους φυλακισμένους. Και δεν ήρθε για να δέσει τα μάτια των ανθρώπων, αλλά για να τους κάνει να δουν. Και δεν ήρθε για να καταπιέσει αλλά για να βάλει τέλος στην καταπίεση και να αναγγείλει την πλήρη απελευθέρωση. Να μη διαστρεβλώνουμε αυτά τα λόγια, όπως κάνουν πολλοί. Και μάλιστα τα είπε μέσα στην εκκλησία!" Cos me: "Βλέπουμε καθαρά, όπως είπε ο Marcelino τις προάλλες, ότι ο κόσμος σήμερα είναι πολύ διαφορετικός από τον κόσμο που θα ήθελε ο Χριστός." Εγώ: " Έ ν α παράδειγμα του πώς προδόθηκαν αυτά τα λόγια είναι ότι αντί να λέγεται πως ο Χριστός ήρθε για να φέρει χαρμόσυνα μαντάτα στους φτωχούς, μεταφράζεται ότι ήρθε για να "ευαγγελίζεται τους φτωχούς"." Και πάντες εμαμτύρουν αυτώ και νθαύμαζον επί τοις λόγοι ς της χάριτος τοις εκπορευομένοις εκ του στόματος αυτού και έλεγον* ουχ ούτος εστίν ο υιός Ιωσήφ; (Και θαύμαζαν τα όμορφα λόγια του και έλεγαν: "Λυτός δεν είναι ο γιός του Ιωσήφ;") Ο Felipe γέλασε και είπε: "Είναι σα να είδανε κάποιον σαν το γιο του Oi tavio ή κάποιου άλλου από δω μέσα, έναν ξυλουργό έναν εργάτη..." "Σωστά τα λέει", πρόσθεσε ο γερο Tomas, που δεν ξέρει να διαβάσει. Και συνέχισε: "Το ίδιο λένε και γι' αυτούς εδώ τους φτωχούς, για μας: "Αυτός δεν είναι ο τάδε;"" Κάποιος ανάφερε την περίπτωση ενός γείτονα που δεν 139.

ήθελε να έρχεται στις συναντήσεις μας γιατί, λέει, δεν μπορεί να μάθει τίποτα ακούγοντας σχόλια για το ευαγγέλιο από α γρότες αγράμματους σαν κι αυτόν: "Να μίλαγαν και τίποτα μορφωμένοι! Α λ λ ά εκεί πέρα το μόνο που θ' ακούσεις θα 'ναι ο Marcclino, ο Alejandro, ο Laurcano..." Κι εγώ είπα: "Ακριβώς τα ίδια λέγανε για τον Ιησού. Τα καλά μαντάτα είναι για τους φτωχούς, και οι μόνοι που μπορούν να τα καταλάβουν και να τα σχολιάσουν είναι οι φτωχοί. Και είναι οι φ τ ω χ ο ί που καλούνται να αναγγείλουν με τη σειρά τους την είδηση, όπως την ανάγγειλε ο Ιησούς. Θα πρέπει να βοηθήσετε το φ ί λ ο μας να δει ότι η απελευθέρωση μπορεί να έρθει μόνο από τους φτωχούς. Και, μάλιστα, κάποια φορά ο Ιησούς ευχαρίστησε τον Πατέρα γιατί το απέκρυψε αυτό από τους πλούσιους και το φανέρωσε στους φτωχούς και ταπεινούς. Κα είπε προς αυτούς' πόντιος ερείττ μοι την παραβολήν ταύτην' ιατρέ θεράπευσαν σεαυτόν. (Και σίγουρα θα μου θυμήσετε αυτή την παραβολή: "Γιατρέ θεράπευσε τον εαυτό σου.") Rebecca: "Γιατί ήταν φτωχός. Ας ελευθερώσει πρώτα τον εαυτό του προτού απελευθερώσει τους άλλους. Δεν μπορούν να καταλάβουν ότι κάποιος πρέπει να είναι φτωχός για να ελευθερώσει τους φτωχούς. Αν είναι πλούσιος δεν μπορεί." Julio: "Θα μπορούσαν να πουν το ίδιο και για μας εδώ στο Σολεντινάμε..." Είπε δε' αμήν λέγιο υμίν on ουδείς προφήτης δεκτός έσ·ην εν τη πατρϊδι αυτοί·. Tomas: "Σίγουρα, έτσι είναι..." Pedro: "Αποδείχθηκε πόσο δίκιο είχε, γιατί αμέσως τον έσυραν έξω και προσπάθησαν να τον σκοτώσουν." Marcclino:

"Ο Ιησούς είναι πάλι παρών στο ναό αναγγέλ-

140. λοντας την καλή είδηση, και το κάνει αυτό δια στόματος ετού-

της τ κ φτωχής κοινότητας. Και τα λόγια που μόλις διαβάσα-

με εκπληρώνονται ακριβώς εδώ οτο Σολεντινάμε."

Υστερόγραφο Μια μέρα, κάποια ομάδα από νεαρούς άνδρες και κοπέλες από το Σολεντινάμε, βάσει των βαθιών τους πεποιθήσεων και αφού το άφησαν να ωριμάσει για πολύ καιρό, αποφάσισαν να πάρουν τα όπλα. Γιατί το έκαναν; Το έκαναν μόνο για ένα λόγο: για την αγάπη τους για το βασίλειο του Θεού, για το φλογερό τους πόθο για μια δίκαιη κοινωνία, για ένα αληθινό και χειροπιαστό βασίλειο του Θεού πάνω στη γη. Όταν ήρθε ο καιρός, αυτοί οι νέοι και οι νέες πολέμησαν γενναία, αλλά επίσης πολέμησαν και σαν Χριστιανοί. Εκείνο το πρωί στο Σαν Κάρλος, προσπάθησαν πολλές φορές, με τον τηλεβόα, να έρθουν σε συνεννόηση με τους πολιτοφύλακες ώστε να μην χυθεί αίμα. Αλλά οι πολιτοφύλακες απάντησαν στα επιχειρήματά τους με σφαίρες οπλοπολυβόλου. Με μεγάλη θλίψη αναγκάστηκαν κι αυτοί να πυροβολήσουν. Ο AlcianJii) (im-vara, ένας από τους νέους της κοινότητάς μου, πήγε μέσα στο κτίριο όταν πια δεν υπήρχαν εκεί παρά νεκροί και τραυματίες. Σκόπευε να βάλει φωτιά για να αποδειχθεί η επιτυχία της επιχείρησης, αλλά από συμπόνοια προς τους τραυματίες, δεν το έπραξε. Επειδή το κτίριο δεν κάηκε, η επίσημη κυβερνητική ανακοίνωση διέψευσε την κατάληψή του απ' τους αντάρτες. Συγχαίρω αυτούς τους νεαρούς Χριστιανούς που πολέμησαν δίχως μίσος - και κυρίως δίχως μίσος για τους τραυματισμένους πολιτοφύλακες, που είναι κι αυτοί φτωχοί χωρικοί όπως κι εκείνοι. Είναι φοβερό το ότι υπάρχουν νεκροί και τραυματίες. Κάποια μέρα, αντίθετα, θα υπάρχουν άφθονα σχολεία, νοσοκομεία και κλινικές για όλους, τροφή που θα επαρκεί για όλους, τέχνη και ψυχαγωγία. Αλλά το πιο σημαντικό: θα υπάρχει αγάπη ανάμεσα σ' όλους τους ανθρώπους. — Λπό την "Κπιστολή στο Λαό της Νικαράγουα", που εγικιψε ο Κρνέστο Καρντενάλ το Δεκεμβ|Ν<> τον 1977, δυο μήνες μετά την επίθεση και καταστροφή του Σολεντινάμε από την Κθν«φροι<|>ά του Σομόξα. 141.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΕΣ ΙΕΡΕΙΣ

του Camflo Torre· Ο Camflo Torre» είναι ο γνωστός ιερέας και επαναστάτης, ηγέτης μιας αντάρτικης ομάδας στην Κολομβία, που πέθανε σε μάχη το Φλεβάρη του 1966. Προηγουμένως είχε χρηματίσει καθηγητής της κοινωνιολογίας και εφημέριος του παρεκκλησίου του Πανεπιστήμιου της Μπογκοτά. Το γραπτό του έργο και το παράδειγμα της επαναστατικής δράσης του επηρέασαν σημαντικά τους μεταγενέστερους οπαδούς « α διαμορφωτές της θεολογίας της απελευθέρωσης. Το παρακάτω κείμενο είναι απόσπασμα μιας συνέντευξης που έδωσε στο περιοδικό La Hon, της Γουατεμάλα, το Μάη του 1965. — Η σύνταξη. Ποιοι, κατά τη γνώμη σας, είναι οι λόγοι της πρόσφατης εμφάνισης άρθρων σε εφημερίδα σχετικά με την παρουσία Κομμουνιστών ιερέων στην εκκλησία; Για να μπορέσει κανείς να καταλάβει τα κίνητρα αυτών των κειμένων για τους Κομμουνιστές ιερείς, θα πρέπει να αναλύσει το Μακαρθικό φαινόμενο συνολικά. Κάθε άρχουσα τάξη διαθέτει αμυντικά συστήματα, μερικά επίσημα και άλλα ανεπίσημα. Στην περίπτωση μιας αντιλαϊκής και μειοψηφικής άρχουσας τάξης, μια πολύ συνηθισμένη μέθοδος είναι η προσπάθεια δυσφήμισης των αντιπάλων της στα μάτια της κοινής γνώμης. Η κοινή γνώμη επηρεάζεται πιο εύκολα από "κοσμητικά" επίθετα παρά από φ ι λ ο σ ο φ ι κ έ ς συζητήσεις. Για να καταρρίψεις μια άποψη αρκεί απλώς να της κολλήσεις το επίθετο "σάπια". Για να διώξεις και να πετροβολήσεις έναν σκύλο, παρόλο που μπορεί να μην έχει κάνει τίποτα, αρκεί να φωνάξεις πως είναι "λυσσασμένος". Στους πρώτους 142.

αιώνες της εποχής μας το να αποκαλέσεις κάποιον "Χριστιανό" σήμαινε πως τον έθετες εκτός νόμου. Οι εχθροί της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ονοματίζονταν "βάρβαροι" ώστε να δικαιολογηθούν οι διωγμοί εναντίον τους. Πριν από τη Γαλλική Επανάσταση, οι φιλελεύθεροι, οι οπαδοί του διαφωτισμού, οι δημοκράτες, οι πληβείοι κλπ., καταδιώκονταν. Σήμερα, ο καλύτερος τρόπος να εξαπολύσεις διωγμούς ενάντια στα στοιχεία που θεωρούνται επικίνδυνα από την άρχουσα τάξη, είναι να τα ονοματίσεις "Κομμουνιστές". Η Κολομβιανή άρχουσα τάξη θεωρεί την εκκλησία και το στρατό σαν βασικά στηρίγματά της και είναι φ υ σ ι κ ό όταν εμφανίζονται αντικομφορμιστές ιερείς ή στρατιωτικοί, η τάξη αυτή να αισθάνεται π ω ς η εσωτερική δομή της αρχίζει να κλονίζεται. Γι" αυτό, οι αντικομφορμιστές ιερείς και στρατιωτικοί αποτελούν μια πολύ πιο επικίνδυνη απειλή για το σύστημα απ' ότι τα οργανωμένα μέλη ενός Κομμουνιστικού Κόμματος. Και συνεπώς, αυτός είναι ο λόγος που η άρχουσα τάξη πασχίζει να τους δυσφημίσει, αποκαλώντας τους Κομμουνιστές. Ο τύπος, υπηρέτης αυτής της τάξης, δεν μπορεί να ακολουθήσει διαφορετική πολιτική.

143.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΜΑΥΡΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ

του Gayraud S. Wilmcre Ο Gaynud S. Wflmore είναι καθηγητής στον Τομέα Αφροα-Αμερικάνικων σπουδών στο πανεπιστημιακό ιεροδιδασκαλείο της Νέας Υόρκης. Στα έργα του συγκαταλέγεται το βιβλίο "Hack Theciogy : A Documentary History 1966-79" (σε συνεργασία με τον Jamea Η. Cone). Τα παρακάτω αποσπάσματα είναι αχό το "Black Religion and Back Radicalism, An Interpretation of the Religions History of Afro-American People" (OrUa, 1983) - Η σύνταξη. Ενα εξαιρετικά ελαστικό αλλά ισχυρότατο νήμα συνδέει τα στοιχεία της πολιτισμικής συνεισφοράς και της κοινωνικ ο π ο λ ι τ ι κ ή ς ανάπτυξης της θρησκείας των μαύρων στις Η Π Α , σ° ένα ενιαίο και ξεχωριστό κοινωνικό φαινόμενο. Είναι το νήμα του "Μαύρου Ριζοσπαστισμού". Η θρησκεία των μαύρων πάντοτε ασχολήθηκε με τη γοητεία που ασκούσε σ' έναν αθεράπευτα θρήσκο λ α ό το μυστήριο του Θεού, αλλά ασχολήθηκε εξίσου και με τον πόθο ενός περιφρονημένου και υπόδουλου λαού για την ελευθερία, για την απελευθέρωση από τη θρησκευτική, οικονομική, κοινωνική και πολιτική καταπίεση που είχαν επιβάλλει οι λευκοί πάνω στους μαύρους από τότε που άρχισε το δουλεμπόριο στην Α φ ρ ι κ ή , πριν από πέντε περίπου αιώνες. Αυτή η ορμητική, ριζοσπαστική πορεία των Μαύρων για την ανθρώπινη απελευθέρωση, εκφρασμένη με 'Οπως σημειώνεται πιο κάτω στο άρθρο για τις γλωσσικές προκαταλήψεις γύρω από τη λέξη μαύρος, έτσι κι εμείς συναντήσαμε δυσκολία στην απόδοση των όρων Back Religion, Back Church, Back Radication. Στα ελληνικά "Μαύρη θρησκεία" μας οδηγεί στο χώρο του διαβόλου, 144.

θεολογικούς όρους και μέσα από θρησκευτικούς θεσμούς, αποτελεί το καθοριστικό χαρακτηριστικό του Χριστιανισμού των μαύρων στις ΗΠΑ - από τις πρώτες εξεγέρσεις των σκλάβων με τους ιερείς στην πρώτη γραμμή, μέχρι το Μαύρο Μανιφέστο του James Forman και τη Διακήρυξη Ανεξαρτησίας του Μαύρου Ανθρώπου, της Εθνικής Επιτροπής Μαύρων Ιερέων. Παρά τους άρρηκτους δεσμούς ανάμεσα στη θρησκεία των Μαύρων και στον αγώνα για ελευθερία, σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου (με εξαίρεση ίσως την ΕΣΣΔ και τη Λ.Δ. Κίνας) δεν ασκείται τόσο έντονη κριτική στους θεσμούς της Χριστιανικής θρησκείας και στους επίσημους εκπροσώπους της, όσο στην κοινότητα των μαύρων στις ΗΠΑ. Στην πρώτη γραμμή αυτής της επίθεσης ενάντια στην εκκλησία τους είναι οι σπουδαστές, οι "άνθρωποι του δρόμου", και οι μαύροι επαγγελματίες, οι οποίοι πολύ πρόσφατα άρχισαν να συμμετέχουν στην κίνηση της "μαύρης δύναμης" και της "μαύρης συνείδησης". Η κριτική αυτή δεν είναι λαθεμένη. Μια από τις διαρκείς αντιφάσεις της εκκλησίας των μαύρων είναι ότι σαν εκφραστής του μεγαλύτερου μέρους της κουλτούρας και της θρησκείας της μαύρης κοινότητας, αποτελεί ταυτόχρονα τον πιο αντιδραστικό αλλά και τον πιο ριζοσπαστικό θεσμό αυτής της κοινότητας, τον πιο διαβρωμένο από τους μύθους και τις αξίες της λευκής Αμερικής, κι ωστόσο τον πιο ανεξάρτητο και μαχητικό. Για να μπορέσει κανείς να κατανοήσει τη θρη"Μαύρη Εκκλησία" πιθανότατα στο σκοταδισμό, και "Μαύρος Ριξοσπατασμός" είτε σε μια παράλογη αντίφαση είτε σε αντιδραστικές διαδικασίες. 'Οσο για τη Μαύρη θεολογία, ας μη μιλήσουμε. Επίσης τίνα πούμε για το ουσιαστικό biacknees (we are proud of our blackness) είμαστε περήφανοι για τη μαυρίλα μας, τη μελανότητά μας; "Τον αράπη κι αν τον πλύνεις το σαπούνι Γου χαλάς" λέει η λαϊκή σοφία. Ας το σκεφτούμε τουλάχιστον έτσι: αυτή η γλωσσική μας προκατάληψη είναι το μελανό σημείο που αμαυρώνει τις προσπάθειες αλληλεγγύης προς τους μαύρους αδελφούς μας... Προσπαθώντας να αποφύγω αυτή τη σκόπελο απέδωσα τους παραπάνω όρους με τα κάπως δυσκίνητα θρησκεία των Μαύρων, Εκκλησία των Μαύρων, η μαύρη φύση μας (που η αυτό μας παραπέμπει στο: τί φταίει ο μαύρος;)... (Σ.τ.Μ.). 145.

σκεία και την εκκλησία των μαύρων — ή, αλήθεια, για να κατανοήσει τον μαύρο ριζοσπαστισμό σ' οποιοδήποτε μέρος του κόσμου — πρέπει να εξετάσει τη φ ύ σ η και το νόημα αυτής της παράδοξης αντίφασης της θρησκευτικής εμπειρίας των Αφρικανών — τόσο στην Α φ ρ ι κ ή όσο και στη διασπορά. Οι ριζοσπάστες που κατακρίνουν την εκκλησία των μαύρων, οι μαύροι επαγγελματίες που την αποφεύγουν, οι μαύροι κ ω μ ι κ ο ί στην τηλεόραση που την χλευάζουν, θα έπρεπε να ξέρουν πόσο εύκολα και επιπόλαια αφομοίωσαν τις λευκές προκαταλήψεις και πώς τελικά άγονται και φέρονται απ' αυτές. Η μαύρη δύναμη και υπερηφάνεια, ο μαύρος εθνικισμός και ο παναφρικανισμός δεν θα είχαν κανένα παρελθόν δίχως τη μαύρη εκκλησία και θρησκεία, και ίσως δεν θα είχαν ούτε και μέλλον.

(....) Κατά τον 18ο αιώνα υπήρχαν περισσότεροι μαύροι και λευκοί Χριστιανοί που εκκλησιάζονταν μαζί στους ίδιους χώρους, αναλογικά προς τον αριθμό των βαπτισμένων Χριστιανών της κάθε κοινότητας, απ' ότι σήμερα. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι οι Αμερικάνικες εκκλησίες πριν από τον Ε μ φ ύ λ ι ο Πόλεμο είχαν ξεπεράσει το πρόβλημα των φ υ λ ε τ ι κ ώ ν διακρίσεων. Οι μαύροι δεν είχαν καμιά πραγματική ελευθερία ή ισότητα ως εκκλησιαζόμενοι, ούτε στο Βορρά ούτε στο Νότο. Ποτέ δεν πέρναγε από το νου των λ ε υ κ ώ ν Χριστιανών ότι η ισότητα την οποία αρνιούνταν στους μαύρους αδελφούς τους στην κοινωνική ζωή, θα μπορούσε τουλάχιστον να τους παραχωρηθεί μέσα στην εκκλησία. Μάλιστα η σχέση των λευκών και των μαύρων μέσα στον οίκο του Θεού, εμπόδιζε τους Αμερικάνους ν' αντιληφθούν ότι κάτι πήγαινε στραβά, στο θέμα της ισότητας, και στον οίκο του Καίσαρος. Στο Νότο έμοιαζε περισσότερο σα ζήτημα σόφρωνος πολιτικής, απ' τη μεριά των γαιοκτημόνων, να μην επιτρέπεται στους μαύρους να συναθροίζονται μόνοι τους για θρησκευτικές λειτουργίες. Αυτό, και όχι κάποια επιθυμία για την κατάργηση των φ υ λ ε τ ι κ ώ ν διακρίσεων, εξηγεί το γιατί οι αφέντες ζητούσαν την ευλογία του Θεού μαζί με τους σκλάβους τους κάτω απ' την ίδια στέγη επί 150 χρόνια πριν από τη Διακήρυξη της Ισότητας. 146.

Έ τ σ ι , λοιπόν, υπήρχε διαφυλετικός εκκλησιασμός πριν από τον Ε μ φ ύ λ ι ο Πόλεμο, αλλά δεν είχε καμιά σχέση με την ισότητα. Α κ ό μ α κι αν μερικοί ευσεβείς δουλοκτήτες πίστευαν ειλικρινά ότι ωφελούνταν ως Χριστιανοί από το συνεκκλησιασμό τους με τους μαύρους, και ήταν πρόθυμοι να τους υπενθυμίζονται οι αμαρτίες τους από μαύρους ιερείς, ήξεραν ασφαλώς πολύ καλά ότι η παρουσία τους εκεί έπαιζε έναν κατασταλτικό ρόλο. Ή τ α ν σκόπιμο να συγκρατούνται τα εξημμένα πάθη, ώστε να μην ξεφύγουν απ" τον έλεγχο κι έρθει να τα εκμεταλλευτεί κάποια ύποπτη φ υ σ ι ο γ ν ω μ ί α , ή κάποιος περιπλανώμενος ιεροκήρυκας απ' το Βορρά. Το ενδεχόμενο μιας εξέγερσης των σκλάβων πάντοτε συνδεόταν με το στοιχείο της θρησκευτικής αγωγής, παρόλους τους κόπους που είχαν καταβληθεί ώστε να γίνει η Χριστιανική πίστη όργανο υποταγής και ελέγχου. Οι μαύροι Χριστιανοί που έδειχναν σθεναρή αφοσίωση στη θρησκεία έπρεπε να παρακολουθούνται διαρκώς. Παρά το γεγονός ότι οι ιεραρχίες λάμβαναν μηνύματα από τις κατά τόπους εκκλησίες ότι οι προσηλυτιζόμενοι έδειχναν μεγάλο ζήλο για την πίστη και γενικά καλή και ευσεβή συμπεριφορά, δεν μπορούσε κανείς να είναι σίγουρος για το πόσο βαθιά είχε προχωρήσει ο εκχριστιανισμός τους ή πόσο θα διαρκούσε, δεδομένης μάλιστα της αδικίας και της ανισότητας που διαιωνίζονταν μέσα στις εκκλησίες. Οι δουλοκτήτες και οι επιστάτες ήξεραν πως μια εξέγερση εμπνευσμένη από τη θρησκεία ήταν πάντοτε πιθανή.

(....) Η περίοδος ανάμεσα στα 1890 και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν μια φ ά σ η εντυπωσιακής ανάπτυξης και πολλαπλασιασμού π ο λ λ ώ ν και διαφόρων μ ο ρ φ ώ ν της θρησκείας των μαύρων στις Η Π Α και την Α φ ρ ι κ ή , που αμφισβητούσαν την αστικοποίηση των κύριων δογμάτων του Χριστιανισμού των μαύρων. Οι εκδοχές της Εκκλησίας της Πεντηκοστής και της Αγιοσύνης που ξεπήδησαν από τις θρησκευτικές δοξασίες των αγρεργατών του Νότου και ζυμώθηκαν μέσα στα ασφυκτικά γκέττο του Βορρά, αναμείχθηκαν σε εκρηκτικούς συνδυασμούς με ορισμένες τάσεις της μαύρης δύναμης και εθνικισμού, που αναφέραμε πιο πάνω. Ο Γκαρβενισμός, σαν θρησκευτικό κίνημα, είναι μια από τις παραλλαγές αυτής της 147.

σύμπτυξης της θρησκείας και του ριζοσπαστισμού των μαύρων. Συνολικά, η γνώση γύρω από την παρουσία, τη συγκρότηση και τις απόψεις των μαύρων στο χ ώ ρ ο των Βαπτιστών και των Μεθοδιστών υποφέρει από την αδιοφορία που έχει γενικά επιδειχθεί για την ιστορία της εκκλησίας των μαύρων, αλλά γνωρίζουμε ακόμα λιγότερα για η ς εκκλησίες της Πεντηκοστής και της μαύρης Αγιοσύνης καθώς και για την ξεχωριστή συμβολή τους στην ανάπτυξη του Χρισηανισμού των μαύρων στην Αμερική και σε άλλα μέρη του κόσμου. Ορισμένες πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ό η αυτές οι περιθωριακές ομάδες αναπτύχθηκαν γοργά από το τέλος της Ανοικοδόμησης και σ" ό λ η τη διάρκεια της Μεγάλης Κρίσης (δεκαετία 1930), επηρεάζοντας βαθιά τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα του μαύρου πληθυσμού. Επιπλέον υπάρχουν ολοένα και περισσότερες ενδείξεις ό η η πιο άμεση επίδραση της εκκλησίας των μαύρων πάνω στον Χριστιανισμό των λευκών πιθανότατα προήλθε από η ς εκκλησίες της Πεντηκοστής των μαύρων που εμφανίστηκαν σ' εκείνη την περίοδο. Είναι πολύ δύσκολο να κατανοήσει κανείς την επανάσταση των μαύρων στη δεκαετία του 1960 καθώς και το τι έχει συμβεί από τότε, αν δεν μπορέσει να συλλάβει τη συμπληρωματική λειτουργία των στοιχείων της ανεξαρτησίας και της αλληλεξάρτησης ανάμεσα στον Μάλκολμ και τον Κινγκ, που τους συνένωνε σε μια διαλεκτική κοινωνική πρακτική η οποία ήταν ταυτόχρονα πολιτισμική και πολιτική, Χ ρ ι σ η α ν ι κ ή και μη-Χριστιανική, χωριστική και σ υ μ φ ί λ ι ω η κ ή . Διδάσκονταν ο ένας από τον άλλον και αλληλοενισχύονταν. Πολύ λίγα έχουν γραφεί για το πώς εκφράζονταν ο ένας για τον ά λ λ ο σε ι δ ι ω η κ έ ς συζητήσεις, ή για το αν είχαν συναίσθηση των συμπληρωματικών ρόλων τους στο δράμα που εκτυλισσόταν στο χ ώ ρ ο της μαύρης κοινότητας. Α λ λ ά πάντως θα ήταν λογικό να λέγαμε, πως είναι μάλλον αδύνατο να εκημήσουμε σωστά τη συμβολή τους αν τους εξετάσουμε ξεχωριστά και ασύνδετα. Αυτοί ot δυο νέοι άνθρωποι, που και σι δυο έπεσαν νεκροί από σφαίρα δ ο λ ο φ ό ν ω ν στο α π ο κ ο ρ ύ φ ω μ α της καριέρας τους, προσέγγισαν το πρόβλημα της απελευθέρωσης των μαύρων από δυο διαφορετικές πολιτικο-θρησκευηκές αντιλήψεις ncu είχαν αναπτυχθεί σιωπηλά, πλάι-πλάι, στο πλούσιο έδαφος της μαύρης λαϊκής παράδοσης. ΑΛλά αυτή η παράδοση 148.

είχε θ ρ έ ψ α και τους δυο. Ενδυναμώνονταν με ένα απεριόριστο ηθικό και πνευματικό σθένος καθώς ωθούσε ο ένας τον άλλον, ίσως εντελώς ασύνειδα, στη σύλληψη και στη διατύπωση εκείνης της μοναδικής και σφαιρικής ερμηνείας της πραγματικότητας που έπιανε τον παλμό και διατηρούσε τη δυναμική ένταση των αντινομιών του προαιώνιου πόθου των μαύρων για ελευθερία και ανθρώπινη ζωή. Η συζήτηση σε ορισμένους κύκλους σχετικά με το κατά πόσο υπήρξε ποτέ οποιοδήποτε ριζοσπαστικό στοιχείο στη θρησκευτική παράδοση των μαύρων, είναι λαθεμένη. Τι πιο ριζοσπαστικό σε σχέση με την Αμερικάνικη πραγματικότητα από την άποψη του Μάλκολμ, όταν καλούσε τους μαύρους να εγκαταλείψουν τη θρησκεία της δουλείας, το Χριστιανισμό, και να αναζητήσουν την αξιοπρέπεια και την αδελφοσύνη στη λατρεία του Α λ λ ά χ ; Κι όχι μόνο αυτό, αλλά να στρέψουν την πλάτη, μια για πάντα, σ' ότι πρόσφερε και υποσχόταν η Αμερική. Κι ακόμα, να πιάσουν το τουφέκι, αν χρειαζόταν, για να προστατέψουν τους εαυτούς τους και να διασφαλίσουν την ελευθερία τους. Και τι πιο ριζοσπαστικό από την πίστη του Κινγκ ότι στην Αμερική του εικοστού αιώνα — μετά από δυο παγκόσμιους πολέμους, μια καταστροφική οικονομική κρίση, και μια σειρά άστοχων ιμπεριαλιστικών περιπετειών στη Λατινική Αμερική και στη Νοτιανατολική Ασία — θα μπορούσες να πείσεις τους λευκούς Αμερικάνους να γίνουν Χριστιανοί, να κάνεις την αγάπη το κύριο μέσο της συμφιλίωσης λευκών και μαύρων, πλούσιων και φτωχών, ρατσιστών και αντιρστσιστών; Τι πιο ριζοσπαστικό από το να πιστεύεις ότι, μετά από όλες τις δοκιμασίες και τις θλιβερές αποτυχίες, ήταν δυνατό η Εκκλησία να ξαναγίνει πιστή στο λόγο του Κυρίου της, να ξαναγίνει η εκκλησία της ομιλίας του Ό ρ ο υ ς των Ελαιών και της Σταύρωσης. Δεν είναι λοιπόν παράξενο που ο Harold Cruse γράφει: "ο ιστορικά αληθινός, γηγενής Αμερικάνικος ριζοσπαστισμός είναι ο ριζοσπαστισμός των μαύρων". Ό μ ω ς αυτό που ο Cruse δεν έχει καταλάβει είναι ότι ο ριζοσπαστισμός αυτός έχει θρησκευτικές ρίζες που προχωρούν βαθιά μέσα στην ψυχή της μαύρης κοινότητας. Η κατά τα άλλα οξυδερκής ανάλυσή του για την κρίση των σκεπτόμενων 149.

μαύρων, δεν αναγνωρίζει το στοιχείο της θρησκείας μέσα σ" αυτή την κοινότητα. Αυτή η ολοφάνερη αλήθεια δεν μπορεί να αγνοηθεί σε οποιαδήποτε μελέτη των όσων συμβαίνουν στον κόσμο της καταπίεσης και των αγώνων των λαών. Οι ριζοσπαστικές πεποιθήσεις του Μάλκολμ και του Κινγκ συναντώνται στα θολά βάθη της μαύρης πνευματικότητας που δεν είναι μήτε Προτεσταντική μήτε Καθολική, μήτε Χριστιανική μήτε Ισλαμική, στην ουσία της, αλλά περιλαμβάνει και υπερβαίνει όλες τις μορφές πίστης ως εμπειρία της αληθινής παρουσίας του Θεού σε αναζήτηση της δικαιοσύνης, ως συνένωση με τον Θεό στο μαρτύριο, στον αγώνα και στον γιορτασμό της απελευθέρωσης ολόκληρης της ανθρωπότητας. (....) Ας ελπίσουμε ότι ο Μαύρος Κόσμος, όταν θα κατακτήσει την εξουσία, δεν θα επαναλάβει τα σφάλματα του Λευκού Κόσμου. Από τα όσα παρουσιάσαμε σ' αυτή τη μελέτη, δεν είναι αυτονόητο ότι εμείς οι μαύροι θα αποφύγουμε αυτή τη μοίρα. Α λ λ ά είναι, όπως λέει ο Du Bois, "η αναζήτηση της αιώνιας νεότητας, ή της γόνιμης εργασίας, ή της χαράς και της μουσικής, από τι> ελεύθερο πνεύμα Μα το δημιουργικό χέρι". Αν δικαιωθούμε σ' αυτή μας την ελπίδα, η συμφιλίωση των εχθρών και η συμπόρευση των αντίπαλων εθνών και φ υ λ ώ ν θα είναι το εσχατολογικό γεγονός που όλοι μας περιμένουμε. Η δωρεά της πίστης των μαύρων προήλθε από τον ξεχωριστό τρόπο που ο Θεός αποκαλύφθηκε στην προ-αποικιακή Α φ ρ ι κ ή και διαμορφώθηκε, επί 500 χρόνια, μέσα από την εμπειρία του μαρτυρίου και των αγώνων ενάντια στην καταπίεση. Η μεγάλη και μακροχρόνια συμβολή της είναι η κατάδειξη του πώς αντέχει ένας λαός και επιβιώνει, κατακτώντας εσωτερική και εξωτερική ελευθερία μέσα σε ιδιαίτερα άγριες συνθήκες, συνθλιμμένος επί πέντε αιώνες κάτω από τη μπότα των Χριστιανών ρατσιστών. Κι ίσως γι" αυτόν ακριβώς το λόγο, ο Χριστιανισμός στην Α φ ρ ι κ ή και στις άλλες αφρικανικής καταγωγής κοινότητες της διασποράς, μπορεί να παίξει στο μέλλον το ρόλο μιας γέφυρας ανάμεσα στους Χριστιανούς 150.

του Πρώτου Κόσμου και τους μη-Χριστιανούς στα υπόλοιπα μέρη της γης, ώστε να συνενωθούν όλοι γύρω από τον πανανθρώπινο πόθο για shalom — για δικαιοσύνη, ειρήνη, ψυχική πλήρωση, που υπερβαίνει το οποιοδήποτε ξεχωριστό θρησκευτικό όραμα και ανήκει σε ολόκληρη την ανθρώπινη οικογένεια. Η μαρτυρία των ανθρώπων που τη βασανισμένη τους πορεία παρακολουθήσαμε μέσα στην ιστορία της Αμερικής, ήταν και είναι "να συνεχίσουμε να προχωράμε", όπως έλεγε η Fannie Lou Hammer, "στο δρόμο της ελευθερίας" — να συνεχίσουμε δηλαδή τον αγώνα που δεν τελειώνει παρά μόνο με την εκπλήρωση του ύψιστου σκοπού του: την πλήρη ελευθερία της πλήρους δημιουργίας. Αυτή ήταν και είναι η απάντηση του μαύρου ανθρώπου στη μυστηριώδη ερώτηση του Ιησού στο Κατά Λουκάν 18:8 — "πλην ο υιός του ανθρώπου ελθών άρα ευρήσει την πίστιν επί της γης;"

151.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Ο ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΑΣ ΤΩΝ ΜΑΥΡΩΝ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑ ΑΦΡΙΚΗ

του Allan Boesak Ο Allan Boesak eivcn πρόεδρος της Παγκόσμιας Συμμαχίας Μεταρρυθμισμένων Εκκλησιών. Ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ θεολογίας του Πανεπιστήμιου Yale τον Μάη 1984. Τα παρακάτω αποσπάσματα ε even από το βιβλίο "Back and Reformed: Apartheid, Liberation and the Caivinist Tradition" (επιμ. Leonard Sweetaap, Orbis 1984) - Η σύνταξη. Ο Δικαστής λέει "Τρομερό!" Αυτός είναι ο τίτλος μιας ιστορίας που εμφανίστηκε στην Κυριακάτικη έκδοση μιας Νοτιοαφρικάνικης εφημερίδας. Το άρθρο ανέφερε ότι τρεις λευκοί έπιασαν ένα 11χρονο μαύρο αγόρι καθώς προσπαθούσε να κλέψει μερικά κομμάτια κάρβουνο από μια αποθήκη των Νοτιοαφρικανικών Σιδηροδρόμων. Για τιμωρία το έγδυσαν και το ανάγκασνα να καθίσει πάνω στον καυτό λέβητα της ατμομηχανής τους. Τέσσερις εβδομάδες αργότερα ένας γιατρός που εξέτασε τους γλουτούς του παιδιού περιέγραψε τα εγκαύματα ως "βαρυτάτου βαθμού". Ο δικαστής χαρακτήρισε το όλο επεισόδιο "τρομερό" και "άκρως κατακριτέο". Καταδίκασε τους άνδρες σε έξι μαστιγώσεις και τρεις μήνες φυλάκιση τον καθένα. Ύστερα ανέστειλε τις ποινές φυλάκισης. Αυτό το απίστευτο επεισόδιο θυμίζει την Κου-ΚλουξΚλαν του παλιού καιρού. Ωστόσο, δεν συνέβη τον περασμένο αιώνα. Το ρεπορτάζ ήταν της 16-12-1973 και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Rapport. Ας δούμε τώρα ένα ά λ λ ο παράδειγμα. Οι μαύρες γυναίκες 152.

που, εξαιτίας της φτώχειας και της ανεργίας, δεν μπορούν να επιβιώσουν στις "περιοχές ιθαγενών" (τα "Μπαντουστάν") αναγκάζονται να πάνε στις "λευκές" πόλεις για να βρουν εργασία. Πέρα από το συμβόλαιο εργασίας, στο Γιοχάνεσμπουργκ υπογράφουν κι ά λ λ ο ένα συμβόλαιο, που λέει ότι τα παιδιά τους δεν μπορούν να έλθουν ποτέ να μείνουν μαζί τους. Μια επίσκεψη από τα παιδιά, ακόμα και σε περίοδο διακοπών, σημαίνει για τη μητέρα άμεση απόλυση. Αυτό το ρεπορτάζ δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα The Star, της 18 Σεπτέμβρη 1973. Σ ' ένα άλλο άρθρο διαβάζουμε ότι μια ειδική θεία λειτουργία πραγματοποιήθηκε στο Απινγκτον στο Βορειοδυτικό τμήμα της Επαρχίας Ακρωτηρίου. Στη λειτουργία αυτή οι εκκλησιαζόμενοι προσευχήθηκαν ώστε η κυβέρνηση να εγκαταλείψει το σχέδιο της να ξεριζώσει 920 κατοίκους του χωριού Ριέμβασμαακ και να τους υποχρεώσει να εγκατασταθούν στην περιοχή Νταμάραλαντ στη Ναμίμπια, σε απόσταση 1300 χιλιομέτρων από τον τόπο που είχαν γεννηθεί. Εκκλήσεις, δάκρυα και προσευχές δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα. Η αναγκαστική μετακίνηση των χωρικών, σύμφωνα με το ρεπορτάζ της εφημερίδας, θα πραγματοποιούνταν χωρίς καμιά αναβολή το Γενάρη του 1974. Ο ειρηνοδίκης που εκτελούσε χρέη διοικητή της περιοχής Κακάμα, ο κ. G.J.J. Jordaan, δήλωσε στην εφημερίδα ότι " η πλειοψηφία ήταν ευτυχής" και ότι "οι περισσότεροι ανυπομονούσαν να ξεκινήσουν". 1 Αυτές οι ιστορίες δεν αποτελούν μεμονωμένες περιπτώσεις. Οι μαύροι της Νότιας Αφρικής το γνωρίζουν πολύ καλά. Γνωρίζουν επίσης ότι αυτό τα ρεπορτάζ δεν λένε ούτε καν τη μισή αλήθεια. Τέτοια γεγονότα, κι ακόμα χειρότερα, αποτελούν την καθημερινή πραγματικότητα του απάνθρωπου συστήματος του απάρτχαϊντ. Κι αυτά συγκροτούν τη συνολική εμπειρία του μαύρου πληθυσμού. Πέρα από τις διατάξεις αναρίθμητων ά λ λ ω ν ανελεύθερων νομοθετημάτων, οι νόμοι του απάρτχαϊντ αποτελούν αυτό που ονομάζεται απαραίτητο συστατικό στοιχείο του "Δυτικού Χριστιανικού Πολιτισμού": απαραίτητο, δηλαδή, για την ασφάλεια και την επιβίωση των λευκών. Λέγεται ότι αποτελούν στοιχείο της "αυτοδιάθεσης των μη-λευκών". Λέγεται ότι αποτελούν ορόσημα στο δρόμο για μια πραγματική φυλετική ειρήνη. Α λ λ ά είναι, ωστόσο, κάτι τελείως διαφορετικό. 153.

Αν πιστέψουμε κάποιους λευκούς πάστορες, όλος αυτός ο εξευτελισμός και απανθρωπισμός είναι το δεδηλωμένο θέλημα του Θεού, που οι άνθρωποι, και ιδιαίτερα οι μαύροι, δεν μπορούν να αλλάξουν. Οι λευκοί είναι οι εκλεκτοί του Θεού. Μόνο αυτοί έχουν δικαίωμα στην υγεία, τον πλούτο, την παιδεία και τον ανθρωπισμό. Μπορούν να δηλώνουν τη θέση τους ως θεόπεμπτη, παρόλο που αυτό μπορεί να είναι μια ειδωλολατρική θέση. 'Οπως και σε τόσες άλλες περιπτώσεις, οι λευκοί μπορούν να στήνουν μια πινακίδα με την προειδοποίηση "Για Λευκούς Μόνο" για να περιγράψουν και να προσδιορίσουν τον όρο "ανθρωπισμός". Για τους μαύρους, προφανώς, ισχύουν άλλα κριτήρια για τον προσδιορισμό του τί είναι "ανθρώπινο". Κι εδώ είναι η καρδιά του προβλήματος. Ή δ η από το 1804, ή και ακόμη νωρίτερα, οι Ολλανδοί όταν αναφέρονταν στους δούλους τους στο Σουρινάμ χρησιμοποιούσαν τον όρο "αυτά τα αντικείμενα". 2 Τον 19ο αιώνα, ο ιστοριογράφος της Αποικίας του Ακρωτήριου George Thael έγραφε για την εργασία των μαύρων Αφρικανών και Σουριναμέζων δούλων: "Δεν ένιωθαν on εξευτελίζονταν από τα καταναγκαστικά έργα. Ούτε πάλι ένιωθαν εξευτελισμό όταν στέκονταν γυμνοί για να πουληθούν και να αγοραστούν. Ήταν τα πιο εύθυμα πλάσματα. Αν επιχειρήσεις να αξιολογήσεις τη θέση τους περιγράφοντας πως θα ένιωθε ένας Ευρωπαίος α αυτές τις συνθήκες, θα καταλήξεις σε λανθασμένα συμπεράσματα γ ι α τ ί η α ν α τ ρ ο φ ή τ ο υ ς κ α ι ο τ ρ ό π ο ς τ η ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ ς ε ί ν α ι τ ε λ ε ί ω ς δ ι αφ ο ρ ε τ ι κ ο ς απο ε κ ε ί ν ο ν των W Ε· υ ρ ω π α ί· ω ν . "3 0 Tliael περιγράφει κάτι σ' εκείνα τα μακρινά χρόνια, τ ό τ ε , στον 19ο αιώνα. Αλλά, τ ώ ρ α , το 1973, στο Γιοχάνεσμπουργκ, εκατοντάδες μαύρα παιδιά αρπάχτηκαν μέσα απ' τα χέρια των γονιών τους από την Νοτιοαφρικάνικη κυβέρνηση, και στάλθηκαν σε "περιοχές ιθαγενών". Βάσει κάποιου άρθρου της νομοθεσίας του απαρτχάιντ οι γονείς, αν και παντρεμένοι, μπορούν να θεωρηθούν ανύπαντροι. Ο κ. Coen Kotze, ένας αξιωματούχος της διοίκησης των Μπαντού, εξήγησε αυτή την ενέργεια της κυβέρνησης: "Οι μαύρες γυναίκες προτιμούν να μην ζουν μαζί με τα παιδιά τους". 4 Αυτό συνέβη εδώ και τώρα, στη δεκαετία του 1970. 154.

Βλέπει κανείς ότι η νοοτροπία των λευκών απέναντι στους μαύρους δεν έχει αλλάξει και πολύ. Οι μαύροι βέβαια το ξέρουν αυτό. Ά λ λ ω σ τ ε όλα αυτά τα χρόνια, το ζουν καθημερινά. Η ίδια περιφρόνηση για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια των μαύρων είναι επίσης φανερή και στην αντιμετώπιση, απ' την πλευρά της Νότιας Αφρικής, της Διακήρυξης Ανθρώπινων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ. Σε μια μελέτη της Διεθνούς Επιτροπής Νομικών, που δημοσιεύτηκε πριν από λίγα χρόνια, αποδείχθηκε ξεκάθαρα και πειστικά ότι η ιδεολογία και η πρακτική του απαρτχάιντ συνιστά παραβίαση τουλάχιστον είκοσι άρθρων της Διακήρυξης του ΟΗΕ. Για να είμαστε ακριβολόγοι, ας αναφέρουμε τα σχετικά άρθρα: 1, 2, 3, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 25, 26. Από μια εφημερίδα μαθαίνω ότι αυτή η μελέτη έχει λογοκριθεί και απαγορευτεί στη Νότια Αφρική. Πότε θα μάθουμε ότι η αλήθεια δεν απαγορεύεται; Είναι οπωσδήποτε προφανές ότι στη Νότια Α φ ρ ι κ ή οι μαύροι δεν έχουν κανένα δικαίωμα που οι λευκοί οφείλουν να σέβονται. Είναι προφανές και μόνο από το όνομα που μας δίνουν οι λευκοί: Είμαστε μη-λευκοί" (nonwhites). Η ανθρωπότητα περιορίζεται στους "λευκούς". Ο όρος "μη-λευκός" υποδηλώνει ένα "μη-πρόσωπο" (nonperson). Ο όρος "μη-λευκός" είναι μια άρνηση. Ο όρος "μη-λευκός" υποδηλώνει μια ανύπαρκτη οντότητα με την οποία δεν χρειάζεται καν να ασχολείσαι. Οι μαύροι, πολύ σωστά, απορρίπτουν τον όρο "μη-λευκοί", καθώς και τους όρους "έγχρωμος" και "μπάντου". Αυτοί οι όροι χρησιμοποιούνται από τη γλώσσα του καταπιεστή. Αρνούμαστε ότι το δικαίωμα σε μια ανθρώπινη ζωή είναι αποκλειστικό δικαίωμα των λευκών. Περήφανοι για τη μαύρη φύση μας, αντιστεκόμαστε σ' αυτή την "αποικιοποίηση" της ανθρώπινης ύπαρξής μας. Δεν μπορούμε πια να θυσιαζόμαστε στο βωμό της απληστίας και του εγωκεντρισμού των λευκών. Δεν μπορούμε πια να είμαστε τα θύματα της αλλοτρίωσης που επιβάλλουν οι λευκοί. Σ' αυτή την κατάσταση, οι μαύροι Χριστιανοί επιχειρούν να απαντήσουν τα ερωτήματα και να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις που θέτει το Ευαγγέλιο. Είναι, βέβαια, φανερό ότι δεν μπορούμε να ικανοποιηθούμε από τα ερωτήματα και τις απαντήσεις των λευκών. Ο θεολογικός στοχασμός μας πρέπει να λάβει υπόψη, ή, πιο σωστά, να σφυρηλατηθεί από εκείνο 155.

που π λευκή θεολογία ποτέ δεν πήρε στα σοβαρά: την εμπειρία των μαύρων. Οι λευκοί διεκδικούν το Ευαγγέλιο αποκλειστικά για τον εαυτό τους. Έ χ ο υ ν μετατρέψει το Ευαγγέλιο σε όργανο της μανίας τους για εξουσία. Υπήρχε, ανάμεσα τους, η πεποίθηση ότι ο Θεός βρισκόταν ανεπιφύλακτα στο πλευρό των λευκών. Ο Θεός, πίστευαν, δεν πολυνοιάζεται για τα ψέματα των λευκών. Ο Θεός, πίστευαν, δεν πολυνοιάζεται για την καταπάτηση της δικαιοσύνης από τους λευκούς. Ο Θεός, πίστευαν, αποδεχόταν το επιχείρημα των λ ε υ κ ώ ν για τη δουλεία, εφόσον ήταν αναγκαίο κάποιο επιχείρημα (η κατάρα του Χαμ). Ο Θεός αναμφίβολα ευλογεί το απαρτχάιντ και τη "Χριστιανική" Δύση. Τα σημάδια αυτής της ευλογίας είναι ορατά: πλούτος και μακροζωία — η οποία μπορεί και να επεκταθεί ακόμα περισσότερο με μια μεταμόσχευση καρδιάς. Αυτή η Χριστιανική Δύση πρέπει, με οποιοδήποτε τίμημα, να προστατευτεί από την απειλή του παγανισμού. Στο κάτω-κάτω, οι λευκοί Νοτιοαφρικανοί κέρδισαν τη μάχη στο κομβικό σημείο της Α φ ρ ι κ ά ν ι κ η ς ιστορίας, πολεμώντας για τα ιδεώδη των λ ε υ κ ώ ν και του Χριστιανικού τους πολιτισμού. 5 Μπορεί το εγχείρημα των λ ε υ κ ώ ν να πετύχει; Πώς μπορεί να πετύχει α φ ο ύ το ίδιο το Ευαγγέλιο απορρίπτει ό λ α όσα πασκίζει να στηρίξει και να προστατέψει η κοινωνία των λευκών; Πώς μπορούν οι λευκοί να πετύχουν όταν το ευαγγέλιο της απελευθέρωσης που φέρνει ο Ιησούς Χριστός καταδικάζει το "Χριστιανισμό" των λ ε υ κ ώ ν ; Ενάντια σε ποιόν παγανισμό παλεύει η κοινωνία των λευκών, όταν ο "Χριστιανικός πολιτισμός" της μπορεί να σταθεί μόνο καταπατώντας τη δικαιοσύνη; Αυτός ο "Χριστιανικός πολιτισμός" στηρίζεται στον εγωισμό, στο φόνο και στην κλοπή. Στον αγώνα για τον έλεγχο της Ινδίας, οι Βρετανοί Χριστιανοί αξιωματικοί δεν έδιναν μόνο Βίβλους στους Ινδούς αλλά και σεντόνια μολυσμένα με το μικρόβιο της ευλογιάς. Αυτό έγινε για να ελαττωθεί στα γρήγορα ο ντόπιος πληθυσμός. Εδώ μπορούμε να κατανοήσουμε π ο λ ύ καθαρά την αλήθεια που διατύπωσε ο Φραντς Φαννόν: " Η Ευρώπη είναι, κυριολεκτικά, δημιούργημα του Τρίτου Κόσμου". Για να υποστηρίξει κανείς τα όσα ανέφερα σχετικά με την πολιτεία των λευκών, θα πρέπει να είναι αποξενωμένος απ' το Ευαγγέλιο. Αυτό αποδεικνύεται ξανά και ξανά. Αν ο Θεός 156.

παραμένει Θεός παρόλες τις διαστρεβλώσεις των λευκών, και αν σι λευκοί αναγνωρίζουν ότι ό λ η η οικονομική και στρατιωτική τους ισχύς δεν τους βοηθά να γλιτώσουν από την Θεία Κρίση, και αν οι λευκοί δεν αντέχουν στα λυτρωτικά, απελευθερωτικά έργα του Θεού, τότε σίγουρα θα είναι γεμάτοι ανησυχία και άγχος. Η ιστορία σε εκβιάζει: ποιοι τίμιοι λευκοί μπορούν να διαβάσουν την ιστορία τους και να μην καταληφθούν από αίσθημα ενοχής; Και ο δρόμος που ακολουθήθηκε ως τώρα, μοιάζει σήμερα αδιέξοδος. Εκείνο που κάποτε φαινόταν σα λαμπρό επιχείρημα υπέρ αυτής της κατεύθυνσης, τώρα φαίνεται σαν επιχείρημα για την απόρριψή της. Δεν μπορείς πια να προωθήσεις το σχέδιο σου, γιατί τώρα απειλεί τα ίδια σου τα συμφέροντα. Η Δ ύ σ η απειλείται να πνιγεί μέσα στον ίδιο τον πλούτο της. Η συνειδητοποίηση απ" την πλευρά των λ ε υ κ ώ ν ότι το χρήμα και η τεχνολογία δεν είναι το παν, ήρθε πολύ αργά. Α κ ό μ α και στη Νότια Α φ ρ ι κ ή , οι λευκοί δεν τολμούν να εφαρμόσουν με συνέπεια το απαρτχάιντ. Η παγκόσμια ιστορία προχωρεί αδυσώπητα μπροστά. Το πραξικόπημα στην Πορτογαλία δεν θα είναι χωρίς συνέπειες για τη Δύση. Η συνείδηση των μαύρων δεν μπορεί να εξαλειφθεί. Ο αγώνας για την απελευθέρωση και την "αποαποικιοποίηση" της ανθρώπινης ύπαρξής μας συνεχίζεται αδιάκοπα. Σαν αποτέλεσμα η ανησυχία των λ ε υ κ ώ ν αυξάνεται. Οι λευκοί νομίζουν ότι μπορούν να σταθεροποιήσουν την ασφάλεια και την κυριαρχία τους εξουδετερώνοντας και καταπιέζοντας το σύμβολο της ανησυχίας τους: τους μαύρους. Αυτή η καταπίεση, ωστόσο, προκαλεί πίκρα και μίσος που γίνονται ορατά μέσα στην κοινωνία. Κι αυτά με τη σειρά τους γεννούν μεγαλύτερη ανησυχία και σύγχυση ανάμεσα στους λευκούς. Α λ λ ά δεν πρόκειται για φ α ύ λ ο κύκλο. Είναι μάλλον μια σπειροειδής ανέλιξη. Και ο Χαμάν έβαλε να φτιάξουν την κρεμάλα... Τρομερό, πραγματικά, κ. Δικαστά. Παρακολουθήσατε... τη θεία Δικαιοσύνη και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα Το δικαίωμα να ζει κανείς στον κόσμο του Θεού σαν άνθρωπος δεν αποτελεί αποκλειστικό δικαίωμα των λ ε υ κ ώ ν που θα μπορούσε, από τη μεγαλοψυχία τους, να επεκταθεί και στους "άξιους" (δουλοπρεπής;) μαύρους σαν κάποιο "ειδικό προνό157.

μιο". Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια για όλους είναι ένα θεμελιώδες δικαίωμα που απορρέει από τη Βίβλο. Ωστόσο, πολλοί λευκοί φαίνεται να νομίζουν ότι οι μαύροι ζουν "ελέω λευκών". Οι λευκοί καθορίζουν το ποιοι και τι οφείλουμε να είμαστε. Οι λευκοί καθορίζουν ποια θα είναι η ζωή μας. Οι λευκοί καθορίζουν πού και πώς πρέπει να ζούμε. Οι λευκοί καθορίζουν ποιοι πρέπει να είναι οι φίλοι μας. Οι λευκοί καθορίζουν ποιον θα παντρευτούμε. Οι λευκοί καθορίζουν πώς θα μορφωθούμε. Οι λευκοί καθορίζουν ποιά θα είναι η μόρφωση των παιδιών μας — αν είναι να μορφωθούν καθόλου. Οι λευκοί καθορίζουν τις δυνατότητες και τα όρια της ανθρώπινης ύπαρξής μας. Σ' αυτή τη διαδικασία, το κριτήριο ήταν και παραμένει ένα χρώμα δέρματος: το λευκό. Σήμερα, οι μαύροι θέλουν να δείξουν στους λευκούς ότι όλη αυτή η διαδικασία είναι αμαρτωλή. Δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να ζούμε μ' αυτό τον τρόπο χωρίς να προκαλέσουμε την οργή του Θεού. Πώς θα διορθώσουμε αυτό το σφάλμα, πώς θα επανορθώσουμε αυτή την αμέλεια, την αποφυγή των ευθυνών μας να πραγματώσουμε την ανθρωπιά, αυτή τη δύναμη που ο Θεός εδόμησε μέσα μας; Πόσο θα θλίβεται το Ά γιο Πνεύμα που το δημιούργημα του Θεού καταστρέφεται, υποβιβάζεται σε "πράγμα" - κι αυτό μάλιστα να γίνεται εν ονόματι του Θεού! Και πόσο ακόμα θα πρέπει να θλίβεται το Ά γ ι ο Πνεύμα που ε π ι τ ρ έ ψ α μ ε να συμβεί αυτό! Γι" αυτό κι εμείς δεν θα ικετεύσουμε να μας παραχωρηθεί το δικαίωμα να ζήσουμε σαν άνθρωποι. Ό χ ι , δεν χρειάζεται να κάνουμε κάτι τέτοιο. Κανένας δεν έχει το δικαίωμα να παίρνει τη ζωή μας στα δικά του χέρια και να αποφασίζει αν θα μας τη δώσει ή αν θα μας την στερήσει. Ό π ω ς λέει κι ο Alan Small: "Δεν ζούμε ελέω λευκών... Ακόμα >α οι "καλύτεροι" λευκοί θεωρούν ότι κρατούν τη ζωή μας στα χέρια τους. Παρόλο, λοιπόν, που η διαμαρτυρία θα παίξει ένα ρόλο στις μελλοντικές μας ενέργειες, πρέπει να κατανοήσουμε ότι και η διαμαρτυρία είναι μια μορφή ικεσίας. Δεν πρόκειται, επαναλαμβάνω, να ικετεύσουμε. Η κύρια μορφή έκφρασής μας θα είναι η χειροπιαστή εκδήλωση της μαύρης φύσης μας. Ξανά και ξανά θα κάνουμε τη μαύρη φύση μας ορατή στον κόσμο. Δεν υπάρχουμε σε σχέση με τους λευκούς. Υπάρχουμε εμείς οι ίδιοι." 6 1R8

Η δικαιοσύνη του Θεού είναι το στήριγμα της μαύρης ανθρωπότητας. Ο ακούραστος ζήλος του Θεού για την απελευθέρωση των σκλαβωμένων εμπνέει τον αγώνα για την ελευθερία των μαύρων. Παίρνουμε στα σοβαρά το μήνυμα της Βίβλου και το αποδεχόμαστε ανεπιφύλακτα — δηλαδή, έχουμε πίστη, π ι σ τ ε ύ ο υ μ ε στο Θεό, που είναι ελευθερωτής. Πιστεύουμε ότι ο Θεός απονέμει δικαιοσύνη, ότι ο Θεός σώζει τους φτωχούς, και ότι ο Θεός συντρίβει τον καταπιεστή (Ψαλμοί 72:4). Γνωρίζουμε ότι έχουμε κληθεί στην οδό της ελευθερίας, και ότι πρέπει να μείνουμε σταθεροί στην ελευθερία που έφερε σ" εμάς ο Χριστός. (Γαλ. 5:1) Η αληθινή ελευθερία δεν σημαίνει ποτέ φ υ γ ή από τον κόσμο και τα προβλήματά του, δεν σημαίνει ποτέ πως η μοναδική ενασχόληση του Χριστιανού οφείλει να είναι "οι ουρανοί". Χιλιάδες μαύροι στο παρελθόν υπέπεσαν σ' αυτό το σφάλμα — με την ενθάρρυνση, θα πρέπει να προσθέσουμε, των λευκών Χριστιανών. Η αληθινή ελευθερία δεν είναι απλώς η τέχνη της επιβίωσης. Αυτό αποτελεί ά λ λ η μια παγίδα για τους μαύρους. Οι μαύροι της Νότιας Αφρικής, τόσο στα λόγια όσο και στα έργα, έδιναν για πολλά χρόνια την εντύπωση ότι ήταν συνεργάσιμοι, απευθύνονταν ταπεινά στους λευκούς, τους αποκαλούσαν "μπάας" και "έλεγαν αυτά που ήθελαν ν' ακούνε οι λ ε υ κ ο ί " , δουλεύοντας αρμονικά με το σύστημα ώστε "να πάρουν από το σύστημα ό,τι μπορούσε να τους δώσει". Πίσω από τις πλάτες των λευκών, ωστόσο, οι μαύροι τους κορόιδευαν γιατί "οι λευκοί ήταν κουτοί". Πέρα από το ότι τούτο είναι επικίνδυνο, είναι και ανέντιμο, και οι ανέντιμοι άνθρωποι δεν είναι ποτέ ελεύθεροι. Η ελευθερία των μαύρων δεν θα πρέπει ποτέ να νοηθεί σαν ένα αντίγραφο του λευκού, αστικού ατομισμού. Οι πραγματικά ελεύθεροι είναι εκείνοι που κατανοούν ότι ο Θεός αποτελεί τη βάση και την εγγύηση της ελευθερίας τους. Και έτσι αντιμετωπίζουν κάθε περιορισμό της ελευθερίας σαν εξέγερση ενάντια στο Θεό. Επιπλέον υποστηρίζουν την υπόθεση των καταπιεσμένων και τον αγώνα τους για απελευθέρωση. Ξέρουν επίσης ότι η ελευθερία, όπως συμβαίνει και με τη δικαιοσύνη και την αγάπη, δεν είναι μια παθητική στάση. 159.

Είναι, αντίθετα, ένα κίνημα, μια πράξη. Ο Θεός ελευθερώνει τους ανθρώπους, όπως είπαμε πιο πάνω, ώστε να πραγματώσουν τη δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη μπορεί να μας κάνει αλληλέγγυους συνεταίρους γιατί η δικαιοσύνη υπηρετεί το shalom του Θεού και δημιουργεί μια αυθεντική κοινότητα. Στη σημερινή κατάσταση, δεν είμαστε αλληλέγγυοι συνεταίροι. Είμαστε εχθροί. Η δικαιοσύνη δεν λειτουργεί. Δωροδοκούμαστε από υποκατάστατα της δικαιοσύνης. Ανάμεσά μας η λέξη "συναδελφικότητα" σημαίνει "πάνω απ' όλα μη λες την αλήθεια". Και στο σημερινό κόσμο αν θέλει κανείς να είναι έντιμος και αληθινός Χριστιανός, πρέπει να πληρώσει το τίμημα. Και το τίμημα είναι διώξεις, βίαιος καταναγκασμός, εξοστρακισμός και εξορία. Γι' αυτό η θεολογία των μαύρων είναι απαραίτητη για να μπορέσουμε να εισχωρήσουμε στην καρδιά του ζητήματος και να συντρίψουμε όλες τις απάτες.

(....) Η θεολογία των Μαύρων, η Ταυτότητα των Μαύρων και το Μέλλον. Η θεολογία των μαύρων, όπως έχω ήδη αναφέρει, αναζητά μια βαθιά τομή ώστε να αποκαλύψει το αληθινό ανθρώπινο πρόσωπο, το αυθεντικό ανθρώπινο ον. Και, ξανατονίζω, η δ ι κ ή μ α ς αυθεντική ανθρώπινη οντότητα συνίσταται ακριβώς στο ότι δημιουργηθήκαμε μαύροι. Δεν θα μπορέσουμε ποτέ να κατακτήσουμε καλύτερες ανθρώπινες σχέσεις αν οι λευκοί δεν μάθουν να αναγνωρίζουν τους μαύρους σαν μ α ύ ρ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , και να δοθούν σ ' αυτούς σαν συνάνθρωποι. Ας διατυπώσουμε το ζήτημα καθαρά: όταν μιλάμε για την αποδοχή της μαύρηο φύσης μας, την αποδοχή της δημιουργίας μας ως μαύροι, αυτό δεν έχει τίποτα να κάνει με την "παραίτηση στη μοίρα μας". Σημαίνει ακριβώς αυτό που λέμε: αποδοχή της μαύρης φύσης μας, αποδοχή της δημιουργίας μας ως μαύροι. Τ ο μ α ύ ρ ο ε ί ν α ι ω ρ α ί ο . Μιλάμε για αναγέννηση, αναδημιουργία, για μια ανανέωση, μια επανεκτίμηση του εαυτού μας. Σε σχέση μ' αυτά η θεολογία των μαύρων χρησιμοποιεί τη φράση " α υ τ ο σ ε β α σ μ ό ς". Ορισμένοι το ερμηνεύουν αυτό σαν προτροπή να αγαπάμε το μαύρο και να μισούμε το λευκό. Δεν προτίθε160.

μαι να απολογηθώ γύρω απ" αυτό, γιατί δεν χρειάζεται να συζητάμε κάθε παραλογισμό των λευκών, αλλά επιθυμώ να πω ένα πράγμα: ο Ιησούς δεν προδιέγραψε ένα νόμο όταν έδωσε την εντολή να αγαπάς τον πλησίον σου " ω ς εαυτόν". Ξεκίνησε από ένα καθολικά αποδεκτό αξίωμα. Ο καθένας προσδίδει μεγάλη αξία στον εαυτό του. Ό λ ο ι θέλουν να ζήσουν μια ζωή με νόημα και αξία. Ό λ ο ι δρουν από μια ώθηση να συντηρήσουν τον εαυτό τους. Υπάρχουν, ωστόσο, συνθήκες όπου συντελείται μια τέτοια καταστροφή του εαυτού που ακόμα κι αυτή η θεμελιώδης αίσθηση χάνεται. Ένας άνθρωπος κάτω από ασφυκτική πίεση μπορεί να αποκτήσει μια συντριπτική περιφρόνηση για τον εαυτό του. Αυτό έλαχε στους μαύρους. Η δουλεία, η υποταγή τους στην κυριαρχία των άλλων, η πλήρης εξάρτηση, η έλλειψη νομίμων δικαιωμάτων και η θέση του ως ξένος είτε στη δική του γη είτε σε άλλη χώρα, οι διακρίσεις και οι εξευτελισμοί - όλα αυτά είχαν μια καταστροφική επίδραση στην πνευματική ζωή των μαύρων. Σε μια κοινωνία όπου κυρίαρχοι ήταν οι λευκοί, το "λευκό" ήταν η κορωνίδα του " κ α λ ο ύ " και το "μαύρο" ήταν το σύμβολο του ασήμαντου και τιποτένιου. Στην Αμερική, οι μαύροι δέχθηκαν μια επίθεση που κατέστρεψε σχεδόν ολοκληρωτικά τις παραδόσεις τους και την ιστορία τους. Στη Νότια Αφρική λέγεται ότι οι μαύροι δεν είχαν ιστορία. Η Νότια Αφρική "γεννήθηκε" το 1652, και οι μόνες προϋπάρχουσες παραδόσεις που επιτρέπεται να συνεχίζουν τη λειτουργία τους είναι οι λεγόμενες "ακίνδυνες". Αυτό που οι λευκοί, συνειδητά ή ασυνείδητα, σκέφτονται για τους μαύρους δεν χρειάζεται να το επαναλάβουμε εδώ. Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ είχε πει ότι στο "Θησαυρό Αγγλικών Λέξεων και Φράσεων" του Roger CRoget's Thesaurus of English Words and Phrases") ένα από τα πιο έγκυρα έργα της Αμερικάνικης λεξικογραφίας, υπάρχουν 120 συνώνυμα της λέξης "μαύρος" και τουλάχιστον 60 από αυτά είναι προσβλητικά. "Μαύρος" είναι ο "βρώμικος", "διαβολικός'', "οργισμένος" κλπ. Το ίδιο λεξικό περιέχει, από την άλλη μεριά, 134 συνώνυμα του "λευκός" και όλα είναι κόσμια και θετικά. Το κλασικό λεξικό Αγγλικής και Αφρικάανς (γλώσσα των Ολλανδικής καταγωγής αποίκων στη Ν. Αφρική) (Het Grooi Afrikaans/Engels) ακόμα διδάσκει τους μαθητές ότι η σωστή 161.

ερμηνεία του "μαύρου ανθρώπου" είναι swartnerf (μαύρη φλέβα) ή swartslang (μαύρο φίδι). Η τελευταία αυτή λέξη υποδηλώνει γενικά και τον όρο "ιθαγενείς". Επιπλέον σημειώνουμε ότι και τα μαύρα παιδιά πρέπει να χρησιμοποιήσουν το ίδιο λεξικό και να μάθουν ότι η αγγλική λέξη "τζέντλεμαν" {gentleman, κυριολεκτικά: "ευγενής άνδρας") μεταφράζεται στα αφρικάανς "λευκός άνδρας" [witman). Κι όταν, παραπέρα, βλέπεις ότι "ευγενής" ερμηνεύεται με λέξεις όπως "πολιτισμένος", "σεβάσμιος", "στοργικός" και "επιτήδειος", τότε τόσο η σημασία της λέξης όσο και η λειτουργία της γίνονται προφανείς. To Van Dale, το κλασικό Ολλανδικό λεξικό, κινείται στα ίδια χνάρια. Δεν είναι, λοιπόν, διόλου παράξενο που οι μαύροι έμαθαν να περιφρονούν τον εαυτό τους. Και δεν έχω αναφέρει σχεδόν τίποτα για τη συστηματική εξύψωση των λευκών και του εξευτελισμού των μαύρων που διαιωνίζονται από τους αναρίθμητους νόμους του απαρτχάιντ. Οι μαύροι Νοτιοαφρικάνοι στη σημερινή φάση αναζητούν την αληθινή τους ανθρώπινη οντότητα: μια "αποαποικιοποιημένη" ανθρώπινη ύπαρξη, ελεύθερη από το μολυσματικό μικρόβιο της ταπείνωσης και της περιφρόνησης. Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, ότι οι μαύροι αναπόφευκτα θα μισήσουν τους λευκούς. Απλώς σημαίνει ότι οι μαύροι δεν θα δεχτούν πια μια "αδελφότητα" όπου ο ένας αδελφός, ο μαύρος, πρέπει να είναι δούλος και ο άλλος, ο λευκός, πρέπει να είναι αφέντης. Μας φαίνεται απαράδεκτο να συνεχίζεται αυτή η υποκρισία κάτω από τη σημαία του "Χριστιανισμού". 'Οπως απαράδεκτη είναι και κάθε μορφή λευκής καταπίεσης. Δεν μπορούμε να τ' ανεχτούμε άλλο. Οι αξίες των λευκών θα πάψουν να θεωρούνται σαν το "ύψιστο αγαθό". Οι μαύροι θα πάψουν να μισούν τους εαυτούς τους κ^ι να ονειρεύονται να είχαν γεννηθεί λευκοί. Θα πάψουν να αυτοπροσδιορίζονται σύμφωνα με τα μέτρα κάποιων άλλων. Και θα προσχωρήσουν προς τη διατύπωση της αυθεντικής τους μαύρης φύσης μακριά από τη "νέγρικη" και '"μη-λευκή" σημερινή υπόστασή τους. Μ' αυτό τον τρόπο θα υποχρεώσουν τους λευκούς να δουν τους εαυτούς τους ως λευκούς και να αντιληφθούν τις συνέπειες αυτής της λευκότητας για τους άλλους. Αυτό είναι το νόημα του "αυτοσεβασμού" των μαύρων. Δεν θα μισήσουμε κανένα λευκό μόνο και μόνο επειδή είναι λευκός. Ό μ ω ς εφόσον θέλουν να είναι καταπιεστές 162.

δεν μπορούν να είναι ισότιμοι. Ας διαλέξουν οι ίδιοι. Εμείς πάντως θα ζήσουμ? δίχως ν' απολογούμαστε, δίχως να προσπαθούμε να μας παραχωρηθεί κάτι που μας ανήκει δικαιωματικά από τη γέννησή μας. Δεν έχουμε καμιά διάθεση να μισήσουμε τους λευκούς, θέλουμε απλώς να τους φερθούμε σαν ανθρώπινα όντα. Αν αυτό πανικοβάλει τους λευκούς, δικό τους το πρόβλημα. Η θεολογία των μαύρων επιθυμεί να αναγγείλει αυτό το μήνυμα της αυθεντικότητας στους λευκούς. Οι μέλλουσες γενεές μαύρων και λευκών ίσως να μη χρειαστεί να διδαχθούν και να εκφράσουν μια θεολογία που δεν είναι τίποτ' ά λ λ ο παρά μια προέκταση του πολιτιστικού ιμπεριαλισμού ( R e u b e m Alves). Η θεολογία μας πρέπει να ασχοληθεί με αυθεντικά ζητήματα, με την πραγματική απελευθέρωση των αλύτρωτων. Στη δική μας θεολογία πρέπει όμως να περιοριστούμε σ ' αυτό που είναι πιο επιτακτικό και αυθεντικό... Σ ' αυτή την κατάσταση η θεολογία των μαύρων θέλει να συμμετάσχει αναλαμβάνοντας το ρόλο του υπηρέτη. Η θεολογία των μαύρων επιθυμεί να συνεργαστεί διατυπώνοντας επιτακτικά και αυθεντικά ερωτήματα δίχως καμιά βιασύνη και αγωνία. Μόνο μ ' αυτό τον τρόπο θα πραγματώσουμε την αυθεντική κοινότητα. Η μαύρη θεολογία επιθυμεί να βοηθήσει ώστε να ξαναγίνει λειτουργικό ό,τι ήταν άγιο στη Μαύρη Αφρική πολύ πριν εμφανιστούν οι λευκοί στο προσκήνιο, δηλαδή: ενότητα, αμοιβαίος σεβασμός, κοινότητα. Είναι αληθινά ανησυχητικό ότι το στοιχείο της κοινότητας απουσιάζει σ" όλη την ιστορική περίοδο που γνωριζόμαστε — δηλαδή, σ ' όλη την περίοδο που οι μαύροι βρίσκονται σε επαφή με τη Χριστιανική πίστη. Αυτή η κοινότητα δεν είναι ένα αγαθό διαθέσιμο στην αγορά για να το αδράχνεις όποτε σου έρχεται η όρεξη. Η κοινότητα βρίσκεται στο τέλος ενός δύσκολου δρόμου όπου φτάνεις μετά από πολλούς αγώνες και αμφιβολίες, που απαιτούν αμοιβαία εμπιστοσύνη και θάρρος. Για μας πρόκειται για το θάρρος του να είσαι μαύρος. Κι αυτή η κ α ν ό τη τα στο τέλος του δύσκολου δρόμου, δεν πρέπει να θεωρηθεί σαν εσχατολογικό γεγονός, που έτσι κι αλλιώς σήμερα αποτελεί μια ακατανόητη χίμαιρα, αλλά σαν κάτι αληθινό, αληθινό όπως η ίδια η Αφρική. Υπάρχει μια πανάρχαια παροιμία στη γλώσσα των Τουμπούκα: Muntu rti munta cifukwa cabanyake — "Ο άνθρωπος είναι άνθρωπος 163.

μόνο ζώντας και παλεύοντας για τους άλλους". Αυτός είναι ο στόχος προς τον οποίο θέλουμε να προχωρήσουμε.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: 1. The Cape Times, 12-10-1973. 2. Ben Van Κ asm "Arbeid voor ongdovigen". J t heeft er niet (eweest te άβη, Apartheid in de pnktijk (Beam, 1973), a. 13. 3. Στο i&o, a. 8. 4. Pro Veritate, 2-1973. 5. Βλ. Rev. H. Snyder», Die Kerkbode, 16-12-1970. 6. Alan Small, "Backneaa vs. Nihilism", στο Μ. Motthabi, οιιμ. Esaaya on Back Theology (Johannesburg, 1972) σ.σ. 14-15.

164.

ΒΙ Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Ο Προτεστάντης θεολόγος John Cobb γράφει: "Το σημανηκότερο γεγονός στην εκκλησιαστική ιστορία του 20σύ αώνα ήταν η Δεύτερη Σύνοδος του Βατικανού. Το μεγαλύτερο επίτευγμα που το γεγονός αυτό κατέστησε δυνατό ήταν η εμφάνιση της θεολογίας της απελευθέρωσης στη Λατινική Αμερική. Μ' αυτό το γεγονός και μ' αυτό το επίτευγμα η ελευθερία κέρδισε μια μεγάλη νίκη." Και πραγματικά οι Λατινοαμερικάνοι αποτελούν τη θεολογική πρωτοπορία εδώ κ α πάνω από μια δεκαετία. Ο πρύτανης των Λαηνο<^ιερικάνων θεολόγων της απελευθέρωσης είναι ο Περουβιανός Gustavo Gutiemx. Το πιο σημαντικό του έργο, η "μεγάλη χάρτα" της θεολογίας της απελευθέρωσης είναι το "A Theology of Liberation" (Orbit) που πρωτοεκδόθηκε στο Περού το 1971 κ<α σε αγγλική μετάφραση το 1973. 'Αλλα σημαντικά έργα του ίδιου που έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά είναι: "The Power of the Poor in Histol y " (Orbit, 1983), μια συλλογή των πιο σπουδαίων άρθρων του από το 1969 ως το 1979, και "We Drink From Our Own Wells: Hie Spiritual Journey of a People" (Orbit, 1084). Η καλύτερη εισαγωγική επισκόπηση της Λαηνοαμερικάνικης θεολογίας της απελευθέρωσης είνα το "Theology in a New Key: Responding to Liberation Themes" (WestmiiMtar, 1978), του Robert McAfee Brown. To "Frontier» of Theology in Latin America" (Orbit, 1979) είναι ένα αξιόλογο βοήθημα όπου περιέχονται οι απόψεις των κύριων εκπροσώπων της θεολογίας της απελευθέρωσης της Λ. Αμερικής, όπως των: Aun Lull Segundo (Ουρουγουάη), Joseph CocnUin (Βραζιλία), Leonvdo Boff (Βραζιλία), Hugo Assmann (Βραζιλία), Segundo Galiei (Χιλή), Enrique D u a d (Αργεντινή), Reabem Aires (Βραζιλία), Gustavo Gutierrez (Περού) και Jose Migues Booino (Αργεντινή). Ο πιο γνωστός από τους Προτεστάντες θεολόγους της απελευθέρωσης είνα ο Jose Miguex Booino. Τα έργα του που έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά είνα: "Toward a Christian Political Ethics" (Fortress, 1983) και "Christians and M n i s t s : The Mutual Challen^ to Revolution", (Eerdmana, 1976). 165.

Ο Joae Porfirio Miranda, αχό το Μεξικό, έχει διερευνήσει τη σχέση του Μαρξ με τη θεολογία της απελευθέρωσης. Τα ακόλουθα έργα του έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά: " M n and the Bible: A Critique of the Philosophy of Oppression" (Orb·, 1974), " H a n Against the Marxist·: The Christian Humanism of Karl Marx" (Orfais, 1980) « α "Cotnmunien and the Bible" (Oriaa, 1982). To έργο του HiOlp Berryman "The Religions Root· of Rebellion: Christiana in Central American Revolutions" (OrUa, 1984), αποτελεί μια ολοκληρωμένη μελέτη της εκκλησίας στη Νικαράγουα, το Ελ Σαλβαδόρ και τη Γουατεμάλα, κ α μια ανάλυση της σημασίας αυτής της εμπειρίας για την ανάπτυξη της νέας θεολογίας. Νικαραγουανοϊ χωρικοί ερμηνεύουν τα ευαγγέλια μέσα αχό το πρίσμα της ζωής των φτωχών, στο τετράτομο "The Cartel in Salentinanie" (Oriaa, 1976-82). Οι ίδιοι αυτοί χωρικοί ιστορούν το ευαγγέλιο με 31 εντυπωσιακές εικόνες στο "The Gospel In Art by the Peasants of Solentiname" (Oriaa, 1984). Αν Κα τα χιο σημαντικά βήματα στο χώρο της πολιτικής και απελευθερωτικής θεολογίας έχουν πραγματοποιηθεί στη Λατινική Αμερική, πολύ αξιόλογη είναι και η συμβολή των Αφρικανών και Ασιατών στοχαστών. Το έργο που επιμελήθηκε ο John C. England, "living Theology In Asia" (Oriaa, 1982), είναι ένα δειγματολόγιο των απόψεων των πιο σημαντικών θεολόγων στην Ασία σήμερα, ιδιαίτερα εκείνων που ασχολούνται με τη σχέση πίστης - πολιτικής. Η θεολογία που ξεπήδησε αχό τους αγώνες στη Νότια Κορέα είναι το θέμα του "Ifinjung Theology. The People aa the Subjects of History" (OrUs, 1983). Ο πρόλογος του μαύρου Αμερικάνου θεολόγου James Cone, παρουσιάζει τη σχέση της θεολογίας U q j ung με την απελευθερωτική θεολογία των μαύρων. Η ιστορία της συμμετοχής των Ασιατών Χριστιανών στους απελευθερωτικούς αγώνες περιγράφεται αχό τον Parig Digan στο "Churches in Contestation: Asian Christian Social Protest" (Oriria, 1984). To "Compassionate and Free: An Asian Women'· Theology" (Orbis, 1980) της Marianne Katoppo αχό την Ινδονησία, αποτελεί μια φεμινιστική συμβολή στην ανάπτυξη της νέας θεολογίας. Στην Αφρική η χιο σημαντική δουλειά γύρω αχό τη σχέση του Χριστιανισμού με τους απελευθερωτικούς αγώνες έχει γίνει στη Νότια Αφρική. Ανάμεσα στους χιο γνωστούς μαύρους θεολόγους t h a i ο Allan Uraaak, που έχει συγγράψει, μεταξύ άλλων, τα παρακάτω έργα: "Farewell to Innocmce: A Socio-Ethical study on Black Theology and Power" (Orbo, 1976), "The Finger of God: Sermons on Faith and Socio-Political Responsibility" (Oriaa, 1982Χ και " B l * k and Reformed: Apartheid, 166.

Liberation, and the Calvinist Tradition" (Orbit, 1984). Ο mo σημαντικός εκδότης των θεολογικών και θρησκευτικών μελετών του Τρίτου Κόσμου είναι ο οίκος OrUi Books, που αποτελεί το εκδοτικό τμήμα της "Rom mi Catholic Mary knoll Miasioneri". Για τον δωρεάν κατάλογο, με πάνω από 200 τίτλους, μπορεί να απευθυνθεί κανείς στη διεύθυνση Orbu Boob, Dept. MB., MaryknoU, Ν.Υ. 10646. 'Οπως είναι επόμενο, η κύρια πηγή της απελευθερωτικής θεολογίας (και πρακτικής) στις ΗΠΑ προέρχεται από τις εμπειρίες των μαύρων τόσο στην περίοδο της δουλείας όσο και μετά την κατάργησή της. Αναφέρουμε τρεις τίτλους σχετικά μ' αυτό το θέμα. 'Οποιος θέλει να προχωρήσει πιο βαθιά, μπορεί να ανατρέξει στην εκτεταμένη βιβλιογραφία που περιέχεται σ' αυτά τα έργα. "A Black Iheology of Liberation", του James Η. Cone (Lippincot, 1970), "Black Ideology: A Documentary History", των Gayraud Willmore και James H. Cone (Orbis, 1979), και "Black Religion and B l v k Radicalism", του Gayraud Willmore (Orbis, 1983). Επιπλέον, ένα σημαντικό έργο που ανατυπώθηκε πρόσφατα είναι το "Black Socialist Preacher", επιμ. Philip S. Foner (Syntheds, 1984), που παρουσιάζει τη διδασκαλία του Αιδεσιμώτατου George Washington Woodbey και του μαθητή του Αιδεσιμώτατου Geoge W. Salter Jr. Ο Fcner εξετάζει την επίδραση των σοσιαλιστικών ιδεών στη θρησκεία των μαύρων, στις αρχές του αιώνα. Η San Francisco Chronicle σημειώνει, στην παρουσίαση του βιβλίου: "'Οσοι θεωρούν τον Τζέσση Τζάκσον πρωτοπόρο ή πολύ μπροστά από την εποχή του καλά θα κάνουν να διαβάσουν τη ζωή και το έργο ενός άλλου Βαπτιστή ιεροκήρυκα, του George Wsahington Woodbey, που προηγείται κατά εκατό περίπου χρόνια." Μερικοί ακόμα τίτλοι γύρω από το θέμα "θρησκεία και αριστερά" στις ΗΠΑ είναι οι παρακάτω: "Detroit II: Iheology in the America·" επιμ. Cornel West, Garidad Gadote και Margaret Coakley, μια συλλογή άρθρων των πιο σημαντικών αριστερών Χριστιανών στη χώρα μας, που παρουσιάστηκαν σε ένα σ υ κ δ ρ ι ο το 1980 (Orbis, 1982) "Radical Religion" της ομάδας Christians for Socialism, U.S.A. (1979), μια συλλογή δοκιμίων και ντοκουμέντων σχετικά με τη συμμετοχή των Χριστιανών στο σοσιαλιστικό κίνημα στις ΗΠΑ, και "Seeda of a People's Church" επιμ. Kathleen Schultz και Linda UngeT (1981), μια συλλογή διαλέξεων γύρω από τη Χριστιανική σκέψη και πρακτική στσν τομέα της διεθνούς αλληλεγγύης και των εργατικών αγώνων. Τα δυο τελευταία έργα διατίθενται από το New York Circus, P.O. Box 37, Times Square Station, New York, N.Y. 10108, μια οικουμενική κολλεκτϊβα που εκδίδει επίσης 167.

ένα ( ι κ α χ η β ή μ ι ρ ο έντυπο μι τίτλο Liichm/Struggle, μι ειδήσεις ναι αναλύσεις των αγώνων στη Λατινική Αμερική. Τέλος, καμιά βιβλιογραφία γύρω a t ' αυτό το θέμα δεν θα ήταν χλήρης χωρίς κάποια αναφορά στα έργα που ασχολούνται με τη νεο-συντηρητική/νεο-δεξιά αντεπίθεση σης ΗΠΑ, ενάντια σ η ς ριζοσπαστικές τάσεις στις Βορειοαμερικάνιης και Λα«νοαμερικά*κες εκκλησίες. Παραθέτουμε ενδεικτικά: " H e C.I. Α. and Religion", Covert Action Information Bulletin, Winter 1083 (Washington D.C.), μια ειδική έκδοση για τη χρησιμοποίηση της θρησκείας και των θρησκευτικών θεσμών από τη C.I.A., για την επίτευξη πολιτικών σκοπών, ιδιαίτερα στην Κεντρική Αμερική, "Hie Neo-Conservative Offensive: U.S. Churches and the Ideologic *1 Struggle for Latin America'*, της Ana Maria Excuna (Orbis, 1083), που αποτελεί ένα θεωρητικό πλαίσιο για την κατανόηση των μεθόδων χρησιμοποίησης της θρησκείας από το νεο-συντηρηακό κίνημα για να κερδίσει θρησκευτική/ιδεολογική υποστήριξη για τις επεμβάσεις των ΗΠΑ στην Κεντρική Αμερική και για τη δυσφήμιση της θεολογίας της απελευθέρωσης, και "Selected Documents on the Institute on Religion and Democracy and the Νeo-Conservative Movement", έκδοση τσυ Data Center, Berkley, ένα βασικό βοήθημα για όσους θέλουν να μελετήσουν το νεοσυντηρητικό κίνημα στο χώρο της θρησκείας.

ΣΚΕΨΕΙΣ ΣΑΝ ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Μίλτος Φραγκόχσυλος Στα κείμενα αυτά καταγράφεται μια άποψη που, παρόλη την πρόσφατη αναζωογόνηση της συζήτησης γύρω από τη θρησκεία στη χ ώ ρ α μας, δεν έχει τεθεί, τουλάχιστον με την αμεσότητα και το εύρος που εμφανίζεται εδώ. Ανθρωποι της εκκλησίας, κληρικοί και λαϊκοί, αναζητούν όχι μόνο τις βαθύτερες διαστάσεις της θρησκείας, το νόημα της θρησκευτικότητας σε σχέση με την πλήρωση του ανθρώπου, αλλά, κυρίως, ένα εργαλείο για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση. Δεν είναι μια διανοητική ενασχόληση, απογοητευμένη από την πράξη, που αναζητά άλλες διεξόδους, αλλά μια προσπάθεια που πιστεύει στην άμεση πολιτική δράση. Πρόκειται για μια πορεία στράτευσης και όχι αποστράτευσης. Στράτευσης που αποδέχεται, πρωτίστως, την οριζόντια διαίρεση της κοινωνίας. Από πάνω οι πλούσιοι, από κάτω οι φ τ ω χ ο ί . Βέβαια, ένας διανοούμενος, θρεμμένος με γερές δόσεις ευρωπαϊκού πνεύματος, θα έτεινε να δει ό λ ο αυτό το κίνημα μέσα σ' ένα κάπως περιορισμένο ιστορικό πλαίσιο, σαν τις μεσαιωνικές αιρέσεις των φ τ ω χ ο ύ λ η δ ω ν του Θεού, ή στην καλύτερη περίπτωση σαν τα προχωρημένα τμήματα της Θρησκευτικής Μεταρρύθμισης (στην επανάσταση των χ ω ρ ι κ ώ ν στη Γερμανία ή στον ε μ φ ύ λ ι ο πόλεμο στην Α γ γ λ ί α ) , κινήσεις που είτε ενσωματώθηκαν, είτε συντρίφτηκαν είτε σκόρπισαν στους τέσσερις ανέμους. Και ίσως κάτι απ' όλα αυτά θα μπορούσε κάλλιστα να συμβεί και σε τούτο το κίνημα. Ωστόσο, μπορεί και να μη συμβεί. Δεν θα επικαλεστούμε κι εμείς τη μαρτυρία του Φιντέλ Κάστρο' ούτε θα σταθούμε στη σκέψη ότι το σοσιαλιστικό κήρυγμα του Χριστιανισμού και το χριστιανικό όραμα του Μαρξισμού βρίσκουν απήχηση στους πραγματικά "κολασμένους" αυτής της γης. Ί σ ω ς σε μια εποχή όπου αποβιομηχανο169.

ποιείται η καρδιά της βιομηχανικής επανάστασης, ένα κίνημα που μας θυμίζει τους "Ισσπεδωτές" του 1640 να μη μας φαίνεται και σαν η μεγάλη ελπίδα. Ό μ ω ς το σημαντικό α" ετούτες τις προσπάθειες δεν είναι η αναβίωση του αυθεντικού χριστιανικού λόγου, ή η επανανακάλυψη αξιών που έχουν από καιρό ταφεί (όπως μια προ-Κωνσταντίνεια οργάνωση και λειτουργία της εκκλησίας), ή ακόμα και ο συγκερασμός τους με το μαρξισμό, που έτσι κι αλλιώς„ ώρες-ώρες, φαντάζει αθεράπευτα αφελής. Γιατί από αυτή την άποψη τα όρια αυτών των προσπαθειών, από εδώ που στεκόμαστε, μας είναι ορατά. Ωστόσο από τους βαθύτερους στοχασμούς που συναντάμε σ' αυτά τα κείμενα γίνεται κατανοητό ότι η δυναμική αυτού του κινήματος ξεφεύγει σε μεγάλο βαθμό από τις προσλαμβάνουσες παραστάσεις μας. Το μήνυμα που μας έρχεται μέσα από αυτά τα γραπτά είναι ότι στις περιοχές που λεηλατήθηκαν με απερίγραπτη αγριότητα και εξοντώθηκαν πολιτισμικά από τους Ευρωπαίους, οι άνθρωποι που είδαν τα πάντα στον εξωτερικό και στον εσωτερικό τους κόσμο ν" ανατρέπονται, κατορθώνουν απ" ότι φαίνεται να αποδεσμευθούν από την ελληνορωμαϊκή κληρονομιά, τόσο από την άποψη της Ιδέας όσο και από την άποψη του Imperium, δίχως να καταφύγουν όμως στις κυρίαρχες "ανατολικές" φιλοσοφίες. Ξεφεύγουν απ" αυτό το πάρε-δώσε στηριζόμενοι στη δική τους, "ανείπωτη", παράδοση και εμπειρία, μια εμπειρία που ξεκινά πιο πριν κι από το αξίωμα ότι αγαπάμε τον εαυτό μας, που βρίσκεται πολύ πιο χαμηλά απ" τη θέση του Ευρωπαίου "μισθωτού σκλάβου". Το μήνυμα που μας έρχεται από αυτά τα γραπτά είναι ότι επιχειρείται μια νέα σύνθεση μέσα σ" ένα νέο πλαίσιο, που ίσως προχωρήσει πέρα από αυτά που εμείς μάθαμε να θεωρούμε αξεπέραστα. Το μήνυμα δεν είναι μια αναβίωση, μια επιστροφή, αλλά ίσως το ότι αυτοί οι άνθρωποι έχουν να πουν το πιο όμορφο που δεν έχει ειπωθεί ακόμα. Και τούτο, θα λέγαμε, φαίνεται από το ότι οι ευρωπαϊκές γλώσσες, κι ίσως πιο πολύ τα ελληνικά, αδυνατούν ή δυσκολεύονται να προφέρουν αρκετά από τα όσα οι άνθρωποι αυτοί ήδη μας λένε.

170.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος της σύνταξης θρησκβα και Αριστερά: Μια εισαγωγή του Cornd West Ο Χρισπανο-Μαρξιστικός Διάλογος της δεκαετίας του 1960 της Dorothy SoUe Χριστιανικές Κοινότητες Βάσης και το μέλλον της Λατινικής Αμερικής του Phillip Berry man Σημειώσεις για τη θεολογία της Απελευθέρωσης στην Ασία των James Ε. Pslm It Elizabeth Μ. Bounds Μια παρουσίαση της Χριστιανικής Αριστεράς στις ΗΠΑ της Kathleen Schultz Δεκαπέντε χρόνια αναβρασμού της Janet Kalven Η θεολογία της Απελευθέρωσης στη ζωή της Βίβλου του Gn Dawes. Μια θεολογία Απελευθέρωσης του Gustavo Gutierrez Το Ευαγγέλιο στο Σολεντινάμε του Ernesto Cardenal Σχετικά με τους κομμουνιστές ιερείς του Cam3ο Torres θρησκεία και Ριζοσπαστισμός στο χώρο του Μαύρου Πληθυσμού του Gayraud & Wilmore Η θεολογία και ο Απελευθερωτικός Αγώνας των Μαύρων στη Νότια Αφρική του Allan Boesak Βιβλιογραφία Σκέψεις σαν Επίλογος του Μίλτου Φραγκόπουλου

5 11 24 32 49 68 88 98 112 128 142 144 152 16S 169

ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ

τεύχος 36: Π. Σουήζυ: Γιατί στασιμότητα; — Χ. Μάγκντοφ: Σοσιαλισμός, δημοκρατία, σχεδιασμός — Π. Σουήζυ: Για την Πολωνία — I. Βαλερστάϊν: Ποιος θέλει περισσότερο ανάπτυξη; - Τζέημς Πέτρας: Οι τάξεις στην Ελλάδα — Κ. Βεργόπσυλος: Η νεοελληνική οικονομία τεύχος 37: Π. Σουήζυ: Μαρξισμός και επανάσταση — Μ. Κέννευ: Βιοτεχνολογία: ευχή ή κατάρα; — Μπ. Μάνσλοφ: Ο σοσιαλισμός στην περιφέρεια — Π. Σουήζυ: Ακούστε Κευνσιανοί — Κ. Βεργόπουλος: Η νεοελληνική οικονομία τεύχος 38: Τζέημς Πέτρας: Η βιομηχανική ανάπτυξη στον Τρίτο Κόσμο - Α. Γκ. Φρανκ: Η έκθεση Μπραντ - Α. Shaikh: Μαρξιστικές θεωρίες για την κρίση — Μπαξαντάλ, Ερβεν, Γκόρντον: Η εργατική τάξη έχει δυο φύλα τεύχος 39: Σουήζυ-Μάγκντοφ: θεωρία προσφοράς και επενδύσεις — Χ. Μαγκντοφ: Η σημασία της εργασίας — Μ. Χαραλαμπίδης: Προβλήματα μετάβασης — θ . Ζιάκας: Η σοσιαλιστική μετάβαση, (το τεύχος είναι εξαντλημένο) τεύχος 40: Ρ. Φάγκεν: θεωρίες ανάπτυξης — Ντ. Κίτσον: Η πτώση του Μάικλ Μάνλευ — Σ. Αμίν: Εθνική-κοινωνική απελευθέρωση και κρίση — θ . Ζιάκας: Ή σοσιαλιστική μετάβαση — Α. Καλλιαντζίδης: Επενδυτική δραστηριότητα στο Δήμο θεσ/νίκη τεύχος 41: Π. Σουήζυ-Χ. Μάγκντοφ: Διεθνές νομισματικό σύστημα και εθνική εξουσία — Ρ. Ροσσάντα: Από τον Μαρξ στον Μαρξ — Κ. Λάμπος: Ο ελληνικός καπιταλισμός — Λ. Ριζάς: Η διχοτόμηση μεθοδεύεται, τεύχος 42-43: Π. Σουήζυ-Χ. Μάγκντοφ: Πού πάμε; — Π. Σουήζυ: Πάνω στο σοσιαλισμό — Τζόαν Ρόμπινσον: Τα οικονομικά της καταστροφής — Τζέημς Πέτρας: Περού: καπιταλιστική δημοκρατία σε μετάβαση - Κ. Λάμπος: Ο ελληνικός καπιταλισμός — Λ. Ριζάς: Κοιτάνε αριστερά, βαδίζουν δεξιά τεύχος 44: Τζ. Μπρέχερ: Οικονομία της κρίσης και εργατικό κίνημα — R. 9iaul: Χριστιανική πίστη και κρίση της αυτοκρατορίας — Σαρλ Μπετελέμ: Η κομματική αστική τάξη εδραιώνεται — Γ. Σκλαβούνος: Περιφερειακή ανάπτυξη και τουρισμός (1) τεύχος 45: Σουήζυ-Μάγκντοφ: Οι δυο όψεις του χρέους στον Τρίτο Κόσμο — Ε. Ράππινγκ: Ο μαγικός κόσμος της τηλεόρασης — Γ. Γκάουτ: Ροκ, στυλ και ιδεολογία - Γ. Σκλαβούνος: Περιφερειακή ανάπτυξη και τουρισμός (2) — Λ. Ριζάς: Κυπριακό: το ιστορικό υπόβαθρο των τελευταίων εξελίξεων

τεύχος 46: Κλ. Ντουράντ: Προς μια θεωρία του κράτους στον σοσιαλισμό - I . Γκλός: Ο Μαρξ για την Ινδία — Ηλ. Νικολόπουλος: Τα ΜΟΠ — Δ. Μάρτος: Αστικοί συνεταιρισμοί — Γ. Σκλαβούνος: Περιφερειακή ανάπτυξη και τουρισμός (3) τεύχος 47: Π. Σουήξυ-Χ. Μάγκντοφ: Τι είναι μαρξισμός — Λ. Αμπιχτ: Λογιόλα, Λένιν και ο δρόμος προς την ελευθερία — Σ. Αμίν: Αντιφάσεις στην καπιταλιστική ανάπτυξη της Αιγύπτου — Η. Νικολόπσυλος: Ο παρ οικιακός ελληνισμός ανάμεσα στον 18ο και στις αρχές του 19ου αιώνα — Λ. Ριζάς: Κυπριακή τραγωδία: η διάσταση ανάμεσα στον κοινωνικό και στον εθνικό αγώνα τεύχος 48: Μίλιμπαντ-Μ. Λήμπμαν: Στοχασμοί για τον αντικομμσυνισμό — Π. Σουήζυ: Μετά τον καπιταλισμό τι; — Χ. Μάγκντοφ: Υπάρχουν οικονομικοί νόμοι του σοσιαλισμού; - Α. Shaikh: Κρίση και πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους — Ηλ. Νικολόπουλου: Η κεφαλαιακή συσσώρευση και η οικονομική ανάπτυξη του ελλαδικού χώρου 1774-1814 — Λ. Ριξάς: Η καπιταλιστική κρίση: η περίπτωση της Ελλάδας. Ειδικές εκδόσεις: Σαρλ Μπετελέμ: Το μεγάλο άλμα προς τα πίσω (σχετικό με τις πρόσφατες εξελίξεις στην Κίνα) (εξαντλημένο) _ _ Ρομπέρ Λινάρ: Ο Λένιν, οι αγρότες και ο Τέυλορ (μια κριτική τον σοβιετικού μοντέλου ανάπτυξης). Τζέημς Πέτρας: Ο νέος ψυχρός πόλεμος — η πολιτική του Ρήγχσν Σουήζυ, Μάγκντοφ, Ροσσάντα, Ρόμπινσον, Λέικεν, Κάρολ, Τισσιέ: Η Κίνα μετά το Μάο Διατίθενται και όλα τα προηγούμενα τεύχη