Á
1
ÒÐÈËÎÃÈß
ÃÀÌÁÓÐÃÑÊÈÉ Ñ×ÅÒ
Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ
2
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Ïî âîñøåñòâèè íà êàíäèäàòñêèé ïðåñòîë
Ïðîíîñÿòñÿ äíè â ñòðåìèòåëüíîì áåãå, Íåõâàòêà âðåìåíè, ñèë è ðóê, È âàì íå äî îòäûõà, ñíà è íåãè, Âàì âñå ðàññëàáèòüñÿ íåäîñóã. Ìû ñàìè ñåáÿ ïî âîçìîæíîñòè ëåïèì, Êòî âèõðåïîäîáåí, êòî ëàñêîâ, êàê áðèç, À âàì òàê èäåò ó÷åíàÿ ñòåïåíü È â âûñøåé ñòåïåíè îïòèìèçì. Äëÿ âàñ íåóäà÷à ñîâñåì íå áåäñòâèå, È ñëàáîñòü æåíñêàÿ – íå ïîðîê, Îñòàíüòåñü òàêîé æå âåñåëîé è æåíñòâåííîé, À óìíîé áûòü – âàì âåëåë ñàì áîã. Âàøà ñóäüáà âàøåé âîëåé ñîòêàíà, Ìûñëüþ ìÿòåæíîé, äâèæåíüåì ðóê, Çâåçäû âåùàþò, ÷òî áûòü âàì äîêòîðîì Ýòèõ äîñòîéíåéøèõ èç íàóê1. Ïóñòü ñîõðàíèòñÿ, ÷òî âàìè ñîáðàíî, Çàâèñòü è çëî ïóñòü íå ñìîòðÿò âñëåä, Ñ÷àñòüÿ, ëþáâè âàì è ñëîâà äîáðîãî, Ïîñòóïè ëåãêîé íà ìíîãî ëåò! Ã.Â. ×åðíûõ
1
 äàííîì ñëó÷àå àâòîð èìåë â âèäó ýêîíîìè÷åñêèå íàóêè.
Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ
Á
Ñåðãåé Êîçüìåíêî
Êíèãà ïåðâàÿ
ÐÓÊÎÂÎÄÑÒÂÎ ïî íàïèñàíèþ è çàùèòå ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈÉ Â Îêîëîíàó÷íàÿ êíèãà-êèò÷ äëÿ ìåäëåííîãî ÷òåíèÿ, â êîòîðîé ðàññìàòðèâàåòñÿ òåîðåòè÷åñêàÿ áàçà, èçëàãàþòñÿ îñíîâíûå íàó÷íî-ìåòîäè÷åñêèå ïîäõîäû è êëþ÷åâûå ïðèíöèïû, à òàêæå îáîñíîâûâàåòñÿ êîíöåïöèÿ, ïîëîæåííàÿ â îñíîâó ðåøåíèÿ ñåðüåçíîé íàó÷íîé çàäà÷è, ïðîñëåæèâàåòñÿ ñîäåðæàíèå äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ è ïðîöåññ îáåçëè÷èâàíèÿ ÷åëîâåêà ïóòåì âûõîëàùèâàíèÿ ïðèíöèïîâ ñ åãî ïîñëåäóþùåé âûíóæäåííîé ìèìèêðèåé. Á
Óíèâåðñèòåòñêàÿ êíèãà Ñóìû z 2007
Äåëîâûå ïåðñïåêòèâû Ñóìû z 2007
3
ÓÄÊ 4 06.06 Â ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ ÁÁÊ 88.4 Ê59
Ê59
Êîçüìåíêî, Ñåðãåé Ãàìáóðãñêèé ñ÷åò: Òðèëîãèÿ. – Êíèãà ïåðâàÿ: Ðóêîâîäñòâî ïî íàïèñàíèþ è çàùèòå äèññåðòàöèé. – Ñóìû: ÈÒÄ “Óíèâåðñèòåòñêàÿ êíèãà”: ÈÊÊ “Äåëîâûå ïåðñïåêòèâû”, 2007. – 352 ñ. ISBN 978-966-2965-01-7 (Äåëîâûå ïåðñïåêòèâû) ISBN 978-966-680-348-4 (êí. 1, Óíèâåðñèòåòñêàÿ êíèãà) Ïåðâàÿ êíèãà òðèëîãèè ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ñâîåîáðàçíûé ñàìîó÷èòåëü äëÿ ÷åëîâåêà, ðåøèâøåãî ñâÿçàòü ñâîþ æèçíü ñ íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòüþ, â òîì ÷èñëå, ïîäãîòîâèòü è çàùèòèòü äèññåðòàöèîííóþ ðàáîòó. Ïîïóëÿðèçèðóåòñÿ íàó÷íàÿ äåÿòåëüíîñòü êàê ñïåöèôè÷åñêàÿ ñôåðà èíòåðåñîâ äîâîëüíî øèðîêîãî êðóãà ëþäåé â îðèãèíàëüíîé, îò÷àñòè èðîíè÷íîé ôîðìå. Äîñòàòî÷íî äîëãèé ïóòü ê ó÷åíîé ñòåïåíè, êîòîðûé íåîáõîäèìî ïðîéòè êàæäîìó íàó÷íîìó ðàáîòíèêó è êàæäîìó ïðåïîäàâàòåëþ âûñøåé øêîëû, ïðåäñòàâëåí àâòîðîì â ôîðìå ïèñåìñîâåòîâ óìóäðåííîãî îïûòîì “íàóêîâöÿ” ñâîåìó ïîòåíöèàëüíîìó ó÷åíèêó. Ïðèâîäÿòñÿ ïðèìåðû íåîáõîäèìûõ äëÿ çàùèòû àòðèáóòîâ – ñòàòüè, àâòîðåôåðàòà äèññåðòàöèè, îòçûâîâ – êîòîðûå óâÿçàíû îáùåé íàó÷íîé ïðîáëåìàòèêîé, òî åñòü íàõîäÿòñÿ â ðàìêàõ îäíîé äèññåðòàöèè. Âñå ýòî äåëàåòñÿ âåðíî ñ ôîðìàëüíîé òî÷êè çðåíèÿ, íî îáúåêò äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ ãëàâíîãî ãåðîÿ ýòîé êíèãè ñîâåðøåííî íåîæèäàííûé – ïðîöåññû “öèíèçìåíèçàöèè” âûñøåé øêîëû. Êíèãà ïðåäíàçíà÷åíà äëÿ ñòóäåíòîâ, æåëàþùèõ ñòàòü àñïèðàíòàìè, äëÿ àñïèðàíòîâ, æåëàþùèõ ñòàòü êàíäèäàòàìè íàóê, à òàêæå äëÿ óæå ñîñòîÿâøèõñÿ íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ è ïðåïîäàâàòåëåé. Âïîëíå âåðîÿòíî, ÷òî åå ñ óäîâîëüñòâèåì ïðî÷òåò è äîêòîð íàóê, à ìîæåò, äàæå êòî-òî èç àêàäåìèêîâ.
ÁÁÊ 88.4 ISBN 978-966-2965-01-7 (Äåëîâûå ïåðñïåêòèâû) ISBN 978-966-680-348-4 (êí. 1, Óíèâåðñèòåòñêàÿ êíèãà)
© Êîçüìåíêî, Ñåðãåé, 2007 © ÎÎÎ ÈÊÊ “Äåëîâûå ïåðñïåêòèâû”, 2007 © ÎÎÎ ÈÒÄ “Óíèâåðñèòåòñêàÿ êíèãà”, 2007 © Ðèñóíêè Êîëäîâñêàÿ Þëèÿ, 2007
Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ
Ñîäåðæàíèå
Á
5
Ïîÿñíåíèÿ è ñëîâà áëàãîäàðíîñòè Ïðåäóâåäîìëåíèå
8 11
Ïèñüìà êîíñóëüòàíòà
23
Ïèñüìî 1 Ïèñüìî 2 Ïèñüìî 3 Ïèñüìî 4 Ïèñüìî 5
    Â
Ïèñüìî 6 Ïèñüìî 7 Ïèñüìî 8 Ïèñüìî 9 Ïèñüìî 10 Ïèñüìî 11 Ïèñüìî 12 Ïèñüìî 13 Ïèñüìî 14 Ïèñüìî 15 Ïèñüìî 16 Ïèñüìî 17 Ïèñüìî 18 Ïèñüìî 19 Ïèñüìî 20 Ïèñüìî 21 Ïèñüìî 22 Ïèñüìî 23 Ïèñüìî 24 Ïèñüìî 25
                   Â
Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ À òû êòî òàêîé? È çà÷åì òåáå ýòî íàäî? Ñòåïåíè è çâàíèÿ Ïðåïîäàâàòåëè-ñòàæåðû… ïðîôåññîðà è âóçû Àêàäåìèêè è ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû Òâîå âûñøåå îáðàçîâàíèå Äèññåðòàöèÿ Ñàìîìó èëè çà äåíüãè? Ñðîêè îñòåïåíåíèÿ Ôîðìàëèçàöèÿ ïðîöåññà Àñïèðàíò èëè ñîèñêàòåëü? Ñïåöèàëüíîñòü Âñòóïèòåëüíûå ýêçàìåíû â àñïèðàíòóðó Íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü Òåìà äèññåðòàöèè Ñ ÷åãî íà÷èíàòü ïèñàòü äèññåðòàöèþ? Íàó÷íûå ðåçóëüòàòû Ðóêîïèñü Ïðîáëåìû ïëàãèàòà Àâòîðåôåðàò Íàó÷íàÿ øêîëà Êîëëåãè Ïóáëèêàöèè Íàó÷íûå æóðíàëû
24 42 47 55 73 77 96 98 102 110 115 121 126 130 133 143 146 148 152 159 168 172 175 178 186
6
Ïèñüìî 26 ÂÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Íàó÷íûå êîíôåðåíöèè  ÏÈÑÜÌÀ Ïèñüìî 27  Êàíäèäàòñêèå ýêçàìåíû Ïèñüìî 28  Ïðåäçàùèòà Ïèñüìî 29  Ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò Ïèñüìî 30  Ïðåäñåäàòåëü Ñîâåòà Ïèñüìî 31  ×ëåíû ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà Ïèñüìî 32  Ýêñïåðòíîå çàêëþ÷åíèå Ïèñüìî 33  Âåäóùàÿ îðãàíèçàöèÿ Ïèñüìî 34  Îòçûâû íà àâòîðåôåðàò Ïèñüìî 35  Îïïîíåíòû Ïèñüìî 36  Êâîðóì Ïèñüìî 37  Ïðîöåäóðà çàùèòû Ïèñüìî 38  Äîêëàä Ïèñüìî 39  Îòâåòû íà âîïðîñû Ïèñüìî 40  Ñ÷åòíàÿ êîìèññèÿ Ïèñüìî 41  Âûñøàÿ àòòåñòàöèîííàÿ êîìèññèÿ (ÂÀÊ) Ïèñüìî 42  Äîêóìåíòû â ÂÀÊ Ïèñüìî 43  Ïðîöåäóðà óòâåðæäåíèÿ Ïèñüìî 44  Ýêñïåðòíûé ñîâåò ÂÀÊà Ïèñüìî 45  Àíîíèìêè è ïðî÷èå êëÿóçû Ïèñüìî 46  Òåáÿ âûçâàëè â ÂÀÊ Ïèñüìî 47  Ôîðñ-ìàæîðû Ïèñüìî 48  Îøèáêè Ïèñüìî 49  Åñëè òû æåíùèíà… Ïèñüìî 50  Áëèçêèå ëþäè Ïèñüìî 51  Çàáëóæäåíèÿ Ïèñüìî 52  ×òî äàëüøå?
Îòäåëüíûå äîêóìåíòû èç àòòåñòàöèîííîãî äåëà Ïðèòâîðíèêîâà Ôàðèñåÿ Ïëàãèàòîâè÷à, ñîèñêàòåëÿ ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà öèíè÷íûõ íàóê  Ïàñïîðò ñïåöèàëüíîñòè 06.00.06. – Öèíèçìåíèçàöèÿ óïðàâëåíèÿ â îðãàíèçàöèÿõ
 Òåçèñû äîêëàäà Ïðèòâîðíèêîâà Ô.Ï.  Íàó÷íàÿ ñòàòüÿ
Êîìïëåîíà Â.È., Ïðèòâîðíèêîâà Ô.Ï. Â Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè Ïðèòâîðíèêîâà Ô.Ï.
188 192 195 198 201 203 206 208 209 212 220 222 227 229 231 232 240 242 243 246 248 251 254 255 261 264 269
273 274 275 277 281
Ïðèòâîðíèêîâà Ô.Ï. Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ  Îòçûâ íà àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè Îòçûâ îôèöèàëüíîãî îïïîíåíòà Â
Çëàÿ èðîíèÿ îêîëîíàó÷íîé æèçíè  Ñïåöèàëèçèðîâàííûé íàóêîïðîñâåòèòåëüñêèé òåðìèíîèðîíîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü
 Öèíèèçìû Äàëåå óæå áåç øóòîê î êîäåêñå ÷åñòè íàó÷íîãî ðàáîòíèêà  Ðåêîìåíäàöèè ïî äîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêå íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé, ðàçðàáîòàííûå Áðèòàíñêèì Êîìèòåòîì ïî ýòèêå íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé (ñ íåçíà÷èòåëüíûìè èñïðàâëåíèÿìè îáùåãî õàðàêòåðà)  Äåêëàðàöèÿ àêàäåìè÷åñêîé ñâîáîäû (ïðàâà ÷åëîâåêà â íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè)  Êîäåêñ ÷åñòè íàó÷íîãî ðàáîòíèêà1 (ðàçðàáîòàí ïîëüñêèìè ó÷åíûìè)
1
Ä. Ðàáóíñêèé, ãëàâíûé ðåäàêòîð æóðíàëà Progress in Physics.
Á309 311
315 316 321
323
324 334 343
7
8
Â
Â
Ïîÿñíåíèÿ è ñëîâà áëàãîäàðíîñòè Ïðåäóâåäîìëåíèå
Ïîÿñíåíèÿ è ñëîâà áëàãîäàðíîñòè
Àâòîð êíèãè
Åñòü ìíåíèå, ÷òî ýòî îäèí èç òåõ, êò, êàíäèäàòîì è äàæå äîêòîðîì íàóê óæå ñòàë, è äîâîëüíî äàâíî. Àâòîð èäåè Òîò æå ñàìûé, ÷òî è àâòîð êíèãè, íî íå îäèí, à ñ ñîàâòîðàìè, êîòîðûå îá ýòîì âîâñå íå ïîäîçðåâàþò è êîòîðûõ íàñòîëüêî ìíîãî, ÷òî çäåñü âïîëíå ðàçóìíî è ýòè÷íî èõ âîâñå íå óïîìèíàòü. Ïîëó÷åííûå Íè îäíèì ó÷åíûì ñîâåòîì âóçîâ èëè íàó÷íûõ ó÷ðåæðåêîìåíäàöèè äåíèé ñòðàíû ýòà êíèãà ê ïóáëèêàöèè íå ðåêîìåíäîâàëàñü. Áîëåå òîãî, îíà íàñòîé÷èâî ê èçäàíèþ íå ðåêîìåíäîâàëàñü íå òîëüêî ñîâåòàìè, íî è äðóçüÿìè. Íèêîãäà è íèêàêîé îðãàíèçàöèåé íå ïðèñâàèâàëñÿ ýòîé êíèãå ãðèô ñ ðåêîìåíäàöèåé î åå èñïîëüçîâàíèè â êà÷åñòâå ó÷åáíîãî ïîñîáèÿ èëè ó÷åáíèêà. Ñïðàâåäëèâîñòè ðàäè ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî õîäàòàéñòâî îá îíîé ïåðåä ñîîòâåòñòâóþùèìè îðãàíàìè áûëî áû ïîëíûì áåçóìèåì, à ïîñåìó àâòîð î ïîëó÷åíèè ãðèôà è íå ïðîñèë. Ðåöåíçèè Íè îäíèì âûäàþùèìñÿ ó÷åíûì (è íåâûäàþùèìñÿ òîæå) îôèöèàëüíî ýòà êíèãà íå ðåöåíçèðîâàëàñü, õîòÿ, îïÿòü æå ñïðàâåäëèâîñòè ðàäè, ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî ïðîñòî òàê ìíîãèìè ÷èòàëàñü, à èõ ñîâåòû ó÷èòûâàëèñü. Ïðàâäèâîñòü Íè îäèí èç ôàêòîâ, èçëîæåííûõ â ýòîé êíèãå, íå èìåë ìåñòà â äåéñòâèòåëüíîñòè. Àáñîëþòíî âñå îíè ÿâëÿþòñÿ íàäóìàííûìè, à äåéñòâóþùèå ëèöà âûäóìàííûìè, ÷òî, âïðî÷åì, íå ãàðàíòèðóåò èõ íåðåàëüíîñòè. Ïðè âñåì ïðè ýòîì àâòîð ïî÷åìó-òî óòâåðæäàåò, ÷òî àáñîëþòíî âñå ýòî íå òîëüêî ìîãëî èìåòü ìåñòî, íî è èìåëî. Ïðîòîòèïû Âñå ñîâïàäåíèÿ, åñëè êòî-òî, íå äàé Áîã, èõ îáíàðóæèò (à âåäü êòî-òî, ÷åðò âîçüìè, îáÿçàòåëüíî îáíàðóæèò), ÿâëÿþòñÿ ÷èñòîé ñëó÷àéíîñòüþ, â êîòîðîé àâòîð íèñêîëüêî íå âèíîâàò. Àâòîðñêîå Íèêàêèå ïåðåïå÷àòêè è êîïèè ñ ýòîé êíèãè èëè îòäåëüïðàâî íûõ åå ÷àñòåé àâòîðîì íå ðàçðåøàëèñü, ÷òî íå ÿâëÿåòñÿ îñíîâàíèåì äëÿ çàïðåùåíèÿ óêàçàííûõ äåéñòâèé. Âîçíèêíåò æåëàíèå – ïîëüçóéòåñü, èáî, êàê âû óâèäèòå èç
Ïîÿñíåíèÿ è ñëîâà áëàãîäàðíîñòè Ïðåäóâåäîìëåíèå
Íàçíà÷åíèå
Îæèäàíèÿ àâòîðà
Îïàñåíèÿ àâòîðà
Ïîñâÿùåíèå è áëàãîäàðíîñòü
Á
9
åå òåêñòà, ïëàãèàò ïëàãèàòó ðîçíü, à êîìïèëÿöèÿ ïëàãèàòó – òåì áîëåå. Êíèãà ÿâëÿåòñÿ ó÷åáíûì ïîñîáèåì äëÿ íà÷èíàþùåãî íàó÷íîãî ðàáîòíèêà, ò.å. äëÿ ïîòåíöèàëüíîãî êàíäèäàòà íàóê, íî ìîæåò îêàçàòüñÿ âåñüìà ïîëåçíîé è äëÿ áûâàëîãî èññëåäîâàòåëÿ è ïðåïîäàâàòåëÿ, â îñîáåííîñòè åñëè îí ïðåäàñòñÿ âîñïîìèíàíèÿì è ðàçìûøëåíèÿì. Íàéäåò îíà (àâòîð íà ýòî íàäååòñÿ) ñâîåãî ÷èòàòåëÿ è ñðåäè òåõ, êòî íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòüþ íå çàíèìàëñÿ è íå ñîáèðàåòñÿ. Àâòîð âòàéíå íàäååòñÿ èçäàòü êíèãó áîëüøóùèì òèðàæîì è âåñü åãî ðàñïðîñòðàíèòü â êðàò÷àéøèå ñðîêè. Êðîìå òîãî, îí î÷åíü íàäååòñÿ íå èñïîðòèòü îòíîøåíèé ñ êîëëåãàìè. Àâòîð òàêæå âòàéíå íàäååòñÿ ïîëó÷èòü áëàãîäàðíîñòü Âûñøåé àòòåñòàöèîííîé êîìèññèè çà ïðàêòè÷åñêè áåñïëàòíûé ëèêáåç ïî ïîäãîòîâêå îãðîìíîé ìàññû ñîèñêàòåëåé íàó÷íîé ñòåïåíè ê ïðîöåäóðå çàùèòû äèññåðòàöèè, êîòîðûé åñëè è ïðîòèâîðå÷èò â ÷åì-òî íîðìàòèâíîé áàçå, òî ïî íå î÷åíü ïðèíöèïèàëüíûì âîïðîñàì. Õîòÿ áîëüøå, íåæåëè íà áëàãîäàðíîñòü îò ÂÀÊà, àâòîð íàäååòñÿ íà òî, ÷òî äëÿ ÂÀÊà ïîÿâëåíèå äàííîé êíèãè îñòàíåòñÿ íåçàìå÷åííûì. Àâòîð òàêæå íàäååòñÿ, ÷òî òîëüêî íà ýòîé êíèãå îí íå îñòàíîâèòñÿ, èáî åãî çàõëåñòûâàåò æåëàíèå âî âñåé êðàñå è áåç ïðèêðàñ ïðîäåìîíñòðèðîâàòü ïðîöåññ çàùèòû äèññåðòàöèè, à åùå áîëåå – ïîñëåçàùèòíûé áàíêåò. À âäðóã âñå îæèäàíèÿ îêàæóòñÿ íàïðàñíûìè è êíèãà ïðèíåñåò òîëüêî ðàçî÷àðîâàíèå? Õîòÿ çäåñü àâòîð ëóêàâèò, èáî óæå îò ñàìîãî ïðîöåññà åå ïîäãîòîâêè îí ïîëó÷èë ìàññó óäîâîëüñòâèÿ. Ýòà êíèãà ïîñâÿùàåòñÿ êîíêðåòíîìó Öèíèêó, íåâîëüíî âäîõíîâèâøåìó àâòîðà âíà÷àëå íà íåñàíêöèîíèðîâàííûå äåéñòâèÿ, çàòåì íà àáñîëþòíî íåïðèåìëåìîå ïðîòèâîäåéñòâèå è âïîñëåäñòâèè íà ñîâåðøåííî íåïîçâîëèòåëüíóþ ïèñàíèíó. Ïîýòîìó àâòîð õîòåë áû âûðàçèòü áëàãîäàðíîñòü Ñóäüáå çà òî, ÷òî ýòîò ÷åëîâåê âñòðåòèëñÿ â åãî æèçíè.
10
Â
Ïîÿñíåíèÿ è ñëîâà áëàãîäàðíîñòè Ïðåäóâåäîìëåíèå
Ñëîâà ïðèçíàòåëüíîñòè
Ýòà êíèãà ïîÿâèëàñü íà ñâåò ïîòîìó, ÷òî åå àâòîðó ïî æèçíè âñòðå÷àëîñü î÷åíü ìíîãî õîðîøèõ ëþäåé, ÷àñòü èç êîòîðûõ îêàçàëàñü ê òîìó æå åùå è Ó÷èòåëÿìè. Àâòîð õîòåë áû âûðàçèòü èì ïðèçíàòåëüíîñòü. Ñïàñèáî Ó÷èòåëÿì â íàóêå è çà íàóêó ïî æèçíè. Ñëîâà Ýòà êíèãà ïîÿâèëàñü íà ñâåò òàêæå áëàãîäàðÿ ñåìüå àâåùå áîëüøåé òîðà, êîòîðàÿ íå èç îêîïîâ ïîääåðæèâàëà åãî â ïîòîêå ïðèçíàòåëü- âñåîáùåé öèíèçìåíèçàöèè, à øëà â àòàêó, à íåêîòîðûå íîñòè ïðè ýòîì äàæå áðîñàëèñü íà àìáðàçóðó. Öèòàòû Èñïîëüçîâàëèñü èç ñàìûõ ðàçíûõ èñòî÷íèêîâ, çà÷àñè ïðèìåðû òóþ íåïðîâåðåííûõ è çàâåäîìî íåïðàâäèâûõ. Ãäå ýòî áûëî âîçìîæíî, íà ýòè èñòî÷íèêè äåëàëèñü ññûëêè, õîòÿ çà÷àñòóþ îíè è âûãëÿäÿò êàê èíîðîäíîå òåëî. Ìíîãèå ïðèìåðû áûëè ïîäñêàçàíû àâòîðó åãî êîëëåãàìè. Ñõåìû Ïðàêòè÷åñêè âñå ñõåìû, èñïîëüçóåìûå â êíèãå, – ýòî ïëîä ñîáñòâåííûõ èçìûøëåíèé àâòîðà, ïîýòîìó íå ñóäèòå ñòðîãî, à åñëè ÷òî-òî íå òàê, òî ïðîñòèòå Áîãà ðàäè. ÊëàññèôèÏðåäëîæåííûå â êíèãå êëàññèôèêàöèè – ðåçóëüòàò ðàçêàöèè ìûøëåíèé, îñíîâàííûõ íà ñîáñòâåííîì, è ïîòîìó ñóáúåêòèâíîì, æèçíåííîì îïûòå àâòîðà. Îïÿòü æå, íå ñóäèòå ñòðîãî.
Ïðåäóâåäîìëåíèå
Â
Á
11
Ïðåäóâåäîìëåíèå
×èòàòåëü!!!!!! À-ó-ó-ó-ó-ó… Òû ãäå? Ìîãó ïîñïîðèòü, ÷òî, íåñìîòðÿ íà òî ÷òî òû – ×ÈÒÀÒÅËÜ, êàê áû òû íè ñòàðàëñÿ, ÷èòàåøü òû íå âñå. À åñëè è î÷åíü ìíîãî, òî óæ ïðåäèñëîâèÿ (ÿ â ýòîì àáñîëþòíî óâåðåí) òû íå ÷èòàåøü òî÷íî. Ñêàçàòü ïî ïðàâäå, ÿ è ñàì èõ íå ÷èòàþ. Íî, îïÿòü åñëè ñêàçàòü ïî ñàìîé ÷òî íè íà åñòü ïðàâäå, áûâàþò è ðåäêèå èñêëþ÷åíèÿ, êîãäà îíè, ýòè ñàìûå ïðåäèñëîâèÿ, íå òîëüêî ÷èòàþòñÿ, íî è ïåðå÷èòûâàþòñÿ. Íàïðèìåð: “Äëÿ íà÷àëà, äëÿ ïóùåé ÷åñòíîñòè, äëÿ íåïðîôåññèîíàëüíîé èñêðåííîñòè – íàäî ïðèçíàòüñÿ, ÷òî ïåñ åãî çíàåò, çà÷åì è äëÿ êîãî ïðåäèñëîâèÿ ïèøóòñÿ”. Íó êàê, óçíàåøü? Óçíàåøü, óçíàåøü… À äàëåå: “Íó, åñëè íà òî ïîøëî, ÿ åãî íå ïèøó, à, âûðàæàÿñü ïðîôåññèîíàëüíî, êîå-êàê ìîäåëèðóþ ñïèðàëüíóþ êîìïîçèöèþ ïîýìû – íà êîãî, ÷òî íàçûâàåòñÿ, òîò æå Áîã ïîøëåò, íà òîãî è ìîäåëèðóþ”? Êîíå÷íî! Ýòî îí, íåçàáâåííûé Âåíå÷êà Åðîôååâ ñî ñâîåé ïîýìîé “Ìîñêâà – Ïåòóøêè”. À âîò íà êîãî “ìîäåëèðóþ ñïèðàëüíóþ êîìïîçèöèþ” ÿ, òåáå, óâàæàåìûé ÷èòàòåëü, äîëæíî áûòü óæå ïîíÿòíî. Íà òåáÿ, ìèëûé, íà òåáÿ, äîðîãîé, ñîáñòâåííî è ìîäåëèðóþ. Ïî÷åìó èìåííî íà òåáÿ? Äà ïîòîìó, ÷òî ÷òî-òî æå òåáÿ óæå ïðèâëåêëî â ýòîé êíèãå: òî ëè åå âíåøíåå îôîðìëåíèå; òî ëè, íàäåþñü, íåîæèäàííàÿ ïîäà÷à äîâîëüíî ñòàíäàðòíîãî ìàòåðèàëà; òî ëè íàäåæäà íàéòè îòâåòû íà íåêîòîðûå âîïðîñû ïî ïðåäñòîÿùåé (âîçìîæíîé) çàùèòå äèññåðòàöèè; òî ëè æåëàíèå âñïîìíèòü ñâîþ çàùèòó è ñðàâíèòü ñâîè ìó÷åíèÿ ñ ïðîáëåìàìè òàêèõ æå ñóìàñøåäøèõ, êàê è òû; òî ëè åùå ÷òî-òî. Âîò ïîòîìó-òî íà òåáÿ è ìîäåëèðóþ. Íà äðóãèõ-òî íå ïîëó÷èëîñü. Äðóãèå-òî íà îáëîæêó íå ïðåëüñòèëèñü, è òåìà äðóãèõ íå çàèíòåðåñîâàëà. Ñàìî ñîáîé ðàçóìååòñÿ, ÷òî òû ìîæåøü ðàçîáèäåòüñÿ íà ìåíÿ çà íåñàíêöèîíèðîâàííîå ìîäåëèðîâàíèå è çàáðîñèòü êíèãó êóäà ïîäàëüøå, íåñìîòðÿ íà ðåêîìåíäàöèþ êîëëåãè è ïîòðà÷åííûå äåíåæêè, íî ÿ òåáÿ ïðîøó: çàáðîñèòü, çàáðîñü, íî áåñïîâîðîòíî íå âûáðàñûâàé, àâîñü ñî âðåìåíåì è ïðèäåò ñîîòâåòñòâóþùåå íàñòðîåíèå, âîçüìåøüñÿ òû çà íåå ñíîâà è ÷òî-òî áîëåå-ìåíåå èíòåðåñíîå äà è ïî÷åðïíåøü.
12
Â
Ïðåäóâåäîìëåíèå
Òàê âîò, î ïðåäèñëîâèè. Âîîáùå-òî îíî îáû÷íî ïèøåòñÿ äëÿ òîãî, ÷òîáû îáåñïå÷èòü áîëåå âåðíîå âîñïðèÿòèå è ïîíèìàíèå êíèãè. À â ñâÿçè ñ òåì, ÷òî ýòî íåïðîñòî (âîñïðèÿòèå ñ ïîíèìàíèåì îáåñïå÷èòü), òî ðåøèë è ÿ íàïèñàòü êàêîå-íèêàêîå ïðåäèñëîâèå, íî íà âñÿêèé ñëó÷àé íàçâàòü åãî íåñêîëüêî ïî-èíîìó – Ïðåäóâåäîìëåíèå. Ýòî, ñîãëàñèñü, íåñòàíäàðòíî. Ê òîìó æå îñòàåòñÿ íåïîíÿòíûì åãî êîíêðåòíîå ñîäåðæàíèå, ÷òî îïÿòü æå ìîæåò òåáÿ çàèíòðèãîâàòü-çàèíòåðåñîâàòü. Îíî êîíå÷íî, ìîæíî áûëî áû îáîéòèñü è áåç ýòîãî ñàìîãî ïðåäèñëîâèÿ-ïðåäóâåäîìëåíèÿ. Íî, ñêàæè ìíå, ëþáåçíûé íàø ÷èòàòåëü, ñ ÷åãî æå òîãäà íà÷èíàòü? Âîò åñëè áû ýòî áûëî òîëüêî ïîâåñòâîâàíèå î ïðîöåäóðå çàùèòû äèññåðòàöèè, òî ïðåäèñëîâèå áûëî áû àáñîëþòíî íè ê ÷åìó, âçÿë ñåáå ñòåíîãðàììó è ÷èòàé íà çäîðîâüå. Íî ÿ-òî õî÷ó íàïèñàòü íå òîëüêî î çàùèòå, íî è î òîì, ÷òî äî è ïîñëå. À òóò óæå íå âñå òàê ïðîñòî. Ñ ÷åãî æå íà÷èíàòü, êîãäà óæå òàê ñëîæèëîñü, ÷òî ïðàêòè÷åñêè íè îäíî èç ó÷ðåæäåíèé (êðîìå Îäíîãî, òîãî ñàìîãî, îò âîñïîìèíàíèÿ î êîòîðîì ó ìíîãèõ ñâèäåòåëåé ïîñòðîåíèÿ ñîöèàëèçìà ñîñåò ïîä ëîæå÷êîé) íå äîøëî â ñâîåé äåÿòåëüíîñòè äî ñòîëü ïðîãðåññèâíîé è, ÿ áû äàæå ñêàçàë, èííîâàöèîííîé èäåè îá îáÿçàòåëüíîì ñòåíîãðàôèðîâàíèè ïðåäçàùèòíûõ äèñêóññèé èëè ïîñëåçàùèòíûõ áàíêåòîâ. À îòëè÷íåéøèé áûë áû ìàòåðèàë äëÿ íà÷èíàþùåãî ñëóæèòåëÿ Íàóêè. Îò ìíîãèõ ðîêîâûõ îøèáîê óáåðåã áû ýòîò ìàòåðèàë ýòîãî ñëóæèòåëÿ, âîçîìíèâøåãî, áóäòî óõâàòèë îí, â÷åðàøíèé àñïèðàíò èëè ñîèñêàòåëü, Ãîñïîäà Áîãà çà áîðîäó, áóäòî ñòàë îí óæå Ó÷åíûì è Êîëëåãîé. Îòëè÷íåéøåå áûëî áû, ÿ âàì ñêàæó, ïîñîáèå æèòåéñêîé ìóäðîñòè è èëëþñòðàöèÿ æèòåéñêîé ãëóïîñòè. Òàê ÷òî, â óñëîâèÿõ îòñóòñòâèÿ ñòåíîãðàìì äîçàùèòíûõ äèñêóññèé è ïîñëåçàùèòíûõ ìûñëåèñïóñêàíèé, îòñóòñòâèå ïðåäèñëîâèÿ ïîñòàâèëî áû íàñ â âåñüìà çàòðóäíèòåëüíîå ïîëîæåíèå. Èáî êàê æå òîãäà îáúÿñíèòü, îò ÷üåãî èìåíè è ïî ÷üåìó ïîðó÷åíèþ èäåò ïîâåñòâîâàíèå, ãäå è êîãäà ðàçâèâàþòñÿ îïèñûâàåìûå ñîáûòèÿ? Âîò òàêèå äåëà. È ðàç óæ ïðåäèñëîâèå ó íàñ åñòü, òî, èçâèíè, óâàæàåìûé ÷èòàòåëü, îáúÿñíÿþ. Âåðíåå, ïðåäóâåäîìëÿÿ, ïîÿñíÿþ ñëåäóþùåå… Èçâèíè, ÷òî-òî ÿ çàïóòàëñÿ. Íåïðîñòîå ýòî äåëî – ïðåäèñëîâèÿ ïèñàòü. Äà è âîîáùå õîòü ÷òî-òî ïèñàòü. Äîâîëüíî ìó÷èòåëüíûé ýòî ïðîöåññ. Ñîãëàñèñü… Äà ÷òî òàì ïèñàòü… Âñå, àáñîëþòíî âñå â ýòîì ìèðå ðîæäàåòñÿ â ìóêàõ, à ìíîãîå â íèõ è ïðîäîëæàåòñÿ è, ïðîñòè âåëèêîäóøíî, â íèõ æå è çàêàí÷èâàåòñÿ. È ýòî íåïðåëîæíîå æèòåéñêîå ïðàâèëî. Íå âåðèøü? À çðÿ. Áåç ñîìíåíèÿ – ïðàâèëî! È ýòî î÷åíü äàæå ïðîñòî ïîäòâåðæäàåòñÿ ñîîòâåòñòâóþùèìè ïðèìåðàìè è ôàêòàìè, à äëÿ
Ïðåäóâåäîìëåíèå
Á
13
ïóùåé óáåäèòåëüíîñòè è äîñòîâåðíîñòè – ïàðî÷êîé-äðóãîé èñêëþ÷åíèé. Ðîæäåíèå ÷åëîâåêà, ïåðâàÿ ñòðàíèöà ðîìàíà, óòðî ñ ïîõìåëüÿ, æåíèòüáà, êàðüåðà… Ñïëîøíûå ìóêè. Ïðà-âè-ëî! À âîò ÷òî êàñàåòñÿ èñêëþ÷åíèé, òî íàñ÷åò íèõ ýòî óæ òû ñàì, ÷èòàòåëü, íàïðÿãèñü, åñëè åñòü æåëàíèå. À ÿ ïðîäîëæó î ïðàâèëàõ… Âîò, ê ïðèìåðó, êàðüåðà. Íå áóäåì çàìàõèâàòüñÿ íà ïðîöåññ, òàê ñêàçàòü, ñàìîðåàëèçàöèè âðà÷à, ñòðîèòåëÿ èëè ñòàëåâàðà. Íàì êóäà áëèæå òî, êàê ýòî ïðîèñõîäèò ñ íàó÷íûì ðàáîòíèêîì… Âîò ÷òî íàì èíòåðåñíî… Âîò ãäå êîïíóòü õî÷åòñÿ… Ñêàæó ñðàçó è áåç îáèíÿêîâ: – Îõ, è íå çàâèäóþ ÿ òîìó ÷åëîâåêó, êîòîðûé, òî ëè ïî ñâîåìó óñòðåìëåíèþ, òî ëè â ñèëó îïðåäåëåííûõ îáñòîÿòåëüñòâ, òî ëè ïî âîëå ðîäèòåëåé, à ìîæåò (òñ-ñ-ñ…) è áëàãîäàðÿ áîæüåìó ïðîìûñëó, áðîñèëñÿ â ïó÷èíó íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè. Ïóñòü ïðîñòÿò ìåíÿ òå, êòî ðåøèëñÿ íà ñòîëü áåçðàññóäíûé (è äàæå, ÿ áû ñêàçàë, áåçóìíûé) øàã èñêëþ÷èòåëüíî èç-çà ïûòëèâîñòè óìà è ëþáâè ê îòêðûòèÿì èëè èç-çà æåëàíèÿ ñïàñòè ìèð, íî áîëüøèíñòâî ñäåëàëè ýòî ñ ãîðàçäî áîëåå ìåðêàíòèëüíîé öåëüþ – ñòàòü Êàíäèäàòîì Íàóê. Çàìåòüòå, èìåííî Êàíäèäàòîì Íàóê. Ñ çàãëàâíîé – íå ïî òðåáîâàíèþ îðôîãðàôèè, à èç-çà ñòàòóñà. Áåç óêàçàíèÿ îáëàñòè çíàíèé – ïîòîìó ÷òî ýòî èíòåðåñóåò íå âñåõ è, ñëåäîâàòåëüíî, íå èìååò îïðåäåëÿþùåãî çíà÷åíèÿ. Íå ñî÷òè ìåíÿ ÷èòàòåëü ïîëèãëîòîì, íî âåäü êàê ìåòêî îá ýòîé ñàìîé äèññåðòàöèè ïèñàë êàíàäñêèé ïèñàòåëü Ñòèâåí Ëèêîê: “Çíà÷åíèå ýòîé ó÷åíîé ñòåïåíè â òîì, ÷òî ïîëó÷àþùèé åå ýêçàìåíóåòñÿ ïîñëåäíèé ðàç â æèçíè è ïðèçíàåòñÿ äîñòèãøèì ñîâåðøåíñòâà”. Çàìåòü, íå áåç èðîíèè ïèñàë. Ó÷òè, äà è íå âîçîìíèøü ñåáÿ ïðåæäåâðåìåííî Ó÷åíûì è Êîëëåãîé. Âîò è ãåðîé íàøåãî ïîâåñòâîâàíèÿ, íàøåé, ñ ïîçâîëåíèÿ ñêàçàòü, òðèëîãèè, Ïðèòâîðíèêîâ Ôàðèñåé Ïëàãèàòîâè÷, îêàçàëñÿ íà ýòîì òåðíèñòîì ïóòè. Äà êàêîé îí, íà ôèã, ãåðîé? Òàê ïðîñòî. Îäèí èç òûñÿ÷ êàðàáêàþùèõñÿ ê æåëàåìîé öåëè. – Íî îò÷åãî æå òîãäà èìåííî îí îêàçàëñÿ â öåíòðå îïèñûâàåìûõ ñîáûòèé? – ñïðîñèò ÷èòàòåëü. – Îò÷åãî èìåííî åìó òàêîå óäîâîëüñòâèå? Äà âñåãî ëèøü ïî ïðèõîòè àâòîðà è ïî ñòå÷åíèþ îáñòîÿòåëüñòâ! Íàäî æå áûëî êîãî-òî âûáðàòü, âîò ìû åãî è âçÿëè, âûáðàëè, òàê ñêàçàòü. À åñëè óæ ãðîìêî, âî âñåóñëûøàíèå ñêàçàòü, ïî ïðàâäå ñêàçàòü, òàê è íå áûëî åãî âîâñå, ýòîãî Ïðèòâîðíèêîâà. Íó íå òî ÷òîá óæ ñîâñåì íå
14
Â
Ïðåäóâåäîìëåíèå
áûëî.  íåêîòîðîé ñòåïåíè îí, êîíå÷íî, áûë, ïðîâîäèë êàêèå-òî èññëåäîâàíèÿ, ïðèñóòñòâîâàë íà êîíôåðåíöèÿõ è çàñåäàíèÿõ è äàæå íåìíîãî ïèñàë äèññåðòàöèþ. Âñå ýòî îí, êîíå÷íî, äåëàë, íî äåëàë êàê áû ïî ÷àñòÿì. À âîò â ñóììå, ò.å. ïîëíîñòüþ, åãî íå áûëî. Îäíà, î÷åíü ìàëàÿ, åãî ÷àñòü äåëàëà ýòî, îêàçàâøèñü â ñîèñêàòåëå ó÷åíîé ñòåïåíè Ïëóòîâå, äðóãàÿ – íå ïîñòåñíÿëàñü ïðîèçâåñòè ýòî ñîâìåñòíî ñ ñîèñêàòåëåì Øóòîâûì, òðåòüÿ – áûëà âîñïðîèçâåäåíà Íàãëîâûì, ÷åòâåðòàÿ – Àâàíòþðîâûì, ïÿòàÿ – Ëèöåìåðîâûì, øåñòàÿ – åùå êåì-òî èëè â êîì-òî. Íå áûëî-òî åãî, Ïðèòâîðíèêîâà, ìîæåò, è íå áûëî, íî â ìóêàõ îí ïðåáûâàë, è â âåñüìà ñåðüåçíûõ, íàäî äîëîæèòü, ìóêàõ. Ïðåáûâàë äî òåõ ïîð, ïîêà â îäèí ïðåêðàñíûé ìîìåíò íå îêàçàëñÿ ïåðåä ñàìûì ñâîèì ìó÷èòåëüíûì èñïûòàíèåì, à èìåííî íà ïîðîãå çàëà çàñåäàíèé ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà ïî çàùèòå êàíäèäàòñêèõ äèññåðòàöèé, è îí òóäà íå ïðîñòî ïîñìîòðåòü ïðèøåë, à ïîòîìó ÷òî èç-çà íåãî, âîîáùå-òî, âñå òàì è ñîáðàëèñü. Ãîâîðÿ ïî-ïðîñòîìó, îêàçàëñÿ îí, ìèëåíüêèé, ïåðåä äâóìÿ ÷àñàìè ïîçîðà è â äâóõ ÷àñàõ îò âîæäåëåííîé ó÷åíîé ñòåïåíè. Ñòîèò è, êàê âîäèòñÿ, âîëíóåòñÿ. È âîò ñåé÷àñ ïîñëåäóåò îòñ÷åò. À ïîêà ýòîò îòñ÷åò íå íà÷àëñÿ, ó íàñ ñ âàìè åñòü âîçìîæíîñòü â îáùèõ ÷åðòàõ ïðîñëåäèòü, òàê ñêàçàòü, ðàçâèòèå è ñòàíîâëåíèå ýòîãî, ñ ïîçâîëåíèÿ ñêàçàòü, íàó÷íîãî ðàáîòíèêà. Èòàê! Êàê ïðèçûâàë íåáåçûçâåñòíûé àâòîð, òîæå ñòîÿ, íî íå ïåðåä äâåðüþ çàëà çàñåäàíèé ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà, à íà ïîðîãå ïÿòèäåñÿòîé êâàðòèðû: “Çà ìíîé, ÷èòàòåëü!”. Íå ïóãàéñÿ. Íèêòî íå çàñòàâèò òåáÿ ïðèêëàäûâàòüñÿ ê êîëåíêå èëè, ÷åãî åùå õóæå, ïðèíèìàòü áåñêîíå÷íóþ ÷åðåäó ãîñòåé – âàìïèðîâ, âèñåëüíèêîâ, îòðàâèòåëåé è ïðî÷åé íå÷èñòè. Âïåðåäè íå áóäåò òÿæåëîãî è èçíóðèòåëüíîãî ìàðøðóòà – íè ïî ýòó, íè ïî òó ñòîðîíó. Íåò àáñîëþòíî íèêàêîé íóæäû âîîáùå êóäà-òî ñëåäîâàòü, èáî âñå ñîáûòèÿ, êîòîðûå èìåëè ìåñòî, êàê ðàç êîíêðåòíîãî ìåñòà è íå èìåëè. Òåì íå ìåíåå… Âîñïîëüçóåìñÿ îäíèì èç íàó÷íûõ ìåòîäîâ èññëåäîâàíèÿ è âûäâèíåì ãèïîòåçó ñëåäóþùåãî ñîäåðæàíèÿ: âñå, ÷òî ïðîèñõîäèëî, ïðîèñõîäèëî íå ãäå-íèáóäü, à â íåêîåé Àáñóðäèè. – ×òî çà Àáñóðäèÿ? Ïî÷åìó èìåííî â Àáñóðäèè? Íå áðîñàéñÿ, ëþáåçíûé ÷èòàòåëü, ê àòëàñó, à ïî÷èòàé, ÷òî íàïèñàíî íèæå. Àáñóðäèÿ, êàê âîäèòñÿ ýòî çà äåðæàâàìè, èìååò ñâîþ êîíñòèòóöèþ è ñâîé ãèìí, ñâîè ïðèíöèïû âíóòðåííåé è âíåøíåé ïîëèòèêè, ñâîþ ýêîíîìè÷åñêóþ áàçó, ñâîèõ ãåðîåâ, ñâîþ èñòîðèþ. Èìååò îíà äàæå ñâîþ êîíñòèòóöèîííóþ ðåôîðìó, ñâîèõ òàêîâ è íåòàêîâ, ñâîèõ “äðóç³â” è
Ïðåäóâåäîìëåíèå
Á
15
ñâîþ “ñïðàâåäëèâ³ñòü”. Îíà èìååò âñå (ê ýòîìó ìû åùå âåðíåìñÿ), ÷òî íóæíî èìåòü êàæäîé óâàæàþùåé ñåáÿ ñòðàíå. Âñå, êðîìå îäíîãî. Îíà íå èìååò àäìèíèñòðàòèâíûõ ãðàíèö è àäìèíèñòðàòèâíî-òåððèòîðèàëüíî íèêàê íå äåëèòñÿ. È âñå æå îäèí êîíêðåòíûé ãîðîä â ýòîé ñòðàíå ìîæåò áûòü óêàçàí ìíîþ áîëåå-ìåíåå òî÷íî, ïîòîìó ÷òî îí îäèí òîëüêî è åñòü â Àáñóðäèè è íà âñþ åå, ñîáñòâåííî, è ïðîñòèðàåòñÿ. Íî ñíà÷àëà âîçüìåì, ê ïðèìåðó, íå íàìè îïèñàííûé íåáåçûçâåñòíûé ãîðîä Èáàíñê. “Èáàíñê åñòü íèêåì íå íàñåëåííûé íàñåëåííûé ïóíêò, êîòîðîãî íåò â äåéñòâèòåëüíîñòè. À åñëè áû îí äàæå ñëó÷àéíî áûë, îí áûë áû ÷èñòûì âûìûñëîì. Âî âñÿêîì ñëó÷àå, åñëè îí ãäå-òî âîçìîæåí, òî òîëüêî íå ó íàñ â Èáàíñêå. … Ïðîèñõîæäåíèå íàçâàíèÿ Èáàíñêà èñòîðèêè îáúÿñíÿþò ðàçëè÷íî. Îäíè ïðîèçâîäÿò åãî îò òîãî, ÷òî âñå ãðàæäàíå ãîðîäà Èáàíñêà èìåþò ôàìèëèþ Èáàíîâ. Äðóãèå èñòîëêîâûâàþò åãî òàê, ÷òî îíî ïðèîáðåòàåò íåïðèëè÷íîå çâó÷àíèå. Ìû æå îñòàâëÿåì ÷èòàòåëþ ïðàâî íà ñîáñòâåííîå èñòîëêîâàíèå”. Êàê óòâåðæäàåò íåáåçûçâåñòíûé àâòîð ýòèõ ñòðîê, ãîðîäà ýòîãî âîîáùå íå ñóùåñòâîâàëî, à åñëè è ñóùåñòâîâàë, òî íå ñóùåñòâîâàëî èáàí÷àí, è èñêàòü åãî – ãëóïåéøàÿ èäåÿ è ïîëíåéøàÿ óòîïèÿ. Íàø ãîðîä – ýòî ñîâñåì äðóãîå äåëî. Îí, åñëè âàì íåèçâåñòíî, íàõîäèòñÿ íà, âíóòðè è ìåæäó, è ïîòîìó, âåðîÿòíî, ïðè îñíîâàíèè âïîëíå ìîã áûòü êàê-òî êðàñèâî íàçâàí, íî, ÷òî õàðàêòåðíî äëÿ Àáñóðäèè, òàê íèêàê íàçâàí è íå áûë. Âîò åñëè â Àëèñèíîì Çàçåðêàëüå ëåâîå ñòàíîâèòñÿ ïðàâûì, âíóòðåííîñòü íàõîäèòñÿ ñíàðóæè, à øåï÷óò êðè÷à, òî ñ íàøèì ãîðîäîìíîíñåíñîì äåëî, ïîõîæå, îáñòîèò íåñêîëüêî ïîñëîæíåå, èáî ÷òî æå ìîæåò áûòü â íèêåì íå íàñåëåííîì íàñåëåííîì ïóíêòå, êàê íå îñìûñëåííîå áåññìûñëåííîå. Âîò òàêàÿ âîò íàó÷íàÿ ãèïîòåçà. – È ÷òî æå ýòî â íåé òàêîãî íàó÷íîãî, â ýòîé ãèïîòåçå? – îïÿòü ïîèíòåðåñóåòñÿ ëþáîçíàòåëüíûé ÷èòàòåëü. À òî, óâàæàåìûé, ÷òî, íåñìîòðÿ íà ïîëíóþ ÿñíîñòü âûøåèçëîæåííîãî, äåëî ìû èìååì ñ ïîëíîé íåîïðåäåëåííîñòüþ, à ãäå íåîïðåäåëåííîñòü – òàì è íàó÷íîñòü. Òóò, ÿ äóìàþ, òû ïðè âñåì æåëàíèè íå ïîñïîðèøü. Ñàìîå èíòåðåñíîå â ýòîì àáñóðäèíñêîì ãîðîäèøêå òî, ÷òî äå-þðå â íåì íèêòî íå æèâåò, à äå-ôàêòî ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî ãîðîä ýòîò ïåðåíàñåëåí êàê íèêàêîé äðóãîé. Àáñîëþòíàÿ àáñóðäèíñêàÿ óðáàíèçàöèÿ. À âñå ïî÷åìó? Äà ïîòîìó, ÷òî ïðîïèñàíû è ðàáîòàþò ìíîãèå îêîëîíàó÷íèêè â Ýíñêå, Ýìñêå, Ýëñêå è äðóãèõ íå ìåíåå èçâåñòíûõ è íå ìåíåå ñëàâíûõ ãîðîäàõ, à ïîäðàáàòûâàþò îíè èñêëþ÷èòåëüíî â ýòîì áåçûìÿííîì
16
Â
Ïðåäóâåäîìëåíèå
ãîðîäå. Ïðè÷åì ïîäðàáîòêó ñâîþ ïîëíîñòüþ ñîâìåùàþò ñ îñíîâíîé äåÿòåëüíîñòüþ è íèêîãäà ïðè ýòîì íå âûåçæàþò èç ñâîåãî Ýíñêà, Ýìñêà èëè òîãî æå Ýëñêà. Ñêàæåì áîëüøå, èëè, êàê ãîâîðÿò áëèçêèå íàì ìàòåìàòèêè, óñèëèì óñëîâèå: ðàáîòàþò îíè â @-ñêàõ, à çàðàáàòûâàþò â… Âîò òàêèå âîò äåëà-à-à… À òû ãîâîðèøü: “Íåíàó÷íî”. Íî ýòî ìû îòâëåêëèñü… Òàê âîò, ëåò äâàäöàòü ïÿòü òîìó íàçàä â îäíîì èç æóðíàëîâ Áþðî ðåãèñòðàöèè áðàêîâ è ñìåðòåé êàêîãî-òî èç Ý…â ïîÿâèëàñü çàïèñü î íà÷àëå æèçíåííîãî ïóòè óæå óïîìÿíóòîãî ðàíåå Ïðèòâîðíèêîâà Ôàðèñåÿ Ïëàãèàòîâè÷à, êîòîðîé ïîäòâåðæäàëñÿ òîò ôàêò, ÷òî, íå äîòÿíóâ äî ïîëîæåííîãî ñðîêà äíåé øåñòüäåñÿò, äëèííîíîãàÿ è äëèííîêëþâàÿ ïòèöà îñ÷àñòëèâèëà ñâîèì âèçèòîì îäíó óæå íå î÷åíü ìîëîäóþ ïàðó. Ê îçíà÷åííîìó ñ÷àñòüþ ïðèëàãàëñÿ ñòàíäàðòíûé ïàêåò: ïåëåíêè, ïèñàíêè, ñîïëè, âîïëè è ïðî÷åå. Ñåðüåçíûõ ïðîáëåì äëÿ ñâîèõ ðîäèòåëåé Ôàðèê ïîíà÷àëó íå ñîçäàâàë, à åñëè è ñîçäàâàë, òî ïî÷åìó-òî íå èì, à òîëüêî áàáóøêàì è äåäóøêàì. Ðîñ îí ñåáå è ðîñ, ïîêà íå ïîäðîñ. À êîãäà ïîäðîñ, òî, êàê è âñå, áûë ñ îðêåñòðîì è ïîíóðûìè òþëüïàíàìè îòïðàâëåí â øêîëó.  øêîëå íè÷åãî îñîáåííîãî, â òîì ÷èñëå è èìåþùåãî îòíîøåíèå ê áóäóùåé íàó÷íîé êàðüåðå, ñ Ôàðèñååì íå ïðîèñõîäèëî. Äà è ñàìà øêîëà áûëà äàæå íå ñïåöèàëèçèðîâàííàÿ, à ñàìàÿ îáû÷íàÿ, ñðåäíÿÿ. À ñðåäíÿÿ îíà è åñòü ñðåäíÿÿ. Íè â êàêèõ êðóæêàõ îí íå ó÷àñòâîâàë, íà îëèìïèàäû è êîíêóðñû íå íàïðàâëÿëñÿ, â ñåêöèè íå õîäèë, íà ìåäàëü çà âûñîêèå çíàíèÿ íå ðàññ÷èòûâàë. Ñêàæåì áîëüøå: ñàìî ñëîâîñî÷åòàíèå “íàó÷íàÿ äåÿòåëüíîñòü” áûëî äëÿ íåãî ñòîëü æå ïóñòûì çâóêîì, êàê, íàïðèìåð, “äåçîêñèðèáîíóêëåèíîâàÿ êèñëîòà”. Íî óæå â äåâÿòîì êëàññå, îäíàæäû â îäèíî÷åñòâå ïðåáûâàÿ äîìà, ðîÿñü â êîðîáêå ñ ñåìåéíûìè äîêóìåíòàìè, îí îáíàðóæèë íå÷òî èìåþùåå íåïîñðåäñòâåííîå îòíîøåíèå ê ïðåäìåòó íàøåãî èññëåäîâàíèÿ. Ýòî íå÷òî âûçâàëî â åãî äóøå òðåïåòíîå ÷óâñòâî âîñõèùåíèÿ è òàèíñòâåííîñòè. Íàéäåíû Ôàðèñååì áûëè òðè òèñíåíûå êíèæèöû, òðè äèïëîìà, â êàæäîì èç êîòîðûõ ñëîâî “íàóêà”, âåðíåå “…íàóê”, áûëî âûâåäåíî èçóìèòåëüíî êðàñèâîé âÿçüþ. Îäèí äèïëîì, êàíäèäàòñêèé, ïðèíàäëåæàë åãî ìàòåðè, à äâà, êàíäèäàòñêèé è äîêòîðñêèé, – îòöó. Ôàðèñåé âîñòîðãíóëñÿ êðàñîòîé íàïèñàíèÿ, ïðèíÿë äàííûé ôàêò ê ñâåäåíèþ, ïîëîæèë äèïëîìû íà ìåñòî è ïåðåêëþ÷èëñÿ íà çàþçàíûé æóðíàëü÷èê. Òàê áû îíî è øëî ñâîèì, îäíîìó Ãîñïîäó Áîãó èçâåñòíûì ÷åðåäîì, íî â êîíöå äåñÿòîãî êëàññà çàìàÿ÷èëà ïåðñïåêòèâà ñëóæáû â “âîîðóæåííûõ ñèëàõ”, è â ýòîò âÿëîòåêóùèé ïðîöåññ ðåøèòåëüíî âìåøèâàåòñÿ æåíùèíà.
Ïðåäóâåäîìëåíèå
Á
17
Ìàìà íàøåãî ãåðîÿ ïðèíèìàåò, êàê ïîòîì îêàçàëîñü, ñóäüáîíîñíîå ðåøåíèå – âçÿòüñÿ çà ïðîåêòèðîâàíèå è îðãàíèçàöèþ áóäóùåãî äëÿ ñâîåãî Ôàðèêà. Ñðî÷íî íóæåí áûë åñëè íå “áåëûé áèëåò”, òî õîòÿ áû ñòóäåí÷åñêèé. Åñòåñòâåííî, ÷òî íà ñåìåéíîì ñîâåòå åäèíîãëàñíî ñêëîíèëèñü â ïîëüçó ñòóäåí÷åñêîãî. “Ïîñòóïèòü ñûíà” â óíèâåðñèòåò ïðîáëåì íå ñîñòàâëÿëî, íî ñäåëàòü ýòî òðåáîâàëîñü ïî çàêîíàì æàíðà. Òî åñòü êðàñèâî. Ïëàí ñîçðåë íå ñðàçó è ïîòðåáîâàë áîëüøîãî ïñèõîëîãè÷åñêîãî íàïðÿæåíèÿ, äëèòåëüíûõ ïåðåãîâîðîâ, ñåðüåçíûõ ôèíàíñîâûõ è ìàòåðèàëüíûõ çàòðàò, à òàêæå ïîñòîÿííîãî ðîäèòåëüñêîãî êîíòðîëÿ. Ïëàí ñîñòîÿë â ñëåäóþùåì: Ôàðèñåé ïåðåõîäèò â äðóãóþ øêîëó, ãäå äèðåêòðèñà – äàâíÿÿ ìàìèíà ïîäðóãà, è, ðàçóìååòñÿ, çàêàí÷èâàåò åå ñ çîëîòîé ìåäàëüþ. Ïàðàëëåëüíî îí äîëæåí îáó÷àòüñÿ íà ïîäãîòîâèòåëüíûõ êóðñàõ â óíèâåðñèòåòå, çàêîí÷èòü èõ ñ äèïëîìîì ïåðâîé ñòåïåíè è àâòîìàòè÷åñêè áûòü çà÷èñëåííûì â âóç. Åñòåñòâåííî, ãëàâíàÿ ñòàâêà äåëàëàñü ïðè ýòîì íà ïîäðóãó-äèðåêòðèñó, êîòîðàÿ íå ïîäâåëà è ñîòâîðèëà ÷óäî – â òå÷åíèå ãîäà “ïðåâðàòèëà” óêëîíèñòà-õîðîøèñòà â çîëîòîãî ìåäàëèñòà. Ñïðàâåäëèâîñòè ðàäè ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî íå ïîäêà÷àë è ñàì Ôàðèñåé – ñòàðàëñÿ ïî ìåðå ñèë è âîçìîæíîñòåé. Íåìàëàÿ ðîëü â ýòîé îïåðàöèè îòâîäèëàñü è îòöó, êîòîðûé â óíèâåðñèòåòå, ïî ñ÷àñòüþ, êóðèðîâàë ðàáîòó ïðèåìíîé êîìèññèè è ïîäãîòîâèòåëüíûõ êóðñîâ. Êóðèðîâàë, íàäî äîëîæèòü, âî âñåõ îòíîøåíèÿõ ïðîôåññèîíàëüíî. Ìàìà âûñòóïàëà â ðîëè ãëàâíîãî ìåíåäæåðà è êîîðäèíàòîðà ïðîåêòà. Ãåíèàëüíî ñïëàíèðîâàíî è óñïåøíî ðåàëèçîâàíî. È âîò óæå ìû ñ íàøèì ãåðîåì â óíèâåðñèòåòñêèõ àóäèòîðèÿõ, ãäå åãî ñîêóðñíèêè äîâîëüíî ÷àñòî èìåëè âîçìîæíîñòü ÷åðòûõíóòüñÿ è âñïîìíèòü ñàêðàìåíòàëüíîå: “Íå èìåé ñòî ðóáëåé, à èìåé ïàïó ïðîðåêòîðà”. ×òî êàñàåòñÿ çâåçä íà íåáå, òî è çäåñü èì îïàñàòüñÿ Ôàðèñåÿ íå áûëî íèêàêèõ îñíîâàíèé. Íó ÷òî ïîäåëàåøü, íå áûë îí ïðîäâèíóòûì ãîëîâàñòèêîì, êàê, âïðî÷åì, íå áûë è ïîëíûì ðàçãèëüäÿåì. Ó÷èëñÿ ñåáå òèõîõîíüêî, çàíÿòèÿ ïðîïóñêàë íå ÷àñòî, ðóêó íà çàíÿòèÿõ íèêîãäà íå ïîäíèìàë, ïðåïîäàâàòåëÿì íå õàìèë, çà÷åòû ïîëó÷àë âîâðåìÿ è âîâðåìÿ ñäàâàë ýêçàìåíû. Îïÿòü æå, èñêëþ÷èòåëüíî ñïðàâåäëèâîñòè ðàäè, ïîä÷åðêíåì, ÷òî áûëè òàêèå ýêçàìåíû è çà÷åòû, íà êîòîðûå îí âîîáùå-òî íå õîäèë, à îöåíêó è ïîäïèñü â çà÷åòíîé êíèæêå îáåñïå÷èâàëè ðîäèòåëè. ×òî áûëî, òî áûëî. Ìàìà, íàó÷åííàÿ ãîðüêèì îïûòîì, ñëåäóþùóþ ïðîáëåìó (òðóäîóñòðîéñòâî) ñòàëà ïðîðàáàòûâàòü çàäîëãî äî åå ïîÿâëåíèÿ. Òðóäîóñò-
18
Â
Ïðåäóâåäîìëåíèå
ðîèòü ñûíà íàäî áûëî òàê, ÷òîáû óãðîçà ïîïàäàíèÿ â “âîîðóæåííûå ñèëû” íå âîçíèêëà ñíîâà. È âîò óæå, íà÷èíàÿ ñî âòîðîãî êóðñà, íàø ãåðîé àêòèâíî ïóáëèêóåòñÿ âî âíóòðèâóçîâñêîì ñáîðíèêå íàó÷íûõ òðóäîâ (íà âñÿêèé ñëó÷àé óêàæåì, ÷òî ãëàâíûì ðåäàêòîðîì ýòîãî ñáîðíèêà áûë åãî ïàïà, à èíà÷å êòî áû ðàçãëÿäåë ìîëîäîå äàðîâàíèå?). Äàðîâàíèå, åñëè èñõîäèòü èç íàçâàíèé ñòàòåé, ïðîÿâëÿåò øèðîêèé êðóãîçîð è íåäþæèííûé òàëàíò èññëåäîâàòåëÿ. Ñóäèòå ñàìè. Âîò íåñêîëüêî åãî ðàáîò: “Îñîáåííîñòè ëåãèòèìèçàöèè íåâûïîëíåíèÿ äîëãîâûõ îáÿçàòåëüñòâ”, “Îðãàíèçàöèîííî-ýêîíîìè÷åñêèå îñíîâû ñîçäàíèÿ ðûíêà ëèöåìåðíûõ óñëóã”, “Îñîáåííîñòè íàëîãîîáëîæåíèÿ öèíèçìåíèçèðîâàííûõ êîðïîðàöèé”. À? Êàêîâî? Ñèëà! Ìîùà! Ïÿòü ñòóäåí÷åñêèõ ëåò íå òî ÷òîáû ïðîëåòåëè êàê îäèí äåíü, íî ñäåëàëè ýòî îòíîñèòåëüíî áûñòðî è íåçàìåòíî.  èòîãå – ñðåäíèé áàëë 4,95 (íàøëèñü-òàêè íåïîíÿòëèâûå îñîáû, ðèñêíóâøèå îöåíèòü çíàíèÿ íàøåãî ãåðîÿ íå ïî ìàêñèìóìó) è ìàãèñòåðñêèé äèïëîì íà÷èíàþùåãî öèíèêà ñ îòëè÷èåì. Ïîòîì áåç îñòàíîâêè ñëåäóþùèé âèòîê – àñïèðàíòóðà ñ îòðûâîì îò ïðîèçâîäñòâà. Ïðàâäà, îò êàêîãî òàêîãî ïðîèçâîäñòâà îòîðâàëè íàøåãî Ôàðèêà, îñòàëîñü íåâûÿñíåííûì è ïî ñåé äåíü. Çäåñü ó íàøåãî ãåðîÿ íà÷èíàþòñÿ óæå äðóãèå óíèâåðñèòåòû, è îí ïîñòåïåííî, ñ ñóùåñòâåííûì çàïàçäûâàíèåì îñâàèâàåò ïðîçó æèçíè è òàêæå ïîñòåïåííî, øàã çà øàãîì, ïðîäâèãàåòñÿ ê çàâåòíîé öåëè. Êàê ýòî ó íåãî ïîëó÷àëîñü – îòäåëüíûé ðàññêàç, è íå ìû áóäåì âûñòóïàòü â ðîëè åãî èñòîðèîãðàôà. Ñëèøêîì ìíîãî ÷åñòè. Îñòàâèì åãî ïîêà òàì, ãäå âèäåëè ïîñëåäíèé ðàç, – íà ïîðîãå ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà. Ó íàñ ñîâåðøåííî èíûå öåëè. Êàêèå? Ýòî íå ñóòü âàæíî. Äà è íåðàçóìíî èõ ïðÿìî òóò ñðàçó âîò òàê âîò âçÿòü è âûëîæèòü. Ó ìíîãèõ, åñëè íå ó âñåõ, ìîæíî îòáèòü îõîòó ÷èòàòü äàëüøå. Âåäü òðóäíî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî íàøè öåëè ñîâïàäóò ñ òâîèìè óñòðåìëåíèÿìè, ÷èòàòåëü. Ïîýòîìó ïî÷èòàé. À òàì, ìîæåò, è âòÿíåøüñÿ. È âîîáùå, óâàæàåìûé, õîòåëîñü áû òåáÿ ïî äðóæáå ïðåäóïðåäèòü: ÷èòàòü ÷èòàé, íî íå ïðèíèìàé íà âåðó òî, ÷òî çäåñü è äàëåå áóäåò íàïèñàíî. Âî-ïåðâûõ, âñå âûøå è íèæå èçëîæåííîå – ýòî íå ÷òî èíîå, êàê ñîáñòâåííûå äîìûñëû àâòîðà (î ÷åì, êñòàòè, òåáÿ, ÷èòàòåëü, óæå ïðåäóïðåæäàëè). Âî-âòîðûõ, äîìûñëû ýòè â áîëüøèíñòâå ñâîåì ïîñòðîåíû íà àáñîëþòíî íåäîñòîâåðíûõ èñòî÷íèêàõ èíôîðìàöèè.
Ïðåäóâåäîìëåíèå
Á
19
Â-òðåòüèõ, åñëè òà èëè èíàÿ èíôîðìàöèÿ, èñïîëüçóåìàÿ àâòîðîì, è áûëà êåì-òî ïîäïèñàíà èëè ÿêîáû îçâó÷åíà, òî åå àóòåíòè÷íîñòü íèêåì íå äîêàçûâàëàñü. Òàê âîò, îá èñòî÷íèêàõ èíôîðìàöèè. Çäåñü ìû ïðèìåíèì àáñîëþòíî ïðèìèòèâíûé âàðèàíò ïîÿñíåíèé, èñïîëüçóåìûé ìíîãèìè àâòîðàìè, è ðàññêàæåì òåáå ñêàçî÷êó î òîì, ÷òî âîîáùå-òî àâòîð ïðèâîäèìûõ â äàííîé êíèãå òåêñòîâ íåèçâåñòåí è òàéíà î òîì, ãäå ýòè òåêñòû âçÿëèñü, ïîêðûòà ìðàêîì. Ñêàçêà îá èñòî÷íèêàõ èíôîðìàöèè áóäåò ñëåäóþùåé. Ïåðâûé èñòî÷íèê èíôîðìàöèè – ýòî ñëó÷àéíî îòêðûòûé ìíîþ âî âðåìÿ áëóæäàíèÿ ïî ìèðîâîé ïàóòèíå ÷åé-òî ýëåêòðîííûé ïî÷òîâûé ÿùèê, â êîòîðîì íàõîäèëîñü íåñêîëüêî äåñÿòêîâ ïèñåì îò Êîíñóëüòàíòà. Êòî òàêîé ýòîò Êîíñóëüòàíò è êîìó êîíêðåòíî áûëè íàïèñàíû ýòè ïèñüìà, ÿ, íåñìîòðÿ íà âñå ñòàðàíèÿ, òàê è íå óñòàíîâèë (êðîìå òîãî, ÷òî êîíñóëüòàíò áûë íå ñîâñåì íàó÷íûé), íî íå èñêëþ÷åíî, ÷òî àäðåñîâàëèñü îíè èìåííî íàøåìó ãåðîþ, íó, òîìó, êîòîðûé ñòîèò íà ïîðîãå äèññåðòàöèîííîãî ñîâåòà. È, ñóäÿ ïî âñåìó, ïèñüìà ýòè áûëè íàøèì ãåðîåì íå òîëüêî ïðî÷èòàíû, íî è èñïîëüçîâàíû íà ïðàêòèêå. Íàäî äîëîæèòü, ìîé ëþáåçíûé, ÷òî â ýòèõ ñàìûõ ïèñüìàõ ÿ ïî÷òè íè÷åãî íå èçìåíÿë, à ïðîñòî ñîáðàë âîåäèíî è íåìíîãî ïîäðåäàêòèðîâàë. Îíè è ñòàëè îñíîâîé ïåðâîé êíèãè òðèëîãèè. Âòîðîé èñòî÷íèê èíôîðìàöèè – ÷åòûðå äåñÿòêà ñòðàíèö, íàéäåííûõ â èñòðåïàííîé ïàïêå ñ çàâÿçêàìè è îçàãëàâëåííûõ êàê “Ñòåíîãðàììà çàñåäàíèÿ ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà ïî çàùèòå äèññåðòàöèè “Öèíèçìåííûå ìåòîäû óïðàâëåíèÿ â âûñøåé øêîëå” íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà öèíè÷íûõ íàóê Ïðèòâîðíèêîâûì Ôàðèñååì Ïëàãèàòîâè÷åì”. Ïàïêà áûëà îáíàðóæåíà â ïî÷òîâîì ÿùèêå (ïðàâäà, çëûå ÿçûêè óòâåðæäàþò, ÷òî íå áûëî íèêîãäà â ýòîé èñòîðèè íèêàêîãî ïî÷òîâîãî ÿùèêà). Êòî åå òóäà ïîëîæèë – äî ñèõ ïîð îñòàåòñÿ çàãàäêîé. Ïðè ïðî÷òåíèè äàííîãî äîêóìåíòà ìíîþ áûë îáíàðóæåí öåëûé ðÿä ïîìåòîê, ñäåëàííûõ îò ðóêè ïðîñòûì êàðàíäàøîì ïîâåðõ îòïå÷àòàííîãî íà ñòðóéíèêå òåêñòà. Ýòè ïîìåòêè áûëè íå ÷åì èíûì, êàê ïîÿñíåíèÿìè ê ñóõîìó ñòåíîãðàôè÷åñêîìó òåêñòó. Ýòîò äîêóìåíò ìíîþ òàêæå ïðàêòè÷åñêè íå èçìåíÿëñÿ. Åäèíñòâåííîå, ÷òî ÿ ïðåäïðèíÿë, òàê ýòî âñòàâèë êàðàíäàøíûå ïîìåòêè â ñòåíîãðàììå, à äëÿ òîãî, ÷òîáû èõ ìîæíî áûëî èäåíòèôèöèðîâàòü, âûäåëèë êóðñèâîì.  íàøåì ïðîåêòå ñòåíîãðàììà ëåãëà â îñíîâó âòîðîé êíèãè òðèëîãèè, ñ êîòîðîé òû ñìîæåøü îçíàêîìèòüñÿ â áëèæàéøåé ïåðñïåêòèâå. À ïîêà ÿ íà îñíîâàíèè ñòåíîãðàììû ïîçâîëèë ñåáå âîñïðîèçâåñòè òî, ÷òî, ïî èäåå, äîëæíà áûëà ïî÷èòàòü øèðîêàÿ íàó÷íàÿ îáùåñòâåí-
20
Â
Ïðåäóâåäîìëåíèå
íîñòü – àâòîðåôåðàò ñàìîé äèññåðòàöèè. Ýòîò àâòîðåôåðàò ÿ ïðèâîæó óæå â ïåðâîé êíèãå, äàáû ïîêàçàòü òåáå, ÷èòàòåëü, êàê îí, àâòîðåôåðàò òî åñòü, ïèøåòñÿ. ß äàæå äàë íà íåãî îòçûâ, êîòîðûé òàêæå ïðåäñòàâëÿþ òâîåìó âíèìàíèþ. Ïðèâîæó ÿ â ïåðâîé êíèãå è åùå ðÿä íåáåçûíòåðåñíûõ (ïèòàþ òàêóþ íàäåæäó) ìàòåðèàëîâ. Íî âåðíóñü ê ñòåíîãðàììå è âòîðîé êíèãå òðèëîãèè. Íàäî äîëîæèòü, ÷òåíèå ñòåíîãðàììû çàùèòû îêàçàëîñü íàñòîëüêî óâëåêàòåëüíûì, ÷òî ó ìåíÿ, ëþáåçíûé ìîé ÷èòàòåëü, âïîëíå åñòåñòâåííî ïîÿâèëîñü æåëàíèå îçíàêîìèòüñÿ ñ òåêñòîì ñàìîé äèññåðòàöèè. Íî êàê? Ñóùåñòâóåò ëè ýòà äèññåðòàöèÿ âîîáùå? Íà ñàéòå öåíòðàëüíîé áèáëèîòåêè åå, êîíå÷íî æå, íå îêàçàëîñü. Âûñøàÿ àòòåñòàöèîííàÿ êîìèññèÿ â ñâîèõ æóðíàëàõ è áþëëåòåíÿõ îáúÿâëåíèÿ î òàêîé çàùèòå íå äàâàëà.  Ìèíèñòåðñòâå îáðàçîâàíèÿ è íàóêè íèêòî íå ñëûøàë îá Óíèâåðñèòåòå àáñîëþòíî öèíè÷íûõ íàóê, â êîòîðîì äèññåðòàöèÿ ÿêîáû áûëà âûïîëíåíà è óñïåøíî çàùèùåíà. Íèêòî èç çíàêîìûõ, èìåþùèõ îòíîøåíèå ê íàó÷íîé è îáðàçîâàòåëüíîé äåÿòåëüíîñòè, òàêæå íè÷åì ïîìî÷ü íå ñìîã. Òîãäà ÿ íàâîäíèë Èíòåðíåò èíôîðìàöèåé îá ýòîé ìèôè÷åñêîé çàùèòå è ñòàë æäàòü. Ðàñ÷åò îêàçàëñÿ âåðíûì. Íå ïðîøëî è ïàðû íåäåëü, êàê ìíå ïîäòâåðäèëè ñóùåñòâîâàíèå ðóêîïèñè òàêîé äèññåðòàöèè. Ðàçóìååòñÿ, èíôîðìàöèÿ áûëà àíîíèìíîé, íî ïîäâåðãàòü ñîìíåíèþ åå ïðàâäèâîñòü íåò îñíîâàíèé. Íàäåþñü, ðóêîïèñü äèññåðòàöèè áóäåò íàéäåíà è âîñïðîèçâåäåíà â òîé æå âòîðîé êíèãå. Ýòî äàñò òåáå âîçìîæíîñòü ïîó÷àñòâîâàòü â äèñêóññèè ïî ïîâîäó íàó÷íîé ñîñòîÿòåëüíîñòè ðàáîòû “Öèíèçìåííûå ìåòîäû óïðàâëåíèÿ â âûñøåé øêîëå”. ×òî êàñàåòñÿ òðåòüåé êíèãè òðèëîãèè, òî îíà ïîçâîëèò íàì ïðàêòè÷åñêè ïîëíîñòüþ, â äèíàìèêå âîñïðîèçâåñòè ïðîöåäóðó îñòåïåíåíèÿ íàøåãî Ôàðèêà. Ðå÷ü â íåé ïîéäåò î äîâîëüíî ïðèÿòíîì ìåðîïðèÿòèè – íåîôèöèàëüíîé ÷àñòè çàùèòû äèññåðòàöèè. Àâòîðñòâî ýòèõ ìàòåðèàëîâ òàêæå íå áûëî óñòàíîâëåíî ñ äîñòàòî÷íîé ñòåïåíüþ äîñòîâåðíîñòè. Ñóäÿ ïî âñåìó, ïèñàë åå êàêîé-òî áûâøèé àêòèâíûé öèíèê, ê ñòàðîñòè ðàñòåðÿâøèé áûëóþ ñèëó è ýíåðãèþ, à âìåñòå ñ íèìè è ñóùåñòâåííóþ ÷àñòü æåë÷è. È òåïåðü åãî õâàòàåò òîëüêî íà âîñïîìèíàíèÿ, ïîäêðàøåííûå ñòàð÷åñêèì ìàðàçìîì è íåìåðêíóùèì ñàðêàçìîì. Êðîìå òîãî, ÿ îáÿçàòåëüíî õîòåë áû ñîîáùèòü òåáå, óâàæàåìûé ÷èòàòåëü, ñëåäóþùåå: àíîíèìíûå êîððåñïîíäåíòû íå áóäóò ðàññòðîåíû è âîçìóùåíû ôàêòîì îïóáëèêîâàíèÿ ïîëó÷åííûõ ìàòåðèàëîâ, íå áóäóò â ïðåòåíçèè, èáî èõ êàê òàêîâûõ, ñêîëü ýòî íè ïàðàäîêñàëüíî, íå ñóùåñòâóåò. Íàâåðíÿêà òû óæå ïðèòîìèëñÿ îò òàêîãî ðîäà âñòóïëåíèÿ, íî ïðîøó: âñå æå ïðîñìîòðè íåñêîëüêî ïîÿñíåíèé îòíîñèòåëüíî ðåìàðîê, âûíåñåííûõ íà ïåðâûå ñòðàíèöû.
Ïðåäóâåäîìëåíèå
Á
21
Îòíîñèòåëüíî “Äî ïðî÷òåíèÿ ñæå÷ü”. Òóò ìîãó äàòü åùå îäèí äåëüíûé è èäèîòñêèé ñîâåò: â ñëó÷àå îòñóòñòâèÿ èñòî÷íèêà îòêðûòîãî îãíÿ ìîæíî ïîïðîáîâàòü èñïîëüçîâàòü àëüòåðíàòèâíûå âàðèàíòû óíè÷òîæåíèÿ ðóêîïèñè, íàïðèìåð ïîåäàíèå îòäåëüíûõ, îñîáî ïîíðàâèâøèõñÿ êóñêîâ. Îòíîñèòåëüíî íàçâàíèÿ âñåé òðèëîãèè. Êàê òû óæå, íàâåðíÿêà, ïîíÿë èç âûøåèçëîæåííîãî, íèêàêîãî ïðÿìîãî îòíîøåíèÿ ê ñëàâíîìó ãîðîäó Ãàìáóðãó íàøå ïðîèçâåäåíèå íå èìååò. À íàçûâàåòñÿ îíî òàê ïîòîìó èëè, âåðíåå, äëÿ òîãî, ÷òîáû õîòÿ áû íåìíîãî ñãëàäèòü òîò ñàðêàçì è òó èðîíèþ, ÷òî ïðîíèçûâàþò âñå íàøå ïîâåñòâîâàíèå. Äëÿ òîãî ÷òîáû òû, óâàæàåìîé ÷èòàòåëü, íå óòðàòèë âåðû â íàóêó, íàó÷íóþ äåÿòåëüíîñòü è íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ. È åñëè ñàìî ïî ñåáå íàçâàíèå òåáå åùå íè÷åãî íå ñêàçàëî, òî îçíàêîìüñÿ ñî ñëåäóþùåé èñòîðèåé. Ëåò ñòî íàçàä äîâîëüíî ïîïóëÿðíûìè â íàðîäå áûëè ïåðååçæàþùèå èç ãîðîäà â ãîðîä öèðêîâûå òðóïïû, â ñîñòàâå êîòîðûõ îáÿçàòåëüíî áûëè áîðöû. Íàäî äîëîæèòü, áîðîëèñü îíè ïðàêòè÷åñêè âñåãäà ïî óêàçàíèþ àíòðåïðåíåðà, òî åñòü ïîíàðîøêó. Êîãäà ýòî áûëî íåîáõîäèìî ïóáëèêå – ïîáåæäàëè, êîãäà íàäî – ïðîèãðûâàëè. Íî èíîãäà ýòè áîðöû ñîáèðàëèñü â Ãàìáóðãå è çà çàêðûòûìè äâåðÿìè áîðîëèñü ïîíàñòîÿùåìó. Èìåííî çäåñü îïðåäåëÿëîñü, êòî èç íèõ íàñòîÿùèé ÷åìïèîí, ÷åìïèîí ïî ãàìáóðãñêîìó ñ÷åòó. Òàêîé ãàìáóðãñêèé ñ÷åò åñòü è â íàóêå. Î òîì, êòî ÷åãî ñòîèò â íàó÷íîì ïëàíå, òîæå ñóäÿò íå ïî ìåñòàì â ïðåçèäèóìå, íå ïî ñòåïåíÿì è çâàíèÿì (õîòÿ è ïî ýòèì ïðèçíàêàì îò÷àñòè òîæå, èáî íå âñÿ æå íàó÷íàÿ æèçíü ÿâëÿåòñÿ îêîëîíàó÷íîé), à ïî ðåçóëüòàòàì íàó÷íûõ òðóäîâ è ñîçäàííûì øêîëàì. Îäíèì ñëîâîì – ïî ãàìáóðãñêîìó ñ÷åòó. Âîò íà íåãî ìû è áóäåì îðèåíòèðîâàòüñÿ. Îòíîñèòåëüíî òîãî, ÷òî ýòà êíèãà ñàìèì àâòîðîì, òî åñòü ìíîþ, îáîçíà÷åíà êàê “êíèãà-êèò÷”. Êèò÷ (íåì. Kitsch) – áåçâêóñíàÿ ìàññîâàÿ ïðîäóêöèÿ, ðàññ÷èòàííàÿ íà âíåøíèé ýôôåêò, äåøåâêà. Çäåñü íå çíàþ äàæå ÷òî è ñêàçàòü. Íà âûñîêèé ñòèëü ÿ, åñòåñòâåííî, íå ïðåòåíäóþ, íî è âûðûâàòü ñåáå ïåðåäíèå çóáû äëÿ êðàñîòû ïåíèÿ ñïåöèàëüíî íå ñîáèðàþñü. Òåì íå ìåíåå, ÷òî òóò çðÿ ùåêè íàäóâàòü, ïðå äå ïàðòå åñòü ïðå äå ïàðòå. Îòíîñèòåëüíî íàäóìàííûõ ñîáûòèé è âûäóìàííûõ ãåðîåâ õîòåëîñü áû ñîñëàòüñÿ íà êëàññèêà. “ ìåðîïðèÿòèè ó÷àñòâîâàëè äâå ãðóïïû: èñïûòàåìàÿ è èñïûòàþùàÿ. Ýòè ãðóïïû ñîñòîÿëè èç îäíèõ è òåõ æå ëèö. Èñïûòàåìûå çíàëè, ÷òî çà íèìè âåäåòñÿ íàáëþäåíèå. Èñïûòàþùèå çíàëè î òîì, ÷òî èñïûòàåìûì ýòî èçâåñòíî. Èñïûòàåìûå çíàëè î òîì, ÷òî èñïûòàþùèå çíàëè î òîì, ÷òî ýòî èì èçâåñòíî. È òàê äî êîíöà. Ïðè ýòîì èñïûòàþùàÿ è èñïûòàåìàÿ ãðóïïû áûëè àâòîíîìíû
22
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
è íå îêàçûâàëè äðóã íà äðóãà âëèÿíèÿ. Ìåæäó íèìè íå áûëî íèêàêèõ èíôîðìàöèîííûõ êîíòàêòîâ, áëàãîäàðÿ ÷åìó áûëî äîñòèãíóòî ïîëíîå âçàèìîïîíèìàíèå”. Íó âîò âðîäå áû è âñå. Àõ äà! ×òî æå ñ Ôàðèêîì? Îí ÷òî, òàê è áóäåò ñòîÿòü íà ïîðîãå ñïåöñîâåòà? Íå ïåðåæèâàé, ëþáåçíûé ìîé ÷èòàòåëü. Ïóñòü ïîêà ïîñòîèò. Ìû æå áóäåì ïîìíèòü î åãî ñóùåñòâîâàíèè, à âðåìÿ îò âðåìåíè – ïðèçûâàòü åãî äëÿ ó÷àñòèÿ â íàøåì ïîâåñòâîâàíèè ñ öåëüþ óñèëåíèÿ, òàê ñêàçàòü, êðóòÿùåãî ìîìåíòà.  çàêëþ÷åíèå ñäåëàþ åùå îäíî ïðåäïîëîæåíèå, íà ýòîò ðàç óæå, ïîõîæå, àáñîëþòíî íå íàó÷íîå. Îíî çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî ÷èòàòåëü òî, ÷òî áûëî íàïèñàíî âûøå, ïðî÷èòàë. ÏÐÎ×ÈÒÀË? ÌÎÆÅÒ, È ÄÀËÜØÅ ÏÎ×ÈÒÀÅØÜ? È åùå îäíî.  ñâÿçè ñ òåì, ÷òî ïåðâîèñòî÷íèêè ó ðàçíûõ ÷àñòåé ýòîé êíèãè áûëè ðàçíûìè, â íèõ íàâåðíÿêà âîçìîæíû ïîâòîðåíèÿ êàêèõ-íèáóäü êðûëàòûõ ôðàç è áîðîäàòûõ èñòîðèé. Òàê ÷òî èçâèíè. Ïðèñûëàé çàìå÷àíèÿ. Ó÷òåì, êàê ãîâîðèòñÿ, â äàëüíåéøåé ðàáîòå. Ìîæåøü äàæå íàïèñàòü îòçûâ íà àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè. Îïóáëèêóåì âî âòîðîé êíèãå. Àâòîð
Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ
Â
ÏÈÑÜÌÀ êîíñóëüòàíòà
Á
23
24
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 1
Â
Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ
Äîáðûé äåíü, óâàæàåìûé… Òüôó òû, ÷åðò! Äà ÷òî æ ýòî çà íà÷àëî òàêîå! Íåò, íåò è åùå ðàç íåò!!! ×òî-òî çäåñü ÿâíî íå òî. Óæ ñëèøêîì âñå èíòåëëèãåíòíåíüêî è àêêóðàòíåíüêî ïîëó÷àåòñÿ. È ýòî ïðÿìî-òàêè ñ ïåðâîé ôðàçû. Òàêîìó íå áûâàòü! Òàê ìû ñ òîáîé äàëåêî çàéäåì, âåðíåå, íèêóäà îò îôèöèîçà íå óéäåì. À åñëè ãîâîðèòü î ìîèõ ïëàíàõ, òî ñ òàêèì ïîäõîäîì èõ íå ðåàëèçîâàòü. À ïëàíû ó ìåíÿ áîëüøèå. Âîîáùå-òî õîòåëîñü áû èçëîæèòü íà áóìàãå îïûò “çàùèùàíèÿ” äèññåðòàöèè, è, êàê òû óæå äîãàäàëñÿ, áóäó äåëàòü ýòî ïóòåì íàïèñàíèÿ ïèñåì ñ ñîâåòàìè. Åñòåñòâåííî, òàêèõ ïèñåì è ñîâåòîâ-ðåêîìåíäàöèé (êîòîðûå õîòåëîñü áû òåáå äàòü) òû ìîæåøü íà äåñÿòêå-äðóãîì ñàéòîâ íàéòè â ïîëíåéøåì èçîáèëèè äà åùå äåñÿòîê áðîøþð íàñîáèðàòü. Íî äîâåðèøüñÿ ëè òû ýòîé èíôîðìàöèè, êîãäà íà êàðòó ñòàâèòñÿ íå îäèí ãîä òâîåé æèçíè è íå îäíà òûñÿ÷à óñëîâíûõ äåíåæíûõ åäèíèö? Äà è âîîáùå, ñòàíåøü ëè ÷èòàòü ýòó ñêó÷èùó è òÿãîìîòèíó? Äóìàþ, äîâåðèøüñÿ è ñòàíåøü. Íî ýòî òîëüêî â ñëó÷àå, åñëè óæ î÷åíü ñèëüíî ïðèïå÷åò è ñïðîñèòü ñîâåòà áóäåò àáñîëþòíî íå ó êîãî. Ïîýòîìó, åñëè äåëî è äàëüøå òàê ïîéäåò, êàê ñ ïåðâîé ôðàçîé, ò.å. â ñìûñëå ïðîòèâíî-èíòåëëèãåíò-íå-íüêî, òî óïîäîáëþñü ÿ àâòîðàì ýòèõ, ñ ïîçâîëåíèÿ ñêàçàòü, îôèöèàëüíûõ ñàéòîâ òèïà aspirant.ru è íå ñìîãó, åñòåñòâåííî, íàïèñàòü îá î÷åíü ìíîãèõ àáñîëþòíî ðåàëüíûõ âåùàõ. À î âåùàõ ýòèõ, êàê òû óáåäèøüñÿ â äàëüíåéøåì, íå ïðèíÿòî íè íà îôèöèàëüíûõ ñàéòàõ ïèñàòü, íè íà îôèöèàëüíûõ âñòðå÷àõ ðàñïðîñòðàíÿòüñÿ. Íî, ÷òîá òû çíàë, áåç óïîìèíàíèÿ îá ýòèõ ñàìûõ ðåàëèÿõ âñÿ ìîÿ çàòåÿ ïîéäåò íàñìàðêó è îêàæóòñÿ ìîè ïèñüìà íåâîñòðåáîâàííûìè. À íå õîòåëîñü áû… È ïîñåìó… – Ïðèâåò, íåçíàêîìåö! Âîò òàê-òî îíî, íàâåðíîå, áóäåò ëó÷øå. Î÷åíü ìíå ïî ñåðäöó, ÷òî òû äåéñòâèòåëüíî ìíå íåèçâåñòåí. Íåò íóæäû â ïîäñòðàèâàíèè ïîä òâîé õàðàêòåð, íåò íóæäû â ñäåðæèâàíèè ýìîöèé è íåò íåîáõîäèìîñòè â âûáîðå âûðàæåíèé. Áóäó ïèñàòü êàê îíî åñòü. Áóäó ïèñàòü òàê, êàê åñëè áû íàõîäèëèñü ìû ñ òîáîé ãäå-òî â íåêîåì âûñøåì ó÷åáíîì çàâåäåíèè èëè ÍÈÈ, íà ëåñòíè÷íîì ìàðøå âîçëå çàïëåâàííîé óðíû è ëåíèâî ïîòÿãèâàëè ñèãàðåòû, à íà ïîäîêîí-
Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ
Á
25
íèêå ñòîÿëè áû íàïîëíåííàÿ îêóðêàìè áàíêà è ïàðî÷êà-äðóãàÿ ÷àøåê ñ êðåïêèì ÷àåì èëè êîôå. Êàê áóäòî áû ñòîÿëè ìû è ðàçãîâàðèâàëè. Èñõîäÿ èç ýòîãî è ïîòîìó – íå îáèæàéñÿ – íå ñòàíó ÿ äåëàòü íèêàêèõ ñåðüåçíûõ ïðåäâàðèòåëüíûõ ïîÿñíåíèé ïî ïîâîäó òîãî, ÷òî òåáå ñåé÷àñ ïðèõîäèòñÿ ÷èòàòü. Íàäåþñü, õîä ìîèõ ìûñëåé, çà÷àñòóþ äîâîëüíî íåïîñëåäîâàòåëüíûõ è çàïóòàííûõ (èìååòñÿ â âèäó “íåïîñëåäîâàòåëüíûõ è çàïóòàííûõ” äëÿ ÷åëîâåêà, íå ïîñâÿùåííîãî â òàèíñòâî ÇÀÙÈÒÛ ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈÈ), ñ êàæäîé ñëåäóþùåé ïðî÷èòàííîé ñòðàíèöåé áóäåò ñòàíîâèòüñÿ áîëåå-ìåíåå ÿñíûì. È áîëåå-ìåíåå ïîíÿòíà êîíêðåòíî äëÿ òåáÿ áóäåò ñóòü âîïðîñà: êàê ñòàòü êàíäèäàòîì íàóê? Âïîëíå âîçìîæíî, ÷òî òû íå ñòàíåøü ÷èòàòü âåñü ýòîò òåêñò ïîäðÿä. Òîæå íå áåäà. Ìû è â ðàçãîâîðàõ-òî íå âñåãäà âíèìàòåëüíû ê ñîáåñåäíèêó. Äà îíî, ìîæåò, äàæå è ïðàâèëüíî. Ýòî âåäü íå õóäîæåñòâåííîå ïðîèçâåäåíèå, è íåîáõîäèìîñòè â ïîñëåäîâàòåëüíîì è íåïðåðûâíîì îòñëåæèâàíèè ñþæåòà íåò. Ýòî â ðîìàíàõ ïðîïóñòèë ïàðó ñòðàíèö – è óæå íåïîíÿòíî êòî, êîãî è ïî÷åìó. Ýòîò æå òåêñò òû ìîæåøü ÷èòàòü è äèñêðåòíî, êóñî÷êàìè, ïî ìåðå íåîáõîäèìîñòè, ïî ìåðå âîçíèêíîâåíèÿ âîïðîñîâ èëè ïðîáëåì. À äëÿ òîãî, ÷òîáû óïðîñòèòü òåáå ïðîöåäóðó ïîèñêà ñîâåòà, ïèñüìà ìîè áóäóò èìåòü íàçâàíèÿ, îòðàæàþùèå èõ âíóòðåííåå ñîäåðæàíèå. Ñðàçó ñêàæó òîëüêî ñàìîå ãëàâíîå: åñëè âñå ïîëó÷èòñÿ è íè÷òî íå ïîìåøàåò íàøåé îäíîñòîðîííåé ïåðåïèñêå, òî ñî âðåìåíåì òû áóäåøü èìåòü ïîäðîáíóþ èíñòðóêöèþ, ýòàêèé àëãîðèòì äåéñòâèé (ñ íåçíà÷èòåëüíûìè ëèðè÷åñêèìè îòñòóïëåíèÿìè è ñóõèìè ïîÿñíåíèÿìè) ïî ïåðåâîïëîùåíèþ òåáÿ èç òâîåãî íûíåøíåãî íåîñòåïåíåííîãî ñîñòîÿíèÿ â êàíäèäàòû êàêèõ-íèáóäü íàóê. Íó, â îáùåì, ïåðåéäåì ê ñóòè. Åñëè ïîëó÷èòñÿ… Òàê âîò…  ìîëîäîñòè áûë ó ìåíÿ îäèí çíàêîìûé, êîòîðûé ìå÷òàë î òîì, ÷òî êîãäà-íèáóäü ñìîæåò íà ñâîåé âèçèòêå, ïîä ÔÈÎ, íàïèñàòü îäíî åäèíñòâåííîå ñëîâî – Ýêîíîìèñò. Î÷åíü îí ýòîãî õîòåë, îñîáåííî ïðåáûâàÿ â ñîñòîÿíèè ëåãêîãî àëêîãîëüíîãî îïüÿíåíèÿ è ñòîÿ â êðóãó òàêèõ æå, êàê è îí ñàì, íåîñòåïåíåííûõ ìýíýýñîâ íà òîì ñàìîì ëåñòíè÷íîì ìàðøå ñ ñèãàðåòîé â ðóêå. Çîëîòîå, íàäî ñêàçàòü, áûëî âðåìÿ. Ñàì-òî ÿ íå êóðèë, íî â ðàçãîâîðàõ ó÷àñòâîâàë è ñ îãðîìíûì óäîâîëüñòâèåì íàáëþäàë íå òîëüêî çà áåñåäîé, íî è çà ïðîöåññîì êóðåíèÿ. Îñîáåííîå âïå÷àòëåíèå, è êàê êóðèëüùèê è êàê ó÷àñòíèê äèñêóññèé, ïðîèçâîäèë èìåííî ýòîò ìîé çíàêîìûé, Àëåêñàíäð Ïåòðîâè÷, à âîîáùå-òî äëÿ ñîêóðèëüùèêîâ – Ñàøà. Êàê îí ýòî äåëàë!!! Êàê êðàñèâî îí ýòî äåëàë!!! Ýòî íàäî áûëî âèäåòü è ñëûøàòü: ïëàâíûå íåòîðîïëèâûå äâèæåíèÿ; ñèãàðåòà â ïðàâîé ðóêå,
26
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
÷àøêà ñ êðåï÷àéøèì êîôå – â ëåâîé; íåñïåøíàÿ è âàëüÿæíàÿ, âíóøàþùàÿ óâàæåíèå è êîíöåíòðèðóþùàÿ âíèìàíèå ñîáåñåäíèêà, ôîðìà ïîäà÷è ìûñëè… Êàê àðòèñòè÷íî îí îáðàùàëñÿ ñ ñèãàðåòîé! Ýòî â ñàìîì äåëå áûë Ïðîöåññ. Ïðåäñòàâü ñåáå íà ìèíóòêó, êàê îáû÷íî íà÷èíàëñÿ ýòîò ïðîöåññ.  êàáèíåò, â êîòîðîì ñèäèò òðè-÷åòûðå ÷åëîâåêà, çàãëÿäûâàåò êîëëåãà èç ñîñåäíåé êîìíàòû, óæå ñîçðåâøèé ê ðàçãîâîðó è ïåðåêóðó, è ïðåäëàãàåò ïðèñîåäèíèòüñÿ ê íåìó. Áûâàëî, êîíå÷íî, ÷òî êîìïàíèÿ íå ñêëàäûâàëàñü â ñèëó ñðî÷íîé ðàáîòû ïî ñäà÷å îò÷åòà ïî õîçäîãîâîðíÿêó, íî îáû÷íî âêëþ÷àëñÿ äîïîòîïíûé ÷àéíèê, ìûëèñü ÷àøêè, â íèõ çàñûïàëàñü çàâàðêà èëè êîôå, çàëèâàëñÿ êèïÿòîê è ïî î÷åðåäè ðàçìåøèâàëñÿ ëîæå÷êîé, êîòîðàÿ ïîñëå äëèòåëüíûõ ïîèñêîâ ñ òðóäîì ãäåíèáóäü îáíàðóæèâàëàñü (çà íåèìåíèåì îíîé ýòè ôóíêöèè âûïîëíÿë êàðàíäàø). Çàòåì ïðîöåññèÿ áóäóùèõ íàó÷íûõ ñâåòèë ñ ÷àøêàìè â ðóêàõ äâèæåòñÿ ê ðåêðåàöèè – ëåñòíè÷íîìó ìàðøó. Ïðè ýòîì êåì-íèáóäü îáÿçàòåëüíî çàõâàòûâàåòñÿ ñ ñîáîé êñåðîêîïèÿ êàêîé-íèáóäü ñòàòüè, èëè æóðíàë, èëè êíèãà (êàê ïðåäìåò äëÿ äèñêóññèè). ×òî æå ïðîèñõîäèò äàëüøå? À äàëüøå íà÷èíàåòñÿ íåïîñðåäñòâåííî ïðîöåññ îáùåíèÿ. Çäåñü ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî Ñàøà äëÿ ïðèêóðèâàíèÿ ïîëüçîâàëñÿ íå çàæèãàëêîé, êàê âñå, à èñêëþ÷èòåëüíî ñïè÷êàìè.  ýòîì òîæå èìåëñÿ ñâîé øàðì: íà ôîíå íåòîðîïëèâîé áåñåäû ñèãàðåòà èçâëåêàåòñÿ èç ïà÷êè (÷àùå, ïðàâäà, êàæäûé óæå èç êàáèíåòà âûäâèãàëñÿ ñ ñîáñòâåííîé ñèãàðåòîé); ñ õàðàêòåðíûìè çâóêàìè èç ñïè÷å÷íîãî êîðîáêà èçâëåêàåòñÿ ñïè÷êà, ÷èðê, ïø-ø-ø-ø… Íàäî çàìåòèòü, åñëè ýòà îïåðàöèÿ îñóùåñòâëÿëàñü íà ñêâîçíÿ÷êå èëè íà îòêðûòîì âîçäóõå, òî äîïîëíèòåëüíî ìîæíî áûëî áû ïîëþáîâàòüñÿ åùå äâèæåíèÿìè ðóê, íàïðàâëåííûìè íà ñîõðàíåíèå îãíÿ. Ñóïåð! Çàòåì, ïîñëå ïðèêóðèâàíèÿ, ñëåäóåò äëèòåëüíàÿ çàòÿæêà, ñîïðîâîæäàþùàÿñÿ èçóìèòåëüíûì, íåïîâòîðèìûì ïîòðåñêèâàíèåì è ñâîåîáðàçíûìè äûìîâûìè çàâåñàìè. Ñòîëáèê ïåïëà ñòðÿõèâàåòñÿ ëåãêèì ïîñòóêèâàíèåì ïî ñèãàðåòå óêàçàòåëüíûì ïàëüöåì, ÷òî äåëàåòñÿ ïàðàëëåëüíî ñ îïåðàöèåé ïðèãóáëèâàíèÿ óæå ïîðÿäêîì îñòûâøåãî êîôå. Íî è ýòîò îñòûâøèé êîôå íå ïðîñòî ïîãëîùàåòñÿ, à èìåííî ïðèãóáëèâàåòñÿ, ò.å. îòïèâàåòñÿ ìàëþñåíüêèìè ãëîòêàìè ñ ñîîòâåòñòâóþùèìè ïðè÷ìîêèâàíèÿìè è ïîêðÿõòûâàíèÿìè. Ýòî òîæå ýëåìåíò ïðîöåäóðû. È âîîáùå, âñå ýòî àíòóðàæ, ñâîåîáðàçíûå äåêîðàöèè, íåîáõîäèìûå äëÿ ïðèäàíèÿ áëåñêà ãëàâíîìó – íàó÷íîé äèñêóññèè. È íàäî äîëîæèòü, ÷òî èìåííî ýòî ïðèäàâàëî äèñêóññèè ñâîé øàðì è íè ñ ÷åì íå ñðàâíèìóþ ïðèâëåêàòåëüíîñòü. Äà, íåïëîõèå áûëè âðåìåíà. Ñ òåõ ïîð ïðîøëî äîâîëüíî ìíîãî ëåò, è îáùåñòâî íàøå çà ýòè ãîäû ïîäâåðãëîñü ñåðüåçíûì, ÿ áû äàæå ñêàçàë
Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ
Á
27
– êàðäèíàëüíûì, ñîöèàëüíî-êóëüòóðíûì äåôîðìàöèÿì. Íå çíàþ, äîñòèã ëè Àëåêñàíäð Ïåòðîâè÷ (Ñàøåé åãî óæå, íàâåðíîå, ìàëî êòî íàçûâàåò) òîãî âíóòðåííåãî ñîñòîÿíèÿ, êîãäà íå êðèâÿ äóøîé ñìîã îí ðåàëèçîâàòü ñâîþ ìå÷òó îòíîñèòåëüíî âèçèòíîé êàðòî÷êè èëè íåò. Íå èñêëþ÷àþ, ÷òî ñàìî åãî âíóòðåííåå ñîñòîÿíèå ïîä âîçäåéñòâèåì âíåøíèõ ôàêòîðîâ òðàíñôîðìèðîâàëîñü äî òàêîé ñòåïåíè, ÷òî ìå÷òà âèäîèçìåíèëàñü äî íåóçíàâàåìîñòè (íàïðèìåð, åìó óæå ìîãëî çàõîòåòüñÿ èìåòü òàêèå îñíîâàíèÿ, êîòîðûå ïîçâîëèëè áû íàïèñàòü íà âèçèòêå “Äèðåêòîð êîìïàíèè” èëè åùå ïîêðó÷å – “Äèðåêòîð Öåíòðàëüíîãî ðûíêà”). Íî êîãäà-òî ó ýòîãî ÷åëîâåêà áûëà ñâåòëàÿ è àìáèöèîçíàÿ ìå÷òà ïî ïîâîäó Ýêîíîìèñòà… Ïîòîì áûëà (äà è îñòàåòñÿ) ó ìåíÿ ïàðî÷êà (è íå îäíà) äðóãèõ çíàêîìûõ. Ýòè ïî ïîâîäó è áåç ïîâîäà, ïî ñëó÷àþ è áåç ñëó÷àÿ ëþáèëè ãîâàðèâàòü: “Âîò ìû, ó÷åíûå…”, èëè “Ïîñëóøàéòå ìåíÿ, ó÷åíîãî…”, èëè “Ìîè êîëëåãè, èçâåñòíûå ó÷åíûå…”. Íå çíàþ, êàê êîìó, íî ëè÷íî ìíå âñåãäà õîòåëîñü ïîäâåðãíóòü íåìåäëåííîé è ïîäðîáíåéøåé ðåâèçèè èõ íàó÷íûå áàãàæè. Îäèí òàêîé çíàêîìûé áûë íå ïðîñòî ó÷åíûì, à êðóïíûì ó÷åíûì, ò.å. òÿíóë êèëî ýòàê íà ñòî äâàäöàòü æèâîãî âåñà, èìåë íà òî âðåìÿ äèïëîì êàíäèäàòà íàóê è àòòåñòàò äîöåíòà (îäíèì ñëîâîì – äîöåíòíåð). Ñåãîäíÿ ó íåãî íà ðóêàõ óæå äîêóìåíòû äîêòîðà è ïðîôåññîðà, â òåëå âñå òå æå ñòî äâàäöàòü êèëîãðàìì, à íà âîîðóæåíèè ñëåäóþùàÿ êðûëàòàÿ ôðàçà: “Íåïëîõî ðàáîòàåòñÿ â óíèâåðñèòåòå, íî åùå ëó÷øå áûëî áû, åñëè áû íå áûëî ñòóäåíòîâ”. Áûë ó ìåíÿ è åùå îäèí çíàêîìûé, äîâîëüíî ïîõîæèé íà ïðåäûäóùèõ, êîòîðûé, ïðåäñòàâëÿÿñü, íåçàâèñèìî îò òîãî, êîìó èìåííî îí îòðåêîìåíäîâûâàëñÿ – êîëëåãå, ñëåñàðþ, ñëó÷àéíîìó ïðîõîæåìó èëè åùå êîìó-òî – ïåðåä èìåíåì-îò÷åñòâîì èñïîëüçîâàë ñëåäóþùóþ ïðèñòàâî÷êó: “Êàíäèäàò íàóê, äîöåíò…”. Íà ìíîãèõ äåéñòâîâàëî. Ïîòîì áûë ó ìåíÿ è òàêîé çíàêîìûé, êîòîðûé ãîâàðèâàë, ÷òî åñëè âû õîòèòå îäíîâðåìåííî íè÷åãî íå äåëàòü è áûòü ðåñïåêòàáåëüíûì – ëó÷øå âñåãî ïðèòâîðèòüñÿ, áóäòî ðàáîòàåòå íàä êàêîé-òî ñåðüåçíîé íàó÷íîé ïðîáëåìîé. Íàäî äîëîæèòü, ýòà ñåíòåíöèÿ äàëà åìó âîçìîæíîñòü ïðîõîäèòü â äîêòîðàíòàõ îêîëî äåñÿòêà ëåò, ïîáûâàòü íåñêîëüêî ðàç â òâîð÷åñêîì îòïóñêå äëÿ íàïèñàíèÿ äèññåðòàöèè, ìíîãîêðàòíî ñúåçäèòü íà íàó÷íûå ñèìïîçèóìû è êîíôåðåíöèè è ò.ï. Îí è ñåãîäíÿ ñ óñïåõîì ïðåáûâàåò â ýòîì ñòàòóñå è, ïîõîæå, îñíîâàòåëüíî ñ íèì ñðîññÿ. Ñåé÷àñ ó ìåíÿ åñòü õîðîøèé çíàêîìûé, êîòîðûé â ïûëó ñåìåéíûõ áàòàëèé äîâîëüíî ÷àñòî ïðèïîìèíàåò ñâîåé æåíå, ÷òî îíà ó íåãî äîöåíò, à îí â àñïèðàíòóðàõ íå îáó÷àëñÿ è íèêàêèõ äèññåðòàöèé íå çàùèùàë. Ýòî äàåò åìó îñíîâàíèÿ èñïîëüçîâàòü íåíîðìàòèâíóþ ëåêñèêó è âåñüìà êðàñî÷íûå íåâåðáàëüíûå ñïîñîáû êîììóíèêàöèé. Ýòî
28
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
òàêæå ïîäðàçóìåâàåò, ÷òî îí ïîëîæèë ñâîþ æèçíü íà àëòàðü ñóïðóæåñêîãî ñ÷àñòüÿ. À ó îäíîé ìîåé çíàêîìîé áûëà çíàêîìàÿ, êîòîðàÿ ñäàâàëà ñïåöèàëüíîñòü (êàíäèäàòñêèé ýêçàìåí ïî ñïåöèàëüíîñòè) äâà ðàçà, è îáà ðàçà áåçðåçóëüòàòíî. ×òîáû òû çíàë, ñäàòü ñïåöèàëüíîñòü äàæå ñ ïåðâîãî ðàçà íà ÷åòûðå áàëëà – õîðîøåãî ìàëî. Âåäü ýòî òà ñàìàÿ ñïåöèàëüíîñòü, ïî êîòîðîé òû ñîáèðàåøüñÿ çàùèùàòü êàíäèäàòñêóþ äèññåðòàöèþ, è íå çíàòü åå íà “îòëè÷íî” – ýòî ïðîñòî-íàïðîñòî íåïðèëè÷íî. Ìîæíî ïîëó÷èòü òðîéêó ïî ôèëîñîôèè èëè èíîñòðàííîìó, íî íå ïî ñïåöèàëüíîñòè (òàêàÿ êàðòèíà õàðàêòåðíà äëÿ ñåãîäíÿøíåãî äíÿ, à â ñîâåòñêèå âðåìåíà ñ òðîéêîé ïî ôèëîñîôèè íèêòî áû òåáÿ ê çàùèòå è áëèçêî íå ïîäïóñòèë). Äëÿ ýòîé æå äàìî÷êè ñåðüåçíîé ïðîáëåìîé áûëî ïîëó÷åíèå òðîéêè. Âîîáùå óäèâèòåëüíî è ÷ðåçâû÷àéíî íåâåðîÿòíî òî îáñòîÿòåëüñòâî, ÷òî åå äîïóñòèëè ïîïûòàòü ñ÷àñòüÿ âî âòîðîé ðàç, ãäå îíà ñ óñïåõîì çàâàëèëàñü, íî âîò âåäü ÷óäî: åé ïðåäîñòàâèëè òàêóþ âîçìîæíîñòü è â òðåòèé ðàç. Âîò òàì-òî è áûëà ïðîèçíåñåíà ôðàçà, äîñòîéíàÿ íå ìîåãî ñêðîìíîãî ïåðà, à, ïî êðàéíåé ìåðå, õîòÿ áû çîùåíêîâñêîãî èëè èëüôî-ïåòðîâñêîãî. Òàê âîò!  ïðîöåññå îòâåòà íà ýêçàìåíàöèîííûé áèëåò, äîíåëüçÿ óòîìèâ âñåõ ÷ëåíîâ ýêçàìåíàöèîííîé êîìèññèè ñâîåé òâåðäîëîáîñòüþ è ïîðàçèâ íåâèäàííîé öåëåóñòðåìëåííîñòüþ, ýòà, ñ ïîçâîëåíèÿ ñêàçàòü, ñîèñêàòåëüíèöà ó÷åíîé ñòåïåíè ïðîèçíåñëà óäèâèòåëüíóþ ôðàçó – “Ñðåäè íàñ, ó÷åíûõ, áûòóåò ìíåíèå, ÷òî…”. À? Íó ÷òî òóò ñêàæåøü!? ×òî òóò äîáàâèøü!? Íè÷åãî…
 …ó íàñ ñåãîäíÿ íàóêè íåò, èëè, âåðíåå, îíà íàõîäèòñÿ â êîìàòîçíîì ñîñòîÿíèè. Ê. Ñûòíèê Ñûòíèê, àêàäåìèê ÍÀÍÓ Åñòåñòâåííî, áûëè è åñòü, ó ìåíÿ è äðóãèå çíàêîìûå, èìåþùèå ê íàóêå êàê ïðÿìîå îòíîøåíèå, òàê è êîñâåííîå. Áûëè è òàêèå, êîòîðûå ê íåé âîîáùå íå èìåëè àáñîëþòíî íèêàêîãî îòíîøåíèÿ, íî ó÷åíûìè ñåáÿ ñ÷èòàëè.
 Äà, âîïðîñ íå â òîì, äîëæíû ëè ó÷åíûå è íàóêà ñëóæèòü ñâîåìó îáùåñòâó è ÷åëîâå÷åñòâó, – òàêîãî âîïðîñà è áûòü íå ìîæåò. Âîïðîñ î òîì, êàêîé ïóòü êîðî÷å è âåðíåå âåäåò ê ýòîé öåëè. Èäòè ëè ó÷åíîìó ïî óêàçêå ïðàêòè÷åñêèõ æèòåéñêèõ ìóäðåöîâ è áëèçîðóêèõ ìîðàëèñòîâ èëè èäòè, íå âîçìóùàÿñü èõ óêàçàíèÿìè è âîçãëàñàìè, ïî åäèíñòâåííîìó âîçìîæíîìó ïóòè, îïðåäåëÿåìîìó âíóòðåííåé ëîãèêîé ôàêòîâ, óïðàâëÿþùåé ðàçâèòèåì íàóêè... Íèêòî íå ñòàíåò ñïîðèòü, ÷òî è íàóêà èìååò ñâîè áèðþëüêè, ñâîè ïîðîþ ïóñòûå çàáàâû, íà êîòîðûõ äîñóæèå ëþäè óïðàæíÿþò ñâîþ âèðòóîçíîñòü; ìàëî òîãî, êàê âñÿêàÿ ñèëà, îíà èìååò è óâèâàþùèõñÿ âîêðóã íåå ëüñòåöîâ è ïðèñîñàâøèõñÿ ê íåé ïàðàçèòîâ. Êîíå÷íî; íî íå ðàçîáðàòüñÿ â ýòîì íè æèòåéñêèì ìóäðåöàì, íè áëèçîðóêèì ìîðàëèñòàì, è, âî âñÿêîì ñëó÷àå, êðèòåðèóìîì èñòèííîé
Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ
Á
29
íàóêè ÿâëÿåòñÿ íå òà âíåøíîñòü óçêîé áëèæàéøåé ïîëüçû, êîòîðîé èìåííî óñïåøíåå âñåãî ïðèêðûâàþòñÿ àäåïòû ïñåâäîíàóêè, áåç òðóäà äîáûâàþùèå äëÿ ñâîèõ ïàðîäèé ïðèçíàíèÿ èõ ïðàêòè÷åñêîé âàæíîñòè è äàæå ãîñóäàðñòâåííîé ïîëåçíîñòè. Ê.À. Òèìèðÿçåâ, àêàäåìèê ÀÍ ÑÑÑÐ
Ê ÷åìó âñå ýòî ÿ? Äà ê òîìó, ÷òî ëè÷íî ìíå êóäà áîëüøå íðàâèòñÿ, êîãäà ñàìè ëþäè èìåíóþò ñåáÿ íàó÷íûìè ðàáîòíèêàìè èëè íàó÷íûìè ñîòðóäíèêàìè, à ó÷åíûìè èõ íàçûâàþò äðóãèå, äà è òî, ïðîñòè ìåíÿ Ãîñïîäè, ïîñëå êîí÷èíû (òüôó-òüôó-òüôó…).
 Ó÷åíûé – ôèçè÷åñêîå ëèöî, êîòîðîå ïðîâîäèò ôóíäàìåíòàëüíûå è (èëè) ïðèêëàäíûå íàó÷íûå èññëåäîâàíèÿ è ïîëó÷àåò íàó÷íûå è (èëè) íàó÷íî-òåõíè÷åñêèå ðåçóëüòàòû. Íàó÷íàÿ äåÿòåëüíîñòü – èíòåëëåêòóàëüíàÿ òâîð÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü, íàïðàâëåííàÿ íà ïîëó÷åíèå è èñïîëüçîâàíèå íîâûõ çíàíèé. Îñíîâíûìè åå ôîðìàìè ÿâëÿþòñÿ ôóíäàìåíòàëüíûå è ïðèêëàäíûå íàó÷íûå èññëåäîâàíèÿ. Íàó÷íûé ðåçóëüòàò – íîâîå çíàíèå, ïîëó÷åííîå â ïðîöåññå ôóíäàìåíòàëüíûõ èëè ïðèêëàäíûõ èññëåäîâàíèé è çàôèêñèðîâàííîå íà íîñèòåëÿõ íàó÷íîé èíôîðìàöèè â ôîðìå îò÷åòà, íàó÷íîé ðàáîòû, íàó÷íîãî äîêëàäà, íàó÷íîãî ñîîáùåíèÿ î íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòå, ìîíîãðàôè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ, íàó÷íîãî îòêðûòèÿ. Íàó÷íî-ïðèêëàäíîé ðåçóëüòàò – íîâîå êîíñòðóêöèîííîå èëè òåõíîëîãè÷åñêîå ðåøåíèå, ýêñïåðèìåíòàëüíûé îáðàçåö, çàêîí÷åííîå èñïûòàíèå, ðàçðàáîòêà, êîòîðàÿ âíåäðåíà èëè ìîæåò áûòü âíåäðåíà â ïðàêòèêó. Íàó÷íî-ïðèêëàäíîé ðåçóëüòàò ìîæåò áûòü â ôîðìå îò÷åòà, ýñêèçíîãî ïðîåêòà, êîíñòðóêòîðñêîé èëè òåõíîëîãè÷åñêîé äîêóìåíòàöèè íà íàó÷íî-òåõíè÷åñêóþ ïðîäóêöèþ, íàòóðàëüíîãî îáðàçöà. Èç Çàêîíà Óêðàèíû “Î íàó÷íîé è íàó÷íî-òåõíè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè” Íàó÷íàÿ äåÿòåëüíîñòü, òî åñòü çàíÿòèå íàóêîé, íàðÿäó ñ ìàññîé íåäîñòàòêîâ òèïà íåçíà÷èòåëüíîé çàðàáîòíîé ïëàòû èìååò öåëûé ðÿä ïëþñîâ.
 1. Íàó÷íàÿ äåÿòåëüíîñòü – ýòî âñåãäà ïîèñêè èñòèíû, ÷òî ñîïðÿæåíî ñ ïîâûøåííîé îáúåêòèâíîñòüþ â âîñïðèÿòèè è îöåíêå îêðóæàþùåãî ìèðà. Åñëè çàøîðåííîñòü ïðèíîñèò ÷åëîâåêó î÷åâèäíûé âðåä, òî ñïîñîáíîñòü ñìîòðåòü íà ìèð îòêðûòûìè ãëàçàìè, íàîáîðîò, äåëàåò åãî áîëåå æèçíåñïîñîáíûì, èáî, êàê èçâåñòíî, ëþáîå çíàíèå – ñèëà. 2. Íàó÷íàÿ äåÿòåëüíîñòü ñòèìóëèðóåò ê ìàêñèìàëüíîìó èíòåëëåêòóàëüíîìó ñàìîðàçâèòèþ è ñàìîñîâåðøåíñòâîâàíèþ. Íàêîïëåíèå èíòåëëåêòóàëüíîãî êàïèòàëà ôàêòè÷åñêè îçíà÷àåò ïîñòîÿííûé ðîñò àäàïòàöèîííûõ âîçìîæíîñòåé èíäèâèäóóìà, ïîçâîëÿåò ëó÷øå è áûñòðåå “ïåðåâàðèâàòü” ïðîèñõîäÿùèå ñîáûòèÿ, ïðèíèìàòü ïðàâèëüíûå ðåøåíèÿ. 3. Ñåðüåçíûå íàó÷íûå èçûñêàíèÿ ïðåäïîëàãàþò âûñîêóþ ñòåïåíü òâîð÷åñòâà. Åñëè ðóòèííûé òðóä âåäåò ê äåãðàäàöèè ëè÷íîñòè, òî òâîð÷åñêèå ïîðûâû ïðèäàþò æèçíè ñìûñë, ðàçíîîáðàçÿò åå.
30
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
4. Ãëóáîêîå ïîãðóæåíèå â “ïó÷èíó” íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè ïîçâîëÿåò îùóòèòü ðîìàíòèêó è ñâîåîáðàçèå êîíêðåòíîé äèñöèïëèíû. Êîëîðèò íàóêè ïðîÿâëÿåòñÿ â åå ñïåöèôè÷åñêîì ìåòàÿçûêå, ýêçîòè÷åñêîé òåðìèíîëîãèè, ëîãè÷åñêèõ õèòðîñïëåòåíèÿõ, òåõíè÷åñêîì îñíàùåíèè ðàáî÷åãî ìåñòà, â íàó÷íûõ äèñêóññèÿõ è ò.ï. 5. Íàó÷íàÿ äåÿòåëüíîñòü èìååò ýñòåòè÷åñêóþ ñòîðîíó. Êðàñîòà â íàóêå ìîæåò âîïëîùàòüñÿ â áåçóïðå÷íîñòè ëîãè÷åñêîé ëèíèè, â èçÿùåñòâå ïîñòðîåííîé ìîäåëè, â êîìïàêòíîñòè çàïèñàííîé ôîðìóëû, â èçûñêàííîñòè íàó÷íîãî ñòèëÿ, â áîãàòñòâå è ñî÷íîñòè èñïîëüçóåìîãî ÿçûêà. Âñå ýòî âûçûâàåò ó ó÷åíîãî ïîçèòèâíûå ýìîöèè, êîòîðûå ïðîäëåâàþò æèçíü, óêðàøàþò åå. 6. Íàó÷íàÿ äåÿòåëüíîñòü àïðèîðè èíòåðíàöèîíàëüíà è ïðåäïîëàãàåò øèðîêèå “ãîðèçîíòàëüíûå” êîíòàêòû, ïðèäàþùèå ðàáîòå èññëåäîâàòåëÿ íåîáõîäèìóþ íàñûùåííîñòü è äèíàìèçì. ×åëîâå÷åñêîå îáùåíèå (â òîì ÷èñëå íà ïðîôåññèîíàëüíîé ïî÷âå) – îäíî èç âåëè÷àéøèõ äîñòèæåíèé öèâèëèçàöèè, äåëàþùåå æèçíü áîëåå ãàðìîíè÷íîé.  íàóêå ïîìèìî ïðÿìîãî ëè÷íîãî êîíòàêòà (ñåìèíàðû, êîíôåðåíöèè, ñèìïîçèóìû è ò.ï.) âîçìîæåí êîñâåííûé êîíòàêò (èçó÷åíèå ëèòåðàòóðû, ïåðåïèñêà), äîñòóïíûé ïî÷òè âñåì ïðåäñòàâèòåëÿì íàó÷íîé êîãîðòû. 7. Èññëåäîâàòåëüñêàÿ äåÿòåëüíîñòü ïðåäïîëàãàåò âûñîêóþ ñòåïåíü èíòåãðèðîâàííîñòè â îáùåå äåëî, ôîðìèðóÿ ìîùíûå “âåðòèêàëüíûå” ñâÿçè. Äåéñòâèòåëüíî, ó÷åíûé íàõîäèòñÿ êàê áû ïîñðåäèíå åäèíîãî íàó÷íîãî ïðîöåññà: ïîëó÷åííûå èì ðåçóëüòàòû áàçèðóþòñÿ íà áîëåå ðàííèõ äîñòèæåíèÿõ êîëëåã è, â ñâîþ î÷åðåäü, ñëóæàò îñíîâîé äëÿ äàëüíåéøèõ èçûñêàíèé è íîâûõ îòêðûòèé. Îùóùåíèå ñîïðè÷àñòíîñòè ê ïîñòðîåíèþ ñîâðåìåííîãî, ïîèñòèíå îøåëîìëÿþùåãî íàó÷íîãî çäàíèÿ ïîäêëþ÷àåò ÷åëîâåêà ê îáùåìó èñòî÷íèêó ýíåðãèè è ïðèäàåò åìó ñèëû äëÿ ïðîäâèæåíèÿ âïåðåä. Êðîìå òîãî, âêëþ÷åííîñòü â îáùåå äåëî â íàóêå ïðåäïîëàãàåò îñîáûå îòíîøåíèÿ ìåæäó ïîêîëåíèÿìè, êîòîðûå ìîæíî îõàðàêòåðèçîâàòü êàê ñâÿçü “áåíåôàêòîð-áåíåôåöèàðèé” (èëè, ÷òî ïðèìåðíî òî æå ñàìîå, “ó÷èòåëü-ó÷åíèê”). Âîçíèêàåò ïðååìñòâåííîñòü ïîêîëåíèé, èäåò ïîñòîÿííàÿ âçàèìíàÿ òâîð÷åñêàÿ ïîäïèòêà “ñòàðûõ” è “ìîëîäûõ” íàó÷íûõ ñòðàò. Á.Â. Áàëàöêèé. Î êàðüåðå ýêîíîìèñòà
Ïîñëóøàé (âåðíåå, ïî÷èòàé) åùå.
 Îíè ëþäè, êîíå÷íî, ó÷åíûå, íî èìåþò î÷åíü ñòðàííûå ïîñòóïêè, íàòóðàëüíî íåðàçëó÷íûå ñ ó÷åíûì çâàíèåì. Îäèí èç íèõ, íàïðèìåð âîò ýòîò, ÷òî èìååò òîëñòîå ëèöî, íèêàê íå ìîæåò îáîéòèñü áåç òîãî, ÷òîáû, âçîøåäøè íà êàôåäðó, íå ñäåëàòü ãðèìàñó, âîò ýòàê. Êîíå÷íî, åñëè îí ó÷åíèêó ñäåëàåò òàêóþ ðîæó, òî îíî åùå íè÷åãî, ìîæåò áûòü, îíî òàì è íóæíî òàê, îá ýòîì ÿ íå ìîãó ñóäèòü… Í. Ãîãîëü. Ðåâèçîð À âîò, ê ïðèìåðó, ðàññêàçûâàþò, ÷òî íåáåçûçâåñòíûé ôèçèê àêàäåìèê Ëàíäàó íà äóõ íå ïåðåíîñèë, êîãäà åãî èëè åãî êîëëåã íàçûâàëè ó÷åíûìè. “Ó÷åíûìè, – ãîâîðèë îí, – áûâàþò ñîáà÷êè, äà è òî ïîñëå òîãî, êàê èõ íàó÷àò. À ìû – íàó÷íûå ðàáîòíèêè”.
 Ïîíèìàåøü, êîãäà ÿ äèêòóþ ñâîè êíèãè ïî ôèçèêå Æåíüêå, îí âñå áåñïðåêîñëîâíî çàïèñûâàåò. Åãî ìîçã – ýòî ìîçã ãðàìîòíîãî êëåðêà, ê ñàìîñòîÿòåëüíîìó òâîð÷åñêîìó ìûøëåíèþ îí íå ñïîñîáåí. Ñòóäåíòîì ïðîèçâîäèë âïå÷àòëå-
Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ
Á
31
íèå ñïîñîáíîãî, íî äàëüøå âðåìÿ ïîêàçàëî, ÷òî ýòî ïóñòîöâåò! Òâîð÷åñêîãî ðàáîòíèêà èç íåãî íå âûøëî, íî îí îáðàçîâàí, àêêóðàòåí, òî÷åí è òðóäîëþáèâ, èç íåãî ïîëó÷èëñÿ ñîàâòîð. Âìåñòî çàðïëàòû ÿ äàðþ åìó ñâîè èäåè, åìó â îáùåñòâå íåîáõîäèìî èìåòü ñâîå ëèöî. Áëàãîäàðÿ åãî ïîìîùè ÿ ñìîã ñîçäàòü õîðîøèå êíèãè ïî ôèçèêå äëÿ ïîòîìñòâà. ß ïðîáîâàë ïèñàòü ñâîè êíèãè ñ òàëàíòëèâûìè ó÷åíèêàìè, íî èõ ìîçã ïûòëèâ, îíè íå â ñîñòîÿíèè áåñïðåêîñëîâíî çàïèñûâàòü ìîè ìûñëè. ×òî ÿ ðåøàþ ìãíîâåííî, äëÿ íèõ ýòî åùå íå çàêîí, îíè âîçðàæàþò, ñïîðÿò, à êîãäà ïîñòèãàþò, ïðèõîäÿò è ãîâîðÿò: “Äàó, âû áûëè ïðàâû”. Ïðîøëî ìíîãî öåííåéøåãî âðåìåíè, à âðåìÿ íå æäåò! Íàøå âðåìåííîå ïðåáûâàíèå íà çåìëå ñëèøêîì êîðîòêî, à íàäî òàê åùå ìíîãî óñïåòü! Òðàòèòü ñâîå òâîð÷åñêîå âðåìÿ íà ïèñàíèå êíèã ÿ íå ìîãó. Êîãäà óñòàþ äóìàòü, çîâó Æåíüêó è äèêòóþ åìó î÷åðåäíûå ïàðàãðàôû. Èç âîñïîìèíàíèé Êîíêîðäèè Ëàíäàó-Äðîáàíöåâîé
Âîò òû óëàâëèâàåøü ðàçíèöó ìåæäó ó÷åíûì è íàó÷íûì ðàáîòíèêîì? Ïîêà, íàâåðíîå, ñëîæíî? À âîò àêàäåìèê Çåëüäîâè÷, íàâåðíîå, óëàâëèâàë, èáî, êîãäà-òî îòâå÷àÿ íà âîïðîñ æóðíàëèñòà î òîì, ÷òî òàêîãî îñîáåííîãî â àêàäåìèêå Ñàõàðîâå, ñêàçàë áóêâàëüíî ñëåäóþùåå: “ß ìîãó ðåøèòü ëþáóþ ôèçè÷åñêóþ çàäà÷ó, à Ñàõàðîâ ìîæåò åå ïîñòàâèòü”.
 Êîãäà-òî Îñòâàëüä äåëèë ó÷åíûõ íà êëàññèêîâ è ðîìàíòèêîâ. Åñòü ó÷åíûå (êëàññèêè, ïî Îñòâàëüäó), ïîñâÿùàþùèå âñþ æèçíü èëè çíà÷èòåëüíóþ åå ÷àñòü ñèñòåìàòè÷åñêîìó èññëåäîâàíèþ îäíîé ïðîáëåìû, èäóùèå âãëóáü ïî îäíàæäû íàìå÷åííîìó ïóòè. Çàáàâíûì âûðàæåíèåì ýòîé òåíäåíöèè ñëóæèò èñòîðèÿ îäíîãî áèîëîãà, íà ïðîòÿæåíèè ìíîãèõ ëåò èçó÷àâøåãî ñòðîåíèå äîæäåâîãî ÷åðâÿ è ïóáëèêîâàâøåãî ïîñëåäîâàòåëüíî ñòàòüè îá îäíîì åãî ñåãìåíòå çà äðóãèì. Êîãäà íà îäíîì ñåìèíàðå áèîëîãà ñïðîñèëè, ñêîðî ëè îí äîéäåò äî õâîñòîâîãî ñåãìåíòà, îí îòâåòèë ôðàçîé, äîñòîéíîé ëàòûíè Öåçàðÿ: “×åðâÿê äëèííûé, à æèçíü êîðîòêà” (“Vermes longus et vita brevis sunt”). Ôðàçà ñìåøíàÿ, íî ñîâåðøåííî ïðàâèëüíàÿ. Ðå÷ü èäåò î ñåðüåçíîé, ãëóáîêîé è ïîñëåäîâàòåëüíîé ðàáîòå, êîòîðàÿ è åñòü äåëî æèçíè ó÷åíîãî. Äðóãèå (ðîìàíòèêè) èäóò âøèðü. Çà÷àñòóþ îíè òåðÿþò èíòåðåñ ê ïðîáëåìå ïîñëå íàõîæäåíèÿ íàèáîëåå îáùèõ ïîëîæåíèé, îòíîñÿùèõñÿ ê åå ðåøåíèþ, è ïåðåêëþ÷àþòñÿ íà íîâûå çàäà÷è. Ñîâðåìåííîñòü âûäâèíóëà íîâûé òèï ó÷åíîãî – îðãàíèçàòîðà è ðóêîâîäèòåëÿ. Íåâåðîÿòíîå óñëîæíåíèå è óâåëè÷åíèå ìàñøòàáà íàó÷íîãî îáîðóäîâàíèÿ, íåîáõîäèìîãî äëÿ ðåøåíèÿ àêòóàëüíûõ çàäà÷ ôèçèêè èëè àñòðîíîìèè, äåëàåò â ðÿäå ñëó÷àåâ íåâîçìîæíîé ðàáîòó â îäèíî÷êó èëè ìàëûìè êîëëåêòèâàìè. Âìåñòî ñêðîìíîé ëàáîðàòîðèè – ãðàíäèîçíîå íàó÷íîå ó÷ðåæäåíèå, â äåÿòåëüíîñòè êîòîðîãî ó÷àñòâóþò ìíîãèå ñîòíè ëþäåé. Èìè ðóêîâîäèò êðóïíûé ó÷åíûé. Îí âûíóæäåí åæåäíåâíî è åæå÷àñíî ïðåîäîëåâàòü ãðîìàäíûå òðóäíîñòè ñîâìåùåíèÿ òâîð÷åñêîé óìñòâåííîé ðàáîòû ñ ðåøåíèåì êîíêðåòíûõ çàäà÷ îáùåñòâåííîãî, îðãàíèçàöèîííîãî, ýêîíîìè÷åñêîãî, ôèíàíñîâîãî õàðàêòåðà. Òàëàíòà è ñîñðåäîòî÷åííîñòè çäåñü íåäîñòàòî÷íî. Ðóêîâîäèòåëü äîëæåí áûòü è ñèëüíîé ëè÷íîñòüþ. Ì.Â. Âîëüêåíøòåéí. Íàóêà ëþäåé. – Íîâûé ìèð. – 1969. – ¹11.
32
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
À âîò â íîðìàòèâíûõ è çàêîíîäàòåëüíûõ àêòàõ ñóùåñòâåííîé ðàçíèöû ìåæäó ïåðâûìè è âòîðûìè íå óñìàòðèâàþò.
 Íàó÷íûé ðàáîòíèê – ó÷åíûé, êîòîðûé íà îñíîâíîì ìåñòå ðàáîòû â ñîîòâåòñòâèè ñ òðóäîâûì äîãîâîðîì (êîíòðàêòîì) ïðîôåññèîíàëüíî çàíèìàåòñÿ íàó÷íîé, íàó÷íî-òåõíè÷åñêîé èëè íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòüþ è èìååò ñîîòâåòñòâóþùóþ êâàëèôèêàöèþ, ïîäòâåðæäåííóþ ðåçóëüòàòàìè àòòåñòàöèè. Íàó÷íûé ðàáîòíèê èìååò ïðàâî: - îáúåäèíÿòüñÿ â ïðîôåññèîíàëüíûå ñîþçû, áûòü ÷ëåíîì è ïðèíèìàòü ó÷àñòèå â äåÿòåëüíîñòè îáùåñòâåííûõ îáúåäèíåíèé è ïîëèòè÷åñêèõ ïàðòèé; - íà ìîòèâèðîâàííûé îòêàç îò ó÷àñòèÿ â íàó÷íîé (íàó÷íî-òåõíè÷åñêîé) äåÿòåëüíîñòè, ðåçóëüòàòû êîòîðîé ìîãóò èìåòü íåãàòèâíûå ïîñëåäñòâèÿ äëÿ ÷åëîâåêà, îáùåñòâà èëè îêðóæàþùåé ñðåäû; - íà ìàòåðèàëüíóþ ïîääåðæêó âûïîëíÿåìûõ èññëåäîâàíèé çà ñ÷åò ñðåäñòâ Ãîñóäàðñòâåííîãî áþäæåòà Óêðàèíû è èíûõ èñòî÷íèêîâ ôèíàíñèðîâàíèÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ çàêîíîäàòåëüñòâîì Óêðàèíû; - íà èìåííûå è èíûå ñòèïåíäèè, à òàêæå ïðåìèè, êîòîðûå ó÷ðåæäàþòñÿ ãîñóäàðñòâîì, þðèäè÷åñêèìè è ôèçè÷åñêèìè ëèöàìè; - íà îáúåêòèâíóþ îöåíêó ñâîåé äåÿòåëüíîñòè è ïîëó÷åíèå ìàòåðèàëüíîãî âîçíàãðàæäåíèÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ êâàëèôèêàöèåé, íàó÷íûìè ðåçóëüòàòàìè, êà÷åñòâîì è ñëîæíîñòüþ âûïîëíÿåìîé ðàáîòû, à òàêæå ïîëó÷åíèå äîõîäà èëè èíîãî âîçíàãðàæäåíèÿ îò ðåàëèçàöèè íàó÷íîãî èëè íàó÷íî-ïðèêëàäíîãî ðåçóëüòàòà ñâîåé äåÿòåëüíîñòè; - çàíèìàòüñÿ ïðåïîäàâàòåëüñêîé äåÿòåëüíîñòüþ, ïðåäîñòàâëÿòü êîíñóëüòàöèîííóþ ïîìîùü, à òàêæå áûòü ýêñïåðòîì â ñîîòâåòñòâèè ñ çàêîíîäàòåëüñòâîì Óêðàèíû; - çàíèìàòüñÿ ïðåäïðèíèìàòåëüñêîé äåÿòåëüíîñòüþ â ñîîòâåòñòâèè ñ çàêîíîäàòåëüñòâîì Óêðàèíû Èç Çàêîíà Óêðàèíû “Î íàó÷íîé è íàó÷íî-òåõíè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè” Âîò òåáå è çàêîíîäàòåëüíàÿ áàçà: íàó÷íûé ðàáîòíèê – ýòî, îêàçûâàåòñÿ, ó÷åíûé.
Â
âåê.
Ýéíøòåéí ×àïëèíó: Âàøè ôèëüìû ïîíÿòíû âñåìó ìèðó – Âû âåëèêèé ÷åëî-
×àïëèí Ýéíøòåéíó: Âàøà òåîðèÿ îòíîñèòåëüíîñòè íå ïîíÿòíà íèêîìó – Âû òîæå âåëèêèé ÷åëîâåê. Èç ïåðåïèñêè
Ðàñòîëêîâûâàÿ òåáå ñóòü äàííîãî âîïðîñà, íå ìîãó íå âñïîìíèòü òàêîãî ôèëîñîôà, êàê Ëåâ Øåñòîâ. Òàê âîò Øåñòîâ óòâåðæäàë, ÷òî ãåíèé – ýòî òîò, êòî ïîñòîÿííî êóëüòèâèðóåò â ñåáå îñëà. Ðàáîòàòü, ðàáîòàòü è åùå ðàç – ðàáîòàòü…
 Áåäíûå ãåíèè, îíè âûíóæäåíû áûëè îòêðûâàòü òî, ÷òî ìû ïðîõîäèì â øêîëå… Íåèçâåñòíàÿ øêîëüíèöà
Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ
Á
33
Íå îáåññóäü, íî â âûÿñíåíèè ýòîãî âîïðîñà íå îáîéòèñü áåç íåêîòîðîãî ïàôîñà. Ó÷åíûé, ÷òîáû òû çíàë, ýòî òîò, êòî æåðòâóåò æèçíüþ â îáû÷íîì íàøåì ïîíèìàíèè ñóòè ýòîé ñàìîé æèçíè. Åùå Êîíôóöèé óòâåðæäàë, ÷òî ñ ó÷åíûì, êîòîðûé, ñòðåìèòüñÿ ê èñòèíå è â òî æå âðåìÿ ñòûäèòñÿ ïëîõîãî ïëàòüÿ è äóðíîé ïèùè, íå ñòîèò äàæå è ðàññóæäàòü, èáî íå ó÷åíûé îí âîâñå.
 Èñïóñêàÿ ïîñëåäíèé âçäîõ, ÿ âñå-òàêè áóäó âåðèòü, ÷òî íàóêà – ñàìîå âàæíîå, ñàìîå ïðåêðàñíîå è íóæíîå â æèçíè ÷åëîâåêà, ÷òî îíà âñåãäà áûëà è áóäåò âûñøèì ïðîÿâëåíèåì ëþáâè è ÷òî òîëüêî åþ îäíîþ ÷åëîâåê ïîáåäèò ïðèðîäó è ñåáÿ. Âåðà ýòà, áûòü ìîæåò, íàèâíà è íåñïðàâåäëèâà â ñâîåì îñíîâàíèè, íî ÿ íå âèíîâàò, ÷òî âåðþ òàê, à íå èíà÷å; ïîáåäèòü æå â ñåáå ýòîé âåðû ÿ íå ìîãó. À.Ï.×åõîâ. Ñêó÷íàÿ èñòîðèÿ Ïîéäåì äàëåå. Ó÷åíûé, îïÿòü æå ÷òîáû òû çíàë, – ýòî ÷åëîâåê, çàíèìàþùèéñÿ ïðîèçâîäñòâîì ñîâåðøåííî íåîáû÷íîãî ïðîäóêòà, ïðîäóêòà èíòåëëåêòóàëüíîãî (èíîãäà äàæå îòêðûòèÿ), êîòîðûé â óñëîâèÿõ åäèíè÷íîãî ïðîèçâîäñòâà â èòîãå ñòàíîâèòñÿ ìàññîâûì, à â ðåçóëüòàòå êóïëè-ïðîäàæè âðîäå áû ïåðåõîäèò ê íîâîìó ñîáñòâåííèêó, íî â òî æå âðåìÿ ïî-ïðåæíåìó è â ïîëíîì îáúåìå îñòàåòñÿ ó ïðåæíåãî âëàäåëüöà.
Â
- ×òî òàêîå îòêðûòèå? - Äëÿ ó÷åíûõ ýòî îáíàðóæåíèå íîâîãî âåùåñòâà, ÿâëåíèÿ, çàêîíîìåðíîñòè; äëÿ âñåõ æå îñòàëüíûõ îòêðûòèå – ýòî íà÷àëî ðàáîòû ìàãàçèíà. Øóòêà ñîâåòñêèõ âðåìåí
×òî êàñàåòñÿ ñîáñòâåííèêà, îïðåäåëåííûé íþàíñ òóò âñå æå åñòü. Ýòî ïðàâà íà èíòåëëåêòóàëüíûé ïðîäóêò. Çàïðîñòî ìîæåò âîçíèêíóòü ñèòóàöèÿ, êîãäà òû íåêèé ïðîäóêò ôàêòè÷åñêè ïåðåäàë íîâîìó âëàäåëüöó, è õîòÿ ïðè ýòîì îí â òîì æå îáúåìå îñòàëñÿ ó òåáÿ, èñïîëüçîâàòü åãî òû íå ñìîæåøü. Âëàäåòü âëàäååøü, à ïðàâ íå èìååøü. Íå çðÿ æå âåäü êòî-òî ñêàçàë, ÷òî ìíîãèå ó÷åíûå ïîõîæè íà êàññèðîâ â áàíêèðñêèõ äîìàõ: íà ðóêàõ ó íèõ î÷åíü ìíîãî äåíåã, íî äåíüãè ïðèíàäëåæàò íå èì.
 Åñòü ó íàñ, êîíå÷íî, è ðÿä ñåðüåçíûõ îðãàíèçàöèîííûõ íåäîñòàòêîâ, êîòîðûå ïðèâîäÿò ê òîìó, ÷òî ó íàøåãî ó÷åíîãî íèçêàÿ ïðîèçâîäèòåëüíîñòü òðóäà, ìíîãî íèæå, ÷åì çà ãðàíèöåé. Èçâåñòíî, ÷òî óñïåøíî ðàçðåøàòü îðãàíèçàöèîííûå âîïðîñû ìîæíî òîëüêî ïîñòåïåííî, øàã çà øàãîì, íî, ÷òîáû óñêîðèòü ýòîò ïðîöåññ, íàäî ïðèó÷èòü íàøè íàó÷íûå ó÷ðåæäåíèÿ óìåòü áîëåå ñàìîñòîÿòåëüíî îðãàíèçîâûâàòü ñâîþ íàó÷íóþ ðàáîòó. Îïÿòü æå ïóòåì îðãàíèçîâàííîãî îáùåñòâåííîãî ìíåíèÿ íóæíî âíóøèòü íàøèì àêàäåìèêàì è äðóãèì ðóêîâîäèòåëÿì íàóêè, ÷òî íèçêàÿ ïðîèçâîäèòåëüíîñòü òðóäà ó÷åíûõ, çàñîðåíèå êàäðîâ, ðàçäðîáëåííîñòü òåìàòèêè è ïð. õîðîøî âñåì èçâåñòíûå íåäîñòàòêè îðãàíèçàöèè íàøåé íàóêè ìîãóò áûòü èñêîðåíåíû òîëüêî ñàìèìè ó÷åíûìè. Àêàäåìèê Ï.Ë. Êàïèöà. Èç ïèñüìà Í.Ñ. Õðóùåâó îò 15 äåêàáðÿ 1955 ã.
34
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
 Ïî ñîîáùåíèþ (ìàðò 2004 ã.) èíôîðìàöèîííîãî öåíòðà Ìèíèñòåðñòâà îáðàçîâàíèÿ è íàóêè, Èíñòèòóò ýêîíîìè÷åñêîãî ïðîãíîçèðîâàíèÿ ÍÀÍ Óêðàèíû îïóáëèêîâàë ìàòåðèàëû ìîíèòîðèíãà èííîâàöèîííîãî ïîòåíöèàëà Óêðàèíû. Íà 10 òûñ. íàñåëåíèÿ â Óêðàèíå ïðèõîäèòñÿ 55 ó÷åíûõ. Ïî ýòîìó ïîêàçàòåëþ íàøå ãîñóäàðñòâî óñòóïàåò ÑØÀ, ÔÐà è ßïîíèè (ñîîòâåòñòâåííî – 76, 126 è 90 ó÷åíûõ). Ïîëàãàþò, ÷òî Óêðàèíà â ñîñòîÿíèè âûïîëíÿòü ôóíäàìåíòàëüíûå ðàçðàáîòêè íà óðîâíå ðàçâèòûõ ãîñóäàðñòâ ìèðà ïðè ñîîòâåòñòâóþùèõ èçìåíåíèÿõ â ñòðóêòóðíîì ðàñïðåäåëåíèè íàó÷íûõ êàäðîâ (îïÿòü – “ðàñïðåäåëåíèå” ñâåðõó? ×òî ýòî äàñò?). Ñåãîäíÿ îñíîâíàÿ ÷àñòü ó÷åíûõ â Óêðàèíå ðàáîòàåò â âóçàõ è àêàäåìè÷åñêèõ ÍÈÈ, 11% – â îòðàñëåâîì ñåêòîðå è ëèøü 0,2% ó÷åíûõ ïðèõîäèòñÿ íà ïðîìûøëåííûé ñåãìåíò. Äëÿ ñðàâíåíèÿ: â ÑØÀ áîëåå 70% íàóêè ñîñðåäîòî÷åíî â êîìïàíèÿõ, â ßïîíèè – ñâûøå 90%. Ñâåðõíèçêèé ó íàñ òàêæå óðîâåíü âíåäðåíèÿ: èç 40 òûñ. âûïîëíÿåìûõ ðàçðàáîòîê åæåãîäíî èñïîëüçóåòñÿ â ïðîèçâîäñòâå ëèøü äî 16%. Êðîìå òîãî, â ñðåäíåì íà îäíó ðàçðàáîòêó â Óêðàèíå ïðèõîäèòñÿ òîëüêî 15-30 òûñ. ãðèâåí.  Óêðàèíå îäèí èç ñàìûõ íèçêèõ óðîâíåé ôèíàíñèðîâàíèÿ íàóêè â ìèðå – 11 äîëë. íà äóøó íàñåëåíèÿ, â ÑØÀ – 1000 äîëë., ßïîíèè – 900, Ôèíëÿíäèè – 700-800, Ðîññèè – 60-66 äîëë. Ä. Çåðáèíî Çåðáèíî, ÷ëåí-êîððåñïîíäåíò ÍÀÍÓ Òåïåðü ïàðó ñëîâ îòíîñèòåëüíî ñðåäíåñòàòèñòè÷åñêèõ êà÷åñòâåííûõ õàðàêòåðèñòèê.
 Îáðàç ó÷åíîãî ïðåòåðïåë çà ïîñëåäíåå âðåìÿ ðÿä ñóùåñòâåííûõ èçìåíåíèé. Äîáðûé, äåëèêàòíûé, èíòåëëèãåíòíûé àêàäåìèê ðàçãîâàðèâàë íà “Âû” äàæå ñ ïÿòèëåòíèì äåëåãàòîì èç ñîñåäíåãî äåòñàäà. Íàïðèìåð, òàê: “Âû, áàòåíüêà ìîé, õîòèòå, ÷òîáû ÿ ïðî÷åë ó âàñ ëåêöèþ îá îòêðûòèÿõ ý... ìý... âåëèêîãî, áàòåíüêà, ìý... Ýéíøòåéíà. Ñ óäîâîëüñòâèåì, äðóã ìîé, ñ óäîâîëüñòâèåì. M-äà...  íàøå âðåìÿ â äåòñêîì ñàäó ýòîãî íå ïðîõîäèëè. Ïîìíþ, êàê ìû ñ ïîêîéíûì Ïåòðîì Ïåòðîâè÷åì Ñåðåáðÿíèíîâûì â âàøè ãîäû ïîëçàëè íà êîëåíêàõ è ñîáèðàëè äèçåëü-ýëåêòðîâîç”. Îáÿçàòåëüíûìè òàêæå áûëè áîðîäêà êëèíûøêîì, ïåíñíå è àðõèóëüòðà-ñâåðõðàññåÿííîñòü. Ðàññåÿííîñòü âíîñèëà êîìè÷åñêèé ýôôåêò. Íàïðèìåð, ñòàðûé ó÷åíûé ÷èñòèë ïî óòðàì çóáû ñàïîæíîé ùåòêîé è ñïåøèë â èíñòèòóò â êàïîòå ñâîåé æåíû. Âñå ýòî âûçûâàëî ó çðèòåëåé è ÷èòàòåëåé äîáðóþ óëûáêó. Òåïåðü íàáëþäàåòñÿ ðåçêèé êà÷åñòâåííûé ñêà÷îê. Ïðåæäå âñåãî, ó÷åíûé ïîìîëîäåë. Åìó ëåò 25...80. Èçìåíèëàñü è áîðîäà – ñòàðûé, êîíñåðâàòèâíûé êëèíûøåê çàìåíèëà ìîùíàÿ ðàñòèòåëüíîñòü à-ëÿ Õåìèíãóýé. Ïîïàäàþòñÿ è ïîæèëûå äåÿòåëè íàóêè (íå ñòàðøå 60), íî ýòî, êàê ïðàâèëî, ðåòðîãðàäñòâóþùèå êîðèôåè. Ìîëîäîé ôèçèê íå ÷óæäàåòñÿ îáû÷íûõ çåìíûõ ðàäîñòåé. Äíåì îí ðàáîòàåò, êàê ÷åðò, ïåðåìåæàÿ âåëèêèå îòêðûòèÿ òîíêîé, îñòðîóìíîé øóòêîé. Çà ðàáî÷èì ñòîëîì îí ñèäèò áåç ïèäæàêà, ñî ñëåãêà ðàçâÿçàííûì ãàëñòóêîì è êóðèò ñèãàðåòó çà ñèãàðåòîé. Îñîáåííî òàëàíòëèâûå õîäÿò (äàæå íà ïðèåì ê äèðåêòîðó – ïîæèëîìó ðåòðîãðàäó) â êîâáîéêå, äæèíñàõ è êåäàõ. Òàì îíè ðåæóò ñòàðèêó ïðàâäó-ìàòêó. Î÷åíü õîðîøî îäåòûé ôèçèê, ïðè÷åñàííûé è ïîáðèòûé, îáû÷íî êàðüåðèñò. Ýòî íå ìåøàåò åìó áûòü (âíèìàíèå, òîíêîñòü!) èíòåëëåêòóàëîì è ïðèáåãàòü ïîðîé ê öèíè÷íîìó þìîðó. Ïðîñòî õîðîøî îäåòîãî, ïî÷òè ïðè÷åñàííîãî è ïîáðèòîãî, òî åñòü ïîëîæèòåëüíîãî, ôèçèêà ìîæíî âñòðåòèòü òîæå, íî âíåøíèé öèíèçì äîëæåí áûòü ñîõðàíåí.
Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ
Á
35
Ïîëîæèòåëüíûé ôèçèê ïîåò ïîä ãèòàðó, òàíöóåò òâèñò, ïüåò âîäêó, èìååò ëþáîâíèöó, ìó÷àåòñÿ ðàçëè÷íûìè ïðîáëåìàìè, äåðçàåò, áîðåòñÿ, ïðîôåññèîíàëüíî áüåò ïî ìîðäå îòðèöàòåëüíîãî ôèçèêà, à â ñâîáîäíîå âðåìÿ æåðòâóåò ñîáîé ðàäè íàóêè. Îòðèöàòåëüíûé ôèçèê æèâåò òîëüêî ñ æåíîé, çàíèìàåòñÿ äåìàãîãèåé è ïîëó÷àåò ïî ìîðäå îò ïîëîæèòåëüíîãî ôèçèêà. Ïîñëå ðàáîòû ïàðà ìîëîäûõ ôèçèêîâ è èõ øåô-àêàäåìèê, ïîäñ÷èòàâ ìåëî÷ü â êàðìàíàõ è ñäàâ ïóñòóþ ïîñóäó, ïîêóïàþò áóòûëêó êîíüÿêà íà òðîèõ â ñîñåäíåì ìàãàçèíå. Ïðè ýòîì âåäåòñÿ î÷åíü îñòðîóìíûé ðàçãîâîð îá èêîíàõ Ðóáëåâà, äðàìàòóðãèè Èîíåñêî, à òàêæå î ôóòáîëüíîì ìàò÷å “Ñïàðòàê” – “Øàõòåð”. Àêàäåìèê áîëååò çà “Øàõòåð”, à â ñâîáîäíîå âðåìÿ íà ñïîð ðàçó÷èâàåò “Àïïàññèîíàòó” íà ãîáîå. Çàòåì ìîëîäåæü èäåò óõàæèâàòü çà äåâóøêàìè. Êñòàòè, ñ ëþáèìûìè ãóëÿþò îáÿçàòåëüíî ïîä ïðîëèâíûì äîæäåì.  êèíî ïðè ýòîì êðóïíûì ïëàíîì ïîêàçûâàþò ìîêðûå îò äîæäÿ è ñ÷àñòüÿ ëèöà ìîëîäûõ èíòåëëåêòóàëîâ. Åñëè ãîâîðÿò î ôóòáîëå, – ÿçûê ðàôèíèðîâàííî-èíòåëëèãåíòåí. Íàïðèìåð: “In vino veritas” – ñêàçàë áû âåëèêèé Àðèñòîòåëü, ãëÿäÿ íà ïðàâîãî çàùèòíèêà. Åñëè ðå÷ü î íàóêå èëè èñêóññòâå – ÿçûê ïðèíèæåí, ãðóáîâàò, îïðîùåí. Íàïðèìåð: “Òû æå ñîææåøü êâàíòîâûé ãåíåðàòîð, äóðà, ïàðàìåòðîíû-òî íûí÷å ïîäîðîæàëè. Ýòî òåáå íå ëàçåð ñ ïîäêðèòè÷íîñòüþ êñè, áàëäà”. Èëè: “À Ñàðòðòî ñ åãî ýêçèñòåíöèàëèçìîì æåëåçíî îáëàæàë ýòîò Íîáåëåâñêèé êîìèòåò”. Íåïðåìåííûì â îáðàùåíèè äîëæíî áûòü äðóæåñòâåííî-ôàìèëüÿðíîå ñëîâî “ñòàðèê” – íåçàâèñèìî îò ïîëà, âîçðàñòà è âåðîèñïîâåäàíèÿ. “Ñòàðèêàìè” ìîæíî íàçûâàòü äðóçåé, ðîäèòåëåé, øåôîâ, äåòåé. Íàïðèìåð, æåíó: “Ñòàðèê, òû óæå äàâàëà ãðóäü Àëåøêå?”. Ïîñëå âåëèêîãî îòêðûòèÿ ìîëîäîé ïîëîæèòåëüíûé ôèçèê âûðàæàåò âîñòîðã òåì, ÷òî âûæèìàåò ãèðè, ëèõîðàäî÷íî áëåñòèò ãëàçàìè èëè æå îò èçáûòêà ÷óâñòâ ñ êðèêîì: “Âàñüêà, òû íè÷åãî íå ïîíèìàåøü, ÿ ñ÷àñòëèâ!” – áüåò ñâîåãî ìåíåå òàëàíòëèâîãî äðóãà ãîëîâîé îá îñöèëëîãðàô. Îòðèöàòåëüíûé âîñòîðãîâ íå âûðàæàåò. Îòêðûòèÿ ñîâåðøàþòñÿ îáû÷íî â ñòîëîâîé ñàìîîáñëóæèâàíèÿ. Ãåíèàëüíûå ôîðìóëû âûâîäÿòñÿ íà ñòåíàõ, ïàïèðîñíûõ êîðîáêàõ, íà ïîëó ìåëîì, íà ïîòîëêå óãëåì – òîëüêî íå íà áóìàãå. Íå íàäî çàáûâàòü î âíóòðåííåì ãîëîñå, ïîä÷åðêèâàþùåì àññîíàíñ, äèññîíàíñ è äèñãàðìîíèþ â äóøå ãåðîÿ. È ïîñòîÿííî ñëåäóåò ïîìíèòü (à ëó÷øå çàïèñàòü ìåëîì íà ñòåíå èëè óãëåì íà ïîòîëêå) ñîâåðøåííî íåîáõîäèìîå àðèôìåòè÷åñêîå ïðàâèëî: ðÿäîì ñ îäíèì îòðèöàòåëüíûì ôèçèêîì äîëæíû ôóíêöèîíèðîâàòü íå ìåíåå ñåìè ïîëîæèòåëüíûõ. Â.Âëàäèí. Ëèòåðàòóðíàÿ ãàçåòà, 2000
Òàêèì îáðàçîì, ïîäàâëÿþùåå áîëüøèíñòâî ñðåäíåñòàòèñòè÷åñêèõ ãðàæäàí, áàçèðóÿñü íà ñâîåì îáûâàòåëüñêîì ñîçíàíèè, íèêîãäà íå ñòàëêèâàþùèìñÿ ñ êîíôóöèàíñòâîì, ãîòîâî íàðèñîâàòü ïðèìåðíî ñëåäóþùèé îáðàç ó÷åíîãî: z äîâîëüíî ïðåêëîííûé âîçðàñò; z íà íîñó ïåíñíå èëè î÷êè (âîçìîæíî, ÷òî î÷êîâ íà íîñó îäíîâðåìåííî ìîæåò áûòü è ïàðà); z çàñàëåííûå áðþêè è ïèäæàê ñ äûðàìè íà ëîêòÿõ;
36 z
z
z
z
z
z
z z
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ãàëñòóê: åñëè îí èìååòñÿ, òî ñ äîâîëüíî çàìåòíûìè æèðíûìè ïÿòíàìè è äûðî÷êàìè îò ñèãàðåòíîãî ïåïëà; ñèãàðåòû áåç ôèëüòðà, à åñëè ñ ôèëüòðîì, òî îáÿçàòåëüíî óáîéíîé êðåïîñòè; íîñêè: åñëè îíè åñòü, òî îáÿçàòåëüíî ñ äûðêàìè è, èçâèíèòå, ìîãóò ÷óòî÷êó ïîïàõèâàòü; ÷àé îáÿçàòåëüíî çàâàðèâàåò ïðÿìî â ÷àøêå, à ñàìà ÷àøêà ìîåòñÿ ñëåäóþùåé ïîðöèåé ÷àÿ; íà ðàáî÷åì ñòîëå ëåæèò èçðÿäíî ïîæåëòåâøàÿ ãàçåòà çà ïðîøëûé ãîä ñ òûñÿ÷åé êàðàêóëåé, çàôèêñèðîâàâøèõ ïðèõîäÿùèå ìûñëè è òåëåôîííûå íîìåðà; â êâàðòèðå â äîèñòîðè÷åñêîé ïûëè ïðîòîïòàíû òðîïû ê êíèæíîé ïîëêå, êðîâàòè, êóõîííîìó ñòîëó è, åñòåñòâåííî, òóàëåòó; åäà íå èìååò äëÿ íåãî íèêàêîãî çíà÷åíèÿ; ìîëîòîê, ïîïàâøèé õîòÿ áû åäèíîæäû ê íåìó â ðóêè, îáÿçàòåëüíî îñòàâëÿåò îòìåòèíû è øðàìû íà ïàëüöàõ ðóê, à â íåêîòîðûõ ñëó÷àÿõ è íà èíûõ ÷àñòÿõ òåëà è ò.ä. è ò.ï.
Â
Àññèñòåíò ïðîôåññîðó: - Òîëüêî ÷òî ïîçâîíèëè èç ðîääîìà è ñêàçàëè, ÷òî ó âàñ ðîäèëàñü äî÷ü. Ïðîôåññîð, íå îòðûâàÿñü îò ðàáîòû: - Ñîîáùèòå, ïîæàëóéñòà, îá ýòîì ìîåé ñóïðóãå. Ýòî òàê øóòÿò ôèçèêè
Íàñòîÿùèå ó÷åíûå äåéñòâèòåëüíî î÷åíü çàíèìàòåëüíûé íàðîä è çà÷àñòóþ íå îò ìèðà ñåãî.
 À ãåíèåâ ñóäèòü íåñêðîìíî. Ñêîëüêî èõ áûëî â ìèíóâøåì âåêå? Ýéíøòåéí, êîòîðûé, êñòàòè, ïðåäâèäåë ëàçåðíûé ýôôåêò, Äèðàê, Ïëàíê... Òàëàíò ìîæåò âçÿòü ðàáîòîñïîñîáíîñòüþ, ýòî õîðîøî íàòðåíèðîâàííûé ñíàéïåð. Íî ãåíèé – âåðøèíà èíòóèöèè, îí ïîïàäàåò â öåëü, êîòîðóþ íèêòî íå âèäèò. Íî è ãåíèé äîëæåí òðóäèòüñÿ. Âåðíåå, îí ïî ñâîåé ïðèðîäå íå ìîæåò íå òðóäèòüñÿ. Ïîòîìó è îçàðåíèå ÷àñòî ïðèõîäèò âî ñíå. Åñëè áîèøüñÿ, ÷òî çàáóäåøü íî÷íóþ äîãàäêó, ïîëîæè ðÿäîì ñòåíîãðàôèñòêó. Àêàäåìèê À. Ïðîõîðîâ Ïðîõîðîâ, ëàóðåàò Íîáåëåâñêîé ïðåìèè  Ñåé÷àñ, åñëè íàøè ôóòáîëèñòû óñïåøíî çàáèâàþò ìÿ÷è â âîðîòà èíîñòðàíöàì, íàøè áîêñåðû õîðîøî äåðóòñÿ, à íàøè áàëåðèíû ëó÷øå âñåõ êðóòÿòñÿ è ïðûãàþò, òî âñå ýòî íàì î÷åíü ïðèÿòíî è ëåñòíî, íî âñå æå ýòî íå óáåäèòåëüíûå äîêàçàòåëüñòâà íàøåé ïåðåäîâîé êóëüòóðû. Òîëüêî êîãäà ìû äîñòèãíåì ïðèçíàíèÿ íàøåé íàóêè êàê âåäóùåé, ýòî äàñò íàì â ìèðå ïîëîæåíèå ñòðàíû, ïîñòðîèâøåé ó ñåáÿ íàèáîëåå ïåðåäîâîé ñîöèàëüíûé ñòðîé îáùåñòâà. Àêàäåìèê Ï.Ë. Êàïèöà. Èç ïèñüìà Í.Ñ. Õðóùåâó îò 15 äåêàáðÿ 1955 ã.
Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ
Á
37
 Ïðîâàëèëñÿ ïîä ëåä ÿ áåç ëûæ â ïåðâûå äíè ìàÿ, ïåðåõîäÿ ïî ëüäó âõîäÿùåå òåïåðü â ÷åðòó Ìîñêâû ñòîìåòðîâîå îçåðî “Ìèðó – ìèð”. Íà÷àëîñü ñ òîãî, ÷òî ëåä ïîäî ìíîé ñòàë ñëåãêà ïðîãèáàòüñÿ, è ïîä êåäàìè ïîêàçàëàñü âîäà. Âñêîðå ÿ ïîíÿë, ÷òî ôîðìà ëüäà – ãàóññîâñêàÿ êîëîêîëîîáðàçíàÿ (ïåðåâåðíóòàÿ) êðèâàÿ. Åùå ÷åðåç ìèíóòó ñòàëî ÿñíî, ÷òî ÿ íàáëþäàþ ôóíäàìåíòàëüíîå ðåøåíèå óðàâíåíèÿ òåïëîïðîâîäíîñòè (â îáðàòíîì âðåìåíè). È, äåéñòâèòåëüíî, ñëåãêà íå äîéäÿ äî äåëüòà-ôóíêöèè, ëåä ïðîâàëèëñÿ, è ÿ îêàçàëñÿ â ïðîðóáè äèàìåòðîì â ïîëìåòðà, ìåòðàõ â òðèäöàòè îò áåðåãà. Àêàäåìèê Â.È. Àðíîëüä. Èñòîðèè äàâíèå è íåäàâíèå. – Ì.: ÔÀÇÈÑ, 2002. Åùå íåñêîëüêèìè ïðèìåðàìè ïðîäåìîíñòðèðóþ òåáå ñòðàííîñòè ïîâåäåíèÿ, âíåøíîñòè è õàðàêòåðà íåîðäèíàðíûõ ëè÷íîñòåé, ðàáîòàþùèõ â íàóêå.
 Øíèðåëüìàí áûë íåçàóðÿäíûé, òàëàíòëèâûé ÷åëîâåê ñ áîëüøèìè ñòðàííîñòÿìè. Áûëî â íåì ÷òî-òî íåïîëíîöåííîå, êàêîé-òî ïñèõè÷åñêèé ñäâèã. ß ïîìíþ, êàê òðóäíî áûëî åìó óéòè îò ìåíÿ èç ãîñòåé: îí îñòàíàâëèâàëñÿ â ïðèõîæåé è íå ìîã äâèíóòüñÿ äàëüøå. Òîãäà ãîâîðèëè, îí íå èìåë íèêàêèõ óñïåõîâ ó æåíùèí è ýòî ñèëüíî óãíåòàëî åãî. Êðîìå òîãî, ñ íèì ïðîèçîøëî áîëüøîå íåñ÷àñòüå â ñìûñëå íàó÷íîãî òâîð÷åñòâà. Îí ñäåëàë âûäàþùååñÿ íàó÷íîå îòêðûòèå, äàâ ïåðâîå ïðèáëèæåíèå ê ðåøåíèþ òåîðåòèêî-÷èñ-ëî-âîé ïðîáëåìû Ãîëüäáàõà. Ýòîò óñïåõ ãðóáî èñêàçèë åãî îòíîøåíèå ê ìàòåìàòè÷åñêîé ïðîáëåìàòèêå. Åìó ïðèíàäëåæàëà ñëåäóþùàÿ ôîðìóëèðîâêà: “ß íå õî÷ó çàíèìàòüñÿ ïðîìûâàíèåì çîëîòà, ÿ õî÷ó íàõîäèòü òîëüêî ñàìîðîäêè”. ßñíî, îäíàêî, ÷òî íàéòè ñàìîðîäîê ìîæíî, òîëüêî ïðîìûâàÿ çîëîòî è ïîäáèðàÿñü ê ñàìîðîäêó ïîñòåïåííî. Îí îòêàçàëñÿ îò ýòîãî ïóòè è óòðàòèë òâîð÷åñêóþ èíèöèàòèâó. Êîãäà ýòî ïðîèçîøëî, îí âïàë â ïîëíîå óíûíèå è ãîâîðèë ÷àñòî ìíå: “Èìååò ëè ïðàâî æèòü ÷åëîâåê, êîòîðûé óæå íè÷åãî íå äåëàåò, à â ïðîøëîì ñäåëàë ÷òî-òî çàìå÷àòåëüíîå?” ß óòåøàë åãî êàê ìîã. Êîí÷èëîñü ýòî òðàãè÷åñêè: Øíèðåëüìàí ïðåäíàìåðåííî îòðàâèëñÿ. ß ïîìíþ, êàê Ëþñòåðíèê âñòðåòèë ìåíÿ íà âîêçàëå, êîãäà ìû ñ ìàòåðüþ âîçâðàùàëèñü ñ þãà, è ñîîáùèë î ïðîèñøåäøåì íåñ÷àñòüå.  òî âðåìÿ Øíèðåëüìàí æèë óæå â õîðîøåé êâàðòèðå âìåñòå ñ ìàòåðüþ. Îíà âèäåëà, ÷òî ñ íèì ïðîèñõîäèò ÷òî-òî íåáëàãîïîëó÷íîå, è ñëåäèëà çà íèì. Îäíàæäû íî÷üþ îíà áûëà ÷åì-òî î÷åíü âñòðåâîæåíà è õîòåëà äàæå ïîñìîòðåòü, ÷òî ñ ñûíîì. Íî, ïîäóìàâ, ÷òî îí ñïèò, íå ðåøèëàñü ïîéòè ê íåìó. Óòðîì îáíàðóæèëà, ÷òî îí çàêðûëñÿ â êóõíå, çàëîæèë âñå ùåëè è ïóñòèë ãàç. Êîãäà îíà îáíàðóæèëà åãî, îí óæå áûë áåçíàäåæíî ìåðòâ, õîòÿ åùå è íå îñòûë... Òàê òðàãè÷åñêè êîí÷èëàñü æèçíü Ëüâà Ãåíðèõîâè÷à Øíèðåëüìàíà. … Ñ Êîëìîãîðîâûì ÿ ïîçíàêîìèëñÿ ëåòîì 1929 ãîäà â Ãàãðàõ, ãäå ìû ñ ìàòåðüþ ïðîâåëè öåëûõ äâà ìåñÿöà. ß ÷àñòî âñòðå÷àëñÿ òàì ñ Àëåêñàíäðîâûì è Êîëìîãîðîâûì. Âî âñÿêîì ñëó÷àå, ìû î÷åíü ÷àñòî êóïàëèñü âìåñòå. Àëåêñàíäðîâ è Êîëìîãîðîâ ïðèåõàëè â Ãàãðû íå îäíîâðåìåííî. Ñïåðâà ïðèåõàë Àëåêñàíäðîâ è ñòàë æäàòü Êîëìîãîðîâà, êîòîðûé øåë ÷åðåç ïåðåâàë, ïðèòîì ñîâåðøåííî îäèí, ÷òî î÷åíü áåñïîêîèëî Àëåêñàíäðîâà è ìåíÿ. Áåñïîêîéñòâî ýòî ïåðåðîñëî â ìó÷èòåëüíóþ òðåâîãó, êîãäà Êîëìîãîðîâ íå ÿâèëñÿ ê íàçíà÷åííîìó ñðîêó. Àëåêñàíäðîâ çà íåñêîëüêî ëåò äî ýòîãî ïîòåðÿë ñâîåãî äðóãà, Óðûñîíà, ïðè òðàãè÷åñêèõ îáñòîÿòåëüñòâàõ. Óðûñîí óòîíóë â Àòëàíòè÷åñêîì îêåàíå âî âðåìÿ
38
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ñèëüíîãî ïðèáîÿ íà ãëàçàõ ó Àëåêñàíäðîâà.  Ãàãðàõ Àëåêñàíäðîâó ÷óäèëàñü ãèáåëü òîëüêî ÷òî îáðåòåííîãî íîâîãî äðóãà. Êîëìîãîðîâ îïîçäàë íà íåñêîëüêî äíåé. Îêàçàëîñü, ÷òî ïðè ïåðåõîäå ÷åðåç ïåðåâàë îí óðîíèë ñóìêó ñ äîêóìåíòàìè â ïðîïàñòü è íå ìîã åå äîñòàòü. Êîãäà îí íî÷üþ ñïóñòèëñÿ â Ñî÷è, òî æåíùèíà-ìèëèöèîíåð çàäåðæàëà åãî êàê ïîäîçðèòåëüíóþ ëè÷íîñòü è îòïðàâèëà â äîì ïðåäâàðèòåëüíîãî çàêëþ÷åíèÿ, ãäå îí ïðîñèäåë ÷åòûðå èëè ïÿòü äíåé, òùåòíî äîáèâàÿñü, ÷òîáû åãî âûïóñòèëè èëè íàâåëè î íåì ñïðàâêè. Íàêîíåö ýòî óäàëîñü ñäåëàòü, è òîãäà åìó áûëà âîçâðàùåíà ñâîáîäà. … Íåëåïîå ñìåøíîå ïðîèñøåñòâèå ïðîèçîøëî ñ À. Í. Êîëìîãîðîâûì, êîòîðûé âîçâðàùàëñÿ ê ñåáå íà äà÷ó â áåëîì êîñòþìå. Êòî-òî ïðèñòàë ê íåìó ñ òåì, ÷òî îí íàðóøàåò ñâåòîìàñêèðîâêó ñâîèì áåëûì êîñòþìîì. Òîãäà îí ðàçäåëñÿ äî òðóñèêîâ è ïîøåë â òàêîì âèäå, ïîëîæèâ îäåæäó â ðþêçàê. Íî òóò æå ïîïàëñÿ êàêîìó-òî âîåííîìó ïàòðóëþ. Åãî ãîëûé âèä âûçâàë ïîäîçðåíèå. Îíî óñèëèëîñü, êîãäà Êîëìîãîðîâ çàÿâèë, ÷òî îí àêàäåìèê, íî íå ñìîã ïðåäúÿâèòü íèêàêèõ äîêóìåíòîâ. Îí áûë çàäåðæàí äî óòðà â ìèëèöèè, ïîêà íå âûÿñíèëè ïî òåëåôîíó åãî ëè÷íîñòü. Àêàäåìèê Ë.Ñ. Ïîíòðÿãèí
 Âîïðîñ àêàäåìèêó Âèíîãðàäîâó: “Èâàí Ìàòâååâè÷, ïî÷åìó Âû íå æåíèòåñü?”. Îòâåò: “À çà÷åì? Äåâÿòü ìåñÿöåâ â ãîäó ÿ äîêàçûâàþ òåîðåìû, à íà òðè ìåñÿöà âñåãäà æåíà íàéäåòñÿ”. Àêàäåìèê Ñ.Ì. Íèêîëüñüêèé  Ñòàðåíüêîãî ïðîôåññîðà ìåäèöèíû öåëûé äåíü ïî Ìîñêâå ðàçûñêèâàëà äàâíèøíÿÿ ïàöèåíòêà. Óñòàâøàÿ è îò÷àÿâøàÿñÿ åãî íàéòè, îíà ó Íèêèòñêèõ âîðîò ïîñåòèëà çàâåäåíèå, êóäà ïîëàãàåòñÿ çàõîäèòü òîëüêî æåíùèíàì. È òàì èç êàáèíêè ïðÿìî íà íåå âûøåë èñêîìûé ïðîôåññîð. Íå îñîçíàâàÿ êóðüåçíîñòè ñèòóàöèè, îíà ñ îáëåã÷åíèåì âîñêëèêíóëà: “Ãîñïîäè, Íèêîëàé Êîíñòàíòèíîâè÷! Äà ÿ æå öåëûé äåíü âàñ èùó!” Ïîñìåÿâøèñü, à çàòåì íåìíîãî ïîäóìàâ, Äàâèä Àëüáåðòîâè÷ çàìåòèë: “À âåäü âû ïðèâåëè ïðèìåð ðåàëèçàöèè ñòðîãî íóëåâîé âåðîÿòíîñòè”. À.À. Çàìÿòíèí Çàìÿòíèí. Ðàññêàçû î ôèçèêàõ Áûë òàêîé èçâåñòíûé ìàòåìàòèê Äæîí ôîí Íåéìàí. Îäíàæäû åãî ïîïðîñèëè ðåøèòü çàäà÷ó î ìóõå.
 Äâà ïîåçäà, íàõîäèâøèåñÿ íà ðàññòîÿíèè 200 êì äðóã îò äðóãà, ñáëèæàþòñÿ ïî îäíîé êîëåå, ïðè÷åì êàæäûé ðàçâèâàåò ñêîðîñòü 50 êì/÷. Ñ âåòðîâîãî ñòåêëà îäíîãî èç ëîêîìîòèâîâ â íà÷àëüíûé ìîìåíò äâèæåíèÿ âçëåòàåò ìóõà è ïðèíèìàåòñÿ ëåòàòü ñî ñêîðîñòüþ 75 êì/÷ âïåðåä è íàçàä ìåæäó ïîåçäàìè äî òåõ ïîð, ïîêà òå, ñòîëêíóâøèñü, íå ðàçäàâÿò åå. Êàêîå ðàññòîÿíèå óñïåâàåò ïðîëåòåòü ìóõà äî ñòîëêíîâåíèÿ? Íåéìàí çàäóìàëñÿ ëèøü íà ìèã è ñêàçàë: “Íó êîíå÷íî 150 êì!”. Åãî ñïðîñèëè: “Êàê âàì óäàëîñü òàê áûñòðî ïîëó÷èòü îòâåò?”. “ß ïðîñóììèðîâàë ðÿä”, – îòâåòèë ìàòåìàòèê. Åñòåñòâåííî, ìîæíî áûëî áû è ðÿä ïðîñóììèðîâàòü, íî Íåéìàí, êîíå÷íî æå, ïîøóòèë.
Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ
Á
39
Íà âñÿêèé ñëó÷àé ñêàæó òåáå, ÷òî îäíîìó î÷åíü áëèçêîìó ìíå äåâÿòèëåòíåìó ÷åëîâå÷êó ïîòðåáîâàëîñü íà åå ðåøåíèå ÷òî-òî îêîëî òðåõ ìèíóò, à â ãðóïïå èç ïÿòíàäöàòè ñòóäåíòîâ èíîãäà íàõîäèòñÿ îäèí, ðåøàþùèé åå ñåêóíä çà ïÿòü.
Â
Áîðó ñðåäè ïðî÷èõ áûë çàäàí âîïðîñ: – À êàêîå ïüþò ïèâî â Äàíèè? È òóò ìû óñëûøàëè èíòåðåñíåéøóþ èñòîðèþ: – Âû äàæå íå ïðåäñòàâëÿåòå, êàêîé ñåðüåçíûé âîïðîñ âû çàäàëè. Äåëî â òîì, ÷òî åñòåñòâåííûå íàóêè â Äàíèè ôèíàíñèðóþòñÿ ïèâíîé ôèðìîé “Carlsberg”. Ïîýòîìó âñå åñòåñòâåííèêè ïîääåðæèâàþò ñâîèõ áëàãîäåòåëåé è ïüþò òîëüêî ïèâî “Carlsberg”.  ñâîþ î÷åðåäü, äðóãàÿ ïèâíàÿ ôèðìà – “Tuborg” – ïîääåðæèâàåò ãóìàíèòàðèåâ,è, ñëåäîâàòåëüíî, ãóìàíèòàðèè ïüþò òîëüêî ïèâî “Tuborg”. Âñëåä çà ýòèì Áîðà ñïðîñèëè: – Íó à êàê âàì íàøå ïèâî? Íà ÷òî âåëèêèé ôèçèê îòâåòèë: – Ãëàâíîå, ÷òî íå “Tuborg”. À.À. Çàìÿòíèí Çàìÿòíèí. Ðàññêàçû î ôèçèêàõ.
Íàäî äîëîæèòü, ÷òî íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ ó íàñ â ñòðàíå íå òàê óæ è ìíîãî. Ýòî åñëè âåðèòü ñòàòèñòèêå, à âîò ñîãëàñíî òåëåôîííûì îïðîñàì – íå òàê óæ è ìàëî. Îêîëî 80% ðåñïîíäåíòîâ óòâåðæäàþò, ÷òî ñðåäè èõ äðóçåé, ðîäñòâåííèêîâ èëè çíàêîìûõ åñòü íàó÷íûå ðàáîòíèêè. Åñòåñòâåííî, ðåñïîíäåíòû ýòè ÿâëÿëèñü ãîðîäñêèìè æèòåëÿìè.
 Ðàññ÷èòàòü àòîìíóþ áîìáó íàì óäàëîñü, óïðîñòèâ óðàâíåíèÿ, âûâåäåííûå òåîðåòèêàìè. Íî äàæå ýòè óïðîùåííûå óðàâíåíèÿ òðåáîâàëè áîëüøîé ðàáîòû, ïîòîìó ÷òî ñ÷èòàëèñü âðó÷íóþ. È ñîîòâåòñòâèå ðàñ÷åòîâ ðåçóëüòàòàì ïåðâûõ èñïûòàíèé (1949 ãîä) áûëî î÷åíü õîðîøèì. Ó÷åíûõ îñûïàëè íàãðàäàìè. Ïðàâäà, ÿ ïîëó÷èë òîëüêî îðäåí. Íî ó÷àñòíèêàì óðîâíÿ Ëàíäàó âûäàëè äà÷è, óñòàíîâèëè âñÿ÷åñêèå ïðèâèëåãèè – íàïðèìåð, äåòè ó÷àñòíèêîâ ïðîåêòà ìîãëè ïîñòóïàòü â âóçû áåç ýêçàìåíîâ. Ñòàëèí íà÷àë ïðîåêò ñ âàæíåéøåãî äåëà – ïîäíÿë ïðåñòèæ ó÷åíûõ â ñòðàíå. È ñäåëàë ýòî âïîëíå ìàòåðèàëèñòè÷åñêè – óñòàíîâèë íîâûå çàðïëàòû. Òåïåðü ïðîôåññîð ïîëó÷àë ðàç â 5-6 áîëüøå ñðåäíåãî ñëóæàùåãî. Òàêèå çàðïëàòû áûëè îïðåäåëåíû íå òîëüêî ôèçèêàì, à âñåì ó÷åíûì ñî ñòåïåíÿìè. È ýòî ñðàçó ïîñëå âîéíû, êîãäà â ñòðàíå áûëà óæàñíàÿ ðàçðóõà... Ïðåñòèæ ó÷åíûõ â îáùåñòâå òàê èëè èíà÷å îïðåäåëÿåòñÿ ïîëó÷àåìîé çàðàáîòíîé ïëàòîé. Îáùåñòâî óçíàåò, ÷òî ó÷åíûå âûñîêî öåíÿòñÿ. Ìîëîäåæü èäåò â íàóêó, ïîñêîëüêó ýòî ïðåñòèæíî, õîðîøî îïëà÷èâàåòñÿ, äàåò ïîëîæåíèå. Àêàäåìèê È.Ì. Õàëàòíèêîâ Ñåãîäíÿ åñòü ðåáÿòà, êîòîðûå áîëåå-ìåíåå ñòîÿùèõ íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ äåëÿò íà òðè áîëüøèå ãðóïïû (âî âñÿêîì ñëó÷àå, ïîïûòêè òàêîãî ðîäà êëàññèôèêàöèè ïðåäïðèíèìàþòñÿ): ïîñòýëèòà, êðåàòèâíàÿ ýëèòà, ïðåäýëèòà.
40
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ß äóìàþ, ÷òî ìîæíî, â ïðèíöèïå, ñäåëàòü è òàê, è òîãäà òû íå ñòàíåøü âîçðàæàòü ïðîòèâ òîãî, ÷òîáû ýëèòîé íàçûâàòü íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ âûñøåé êâàëèôèêàöèè, îòëè÷àþùèõñÿ òâîð÷åñêèìè äîñòèæåíèÿìè è îáëàäàþùèõ çíàíèÿìè, íàó÷íûì è æèçíåííûì îïûòîì, äîñòàòî÷íûìè äëÿ òîãî, ÷òîáû âûïîëíÿòü ðîëü ðóêîâîäèòåëåé è íàñòàâíèêîâ äëÿ íîâûõ ïîêîëåíèé èññëåäîâàòåëåé. Òîãäà ïîñòýëèòà – ýòî ñïåöèàëèñòû, êîòîðûå â ñâîå çîëîòîå âðåìÿ äîáèëèñü î÷åíü âûñîêîãî ñòàòóñà â íàóêå, õîòÿ â íàñòîÿùèé ìîìåíò ïîäàâëÿþùåå èõ áîëüøèíñòâî óæå íå ñîçäàåò àáñîëþòíî íèêàêèõ íîâûõ èäåé è ïðåñïîêîéíî âñòàâëÿåò ñâîþ ôàìèëèþ â ÷óæèå íàó÷íûå òðóäû. À âîò ïðî êðåàòèâíóþ ýëèòó ïîãîâàðèâàþò, ÷òî ýòî íàó÷íûå ðàáîòíèêè äåéñòâóþùèå è âîçðàñò èõ îò 25 äî 55 ëåò. Äëÿ ýòîé êîìïàíèè õàðàêòåðíû íàèáîëüøèå ïîêàçàòåëè ýìèãðàöèè è ïåðåõîäà â äðóãèå îáëàñòè ïðîôåññèîíàëüíîé äåÿòåëüíîñòè.
 Åñëè âû ÷åõîë ñ êîìïüþòåðà ñíèìàåòå ÷àùå, ÷åì ïëàòüå ñ âàøåé ïîäðóãè, òî âû óæå äàâíî íàó÷íûé ðàáîòíèê. Èç øóòîê ïðîãðàììèñòîâ Êàê óæå ìíîþ óïîìèíàëîñü âûøå, åñòü åùå è òàêàÿ êàòåãîðèÿ íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ, êàê ïðåäýëèòà. Ê ýòîé ñàìîé ïðåäýëèòå îòíîñÿò íàèáîëåå òàëàíòëèâûõ ñòóäåíòîâ, àñïèðàíòîâ è ìîëîäûõ äîêòîðàíòîâ. ×òî êàñàåòñÿ äîêòîðàíòîâ, òî èìåííî ìîëîäûõ. Ýòà êàòåãîðèÿ ðàáîòíèêîâ õîòÿ è ïîñòîÿííî ïîïîëíÿåòñÿ (íàäåþñü, è çà ñ÷åò òåáÿ, äðóæèùå), íî (÷òî ïðèõîäèòñÿ ñ ãðóñòüþ êîíñòàòèðîâàòü) â ïîñëåäíèå ãîäû íå î÷åíü âûñîêèìè òåìïàìè. À åñëè ïîäîéòè ê òàêîé êëàññèôèêàöèè, òàê ñêàçàòü, ñ íàó÷íîé òî÷êè çðåíèÿ, òî äåëèòü ó÷åíûõ ïî âîçðàñòó, à âûäåëåííûå ãðóïïû èìåíîâàòü èñõîäÿ èç èõ íàó÷íîãî áàãàæà áóäåò â âûñøåé ñòåïåíè íå íàó÷íî. Ìîæíî äîæèòü äî ñåäûõ âîëîñ è îñòàòüñÿ ïðè ýòîì äåâñòâåííî ÷èñòûì â ñìûñëå ïðèîáðåòåíèÿ íàó÷íîãî áàãàæà. Ïðåäýëèòà è â øåñòüäåñÿò ìîæåò îñòàòüñÿ íå áîëåå ÷åì ïðåä…
 Íàóêà äîëæíà áûòü âåñåëàÿ, óâëåêàòåëüíàÿ è ïðîñòàÿ. Òàêèìè äîëæíû áûòü è ó÷åíûå. Àêàäåìèê Ï.Ë. Êàïèöà Íåñìîòðÿ íà âñþ ñâîþ ïðèâëåêàòåëüíîñòü, íàó÷íàÿ ðàáîòà, ò.å. äåÿòåëüíîñòü, îïëà÷èâàåòñÿ ñåãîäíÿ ïðàêòè÷åñêè ïî îäíîìó èç ñàìûõ íèçêèõ òàðèôîâ. Ñàìûé áîëüøîé ïðèç, êîòîðûé ìîæåò áûòü ïîëó÷åí â íàóêå, – ýòî Íîáåëåâñêàÿ ïðåìèÿ. Èãðîêè áàñêåòáîëüíûõ êëóáîâ ÍÁÀ, ôóòáîëèñòû, òåííèñèñòû è äðóãèå ñïîðòñìåíû çàðàáàòûâàþò ñòîëüêî ìåíåå ÷åì çà ãîä.
Îá ó÷åíûõ è íàó÷íûõ ðàáîòíèêàõ
Á
41
È åùå îäèí ìîìåíò. Íàäî áû ñðàçó æå ðàçîáðàòüñÿ ñ âîïðîñîì î òîì, êàê ìíå ê òåáå îáðàùàòüñÿ. Íó íå “ìèëûé” æå “ìîé ìàëü÷èê” è íå “ìèëûé äðóã”, èáî ðîäñòâåííûõ ñâÿçåé ìåæäó íàìè íå íàáëþäàåòñÿ, îñîáîé ëþáâè (êàê è äðóãèõ ÷óâñòâ) ÿ ê òåáå íå èñïûòûâàþ (êàê, âïðî÷åì, è òû êî ìíå), äà è íå ×åñòåðôèëä ÿ, â êîíöå êîíöîâ, ñ åãî “Ïèñüìàìè ê ñûíó”. Íå ìîãó ïèñàòü ÿ òåáå è “ñóäàðûíÿ”, òàê êàê îêàæåøüñÿ òû íåâçíà÷àé ñóäàðåì – è òîãäà ïèøè-ïðîïàëî, äà è îïÿòü æå ÿ íå ×ààäàåâ ñ åãî “Ôèëîñîôè÷åñêèìè ïèñüìàìè”. Õîòÿ, ÷åãî ãðåõà òàèòü, íåïëîõî êëàññèêè ïèñàëè. Ïîæàëóé, ïðèäåòñÿ ìíå îñòàíîâèòüñÿ íà íåñêîëüêî ïîêðîâèòåëüñòâåííî-ñíèñõîäè-òåëü-íîì è â òî æå âðåìÿ ñîâñåì, êàê ìíå êàæåòñÿ, íå îáèäíîì îáðàùåíèè – äðóæèùå. Äðóæèùå! Äà-äà-äà! Èìåííî äðóæèùå. Òåì áîëåå ÷òî íåïðîèçâîëüíî ÿ òåáÿ ïàðó ðàç èìåííî òàê óæå è íàçâàë. Òàê ÷òî, äðóæèùå, íà ýòîì ñâîå ïåðâîå ïèñüìî áóäó çàêàí÷èâàòü. Íàäåþñü, îíî òåáÿ çàèíòåðåñîâàëî è êàêèå-íèêàêèå ïîÿñíåíèÿ ïî ñóòè íàó÷íîãî òðóäà, âåðíåå, ñòàòóñà íàó÷íîãî ðàáîòíèêà, òåáå ïðåäîñòàâèëî. Íå çíàþ, êàê ñêîðî îêàæóñü ãîòîâûì ñíîâà ñåñòü çà ñòîë, è íå óâåðåí, ñòàíó ëè ýòî äåëàòü âîîáùå, íî òåì íå ìåíåå – äî ñëåäóþùèõ ïèñåì. Ïîêà.
42
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 2
Â
À òû êòî òàêîé?
Êàê âèäèøü, ñ íîâûì ïèñüìîì ÿ íå çàñòàâèë òåáÿ äîëãî æäàòü. Ïîõîæå, ÷òî îíè íóæíû íå òîëüêî òåáå (â ýòîì òû åùå íå óâåðåí), íî â îïðåäåëåííîé ìåðå è ìíå (ÿ ýòî óæå ïîíÿë). Ïîýòîìó íàì ñëåäîâàëî áû åñëè è íå ïîçíàêîìèòüñÿ ïîáëèæå (÷òî íåâîçìîæíî â ïðèíöèïå), òî õîòÿ áû íåìíîãî â ýòîì âîïðîñå îïðåäåëèòüñÿ. ×òî êàñàåòñÿ ìåíÿ, òî îáî ìíå òû ñìîæåøü ñîñòàâèòü, ïóñòü è êîñâåííîå, ïðåäñòàâëåíèå ïî ýòèì ïèñüìàì. À âîò êòî òû – ýòî åùå âîïðîñ! È â ñàìîì äåëå. Ñåé÷àñ, êîãäà ñíîâà ñåë çà ïèñüìî, õîòåë èçëîæèòü òåáå êîå-êàêèå ñîîáðàæåíèÿ ïî ïîâîäó… è ïîíÿë, ÷òî ñëåäóåò âñå æå ñäåëàòü íåêîòîðûå ïðåäâàðèòåëüíûå çàìå÷àíèÿ. À êòî òû, äðóæèùå, åñòü òàêîé? Íàäî ëè ìíå ýòî çíàòü? Âåðîÿòíî, íàäî, íî, åñòåñòâåííî, íå ïî ÔÈÎ, íå ïî ïîëó è âåðîèñïîâåäàíèþ, à ïî êðóãó èíòåðåñîâ. À åñëè åùå òî÷íåå, òî ïî ïðèíàäëåæíîñòè òåáÿ ê äîâîëüíî áîëüøîé ãðóïïå ëèö, ñòðåìÿùèõñÿ óäîâëåòâîðèòü ïîòðåáíîñòè â ïðè÷àñòíîñòè è óñïåõå (ïî Ä. ÌàêÊëåëàíäó) èëè ôèçèîëîãè÷åñêèå, â áåçîïàñíîñòè è çàùèùåííîñòè, â óâàæåíèè è ñàìîâûðàæåíèè (ïî À.Ã. Ìàñëîó). Ñäåëàòü îíè ýòî õîòÿò ïîñðåäñòâîì îñòåïåíåíèÿ, ò.å. ïðèîáðåòåíèÿ ñòàòóñà ÷åëîâåêà, èìåþùåãî ó÷åíóþ ñòåïåíü. Õî÷åøü ýòîãî è òû, è ýòî êðàåóãîëüíûé êàìåíü íàøåãî, íàäåþñü, âçàèìîâûãîäíîãî îáùåíèÿ. Êðîìå òîãî, âîâñå íå èñêëþ÷åíà âîçìîæíîñòü ïðî÷òåíèÿ ýòèõ ïèñåì åùå êåì-òî è, äàáû ÷òåíèå íå îêàçàëîñü áåñïîëåçíûì, ýòè ïðî÷èòàòåëè äîëæíû çíàòü, äëÿ êàêîãî êðóãà ïèñüìà ïèñàëèñü è ïîä êàêèì ñîóñîì ïëàíèðîâàëàñü èõ ïîäà÷à. Òàêèì îáðàçîì, åäèíñòâåííîå, ÷òî ÿ î òåáå çíàþ íà ýòîò ìîìåíò è â ÷åì ïîëíîñòüþ óâåðåí, òàê ýòî òî, ÷òî òû íà ñàìîì äåëå ñòðåìèøüñÿ ñòàòü êàíäèäàòîì íàóê èëè óæå ñòàë èì. Ïîõâàëüíî. Íî îòêóäà ìíå ýòî èçâåñòíî, ñïðîñèøü òû? Ýòî ýëåìåíòàðíî ïðîñòî è î÷åâèäíî. Âåäü åñëè òû ÷èòàåøü ýòîò àáçàö, òî çàøåë óæå äîâîëüíî äàëåêî (à èìåííî äî ýòîé ñòðàíèöû) è, ñëåäîâàòåëüíî, çàèíòåðåñîâàëñÿ. À çàèíòåðåñîâàòüñÿ ýòîé àáðàêàäàáðîé òû ìîã òîëüêî ïî îäíîé ïðè÷èíå – òû ñàì èìååøü ê íåé ïðÿìîå îòíîøåíèå. Ëîãè÷íî? Äà, ëîãè÷íî!!!! Òàê âîò! Êòî òû, ñîáñòâåííî, òàêîé? Ñ êåì ÿ ñîáèðàþñü îáùàòüñÿ, êîìó äàâàòü ñîâåòû, êîìó, â êîíöå êîíöîâ, ñîáèðàþñü ïîìî÷ü?
À òû êòî òàêîé?
Â
Á
43
Ó÷åíûì ìîæåøü òû íå áûòü, Íî êàíäèäàòîì áûòü îáÿçàí. À. è Á. Ñòðóãàöêèå
“Åñëè ó ÷åëîâåêà çàãîðàþòñÿ ãëàçà ïðè ïîÿâëåíèè ïðîáëåìû è îí ïåðåñòàåò ñëûøàòü òî, ÷òî òû ãîâîðèøü, íå ìîæåò îòâåòèòü íà ïðîñòåéøèå âîïðîñû, ïîëíîñòüþ ïîãëîùåí òåì, ÷åì çàíÿò â íàñòîÿùèé ìîìåíò, âî âðåìÿ ðåøåíèÿ çàäà÷è ãîòîâ îáõîäèòüñÿ áåç ñíà è åäû è íèêîãäà íå ñäàåòñÿ (åãî, êîíå÷íî, ìîæíî ïðåðâàòü, è â îáûäåííîé æèçíè òàê ÷àñòî è ñëó÷àåòñÿ, íî ïîòîì îí ñíîâà ïðîäîëæàåò ñâîþ ðàáîòó, íå äóìàÿ íè î ÷åì äðóãîì) – ýòî âåðíûé ïðèçíàê íàó÷íûõ íàêëîííîñòåé”. Êòî ýòî ãîâîðèë, ãäå è êîãäà – ìíå íåâåäîìî, íî ãîâîðèë îí î÷åíü ïðàâèëüíî. Ìîæåò, òû èç òàêèõ? Ìîæåò, òû íàõîäèøü ðàäîñòü æèçíè â ïîâñåäíåâíîé ðóòèííîé íàó÷íîé ðàáîòå è âñå îñòàëüíûå æèçíåííûå ðàäîñòè è áëàãà òåáå ÷óæäû? Åñëè ýòî òàê, òî âåñüìà ïîõâàëüíî. Íî íà âñÿêèé ñëó÷àé áóäó ïèñàòü íå òîëüêî äëÿ òåáÿ, íî è äëÿ ñîâåðøåííûõ òâîèõ àíòèïîäîâ, êîòîðûõ (êàê è òåáÿ) ÿ òîæå âûäóìàë. Íî òåì íå ìåíåå ñêîðåå äëÿ ñåáÿ, íåæåëè äëÿ òåáÿ, ÿ ïðîêëàññèôèöèðóþ âñåõ âàñ è ðàñïèøó, êàêèìè âû, ïîòåíöèàëüíûå ñîèñêàòåëè ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà íàóê, ìîæåòå áûòü.
Â
Ëþäè, äàëåêèå îò íàóêè, äîëæíû áûòü äàëåêî îò íàóêè. Èç íàðîäíûõ àôîðèçìîâ
Òóò òû äîëæåí óðàçóìåòü, ÷òî ýòà è âñå îñòàëüíûå íèæåïðèâîäèìûå ìíîþ êëàññèôèêàöèè (à ÿ èõ òåáå â ñâîèõ ïèñüìàõ ïðåäëîæó äîâîëüíî ìíîãî) íå ìîãóò ïðåòåíäîâàòü íà íàó÷íóþ ñòðîãîñòü, à ïðèäóìàíû äëÿ ýëåìåíòàðíîãî óïðîùåíèÿ (ñäåëàííîãî ñóãóáî íà íàó÷íîáûòîâîì óðîâíå) ïðîöåäóðû îçíàêîìëåíèÿ ñ òåì èëè èíûì ÿâëåíèåì. Íàäåþñü, òû ýòî óðàçóìåë. À ðàç óðàçóìåë, òî íå âîñïðèíèìàé ñëèøêîì ñåðüåçíî. Èòàê! Ñîèñêàòåëü ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà êàêèõ-íèáóäü íàóê – ýòî… Öåëåóñòðåìëåííûé ãîëîâàñòèê Òû âåñüìà óñïåøíî ó÷èëñÿ â øêîëå è ñòîëü æå óñïåøíî îáó÷àëñÿ â âûñøåì ó÷åáíîì çàâåäåíèè, áûë, ÷òî íàçûâàåòñÿ, îäíèì èç ëó÷øèõ ñòóäåíòîâ. Íèêàêèõ ïðîïóñêîâ çàíÿòèé, âñå ñåññèè âîâðåìÿ è, åñòåñòâåííî, áåç ïðîáëåì, à çà÷àñòóþ äàæå àâòîìàòîì. Òû âñåãäà çíàë, ÷åãî õîòåë. À õîòåë òû, ñðåäè ïðî÷åãî, ïðèîáùèòüñÿ åñëè íå ê ñàìîé íàóêå, òî õîòÿ áû ê çàíÿòèÿì ýòîé ñàìîé íàóêîé. Ïîýòîìó óæå íà ïåðâîìâòîðîì êóðñàõ òû è íà÷àë ðàáîòàòü â ñòóäåí÷åñêîì íàó÷íîì îáùåñòâå z
44
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
èëè êðóæêå, ó÷àñòâîâàòü â ñòóäåí÷åñêèõ íàó÷íî-ïðàêòè-÷å-ñêèõ êîíôåðåíöèÿõ, åçäèòü íà îëèìïèàäû è êîíôåðåíöèè â äðóãèå âóçû è ãîðîäà è äàæå ïðîáîâàë ïèñàòü ñòàòüè. Òåáÿ ê òðåòüåìó-÷åòâåðòîìó êóðñó çàìåòèëè è óæå ñòàëè ïðåäëàãàòü ñåáÿ â êà÷åñòâå ïîòåíöèàëüíîãî íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ. Òû, åñòåñòâåííî, ýòèõ ïðåäëîæåíèé ìîã è íå çàìåòèòü, à ìîã è çàìåòèòü è, èñõîäÿ èç ñîáñòâåííîãî îïûòà, ïîïûòàòüñÿ âûáðàòü ñåáå òàêîâîãî. Ê êóðñó ÷åòâåðòîìó-ïÿòîìó òåáÿ óæå ïðèâëåêàþò ê âûïîëíåíèþ õîçäîãîâîðíîé èëè ãîñáþäæåòíîé íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîé òåìàòèêè, ïîðó÷àþò êîíêðåòíûå çàäàíèÿ, â òîì ÷èñëå è êîìàíäèðîâêè â äðóãèå ãîðîäà, è ìîæåò äàæå íàçíà÷àþò ñèìâîëè÷åñêóþ çàðàáîòíóþ ïëàòó. Òû òåïåðü, ïóñòü ïîêà è âåñüìà îòäàëåííî, ïîíèìàåøü, ÷òî èìåííî ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé íàó÷íàÿ äåÿòåëüíîñòü, ÷òî òàêîå ðàáîòà èññëåäîâàòåëÿ. Òû óæå çàùèòèë äèïëîìíóþ ðàáîòó, à ìîæåò, äàæå è ìàãèñòåðñêóþ äèññåðòàöèþ, è ãîñóäàðñòâåííàÿ ýêçàìåíàöèîííàÿ êîìèññèÿ ðåêîìåíäîâàëà òâîþ êàíäèäàòóðó äëÿ ïîñòóïëåíèÿ â àñïèðàíòóðó. Ñòóäåíò-ñåðåäíÿê, êîòîðîãî íåîæèäàííî îñåíèëî Òû íå áûë â ÷èñëå ïåðâûõ ñòóäåíòîâ, íî çàòî ó÷àñòâîâàë â áîëüøèíñòâå èíòåðåñíûõ ìåðîïðèÿòèé òèïà ÊÂÍîâ, äèñêîòåê, ñïîðòèâíûõ ñîðåâíîâàíèé, áðåéí-ðèíãîâ è ïð. Î ïåðñïåêòèâå íàó÷íîé ðàáîòû ïîñëå îêîí÷àíèÿ âóçà òåáå è â ãîëîâó íå ïðèõîäèëî, êàê, âïðî÷åì, è î êàêîé-òî äðóãîé ðàáîòå âîîáùå. Íî íà ïÿòîì êóðñå, óæå ïîä çàíàâåñ ñòóäåí÷åñêîé æèçíè, êòî-òî èç óâàæàåìûõ òîáîé ëþäåé íàäîóìèë òåáÿ, ÷òî íåïëîõî áûëî áû ïîéòè â íàóêó. ×òî ýòî òàêîå, òû, åñòåñòâåííî, íå èìååøü àáñîëþòíî íèêàêîãî ïðåäñòàâëåíèÿ, íî ñàìà èäåÿ òåáå ïîíðàâèëàñü. z
Ïðàêòèê, æåëàþùèé âîîðóæèòüñÿ îôèöèàëüíîé òåîðèåé Òû ïàðó-òðîéêó ëåò íàçàä, à ìîæåò, è íåìíîãî ðàíüøå, çàêîí÷èë âóç è òåïåðü ðàáîòàåøü â äîâîëüíî ïåðñïåêòèâíîé îðãàíèçàöèè. Çäåñü òû íà õîðîøåì ñ÷åòó, íî óæå óñïåë ïîíÿòü, ÷òî äëÿ êàðüåðíîãî ðîñòà ìíîãî è õîðîøî ðàáîòàòü – íåäîñòàòî÷íî. Íóæíî îáëàäàòü åùå ÷åìòî, ÷òî áóäåò âûãîäíî îòëè÷àòü òåáÿ îò òâîèõ êîëëåã è ïîçâîëèò îáîéòè èõ íà âèðàæå. Ëó÷øå âñåãî, êîíå÷íî, áûòü â ðîäñòâåííûõ èëè äðóæåñêèõ îòíîøåíèÿõ ñ ëèöîì, ïðèíèìàþùèì â ýòîé îðãàíèçàöèè îòâåòñòâåííûå ðåøåíèÿ, ò.å. ñ òîï-ìåíåä-æå-ðîì. Íî åñëè, êàê ãîâîðèòñÿ, íå ïîâåçëî ñ ðîäîñëîâíîé, òî íàäî èñêàòü èíûå âîçìîæíîñòè. Ýòî ìîæåò áûòü çíàíèå èíîñòðàííûõ ÿçûêîâ (õîòÿ ýòèì ñèëüíî íèêîãî óæå íå óäèâèøü) èëè îáùåíèå “íà òû” ñ êîìïüþòåðîì (òàêèõ ãîëîâàñòèêîâ òîæå óæå ïîëíûì-ïîëíî). À âîò äèññåðòàöèÿ – îíà âñåãäà äèññåðòàöèÿ è äèïëîì, êàê ãîâîðèòñÿ, çà ñïèíîé íå íîñèòü. Ïîñòåïåííî òû z
À òû êòî òàêîé?
Á
45
ñîçðåë è óæå ïîäîøåë ê òîìó, ÷òîáû çàíÿòüñÿ íàïèñàíèåì äèññåðòàöèè, äàáû ðóêîâîäñòâî óâèäåëî òâîé ñêðûòûé ïîòåíöèàë è òû ñíèñêàë î ñåáå ìíåíèå êàê î âåñüìà öåëåóñòðåìëåííîì è ãðàìîòíîì ñïåöèàëèñòå. Äèðåêòîð, êîòîðîìó ïðîñòî î÷åíü õî÷åòñÿ Òû óæå î÷åíü äàâíî çàêîí÷èë âóç è ìíîãîãî äîáèëñÿ â æèçíè, â òîì ÷èñëå è ðóêîâîäÿùåé äîëæíîñòè â ñåðüåçíîé êîìïàíèè èëè â íåêîåì ïîëèòè÷åñêîì äâèæåíèè, à ìîæåò, ñîçäàë ñâîé ñîáñòâåííûé è ïðåóñïåâàþùèé áèçíåñ. Ïðè ýòîì äîâîëüíî ìíîãèå òâîè äåëîâûå ïàðòíåðû èëè êîëëåãè èìåþò íà âèçèòíîé êàðòî÷êå ìàëåíüêóþ, íî âíóøèòåëüíóþ ïðèïèñî÷êó – “êàíäèäàò … íàóê” èëè äàæå “äîêòîð … íàóê”. À ñîâñåì “ïðîäâèíóòûå” è îäíîâðåìåííî ìåíåå ïðèíöèïèàëüíûå óêðàñèëè ñâîè âèçèòêè ôðàçîé òèïà “àêàäåìèê … àêàäåìèè íàóê”. À ïî÷åìó áû íå îáçàâåñòèñü òàêîé ïðèïèñî÷êîé è òåáå? Åñòü ó òåáÿ è ïàðà-òðîéêà òîëêîâûõ ðåáÿò, êîòîðûå íå ïîíàñëûøêå çíàþò î ïðîöåññå ïîäãîòîâêè äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû. Åñòü ó òåáÿ è âûõîäû íà òåõ, êòî ðóêîâîäèò âóçàìè è ñïåöèàëèçèðîâàííûìè ñîâåòàìè, êòî âûïåêàåò äèññåðòàöèè íà çàêàç. Íåò ó òåáÿ ñâîáîäíîãî âðåìåíè è, åñòåñòâåííî, ïðåäñòàâëåíèÿ î ïðîöåññå íàó÷íîãî èññëåäîâàíèÿ. Çàòî, êðîìå âñåãî ïðî÷åãî, ðàñïîëàãàåøü òû íåêîòîðîé âïîëíå äîñòàòî÷íîé ñóììîé äåíåã. z
Çàëîæíèê ïðîôåññèîíàëüíîé êàðüåðû Òû óæå äàâíåíüêî çàêîí÷èë âóç, à ñóäüáà îïÿòü ïðèâåëà òåáÿ â åãî ñòåíû è òåïåðü óæå â êà÷åñòâå ïðåïîäàâàòåëÿ èëè àäìèíèñòðàòîðà. Òû ïðåêðàñíî ïîíèìàåøü, ÷òî ïàðó-äðóãóþ ëåò çäåñü ìîæíî ïðîäåðæàòüñÿ è áåç ó÷åíîé ñòåïåíè, íî àáñîëþòíî íèêàêèõ ïåðñïåêòèâ êàðüåðíîãî ðîñòà ó òåáÿ íå ïðåäâèäèòñÿ áåç çàùèòû äèññåðòàöèè è ïîëó÷åíèÿ ñîîòâåòñòâóþùåãî äèïëîìà. Òåáå ýòà äèññåðòàöèÿ íóæíà ïîçàðåç è êàê ìîæíî áûñòðåå. ×òî òàêîå íàó÷íàÿ äåÿòåëüíîñòü, òû íå ïðåäñòàâëÿåøü, à äîëãîå îòñóòñòâèå â âóçå ïðàêòè÷åñêè ïîëíîñòüþ àòðîôèðîâàëî ó òåáÿ ñïîñîáíîñòü ê íàó÷íîìó àíàëèçó è ñèíòåçó, à òàêæå ê ïðî÷èì ìåòîäàì íàó÷íîãî ïîçíàíèÿ. Ñåðüåçíûìè ôèíàíñîâûìè ðåñóðñàìè òû òîæå íå ðàñïîëàãàåøü. Òû â ïîëíîì øîêå è íå çíàåøü, êóäà áåæàòü è ÷òî äåëàòü. z
Âîò òàêèå, äðóæèùå, ìîãóò áûòü âàðèàíòû. È ÿ óâåðåí, ÷òî òû ïîä îäèí èç íèõ äîâîëüíî ïëîòíåíüêî âòèñêèâàåøüñÿ. Ïî ïîâîäó äèðåêòîðà è çàëîæíèêà ïîçâîëþ ñåáå ïðèâåñòè ñëåäóþùåå äîâîëüíî èçâåñòíîå çàìå÷àíèå: êîãäà ÷åëîâåê óåçæàåò çà ãðàíèöó, òî ýòî íå óòå÷êà ìîçãîâ, à èõ ïåðååçä; êîãäà ó÷åíûé óõîäèò â áèçíåñ – ýòî íå ïðîñòî óòå÷êà ìîçãîâ, à èõ áåçâîçâðàòíîå âûïàðèâàíèå; êîãäà
46
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
÷åëîâåê èç áèçíåñà ïðèõîäèò â íàóêó, òî íè÷åãî íå ïðîèñõîäèò. Âîò òàêàÿ âîò îíà – ïðîçà æèçíè. Ìåæäó ïðî÷èì, êòî-òî óìóäðèëñÿ ïîäñ÷èòàòü, ÷òî åñëè ÷åëîâåê èç íàóêè èäåò â ïîëèòèêó, òî åãî íå îäîáðÿþò îêîëî 30% íàñåëåíèÿ, à ïîääåðæèâàåò òàêèå äåéñòâèÿ îêîëî 40%. Îõ óæ ýòà ñòàòèñòèêà! Êñòàòè, íåáîëüøàÿ ðåìàðêà íåñêîëüêî íå â òåìó. Ãîâîðÿò, ÷òî åñòü òðè âèäà ëæè: ïåðâàÿ – ïðîñòî ëîæü, âòîðàÿ – íàãëàÿ ëîæü, òðåòüÿ – ñòàòèñòèêà. Íî âåðíóñü ê êëàññèôèêàöèè ñîèñêàòåëåé ó÷åíûõ ñòåïåíåé. ß íå çíàþ, êàêîé èç ïðåäëîæåííûõ òèïàæåé – ýòî òû. Ìîæåò, òû âîîáùå èñêëþ÷èòåëüíûé ñëó÷àé è ìíîþ âûøå íå îïèñàí. ß òàêæå íå ðàñïîëàãàþ äîñòàòî÷íîé èíôîðìàöèåé î òîì, ÷òî èìåííî ñôîðìèðîâàëî ó òåáÿ îçíà÷åííóþ ïîòðåáíîñòü â îñòåïåíåíèè, äà ìíå ýòî, âïðî÷åì, è íå âàæíî. Òåì íå ìåíåå ïîñòàðàþñü ðàñêðûòü âñå èìåþùèåñÿ ó òåáÿ âîçìîæíîñòè ïî äîñòèæåíèþ çàâåòíîé öåëè, îïèñàòü âñå âåðîÿòíûå ïðåãðàäû, ïîäñêàçàòü, êàê ðàçðåøèòü âñå ïðîáëåìíûå ñèòóàöèè, îçíàêîìèòü ñî âñåìè ïðÿìûìè è îêîëüíûìè ïóòÿìè, âåäóùèìè ê âîæäåëåííîé öåëè. Òû âîñïîëüçóåøüñÿ òåì, ÷òî îêàæåòñÿ íàèáîëåå ïðèåìëåìûì â òâîåì êîíêðåòíîì ñëó÷àå. Äàñò áîã, òåáå ýòî ïîìîæåò. Íî óæå ñåé÷àñ òû, äðóæèùå, äîëæåí ñåáå îòäàâàòü îò÷åò â òîì, ÷òî, íåçàâèñèìî îò òâîåãî íàó÷íîãî ïîòåíöèàëà è îò èìåþùåéñÿ ãðóïïû ïîääåðæêè, íèêòî è íèêîãäà íå äàñò òåáå ñòîïðîöåíòíûõ ãàðàíòèé îòíîñèòåëüíî ñàìîãî ôàêòà è ñðîêîâ îñòåïåíåíèÿ. Òû äîëæåí ïîíèìàòü, ÷òî ýòà ïðîöåäóðà â ëó÷øåì ñëó÷àå ðàñòÿíåòñÿ íà òðè-÷åòûðå ãîäà (áûâàþò, ïðàâäà, óíèêóìû óêëàäûâàþùèåñÿ â ïîëòîðà-äâà ãîäà), ÷òî îáîéäåòñÿ òåáå ýòî â öåëóþ êó÷ó íåðâîâ, ÷òî â ðåçóëüòàòå òû ìíîãî êîìó îñòàíåøüñÿ äîëæåí, ÷òî… Â îáùåì, òðåçâîé îöåíêè ñèòóàöèè òåáå è êàê ìîæíî áîëüøåé îïðåäåëåííîñòè. Íè ïóõà, íè…
Â
Ïèñüìî 3
À òû êòî òàêîé?
Á
47
È çà÷åì òåáå ýòî íàäî?
Ïðèâåò! Âåðíåìñÿ ê íàøèì, ñ ïîçâîëåíèÿ ñêàçàòü, áàðàíàì, åñëè òû âñå åùå ñî ìíîé. Ïðåäâàðèòåëüíî ìû óæå âûÿñíèëè, ÷òî òû õî÷åøü áûòü ïðè÷àñòíûì ê òàèíñòâó íàó÷íîãî ñîîáùåñòâà, à ïîïðîñòó – ñòàòü êàíäèäàòîì íàóê. Íàäî äîëîæèòü, ÷òî òû â ñâîåì îæèäàíèè íå îäèíîê. Åñëè òàê äåëî ïîéäåò äàëüøå, òî, âîçìîæíî, â íàøåì îòå÷åñòâå ñêîðî áóäåò êàê â ñîëíå÷íîé ôóòáîëüíî-ìîäåëüíî-êèíåìàòîãðàôè÷åñêîé Èòàëèè, ãäå êàæäûé âûïóñêíèê âûñøåãî ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ – äîêòîð. ×òî â òàêèõ ñëó÷àÿõ ìû â èòîãå èìååì? À èìååì òî, ÷òî äîêòîðîâ ñòàíîâèòñÿ âñå áîëüøå è áîëüøå, à ó÷åíûõ – âñå ìåíüøå è ìåíüøå. Äà ÷òî òàì ãîâîðèòü! Ìàëî ñòàíîâèòñÿ äàæå ïðîñòûõ íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ, íå òî ÷òî ó÷åíûõ. Âîò ñêàæè, òåáå, ëè÷íî òåáå, çà÷åì ýòà ó÷åíàÿ ñòåïåíü?
 Íå õî÷ó çàùèùàòü äèññåðòàöèþ. Òàê ÿ äóðàê è äóðàê, à ñ äèññåðòàöèåé äîëæåí âîñåìü ÷àñîâ ïðåäñòàâëÿòü, ÷òî ÿ óìíûé. Þ. Âèçáîð. Èç çàïèñíûõ êíèæåê Åñòåñòâåííî, ïî ñòèëþ ìîèõ ïèñåì, ïî äàâàåìûì ñîâåòàì, ïî âûñêàçûâàåìûì ïîæåëàíèÿì òû çíàåøü î ìîåì äîáðîì îòíîøåíèè ê òåáå, ìîé óâàæàåìûé ÷èòàòåëü. Ïîýòîìó ÿ ïî-ïðåæíåìó èñõîæó èç òîãî, ÷òî äèññåðòàöèîííóþ ðàáîòó òû ãîòîâèøü ñàìîñòîÿòåëüíî, à âñå îñòàëüíûå ñâåäåíèÿ, íå èìåþùèå îòíîøåíèÿ ê èçáðàííîìó òîáîé ïóòè, ÿ ïðèâîæó äëÿ ðàñøèðåíèÿ êðóãîçîðà. Äëÿ ðàñøèðåíèÿ êðóãîçîðà ñîîáùàþ òåáå, ÷òî åñòü ïåðñîíàæè ïðÿìî-òàêè õàìñêîé íàðóæíîñòè è ñóùíîñòè, ñòðåìÿùèåñÿ îñòåïåíèòüñÿ âî ÷òî áû òî íè ñòàëî. Äîâîëüíî ÷àñòî ýòî ó íèõ ïîëó÷àåòñÿ.
Â
– Î, áîæå, äàé õîòü âïëàâü, õîòü âáðîä… Âî âëàñòü äî ñóäîðîã îõî÷èé, Õàì õî÷åò òàê èìåòü íàðîä, Êàê ñàì íàðîä åãî íå õî÷åò. Ã.Â.×åðíûõ
Íî âåðíåìñÿ ê òåáå. Ñóùåñòâåííûõ äèâèäåíäîâ îíà, â ñìûñëå – äèññåðòàöèÿ, åñòåñòâåííî, íå ïðèíåñåò. Ýòî òåáå íå ñòàðûå äîáðûå ñîâåòñêèå âðåìåíà.
Â
 öåëÿõ çàêðåïëåíèÿ çà íàó÷íûìè ðàáîòíèêàìè æèëèùíûõ ëüãîò, ïðåäîcòàâëåííûõ èì ðàçíîâðåìåííî èçäàâàâøèìèñÿ ïîñòàíîâëåíèÿìè, äàëü-
48
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
íåéøåãî óëó÷øåíèÿ èõ æèëèùíûõ óñëîâèé è â ñîîòâåòñòâèè ñ ïîñòàíîâëåíèåì ÖÈÊ è ÑÍÊ Ñîþçà ÑÑÐ 27 ìàðòà 1933 ã. (ÑÇ N 23, ñò. 128) ÂÖÈÊ è ÑÍÊ ïîñòàíîâëÿþò: 2. Íàó÷íûå ðàáîòíèêè èìåþò ïðàâî íà äîïîëíèòåëüíóþ îòäåëüíóþ êîìíàòó äëÿ çàíÿòèÿ ñâåðõ çàíèìàåìîé èìè ïî îáùåé íîðìå ïëîùàäè, à ïðè îòñóòñòâèè îòäåëüíîé êîìíàòû – íà äîïîëíèòåëüíóþ ïëîùàäü ðàçìåðîì íå ìåíåå 20 êâ. ìåòðîâ. Ýòî ïðàâî ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ è íà íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ, æèâóùèõ áåç ñåìüè, ñ òåì ëèøü îãðàíè÷åíèåì, ÷òî ïðàâî íà äîïîëíèòåëüíóþ îòäåëüíóþ êîìíàòó íàñòóïàåò òîãäà, êîãäà îñíîâíàÿ ïëîùàäü íå äîñòèãàåò 28 êâ. ìåòðîâ. 6. Âñÿ çàíèìàåìàÿ íàó÷íûìè ðàáîòíèêàìè ïëîùàäü, êàê îñíîâíàÿ, òàê è äîïîëíèòåëüíàÿ, îïëà÷èâàåòñÿ èìè â îäèíàðíîì ðàçìåðå, êðîìå ñëó÷àåâ, êîãäà äîïîëíèòåëüíàÿ êîìíàòà èñïîëüçóåòñÿ íàó÷íûì ðàáîòíèêîì äëÿ ÷àñòíîé ïðàêòèêè. 13. Äåéñòâèå íàñòîÿùåãî ïîñòàíîâëåíèÿ ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ... íà íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ... è íà àñïèðàíòîâ ïðè âûñøèõ ó÷åáíûõ è íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêèõ ó÷ðåæäåíèÿõ. Ïîñòàíîâëåíèå ÂÖÈÊ è ÑÍÊ ÐÑÔÑÐ îò 20 àâãóñòà 1933 ã. “Î æèëèùíûõ ïðàâàõ íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ” (ñ èçìåíåíèÿìè îò 1 íîÿáðÿ 1934 ã., 24 èþíÿ 1938 ã.)
Åñëè ñóäèòü òîëüêî ïî ïîñòàíîâëåíèÿì è íå îáðàùàòü âíèìàíèÿ íà ãîäû èõ ïðèíÿòèÿ, òî ÷óäåñíûå áûëè âðåìåíà. Ñêàæó òåáå ïî ñåêðåòó, ñåãîäíÿ åäèíñòâåííûé ðàöèîíàëüíûé âàðèàíò ïîäîáíûõ ñòàðàíèé – ýòî åñëè òû ïðåïîäàâàòåëü âûñøåé øêîëû. Òîãäà êàíäèäàòñêàÿ ñòåïåíü ïóñòü è íå îñíîâàíèå äëÿ ïîâûøåíèÿ çàðïëàòû, çàòî íåîáõîäèìîå óñëîâèå äëÿ êàðüåðíîãî ðîñòà. Åñëè òû íå êàíäèäàò, òî ñòàíäàðòíûé äîëæíîñòíîé ìàêñèìóì – ýòî ñòàðøèé ïðåïîäàâàòåëü ñ 900 ÷àñàìè ó÷åáíîé íàãðóçêè, èç êîòîðûõ ëüâèíàÿ äîëÿ – “ãîðëîâûå”. Åñëè æå òû êàíäèäàò íàóê ñ ïåäàãîãè÷åñêèì ñòàæåì â íåñêîëüêî ëåò, òî òû ãîòîâûé äîöåíò, ñíà÷àëà ïî äîëæíîñòè, à ñî âðåìåíåì (ìèíèìóì ÷åðåç ãîä) è ïî çâàíèþ.
 ×òî, êðîìå æàæäû ñëàâû, ìîãëî ïîäñòðåêíóòü óìû ñìåðòíûõ ê èçîáðåòåíèþ è óâåêîâå÷åíèþ â ïîòîìñòâå ñòîëüêèõ, ïî îáùåìó ìíåíèþ, ïðåâîñõîäíûõ íàóê? Âîèñòèíó ãëóïû äîíåëüçÿ ëþäè, ïîëàãàþùèå, ÷òî êàêàÿ-òî íèê÷åìíàÿ, íè÷åãî íå ñòîÿùàÿ èçâåñòíîñòü ìîæåò âîçíàãðàäèòü èõ çà áäåíèÿ è òðóäû. Äà, èìåííî Ãëóïîñòè îáÿçàíû âû ñòîëü ìíîãèìè è ñòîëü âàæíûìè æèçíåííûìè óäîáñòâàìè, è – ÷òî âñåãî ñëàùå – âû ïîëüçóåòåñü ïëîäàìè ÷óæîãî áåçóìèÿ. Ýðàçì Ðîòòåðäàìñêèé Òåì íå ìåíåå è ñåãîäíÿ åñòü òàêèå äâåðè, âîéòè â êîòîðûå ìîæíî áóäó÷è èìåííî êàíäèäàòîì íàóê. Òîãäà òåáå ïðåäîñòàâÿò âîçìîæíîñòü ïîñòîÿòü ó äâåðè è ïîñëóøàòü. ×òîáû ïðèãëàñèëè ñåñòü, ïîäàëè ðóêó è íà÷àëè ðàçãîâàðèâàòü, íåîáõîäèìî áûòü äîêòîðîì. Òàê ÷òî, ÿ äóìàþ, èìåííî ïîýòîìó ìíîãèå ñêîðîïîñòèæíî çàïàñàþòñÿ ñîîòâåòñòâóþùèìè ñòåïåíÿìè è çâàíèÿìè.
È çà÷åì òåáå ýòî íàäî?
Á
49
 Àìåðèêàíñêèé èññëåäîâàòåëü Ï. Óèëñîí îñóùåñòâèë òàêîé ýêñïåðèìåíò.  êîëëåäæå èç îäíîé àóäèòîðèè â äðóãóþ õîäèë ÷åëîâåê. Åãî ñîïðîâîæäàë ïðåïîäàâàòåëü è ïðåäñòàâëÿë: “Ìèñòåð Èíãëýíä”. Íî â êàæäîé àóäèòîðèè õàðàêòåðèçîâàë åãî ïî-ðàçíîìó: êàê ñòóäåíòà, ëàáîðàíòà, äîöåíòà è, íàêîíåö, êàê ïðîôåññîðà Èíãëýíäà èç Êåìáðèäæà. Çàìåòüòå, ïðîôåññîð, äà åùå èç çíàìåíèòîãî óíèâåðñèòåòà, ÷üÿ ðåïóòàöèÿ äåðæèòñÿ î÷åíü âûñîêî. Êîãäà ãîñòü âûõîäèë èç àóäèòîðèè, ñòóäåíòîâ ïðîñèëè îïðåäåëèòü åãî ðîñò. È òóò îáíàðóæèëîñü èíòåðåñíîå. Ïî ìåðå òîãî êàê Èíãëýíä óâåëè÷èâàëñÿ â ãëàçàõ ñòóäåíòîâ â ñâîåì çâàíèè, òî åñòü â ñâîåì çíà÷åíèè, îäíîâðåìåííî óâåëè÷èâàëñÿ è åãî ðîñò. “Ïðîôåññîð Èíãëýíä” îêàçàëñÿ âûøå “ñòóäåíòà Èíãëýíäà” ïðèìåðíî íà 12,5 ñàíòèìåòðà. Ïðè ýòîì ðîñò ïðåïîäàâàòåëÿ, êîòîðûé ñîïðîâîæäàë åãî, â îöåíêàõ ñòóäåíòîâ íå ìåíÿëñÿ: âî âñåõ àóäèòîðèÿõ îí áûë îïðåäåëåí ïðèìåðíî ïðàâèëüíî. À. Ñóõîòèí. Ïàðàäîêñû íàóêè À åñëè òû íå ïðåïîäàâàòåëü è íè â êàêóþ äâåðü âõîäèòü íå ñîáèðàåøüñÿ, òîãäà çà÷åì ýòè ìó÷åíèÿ? Ïîçâîëü ïðèâåñòè òåáå î÷åíü èíòåðåñíóþ ñòàòèñòèêó, êîòîðàÿ, ìîæåò, è òâîå íåîáîñíîâàííîå ñòðåìëåíèå â íàóêó îáúÿñíèò. Îïðîñû íàñåëåíèÿ, ïðîâåäåííûå äîòîøíûìè ñîöèîëîãàìè, ïîêàçàëè òàêóþ èíòåðåñíóþ âåùü: åñëè íà êàêóþ-òî òåìó ïóáëè÷íî ãîâîðèò ó÷åíûé, åìó ñêëîííû âåðèòü 70% ñëóøàòåëåé, à åñëè íà ýòó æå òåìó è òåìè æå ñëîâàìè áóäåò ãîâîðèòü ïîëèòèê, òî åìó ïîâåðÿò òîëüêî 50% ýòèõ æå ñëóøàòåëåé. Êàêîâî? Äâàäöàòü ïðîöåíòîâ íà ðîâíîì ìåñòå! È êàê òóò íå ðâàíóòü â ó÷åíûå, òåì áîëåå ïîëèòèêàì?! Ìîæíî è íàîáîðîò. È ïîðàçìûñëèòå î ñâîèõ ïåðñïåêòèâàõ, ãîñïîäà ó÷åíûå, ðåøèâøèå ñòàòü ïîëèòèêàìè!
 Ìíå êàæåòñÿ, ìû æèâåì â íàó÷íîé îáëàñòè – îñíîâíîì ñòåðæíå æèçíè áëèæàéøèõ ïîêîëåíèé – ïî-ìîåìó, â ñòèõèéíîì ïðîöåññå, îñòàíîâèòü êîòîðûé íå ìîãóò äàæå òàêèå áîëüøèå òå÷åíèÿ, êàê ïåðåìåùåíèå ê âëàñòè íàðîäíûõ ìàññ (âåðíåå, åäèíèö èëè ãðóïï, íà íèõ îïèðàþùèõñÿ, ðåàëüíî èõ âçíóçäûâàþùèõ). Ïîáåäèò òîò, êîòîðûé ïîéäåò â óíèñîí ñ ðîñòîì çíàíèé. ß ñìîòðþ ïîýòîìó îòíîñèòåëüíî ñïîêîéíî è íà óïàäîê íàó÷íîé ðàáîòû, êîòîðûé ñåé÷àñ ó íàñ çàìå÷àåòñÿ. Èáî ñìîòðþ íà íåãî â åãî çíà÷åíèè.  õóäøåì ñëó÷àå ìû âûéäåì èç ñòðîÿ – íî ÿ íå äóìàþ – äóìàþ, ñòðîé ïðèäåòñÿ ïðèíîðîâèòü ê ñòèõèéíîìó äâèæåíèþ òî÷íîãî çíàíèÿ. Íåò â ãåîìåòðèè ðàçíûõ äîðîã è îñîáîé äëÿ öàðåé.  ýòîì, íàäåþñü, óáåäÿòñÿ, ïîêà íå ïîçäíî. À åñëè óáåäÿòñÿ ïîçäíî – ïðîöåññ ïîéäåò áåç íàñ. Àêàäåìèê Â.È. Âåðíàäñêèé (Ëåíèíãðàä, 1931 ãîä) È ïîäóìàéòå, ñëóøàòåëè, ðåøèâøèå ðóêîâîäñòâîâàòüñÿ ðåêîìåíäàöèÿìè ó÷åíûõ! È âîîáùå, âñå ïîäóìàéòå… Â òîì ÷èñëå è òû. Çäåñü, êîíå÷íî, óìåñòíî âñïîìíèòü î òîì, ÷òî òàêîå åñòü ñòàòèñòèêà, íî âñå æå…
50
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Êðîìå òîãî, íåëüçÿ íå ó÷åñòü è ñòåðåîòèïîâ. Ïî ìíåíèþ áîëüøèíñòâà îáûâàòåëåé (íå â îáèäó áóäü èì íàïèñàíî), ó ïðåïîäàâàòåëåé è íàó÷íûõ ñîòðóäíèêîâ âóçîâ âïîëíå ïðèâëåêàòåëüíûé è çàâèäíûé èìèäæ. Õàðàêòåðèçóÿ ïðåïîäàâàòåëÿ, ýòîò ñàìûé îáûâàòåëü ÷àùå âñåãî óïîòðåáëÿåò òàêèå ýïèòåòû, êàê “óìíûé”, “ýðóäèðîâàííûé”, “çíàþùèé”, “óâëå÷åííûé”, “òâîð÷åñêèé”, “ãðàìîòíûé”, “äîáðîæåëàòåëüíûé” è ò.ï. Çàìàí÷èâî. Ïî÷åìó áû è ñàìîìó íå îêàçàòüñÿ ñðåäè óìíûõ è ãðàìîòíûõ? Ýòî ñ îäíîé ñòîðîíû. À ñ äðóãîé ñòîðîíû, âîò òû õîòü â êàêîéíèáóäü ãàçåòå â ðóáðèêå “òðåáóåòñÿ” âèäåë îáúÿâëåíèå, â êîòîðîì áû ïðåäëàãàëàñü ðàáîòà êàíäèäàòó èëè äîêòîðó íàóê? Ñîìíåâàþñü. Âî âñÿêîì ñëó÷àå, ÿ íå âèäåë. Äàæå â îáÿçàòåëüíûõ îáúÿâëåíèÿõ î âàêàíòíîé äîëæíîñòè ïðåïîäàâàòåëÿ â âóçå ïèøóò èìåííî î çàìåùàåìûõ äîëæíîñòÿõ, à íå î çâàíèÿõ. Èì â âóçàõ íóæíû àññèñòåíòû, ñòàðøèå ïðåïîäàâàòåëè, äîöåíòû è, åñòåñòâåííî, ïðîôåññîðà (â ïåðâóþ î÷åðåäü). Äîâîëüíî ÷àñòî âûáîð ïðåïîäàâàòåëüñêîé ñòåçè – ýòî ñëåäñòâèå îòñóòñòâèÿ âîçìîæíîñòè ó ðîäèòåëåé-ïðåïîäàâàòåëåé ïðèñòðîèòü ñâîå ÷àäî ãäå-ëèáî, êðîìå ñîáñòâåííîãî ìåñòà ðàáîòû, è ýòî, åñëè õî÷åøü, ýëåìåíò åñòåñòâåííîãî ïðîöåññà ñàìîâîñïðîèçâîäñòâà èíòåëëèãåíöèè. Íå çíàþ, ïîìíèøü ëè òû (à ìîæåò, óæå óñïåë óçíàòü èç êíèã), ÷òî êîãäà-òî äàâíûì-äàâíî, ìíîãî äåñÿòèëåòèé íàçàä, íà ôîíå âñåîáùåãî ñåìèëåòíåãî îáðàçîâàíèÿ èìåëàñü íåìíîãî÷èñëåííàÿ êàñòà ëþäåé, ïðè÷àñòíûõ ê çíàíèÿì ñóùåñòâåííî áîëåå âûñîêîãî ïîðÿäêà. Îíè èìåëè îñîáûé çíàê îòëè÷èÿ – èíñòèòóòñêèé èëè óíèâåðñèòåòñêèé ðîìáèê. Äà ÷òî òàì èíñòèòóòñêèé! Ñ èíñòèòóòñêèì õîäèëè íåáîæèòåëè. Óæå òåõíèêóìîâñêèé ðîìáèê áûë ñèëèùà. Ýòîò çíàê óêðàøàë ëàöêàí ïèäæàêà è ïðåäóñìàòðèâàë íàëè÷èå íåêîåãî îðåîëà, äëÿ áîëüøèíñòâà íåäîñÿãàåìîãî, à èìåííî – îðåîëà îáðàçîâàííîñòè. Îò÷àñòè òàêîé ðîìáèêîíîñèòåëü ïðåòåíäîâàë è íà íåêóþ èíòåëëèãåíòíîñòü. Ñåãîäíÿ èìåòü âûñøåå îáðàçîâàíèå íå òîëüêî íå îçíà÷àåò áûòü èíòåëëèãåíòîì. Íàëè÷èå âûñøåãî îáðàçîâàíèÿ òåïåðü íå ñâèäåòåëüñòâóåò è îá îáðàçîâàííîñòè. Âûñøåãî îáðàçîâàíèÿ ñåãîäíÿ íå èìåþò òîëüêî ëåíèâûå è íèãèëèñòû.
 Ñòèìóëû òâîð÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè ó÷åíîãî ðàçíîîáðàçíû, îíè çàâèñÿò îò åãî õàðàêòåðà, îò îáëàñòè íàóêè è äàæå îò êîíêðåòíîé ñèòóàöèè. Èìåþòñÿ, îäíàêî, òðè ãëàâíûõ îïðåäåëÿþùèõ ôàêòîðà. Âî-ïåðâûõ, â òîé èëè èíîé ìåðå îñîçíàííîå ñòðåìëåíèå íàéòè ðåøåíèå ïðîáëåì, ïðàêòè÷åñêè âàæíûõ äëÿ ÷åëîâå÷åñòâà. Ó÷åíûé èñïûòûâàåò ãëóáîêîå óäîâëåòâîðåíèå, åñëè ñäåëàííàÿ èì ðàáîòà îêàçàëàñü ïîëåçíîé äëÿ îáùåñòâà, åñëè åìó óäàëîñü ïîìî÷ü òåõíèêå, ñåëüñêîìó õîçÿéñòâó, ìåäèöèíå. … Âòîðîé ìîùíûé ñòèìóë – ÷åñòîëþáèå. Âûñîêàÿ îöåíêà òðóäà ó÷åíîãî íàó÷íîé îáùåñòâåííîñòüþ âûðàæàåòñÿ ðàçëè÷íûì îáðàçîì. Âåðîÿòíî, ñàìîå âàæ-
È çà÷åì òåáå ýòî íàäî?
Á
51
íîå – ýòî äàëüíåéøåå ðàçâèòèå ðàáîò äðóãèìè ó÷åíûìè, îïèðàþùååñÿ íà ðåçóëüòàòû, äîñòèãíóòûå äàííûì àâòîðîì. Âíåøíå ýòî ïðîÿâëÿåòñÿ â öèòèðóåìîñòè ðàáîòû, â ÷àñòîòå ññûëîê íà íåå â ìèðîâîé íàó÷íîé ëèòåðàòóðå. Ïðèñóæäåíèå ïðåìèé, èçáðàíèå â Àêàäåìèþ, íåñîìíåííî, òîæå ìîãóò îêàçûâàòü íà ó÷åíîãî ñèëüíîå ñòèìóëèðóþùåå âîçäåéñòâèå. Çäåñü íåîáõîäèì, êîíå÷íî, “ãàìáóðãñêèé ñ÷åò” – íàóêà êîí÷àåòñÿ è ó÷åíûé ïåðåñòàåò áûòü ó÷åíûì, åñëè åãî ðàäóåò èëè îãîð÷àåò îöåíêà, îñíîâàííàÿ íà íåíàó÷íûõ ïîëîæåíèÿõ. ×åñòîëþáèå, ñâîéñòâåííîå â òîé èëè èíîé ìåðå áîëüøèíñòâó ó÷åíûõ, âèäèìî, íåëüçÿ ñ÷èòàòü íåäîñòàòêîì, åñëè “ãàìáóðãñêèé ñ÷åò” ó÷èòûâàåòñÿ. Íî â ÷åñòîëþáèè òàÿòñÿ îïàñíîñòè. Åñëè ó÷åíûé ãîâîðèò ñâîèì ñîòðóäíèêàì: “Ìû äîëæíû ðàáîòàòü íà Íîáåëåâñêóþ ïðåìèþ”, òî âðÿä ëè ðàáîòà îêàæåòñÿ õîòÿ áû ýëåìåíòàðíî äîáðîêà÷åñòâåííîé. Äóìàòü î ïðåìèè äîïóñòèìî ëèøü â êîíöå ðàáîòû, à íå ïðè ôîðìóëèðîâêå çàäà÷è è ðàçðàáîòêå ìåòîäèêè èññëåäîâàíèÿ. Ïðåäñòàâüòå ñåáå ïîýìó, íàïèñàííóþ â ðàñ÷åòå íà ïîëó÷åíèå ïðåìèè! Áûëè è åñòü ó÷åíûå, ñîâåðøåííî ëèøåííûå ÷åñòîëþáèÿ. Îíè ïîëüçóþòñÿ âñåîáùèì óâàæåíèåì, â òîì ÷èñëå è óâàæåíèåì ÷åñòîëþáöåâ. Êðóïíåéøèé ñîâåòñêèé ôèçèê Ë.È. Ìàíäåëüøòàì ñîâåðøåííî íå èíòåðåñîâàëñÿ âíåøíèì óñïåõîì ñâîåé ðàáîòû, îí íå ñòðåìèëñÿ ê åå ïóáëèêàöèè. Ìàíäåëüøòàìà óâëåêàëà ëèøü íàóêà, êàê òàêîâàÿ, ñàìûé ïðîöåññ íàó÷íîãî òâîð÷åñòâà. Òðåòèé è âàæíåéøèé ñòèìóë, áåç êîòîðîãî âîîáùå íå ìîæåò áûòü òâîð÷åñêîé íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè, – æàæäà ïîçíàíèÿ. ×åëîâåê ñòàíîâèòñÿ ó÷åíûì íå ïîòîìó, ÷òî åãî ñïîñîáíîñòè èñêëþ÷èòåëüíû. Ïñèõîëîãèÿ òàëàíòëèâîãî ó÷åíîãî ìîæåò íå îòëè÷àòüñÿ îò ïñèõîëîãèè áåçäàðíîãî. È Ôàóñò è Âàãíåð æàæäàëè çíàíèÿ. ×åëîâåê ñòàíîâèòñÿ ó÷åíûì ïîòîìó, ÷òî åìó èíòåðåñíî. Åãî ïðèçâàíèå ñîñòîèò â ðàñêðûòèè òàéí ïðèðîäû, â óäîâëåòâîðåíèè ãëóáîêîé ëþáîçíàòåëüíîñòè, â ñòðåìëåíèè âûÿñíèòü èñòèíó. Êîíå÷íî, ñòåïåíü ýòîãî óäîâëåòâîðåíèÿ òåì áîëüøå, ÷åì çíà÷èòåëüíåå ñäåëàííîå îòêðûòèå, ÷åì îðèãèíàëüíåå ïóòü, êîòîðûì óäàëîñü ê îòêðûòèþ ïðèéòè. Íî ó÷åíîãî ðàäóåò íå òîëüêî äîñòèãíóòûé ðåçóëüòàò. Ñàìà ïîñòàíîâêà ýêñïåðèìåíòà, ëîãèêà ðàññóæäåíèé ðàäîñòíû è èíòåðåñíû. È êàê áû íè áûë ìàë íàó÷íûé âîïðîñ, íà êîòîðûé åìó óäàëîñü ïîëó÷èòü îòâåò, – è ïðîöåññ ïîëó÷åíèÿ îòâåòà, è îêîí÷àòåëüíûé ðåçóëüòàò ñîñòàâëÿþò èñòèííîå ñ÷àñòüå ó÷åíîãî. Ì.Â. Âîëüêåíøòåéí. Íàóêà ëþäåé // Íîâûé ìèð. – 1969. – ¹ 11
Äîâîëüíî ìíîãî ëþäåé ïîñëå âóçà ïîïàäàþò ïðÿìèêîì â àñïèðàíòóðó. ×òî êàñàåòñÿ àñïèðàíòóðû, òî äëÿ ìíîãèõ ïîòåíöèàëüíûõ ñîèñêàòåëåé ó÷åíîé ñòåïåíè îíà – îäíà èç ñòàíöèé, à ìîæåò, äàæå è ïîëóñòàíîê, íà ìàðøðóòå ñëåäîâàíèÿ “àñïèðàíòóðà-äèññåðòàöèÿýìèãðàöèÿ”. Òàì, ó íèõ, è â ðàçâèòîé Åâðîïå, è â ïðîäâèíóòîé Àìåðèêå, è äàæå â íåïîíÿòíîé Àâñòðàëèè, ó÷åíàÿ ñòåïåíü – ýòî íå òîëüêî ïåðñïåêòèâû äîâîëüíî-òàêè áåçáåäíîãî ñóùåñòâîâàíèÿ. Ýòî âîçìîæíîñòü óæå â ïåðâîì èììèãðàíòñêîì ïîêîëåíèè îêàçàòüñÿ íå ñðåäè áåñïðàâíîãî áîìæàòíèêà, íå ñðåäè âòîðîñîðòíîãî íèçêîîïëà÷èâàåìîãî ãàñòàðáàéòåðñêîãî ëþäà, à ñðåäè óâàæàåìûõ è ðàâíîïðàâíûõ ñîãðàæäàí, îáëå÷åííûõ îïðåäåëåííûì ñîöèàëüíûì ñòàòóñîì.
52
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Íå ñìóùàéñÿ ìîèì íåñêîëüêî öèíè÷íûì òîíîì, äðóæèùå. Öèíèçì – ýòî îáÿçàòåëüíûé àòðèáóò íå òîëüêî íàøåãî âðåìåíè, íî è ëþáîãî äðóãîãî. È âðÿä ëè äëÿ íàøåãî âðåìåíè îí õàðàêòåðåí â áîëüøåé ñòåïåíè, íåæåëè äëÿ êàêîãî-òî äðóãîãî. Äåëî â òîì, ÷òî â 95 ñëó÷àÿõ èç 100 èìåííî çàùèòà äèññåðòàöèè (òî÷íåå, äèïëîì êàíäèäàòà íàóê) ÿâëÿåòñÿ öåëüþ ïðèëîæåíèÿ òåõ òèòàíè÷åñêèõ óñèëèé, ê êîòîðûì òû ÿêîáû ãîòîâ, õîòÿ íà ñàìîì äåëå è íàïîëîâèíó íå ïðåäñòàâëÿåøü, íà ÷òî ñåáÿ îáðåêàåøü. Íà êàêèå ìóêè è ñòðàäàíèÿ, íà êàêèå íåðâû è îæèäàíèÿ. Íàñòîÿùèé ó÷åíûé – ýòîò òîâàð õîòü è íå õîäîâîé, íî øòó÷íûé. Äàæå äëÿ òîãî, ÷òîáû ñòàòü ïðîñòî íàó÷íûì ðàáîòíèêîì, òåáå ïîòðåáóåòñÿ óéìà âðåìåíè è ñèë. ×òî òû ïîëó÷èøü âçàìåí? Âëàñòü? Äà, äåéñòâèòåëüíî, ó÷åíûé ìîæåò îáëàäàòü îãðîìíûì âëèÿíèåì íà ñâîèõ êîëëåã, ÷òî âîçìîæíî ÷åðåç èñïîëüçîâàíèå ýêñïåðòíîé èëè ýòàëîííîé âëàñòè. Åñëè òû – íàó÷íîå ñâåòèëî, òî òåáå ïîä÷èíÿþòñÿ ïîòîìó, ÷òî òû çíàåøü áîëüøå äðóãèõ (ýêñïåðò) è íà òåáÿ õîòÿò áûòü ïîõîæèìè (ýòàëîí). Íî è ýêñïåðòíàÿ, è ýòàëîííàÿ âëàñòü òðåáóåò ñàìîãî òðåïåòíîãî è îñòîðîæíîãî îáðàùåíèÿ. Êóìèðû î÷åíü ÷àñòî è äîâîëüíî áûñòðî îêàçûâàþòñÿ â ãðÿçè. Ýòî òåáå íå òðàäèöèîííàÿ âëàñòü, êîãäà ïîä÷èíÿþòñÿ ïîòîìó, ÷òî òàê êåì-òî êîãäà-òî áûëî çàâåäåíî. Íî îò î÷åíü ìíîãèõ íåïðèÿòíîñòåé ïî æèçíè èìåííî ýòàëîííàÿ âëàñòü ìîæåò è óáåðå÷ü.
 Ñîòðóäíèê ïîæàðíîé îõðàíû, îáõîäÿ íî÷íûì äîçîðîì ââåðåííûå åìó ïîìåùåíèÿ âûñøåãî ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ è îòêðûâàÿ ñâîèìè êëþ÷àìè êîìíàòû, îáíàðóæèë â îäíîé èç êîìíàò ñòàðøåãî íàó÷íîãî ñîòðóäíèêà è ëàáîðàíòêó â ñèòóàöèè, êîòîðóþ âî âñÿêîì äðóãîì ñëó÷àå ñëåäîâàëî áû íàçâàòü äåëèêàòíîé. Áðàâûé ïîæàðíûé ñîâåðøåííî íå çàòðóäíèëñÿ è ñîñòàâèë àêò,, êîòîðûé â ñîîòâåòñòâèè ñ ïðàâèëàìè âíóòðåííåãî ðàñïîðÿäêà ëåã íà ñòîë çàì. äèðåêòîðà ïî îáùèì âîïðîñàì. Òàê êàê ñòàðøèé íàó÷íûé ñîòðóäíèê áûë â òå äàëåêèå âðåìåíà ñóùåñòâîì âîçâûøåííûì è â íåêîòîðîì ðîäå “ýìáðèîíîì ñëàâû”, çàì. äèðåêòîðà íå ðåøèëñÿ íàêàçàòü íàðóøèòåëåé ñâîåé âëàñòüþ, è àêò ëåã íà ñòîë äèðåêòîðà. Äèðåêòîð â ëåâîì âåðõíåì óãëó íàèñêîñîê íàëîæèë ñëåäóþùóþ ðåçîëþöèþ: “Ïðåëþáîäåÿíèå â íåðàáî÷åå âðåìÿ ïîæàðíîé îïàñíîñòè íå ïðåäñòàâëÿåò.  àðõèâ”. Ì. Ëåâèíøòåéí. Äóõ Ôèçòåõà Ñêîðåå âñåãî, òåáå íå î÷åíü èíòåðåñíî ìîå êîïàíèå â ïðîøëîì, íî íå ìîãó íå âñïîìíèòü ñëåäóþùåå. Ïàðó äåñÿòêîâ ëåò íàçàä ïîíÿòèÿ “àñïèðàíòóðà” è “íàóêà” áûëè íåðàçäåëèìû. Ñåãîäíÿ ðåøåíèå íàó÷íîé çàäà÷è èëè äàæå íàó÷íîé ïðîáëåìû åñòü íåîáõîäèìîå óñëîâèå
È çà÷åì òåáå ýòî íàäî?
Á
53
äîñòèæåíèÿ ñóãóáî ëè÷íûõ ìåðêàíòèëüíûõ öåëåé. Ïðèñêîðáíî ëè ýòî, ÿ íå çíàþ, íî òî, ÷òî èìåííî òàê ðàçâèâàåòñÿ â íàñòîÿùåå âðåìÿ îòå÷åñòâåííàÿ íàóêà, – ýòî íåîïðîâåðæèìûé ôàêò, äîêàçûâàòü êîòîðûé íå ñòîèò. À êàêèå èìåííî ìû ïîëó÷àåì ðåçóëüòàòû ýòîãî ðàçâèòèÿ (íàó÷íûå èëè íàóêîîáðàçíûå) – çàâèñèò îò ÷åñòíîñòè èññëåäîâàòåëÿ, êâàëèôèêàöèè ðóêîâîäèòåëÿ, îò ìîðàëè íàó÷íîãî ñîîáùåñòâà è ïð.
Â
Òî, ÷òî äóõîì âðåìåíè çîâóò, Åñòü äóõ ïðîôåññîðîâ è èõ ïîíÿòèé, Êîòîðûé ýòè ãîñïîäà íåêñòàòè Çà èñòèííóþ ìóäðîñòü âûäàþò. Ãåòå
Òåì íå ìåíåå, ðàç õî÷åøü, áóäåì äâèãàòüñÿ èìåííî â ýòîì íàïðàâëåíèè. Ãëàâíîå, ÷òîáû òû çíàë, ÷òî ýòî òåáå íàäî (äàæå åñëè íå çíàåøü çà÷åì).
 Óìèðàåò àêàäåìèê. Ê íåìó ïðèõîäèò äðóã åãî þíîñòè è ïûòàåòñÿ ðàçâëå÷ü óìèðàþùåãî. Îí ãîâîðèò î òîì, ÷òî æèçíü äðóãà íå áûëà íàïðàñíà è äîêàçàòåëüñòâîì òîìó ïîëêà åãî êíèã, äâå ïîëêè êíèã åãî ó÷åíèêîâ è öåëàÿ áèáëèîòåêà êíèã ó÷åíèêîâ åãî ó÷åíèêîâ. Áîëüíîé îæèâëÿåòñÿ è ãîâîðèò äðóãó: “Ïîìíèøü, íàñ íà ïåðâîì êóðñå ïîñëàëè íà ñåíîêîñ. Òàì áûëà êðàñàâèöà, îò êîòîðûé ìû íå ìîãëè ãëàç îòâåñòè. Òû íå çíàåøü, íî îäíàæäû ìû ñ íåé îêàçàëèñü âäâîåì íà ñåíîâàëå. Ïîñëå äîëãèõ ðàçãîâîðîâ ÿ ïîëåç ê íåé ñ ïîöåëóÿìè. Îíà íå âîçðàæàëà è ïðîòèâ áîëüøåãî, íî âîò íåçàäà÷à, ìû âñå ãëóáæå è ãëóáæå ïðîâàëèâàëèñü â ñåíî. Âîò áû ýòè êíèãè òîãäà ïîä íåå ïîäëîæèòü…” Èç îêîëîíàó÷íîãî þìîðà Òàê ÷òî äîâîëüíî ñëîæíàÿ ýòî ïëàíèäà – íàó÷íàÿ äåÿòåëüíîñòü. Åñëè òåáå ýòî ïîêà åùå íå ñîâñåì ïîíÿòíî, òî, ìîæåò áûòü, çíàìåíèòàÿ äåòåêòèâùèöà òåáÿ ñìîæåò óáåäèòü.
 – … ÷åì òû ñòàðøå, òåì áîëüøèì òåáå ïðèõîäèòñÿ æåðòâîâàòü, ÷òîáû íàïèñàòü ýòó ïðîêëÿòóþ äèññåðòàöèþ. Êîãäà òû ïèøåøü åå â àñïèðàíòóðå, íà÷èíàåøü, êàê òû, â äâàäöàòü òðè ãîäà è çàêàí÷èâàåøü â äâàäöàòü øåñòü, òû íè÷åãî íå ïîòåðÿë, äàæå åñëè çàùèòèëñÿ íåóäà÷íî èëè íå çàùèòèëñÿ âîîáùå. Ó òåáÿ êàê áûëî âñå âïåðåäè, òàê âïåðåäè è îñòàëîñü. À êîãäà òû çàíèìàåøüñÿ äèññåðòàöèåé íå â àñïèðàíòóðå, à áåç îòðûâà îò îñíîâíîé ðàáîòû, è ïèøåøü åå íå òðè ãîäà, à äåñÿòü ëåò, è ýòè äåñÿòü ëåò ïðèõîäÿòñÿ íà âîçðàñò îò òðèäöàòè äî ñîðîêà èëè äàæå ïîçæå, òåáå ïðèõîäèòñÿ ñëèøêîì ÷àñòî âûáèðàòü, ÷åìó îòäàâàòü ïðåäïî÷òåíèå. Íàóêå èëè ñåìüå. Íàóêå èëè ðåáåíêó. Íàóêå èëè çäîðîâüþ. Íàóêå èëè ïðåñòàðåëûì ðîäèòåëÿì. Òåáÿ êðóãîì äàâèò ìîðàëüíûé äîëã ïî îòíîøåíèþ ê êîìó-òî èëè ïî îòíîøåíèþ ê ñàìîìó ñåáå. È òû äåëàåøü ñâîé âûáîð, íàæèâàÿ ïðè ýòîì ñåäûå âîëîñû è îñòàâëÿÿ ðóáöû íà ñîâåñòè. Òàê âîò, Ãåíî÷êà, êîãäà òû ñòîèøü â êîðèäîðå è æäåøü ðåçóëüòàòîâ ãîëîñîâàíèÿ, òû äóìàåøü òîëüêî îá îäíîì. Òû âñïîìèíàåøü âñå æåðòâû, êîòîðûå ïðèíåñ íà àëòàðü ñâîåé, ïðîñòè
54
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ìåíÿ, ãðåáàíîé äèññåðòàöèè, è äóìàåøü î òîì, íå íàïðàñíû ëè îíè áûëè è ñòîèëà ëè äèññåðòàöèÿ âñåõ ýòèõ æåðòâ. È òû ïîíèìàåøü, ÷òî åñëè ñåé÷àñ ÷ëåíû Ñîâåòà ñîáåðóòñÿ â çàëå è ïðåäñåäàòåëü ñ÷åòíîé êîìèññèè îáúÿâèò, ÷òî ÷åðíûõ øàðîâ òåáå êèíóëè áîëüøå, ÷åì íóæíî, òî îêàæåòñÿ, ÷òî âñå ýòè æåðòâû áûëè íàïðàñíûìè. Òû âñïîìíèøü æåíùèíó, ìîæåò áûòü, ñàìóþ ëó÷øóþ â òâîåé æèçíè, îò ëþáâè êîòîðîé òû îòêàçàëñÿ. Òû âñïîìíèøü, êàê òÿæåëî áîëåëè òâîè ðîäèòåëè, à òåáÿ íå áûëî ðÿäîì ñ íèìè. Òû ìíîãî ÷åãî âñïîìíèøü. È óçíàâ, ÷òî òåáÿ ïðîâàëèëè íà çàùèòå, òû ïîéìåøü, ÷òî æèë íåïðàâèëüíî, ÷òî ïîñòàâèë íå íà òó ëîøàäêó è â èòîãå âñå ïðîèãðàë, ïðèíåñÿ ñëèøêîì ìíîãî æåðòâ. À. Ìàðèíèíà. Ñìåðòü ðàäè ñìåðòè
Íåòðóäíî äîãàäàòüñÿ, ÷òî ÿ ïîñòàðàþñü âçÿòü íà ñåáÿ òðóä äàòü òåáå, äðóæèùå, êîå-êàêèå ñîâåòû, êîòîðûå, âîçìîæíî, îáëåã÷àò òâîè òåðçàíèÿ è ñîêðàòÿò ÷èñëî ïðèíåñåííûõ æåðòâ. À ïîñåìó â ñëåäóþùèõ ïèñüìàõ ïðèñòóïèì ê ïðîöåññó òâîåãî ïîñâÿùåíèÿ â ïðåìóäðîñòè íåôîðìàëèçîâàííîé ÂÀÊîì ñòîðîíû ïðîäâèæåíèÿ ê íàó÷íîé ñòåïåíè. Äî âñòðå÷è!
Â
Ïèñüìî 4
Ñòåïåíè è çâàíèÿ
Á
55
Ñòåïåíè è çâàíèÿ
Ïîñëóøàé, äðóæèùå. Ìåíÿ òóò íåäàâíî, ìîæíî ñêàçàòü, îñåíèëî: ÿ çäåñü óæå äîâîëüíî äîëãî ðàñïèíàþñü íà òåìó ïîëó÷åíèÿ òîáîé êàíäèäàòñêîé ñòåïåíè, è òû ïðåáûâàåøü â ïîëíîé óâåðåííîñòè, ÷òî òåáå ýòî íàäî, ÷òî ê ýòîìó íóæíî èäòè. À åñëè òû íå ïîíèìàåøü, ÷åãî, ñîáñòâåííî, òû õî÷åøü? Òåáå ðàñïèñàëè, íàñêîëüêî ýòî âàæíî è íóæíî, à âàæíî ëè? À íóæíî ëè? Ïîíÿòü è îñîçíàòü ýòî òû äîëæåí ñàì, è ñàì äîëæåí ïðèíÿòü ðåøåíèå.
Â
Òèòóëû – ýòî äåêîðàöèè äóðàêîâ. Ôðåäåðèê II
 Ðàññêàçûâàþò, ÷òî îäíàæäû âåëèêèé ôèçèê Ýéíøòåéí, íàïðàâëÿÿñü íà ëåêöèþ, ðàçãîâîðèëñÿ ñ âîäèòåëåì òàêñè. Âîäèòåëü, óçíàâ, êîãî îí âåçåò, ñêàçàë: - Äà ÿ âàøè ëåêöèè óæå ñòîëüêî ðàç ñëûøàë ïî ðàäèî, ÷òî ìîãó íå õóæå âàñ ïðî÷åñòü! Çàäåòûé Ýéíøòåéí ïðåäëîæèë òàêñèñòó ïîìåíÿòüñÿ ðîëÿìè, íà ÷òî ïîñëåäíèé è ñîãëàñèëñÿ. Ïðèäÿ â àóäèòîðèþ, òàêñèñò äåéñòâèòåëüíî áëåñòÿùå ïðî÷åë ëåêöèþ. Êîãäà æå åìó çàäàëè êàêîé-òî âîïðîñ, îí óêàçàë ðóêîé íà âîøåäøåãî âìåñòå ñ íèì Ýéíøòåéíà: - Âàø âîïðîñ íàñòîëüêî ïðîñò, ÷òî íà íåãî ñìîæåò îòâåòèòü äàæå ìîé øîôåð! Èç îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà ×òîáû òû çíàë, òÿíåøüñÿ òû ê ó÷åíîé ñòåïåíè íå îäèí, è òÿíåøüñÿ, âåðîÿòíî, âïîëíå îáîñíîâàííî. Ïîÿñíþ äàííûé òåçèñ íà ïðèìåðå îïðåäåëåíèÿ êó÷íîñòè ñòåïåíåé è çâàíèé â äåïóòàòñêîì êîðïóñå Ðîññèè (ñì. òàáëèöó), êîòîðûé íàñ÷èòûâàë â ìàå 2005 ãîäà 447 äåïóòàòîâ. Óäèâèòåëüíîå äåëî! Ïðàêòè÷åñêè êàæäûé âòîðîé, èçáèðàåìûé â âûñøèé çàêîíîäàòåëüíûé îðãàí âëàñòè ñòðàíû, îêàçàëñÿ êàíäèäàòîì èëè äîêòîðîì íàóê. Åùå áîëåå óäèâèòåëüíî òî, ÷òî â Ãîñäóìå îêàçàëèñü ïðåäñòàâëåííûìè àáñîëþòíî âñå íàó÷íûå ñïåöèàëüíîñòè. ÂÑÅ! Ïîíÿòíîå äåëî, ïàëüìà ïåðâåíñòâà (âïîëíå îáîñíîâàííî) çà ýêîíîìèñòàìè è þðèñòàìè, íî ÷òîáû è îñòàëüíûå?! À âîò âòîðîé øàã, òî åñòü âñëåä çà ó÷åíîé ñòåïåíüþ ïîëó÷èòü åùå è ó÷åíîå çâàíèå, ðåøèëîñü ñäåëàòü ãîðàçäî ìåíüøå “íàóêîâö³â-äåïóòàò³â”. Äóìàþ, ýòî ìîæíî îáúÿñíèòü òðåìÿ ïðè÷èíàìè: ïåðâàÿ – íåïîíèìàíèå ñàìîãî ñòàòóñà äîöåíòà èëè ïðîôåññîðà; âòîðàÿ – íàëè÷èå òàêîãî áàðüåðà, êàê îáÿçàòåëüíûé ñòàæ íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêîé
56
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
×èñëåííîñòü äåïóòàòîâ Ãîñóäàðñòâåííîé äóìû Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè, èìåþùèõ ó÷åíóþ ñòåïåíü (IV ñîçûâ, ïî ñîñòîÿíèþ íà ìàðò 2005 ãîäà) Отрасль науки
Кандидатов наук
Докторов наук
Всего
Экономические
65
18
83
Юридические
15
10
25
Технические
10
9
19
Политические
5
7
12
Социологические
9
2
11
Исторические
8
3
11
Педагогические
8
3
11
Философские
4
5
9
Медицинские
1
5
6
Сельскохозяйственные
4
1
5
Физико-математические
1
2
3
Психологические
2
-
2
Географические
1
1
2
Биологические
1
-
1
134
66
200
Итого по отраслям наук
×èñëåííîñòü äåïóòàòîâ Ãîñóäàðñòâåííîé äóìû Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè, èìåþùèõ ó÷åíîå çâàíèå (IV ñîçûâ, ïî ñîñòîÿíèþ íà ìàðò 2005 ãîäà) Ученое звание
Кандидатов наук
Докторов наук
Всего
Профессор
5
35
40
Доцент
16
2
18
Почетный профессор
1
-
1
Итого
22
37
59
äåÿòåëüíîñòè; òðåòüÿ – ïîòåðÿ ñèë è æåëàíèÿ â ïðîöåññå ïîëó÷åíèÿ ó÷åíîé ñòåïåíè. Íåïëîõî áûëî áû çàïîëó÷èòü òàêîãî ðîäà ñòàòèñòèêó è ïî Óêðàèíå, íî, ê ñîæàëåíèþ, íà ñàéòå Âåðõîâíîé Ðàäû òàêîé èíôîðìàöèè íåò. Òåïåðü íåñêîëüêî ñëîâ î íåïîíèìàíèè ñòàòóñà ñòåïåíåé è çâàíèé. Âî âñåé êàøå, òâîðÿùåéñÿ âîêðóã çàùèò äèññåðòàöèé, íàñòîëüêî ìíîãî íåïîíÿòíûõ è íå ïðîïèñàííûõ â îáû÷íûõ ðóêîâîäñòâàõ îáñòîÿòåëüñòâ, ÷òî, êàê ãîâîðèòñÿ, áåç áóòûëêè íå ðàçáåðåøüñÿ. Ïîýòîìó äàì íåñêîëüêî ïîÿñíåíèé, êîòîðûå, íàäåþñü, áóäóò õîðîøè è íà òðåçâóþ ãîëîâó.
Ñòåïåíè è çâàíèÿ
Á
57
 Íåëüçÿ äåëàòü íàó÷íóþ êàðüåðó íà îäíîé ïîðÿäî÷íîñòè. Ýòî íåìèíóåìî ïðèâåäåò ê òîìó, ÷òî íå áóäåò íè íàóêè, íè ïîðÿäî÷íîñòè. Ë. Ëàíäàó Ïðåäâàðèòåëüíî ñîâåðøó íåáîëüøîé ýêñêóðñ â äîâîëüíî äàëåêîå ïðîøëîå. Ñ÷èòàåòñÿ, ÷òî âïåðâûå ïðèñóæäàòü ó÷åíûå ñòåïåíè íà÷àëè â íåáåçûçâåñòíîì Áîëîíñêîì óíèâåðñèòåòå, è áûëî ýòî ïðèìåðíî â 1140 ãîäó. Ñíà÷àëà ýòî áûëè þðèñòû, ïîòîì áîãîñëîâû, à óæ ïîòîì îñòàëüíûå.  Ïàðèæå ñòåïåíè äîêòîðà ïðèñóæäàëèñü óæå â îáëàñòè òåîëîãèè, èñêóññòâà, ïðàâà è ìåäèöèíû. Óíèâåðñèòåòû îáû÷íî èìåëè òðè îñíîâíûõ ôàêóëüòåòà – ïðàâà, òåîëîãèè, ìåäèöèíû è ïîäãîòîâèòåëüíûé äëÿ ýòèõ òðåõ – ôàêóëüòåò ñâîáîäíûõ èñêóññòâ. Ïðåïîäàâàòåëè óíèâåðñèòåòà äîëæíû áûëè èìåòü ëèöåíçèè. Àêàäåìè÷åñêèå ñòåïåíè îçíà÷àëè äîñòèæåíèå ïðîôåññèîíàëüíîãî ñòàòóñà ìàñòåðà, èëè ìàãèñòðà, íàèâûñøåãî äëÿ âñåõ ñðåäíåâåêîâûõ ãèëüäèé. ×òîáû òû çíàë, ñëîâî ìàãèñòð èìåëî ìíîãî çíà÷åíèé.  Äðåâíåì Ðèìå ìàãèñòð – îäíà èç êàòåãîðèé äîëæíîñòíûõ ëèö, íà÷àëüíèêîâ. Ìàãèñòð áûë îäíîé èç âûñîêèõ ñòóïåíåé â èåðàðõèè äóõîâíî-ðûöàðñêèõ îðäåíîâ.  XIX âåêå â áîëüøèíñòâå óíèâåðñèòåòîâ ñòåïåíü äîêòîðà êàê âûñøàÿ ó÷åíàÿ ñòåïåíü çàìåíèëà ñòåïåíü ìàãèñòðà.  Ðîññèè äî ðåâîëþöèè óíèâåðñèòåòû ïî âñåì ñïåöèàëüíîñòÿì ïîñëå ñäà÷è ñîîòâåòñòâóþùèõ ýêçàìåíîâ è çàùèòû ìàãèñòåðñêèõ äèññåðòàöèé ïðèñóæäàëè ñòåïåíü ìàãèñòðà ïî ñîîòâåòñòâóþùåé ñïåöèàëüíîñòè (êðîìå ìåäèöèíñêîãî ôàêóëüòåòà, ãäå, ìèíóÿ ñòåïåíü ìàãèñòðà, ïðèñóæäàëè ñòåïåíü äîêòîðà ìåäèöèíû). Äîêòîðñêàÿ êâàëèôèêàöèÿ îïðåäåëÿëàñü íåîáõîäèìîñòüþ ñîèñêàòåëÿ ïðåäâàðèòåëüíî ïðîéòè âñå ïðåäøåñòâóþùèå íèçøèå àêàäåìè÷åñêèå ñòåïåíè, ñäàòü ýêçàìåíû, âûäåðæàòü ïóáëè÷íûé äèñïóò, ïðîâåñòè ïðîáíóþ ëåêöèþ. Âñå ýòî âûïîëíÿëîñü íà ëàòûíè, â òîì ÷èñëå è äèññåðòàöèÿ. Åñòåñòâåííî, íà ïðîñòîðàõ íûíåøíåé Óêðàèíû è Ðîññèè î äîêòîðñêèõ ñòåïåíÿõ â òå âðåìåíà íå òîëüêî íå ïîäóìûâàëè, íî è âîîáùå íå èìåëè íè ìàëåéøåãî ïðåäñòàâëåíèÿ. Ãîâîðÿò, ÷òî îäíèì èç ïåðâûõ íàøèõ ñîîòå÷åñòâåííèêîâ, ïîëó÷èâøèõ ñòåïåíü äîêòîðà (äîêòîðà ìåäèöèíû è ôèëîñîôèè), áûë Ãåîðãèé Äðîãîáû÷. Ýòî ïðîèçîøëî â 1476 ãîäó â òîì æå Áîëîíñêîì óíèâåðñèòåòå. Ïåðâûìè ðîññèéñêèìè ïðîôåññîðàìè îáùåñòâîâåäåíèÿ áûëè Ñ.Å. Äåñíèöêèé è È.À. Òðåòüÿêîâ, êîòîðûå ñ 1761 ã. ïðîøëè êóðñ îáó÷åíèÿ â óíèâåðñèòåòå Ãëàçãî è óäîñòîèëèñü òàì ó÷åíûõ ñòåïåíåé äîêòîðîâ íàóê áåç çàùèòû äèññåðòàöèé. Íà ðîäèíå îíè ïîëó÷èëè çâàíèÿ ýêñòðàîðäèíàðíûõ ïðîôåññîðîâ.
58
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Ïåðâûì ðîññèéñêèì çàêîíîäàòåëüíûì àêòîì, ñ 1803 ãîäà ââîäÿùèì ó÷åíûå ñòåïåíè, óñòàíàâëèâàëîñü òàêæå ñîîòâåòñòâèå ìåæäó íèìè è Òàáåëüþ î ðàíãàõ: åñëè íà ãîñóäàðñòâåííóþ ñëóæáó ïîñòóïàë êàíäèäàò, òî îí ïîëó÷àë ÷èí XII êëàññà (ãóáåðíñêèé ñåêðåòàðü), ìàãèñòð – IX (òèòóëÿðíûé ñîâåòíèê), äîêòîð – VIII (êîëëåæñêèé àñåññîð). Çàêîíîäàòåëüíî îáùèå ïðèíöèïû íàó÷íîé àòòåñòàöèè áûëè ñôîðìèðîâàíû â íà÷àëå ÕIÕ âåêà â ñâÿçè ñ ñîçäàíèåì â Ðîññèè óíèâåðñèòåòñêîé ñèñòåìû. Ïðàâî äàâàòü ó÷åíûå ñòåïåíè, èëè “äîñòîèíñòâà”, áûëî ïðåäîñòàâëåíî óêàçîì Àëåêñàíäðà I “Îá óñòðîéñòâå ó÷èëèù” óæå ðàáîòàþùåìó Ìîñêîâñêîìó óíèâåðñèòåòó, îòêðûâàåìûì Äåðïòñêîìó, Êàçàíñêîìó, Õàðüêîâñêîìó è (ïîçäíåå) Ïåòåðáóðãñêîìó óíèâåðñèòåòàì. Ýòî ïðàâî áûëî äåòàëüíî ðàçðàáîòàíî, âïëîòü äî ïðîöåäóðíîãî ðåãëàìåíòà, êîãäà âûñî÷àéøèé óêàç îò 5 íîÿáðÿ 1804 ãîäà óòâåðäèë óñòàâû ïåðâûõ óíèâåðñèòåòîâ – Ìîñêîâñêîãî, Õàðüêîâñêîãî è Êàçàíñêîãî. Óñòàâ îïðåäåëÿë ñîñòàâ óíèâåðñèòåòà, ðóêîâîäÿùèå îðãàíû, îáÿçàííîñòè ïðåïîäàâàòåëåé, à òàêæå ñîäåðæàë ðàçäåë “Îá èñïûòàíèÿõ è ïðîèçâîäñòâå â óíèâåðñèòåòñêîå äîñòîèíñòâî”. Óñòàâ îïðåäåëÿë òðåáîâàíèÿ ê ñîèñêàòåëÿì ó÷åíûõ ñòåïåíåé è ïðîöåäóðó. Âñå “âîçâîäèìûå” äîëæíû áûëè ñäàâàòü èñïûòàíèÿ ñïåöèàëüíîé êîìèññèè ïîä ïðåäñåäàòåëüñòâîì äåêàíà. Ïðè ýòîì ïðåäóñìàòðèâàëèñü ó÷åíûå ñòåïåíè êàíäèäàòà, ìàãèñòðà è äîêòîðà. Óíèâåðñèòåòñêèé óñòàâ 1804 ãîäà áûë çíà÷èòåëüíûì øàãîì â ñîçäàíèè ñèñòåìû è ðåãëàìåíòàöèè ïîäãîòîâêè è àòòåñòàöèè íàó÷íûõ êàäðîâ. Âñå óíèâåðñèòåòû ðóêîâîäñòâîâàëèñü îäèíàêîâûìè òðåáîâàíèÿìè ê óðîâíþ ïîäãîòîâêè ïðåòåíäåíòîâ íà ó÷åíûå ñòåïåíè è ïðîöåäóðå èõ ïîëó÷åíèÿ. Ïîäîáíîãî ïîäõîäà â ìàñøòàáå ãîñóäàðñòâà íå áûëî íè â îäíîé ñòðàíå ìèðà. Ñèñòåìà íàó÷íîé àòòåñòàöèè ñîäåðæàëà ñåðüåçíûé ïðàãìàòè÷åñêèé êîìïîíåíò: îíà âëèÿëà íà ñîñëîâíûé ñòàòóñ ïðåïîäàâàòåëåé, à ñëåäîâàòåëüíî, è íà èõ áëàãîñîñòîÿíèå. Ì.Â. Ëîìîíîñîâ â 1755 ã. ïèñàë: “Ïðîôåññîðû â äðóãèõ ãîñóäàðñòâàõ, íå âçèðàÿ íà èõ âåëèêîå äîâîëüñòâî, èìåþò, âî-ïåðâûõ, ÷èíû çíàòíûå è âñåãäà âûøå èëè ïî ïîñëåäíåé ìåðå ðàâíî êîëëåæñêèìè àñåññîðàìè ñ÷èòàþòñÿ, âòîðîå, îáîäðÿþòñÿ ê ïðèëåæíîìó ó÷åíèþ íå òîêìî ïðîèçâåäåíèåì â ÷èíû, íî è âîçâûøåíèåì â çíàòíîå äâîðÿíñòâî, òàê ÷òî íåðåäêî áûâàþò çà îñîáëèâîå äîñòîèíñòâî ïðîèçâåäåíû ïî ïåðâîìó â Òàéíûå ñîâåòíèêè, ïî âòîðîìó â ôðåéãåðû èëè áàðîíû”. Óíèæåííîå, ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷èíîâíèêàìè, äîñòîèíñòâî îòå÷åñòâåííûõ ïðîôåññîðîâ, ïðîäîëæàë Ëîìîíîñîâ, âåäåò ê “ïîìåøàòåëüñòâó â ðàçìíîæåíèè ó÷åíèÿ”.  ñåðåäèíå XIX âåêà áûëî çàêîíîäàòåëüíî îôîðìëåíî ñîîòâåòñòâèå ìåæäó ó÷åíîé ñòåïåíüþ è ñîñëîâíûì ïîëîæåíèåì: íàïðèìåð, êàíäèäàò èç ìåùàíñêîãî ñîñëîâèÿ ñòàíîâèëñÿ “ëè÷íûì ïî÷åòíûì ãðàæäàíèíîì”, à ìàãèñòð èëè äîêòîð ïîëó÷àë “ëè÷íîå äâîðÿíñòâî”.
Ñòåïåíè è çâàíèÿ
Á
59
 óíèâåðñèòåòñêîì óñòàâå 1884 ãîäà çàôèêñèðîâàíî ñîîòíîøåíèå ÷èíîâ è äîëæíîñòåé äëÿ îáëàäàòåëåé ó÷åíûõ ñòåïåíåé: “ðåêòîð – IV êëàññ (äåéñòâèòåëüíûé ñòàòñêèé ñîâåòíèê), äåêàí è îðäèíàðíûé ïðîôåññîð – V êëàññ (ñòàòñêèé ñîâåòíèê), ýêñòðàîðäèíàðíûé ïðîôåññîð – VI êëàññ (êîëëåæñêèé ñîâåòíèê), ïðåïîäàâàòåëè íèçøåãî ðàíãà – VII–VIII êëàññû (íàäâîðíûé ñîâåòíèê, êîëëåæñêèé àñåññîð)”. Òðåáîâàíèÿ, ïðåäúÿâëÿåìûå òîãäà ê ãîñóäàðñòâåííîìó ÷èíó ïðîôåññîðà, â Ðîññèè áûëè íå î÷åíü âûñîêèìè. Ìåñòà ïðîôåññîðîâ è àäúþíêòîâ ÷àñòî çàíèìàëè ëèöà “áåç äîñòàòî÷íûõ äîêàçàòåëüñòâ î ñïîñîáíîñòè äëÿ çàíÿòèÿ îíûõ” è “ëåãêîñòü, ñ êàêîé ïîëó÷àþòñÿ ñåè ìåñòà, ïðèâëåêàåò ñòîëü ìíîãî èñêàòåëåé, à âìåñòå óíè÷òîæàåò è öåíó ñàìèõ çâàíèé”. Ïîýòîìó ââåëè îáÿçàòåëüíóþ ýêñïåðòèçó íàó÷íîé êîìïåòåíòíîñòè ïðåòåíäåíòîâ íà óíèâåðñèòåòñêèå äîëæíîñòè. Ôàêòè÷åñêè æå ïðèíöèï çàùèòû äèññåðòàöèè â äîðåâîëþöèîííîé Ðîññèè òàê è íå óòâåðäèëñÿ. Ñ 1803 ïî 1819 ãîäû, à çàòåì ñ 1863 ãîäà è âïîñëåäñòâèè äåéñòâîâàë èíñòèòóò ïî÷åòíûõ äîêòîðîâ, “ìóæåé, èçâåñòíûõ ñâîåé ó÷åíîñòüþ è ñî÷èíåíèÿìè èëè îòëè÷èâøèõñÿ â ãîñóäàðñòâåííîé ñëóæáå â èíîñòðàííûõ çåìëÿõ è â Ðîññèéñêîé èìïåðèè”, íî íå çàùèòèâøèõ äîêòîðñêóþ äèññåðòàöèþ. Î÷åðåäíîñòü ïðèñâîåíèÿ ó÷åíûõ ñòåïåíåé è ïðèñóæäåíèÿ ó÷åíûõ çâàíèé íàðóøàëàñü è èíûìè ñïîñîáàìè: òàê, óíèâåðñèòåòñêèì óñòàâîì îò 1884 ãîäà áûëà óïðàçäíåíà äîëæíîñòü äîöåíòà; ÷òîáû íå ïîòåðÿòü îïûòíûõ ïåäàãîãîâ, ïðèøëîñü áûâøèõ äîöåíòîâ ïåðåâåñòè íà äîëæíîñòü ýêñòðàîðäèíàðíûõ ïðîôåññîðîâ ñ îáÿçàòåëüñòâîì çàùèòèòü äîêòîðñêèå äèññåðòàöèè. Ïîðÿäîê ïîëó÷åíèÿ ó÷åíûõ ñòåïåíåé ïîçäíåå áûë çàêðåïëåí â “Ïîëîæåíèè î ïðîèçâîäñòâå â ó÷åíûå ñòåïåíè”, óòâåðæäåííîì â 1891 ãîäó. Ïîëîæåíèå îïðåäåëÿëî íàóêè, ïî êîòîðûì ìîãëè ïðîâîäèòüñÿ èñïûòàíèÿ íà ó÷åíûå ñòåïåíè è ïðèñóæäàòüñÿ ñòåïåíè. Âñå íàóêè äåëèëèñü íà ÷åòûðå ôàêóëüòåòà (ðàçäåëà): áîãîñëîâñêèé, ôèëîñîôñêèé, þðèäè÷åñêèé è ìåäèöèíñêèé. Ýòî ïîëîæåíèå îïðåäåëÿëî ÷åòûðå ó÷åíûå ñòåïåíè: ñòóäåíò, êàíäèäàò, ìàãèñòð, äîêòîð. À â 1902 ãîäó Ìèíèñòåðñòâî ïðîñâåùåíèÿ ðàçîñëàëî ïî óíèâåðñèòåòàì öèðêóëÿð, â êîòîðîì ðàçðåøàëî âðåìåííî çàìåùàòü ïðîôåññîðñêèå äîëæíîñòè ìàãèñòðàìè, âçÿâ ñ íèõ îáÿçàòåëüñòâî â òå÷åíèå òðåõ ëåò ïîñëå ýòîãî íàçíà÷åíèÿ ïîëó÷èòü ó÷åíóþ ñòåïåíü äîêòîðà íàóê. Íîâûå âðåìåíà íàñòàëè, êîãäà äåêðåòîì Ñîâíàðêîìà ÐÑÔÑÐ îò 1 îêòÿáðÿ 1918 ãîäà “Î íåêîòîðûõ èçìåíåíèÿõ â ñîñòàâå è óñòðîéñòâå ãîñóäàðñòâåííûõ ó÷åáíûõ è âûñøèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèé Ðîññèéñêîé Ðåñïóáëèêè” áûëè óïðàçäíåíû ó÷åíûå ñòåïåíè è ó÷åíûå çâàíèÿ è îòìåíåíû âñå ñâÿçàííûå ñ íèìè ïðèâèëåãèè è ïðåèìóùåñòâà. Ïðåäïîëàãàëîñü, ÷òî ïðåïîäàâàòåëü, îñîáåííî ïðåïîäàâàòåëü âûñîêîãî ðàíãà, èìååò êàêèå-íèáóäü íàó÷íûå óñïåõè, à ñàìà ó÷åíàÿ
60
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ñòåïåíü íå ÿâëÿëàñü îáÿçàòåëüíîé äàæå äëÿ ïðîôåññîðñêîé äîëæíîñòè. ×òîáû ïîäíÿòü íàó÷íûé óðîâåíü ïðåïîäàâàòåëåé, ñ 1925 ãîäà ââåëè èíñòèòóò àñïèðàíòóðû, â êîòîðîé ïðåäïîëàãàëàñü ïóáëè÷íàÿ çàùèòà íàó÷íîé ðàáîòû íà ñîâåòå ôàêóëüòåòà. Íî ýòî åùå íå áûëà çàùèòà äèññåðòàöèè, à ñëåäîâàòåëüíî, è ó÷åíûå ñòåïåíè íå ïðèñóæäàëèñü. Âíîâü ê ñòåïåíÿì è çâàíèÿì âåðíóëèñü ïîñëå ïðèíÿòèÿ Ïîñòàíîâëåíèÿ Ñîâåòà Íàðîäíûõ Êîìèññàðîâ ÑÑÑÐ îò 13 ÿíâàðÿ 1934 ãîäà íà îñíîâàíèè ðåøåíèÿ ÖÈÊ ÑÑÑÐ îò 19 ñåíòÿáðÿ 1932 ãîäà. Èìåííî òîãäà áûëè óñòàíîâëåíû ó÷åíûå ñòåïåíè êàíäèäàòà è äîêòîðà íàóê è îïðåäåëåí ïîðÿäîê çàùèòû ñîîòâåòñòâóþùèõ äèññåðòàöèé. Ïîëîæåíèå îá ó÷åíûõ ñòåïåíÿõ è çâàíèÿõ áûëî óòâåðæäåíî Ñîâíàðêîìîì ÑÑÑÐ 20 ìàðòà 1937 ãîäà. ×òî êàñàåòñÿ íåóäà÷íèêîâ, òî ïåðâûì, êòî íàïèñàë äèññåðòàöèþ è íå ñìîã åå çàùèòèòü, áûë Î.Ï. Ïðîòàñîâ, à íàó÷íûì ðóêîâîäèòåëåì ó íåãî áûë íå êòî èíîé, êàê Ì.Â. Ëîìîíîñîâ. Äàííûé ôàêò èìåë ìåñòî â 1751 ãîäó, è ïðè÷èíîé îòêëîíåíèÿ ðàáîòû áûëà, êàê òû, âåðîÿòíî, äîãàäûâàåøüñÿ, íå åå íàó÷íàÿ íåñîñòîÿòåëüíîñòü, à èìÿ íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ è íåïðèÿòèå ïåðåäîâûõ èäåé ñîèñêàòåëÿ. Ðàáîòà áûëà âûïîëíåíà ïî ìåäèöèíå è ïîäâåðãëàñü îáñòðóêöèè ðåòðîãðàäàìè îò íàóêè. Åñòåñòâåííî, ñàì Î.Ï. Ïðîòàñîâ ñ óñïåõîì çàùèòèëñÿ íåìíîãî ïîçæå â Ñòðàñáóðãå. Âîò òàêèå äåëà. Íî ýòî èñòîðèÿ, à òåáå êóäà èíòåðåñíåå òî, êàê îáñòîÿò äåëà â ýòîé îáëàñòè ñåãîäíÿ. Ïîýòîìó äëÿ íà÷àëà õîòåëîñü áû âíåñòè ÿñíîñòü â ïîíèìàíèå ðàçíèöû ìåæäó ó÷åíûìè ñòåïåíÿìè è ó÷åíûìè çâàíèÿìè. Èçâèíè, åñëè ýòè ïðèìèòèâíûå ïîÿñíåíèÿ ïîêàæóòñÿ òåáå íåñêîëüêî îáèäíûìè. ß âîâñå íå ñ÷èòàþ òåáÿ äèëåòàíòîì, íî íà ïðàêòèêå äîâîëüíî ÷àñòî ñòàëêèâàåøüñÿ ñ íåçíàíèåì ñîèñêàòåëÿìè èìåííî ýòèõ ýëåìåíòàðíûõ âåùåé.
 Îäíàêî çäåñü âîçíèêàåò åùå îäíà ïðîáëåìà. Äåëî â òîì, ÷òî ïðèõîäèòñÿ ïèñàòü î âåùàõ íàñòîëüêî áàíàëüíûõ, îáùåèçâåñòíûõ, ìíîãî ðàç îïèñàííûõ ëþäüìè, íàìíîãî áîëåå ñïîñîáíûìè, ÷åì òû ñàì, è â ëèòåðàòóðå, è â íàóêå, ÷òî ñòàíîâèòñÿ ïðîñòî íåóäîáíî. Åâãåíèé Âîëêîâ, çàìåñòèòåëü äèðåêòîðà Íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîãî àñòðîíîìè÷åñêîãî èíñòèòóòà, Ìîñêâà Ïîíèìàòü çäåñü â îáùåì-òî è íå÷åãî, âñå íàñòîëüêî ýëåìåíòàðíî ïðîñòî, ÷òî äàæå ïèñàòü îá ýòîì êàê-òî íå ñ ðóêè. Íî äàæå ñðåäè àñïèðàíòîâ äíåâíîé ôîðìû îáó÷åíèÿ, êîòîðûå áëèæå ïðî÷èõ ê íàó÷íîé ñðåäå, âñòðå÷àþòñÿ òàêèå ýêñïîíàòû, êîòîðûå íà òèòóëüíîì ëèñòå ðóêîïèñè ìîãóò íàïèñàòü “Äèññåðòàöèÿ íà ñîèñêàíèå ó÷åíîãî çâàíèÿ êàíäèäàòà…”. È ñìåõ è ãðåõ.
Ñòåïåíè è çâàíèÿ
Â
Á
61
Äîöåíò ýêîíîìè÷åñêèõ íàóê… Àêàäåìèê þðèäè÷åñêèõ íàóê… Ìàìà ðóññêàÿ, à ïàïà þðèñò… Ïðîôåññîð ëèíãâèñòèêè è ïðàâà… Èç ìàòåðèàëîâ ïñåâäîíàó÷íîãî õàðàêòåðà
Äà ÷òî ãîâîðèòü îá àñïèðàíòàõ! Òóò òàêàÿ êàðòèíà âûðèñîâûâàåòñÿ, ÷òî åñëè â ïîèñêîâîé ñèñòåìå (ëþáîé) â Èíòåðíåòå íàáðàòü “ó÷åíàÿ ñòåïåíü”, òî áóäåò íåìíîãèì áîëüøå ñòà òûñÿ÷ óïîìèíàíèé, à åñëè – “íàó÷íàÿ ñòåïåíü”, òî íåìíîãèì ìåíüøå ñòà òûñÿ÷. Âîò òàêîå áîðäåëüåðî òâîðèòñÿ â óìàõ, íà áóìàãå è â ìèðîâîé ïàóòèíå. Êîðî÷å, ðàçãëàãîëüñòâîâàíèÿ â ñòîðîíó! Ðàçëîæó òåáå âñå ïî ïîëî÷êàì.
 Ó÷åíûå èìåþò ïðàâî íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà è äîêòîðà íàóê è ïðèñâîåíèå ó÷åíûõ çâàíèé ñòàðøåãî íàó÷íîãî ñîòðóäíèêà, äîöåíòà è ïðîôåññîðà. Ïðèñóæäåíèå ó÷åíûõ ñòåïåíåé è ïðèñâîåíèå ó÷åíûõ çâàíèé ÿâëÿåòñÿ ãîñóäàðñòâåííûì ïðèçíàíèåì óðîâíÿ êâàëèôèêàöèè ó÷åíîãî. Ïîðÿäîê ïðèñóæäåíèÿ ó÷åíûõ ñòåïåíåé è ïðèñâîåíèÿ ó÷åíûõ çâàíèé óñòàíàâëèâàåòñÿ Êàáèíåòîì Ìèíèñòðîâ Óêðàèíû. Àòòåñòàòû äîöåíòà è ïðîôåññîðà âûäàþòñÿ Ìèíèñòåðñòâîì îáðàçîâàíèÿ è íàóêè Óêðàèíû, à äèïëîìû êàíäèäàòà è äîêòîðà íàóê è àòòåñòàò ñòàðøåãî íàó÷íîãî ñîòðóäíèêà – Âûñøåé àòòåñòàöèîííîé êîìèññèåé Óêðàèíû. Íàëè÷èå ñîîòâåòñòâóþùåé ó÷åíîé ñòåïåíè è ó÷åíîãî çâàíèÿ ÿâëÿåòñÿ êâàëèôèêàöèîííûì òðåáîâàíèåì äëÿ çàíÿòèÿ íàó÷íûì ðàáîòíèêîì ñîîòâåòñòâóþùåé äîëæíîñòè. Èç Çàêîíà Óêðàèíû “Î íàó÷íîé è íàó÷íî-òåõíè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè” À òåïåðü òî æå ñàìîå, íî ñâîèìè ñëîâàìè. Ó íàñ (íà ïîñòñîâåòñêîì ïðîñòðàíñòâå) ñåãîäíÿ ïîêà âñå åùå ñóùåñòâóåò äâóõñòóïåí÷àòàÿ ñèñòåìà ó÷åíûõ ñòåïåíåé (êàíäèäàò íàóê, äîêòîð íàóê) è ó÷åíûõ çâàíèé (äîöåíò, ïðîôåññîð). Ïðàâäà, ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî ëèêâèäàöèÿ ñòàòóñà äîêòîðîâ íàóê ìîæåò èìåòü ìåñòî óæå â áëèæàéøåé ïåðñïåêòèâå. Ïîýòîìó óïàñè Áîæå íàñ îò ðåâîëþöèîíåðîâ. ß ãîëîñóþ çà ýâîëþöèîíåðîâ ðóêàìè è íîãàìè.
Â ß íå ìîãó ñîãëàñèòüñÿ ñ Âàøèì âûñêàçûâàíèåì íà ñîâåùàíèè ïðîòèâ íàó÷íûõ ñòåïåíåé.  íàóêå ñòåïåíè òàê æå òðàäèöèîííû è íóæíû, êàê çâàíèÿ â àðìèè. Íåñîìíåííî, íóæíî áîðîòüñÿ ñ èõ íåïðàâèëüíûì ïðèñóæäåíèåì è äîáèâàòüñÿ, ÷òîáû îíî áûëî îáúåêòèâíûì. Ïðàâäà, çäåñü ó íàñ ìíîãî íåçäîðîâîãî, è â ïðîâèíöèè ýòîãî áîëüøå, ÷åì â ñòîëèöå. Åùå êîãäà ÿ áûë â ÂÀÊå ïðåäñåäàòåëåì ýêñïåðòíîé êîìèññèè ïî ôèçèêå, ÿ íå ðàç óêàçûâàë, ÷òî çàùèòà äèññåðòàöèè íàó÷íîãî ðàáîòíèêà ó ñåáÿ â èíñòèòóòå ÷àñòî ïðåâðàùàåòñÿ â ñåìåéíîå äåëî. Íî ëèêâèäèðîâàòü ýòî ïðîñòî – íàäî çàïðåòèòü çàùèùàòü íàó÷íûì ðàáîòíèêàì
62
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
äèññåðòàöèè â òîì ó÷ðåæäåíèè, ãäå îíè ñëóæàò. ß òàêæå ñ÷èòàþ, ÷òî íàäî îãðàíè÷èòü ÷èñëî ïóíêòîâ, ãäå ðàçðåøàåòñÿ çàùèòà, è äàòü ýòî ïðàâî òîëüêî ñàìûì êðóïíûì íàó÷íûì öåíòðàì. È, íàêîíåö, êàê ýòî áûâàëî ïðåæäå â Ðîññèè, ïî êðàéíåé ìåðå äëÿ äîêòîðñêîãî çâàíèÿ, òðåáîâàòü, ÷òîáû ðàáîòà, ïðåäñòàâëåííàÿ ê çàùèòå, áûëà çàáëàãîâðåìåííî è ïîëíîñòüþ íàïå÷àòàíà. Ýòî ïðèâëåêàåò ê êîíòðîëþ íàä ïðèñóæäåíèåì çâàíèÿ øèðîêóþ íàó÷íóþ îáùåñòâåííîñòü. Îêëàäû íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ äîëæíû îïðåäåëÿòüñÿ çàíèìàåìûìè äîëæíîñòÿìè, íî – ïðè îáÿçàòåëüíîì óñëîâèè, ÷òî ðÿä äîëæíîñòåé, â îñîáåííîñòè ðóêîâîäÿùèõ íàó÷íîé ðàáîòîé è ïðîôåññóðó, íåëüçÿ çàíèìàòü, íå èìåÿ îïðåäåëåííîãî íàó÷íîãî çâàíèÿ. Êàçàëîñü, ïðîâåñòè âñå ýòè ìåðîïðèÿòèÿ íå ñîñòàâëÿåò òðóäà. íî, ê ñîæàëåíèþ, åùå òîãäà îíè íå âñòðåòèëè ê ñåáå äîáðîæåëàòåëüíîãî îòíîøåíèÿ. Àêàäåìèê Ï.Ë. Êàïèöà. Èç ïèñüìà Í.Ñ. Õðóùåâó îò 15 àïðåëÿ 1955 ã.
Ïåðâûå, òî åñòü ó÷åíûå ñòåïåíè, ïðèñóæäàþòñÿ çà äîñòèæåíèÿ â íàóêå, âòîðûå, òî åñòü ó÷åíûå çâàíèÿ, ïðèñâàèâàþòñÿ çà óñïåõè â ïåäàãîãè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè. Ïåðâûìè çàíèìàåòñÿ Âûñøàÿ àòòåñòàöèîííàÿ êîìèññèÿ (ýòî è òîëüêî ýòî åå ïàðàôèÿ), âòîðûìè – Ìèíèñòåðñòâî îáðàçîâàíèÿ è íàóêè (äëÿ êîòîðîãî ýòî ìàëþñåíüêèé êóñî÷åê îãðîìíîãî îáúåìà ðàáîò). Ñîèñêàòåëÿì ïåðâûõ âûäàåòñÿ ñîîòâåòñòâóþùèé äèïëîì, ñîèñêàòåëÿì âòîðûõ – ñîîòâåòñòâóþùèé àòòåñòàò. Áåç ïåðâîãî (áåç äèïëîìà) ïðàêòè÷åñêè íåâîçìîæíî îñóùåñòâèòü âòîðîå (ïîëó÷èòü àòòåñòàò), è ïîòîìó òîëüêî â èñêëþ÷èòåëüíûõ ñëó÷àÿõ ìîæíî ñòàòü äîöåíòîì, íå áóäó÷è êàíäèäàòîì íàóê, èëè æå ñòàòü ïðîôåññîðîì, íå áóäó÷è äîêòîðîì íàóê.
 Ìîëîäîé ÷åëîâåê ïðèåçæàåò äîìîé ê ðîäèòåëÿì è ïðÿìî ñ ïîðîãà ðàäîñòíî ñîîáùàåò ìàòåðè: – Ìàìà, ÿ òåïåðü PhD – äîêòîð ôèëîñîôèè! – Íó, ñûíîê, ÿ ðàäà çà òåáÿ, âñåãäà õîòåëà, ÷òîáû òû ñòàë âðà÷îì. Ðàññêàæè, ÷òî ýòî çà áîëåçíè òàêèå – ôèëîñîôèÿ? Èç îêîëîíàó÷íîãî þìîðà Òû ñïðîñèøü: à â ÷åì ðàçíèöà ìåæäó ïðèñóæäåíèåì (ñòåïåíè) è ïðèñâîåíèåì (çâàíèÿ)? Îòâå÷ó: ïðîöåäóðà ïðèñóæäåíèÿ ïðåäóñìàòðèâàåò òàêîé ýòàï, êàê ïóáëè÷íàÿ çàùèòà äèññåðòàöèè, à ïðîöåäóðà ïðèñâîåíèÿ îáõîäèòñÿ áåç íåå, âåðíåå, áåç íèõ, ò.å. áåç äèññåðòàöèè è áåç çàùèòû.
 Ï.2. Ïðàâèòåëüñòâî ÐÔ óòâåðæäàåò åäèíûé íà âñåé òåððèòîðèè ÐÔ ðååñòð ïðåäóñìîòðåííûõ ãîñóäàðñòâåííîé ñèñòåìîé àòòåñòàöèè ó÷åíûõ ñòåïåíåé è... ó÷åíûõ çâàíèé è óñòàíàâëèâàåò ïîðÿäîê èõ ïðèñâîåíèÿ èëè ïðèñóæäåíèÿ. Ï.Ç. Èñêëþ÷èòåëüíûì ïðàâîì âûäà÷è äèïëîìîâ, ïîäòâåðæäàþùèõ ïðèñóæäåíèå ïðåäóñìîòðåííûõ ãîñóäàðñòâåííîé ñèñòåìîé àòòåñòàöèè ó÷åíûõ ñòåïåíåé è ïðàâîì âûäà÷è àòòåñòàòîâ, ïîäòâåðæäàþùèõ ïðèñâîåíèå ïðåäóñìîòðåí-
Ñòåïåíè è çâàíèÿ
Á
63
íûõ ãîñóäàðñòâåííîé ñèñòåìîé àòòåñòàöèè ó÷åíûõ çâàíèé, îáëàäàåò ñïåöèàëüíî óïîëíîìî÷åííûé íà òî Ïðàâèòåëüñòâîì ÐÔ ôåäåðàëüíûé îðãàí èñïîëíèòåëüíîé âëàñòè (ÂÀÊ Ðîññèè). Èç çàêîíà î âíåñåíèè èçìåíåíèé è äîïîëíåíèé â Ôåäåðàëüíûé çàêîí Ðîññèè “Î íàóêå è ãîñóäàðñòâåííîé íàó÷íî-òåõíè÷åñêîé ïîëèòèêå”
Îñòåïåíåííîãî íàðîäà ó íàñ â ñòðàíå íå òàê óæ è ìàëî, ÷òî ëåãêî ïîäòâåðäèòü ñòàòèñòè÷åñêèìè äàííûìè. Ïîñóäè ñàì, ñêîëüêî ëþäåé ïîëó÷èëè âîæäåëåííóþ êîðî÷êó î ïðèñóæäåíèè ó÷åíîé ñòåïåíè, åñëè â ãîä ïîäàåòñÿ îêîëî ÷åòûðåõ ñ ïîëîâèíîé òûñÿ÷ îáúÿâëåíèé î ïðåäñòîÿùèõ çàùèòàõ äèññåðòàöèé. È äàæå åñëè ÷åëîâåê ïÿòüñîò íå äîéäåò äî ïðîöåäóðû çàùèòû ïî êàêèì-íèáóäü ïðè÷èíàì èëè íå áóäóò óòâåðæäåíû â ÂÀÊå (áûâàåò è òàêîå), ÷èñëåííîñòü íàó÷íîé ýëèòû âîçðàñòàåò íå ïî äíÿì, à ïî ÷àñàì. Êîëè÷åñòâî ëèö, ïîäàþùèõ îáúÿâëåíèÿ î çàùèòå äèññåðòàöèè íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà íàóê (â ñðåäíåì â ãîä çà ïîñëåäíèå ïÿòü ëåò) В том числе Науки
Всего объявлений
мужчины
женщины
чел.
%
чел.
% 36
Физико-математические
252
162
64
90
Химические
97
43
44
54
56
Биологические
210
68
32
142
68
Геологические
27
14
52
13
48
Технические
743
526
71
217
29
Сельскохозяйственные
165
93
56
72
44
Исторические
207
104
50
103
50
Экономические
692
277
40
415
60
Философские
107
38
36
69
64
Филологические
278
38
14
240
86
Географические
39
16
41
23
59
Юридические
305
177
58
128
42
Педагогические
275
64
23
211
77
Медицинские
637
305
49
332
51
Фармацевтические
23
8
35
15
65
Ветеринарные
43
31
72
12
28
Искусствоведение
48
15
31
33
69
64
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Ïðîäîëæåíèå òàáëèöû В том числе Всего объявлений
Науки
мужчины
женщины
чел.
%
чел.
%
25
23
82
77
24
8
33
16
67
60
32
53
28
47
Физическое воспитание и спорт
35
19
54
16
46
Государственное управление
47
27
57
20
43
Архитектура
13
5
38
8
62
4434
2095
47
2339
53
Психологические
107
Социологические Политические
В целом
Òû âïîëíå îáîñíîâàííî ìîæåøü óïðåêíóòü ìåíÿ â òîì, ÷òî ÿ íå ïðèâîæó öèôðû î òîì, ñêîëüêî ÷åëîâåê ñòàëî êàíäèäàòàìè íàóê. Íå âèíîâàò ÿ. Íåò òàêèõ äàííûõ. Âåðíåå, îíè-òî åñòü, íî â ñòàòèñòè÷åñêèõ ñáîðíèêàõ ïîÿâëÿþòñÿ ñ îïîçäàíèåì íà ïàðó-òðîéêó ëåò è áåç êàêîé áû òî íè áûëî äèôôåðåíöèàöèè ïî îòðàñëÿì çíàíèé, ãîäàì, ïîëó è ïðî÷åìó. Ïîýòîìó, êàê ãîâîðÿò, “ìàºìî, ùî ìàºìî”. Âîîáùå-òî èíôîðìàöèþ î ïðèñóæäåíèè ó÷åíîé ñòåïåíè ïóáëèêóþò, íî íå â âèäå ñâîäíûõ òàáëèö, à ïðîñòî – ôàìèëèÿ, èìÿ, îò÷åñòâî. Òî, ÷òî êàñàåòñÿ êàíäèäàòîâ íàóê, ïóáëèêóåòñÿ â æóðíàëå “Íàóêîâèé ñâ³ò”, à î äîêòîðàõ ïèøåò “Áþëåòåíü ÂÀÊ”. Ýëåìåíòàðíûå, íî äîâîëüíî êðîïîòëèâûå ïîäñ÷åòû äàëè íàì ðåçóëüòàòû, ïðèâåäåííûå íèæå â òàáëèöå. Åñëè ó òåáÿ âîçíèêëè ñîìíåíèÿ â äîñòîâåðíîñòè ïðèâåäåííûõ öèôð, ìîæåøü ïðîâåðèòü èõ ñàìîñòîÿòåëüíî. Èíôîðìàöèÿ î êîëè÷åñòâå ëèö, êîòîðûì áûëà ïðèñóæäåíà ó÷åíàÿ ñòåïåíü Ученая степень
Количество лиц, получивших ученую степень (по годам) 2002
2003
2004
2005
Кандидат наук
3678
4028
4843
2914
Доктор наук
532
545
703
762
Íî ïðîàíàëèçèðóåì âñå æå äàííûå, ïðèâåäåííûå â ïðåäûäóùåé òàáëèöå. Âî-ïåðâûõ, íåáåçûíòåðåñíî áûëî óçíàòü, ÷òî â öåëîì ñðåäè êàíäèäàòîâ íàóê æåíùèí ó íàñ äàæå íåñêîëüêî áîëüøå, ÷åì ìóæ÷èí. Èõ ñóùåñòâåííî ìåíüøå òîëüêî ñðåäè âåòåðèíàðîâ, òåõíàðåé è ìàòåìà-
Ñòåïåíè è çâàíèÿ
Á
65
òèêîâ ñ ôèçèêàìè. Çàòî î÷åíü ìíîãî ñðåäè ôèëîëîãîâ, ïåäàãîãîâ è ïñèõîëîãîâ. ß áû äàæå ñêàçàë, ÷òî òàì èõ ïîäàâëÿþùåå áîëüøèíñòâî. Áîëüøå âñåãî ó íàñ â ñòðàíå ïðîèçâîäÿò íà ñâåò òåõíàðåé, ýêîíîìèñòîâ è ìåäèêîâ. Èõ äîëÿ ñðåäè âñåãî çàùèùàþùåãîñÿ ëþäà ñîñòàâëÿåò 47 ïðîöåíòîâ. À âîò ãåîëîãè, ãåîãðàôû, ôàðìàöåâòû, âåòåðèíàðû, èñêóññòâîâåäû, ñîöèîëîãè, ôèçâîñîâöû, óïðàâëåíöû, àðõèòåêòîðû (âñå âìåñòå) ñîñòàâëÿþò ìåíåå 7 ïðîöåíòîâ. Åñòü â ýòîì äåëå îäíà ýëåìåíòàðíàÿ çàâèñèìîñòü, êîòîðóþ â óïîð íå õîòÿò ïîíÿòü íåêîòîðûå ôóíêöèîíåðû îò íàóêè, îçàáî÷åííûå áóðíûì ðîñòîì êàäðîâî-íàó÷íîãî îáåñïå÷åíèÿ â îòäåëüíî âçÿòûõ íàóêàõ. Ïîõîæå, îíè íå ïîíèìàþò, ÷òî êîëè÷åñòâî íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ â òîé èëè èíîé îáëàñòè çíàíèé îïðåäåëÿåòñÿ ïîä öåëûì ðÿäîì ôàêòîðîâ, îäíèì èç âàæíåéøèõ ñðåäè êîòîðûõ ÿâëÿåòñÿ ïðåñòèæíîñòü. Íî åñòü êóäà áîëåå ïðîñòîå îáúÿñíåíèå äàííîãî ÿâëåíèÿ. Ýòî ðåïðîäóêòèâíàÿ ôóíêöèÿ. ×åì áîëüøå íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ â êàêîé-ëèáî îáëàñòè çíàíèé, òåì áîëüøå îíè íàáåðóò àñïèðàíòîâ è ñîèñêàòåëåé, òåì áîëüøå îòêðîþò ñïåöèàëèçèðîâàííûõ ó÷åíûõ ñîâåòîâ, òåì áîëüøå çàùèòÿò íîâûõ êàíäèäàòîâ íàóê. Äîâîëüíî èíòåðåñíîé ïðåäñòàâëÿåòñÿ êàðòèíà, èëëþñòðèðóåìàÿ äàííûìè ñëåäóþùåé òàáëèöû. Îíà ïîêàçûâàåò, êòî æå ó íàñ çàùèùàåò äèññåðòàöèè. Äàííûå î çàùèòàõ äèññåðòàöèé íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà íàóê â ñðåäíåì çà ãîä çà ïîñëåäíèå ïÿòü ëåò (ïî âèäàì äåÿòåëüíîñòè ñîèñêàòåëåé) Вид деятельности соискателей ученой степени
Защищалось в среднем за год, % от общего числа защитивших диссертации
Преподаватели
48
Аспиранты
12
Научные сотрудники
14
Специалисты
13
Руководители
11
Безработные
1
Прочие Итого
1 100
Ñêàæó òåáå ñ óâåðåííîñòüþ, ÷òî âûøåïðèâåäåííàÿ ñòàòèñòèêà íå îòëè÷àåòñÿ îñîáîé òî÷íîñòüþ, òàê êàê îãðîìíàÿ ìàññà íàðîäà ñîçíàòåëüíî èëè íåñîçíàòåëüíî èñêàæàåò ôàêòè÷åñêèå äàííûå, è ê òîìó æå ýòè äàííûå èìåþò âûñîêóþ äèíàìèêó. ß èìåë â âèäó, ÷òî àñïèðàíòû äîâîëüíî áûñòðî ñòàíîâÿòñÿ íàó÷íûìè ñîòðóäíèêàìè èëè ïðåïîäàâà-
66
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
òåëÿìè, òî åñòü íà ìîìåíò ïîäà÷è îáúÿâëåíèé îíè åùå ìîãóò áûòü àñïèðàíòàìè, à íà ìîìåíò çàùèòû óæå òàêîâûìè íå ÿâëÿòüñÿ. Íå ìåíåå èíòåðåñíà è ñòàòèñòèêà çàùèò äèññåðòàöèé ïî ãîðîäàì. Íåìíîãî ó íàñ â ñòðàíå íàó÷íûõ öåíòðîâ. Ïðÿìî ñêàæåì, ÍÅÌÍÎÃÎ! Êîëè÷åñòâî îáúÿâëåíèé î çàùèòå äèññåðòàöèé íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà íàóê ïî ãîðîäàì Óêðàèíû (ñðåäíåå çà ïîñëåäíèå òðè ãîäà) Город
Объявлений за год
% от общего числа объявлений
Киев
2038
44
Харьков
728
16
Донецк
209
4,5
Львов
351
7,5
Симферополь
54
1
Днепропетровск
222
5
Винница
47
1
Луганск
71
2
Херсон
44
1
Одесса
273
6
Ивано-Франковск
63
1
Тернополь
70
1
Другие города
430
10
Всего
4600
100
À âîò åùå èíòåðåñóþùàÿ íàñ ñòàòèñòèêà, íî, êàê ÿ ïèñàë âûøå, äîâîëüíî îáîáùåííàÿ è ñ îïîçäàíèåì íà íåñêîëüêî ëåò. Äàííûå î íàó÷íî-òåõíè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè è íàó÷íîì ïîòåíöèàëå Óêðàèíû
Год
Численность исполнителей научных и научнотехнических работ, чел.
Объемы выполненных научных и научнотехнических работ, в фактических ценах млн. грн.
1996
160103
1111,7
9974
58132
1997
142532
1263,4
10322
59332
1998
134413
1269,0
10446
59703
1999
126045
1578,2
10233
59547
2000
120773
1978,4
10339
58741
2001
113341
2275,0
10603
60647
2002
107447
2496,8
11008
62673
2003
104841
3319,8
11259
64372
Численность докторов наук, чел.
Численность кандидатов наук, чел
Ñòåïåíè è çâàíèÿ
Á
67
Êàê âèäèøü, â ñòðàíå íàëèöî ïóñòü è íå ñòðåìèòåëüíûé, íî âñå æå ïîñòîÿííûé ðîñò ÷èñëåííîñòè êàíäèäàòîâ è äîêòîðîâ íàóê. Òåì íå ìåíåå ýòî íå òàê óæ è ìíîãî. Íàïðèìåð, â 2004 ãîäó íà 10 òûñ. íàñåëåíèÿ â Óêðàèíå ïðèõîäèëîñü 55 ó÷åíûõ. Ïî ýòîìó ïîêàçàòåëþ ìû óñòóïàåì ÑØÀ, Ãåðìàíèè è ßïîíèè (ñîîòâåòñòâåííî – 76, 126 è 90 ó÷åíûõ). Îñíîâíàÿ äîëÿ íàó÷íûõ ñîòðóäíèêîâ ó íàñ ðàáîòàåò â âóçàõ è àêàäåìè÷åñêèõ ÍÈÈ, 11% – â îòðàñëåâîì ñåêòîðå è ëèøü 0,2% ó÷åíûõ ïðèõîäèòñÿ íà ïðîìûøëåííûé ñåãìåíò. Äëÿ ñðàâíåíèÿ ñêàæó òåáå, ÷òî â ÑØÀ áîëåå 70% íàóêè ñîñðåäîòî÷åíî â êîìïàíèÿõ, â ßïîíèè – ñâûøå 90%. Íî âåðíåìñÿ ê òåðìèíîëîãèè, è ïî ýòîìó ïîâîäó ÿ ñêàæó òåáå, ÷òî íå ñëåäóåò ïóòàòü ó÷åíîå çâàíèå (äîöåíò, ïðîôåññîð) è çàíèìàåìóþ äîëæíîñòü (äîöåíò, ïðîôåññîð). Äåéñòâèòåëüíî, ìîæíî ðàáîòàòü íà äîëæíîñòè äîöåíòà (ïðîôåññîðà), ïî êðàéíåé ìåðå, íåêîòîðîå îãðàíè÷åííîå âðåìÿ, íå îáëàäàÿ àòòåñòàòîì äîöåíòà (ïðîôåññîðà). Íî èäåàëüíûé âàðèàíò äëÿ âóçà – ýòî ñïåöèàëèñò, êîòîðûé ÿâëÿåòñÿ äîêòîðîì íàóê (äèïëîì), ïðîôåññîðîì (àòòåñòàò), ïðîôåññîðîì êàôåäðû (êîíòðàêò). Ïðè ýòîì ñóïåðèäåàëüíûé âàðèàíò – êîãäà äèïëîì, àòòåñòàò è äîëæíîñòü ïîëó÷åíû â îäíîé îáëàñòè çíàíèé, à íå òàê, ÷òî äîêòîð òåõíè÷åñêèõ íàóê, èìåþùèé àòòåñòàò ïðîôåññîðà ïî êàôåäðå ìàòåìàòèêè, ðàáîòàåò ïðîôåññîðîì êàôåäðû ôèíàíñîâ.
 Ïðåïîäàâàíèå – ýòî åäèíñòâåííîå çàíÿòèå, äëÿ êîòîðîãî íå íóæíî íè çíàíèé, íè óìà. Ñòèâåí Ëèêîê, ïèñàòåëü Âîò îò ÷åãî ÿ õîòåë áû òåáÿ ïðåäîñòåðå÷ü, òàê ýòî îò ïîïàäàíèÿ íà óäî÷êó ïðåäïðèèì÷èâûõ îñîá èç îêîëîíàó÷íûõ êðóãîâ, êîòîðûå ñîçäàþò ñâîè ñîáñòâåííûå àêàäåìèè, àòòåñòàöèîííûå êîìèññèè, ñïåöèàëèçèðîâàííûå ñîâåòû. Äîâîëüíî ÷àñòî îíè èäóò åùå äàëüøå, à èìåííî – ó÷ðåæäàþò ñîáñòâåííûå ñòåïåíè è çâàíèÿ, ìåäàëè è îðäåíà. Òàê ÷òî íå ïîëüñòèñü íà ïîñóëû, íà ïîçîëîòó è ìèøóðó è íå îïëàòè èç ñîáñòâåííîãî êàðìàíà ïîëó÷åíèå êàêîãî-íèáóäü àëüòåðíàòèâíîãî äèïëîìà, êîòîðûé íà ïîâåðêó îêàæåòñÿ ïðîñòî êðàñèâîé áóìàæêîé. Äàëåå (ãîâîðÿ íàó÷íûì ÿçûêîì) ïðåäñòàâèì âûøåèçëîæåííîå ñõåìàòè÷åñêè (ñìîòðè ðèñóíîê). Èíòåðåñíàÿ ïîëó÷àåòñÿ êàðòèíêà. Îñîáåííî òà åå ÷àñòü, êîòîðàÿ êàñàåòñÿ çâàíèÿ ñòàðøåãî íàó÷íîãî ñîòðóäíèêà. Ýòî äåéñòâèòåëüíî ó÷åíîå çâàíèå, íî ïðèñóæäàåò åãî íå Ãîñóäàðñòâåííàÿ àêêðåäèòàöèîííàÿ êîìèññèÿ, à ÂÀÊ. Ïî÷åìó ýòî òàê? Íàâåðíîå, ïîòîìó, ÷òî õîòü ýòî è çâàíèå, íî ïðèñâàèâàåòñÿ îíî ïî÷åìó-òî çà íàó÷íûå äîñòèæåíèÿ, à íå çà ïåäàãîãè÷åñêèå. Ïî÷åìó îíî âîîáùå ïðèñâàèâàåòñÿ? Ñêîðåå âñåãî, ïîòîìó, ÷òî íóæíî ýòîé
68
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Ученая степень
Ученое звание
Доктор наук
Профессор
Профессор
Кандидат наук
Доцент
Доцент
Старший научный сотрудник
Должность
Старший преподаватель
Ассистент
Преподаватель-стажер
Высшая аттестационная комиссия (диплом) )
Государственная аккредитационная комиссия МОН (аттестат)
Высшее учебное заведение (запись в трудовой книжке)
ãðóïïå ëþäåé ïðèäàòü íåêèé ñîöèàëüíûé ñòàòóñ. À ñåé÷àñ ýòî è äëÿ ïåíñèè (åå ðàçìåðà) íåïëîõî.
 Ñîöèîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ, ïðîâåäåííûå â Êèòàå, ïîêàçàëè óäèâèòåëüíóþ âåùü – ïðîôåññîðîì áûòü ïðåñòèæíåå, íåæåëè ìèëëèîíåðîì. Èç Èíòåðíåòà À âîîáùå-òî, â ýòîì âîïðîñå âñå äîâîëüíî ìóòíî. Òî æå ó÷åíîå çâàíèå äîöåíòà (ïðîôåññîðà) ïðèñâàèâàþò òîëüêî ïðè óñëîâèè, ÷òî ïîñëå çàùèòû äèññåðòàöèè òû çàíèìàåøüñÿ íàóêîé è ïèøåøü íàó÷íûå ñòàòüè. Ïðè÷åì íà êàêóþ òåìó òû èõ ïèøåøü – íå èìååò çíà÷åíèÿ. Íàäî áû òåáå êîå-÷òî ïðîÿñíèòü è î ïî÷åòíûõ ïðîôåññîðàõ. Ýòîé ïðîöåäóðû ó íàñ íèêòî ñåáå ÷åòêî íå ïðåäñòàâëÿåò, è íèêàêèìè íîðìàòèâíûìè äîêóìåíòàìè îíà íå ðåãëàìåíòèðîâàíà. À âîò â äðóãèõ ñòðàíàõ ðåãëàìåíòèðîâàíà, è åùå êàê ñèëüíî! Áûë ñëó÷àé, ÷òî ïðèñâîèëè ìû òàêîå çâàíèå îäíîìó äîêòîðó íàóê èç Ãåðìàíèè. Ñäåëàëè âñå ÷åñòü ïî ÷åñòè. Äèçàéíåðû íàðèñîâàëè êðàñèâåííûé àòòåñòàò, ðåêòîð åãî ïîäïèñàë è ïîñòàâèë ãåðáîâóþ ïå÷àòü. Ïîøèëè ìàíòèþ è øëÿïêó ñ êèñòî÷êîé. Âñå ýòî äåëî âðó÷èëè â òîðæåñòâåííîé îáñòàíîâêå. Çàðóáåæíûé ãîñòü îò óìèëåíèÿ ÷óòü íå ðàñïëàêàëñÿ è ïîêàòèë ñåáå âîñâîÿñè.
Ñòåïåíè è çâàíèÿ
Á
69
Ïðîøëî íåñêîëüêî ìåñÿöåâ, è ïîñûïàëèñü ïèñüìà èç êàêèõ-òî òàì íåìåöêèõ ó÷ðåæäåíèé â íàøè ìèíèñòåðñòâà ñ ïðîñüáîé ïîäòâåðäèòü ëåãèòèìíîñòü âûäàííîãî äîêóìåíòà. Ìèíèñòåðñòâà, åñòåñòâåííî, â íåäîóìåíèè ïèøóò íàì. Ìû â òàêîì æå íåäîóìåíèè îòâå÷àåì èì, ÷òî íåò ó íàñ â ñòðàíå òàêîãî îôèöèàëüíîãî ñòàòóñà, ïðèñâàèâàåìîãî ãîñóäàðñòâåííûì îðãàíîì, êàê ïî÷åòíûé ïðîôåññîð. Ýòî èñêëþ÷èòåëüíî þðèñäèêöèÿ âûñøåãî ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ, è îíà íèêîèì îáðàçîì íå ðåãóëèðóåòñÿ. ×åì áûëà âûçâàíà ïîäîçðèòåëüíîñòü íåìåöêîé ñòîðîíû – íåèçâåñòíî. Ìîæåò, ñëèøêîì êðàñèâûì äîêóìåíòîì?! ×òîáû òåáÿ îêîí÷àòåëüíî çàïóòàòü, â íåñêîëüêèõ ïðåäëîæåíèÿõ ïîçíàêîìëþ ñ òåìè òðàäèöèÿìè, êîòîðûå ñëîæèëèñü â äàííîì âîïðîñå â äðóãèõ ñòðàíàõ. Ìîæíî ãîâîðèòü î ñòðàíàõ ãåðìàíñêîé, ôðàíöóçñêîé è àíãëîñàêñîíñêîé òðàäèöèé â îáëàñòè îñòåïåíåíèÿ.  ñòðàíàõ ãåðìàíñêîé òðàäèöèè (Ãåðìàíèÿ, Àâñòðèÿ, Äàíèÿ, Íèäåðëàíäû, Ôèíëÿíäèÿ, Øâåéöàðèÿ, Øâåöèÿ) ïîñëå çàâåðøåíèÿ âûñøåãî îáðàçîâàíèÿ, êîòîðîå çàíèìàåò ïÿòü–øåñòü ëåò, è ïîëó÷åíèÿ çâàíèÿ äèïëîìèðîâàííîãî ñïåöèàëèñòà, ñîïðîâîæäàåìîãî ñòåïåíüþ áàêàëàâðà, ëèöåíöèàòà èëè ìàãèñòðà, ÷òî òðåáóåò ïóáëè÷íîé çàùèòû íåáîëüøîé äèññåðòàöèè èëè äèïëîìíîé ðàáîòû, ìîæíî ïðèñòóïèòü ê ïîäãîòîâêå äîêòîðñêîãî öèêëà. Íà ïîëó÷åíèå ýòîé ñòåïåíè îáû÷íî óõîäèò äâà–÷åòûðå ãîäà, è âêëþ÷àåò îíà â ñåáÿ ñäà÷ó íåñêîëüêèõ ýêçàìåíîâ ïîñëå óãëóáëåííîãî èçó÷åíèÿ ðÿäà îáùèõ è ñïåöèàëèçèðîâàííûõ êóðñîâ, âûïîëíåíèå èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòû, íàïèñàíèå äèññåðòàöèè è åå ïóáëè÷íóþ çàùèòó. Êðîìå òîãî, â ýòèõ ñòðàíàõ ñóùåñòâóåò èíñòèòóò ïðèñóæäåíèÿ íàèâûñøåé êâàëèôèêàöèè – ó÷åíîé ñòåïåíè õàáèëèòèðîâàííîãî äîêòîðà (habilis – ñïîñîáíûé, ïðèãîäíûé ê ÷åìó-íèáóäü). Ïðèñóæäåíèþ ñòåïåíè õàáèëèòèðîâàííîãî äîêòîðà (Doctor Habilitation, Dr.Habil.) ïðåäøåñòâóþò ïÿòü–äåñÿòü ëåò óñïåøíîé íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòû ïîñëå ïîëó÷åíèÿ ïåðâîé äîêòîðñêîé ñòåïåíè. Ñòðàíû ôðàíöóçñêîé òðàäèöèè (Ôðàíöèÿ, Áåëüãèÿ, Èòàëèÿ) îòëè÷àþòñÿ áîëüøîé äðîáíîñòüþ óðîâíåé âûñøåãî îáðàçîâàíèÿ, çàíèìàþùåãî ïÿòü–øåñòü ëåò, è áîëüøîé ïåñòðîòîé íàèìåíîâàíèé ó÷åíûõ ñòåïåíåé. Íà óðîâíå âûñøåé êâàëèôèêàöèè, îäíàêî, ýòè ñòðàíû òàêæå èìåþò ñòåïåíü äîêòîðà (äâà–÷åòûðå ãîäà ïîäãîòîâêè) èëè åå ýêâèâàëåíò – äèïëîì ñîâåðøåíñòâà. Íà óðîâíå íàèâûñøåé êâàëèôèêàöèè èìåþòñÿ ñòåïåíè ñïåöèàëüíîãî äîêòîðà èëè äîêòîðà èññëåäîâàíèé (íå ìåíåå äâóõ–òðåõ ëåò èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòû) è òà æå õàáèëèòàöèÿ (ïÿòü–äåñÿòü ëåò). Íàïðèìåð, âî Ôðàíöèè ïîñëå íåñêîëüêèõ ëåò óñïåøíîé ðàáîòû â ïåäàãîãè÷åñêîé èëè íàó÷íîé ñôåðå îáëàäàòåëü ïåðâîé äîêòîðñêîé
70
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ñòåïåíè (òèïà PhD) âïðàâå ïîäàòü çàÿâëåíèå ïðåçèäåíòó óíèâåðñèòåòà î äîïóñêå åãî ê çàùèòå äëÿ ïîëó÷åíèÿ äèïëîìà õàáèëèòàöèè, êîòîðûé îòêðûâàåò âîçìîæíîñòü âñòóïëåíèÿ â ïðîôåññîðñêèé êîðïóñ. Ñ çàÿâëåíèåì ïîäàåòñÿ ïàêåò äîêóìåíòîâ (àâòîáèîãðàôèÿ, ñïèñîê îïóáëèêîâàííûõ íàó÷íûõ ðàáîò, òåêñò äîêòîðñêîé äèññåðòàöèè, íàèáîëåå âàæíûå ïóáëèêàöèè, ðåêîìåíäàöèÿ íàó÷íîãî êîíñóëüòàíòà (ýòî íå äîëæåí áûòü ðóêîâîäèòåëü ïî åãî ïðåæíåé äîêòîðñêîé äèññåðòàöèè)). Çàùèòà ìîæåò ïðîèñõîäèòü ïî ñîâîêóïíîñòè ðàáîò èëè íà îñíîâå íàó÷íîãî äîêëàäà ïî âûïîëíåííîìó èññëåäîâàíèþ. Èç ïÿòè ïðåäëîæåííûõ êàíäèäàòóð ïðåçèäåíò óíèâåðñèòåòà íàçíà÷àåò æþðè êàê ìèíèìóì èç ïÿòè ÷åëîâåê, êîòîðîå ïðèíèìàåò äàííóþ çàùèòó. Ïðè ýòîì î çàùèòå èíôîðìèðóåòñÿ äåêàí ôàêóëüòåòà, ãäå âûïîëíÿëàñü ðàáîòà, òóäà æå íàïðàâëÿåòñÿ è äîêëàä ñîèñêàòåëÿ. Óòâåðæäàåò ðåçóëüòàòû õàáèëèòàöèè íàó÷íûé ñîâåò âóçà.  ìèíèñòåðñòâî, êóðèðóþùåå âûñøóþ øêîëó, åæåãîäíî ïðåäñòàâëÿåòñÿ èíôîðìàöèÿ îáî âñåõ, ïîëó÷èâøèõ ñòåïåíü õàáèëèòèðîâàííîãî äîêòîðà íàóê. Ñòðàíû àíãëîñàêñîíñêîé, èëè áðèòàíñêîé, òðàäèöèè (Âåëèêîáðèòàíèÿ, Êàíàäà, ÑØÀ, Òóðöèÿ) èìåþò ìíîæåñòâåííóþ è âåñüìà ñëîæíóþ ñõåìó ó÷åíûõ ñòåïåíåé, âîñõîäÿùóþ ê ñðåäíåâåêîâîé. Ñî çíà÷èòåëüíîé äîëåé óïðîùåíèÿ ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî ãëàâíûì â íåé ÿâëÿåòñÿ ðàçáèåíèå âûñøåãî îáðàçîâàíèÿ íà äâà öèêëà – îáùåå (áàêàëàâð – äâà– ÷åòûðå ãîäà îáó÷åíèÿ) è ñïåöèàëèçèðîâàííîå (ìàãèñòð – äâà–òðè ãîäà îáó÷åíèÿ), çà êîòîðûìè ñëåäóåò ïðîöåññ ïîëó÷åíèÿ âûñøåé êâàëèôèêàöèè (äîêòîð ôèëîñîôèè – äâà–÷åòûðå ãîäà). Ñòåïåíè òèïà äîêòîð ñëîâåñíîñòè íîñÿò ãëàâíûì îáðàçîì, ïî÷åòíûé õàðàêòåð è ïðèñóæäàþòñÿ íà îñíîâàíèè íåôîðìàëüíîãî ðàññìîòðåíèÿ íàó÷íîé, ïóáëèöèñòè÷åñêîé, îáùåñòâåííîé äåÿòåëüíîñòè. Âòîðàÿ ïîñëå äîêòîðà ôèëîñîôèè (PhD.) ñòóïåíü â åñòåñòâåííûõ íàóêàõ íîñèò íàçâàíèå äîêòîð íàóê (Doctor of Science, D.Sc.); äëÿ èññëåäîâàòåëåé, ñïåöèàëèçèðóþùèõñÿ â ôèëîëîãèè, – äîêòîð ñëîâåñíîñòè (Doctor of Letters, D.Litt.); â îáëàñòè ïðàâà – äîêòîð ïðàâà (Doctor of Laws, LLD). Ïðèñâîåíèå ýòîé ñòåïåíè îáû÷íî îñóùåñòâëÿåòñÿ íå ïî ðåçóëüòàòàì çàùèòû äèññåðòàöèè, à ïî ñóììå îïóáëèêîâàííûõ ðàáîò è ïî îáùåìó âêëàäó â íàóêó èëè äàæå ïî îáùåñòâåííîé èëè ïóáëèöèñòè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè. Íî âåðíåìñÿ èç ñòðàí çàìîðñêèõ ê íàöèîíàëüíûì ïðîáëåìàì. ×òîáû òåáå ñòàëî ïîíÿòíåå, ÷åì òû áóäåøü çàíèìàòüñÿ â ïåðñïåêòèâå, èçáðàâ ñòåçþ ó÷åíîãî-ïðåïîäàâàòåëÿ, ïðåäñòàâëþ òåáå ýòî ñõåìàòè÷åñêè (ñìîòðè ðèñóíîê íèæå). Íî ÷òî ýòè ñòåïåíè è çâàíèÿ? Ãëàâíîå – ÷åãî òû ñòîèøü íà ñàìîì äåëå.
 ...Ãàìáóðãñêèé ñ÷åò – ýòî ñ÷åò áåç óñëîâíîñòåé, áåç íàèãðûøà. Åãî â ñòàðèíó óñòàíàâëèâàëè áîðöû íà çàêðûòûõ ñîñòÿçàíèÿõ – áåç ïóáëèêè... áåç ïîêàçóõè...
Ñòåïåíè è çâàíèÿ Администратор
Á
71
Конгрессы, путешествия, банкеты
Профессор Преподаватель
Лекции
Конференции
Аспирант
Работа
Студент
Чтение
 ñïîðòå ñóùåñòâóåò îëèìïèéñêèé ñ÷åò, êîòîðûé, áëàãîäàðÿ çíà÷åíèþ ñîñòÿçàíèé, ÿâëÿåòñÿ èñòèííûì ñ÷åòîì, ïîòîìó ÷òî ó íåãî åñòü ïîêàçàòåëè, êîòîðûå ìîæíî ïðîâåðèòü.  èñêóññòâå ïðàâèëà ñ÷åòà èíîãäà íàðóøàþò, è ÷åëîâåê, îáúÿâëåííûé ÷åìïèîíîì, âäðóã ïîÿâëÿåòñÿ íà ëîòêå óöåíåííûõ êíèã. Òàê ÷òî, çíà÷èò, êàêîé-òî ñ÷åò áåç ïîêàçóõè íóæåí. Â.Â. Êîíåöêèé. Òðåòèé ëèøíèé.
 Èñòèííûå ïðîôåññèîíàëû â ëþáîé ñôåðå ÷åëîâå÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè, â òîì ÷èñëå, ðàçóìååòñÿ, è â íàóêå, ñóäÿò äðóã î äðóãå ïî “ãàìáóðãñêîìó ñ÷åòó”. Èîñèô Ñàìóèëîâè÷ ÷àñòî óïîòðåáëÿë ýòîò òåðìèí èç êíèãè åãî îäíîôàìèëüöà è äàëüíåãî ðîäñòâåííèêà ïèñàòåëÿ Âèêòîðà Øêëîâñêîãî. “Òàì ðàññêàçûâàëîñü, – âñïîìèíàë ó÷åíûé, – ÷òî äî ðåâîëþöèè, êîãäà íå áûëî íè òåëåâèäåíèÿ, íè õîêêåÿ, íè ìíîãèõ äðóãèõ “äîñòèæåíèé” íàøåãî áåñïîêîéíîãî “Õà-Õà” âåêà, íàðîä ñ óìà ñõîäèë íà “ìèðîâûõ ÷åìïèîíàòàõ” ôðàíöóçñêîé áîðüáû. Óâëåêàëèñü ýòèì è Áëîê, è Êóïðèí, è ãèìíàçèñòû. Ïîâñþäó – â Îäåññå, Åêàòåðèíîñëàâå, Ñàìàðå, îäíèì ñëîâîì, âåçäå – óñòðàèâàëèñü â öèðêàõ ÷åìïèîíàòû ìèðà. Çàðàíåå âñå áûëî ðàñïèñàíî: ñåãîäíÿ Ëóðèõ íà 6-é ìèíóòå òóøèðóåò “óæàñíîãî àôðèêàíñêîãî áîðöà Áàìáóëó”, à ïîñëåçàâòðà âñå áóäåò íàîáîðîò. Ýòî áûëî òîëüêî êîììåð÷åñêèì çðåëèùåì. Íî ðàç â ãîäó âñå ýòè ÷åìïèîíû ñîáèðàëèñü â Ãàìáóðãå, â îäíîé òàâåðíå, õîçÿèíîì êîòîðîé áûë ñòàðûé áîðåö. È òàì îíè áîðîëèñü ïî-íàñòîÿùåìó, áåç ïóáëèêè è ïðåññû. È ó íèõ âñåãäà ìåæäó ñîáîé áûë ñâîé, “ãàìáóðãñêèé”, ñ÷åò ïîáåä è ïîðàæåíèé. Í.Ñ. Êàðäàøåâ, Ë.Ñ .Ìàðî÷íèê. Ïî ãàìáóðãñêîìó ñ÷åòó. Ïðåäèñëîâèå ê êíèãå È.Ñ. Øêëîâñêîãî. Ýøåëîí (íåâûäóìàííûå ðàññêàçû). – Ì.: Íîâîñòè, 1991. Îïðåäåëåííûå ëèíãâèñòè÷åñêèå èçìûøëèçìû êàñàþòñÿ è ôîðìàëüíîãî îáîçíà÷åíèÿ ñòàòóñà ÷åëîâåêà, çàùèòèâøåãî äèññåðòàöèþ. Áîã ñ íèì, ñ äîêòîðîì íàóê, íó ïîä Çàïàä ðàáîòàåì, íó òàêèå ìû îãðàíè÷åííûå. Íî ñêàæè, ïî÷åìó ÷åëîâåê, ïóáëè÷íî çàùèòèâøèé çàêîí÷åííîå íàó÷íîå èññëåäîâàíèå, ïîëó÷àåò ñòàòóñ êàíäèäàòà? Êàíäèäàòà â êîãî? Ðàçóìååòñÿ, íå â ÷ëåíû ÊÏÑÑ è íå â ìàñòåðà ñïîðòà. Ïî
72
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ëîãèêå, íàâåðíîå, êàíäèäàòà â ó÷åíûå? Ãëóïî. Íàø êàíäèäàò ïî ìíîãèì ìîìåíòàì â îòäåëüíûõ ñëó÷àÿõ ïîëó÷øå èõíåãî äîêòîðà áóäåò.
Â Ê ñîæàëåíèþ, íå äàåò ÿñíîãî îòâåòà íà âîïðîñ óíèôèêàöèè è Áîëîíñêàÿ äåêëàðàöèÿ, à òàêæå ñâÿçàííûå ñ íåþ àíàëîãè÷íûå äîêóìåíòû.  äåêëàðàöèè îïðåäåëÿåòñÿ íàèáîëåå îáùèé ïðèíöèï ïðèìåíèòåëüíî ê ïåðâè÷íûì îáðàçîâàòåëüíûì ñòåïåíÿì, çàêëþ÷àþùèéñÿ â ðåêîìåíäàöèè ââåäåíèÿ äâóõóðîâíåâîé ñèñòåìû, â ñîîòâåòñòâèè ñ êîòîðîé ïåðâûé óðîâåíü çàâåðøàåòñÿ ñòåïåíüþ, êîòîðàÿ äîëæíà áûòü âîñòðåáîâàííîé íà åâðîïåéñêîì ðûíêå òðóäà êàê êâàëèôèêàöèÿ ñîîòâåòñòâóþùåãî óðîâíÿ. Ñîîòâåòñòâåííî âòîðîé öèêë îáðàçîâàíèÿ âûâîäèò íà óðîâåíü, êîòîðûé âåäåò “ê ïîëó÷åíèþ ñòåïåíè ìàãèñòðà è/èëè ñòåïåíè äîêòîðà, êàê ýòî ïðèíÿòî âî ìíîãèõ åâðîïåéñêèõ ñòðàíàõ. Ïðè÷åì óêàçàíèå íà òî, ÷òî ïåðâûé óðîâåíü òðåáóåò îáó÷åíèÿ â òå÷åíèå íå ìåíåå òðåõ ëåò, àïðèîðíî ïðåäïîëàãàåò, ÷òî âûøå ñòåïåíè áàêàëàâðà îáó÷àåìûé íå ïîëó÷èò. Ñîîòâåòñòâåííî ïîñëå áàêàëàâðà ðå÷ü ìîæåò èäòè î ïðîõîæäåíèè öèêëà ïîäãîòîâêè äî ñòåïåíè ìàãèñòðà. Íî â ýòîì ñëó÷àå ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî â Áîëîíñêîé äåêëàðàöèè ðå÷ü èäåò ëèøü î ïåðâè÷íûõ îáðàçîâàòåëüíûõ óðîâíÿõ (áàêàëàâð è ìàãèñòð), îñòàâëÿÿ íåïðèêîñíîâåííîé ñèñòåìó ñîáñòâåííî ó÷åíûõ ñòåïåíåé, à òàêæå íå óíèôèöèðóÿ ñîîòâåòñòâóþùèå íàöèîíàëüíûå ñèñòåìû. Àíàëèç ñèòóàöèè â îáëàñòè ñèñòåì âûñøåãî îáðàçîâàíèÿ è ñåðòèôèêàöèè ñïåöèàëèñòîâ âûñøåé êâàëèôèêàöèè â ñòðàíàõ Çàïàäíîé Åâðîïû è ÑØÀ ïîäâîäèò íàñ ê âûâîäó î òîì, ÷òî â íèõ äåéñòâóþò íåîäíîðîäíûå è äîñòàòî÷íî ñëîæíûå îðãàíèçàöèîííûå ñèñòåìû. Ðîññèéñêîé òðàäèöèè íàèáîëåå áëèçêà òðåõñòóïåí÷àòàÿ ñèñòåìà, ïðèíÿòàÿ â Ãåðìàíèè, Àâñòðèè, Øâåéöàðèè: áàêàëàâð, ìàãèñòð, äîêòîð ôèëîñîôèè. Ñòåïåíè áàêàëàâðà, ìàãèñòðà è â çíà÷èòåëüíîé ìåðå äîêòîðà ôèëîñîôèè ÿâëÿþòñÿ ñòåïåíÿìè îáðàçîâàòåëüíîãî ïëàíà – îíè ïðèñóæäàþòñÿ ëèöàì ïî ðåçóëüòàòàì âïîëíå îïðåäåëåííîãî îáÿçàòåëüíîãî îáðàçîâàòåëüíîãî öèêëà.  ðàçíûõ ñòðàíàõ îáúåì ýòîé ïîäãîòîâêè èñ÷èñëÿåòñÿ ïî-ðàçíîìó: â ÷àñàõ, íåäåëÿõ, ñåìåñòðàõ, ïóíêòàõ, áàëëàõ, î÷êàõ; íî ñóòü äåëà åäèíà. Êàæäûé ýòàï îáó÷åíèÿ çàâåðøàåòñÿ ïðåäñòàâëåíèåì íåáîëüøîé äèïëîìíîé ðàáîòû (òåçèñîâ, äèññåðòàöèè), îáúåì êîòîðîé ïîñëåäîâàòåëüíî îò ñòåïåíè ê ñòåïåíè ðàñòåò. Ñêàçàííîå ñïðàâåäëèâî ïî îòíîøåíèþ è ê áàêàëàâðó, è ê ìàãèñòðó, è äàæå ê äîêòîðó ôèëîñîôèè.  ïîñëåäíåì ñëó÷àå îðèãèíàëüíîñòü ïðåäñòàâëÿåìîé ðàáîòû âûøå, õîòÿ âåñüìà ðàçëè÷íà â ðàçíûõ îáëàñòÿõ çíàíèÿ. Òàê, â ìàòåìàòèêå, ôèçèêå, õèìèè ñòåïåíü ñàìîñòîÿòåëüíîñòè èññëåäîâàíèÿ è óðîâåíü îðèãèíàëüíîñòè ðàáîòû âûøå, ÷åì, ñêàæåì, â ðàáîòàõ, âûïîëíåííûõ â îáëàñòè ïðàâà, èñòîðèè, âåòåðèíàðèè è èíûõ ïðèêëàäíûõ íàóê.  öåëîì æå ïîëó÷åíèå ñòåïåíè äîêòîðà ôèëîñîôèè îçíà÷àåò îêîí÷àíèå îïðåäåëåííîãî îáðàçîâàòåëüíîãî ïðîöåññà, çàâåðøàþùåãîñÿ ïðåäñòàâëåíèåì íåáîëüøîé äèññåðòàöèè îáçîðíîãî, îò÷àñòè êîìïèëÿòèâíîãî ñâîéñòâà, âêëþ÷àþùåé â ñåáÿ ýëåìåíòû (ðàçíîé ñòåïåíè çíà÷èìîñòè) ñàìîñòîÿòåëüíîãî íàó÷íîãî ïîèñêà. Ï.Í. Ìàøåãîâ. Î ïîâûøåíèè êà÷åñòâà äèññåðòàöèé è ïðîáëåìàõ âõîæäåíèÿ Ðîññèè â åäèíîå åâðîïåéñêîå îáðàçîâàòåëüíîå ïðîñòðàíñòâî Òåì íå ìåíåå, ÷òî áû òàì íè áûëî ñ ëèíãâèñòè÷åñêèìè çàìîðî÷êàìè, ñ÷àñòëèâîãî ïóòè òåáå â êàíäèäàòû ïîñðåäñòâîì ñîèñêàòåëüñòâà èëè îáó÷åíèÿ â àñïèðàíòóðå!
Â
Ïðåïîäàâàòåëè-ñòàæåðû … ïðîôåññîðà è âóçû Á Ïèñüìî 5
73
Ïðåïîäàâàòåëè-ñòàæåðû … ïðîôåññîðà è âóçû
Ïðèâåò, ëþáåçíûé! Áûëî áû íåâåðíî (ñ ìåòîäè÷åñêîé òî÷êè çðåíèÿ), åñëè áû ÿ íå ðàññêàçàë òåáå áîëåå-ìåíåå ïîäðîáíî î ðàáîòíèêàõ âûñøåé øêîëû, â ïåðâóþ î÷åðåäü î ïðåïîäàâàòåëÿõ, äà è î ñàìîé âûñøåé øêîëå. ß óæå îá ýòîì óïîìèíàë è, èçâèíè, ïîâòîðþñü åùå ðàç. Ñåãîäíÿ âûñøåãî îáðàçîâàíèÿ íå èìååò òîëüêî ëåíèâûé èëè íèãèëèñò. Ñåãîäíÿ âûñøåå îáðàçîâàíèå äîâîëüíî ñåðüåçíî äèñêðåäèòèðîâàíî ïîâñåìåñòíîé ïðîöåäóðîé ðàçäà÷è äèïëîìîâ. Ñåãîäíÿ âûñøåå îáðàçîâàíèå íå ãàðàíòèðóåò òðóäîóñòðîéñòâà. Ñåãîäíÿ… Òàê ðàññóæäàþò ïåññèìèñòû. ß æå òåáå ñêàæó, ÷òî, êòî õî÷åò, òîò äîáüåòñÿ, à êòî èùåò, òîò… Åñëè òû áóäåøü èíèöèàòèâíûì, êîììóíèêàáåëüíûì, íåëåíèâûì, òî è â âóç òû ïîñòóïèøü íå çà äåíüãè, à ïðîñòî òàê (çà çíàíèÿ, òî åñòü), è â âóçå áóäåøü ó÷èòüñÿ, à íå ÷èñëèòüñÿ, è ðàáîòà, ïðè÷åì õîðîøàÿ, òåáÿ ñàìà íàéäåò. Åñëè æå ó òåáÿ åñòü æåëàíèå ñâÿçàòü ñâîþ æèçíü ñ âûñøèì ó÷åáíûì çàâåäåíèåì íàâñåãäà, â ñìûñëå – îñòàòüñÿ â íåì ðàáîòàòü, òî âåñüìà ïðèåìëåìûì âàðèàíòîì ïîñòðîåíèÿ äåëîâîé êàðüåðû (îñîáåííî åñëè òû ïðåäñòàâèòåëüíèöà ïðåêðàñíîãî ïîëà) áóäåò ñëåäóþùàÿ ñõåìà: ìàãèñòðàòóðà; àñïèðàíòóðà ïëþñ ïîëñòàâêè ïðåïîäàâàòåëÿ-ñòàæåðà íà êàôåäðå; çàùèòà äèññåðòàöèè; ñòàðøèé ïðåïîäàâàòåëü; äîöåíò; ïðîôåññîð. ×åì æå çàíèìàåòñÿ íàø ïðåïîäàâàòåëü?  ÷åì ñîñòîèò åãî, òàê ñêàçàòü, ðàáîòà? Îáúÿñíÿþ òîíêîñòè. Ïðåïîäàâàòåëü îáÿçàí â ãîä îòðàáîòàòü 1548 ÷àñîâ. Åñëè áû îí ñèäåë âñå ýòî âðåìÿ íà ðàáîòå, òî ýòî áûëî áû ïðèìåðíî ïî ñåìü ÷àñîâ â äåíü. Íî âñå äåëî â òîì, ÷òî íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêèé ðàáîòíèê ðàáîòàåò äîâîëüíî ñóùåñòâåííóþ ÷àñòü âðåìåíè âíå ñòåí âóçà, à èìåííî â áèáëèîòåêå, äîìàøíåì êàáèíåòå, â ìåòðî, íà ñîâåùàíèÿõ è ïð. Ó ìåíÿ åñòü õîðîøèé çíàêîìûé èç íàó÷íîé ñðåäû, êîòîðûé ëþáèò ïîâòîðÿòü, ÷òî ó÷åíûé ðàáîòàåò ïîñòîÿííî, â òîì ÷èñëå è ñèäÿ íà óíèòàçå. Íå ñëåäóåò çàáûâàòü è î òîì, ÷òî òîëüêî îêîëî ïîëîâèíû èç óêàçàííûõ 1548 ÷àñîâ – ýòî àóäèòîðíàÿ ó÷åáíàÿ íàãðóçêà. Âòîðàÿ ïîëîâèíà – ýòî ìåòîäè÷åñêàÿ (ïîäãîòîâêà êîíñïåêòà ëåêöèé, ìåòîäè÷åê, çàäàíèé, ýêçàìåíàöèîííûõ áèëåòîâ è ïð.), íàó÷íàÿ (íàïèñàíèå äèññåðòàöèè, ïîäãîòîâêà ñòàòåé, âûñòóïëåíèå íà êîíôåðåíöèÿõ, ðåöåíçè-
74
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
1000 750 аудиторная учебная нагрузка
500
профессор
доцент
старший преподаватель
0
ассистент
250 преподавательстажер
нагрузка, час/год
ðîâàíèå ñòàòåé è ìîíîãðàôèé è ò.ï.) è îðãàíèçàöèîííàÿ ðàáîòà (ó÷àñòèå â ðàáîòå êàôåäðû, êóðàòîðñòâî, ïðîâåäåíèå êàôåäðàëüíûõ è ôàêóëüòåòñêèõ ñåìèíàðîâ è ò.ï.). ×åì âûøå òû ïîäíèìàåøüñÿ ïî êàðüåðíîé ëåñòíèöå ïðåïîäàâàòåëÿ, òåì ìåíüøå ó òåáÿ ó÷åáíîé àóäèòîðíîé íàãðóçêè è áîëüøå îñòàëüíîé (â ðàìêàõ 1548 ÷àñîâ). Ê òîìó æå ñ äîëæíîñòíûì ðîñòîì ó òåáÿ ïîÿâëÿþòñÿ è òàêèå âèäû ó÷åáíîé íàãðóçêè (âíå àóäèòîðèè), êàê çàíÿòèÿ ñ àñïèðàíòàìè, ýêçàìåíàöèîííûå êîìèññèè è ïðî÷åå. Îíè ïðèÿòíåå è ïðîùå, íåæåëè ÷òåíèå ëåêöèé (íî ýòî, ðàçóìååòñÿ, íà ëþáèòåëÿ).
учебная нагрузка
Äèíàìèêà ó÷åáíîé (àóäèòîðíîé) íàãðóçêè â çàâèñèìîñòè îò ïðîôåññèîíàëüíîãî ðîñòà
Êñòàòè, ÷òîáû ïðåïîäàâàòåëüñêàÿ æèçíü òåáå íå êàçàëàñü ìåäîì, çíàé, ÷òî äîáðàòüñÿ ê âåðøèíå ïèðàìèäû, ò.å. ê ïðîôåññîðñêîìó çâàíèþ, äîâîëüíî ñëîæíî è ïóòü ýòîò íå áûñòðûé. Ñðåäíèé âîçðàñò äëÿ ïðîôåññîðà â Óêðàèíå – 64 ãîäà, äëÿ äîöåíòà – 56 ëåò. Óæå íà ïåíñèþ ïîðà, à òû òîëüêî ðàáîòàòü ïî-íàñòîÿùåìó íà÷èíàåøü.
 Åñëè ïîïûòàòüñÿ “íàðèñîâàòü” ïîðòðåò ñðåäíåñòàòèñòè÷åñêîãî àìåðèêàíñêîãî ïðîôåññîðà, òî îí áóäåò âûãëÿäåòü ïðèìåðíî ñëåäóþùèì îáðàçîì: z ïîë – ìóæ÷èíà (63,8% àìåðèêàíñêèõ ïðîôåññîðîâ – ìóæ÷èíû, 36,2% – æåíùèíû); z âîçðàñò – 45-54 ëåò (ðàñïðåäåëåíèå ñðåäíåãî âîçðàñòà àìåðèêàíñêèõ ïðîôåññîðîâ íà 31 äåêàáðÿ 1998 ã. âûãëÿäèò òàê: ìîëîæå 34 ëåò – 8,6%, 35-44 ãîäà – 25%, 45-54 ãîäà -34,9%, 55-64 ãîäà – 27,6%, ñòàðøå 65 ëåò – 4,9%. Ïðè÷åì ïî ñðàâíåíèþ ñ èññëåäîâàíèåì 1989 ãîäà íàáëþäàåòñÿ ñòàðåíèå ïðîôåññîðñêî-ïðåïîäàâàòåëüñêîãî ñîñòàâà àìåðèêàíñêèõ óíèâåðñèòåòîâ); z ýòíè÷åñêîå ïðîèñõîæäåíèå – àíãëî-àìåðèêàíåö, òî åñòü áåëûé (91,7% àìåðèêàíñêèõ ïðîôåññîðîâ – áåëûå, 3,3% – àçèàòñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ, 2,6% – ÷åðíûå (èëè àôðî-àìåðèêàíöû), 2,0% – èíäåéöû (èëè êîðåííûå àìåðèêàíöû)); z ñåìåéíûé ñòàòóñ – æåíàò (76,9% àìåðèêàíñêèõ ïðîôåññîðîâ æåíàòû);
Ïðåïîäàâàòåëè-ñòàæåðû … ïðîôåññîðà è âóçû
Á
75
ïîëèòè÷åñêàÿ îðèåíòàöèÿ – ëèáåðàëüíî-öåíòðèñòñêàÿ (ïðîôåññîðîâ êðàéíå ëåâûõ âçãëÿäîâ – 5,2%, ëèáåðàëîâ – 39,6%, öåíòðèñòîâ – 37,2%, êîíñåðâàòîðîâ – 17,6%, êðàéíå ïðàâûõ – 0,4%. Èíûìè ñëîâàìè, àìåðèêàíñêàÿ ïðîôåññóðà – äàëåêî íå ðàäèêàëüíàÿ ÷àñòü îáùåñòâà).  ñèñòåìå âûñøåãî îáðàçîâàíèÿ ÑØÀ ó÷åíîå çâàíèå ïðîôåññîðà ïîäðàçäåëÿåòñÿ íà òðè êàòåãîðèè: z Full Professor – àíàëîã íàøåãî ïðîôåññîðà, z Associate Professor – àíàëîã äîöåíòà, z Assistant Professor – àíàëîã ñòàðøåãî ïðåïîäàâàòåëÿ. Êðîìå ïðîôåññîðîâ â àìåðèêàíñêèõ óíèâåðñèòåòàõ âåäóò çàíÿòèÿ èíñòðóêòîðû, ïîìîùíèêè ïðåïîäàâàòåëÿ è ëåêòîðû. Ïðîöåíòíîå ðàñïðåäåëåíèå ïðîôåññîðñêî-ïðåïîäàâàòåëüñêîãî ñîñòàâà âóçîâ ÑØÀ ïî îòäåëüíûì êàòåãîðèÿì èìååò âèä: ïðîôåññîðà – 33,4%, äîöåíòû – 25,3%, ñòàðøèå ïðåïîäàâàòåëè – 22,2%, èíñòðóêòîðû – 14,7%, ëåêòîðû – 2,8%, ïðî÷èå – 1,6%. 61,4% àìåðèêàíñêèõ ïðîôåññîðîâ èìåþò ñàìóþ âûñøóþ â ÑØÀ ó÷åíóþ ñòåïåíü – äîêòîðà ôèëîñîôèè (PhD), 25,2% – ñòåïåíü ìàãèñòðà, 2,4% – ñòåïåíü áàêàëàâðà. Îñíîâíàÿ çàáîòà ïðîôåññîðîâ – ïðåïîäàâàíèå (90,6%), â òî âðåìÿ êàê íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêàÿ è àäìèíèñòðàòèâíàÿ ðàáîòà ñîñòàâëÿþò ñîîòâåòñòâåííî 5,3% è 3,1% â îáùåé ñòðóêòóðå ïðîôåññèîíàëüíîé äåÿòåëüíîñòè àìåðèêàíñêèõ ïðîôåññîðîâ. Èìåííî ïîýòîìó íåâûñîêà èõ íàó÷íàÿ ïðîäóêòèâíîñòü: â ñðåäíåì 1-2 ñòàòüè â ãîä.  îòíîøåíèè íàïèñàíèÿ è èçäàíèÿ êíèã, ó÷åáíûõ èëè ìåòîäè÷åñêèõ ïîñîáèé 56,9% àìåðèêàíñêèõ ïðîôåññîðîâ áåñïëîäíû, 26,9% ïðîôåññîðîâ èçäàþò 1-2 êíèãè â ãîä, 9,1% – 3-4 êíèãè, 5,3% – 5-10 êíèã, è ò.ä. Ïðè÷åì àìåðèêàíñêèå ïðîôåññîðà ïðåäïî÷èòàþò ïå÷àòàòüñÿ â ñîàâòîðñòâå (76%), à íå “ïîîäèíî÷êå” (24%). Ñðåäíÿÿ ãîäîâàÿ ó÷åáíàÿ íàãðóçêà ïðîôåññîðà ñîñòàâëÿåò îêîëî 240 ÷àñîâ.  ñðåäíåì â íåäåëþ àìåðèêàíñêèé ïðîôåññîð ïðîâîäèò 9 ÷àñîâ àóäèòîðíûõ çàíÿòèé (ïðè÷åì íàãðóçêà îäèíàêîâàÿ êàê ó ïðîôåññîðà, òàê è ó ñòàðøåãî ïðåïîäàâàòåëÿ). Ïîäãîòîâêà ê çàíÿòèÿì çàíèìàåò 9-12 ÷àñîâ â íåäåëþ. Êîíñóëüòàöèè – 1-4 ÷àñà â íåäåëþ. Òàêîå æå êîëè÷åñòâî âðåìåíè óõîäèò íà ó÷àñòèå â çàñåäàíèÿõ êàôåäðû è ðàçëè÷íûõ êîìèññèé. 4-5 ÷àñîâ â íåäåëþ àìåðèêàíñêèé ïðîôåññîð ïîñâÿùàåò íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòå, â òîì ÷èñëå íàïèñàíèþ ñòàòåé è ó÷åáíûõ ïîñîáèé. Íàèáîëåå ðàñïðîñòðàíåííîé ôîðìîé àêàäåìè÷åñêèõ çàíÿòèé â àìåðèêàíñêèõ óíèâåðñèòåòàõ ÿâëÿþòñÿ ó÷åáíûå äèñêóññèè (67,7%). Îñîáåííîñòü ó÷åáíîé äèñêóññèè çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî îíà íîñèò îïåðåæàþùèé õàðàêòåð: íà êàæäîå î÷åðåäíîå çàíÿòèå ñòóäåíòû ïðèõîäÿò ïðåäâàðèòåëüíî ïðî÷èòàâ ìàòåðèàë íîâîé òåìû ïî ó÷åáíèêó è âûäåëèâ äëÿ ñåáÿ íàèáîëåå òðóäíûå, ïðîáëåìíûå ìîìåíòû. Çàäà÷à ïðîôåññîðà çàêëþ÷àåòñÿ â ðàñêðûòèè è îáúÿñíåíèè èìåííî ýòèõ ïðîáëåìíûõ ìîìåíòîâ, à íå â èçëîæåíèè âñåãî ìàòåðèàëà íà òðàäèöèîííîé ëåêöèîííîé îñíîâå. Íàðÿäó ñ ó÷åáíûìè äèñêóññèÿìè, íàèáîëåå ÷àñòî àìåðèêàíñêèå ïðîôåññîðà ïðèìåíÿþò ìåòîäû êîîïåðàòèâíîãî îáó÷åíèÿ (ìàëûå ãðóïïû – 35,5%), ãðóïïîâûå è èíäèâèäóàëüíûå ïðîåêòû (23,6% è 34,1% ñîîòâåòñòâåííî), èñïîëüçîâàíèå íîâûõ èíôîðìàöèîííûõ òåõíîëîãèé (19,9%). Ñóãóáî ëåêöèîííûå ôîðìû ó÷åáíûõ çàíÿòèé â àìåðèêàíñêèõ óíèâåðñèòåòàõ èñïîëüçóþòñÿ â 48,5% ñëó÷àåâ. Ñðåäè ìåòîäîâ êîíòðîëÿ è îöåíêè ó÷åáíûõ äîñòèæåíèé ñòóäåíòîâ ïðåîáëàäàþò ïèñüìåííûå ðàáîòû (43,6%), òåñòû (26,6%), âûñòóïëåíèÿ ñ äîêëàäàìè (34,1%), óñòíûå çà÷åòû è ýêçàìåíû (35,2%), êóðñîâûå èëè äèïëîìíûå ïðîåêòû (37,4%) è ò.ä. Èç Èíòåðíåòà z
76
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Êàêèì æå äîëæåí áûòü ïðåïîäàâàòåëü? Íà ýòîò ñ÷åò ìíîãî ÷åãî ïèñàëîñü, â òîì ÷èñëå è êëàññèêàìè. ß ïîñòàðàþñü ïðåäñòàâèòü òåáå êàðòèíó òîãî, êàê ýòî âèäèòñÿ ñòóäåíòó. Íå ïîäóìàé, ÷òî ÿ ýòó êàðòèíó íàðèñóþ, ïîëüçóÿñü ñîáñòâåííûì âîîáðàæåíèåì, âîâñå íåò. Ñîçäàäèì åå ðóêàìè ñàìèõ ñòóäåíòîâ, êîòîðûõ áûëî îêîëî ïÿòèñîò ÷åëîâåê è êîòîðûå, ãîâîðÿ î ïðåïîäàâàòåëåïðîôåññèîíàëå, î ïðåïîäàâàòåëå-èäåàëå (1,000), âèäåëè åãî óìåþùèì èçëàãàòü ìàòåðèàë ââåðåííîé åìó äèñöèïëèíû (0,1438), óâàæàþùèì ñòóäåíòà (0,1374), ïðîâîäÿùèì ïîëåçíûå è ñèñòåìíûå çàíÿòèÿ (0,1313), óìåþùèì çàèíòåðåñîâàòü àóäèòîðèþ (0,1067), ñïðàâåäëèâûì è ïðèíöèïèàëüíûì (0,1067), óìåþùèì óïðàâëÿòü àóäèòîðèåé (0,0796), òðåáîâàòåëüíûì (0,0778), ýôôåêòèâíî èñïîëüçóþùèì âðåìÿ çàíÿòèé (0,0738), ñëåäÿùèì çà ñâîèì âíåøíèì âèäîì (0,0540) è îáëàäàþùèì ìíîãèìè äðóãèìè êà÷åñòâàìè (0,0337). Âîçìîæíî, ÷òî òåáå òàêîé ïðåïîäàâàòåëü è íå ïîäîéäåò, íî ñðåäíåñòàòèñòè÷åñêîìó ñòóäåíòó èìåííî òàêîé è íóæåí. Óäà÷è èì, äà è òåáå çàîäíî! ×òî êàñàåòñÿ ñåòè âûñøèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèé, òî ó íàñ â Óêðàèíå îíà äîñòàòî÷íî øèðîêàÿ. Òàê, òîëüêî â ñèñòåìå Ìèíèñòåðñòâà îáðàçîâàíèÿ è íàóêè íàñ÷èòûâàåòñÿ 118 âûñøèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèé III-IV óðîâíÿ àêêðåäèòàöèè, ñðåäè êîòîðûõ 29 – ïåäàãîãè÷åñêèå, 18 – êëàññè÷åñêèå, 15 – ñòðîèòåëüíûå è õóäîæåñòâåííûå, 11 – ìàøèíî- è ïðèáîðîñòðîèòåëüíûå, 9 – ãîðíîìåòàëëóðãè÷åñêèå, 8 – ïîëèòåõíè÷åñêèå, 9 – òåõíîëîãè÷åñêèå, 8 – òðàíñïîðòíûå, 11 – ýêîíîìè÷åñêèå (ïî ñîñòîÿíèþ íà íà÷àëî 2006 ãîä).  ýòèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèÿõ ðàáîòàëî 5576 äîêòîðîâ íàóê, 29354 êàíäèäàòîâ íàóê è áîëåå 30000 íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêèõ ðàáîòíèêîâ áåç ó÷åíîé ñòåïåíè.  äîêòîðàíòóðàõ ýòèõ âóçîâ ó÷èëîñü 697 äîêòîðàíòîâ, â àñïèðàíòóðàõ – 15741 àñïèðàíòîâ.  2005 ãîäó 267 íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêèõ ðàáîòíèêîâ âóçîâ ñòàëè äîêòîðàìè íàóê è 2044 – êàíäèäàòàìè íàóê. Òàêèì îáðàçîì, ýôôåêòèâíîñòü äîêòîðàíòóðû ñîñòàâèëà 38,8%, àñïèðàíòóðû – 13%. Íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêèìè ðàáîòíèêàìè âóçîâ ÌÎÍà áûëî îïóáëèêîâàíî â 2005 ãîäó 790 ó÷åáíèêîâ, 1629 ìîíîãðàôèé, 6067 ó÷åáíûõ ïîñîáèé, 118 òûñÿ÷ ñòàòåé â îòå÷åñòâåííûõ èçäàíèÿõ è 9 òûñÿ÷ ñòàòåé â çàðóáåæíûõ èçäàíèÿõ. Öèôðû, áåç ñîìíåíèÿ, ÿâëÿþòñÿ âïå÷àòëÿþùèìè. Âîïðîñ âòîðîé – ýòî ïðîôåññèîíàëèçì äàííûõ íàó÷íûõ è ïåäàãîãè÷åñêèõ ðàáîòíèêîâ, êà÷åñòâî èõ äèññåðòàöèé è ïóáëèêàöèé. Íî, åùå ðàç ïîâòîðÿþ, ýòî âîïðîñ âòîðîé, è ÿ åãî êàñàòüñÿ ïîêà íå áóäó. Ïîýòîìó ïîêà (â ñìûñëå – äî ñâèäàíèÿ)!
Â
Ïèñüìî 6
Àêàäåìèêè è ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû
Á
77
Àêàäåìèêè è ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû
Óâàæàåìûé òû ìîé ÷èòàòåëü, âîò ÿ ñíîâà òåáå ïèøó, è åñëè îòëè÷àåøüñÿ òû õîòü íåêîòîðîé ëþáîçíàòåëüíîñòüþ, òî, âåðîÿòíî, çàìåòèë èç ïðåäûäóùèõ ïèñåì, ÷òî íè ñðåäè íîñèòåëåé ñòåïåíåé, íè ñðåäè íîñèòåëåé çâàíèé ìíîþ íå óïîìèíàþòñÿ òàêèå âåñüìà óâàæàåìûå â íàó÷íîì è îêîëîíàó÷íîì ìèðå îñîáû, êàê àêàäåìèêè èëè ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû. Òàê âîò òåïåðü î íèõ, î íåáîæèòåëÿõ. Àêàäåìèêè – ýòî ëþäè (ðàçóìååòñÿ, èç ÷èñëà íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ), êîòîðûå ñàìè ñåáÿ âûáèðàþò, îöåíèâàþò è ïèàðÿò, à ãîñóäàðñòâî èõ äåÿòåëüíîñòü îïëà÷èâàåò (÷àñòè÷íî, à èìåííî â ðàçìåðå îêîëî ïÿòèñîò äîëëàðîâ ÑØÀ â ìåñÿö, ÷òî äëÿ èõ ñòàòóñà è óðîâíÿ îòâåòñòâåííîñòè, ñàì ïîíèìàåøü ïøèê).
Â
Ìàõîíèí. Ðàèñà! ×òî òû ãîâîðèøü? “Õîäèë áû â êàíäèäàòàõ”! Âîçìîæíîñòè íåëüçÿ äåðæàòü ïðî çàïàñ. Åñëè èìè íå âîñïîëüçîâàòüñÿ, îíè óõîäÿò áåçâîçâðàòíî. Ê ÷åðòîâîé ìàòåðè! Äâàäöàòü ïÿòü ëåò ÿ óæå â ýòèõ êàíäèäàòàõ õîæó. Äâàäöàòü ïÿòü ëåò! ×åòâåðòü âåêà! À âåäü ìíå, ñëàâà áîãó, óæå çà ïÿòüäåñÿò. Çàùèùó äîêòîðñêóþ, ãëÿäèøü, è â ÷ëåíêîðû ñî âðåìåíåì âûáüþñü... À êàíäèäàòó òóäà äîðîãè íåò! Êðàñíûé ñâåò – êàíäèäàòó! Ìàõîíèíà (ñ èñïóãîì). Ïàøà, òû è â àêàäåìèþ ìåòèøü? Ìàõîíèí. À ÷åãî âû èñïóãàëèñü, Ðàèñà Ìàðêîâíà? Óæ åñëè ìû â àêàäåìèþ ïîéäåì, òàê ýòî óæå ïîñìåðòíî... Òüôó! – ÿ õîòåë ñêàçàòü ïîæèçíåííî! Ïî ãðîá æèçíè, ïîêà êîíöû íå îòäàøü! Ìàõîíèíà. Æàëü ìíå òåáÿ, Ïàøà! Æàëü! Ñêîëüêî ó òåáÿ íà ýòî íåðâîâ óõîäèò. À ñêîëüêî çàâèñòíèêîâ êðóãîì... Â÷åðà íà ïðèåìå Àéÿéÿéêèíà ïîäõîäèò: “Ñëóõàìè çåìëÿ ïîëíèòñÿ. Ãîâîðÿò, âàø äîêòîðñêóþ çàùèùàòü ñîáèðàåòñÿ?” Äà, îòâå÷àþ, ñîáèðàåòñÿ. À îíà: “Êîãäà îí òîëüêî óñïåâàåò? Îí æå ó âàñ òàêîé ïåðåãðóæåííûé!” Óñïåâàåò, ãîâîðþ, óñïåâàåò. Ïî íî÷àì ðàáîòàåò. Áåç âûõîäíûõ. Áåç îòïóñêà. “Íó, ÷òî æ, îòâå÷àåò, äàé áîã, äàé áîã! Æåëàåì óñïåõà!” ×îêíóëàñü ðþìêîé è ïîøëà... Ñ. Ìèõàëêîâ. Ïåíà (êîìåäèÿ íðàâîâ) / Ñ. Ìèõàëêîâ. Òåàòð äëÿ âçðîñëûõ. – Ì.: Èñêóññòâî, 1979.
×ëåí-êîððåñïîíäåíò îòëè÷àåòñÿ îò àêàäåìèêà íåñêîëüêî íèçøèì ñòàòóñîì è, ñîîòâåòñòâåííî, ìåíüøåé îïëàòîé (ïðèìåðíî òðèñòà äîëëàðîâ ÑØÀ).
 Èçáðàíèå ìåíÿ ÷ëåíîì-êîððåñïîíäåíòîì íå ñûãðàëî ñóùåñòâåííîé ðîëè â ìîåé íàó÷íîé ðàáîòå. Ðàáîòà ïðîäîëæàëàñü. ß ñòàë õîäèòü íà çàñåäàíèÿ Îòäåëåíèÿ ôèçèêî-ìàòåìàòè÷åñêèõ íàóê, ÷ëåíîì êîòîðîãî ñòàë, íà îáùèå ñîáðàíèÿ Àêàäåìèè íàóê. Îñíîâíîå âïå÷àòëåíèå îò ýòèõ çàñåäàíèé, êîòîðûå ÿ ïîìíþ
78
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
òåïåðü, çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî îíè áûëè ïîñâÿùåíû ñîâåðøåííî áåñïîëåçíîìó ãîâîðåíèþ. Îäíàæäû ïîñëå òðåõ÷àñîâîãî çàñåäàíèÿ íàøåãî Îòäåëåíèÿ àêàäåìèê Í.Í. Ñåìåíîâ çàÿâèë: “Íó ÷òî æ, ìû ïîðàáîòàëè ñåãîäíÿ õîðîøî, áóäåì ðàáîòàòü è äàëüøå”. ß îäóðåë îò ýòîãî çàñåäàíèÿ. Ýòî çàÿâëåíèå Ñåìåíîâà ïîêàçàëîñü ìíå ñîâåðøåííî äèêèì: ìîæíî ëè íàçûâàòü ðàáîòîé ãîâîðåíèå ôàêòè÷åñêè ñîâåðøåííî áåññîäåðæàòåëüíîå? Àêàäåìèê Ë.Ñ. Ïîíòðÿãèí
×òî êàñàåòñÿ èñòîðèè âîçíèêíîâåíèÿ ñàìèõ àêàäåìèêîâ, òî ðîäèëèñü îíè âìåñòå ñ Àêàäåìèåé íàóê Ðîññèéñêîé èìïåðèè, ñîçäàííîé â 1724 ãîäó Ïåòðîì I êàê ñîáðàíèå ó÷åíûõ è èñêóñíûõ ëþäåé. Òå æå, êòî æèë äîâîëüíî äàëåêî îò ñòîëèöû, íî èìåë ÷åñòü ó÷àñòâîâàòü â ïðèíÿòèè ðåøåíèé Àêàäåìèåé ïóòåì äîñòàâêè ïî÷òîé èõ ïèñåì ñ îïðåäåëåííûì ìíåíèåì ïî òîìó èëè èíîìó âîïðîñó, èìåíîâàëèñü ÷ëåíàìèêîððåñïîíäåíòàìè (âåðîÿòíî, îò ñëîâà “êîððåñïîíäåíöèÿ”).
Â
×ëåí-êîðåø – ïðèÿòåëü, ñîñòîÿùèé ÷ëåíîì-êîððåñïîíäåíòîì Àêàäåìèè. Èç îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà
 Ïî÷åìó êðóïíûé ðîãàòûé ñêîò ñ÷èòàþò ïî ãîëîâàì, à àêàäåìèêîâ – ïî ÷ëåíàì? Èç îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà Ãîäû ïðîøëè, ñèòóàöèÿ èçìåíèëàñü, à ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû îñòàëèñü. Ïðè÷åì îñòàëèñü îíè òîëüêî â ïîñòñîâåòñêèõ ñòðàíàõ. Âî âñåõ åâðîïåéñêèõ ñòðàíàõ â àêàäåìèÿõ ïðèíÿòà îäíîñòóïåí÷àòàÿ ñèñòåìà.
  ÷åì æå êîðåííàÿ ïðè÷èíà ýòîãî àðõàè÷åñêîãî è, áåçóñëîâíî, âðåäíîãî äëÿ ðàçâèòèÿ íàóêè äâóõñòåïåííîãî ÷ëåíñòâà? Îêàçûâàåòñÿ, ýòî èìååò î÷åíü ãëóáîêèé ñìûñë. Äâóõñòåïåííàÿ ñèñòåìà ÷ëåíñòâà â Àêàäåìèè äåëàåò ó÷åíûõ õîðîøî óïðàâëÿåìûìè. Óæå ñðàçó ïîñëå èçáðàíèÿ â ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû òàêîé äåÿòåëü íà÷èíàåò ïîäóìûâàòü î ñëåäóþùåé ñòóïåíè àêàäåìè÷åñêîé èåðàðõèè. Îí îòëè÷íî ïîíèìàåò, ÷òî äëÿ òîãî, ÷òîáû áûòü èçáðàííûì â äåéñòâèòåëüíûå ÷ëåíû, ó íåãî äîëæíû áûòü íàèëó÷øèå îòíîøåíèÿ ñ àêàäåìèêàìè ñâîåãî îòäåëåíèÿ, êîòîðûå áóäóò çà (èëè ïðîòèâ) íåãî ãîëîñîâàòü. È îí ìíîãèå ãîäû ñòðîèò ñ íèìè îòíîøåíèÿ. Èçëèøíå ïîä÷åðêèâàòü, ÷òî òàêàÿ àòìîñôåðà â Àêàäåìèè ïðèâîäèò ê çàñòîþ, ê îòñóòñòâèþ íàñòîÿùåé êðèòèêè, êîòîðàÿ íå âçèðàåò íà ëèöà, ê çàãíèâàíèþ ïîäëèííîé íàóêè. Íî çàòî ñ òàêèìè äåÿòåëÿìè ìîæíî äåëàòü ðåøèòåëüíî âñå — îíè âåñüìà ïîíÿòëèâû. Òàêîé ÷ëåí-êîððåñïîíäåíò âïîëíå ïîäîáåí çàéöó, êîòîðûé äî êîíöà ñâîèõ äíåé áåæèò â óïðÿæêå çà ìîðêîâêîé, ìàÿ÷àùåé ïåðåä íèì íà øåñòå... È.Ñ. Øêëîâñêèé. Ýøåëîí (íåâûäóìàííûå ðàññêàçû). – Ì.: Íîâîñòè, 1991. Êàê ãîâîðèòñÿ, óçîê êðóã ýòèõ ëþäåé. Àêàäåìèêè – ýòî íåïðèêàñàåìûå, à ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû – ïîëóíåïðèêàñàåìûå. È ïîïîëíÿþò îíè ñâîè ðÿäû ðàç ãîäà â òðè, à òî è ðåæå. Áûâàþò òàêèå óïåðòûå, ÷òî
Àêàäåìèêè è ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû
Á
79
ïðîáóþò ïîïàñòü â èõ êðóã ðàçà ïî òðè. Ïåðâûé ðàç, êàê ïðàâèëî, áåç íàäåæäû íà óñïåõ, íî ñ öåëüþ õîòü êàê-òî îáîçíà÷èòüñÿ, çàñòîëáèòü î÷åðåäü, ïîêàçàòü ñâîè àìáèöèè, äàòü âðåìÿ îêðóæàþùèì ïðèâûêíóòü ê ìûñëè î òâîèõ íàìåðåíèÿõ.
 Íåäåëþ íàçàä ìåíÿ ïðîâàëèëè íà î÷åðåäíûõ âûáîðàõ â Àêàäåìèþ íàóê. ß ïîäñ÷èòàë, ÷òî çà 25 ìèíóâøèõ ëåò ÿ áàëëîòèðîâàëñÿ 10 ðàç è òîëüêî îäèí ðàç óäà÷íî. …íàçîâèòå ìíå êàêîé-íèáóäü äðóãîé èíñòèòóò â íàøåé ñòðàíå, ãäå âàæíîå äåëî ðåøàëîñü áû ñòîëü äåìîêðàòè÷íî! Ãäå ýòî âèäàíî, ÷òîáû íåñêîëüêî äåñÿòêîâ íåìîëîäûõ ìóæ÷èí, ïðèõâàòèâ áàëëîòèðîâî÷íûå ñïèñêè ñ ôàìèëèÿìè ìíîãèõ äåñÿòêîâ êàíäèäàòîâ íà 2–3 ìåñòà, ðàçáðåäàëèñü áû ïî óãëàì çàëà è, òùàòåëüíî îáäóìàâ, âû÷åðêèâàëè ñòîÿùèå ïðîòèâ ýòèõ ôàìèëèé ñàêðàìåíòàëüíûå ñëîâà “ñîãëàñåí” – “íå ñîãëàñåí”? Îáû÷íî âûáîð äàæå íå ñâÿçûâàþò ñ ýìîöèÿìè, êîòîðûå ãîëîñóþùèé èñïûòûâàåò ê êàíäèäàòàì, – ìíîãèõ îí ñîâñåì íå çíàåò. Âûáîðùèêè, êàê ïðàâèëî, ðóêîâîäñòâóþòñÿ ãëóáîêèìè òàêòè÷åñêèìè ñîîáðàæåíèÿìè, ïðè÷åì ðàçûãðûâàþòñÿ êîìáèíàöèè íå õóæå øàõìàòíûõ. Óåäèíèòüñÿ è ÷òî-òî ÷åðêàòü â áþëëåòåíÿõ – àáñîëþòíî íåîáõîäèìî, èíà÷å íèêàêèõ âûáîðîâ íå ïîëó÷èòñÿ. Òàê ÷òî ñî ñòîðîíû ñîâåðøåííî íåïîíÿòíî, ÷òî æå ïðîèñõîäèò â êîíôåðåíö-çàëå Èíñòèòóòà ôèçè÷åñêèõ ïðîáëåì, ãäå îáû÷íî ïðîâîäèò âûáîðû íàøå îòäåëåíèå ôèçèêè è àñòðîíîìèè. Êîðî÷å ãîâîðÿ, ýòî âàì íå âûáîðû â Âåðõîâíûé Ñîâåò, ãäå âñå çíà÷èòåëüíî ïðîùå. Áûëî áû, îäíàêî, ãðóáîé îøèáêîé ñ÷èòàòü, ÷òî âûáîðàìè óïðàâëÿþò çàêîíû òåîðèè âåðîÿòíîñòè è ìàòåìàòè÷åñêîé ñòàòèñòèêè. Ýòîé âàæíåéøåé, òàê ñêàçàòü, ôèíàëüíîé ïðîöåäóðå ïðåäøåñòâóåò íåñêîëüêî ñóùåñòâåííûõ ýòàïîâ. Íà÷àëüíûé, èëè, ëó÷øå ñêàçàòü, “íóëåâîé”, ýòàï âñåãäà ãëóáîêî ñêðûò îò íàó÷íîé îáùåñòâåííîñòè. Ðå÷ü èäåò î ïðîáèâàíèè âàêàíñèé Ïðåçèäèóìîì Àêàäåìèè íàóê ó ò.í. “Äèðåêòèâíûõ Îðãàíîâ” (ïðîùå ãîâîðÿ, ó Ïàðòèè è Ïðàâèòåëüñòâà). Óæå ñàìî ðàñïðåäåëåíèå âàêàíñèé ïî îòäåëåíèÿì, à â ïðåäåëàõ îòäåëåíèÿ ïî ñïåöèàëüíîñòÿì – èòîã ñêðûòîé îò ïîñòîðîííèõ ãëàç âåñüìà õèòðîé êîìáèíàöèîííîé è ïîçèöèîííîé èãðû. Äîâîëüíî ÷àñòî, óæå ïðè ïåðâîé îôèöèàëüíîé ïóáëèêàöèè â “Èçâåñòèÿõ”, îïûòíûé ãëàç âèäèò, ÷òî òà èëè èíàÿ âàêàíñèÿ âûäåëÿåòñÿ ïîä îïðåäåëåííóþ ïåðñîíó. Íàïðèìåð, â òå÷åíèå ðÿäà âûáîðíûõ êàìïàíèé îáúÿâëÿëèñü âàêàíñèè àêàäåìèêîâ ïî ñïåöèàëüíîñòè “ôèçèêà è àñòðîíîìèÿ”, òàê ñêàçàòü, âìåñòå. Òîò ôàêò, ÷òî àñòðîíîìè÷åñêàÿ âàêàíñèÿ îòäåëüíî íå îáúÿâëÿëàñü, ïî÷òè íàâåðíÿêà îçíà÷àë, ÷òî â àêàäåìèêè áóäåò èçáðàí ôèçèê. …ïåðâûì áàðüåðîì ñëóæàò îòáîðî÷íûå êîìèññèè ïðè îòäåëåíèÿõ. Èõ çàäà÷à – èç ÷èñëà çàÿâëåííîãî âåëèêîãî ìíîæåñòâà êàíäèäàòîâ îòáèðàòü äëÿ îðèåíòèðîâêè ãîëîñóþùèõ ìàëóþ ÷àñòü, èç ðàñ÷åòà 1-2 ÷åëîâåêà íà âàêàíñèþ. Ïðàêòèêà, îäíàêî, ïîêàçûâàåò, ÷òî ñâåðõ îáúÿâëåííûõ âàêàíñèé ÷àñòî óäàåòñÿ ïîëó÷èòü 1-2 äîïîëíèòåëüíûå. ×àñòî, â ÿâíîì ïðîòèâîðå÷èè ñ Óñòàâîì, òàêèå äîïîëíèòåëüíûå âàêàíñèè æåñòêî çàêðåïëåíû çà êàíäèäàòàìè, ïðåäëàãàåìûìè Äèðåêòèâíûìè Îðãàíàìè.  òàêèõ ñëó÷àÿõ âñÿ ýòà êîìáèíàöèÿ ïðèêðûâàåòñÿ ôëåðîì “ñåêðåòíîñòè” – óäîáíåéøàÿ øòóêà! Çàìåòèì åùå, ÷òî ÷ëåíû îòáîðî÷íîé êîìèññèè ãîëîñóþò òàéíî. Ðåøåíèå îòáîðî÷íîé êîìèññèè (ïî ñóùåñòâó ÿâëÿþùååñÿ ðåøåíèåì ïàðòèéíîé ãðóïïû) èìååò î÷åíü áîëüøîå çíà÷åíèå äëÿ èñõîäà âûáîðîâ. Ïî ìîèì ìíîãîëåòíèì íàáëþäåíèÿì, ñâûøå 50 ïðîöåíòîâ ðåêîìåíäóåìûõ ýòîé êîìèññèåé èçáèðàåòñÿ. Ýòî, êîíå÷íî, ñóæàåò ñâîáîäó ìàíåâðà âî âðåìÿ ãîëîñîâàíèÿ, íî âñå æå êîå-êàêèå âîçìîæíîñòè îñòàþòñÿ.
80
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Ñëåäóþùèé êðóã ïðåäâûáîðíîé êàðóñåëè – çíàìåíèòûé “ïðåçèäåíòñêèé ÷àé”. Ïî òðàäèöèè ÷ëåíû îòäåëåíèÿ ïðèãëàøàþòñÿ ïðåçèäåíòîì äëÿ îãëàøåíèÿ ðåçóëüòàòîâ ðàáîòû îòáîðî÷íîé êîìèññèè, ïîñëå ÷åãî íà÷èíàåòñÿ ïðåäâàðèòåëüíûé îáìåí ìíåíèÿìè ïî ïîâîäó êàíäèäàòóð. Òåì âðåìåíåì îáñëóãà ðàçíîñèò äîâîëüíî æèäåíüêèé ÷àé ñ ëèìîíîì è âàçîí÷èêè ñ ïå÷åíüåì. Ñïåðâà â ïðèñóòñòâèè âñåõ ÷ëåíîâ îòäåëåíèÿ îáñóæäàþòñÿ êàíäèäàòóðû â ÷ëåíêîðû, ïîñëå ÷åãî ÷ëåíêîðû ïîñòûäíî, íàïîäîáèå øêîëüíèêîâ, ïðèãëàøåííûõ íà ïåäñîâåò, èçãîíÿþòñÿ èç çàëà. À âåäü ýòî ïîæèëûå äåÿòåëè, ìíîãèå èç íèõ – äèðåêòîðà! Îñòàâøèåñÿ àêàäåìèêè îáñóæäàþò êàíäèäàòîâ â äåéñòâèòåëüíûå ÷ëåíû: ïðè âûáîðå ïîñëåäíèõ ãîëîñóþò òîëüêî àêàäåìèêè. Óæå íà ñòàäèè ïðåçèäåíòñêîãî ÷àÿ ðàçûãðûâàþòñÿ ïåðâûå àâàíãàðäíûå ñòû÷êè ìåæäó âðàæäóþùèìè ãðóïïèðîâêàìè. Áûâàþò ñèòóàöèè, êîãäà ðåøàþùèå âûáîðíûå ìàíåâðû îñóùåñòâëÿþòñÿ êàê ðàç íà ïðåçèäåíòñêîì ÷àå.  êà÷åñòâå ïðèìåðà ïðèâåäó ñëó÷àé íà âûáîðàõ 1946 ãîäà, êîãäà â ÷ëåíûêîððåñïîíäåíòû áàëëîòèðîâàëñÿ äèðåêòîð Ïóëêîâñêîé îáñåðâàòîðèè Ãðèãîðèé Íèêîëàåâè÷ Íåóéìèí. Åãî íàäî áûëî âûáðàòü – ïðåäñòîÿëî âîññòàíîâëåíèå ðàçðóøåííîé äî îñíîâàíèÿ Ïóëêîâñêîé îáñåðâàòîðèè, äà è ïî òðàäèöèè äèðåêòîð Ïóëêîâñêîé îáñåðâàòîðèè äîëæåí èìåòü àêàäåìè÷åñêóþ ïîçèöèþ. Íåóéìèí áûë “êðåïêèì” àñòðîíîìîì ñòàðîé øêîëû, èçâåñòíûì ñâîèìè èññëåäîâàíèÿìè êîìåò è àñòåðîèäîâ. Âûñòóïàâøèå íà ÷àå ó ïðåçèäåíòà Âàâèëîâà íå çíàëè, êîíå÷íî, ðàáîò Íåóéìèíà – ýòî áûëè ôèçèêè. È êàæäûé èç íèõ, æåëàÿ ïîääåðæàòü êàíäèäàòà, ÷òî-òî äîëäîíèë î êîìåòàõ. Èç àñòðîíîìîâ íà ÷àå ïðèñóòñòâîâàë îäèí Àìáàðöóìÿí, êîòîðûé âñþ äèñêóññèþ ìîë÷àë. Íàêîíåö Ñåðãåé Èâàíîâè÷ íå âûäåðæàë è îáðàòèëñÿ ê Âèêòîðó Àìàçàñïîâè÷ó: – ×òî æå âû ìîë÷èòå – âåäü Íåóéìèí äîñòîéíûé êàíäèäàò, îí îòêðûë êîìåòû... È òóò Àìáàðöóìÿí, âïåðâûå íàðóøèâ ìîë÷àíèå, î÷åíü ñåðüåçíî ñêàçàë: – Äà, íî ìîÿ òåùà òîæå îòêðûëà òðè êîìåòû! Ïîñëûøàëèñü ñìåøêè. Ïîëó÷àëîñü, ÷òî ÷åëîâåêà áóäóò âûáèðàòü çà äåëî, êîòîðîå ìîæåò âûïîëíèòü òåùà... È ÷åðåç íåñêîëüêî äíåé, íà âûáîðàõ, Íåóéìèíà çàâàëèëè! À âåäü ïðàâ áûë Àìáàðöóìÿí! Îí òîëüêî íå äîáàâèë, ÷òî åãî òåùà – Ïåëàãåÿ Ôåäîðîâíà Øàéí, èçâåñòíåéøàÿ æåíùèíà-àñòðîíîì! Âî âðåìÿ âûáîðîâ 1976 ãîäà ÿ áîðîëñÿ çà êàíäèäàòóðó ìîåãî òàëàíòëèâåéøåãî ó÷åíèêà Êîëè Êàðäàøåâà. Åãî ýêñïåðòíàÿ êîìèññèÿ íå ðåêîìåíäîâàëà ñîâñåì, è âîîáùå ïðàêòè÷åñêè åãî íèêòî íå çíàë.  ýòîé ñèòóàöèè ìîÿ çàäà÷à íà ÷àå ñâîäèëàñü ê ïðèâëå÷åíèþ âíèìàíèÿ ê åãî êàíäèäàòóðå, ÷òî ÿ è ñäåëàë ïóòåì ðåïëèêè ñêàíäàëüíîãî õàðàêòåðà. Öåëü áûëà äîñòèãíóòà – êàíäèäàòóðà Êàðäàøåâà çàïàëà â ïàìÿòü! Íà òîì æå ÷àå ïîêîéíûé Ì. À. Ëåîíòîâè÷ âäðåáåçãè çàâàëèë íåêîåãî äåÿòåëÿ âîåííî-ïðîìûø-ëåí-íîãî êîìïëåêñà. Íî âîò íàñòóïàåò ôèíàë (è ãëàâíàÿ ÷àñòü) äðàìû âûáîðîâ. È âîò òóò ìû ñòàëêèâàåìñÿ ñ îñíîâíûìè äâèæóùèìè ñèëàìè, óïðàâëÿþùèìè òå÷åíèåì ýòîãî, êàçàëîñü áû, ñòèõèéíîãî ïðîöåññà. Íà ñàìîì äåëå îñíîâíîå ñîäåðæàíèå âûáîðîâ íà óðîâíå îòäåëåíèÿ – ýòî ñòîëêíîâåíèÿ è ñäåëêè ìåæäó ðàçíîãî ðîäà âõîäÿùèìè â åãî ñîñòàâ ìàôèÿìè… Èìååòñÿ è äîâîëüíî îáøèðíîå “áîëîòî” ñ íåóñòîé÷èâûìè î÷åðòàíèÿìè áåðåãîâ. Ïåðâàÿ çàïîâåäü êàíäèäàòà: ÷òîáû èç “øàíñîíåòîê” ïîïàñòü â “ïðîõîäèìöû”, íàäî áûòü ëèáî ÷ëåíîì îäíîé èç ëèäèðóþùèõ ãðóïï, ëèáî ïðèìåðíûì ïîâåäåíèåì çàðó÷èòüñÿ èõ ïîääåðæêîé. ß, â ÷àñòíîñòè, âñåãäà ãîðåë íà òîì, ÷òî íèêîãäà íå ïðèíàäëåæàë íè ê îäíîìó èç êëàíîâ è íè ïåðåä êåì íå ëåáåçèë.  ÷ëåíêîðû ÿ áûë èçáðàí â 1966 ãîäó â îáùåì-òî ñëó÷àéíî: â íàðóøåíèå Óñòàâà â òîò ãîä ââåëè äîâîëüíî æåñòêèé âîçðàñòíîé öåíç, óæå íà ñëåäóþùèõ âûáîðàõ îòìåíåííûé.
Àêàäåìèêè è ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû
Á
81
Çàáàâíî ñëóøàòü ïðîöåäóðó îáñóæäåíèÿ êàíäèäàòîâ, ïðåäøåñòâóþùóþ ãîëîñîâàíèþ. Ïî èåçóèòñêîé òðàäèöèè íå ïðèíÿòî ðóãàòü îáñóæäàåìûõ – ýòî ïî÷åìó-òî ñ÷èòàåòñÿ ïëîõèì òîíîì. Åñòü, îäíàêî, áîãàòåéøèé àðñåíàë ñðåäñòâ óíèæåíèÿ íåæåëàòåëüíîãî êàíäèäàòà è âîçâåëè÷åíèÿ ñâîåãî. Íå âñå, îäíàêî, âëàäåþò ýòîé èçîùðåííîé òåõíèêîé, è äîâîëüíî ÷àñòî ìíå ïðèõîäèëîñü íàáëþäàòü ñìåøíûå “ëÿïû”. Î íàó÷íûõ çàñëóãàõ êàíäèäàòà ãîâîðÿò î÷åíü êðàòêî; ÷àñòî ïîëüçóÿñü íåâåæåñòâîì îñíîâíîé ìàññû âûáîðùèêîâ, íåñóò äåìàãîãè÷åñêèé âçäîð. ×ëåíñòâî êàíäèäàòà â èíîñòðàííûõ íàó÷íûõ îáùåñòâàõ è àêàäåìèÿõ ÷àùå âñåãî ðàáîòàåò ïðîòèâ íåãî. “Èøü, êàêîé ïðûòêèé! Îí ÷ëåí, à ìû íåò; ó íàñ òû åùå ïîäîæäåøü!” Ìíîãî çàâèñèò îò îáñòàíîâêè â îòäåëåíèè. Íàïðèìåð, îòäåëåíèå ìàòåìàòèêè õîðîøî èçâåñòíî ñâîèìè àíòèñåìèòñêèìè òðàäèöèÿìè. Èìåííî òàì íåîäíîêðàòíî ïðîâàëèâàëè ÷ëåíà âåäóùèõ àêàäåìèé ìèðà, íàøåãî êðóïíåéøåãî ìàòåìàòèêà – È. Ì. Ãåëüôàíäà. Íà ïîñëåäíèõ âûáîðàõ îí äàæå íå áàëëîòèðîâàëñÿ – âîò ìîëîäåö! Òîò ôàêò, ÷òî ÿ ÷ëåí òåõ æå àêàäåìèé, òàêæå ðàáîòàë ïðîòèâ ìåíÿ. Ëó÷øåãî íàøåãî àñòðîíîìà Ñ.Á. Ïèêåëüíåðà ïÿòü ðàç ïðîâàëèâàëè è òàê è íå âûáðàëè ïî íàøåìó îòäåëåíèþ. Îçíà÷àåò ëè ýòî, îäíàêî, ÷òî â Àêàäåìèþ íå âûáèðàþò íàñòîÿùèõ ó÷åíûõ? Íè â êîåì ñëó÷àå!  ýòîì êàê ðàç è ñîñòîèò ïàðàäîêñ. Åñëè ìû ñîñòàâèì ñïèñîê äåéñòâèòåëüíî êðóïíûõ ðîññèéñêèõ ó÷åíûõ, æèâøèõ è òâîðèâøèõ â òå÷åíèå ïîñëåäíèõ äâóõ âåêîâ, ìû óâèäèì, ÷òî ïîäàâëÿþùåå èõ áîëüøèíñòâî áûëî èçáðàíî â Àêàäåìèþ íàóê. Âîçíèêàåò åñòåñòâåííûé âîïðîñ: êàê æå òàê? Îòâåò ñîñòîèò â òîì, ÷òî Àêàäåìèÿ íàóê âðåìÿ îò âðåìåíè îáÿçàíà âûáèðàòü íàñòîÿùèõ ó÷åíûõ – èíà÷å ýòîò èíñòèòóò ïåðåñòàíåò áûòü ïðåñòèæíûì. Áûòü ÷ëåíîì ó÷ðåæäåíèÿ, îñíîâàííîãî Ïåòðîì Âåëèêèì, ãäå æèëè è ðàáîòàëè Ëîìîíîñîâ, Ïàâëîâ, ×åáûøåâ, Êðûëîâ, Ëàíäàó, ãäå ñåé÷àñ ðàáîòàþò Êàïèöà è Ñàõàðîâ, – âåñüìà ëåñòíî! Íàñòîÿùèõ ó÷åíûõ î÷åíü ìàëî. Èõ îñîáåííî ìàëî – áûëî è åñòü – â íàøåé ñòðàíå, êîòîðóþ óæå î÷åíü äàâíî çàõëåñòíóë ÷èíîâíè÷üå-áþðîêðàòè÷åñêèé ïîòîê. Ïîýòîìó ìîæíî (è äàæå íóæíî!) ïîçâîëÿòü âðåìÿ îò âðåìåíè âûáèðàòü â åå ñîñòàâ ýòèõ áåçîáèäíûõ ÷óäàêîâ. Ñðàâíèòåëüíî áîëüøèå øàíñû áûòü èçáðàííûìè èìåþò ìîëîäûå, òàëàíòëèâûå, ïî õàðàêòåðó ïîêëàäèñòûå ó÷åíûå. Çäåñü âàæíî åùå è òî, ÷òî ïî ìîëîäîñòè ëåò îíè åùå íå íàæèëè íàñòîÿùèõ âðàãîâ. Êàæäûé èç íèõ îïðàâäûâàåò áåçáåäíîå ñóùåñòâîâàíèå â ñòåíàõ Àêàäåìèè ïî êðàéíåé ìåðå äåñÿòêà ëè÷íîñòåé, êîòîðûõ ìû íàçûâàåì áàëëàñòîì. Èíà÷å – óâû! – íåëüçÿ! Ïðè âñåõ óðîäñòâàõ è íåñóðàçíîñòÿõ, î êîòîðûõ ÿ ïîïûòàëñÿ äàòü òîëüêî ñàìîå áëåäíîå ïðåäñòàâëåíèå, Àêàäåìèÿ íàóê — õîðîøåå ó÷ðåæäåíèå, ãäå âñåòàêè êîå-÷òî ìîæíî ñäåëàòü. Çà ýòî åé ñïàñèáî! È.Ñ. Øêëîâñêèé. Ýøåëîí (íåâûäóìàííûå ðàññêàçû). – Ì.: Íîâîñòè, 1991.
Ñàìà Àêàäåìèÿ íàóê – âûñøàÿ ãîñóäàðñòâåííàÿ íàó÷íàÿ îðãàíèçàöèÿ ñòðàíû. ×òî ýòî òàêîå (åñëè èñõîäèòü èç îïðåäåëåíèÿ) – ïîíÿòü íåâîçìîæíî. Âîçãëàâëÿåò àêàäåìèþ ñîîòâåòñòâóþùèé ïðåçèäèóì.  åå ñîñòàâ âõîäÿò èíñòèòóòû, ëàáîðàòîðèè, ýêñïåðèìåíòàëüíûå ïðîèçâîäñòâà è ïð.
 …âûðàáîòêà çàêîíîïðîåêòà îá îðãàíèçàöèè íàöèîíàëüíîé Óêðàèíñêîé Àêàäåìèè íàóê äîëæíà áûòü îäíîé èç î÷åðåäíûõ çàäà÷... ß íàäåþñü íàáðîñàòü
82
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
çàïèñêó îá îðãàíèçàöèè Àêàäåìèè íàóê. Ìíå êàæåòñÿ, íàäî ðåøèòåëüíî ñòàòü íà íîâûé ïóòü – íà êîòîðîì ñòîèò Ïåòðîãð[àäñêàÿ] Àêàä[åìèÿ] íàóê, åùå äàëüøå ðàñøèðèâ ýòó îðãàíèçàöèþ. Àêàäåìèÿ íàóê – íå ïðîñòîå îáùåñòâî, íå èìåþùåå ñâîèõ èíñòèòóòîâ (ïîäîáíî óñòàðåëîé ïî îðãàíèçàöèè Ïàðèæñêîé, êîòîðàÿ, âïðî÷åì, òîæå íà÷èíàåò ìåíÿòüñÿ) – íî Àêàäåìèÿ íàóê åñòü ñîáðàíèå ãîñóäàðñòâåííûõ ó÷åíûõ ó÷ðåæäåíèé: Áèáëèîòåêà, Àðõèâ, Ãåîëîãè÷åñêàÿ è, åñëè âîçìîæíî, Ãåîãðàôè÷åñêàÿ êàðòà, íàöèîíàëüíûå ìóçåè, èíñòèòóòû äëÿ îïûòíûõ è ãóìàíèòàðíûõ íàóê äîëæíû áûòü îáñòàâëåíû äîñòàòî÷íûìè ñðåäñòâàìè. Áûëî áû õîðîøî, ÷òîáû Àêàäåìèÿ áûëà çà ãîðîäîì, âáëèçè Êèåâà, ñ óäîáíûì ïîìåùåíèåì. Î÷åâèäíî, ñðàçó ñîçäàòü åå íå ïîä ñèëó ñëàãàþùåìóñÿ ãîñóäàðñòâåííîìó îðãàíèçìó; íà ïåðâîì ìåñòå, ïðåæäå âñåãî, äîëæíî áûòü ñîçäàíî õîðîøî îáñòàâëåííîå îòäåëåíèå óêðàèíñêîãî ÿçûêà, ëèòåðàòóðû è èñòîðèè (ì[îæåò] á[ûòü], ñîâìåñòíî ñ ñëàâÿíñêèìè?) è òå îòäåëû èíñòèòóòîâ, êîòîðûå ñâÿçàíû ñ ïðàêòè÷åñêè âàæíûìè äëÿ ãîñóäàðñòâà èíòåðåñàìè – ñâÿçàííûå ñ èçó÷åíèåì ïðîèçâîäèòåëüíûõ ñèë ñòðàíû è ýêîíîìè÷åñêî-ñòàòèñòè÷åñêîãî åå îáñëåäîâàíèÿ. Æåëàòåëüíà âîçìîæíî øèðîêàÿ ñâîáîäà Àêàäåìèè â ñîçäàíèè ôîðì òàêèõ ó÷ðåæäåíèé – â çàâèñèìîñòè îò íàëè÷èÿ íàó÷íûõ ñèë è ïîäûìàåìûõ ãîñóäàðñòâåííûõ âîïðîñîâ. ß ïîëàãàë áû íåîáõîäèìûì ñîçäàâàåìóþ Àêàäåìèþ ââåñòè â âîçìîæíî òåñíîå îáùåíèå ñ ðóññêîé, íî íå íåìåöêîé íàóêîé – íî ñâÿçü ñ ñëàâÿíñêèìè ó÷åíûìè î÷åíü æåëàòåëüíà. Ýòî, êîíå÷íî, âîïðîñ äàëüíåéøåãî áóäóùåãî. Â.È. Âåðíàäñêèé (Ïîëòàâà, 1918 ãîä)
Äîëæåí òåáå ñêàçàòü, ÷òî è ñðåäè íåáîæèòåëåé (à àêàäåìèêè òàêîâûìè áûëè è äàæå ñåé÷àñ îñòàþòñÿ) ñëó÷àþòñÿ ðàçáîðêè ïî ïîâîäó àâòîðñòâà, ïåðâåíñòâà, ïðèâèëåãèé è ïðî÷èõ, äîâîëüíî çåìíûõ, àòðèáóòîâ. ß áû äàæå ñêàçàë, ÷òî â èõ ñðåäå ýòî ïðîèñõîäèò ÷åðåñ÷óð ÷àñòî.
Â Ñ áîëüøèìè òðóäíîñòÿìè ìû âñòðåòèëèñü ïðè ðàññìîòðåíèè êíèãè ß.Á. Çåëüäîâè÷à “Âûñøàÿ ìàòåìàòèêà äëÿ íà÷èíàþùèõ”. Òðóäíîñòè âîçíèêëè èç-çà òîãî, ÷òî Çåëüäîâè÷ áûë àêàäåìèêîì, òðèæäû Ãåðîåì Ñîöèàëèñòè÷åñêîãî òðóäà, ïîääåðæèâàåòñÿ Ïðåçèäåíòîì ÀÍ ÑÑÑÐ À.Ï. Àëåêñàíäðîâûì, à òàêæå ôèçèêàìè. Áåç ýòîãî ìû íå èìåëè áû íèêàêèõ òðóäíîñòåé, òàê êàê êíèãà î÷åâèäíî ïëîõàÿ, õóæå ÿ íå âñòðå÷àë, è áåññìûñëåííàÿ. Íåñìîòðÿ íà ýòî â 1973 ãîäó áûëà ñäåëàíà çàÿâêà íà íîâîå 5-å èëè 6-å èçäàíèå, à â ïðåäûäóùèõ íåñêîëüêèõ èçäàíèÿõ îíà óæå áûëà âûïóùåíà îáùèì òèðàæîì 725 òûñÿ÷ ýêçåìïëÿðîâ. Çàÿâêà ïîñòóïèëà â ìîþ ãðóïïó è áûëà ïîñëàíà íà ðåöåíçèþ ïðîôåññîðó À.À.Ñâåøíèêîâó.  êîíöå 1974 ãîäà ìû îçíàêîìèëèñü ñ ýòîé ðåöåíçèåé íà çàñåäàíèè ãðóïïû. Õîòÿ ïî ñîäåðæàíèþ îíà áûëà îòðèöàòåëüíîé, â êîíöå âñå æå áûëî ñêàçàíî, ÷òî êíèãó ìîæíî ïåðåèçäàòü. Ýòî áûëà äàíü âûñîêèì ÷èíàì Çåëüäîâè÷à. Íà îñíîâàíèè ýòîé ðåöåíçèè ìû ðåøèëè îòêëîíèòü ïåðåèçäàíèå êíèæêè, íî ñåêöèÿ íå ñîãëàñèëàñü ñ íàìè è ðåøèëà ïåðåèçäàòü, õîòÿ òóò è ïðåäñåäàòåëü ñåêöèè Ñåäîâ áûë ðåçêî ïðîòèâ ïåðåèçäàíèÿ. Íà ýòî çàñåäàíèå áûëî ïðèâåäåíî ìíîãî ôèçèêîâ, ÷ëåíîâ ñåêöèè, êîòîðûå, êàê ïðàâèëî, íà çàñåäàíèÿõ íå áûâàëè, à áûëè ïðèâåäåíû ñïåöèàëüíî äëÿ ïîääåðæêè Çåëüäîâè÷à. Ââèäó ðàñõîæäåíèÿ âî ìíåíèÿõ ãðóïïû è ñåêöèè äåëî ñíîâà ïîøëî â ãðóïïó. Ìû çàíîâî òùàòåëüíî ðàññìîòðåëè êíèæêó. Íà ýòî çàñåäàíèå ãðóïïû ïðèøåë ê íàì Ñåäîâ è ïðèíåñ íîâûé îòçûâ îò ñâîåãî ñîòðóäíèêà, êàæåòñÿ, Êóëèêîâñêîãî. Îòçûâ áûë óæå ÷åòêî îòðèöàòåëüíûé, ãðóïïà âíîâü
Àêàäåìèêè è ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû
Á
83
îòâåðãëà ïðåäëîæåíèå î ïåðåèçäàíèè êíèãè, è ñåêöèÿ ýòî ðåøåíèå óæå ïîääåðæàëà. Íà ïëåíóì ÐÈÑÎ – ãäå ðåøåíèå îêîí÷àòåëüíî óòâåðæäàëîñü – ôèçèêè ïðèíåñëè ïîëîæèòåëüíûé îòçûâ îò Àáðèêîñîâà è âíîâü ïîòðåáîâàëè ïåðåèçäàíèÿ. Ïëåíóì ÐÈÑÎ ðåøèë ïåðåèçäàâàòü Çåëüäîâè÷à. Òîãäà Ñåäîâ äîáèëñÿ ïóáëèêàöèè â ïå÷àòè îòðèöàòåëüíîãî îòçûâà î êíèãå, ïîäïèñàííîãî Äîðîäíèöûíûì, ìíîþ è èì. Òàê êàê îòçûâ ïîÿâèëñÿ â ïå÷àòè, òî ñ ýòèì ðóêîâîäñòâó ÐÈÑÎ ïðèøëîñü ñ÷èòàòüñÿ. Îíî íàïðàâèëî âîïðîñ â Îòäåëåíèå ìàòåìàòèêè íà êîíñóëüòàöèþ. Àêàäåìèê-ñåêðåòàðü Îòäåëåíèÿ Í.Í. Áîãîëþáîâ ïåðåäàë ýòî äåëî â ìàòåìàòè÷åñêèé èíñòèòóò ñ ïðîñüáîé ðàññìîòðåòü êíèãó. Ìàòåìàòè÷åñêèé èíñòèòóò ïðîñèë Ë.Ä. Ôàääååâà äàòü îòçûâ. Íî Ôàääååâ, èçâåñòíîå äåëî, îòçûâà íà êíèæêó Çåëüäîâè÷à òàê è íå äàë. Ïðåäñåäàòåëü ÐÈÑÎ Ôåäîñååâ ïðîñèë íå ñïåøèòü ñ îòçûâîì, òàê êàê, âîçìîæíî, ñêîðî ïîñòóïèò ïåðåðàáîòàííàÿ âåðñèÿ êíèãè Çåëüäîâè÷à â âèäå ðóêîïèñè. Îäíàêî â íà÷àëå èþíÿ 1976 ãîäà äî íàñ ñòàëè äîõîäèòü ñëóõè, ÷òî êíèãó ñîáèðàþòñÿ ïåðåèçäàâàòü. Òîãäà ÿ âíîâü ïðèøåë ê Ôåäîñååâó è ñïðîñèë åãî, ÷òî æå íàì ðåöåíçèðîâàòü? Îí ïðîñèë ðåöåíçèðîâàòü ïîñëåäíåå îïóáëèêîâàííîå èçäàíèå. Ðóêîâîäñòâî Ñòåêëîâñêîãî èíñòèòóòà ðåøèëî îáñóäèòü ñîîòâåòñòâóþùåå èçäàíèå êíèãè Çåëüäîâè÷à íà îòêðûòîì çàñåäàíèè Ó÷åíîãî Ñîâåòà. Îá ýòîì çàñåäàíèè áûëè øèðîêî îïîâåùåíû ìíîãèå íàó÷íûå îðãàíèçàöèè, áûë ñïåöèàëüíî ïðèãëàøåí Çåëüäîâè÷. Ãîòîâÿñü ê ñâîåìó âûñòóïëåíèþ ïî ïîâîäó êíèãè, ÿ óæå ñàì î÷åíü òùàòåëüíî îçíàêîìèëñÿ ñ íåé è ïðèøåë ê âûâîäó, ÷òî âñå èçâåñòíûå ìíå îòðèöàòåëüíûå ðåöåíçèè íà íåå íè â êàêîé ñòåïåíè íå äàþò ïðåäñòàâëåíèÿ î åå ïîëíîé áåññìûñëåííîñòè è áåçãðàìîòíîñòè. Ñ êíèãîé âíèìàòåëüíî îçíàêîìèëèñü òàêæå àêàäåìèêè Â.Ñ. Âëàäèìèðîâ è Ñ.Ì. Íèêîëüñêèé. Çåëüäîâè÷ íà íàøå çàñåäàíèå íå ïðèøåë, íî åãî èíòåðåñû ïðåäñòàâëÿëè äâà ìîëîäûõ ÷åëîâåêà èç Êóð÷àòîâñêîãî èíñòèòóòà, ãäå äèðåêòîðîì À.Ï. Àëåêñàíäðîâ. Ñ ðåçêîé êðèòèêîé êíèãè âûñòóïèëè ðÿä ìàòåìàòèêîâ. Ïîìíþ, ÷òî êðîìå ìåíÿ âûñòóïàëè Ñåäîâ, Âëàäèìèðîâ, Íèêîëüñêèé, âåðîÿòíî, è äðóãèå. Ìîëîäûå ëþäè èç Êóð÷àòîâñêîãî èíñòèòóòà ïðåäñòàâèëè ïèñüìåííûå âûñòóïëåíèÿ ñ íåçíà÷èòåëüíûì ñîäåðæàíèåì. Ïîñëå îòêðûòîãî çàñåäàíèÿ ïðîèçîøëî çàêðûòîå çàñåäàíèå ó÷åíîãî Ñîâåòà. Ñîâåò ïðèçíàë, ÷òî êíèãà íå òîëüêî íå ãîäíà â íàñòîÿùåì åå âèäå, íî è íå ìîæåò áûòü îñíîâîé äëÿ ïåðåðàáîòêè.  ñâîåì âûñòóïëåíèè íà îòêðûòîì çàñåäàíèè Ñîâåòà èíñòèòóòà ÿ èñïîëüçîâàë ïðèåì, êîòîðûé ñòàë óïîòðåáëÿòüñÿ è â äàëüíåéøåì.  ñâîþ ðå÷ü ÿ âñòàâëÿë öèòàòû èç êíèæêè, êîòîðûå çà÷èòûâàë ìîé ñîòðóäíèê Áëàãîäàòñêèõ, à ÿ äàâàë èõ ðàçáîð. Ïðè ýòîì ÿ ñòàðàëñÿ âûÿâèòü âñþ áåññìûñëåííîñòü ïîäõîäà àâòîðà ê àíàëèçó, èìåþùåãîñÿ â êíèãå, à òàêæå åãî íåâåæåñòâî, ïóòåì äåìîíñòðàöèè ãðóáûõ îøèáîê, ñîäåðæàùèõñÿ â êíèãå. Íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî êíèãà Çåëüäîâè÷à ïîäâåðãëàñü òàêîé ðàçãðîìíîé êðèòèêå, ïîçæå ìû, îáåäàÿ â ñòîëîâîé Àêàäåìèè íàóê, îáíàðóæèëè, ÷òî åãî ñòîðîííèêè òîðæåñòâóþò è ÷åìó-òî ðàäóþòñÿ. Ðàçãàäêà ýòîé ðàäîñòè ïðèøëà î÷åíü ñêîðî. ß è ðÿä äðóãèõ ìàòåìàòèêîâ ÷åðåç íåêîòîðîå âðåìÿ áûëè ïðèãëàøåíû íà çàñåäàíèå óæå ñåêöèè Ïðåçèäèóìà ÀÍ ÑÑÑÐ, íà êîòîðîì çàíîâî ðàññìàòðèâàëè êíèãó Çåëüäîâè÷à. Ïðåäñåäàòåëåì çàñåäàíèÿ ñåêöèè òîãäà áûë À.À. Ëîãóíîâ. Íàäî äóìàòü, ÷òî ýòî çàñåäàíèå ñåêöèè ïðîèçîøëî ïî ðàñïîðÿæåíèþ Ïðåçèäåíòà ÀÍ ÑÑÑÐ Àëåêñàíäðîâà. À.À. Ëîãóíîâ îòêðûë çàñåäàíèå ñåêöèè Ïðåçèäèóìà ñâîèì ïðåäëîæåíèåì ïðèéòè ê êîìïðîìèññó è ñîãëàñèòüñÿ íà ïåðåèçäàíèå êíèãè ïîñëå ðåäàêòèðîâàíèÿ åå õîðîøèì ìàòåìàòèêîì Ñ.Ï. Íîâèêîâûì, êîòîðûé äàë ïèñüìåííîå ñîãëàñèå ïðîâåñòè ýòó ðàáîòó. Íî ìû, êðèòèêîâàâøèå
84
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
êíèãó ðàíüøå, íå ñîãëàñèëèñü ñ ýòèì ïðåäëîæåíèåì, è äèñêóññèÿ ðàçâåðíóëàñü ñ íîâîé ñèëîé. Ñ êðèòèêîé âûñòóïèëè âñå àêàäåìèêè, âûñòóïàâøèå ðàíüøå íà ñîâåòå Ñòåêëîâñêîãî èíñòèòóòà. Ê íàì ïðèñîåäèíèëèñü åùå òàêèå âèäíûå ó÷åíûå, êàê áûâøèé Ïðåçèäåíò ÀÍ ÑÑÑÐ Ì.Â. Êåëäûø è àêàäåìèê ×åëîìåé, êîòîðûé ðóêîâîäèò â Ñîâåòñêîì Ñîþçå âàæíîé îòðàñëüþ ñîâðåìåííîé òåõíèêè. Î÷åíü âïå÷àòëÿþùèì áûëî âûñòóïëåíèå Êåëäûøà. Îí íà÷àë òàê: “Ìíå íåëîâêî âûñòóïàòü çäåñü ñ êðèòèêîé êíèãè, òàê êàê ðàíüøå, êàê äèðåêòîð èíñòèòóòà, ÿ ïîäïèñàë íà íåå ïîëîæèòåëüíûé îòçûâ. Íî òîãäà ÿ áûë ââåäåí â çàáëóæäåíèå ðåöåíçåíòàìè”. Äàëåå îí ðàçáèðàë êîíêðåòíûå íåäîñòàòêè êíèãè. Êîíêðåòíûì áûëî âûñòóïëåíèå ×åëîìåÿ. Îí ñêàçàë, ÷òî êíèãà ïëîõàÿ. “Çà÷åì æå èçäàíî 725 òûñÿ÷ ýêçåìïëÿðîâ âàøåé êíèãè?” – ñïðîñèë îí Çåëüäîâè÷à. Îêîí÷èë ñâîå âûñòóïëåíèå ×åëîìåé òàê: “ êîíöå êíèãè àêàäåìèêà Çåëüäîâè÷à ñêàçàíî: “ß íàäåþñü, ÷òî ÷èòàòåëü ïîëó÷èò îò ìîåé êíèãè óäîâîëüñòâèå è ïîëüçó è çàêðîåò åå ñ óäîâîëüñòâèåì”. ß òàêæå çàêðûâàþ ýòó êíèãó ñ áîëüøèì óäîâîëüñòâèåì, – ñêàçàë ×åëîìåé, – íî ñ òåì, ÷òîáû ê íåé áîëüøå íèêòî íå âîçâðàùàëñÿ”. Ïåðâûì íà ýòîé äèñêóññèè âûñòóïàë ÿ. Æåíà, ïðèñóòñòâîâàâøàÿ íà çàñåäàíèè, çàìåòèëà, ÷òî Çåëüäîâè÷ áûë âñòðåâîæåí ýìîöèîíàëüíûì íàïîðîì ìîåãî âûñòóïëåíèÿ è åãî ñîäåðæàíèåì. Îí ñðàçó æå îáðàòèëñÿ ñ çàïèñêîé ñ ïðîñüáîé âûñòóïàòü ê ñâîèì ñòîðîííèêàì, êîòîðûå êàê-òî ïîìàëêèâàëè. Ñàì Çåëüäîâè÷ òàêæå âûñòóïàë, íî íè÷åãî óáåäèòåëüíîãî îí íå ñêàçàë, à òîëüêî âûðàæàë âîçìóùåíèå ïî ïîâîäó òîãî, ÷òî â ñâîåì âûñòóïëåíèè ÿ îòìåòèë áîëüøèå äåíåæíûå äîõîäû, êîòîðûå îí ïîëó÷èë îò êíèæêè. Ñòîðîííêè Çåëüäîâè÷à, âûñòóïàâøèå â äèñêóññèè, ïðèçíàëèñü, ÷òî îíè äàæå íå ÷èòàëè êíèæêè, à ãîâîðèëè î íåé â îáùèõ ñëîâàõ áåç âñÿêèõ ìîòèâèðîâîê. Îñîáåííî æàëêèì áûëî âûñòóïëåíèå ÷ëåíà-êîððåñïîíäåíòà Îêóíÿ (êñòàòè, îí ñòàë ïîçæå àêàäåìèêîì). Îí ìíîãîêðàòíî ïîâòîðÿë, ÷òî êíèãó Çåëüäîâè÷à íàäî ðàññìàòðèâàòü êàê áóêâàðü ìàòåìàòèêè, ãäå îäíî è òî æå ïîâòîðÿåòñÿ íà ðàçíûå ëàäû, êàê ýòî äåëàåòñÿ â áóêâàðÿõ. Íàïðèìåð, “ìàìà ìîåò ðàìó, ðàìó ìîåò ìàìà” è òîìó ïîäîáíîå. Îí ïðèâîäèë åùå íåêîòîðûå ôðàçû, âçÿòûå èì ÿêîáû èç áóêâàðåé. ß ñèäåë ðÿäîì ñ Êåëäûøåì è âî âðåìÿ âûñòóïëåíèÿ Çåëüäîâè÷à ñïðîñèë Êåëäûøà: “Äåéñòâèòåëüíî îí ýòî íå ïîíèìàåò èëè äóðàêà âàëÿåò?” Îí îòâåòèë ìíå, ÷òî êîíå÷íî âàëÿåò äóðàêà. Íî, áîþñü, Êåëäûø áûë íå ïðàâ. Äèñêóññèÿ òðàíñëèðîâàëàñü ïî òðàíñëÿöèîííîé ñåòè Ïðåçèäèóìà ÀÍ ÑÑÑÐ. Ìíîãèå ìîãëè ñëóøàòü åå. Ñ òî÷êè çðåíèÿ íåêîòîðûõ êðóãîâ íå âàæíî, ïðàâ ÿ áûë èëè íåò, âàæíî òî, ÷òî ÿ çàòðîíóë èõ èíòåðåñû. À ýòîãî óæå äîñòàòî÷íî, ÷òîáû ñ÷èòàòü ìåíÿ âðàãîì è êëåèòü ÿðëûêè. Àêàäåìèê Ë.Ñ. Ïîíòðÿãèí
 ñîñòàâ ÍÀÍÓ (Íàöèîíàëüíàÿ àêàäåìèÿ íàóê Óêðàèíû) âõîäèò 124 èíñòèòóòà, ñåìüäåñÿò êîíñòðóêòîðñêèõ è èññëåäîâàòåëüñêèõ áþðî. Çäåñü èçäàåòñÿ áîëåå ñîòíè íàó÷íûõ æóðíàëîâ. Ê ñîæàëåíèþ, èç òåõ ñðåäñòâ, êîòîðûå âûäåëÿþòñÿ ãîñóäàðñòâîì íà àêàäåìèþ, 85% óõîäèò íà çàðàáîòíóþ ïëàòó, ïðåìèè, ñòèïåíäèè è ìåäèöèíñêîå îáñëóæèâàíèå. Íà 2007 ãîä íà àêàäåìèþ âûäåëåíî îêîëî 1750 ìëí. ãðèâåí.
 Íàöèîíàëüíàÿ àêàäåìèÿ íàóê Óêðàèíû è îòðàñëåâûå àêàäåìèè íàóê – Óêðàèíñêàÿ àêàäåìèÿ àãðàðíûõ íàóê, Àêàäåìèÿ ìåäèöèíñêèõ íàóê Óêðàèíû, Àêà-
Àêàäåìèêè è ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû
Á
85
äåìèÿ ïåäàãîãè÷åñêèõ íàóê Óêðàèíû, Àêàäåìèÿ ïðàâîâûõ íàóê Óêðàèíû, Àêàäåìèÿ èñêóññòâ Óêðàèíû (äàëåå – àêàäåìèè) ÿâëÿþòñÿ ãîñóäàðñòâåííûìè íàó÷íûìè îðãàíèçàöèÿìè, êîòîðûå ó÷ðåæäåíû íà ãîñóäàðñòâåííîé ñîáñòâåííîñòè. Ñðåäñòâà íà îáåñïå÷åíèå äåÿòåëüíîñòè àêàäåìèé åæåãîäíî îïðåäåëÿþòñÿ â Ãîñóäàðñòâåííîì áþäæåòå Óêðàèíû îòäåëüíûìè ñòðîêàìè. Ôèíàíñèðîâàíèå àêàäåìèé ìîæåò îñóùåñòâëÿòüñÿ çà ñ÷åò èíûõ èñòî÷íèêîâ, íå çàïðåùåííûõ çàêîíîäàòåëüñòâîì Óêðàèíû.  ñîñòàâ àêàäåìèé ìîãóò âõîäèòü íàó÷íûå ó÷ðåæäåíèÿ, ïðåäïðèÿòèÿ, îðãàíèçàöèè, îáúåêòû ñîöèàëüíîé ñôåðû, êîòîðûå îáåñïå÷èâàþò èõ äåÿòåëüíîñòü. Ãîñóäàðñòâåííîå óïðàâëåíèå â ñôåðå íàó÷íîé è íàó÷íî-òåõíè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè àêàäåìèé îñóùåñòâëÿåòñÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ çàêîíîäàòåëüñòâîì Óêðàèíû â ïðåäåëàõ, êîòîðûå íå íàðóøàþò èõ ñàìîóïðàâëÿåìîñòè â ðåøåíèè âîïðîñîâ óñòàâíîé äåÿòåëüíîñòè è ñâîáîäû íàó÷íîãî òâîð÷åñòâà. Ñàìîóïðàâëÿåìîñòü àêàäåìèé ñîñòîèò â ñàìîñòîÿòåëüíîì îïðåäåëåíèè òåìàòèêè èññëåäîâàíèé, ñâîåé ñòðóêòóðû, ðåøåíèè íàó÷íî-îðãàíèçàöèîí-íûõ, õîçÿéñòâåííûõ, êàäðîâûõ âîïðîñîâ, îñóùåñòâëåíèè ìåæäóíàðîäíûõ íàó÷íûõ ñâÿçåé. Àêàäåìèè âûïîëíÿþò çàêàçû îðãàíîâ ãîñóäàðñòâåííîé âëàñòè îòíîñèòåëüíî ìåð ãîñóäàðñòâåííîé íàó÷íîé è íàó÷íî-òåõíè÷åñêîé ïîëèòèêè, ïðîâåäåíèÿ íàó÷íîé ýêñïåðòèçû ïðîåêòîâ ãîñóäàðñòâåííûõ ðåøåíèé è ïðîãðàìì. Àêàäåìèè åæåãîäíî îò÷èòûâàþòñÿ ïåðåä Êàáèíåòîì Ìèíèñòðîâ Óêðàèíû î ðåçóëüòàòàõ íàó÷íîé è íàó÷íî-òåõíè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè è èñïîëüçîâàíèè ñðåäñòâ, âûäåëåííûõ èì èç Ãîñóäàðñòâåííîãî áþäæåòà Óêðàèíû. Íàöèîíàëüíàÿ àêàäåìèÿ íàóê Óêðàèíû – âûñøàÿ íàó÷íàÿ îðãàíèçàöèÿ Óêðàèíû, êîòîðàÿ îðãàíèçóåò è îñóùåñòâëÿåò ôóíäàìåíòàëüíûå è ïðèêëàäíûå èññëåäîâàíèÿ ïî íàèâàæíåéøèì ïðîáëåìàì åñòåñòâåííûõ, òåõíè÷åñêèõ è ãóìàíèòàðíûõ íàóê, à òàêæå êîîðäèíèðóåò îñóùåñòâëåíèå ôóíäàìåíòàëüíûõ èññëåäîâàíèé â íàó÷íûõ ó÷ðåæäåíèÿõ è îðãàíèçàöèÿõ íåçàâèñèìî îò ôîðì ñîáñòâåííîñòè. Ïðè Íàöèîíàëüíîé àêàäåìèè íàóê Óêðàèíû ñîçäàåòñÿ ìåæâåäîìñòâåííûé ñîâåò ïî êîîðäèíàöèè ôóíäàìåíòàëüíûõ èññëåäîâàíèé â Óêðàèíå. Îòðàñëåâûå àêàäåìèè êîîðäèíèðóþò, îðãàíèçóþò è ïðîâîäÿò èññëåäîâàíèÿ â ñîîòâåòñòâóþùèõ îòðàñëÿõ íàóêè è òåõíèêè. Àêàäåìèè îñóùåñòâëÿþò ñâîþ äåÿòåëüíîñòü â ñîîòâåòñòâèè ñ çàêîíîäàòåëüñòâîì Óêðàèíû è ñî ñâîèìè óñòàâàìè, êîòîðûå ïðèíèìàþòñÿ îáùèìè ñîáðàíèÿìè àêàäåìèè è óòâåðæäàþòñÿ Êàáèíåòîì Ìèíèñòðîâ Óêðàèíû. Îáùåå ñîáðàíèå Íàöèîíàëüíîé àêàäåìèè íàóê Óêðàèíû è îòðàñëåâûõ àêàäåìèé íàóê èìååò èñêëþ÷èòåëüíîå ïðàâî âûáèðàòü ó÷åíûõ Óêðàèíû äåéñòâèòåëüíûìè ÷ëåíàìè (àêàäåìèêàìè) è ÷ëåíàìè-êîððåñïîíäåíòàìè. Èç Çàêîíà Óêðàèíû “Î íàó÷íîé è íàó÷íî-òåõíè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè”
×òî êàñàåòñÿ ÷èñëåííîãî, òàê ñêàçàòü, ñîñòàâà, òî ê èñõîäó 2006 ãîäà àêàäåìèêîâ Íàöèîíàëüíîé àêàäåìèè íàóê â Óêðàèíå íàñ÷èòûâàëîñü 178 ÷åëîâåê, è àáñîëþòíî âñå îíè áûëè âîçðàñòà äîñòàòî÷íî íåìîëîäîãî. Ïîñìîòðè, íàïðèìåð, êàê èõ âîçðàñò (ñðåäíèé) ðàñïðåäåëÿåòñÿ ïî ðàçëè÷íûì îòäåëåíèÿì, êîèõ íàñ÷èòûâàåòñÿ ïî àêàäåìèè ÷åòûðíàäöàòü. Íåìàëî ëåò íàøèì àêàäåìèêàì áûëî è íà ìîìåíò èõ èçáðàíèÿ.
86
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Ïîëîâîçðàñòíîé ñîñòàâ àêàäåìèêîâ ÍÀÍÓ (ïî ñîñòîÿíèþ íà 2006 ãîä) Академиков Отделение НАНУ
Всего
В т.ч. женщин
Средний возраст, лет
Средний возраст избрания, лет
Информатики
10
0
75
57
Истории, философии и права
11
0
69
57
Экономики
9
0
75
59
Общей биологии
12
0
76
56
Литературы, языка и искусствоведения
6
0
74
59
Механики
13
0
74
56
Молекулярной биологии, биохимии, экспериментальной и клинической физиологии
21
2
77
59
Наук о Земле
8
0
75
55
Физико-технических проблем энергетики
11
0
75
60
Физико-технических проблем материаловедения
19
0
76
55
Химии
11
0
70
55
Ядерной физики и энергетики
6
0
75
62
Физики и астрономии
20
0
73
56
Математики
11
0
79
55
В целом по НАНУ
178
2
74,5
57
Ìîæíî â òàêîãî ðîäà ñòàòèñòè÷åñêèõ èññëåäîâàíèÿõ ïîéòè äàëüøå è ïîñìîòðåòü íà ñàìûõ ìîëîäûõ è ñàìûõ ñòàðûõ àêàäåìèêîâ. Ñàìûé ìîëîäîé àêàäåìèê ñåãîäíÿ â âîçðàñòå 51 ãîäà. Îí ðàáîòàåò â îòäåëåíèè èñòîðèè, ôèëîñîôèè è ïðàâà è äî íåäàâíåãî âðåìåíè áûë îäíèì èç ïåðâûõ ëèö â ñèñòåìå ãîñóäàðñòâåííîé âëàñòè. Ê ñëîâó ñêàçàòü, íà ìîìåíò èçáðàíèÿ åìó áûëî âñåãî 47 ëåò. Íàäî òàêæå îòìåòèòü, ÷òî áûâàëè ñëó÷àè, êîãäà è â áîëåå ðàííåì âîçðàñòå ÷åëîâåê ïîïàäàë â êàñòó íåïðèêàñàåìûõ. Åñòü òàêîé àêàäåìèê â óæå óêàçàííîì îòäåëåíèè, ñ êîòîðûì ýòî ïðèêëþ÷èëîñü â âîçðàñòå 45 ëåò.  îòäåëåíèè ôèçèêè è àñòðîíîìèè åñòü àæ ïÿòåðî àêàäåìèêîâ, êîòîðûå ñòàëè òàêîâûìè â âîçðàñòå äî 50 ëåò. Òðîå òàêèõ àêàäåìèêîâ â îòäåëåíèè ìîëåêóëÿðíîé áèîëîãèè, áèîõèìèè, ýêñïåðèìåíòàëüíîé è êëèíè÷åñêîé ôèçèîëîãèè, ÷åòâåðî – â îòäåëåíèè õèìèè, íè îäíîãî – ñðåäè ýíåðãåòèêîâ, ýêîíîìèñòîâ, ëèòåðàòóðîâåäîâ. Ñðåäè ìåõàíèêîâ è áèîëîãîâ åñòü ïî îäíîìó ÷åëîâåêó, êîòîðûå ñòàëè àêàäåìèêàìè â 39 ëåò.
Àêàäåìèêè è ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû
Á
87
À âîò ÷òî êàñàåòñÿ ñàìûõ ïîæèëûõ àêàäåìèêîâ, òî îíè åñòü ïðàêòè÷åñêè âî âñåõ îòäåëåíèÿõ. Íàäî îòìåòèòü, ÷òî ñðåäè àêàäåìèêîâ âîîáùå äîâîëüíî ìíîãî äîëãîæèòåëåé. Ïîñëå 80 ëåò â ñòàòóñ àêàäåìèêà èçáèðàëè (èç íûíå æèâóùèõ) òîëüêî îäíîãî ÷åëîâåêà. Ýòî ïðîèçîøëî ïî îòäåëåíèþ ìîëåêóëÿðíîé áèîëîãèè, áèîõèìèè, ýêñïåðèìåíòàëüíîé è êëèíè÷åñêîé ôèçèîëîãèè. À âîò â âîçðàñòå ïîñëå ñåìèäåñÿòè ëåò â àêàäåìèêè èçáèðàëè îòäåëåíèÿ èñòîðèè, ôèëîñîôèè è ïðàâà (1 ÷åëîâåê), ôèçèêè è àñòðîíîìèè (1 ÷åëîâåê), ìåõàíèêè (1 ÷åëîâåê), îáùåé áèîëîãèè (2 ÷åëîâåêà), ôèçèêî-òåõíè÷åñêèõ ïðîáëåì ýíåðãåòèêè (1 ÷åëîâåê).
 Ñðåäè ïðîôåññîðîâ Ïåòåðáóðãñêîãî óíèâåðñèòåòà áûë Îðåñò Äàíèëîâè÷ Õâîëüñîí (1852–1934), àâòîð ïÿòèòîìíîãî êóðñà ôèçèêè, ïåðåâåäåííîãî íà ìíîãèå èíîñòðàííûå ÿçûêè. Êóðñ ïðåäñòàâëÿë ñîáîé ñèñòåìàòè÷åñêóþ ñâîäêó âñåãî, ÷òî îïóáëèêîâàíî ê òîìó âðåìåíè ïî ôèçèêå. Êóðñ áûë äåéñòâèòåëüíî ôóíäàìåíòàëüíûì è ìàêñèìàëüíî ïîëíûì, è äàæå ìû, ñòóäåíòû-ôèçèêè, ÷åðåç ïîëâåêà èçó÷àëè ýòè çà÷èòàííûå è îáòðåïàííûå òîìà, áåðÿ èõ â íàøåé ñòóäåí÷åñêîé áèáëèîòåêå. Îäíàêî íè ñîçäàíèå òàêîãî êóðñà, íè íàó÷íûå äîñòèæåíèÿ Î.Ä. Õâîëüñîíà íå ïîçâîëÿëè åìó ñòàòü ïîëíîïðàâíûì ÷ëåíîì Ðîññèéñêîé àêàäåìèè íàóê (ñ 1885 ã. îí áûë ëèøü åå ÷ëåíîì-êîððåñïîíäåíòîì), à ìå÷òà ñäåëàòüñÿ àêàäåìèêîì áûëà. Âñå æå ìíîãî ëåò ñïóñòÿ Àêàäåìèÿ íàóê “â âîçäàÿíèå ïîëåçíîé íàó÷íî-ïðîñâåòèòåëüñêîé äåÿòåëüíîñòè” â 1920 ã. èçáðàëà Î.Ä. Õâîëüñîíà ñâîèì ïî÷åòíûì ÷ëåíîì, íî òàêîå çâàíèå íå äàâàëî ïðàâà ó÷àñòèÿ â çàñåäàíèÿõ. Íà ýòî èçáðàíèå ïî÷åòíûé àêàäåìèê îñòðîóìíî è, âèäèìî, íå áåç ãîðå÷è îòêëèêíóëñÿ øèðîêî ðàçîøåäøåéñÿ ôðàçîé: “Ðàçíèöà ìåæäó àêàäåìèêîì è ïî÷åòíûì àêàäåìèêîì òàêàÿ æå, êàê ìåæäó ãîñóäàðåì è ìèëîñòèâûì ãîñóäàðåì” (ìíîãî ïîçæå â ðàçâèòèå ýòîãî ïîÿâèëñÿ èçâåñòíûé àíåêäîò: ïî ÷åòíûì – àêàäåìèê, à ïî íå÷åòíûì...). À.À.Çàìÿòíèí. Âîñïîìèíàíèÿ î ôèçèêàõ. Íå õî÷åòñÿ íè÷åãî ïèñàòü î ãåíäåðíîé ïðîáëåìå â âûñîêîíàó÷íîì ìèðå. Íåò ó íàñ èëè ïî÷òè íåò æåíùèí â àêàäåìè÷åñêîé ñðåäå. Èõ òàì 1,1 ïðîöåíòà!???? Äëÿ òîãî ÷òîáû ïîïàñòü â àêàäåìèêè è äàæå â ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû, íàäî äîëãî è áåñêîðûñòíî òðóäèòüñÿ íà áëàãî îòå÷åñòâåííîé íàóêè, è íå ïðîñòî â ñàìîé íàóêå, à æåëàòåëüíî â ñèñòåìå óïðàâëåíèÿ íàóêîé, à êîíêðåòíåå – â ñèñòåìå óïðàâëåíèÿ àêàäåìè÷åñêîé íàóêîé (íàïðèìåð, â êà÷åñòâå äèðåêòîðà èíñòèòóòà).
 Ãëàâíîå, î ÷åì ÿ õîòåë ñêàçàòü, ñëåäóþùåå. Íå èìåÿ, êàê ìíå êàçàëîñü, äëÿ ýòîãî íóæíûõ äàííûõ è ïðåäïîñûëîê, ÿ ñòàë ôèçèêîì-òåîðåòèêîì, ïðè÷åì äîâîëüíî èçâåñòíûì è ïðåóñïåâàþùèì. Ïîä ïîñëåäíèì ÿ èìåþ â âèäó íå òî, ÷òî ÿ ñòàë ÷ëåíêîðîì (1953), ïîòîì àêàäåìèêîì (1966), ëàóðåàòîì (Ëåíèíñêîé è Ãîñóäàðñòâåííûõ ïðåìèé), à òàêæå èìåþ èíîñòðàííûå îòëè÷èÿ. Âñå ýòî äîñòàòî÷íî óñëîâíî, è äàæå ïîëíûå íè÷òîæåñòâà äîáèâàþòñÿ ôîðìàëüíî ìíîãîãî. À âîò íàó÷íûå ðåçóëüòàòû – äðóãîå äåëî, ýòî íå÷òî îáúåêòèâíîå. ×åëîâåê ñàì ñåáå íå
88
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ñóäüÿ. Íî èìåòü ñâîå ìíåíèå êàæäûé èìååò ïðàâî. È ìîå ìíåíèå òàêîå, ÷òî ÿ ìíîãî ñäåëàë... È âîò âîïðîñ ïî÷åìó? Ïðåæäå âñåãî, êîíå÷íî, ññûëàþòñÿ (òàê äóìàþò è ãîâîðÿò) íà ñïîñîáíîñòè. Íî ýòî íå òàê, íå âïîëíå òàê. ß ñ÷èòàþ, ÷òî ìàòåìàòè÷åñêèå ñïîñîáíîñòè ó ìåíÿ ïðîñòî íèæå ñðåäíèõ, àïïàðàòîì ÿ âñåãäà âëàäåë è âëàäåþ ïëîõî. Çàäà÷è (â ñìûñëå çàäà÷ èç çàäà÷íèêîâ) ÿ âñåãäà ðåøàë ïëîõî. Ïàìÿòü, îñîáåííî íà ôîðìóëû, ïëîõàÿ. Îíà, ïðàâäà, äîâîëüíî õîðîøàÿ íà èäåè è ëèòåðàòóðíûå ññûëêè. Òåîðìèíèìóìà Ëàíäàó ÿ íå ñäàâàë, è åñëè áû è ñäàë, òî ñ î÷åíü áîëüøèì òðóäîì. ×àñòî, î÷åíü ÷àñòî ÿ êàê-òî ÷óâñòâîâàë ñåáÿ îáìàíùèêîì. Ñïðàøèâàåøü ñòóäåíòà èëè àñïèðàíòà, à ñàì íå çíàåøü, êàê âûâåñòè ôîðìóëó è ò.ï.  ÷åì äåëî? Åñòü, âî-ïåðâûõ, êàêîé-òî íþõ, ïîíèìàíèå ôèçèêè, öåïêîñòü, êîìáèíàòîðñêàÿ è àññîöèàòèâíàÿ õâàòêà. Âî-âòîðûõ, áûëî áîëüøîå ñòðåìëåíèå “ïðèäóìàòü ýôôåêò”, ÷òî-òî ñäåëàòü. Ïî÷åìó? Äóìàþ, ÷òî ýòî ðîäèëîñü èççà êîìïëåêñà íåïîëíîöåííîñòè. Àêàäåìèê Â.Ë. Ãèíçáóðã
 …íåîáõîäèìî õîòÿ áû êðàòêî îñòàíîâèòüñÿ íà âàæíîì âîïðîñå – ïî÷åìó íàø ó÷åíûé (è äàæå íå âñåãäà ó÷åíûé) ëþä òàê ðâåòñÿ â àêàäåìè÷åñêèå êðåñëà? ß íà÷íó ñ îäíîãî äàëåêîãî âîñïîìèíàíèÿ. Ýòî áûëî, êàæåòñÿ, ëåòîì 1960 ãîäà.  Ìîñêâó ïðèåõàëà äåëåãàöèÿ Êîðîëåâñêîãî Îáùåñòâà âî ãëàâå ñ âèöå-êàíöëåðîì, õèìèêîì, ïðîôåññîðîì Ìàðòèíîì. Ïî ïðè÷èíå ëåòíèõ îòïóñêîâ â ñòîëèöå áûëî ìàëî àêàäåìè÷åñêîé ïóáëèêè, è Ïðåçèäèóì áðîñèë êëè÷ ïî âñåì èíñòèòóòàì – ñîáðàòü ïî âîçìîæíîñòè áîëüøå ñîòðóäíèêîâ äëÿ çàïîëíåíèÿ êîíôåðåíöçàëà Ïðåçèäèóìà (â òàêèõ ñëó÷àÿõ ãîðÿùèå òåàòðû îáû÷íî îáðàùàþòñÿ çà âûðó÷êîé ê ìèëèöèîíåðàì). Òàêèìè ìåðàìè êîíôåðåíö-çàë óäàëîñü çàïîëíèòü; ïðèøåë òóäà è ÿ. Ââèäó îòñóòñòâèÿ ïðåçèäåíòà è ãëàâíîãî ó÷åíîãî ñåêðåòàðÿ îáÿçàííîñòè ïðåäñåäàòåëÿ èñïîëíÿë èçâåñòíûé ëûñåíêîâåö, ìàëîèíòåëëèãåíòíûé Ñèñàêÿí. Äîêëàä Ìàðòèíà, íàñûùåííûé þìîðîì è áîãàòûé ôàêòè÷åñêèì ìàòåðèàëîì, îñâåòèë äåÿòåëüíîñòü Êîðîëåâñêîãî Îáùåñòâà â âåñüìà âûãîäíîì ñâåòå, îñîáåííî ïî êîíòðàñòó ñ õîðîøî çíàêîìîé ïðèñóòñòâóþùèì çàìøåëîé, êîñíîé áþðîêðàòè÷åñêîé ñèñòåìîé íàøåé Àêàäåìèè. È òîãäà Ñèñàêÿí, æåëàÿ ñáèòü ýòî âïå÷àòëåíèå, ÷åðåç ïåðåâîä÷èêà ïîïðîñèë Ìàðòèíà ðàñòîëêîâàòü îäèí, îñòàâøèéñÿ åìó, Ñèñàêÿíó, íåÿñíûì âîïðîñ: êàêîâû ïðàâà è îáÿçàííîñòè ÷ëåíà Êîðîëåâñêîãî Îáùåñòâà? Ïîäòåêñò âîïðîñà õèòðîãî Ñèñàêÿíà áûë ïðèìèòèâåí: ìîë, ñîâåòñêèå àêàäåìèêè – ñëóãè íàðîäà, à áðèòàíñêèå – ëàêåè èìïåðèàëèçìà. Îòâåò Ìàðòèíà ïðîäåìîíñòðèðîâàë ïðèñóòñòâóþùèì îòëè÷íûé îáðàçåö çíàìåíèòîãî àíãëèéñêîãî þìîðà: – ß âàñ ïîíÿë, ïðîôåññîð Ñèñàêÿí. Íà÷íó ñ îáÿçàííîñòåé: êàæäûé ÷ëåí Êîðîëåâñêîãî Îáùåñòâà îáÿçàí åæåãîäíî ïëàòèòü â êàçíó Îáùåñòâà 5 ôóíòîâ. Òåïåðü ïîãîâîðèì î ïðàâàõ: êàæäûé ÷ëåí îçíà÷åííîãî Îáùåñòâà èìååò ïðàâî ñîâåðøåííî áåñïëàòíî ïîëó÷àòü ïåðèîäè÷åñêèå èçäàíèÿ ñâîåãî îòäåëåíèÿ.  ñðåäíåì âûõîäèò ôóíòîâ íà 7 ñ ïîëîâèíîé. Òàê ÷òî áûòü ÷ëåíîì Êîðîëåâñêîãî Îáùåñòâà – âûãîäíî, äæåíòëüìåíû! – çàêîí÷èë ïîä ãðîìîâîé õîõîò ñîáðàâøåéñÿ ïóáëèêè áðèòàíåö. Ýòà èñòîðèÿ èìååò ïðîäîëæåíèå. Ãîäà äâà ñïóñòÿ ìåíÿ âûáðàëè ÷ëåíîì Êîðîëåâñêîãî Àñòðîíîìè÷åñêîãî Îáùåñòâà. Ïî÷òè ñðàçó æå ÿ ñòàë ïîëó÷àòü âåäóùèå àíãëèéñêèå àñòðîíîìè÷åñêèå æóðíàëû: “Monthly Notices of Roy. Astron. Soc.” è “Observatory”. Ðàäîñòü îò ïîëó÷åíèÿ ñòîëü äåôèöèòíûõ ó íàñ èçäàíèé áûëà íåñêîëüêî îìðà÷åíà íåâîçìîæíîñòüþ ïëàòèòü åæåãîäíî 5 ôóíòîâ. Âñêîðå
Àêàäåìèêè è ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû
Á
89
â Ìîñêâó ñ âèçèòîì ïðèáûë èçâåñòíûé àíãëèéñêèé ôèçèê ïðîôåññîð Áýéòñ. Ïîñëå òîãî êàê îí ïîçäðàâèë ìåíÿ ñ èçáðàíèåì, ÿ ïîäåëèëñÿ ñ íèì íåëîâêîñòüþ â ñâÿçè ñ 5 ôóíòàìè. – Î! – ñêàçàë Áýéòñ. – ß âèæó, ÷òî Ìàðòèí âàì íå âñå ñêàçàë! Èíîñòðàííûå ÷ëåíû Êîðîëåâñêîãî Îáùåñòâà îñâîáîæäåíû îò ýòîé íåïðèÿòíîé îáÿçàííîñòè – ïëàòèòü 5 ôóíòîâ. Òàê ÷òî îñîáåííî âûãîäíî áûòü èíîñòðàííûì ÷ëåíîì Êîðîëåâñêîãî Îáùåñòâà! Êàê èçâåñòíî, ñîâåòñêèé àêàäåìèê ïîëó÷àåò, òàê ñêàçàòü, “çà ïîãîíû” åæåìåñÿ÷íî 500 ðóáëåé, à ÷ëåí-êîððåñïîíäåíò – 250. Êàê âèäèì, ñóììû íåìàëûå, âïîëíå ñîèçìåðèìûå ñ õîðîøåé çàðïëàòîé. Íàñêîëüêî ìíå èçâåñòíî, èíîñòðàííûå àêàäåìèè ñâîèì ÷ëåíàì äåíåã íå ïëàòÿò. Èñêëþ÷åíèå ñîñòàâëÿþò àêàäåìèè ñîöñòðàí è, êàæåòñÿ, âåñüìà ýëèòàðíàÿ Ôðàíöóçñêàÿ àêàäåìèÿ, ÷ëåíû êîòîðîé (“áåññìåðòíûå”) ïîëó÷àþò çà ïîñåùåíèå êàæäîãî çàñåäàíèÿ ïî ëóèäîðó, ñïåöèàëüíî äëÿ ýòîé öåëè îò÷åêàíåííîìó. Äî âîéíû, ïðè Ìóññîëèíè, ïëàòèëè è â Èòàëüÿíñêîé àêàäåìèè. Ñ ãîðàçäî áîëüøèì îñíîâàíèåì, ÷åì ïðîôåññîð Ìàðòèí, ìû ìîæåì ñêàçàòü, ÷òî áûòü ÷ëåíîì Ñîâåòñêîé àêàäåìèè î÷åíü âûãîäíî! Ïîìèìî äåíåã, àêàäåìèêè ïîëó÷àþò íåìàëûå áëàãà â äðóãèõ ôîðìàõ. Ïðåæäå âñåãî – õîðîøèå óñëîâèÿ â áîëüíèöå ÀÍ, êóäà, óâû, âðåìÿ îò âðåìåíè ïðèõîäèòñÿ ïîïàäàòü óæå äàëåêî íå ìîëîäûì äåÿòåëÿì íàóêè. Äàþò òàì íàøåìó áðàòó îòäåëüíûå ïàëàòû – ñàì ëåæàë òðè ðàçà, à ýòî â íàøèõ óñëîâèÿõ äàëåêî íå ïóñòÿê! Âàæíåéøàÿ ïðèâèëåãèÿ àêàäåìèêîâ è ÷ëåíêîðîâ òà, ÷òî èõ íèêîãäà íå âûãîíÿò íà ïåíñèþ. À ñêîëüêî æèçíåííûõ òðàãåäèé ïðèõîäèòñÿ âèäåòü, êîãäà êðåïêîãî, çäîðîâîãî 60ëåòíåãî äîêòîðà íàóê ïåðåâîäÿò ñïåðâà â êîíñóëüòàíòû, à âñêîðå – íà ïåíñèþ, íà íèùåíñêèå 160 ðóáëåé. Êàæåòñÿ, òàêàÿ ìåëî÷ü – àêàäåìè÷åñêàÿ ñòîëîâàÿ â Ìîñêâå, à êàê ýòî óäîáíî è, ÷òî ãðåõà òàèòü, âêóñíî! Ýòî óæå ñïåöèôèêà íàøåé õðîíè÷åñêè ãîëîäàþùåé, îäîëåâàåìîé ðàçíîãî ðîäà äåôèöèòàìè ñòðàíû. Íå ìåíüøåå çíà÷åíèå èìååò è ðåçêîå ïîâûøåíèå ñîöèàëüíîãî ñòàòóñà ñîâåòñêîãî ó÷åíîãî ïîñëå åãî èçáðàíèÿ â Àêàäåìèþ. Âåäü, êàæåòñÿ, ÷åëîâåê ïîñëå èçáðàíèÿ íå ñòàë íè óìíåå, íè çíà÷èòåëüíåå. Íî ýòî òîëüêî êàæåòñÿ. Ñîâñåì ïî-äðóãîìó íà÷èíàåò ê òåáå îòíîñèòüñÿ ñâîå è ÷óæîå íà÷àëüñòâî è ðàçíîãî ðîäà àêàäåìè÷åñêèå è ìèíèñòåðñêèå ñëóæáû.  ðåçóëüòàòå äåëà â òâîåé ëàáîðàòîðèè ïîøëè çàìåòíî ëó÷øå, è ýòî ñðàçó æå ñòàíîâèòñÿ âñåì âèäíî. Âîêðóã “èçáðàííèêà” ñîçäàåòñÿ êàêàÿ-òî îñîáàÿ àòìîñôåðà, åñëè óãîäíî – áëàãîïðèÿòíûé ìèêðîêëèìàò. Êàê âèäèì, îñíîâàíèé ñòðåìèòüñÿ áûòü èçáðàííûì â Àêàäåìèþ íàóê áîëåå ÷åì äîñòàòî÷íî. Òàêèì îáðàçîì, åñëè ãîâîðèòü îòêðîâåííî (“áåç áóëäû”, êàê ëþáèò âûðàæàòüñÿ ìîé ñîòðóäíèê Âàëÿ Åñèïîâ), ãëàâíûé ñòèìóë ê èçáðàíèþ – ñîîáðàæåíèÿ ñóãóáî ìàòåðèàëüíîãî ïîðÿäêà. Ñîîáðàæåíèÿ ïðèçíàíèÿ çàñëóã, íàó÷íîãî ïðåñòèæà è ïð. ïðè âûáîðàõ â íàøó Àêàäåìèþ (â îòëè÷èå, ñêàæåì, îò çàïàäíîåâðîïåéñêèõ è àìåðèêàíñêèõ àêàäåìèé) èãðàþò ñóãóáî ïîä÷èíåííóþ ðîëü. È.Ñ. Øêëîâñêèé. Ýøåëîí (íåâûäóìàííûå ðàññêàçû). – Ì.: Íîâîñòè, 1991.
Õîòÿ, ñïðàâåäëèâîñòè ðàäè, îòìå÷ó, ÷òî íå èñêëþ÷åíà âîçìîæíîñòü òåëåïîðòàöèè â àêàäåìèêè è èç îáû÷íîãî äîêòîðà íàóê. Âî âñÿêîì ñëó÷àå, ïðàêòèêå èçâåñòíû ïðèìåðû íàñòîëüêî ìîùíîãî ëîááèðîâàíèÿ ñâîèõ èíòåðåñîâ, ÷òî ïîä êîíêðåòíîãî ÷åëîâåêà ñîçäàâàëèñü äîïîëíèòåëüíûå ìåñòà â àêàäåìèè, à ïîòîì è íîâûå èíñòèòóòû ïîä íîâîèñïå-
90
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
÷åííûõ àêàäåìèêîâ. Áëàãî äåëî, ãîëîñîâàíèå ïî ïðèâëå÷åíèþ íîâûõ ÷ëåíîâ â èõ ðÿäû ïðîâîäèòñÿ òàéíî, à ïîòîìó áûâàþò ñëó÷àè, ÷òî è ïðîêàòûâàþò áîëüíî ðåòèâûõ è äàëåêèõ îò íàóêè.
 Íàïîìíþ âûáîðû Ëûñåíêî, ïðîèñõîäèâøèå âî âðåìåíà Ñòàëèíà. Ïàðòèéíûå è îáùåñòâåííûå îðãàíèçàöèè ÀÍ ÑÑÑÐ ïðèíÿëè, î÷åâèäíî, âñå ìåðû, ÷òîáû Ëûñåíêî áûë âûáðàí. Íî êîãäà áûëè âñêðûòû óðíû, òî îêàçàëîñü, ÷òî àáñîëþòíîå áîëüøèíñòâî âûáèðàþùèõ “âîçäåðæàëèñü”. Âûõîä èç ïîëîæåíèÿ íàøëè â òîì, ÷òî “âîçäåðæàíèå” áûëî êâàëèôèöèðîâàíî êàê: “íå ïðîòèâ” ,ò.å. “çà”. Ñ òåõ ïîð ìíîãèå ãîäû âûáîðîâ â ÀÍ ÑÑÑÐ ïîëüçîâàëèñü òàêîé ôîðìóëîé. Àêàäåìèê Ñ.Ì .Íèêîëüñêèé .Íèêîëüñêèé. Âîñïîìèíàíèÿ  Ñòàâ ÷ëåíîì-êîððåñïîíäåíòîì ÀÍ ÑÑÑÐ â 1939 ãîäó, ÿ âñåãäà ïðèñóòñòâîâàë íà âûáîðàõ íîâûõ ÷ëåíîâ è èíîãäà ó÷àñòâîâàë â íèõ, âûñêàçûâàÿ ñâîå ìíåíèå î ïðåòåíäåíòàõ â ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû è â àêàäåìèêè. Ìíå çàïîìíèëèñü ñåíòÿáðüñêèå âûáîðû 1943 ãîäà, ïðîèñõîäèâøèå óæå â Ìîñêâå ïîñëå âîçâðàùåíèÿ èç ýâàêóàöèè. Òîãäà ïî Îòäåëåíèþ ôèçèêî-ìàòåìàòè÷åñêèõ íàóê áûëè âûäâèíóòû â àêàäåìèêè Êóð÷àòîâ è Õðèñòèàíîâè÷. Îáà – ïî ðåêîìåíäàöèè âíåàêàäåìè÷åñêèõ âëèÿòåëüíûõ îðãàíèçàöèé, êàê ó÷åíûå, ïðèçâàííûå èãðàòü âàæíóþ ðîëü â íàó÷íî-òåõíè÷åñêîì ïðîãðåññå ñòðàíû. Íåñìîòðÿ íà ýòî, îáà îíè ñïåðâà íå ïðîøëè, à íà èìåâøèåñÿ ìåñòà áûëè âûáðàíû äðóãèå ëèöà, à èìåííî: Àëèõàíîâ è Ñìèðíîâ. Òîãäà Îòäåëåíèþ áûëè ïðåäîñòàâëåíû äâà äîïîëíèòåëüíûõ ìåñòà ñ òî÷íî óêàçàííûìè ñïåöèàëèçàöèÿìè, òàê ÷òî âìåñòî Êóð÷àòîâà è Õðèñòèàíîâè÷à âûáðàòü äðóãèõ áûëî óæå íåëüçÿ. Ìîæíî áûëî òîëüêî èõ ïðîâàëèòü. Òàê êàê ïî óêàçàííûì ñïåöèàëèçàöèÿì êîíêóðåíòîâ ó Êóð÷àòîâà è Õðèñòèàíîâè÷à íå áûëî, òî îíè áûëè èçáðàíû. Àêàäåìèê Ë.Ñ. Ïîíòðÿãèí  - Êîðóøà, ó÷åíûé ñîâåò íàøåãî èíñòèòóòà âûäâèíóë ìåíÿ â ÷ëåíêîðû Àêàäåìèè íàóê. - È òû ñîãëàñèëñÿ? - Äà, êîíå÷íî. - À åñëè ÿ íå õî÷ó, ÷òîáû òû áûë ÷ëåíîì-êîððåñïîíäåíòîì? - Ýòî ïî÷åìó? - À õîòÿ áû ïîòîìó, ÷òî ÿ âûõîäèëà çàìóæ çà ñàìîãî áëàãîðîäíîãî ïðîôåññîðà â íàøåé ñòðàíå! - Âåðíî, èç ïðîôåññîðîâ ÿ ñàìûé áëàãîðîäíûé! - Ïîíèìàåøü, Äàóíüêà, ÿ âûðîñëà â ïðîâèíöèè, è â ìîåì ïðîñòîì ïîíèìàíèè ïðîôåññîð ýòî î÷åíü ìíîãî, à ñàìûé áëàãîðîäíûé ïðîôåññîð âî âñåì Ñîâåòñêîì Ñîþçå – ìîé ìóæ! Äàó, ïîéìè, ÿ ãîâîðþ ñåðüåçíî, î÷åíü ñåðüåçíî. Òû – ìîÿ ãîðäîñòü. À ÷òî òàêîå ÷ëåí-êîððåñïîíäåíò Àêàäåìèè íàóê ÑÑÑÐ? Âî-ïåðâûõ, ýòî î÷åíü äëèííûé òèòóë, íî, ãëàâíîå, ÿ íå ïîíèìàþ, ÷òî îí çíà÷èò. Ó íàñ â èíñòèòóòå âå÷íûé ÷ëåíêîð Äåðÿãèí. Íî âåäü òåáÿ è Äåðÿãèíà ðàçâå ìîæíî ïîñòàâèòü â îäèí ðÿä?! - Êîðóøà, ÷òî òû, êîíå÷íî, íåò! Íî ó÷òè, ÷ëåíêîð ýòî òðè òûñÿ÷è ê çàðïëàòå. - Íåò, íåò, íåò! ß íå õî÷ó. Ïîéäè è îòêàæèñü. Èç âîñïîìèíàíèé Êîíêîðäèè Ëàíäàó-Äðîáàíöåâîé
Àêàäåìèêè è ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû
Á
91
Òàê ÷òî ïî ëîãèêå, ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî àêàäåìèê – ýòî âðîäå áû íå ñòåïåíü, íî, ñ äðóãîé ñòîðîíû, âðîäå êàê áû è íå çâàíèå. Íî òî, ÷òî ýòî ñóïåð ïî÷åòíî è ïðàêòè÷åñêè íåäîñÿãàåìî, ýòî ôàêò.
 - Ó÷èòåëü! Ñåé÷àñ ó ìåíÿ ê òåáå ïðîñüáà. Ïîæàëóéñòà, ïðîãîëîñóé çà Ìèãäàëà.  ïðèáëèæàþùèõñÿ âûáîðàõ îí áóäåò áàëëîòèðîâàòüñÿ â àêàäåìèêè. Îí äîñòàòî÷íî òàëàíòëèâ, îí äîëæåí ñòàòü àêàäåìèêîì. – ×óê, ÿ íå ìîãó òåáå îòêàçàòü. ß ïðîãîëîñóþ çà Ìèãäàëà. Åãî òàëàíò ýòîãî ñòîèò, õîòÿ íàóêà ïîíåñåò óùåðá. Îí ðàçëåíèòñÿ è ìîæåò áðîñèòü ðàáîòàòü. Äàþ òåáå ñëîâî: ãîëîñóþ çà Ìèãäàëà ïî òâîåé, ×óê, ïðîñüáå. Èç âîñïîìèíàíèé Êîíêîðäèè Ëàíäàó-Äðîáàíöåâîé (×óê – ýòî Ïîìåðàí÷óê, îäèí èç ëó÷øèõ ó÷åíèêîâ Ë.Ëàíäàó)  Îäíàæäû ÿ ïîïðîñèë åãî ïåðåëèñòàòü êíèæêó ñ ïåðå÷íåì âñåõ àêàäåìèêîâ è äàòü èì õàðàêòåðèñòèêó. Ìîÿ öåëü çàêëþ÷àëàñü â òîì, ÷òîáû îòâëå÷ü Äàó îò áîëè. Îí âçÿë â ðóêè êíèæêó, ëèñòàÿ åå, ñòàë êîììåíòèðîâàòü. Ýòî áûëî ïîðàçèòåëüíî äëÿ ìîåãî óõà. Õîðîøî çíàÿ ñâîè ìåäèöèíñêèå êðóãè è öåíó êàæäîìó èç áëèçêèõ ìîåé ñïåöèàëüíîñòè, èçáðàííûõ â ÀÌÍ íå ïî ïîëîæåíèþ, à ïî “ãàìáóðãñêîìó ñ÷åòó”, ÿ âñå æå áûë íåïîäãîòîâëåí ê òàêèì óíè÷òîæàþùèì õàðàêòåðèñòèêàì, êàêèå âûëåòàëè èç óñò Äàó â àäðåñ ôèçèêîâ, õèìèêîâ, áèîëîãîâ è ò.ä. - Òàêîé-òî – ïîñðåäñòâåííîñòü, òàêîé-òî – ïðîñòî äóðàê. Ïîêîéíûé Âàâèëîâ – ãåíèàëüíàÿ ëè÷íîñòü (áðàò òîãî, ÷üÿ ôàìèëèÿ ïîïàëàñü íà ãëàçà). Ýòîò – òàëàíòëèâûé õèìèê. - Äàó, íî êàê æå îíè ïîïàëè â àêàäåìèêè? - À ýòî îáìàí òðóäÿùèõñÿ. Âûðàæåíèå “îáìàí òðóäÿùèõñÿ” îí óïîòðåáëÿë ÷àñòî â èðîíè÷åñêîì ïëàíå õàðàêòåðèñòèêè íå òîëüêî ÷åëîâåêà, íî è ñîáûòèé èëè ôàêòîâ. Èç âîñïîìèíàíèé Ê.Ñ. Ñèìîíÿíà Ñèìîíÿíà, îäíîãî èç âðà÷åé Ë. Ëàíäàó Íåêîòîðûå àêàäåìèêè, äàæå èç ñàìîé ãëàâíîé àêàäåìèè, íà ñâîèõ âèçèòêàõ è êàáèíåòàõ óêàçûâàþò “äîêòîð … íàóê, ïðîôåññîð”. Ïî÷åìó? Äà èìåííî ïîòîìó, ÷òî àêàäåìèê – ýòî è íå ñòåïåíü, è íå çâàíèå. È åñëè òû õî÷åøü ïîêàçàòü ëþäÿì ñâîå ìåñòî â íàóêå, òî îíî èìåííî ñòåïåíüþ è çâàíèåì îïðåäåëÿåòñÿ. Òåì áîëåå ÷òî óêàçàíèå íà òî, êàêèõ íàóê òû äîêòîð, êîíêðåòèçèðóåò òâîþ îáëàñòü èññëåäîâàíèé.
 Ïî÷åìó íàó÷íûå äèñêóññèè íà îáùèõ ñîáðàíèÿõ Àêàäåìèè íàóê âûðîäèëèñü â ïîïóëÿðíûå íàçèäàòåëüíûå ëåêöèè? Ñåé÷àñ çàñåäàíèÿ Àêàäåìèè íàóê ìàëî ÷åì îòëè÷àþòñÿ îò ñîáðàíèÿ êîëõîçíèêîâ â ïüåñå Êîðíåé÷óêà. Àêàäåìèêè Íóäíèêè ÷èòàþò îòîðâàííûå îò æèçíè äîêëàäû, îáû÷íî ïî âîïðîñàì èñòîðè÷åñêîãî õàðàêòåðà, ñëàâÿ ïàìÿòü âåëèêèõ ó÷åíûõ èëè âåëèêèå ñîáûòèÿ. Íè äèñêóññèè, íè îáñóæäåíèÿ. Ïîýòîìó äîêëàäû ñ áîëüøèìè óäîáñòâàìè è ïîëüçîé ìîæíî ïðî÷åñòü, ñèäÿ äîìà. Ñåé÷àñ ñîáðàíèå àêàäåìèêîâ – ýòî íå âåäóùåå íàó÷íîå îáùåñòâî, çàíÿòîå ðåøåíèåì ïåðåäîâûõ âîïðîñîâ íàóêè, òåñíî ñâÿçàííîå ñ çàïðîñàìè è ðîñòîì íàøåé êóëüòóðû, íî ñêîðåå íàïîìèíàåò öåðêîâíûå áîãîñëóæåíèÿ, êîòîðûå âåäóòñÿ ïî çàðàíåå íà÷åðòàííîìó ðèòóàëó. Ýòî íå òîëüêî ïîçîðíî äëÿ ïåðåäîâîãî ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ãîñóäàðñòâà è äëÿ åãî íàóêè, íî ýòî
92
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
óãðîæàþùèé ñèìïòîì çàìèðàíèÿ çäîðîâîãî îáùåñòâåííîãî ìíåíèÿ è, ñëåäîâàòåëüíî, çäîðîâîé ïåðåäîâîé íàóêè. Àêàäåìèê Ï.Ë. Êàïèöà. Èç ïèñüìà Í.Ñ. Õðóùåâó îò 15 äåêàáðÿ 1955 ã.
Ñàìî ñîáîé ðàçóìååòñÿ, ÷òî äëÿ ïîïàäàíèÿ â ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû è òåì áîëåå â àêàäåìèêè íåîáõîäèìî áûòü äîêòîðîì íàóê. Õîòÿ ýòîãî íèãäå è íå íàïèñàíî, íî ñòàòóñ ñàìîé ãëàâíîé (íàöèîíàëüíîé) àêàäåìèè ê òàêîâîìó îáÿçûâàåò. Åñòåñòâåííî, ïðî÷èå àêàäåìèè äàííîãî ïðèíöèïà íå ïðèäåðæèâàþòñÿ âîâñå. Êàêèì æå îáðàçîì îáñòîÿò äåëà ñ ðàñïðåäåëåíèåì ïî îòäåëåíèÿì, ïîëó è âîçðàñòó ñðåäè òåõ, êòî áëèæå âñåõ ê ñòàòóñó íåïðèêàñàåìûõ? Ðå÷ü èäåò î ÷ëåíàõ-êîððåñïîíäåíòàõ. Ïîëîâîçðàñòíîé ñîñòàâ ÷ëåíîâ-êîððåñïîíäåíòîâ ÍÀÍÓ (ïî ñîñòîÿíèþ íà 2006 ãîä)
Отделение НАНУ
Информатики
Членовкорреспондентов Всего.
В т.ч. женщин
22
1
Средний возраст, лет
Средний возраст избрания, лет
67
53
Истории, философии и права
18
2
72
56
Экономики
11
1
66
54
Общей биологии
17
3
66
54
Литературы, языка и искусствоведения
14
3
73
60
Механики
17
0
72
57
Молекулярной биологии, биохимии, экспериментальной и клинической физиологии
41
8
71
57
Наук о Земле
18
0
70
57
Физико-технических проблем энергетики
23
2
63
51
Физико-технических проблем материаловедения
36
1
69
55
Химии
17
0
79
61
Ядерной физики и энергетики
14
0
71
57
Физики и астрономии
34
1
68
54
Математики
16
0
66
54
В целом по НАНУ
298
22
69,5
56
Àêàäåìèêè è ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû
Á
93
×òî æå ìû âèäèì â âûøåïðèâåäåííîé òàáëèöå, óâàæàåìûé ÷èòàòåëü? Ìû âèäèì, ÷òî “â ìëàäøåì êëàññå” ó íàñ íà 120 ÷åëîâåê áîëüøå, ÷òî ñàìî ïî ñåáå íè÷åãî, êðîìå òîãî, ÷òî ÷ëåíîâ-êîððåñïîíäåíòîâ ó íàñ â ñòðàíå áîëüøå, íåæåëè àêàäåìèêîâ, íå îçíà÷àåò. À âîò æåíùèí ñðåäè íèõ íå 1,1%, à áîëüøå 7%, ÷òî ñàìî ïî ñåáå òîæå íåìíîãî. Ñðåäíèé ÷ëåí-êîððåñïîíäåíò íà ïÿòü ëåò ìîëîæå àêàäåìèêà, à âîò ïîïàäàþò â ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû, áóäó÷è âñåãî ëèøü íà îäèí ãîä ìîëîæå, íåæåëè òå, êòî ñòàíîâèòñÿ àêàäåìèêàìè. Äàííîå íàáëþäåíèå îçíà÷àåò, ÷òî øàíñîâ ó ÷ëåíà-êîððåñïîíäåíòà ñòàòü àêàäåìèêîì íå òàê óæ è ìíîãî. Äëÿ òåõ, êòî âñå æå ìå÷òàåò î òîì, ÷òîáû õîòÿ áû ïàðó ÷åëîâåê íàçûâàëè åãî àêàäåìèêîì, ìîãó ñêàçàòü ñëåäóþùåå: ìîæíî ïðèîáðåñòè ÷ëåíñòâî â òîé èëè èíîé àêàäåìèè (èìååòñÿ â âèäó – àêàäåìèè ëåâîé), áóäó÷è âñåãî ëèøü êàíäèäàòîì íàóê. Åñòü òàêèå àêàäåìèè, äëÿ âñòóïëåíèÿ â êîòîðûå íå îáÿçàòåëüíî âîîáùå èìåòü õîòü êàêîå-òî îòíîøåíèå ê íàóêå, ãëàâíîå – óïëàòèòü âñòóïèòåëüíûé âçíîñ è èñïðàâíî âíîñèòü âçíîñû ÷ëåíñêèå.
 Íàó÷íûå ðàáîòíèêè âïðàâå ñîçäàâàòü íà äîáðîâîëüíîé îñíîâå îáùåñòâåííûå îáúåäèíåíèÿ (â òîì ÷èñëå íàó÷íûå, íàó÷íî-òåõíè÷åñêèå è íàó÷íî-ïðîñâåòèòåëüñêèå îáùåñòâà, îáùåñòâåííûå àêàäåìèè íàóê) â ïîðÿäêå, ïðåäóñìîòðåííîì çàêîíîäàòåëüñòâîì îá îáùåñòâåííûõ îáúåäèíåíèÿõ. Èç êàêîé-òî çàêîíîäàòåëüíîé áàçû Êðóã ýòèõ ëþäåé (íàñòîÿùèõ àêàäåìèêîâ) íàñòîëüêî óçîê, à ñòàòóñ íàñòîëüêî âûñîê, ÷òî æåëàþùèõ ïðèîáùèòüñÿ ê èõ ÷èñëó íåìåðÿíî. Ïîíèìàÿ íåñáûòî÷íîñòü ñâîèõ ïðèòÿçàíèé, íàðîä ñòðåìèòñÿ îêàçàòüñÿ õîòÿ áû â ÷èñëå àêàäåìèêîâ Àêàäåìèè ïåäàãîãè÷åñêèõ íàóê, èëè Àêàäåìèè èíæåíåðíûõ íàóê, èëè, íà õóäîé êîíåö, Òðàíñïîðòíîé àêàäåìèè. Èõ ñòàòóñ ñóùåñòâåííî íèæå, íî, êàê ãîâîðèòñÿ, íà áåçðûáüå è ðàê – ðûáà. Ïîïàâøèå â òàêîãî ðîäà àêàäåìèè ñ óäîâîëüñòâèåì è íåêîòîðûì òðåïåòîì âûâîäÿò íà ñâîèõ âèçèòêàõ ïîëíîå íàçâàíèå îçíà÷åííîé îðãàíèçàöèè. Ëþäè àìáèöèîçíûå è ïðîäâèíóòûå, íå ïîïàâøèå â óêàçàííûå àêàäåìèè, îáúåäèíÿþòñÿ è ñîçäàþò åùå ìåíåå ïðåñòèæíûå, íî âñå óâàæàåìûå àêàäåìèè: Àêàäåìèÿ ýêîëîãè÷åñêèõ íàóê, Àêàäåìèÿ ýêîíîìè÷åñêèõ íàóê è ò.ï. Åñòü è òàêèå, êàê Ìåæäóíàðîäíàÿ àêàäåìèÿ èíôîðìàòèçàöèè. Ýòî óæå, óæå êàê ãîâîðèòñÿ, íå÷òî!
 Ïåðâûé âèöå-ïðåçèäåíò Ìåæäóíàðîäíîé àêàäåìèè èíôîðìàòèçàöèè Ýäóàðä Åâðåèíîâ óäîñòîèëñÿ âñåõ âîçìîæíûõ ïî÷åñòåé. Ïîñòàíîâëåíèåì àêàäåìèè
94
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
îò 27 íîÿáðÿ 1995 ãîäà Åâðåèíîâó áûëî ïðèñâîåíî çâàíèå “Ñòàðåéøèíû ìèðà â îáëàñòè ðàñïðåäåëåííîé îáðàáîòêè èíôîðìàöèè”, ïîñòàíîâëåíèåì îò 5 ÿíâàðÿ 1996 ãîäà áûëà ó÷ðåæäåíà ìåäàëü “Àêàäåìèê Ý. Åâðåèíîâ” ñ åãî áàðåëüåôíûì ïîðòðåòîì, âðó÷àåìàÿ çà çàñëóãè â îáëàñòè èíôîðìàòèçàöèè. Âîò âûïèñêà èç ïîñòàíîâëåíèÿ ïðåçèäèóìà àêàäåìèè îò 13 èþíÿ 1996 ãîäà: “Ïðîâåñòè â Ìîñêâå... 13 èþíÿ 1998 ãîäà Âñåìèðíûé íàó÷íî-òåõíè÷åñêèé êîíãðåññ, ïîñâÿùåííûé òâîð÷åñêîìó âêëàäó àêàäåìèêà Åâðåèíîâà Ý.Â. â ðàçâèòèå èíôîðìàòèçàöèè Ìîñêâû, Ðîññèè, ìèðà è Âñåëåííîé, ñ ó÷àñòèåì âñåõ îòäåëåíèé àêàäåìèè, ó÷åáíûõ è íàó÷íûõ çàâåäåíèé, àêàäåìèé è òâîð÷åñêèõ ñîþçîâ ïëàíåòû. Èç Èíòåðíåòà
 Ñïåöèàëèçèðîâàííûå ó÷åíûå ñîâåòû Ìåæäóíàðîäíîé àêàäåìèè èíôîðìàòèçàöèè â ñîîòâåòñòâèè ñ ðàçðåøåíèåì ÎÎÍ ïðèíèìàþò ê çàùèòå äèññåðòàöèè íà ïðèñóæäåíèå ó÷åíûõ ñòåïåíåé âûñîêîêâàëèôèöèðîâàííûì ñïåöèàëèñòàì, èìåþùèì ìåæäóíàðîäíîå ïðèçíàíèå, ïî ãðàäàöèÿì â óñëîâíîé ñîïîñòàâèìîñòè ñ âåäóùèìè óíèâåðñèòåòàìè ìèðà: äîêòîð ôèëîñîôèè (Doctor of Philosophy), äîêòîð íàóêè-òåõíèêè (Doctor of Science), äîêòîð èñêóññòâîâåäåíèÿ, ãóìàíèòàðíûõ íàóê (Doctor of Education)... ïðèñâàèâàþòñÿ ó÷åíûå çâàíèÿ àññèñòåíòà ïðîôåññîðà, àññîöèèðîâàííîãî ïîìîùíèêà-ñîó÷àñòíèêà â ðàáîòå è ïîëíîãî ïðîôåññîðà... ñ ó÷åòîì çàñëóã â îáó÷åíèè è ñòàíîâëåíèè ãàðìîíè÷íî ðàçâèòîé ëè÷íîñòè â ïîñòîÿííî ìåíÿþùèõñÿ ýêîíîìè÷åñêèõ è ñîöèàëüíûõ óñëîâèÿõ ãîñóäàðñòâ ìèðà. Èç áðîøþðû Ìåæäóíàðîäíîé àêàäåìèè èíôîðìàòèçàöèè Òàê îáñòîÿò äåëà ñ çàùèòàìè äèññåðòàöèé â ñàìîé òàê íàçûâàåìîé àêàäåìèè, íî åùå äàëüøå ïîøëè åå ôèëèàëû, íàïðèìåð Äàëüíåâîñòî÷íûé, ãäå ðàáîòàåò Òèõîîêåàíñêàÿ àêàäåìèÿ èíôîðìàöèîëîãèè è ýêîëîãèè ðàçóìà. Ïðî÷èòàé è óæàñíèñü. Óæàñíèñü ÷åëîâå÷åñêîé ïðåäïðèèì÷èâîñòè è íå÷åëîâå÷åñêîé ãëóïîñòè òåõ, êòî êëþåò íà ïîäîáíîå øàðëàòàíñòâî.
Â
Ïóíêò 1. Òèõîîêåàíñêàÿ àêàäåìèÿ èíôîðìàöèîëîãèè è ýêîëîãèè ðàçóìà (ÒÀÈèÝÐ) ÿâëÿåòñÿ ðåãèîíàëüíûì îáùåñòâåííî-íàó÷íûì îòäåëåíèåì Ìåæäóíàðîäíîé àêàäåìèè èíôîðìàòèçàöèè...  ñîñòàâå ðåãèîíàëüíîãî îáùåñòâåííî-íàó÷íîãî îòäåëåíèÿ 7 äåéñòâèòåëüíûõ ÷ëåíîâ (àêàäåìèêîâ) è 15 ÷ëåíîâ-êîððåñïîíäåíòîâ... Çàðåãèñòðèðîâàíà â ÎÎÍ è ÿâëÿåòñÿ åå àññîöèèðîâàííûì ÷ëåíîì... Ó÷åíûå ñîâåòû ïî ïðèñóæäåíèþ ó÷åíûõ ñòåïåíåé ïî ñîîòâåòñòâóþùèì ñïåöèàëüíîñòÿì ñîçäàíû â àêàäåìèè â óñòàíîâëåííîì ïîðÿäêå è ñ ñîãëàñèÿ Ãîñêîìèòåòà Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè ïî äåëàì íàóêè è âûñøåé øêîëû... Ñïåöèàëèçèðîâàííûå ñîâåòû ñîçäàíû ïðåèìóùåñòâåííî ïî ðîäó äåÿòåëüíîñòè (ñïåöèàëüíîñòü 25.00.01 – èíôîðìàöèîëîãèÿ: ôóíäàìåíòàëüíûå è ïðèêëàäíûå èññëåäîâàíèÿ ïî èíôîðìàöèîííûì ïðîáëåìàì ìèðîçäàíèÿ... êîñìîëîãèè, êîñìîõèìèè, àñòðîôèçèêè, êîñìîíàâòèêè, íîîñôåðû, ïåäàãîãèêè, áèîôèçèêè, ãåíåòèêè, ìåäèöèíû... ðåëèãèè, ðàäèî, òåëåâèäåíèÿ, àñòðîëîãèè, óôîëîãèè, êèíî, àðõèâíî-ñïðàâî÷íîãî õîçÿéñòâà... òóðèçìà, ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèõ ïðîáëåì ãîðîäîâ, ñòðàí, ïëàíåòû, Âñåëåííîé). Ïóíêò 2. Ïîäãîòîâêà ñïåöèàëèñòîâ âûñøåé êàòåãîðèè. 1-é ýòàï: Ñîáåñåäîâàíèå ñ êàíäèäàòîì íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè (êàíäèäàòà, äîêòîðà íàóê). Íà
Àêàäåìèêè è ÷ëåíû-êîððåñïîíäåíòû
Á
95
äàííîì ýòàïå îáîçíà÷àåòñÿ öåëü, çàäà÷à, àêòóàëüíîñòü, íîâèçíà è ïðàêòè÷åñêàÿ öåííîñòü èññëåäîâàíèÿ. Îáîçíà÷àþòñÿ íàó÷íàÿ è ôèíàíñîâàÿ ñîñòîÿòåëüíîñòü ñîèñêàòåëÿ… Ýòàï 9: Îæèäàåìûé ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèé ýôôåêò îò âíåäðåíèÿ ðåçóëüòàòîâ äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ… Ýòàï 12: ÇÀÙÈÒÀ. Èç Èíòåðíåòà
Äëÿ ëþäåé àìáèöèîçíûõ è íåðàçáîð÷èâûõ (èëè íåäàëåêèõ) ëþäè ïðåäïðèèì÷èâûå íàñîçäàâàëè ìàññó èíûõ àêàäåìèé: Àêàäåìèÿ ÷åðíîé è áåëîé ìàãèè, Àêàäåìèÿ êðàñîòû è ôèòíåñà è ò.ï.
Â
Ïîñâÿùåííûé ó÷åíèê Õðàìà áåññìåðòèÿ ×åðíûé ëîòîñ Àêàäåìèê Àêàäåìèè íîâîãî ìûøëåíèÿ Ìàãèñòð íàðîäíîé ìåäèöèíû Ýêñòðàñåíñ-ïðèçðàê ìåæäóíàðîäíîãî êëàññà (âûñøèé óðîâåíü) Âåëèêèé Ìàãèñòð è Ïðèîð Îðäåíà Õðàìà Âñåëåííîé Èç ðåêëàìíûõ ïðîñïåêòîâ
Åñòü Àêàäåìèÿ ïðàêòè÷åñêîé ìàãèè è ãèïíîçà, Àêàäåìèÿ þâåíîëîãèè (èçó÷àåò ïðîáëåìû þíîñòè), Íàðîäíàÿ àêàäåìèÿ êóëüòóðû è îáùå÷åëîâå÷åñêèõ öåííîñòåé, Àêàäåìèÿ ñîöèàëüíîé è ýêîëîãè÷åñêîé çàùèòû æåðòâ êàòàñòðîô, Àêàäåìèÿ ýíåðãîèíôîðìàöèîííûõ íàóê è ïðî÷èå. Ïðî ÷ëåíñòâî â ýòèõ àêàäåìèÿõ ëþäè íà âèçèòêàõ ïèøóò, ïîòîìó êàê íè÷åãî èíîãî, î ÷åì ìîæíî áûëî áû íàïèñàòü, ó íèõ íåò.
 Àêàäåìèÿ ýíåðãîèíôîðìàöèîííûõ íàóê – ìåæäóíàðîäíîå íåïðàâèòåëüñòâåííîå íàó÷íîå ó÷ðåæäåíèå, îñóùåñòâëÿþùåå ôóíäàìåíòàëüíûå è ïðèêëàäíûå èññëåäîâàíèÿ, ïîäãîòîâêó è àòòåñòàöèþ íàó÷íûõ êàäðîâ â îáëàñòè ýíèîëîãèè íàóêè, èññëåäóþùåé çàêîíîìåðíîñòè ýíåðãåòè÷åñêîãî è èíôîðìàöèîííîãî âçàèìîäåéñòâèÿ â ïðèðîäå è îáùåñòâå, áàçèðóþùåéñÿ íà ìåòîäàõ êîñìîáèîðèòìîëîãèè, àñòðîëîãèè, óôîëîãèè, áèîëîêàöèè, ïñèõîôèçèêè, ïñèõîòðîíèêè, òðàíñïåðñîíàëüíîé ïñèõîëîãèè è äðóãèõ íàóê. Èç Èíòåðíåòà Íó, äî àêàäåìèêîâ òåáå – êàê äî Êèåâà ïåðåäâèãàÿñü â èíòåðåñíîé ïîçå, à ïîñåìó îïóñòèñü íà çåìëþ, çàêîí÷è âóç, àñïèðàíòóðó è ò.ä. è ñäåëàé ýòî â ñòðîãîì ñîîòâåòñòâèè ñ îáùåïðèíÿòûìè ñõåìàìè. Ìîæåò áûòü, òîãäà… Ìîæåò áûòü…
96
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 7
Â
Òâîå âûñøåå îáðàçîâàíèå
Ïîñëóøàé, ÷òî ÿ åùå òåáå ñêàæó. Äîâîëüíî áîëüøîå çíà÷åíèå äëÿ òâîåãî áóäóùåãî èìååò òî, ãäå è êàê òû ó÷èøüñÿ. Çíàâàë ÿ îäíîãî âåñüìà óäà÷ëèâîãî ôóíêöèîíåðà, êîòîðûé ñìîã çàíÿòü îïðåäåëåííîå ïîëîæåíèå â îáùåñòâå íå ñòîëüêî áëàãîäàðÿ öåëåóñòðåìëåííîñòè, áåñïðèíöèïíîñòè, îáðàçîâàííîñòè, ñêîëüêî áëàãîäàðÿ ñâîèì ñîêóðñíèêàì. Îí ñóìåë ñîõðàíèòü ñ íèìè õîðîøèå îòíîøåíèÿ íà ïðîòÿæåíèè ìíîãèõ ëåò ïîñëå îêîí÷àíèÿ óíèâåðñèòåòà. À îíè, äîñòèãàÿ îïðåäåëåííûõ êàðüåðíûõ âûñîò, êàê ëîêîìîòèâ, ïîäòÿãèâàëè åãî çà ñîáîé. Áëàãîäàðÿ ýòîìó ìîé çíàêîìûé äàæå ïðîáûë ïàðó íåäåëü â äîëæíîñòè çàìåñòèòåëÿ ìèíèñòðà, íî âîâðåìÿ ñïîõâàòèëñÿ (ïîãîâàðèâàþò – èñïóãàëñÿ) è ñïðûãíóë ñ ýòîãî äåëà îáðàòíî â íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêóþ ñðåäó, ñîñëàâøèñü íà çäîðîâüå. Çàòî òåïåðü âî âñåõ àâòîáèîãðàôè÷åñêèõ ñïðàâêàõ ñ ïîëíûì íà òî îñíîâàíèåì ïèøåò, ÷òî ðàáîòàë çàìåñòèòåëåì ìèíèñòðà. Òàê ÷òî, åñëè òû ïîïàë ïóñòü è íå â Ïðèíñòîí èëè Ëîíäîíñêóþ áèçíåñ-øêîëó, íå â Îêñôîðä è íå â Êåìáðèäæ, íî âñå æå â ïðèëè÷íîå âûñøåå ó÷åáíîå çàâåäåíèå è âèäèøü, ÷òî ïî ó÷åáå íå òÿíåøü íà äîñòîéíûé ðåçóëüòàò, íå òåðÿéñÿ, à îáçàâîäèñü äðóçüÿìè. Íå ëåíèñü. Òåì íå ìåíåå, ÷òî áû òû òàì íè äóìàë îá îöåíêàõ, çíàé: íåïëîõî âûéòè èç ñòåí âóçà ñ äèïëîìîì ìàãèñòðà. Ñåãîäíÿ â áîëüøèíñòâå ñòðàí ñóùåñòâóåò ìíîãîñòóïåí÷àòàÿ (÷àùå äâóõñòóïåí÷àòàÿ) ñèñòåìà ïîäãîòîâêè â âûñøåé øêîëå – áàêàëàâð, ìàãèñòð. Ó íàñ ïîêà ýòèõ ñòóïåíåé íå äâå, à ÷óòü áîëüøå: ìëàäøèé ñïåöèàëèñò, áàêàëàâð, ñïåöèàëèñò, ìàãèñòð. Ýòè ñòóïåíè íàçûâàþòñÿ îáðàçîâàòåëüíî-êâàëèôèêàöèîííûìè óðîâíÿìè. Êîëëåäæà, òåõíèêóìà èëè ó÷èëèùà, ãäå òû ïîëó÷èøü äèïëîì ìëàäøåãî ñïåöèàëèñòà èëè, â ëó÷øåì ñëó÷àå, áàêàëàâðà, äëÿ îôèöèàëüíîãî íà÷àëà ðàáîòû íàä äèññåðòàöèåé ÿâíî íåäîñòàòî÷íî. Òàêóþ âîçìîæíîñòü ïðåäîñòàâëÿåò äèïëîì ñïåöèàëèñòà èëè ìàãèñòðà, êîòîðûé ïîëó÷àþò ïî îêîí÷àíèè èíñòèòóòà, àêàäåìèè èëè óíèâåðñèòåòà. Ïîñòóïèâ â âûñøåå ó÷åáíîå çàâåäåíèå ÷åòâåðòîãî óðîâíÿ àêêðåäèòàöèè (íàèâûñøåãî), ìîæíî ñòàòü ìàãèñòðîì çà ïÿòü ëåò (ðàçóìååòñÿ, ïðè óñëîâèè óñïåøíîé ó÷åáû).  ýòîì ñëó÷àå ó òåáÿ åñòü óäèâèòåëüíàÿ âîçìîæíîñòü ïðèîáðåñòè ñèñòåìíîå âûñøåå îáðàçîâàíèå è ïîëó÷èòü ñîîòâåòñòâóþùèå çíàíèÿ è äèïëîì.
Â
Îáðàçîâàíèå – ýòî òî, ÷òî îñòàåòñÿ, êîãäà âñå âûó÷åííîå çàáûòî. Ìàêñ ôîí Ëàóý
Òâîå âûñøåå îáðàçîâàíèå
Â
Á
97
Îáðàçîâàííîñòü – ýòî óìåíèå âûäàâàòü ÷óæèå ìûñëè çà ñâîè. Èç ôîëüêëîðà
Ïî÷åìó óäèâèòåëüíàÿ? Ïîòîìó, ÷òî áûëè âðåìåíà, êîãäà ó ìíîãèõ òàêîé âîçìîæíîñòè ïîïðîñòó íå áûëî. Íàïðèìåð, òà æå Ìàðèÿ Ñêëîäîâñêàÿ-Êþðè, îêîí÷èâ ãèìíàçèþ è áóäó÷è âñåãî âîñåìíàäöàòè ëåò îò ðîäó, äîâîëüíî ìíîãî âðåìåíè ïîòðàòèëà íà ñàìîîáðàçîâàíèå. È íå íàäî òóò ðàññêàçûâàòü ñêàçêè, áóäòî ñåé÷àñ â âóç áåç âçÿòêè íå ïîïàñòü. Áûëî áû ÷òî-òî â ãîëîâå, à ìåñòî â âóçå íàéäåòñÿ.
Â ß ïðèó÷èëà ñåáÿ âñòàâàòü â øåñòü óòðà, ÷òîáû ðàáîòàòü äëÿ ñåáÿ áîëüøå, íî ýòî íå âñåãäà ìíå óäàåòñÿ.  íàñòîÿùåå âðåìÿ çäåñü ãîñòèò î÷åíü ìèëûé ñòàðè÷îê, êðåñòíûé îòåö Àíäçè, è äëÿ ðàçâëå÷åíèÿ åãî ÿ äîëæíà áûëà, ïî ïðîñüáå ïàíè Ç., óãîâîðèòü åãî, ÷òîá îí ó÷èë ìåíÿ èãðàòü â øàõìàòû. Ïðèõîäèòñÿ áûâàòü ÷åòâåðòûì ïàðòíåðîì è â êàðòî÷íîé èãðå, à âñå ýòî îòðûâàåò ìåíÿ îò êíèã.  äàííîå âðåìÿ ÿ ÷èòàþ: 1) ôèçèêó Äàíèýëÿ, 2) ñîöèîëîãèþ Ñïåíñåðà âî ôðàíöóçñêîì ïåðåâîäå, 3) êóðñ àíàòîìèè è ôèçèîëîãèè Ïîëÿ Áåðà â ðóññêîì ïåðåâîäå. ß ÷èòàþ ñðàçó íåñêîëüêî êíèã: ïîñëåäîâàòåëüíîå èçó÷åíèå êàêîãî-íèáóäü îäíîãî ïðåäìåòà ìîæåò óòîìèòü ìîé ìîçã, óæå äîñòàòî÷íî íàãðóæåííûé. Êîãäà ÿ ÷óâñòâóþ ñåáÿ ñîâåðøåííî íåñïîñîáíîé ÷èòàòü êíèãó ïëîäîòâîðíî, ÿ íà÷èíàþ ðåøàòü àëãåáðàè÷åñêèå è òðèãîíîìåòðè÷åñêèå çàäà÷è, òàê êàê îíè íå òåðïÿò ïîãðåøíîñòåé âíèìàíèÿ è ìîáèëèçóþò óì. Ì. Ñêëîäîâñêàÿ-Êþðè, ëàóðåàò Íîáåëåâñêèõ ïðåìèé ïî ôèçèêå è õèìèè Åñòü ðàñïðîñòðàíåííîå ìíåíèå, ÷òî ñïåöèàëèñòîâ (ðå÷ü âñå åùå èäåò îá îáðàçîâàòåëüíî-êâàëèôèêàöèîííîì óðîâíå) ñêîðî, êàê è âî âñåì ìèðå, íå áóäóò ãîòîâèòü è ó íàñ â ñòðàíå (òàê òîãî òðåáóåò Áîëîíñêèé ïðîöåññ). Ïîêà æå îíè åñòü è ïîëüçóþòñÿ ïðàêòè÷åñêè îäèíàêîâûìè ïðàâàìè ñ ìàãèñòðàìè ïðè ïîñòóïëåíèè â àñïèðàíòóðó. Òåì íå ìåíåå ñ÷èòàåòñÿ, ÷òî ìàãèñòð îáëàäàåò áîëåå ïðîäâèíóòûìè çíàíèÿìè, â îñîáåííîñòè â îáëàñòè íàó÷íîé è ïåäàãîãè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè (âî-ïåðâûõ, â ìàãèñòðàòóðó îòáèðàþò ëó÷øèõ, èñõîäÿ èç ñðåäíåãî áàëëà çà áàêàëàâðàò; âî-âòîðûõ, èì è â ñàìîì äåëå ÷èòàþò êóðñû ïî ìåòîäàì íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé è ïåäàãîãèêå). Åñëè âñòóïèòåëüíûå ýêçàìåíû â àñïèðàíòóðó ïðîõîäÿò ïî çíàíèÿì (â ñìûñëå: íèêòî íè çà êîãî íå ïðîñèë), òî ñàìî ñîáîé ðàçóìååòñÿ, ÷òî ïðè ïðî÷èõ ðàâíûõ óñëîâèÿõ ïðåèìóùåñòâàìè ïîëüçóþòñÿ âûïóñêíèêè ìàãèñòðàòóðû. Åùå îäèí ìîìåíò. Åñëè òû õî÷åøü ñòàòü êàíäèäàòîì íàóê, ê ïðèìåðó, ïî ñîöèîëîãèè, òî íà âñÿêèé ñëó÷àé çàãëÿíè â ñâîé äèïëîì î âûñøåì îáðàçîâàíèè. Òàì ìîæåò áûòü íàïèñàíî, ÷òî òû ó÷èòåëü ìàòåìàòèêè èëè çîîòåõíèê. Òîãäà íå ïîìåøàëî áû ïîëó÷èòü âòîðîå âûñøåå ïðîôèëüíîå îáðàçîâàíèå. Íîâûõ ñòóäåí÷åñêèõ âåðøèí òåáå, óâàæàåìûé.
98
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 8
Â
Äèññåðòàöèÿ
Âîò ìû è ïîäîøëè ê ñàìîìó ãëàâíîìó, à èìåííî ê âûÿñíåíèþ âîïðîñà î òîì, ÷òî æå åñòü òàêîå íà ñàìîì äåëå äèññåðòàöèÿ, çà çàùèòó ÷åãî ýòî òàêîãî ïðèñóæäàþò ó÷åíóþ ñòåïåíü. Èçâåñòíî ìíîæåñòâî ýêâèâàëåíòíûõ îïðåäåëåíèé ñàìîãî ïîíÿòèÿ äèññåðòàöèè. Íàèáîëåå ðàñïðîñòðàíåííîå – îïðåäåëåíèå íåáåçûçâåñòíîãî Â. Äàëÿ.  íåì óòâåðæäàåòñÿ, ÷òî äèññåðòàöèÿ (ðàññóæäåíèå, ðàçûñêàíèå, ðîçûñê, èññëåäîâàíèå) – ýòî íåáîëüøîå ó÷åíîå ñî÷èíåíèå ñ öåëüþ äîêàçàòü îäíî èëè íåñêîëüêî íàó÷íûõ ïîëîæåíèé, êîòîðîå ïèøåòñÿ íà ïðåäìåò ïîëó÷åíèÿ ó÷åíîé ñòåïåíè.
Â
ëåì.
Âñòðå÷àþòñÿ äâîå ó÷åíûõ íà óëèöå, îäèí èç íèõ ñ áîëüøèì òîëñòûì ïîðòôå– Ýòî ÷òî, äîêòîðñêàÿ? – Íåò, ñåìèïàëàòèíñêàÿ, – îòâå÷àåò äðóãîé. Èç îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà
Ëåò äâàäöàòü-òðèäöàòü íàçàä äèññåðòàöèÿ ïðàêòè÷åñêè âñåãäà ÿâëÿëàñü íåîáÿçàòåëüíûì ñëåäñòâèåì äîâîëüíî ïðîäîëæèòåëüíîãî òðóäà íàó÷íîãî ðàáîòíèêà â ðàìêàõ áþäæåòíûõ, îòðàñëåâûõ èëè õîçäîãîâîðíûõ òåì, êîòîðûå íà ñîâåòñêèõ ïðîñòîðàõ âûïîëíÿëèñü â äîñòàòî÷íîì êîëè÷åñòâå. Íàó÷íûé ñîòðóäíèê, ïîó÷àñòâîâàâ (â êà÷åñòâå èñïîëíèòåëÿ, îòâåòñòâåííîãî èñïîëíèòåëÿ èëè íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ) â íåñêîëüêèõ ñåðüåçíûõ ðàáîòàõ, ìîã îáîáùèòü ñâîè ðåçóëüòàòû è ïðåäñòàâèòü èõ â êà÷åñòâå ðóêîïèñè äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû.
 …ÿ íàïèñàë äèññåðòàöèþ, â íåé, êðîìå îñíîâíîé òåìû, áûëè íåêîòîðûå ïîáî÷íûå ëèíèè, “óêðàøåíèÿ”. È òóò âûÿñíèëîñü, ÷òî îñíîâíàÿ èäåÿ ðàáîòû – íå îðèãèíàëüíà, áåçûçëó÷àòåëüíûå ïåðåõîäû óæå ðàññìîòðåëè çàäîëãî äî ìåíÿ ÿïîíñêèå ôèçèêè Þêàâà è Ñàêàòà. ß î÷åíü îãîð÷èëñÿ, íî È.Å. Òàìì (íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü) ðåøèë, ÷òî âñå æå òåìó ìîæíî íå ìåíÿòü: ñäåëàííîãî, â îñîáåííîñòè “óêðàøåíèé”, äîñòàòî÷íî äëÿ äèññåðòàöèè. Àêàäåìèê À.Ä. Ñàõàðîâ. Âîñïîìèíàíèÿ Áûë òîãäà âîçìîæåí è âàðèàíò çàùèòû ïî ñîâîêóïíîñòè òðóäîâ, òî åñòü åñëè çà òâîèì àâòîðñòâîì âûøëî ìíîãî ïóáëèêàöèé â îäíó òåìó, òî òû ïèøåøü òîëüêî àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè áåç íàëè÷èÿ ñàìîé ðóêîïèñè äèññåðòàöèè. Îí, ýòîò âàðèàíò, è ñåé÷àñ ñóùåñòâóåò, íî ê íåìó ïðàêòè÷åñêè íèêòî íå ïðèáåãàåò âî èçáåæàíèå âîçìîæíûõ ïðîáëåì.  òå âðåìåíà âñå áþðîêðàòè÷åñêèå ïðîâîëî÷êè â ïðîäâèæåíèè ê ó÷åíîé ñòåïåíè ïðåäñòàâëÿëè ñîáîé ôîðìàëüíîñòè, îò êîòîðûõ íèêóäà íå äåíåøüñÿ. Áûëè îíè âòîðîñòåïåííûìè, è âíèìàíèå èì óäåëÿ-
Äèññåðòàöèÿ
Á
99
ëîñü âòîðîñòåïåííîå, òî åñòü ðîâíî ñòîëüêî, ñêîëüêî íåîáõîäèìî äëÿ òîãî, ÷òîáû ðàáîòó íå çàâåðíóëè íà êàêîì-íèáóäü ýòàïå èìåííî ïî ôîðìàëüíûì ïðèçíàêàì – òî ëè â àñïèðàíòóðå, òî ëè íà êàôåäðå, òî ëè â ñïåöèàëèçèðîâàííîì ó÷åíîì ñîâåòå, òî ëè â ÂÀÊå. Ñåãîäíÿ äèññåðòàöèÿ ïðàêòè÷åñêè âñåãäà âûñòóïàåò â êà÷åñòâå îðèãèíàëüíîãî íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîãî ïðîåêòà, íå ïîäêðåïëåííîãî èëè ïî÷òè íå ïîäêðåïëåííîãî íèêàêèì ôèíàíñèðîâàíèåì. Ýòî èíèöèàòèâíûé ïðîåêò, è åãî èíèöèàòîðîì ÿâëÿåòñÿ ëèáî ñàì ñîèñêàòåëü, ëèáî åãî íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü. Íåðåäêè ñëó÷àè ñîâïàäåíèÿ èíèöèàòèâû ñîèñêàòåëÿ â âûáîðå òåìû òàêîãî èññëåäîâàòåëüñêîãî ïðîåêòà (÷àùå âñåãî ïîä âëèÿíèåì óìóäðåííîãî îïûòîì ðóêîâîäèòåëÿ) ñ ïðàêòè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòüþ. Ýòîò ñëó÷àé èìååò ìåñòî, êîãäà íàä äèññåðòàöèåé ðàáîòàåò ïðåäñòàâèòåëü áèçíåñà èëè ÷èíîâíèê. Íåðåäêè ñëó÷àè (à â ïîñëåäíèå ïàðó äåñÿòêîâ îíè ñòàëè äîâîëüíî ÷àñòûì ÿâëåíèåì) êîãäà äèññåðòàöèÿ ÿâëÿåòñÿ íå ñòîëüêî èññëåäîâàòåëüñêèì ïðîåêòîì, ñêîëüêî îðãàíèçàöèîííûì. ×òî ýòî îçíà÷àåò? Ýòî îçíà÷àåò, ÷òî íåïîñðåäñòâåííî èññëåäîâàíèþ ïðèäàåòñÿ âòîðè÷íîå, ïðîèçâîäíîå çíà÷åíèå, à çàäà÷à ñâîäèòñÿ ê ðåàëèçàöèè ïðîåêòà ïî ïîëó÷åíèþ ó÷åíîé ñòåïåíè. Áûâàåò äàæå, ÷òî ñàìîãî èññëåäîâàíèÿ íå áûâàåò â ïðèíöèïå. È òîãäà äèññåðòàöèÿ – ýòî íå ñàìîñòîÿòåëüíî âûïîëíåííîå, çàêîí÷åííîå íàó÷íîå èññëåäîâàíèå, à èìåííî ïðîåêò. À êàêîé ïðîåêò áåç áèçíåñ-ïëàíà? Îòñþäà îáîðîò ðå÷è “ðàáîòàþ íàä äèññåðòàöèåé” îçíà÷àåò ñêîðåå ïðîâåäåíèå íåêîòîðûõ îðãàíèçàöèîííûõ ìåðîïðèÿòèé, à íå íàó÷íûé ïîèñê.
 Àíàëèç äåáàòîâ î ñòàòóñå äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ è åãî ìåñòå â êîðïóñå íàó÷íûõ òåêñòîâ… ïîçâîëÿåò ñäåëàòü âûâîä î ñóùåñòâîâàíèè äâóõ ïðîòèâîïîëîæíûõ òî÷åê çðåíèÿ íà äèññåðòàöèþ. …Ñîãëàñíî ïåðâîé ïîçèöèè, äèññåðòàöèîííîå èññëåäîâàíèå â öåëîì ðàññìàòðèâàåòñÿ êàê îðèãèíàëüíûé èíäèâèäóàëüíûé èññëåäîâàòåëüñêèé ïðîåêò, ïîçâîëÿþùèé ðàñøèðèòü íàøè ïðåäñòàâëåíèÿ î òîì èëè èíîì àñïåêòå ðåàëüíîñòè.  ýòîì ñìûñëå, åñëè èñïîëüçîâàòü òåðìèíîëîãèþ òåîðèè êàïèòàëîâ [formsof-capital model], äèññåðòàöèÿ åñòü íå ÷òî èíîå, êàê ïðåäîñòàâëåíèå èíñòèòóöèîíàëüíûõ óñëîâèé ëÿ îáúåêòèâàöèè, íàêîïëåíèÿ è óâåëè÷åíèÿ èíêîðïîðèðîâàííîãî ñîñòîÿíèÿ ÷åëîâå÷åñêîãî, êóëüòóðíîãî è ñèìâîëè÷åñêîãî êàïèòàëîâ. Ñîäåðæàùèåñÿ â òåêñòå èäåè, óðîâåíü àíàëèçà ïðîáëåìû, õàðàêòåð è ñïîñîáû åå ðåøåíèÿ ÿâëÿþòñÿ ñ äàííîé òî÷êè çðåíèÿ ïðåâàëèðóþùèìè ýëåìåíòàìè äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ. Âñå îðãàíèçàöèîííûå âîïðîñû, íå èìåþùèå îòíîøåíèÿ ê ìåòîäàì è ìåòîäîëîãèè èññëåäîâàíèÿ, ÿâëÿþòñÿ íå áîëåå ÷åì ÷àñòíûì ìîìåíòîì è íîñÿò ïî îòíîøåíèþ ê ëîãèêå íàó÷íîãî àíàëèçà ñîïîä÷èíåííûé õàðàêòåð. Äèññåðòàöèÿ – ýòî ôîðìà äåÿòåëüíîñòè, ïîçâîëÿþùàÿ ñîçäàâàòü íîâîå çíàíèå.
100
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Äðóãàÿ, ïðîòèâîïîëîæíàÿ òî÷êà çðåíèÿ, àïåëëèðóåò ê ïîçèöèè, ñîãëàñíî êîòîðîé äèññåðòàöèÿ – ýòî ãëàâíûì îáðàçîì îðãàíèçàöèîííûé ïðîåêò, çàäà÷à êîòîðîãî ñîñòîèò â ñîáëþäåíèè âñåõ ôîðìàëüíûõ òðåáîâàíèé, ïðåäúÿâëÿåìûõ ê äèññåðòàöèè â ðàìêàõ äàííîãî èíñòèòóöèîíàëüíîãî êîíòåêñòà, è ñâåäåíèè ê ìèíèìóìó ðèñêîâ, ñâÿçàííûõ ñ âîçìîæíûì ïðîâàëîì â ðåçóëüòàòå âûíåñåíèÿ íà ïóáëè÷íóþ çàùèòó îðèãèíàëüíûõ èäåé. Çàäà÷à â äàííîì ñëó÷àå ñîñòîèò â ñòðîãîì è ñâîåâðåìåííîì ñîáëþäåíèè îðãàíèçàöèîííûõ è èññëåäîâàòåëüñêèõ ïðîöåäóð, çàäàâàåìûõ â ðàìêàõ ìåéíñòðèìà. Èñïîëüçóÿ àíàëîãèþ èç òîé æå òåîðèè êàïèòàëîâ, ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî äèññåðòàöèîííîå èññëåäîâàíèå ñîïðÿæåíî ñ ïðåäîñòàâëåíèåì îðãàíèçàöèîííûõ óñëîâèé äëÿ ïîëó÷åíèÿ äîñòóïà ê èíñòèòóöèîíàëèçèðîâàííîé ôîðìå ÷åëîâå÷åñêîãî êàïèòàëà – äèïëîìàì äîêòîðà è êàíäèäàòà íàóê. Ò.Ð. Êàëèìóëëèí. Ðîññèéñêèé ðûíîê äèññåðòàöèîííûõ óñëóã
Îêàçûâàåòñÿ (è òû ñ ýòèì áóäåøü ñòàëêèâàòüñÿ ïðàêòè÷åñêè ïî âñåìó òåêñòó ýòîé êíèãè), ÷òî óñòîÿâøèåñÿ ëåêñè÷åñêèå îáîðîòû â îêîëîäèññåðòàöèîííîé ñôåðå î÷åíü âûðàçèòåëüíî è òî÷íî ïîä÷åðêèâàþò îñíîâíóþ ñóòü ïðîèñõîäÿùèõ çäåñü ïðîöåññîâ. Äà è ñàìî íàëè÷èå îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà, à òàêæå åãî ìîùíåéøåå âëèÿíèå íà ôîðìèðîâàíèå îáùåñòâåííîãî ñîçíàíèÿ óæå âðÿä ëè êòî-òî ñòàíåò îòðèöàòü. Íî çàäóìûâàåìñÿ ëè ìû íàä òåì, ÷òî èìåííî ôîëüêëîðíûå èçìû îòîáðàæàþò ðåàëüíóþ äåéñòâèòåëüíîñòü? “Ñ ÷åãî íà÷èíàòü ïèñàòü äèññåðòàöèþ?”. Ìû ãîâîðèì òàê ÷èñòî àâòîìàòè÷åñêè, à åñëè âñåðüåç çàäóìàòüñÿ, òî íåëüçÿ íå îáðàòèòü âíèìàíèÿ íà òîò ôàêò, ÷òî ìû âåäü äåéñòâèòåëüíî ïèøåì äèññåðòàöèè. È çäåñü ðå÷ü èäåò íå òîëüêî î òåõ äèññåðòàöèÿõ, êîòîðûå, â ñàìîì äåëå, ïèøóòñÿ êåì-òî äëÿ êîãî-òî. Ðå÷ü î äèññåðòàöèÿõ âîîáùå. Î ÷åì ìû ñïðàøèâàåì äðóã ó äðóãà ïðè âñòðå÷å: “Êàê èäåò ðàáîòà íàä äèññåðòàöèåé?”, “Çàùèòèë ëè òû äèññåðòàöèþ?”, “Íàïèñàë ëè òû äèññåðòàöèþ?”, “Êàê äèññåðòàöèÿ?” Äàëåå. Âîçüìåì õîòÿ áû ïëàí ðàáîòû àñïèðàíòà. Ê ÷åìó îí ñâîäèòñÿ íà ïðàêòèêå? Ê ôîðìóëèðîâêå íàçâàíèé ðàçäåëîâ è ïîäðàçäåëîâ äèññåðòàöèè. Ìû óæå äàâíî íå ïðåâðàùàåì ïîëó÷åííûå ðåçóëüòàòû â òåêñò, à, ðàáîòàÿ íàä òåêñòîì, ïûòàåìñÿ ïîëó÷èòü íàó÷íûå ðåçóëüòàòû. Äàæå ñàìî ïîíÿòèå äèññåðòàöèÿ óæå äàâíî òðàêòóåòñÿ êàê íåêèé òåêñò (ìàøèíîïèñíûõ ïðèìåðíî 200 ñòðàíèö) â ïåðåïëåòå. Âìåñòî “Çàíåñè ðóêîïèñü äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû”, ìû ãîâîðèì “Çàíåñè ìíå ñâîþ äèññåðòàöèþ”. Âåäü è íà îáîðîòå îáëîæêè àâòîðåôåðàòà íàïèñàíî – “Äèññåðòàöèåé ÿâëÿåòñÿ ðóêîïèñü”.
Â
- Äèññåðòàöèÿ âñåãäà ïðåäïîëàãàåò èñïîëüçîâàíèå ñïåöèôè÷åñêîãî êàòåãîðèàëüíîãî àïïàðàòà (àêàäåìè÷åñêîé òåðìèíîëîãèè), ïðèâÿçàííîãî ê îïðåäåëåííîìó äèñöèïëèíàðíîìó êîíòåêñòó.
Äèññåðòàöèÿ
Á
101
- Òåðìèíîëîãèÿ äèññåðòàöèè ïðåäïîëàãàåò åå àäðåñíîñòü – íàïðàâëåííîñòü íà óçêèé êðóã ñïåöèàëèñòîâ, îáëàäàþùèõ íàâûêàìè ÷òåíèÿ “çàêîäèðîâàííîãî” â òåêñòå äèññåðòàöèè ñîîáùåíèÿ. -  ðàìêàõ äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ äîëæíû áûòü âîâëå÷åíû â îáîðîò è ïðîàíàëèçèðîâàíû íàèáîëåå âàæíûå íàó÷íûå ðàáîòû, âûïîëíåííûå ðàíåå â äàííîé îáëàñòè àíàëèçà è ðåïðåçåíòèðóþùèå ïóáëèêàöèè, îáëàäàþùèå íàèáîëåå âûñîêèì èíäåêñîì öèòèðîâàíèÿ è èìåþùèå âûñîêèé ñòàòóñ â òåêñòàõ ïî äàííîìó íàïðàâëåíèþ. - Äèññåðòàöèÿ íå äîëæíà ïîëíîñòüþ ïåðåñåêàòüñÿ ïî ïðåäìåòó èññëåäîâàíèÿ ñ äðóãèìè ðàáîòàìè, âûïîëíåííûìè ðàíåå â ðàìêàõ äàííîãî äèñöèïëèíàðíîãî íàïðàâëåíèÿ. - Äèññåðòàöèÿ, íåñìîòðÿ íà òî ÷òî ïèøåòñÿ èíäèâèäóàëüíî, ÿâëÿåòñÿ ðåçóëüòàòîì êîëëåêòèâíîãî òâîð÷åñòâà, òàê êàê ïðåäïîëàãàåò íà ñòàäèè íàïèñàíèÿ àêòèâíîå ó÷àñòèå íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ, à íà ñòàäèè ïðåäñòàâëåíèÿ – ïóáëè÷íîå îáñóæäåíèå (êðèòèêó è ïîääåðæêó) â êðóãó ïðîôåññèîíàëîâ èç àêàäåìè÷åñêîé ñðåäû, íàäåëåííûõ ñòàòóñîì ýêñïåðòà. - Äèññåðòàöèÿ îáÿçàòåëüíî äîëæíà èìåòü ñòðîãóþ ñòðóêòóðó, îôîðìëåíèå êîòîðîé îãðàíè÷åíî îïðåäåëåííûìè íîðìàìè. - Äèññåðòàöèÿ ÿâëÿåòñÿ ôîðìàëüíûì äîêóìåíòîì, ñ ôîðìàëüíî îïèñàííîé ïðîöåäóðîé çàùèòû è ýêñïåðòèçû â õîäå ïóáëè÷íîé êîììóíèêàöèè, åå öåëüþ ÿâëÿåòñÿ ïîëó÷åíèå ôîðìàëüíî óòâåðæäåííîé ó÷åíîé ñòåïåíè. - Çàùèòà äèññåðòàöèè îñóùåñòâëÿåòñÿ â îïðåäåëåííûõ ôîðìàëüíî óòâåðæäåííûõ óñëîâèÿõ. - Ñîèñêàòåëü ñòåïåíè â ïðÿìîì ñìûñëå ýòîãî ñëîâà äîëæåí äîñòàòî÷íî æåñòêî ðåãëàìåíòèðîâàòü íå òîëüêî ñîáñòâåííóþ ðàáîòó, íî è ðàáîòó íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ è âñåé èíôðàñòðóêòóðû. - Òåêñò äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ èìååò ÷åòêî î÷åð÷åííûé ðàìî÷íûé è ôîðìàëüíî óòâåðæäåííûé ôîðìàò, â êîòîðîì ðåãëàìåíòèðóåòñÿ âåñü öèêë òåêñòîîáðàçîâàíèÿ – íà÷èíàÿ îò ñïåöèôèêè îôîðìëåíèÿ äèññåðòàöèè, çàêàí÷èâàÿ õàðàêòåðîì èçëîæåíèÿ ìàòåðèàëà. - Äèññåðòàöèÿ – ýòî îðãàíèçàöèîííûé è èíñòèòóöèîíàëüíî îôîðìëåííûé èíäèâèäóàëüíûé èññëåäîâàòåëüñêèé ïðîåêò, ïðåäïîëàãàþùèé ïóáëè÷íóþ çàùèòó íîâîãî è âûðàæåííîãî â òåêñòîâîé ôîðìå çíàíèÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ ïðîöåäóðàìè àêàäåìè÷åñêîãî ñîîáùåñòâà. Ò.Ð. Êàëèìóëëèí Êàëèìóëëèí. Ðîññèéñêèé ðûíîê äèññåðòàöèîííûõ óñëóã.
Ó÷èòûâàÿ âûøåèçëîæåííîå, ïîæåëàþ òåáå ðåàëüíîãî áèçíåñ-ïëàíà è ñîîòâåòñòâóþùåãî ïîä íåãî ôèíàíñèðîâàíèÿ. Óäà÷è!
102
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 9
Â
Ñàìîìó èëè çà äåíüãè?
Ïðèâåò! Íàèãëàâíåéøèé âîïðîñ: òû ñîáèðàåøüñÿ ñàì ïèñàòü äèññåðòàöèîííóþ ðàáîòó è çàùèùàòü åå èëè ãîòîâ çàïëàòèòü çà ýòî óäîâîëüñòâèå?
 Îïûòíûé êàäðîâèê, ïðèäèð÷èâî ðàññìàòðèâàÿ äèïëîì êàíäèäàòà íàóê, ïðåäúÿâëåííûé ïîòåíöèàëüíûì ñîòðóäíèêîì, ñ ñîìíåíèåì ñïðàøèâàåò: - Êóïèë íåáîñü? - Ïîñëóøàé, äàðàãîé, çà÷åì êóïèë? Íà äåíü ðîæäåíèÿ ïîäàðèëè! Îêîëîíàó÷íûé ôîëüêëîð Åñëè òû áóäåøü òðóäèòüñÿ ñàìîñòîÿòåëüíî, ôëàã òåáå â ðóêè. Ìîëîäåö. Òðóäèñü. Íà òàêèõ, êàê òû, íàóêà è äåðæèòñÿ. Åñëè áóäåøü ïîêóïàòü, áîã òåáå ñóäüÿ. Íå îñóæäàþ, íî êîå-÷òî ïîñîâåòóþ. Çíàé, ÷òî îñíîâíûìè ïîòðåáèòåëÿìè çàêàçíûõ äèññåðòàöèé ñåãîäíÿ ñ÷èòàþòñÿ: àäìèíèñòðàòèâíûå ðàáîòíèêè ãîñóäàðñòâåííîãî àïïàðàòà ðàçëè÷íûõ óðîâíåé; áèçíåñìåíû è äèðåêòîðà, âêëþ÷àÿ òîï-ìåíåäæìåíò êðóïíåéøèõ êîìïàíèé; ïóáëè÷íûå ïîëèòèêè; àñïèðàíòû, îáó÷àþùèåñÿ ñ îòðûâîì îò ïðîèçâîäñòâà; ðàáîòíèêè ñôåðû îáñëóæèâàíèÿ íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè; ñòàðøèé îôèöåðñêèé ñîñòàâ Âîîðóæåííûõ Ñèë. Çíàé, ÷òî åñëè è çàïëàòèøü, òî íåîáÿçàòåëüíî ïîëó÷èøü, à åñëè è ïîëó÷èøü, òî íå îáÿçàòåëüíî òî, ÷òî õî÷åøü. Òâîè âçàèìîîòíîøåíèÿ ñ èñïîëíèòåëåì – ýòî îòäåëüíûé ðàçãîâîð.
 Åñëè âû õîòèòå ñîâåðøèòü âåëèêîå îòêðûòèå, íî íå çíàåòå êàê, òî ìû âàñ íàó÷èì. Ïîëîæèòå â êîíâåðò ïÿòü òûñÿ÷ ðóáëåé è ïîøëèòå íàì. Ñïîñîá àáñîëþòíî ïðîâåðåííûé – ìû óæå ïîìîãëè Àðèñòîòåëþ è Ñîêðàòó, Äàðâèíó è Ìàðêñó, Ìåíäåëååâó è Êëàïåéðîíó. Èç Èíòåðíåòà Åñòåñòâåííî, íåáåçûíòåðåñíî áûëî áû çíàòü, ñêîëüêî æå òåáå ïðèäåòñÿ çàïëàòèòü çà ïðîöåäóðó îñòåïåíåíèÿ. Êàê è âåçäå, öåíà óñëóãè è â ýòîì äåëå çàâèñèò îò ìíîãèõ ôàêòîðîâ, â òîì ÷èñëå è îò åå êîìïëåêòíîñòè. Ïîëíûé ôàðø – ýòî íàïèñàíèå òåêñòà äèññåðòàöèè (ðóêîïèñè), íàïèñàíèå è îïóáëèêîâàíèå ñòàòåé, ïîäãîòîâêà àâòîðåôåðàòà, ïîäãîòîâêà âûñòóïëåíèÿ íà çàùèòå è âîïðîñîâ-îòâåòîâ, îáåñïå÷åíèå îòçûâà âåäóùåé îðãàíèçàöèè, îòçûâîâ îïïîíåíòîâ è îòçûâîâ íà àâòîðåôåðàò, îôîðìëåíèå âñåõ äîêóìåíòîâ è
Ñàìîìó èëè çà äåíüãè?
Á
103
ïð. Òåáå ìîãóò òàêæå ïðåäëîæèòü è ñóïåðóñëóãó – ïðîäâèæåíèå (ñîïðîâîæäåíèå) òâîåãî àòòåñòàöèîííîãî äåëà â ÂÀÊå.
Â
Âíèìàíèþ àñïèðàíòîâ, äîêòîðàíòîâ è ñîèñêàòåëåé. Ìû ïðåäîñòàâëÿåì óñëóãè ïî íàïèñàíèþ êàíäèäàòñêèõ è äîêòîðñêèõ äèññåðòàöèé, íàó÷íûõ ñòàòåé, ìîíîãðàôèé, àâòîðåôåðàòîâ ïî øèðîêîìó ñïåêòðó ãóìàíèòàðíûõ äèñöèïëèí: ÏÐÀÂÎ (âñå îòðàñëè), ÝÊÎÍÎÌÈÊÀ, ÔÈÍÀÍÑÛ, ÝÊÎÍ. ÒÅÎÐÈß, ÌÝÎ, ÁÀÍÊÎÂÑÊÎÅ ÄÅËÎ, ÌÀÐÊÅÒÈÍÃ, ÌÅÍÅÄÆÌÅÍÒ, ÊÓËÜÒÓÐÎËÎÃÈß, ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ, ÏÑÈÕÎËÎÃÈß è äð. Ðàáîòû âûïîëíÿþòñÿ âûñîêîêâàëèôèöèðîâàííûìè ñïåöèàëèñòàìè – äîêòîðàìè è êàíäèäàòàìè íàóê â ñîîòâåòñòâóþùèõ îáëàñòÿõ çíàíèé.  íàøåì ðàñïîðÿæåíèè âåäóùèå íàó÷íûå áèáëèîòåêè. Ìû ðàáîòàåì íà ðåçóëüòàò è ñîïðîâîæäàåì ñâîèõ êëèåíòîâ äî ïðåäçàùèòû âêëþ÷èòåëüíî. Ïðåäîñòàâëÿåì ãàðàíòèè êà÷åñòâà. Çàêëþ÷àåì äîãîâîð. Âîçìîæíà áåçíàëè÷íàÿ îïëàòà. Ìîæåì îïóáëèêîâàòü ëþáûå íàó÷íûå ñòàòüè è ìîíîãðàôèè â íàó÷íûõ æóðíàëàõ è èçäàòåëüñòâàõ. Ìû íå îêàçûâàåì ïîìîùü ïðè ïîñòóïëåíèè â àñïèðàíòóðó, ñäà÷å êàíäèäàòñêîãî ìèíèìóìà è ïðîäâèæåíèè íàó÷íûõ ðàáîò â Ñîâåòàõ ðàçíîãî óðîâíÿ. Âñþ èíòåðåñóþùóþ Âàñ èíôîðìàöèþ Âû ñìîæåòå ïîëó÷èòü ó íàøåãî ñåêðåòàðÿ ïî òåë. -____ Èç Èíòåðíåòà
 îáùåì, òâîå ó÷àñòèå áóäåò çàêëþ÷àòüñÿ òîëüêî â ñëåäóþùåì: âûéòè íà çàùèòå ÷òî-òî ïðîáóáíèòü è êðàñèâî ïîâåñòè ñåáÿ íà áàíêåòå. Ïðè ýòîì áóäü ãîòîâ ïîÿâèòüñÿ åùå íà ýêñïåðòíîì ñîâåòå ÂÀÊà, êóäà òåáÿ âñå æå ìîãóò âûçâàòü ïî ïðè÷èíå êàêîé-íèáóäü êëÿóçû. Åñòåñòâåííî, òàêîé ðàñêëàä âîçìîæåí òîëüêî â ñëó÷àå, åñëè ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò ïî êàêèì-òî ïðè÷èíàì ïîäêîíòðîëåí òîìó, êòî òåáÿ â íåì ëîááèðóåò. Ìîãóò âûçâàòü òåáÿ íà ýêñïåðòíûé ñîâåò ÂÀÊà è â òîì ñëó÷àå, åñëè òû íå ó÷èëñÿ â àñïèðàíòóðå, à áûë ïðèêðåïëåí ñîèñêàòåëåì ê âóçó (ÍÈÈ) è ïðè ýòîì íå èìååøü ê ýòîìó ó÷ðåæäåíèþ íèêàêîãî îòíîøåíèÿ (â ñìûñëå – íå ðàáîòàåøü òàì íà ïîëíóþ ñòàâêó). Âîò òàêîé ïîëíûé ôàðø äëÿ êàíäèäàòñêîé äèññåðòàöèè ìîæåò îáîéòèñü â ïÿòü-ñåìü, à òî è äåñÿòü òûñÿ÷ äåíåæíûõ åäèíèö Ñîåäèíåííûõ Øòàòîâ Àìåðèêè.  ñòîëè÷íîì ãîðîäå ýòî áóäåò âåðõíÿÿ ïëàíêà, â ïåðèôåðèéíîì – íèæíÿÿ.
 Áîëüøèíñòâî íàøèõ çàêàç÷èêîâ äîñòîéíû âûñøèõ ñòåïåíåé è çâàíèé. Îäíàêî â ñèëó ñâîåé äåëîâîé çàãðóçêè, äîðîãîñòîÿùåãî âðåìåíè è æåëàíèÿ ñîêðàòèòü èçäåðæêè íà áþðîêðàòè÷åñêèå ïðîöåäóðû – ïîðó÷àþò íàì îðãàíèçàöèþ ïðîöåññà. Íàøå ïðåäëîæåíèå: ïîäãîòîâêà ðóêîïèñè è àâòîðåôåðàòà 3 ìåñÿöà, 4000 ó.å.
104
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
À òàêæå óñëóãè “VIP ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈß” z Íàïèñàíèå íàó÷íîé ðàáîòû, ïîäãîòîâêà ðóêîïèñè è àâòîðåôåðàòà. Âûáðàâ òåìó è óòâåðäèâ ïëàí ðàáîò, óáåäèâøèñü â òîì, ÷òî Âàøà òåìà äîñòàòî÷íî “ñâåæà” è ïî íåé â áëèæàéøèå íåñêîëüêî ëåò åùå íè êòî íå çàùèòèëñÿ “VIP ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈß” ãîòîâà âûñòóïèòü â êà÷åñòâå èñïîëíèòåëÿ äëÿ ðàáîòû íàä âàøåé äèññåðòàöèåé. Íàøè Àâòîðû ãîòîâû ðàçðàáîòàòü ïîä âàøèì ðóêîâîäñòâîì è ôèíàíñèðîâàíèåì íåîáõîäèìóþ íàó÷íóþ ðàáîòó, ïîäãîòîâèòü ðóêîïèñü è àâòîðåôåðàò ïî ýêîíîìè÷åñêèì è þðèäè÷åñêèì à òàêæå ìíîãèì äðóãèì ñïåöèàëüíîñòÿì. Äëÿ äèññåðòàöèè âðåìÿ íàïèñàíèÿ ðàáîòû – îò äâóõ äî ÷åòûðåõ ìåñÿöåâ â çàâèñèìîñòè îò ñëîæíîñòè òåìû è èñõîäíûõ äàííûõ. Ñì. Óñëîâèÿ ïðåäîñòàâëåíèÿ óñëóã è ãàðàíòèè êà÷åñòâà. z Âûáîð äèññåðòàáåëüíîé òåìû è ñîñòàâëåíèå ïëàíà äèññåðòàöèè Íåïðîñòàÿ çàäà÷à äëÿ þðèñòîâ è ýêîíîìèñòîâ. Èçó÷àÿ ïëàí ðàáîòû, ìû íå ðåäêî ñòàëêèâàåìñÿ ñî ñëó÷àÿìè ïðàêòè÷åñêè ïîëíîãî ñîâïàäåíèÿ âûáðàííîé òåìû èëè ïëàíà ðàáîòû ñ íåäàâíî çàùèùåííûìè. “Âåëîñèïåä, èçîáðåòåííûé äâàæäû” íå ñîîòâåòñòâóåò òðåáîâàíèÿì ÂÀÊ. Êîìïàíèÿ “VIP ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈß” ïðåäëàãàåò óñëóãó ïî àíàëèçó òåìû è ïëàíà ðàáîòû íà äèññåðòàáåëüíîñòü. Ðàáîòà âåäåòñÿ â äèññåðòàöèîííîì çàëå Ðîññèéñêîé Ãîñóäàðñòâåííîé Áèáëèîòåêè (ÐÃÁ).  ðåçóëüòàòå àíàëèçà âû ïîëó÷àåòå íàøè ðåêîìåíäàöèè ê çàùèòå èëè áëèçêèå ïî òåìå è êîíöåïöèè àâòîðåôåðàòû çà ïîñëåäíèå 5 ëåò äëÿ þðèäè÷åñêèõ äèññåðòàöèé è 10 ëåò äëÿ äèññåðòàöèé ïî ýêîíîìèêå. Òàêæå “VIP ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈß” ãîòîâà ïîäîáðàòü äëÿ Âàñ ïîäõîäÿùóþ òåìó è ðàçðàáîòàòü óíèêàëüíûé ïëàí äèññåðòàöèè, ñîäåðæàùåé íàó÷íóþ íîâèçíó è ïðàêòè÷åñêóþ öåííîñòü. z Íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü. Âûáîð àñïèðàíòóðû è ó÷åíîãî ñîâåòà Åñëè âû íå àñïèðàíò?  çàâèñèìîñòè îò ñïåöèàëüíîñòè (ñì. íîìåíêëàòóðó ÂÀÊ), ïî êîòîðîé âû ñîáèðàåòåñü çàùèùàòü äèññåðòàöèþ, âàì íåîáõîäèìî âûáðàòü àñïèðàíòóðó è ïðèêðåïèòüñÿ â êà÷åñòâå ñîèñêàòåëÿ. Êîìïàíèÿ “VIP ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈß” ãîòîâà ñîäåéñòâîâàòü â ïîèñêå ïîäõîäÿùåé àñïèðàíòóðû è ó÷åíîãî ñîâåòà, à òàêæå â ïîäáîðå íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ. z Êàíäèäàòñêèé ìèíèìóì Äëÿ äîïóñêà ê çàùèòå äèññåðòàöèè âàì íåîáõîäèìî ñäàòü êàíäèäàòñêèå ýêçàìåíû – èíîñòðàííûé ÿçûê, ôèëîñîôèÿ, ñïåöèàëüíîñòü. “VIP ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈß” ïîäãîòîâèò âàñ äëÿ ñäà÷è êàíäèäàòñêîãî ìèíèìóìà ìàêñèìàëüíî êà÷åñòâåííî è â êðàò÷àéøèå ñðîêè. z Ñðî÷íûå ïóáëèêàöèè Íåîáõîäèìûì òðåáîâàíèåì äëÿ äîïóñêà ê çàùèòå äèññåðòàöèè ÿâëÿåòñÿ íàëè÷èå (ìèíèìóì òðåõ) ïóáëèêàöèé ïî òåìå Âàøåé äèññåðòàöèè â èçäàíèÿõ èç ïåðå÷íÿ, óòâåðæäåííîãî ÂÀÊîì. “VIP ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈß” ãîòîâà ñîäåéñòâîâàòü â ïîäãîòîâêå è ñðî÷íîé ïóáëèêàöèè íàó÷íûõ ñòàòåé. z Ïîäãîòîâêà ê çàùèòå Çàêëþ÷åíèå âåäóùåé îðãàíèçàöèè. Ðàññûëêà àâòîðåôåðàòà. Îïïîíèðîâàíèå. À òàêæå “VIP ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈß”, êàê õîðîøèé íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü, ïîäãîòîâèò Âàñ ê çàùèòå äèññåðòàöèè íà âûñøåì óðîâíå. Äèññåðòàöèîííûé ñîâåò áóäåò äîâîëåí! Íàäååìñÿ, ñîòðóäíè÷åñòâîì ñ íàìè îñòàíåòåñü äîâîëüíû è Âû! Èç Èíòåðíåòà
Ñàìîìó èëè çà äåíüãè?
Á
105
Ïðè ýòîì áîëüøèíñòâî îðãàíèçàöèé ñåãîäíÿ ïðèêðåïëÿþò ñîèñêàòåëåé ê ñâîåé àñïèðàíòóðå òîëüêî çà äåíüãè (â àìåðèêàíñêèõ åäèíèöàõ – îò ïÿòèñîò äî ïîëóòîðà òûñÿ÷ â ãîä). Çà äåíüãè æå òåáå ïðåäîñòàâÿò ïðàâî ñäàâàòü è êàíäèäàòñêèå ýêçàìåíû (ïÿòüäåñÿò–ñòî åäèíèö çà ýêçàìåí, êîòîðûõ òðè–÷åòûðå).
Â
Ýêîíîìè÷åñêèå, ïðàâîâûå è ãóìàíèòàðíûå ðàáîòû
На заказ
Стандартные сроки выполнения работы
Цены указаны в долларах
Докторская диссертация
от 5 мес.
от 6.000
Кандидатская диссертация
от 2 мес.
2.000–4.000
Книга
1–4 мес.
1.500–5.000
Монография
от 1 мес.
от 500
Статья
от 2 дней
150–250
Дипломная работа
2–4 нед.
180–350
Курсовая работа
от 5 дней
От 40
Òåõíè÷åñêèå ðàáîòû ïî õèìèè, ôèçèêå è ò.ä. Стандартные сроки выполнения работы
Цены указаны в долларах
Докторская диссертация
от 1 года
Договорная
Кандидатская диссертация
от 5 мес.
4000–7000
Дипломный проект
1–2 мес.
500–1000
Курсовой проект
1–4 нед.
от 180
Чертеж (А4 / А1)
от 2 дней
10 / 35
На заказ:
Èç Èíòåðíåòà
Äîâîëüíî ðàñïðîñòðàíåííûì ÿâëåíèåì â îïëàòå ðàáîò ïî ïîäãîòîâêå äèññåðòàöèè ÿâëÿåòñÿ áàðòåð.  êà÷åñòâå îïëàòû çà îêàçàííûå óñëóãè ìîãóò ïðèíèìàòüñÿ ïðîäóêòû ïèòàíèÿ, îðãàíèçàöèÿ ëåòíåãî îòäûõà äëÿ ñåìüè, ïîêóïêà ïðèëè÷íîãî êîìïüþòåðà, îðãàíèçàöèÿ âûäåëåíèÿ çåìåëüíîãî ó÷àñòêà, îðãàíèçàöèÿ ïðîöåññà ïðèñóæäåíèÿ çâàíèÿ “Çàñëóæåííîãî…”, çíàêîìñòâî ñ âëèÿòåëüíûìè ëþäüìè, çàêëþ÷åíèå õîçÿéñòâåííîé òåìû äëÿ âóçà è ò.ï.
Â
Ïðîãðàììà ïîëó÷åíèÿ ñòåïåíè “ïîä êëþ÷” Âíèìàíèå! Óíèêàëüíîå ïðåäëîæåíèå ïîëó÷åíèÿ ñòåïåíè êàíäèäàòà è ñòåïåíè äîêòîðà íàóê “ïîä êëþ÷”
106
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
1) Ïîëó÷åíèå ñòåïåíè êàíäèäàòà íàóê (ëþáûõ) Продолжи- База для прохождения тельность этапа
Описание этапа
Стоимость этапа, у.е.
Вариант 1 Данный вариант не предполагает помощь в защите. Аспирант проходит защиту самостоятельно.
От 3 до 6 мес.
диссертация
3000
автореферат
500
8 статей с публикацией в журналах
1300
Итого:
4800
Подготовка пакета документов на получение степени кандидата в международной академии в Москве
7000
Вариант 2 Данный вариант предполагает помощь в защите. Присутствие 3 мес. аспиранта не требуется. Приезд только на вручение (и то не всегда).
2) Ïîëó÷åíèå ñòàòóñà ÷ëåíà-êîððåñïîíäåíòà ìåæäóíàðîäíîé àêàäåìèè Описание этапа
Продолжительность
База для прохождения этапа
Стоимость этапа, у.е.
Получается на базе имеющейся степени кандидата или магистра.
1 мес.
Подготовка пакета документов на получение статуса
2000
3) Ïîëó÷åíèå ñòåïåíè äîêòîðà íàóê (ëþáûõ) Продолжительность
Описание этапа Получение степени доктора «под ключ». Данный вариант предполагает помощь в защите. Присутствие докторанта не требуется.
5 мес.
База для прохождения этапа
Стоимость этапа, у.е.
Подготовка пакета документов на получение степени доктора в 15000 международной академии в Москве
4) Ïîëó÷åíèå ñòåïåíè àêàäåìèêà Описание этапа
Продолжи- База для прохождения тельность этапа
Получение степени академика «под ключ». Данный вариант предполагает 10 мес. помощь в защите. Присутствие не требуется.
Стоимость этапа, у.е.
Подготовка пакета документов на получение степени в международной 20000 академии в Москве
“DIPLOMANT.COM” – äèññåðòàöèè è äèïëîìû íà çàêàç
Ñàìîìó èëè çà äåíüãè?
Á
107
Ôàíòàçèÿ è ïîòåíöèàëüíûå âîçìîæíîñòè ïîêóïàòåëÿ ïðèâîäÿò ê ïîÿâëåíèþ ñàìûõ îðèãèíàëüíûõ ôîðì îïëàòû. Íàïðèìåð, âîçìîæåí âàðèàíò, êîãäà â êà÷åñòâå îïëàòû çà ðàáîòó ïîòåíöèàëüíûé äèññåðòàíò âûêóïàåò ñîëèäíîå ÷èñëî ýêçåìïëÿðîâ àáñîëþòíî íåâîñòðåáîâàííîé êíèãè, íàïèñàííîé èñïîëíèòåëåì. Íåêîòîðûå èñïîëíèòåëè èíîãäà ãîòîâû ðàáîòàòü òîëüêî ðàäè ôîðìèðîâàíèÿ èìèäæà “âõîæåãî” â ýëèòó.  êà÷åñòâå îïëàòû çà äèññåðòàöèþ â îðãàíèçàöèþ èñïîëíèòåëÿ ìîæåò áûòü íàïðàâëåíà ãðóïïà àáèòóðèåíòîâ íà êîììåð÷åñêèå ìåñòà äëÿ ïîëó÷åíèÿ âòîðîãî âûñøåãî îáðàçîâàíèÿ. Òàê âîò, åñëè ðàñõîäû òåáå ïî êàðìàíó è ñî ñâîèì âíóòðåííèì “ß” òû äîãîâîðèëñÿ, ò.å. áóäåøü çàêàçûâàòü äèññåðòàöèþ, òî ëó÷øå, êîíå÷íî, èìåòü äåëî íå ñ òåì ÷åëîâåêîì, êîòîðûé òåáå åå ïðîñòî ïèøåò, à ñ òåì, êòî çà íåå åùå áóäåò è ãîëîñîâàòü. Ïîñìîòðè, ïðîàíàëèçèðóé è ïîäóìàé, ñ êåì èìåííî çàêëþ÷èòü òàêîãî ðîäà äîãîâîð èç ÷èñëà ïåðå÷èñëåííûõ íèæå ñïåöèàëèñòîâ. Îðòîäîêñ Ðàáîòàåò â îðãàíèçàöèè, ãäå ôóíêöèîíèðóåò íóæíûé òåáå ñïåöèàëèçèðîâàííûé ñîâåò, ðóêîâîäèòåëåì ñðåäíåãî çâåíà. ßâëÿåòñÿ ÷ëåíîì ýòîãî ñîâåòà â òå÷åíèå ìíîãèõ ëåò, äîñòàòî÷íî óâàæàåìûé ðàáîòíèê, íàõîäÿùèéñÿ ñî âñåìè êîëëåãàìè â õîðîøèõ îòíîøåíèÿõ. Ê êàðüåðíûì âûñîòàì óæå íå ñòðåìèòñÿ. Áåðåòñÿ êóðèðîâàòü êîãî-ëèáî èç ñîèñêàòåëåé ÷ðåçâû÷àéíî ðåäêî. Âûïîëíÿåò ðàáîòó íà âñå ñòî ïðîöåíòîâ, ïðè ýòîì ìíîãî îáùàåòñÿ ñ ïîäîïå÷íûì èìåííî íà ïî÷âå íàó÷íîé ðàáîòû. Ïîä åãî ðóêîâîäñòâîì îíè ïîäõîäÿò ê çàùèòå óæå íà ñàìîì äåëå áîëååìåíåå îðèåíòèðóþùèìèñÿ â íàó÷íîé ðàáîòå è ñâîåé äèññåðòàöèè. z
Ïðåäïðèíèìàòåëü Ïðÿìîé ñâÿçè ñ òâîèì ñïåöèàëèçèðîâàííûì ñîâåòîì íå èìååò, íå âõîäèò â ñîñòàâ è äðóãèõ ñîâåòîâ. Ñ ïîìîùüþ îáúÿâëåíèé, Èíòåðíåòñàéòà, çíàêîìûõ è ïðåäûäóùèõ çàêàç÷èêîâ ñîçäàåò ñåáå êðóã ïîòåíöèàëüíûõ çàêàç÷èêîâ. Èìååò íåñêîëüêèõ èñïîëíèòåëåé, çàêðûâàþùèõ ðàçíûå îáëàñòè íàóêè è ðàçëè÷íûå ñïåöèàëüíîñòè. Åãî êîíå÷íûé ïðîäóêò – ýòî ðóêîïèñü äèññåðòàöèè, àâòîðåôåðàò, íàó÷íàÿ ñòàòüÿ, ïðîåêò îòçûâà âåäóùåé îðãàíèçàöèè èëè îïïîíåíòà. Êóäà òû äàëüøå ýòî ïðèñòðîèøü – òâîè ïðîáëåìû. Ïîñëóøàéñÿ ìîåãî ñîâåòà: íå îòäàâàé òàêîìó èñïîëíèòåëþ âñåé ñóììû äàæå ïî ïîëó÷åíèè îçíà÷åííîãî ïðîäóêòà, äîãîâîðèñü, ÷òî îïðåäåëåííóþ åå ÷àñòü (ëó÷øå áîëüøóþ) òû âûïëà÷èâàåøü ïîñëå òîãî, êàê ðàáîòà ïðèíÿòà ê çàùèòå. z
Ðàñïîðÿäèòåëü Çàíèìàåò ðóêîâîäÿùóþ äîëæíîñòü â îðãàíèçàöèè, ïðè êîòîðîé ñîçäàí ñïåöèàëèçèðîâàííûé ñîâåò. Äëÿ òîãî ÷òîáû îí ïðèíÿë òâîé z
108
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
çàêàç ê èñïîëíåíèþ, íåîáõîäèì êòî-òî íà âûñøåì óðîâíå, êòî ïðîëîááèðóåò òâîè èíòåðåñû. Îá îïëàòå ðàáîòû äåíüãàìè ñ íèì, êàê ïðàâèëî, íå ìîæåò áûòü è ðàçãîâîðà: îí òàêèì îáðàçîì ëèáî ïëàòèò ïî ñâîèì äîëãàì, ëèáî ðàññ÷èòûâàåò íà îòâåòíóþ óñëóãó. Îí ïðåäñòàâèò òåáÿ êîíêðåòíîìó ÷åëîâåêó, ñâîåìó ïîä÷èíåííîìó, êîòîðûé áóäåò çàíèìàòüñÿ òâîåé äèññåðòàöèåé, à âîò çäåñü, ÷òîáû ðàáîòà ïðîäâèãàëàñü, íåîáõîäèìî áóäåò çàïëàòèòü. Ýòî î÷åíü ïðèìèòèâíûé è ãðóáûé âàðèàíò ñîòðóäíè÷åñòâà. ×àùå âñåãî èñïîëüçóåòñÿ èíîé, áîëåå èçÿùíûé âàðèàíò: òâîÿ îðãàíèçàöèÿ çàêàæåò îðãàíèçàöèè, â êîòîðîé òû áóäåøü çàùèùàòüñÿ, íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòû.  ðàìêàõ ýòîé ÍÈÐ áóäåò ïîäãîòîâëåíà òâîÿ äèññåðòàöèÿ, êîòîðóþ òû óñïåøíî è çàùèòèøü. Êñòàòè, òû æå â ýòîé ÍÈÐ è ïîó÷àñòâóåøü â êà÷åñòâå ñîèñïîëíèòåëÿ. Åñòåñòâåííî, âîçìîæíû è èíûå âàðèàíòû èñïîëíèòåëåé â ðàìêàõ ïðèäóìàííîé ìíîþ êëàññèôèêàöèè (êàê ðàâíî è èíûå êëàññèôèêàöèè), è âïîëíå âîçìîæíî, ÷òî èìåííî òû ñòîëêíåøüñÿ ñ ÷åì-òî âîâñå íåîáû÷íûì, íî è òîãäà ýòè ñîâåòû îêàæóòñÿ òåáå ïîëåçíûìè. Íî ñàìûé ïîëåçíûé ñîâåò òàêîé: ïèøè-êà òû ñâîþ äèññåðòàöèþ ëó÷øå ñàìîñòîÿòåëüíî. Óäà÷è!
Â
Ìàõîíèí. Íó ÷òî âû... Çíà÷èò, ìîæíî ðàññûëàòü? Ñîëîìà. Ìîæíî ðàññûëàòü... Âîò òîëüêî... Ìàõîíèí. ×òî? Ñîëîìà. Âèäèòå ëè, Ïàë Ïàëû÷... Ê ýòîìó âîïðîñó íå õîòåëîñü áû ïîäõîäèòü îäíîçíà÷íî. Âû æå çíàåòå, ÿ ðàáîòàþ íå îäèí, ó íàñ öåëàÿ òâîð÷åñêàÿ êîðïîðàöèÿ... Íà ñ÷åòó ýòîé êîðïîðàöèè äîñòàòî÷íîå êîëè÷åñòâî ïîäãîòîâëåííûõ åþ êàíäèäàòîâ è äîêòîðîâ íàóê... Íàø ïåðâûé è îñíîâíîé ïðèíöèï – ÷èñòîå ñëèâî÷íîå ìàñëî, áåçî âñÿêèõ ñóððîãàòîâ... È âîò ýòî ñëèâî÷íîå ìàñëî ó âàñ íà ñòîëå. Êàçàëîñü áû... ìîæíî íàìàçûâàòü åãî íà õëåá, íî... Ìàõîíèí. ×òî “íî”?.. Ñîëîìà. Âû èçâèíèòå ìåíÿ, Ïàë Ïàëû÷, çà îòêðîâåííîñòü... Êîðïîðàöèÿ ñ÷èòàåò, ÷òî â äàííîì êîíêðåòíîì ñëó÷àå îíà ïåðåðàáîòàëà â êàêîé-òî ìåðå è ÷òî ïðåæíèå óñëîâèÿ äîëæíû áûòü íåñêîëüêî èçìåíåíû... Ê ñîæàëåíèþ... Ìàõîíèí. Êàê èçìåíåíû? Ñîëîìà.  ïðåäåëàõ ðàçóìíîãî. Âû îáðàòèëè âíèìàíèå, íàïðèìåð, ÷òî ìû èç ïðîñòûõ íàó÷íûõ îò÷åòîâ ñäåëàëè? Êàê èõ ïðåïàðèðîâàëè? Êàê èçëîæèëè? Ìàõîíèí. Íå ïîíèìàþ. Ñîëîìà. ß âàñ ïîíèìàþ. Ìàõîíèí. Ìíå áû âñå-òàêè õîòåëîñü, ÷òîáû ìû ñ âàìè... Ñîëîìà. Ìíå áû òîæå ýòîãî õîòåëîñü, Ïàë Ïàëû÷, íî ÿ íå îäèí... È íå âñå âîïðîñû ÿ ìîãó ðåøàòü ñàìîëè÷íî... Ó íàñ âíóòðè òîæå åñòü ñâîè ïðèãîðêè è áóãîðêè... Åñòü áîëåå ìåðêàíòèëüíûå ëþäè, åñòü ìåíåå... Íî... Ìàõîíèí. Íî ÷òî? Ñîëîìà. Âèäèòå ëè, Ïàë Ïàëû÷... Íå õîòåëîñü ìíå... Ñóùåñòâóþò ðàçëè÷íûå ñòåïåíè ïîäãîòîâëåííîñòè êàíäèäàòîâ...  äàííîì êîíêðåòíîì ñëó÷àå ìû áûëè íà ãîëîì ìåñòå. Ïðîñòèòå, ÿ âñå ñêàçàë!
Ñàìîìó èëè çà äåíüãè?
Á
109
Ìàõîíèí. Âû, âåðîÿòíî, çàáûâàåòå, ìîé äðóã, ÷òî ÿ... Ñîëîìà. ×òî âû?!. Âû çíàåòå, Ïàë Ïàëû÷, îò÷åãî ïàë Ðèì? Îò÷åãî â ñâîå âðåìÿ ïàëà Âèçàíòèÿ? Ìàõîíèí. Íå çíàþ! Ñîëîìà. Îò èçëèøåñòâ... Îò îãðîìíîãî êîëè÷åñòâà íèêîìó íå íóæíûõ ïðåäìåòîâ ðîñêîøè... Îò íèõ íàäî èçáàâëÿòüñÿ, è ïî âîçìîæíîñòè ëåãêî. Âû ÷èòàëè ó øâåäîâ, ÷åìó ó÷àò óðîêè èñòîðèè? Ìàõîíèí. ß íå ÷èòàþ øâåäîâ! Ñîëîìà. Óðîêè èñòîðèè ó÷àò, ÷òî ëþäè íå îáðàùàþò âíèìàíèÿ íà óðîêè èñòîðèè... Ó÷òèòå, Ïàë Ïàëû÷, ìû âåäü òîæå íå êàæäîãî, íå âñÿêîãî... Ó íàñ òîæå êîíêóðñ... Èç ñåìè ðåêîìåíäîâàííûõ îäíó êàíäèäàòóðó áåðåì. Íàì âåäü âàæíî, ÷òîáû ÷åëîâåê áûë âðîäå âàñ, íàäåæíûé, ñ ïåðñïåêòèâîé... À êàê æå?! Âû èäåòå âïåðåä, ìû ñòîèì íà ìåñòå... Ó âàñ âïåðåäè áóäóùåå, ó íàñ íàñòîÿùåå... Ìàõîíèí (êëàäåò äèññåðòàöèþ â ÿùèê ïèñüìåííîãî ñòîëà). Õîðîøî... Åñëè â ïðåäåëàõ ðàçóìíîãî... Ìîæåò áûòü, ïåðåêóñèòå ó íàñ? Ñîëîìà. Íåò, áëàãîäàðþ. Ìíå åùå íóæíî çàáåæàòü â áèáëèîòåêó, ñäàòü êîå-êàêèå ôîëèàíòû. Ìàõîíèí. Òîâàðèù Ñîëîìà, ìîæåòå âû ìíå îòâåòèòü íà îäèí âîïðîñ? Òîëüêî îòêðîâåííî... Ñîëîìà. Åñëè ñìîãó. Ìàõîíèí. Ñêàæèòå, ïî÷åìó âû ñàìè äî ñèõ ïîð áåç ñòåïåíè?.. Ñ âàøåé ýðóäèöèåé, ïðè âàøåì òàëàíòå... Âû áû ìîãëè îðãàíèçîâàòü ýòî â äâà ñ÷åòà. Ñîëîìà. Åñëè ÷åñòíî, Ïàë Ïàëû÷? Ìàõîíèí. ×åñòíî! Ñîëîìà. À çà÷åì ìíå ýòà ñàìàÿ ñòåïåíü? Âàì, â âàøåì ïîëîæåíèè, ýòà ñòåïåíü, òàê ñêàçàòü, îòêðûâàåò çàìàí÷èâûå äàëè, ãîëóáûå ãîðèçîíòû. À ìíå? Íó, ïðèáàâÿò ìíå ê çàðïëàòå íåñêîëüêî äåñÿòîê, à òàê, åñëè õîòèòå çíàòü, ÿ ïîëó÷àþ ìîðàëüíîå óäîâëåòâîðåíèå... Ìû öåìåíòèðóåì îáùåñòâî... Ñ. Ìèõàëêîâ. Ïåíà (êîìåäèÿ íðàâîâ) / Ñ. Ìèõàëêîâ. ”Òåàòð äëÿ âçðîñëûõ. – Ì.: Èñêóññòâî, 1979.
110
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 10
Â
Ñðîêè îñòåïåíåíèÿ
Ñíîâà çäðàâñòâóé! ß òåáÿ, ìîé ëþáåçíûé, ïðàêòè÷åñêè íå çíàþ (òî÷íåå, àáñîëþòíî íå çíàþ), íî óâåðåí, ÷òî òû ñòðàäàåøü äîâîëüíî ðàñïðîñòðàíåííîé ñðåäè ñîèñêàòåëåé ó÷åíîé ñòåïåíè áîëåçíüþ. Ó íåå, ó ýòîé áîëåçíè, íåò íàçâàíèÿ, à âñå ñèìïòîìû ñâîäÿòñÿ ê íàâÿç÷èâîé, ÿ áû äàæå ñêàçàë, ìàíèàêàëüíîé èäåå “ñåñòü â óæå óøåäøèé ïîåçä” è “ïðèáûòü ê ïóíêòó íàçíà÷åíèÿ ðàíüøå ýòîãî ïîåçäà”. Ïîÿñíÿþ. Ñîèñêàòåëü âñåãäà ïûòàåòñÿ ôîðñèðîâàòü ñîáûòèÿ è ïîëó÷èòü äèïëîì êàê ìîæíî áûñòðåå. È â ñàìîì äåëå, – ðàññóæäàåò îí, – ÷òî íàì ñòîèò íàïèñàòü ïîëòîðû ñîòíè ñòðàíèö íàóêîîáðàçíîãî òåêñòà? Îñîáåííî òàêèì ñòðåìëåíèåì ñòðàäàþò Äèðåêòîðà, êîòîðûì î÷åíü õî÷åòñÿ, è Çàëîæíèêè ïðîôåññèîíàëüíîé êàðüåðû. Åñòü îòäåëüíûå ýêçåìïëÿðû òàêîãî ðîäà è ñðåäè ìîëîäûõ è áîðçûõ àñïèðàíòîâ (äëÿ íèõ õàðàêòåðíà çàâûøåííàÿ ñàìîîöåíêà è èçëèøíÿÿ àìáèöèîçíîñòü). Íî, â ñèëó êàçóèñòè÷åñêîé íåîïûòíîñòè è ôîðìàëèñòè÷åñêîé íåîáðàçîâàííîñòè, òàêîé ñîèñêàòåëü ê ìîìåíòó êðèòè÷åñêîãî îáîñòðåíèÿ ýòîãî ñâîåãî æåëàíèÿ óæå, îêàçûâàåòñÿ, äîïóñòèë ìàññó îøèáîê, ìíîãèõ íåîáõîäèìûõ âåùåé ïîïðîñòó íå ñäåëàë, à íà íåêîòîðûå ìîìåíòû â íóæíîå âðåìÿ âîâñå íå îáðàòèë âíèìàíèÿ. ×àùå âñåãî îêàçûâàåòñÿ, ÷òî: z òåìà äèññåðòàöèè íå áûëà óòâåðæäåíà ó÷åíûì ñîâåòîì è ñîîòâåòñòâóþùåé âûïèñêè èç ïðîòîêîëà çàñåäàíèÿ ýòîãî ñîâåòà, åñòåñòâåííî, íå èìååòñÿ; z ðàíåå áûëà óòâåðæäåíà òåìà ñ îäíèì íàçâàíèåì, à íà çàùèòó âûíîñèòñÿ ðàáîòà ïî ñîâåðøåííî äðóãîé ïðîáëåìàòèêå (çäåñü âñòðå÷àþòñÿ òàêèå ýêçåìïëÿðû, êîòîðûå, íè÷òîæå ñóìíÿøåñÿ, óõèòðÿþòñÿ íåçàìåòíî äëÿ ñàìèõ ñåáÿ âîîáùå ïåðåéòè â äðóãóþ ñïåöèàëüíîñòü); z ñðîê äåéñòâèÿ âûïèñêè èç ïðîòîêîëà çàñåäàíèÿ êàôåäðû èñòåê, à ñîáðàòü íîâîå çàñåäàíèå óæå ïîçäíî, ïîòîìó êàê ëèêâèäèðîâàëè êàôåäðó / çàâåäóþùèé ïåðåøåë íà äðóãóþ ðàáîòó / íà÷àëñÿ ñåçîí îòïóñêîâ è ò.ï.; z íå ñäàí åùå îäèí êàíäèäàòñêèé ýêçàìåí, à äî ñåññèè, âî âðåìÿ êîòîðîé ìîæíî åãî ñäàâàòü, åùå ìåñÿöà òðè; z ñîñòàâ êîìèññèè ïî ïðèåìó êàíäèäàòñêîãî ýêçàìåíà íåëåãèòèìåí, èáî ñîáèðàëñÿ áûòü êàíäèäàòîì þðèäè÷åñêèõ íàóê, à òåïåðü âûøåë íà ýêîíîìè÷åñêóþ äèññåðòàöèþ, è â ýêçàìåíàöèîííîé êîìèñ-
Ñðîêè îñòåïåíåíèÿ
z
z z
z z
z z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
Á
111
ñèè, îêàçûâàåòñÿ, íå áûëî äîêòîðà èëè êàíäèäàòà íàóê ïî çàùèùàåìîé ñïåöèàëüíîñòè; ýêñïåðòû ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà åùå íå äàëè ñâîåãî çàêëþ÷åíèÿ ïî ðàáîòå è äàæå íå ïîäîçðåâàþò î òîì, ÷òî îíè – ýêñïåðòû ïî äàííîé ðàáîòå; îïóáëèêîâàííûå ñòàòüè íå ñîîòâåòñòâóþò òåìå äèññåðòàöèè; ñòàòüè îïóáëèêîâàíû íå â ñïåöèàëèçèðîâàííûõ æóðíàëàõ, à åñëè è â ñïåöèàëèçèðîâàííûõ, òî íå ïî òâîåé îáëàñòè çíàíèé; îïóáëèêîâàííûõ ñòàòåé íå õâàòàåò ïî êîëè÷åñòâó; âñå ñòàòüè îïóáëèêîâàíû â îäíîì æóðíàëå è, åñòåñòâåííî, â îäíîì ãîðîäå; âñå îïóáëèêîâàííûå ñòàòüè äàòèðîâàíû îäíèì ãîäîì; âñå ñòàòüè îïóáëèêîâàíû â ñîàâòîðñòâå, è òâîÿ ôàìèëèÿ â ñïèñêàõ àâòîðîâ âîâñå íå ïåðâàÿ; òû íå ó÷àñòâîâàë â âûïîëíåíèè íè îäíîé ãîñáþäæåòíîé òåìû, à åñëè è ó÷àñòâîâàë, òî íå ïîïàë â îôèöèàëüíûé ñïèñîê èñïîëíèòåëåé; ó òåáÿ íåò àïðîáàöèè ðåçóëüòàòîâ ðàáîòû íà íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêèõ êîíôåðåíöèÿõ è íåò äàæå îïóáëèêîâàííûõ òåçèñîâ äîêëàäîâ, íåò ñïðàâîê îá ó÷àñòèè â êîíôåðåíöèÿõ èëè õîòÿ áû ïðîãðàììîê êîíôåðåíöèé, ãäå óêàçàíû òâîè äîêëàäû; òâîé íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü íå èìååò ïðàâà íà íàó÷íîå ðóêîâîäñòâî ïî èçáðàííîé äëÿ çàùèòû ñïåöèàëüíîñòè (íàïðèìåð, êàíäèäàò òåõíè÷åñêèõ íàóê âçÿëñÿ îñóùåñòâëÿòü ðóêîâîäñòâî íàïèñàíèåì äèññåðòàöèè ïî þðèñïðóäåíöèè, èëè òâîé ðóêîâîäèòåëü, êàíäèäàò íàóê, íå èìååò ïðàâà îñóùåñòâëÿòü íàó÷íîå ðóêîâîäñòâî, ò.å. íå áûëî íà òî ñîîòâåòñòâóþùåãî ðåøåíèÿ ó÷åíîãî ñîâåòà âóçà); èìååòñÿ ñîâìåñòíàÿ ñòàòüÿ ñ îïïîíåíòîì (çäåñü âîîáùå äåëî øâàõ, è îïïîíåíòà ñëåäóåò ñðî÷íî ìåíÿòü); çàêðûëè ñïåöèàëüíîñòü, ïî êîòîðîé ãîòîâèòñÿ äèññåðòàöèÿ, à òû íå óñïåë åå ïðåäñòàâèòü ê çàùèòå â ñîâåò; îïïîíåíòû íå ñìîãóò ïðèñóòñòâîâàòü íà çàùèòå (õîðîøî, åñëè îäèí, êîãäà çàìåíà äîïóñòèìà, à åñëè äâà, òî óæå “ïðèïëûëè”); ïðîøëî áîëüøå ÷åòûðåõ ìåñÿöåâ ñ ìîìåíòà âûõîäà îáúÿâëåíèÿ î çàùèòå òîáîé äèññåðòàöèè â îôèöèàëüíîì æóðíàëå ÂÀÊà (îáúÿâëåíèå íàäî ïîäàâàòü ïîâòîðíî); ó áîëüøåé ÷àñòè ÷ëåíîâ ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà èìååòñÿ ìàññà âàæíûõ è íåîòëîæíûõ äåë, êîòîðûå íå ïîçâîëÿò èì ïðèñóòñòâîâàòü íà çàùèòå íè ïðè êàêèõ óñëîâèÿõ; ïðåäñåäàòåëü ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà âïåðâûå ñëûøèò î òîì, ÷òî òû âûõîäèøü íà çàùèòó, à â ñîâåòå óæå î÷åðåäü;
112
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
òâîè îáðàçîâàíèå, ìåñòî ðàáîòû, äîëæíîñòü íå èìåþò íèêàêèõ òî÷åê ñîïðèêîñíîâåíèÿ ñ òåìîé çàùèùàåìîé äèññåðòàöèè; z ñàìà äèññåðòàöèÿ åùå íå íàïèñàíà… Ïîýòîìó äàì (àáñîëþòíî áåñêîðûñòíî) íåñêîëüêî ñîâåòîâ. Íå ïðîáóé ôîðñèðîâàòü ñîáûòèÿ è íå ñòðåìèñü ïîëó÷èòü âîæäåëåííóþ ñòåïåíü ðàíüøå ïîëîæåííîãî ñðîêà, êàê áû òåáå íè ïðèïåêëî, èáî íàâëå÷åøü äîïîëíèòåëüíûå ïðîáëåìû. Åñòåñòâåííî, âîçìîæíû èñêëþ÷åíèÿ. Åñëè òû õî÷åøü ñòàòü êàíäèäàòîì íàóê, ê ïðèìåðó, çà ãîä, òî ëîááèðîâàòüñÿ òâîè èíòåðåñû äîëæíû íà óðîâíå òàêèõ ÷èíîâíèêîâ, î êîòîðûõ (èëè êîòîðûå) ãîâîðÿò ïî òåëåâèäåíèþ íå ðåæå îäíîãî ðàçà â íåäåëþ. Íàèáîëåå ðåàëüíûé ñðîê òðàíñôîðìàöèè òåáÿ èç îáëàäàòåëÿ äèïëîìà î âûñøåì îáðàçîâàíèè â êàíäèäàòà íàóê – ýòî òðè-÷åòûðå ãîäà. Çäåñü ìàññà âðåìåííûõ îïîðíûõ òî÷åê çàôèêñèðîâàíî öèðêóëÿðàìè ÂÀÊà èëè ñëîæèâøåéñÿ ïðàêòèêîé. Ïðîéäåìñÿ ïî ýòèì áàçîâûì òî÷êàì îáðàòíûì ïîðÿäêîì, òî åñòü ðàññìîòðèì ñîáûòèÿ îò ìîìåíòà ïîëó÷åíèÿ äèïëîìà êàíäèäàòà íàóê äî èäåè î íåîáõîäèìîñòè îñòåïåíåíèÿ. ÂÀÊ ìîæåò ðàññìàòðèâàòü äèññåðòàöèþ (âåðíåå, àòòåñòàöèîííîå äåëî) íå áîëåå øåñòè ìåñÿöåâ ñ ìîìåíòà åå ïîñòóïëåíèÿ èç ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà. Êàê ïðàâèëî, ïî÷òè òàê è ïîëó÷àåòñÿ, ðàçâå ÷òî íà ìåñÿö-äâà ìåíüøå, õîòÿ èçâåñòíû ñëó÷àè, êîãäà ýòî òÿíóëîñü è ãîä è áîëüøå. Ïðèìåì, ÷òî íà ýòî ïîòðåáóåòñÿ ïðèìåðíî ÷åòûðå ìåñÿöà. Åùå îäèí ìåñÿö – ýòî ñðîê, â òå÷åíèå êîòîðîãî äèññåðòàöèîííîå äåëî ïîñëå çàùèòû äîëæíî áûòü îôîðìëåíî è ïåðåäàíî â ÂÀÊ. Îäèí ìåñÿö äîëæåí îòäåëÿòü äàòó çàùèòû äèññåðòàöèè îò äàòû îôèöèàëüíîé ðàññûëêè àâòîðåôåðàòà. Ìåñÿö-ïîëòîðà òåðÿåòñÿ ñîèñêàòåëåì íà îáÿçàòåëüíîì îïóáëèêîâàíèè îáúÿâëåíèÿ î çàùèòå â îôèöèàëüíîì æóðíàëå ÂÀÊà (â Óêðàèíå – ýòî “Íàóêîâèé ñâ³ò” äëÿ êàíäèäàòñêèõ äèññåðòàöèé è “Áþëåòåíü ÂÀÊ” – äëÿ äîêòîðñêèõ äèññåðòàöèé), áåç êîòîðîãî íåëüçÿ îñóùåñòâëÿòü ðàññûëêó àâòîðåôåðàòà è, åñòåñòâåííî, çàùèùàòüñÿ. Ýòîé ïóáëèêàöèåé ïðîöåäóðå çàùèòû ïðèäàåòñÿ ñòàòóñ ïóáëè÷íîñòè. Äâà-òðè, à òî è ïÿòü ìåñÿöåâ óõîäèò íà ñëåäóþùèå ìîìåíòû: ïðîöåäóðó ïîäãîòîâêè àòòåñòàöèîííîãî äåëà è ïîäà÷è çàÿâëåíèÿ ñîèñêàòåëåì (àñïèðàíòîì) â ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò ñ ïðîñüáîé ïðèíÿòü åãî ðàáîòó ê çàùèòå; ïðèíÿòèå äîêóìåíòîâ â ñîâåò è íàçíà÷åíèå ãðóïïû ýêñïåðòîâ (íà çàñåäàíèè ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà); îçíàêîìëåíèå ýêñïåðòîâ ñ äîêóìåíòàìè è äèññåðòàöèåé è ïîäãîòîâêó ýêñïåðòíîãî çàêëþ÷åíèÿ; ïðèíÿòèå äèññåðòàöèè ê çàùèòå (íà çàñåäàíèè ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà) è ò.ï. Âîçüìåì íà âñå ïðî âñå íà ýòè äåëà òðè ìåñÿöà. z
Ñðîêè îñòåïåíåíèÿ
Á
113
Ñîñ÷èòàé. Ïîëó÷èëñÿ ïî÷òè ãîä. Ýòî óæå ïðè íàëè÷èè ãîòîâîé äèññåðòàöèè è âñåõ ñîîòâåòñòâóþùèõ äîêóìåíòîâ. Ïîýòîìó ïðè áëàãîïðèÿòíîì îòíîøåíèè ê òåáå (òâîåìó ðóêîâîäèòåëþ) â ñîâåòå âåñü ýòîò ïðîöåññ íà÷èíàåòñÿ íå ïîñëå òîãî, êàê ðàáîòà ïîëíîñòüþ ãîòîâà, à çíà÷èòåëüíî ðàíüøå (ê ïðèìåðó, ïðè ãîòîâíîñòè ðóêîïèñè ïðîöåíòîâ íà ñåìüäåñÿò-âîñåìüäåñÿò). Ýòî ïîçâîëèò ïàðó-òðîéêó ìåñÿöåâ ñýêîíîìèòü. Ñìåþ òàêæå óòâåðæäàòü, ÷òî, áóäü òû âåñüìà íåãëóïûì, ÷ðåçâû÷àéíî òðóäîñïîñîáíûì è öåëåóñòðåìëåííûì ÷åëîâåêîì, çà îäèí ãîä ñ íàïèñàíèåì äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû òåáå íå ñïðàâèòüñÿ. Íà ýòî óéäåò ïàðó ëåò êàê ìèíèìóì. Âîò è ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî îò ìå÷òû äî åå ðåàëèçàöèè ïðîëåãàåò ðàññòîÿíèå äëèíîé ïðèìåðíî â òðè ãîäà. È âñå ýòî ïðè áëàãîïðèÿòíîì ðàñïîëîæåíèè çâåçä è ïðè óñëîâèè, ÷òî íèêòî íå áóäåò ìåøàòü.
Поступление в аспирантуру или прикрепление в качестве соискателя (1 месяц)
Изучение формальных моментов в ВАКе, рассмотрение работы экспертами, прохождение через экспертный совет и президиум (от 3 до 6 месяцев)
Защита диссертации и оформление документов в ВАКе (1 месяц)
Посещение обязательных занятий, сдача кандидатских экзаменов, вхождение в курс дела, написание пары тезисов (1 год)
Оформление диплома, получение его ученым секретарем (1 месяц)
Рассылка автореферата диссертации и пауза до защиты (1 месяц)
Полноценная работа над диссертацией, работа в качестве ассистентаполставочника на кафедре (минимум 2 года)
Вручение диплома в торжественной обстановке
Подача и публикация объявления о предстоящей защите диссертации (2 месяца)
Доводка работы и подготовка рукописи диссертации, оформление документов и подача в совет (3 месяца)
Изучение документов секретарем и председателем специализированного совета, доклад о них на заседании совета, принятие к рассмотрению (1 месяц)
Изучение работы и аттестационного дела группой экспертов и принятие работы к защите (2–3 месяца)
114
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ß íå ïðîñòî òàê óïîìÿíóë çäåñü î áëàãîïðèÿòíîì ðàñïîëîæåíèè çâåçä, èáî íà ïÿòü îïòèìàëüíûõ ïðîöåññîâ ïðîäâèæåíèÿ ê ó÷åíîé ñòåïåíè â ñîîòâåòñòâèè ñ ìîåé ñîáñòâåííîé ñòàòèñòèêîé ïðèõîäèòñÿ êàê ìèíèìóì îäèí, êîãäà ÷åëîâåê âûíóæäåí, ÷òî íàçûâàåòñÿ, ïëûòü ïðîòèâ òå÷åíèÿ. Âðîäå áû âñå è çà, âðîäå áû è âñå ÷åëîâåê ïðàâèëüíî äåëàåò, à ïðîöåññ íå èäåò. È ïðè÷èí ýòîìó ìîæåò áûòü ìíîæåñòâî. Âîçìîæíà ìàññà âàðèàíòîâ, êîãäà íèêòî íå ìåøàåò, íî è ðåøàòü òâîè ïðîáëåìû íå ñïåøèò. Òû çàïðîñòî ìîæåøü âñòàòü â îáùóþ î÷åðåäü è æäàòü ñâîåãî ñ÷àñòëèâîãî ìèãà. Òàê áûâàåò äîâîëüíî ÷àñòî, èáî ñðåäíÿÿ ïðîïóñêíàÿ ñïîñîáíîñòü ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà – äâåòðè çàùèòû â ìåñÿö, äà ìèíóñ ëåòíèå êàíèêóëû. Òåïåðü íàðèñóþ âûøåñêàçàííîå, íî óæå íå â îáðàòíîì ïîðÿäêå, à ïî ÷àñîâîé ñòðåëêå, îò èäåè äî äèïëîìà (ñì. ñ. 113). Ïîíÿòíîå äåëî, â ñõåìå íå ó÷òåí ñåçîííûé ôàêòîð. Åñëè òû ïîïàäåøü ñ ôîðìàëüíûìè âîïðîñàìè, â ðåøåíèè êîòîðûõ çàäåéñòâîâàíû ÷ëåíû ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà èëè ÂÀÊ, íà ëåòíèå îòïóñêà, äîáàâü ê ïîëó÷åííîé öèôðå åùå ïàðó-òðîéêó ìåñÿöåâ. Èçâåñòíû ñëó÷àè, êîãäà íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü íà âîïðîñ “Êîãäà?”, îòâå÷àë ïðèìåðíî ñëåäóþùåå: “Ïîñëå òîãî êàê çàùèòÿòñÿ òîò è ýòîò. Åñëè ñïåøèøü, ïîìîãè ñíà÷àëà èì”. Âîò òàêèå äåëà. Êàê ïåë Âëàäèìèð Ñåìåíîâè÷: “Ìû â î÷åðåäè ïåðâûå ñòîÿëè, à òå, êòî ñçàäè íàñ, óæå åäÿò”. Íå õíû÷ü. Ðóêîâîäñòâóéñÿ ñëåäóþùèì ïðèíöèïîì: ìíå ïëàòÿò ïÿòüñîò, à ÿ áóäó ðàáîòàòü íà ñåìüñîò. Íàñòóïèò âðåìÿ, è äîâîëüíî ñêîðî, êîãäà òåáå íà÷íóò ïëàòèòü ñåìüñîò. Íå âçäóìàé ïîñëå ýòîãî îñòàíîâèòüñÿ, ðàáîòàé íà òûñÿ÷ó, è íàñòóïèò âðåìÿ, êîãäà ïëàòèòü áóäåøü óæå òû êîìó-òî äðóãîìó. Óäà÷è!
Â
Ïèñüìî 11
Ôîðìàëèçàöèÿ ïðîöåññà
Á
115
Ôîðìàëèçàöèÿ ïðîöåññà
Äðóæèùå, ëþáåçíûé ñîèñêàòåëü! Åùå ðàç çäðàâñòâóé. Äàâíåíüêî ÿ íå áàëîâàë ñåáÿ îáùåíèåì ñ òîáîé. Âîò ÷òîáû òû çíàë, äèññåðòàöèÿ è íàóêà – âåùè, ìîæíî ñêàçàòü, íåñîâìåñòíûå (çà ðåäêèìè èñêëþ÷åíèÿìè). Ìîæíî çàíèìàòüñÿ íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòüþ, äîáèòüñÿ îïðåäåëåííûõ, è äàæå ñåðüåçíûõ, ðåçóëüòàòîâ è îñòàòüñÿ íåîñòåïåíåííûì.
 z
z z
z z z z z
Ó÷åíûé èìååò ïðàâî: âûáèðàòü ôîðìû, íàïðàâëåíèÿ è ñðåäñòâà íàó÷íîé è íàó÷íî-òåõíè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè â ñîîòâåòñòâèè ñî ñâîèìè èíòåðåñàìè, òâîð÷åñêèìè âîçìîæíîñòÿìè è îáùå÷åëîâå÷åñêèìè öåííîñòÿìè; îáúåäèíÿòüñÿ ñ äðóãèìè ó÷åíûìè â ïîñòîÿííûå èëè âðåìåííûå íàó÷íûå êîëëåêòèâû äëÿ ïðîâåäåíèÿ îáùåé íàó÷íîé è íàó÷íî-òåõíè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè; ïðèíèìàòü ó÷àñòèå â êîíêóðñàõ íà ïðîâåäåíèå íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé, êîòîðûå ôèíàíñèðóþòñÿ çà ñ÷åò ñðåäñòâ Ãîñóäàðñòâåííîãî áþäæåòà Óêðàèíû è èíûõ èñòî÷íèêîâ â ñîîòâåòñòâèè ñ çàêîíîäàòåëüñòâîì Óêðàèíû; ïðèîáðåòàòü ïðàâî àâòîðñòâà íà íàó÷íûå è íàó÷íî-òåõíè÷åñêèå ðåçóëüòàòû ñâîåé äåÿòåëüíîñòè; ïóáëèêîâàòü ðåçóëüòàòû ñâîèõ èññëåäîâàíèé èëè îáíàðîäîâàòü èõ èíûì îáðàçîì â ïîðÿäêå, óñòàíîâëåííîì çàêîíîäàòåëüñòâîì Óêðàèíû; ïðèíèìàòü ó÷àñòèå â êîíêóðñàõ íà çàìåùåíèå âàêàíòíûõ äîëæíîñòåé íàó÷íûõ è íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêèõ ðàáîòíèêîâ; ïîëó÷àòü, ïåðåäàâàòü è ðàñïðîñòðàíÿòü íàó÷íóþ èíôîðìàöèþ; ïîëó÷àòü ãîñóäàðñòâåííîå è îáùåñòâåííîå ïðèçíàíèå ïîñðåäñòâîì ïðèñóæäåíèÿ ó÷åíûõ ñòåïåíåé è ó÷åíûõ çâàíèé, ïðåìèé, ïî÷åòíûõ çâàíèé çà âêëàä â ðàçâèòèå íàóêè, òåõíîëîãèé, âíåäðåíèÿ íàó÷íûõ, íàó÷íî-òåõíè÷åñêèõ ðåçóëüòàòîâ â ïðîèçâîäñòâî è çà ïîäãîòîâêó íàó÷íûõ êàäðîâ. Èç Çàêîíà Óêðàèíû “Î íàó÷íîé è íàó÷íî-òåõíè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè”
Ïðîñòî ïðèäòè ñ óëèöû â ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò è ñêàçàòü “Çäðàâñòâóéòå, ÿ âîò òóò íàïèñàë äèññåðòàöèþ è õî÷ó çàùèòèòü åå â âàøåì ñïåöèàëèçèðîâàííîì ñîâåòå” ìîæíî, íî… ëèøü â òîì ñëó÷àå, åñëè õî÷åøü, ÷òîáû òåáÿ ñî÷ëè íå ñîâñåì íîðìàëüíûì. Äåéñòâèòåëüíî, ó÷åíûå, ÿ èìåþ â âèäó ãåíèàëüíûõ ó÷åíûõ, íåíîðìàëüíûå. Íî ñâîþ ãåíèàëüíîñòü íàäî åùå êàê-òî äîêàçàòü, à ýòî ïðîèñõîäèò ïî÷òè âñåãäà òîëüêî ïî÷åìó-òî ïîñëå ñìåðòè ýòîãî ñàìîãî ãåíèÿ. Ïîýòîìó ïðîäâèãàòüñÿ ê âîæäåëåííîé ñòåïåíè ëó÷øå, ñîáëþäàÿ ïîðÿäêè è óñëîâíîñòè, ñôîðìèðîâàâøèåñÿ â íàó÷íîì ñîîáùåñòâå. Èòàê! Âèçèò â ñïåöèàëèçèðîâàííûé ñîâåò – ýòî ðåøåíèå àáñîëþòíî ïðàâèëüíîå, íî â íàøåì ñëó÷àå – î÷åíü è î÷åíü çàïîçäàëîå (ãîäà íà äâà).
116
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Åñëè ïðåäñåäàòåëü ñîâåòà îêàæåòñÿ ÷åëîâåêîì èíòåëëèãåíòíûì, òî îí âûêðîèò ìèíóò ïÿòíàäöàòü ñâîåãî äðàãîöåííîãî âðåìåíè è âòîëêóåò òåáå ïðîïèñíûå èñòèíû ôîðìàëüíîãî îáðàìëåíèÿ ïðîöåññà ïîäãîòîâêè äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû. Äëÿ íåãî ïÿòíàäöàòü ìèíóò – ýòî ìíîãî, à äëÿ òåáÿ – èõ íå õâàòèò. Äëÿ òåáÿ îçíàêîìëåíèå ñ ýòèìè èñòèíàìè ïîòðåáóåò ãîðàçäî áîëüøåãî âðåìåíè. Ãîðàçäî áîëüøåãî. À ïîñåìó ëó÷øå çíàòü èõ çàðàíåå. Ñëåäîâàòåëüíî, ÷èòàé âíèìàòåëüíî è ìîòàé íà óñ.
Â ß ÷ëåí Ó÷åíîãî ñîâåòà ìíîãî ëåò, è çàâåäóþùèì êàôåäðîé è îòäåëîì áûë ìíîãî ëåò. ×åðåç ìåíÿ ïðîøëî ìíîãî äèññåðòàöèé êàíäèäàòñêèõ è äîêòîðñêèõ. Ó ìåíÿ òàêîå âïå÷àòëåíèå, ÷òî âûðàáîòàííûå óæå äàâíî ïðàâèëà, ïî êîòîðûì ìû äàåì ó÷åíûå ñòåïåíè, ñåáÿ â îáùåì îïðàâäàëè. Îíè ïîäõîäÿò ê íàøåé áîëüøîé ñòðàíå. Ãëàâíîå â òîì, ÷òî ëþáîé íàø ãðàæäàíèí, èìåþùèé âûñøåå îáðàçîâàíèå, ìîæåò çàÿâèòü î æåëàíèè çàùèòèòü äèññåðòàöèþ è åå íàäî ïðèíÿòü, èçó÷èòü è ïîñòàâèòü åå çàùèòó, åñëè îíà ýòîãî çàñëóæèâàåò. ß íå çíàþ ñëó÷àåâ, êîãäà ìàòåìàòèê, èìåþùèé î÷åíü õîðîøèå, ïðèíàäëåæàùèå åìó íîâûå íàó÷íûå ðåçóëüòàòû, íå áûë áû óòâåðæäåí äîêòîðîì, åñëè, êîíå÷íî, îí ïîäàñò äèññåðòàöèþ íà çàùèòó. Íà ñàìîì äåëå ýòî óòâåðæäåíèå îòíîñèòñÿ ê àáñîëþòíîìó áîëüøèíñòâó ìàòåìàòèêîâ, èìåþùèõ ðåçóëüòàòû íà óðîâíå ñðåäíåé äîêòîðñêîé äèññåðòàöèè. Âïðî÷åì, â äåòàëÿõ îñíîâíûõ ïðàâèë çàùèòû, âûðàáîòàííûõ åùå â òðèäöàòûõ ãîäàõ, ïðîèñõîäÿò èçìåíåíèÿ. Òóò íè÷åãî íå ïîäåëàåøü, ïîòîìó ÷òî êàæäûé óâàæàþùèé ñåáÿ áþðîêðàò îáÿçàòåëüíî õî÷åò ïðîÿâèòü ñâîþ èíèöèàòèâó. Îáû÷íî ñåðóþ èíèöèàòèâó, ïîòîìó ÷òî îí ñàì ñåðûé. Âîçüìèòå, íàïðèìåð, ïðàâèëî, â ñèëó êîòîðîãî â êàæäîì îòçûâå íà äèññåðòàöèþ íàäî ïèñàòü, ÷òî ðàáîòà ìîæåò èìåòü ïðèìåíåíèÿ â òàêîì-òî è òàêîì-òî èíñòèòóòå. Ïîïðîáóéòå ïðîèãíîðèðîâàòü åãî. ÂÀÊ ìîæåò ïîñëàòü íà ïåðåçàùèòó. À âîò åùå ïåðë: äîêòîðñêàÿ äèññåðòàöèÿ äîëæíà îïðåäåëÿòü íîâûå íàïðàâëåíèÿ â íàóêå. Ïîïðîáóéòå íå íàïèñàòü ýòó ôðàçó, äèññåðòàöèþ çàâåäîìî çàâåðíóò â òîì èëè èíîì íàïðàâëåíèè. À âåäü ýòîìó “ïåðëó” áîëüøèíñòâî äèññåðòàöèé íå óäîâëåòâîðÿåò. Îí íå æèçíåííûé, íå ïîäõîäèò ê áîëüøèíñòâó äîêòîðñêèõ äèññåðòàöèé. Íî â îñíîâíîì ïðàâèëà õîðîøèå è íåò íóæäû èõ èçìåíÿòü. È åñëè êàêîéëèáî ó÷åíûé, ïóñòü òðèæäû áîëüøîé ó÷åíûé, ïðåïÿòñòâóåò ïîäà÷å äèññåðòàöèè íà çàùèòó ïîòîìó, ÷òî äèññåðòàíò íå çàõîòåë ïðåäâàðèòåëüíî äîëîæèòü ñâîþ ðàáîòó íà åãî ñåìèíàðå, òî ýòîò òðèæäû ó÷åíûé íå ïðàâ – îí íå ñëåäóåò îñíîâíûì ïðàâèëàì çàùèòû. Àêàäåìèê Ñ.Ì. Íèêîëüñêèé Íèêîëüñêèé. Âîñïîìèíàíèÿ Ê ìîìåíòó, êîãäà ó òåáÿ áóäåò ãîòîâà äèññåðòàöèîííàÿ ðàáîòà, äîëæíû áûòü ñîáëþäåíû òàêèå ôîðìàëüíîñòè: z â ñàìîì íà÷àëå – óòâåðæäåíà òåìà è íàçíà÷åí ðóêîâîäèòåëü; z çàòåì òû âûñòóïèë íà íåñêîëüêèõ íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêèõ êîíôåðåíöèÿõ è ïîëó÷èë íåîáõîäèìóþ àïðîáàöèþ; z òû íàïèñàë íåñêîëüêî ñòàòåé â ñïåöèàëèçèðîâàííûõ æóðíàëàõ (â ñëó÷àå çàùèòû êàíäèäàòñêîé äèññåðòàöèè ÂÀÊ ãîâîðèò î òðåõ, íî íîðìàëüíî – øåñòü-âîñåìü);
Ôîðìàëèçàöèÿ ïðîöåññà
Á
117
ñî âðåìåíåì òû âíåäðèë ðåçóëüòàòû ñâîåé ðàáîòû íà ïðàêòèêå è ïîëó÷èë ñîîòâåòñòâóþùèé äîêóìåíò (ñïðàâêà èëè àêò âíåäðåíèÿ); z òâîè òåîðåòè÷åñêèå ðåçóëüòàòû ðåêîìåíäîâàíû ê èñïîëüçîâàíèþ êàêèì-íèáóäü áîëåå-ìåíåå ñåðüåçíûì ãîñóäàðñòâåííûì îðãàíîì; z íà ïðîòÿæåíèè ïîäãîòîâêè äèññåðòàöèè òû ó÷àñòâîâàë â íàïèñàíèè íàó÷íîé ãîñáþäæåòíîé òåìû, è â îò÷åòå ïî ýòîé òåìå ñðåäè èñïîëíèòåëåé óêàçàíà òâîÿ ôàìèëèÿ (òâîÿ äèññåðòàöèÿ âûïîëíåíà â ðàìêàõ ýòîé òåìû) z è… Òàê ÷òî, åñëè ó òåáÿ ñåìü ïÿäåé âî ëáó è òû ïîãðóæåí â íàóêó, õîòÿ áû ÷àñòè÷íî âñïëûâè íà ïîâåðõíîñòü è ïîñòàðàéñÿ ñîáëþñòè òðåáîâàíèÿ ÂÀÊà. Íå âñïëûâåøü – çàõëåáíåøüñÿ. Íèêòî è íèêîãäà íå âîçüìåò íà ñåáÿ ïðîáëåìû ïî ôîðìàëèçàöèè òâîåãî âûñîêîãî íàó÷íîãî óðîâíÿ. À äëÿ òîãî ÷òîáû âñå áûëî â ïîëíîì ïîðÿäêå, âîò òåáå îñíîâíûå ýòàïû òâîåãî ñëàâíîãî ïóòè ê âîæäåëåííîé öåëè. 1. Íåîáõîäèìî ïîñòóïèòü â àñïèðàíòóðó âóçà èëè íàó÷íîé îðãàíèçàöèè èëè ïðèêðåïèòüñÿ ê ýòîé àñïèðàíòóðå â êà÷åñòâå ñîèñêàòåëÿ äëÿ ïîäãîòîâêè äèññåðòàöèè. Ïåðå÷åíü äîêóìåíòîâ äëÿ ïîñòóïëåíèÿ èëè ïðèêðåïëåíèÿ äîâîëüíî áîëüøîé, íî îñíîâíûå èç íèõ ñëåäóþùèå: çàÿâëåíèå; ëè÷íûé ëèñòîê ïî ó÷åòó êàäðîâ; êîïèÿ äèïëîìà î âûñøåì îáðàçîâàíèè; êîïèÿ òðóäîâîé êíèæêè; ðåçóëüòàòû ñîáåñåäîâàíèÿ ñ ïîòåíöèàëüíûì íàó÷íûì ðóêîâîäèòåëåì è åãî ñîãëàñèå íà ðóêîâîäñòâî; ñïèñîê íàó÷íûõ òðóäîâ, åñëè òàêîâûå èìåþòñÿ (åñëè òðóäîâ íåò, òî ïîäãîòîâëåííûé ïî òåìå áóäóùåãî èññëåäîâàíèÿ ðåôåðàò), ìåäèöèíñêàÿ ñïðàâêà óñòàíîâëåííîãî îáðàçöà. 2. Ïàðàëëåëüíî ñ ïðîöåäóðîé ïîñòóïëåíèÿ/ïðèêðåïëåíèÿ îñóùåñòâëÿåòñÿ (è äàæå åå ÷àñòüþ ÿâëÿåòñÿ) ïðîðàáîòêà âàðèàíòîâ òåìû äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû, åå óòâåðæäåíèå è íàçíà÷åíèå (ó÷åíûì ñîâåòîì âóçà èëè íàó÷íîé îðãàíèçàöèè) íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ. Íà ñåé ñ÷åò äîëæíî áûòü êàê ìèíèìóì äâà äîêóìåíòà ñ æåëàòåëüíûì ñðîêîì äàâíîñòè íå ìåíåå ïîëóòîðà–äâóõ ëåò. Ïåðâûé – âûïèñêà èç ïðîòîêîëà çàñåäàíèÿ îòäåëà (êàôåäðû): ñëóøàëè, îáñóäèëè, âûñòóïèëè, ðåêîìåíäîâàëè óòâåðäèòü òåìó äèññåðòàöèè òàêóþ-òî è íàçíà÷èòü íàó÷íûì ðóêîâîäèòåëåì òîãî-òî. Âòîðîé – âûïèñêà èç ïðîòîêîëà çàñåäàíèÿ ó÷åíîãî ñîâåòà îðãàíèçàöèè ñ ïðàêòè÷åñêè òåì æå ñîäåðæàíèåì, äàòèðîâàííàÿ íåäåëåé-äâóìÿ ïîçæå, – ñ “óòâåðäèòü” è “íàçíà÷èòü”. 3. Ïîñòóïëåíèå/ïðèêðåïëåíèå äàåò âîçìîæíîñòü ñäàâàòü êàíäèäàòñêèå ýêçàìåíû. Èõ òðè-÷åòûðå, íî îáÿçàòåëüíî èíîñòðàííûé ÿçûê, ôèëîñîôèÿ è ñïåöèàëüíîñòü. Ýêçàìåí ïî ñïåöèàëüíîñòè, êàê ïðàâèëî, ñäàåòñÿ â òîì ñîâåòå, ãäå áóäåò ïðîõîäèòü çàùèòà äèññåðòàöèè, è ñäàåòñÿ îí ïîñëåäíèì. Åñëè òû ñîáèðàåøüñÿ çàùèùàòüñÿ z
118
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ïî òàêîé ñïåöèàëüíîñòè, ãäå ó òåáÿ íåò áàçîâîãî îáðàçîâàíèÿ, òî ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò íàçíà÷èò òåáå ñäà÷ó åùå êàêèõ-íèáóäü êàíäèäàòñêèõ ýêçàìåíîâ (â òåìó ñïåöèàëüíîñòè, ðàçóìååòñÿ), ïðåäâàðèòåëüíî (çà ìåñÿö) óâåäîìèâ îá ýòîì ÂÀÊ. 4. Ê ìîìåíòó ðàññûëêè àâòîðåôåðàòà äîëæíî áûòü îïóáëèêîâàíî ïî òåìå äèññåðòàöèè â ñïåöèàëèçèðîâàííûõ èçäàíèÿõ íå ìåíåå òðåõ ðàáîò. Îïòèìàëüíîå êîëè÷åñòâî íà ïðàêòèêå ðàçà â äâà áîëüøå ïëþñ íåñêîëüêî òåçèñîâ âûñòóïëåíèé íà íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêèõ êîíôåðåíöèÿõ. Íåïëîõî áûëî áû ñäåëàòü åùå è áðîøþðêó (ìàëåíüêóþ ìîíîãðàôèþ) – ñòðàíèö íà ïÿòüäåñÿò. Íàäî îáÿçàòåëüíî óòî÷íèòü ïî èìåþùèìñÿ ïóáëèêàöèÿì, ÿâëÿëèñü ëè íà ìîìåíò îïóáëèêîâàíèÿ òâîèõ ñòàòåé æóðíàëû ñïåöèàëèçèðîâàííûìè, äàáû íå ïðîëåòåòü ïî ôîðìàëüíûì ïðèçíàêàì. 5. Ïîñëå òîãî êàê äèññåðòàöèÿ è àâòîðåôåðàò ãîòîâû, íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü, ïîîáùàâøèñü ñ ðóêîâîäèòåëåì ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà, äàåò îòìàøêó äèññåðòàíòó, è òîò âûñòóïàåò â îðãàíèçàöèè, ãäå îí ó÷èòñÿ â àñïèðàíòóðå èëè ïðèêðåïëåí â êà÷åñòâå ñîèñêàòåëÿ, íà çàñåäàíèè îòäåëà (êàôåäðû) ñî ñâîåé ðàáîòîé. Çäåñü îí äîëæåí ïîëó÷èòü ñîîòâåòñòâóþùåå îäîáðåíèå. Ïîäòâåðæäåíèå – âûïèñêà èç ïðîòîêîëà (âûïèñêà äåéñòâèòåëüíà â òå÷åíèå îäíîãî ãîäà), â îáÿçàòåëüíîì ïîðÿäêå ïîäïèñàííàÿ äîêòîðîì íàóê. Äàííàÿ ïðîöåäóðà íåêîòîðûìè íàçûâàåòñÿ ïðåäçàùèòîé. ß ñêëîíåí ñ÷èòàòü, ÷òî ïðåäçàùèòà äîëæíà ïðîâîäèòüñÿ çà ïàðó íåäåëü äî çàùèòû, è íà íåé íàäî äîëîæèòü ñóòü ðàáîòû. Ó ïðèëè÷íûõ ðóêîâîäèòåëåé òàê è áûâàåò. Ïðåäçàùèòà íå èìååò ôîðìàëüíîãî ñòàòóñà, íî î÷åíü ïîìîãàåò ñîèñêàòåëþ ó÷åíîé ñòåïåíè, òàê êàê ñèòóàöèÿ ìàêñèìàëüíî ïðèáëèæåíà ê óñëîâèÿì ðåàëüíîé çàùèòû, â òîì ÷èñëå ïðèñóòñòâóåò è ñîñòîÿíèå ìàíäðàæà ó ñîèñêàòåëÿ. Çäåñü çàäàþòñÿ ñàìûå êàâåðçíûå âîïðîñû, çäåñü íèêòî íå îïàñàåòñÿ ñïðîñèòü òàêîå, íà ÷òî ñîèñêàòåëü íå ñìîæåò äàòü îòâåò. Îäíèì ñëîâîì – ýòî íà ñàìîì äåëå è åñòü íàñòîÿùàÿ çàùèòà ñîèñêàòåëåì ðåçóëüòàòîâ ñâîåé íàó÷íîé ðàáîòû. Çäåñü æå äàþòñÿ ñîâåòû î òîì, êàê ïðàâèëüíî âåñòè ñåáÿ íà îôèöèàëüíîé çàùèòå. Íî âñå ýòî áóäåò ïîòîì, à ïîêà ìû åùå íîñèì áóìàãè ó÷åíîìó ñåêðåòàðþ. 6. Äàëåå äèññåðòàöèÿ ïðåäîñòàâëÿåòñÿ â ñîâåò äëÿ ðàññìîòðåíèÿ. Ïðè ýòîì â ñîâåò ïðåäîñòàâëÿåòñÿ ñàìà ðóêîïèñü äèññåðòàöèè (ïåðåïëåòåííàÿ è ïîäïèñàííàÿ àâòîðîì), àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè, çàÿâëåíèå ñ ïðîñüáîé ïðèíÿòü ðàáîòó ê çàùèòå (â íåì îáÿçàòåëüíî äîëæíî áûòü óêàçàíà, ÷òî äèññåðòàöèÿ çàùèùàåòñÿ âïåðâûå), ëèñòîê ïî ó÷åòó êàäðîâ, êîïèÿ äèïëîìà î âûñøåì îáðàçîâàíèè (äëÿ ìíîãèõ íàóê – ïðîôèëüíîì), ñâèäåòåëüñòâî î ñäà÷å êàíäèäàòñêèõ ýêçàìåíîâ, âûïèñêà èç ïðîòîêîëà çàñåäàíèÿ îòäåëà (êàôåäðû) ñ
Ôîðìàëèçàöèÿ ïðîöåññà
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Á
119
óêàçàíèåì äàòû óòâåðæäåíèÿ òåìû, êîïèè òðóäîâ (ïå÷àòíûõ ðàáîò) àâòîðà, îòçûâ íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ, ñïðàâêè î âíåäðåíèè ðåçóëüòàòîâ äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ. Íà çàñåäàíèè ñîâåòà ðàññìàòðèâàþòñÿ ïðåäñòàâëåííûå äîêóìåíòû è íàçíà÷àåòñÿ ýêñïåðòíàÿ êîìèññèÿ (èç ÷ëåíîâ ñîâåòà, â ñîñòàâå òðåõ ÷åëîâåê) ïî ÷òåíèþ (äëÿ îçíàêîìëåíèÿ ñ ñàìîé ðàáîòîé).  òå÷åíèå ïðèìåðíî ìåñÿöà äàííàÿ êîìèññèÿ èçó÷àåò ðàáîòó, ïóáëèêàöèè, àòòåñòàöèîííîå äåëî è äåëàåò âûâîä: ïóùàòü èëè íå ïóùàòü. Íà ñëåäóþùèé ñîâåò (íà ñëåäóþùåå åãî çàñåäàíèå) êîìèññèÿ ïðåäñòàâëÿåò ñâîå çàêëþ÷åíèå (òðè–÷åòûðå ñòðàíèöû) î ñîîòâåòñòâèè ðàáîòû èçáðàííîé ñïåöèàëüíîñòè è ïðîôèëþ ñîâåòà, î íîâèçíå, àêòóàëüíîñòè, çíà÷èìîñòè è ïð. Ñîâåò ïðèíèìàåò ðåøåíèå î ïðèíÿòèè äèññåðòàöèè ê çàùèòå, íàçíà÷àåò (èç ñïèñêà ÂÀÊà) âåäóùóþ îðãàíèçàöèþ (âåäóùóþ îðãàíèçàöèþ óæå íàçíà÷àòü íå áóäóò, òàê êàê ñîâñåì íåäàâíî èõ îòìåíèëè), îïïîíåíòîâ (äëÿ êàíäèäàòñêîé äèññåðòàöèè îïïîíåíòîâ äâà, äëÿ äîêòîðñêîé – òðè). Ïåðâûé – äîêòîð íàóê; âòîðîé – êàíäèäàò íàóê (îïÿòü æå â ñîîòâåòñòâèè ñ ïîñëåäíèìè âåÿíèÿìè îáà îïïîíåíòà äîëæíû áûòü äîêòîðàìè íàóê, åñëè æå íàçíà÷àåòñÿ êàíäèäàò íàóê, òî ýòî èñêëþ÷åíèå èç ïðàâèë). Íà çàùèòå äîêòîðñêîé äèññåðòàöèè âñå òðè îïïîíåíòà, åñòåñòâåííî, áóäóò äîêòîðà íàóê. Ïîñëå ýòîãî â ðåäàêöèþ âàêîâñêîãî æóðíàëà (“Íàóêîâèé ñâ³ò” – äëÿ îáúÿâëåíèé î çàùèòå êàíäèäàòñêèõ äèññåðòàöèé, “Áþëåòåíü ÂÀÊ” – äëÿ äîêòîðñêèõ) â óñòàíîâëåííîé ôîðìå (â âèäå ïèñüìà çà ïîäïèñüþ ïðåäñåäàòåëÿ ñîâåòà) ïîäàåòñÿ îáúÿâëåíèå î ïðåäñòîÿùåé çàùèòå. Çà ýòî ïëàòèòñÿ íåìíîãî äåíåæåê. Ïîñëå âûõîäà îáúÿâëåíèÿ â ñâåò (â êà÷åñòâå ïîäòâåðæäåíèÿ äîëæåí áûòü ýòîò íîìåð æóðíàëà èëè êñåðîêîïèÿ èç íåãî) ñîâåò (íå íà çàñåäàíèè, à ïî ñîãëàñîâàíèþ ñ åãî ÷ëåíàìè è îïïîíåíòàìè â èíäèâèäóàëüíîì ïîðÿäêå) íàçíà÷àåò äàòó è âðåìÿ çàùèòû äèññåðòàöèè. Ïîñëå îáîçíà÷åíèÿ äàòû çàùèòû, íî íå ïîçæå ÷åì çà ìåñÿö äî íåå îñóùåñòâëÿåòñÿ ðàññûëêà àâòîðåôåðàòà äèññåðòàöèè â ñîîòâåòñòâèè ñ óñòàíîâëåííûì ÂÀÊîì ñïèñêîì. Ïîäòâåðæäåíèåì ýòîìó ÿâëÿåòñÿ ñïèñîê ðàññûëêè, çàâåðåííûé íà ïî÷òå ïå÷àòüþ ñ óêàçàíèåì äàòû. Îñòàâøèéñÿ äî çàùèòû ìåñÿö óõîäèò íà òî, ÷òîáû äèññåðòàíò âûñòóïèë â âåäóùåé îðãàíèçàöèè è ïîëó÷èë åå îòçûâ. Âíèçó íà îòçûâå ïîäïèñü çàâ. îòäåëîì (êàôåäðîé), îáÿçàòåëüíî äîêòîðà íàóê. Îòçûâ ïîäïèñûâàåòñÿ òàêæå ïåðâûì ëèöîì (ìîæíî è âòîðûì, ëèøü áû íà åãî ïîäïèñü ïîñòàâèëè ãåðáîâóþ ïå÷àòü) â âåäóùåé îðãàíèçàöèè (Êàê óæå óïîìèíàëîñü, ñåãîäíÿ îòçûâ âåäóùåé îðãàíèçàöèè íå ïðåäîñòàâëÿåòñÿ). Äèññåðòàíò ïîëó÷àåò òàêæå îòçûâû îôèöèàëüíûõ îïïîíåíòîâ (êàê ïðàâèëî, íà îñíîâå äëèòåëüíîãî
120
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ëè÷íîãî îáùåíèÿ), êîòîðûå òàêæå çàâåðÿþòñÿ ãåðáîâîé ïå÷àòüþ òîãî ó÷ðåæäåíèÿ, ãäå îïïîíåíò ðàáîòàåò. 13. Êðîìå îáùåíèÿ ñ âåäóùåé îðãàíèçàöèåé è îïïîíåíòàìè, ïîñëåäíèé ìåñÿö ïåðåä çàùèòîé óõîäèò åùå è íà òî, ÷òîáû îáåæàòü ÷ëåíîâ ñîâåòà è óãîâîðèòü èõ îáÿçàòåëüíî ïðèéòè íà çàùèòó, ïîäãîòîâèòü íåñêîëüêî ïðîåêòîâ îòçûâîâ íà àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè è ïîëó÷èòü ïîä íèìè ïîäïèñè, âíåñòè îêîí÷àòåëüíûå ïðàâêè â äèññåðòàöèþ (äå–þðå ýòîãî äåëàòü íåëüçÿ), ïîäîãíàòü (ïîäïðàâèòü) âñå äîêóìåíòû èç àòòåñòàöèîííîãî äåëà (ýòîãî, êîíå÷íî, â òåîðèè òîæå äåëàòü íåëüçÿ), îðãàíèçîâàòü ïðîöåäóðó ñàìîé çàùèòû è äîñòàâêó îïïîíåíòîâ, îðãàíèçîâàòü ôóðøåò è áàíêåò è ïð. Êàê âèäèøü, ìåñÿö ïåðåä çàùèòîé áóäåò íå ñêó÷íûì. Òàê ÷òî íå ñêó÷àé! Âïåðåä…
Â
Ñîëîìà. Âèäèòå ëè, Ïàë Ïàëû÷... Ìû íàïèñàëè äëÿ âàñ äèññåðòàöèþ. Íî ýòî åùå íå âñå! Ýòî ïîêà åùå – ïîëäåëà. Ìû ñ ïîëíîé îòâåòñòâåííîñòüþ ïîäâîäèì ñîèñêàòåëÿ ê çàùèòå, íó, à òàì óæå îí ñàì äîëæåí ñâîé óì è ðàçóì ïðèëîæèòü – îðãàíèçîâàòü ðåæèì ïðîäàâëèâàíèÿ. Ìàõîíèí. Òî åñòü? Ñîëîìà. ß èìåþ â âèäó ñàìó îðãàíèçàöèþ çàùèòû – âíåøíèå îòçûâû, îôèöèàëüíûå îïïîíåíòû è ïðî÷åå, è òîìó ïîäîáíîå. Âêëþ÷àÿ ïóáëèêàöèþ àâòîðåôåðàòà. Áåçóñëîâíî, äîëæåí âàñ ïðåäóïðåäèòü, íåìàëîâàæíîå çíà÷åíèå èìååò è ñàìà ïîäà÷à ìàòåðèàëà â ïðîöåññå çàùèòû. Íà àóäèòîðèþ ïðîèçâîäèò âïå÷àòëåíèå âíåøíèé âèä ñîèñêàòåëÿ, åãî ìàíåðà äåðæàòüñÿ, äèêöèÿ, èíòîíàöèÿ... Ñëîâîì, âàæíî îáùåå âïå÷àòëåíèå. Ýòî ÷èñòî ïñèõîëîãè÷åñêèé ôàêòîð, íî ñáðàñûâàòü åãî ñî ñ÷åòà íå ðåêîìåíäóåòñÿ. Íó, îá ýòîì ïîãîâîðèì íåñêîëüêî ïîçæå. Îïïîíåíòû ó âàñ îïðåäåëåíû? Ìàõîíèí. Äà, êîíå÷íî! Ïðîôåññîð Áàáóëÿ äàë ñîãëàñèå è äàæå ñàì ìíå îäíîãî ïîêëàäèñòîãî ÷åëîâåêà ðåêîìåíäîâàë. Äîêòîð íàóê Ïîòóñòîðîííèé îáåùàë ïîäóìàòü è äàòü îòçûâ. ß óæå åãî ïëåìÿííèöó ê ñåáå íà ðàáîòó ëàáîðàíòêîé óñòðîèë. Òàê ÷òî äóìàþ, ÷òî âñå â ïîðÿäêå... Ìîæíî ðàññûëàòü? Ñîëîìà. Ìîæíî ðàññûëàòü... Âîò òîëüêî... Ìàõîíèí. ×òî? Ñîëîìà. Äà íåò, íè÷åãî. Êàê ãîâîðèòñÿ – äåëî ñäåëàíî, ïîðà è äîìîé! Ìàõîíèí. Êñòàòè, âîò, ïîæàëóéñòà, áèëåò. Ñïàëüíûé âàãîí. Ñîëîìà. Êñòàòè, Ïàë Ïàëû÷, âàì ñïàñèáî çà êîìôîðò, çà ñîöáûòóñëîâèÿ... Ìàõîíèí. Íó ÷òî âû... Çíà÷èò, ìîæíî ðàññûëàòü? Ñ. Ìèõàëêîâ. Ïåíà (êîìåäèÿ íðàâîâ) / Ñ. Ìèõàëêîâ. ”Òåàòð äëÿ âçðîñëûõ. – Ì.: Èñêóññòâî, 1979.
Â
Ïèñüìî 12
Àñïèðàíò èëè ñîèñêàòåëü?
Á
121
Àñïèðàíò èëè ñîèñêàòåëü?
Åùå ðàç çäðàâñòâóé. Ñåãîäíÿ ÿ õîòåë áû ïîçíàêîìèòü òåáÿ ñ òðåìÿ âîçìîæíûìè îôèöèàëüíûìè äîðîãàìè (ïóòÿìè) ê êàíäèäàòñêîé ñòåïåíè. È äàæå åñëè òû ïðåäïî÷èòàåøü íåîôèöèàëüíûé ìàðøðóò, òî, ó÷èòûâàÿ ñóùåñòâóþùèå òðåáîâàíèÿ, õîòÿ áû íåçíà÷èòåëüíîå òâîå ïðåáûâàíèå íà îäíîé èç ýòèõ äîðîã äîëæíî áûòü ôîðìàëüíî çàôèêñèðîâàíî. Ýòè âûøåóïîìÿíóòûå äîðîãè ñëåäóþùèå: àñïèðàíòóðà ñ îòðûâîì îò ïðîèçâîäñòâà; àñïèðàíòóðà áåç îòðûâà îò ïðîèçâîäñòâà; ïðèêðåïëåíèå ê àñïèðàíòóðå â êà÷åñòâå ñîèñêàòåëÿ. Èíòåðåñíûå ñîîáðàæåíèÿ, îïÿòü æå ëèíãâèñòè÷åñêîãî õàðàêòåðà, ïðåñëåäóþò, íàâåðíîå, êàæäîãî âòîðîãî èç òåõ, êòî ïûòàåòñÿ ðàçîáðàòüñÿ ñ òåðìèíîëîãèåé îòíîñèòåëüíî ôîðì îáó÷åíèÿ. Äëÿ íà÷àëà çàäóìàéñÿ íàä íîðìàòèâíî-ëèíãâèñòè÷åñêèì îáîçíà÷åíèåì ñòàòóñà òîãî ÷åëîâåêà, êîòîðûé ðàáîòàåò íàä äèññåðòàöèåé íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà íàóê ñàìîñòîÿòåëüíî (âíå àñïèðàíòóðû), íî ýòà ñàìîñòîÿòåëüíîñòü þðèäè÷åñêè çàêðåïëåíà ïîñðåäñòâîì “ïðèêðåïëåíèÿ” ñðîêîì íà ïÿòü ëåò ê âûñøèì ó÷åáíûì çàâåäåíèÿì èëè íàó÷íûì ó÷ðåæäåíèÿì, èìåþùèì àñïèðàíòóðó. Ýòîò ÷åëîâåê íàçûâàåòñÿ ñîèñêàòåëåì. ×òîáû òû íå ðåøèë, áóäòî ÿ íå â ñâîåì óìå, ïîÿñíÿþ: òî, ÷òî íàïèñàíî âûøå, âûäóìàíî íå ìíîþ, à Êàáèíåòîì Ìèíèñòðîâ â Ïîëîæåíèè î ïîäãîòîâêå íàó÷íûõ è ïåäàãîãè÷åñêèõ êàäðîâ. Íå ñîâñåì ïîíÿòíî è ñ àñïèðàíòóðîé. ×òî ýòî çà îòðûâ òàêîé îò ïðîèçâîäñòâà? Åñòåñòâåííî, äàííîå îáîçíà÷åíèå àñïèðàíòñêîãî ñòàòóñà ïðèøëî ê íàì èç äàëåêîãî ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ïðîøëîãî. Íî âåäü è òîãäà ìîæíî áûëî ïðèéòè â àñïèðàíòóðó íå òîëüêî ñ ïðîèçâîäñòâà, íî è èç ñôåðû óñëóã èëè èç êàêîãî-íèáóäü ó÷ðåæäåíèÿ. À îòðûâàëè ïî÷åìó-òî òîëüêî îò ïðîèçâîäñòâà. Êñòàòè, î÷åíü èíòåðåñíî, ïî÷åìó ñ îäíîé ñòîðîíû, àñïèðàíòóðà – ýòî ôîðìà ïîäãîòîâêè íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêèõ è íàó÷íûõ êàäðîâ, à ñ äðóãîé – ýòà ôîðìà îòêðûâàåòñÿ ïðè âûñøèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèÿõ è â íàó÷íûõ ó÷ðåæäåíèÿõ è â ýòîé ôîðìå îñóùåñòâëÿåòñÿ ïîäãîòîâêà àñïèðàíòîâ. Ýòî òàê íàïèñàíî â óæå óïîìÿíóòîì êàáìèíîâñêîì ïîëîæåíèè. Íå çíàþ, êàê ó òåáÿ, à ëè÷íî ó ìåíÿ óì çà ðàçóì çàõîäèò îò òàêèõ îïðåäåëåíèé è òðàêòîâîê.
 ×òîáû äîñòè÷ü êà÷åñòâåííîãî óäâîåíèÿ çíàíèé (îòêðûòü íîâûå çàêîíû, ïðèíöèïû, ñîçäàòü ýôôåêòèâíûå òåîðèè), íåîáõîäèìî êîëè÷åñòâî èíôîðìàöèè, íà áàçå êîòîðîé ýòî âîçìîæíî, óâåëè÷èòü â 8 ðàç, ÷èñëî ó÷åíûõ – â 16 ðàç, à àññèãíîâàíèå íà íàóêó – â 32 ðàçà. À. Ñóõîòèí. Ïàðàäîêñû íàóêè
122
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Íó äà Áîã ñ íåé, ñ ýòîé êàçóèñòèêîé. Âåäü êëàññíî, åñëè êòî-òî èç âûïóñêíèêîâ âóçà ãîâîðèò, ÷òî îí õî÷åò çàíèìàòüñÿ íàóêîé èëè, íà õóäîé êîíåö, ïèñàòü äèññåðòàöèþ. ×àùå ãîâîðÿò, ÷òî õîòÿò â àñïèðàíòóðó. Óëàâëèâàåøü ðàçíèöó?  ñòàðûå äîáðûå àäìèíèñòðàòèâíî-êîìàíäíûå âðåìåíà ïîñòóïëåíèå â àñïèðàíòóðó ñðàçó ïîñëå îêîí÷àíèÿ âóçà áûëî ðåäêèì èñêëþ÷åíèåì. À âîîáùå-òî íà ñàìîì äåëå òðåáîâàëîñü ñíà÷àëà ãäå-íèáóäü ïîðàáîòàòü äâà-òðè ãîäà è ïðèéòè îòòóäà ñ ðåêîìåíäàöèåé, ÷òî òû èìååøü ñêëîííîñòè ê íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè è ãîòîâ âûäåðæàòü ñîîòâåòñòâóþùèå âñòóïèòåëüíûå ýêçàìåíû. Ñåé÷àñ ìàññà íàðîäó ïîïàäàåò â àñïèðàíòóðó ñðàçó ñî ñòóäåí÷åñêîé ñêàìüè è ÷åðåç òðè ãîäà ñ ïîëíûì íà òî ôîðìàëüíûì îñíîâàíèåì òðåáóåò êàíäèäàòñêîãî äèïëîìà. Ìåæäó òåì ñòàòèñòèêà ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî â ñðåäíåì àñïèðàíò çàùèùàåòñÿ íå âî âðåìÿ ó÷åáû è äàæå íå ÷åðåç ãîä ïîñëå åå îêîí÷àíèÿ, à ÷åðåç äâà-òðè. Òàê ÷òî ó òåáÿ îäíà íàäåæäà, è ýòî íàäåæäà íà òî, ÷òî òû íå ñðåäíåñòàòèñòè÷åñêèé, à ÷åì-òî âûäàþùèéñÿ. Êàê ïîåòñÿ â ïåñíå íàøåé ìîëîäîñòè – “Íàäåéñÿ è æäè”. Íàäåéñÿ, íî çíàé, ÷òî ëþáèòåëè ñèñòåìàòèçàöèè ïîäðàçäåëÿþò âñåõ àñïèðàíòîâ óñëîâíî íà ÷åòûðå òàêèå î÷åíü èíòåðåñíûå ãðóïïû (êëàñòåðà): z ïåðâàÿ ãðóïïà – ýòî “âûñîêîðåñóðñíûå” àñïèðàíòû, êîòîðûå ñîñòàâëÿþò îêîëî 20% îáùåãî ÷èñëà àñïèðàíòîâ (èç íèõ 90% – ïðåäñòàâèòåëè ñèëüíîãî ïîëà), îáëàäàþùèõ ÿðêî âûðàæåííûìè ñïîñîáíîñòÿìè ê íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè. Îíè íàìíîãî ëó÷øå è ïðîôåññèîíàëüíåå, íåæåëè àñïèðàíòû äðóãèõ ãðóïï, âëàäåþò êîìïüþòåðîì. Ðåñóðñ (ïîòåíöèàë) ó íèõ, êîíå÷íî, âûñîêèé, íî çà÷àñòóþ â ïîëíîé ìåðå íå ðåàëèçóåìûé; z âòîðàÿ ãðóïïà – ýòî “äåïðèâèðîâàííûå” àñïèðàíòû (30%), íàõîäÿùèåñÿ â íåáëàãîïðèÿòíûõ ìàòåðèàëüíûõ è æèçíåííûõ óñëîâèÿõ äëÿ ðàáîòû íàä äèññåðòàöèåé è çà÷àñòóþ èìåþùèå ïðîáëåìû ñî çäîðîâüåì. Íî ñàìîå ãëàâíîå, ó íèõ â ñóùåñòâåííî ìåíüøåé ñòåïåíè, íåæåëè ó àñïèðàíòîâ äðóãèõ ãðóïï, ðàçâèòû ñîöèàëüíûå ñâÿçè, à ýòî îçíà÷àåò, ÷òî ó íèõ ïðàêòè÷åñêè îòñóòñòâóåò âîçìîæíîñòü ëîááèðîâàíèÿ ñâîèõ ìåðêàíòèëüíûõ äèññåðòàöèîííîçàùèòíûõ èíòåðåñîâ. Åñòåñòâåííî, øàíñîâ íà ñêîðóþ çàùèòó ó íèõ åùå ìåíüøå, íåæåëè ó òåõ, êòî îòíåñåí ê ïåðâîé ãðóïïå; z òðåòüÿ ãðóïïà – ýòî àñïèðàíòû, “ìîòèâèðîâàííûå íà íàóêó”. Çäåñü ñðåäè àñïèðàíòñêîé áðàòèè, êîòîðîé íàñ÷èòûâàåòñÿ ïðèìåðíî 25%, ïðåîáëàäàþò æåíùèíû – â ýòîé êîìïàíèè èõ îêîëî 60%. Ïî ñîâîêóïíîñòè âñåõ õàðàêòåðèñòèê ÷ëåíû ýòîé ãðóïïû íàèáîëåå ïåðñïåêòèâíû ñ òî÷êè çðåíèÿ óñïåøíîãî îáó÷åíèÿ â àñïèðàíòóðå, çàùèòû äèññåðòàöèè è äàëüíåéøåé íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêîé êàðü-
Àñïèðàíò èëè ñîèñêàòåëü?
Á
123
åðû. Îêîëî 30% àñïèðàíòîâ ýòîé ãðóïïû ñâîáîäíî âëàäåþò èíîñòðàííûì ÿçûêîì; z ÷åòâåðòàÿ ãðóïïà – ýòî “áàëëàñò”, ò.å. àñïèðàíòû, ïî îáúåêòèâíûì è ñóáúåêòèâíûì ïîêàçàòåëÿì íàèìåíåå ïåðñïåêòèâíûå èëè ïîëíîñòüþ áåñïåðñïåêòèâíûå äëÿ íàó÷íîé è íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè: èõ òàêæå ïî÷òè 25%, â òîì ÷èñëå îêîëî 60% ìóæ÷èí. Îíè â îñíîâíîì ëèøü èìèòèðóþò ðàáîòó íàä äèññåðòàöèåé, à àñïèðàíòóðà èì íåîáõîäèìà ñîâåðøåííî äëÿ èíûõ öåëåé, íåæåëè ïîäãîòîâêà äèññåðòàöèè. Îêàçûâàåòñÿ, ÷òî ïðîìåæóòî÷íûå ðåçóëüòàòû â àñïèðàíòñêîé äåÿòåëüíîñòè, ò.å. â ïðîöåññå ðàáîòû íàä äèññåðòàöèåé, ïî÷òè âñåãäà âûøå íå ó ìóæ÷èí, à ó æåíùèí. Ïðè÷åì ñóùåñòâåííî âûøå. Ïî÷åìó? Äà ïðîñòî ïîòîìó, ÷òî îíè ïî ïðèðîäå ñâîåé ãîðàçäî áîëåå óñèä÷èâû è îðãàíèçîâàííû. Ê òîìó æå îíè ÷àùå íàõîäÿòñÿ íà èæäèâåíèè ðîäèòåëåé (èëè ìóæà) è íå îòâëåêàþòñÿ íà ïîäðàáîòêè, òî åñòü îáúåêòèâíî èìåþò âîçìîæíîñòü óäåëÿòü áîëüøå âðåìåíè è ñèë äèññåðòàöèîííîìó èññëåäîâàíèþ. ×åñòü èì è õâàëà. Òàêàÿ âîò ñòàòèñòèêà. Íî ÷òî îíà çíà÷èò, åñëè â èòîãå æåíùèí çàùèùàåòñÿ ìåíüøå, íåæåëè ìóæ÷èí? È çàùèùàþòñÿ îíè â áîëåå çðåëîì âîçðàñòå, íåæåëè ìóæ÷èíû, ò.å. èäóò îíè ê äèññåðòàöèîííîé êîðî÷êå äîëüøå. Âîò òàêèå äåëà. ×òî êàñàåòñÿ ñðîêîâ îáó÷åíèÿ, òî â äíåâíîé àñïèðàíòóðå ó÷àòñÿ òðè ãîäà (â çàî÷íîé, ò.å. áåç îòðûâà îò ïðîèçâîäñòâà, – ÷åòûðå). Ó÷èòüñÿ â àñïèðàíòóðå âîâñå íå îçíà÷àåò õîäèòü íà êàêèå-òî çàíÿòèÿ. Òîëüêî â î÷íîé àñïèðàíòóðå è òîëüêî íà ïåðâîì ãîäó îáó÷åíèÿ åñòü íåñêîëüêî äèñöèïëèí, ïî êîòîðûì îñóùåñòâëÿåòñÿ ó÷åáíûé ïðîöåññ (ôèëîñîôèÿ, èíîñòðàííûé ÿçûê, ïåäàãîãèêà…). ×òî êàñàåòñÿ ñîèñêàòåëÿ, òî èìåòü òàêîé îôèöèàëüíûé ñòàòóñ ìîæíî öåëûõ ïÿòü ëåò. Óêàçàíèå íà ñðîêè îáó÷åíèÿ â àñïèðàíòóðå âîâñå íå îçíà÷àåò, ÷òî äèññåðòàöèþ íåëüçÿ çàùèùàòü äî îêîí÷àíèÿ ýòî ñðîêà èëè ïîñëå òîãî, êàê îí çàâåðøèòñÿ. Ñòàòèñòèêà ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî òîëüêî 30% àñïèðàíòîâ ñòàíîâÿòñÿ êàíäèäàòàìè íàóê. Íå çíàþ, ñêîëüêî ñîèñêàòåëåé íå äîñòèãàþò æåëàåìîé öåëè. Îäíîçíà÷íî, ÷òî åùå ìåíüøå, è íàìíîãî. ×åì õîðîøà àñïèðàíòóðà? Äëÿ ïðåäñòàâèòåëåé ñèëüíîãî ïîëà ýòî âîçìîæíîñòü èçáåæàòü ñëóæáû â Âîîðóæåííûõ Ñèëàõ, ÷òî â ñîâåòñêèå âðåìåíà, êîãäà â îòêðûòóþ ïðÿòàòüñÿ îò àðìèè áûëî è ñëîæíî è ñòûäíî, ÿâëÿëîñü âåñüìà âåñîìûì äîâîäîì â ïîëüçó âûáîðà èìåííî òàêîãî ïóòè. Àñïèðàíòóðà ñ îòðûâîì è íà áþäæåòíîì ìåñòå – ýòî âîçìîæíîñòü ïîëó÷åíèÿ ñòèïåíäèè, êîòîðàÿ âñåõ ïîòðåáíîñòåé óäîâëåòâîðèòü íå ïîçâîëèò (èç-çà ñâîåé íåçíà÷èòåëüíîñòè), íî äëÿ ïîääåðæêè øòàíîâ âïîëíå ñãîäèòñÿ.
124
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Êðîìå òîãî, êàê äëÿ ìóæ÷èí, òàê è äëÿ æåíùèí, àñïèðàíòóðà ýòî êëàññíîå ïðèêðûòèå, äàþùåå îïðåäåëåííûé ñòàòóñ è îáåñïå÷èâàþùåå âîçìîæíîñòü çàíèìàòüñÿ äðóãèìè ñâîèìè äåëàìè. Ýòî òàêæå âîçìîæíîñòü áûñòðîãî ïîãðóæåíèÿ â íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêóþ äåÿòåëüíîñòü, îáùåíèÿ ñ êîëëåãàìè-àñïèðàíòàìè è ñòàðøèìè êîëëåãàìè – íàó÷íûìè ðàáîòíèêàìè. Ïîïàâ â àñïèðàíòóðó, òû ñåë â íóæíûé ïîåçä, êîòîðûé îáÿçàòåëüíî (åñëè òû íå áóäåøü ýòîìó ïðîòèâèòüñÿ, à ïðèëîæèøü ñîâñåì íåìíîãî óñèëèé) äîâåçåò òåáÿ äî êîíå÷íîé ñòàíöèè, ò.å. äî êàíäèäàòñêîé äèññåðòàöèè. Áëàãîäàðÿ àñïèðàíòóðå ó òåáÿ ïîÿâëÿåòñÿ âîçìîæíîñòü äåëàòü âñå âìåñòå ñ äðóãèìè, è äåëàòü ýòî âîâðåìÿ, ñîîòâåòñòâåííî, áåç îñîáîãî íàïðÿãà: ñäàòü âñå ðåôåðàòû è âñå êàíäèäàòñêèå ýêçàìåíû (êàíäèäàòñêèå ìèíèìóìû); ïîó÷àñòâîâàòü â íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòå; âûñòóïèòü íà êîíôåðåíöèè; îïóáëèêîâàòü òåçèñû èëè ñòàòüþ; âûñòóïèòü íà êàôåäðå è ò.ï. È åùå îäíî ïðåèìóùåñòâî àñïèðàíòóðû, â òîì ÷èñëå çàî÷íîé: â ÂÀÊå ê òåì, êòî åå îêîí÷èë, îòíîñÿòñÿ ñ ÷óòü áîëüøèì ïî÷òåíèåì (åñëè ýòî îòíîøåíèå ìîæíî íàçâàòü ïî÷òèòåëüíûì), íåæåëè ê ñîèñêàòåëÿì. Çàùèòèâøåãîñÿ ñîèñêàòåëÿ, íå èìåþùåãî îòíîøåíèÿ ê âûñøåé øêîëå èëè ÍÈÈ, ïåðåä óòâåðæäåíèåì â ÂÀÊ íà çàñåäàíèå ýêñïåðòíîãî ñîâåòà îáÿçàòåëüíî âûçîâóò, à òàêîãî æå àñïèðàíòà âûçûâàòü íå áóäóò. Âîîáùå-òî, ñäåëàòü ÷òî-òî ñåðüåçíîå â íàóêå – ýòî óäåë ëþäåé ãåíèàëüíûõ èëè öåëûõ íàó÷íûõ êîëëåêòèâîâ. Åñëè òû íå èç ãåíèåâ è íå âõîäèøü â ñîñòàâ òàêîãî êîëëåêòèâà, òî äëÿ òåáÿ ãëàâíàÿ çàäà÷à íà ìîìåíò ïðåáûâàíèÿ â àñïèðàíòóðå – ñäåëàòüñÿ çàìåòíûì è âîñòðåáîâàííûì äëÿ îêðóæàþùåãî îñòåïåíåííîãî íàó÷íîãî ìèðà. Áîëüøèíñòâî èç ýòîãî îêðóæåíèÿ äîëæíî ïðèâûêíóòü ê ìûñëè î òîì, ÷òî òû êàê êîëëåãà óæå ñîçðåë, ÷òî îñòåïåíèòüñÿ ïîðà è òåáå. Ñîèñêàòåëü, êàê, âïðî÷åì, è àñïèðàíò-çàî÷íèê, ïðåäîñòàâëåí òîëüêî ðóêîâîäèòåëþ è ñàìîìó ñåáå. Áåç äîëæíîãî äàâëåíèÿ ñî ñòîðîíû øåôà è âûñîêîé ñàìîîðãàíèçàöèè ïðîäâèæåíèå ê çàâåòíîé öåëè áóäåò ïðîèñõîäèòü ñ ÷åðåïàøüåé ñêîðîñòüþ.
 ÍÎÓ “Àêàäåìèÿ À. Ëåâøèíîâà “Îãíåííûé âååð” (AALFF) ñîâìåñòíî ñî Âñåìèðíûì Óíèâåðñèòåòîì Ðàçâèòèÿ Íàóêè, Îáðàçîâàíèÿ è îáùåñòâà (WUDSES), Åâðîïåéñêîé Àêàäåìèåé Èíôîðìàòèçàöèè (AEL, Belgium) è Âñåìèðíûì Èíôîðìàöèîííî-Ðàñïðåäåëèòåëüíûì Óíèâåðñèòåòîì (WIDU) îðãàíèçóåò ïîäãîòîâêó ïî ïðîãðàììàì ìåæäóíàðîäíîé êâàëèôèêàöèè ïî øèðîêîìó ñïåêòðó ñïåöèàëüíîñòåé (ïðåäñòàâëåíî áîëåå 45 ñïåöèàëüíîñòåé). Ïðåèìóùåñòâà ìåæäóíàðîäíîé äîêòîðàíòóðû WUDSES. z Èíäèâèäóàëüíûé ïîäõîä – ýêñòåðíàò è èíäèâèäóàëüíàÿ çàî÷íàÿ ïîäãîòîâêà, ìàêñèìàëüíî ïðèñïîñîáëåííàÿ ê âàøèì ïîòðåáíîñòÿì è èíòåðåñàì. Êðàò-
Àñïèðàíò èëè ñîèñêàòåëü?
z
z
z
Á
125
êîñðî÷íîñòü – ñðîê îáó÷åíèÿ â äîêòîðàíòóðå óñòàíàâëèâàåòñÿ â çàâèñèìîñòè îò ñòåïåíè ïîäãîòîâëåííîñòè äîêòîðàíòà. Ïðîôåññîðñêàÿ îïåêà – ïðîôåññîðñêèé ñîñòàâ óíèâåðñèòåòà îêàçûâàåò äîêòîðàíòó ïîìîùü â îáó÷åíèè, íàïèñàíèè è çàùèòå äèññåðòàöèè. Ôèíàíñîâàÿ äîñòóïíîñòü – ñïîíñèðîâàíèå îáó÷åíèÿ ïî ìåæäóíàðîäíîé íàó÷íîé ïðîãðàììå “Ìîñò ìåæäó Âîñòîêîì è Çàïàäîì”. Ìåæäóíàðîäíàÿ ðåãèñòðàöèÿ – äëÿ ïðåäîñòàâëåíèÿ ìèðîâîìó íàó÷íîìó ñîîáùåñòâó êàæäûé íîâûé Äîêòîð èëè Ãðàíä Äîêòîð Ôèëîñîôèè ðåãèñòðèðóåòñÿ â Ìåæäóíàðîäíîì Ýëåêòðîííîì Ðåãèñòðå (World Register of PhD and Grand PhD). Ðîäíîé ÿçûê – îáó÷åíèå è çàùèòà äèññåðòàöèè ïðîâîäèòñÿ íà ðîäíîì ÿçûêå. Èç Èíòåðíåòà
 îáùåì, âåðíîãî òåáå âûáîðà, äðóæèùå!
126
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 13
Â
Ñïåöèàëüíîñòü
Íå çíàþ, äðóæèùå, íà êàêîì ýòàïå ïðîäâèæåíèÿ ê êàíäèäàòñêîé ñòåïåíè òû íàõîäèøüñÿ, íî, âïîëíå âîçìîæíî, ÿ óñïåâàþ ðàññêàçàòü òåáå î òîì, â êàêóþ íàóêó ïîéòè áûëî áû ëó÷øå. Ó ìíîãèõ ñîèñêàòåëåé ýòîé ïðîáëåìû íå ñóùåñòâóåò. È íå ñóùåñòâóåò ïî öåëîìó ðÿäó ïðè÷èí. Êîãî-òî â íàóêó îïðåäåëèëè ðîäèòåëè è ïðè ýòîì íå ñïðàøèâàëè ìíåíèÿ îòïðûñêà. Êîãî-òî â îïðåäåëåííóþ îáëàñòü çíàíèé çàãíàëè îáñòîÿòåëüñòâà. Êòî-òî âûáðàë êîíêðåòíóþ ñïåöèàëüíîñòü ïîòîìó, ÷òî â èíñòèòóòå, ãäå îí ðàáîòàåò, åñòü ñïåöèàëèçèðîâàííûé ñîâåò òîëüêî ïî ýòîé ñïåöèàëüíîñòè. Äëÿ êîãî-òî ýòîò âûáîð âîîáùå áûë ñëó÷àéíîñòüþ.
 Ïðèãëàñèëè áèîëîãà, ñòàòèñòèêà è ôèçèêà ïðèäóìàòü ñïîñîá ïðåäñêàçàíèÿ èñõîäà ñêà÷åê. Áèîëîã: “ß ðàçðàáîòàë òàáëèöó: çíàÿ áèîëîãè÷åñêèå äàííûå êîíåé, ìîæíî ïðåäñêàçàòü ïîáåäèòåëÿ”. Ñòàòèñòèê: “ß ïîñòðîèë ðåãðåññèþ: çíàÿ ïðåäûäóùèå çàáåãè, ìîæíî ïðåäñêàçàòü ïîáåäèòåëÿ”. Ôèçèê: “Ìíå íóæíî äëÿ ðàáîòû åùå äâà ãîäà, à ê íàñòîÿùåìó ìîìåíòó ÿ ïîñòðîèë ìîäåëü, ïîçâîëÿþùóþ ïðåäñêàçàòü ïîáåäó ñôåðè÷åñêîãî êîíÿ â âàêóóìå”. Èç îêîëîíàó÷íîãî þìîðà Äëÿ òåõ, ó êîãî â èññëåäóåìîì âîïðîñå ãëàâíûì ÿâëÿåòñÿ íå ïðîöåññ è êòî íå ñîáèðàåòñÿ ïîëó÷àòü îò íåãî íè äåíåã, íè óäîâëåòâîðåíèÿ, çàäà÷à ñóùåñòâåííî óïðîùàåòñÿ. Ãäå áû òû íè ðàáîòàë, òåáå âñåãäà êñòàòè áóäåò íà âèçèòêå íàäïèñü î êàíäèäàòñêîé ñòåïåíè â îáëàñòè ýêîíîìèêè èëè þðèñïðóäåíöèè. Î÷åíü øèðîêèé ñïåêòð ïðèìåíåíèÿ ó äèïëîìà ïåäàãîãè÷åñêèõ èëè òåõíè÷åñêèõ íàóê. Îñòàëüíûå îáëàñòè çíàíèé ÿâëÿþòñÿ áîëåå ñïåöèôè÷åñêèìè è íå êàæäîìó ïîäîéäóò.
 - Äëÿ ðåøåíèÿ êàêîé êîìïëåêñíîé ïðîáëåìû ñîçäàåòñÿ ãðóïïà èç ñëåäóþùèõ ñïåöèàëèñòîâ: ìàòåìàòèê, ôèçèê, áèîëîã, èíæåíåð, âðà÷, àðõèòåêòîð, ýêîíîìèñò, ôèëîñîô? - Äëÿ óáîðêè êàðòîôåëÿ â êîëõîçå. Èç îêîëîíàó÷íîãî þìîðà ñîâåòñêèõ âðåìåí Êàêóþ æå âûáðàòü, åñëè âûáîð âñå æå åñòü? Âîò äðåâíèå ïðèçíàâàëè òîëüêî ôèëîñîôèþ.
 Ïîäðîñòêîì è þíîøåé ÿ î÷åíü ìíîãî ÷èòàë, æàäíî èíòåðåñóÿñü ïðåæäå âñåãî èñòîðèåé è ãåîãðàôèåé. Ó ìåíÿ áûëà íåçàóðÿäíàÿ ïàìÿòü (îíà è ñåé÷àñ, ñëàâà áîãó, ïîêà íå ïîäâîäèò). È âîò ÿ âñåíàðîäíî îáúÿâèë, ÷òî êàæäûé íîðìàëüíûé
Ñïåöèàëüíîñòü
Á
127
ôèçèê, áóäó÷è êóëüòóðíûì ÷åëîâåêîì, íåïëîõî çíàåò ýòó ñàìóþ èñòîðèþ, âî âñÿêîì ñëó÷àå, íå õóæå, ÷åì æàëêèå èñòîðèêè, æèâóùèå âíèçó. Íî, êðîìå òîãî, ìû åùå çíàåì ôèçèêó, ýòó öàðèöó âñåõ íàóê, â òî âðåìÿ êàê ïèæîíû-èñòîðèêè íå çíàþò äàæå çàêîíà Îìà, íå ãîâîðÿ óæå îá óðàâíåíèè Øðåäèíãåðà èëè, ñêàæåì, êàíîíè÷åñêîãî ðàñïðåäåëåíèÿ Ãèááñà. Êîðî÷å ãîâîðÿ, ìû, ôèçèêè, åñòü ñîëü çåìëè, à ýòè, æèâóùèå âíèçó æàëêèå ëè÷íîñòè, – íå áîëüøå êàê åå óäîáðåíèå. Ñëóøàÿ òàêèå ñëîâà, ôèçèêè îäîáðèòåëüíî ðæàëè, â òî âðåìÿ êàê èñòîðèêè äèêî âîçìóùàëèñü. È òîãäà ÿ ïðåäëîæèë èì íåñëûõàííûé ïîåäèíîê: ÿ çàäàþ ëþáîìó çàðàíåå èçáðàííîìó èõ ïðåäñòàâèòåëþ 10 âîïðîñîâ ïî èñòîðèè è ãåîãðàôèè çàðóáåæíûõ ñòðàí, ïîñëå ÷åãî îí çàäàñò ìíå òîæå 10 âîïðîñîâ ïî åãî âûáîðó. Ìîè óñëîâèÿ òàêèå: ÿ îáÿçóþñü îòâåòèòü íà âñå åãî âîïðîñû, à îí íè íà îäèí ìîé âîïðîñ íå îòâåòèò.  ïðîòèâíîì ñëó÷àå ÿ ïðîèãðàë! Ïðåäñòàâëÿåòå, êàêîé òóò ïîäíÿëñÿ àæèîòàæ! Ïîåäèíîê ñîñòîÿëñÿ òóò æå, è, ê âåëèêîìó ïîçîðó æàëêèõ ãóìàíèòàðèåâ, ÿ âûèãðàë! È.Ñ. Øêëîâñêèé. Ýøåëîí (íåâûäóìàííûå ðàññêàçû). – Ì.: Íîâîñòè, 1991.
Ëàíäàó óòâåðæäàë, ÷òî âñå íàóêè äåëÿòñÿ íà åñòåñòâåííûå, íååñòåñòâåííûå è ïðîòèâîåñòåñòâåííûå, à Ðåçåðôîðä ãîâîðèë, ÷òî âñå íàóêè ìîæíî ðàçäåëèòü íà äâå ãðóïïû – íà ôèçèêó è êîëëåêöèîíèðîâàíèå ìàðîê.
Â Ê ñôåðå íàóêè Äàó îòíîñèë òî, ÷òî ïîä÷èíÿëîñü â êîíå÷íîì ñ÷åòå êîëè÷åñòâåííîìó âûðàæåíèþ. Íî íå âñå. Êèáåðíåòèêó, ïî ìíåíèþ Äàó, íåëüçÿ íàçûâàòü íàóêîé – ýòî îáëàñòü çíàíèé ïðèêëàäíîãî õàðàêòåðà. Ìåäèöèíà? Ýòî åñëè è íàóêà, òî ïîêà åùå íå âûøåäøàÿ çà ïðåäåëû ýìïèðèçìà è èíäèâèäóàëüíîãî îïûòà. Êîãäà ôèçèêà è õèìèÿ ïðîíèêíóò â ìåäèöèíó, òàê, ÷òî äàäóò åé ìåòîäû è ôîðìóëû ïðèìåíèòåëüíî ê ïðîöåññàì áèîëîãè÷åñêîãî ïëàíà, òîãäà ìåäèöèíà ñòàíåò íàóêîé. Ýòî íåïðåìåííî ïðîèçîéäåò. … Äîéäÿ äî ðàçäåëà ôèëîñîôèè, îí ñêàçàë: - Äàâàéòå ýòî ïðîáðîñèì! - Ïî÷åìó? - Ïîòîìó ÷òî ôèëîñîôèÿ – ýòî íå íàóêà. Ýòî ìèðîâîççðåíèå ó÷åíîãî. Äàó ñ÷èòàë, ÷òî òàêèå íàóêè, êàê ôèçèêà, õèìèÿ, áèîëîãèÿ, íóæäàþòñÿ â òîì, ÷òîáû èìåííî ó÷åíûå çàíèìàëèñü ïîïóëÿðèçàöèåé íîâûõ èäåé è äîñòèæåíèé. Èç âîñïîìèíàíèé Ê.Ñ. Ñèìîíÿíà Ñèìîíÿíà, îäíîãî èç âðà÷åé Ë. Ëàíäàó Åñòü ïî ïîâîäó ðàçëè÷íûõ íàóê è òàêàÿ øóòêà:
 - Àêàäåìèê Ðîññèéñêîé àêàäåìèè åñòåñòâåííûõ íàóê (ÐÀÅÍ)? Îí ÷òî, áîòàíèê? Èç îêîëîíàó÷íîãî þìîðà Èëè
Â
- Âû ñ ïîõìåëüÿ? - Íåò. ß ôèçèê. Èç îêîëîíàó÷íîãî þìîðà
128
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Èëè
 Îäíàæäû íî÷üþ ïîëèöåéñêèé óâèäåë ýêîíîìèñòà, íà êîðòî÷êàõ èùóùåãî ÷òî-òî ïîä ôîíàðíûì ñòîëáîì. Ïîëèöåéñêèé îñâåäîìèëñÿ, â ÷åì äåëî. “ß ïîòåðÿë êëþ÷è ãäå-òî íà àëëåå”, – ñêàçàë ýêîíîìèñò. Îçàäà÷åííûé, ïîëèöåéñêèé ñïðîñèë, ïî÷åìó æå òîò èùåò êëþ÷è íå íà àëëåå, à ïîä ôîíàðíûì ñòîëáîì. “À çäåñü ãîðàçäî ëó÷øå âèäíî”, – îòâåòèë ýêîíîìèñò. Èç îêîëîíàó÷íîãî þìîðà Èëè
 Ðåêòîð óíèâåðñèòåòà ïðîñìîòðåë ñìåòó, êîòîðóþ åìó ïðèíåñ äåêàí ôèçè÷åñêîãî ôàêóëüòåòà, è, âçäîõíóâ, ñêàçàë: - Ïî÷åìó ýòî ôèçèêè âñåãäà òðåáóþò òàêîå äîðîãîå îáîðóäîâàíèå? Âîò, íàïðèìåð, ìàòåìàòèêè ïðîñÿò ëèøü äåíüãè íà áóìàãó, êàðàíäàøè è ëàñòèêè. Ïîäóìàâ, äîáàâèë: – À ôèëîñîôû, òå åùå ëó÷øå, èì äàæå ëàñòèêè íå íóæíû. Èç îêîëîíàó÷íîãî þìîðà Èëè:
 Ïüÿíûé ôèçèê îòäûõàåò íà ñêàìåéêå, ïðèêðûâøèñü ó÷åáíèêîì “Òåîðèÿ ïîëÿ”. Ê íåìó ïîäõîäèò ïðîõîæèé è ãîâîðèò: - Àãðîíîì, à íàæðàëñÿ êàê ôèçèê. Èç îêîëîíàó÷íîãî þìîðà Åñëè î÷åíü ñîìíåâàåøüñÿ, â êàêóþ íàóêó âñå æå ïîäàòüñÿ, èëè ýòî äëÿ òåáÿ íå èìååò îñîáîãî çíà÷åíèÿ – èäè â ýêîíîìèêó. Êòî-òî èç íîáåëåâñêèõ ëàóðåàòîâ â îáëàñòè ýêîíîìèêè (ïðàâèëüíî áóäåò – Ëàóðåàò ïðåìèè ïî ýêîíîìèêå ïàìÿòè Àëüôðåäà Íîáåëÿ) ïèñàë, ÷òî ýêîíîìè÷åñêàÿ íàóêà èìååò âåñüìà ïðèìå÷àòåëüíóþ îñîáåííîñòü: äîáèòüñÿ îáùåñòâåííîãî ïðèçíàíèÿ ìîæíî êàê ðàçðàáàòûâàÿ íåêóþ òåîðèþ, òàê è îïðîâåðãàÿ åå.
 Æóðíàë Popular Science îïóáëèêîâàë ïåðå÷åíü ñàìûõ íåïîïóëÿðíûõ ïðîôåññèé â íàóêå. Ðåéòèíã áûë ñîñòàâëåí ïî 19 êðèòåðèÿì.  èõ ÷èñëå: óðîâåíü “íåïðèÿòíîñòè”, ðèñê ïðèîáðåòåíèÿ çàáîëåâàíèé, íèçêèé óðîâåíü çàðïëàò, îòñóòñòâèå ïðåñòèæíîñòè è ò.ä.  ïåðâóþ äåñÿòêó âîøëè ñëåäóþùèå íàó÷íûå ñïåöèàëèçàöèè: ó÷åíûé, ïðîâîäÿùèé èññëåäîâàíèÿ ïðÿìîé êèøêè; ïàðàçèòîëîã, èçó÷àþùèé âøåé, ãëèñòîâ è ïð.; âåòåðèíàð; ó÷åíûé, ñëåäÿùèé çà õðàíåíèåì è ïåðåðàáîòêîé ìóñîðà, ñîñòîÿíèåì ñâàëîê è ïîìîåê; “ëèêâèäàòîð” ñòàðûõ ëàáîðàòîðèé, â êîòîðûõ ðàíåå ïðîâîäèëèñü èññëåäîâàíèÿ â ÿäåðíîé ñôåðå; ñïåöèàëèñò ïî êàíàëèçàöèè è óòèëèçàöèè ñòî÷íûõ âîä; àðõåîëîã, ñïåöèàëèçèðóþùèéñÿ íà èçó÷åíèè Øóìåðà, Àññèðèè è Âàâèëîíèè; ñáîðùèê íàñåêîìûõ – ïåðåíîñ÷èêîâ îïàñíûõ èíôåêöèîííûõ çàáîëåâàíèé. Äåñÿòîå ìåñòî áûëî ïðèñóæäåíî ïðîôåññèè ìåäèöèíñêîé ñåñòðû. Èç Èíòåðíåòà
Ñïåöèàëüíîñòü
Á
129
Êàêèìè âñå æå ñîîáðàæåíèÿìè ðóêîâîäñòâîâàòüñÿ ïðè âûáîðå ñïåöèàëüíîñòè, ïî êîòîðîé òû õîòåë áû çàùèùàòü ðàáîòó?
 Ðûíîê, ïðîäàþòñÿ ìîçãè ó÷åíûõ. Ïîäõîäèò ïîêóïàòåëü ê ðÿäó, ãäå ïðîäàþòñÿ ìîçãè ôèçèêîâ. “Ñêîëüêî ñòîèò êèëîãðàìì?” – ñïðàøèâàåò. Òîðãîâåö îòâå÷àåò: “Äåñÿòü ðóáëåé”. Èäåò ïîêóïàòåëü äàëüøå, ãäå ïðîäàþò ìîçãè ãóìàíèòàðèåâ. “Ñêîëüêî ñòîèò êèëîãðàìì?” Òîðãîâåö îòâå÷àåò: “Òûñÿ÷à ðóáëåé”. – “Îãî! – ãîâîðèò ïîêóïàòåëü. – Ïî÷åìó òàêàÿ ðàçíèöà?! Ìîçãè ôèçèêîâ ñòîÿò òîëüêî äåñÿòü ðóáëåé, à ãóìàíèòàðèåâ – òûñÿ÷à?”. “Òàê çíàåòå, – ãîâîðèò òîðãîâåö, – ñêîëüêî ãóìàíèòàðèåâ íóæíî çàáèòü, ÷òîá ïîëó÷èòü êèëîãðàìì ìîçãîâ?”. Èç îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà Ìåæäó ïðî÷èì, çàðóáèòü äèññåðòàöèþ â ÂÀÊå ìîãóò ïî ðàçíûì ïðè÷èíàì, íî íàèáîëåå ðàñïðîñòðàíåííàÿ èç íèõ – ýòî íåñîîòâåòñòâèå ïîäãîòîâëåííîé äèññåðòàöèè èçáðàííîé ñïåöèàëüíîñòè, òî åñòü ñïåöèàëüíîñòè, ïî êîòîðîé îíà çàùèùàåòñÿ. Íàó÷íóþ íåñîñòîÿòåëüíîñòü äîêàçûâàòü – äåëî ãèáëîå è äëèòåëüíîå, à âîò óñìîòðåòü íåñîîòâåòñòâèå – ýòî çàïðîñòî. Ïîýòîìó âíèìàòåëüíî èçó÷è ïàñïîðò òâîåé ñïåöèàëüíîñòè è äåéñòâóé â ÷åòêîì ñîîòâåòñòâèè ñ íèì.
 Çâîíîê â äåêàíàò ìàòåìàòè÷åñêîãî ôàêóëüòåòà óíèâåðñèòåòà. Òðóáêó áåðåò çàìäåêàíà, ïðåïîäàâàòåëü êàôåäðû ìàòåìàòè÷åñêîãî àíàëèçà. Çâîíÿùèé: “Ñêàæèòå, ïîæàëóéñòà, êàê ìîæíî ïîñòðîèòü óãîë â 50 ãðàäóñîâ?” Çàìåñòèòåëü äåêàíà, ïðèêðûâ òðóáêó ðóêîé, íà÷èíàåò ðàçìûøëÿòü âñëóõ: “50 ãðàäóñîâ – ýòî ÷òî-òî îêîëî îäíîãî ðàäèàíà...”. Ïîòîì îí ñòàë âñïîìèíàòü ïðî ÷èñëî Ïè è äëèíó îêðóæíîñòè... Ðÿäîì ñèäåë äðóãîé çàìåñòèòåëü äåêàíà, ïðåïîäàâàòåëü êàôåäðû ãåîìåòðèè. Îí ñêàçàë, ÷òî ëèíåéêîé è öèðêóëåì íå ïîñòðîèòü.  ýòîò ìîìåíò âõîäèò äåêàí. Ñïðàøèâàþò ó íåãî. Äåêàí áåðåò òðóáêó: “À êòî ãîâîðèò”? Çâîíÿùèé: “Ýòî ïðåïîäàâàòåëü ñ ôàêóëüòåòà ôèëîëîãèè”. Äåêàí: “Âîçüìèòå òðàíñïîðòèð…” Èç îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà Óäà÷íîãî âûáîðà!
130
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 14
Â
Âñòóïèòåëüíûå ýêçàìåíû â àñïèðàíòóðó
Ïðèâåò! Áóäåì ñ÷èòàòü, ÷òî òû óæå îïðåäåëèëñÿ è ñ ôîðìîé îáó÷åíèÿ, è ñ áóäóùåé ñïåöèàëüíîñòüþ. Òàê âîò, äðóæèùå, äëÿ ïîñòóïëåíèÿ â î÷íóþ èëè çàî÷íóþ àñïèðàíòóðó òåáå ïðèäåòñÿ ñäàâàòü âñòóïèòåëüíûå ýêçàìåíû (ïîòîìó, íàâåðíîå, è ãîâîðèòñÿ ïîñòóïëåíèå). Ðàäóéñÿ, ÷òî ñåé÷àñ â èõ ÷èñëî íå âêëþ÷åíà èñòîðèÿ ÊÏÑÑ, êàê ýòî áûëî â ñîâåòñêèå âðåìåíà.  êà÷åñòâå ýêñïåðèìåíòà ïîïðîáóé çàïîìíèòü ïîâåñòêè äíÿ è êëþ÷åâûå âîïðîñû äâàäöàòè ÷åòûðåõ ñúåçäîâ è äåâÿòíàäöàòè ïàðòèéíûõ êîíôåðåíöèé. Ðàçóìååòñÿ, ðå÷ü èäåò î ñúåçäàõ è êîíôåðåíöèÿõ Êîììóíèñòè÷åñêîé ïàðòèè Ñîâåòñêîãî Ñîþçà (ÊÏÑÑ).
 Ïðèáëèæàëñÿ äåíü çàùèòû, à îòçûâà âñå íå áûëî.  ýòî âðåìÿ ÿ ñàì ñåáå ñèëüíî ïîäïîðòèë. Ó ìåíÿ îñòàâàëñÿ íåñäàííûì àñïèðàíòñêèé ýêçàìåí ïî ôèëîñîôèè (ìàðêñèñòñêîé, êîíå÷íî). Ýêçàìåíû ïðèíèìàëè íà êàôåäðå ôèëîñîôèè îòäåëà Àêàäåìèè ñïåöèàëüíûå ýêçàìåíàòîðû – îáùèå äëÿ âñåõ èíñòèòóòîâ. ß ñäàâàë çà íåäåëþ äî óæå íàçíà÷åííîé çàùèòû. Ìåíÿ ñïðîñèëè, ÷èòàë ëè ÿ êàêèå-íèáóäü ôèëîñîôñêèå ïðîèçâåäåíèÿ ×åðíûøåâñêîãî – òîãäà óæå íà÷èíàëàñü ìîäà íà ÷èñòî ðóññêèõ ó÷åíûõ è ôèëîñîôîâ, áåç çàïàäíîãî äóøêà. ß ñ èçëèøíåé îòêðîâåííîñòüþ îòâåòèë, ÷òî íå ÷èòàë, íî çíàþ, î ÷åì ðå÷ü, – è ïîëó÷èë “äâîéêó”. ×åðåç íåäåëþ ÿ ïðî÷èòàë âñå òðåáóåìîå è ïåðåñäàë íà “ïÿòåðêó”, íî áûëî ïîçäíî – çàùèòà áûëà ïåðåíåñåíà íà îñåíü, âñå óæå ðàçúåçæàëèñü ïî îòïóñêàì. Àêàäåìèê À.Ä. Ñàõàðîâ Êñòàòè, íåäàâíî ÿ ñïðîñèë ó ïðèìåðíî ïÿòèäåñÿòè ñòóäåíòîâ òðåòüåãî êóðñà âóçà (íà ëåêöèîííûõ çàíÿòèÿõ), ÷òî òàêîå ÊÏÑÑ, è îòâåòèòü ñìîãëî äåñÿòü ïðîöåíòîâ. Î òîì, ÷òî òàêîå ÂËÊÑÌ, íå äîãàäàëñÿ íè îäèí ÷åëîâåê. Âîò òàêèå âîò ïèðîãè!..
 Îäèí ðàç äîâåëîñü ìíå ïðèíèìàòü ó îêàí÷èâàþùèõ ìåõìàò ÌÃÓ ñòóäåíòîâ äèïëîìíûé ýêçàìåí ïî îñíîâàì ìàðêñèçìà-ëåíèíèçìà. Íàêàíóíå âñòðåòèëà ìåíÿ â óíèâåðñèòåòå íà÷àëüíèöà ïàðòèéíîé îðãàíèçàöèè êàôåäðû è ïîïðîñèëà çàùèùàòü íàøèõ ñòóäåíòîâ íà ýòîì ýêçàìåíå: îáû÷íî ýòî äîâåðÿëè êîìó-ëèáî èç ÷ëåíîâ ïàðòèè, íî íà ýòîò ðàç âñå ðàçúåõàëèñü óæå íà ëåòíèå êàíèêóëû (äåëî áûëî â êîíöå èþíÿ) è ïðèøëîñü çàìåíèòü èõ ìíîþ. Âîò çàïîìíèâøèåñÿ ìíå ïðèìåðû (âñåãî ñòóäåíòîâ áûëî ÷åëîâåê òðèäöàòü). Ýêçàìåí äëèëñÿ ÷àñîâ øåñòü. Êàæäîãî ñòóäåíòà îïðàøèâàëè äâîå: ñíà÷àëà îí òÿíóë áèëåò, ïîòîì ãîòîâèëñÿ, îòâå÷àë íà âîïðîñ áèëåòà è – ñàìîå ãëàâíîå – íà äîïîëíèòåëüíûå âîïðîñû ýêçàìåíàòîðîâ.
Âñòóïèòåëüíûå ýêçàìåíû â àñïèðàíòóðó
Á
131
Ïîìíþ áëåñòÿùåãî ÷åðíîãî ñòóäåíòà: îí áëåñòåë êàê õîðîøî íà÷èùåííûé ñàïîã è çíàë íàèçóñòü îòâåòû íà âñå âîïðîñû. ß õîòåë ïîñëå âñåõ îòâåòîâ ïîñòàâèòü åìó “îòëè÷íî”, íî ìîé íàïàðíèê-ìàðêñèñò íå ñîãëàñèëñÿ íà áîëüøåå, ÷åì “óäîâëåòâîðèòåëüíî”. Ïîñëå äëèòåëüíîãî ñïîðà îí îáúÿñíèë ìíå: – À âû çíàåòå, èç êàêîé îí ñòðàíû? – Íåò, íå çíàþ. – Òàê âîò, èç Ðåñïóáëèêè ×àä. Ýòî çíà÷èò, ÷òî, âåðíóâøèñü äîìîé, îí îáâèíèò íàñ âñåõ â ôàøèçìå. Êàê ìîæíî ñòàâèòü îòìåòêó âûøå, ÷åì “óäîâëåòâîðèòåëüíî”? Äîâîä íà ìåíÿ íå ïîäåéñòâîâàë, íî â êîíöå êîíöîâ ìàðêñèñò ìåíÿ óáåäèë ñîãëàñèòüñÿ ñ “óäîâëåòâîðèòåëüíî” – îí äîêàçàë ìíå, ÷òî íè íà îäíîì ïðåäøåñòâîâàâøåì ìàòåìàòè÷åñêîì ýêçàìåíå ýòîò ñòóäåíò íå ïîëó÷àë îòìåòêè âûøå “óäîâëåòâîðèòåëüíî”: îí íè÷åãî íè â ÷åì íå ïîíèìàë, à âñå òîëüêî âûçóáðèâàë – êàê â ìàòåìàòèêå, òàê è â ìàðêñèçìå. Çàòåì îòâå÷àëà äåâóøêà-òàòàðêà.  áèëåòå åé äîñòàëîñü “àòåèñòè÷åñêîå âîñïèòàíèå ìîëîäåæè”. Îíà âñå, ÷òî ïîëàãàëîñü, ïðîèçíåñëà, ïðîöèòèðîâàâ äàæå è ßíà Àìîñà Êîìåíñêîãî, è Êðóïñêóþ. Íî ìàðêñèñò áûë ÿâíî íåäîâîëåí è ñïðîñèë: – Íó, à âû, ëè÷íî âû, â áîãà-òî âåðèòå? Ñòóäåíòêà áûëà óìíàÿ, îíà çàäóìàëàñü ðîâíî íà ïîëñåêóíäû è îòâåòèëà: – ß êîìñîìîëêà, à êîìñîìîëüöû ... – Ýòî ïðàâèëüíî âû ãîâîðèòå, – ñêàçàë ïðåïîäàâàòåëü. – Íî ÿ íå îá óñòàâå êîìñîìîëà ñïðàøèâàë, à î âàøåì ëè÷íîì ìíåíèè. Íó õîðîøî, âîò ó íàñ â Ìîñêâå åñòü ëè ìå÷åòü? Äåâóøêà íå ðàñòåðÿëàñü è òóò: – Äîëæíà áûòü, – óâåðåííî îòâåòèëà îíà. – È ýòî âåðíî. À êàêîé ó íåå àäðåñ? – Íå çíàþ. Êîãäà ìû îòïóñòèëè ñòóäåíòêó, ïðåïîäàâàòåëü ñòàë ðóãàòü åå çà ëèöåìåðèå – îí áûë óâåðåí, ÷òî îíà âåðóþùàÿ ìóñóëüìàíêà, è íàñòàèâàë íà îòìåòêå “óäîâëåòâîðèòåëüíî”. Âñå æå ìíå óäàëîñü îòñïîðèòü åé îòìåòêó “õîðîøî” – îí äîêàçàë ìíå, ÷òî èìåííî òàêèå ó íåå îòìåòêè â çà÷åòíîé êíèæêå ïî ìàòåìàòèêå, òàê ÷òî áîëüøå åé è íå íóæíî. Íàêîíåö, äîøëà î÷åðåäü äî îòëè÷íîãî ñòóäåíòà, ðàáîòó êîòîðîãî ïî ìàòåìàòèêå ÿ çíàë. Ýòîìó òðåáîâàëàñü îòëè÷íàÿ îòìåòêà è íà ýêçàìåíå ïî ìàðêñèçìó, ÷òîáû ïîñòóïèòü â àñïèðàíòóðó. Ó íåãî ñïðîñèëè: “Îêîí÷àòåëüíî ëè ó íàñ ïîñòðîåí ñîöèàëèçì?”. Îí îòâåòèë, ÷òî “ñîãëàñíî ðåøåíèþ òàêîãî-òî ñúåçäà ïàðòèè, îñíîâû ñîöèàëèçìà ïîñòðîåíû ïîëíîñòüþ”. Òîãäà ñïðîñèëè: “Íó, è íàâñåãäà?”. Îí îòâåòèë, ÷òî “ñîãëàñíî ïîñòàíîâëåíèþ ïëåíóìà îò òàêîãî-òî ìåñÿöà, îñíîâû ñîöèàëèçìà ïîñòðîåíû îêîí÷àòåëüíî”. Òîãäà ïîñëåäîâàë íåîæèäàííûé âîïðîñ: – Êòî âåë óïðàæíåíèÿ ïî ìàðêñèçìó â âàøåé ãðóïïå? – Èâàíîâ. Êîãäà ñòóäåíò óøåë, ïðåïîäàâàòåëü ñòàë òðåáîâàòü, ÷òîáû ìû îöåíèëè åãî çíàíèÿ êàê “óäîâëåòâîðèòåëüíûå”. ß ñòàë ñèëüíî ïðîòåñòîâàòü, è òîãäà îí îáúÿñíèë ìíå ñâîþ òî÷êó çðåíèÿ: – Ýòîò Èâàíîâ ðàáîòàåò ó íàñ íà êàôåäðå, íî ó íåãî ïî ýòèì âîïðîñàì ñîâåðøåííî íåâåðíûå ìíåíèÿ, è âîò îí âíóøàåò èõ ñòóäåíòàì! Íî âñå æå â ýòîì ñëó÷àå ÿ â êîíöå êîíöîâ ïîáåäèë – äîáèëñÿ îöåíêè “îòëè÷íî”, ñòóäåíòà ïðèíÿëè â àñïèðàíòóðó, è îí çàùèòèë âïîñëåäñòâèè çàìå÷àòåëüíóþ äèññåðòàöèþ. Â.È. Àðíîëüä. Èñòîðèè äàâíèå è íåäàâíèå. – Ì.: ÔÀÇÈÑ, 2002.
132
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Âåëè÷àéøàÿ ãëóïîñòü, ïî ñåãîäíÿøíåìó äíþ, ïðèíÿòèå ðåøåíèÿ î ïîñòóïëåíèè â àñïèðàíòóðó â ñèòóàöèè, êîãäà òû ïðåäâàðèòåëüíî íå çíàåøü, ÷òî òû ïîñòóïàåøü ñîâåðøåííî îäèí íà îäíî êîíêðåòíîå ìåñòî èëè õîòÿ áû î òîì, ÷òî ïðåòåíäåíòîâ, ê ïðèìåðó, ïÿòíàäöàòü íà äâåíàäöàòü ìåñò. Çäåñü øàíñû äîñòàòî÷íî âûñîêè.  ñëó÷àå “äâà íà îäíî ìåñòî” øàíñîâ ó òåáÿ ïðàêòè÷åñêè íåò. Ýêçàìåíû çàéìóò ìàññó ñèë è âðåìåíè, òàê ÷òî íå ñòîèò óïèðàòüñÿ, åñëè òâîè èíòåðåñû íå ïðîëîááèðîâàíû çàðàíåå. Íå èñòîëêóé ëîááèðîâàíèå êàê ïðÿìóþ äîãîâîðåííîñòü ñ ËÏÐîì (ëèöîì, ïðèíèìàþùèì ðåøåíèå). Ýòî ìîæåò áûòü ïîíèìàíèå òîãî, ÷òî òû, êàê àñïèðàíò, î÷åíü æåëàòåëåí ïîòåíöèàëüíîìó íàó÷íîìó ðóêîâîäèòåëþ.
Â
Èç çàÿâëåíèÿ, ïîäàííîãî íà ìåõìàò: “Ïðîøó ïðèíÿòü ìåíÿ â îñïèðàíòóðó”. Ðåçîëþöèÿ ðåêòîðà: “Àòêàçàòü!” Èç îêîëîíàó÷íûõ àíåêäîòîâ
×òî çà ýêçàìåíû ïðèäåòñÿ ñäàâàòü? Èíîñòðàííûé ÿçûê è ôèëîñîôèþ ïëþñ ñïåöèàëüíîñòü. Åñëè, ê ïðèìåðó, òû ïîñòóïàåøü â àñïèðàíòóðó, â êîòîðîé ðàçðåøåíî ÌÎÍîì îñóùåñòâëÿòü ïîäãîòîâêó àñïèðàíòîâ ïî ñïåöèàëüíîñòè ýêîíîìèêà ïðîìûøëåííîñòè, òî ñäàâàòü òû áóäåøü ýêîíîìèêó ïðîìûøëåííîñòè. Êñòàòè, êàê ãîâîðÿò óêðàèíöû, “íå ïåðåéìàéñÿ”, åñëè ïðè ýòîì òû ñîáèðàåøüñÿ ïèñàòü äèññåðòàöèþ ïî ýêîíîìèêå ïðèðîäîïîëüçîâàíèÿ. Íèêòî íå çàïðåùàåò òåáå òàêîãî âàðèàíòà ðàçâèòèÿ ñîáûòèé. Äîâîëüíî ÷àñòî òàê è áûâàåò. Áûâàåò äàæå è òàê, ÷òî ÷åëîâåê îêîí÷èë âûñøåå ó÷åáíîå çàâåäåíèå ïî ñïåöèàëüíîñòè øàõòíîå îáîðóäîâàíèå, ïîñòóïèë â àñïèðàíòóðó ïî ñïåöèàëüíîñòè ýêîíîìè÷åñêàÿ òåîðèÿ, íàïèñàë è çàùèòèë äèññåðòàöèþ ïî ýêîíîìèêå ïðèðîäîïîëüçîâàíèÿ è îõðàíå îêðóæàþùåé ñðåäû. Ãëàâíîå, ÷òî âñå îíî ãäå-òî ðÿäîì. À åñëè åùå è òåìà äèññåðòàöèè áóäåò “Óïðàâëåíèå ïðèðîäîîõðàííîé äåÿòåëüíîñòüþ íà óãîëüíûõ øàõòàõ”, òî ïðîáëåì íå äîëæíî âîçíèêíóòü âîîáùå. Åñòåñòâåííî, ëó÷øå âñå äåëàòü òàê, ÷òîáû íå âîçíèêàëî ìàëåíüêèõ îøèáî÷åê èëè íåäîðàáîòîê, êîòîðûå â èòîãå âûëèëèñü áû â áîëüøîé ïøèê. Âñå äîëæíî áûòü â îäíîì óçêîì è ñïåöèàëèçèðîâàííîì íàïðàâëåíèè: âûñøåå îáðàçîâàíèå, àñïèðàíòóðà, ìåñòî ðàáîòû è ðîä ïðîôåññèîíàëüíîé äåÿòåëüíîñòè, òåìà äèññåðòàöèè. Íî âåðíåìñÿ ê òåìå ïèñüìà. Òåîðåòè÷åñêè âñòóïèòåëüíûå ýêçàìåíû â àñïèðàíòóðó ÿâëÿþòñÿ îäíèìè èç ñàìûõ ñëîæíûõ â æèçíè. Ïðàêòè÷åñêè îíî òàê è åñòü. Ïîýòîìó ãîòîâüñÿ!
Â
Ïèñüìî 15
Íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü
Á
133
Íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü
Ñåãîäíÿ, óâàæàåìûé ìîé, íàïèøó î ñàìîì âàæíîì â äåëå òâîåãî îñòåïåíåíèÿ. È íå òîëüêî òâîåãî, à âñåõ è êàæäîãî. Òû óæå, íàâåðíîå, ìíîãî ðàç ñëûøàë, ÷òî óñïåõ íà íàó÷íîì ïîïðèùå â ïåðâóþ î÷åðåäü çàâèñèò íå ñòîëüêî îò òâîèõ ñïîñîáíîñòåé è òðóäîëþáèÿ, ñêîëüêî îò íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ (íàó÷ðóêà), îò åãî èìåíè, æåëàíèÿ, ýíåðãèè è ïð. Åñòåñòâåííî, è áåç òåáÿ â ýòîì äåëå íå îáîéòèñü, íî òåì íå ìåíåå… Òàê âîò, áåç ðóêîâîäèòåëÿ òû íà ñâîèõ ïëàíàõ ìîæåøü ïîñòàâèòü æèðíûé êðåñò. Ðóêîâîäèòåëü – ýòî òâîé öàðü è áîã, òâîé, èçâèíè çà àëëåãîðèþ, îòåö ðîäíîé. Ðóêîâîäèòü – îçíà÷àåò íàïðàâëÿòü è çàèíòåðåñîâûâàòü. Áåç “çàèíòåðåñîâûâàòü” åùå ìîæíî êàê-òî îáîéòèñü, íî âîò áåç íàïðàâëÿþùåãî âëèÿíèÿ ðóêîâîäèòåëÿ ïðèáëèçèòüñÿ ê çàùèòå ïðàêòè÷åñêè íåâîçìîæíî.
Â
Åñëè ÿ âèäåë äàëüøå äðóãèõ, òî ïîòîìó, ÷òî ñòîÿë íà ïëå÷àõ ãèãàíòîâ. Èñààê Íüþòîí
 îêîëîíàó÷íûõ êðóãàõ ðàñïðîñòðàíåí òàêîé àíåêäîò íà ýòó òåìó.
 Èäåò ïî ëåñó çàÿö. Ïîä ìûøêîé ó íåãî òîëñòåííàÿ ïàïêà ñ áóìàãàìè. Íàâñòðå÷ó ëèñà. - ×òî ýòî ó òåáÿ, çàÿö? - Ýòî ìîÿ äèññåðòàöèÿ. - Èíòåðåñíî.  íàóêó ïîäàëñÿ. À ÷òî çà òåìà? - Òåìà? Îðãàíèçàöèÿ ïðîöåññà ïîåäàíèÿ çàéöàìè êðóïíûõ õèùíèêîâ. – Çàÿö, äà â ñâîåì ëè òû óìå? Òåìà àáñîëþòíî íåäèññåðòàáåëüíà, â íåé ïîëíîñòüþ îòñóòñòâóåò îáúåêò èññëåäîâàíèÿ. - Ëèñà, åñëè õî÷åøü ïîÿñíåíèé, çàéäè çà ýòîò êóñòèê. Ëèñà çàõîäèò çà êóñò, îòòóäà ñëûøíû óñòðàøàþùèå çâóêè è êðèêè. ×åðåç ïàðó ìèíóò, ñóùåñòâåííî ïîòðåïàííàÿ, îíà â óæàñå ðåòèðóåòñÿ. Çàÿö ïðîäîëæàåò ñâîé ïóòü è âñòðå÷àåò âîëêà, ñ êîòîðûì ïîâòîðÿåòñÿ àíàëîãè÷íàÿ èñòîðèÿ. Òî æå ïðîèñõîäèò è ñ ìåäâåäåì. Ïîñëå òîãî êàê ìåäâåäü â óæàñå óáåãàåò, èç-çà êóñòà ïîÿâëÿåòñÿ ëåâ è ãîâîðèò: - Âîò òàê âîò! Ãëàâíîå íå òåìà, à íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü. Íî íå îáîëüùàéñÿ. Äàæå åñëè ó òåáÿ åñòü ðóêîâîäèòåëü, ýòî âîâñå íå îçíà÷àåò, ÷òî òû ñòàíåøü êàíäèäàòîì íàóê äîâîëüíî áûñòðî. Ýòî äàæå íå îçíà÷àåò, ÷òî òû âîîáùå êîãäà-íèáóäü èì ñòàíåøü.
Â
Íà ñàéòå aspirantura.com ïðîâåëè ñîöèîëîãè÷åñêèå îïðîñû ïî òåìå “Ïîìîãàåò ëè Âàì íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü â ðàáîòå íàä äèññåðòàöèåé?” Ðîâíî 50%
134
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ðåñïîíäåíòîâ îòìåòèëè, ÷òî íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü èì ïî÷òè íå ïîìîãàåò (38,2%) è äàæå ìåøàåò (11,8%). ×òî æ, íàéòè õîðîøåãî ðóêîâîäèòåëÿ ñåãîäíÿ ïðåäñòàâëÿåò ïðîáëåìó! Äðóãàÿ ïîëîâèíà ðåñïîíäåíòîâ äàëà ïðîòèâîïîëîæíûå îöåíêè. 30,8% óêàçàëè, ÷òî íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü èì ðåàëüíî ïîìîãàåò è ïîðîé äàæå î÷åíü ìíîãî ïîìîãàåò (14,8%). Åùå 4,4% îòìåòèëè çàâèñèìîñòü îêàçàíèÿ ïîìîùè íàó÷íûì ðóêîâîäèòåëåì îò ìàòåðèàëüíîãî ïîîùðåíèÿ. Èç Èíòåðíåòà
Òåáå ñëåäóåò çíàòü, ÷òî íå òîëüêî ðóêîâîäèòåëü áåðåò ñåáå àñïèðàíòà, íî è àñïèðàíò ìîæåò “âûáðàòü” ñåáå ðóêîâîäèòåëÿ. Êàê? Ýòî ìîæåò áûòü ñäåëàíî ïóòåì ëîááèðîâàíèÿ òâîèõ èíòåðåñîâ ÷åðåç ðóêîâîäñòâî ýòîãî ïîòåíöèàëüíîãî ðóêîâîäèòåëÿ, ÷åðåç åãî êîëëåã èëè çíàêîìûõ. Áîëåå ïðèåìëåìî çàâîåâàíèå äîâåðèÿ ñî ñòîðîíû ïîòåíöèàëüíîãî ðóêîâîäèòåëÿ äëèòåëüíîé ðàáîòîé â ñòóäåí÷åñêîì íàó÷íîì îáùåñòâå. Ðóêîâîäèòåëåì ïî êàíäèäàòñêîé äèññåðòàöèè àïðèîðè ìîæåò áûòü ëþáîé äîêòîð íàóê, ðàáîòàþùèé â òîé æå îáëàñòè çíàíèé, ÷òî è ïîòåíöèàëüíûé àñïèðàíò èëè ñîèñêàòåëü, è èìåþùèé ïîäòâåðæäàþùèå äàííûé ôàêò ïóáëèêàöèè. Äå–þðå êàíäèäàò íàóê òàêæå ìîæåò îñóùåñòâëÿòü ðóêîâîäñòâî ïîäãîòîâêîé äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû, íî êàê èñêëþ÷åíèå. Ê òîìó æå äëÿ ýòîãî íåîáõîäèìî ðàçðåøåíèå ó÷åíîãî ñîâåòà òîé îðãàíèçàöèè, â êîòîðîé îí ðàáîòàåò. Ïðè÷åì åñëè ó äîêòîðà íàóê îäíîâðåìåííî ìîæåò áûòü äî ïÿòè àñïèðàíòîâ è ñîèñêàòåëåé, òî ó êàíäèäàòà íàóê – íå áîëåå òðåõ. Ïîýòîìó ÷àùå âñåãî ïðè÷èíîé îòêàçà íàñòîé÷èâîìó ïðîñèòåëþ ìîæåò áûòü ôðàçà òèïà “Èçâèíèòå, ÿ íå âîçðàæàë áû ïðîòèâ ðóêîâîäñòâà, íî, ê ñîæàëåíèþ, ó ìåíÿ óæå ïÿòü (òðè) àñïèðàíòîâ, è ÿ íå ñìîãó ýòîãî ñäåëàòü”. Êîíå÷íî, ðóêîâîäèòåëü, èìåþùèé äîêòîðñêóþ ñòåïåíü, ãîðàçäî ïðåäïî÷òèòåëüíåå êàíäèäàòà íàóê ïî òîé ïðîñòîé ïðè÷èíå, ÷òî ïðè îöåíêå ðàáîòû íà ñîâåòå è â ÂÀÊå â ÷èñëî çíà÷èìûõ ôàêòîðîâ âîéäóò íå òîëüêî åå êà÷åñòâî, ìåñòî çàùèòû, ìíåíèå îïïîíåíòîâ, íî è ðåéòèíã (ðàíã, çíà÷èìîñòü, èìèäæ…) ðóêîâîäèòåëÿ â íàó÷íîì ìèðå. Äîâîëüíî ÷àñòî èìåííî ýòîò ðåéòèíã áûâàåò ðåøàþùèì äëÿ ýêñïåðòîâ Âûñøåé àòòåñòàöèîííîé êîìèññèè. À óæ åñëè òâîé íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü ÿâëÿåòñÿ ÷ëåíîì ýêñïåðòíîãî ñîâåòà ÂÀÊà, òî óæ òóò ñ÷èòàé, ÷òî òåáå î÷åíü è î÷åíü êðóïíî ïîâåçëî. Íå íàáèâàéñÿ íà ðåøàþùóþ âñòðå÷ó ñ ïîòåíöèàëüíûì ðóêîâîäèòåëåì, ïðåäâàðèòåëüíî íå ðàññïðîñèâ, ÷òî îí ñîáîé ïðåäñòàâëÿåò êàê íàó÷íûé ðàáîòíèê è êàê ÷åëîâåê. Íåïëîõî áûëî áû óçíàòü íå òîëüêî îôèöèàëüíóþ èíôîðìàöèþ, íî è âîñïîëüçîâàòüñÿ ñëóõàìè. Äëÿ íà÷àëà âûÿñíè, ñêîëüêî ÷åëîâåê óæå çàùèòèëîñü ïîä åãî ðóêîâîäñòâîì, êàê äîëãî îíè ïèñàëè ñâîè äèññåðòàöèè, êàêèì îáðàçîì
Íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü
Á
135
ïðîõîäèë ïðîöåññ ïîäãîòîâêè àñïèðàíòîâ, íå çàõîäèëè ëè îòíîøåíèÿ äàëüøå äåëîâûõ, íå ïðèõîäèëîñü ëè àñïèðàíòàì êàêèì-òî îáðàçîì ñòèìóëèðîâàòü åãî ðóêîâîäÿùóþ äåÿòåëüíîñòü è ò.ï. Äàëåå ïîñïðàøèâàé, â êàêèõ îòíîøåíèÿõ òâîé ïîòåíöèàëüíûé ðóêîâîäèòåëü ñ ïðåäñåäàòåëåì ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà, ñ ÷ëåíàìè ýòîãî ñîâåòà, ñ ðóêîâîäñòâîì âóçà. Íåïëîõî áû óçíàòü, íå èñïîð÷åíû ëè îòíîøåíèÿ òâîåãî ðóêîâîäèòåëÿ ñ ÂÀÊîì. Ïðè ýòîì íå èñïûòûâàé óãðûçåíèé ñîâåñòè, òû âîâñå íå ëåçåøü â åãî ëè÷íóþ æèçíü, íå ïûòàåøüñÿ óñòàíîâèòü íå ñêëî÷íèê ëè îí. Âïîëíå íîðìàëüíûé ÷åëîâåê â íàóêå ìîæåò êîìó-òî ïåðåéòè äîðîãó è äàæå íå çíàòü îá ýòîì. Òàêèìè äåéñòâèÿìè òû ïðîñòî óñòðàèâàåøü ñâîþ ëè÷íóþ æèçíü.
Â
Âñòðåòèë ÿ îäíàæäû â ëèôòå Óíèâåðñèòåòà ïîæèëîãî ïðîôåññîðà X. – Çäðàâñòâóéòå! – ñêàçàë îí. – Ó íàñ óìåð çàâåäóþùèé êàôåäðîé Y, è ÿ õî÷ó ïðîâåñòè íà åãî ìåñòî â ïðîôåññîðà äîöåíòà Z, – îí óæå ÷óòü íå 20 ëåò êàê äîêòîð. Òîãäà, – äîáàâèë X, – ÿ è M ñìîãó ïîìî÷ü! À òî âñå õîòÿò ïðîâåñòè N – òàêîãî ïóñòîãî è íåõîðîøåãî. – Æåëàþ óñïåõà! – îòâåòèë ÿ. – ß î÷åíü öåíþ Z. È ïîåõàë ïî ñâîèì äåëàì äàëüøå. Âå÷åðîì âñòðå÷àþ äðóãà ñ òîé æå êàôåäðû, ÷òî X, è îí ìíå ãîâîðèò: – Òû ñìîòðè, êàêîâ X! Ìû äóìàëè, îí áóäåò çà Z, à îí ïðåäëîæèë ïîäåëèòü ïðîôåññîðñêîå ìåñòî ìåæäó M è N, a Z è íå íàçâàë. Íî òóò ïðîñíóëñÿ O è ãîâîðèò: “×òî ó íàñ, ñîâñåì ñîâåñòè íåò? Î÷åðåäü çà Z”; è Z ïðîâåëè (îäèí ãîëîñ ïðîòèâ). Ãîâîðÿò, â çàïèñíîé êíèæêå L áûëî ÷åðíûì ïî áåëîìó íàïèñàíî: “Íèêîãäà íå èìåòü äåëà ñ ñóêîé A è ñ ãíèäîé X”. Â.È. Àðíîëüä. Èñòîðèè äàâíèå è íåäàâíèå. – Ì.: ÔÀÇÈÑ, 2002.
 îêîëîíàó÷íûõ êðóãàõ èçâåñòíû ñëó÷àè ìíîãî÷èñëåííûõ ðàçáèðàòåëüñòâ ïî ïîâîäó “óêðàäåííûõ” íàçâàíèé ìîíîãðàôèé èëè äèññåðòàöèé, ïëàãèàòà èëè âîðîâñòâà èäåé, íå ïîëó÷åííûõ ãðàíòîâ è ãîñáþäæåòíûõ òåì è ïð. È åñëè òâîé ïîòåíöèàëüíûé ðóêîâîäèòåëü ÿâëÿåòñÿ ó÷àñòíèêîì òàêîãî ðîäà ðàçáîðîê, ëó÷øå íå ðèñêóé.
Â
Ïëàãèàòîð – ýòî íèùèé, ùåãîëÿþùèé â óêðàäåííîì èì ïëàòüå. Ïüåð Áóàñò
Íåïëîõî áûëî áû çàïîëó÷èòü ñåáå ðóêîâîäèòåëÿ, êîòîðûé îäíîâðåìåííî âûñòóïàë áû â äâóõ èïîñòàñÿõ: â ðîëè ïîëèòðàáîòíèêà, ñâîèì ïðèìåðîì ïîäíèìàþùåãî ñîëäàò â àòàêó, è â ðîëè çàãðàäèòåëüíîãî îòðÿäà, íå ïîçâîëÿþùåãî èì ñäåëàòü è øàãó íàçàä. ×òî ýòî òàêîå, òû ïîéìåøü íåìíîãî íèæå. Ñåé÷àñ æå ïðèâåäó òåáå íåñêîëüêî ïðèìåðîâ-õàðàêòåðèñòèê âîçìîæíîãî ïîâåäåíèÿ ðóêîâîäèòåëÿ äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû.
136
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Ïàòðèàðõ Èìååò íåïðåðåêàåìûé àâòîðèòåò â ñâîåé îáëàñòè. Ïîãîâàðèâàþò è óæå äàâíî ïèøóò (ïðè÷åì íå ïîäõàëèìàæà ðàäè), ÷òî îí – ñîçäàòåëü è ðóêîâîäèòåëü íàó÷íîé øêîëû. Äîâîëüíî ÷àñòî ñàì îí íàóêîé óæå ïðàêòè÷åñêè íå çàíèìàåòñÿ, çàòî ïðîäîëæàåò çàíèìàòüñÿ àñïèðàíòàìè. Äëÿ íèõ îí äîñòóïåí, íî âñòðå÷ó òðåáóåò ñîãëàñîâûâàòü çàðàíåå. Íèêîãäà íè÷åãî íå çàáûâàåò è íèêóäà íèêîãäà íå îïàçäûâàåò. Ñâîå èìÿ ñðåäè àâòîðîâ â òðóäàõ ó÷åíèêîâ ñòàâèò òîëüêî â òîì ñëó÷àå, åñëè îñóùåñòâëÿë ôàêòè÷åñêîå ðóêîâîäñòâî. Ñóùåñòâåííîå âíèìàíèå â ïðîöåññå ðàáîòû óäåëÿåò ñîáëþäåíèþ ôîðìàëüíûõ àòðèáóòîâ: ñîñòàâëåíèå ïëàíà äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû è ãðàôèêà åå âûïîëíåíèÿ; ðåãóëÿðíûå åæåíåäåëüíûå âñòðå÷è ñ àñïèðàíòîì; îáñóæäåíèå ñòàòåé; îáÿçàòåëüíàÿ ïðåäçàùèòà è ïð. Îáåñïå÷èâàåò äîãîâîðåííîñòè ñ âåäóùåé îðãàíèçàöèåé è îïïîíåíòàìè. Îòçûâû íà àâòîðåôåðàò – ïðîáëåìà àñïèðàíòà. Òåêñòû ðàáîòû è àâòîðåôåðàòà âíèìàòåëüíî ïðîñìàòðèâàåò, íî êàê ðåäàêòîð íå âû÷èòûâàåò. Çàìå÷àíèÿ äåëàåò ÷èñòî ïðèíöèïèàëüíîãî õàðàêòåðà. z
Íåïðèçíàííûé ïîëèãëîò Íèêàêîãî ôîðìàëüíîãî àâòîðèòåòà â ñâîåé îáëàñòè çíàíèé íå èìååò. Ñòàòåé è êíèã íå ïèøåò. Ñàì äèññåðòàöèþ çàùèòèë òîëüêî áëàãîäàðÿ æåñòêîìó äàâëåíèþ ñâîåãî ðóêîâîäèòåëÿ-ïàòðèàðõà. Ìîæåò äîëãî, ïðîôåññèîíàëüíî è âèòèåâàòî ãîâîðèòü î íàóêå, î ñâîåé îáëàñòè íàó÷íûõ çíàíèé. Åãî íàó÷íàÿ äåÿòåëüíîñòü îêðóæåíà îðåîëîì òàèíñòâåííîñòè, âñå îùóùàþò åãî ïîòåíöèàë è ìûñëèòåëüíóþ ìîùü, íî íèêòî íå ìîæåò ïîõâàñòàòü òåì, ÷òî ÷èòàë ÷òî-òî íàïèñàííîå èì. Àñïèðàíòû ïåðâîå âðåìÿ âîñõèùàþòñÿ èì êàê ó÷åíûì, à ïîòîì èñïûòûâàþò ïîëíåéøåå ðàçî÷àðîâàíèå â íåì êàê â ðóêîâîäèòåëå. Îí ïðàêòè÷åñêè íåäîñòóïåí äëÿ àñïèðàíòà, íå ïóíêòóàëåí, àáñîëþòíî íå îáðàùàåò âíèìàíèÿ íà ôîðìàëüíûå ïðèçíàêè â äèññåðòàöèîííîì èññëåäîâàíèè (ýòî ìîæåò ñâåñòè íà íåò âñå òâîè óñèëèÿ). Íàïèñàííîå òîáîé “÷èòàåò” ìåñÿöàìè, à ïîòîì ïðî÷èòûâàåò çà ïÿòü ìèíóò ïðÿìî ïðè òåáå, òåì íå ìåíåå äàâàÿ âåñüìà ïîëåçíûå ñîâåòû. Íè î êàêèõ êîíòàêòàõ ñî ñïåöèàëèçèðîâàííûì ñîâåòîì èëè îïïîíåíòàìè íå ìîæåò áûòü è ðå÷è. Çàùèòèòü äèññåðòàöèþ ïîä åãî ðóêîâîäñòâîì ïî÷òè íåðåàëüíî. z
Èññëåäîâàòåëü Çàíèìàåòñÿ íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòüþ, ðåãóëÿðíî ïèøåò ñòàòüè è ìîíîãðàôèè. Åìó ýòî èíòåðåñíî. Åãî àâòîðèòåò â íàó÷íîì ìèðå åùå íå î÷åíü âûñîê, è îí ïðèêëàäûâàåò ìàêñèìóì óñèëèé äëÿ åãî ïîâûøåíèÿ. Îí íàñòîëüêî ìíîãî ðàáîòàåò ñàì, ÷òî ñ àñïèðàíòàìè íà÷èíàåò ñåðüåçíî îáùàòüñÿ óæå íà ôèíèøå äèññåðòàöèè. Íà ïåðâûõ ïîðàõ ñâîþ çàäà÷ó êàê ðóêîâîäèòåëÿ âèäèò â ñíàáæåíèè ïîäîïå÷íûõ èäåÿz
Íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü
Á
137
ìè. Çäåñü ÷àùå âñåãî àñïèðàíòàìè ÿâëÿþòñÿ ïðîäâèíóòûå ãîëîâàñòèêè, êîòîðûõ ïðèîáùàþò ê íàóêå ñî ñòóäåí÷åñêîé ñêàìüè è êîòîðûå â ñîñòîÿíèè ðåøàòü ïîñòàâëåííûå çàäà÷è. Íå èñêëþ÷åíû âàðèàíòû, êîãäà îí âûíóæäåííî çàíèìàåòñÿ ñ ëîááèðóåìûìè êåì-òî àñïèðàíòàìè è â ýòîì ñëó÷àå òàêæå ïðèêëàäûâàåò äîëæíûå óñèëèÿ. Äèññåðòàöèþ ÷èòàåò è ïðàâèò. Àâòîðåôåðàò âû÷èòûâàåò î÷åíü òùàòåëüíî, ò.å. ïèøåò ïðàêòè÷åñêè ñàì. Îáåñïå÷èâàåò êîíòàêòû ïî îïïîíåíòàì è îòçûâàì. Íå èñêëþ÷åíû íåçíà÷èòåëüíûå ïðîáëåìû â ïðîöåññå çàùèòû, â ñèëó òîãî ÷òî êîëëåãè-ó÷åíûå ê òàêèì ðóêîâîäèòåëÿì íå î÷åíü áëàãîâîëÿò, ðåâíóþò è ïîáàèâàþòñÿ èõ. Äèññåðòàöèîííûå ðàáîòû ó òàêîãî ðóêîâîäèòåëÿ, êàê ïðàâèëî, íåïëîõèå, è ïîýòîìó äàæå åñëè ïðîõîäÿò òÿæåëîâàòî â ñîâåòå, òî ëåãêî óòâåðæäàþòñÿ â ÂÀÊå. Àäìèíèñòðàòîð Ðóêîâîäèòåëü äèññåðòàöèè ÿâëÿåòñÿ ïðåäñåäàòåëåì ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà è/èëè ðóêîâîäèòåëåì âóçà, â êîòîðîì ðàáîòà âûïîëíÿåòñÿ è çàùèùàåòñÿ, ïðè÷åì ðóêîâîäèòåëåì äîâîëüíî àâòîðèòàðíûì. Òû, êàê ñîèñêàòåëü, åìó ïî êàêèì-òî ïðè÷èíàì íóæåí, èëè íóæåí òîò, êòî òâîþ êàíäèäàòóðó ëîááèðîâàë. Îí ïîìîãàåò òåáå òîëüêî ñâîèì èìåíåì, íî ïîìîùü ýòà äîðîãîãî ñòîèò è ìíîãîå ãàðàíòèðóåò. Íåïîñðåäñòâåííî äèññåðòàöèîííûì èññëåäîâàíèåì òû áóäåøü âûíóæäåí çàíèìàòüñÿ ñàì è, åñëè òàê, òî, ñêîðåå âñåãî, ãîðäèòüñÿ èì íå ñìîæåøü. À ïîñåìó âîçíèêàåò íåîáõîäèìîñòü â ïðèâëå÷åíèè ôàêòè÷åñêîãî ðóêîâîäèòåëÿ, à íå ôîðìàëüíîãî. Åãî òåáå ìîæåò ïðåäëîæèòü ñàì îôèöèàëüíûé ðóêîâîäèòåëü, íî, ñêîðåå âñåãî, ýòî ñòàíåò òâîåé ëè÷íîé ïðîáëåìîé. Óñïåõ îáåñïå÷åí äàæå ïðè âåñüìà ïîñðåäñòâåííîé ðàáîòå è ïðè óñëîâèè, ÷òî êòî-òî âñå æå ïîäñêàæåò òåáå, êóäà áåæàòü, ÷òî ãîâîðèòü, êàê îôîðìëÿòü è ò.ï. z
Ïèñàòåëü Î÷åíü ïëîäîâèòûé ó÷åíûé, íî åãî ïëîäîâèòîñòü – ýòî óæå íå ñòîëüêî ïëîäîâèòîñòü ó÷åíîãî, ñêîëüêî ïîïóëÿðèçàòîðà íàóêè. Ðàáîòàåò âñåãäà è â ëþáîé îáñòàíîâêå. Äëÿ ñâîèõ àñïèðàíòîâ è ïîä÷èíåííûõ íå æàëååò íèêàêèõ ñòåïåíåé è çâàíèé, âåçäå ïðîäâèãàåò è ëîááèðóåò èõ èíòåðåñû. Òî, ÷òî îíè ïèøóò â ñâîèõ äèññåðòàöèÿõ, íå ÷èòàåò. Âðåìåíè ïèñàòü ýòè äèññåðòàöèè ó íèõ ïðàêòè÷åñêè íåò, òàê êàê ðóêîâîäèòåëü çàãðóæàåò èõ ïî ïîëíîé ïðîãðàììå äåëàìè êàôåäðû è âñåâîçìîæíûìè ïðîåêòàìè. Âñå, ÷òî îíè äåëàþò, äåëàåòñÿ ÿêîáû äëÿ íèõ, äëÿ èõ æå áëàãà, äëÿ áëàãà êàôåäðû. Ïî áîëüøîìó ñ÷åòó òàê è åñòü. Ìíîãîå èç íàïèñàííîãî èìè, åñëè íå âñå, âûõîäèò â ñîàâòîðñòâå ñ ðóêîâîäèòåëåì. Îí è â ñàìîì äåëå ÿâëÿåòñÿ èõ ñîàâòîðîì. Òàêîé ðèòì âûäåðæèâàþò íå âñå, à òîò, êòî âûäåðæèâàåò, â èòîãå ñòàíîâèòñÿ êàíäèäàòîì íàóê. z
138
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Îñíîâîïîëîæíèê Íè íàóêîé, íè àäìèíèñòðàòèâíîé ðàáîòîé ýòîò ÷åëîâåê óæå äîâîëüíî äîëãî íå çàíèìàåòñÿ. Íè÷åãî òîëêîâîãî ïðîèçâåñòè íà ñâåò óæå äàâíî íå ìîæåò, à æèâåò â îñíîâíîì âîñïîìèíàíèÿìè î ñâîèõ íàó÷íûõ äîñòèæåíèÿõ, êîòîðûå îí ñàì è âîçâåë â ðàíã òàêîâûõ. Íà ðàáîòå îí ÷èñëèòñÿ, êàê ïðàâèëî, â êà÷åñòâå ïî÷åòíîãî ðåêòîðà (äèðåêòîðà), ïðîôåññîðà èëè êîíñóëüòàíòà. Íå èñêëþ÷åíî, ÷òî óæå ïèøåò ìåìóàðû. Àñïèðàíò, åñëè îí ó íåãî åñòü, âûïîëíÿåò ôóíêöèè àäúþòàíòà, ñèäåëêè, èñòîðèîãðàôà, ñîáåñåäíèêà è ò.ï. Ïðè çàùèòå äèññåðòàöèè òàêèì àñïèðàíòîì îòíîøåíèå ê íåìó ñî ñòîðîíû ÷ëåíîâ ñîâåòà áóäåò äîâîëüíî íàñòîðîæåííûì, íî â èòîãå íèêòî íå çàõî÷åò ïîðî÷èòü èìÿ çàñëóæåííîãî ó÷åíîãî, äîêàçûâàÿ íàó÷íóþ íåñîñòîÿòåëüíîñòü åãî ó÷åíèêà. À âîò â ÂÀÊå ïðîáëåìû ìîãóò âîçíèêíóòü, ïîòîìó êàê òàì ñ îñíîâîïîëîæíèêîì ïðàêòè÷åñêè íèêòî íå çíàêîì (íè ïî òðóäàì, íè ëè÷íî) ïî ìíîãèì ïðè÷èíàì, îäíà èç êîòîðûõ – åãî âîçðàñò. z
Ðàáîâëàäåëåö Ðàññìàòðèâàåò àñïèðàíòîâ êàê áåñïëàòíóþ ðàáî÷óþ ñèëó è èñòî÷íèê îïðåäåëåííûõ ðåñóðñîâ. Íàãðóæàåò èõ íå òîëüêî è íå ñòîëüêî ïðîáëåìàìè êàôåäðû, ñêîëüêî ñâîèìè ëè÷íûìè. Áîëüøå ñîçäàåò âèäèìîñòü ðàáîòû ñî ñâîèìè ïîäîïå÷íûìè, íåæåëè íà ñàìîì äåëå ðàáîòàåò. Äèññåðòàöèþ íå ÷èòàåò, ñîâåòîâ ïî íåé ïðàêòè÷åñêè íå äàåò. Ïðè ýòîì îí ÿêîáû “ðåøàåò âîïðîñû”: îïóáëèêîâàòü, îáåñïå÷èòü ó÷àñòèå, ïðèãëàñèòü, ñäàòü è ïð. Áîëüøèíñòâî ýòèõ “âîïðîñîâ” ÿâëÿþòñÿ íàäóìàííûìè è ðåøàþòñÿ, âîîáùå-òî, ñàìè ïî ñåáå èëè àñïèðàíòîì ñàìîñòîÿòåëüíî. Àñïèðàíòà äåðæèò íà êðþ÷êå äî ñàìîãî ïîñëåäíåãî ìîìåíòà, äà è ïîñëå çàùèòû íå îòïóñêàåò. Ðàáîòàòü ïîä åãî ðóêîâîäñòâîì íåïðèÿòíî è îáðåìåíèòåëüíî. z
Çàäîëæåííèê Äîâîëüíî óñïåøíûé ó÷åíûé. Ãîðèò èñêðåííèì æåëàíèåì ðàáîòàòü ñ àñïèðàíòàìè êàê ìîæíî áîëüøå.  ñèëó ñâîåãî õàðàêòåðà íå â ñîñòîÿíèè îòêàçàòü â ïðîñüáàõ àáñîëþòíî íèêîìó – íè ðÿäîâîìó ñòóäåíòó, íè ïðîðåêòîðó, íè êîëëåãå. Ìàëî òîãî, îí åùå è ñàì âåñüìà èíèöèàòèâåí ïî ÷àñòè ïðåäëîæèòü ïîìî÷ü ñ òåìîé, îïïîíåíòàìè, íîâèçíîé, òåêñòîì è ò.ï. Íàõîäèòñÿ â ñîñòîÿíèè ïîñòîÿííîãî öåéòíîòà, êîãäà, êàê ãîâîðèòñÿ, íå óñïåë íå óñïåòü â îäíîì ìåñòå, êàê òóò æå íå óñïåâàåò â äðóãîì. Ïîýòîìó î÷åíü ÷àñòî êîðìèò ñâîèõ àñïèðàíòîâ îáåùàíèÿìè. z
Ïóñòûøêà Ïðîñòî íîðìàëüíûé ÷åëîâåê, èìåþùèé ñòåïåíü è çâàíèå, ïîëó÷èâøèé èõ áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî â ñâîå âðåìÿ ó íåãî áûë õîðîøèé ðóêîâîäèòåëü è îí ñåë â íóæíûé ïîåçä. Íèêàêîé íàóêîé îí íèêîãäà íå çàz
Íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü
Á
139
íèìàëñÿ, íèêàêèìè êà÷åñòâàìè ðóêîâîäèòåëÿ îí íå îáëàäàåò. Íå çíàåò íè ìåòîäîëîãèè, íè ìåòîäèêè íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòû. Ñêîðåå âñåãî, îí íåïëîõîé ïðåïîäàâàòåëü, è ýòî åãî âïîëíå óñòðàèâàåò. Ñâîèõ àñïèðàíòîâ îí èçáåãàåò, à ïðè ïðîÿâëåíèè ñ èõ ñòîðîíû íàñòîé÷èâîñòè â æåëàíèè óâèäåòü îðèåíòèðû èñïûòûâàåò íåóäîáñòâî è, ìîæåò áûòü, äàæå óãðûçåíèÿ ñîâåñòè. Òåáå îí äîñòàëñÿ â êà÷åñòâå ðóêîâîäèòåëÿ ïîòîìó, ÷òî äðóãèõ óæå ðàçîáðàëè, à ñàì îí ñòàë íàó÷íûì ðóêîâîäèòåëåì ïîòîìó, ÷òî àñïèðàíòîâ â âóçå áîëüøå, ÷åì ýôôåêòèâíûõ ðóêîâîäèòåëåé. Øàíñîâ çàùèòèòüñÿ ïîä òàêèì ðóêîâîäñòâîì ó òåáÿ íèêàêèõ. Íó à òåïåðü ïîäóìàé, ê êàêîìó òèïó ðóêîâîäèòåëåé ìîæíî îòíåñòè ñîâåò÷èêà, ïðåäñòàâëåííîãî â íèæåïðèâåäåííîì àíåêäîòå.
Â Ê ðàââèíó ïðèøåë åâðåé è ñêàçàë, ÷òî ó íåãî ñäîõëà êóðèöà. Ïîëèñòàâ òàëìóä, ðåáàé ïîñîâåòîâàë íàñûïàòü â êîðìóøêó îâñà è íàëèòü ÷àéíóþ ëîæêó ñóëåìû. ×åðåç äâà äíÿ ïîñòðàäàâøèé ïðèøåë âíîâü è îáúÿâèë, ÷òî åùå òðè êóðèöû ñäîõëè. Ñíîâà çàãëÿíóâ â òàëìóä, ðàââèí ñêàçàë, ÷òî íàäî âçÿòü ãðå÷íåâîé êðóïû ñ ïîëñòàêàíîì ìàðãàíöîâêè. Íà ñëåäóþùèé ðàç, êîãäà ñòàëî ïÿòüþ êóðèöàìè ìåíüøå, áåäíûé åâðåé ïîëó÷èë óêàçàíèå çàìåíèòü ãðå÷íåâóþ êðóïó ïøåííîé. Åùå ÷åðåç ïàðó äíåé ïëà÷óùèé åâðåé ïîæàëîâàëñÿ, ÷òî âñå êóðèöû ñäîõëè. “Êàêàÿ æàëîñòü”, – ñêàçàë ðàââèí. – “Ó ìåíÿ áûëî åùå ñòîëüêî èäåé!” Èç àíåêäîòîâ Âî âçàèìîîòíîøåíèÿõ ñ ðóêîâîäèòåëåì áóäü êàê ìîæíî áîëåå ðîâíûì, âçâåøåííûì, âíèìàòåëüíûì, òåðïåëèâûì è ò.ï. Ðóêîâîäèòåëü – ÷åëîâåê, êàê ïðàâèëî, ðàíèìûé è íåïðîãíîçèðóåìûé. Î÷åíü ÷àñòî ýòî óæå ÷åëîâåê â âîçðàñòå (80% äîêòîðîâ íàóê – ýòî ëþäè, êîòîðûì çà ïÿòüäåñÿò). Áîëüøèíñòâî èç íèõ âûðîñëè è ñôîðìèðîâàëèñü â ñòàðûå äîáðûå ñîâåòñêèå âðåìåíà, êîãäà äîêòîð íàóê áûë ÷ðåçâû÷àéíîé ðåäêîñòüþ, êîãäà çàðïëàòà ó íåãî ñîñòàâëÿëà áîëåå ïÿòèñîò ðóáëåé â ìåñÿö (èíæåíåð ïîëó÷àë ñòî ïÿòüäåñÿò), êîãäà åãî íîñèëè íà ðóêàõ, êîãäà âñå åìó çàãëÿäûâàëè â ðîò. Âðåìåíà èçìåíèëèñü, à ÷óâñòâà îñòàëèñü. Áóäü îñòîðîæåí. Ìîëîäîé äîêòîð íàóê (â âîçðàñòå äî ñîðîêà ëåò) è ñåãîäíÿ ýêçåìïëÿð äîâîëüíî ðåäêèé. À òàê êàê îñíîâíàÿ äîêòîðñêàÿ ìàññà çàùèùàëàñü â áîëåå ïîçäíåì âîçðàñòå (à èìåííî îíè çàíèìàþò ïðàêòè÷åñêè âñå âàæíûå äîëæíîñòè è ÿâëÿþòñÿ ëèöàìè, ïðèíèìàþùèìè ðåøåíèÿ), òî ýòè ñêîðîñïåëûå íàó÷íûå ðàáîòíèêè îñîáûì àâòîðèòåòîì è óâàæåíèåì ó íåå íå ïîëüçóþòñÿ. Áóäü îñòîðîæåí. Áîëüøå âñåãî òåáå ïîäõîäèò äîêòîð íàóê, êîòîðîìó îêîëî ïÿòèäåñÿòè ëåò. Òàêèõ íå î÷åíü ìíîãî è îíè óæå, êàê ïðàâèëî, ðàçîáðàíû áîëåå øóñòðûìè àñïèðàíòàìè è ñîèñêàòåëÿìè. Áóäü ïîýíåðãè÷íåå è îïÿòü æå íå çàáûâàé îá îñòîðîæíîñòè.
Â
число встреч с научным руководителем, раз/месяц
140
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
8
патриарх
7
непризнаный полиглот исследователь
6 5
администратор
4
писатель
3
основоположник
2
рабовладелец
1
задолженник
0 1
2
3
4
5
t, лет
Äèíàìèêà äåëîâûõ âñòðå÷ àñïèðàíòà è ðóêîâîäèòåëÿ (äëÿ ðàçíûõ òèïîâ ðóêîâîäèòåëÿ)
Äîâîëüíî áîëüøîå çíà÷åíèå äëÿ àñïèðàíòà â ðàáîòå ñ ðóêîâîäèòåëåì ÿâëÿåòñÿ åãî äîñòóïíîñòü. Íåêîòîðûå ðóêîâîäèòåëè â ðàáîòå ñî ñâîèìè àñïèðàíòàìè óñòàíàâëèâàþò î÷åíü æåñòêèé ãðàôèê. Íàïðèìåð, âñòðå÷è ïî âòîðíèêàì â ÷åòûðíàäöàòü ÷àñîâ. Ýòî êðóòî (äëÿ òåáÿ), åñëè ãðàôèê íå ñáèâàåòñÿ è òû íå ñèäèøü ïàðó ÷àñîâ ïîä êàáèíåòîì. Äîâîëüíî ÷àñòî íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü ñàì íàõîäèòñÿ â ïîëîæåíèè, àíàëîãè÷íîì ïîëîæåíèþ ñîèñêàòåëÿ (àñïèðàíòà), ò.å. îí “ñîèùåò” ñòåïåíü äîêòîðà íàóê è ñ÷èòàåò, ÷òî ðàáîòà áëèçêà ê çàâåðøåíèþ. Åñëè òåáå ïîïàëñÿ òàêîé ðóêîâîäèòåëü, òî áóäü îñîáî îñòðîæåí âî âçàèìîîòíîøåíèÿõ ñ íèì, èáî ñ òîáîé ìîæåò ïðèêëþ÷èòüñÿ íå÷òî ïîõîæåå íà íèæåïðèâîäèìûé ñëó÷àé. À ñëó÷àé òàêîé. Äàáû ïîäñêàçàòü íàïðàâëåíèå ðàáîòû ìîåìó íåçàäà÷ëèâîìó çíàêîìîìó àñïèðàíòó, íàó÷ðóê-ñîèñêàòåëü äàåò åìó ïåðâûå äåñÿòü ñòðàíèö ñâîåé äîêòîðñêîé, äðîæà íàä íèìè, êàê íàä ñîáñòâåííûì ðåáåíêîì, è íåñêîëüêî ðàç ïðåäóïðåæäàÿ: “Ñìîòðè, íå ïîòåðÿé”. Àñïèðàíò, êàê òû óæå äîãàäàëñÿ, ýòè äåñÿòü ñòðàíèö (à èìåííî ñòðàíèö ñ îáúåêòîì, ïðåäìåòîì, çàäà÷àìè, íîâèçíîé, ïðàêòè÷åñêèì âíåäðåíèåì è ïðî÷èì) òóïî òåðÿåò è íå ïîìíèò, ãäå ýòî, ïîèñòèíå ïîâîðîòíîå ñîáûòèå â åãî æèçíè, èìåëî ìåñòî. À ñîáûòèå äåéñòâèòåëüíî îêàçàëîñü ïîâîðîòíûì. Ðóêîâîäèòåëü, ïðîçíàâ î ñëó÷èâøåìñÿ, ïðèøåë â áåøåíñòâî: “Âñå! Ýòî êàòàñòðîôà. Òåïåðü êòî-òî èñïîëüçóåò ìîè íàó÷íûå äîñòèæåíèÿ â ëè÷íûõ öåëÿõ. Ýòî óæàñíî! Âèäåòü, ñëûøàòü è çíàòü òåáÿ íå æåëàþ!”. Ïîëíîå, êàê ãîâîðèò ìîëîäåæü, ïîïàäàëîâî ñ îáÿçàòåëüíûì è áåçâîçâðàòíûì ðàññòàâàíèåì. Òàêàÿ âîò èñòîðèéêà. Åùå îäèí ñîâåò, ñóïåðöèíè÷íûé è ïî÷òè èåçóèòñêèé.
Íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü
Á
141
Åñëè ó òåáÿ ó ñàìîãî â ãîëîâå ÷òî-òî åñòü è òåáå íå î÷åíü-òî è íóæíû ñîâåòû ðóêîâîäèòåëÿ èëè ðàáîòà óæå ïðàêòè÷åñêè ãîòîâà, âûáåðè ñåáå ðóêîâîäèòåëÿ, êîòîðûé íàõîäèòñÿ ïðè ñìåðòè (åãî òèï íå èìååò çíà÷åíèÿ). Êîëëåãè âñåãäà ñî÷òóò íåîáõîäèìûì äîâåñòè äî óìà, áûñòðî è áåç ïðîâîëî÷åê, åãî àñïèðàíòîâ. Ýòî, êàê ïðàâèëî, ñ÷èòàåòñÿ äåëîì ÷åñòè.
 Âõîäèò ìîëîäîé äîêòîð â íîâîé ÷åðíîé ïàðå, â çîëîòûõ î÷êàõ è, êîíå÷íî, â áåëîì ãàëñòóêå. Ðåêîìåíäóåòñÿ. Ïðîøó ñàäèòüñÿ è ñïðàøèâàþ, ÷òî óãîäíî. Íå áåç âîëíåíèÿ ìîëîäîé æðåö íàóêè íà÷èíàåò ãîâîðèòü ìíå, ÷òî â ýòîì ãîäó îí âûäåðæàë ýêçàìåí íà äîêòîðàíòà è ÷òî åìó îñòàåòñÿ òåïåðü òîëüêî íàïèñàòü äèññåðòàöèþ. Åìó õîòåëîñü áû ïîðàáîòàòü ó ìåíÿ, ïîä ìîèì ðóêîâîäñòâîì, è ÿ áû ïðåìíîãî îáÿçàë åãî, åñëè áû äàë åìó òåìó äëÿ äèññåðòàöèè. - Î÷åíü ðàä áûòü ïîëåçíûì, êîëëåãà, – ãîâîðþ ÿ, – íî äàâàéòå ñíà÷àëà ñïîåìñÿ îòíîñèòåëüíî òîãî, ÷òî òàêîå äèññåðòàöèÿ. Ïîä ýòèì ñëîâîì ïðèíÿòî ðàçóìåòü ñî÷èíåíèå, ñîñòàâëÿþùåå ïðîäóêò ñàìîñòîÿòåëüíîãî òâîð÷åñòâà. Íå òàê ëè? Ñî÷èíåíèå æå, íàïèñàííîå íà ÷óæóþ òåìó è ïîä ÷óæèì ðóêîâîäñòâîì, íàçûâàåòñÿ èíà÷å... Äîêòîðàíò ìîë÷èò. ß âñïûõèâàþ è âñêàêèâàþ ñ ìåñòà. - ×òî âû âñå êî ìíå õîäèòå, íå ïîíèìàþ? – êðè÷ó ÿ ñåðäèòî. – Ëàâî÷êà ó ìåíÿ, ÷òî ëè? ß íå òîðãóþ òåìàìè!  òûñÿ÷ó ïåðâûé ðàç ïðîøó âàñ âñåõ îñòàâèòü ìåíÿ â ïîêîå! Èçâèíèòå çà íåäåëèêàòíîñòü, íî ìíå, íàêîíåö, ýòî íàäîåëî! Äîêòîðàíò ìîë÷èò, è òîëüêî îêîëî åãî ñêóë âûñòóïàåò ëåãêàÿ êðàñêà. Ëèöî åãî âûðàæàåò ãëóáîêîå óâàæåíèå ê ìîåìó çíàìåíèòîìó èìåíè è ó÷åíîñòè, à ïî ãëàçàì åãî ÿ âèæó, ÷òî îí ïðåçèðàåò è ìîé ãîëîñ, è ìîþ æàëêóþ ôèãóðó, è íåðâíóþ æåñòèêóëÿöèþ.  ñâîåì ãíåâå ÿ ïðåäñòàâëÿþñü åìó ÷óäàêîì. - Ó ìåíÿ íå ëàâî÷êà! – ñåðæóñü ÿ. – È óäèâèòåëüíîå äåëî! Îò÷åãî âû íå õîòèòå áûòü ñàìîñòîÿòåëüíûìè? Îò÷åãî âàì òàê ïðîòèâíà ñâîáîäà? Ãîâîðþ ÿ ìíîãî, à îí âñå ìîë÷èò.  êîíöå êîíöîâ ÿ ìàëî-ïîìàëó ñòèõàþ è, ðàçóìååòñÿ, ñäàþñü. Äîêòîðàíò ïîëó÷èò îò ìåíÿ òåìó, êîòîðîé ãðîø öåíà, íàïèøåò ïîä ìîèì íàáëþäåíèåì íèêîìó íå íóæíóþ äèññåðòàöèþ, ñ äîñòîèíñòâîì âûäåðæèò ñêó÷íûé äèñïóò è ïîëó÷èò íå íóæíóþ åìó ó÷åíóþ ñòåïåíü. À.Ï. ×åõîâ. Ñêó÷íàÿ èñòîðèÿ Êîãäà äåëî ó òåáÿ äîéäåò äî íàïèñàíèÿ (ïîäãîòîâêè) äîêòîðñêîé äèññåðòàöèè, òî íàçíà÷àò òåáå íå íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ, à íàó÷íîãî êîíñóëüòàíòà. Íà ýòîì ýòàïå íàó÷íîé êàðüåðû ñ÷èòàåòñÿ, ÷òî òû è ñàì óæå ñ óñàìè è íóæíî òîáîé íå ðóêîâîäèòü, à ëèøü òåáÿ êîíñóëüòèðîâàòü. Áîëåå òîãî, åñëè íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü – àòðèáóò îáÿçàòåëüíûé, òî êîíñóëüòàíò – íå îáÿçàòåëüíûé. Äîêóìåíòû ó òåáÿ ê çàùèòå ïðèìóò è áåç íàëè÷èÿ îíîãî, íî òàêèõ ãëóïöîâ äîâîëüíî ìàëî. Âåäü íàó÷íûé êîíñóëüòàíò – ýòî íå òîëüêî íàïðàâëÿþùèé è ïîäñêàçûâàþùèé, íî è ïîäñòðàõîâûâàþùèé. Îí äàæå ïðîñòûì ñâîèì íàëè÷èåì (èìåíåì ñâîèì òî åñòü) ìîæåò îêàçàòü ñóùåñòâåííóþ ïîääåðæêó íà ýòàïå çàùèòû è óòâåðæäåíèÿ â ÂÀÊå.
142
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
×èòàÿ ýòè ðåêîìåíäàöèè, òû âñå æå íå ðàññëàáëÿéñÿ è, âûáèðàÿ ñåáå ïîòåíöèàëüíîãî ðóêîâîäèòåëÿ, íå çàáûâàé, ÷òî, âîîáùå-òî, â èòîãå ýòî îí òåáÿ âûáèðàåò. Ýòî îí áóäåò îöåíèâàòü òâîé óðîâåíü íàó÷íîé êîìïåòåíöèè, âåðíåå, íàó÷íûé ïîòåíöèàë, òàê êàê êîìïåòåíöèè ó òåáÿ íà òîò ìîìåíò åùå íå áóäåò. Ñëåäîâàòåëüíî, ïîä-ãî-òîâü-ñÿ. Óäà÷è!
Â
Ïèñüìî 16
Òåìà äèññåðòàöèè
Á
143
Òåìà äèññåðòàöèè
Äðóæèùå, ÷òî áû òåáå íè ãîâîðèëè, íî â ñàìîé äèññåðòàöèîííîé ðàáîòå ãëàâíîå – ýòî åå äèññåðòàáåëüíîñòü. ×òî òàêîå äèññåðòàáåëüíîñòü? – ñïðîñèøü òû. Îòâå÷àþ. Ýòî îäíîâðåìåííî åå àêòóàëüíîñòü, ñâåæåñòü (â íåäàëåêîì ïðîøëîì ïî áëèçêîé òåìàòèêå çàùèò íå áûëî), ñîîòâåòñòâèå ñïåöèàëüíîñòè, ñîîòâåòñòâèå ñïåöèàëèçèðîâàííîìó ñîâåòó è ïð. ×òîáû íè ó êîãî íå âîçíèêàëî âîïðîñîâ î ñêîðîñïåëîñòè òâîåé íàó÷íîé ðàáîòû, åå òåìà äîëæíà áûòü óòâåðæäåíà ó÷åíûì ñîâåòîì òîé îðãàíèçàöèè, ãäå ðàáîòà âûïîëíÿëàñü, ïðè÷åì, êàê ÿ óæå òåáå ðàíüøå ïèñàë, óòâåðæäåíà îíà äîëæíà áûòü çà äâà-òðè ãîäà äî çàùèòû. Åñòåñòâåííî, âûáîð òåìû – ýòî íå òîëüêî òâîÿ çàáîòà, íî è íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ. Âîò åñëè áû ó òåáÿ íàó÷íûì ðóêîâîäèòåëåì áûë Âèíè Ïóõ, òî áåç ïðîáëåì áû íå îáîøëîñü, èáî îí ðóêîâîäñòâîâàëñÿ ñëåäóþùèì ïðèíöèïîì: “Åñëè ìû áóäåì èñêàòü ßìó, òî ìû åå îáÿçàòåëüíî íå íàéäåì, ïîòîìó ÷òî òîãäà ìû, ìîæåò áûòü, íàéäåì òî, ÷åãî ìû êàê áóäòî íå èùåì, à îíî ìîæåò îêàçàòüñÿ òåì, ÷òî ìû íà ñàìîì äåëå èùåì”. Ó íà÷èíàþùåãî èññëåäîâàòåëÿ âñåãäà èìåþòñÿ îïàñåíèÿ ïðèáëèçèòåëüíî òàêîãî ðîäà: à íå èäó ëè ÿ óæå èçâåñòíûì ïóòåì, íå èçîáðåòàþ ëè âåëîñèïåä, íå áåðóñü ëè ÿ çà óæå ïîëíîñòüþ ðàñêðûòóþ òåìó?
Â
- Ñêàæèòå, ïîæàëóéñòà, êóäà ìíå îòñþäà èäòè? - À êóäà òû õî÷åøü ïîïàñòü? – ñïðîñèë Êîò. - Ìíå âñå ðàâíî... – ñêàçàëà Àëèñà. - Òîãäà âñå ðàâíî, êóäà è èäòè, – çàìåòèë Êîò. Ë. Êýððîëë. Àëèñà âÇàçåðêàëüå
Òóò äåéñòâèòåëüíî ìîãóò áûòü ñëîæíîñòè. Âïðî÷åì åñòü íåñêîëüêî “íî”. Ýòîãî íå ïðîèçîéäåò, ïîòîìó ÷òî ó òåáÿ åñòü ðóêîâîäèòåëü è îí îáÿçàí ïîäóìàòü î âûáîðå òåìû òâîåé ðàáîòû. Ïîòîìó ÷òî òâîþ òåìó äîëæíû óòâåðæäàòü íà êàôåäðå è ó÷åíîì ñîâåòå âóçà, ãäå ñèäÿò íåãëóïûå ëþäè è â ñëó÷àå íåîáõîäèìîñòè ïîäñêàæóò. Ýòîãî íå ïðîèçîéäåò, ïîòîìó ÷òî íèêîãäà íå ïîçäíî èçìåíèòü òåìó ðàáîòû, ðàçóìååòñÿ, óòâåðäèâ ýòî èçìåíåíèå ðåøåíèåì ó÷åíîãî ñîâåòà. Ýòîãî íå ïðîèçîéäåò â òîì ñëó÷àå, åñëè òû ïðàâèëüíî íàçîâåøü ñâîå äèññåðòàöèîííîå èññëåäîâàíèå, ò.å. ïîñòàðàåøüñÿ ïî ìàêñèìóìó ó÷åñòü â íàçâàíèè ñïåöèôèêó èìåííî ñâîåé ðàáîòû.
144
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Ýòîãî íå ïðîèçîéäåò, íî ýòî áûâàåò äîâîëüíî ÷àñòî. Åñëè ïîñëóøàòü î ÷åì, ãîòîâÿ ñâîè çàêëþ÷åíèÿ ïî ðåöåíçèðóåìûì äèññåðòàöèÿì, ãîâîðÿò ÷ëåíû ýêñïåðòíûõ ñîâåòîâ ÂÀÊà, òî ìû óçíàåì, ÷òî ãîâîðÿò îíè î íåâåðíîì íàçâàíèè ðàáîò, î íåñîîòâåòñòâèè íàçâàíèÿ îáîçíà÷åííîé öåëè, î íåñîîòâåòñòâèè ñîäåðæàíèÿ íàçâàíèþ è öåëè. Òàê îíî è åñòü è, ïîõîæå, òàê îíî è áóäåò. Ïîãîâàðèâàþò äàæå î ââåäåíèè ïåðñîíàëüíîé îòâåòñòâåííîñòè ðåêòîðîâ âóçîâ è äèðåêòîðîâ ÍÈÈ çà ïðàâèëüíîå îôîðìëåíèå òåìàòèêè äèññåðòàöèîííûõ èññëåäîâàíèé âî ââåðåííûõ èì îðãàíèçàöèÿõ (íà ìîìåíò ïðî÷òåíèÿ òîáîé, ÷èòàòåëü, ýòèõ ñòðîê ýòà îòâåòñòâåííîñòü óæå ÂÀÊîì îáîçíà÷åíà). Åñëè òâîé ïîòåíöèàëüíûé ðóêîâîäèòåëü íå ïî÷èâàåò íà ëàâðàõ, à ÿâëÿåòñÿ ðàáîòàþùèì ó÷åíûì, òî îí óæå äàâíî òåáÿ æäåò. Íó íå êîíêðåòíî, ìîæåò áûòü, òåáÿ, íî àñïèðàíòà, êîòîðîãî ìîæíî áûëî áû îçàäà÷èòü â ðàìêàõ êàôåäðàëüíîé èëè ãîñáþäæåòíîé òåìàòèêè, â ðàìêàõ ñâîåãî êðóãà íàó÷íûõ èíòåðåñîâ. Åñëè ïåðåä íèì ñòîèò íåñêîëüêî èíàÿ çàäà÷à, à èìåííî – áûñòðî ñäåëàòü èç òåáÿ êàíäèäàòà íàóê, òî òóò îí áóäåò äåéñòâîâàòü ïî-äðóãîìó. Ïîñëåäóþò ïðèìåðíî òàêèå âîïðîñû: ãäå è êåì òû ðàáîòàåøü; êàêîå ó òåáÿ áàçîâîå îáðàçîâàíèå; íà êàêîå ïðåäïðèÿòèå èëè â êàêóþ îðãàíèçàöèþ ó òåáÿ èìååòñÿ âûõîä, ò.å. ãäå òû ñìîæåøü íàáðàòü ñòàòèñòè÷åñêèé ìàòåðèàë. Òâîè îòâåòû îïðåäåëÿò òåìó áóäóùåé äèññåðòàöèè. Íàïðèìåð, òû õî÷åøü ñòàòü êàíäèäàòîì ýêîíîìè÷åñêèõ íàóê, ó òåáÿ äâà îáðàçîâàíèÿ (àãðîíîìè÷åñêîå è ôèíàíñîâîå), òû ðàáîòàåøü â âóçå, òâîé òîâàðèù çàíèìàåò îòâåòñòâåííûé ïîñò â áàíêå, à ôèðìà áðàòà çàíèìàåòñÿ ëèçèíãîâûìè ïîñòàâêàìè îáîðóäîâàíèÿ. Òâîÿ òåìà äèññåðòàöèÿ áóäåò òàêîé – “Ñîâåðøåíñòâîâàíèå ëèçèíãîâûõ îòíîøåíèé â àãðîïðîìûøëåííîì êîìïëåêñå ñòðàíû”. Åñòåñòâåííî, òû è ñàì áóäåøü ïîäóìûâàòü î íàçâàíèè ðàáîòû. Äà è äåéñòâèòåëüíî, ïî÷åìó áû íå ïðèäòè ê ðóêîâîäèòåëþ óæå ñ íåñêîëüêèìè âàðèàíòàìè íàçâàíèé? Ïîñîâåòóéñÿ ñ êîëëåãàìè. Âðÿä ëè îíè òåáå ÷åì-òî ïîìîãóò, íî õîòÿ áû íàçâàíèå ñâîåé ðàáîòû ñêàæóò. Ïðîöåíòîâ íà äåâÿíîñòî îíî îêàæåòñÿ áåçãðàìîòíûì. Çàéäè â áèáëèîòåêó. Òàì äîëæíû õðàíèòüñÿ äèññåðòàöèè òâîèõ ïðåäøåñòâåííèêîâ (åñëè â âóçå åñòü ñâîé ñïåöèàëèçèðîâàííûé ñîâåò) è àâòîðåôåðàòû äèññåðòàöèé (åñëè âóç åñòü â ñïèñêå îáÿçàòåëüíîé ðàññûëêè àâòîðåôåðàòîâ). Ïîñìîòðè íàçâàíèÿ ýòèõ ðàáîò. Çàéäè íà ñàéò öåíòðàëüíîé áèáëèîòåêè ñòðàíû. Òàì îáÿçàòåëüíî áóäóò ýëåêòðîííûå êàòàëîãè âñåõ äèññåðòàöèé ïî âñåì ñïåöèàëüíîñòÿì. Åñòü òàì è ýëåêòðîííûå âàðèàíòû àâòîðåôåðàòîâ äèññåðòàöèé. Ñèëüíî òåáå íå ïîìîæåò è ýòî, íî çàòî áóäåøü çíàòü, ÷åì äðóãèå çàíèìàþòñÿ.
Òåìà äèññåðòàöèè
Á
145
Çàéäè íà ñàéòû öåíòðàëüíûõ áèáëèîòåê äðóãèõ ñòðàí è ïîðîéñÿ òàì. Ïðè ýòîì ãîíè îò ñåáÿ ìûñëü î òîì, ÷òîáû ÷åãî-òî òàì, ó èíîñòðàíöåâ, ïîçàèìñòâîâàòü áåç óêàçàíèÿ íà àâòîðñòâî. Ãîíè åå ïîäàëüøå. Íå ïîçîðüñÿ è íå ïîäâåðãàé ñåáÿ îïàñíîñòè. Ñåé÷àñ ÂÀÊè âîîðóæåíû ýëåêòðîííûìè ïðîãðàììàìè–àíòèïëàãèàòîðàìè. ×åòêàÿ è âåðíàÿ ôîðìóëèðîâêà òåìû äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ – çàäà÷à íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ. Êîãäà ýòî ñäåëàíî, òî ñäåëàíî óæå ïîëäåëà. Òåïåðü ïàðó ñëîâ î òîì, êàê ïðàâèëüíî ñôîðìóëèðîâàòü ñàìî íàçâàíèå ðàáîòû. Ðàçëè÷àþò òðè ðàçíîâèäíîñòè òåì: òåìû êàê ðåçóëüòàò ðàçâèòèÿ ïðîáëåì, íàä êîòîðûìè ðàáîòàåò íàó÷íûé êîëëåêòèâ; èíèöèàòèâíûå òåìû; çàêàçíûå òåìû. Ëó÷øå âñåãî âûáèðàòü òåìû ïåðâîé ãðóïïû. Èíèöèàòèâíûå òåìû ìîãóò âîçíèêàòü ïî äâóì ïðè÷èíàì: 1) ìû èìååì äåëî ñ õîðîøî ïîäãîòîâëåííûì ñîèñêàòåëåì; 2) íàø ñîèñêàòåëü íè íà ÷òî íå ãîäèòñÿ. Çàêàçíûå òåìû, êàê ïðàâèëî, ñâÿçàíû ñ îñíîâíûìè ïëàíàìè íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêèõ ðàáîò â îòðàñëè, îðãàíèçàöèè. Íàçâàíèå äèññåðòàöèè äîëæíî ñîîòíîñèòüñÿ ñ ðåçóëüòàòàìè, ïðåäñòàâëåííûìè íà çàùèòó, è äîëæíî îòâå÷àòü ïàñïîðòó ñïåöèàëüíîñòè, ñîäåðæàòü â ñåáå îáúåêò è ïðåäìåò èññëåäîâàíèÿ, óêðóïíåííîå íàèìåíîâàíèå ðåøàåìîé çàäà÷è. Ñëåäóåò èçáåãàòü ñëèøêîì äëèííûõ íàçâàíèé. Èíîãäà öåëåñîîáðàçíî ñôîðìóëèðîâàòü íàçâàíèå äâóìÿ ïðåäëîæåíèÿìè: â ïåðâîì èçëîæèòü ñóùíîñòü ðàáîòû, à âî âòîðîì (äàòü åãî â ñêîáêàõ) óêàçàòü îáúåêò èññëåäîâàíèÿ. Íàçâàíèå äèññåðòàöèè äîëæíî áûòü íå ñëèøêîì äëèííûì, îòâå÷àòü âûáðàííîé ñïåöèàëüíîñòè è ñóùíîñòè ðåøàåìîé íàó÷íîé ïðîáëåìû (äëÿ äîêòîðñêîé, äëÿ êàíäèäàòñêîé – ýòî íå ïðîáëåìà, à çàäà÷à), óêàçûâàòü íà öåëü äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ è åãî çàâåðøåííîñòü. Äåðçàé!
146
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 17
Â
Ñ ÷åãî íà÷èíàòü ïèñàòü äèññåðòàöèþ?
Ñåé÷àñ ìû áóäåì ãîâîðèòü î òîì, ñ ÷åãî èìåííî íà÷èíàòü ïèñàòü äèññåðòàöèþ. Èçâåñòíî ìíîãî èñòîðèé, ðàññêàçàííûõ çíàìåíèòûìè ïèñàòåëÿìè èëè ó÷åíûìè, î òîì, êàê ê íèì ïðèõîäÿò èäåè, êàê îíè ïèøóò ñâîè ðàáîòû, ñ ÷åãî íà÷èíàåòñÿ ýòîò ïðîöåññ. Áîëüøèíñòâî ñ÷èòàåò, ÷òî âäîõíîâåíèÿ äëÿ ýòîãî äåëà æäàòü íåò íåîáõîäèìîñòè. Áûë òàêîé ôèëîñîô, Ëåâ Øåñòîâ, òàê îí óòâåðæäàë, ÷òî ãåíèé – ýòî òîò, êòî ïîñòîÿííî êóëüòèâèðóåò â ñåáå îñëà. Ïîÿñíÿþ: ðàáîòàòü, ðàáîòàòü è åùå ðàç ðàáîòàòü, êàæäûé äåíü, ïðè ëþáîì íàñòðîåíèè, â ëþáûõ óñëîâèÿõ. Ïðàêòè÷åñêè òî æå ñàìîå ãîâîðèë íåáåçûçâåñòíûé Ôëîáåð: âñå âäîõíîâåíüå ñîñòîèò â òîì, ÷òîáû â îäèí è òîò æå ÷àñ ñàäèòüñÿ çà ðàáîòó. Íå ïîéìè áóêâàëüíî. Íåâîçìîæíî âçÿòü ðó÷êó è ÷èñòûé ëèñò áóìàãè, ñåñòü â óäîáíîå êðåñëî è ïðèñòóïèòü ê íàïèñàíèþ íàó÷íîãî òðàêòàòà. Òàê íå áûâàåò. ×òîáû òû çíàë, âñå êíèãè ïèøóòñÿ èç äðóãèõ êíèã. Îïÿòü æå íå ïîéìè áóêâàëüíî. Ýòî âîâñå íå îçíà÷àåò, ÷òî îíè èç íèõ ïåðåïèñûâàþòñÿ. Ýòî îçíà÷àåò, ÷òî ÷òåíèå äðóãèõ àâòîðîâ ïîäòîëêíåò òåáÿ ê êðèòè÷åñêîìó îñìûñëåíèþ íàïèñàííîãî èìè, ê íîâûì èäåÿì è ðåøåíèÿì. Ñåãîäíÿ â Èíòåðíåòå òû ìîæåøü íàéòè ìàññó ñîâåòîâ î òîì, êàê ïèñàòü äèññåðòàöèþ. Íà òàê íàçûâàåìîì ïîñòñîâåòñêîì ïðîñòðàíñòâå óæå íàéäåòñÿ ïàðó äåñÿòêîâ êíèã, â êîòîðûõ òåáå òîæå ïîäðîáíî ïîïûòàþòñÿ âòîëêîâàòü, êàê ýòî äåëàòü. Âîîáùå óäèâèòåëüíûé ôàêò: îêàçûâàåòñÿ, Óìáåðòî Ýêî (èòàëüÿíñêèé ïðîçàèê – Èìÿ ðîçû, Ìàÿòíèê Ôóêî, Îñòðîâ íàêàíóíå…) åùå â 1977 ãîäó ïîäãîòîâèë ïîïóëÿðíîå ïîñîáèå î òîì, êàê ïèøåòñÿ äèññåðòàöèÿ (äèïëîìíàÿ ðàáîòà). Åñëè íàéäåøü, ïî÷èòàé. Ìîëîäåö îí, ýòîò Ýêî. Ðàçóìíî, êîíå÷íî, íà÷èíàòü ðàáîòó ñ ïëàíà. È ïåðâûì ïóíêòîì â ýòîì ïëàíå äîëæíî ñòîÿòü íå íàïèñàíèå ïëàíà äèññåðòàöèè, à ïîñåùåíèå áèáëèîòåêè è îçíàêîìëåíèå ñ òåì, ÷òî óæå íàïèñàíî ïî èíòåðåñóþùåé òåáÿ òåìå äðóãèìè. Åñòü ó ìåíÿ îäíà çíàêîìàÿ, êîòîðàÿ îäíàæäû ïîÿñíèëà äðóãîé ìîåé çíàêîìîé, êàê ïðàâèëüíî ïèñàòü ýññàéìåíò (assignment). Ïðèâîæó çäåñü åå òåêñò áåç ìàëåéøèõ èçìåíåíèé. Òåáå áóäåò ïîëåçíî îçíàêîìèòüñÿ.
Ñ ÷åãî íà÷èíàòü ïèñàòü äèññåðòàöèþ?
Á
147
 Íàïèñàòü çàäàíèå áîëüøèìè áóêâàìè, ïîâåñèòü íà ñòåíêó è ïîñòîÿííî ïåðå÷èòûâàòü.  ïðîöåññå ðàáîòû î÷åíü ÷àñòî óõîäèøü îò ïîñòàâëåííîãî âîïðîñà è ïèøåøü âðîäå è ïî òåìå, íî ïîñòàâëåííûì âîïðîñàì óäåëÿåøü íå äîñòàòî÷íî âíèìàíèÿ. z ÍÀ×ÈÍÀÒÜ ÏÈÑÀÒÜ ÝÑÑÀÉÌÅÍÒ ÊÀÊ ÌÈÍÈÌÓÌ ÇÀ 3-4 ÍÅÄÅËÈ ÄÎ ÑÄÀ×È. Çàêîí÷èòü íóæíî çà íåñêîëüêî äíåé è îáÿçàòåëüíî ïåðå÷èòàòü íåñêîëüêî ðàç, ÷òîáû ïðîâåðèòü, âûñòðîåíà ëè ëîãè÷åñêàÿ ñòðóêòóðà. z Ïîëó÷èâ çàäàíèå, ñðàçó ïîéòè â áèáëèîòåêó è çàðåçåðâèðîâàòü êíèãè. Ó÷òèòå, íå âñå êíèãè åñòü â ÷èòàëüíîì çàëå. Ïîòîì âûáðàòü äâå–òðè îñíîâíûå êíèãè (îáû÷íî èõ ñïèñîê äàåòñÿ â ìåòîäè÷êå ïî ïðåäìåòó) è ïðî÷èòàòü î ÷åì ïðåäñòîèò ïèñàòü. Äàëåå “íàòàñêàòü” êàê ìîæíî áîëüøå ñòàòåé èç ýëåêòðîííûõ áàç äàííûõ. ×åì áîëüøå èñòî÷íèêîâ èñïîëüçóåòñÿ, òåì âûøå îöåíêà! Ïðè ýòîì íå ñëåäóåò çàáûâàòü, ÷òî èñòî÷íèêè âñå-òàêè íåîáõîäèìî èñïîëüçîâàòü, à íå ïðîñòî íàïèñàòü èõ â ñïèñêå ëèòåðàòóðû :). Íà ïîäáîð ëèòåðàòóðû è ÷òåíèå âñåãî ýòîãî îáû÷íî óõîäèò ïîëòîðû–äâå íåäåëè! Íå ñòîèò ïðîñòî ÷èòàòü ñòàòüè, íåîáõîäèìî ñðàçó âûäåëÿòü â íèõ ãëàâíîå (ëó÷øå âñåãî äëÿ ýòîé öåëè ïîäõîäèò ìàðêåð – î÷åíü óäîáíî) è íà ïîëÿõ äåëàòü çàìåòêè, íàïðèìåð “ïðè÷èíû âîçíèêíîâåíèÿ” èëè “óñëîâèÿ ïðèìåíåíèÿ”, ÷òîáû ïîòîì áûëî óäîáíåå îðèåíòèðîâàòüñÿ. z Íè â êîåì ñëó÷àå íå çàíèìàòüñÿ ïåðåïèñûâàíèåì êíèæåê. Îáû÷íî íåîáõîäèìî èçëîæèòü äîâîëüíî îáøèðíûé âîïðîñ â 2-3 òûñ. ñëîâ, assignment äîëæåí â îñíîâíîì ñîñòîÿòü èç Âàøèõ âûâîäîâ îòíîñèòåëüíî ïðî÷èòàííîãî, ò.å. ôàêòè÷åñêè ýòî èñêóññòâî “âïèõèâàíèÿ” 2-3 ñòðàíèö êíèæíîãî òåêñòà â 2-3 ñòðî÷êè ñ îáÿçàòåëüíûìè êðèòè÷åñêèìè çàìå÷àíèÿìè. Ïîýòîìó ñàìà “ïèñàíèíà” çàíèìàåò êàê ìèíèìóì íåäåëþ. z Êðèòè÷åñêèé àíàëèç ïîäðàçóìåâàåò: äëÿ êàæäîãî ôàêòà, êàæäîãî ìåòîäà, êàæäîé òåîðèè íåîáõîäèìî ðàñïèñàòü äîñòîèíñòâà, íåäîñòàòêè è êàê áû ñáàëàíñèðîâàòü, íàïðèìåð: “Íåñìîòðÿ íà âûÿâëåííûå íåäîñòàòêè, òàêîé-òî ìåòîä ìîæåò áûòü ïðèìåíåí íà ïðàêòèêå, òàê êàê îí ïîçâîëÿåò…., îñîáåííî ýôôåêòèâíûì åãî ïðèìåíåíèå ÿâëÿåòñÿ ïðè íàëè÷èè òàêèõ-òî óñëîâèé…. ”. z Ïðè ïðîâåäåíèè êàêèõ-ëèáî ðàñ÷åòîâ áóäüòå óâåðåíû, ÷òî îíè âàì âñå-òàêè ïðèãîäÿòñÿ ïðè àíàëèçå. Òî æå êàñàåòñÿ è ãðàôèêîâ ñ äèàãðàììàìè. Íå óñëîæíÿéòå ñåáå æèçíü è ïðåïîäàâàòåëþ ÷òåíèåì ðàáîòû, çàãðóæåííîé öèôðàìè è íàïèñàííîé ñëèøêîì “çàóìíûì” ÿçûêîì. ×åì ïîíÿòíåå è äîõîä÷èâåå ðàáîòà, òåì âûøå îöåíêà (ýòî êàñàåòñÿ òîëüêî ñòèëÿ èçëîæåíèÿ, à íå ñîäåðæàíèÿ – íåîáõîäèìî óìåòü “ïðîñòî îïèñûâàòü ñëîæíûå âåùè”). Ýòî ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî Âû ðàçîáðàëèñü â òåìå. z Íå áîéòåñü âûñêàçûâàòü ñâîè ìûñëè (îäíàêî ïðè ýòîì ñòàðàéòåñü ìåíüøå “ÿ-êàòü”, áîëüøå óïîòðåáëÿòü îáîðîòû ñ ìåñòîèìåíèåì “ìû”) – î÷åíü ÷àñòî íåò ïðàâûõ è íåïðàâûõ è íåò ïðàâèëüíûõ âûâîäîâ è íåïðàâèëüíûõ âûâîäîâ, ãëàâíîå – ýòî îáîñíîâàòü ñâîþ ïîçèöèþ. z Îôîðìëåíèå òîæå ó÷èòûâàåòñÿ. Ñòàðàéòåñü âûäåëÿòü ñàìîå ãëàâíîå, íå ëåïèòü ñòðî÷êè îäíà ê äðóãîé è ïðåäîñòàâëÿòü ìàòåðèàë êàê ìîæíî áîëåå íàãëÿäíî. z Ñêîëüçêèé ñîâåò. Åñëè ïðåïîäàâàòåëü çàíèìàåòñÿ ïðîáëåìîé, ïî êîòîðîé íóæíî íàïèñàòü ðàáîòó, îáÿçàòåëüíî ïðî÷èòàéòå åãî ñòàòüè è ñîøëèòåñü íà íèõ. Ëó÷øå ñèëüíî íå êðèòèêîâàòü :). z È ïîñëåäíåå. Îáÿçàòåëüíî íóæíî ïîéòè â Study Skills Center (áèáëèîòåêà), âçÿòü ìåòîäè÷êó (îíà íàçûâàåòñÿ ÷òî-òî òèïà “Êàê ïèñàòü àêàäåìè÷åñêèé assignment”) è ïðîâåðèòü, íå çàáûëà ëè ÿ ÷åãî-íèáóäü.
148
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 18
Â
Íàó÷íûå ðåçóëüòàòû
Ïðèâåò! Î÷åðåäíîé ñîâåò äëÿ îñòåïåíÿþùåãîñÿ. Ðå÷ü ïîéäåò î ðåçóëüòàòàõ, êîòîðûå áóäóò íàçâàíû íàó÷íûìè. Î òîì, ÷òî áóäåò ñäåëàíî âïåðâûå, ÷òî áóäåò óñîâåðøåíñòâîâàíî è ÷òî ïîëó÷èò äàëüíåéøåå ðàçâèòèå. Íå æäè, êîãäà îòêðîåøü, èçîáðåòåøü, ïðèäóìàåøü íå÷òî àáñîëþòíî íîâîå (ýòî äàíî åäèíèöàì, à êàíäèäàòîâ è äîêòîðîâ íàóê äåñÿòêè òûñÿ÷), íî â òî æå âðåìÿ íå ñïåøè âûíîñèòü íà çàùèòó íåçàâåðøåííûé àìîðôíûé òðóä (äèññåðòàöèÿ – ýòî çàêîí÷åííîå íàó÷íîå èññëåäîâàíèå).
 Îäíàæäû, ïðî÷èòàâ ó Ëàíäàó è Ëèôøèöà î òàê íàçûâàåìûõ àâòîìîäåëüíûõ ðåøåíèÿõ óðàâíåíèé ãàçîäèíàìèêè (ò.å. òàêèõ, â êîòîðûõ ðåøåíèå óðàâíåíèé â ÷àñòíûõ ïðîèçâîäíûõ ñâîäèòñÿ ê óðàâíåíèÿì â ïîëíûõ ïðîèçâîäíûõ), ÿ ïîøåë â áàíþ (ÿ óæå ïèñàë, ÷òî â íàøåé êâàðòèðå íèêàêîé âàííîé íå áûëî). Ñòîÿ â î÷åðåäè â êàññó, ÿ ñîîáðàçèë (èñõîäÿ èç ñîîáðàæåíèé ïîäîáèÿ), ÷òî ãèäðîäèíàìè÷åñêàÿ êàðòèíà âçðûâà â õîëîäíîì èäåàëüíîì ãàçå ïðè ìãíîâåííîì òî÷å÷íîì âûäåëåíèè ýíåðãèè îïèñûâàåòñÿ ôóíêöèÿìè îäíîé ïåðåìåííîé. Àêàäåìèê À.Ä. Ñàõàðîâ. Âîñïîìèíàíèÿ Â È âîò 5 àïðåëÿ, ïîñëå ïîëóäíÿ, ÿ ñòîÿë íà Ïóøêèíñêîé ïëîùàäè, îæèäàÿ òðàìâàÿ ¹ 17, êîòîðûé äîëæåí áûë îòâåçòè ìåíÿ â îñòàíêèíñêèé áàðàê, ãäå ÿ òîãäà æèë. Ïî÷åìó-òî òðàìâàÿ íå áûëî î÷åíü äîëãî, è îò íå÷åãî äåëàòü ÿ ïîäîøåë ê ãàçåòíîìó ñòåíäó, ãäå ìåíÿ ñðàçó æå îáîæãëà î÷åíü êðàòêàÿ çàìåòêà (õðîíèêà): “âðà÷è-îòðàâèòåëè” ðåàáèëèòèðîâàíû, è âñå îáâèíåíèÿ ñ íèõ ñíÿòû! Íèêîãäà íå çàáóäó ãîðÿ÷åé âîëíû ðàäîñòè, êîòîðàÿ áóêâàëüíî çàëèëà ìåíÿ, òàê ÷òî ÿ åäâà íå óïàë. Òóò ïîäîøåë íàáèòûé äî îòêàçà ìîé òðàìâàé, êóäà ÿ, ÷òî íàçûâàåòñÿ, “ââèíòèëñÿ”. ß âèñåë íà ïîðó÷íå â ýòîé íåìûñëèìîé òåñíîòå, è êàæäàÿ ìîÿ êëåòêà, ÷òî íàçûâàåòñÿ, ïåëà îò ñ÷àñòüÿ. È âäðóã ìîëíèåé ïðîíçèëà ìûñëü, êàçàëîñü áû, íå èìåþùàÿ íèêàêîãî îòíîøåíèÿ ê ðåàáèëèòèðîâàííûì âðà÷àì. “Âåäü åñëè íåëüçÿ áûëî îáúÿñíèòü ðàäèîèçëó÷åíèå “Êðàáà” ïðîäîëæåíèåì åãî îïòè÷åñêîãî òåïëîâîãî èçëó÷åíèÿ, òî ïî÷åìó áû íå îáúÿñíèòü îïòè÷åñêîå èçëó÷åíèå ýòîé òóìàííîñòè ïðîäîëæåíèåì åå ðàäèîèçëó÷åíèÿ, èìåþùåãî çàâåäîìî íåòåïëîâóþ ïðèðîäó? Çíà÷èò, îïòè÷åñêîå èçëó÷åíèå “Êðàáà” òîæå íåòåïëîâîå, îíî ïîðîæäàåòñÿ “ðåëÿòèâèñòñêèìè” ýëåêòðîíàìè, íî ñ ýíåðãèåé åùå â ñîòíè ðàç áîëüøåé, ÷åì ó òåõ, êîòîðûå âûçûâàþò ðàäèîèçëó÷åíèå!”. Òðàìâàé òàùèëñÿ äî Îñòàíêèíà ìèíóò 45. ß áûë â êàêîì-òî ñîìíàìáóëè÷åñêîì ñîñòîÿíèè. Çà ýòè 45 ìèíóò ÿ â óìå âûïîëíèë âåñü òåîðåòè÷åñêèé ðàñ÷åò ýòîãî èçëó÷åíèÿ. Ïðèåõàâ äîìîé, ÿ òóò æå áåç åäèíîé ïîìàðêè íàïèñàë ñòàòüþ â “Äîêëàäû Àêàäåìèè íàóê”. Äóìàþ, ÷òî ýòî ëó÷øàÿ ìîÿ ðàáîòà. Îíà âûçâàëà íàñòîÿùèé âçðûâ äàëüíåéøèõ èññëåäîâàíèé âî ìíîãèõ ñòðàíàõ. Êðóãè îò ýòîãî âçðûâà ðàñõîäÿòñÿ äî ñèõ ïîð. È.Ñ. Øêëîâñêèé. Ýøåëîí (íåâûäóìàííûå ðàññêàçû). – Ì.: Íîâîñòè, 1991.
Íàó÷íûå ðåçóëüòàòû
Á
149
Ñåãîäíÿ â íàóêå îòäåëüíûé ÷åëîâåê ìîæåò ñîçäàòü êîíå÷íûé, â äîñòàòî÷íîé ñòåïåíè ôîðìàëèçîâàííûé ïðîäóêò òîëüêî â òîì ñëó÷àå, åñëè ïðåäìåò åãî èññëåäîâàíèÿ óçêî-óçêî ñïåöèàëèçèðîâàííûé.  íàóêå ìîæíî ïðèêëàäûâàòü ìàññó óñèëèé, ïîòðàòèòü ãîäû, à ðåçóëüòàò ïîëó÷èøü íóëåâîé.
 Íåçàêîí÷åííàÿ íàó÷íàÿ ðàáîòà âûçûâàåò ñòðàõ, ÷òî ÿ âîîáùå ñóìåþ åå çàêîí÷èòü è íåñêîëüêî ëåò òÿæåëîãî òðóäà ïðîïàäóò äàðîì. Çàêîí÷åííàÿ íàó÷íàÿ ðàáîòà âûçûâàåò ñòðàõ òåì, ÷òî â íåé ìîæåò îáíàðóæèòüñÿ îøèáêà. Âñå ýòè ñòðàõè ïåðåä âîçìîæíîé íåóäà÷åé ñîñòàâëÿþò òÿæåëóþ ýìîöèîíàëüíóþ ñòîðîíó íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè. Íî â òî æå âðåìÿ îíè ÿâëÿþòñÿ åäâà ëè íå ãëàâíûì ñòèìóëîì ê ïðåîäîëåíèþ òðóäíîñòåé è ê òùàòåëüíîìó âûïîëíåíèþ ðàáîòû. Òîëüêî õîðîøî âûïîëíåííàÿ ðàáîòà äàåò ðàäîñòü! Âûïîëíåííàÿ íåáðåæíî, îíà âûçûâàåò îòâðàùåíèå è ïîñòåïåííî âûðàáàòûâàåò â ÷åëîâåêå àìîðàëüíîå îòíîøåíèå ê òðóäó. Àêàäåìèê Í.Ñ. Ïîíòðÿãèí Ëó÷øå áû, êîíå÷íî, îí, â ñìûñëå ðåçóëüòàò, îêàçàëñÿ õîòÿ áû îòðèöàòåëüíûì, òàê êàê îòðèöàòåëüíûé ðåçóëüòàò – ýòî òîæå ðåçóëüòàò, ò.å. áåðóò åãî, ìèëåíüêîãî, ïî ìîäóëþ.
Â
Èçîáðåòàòåëü äåìîíñòðèðóåò ñâîå íîâîå èçîáðåòåíèå. - ß ðàçðàáîòàë ñèñòåìó, êîòîðàÿ ïîçâîëÿåò óñòàíîâèòü ëè÷íîñòü ÷åëîâåêà ïî ãîëîñó. Äàâàéòå ÿ âàì åãî ïðîäåìîíñòðèðóþ. - Èíòåðåñíî, à ÷òî ÿ äîëæåí ñêàçàòü? - Âû äîëæíû ÷åòêî è ÿñíî ïðîèçíåñòè ñâîå èìÿ, îò÷åñòâî è ôàìèëèþ... Èç îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà
À ïîñåìó íå òåðçàé ñåáÿ, åñëè òâîå êðîïîòëèâîå èññëåäîâàíèå íå çàâåðøèòñÿ êàêèì-òî îòêðûòèåì, à ñàìî ïîÿâëåíèå íîâîé äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû íå áóäåò çàìå÷åíî àáñîëþòíî íèêåì, êðîìå îòíîñèòåëüíî óçêîãî êðóãà ëþäåé, áîëüøèíñòâî èç êîòîðûõ – òâîè ðîäñòâåííèêè è äðóçüÿ. Íå òåðçàé, èáî êàêîé-íèêàêîé êèðïè÷èê â ôóíäàìåíò íàó÷íîãî çíàíèÿ òîáîé âñå æå áóäåò çàëîæåí.
 Çàêîí íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé Ìýðôè:  çàùèòó ñâîåé òåîðèè âñåãäà ìîæíî ïðîâåñòè äîñòàòî÷íîå êîëè÷åñòâî èññëåäîâàíèé. Çàêîí Ìàéåðñà: Åñëè ôàêòû íå ïîäòâåðæäàþò òåîðèþ, òî îò íèõ íàäî èçáàâèòüñÿ. Ñëåäñòâèÿ: 1. Òåîðèÿ òåì ëó÷øå, ÷åì îíà ìíîãîñëîâíåå. 2. Ýêñïåðèìåíò ìîæíî ñ÷èòàòü óäàâøèìñÿ, åñëè íóæíî îòáðîñèòü íå áîëåå 50% ñäåëàííûõ èçìåðåíèé, ÷òîáû äîñòè÷ü ñîîòâåòñòâèÿ ñ òåîðèåé. Òåîðèÿ Ýäèíãòîíà: ×èñëî ãèïîòåç, îáúÿñíÿþùèõ äàííîå ÿâëåíèå, îáðàòíî ïðîïîðöèîíàëüíî îáúåìó çíàíèé î íåì.
150
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
×åòâåðòûé çàêîí ïðîâåðêè: Êàê áû êðîïîòëèâî è òùàòåëüíî âû íè ãîòîâèëè âûáîðêó, âàì âñåãäà ìîãóò ñêàçàòü, ÷òî îíà íåïðàâèëüíà è íåïðèìåíèìà ê äàííîé ïðîáëåìå. Ïðàâèëî òî÷íîñòè: Ðàáîòàÿ íàä ðåøåíèåì çàäà÷è, âñåãäà ïîëåçíî çíàòü îòâåò. Çàêîí ßíãà: Âñå âåëèêèå îòêðûòèÿ äåëàþòñÿ ïî îøèáêå. Çàêîí áîëüøèõ çàäà÷ Õîàðà: Âíóòðè êàæäîé áîëüøîé çàäà÷è ñèäèò ìàëåíüêàÿ, ïûòàþùàÿñÿ ïðîáèòüñÿ íàðóæó. Çàêîí ëàáîðàòîðèè Ôåòòà: Íèêîãäà íå ïûòàéòåñü ïîâòîðèòü óäà÷íûé ýêñïåðèìåíò. Çàêîí Êóïåðà: Åñëè âàì íåïîíÿòíî êàêîå-òî ñëîâî â òåõíè÷åñêîì òåêñòå, íå îáðàùàéòå íà íåãî âíèìàíèÿ. Òåêñò ïîëíîñòüþ ñîõðàíÿåò ñìûñë è áåç íåãî. Øåñòîé çàêîí Ïàðêèíñîíà: Ïðîãðåññ íàóêè îáðàòíî ïðîïîðöèîíàëåí ÷èñëó âûõîäÿùèõ æóðíàëîâ. Ïðèíöèï ïîëíîòû êàðòèíû: Ó÷åíûå íàñòîëüêî óøëè ñ ãîëîâîé êàæäûé â ñâîå, ÷òî îíè íå âèäÿò íè îäíîãî ÿâëåíèÿ â öåëîì, âêëþ÷àÿ ñîáñòâåííûå èññëåäîâàíèÿ. Çàêîí Ìåñêèìåíà: Âñåãäà íå õâàòàåò âðåìåíè, ÷òîáû âûïîëíèòü ðàáîòó êàê íàäî, íî íà òî, ÷òîáû åå ïåðåäåëàòü, âðåìÿ íàõîäèòñÿ. Èðîíè÷åñêèå çàêîíû, ê çàêîíàì èìåþùèå î÷åíü êîñâåííîå îòíîøåíèå
Òåì íå ìåíåå æåëàòåëüíî, ÷òîáû âïîñëåäñòâèè, ëåò ÷åðåç äåñÿòü– äâàäöàòü, òåáå âñå æå íå áûëî ñòûäíî çà òî, ÷òî òû íàïèñàë. Åñòü ìàññà ó÷åíûõ (à ñêîðåå, íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ), ñêðûâàþùèõ èëè èñêàæàþùèõ òåìó ñâîåé äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû.  èõ ÷èñëî ïîïàëè ïðàêòè÷åñêè âñå îáùåñòâîâåäû, ðàáîòàâøèå íàä ïðîáëåìàìè ïîñòðîåíèÿ êîììóíèçìà. Äîâîëüíî ÷àñòî òåìà ñêðûâàåòñÿ ïðè ñìåíå ñôåðû íàó÷íûõ èíòåðåñîâ: çàùèòèëñÿ ïî òåõíîëîãèè ïåðåðàáîòêè ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûõ ïðîäóêòîâ, à ïîòîì ñòàë ðàáîòàòü â áàíêîâñêîé ñèñòåìå. Òåìà ìîæåò ñêðûâàòüñÿ è ïî ïðè÷èíå åå íåóäà÷íîé èëè áåçãðàìîòíîé ôîðìóëèðîâêè. Ñïðàâåäëèâîñòè ðàäè îòìå÷ó, ÷òî òàêîå áûâàåò íå òî ÷òîáû äîâîëüíî ðåäêî, íî íå î÷åíü ÷àñòî. Íå íàïèøè, ñ ïåðåïóãó, â ïóíêòàõ íàó÷íîé íîâèçíû, ÷òî òû âïåðâûå îòêðûë êàêîé-íèáóäü çàêîí. Òû æå íå Çàêîíîäàòåëüíîå ñîáðàíèå, íå Ãîñóäàðñòâåííàÿ Äóìà è íå Âåðõîâíàÿ Ðàäà, äà è íå Íüþòîí.
 …âêëàä åãî â íàóêó áûë áîëåå ÷åì ñêðîìåí: èç ÷åòûðåõ (!) êàíäèäàòñêèõ äèññåðòàöèé, èì ïðåäñòàâëåííûõ, íè îäíà íå áûëà ïðèíÿòà. Ïîñëåäíåé åãî ïîïûòêîé â ýòîì íàïðàâëåíèè áûëî ñî÷èíåíèå îïóñà ïîä òèòëîì “Ïðèìåíåíèå íåýâêëèäîâîé ãåîìåòðèè ê íåáåñíîé ìåõàíèêå”, â ñâÿçè ñ ÷åì Ãèíçáóðã î÷åíü ìåòêî îêðåñòèë ó÷åíîãî ñåêðåòàðÿ “Íå Ýâêëèäîì” È.Ñ. Øêëîâñêèé. Ýøåëîí (íåâûäóìàííûå ðàññêàçû). – Ì.: Íîâîñòè, 1991. È åùå îäèí ñîâåò: â ïîãîíå çà íàóêîîáðàçèåì íå ñêàòèñü ê ëæåíàóêå.
Íàó÷íûå ðåçóëüòàòû
Á
151
 Íàó÷íûå èäåè íå ìîãóò íå ñòàðåòü, íå ñòàðåþò ëèøü ëæåíàó÷íûå – îíè ãèáíóò, ìèíóÿ ñòàäèþ ñòàðåíèÿ. Àêàäåìèê Â.ß. Àëåêñàíäðîâ Òâîÿ çàäà÷à, êàê îòìå÷àëîñü â íà÷àëå ïèñüìà, ÷òî-òî ñäåëàòü âïåðâûå, ÷òî-òî óñîâåðøåíñòâîâàòü è ÷åìó-òî äàòü äàëüíåéøåå ðàçâèòèå. Âîò è äåëàé. Âîò è ñîâåðøåíñòâóé. Âîò è ðàçâèâàé. Èìåííî òàêèìè äîëæíû áûòü ïóíêòû íàó÷íîé íîâèçíû äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû. Äåðçàé!
152
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 19
Â
Ðóêîïèñü
Ïðèâåò! Ñåãîäíÿ ìû ïîãîâîðèì ñ òîáîé î äèññåðòàöèè êàê î íåêîòîðîì íåîáõîäèìîì îáúåìå íàó÷íîãî òåêñòà. Ïîíÿòèå “ðóêîïèñü äèññåðòàöèè” âîâñå íå îçíà÷àåò, ÷òî èìååòñÿ òàêæå ïå÷àòíûé âàðèàíò äèññåðòàöèè. Ýòî ó íèõ òàì, çà ðóáåæîì, òðàòÿòñÿ íà òèïîãðàôèþ è íà ðàñïðîñòðàíåíèå èçäàííîé äèññåðòàöèè â êðóãó çàèíòåðåñîâàííûõ ó÷åíûõ. Äèññåðòàöèÿ ó íàñ – ýòî àíòèáåñòñåëëåð, ò.å. áåñòñåëëåð íàîáîðîò. Îíà íàâñåãäà òàê è îñòàåòñÿ íà óðîâíå ðóêîïèñè. Âîò ýòî ñëåäóåò ïîíèìàòü áóêâàëüíî. È ýòî ìîæåò áûòü äàæå è ê ëó÷øåìó. Äèññåðòàöèÿ ïå÷àòàåòñÿ âñåãî â íåñêîëüêèõ ýêçåìïëÿðàõ è âîâñå íå òèïîãðàôñêèì ñïîñîáîì. Êóäà äåâàþòñÿ ýòè ýêçåìïëÿðû? Ïî îäíîìó ýêçåìïëÿðó îíè ðàñõîäÿòñÿ ñëåäóþùèì îáðàçîì: ñåêðåòàðþ ó÷åíîãî ñîâåòà â ñåéô; â áèáëèîòåêó îðãàíèçàöèè, â ñïåöèàëèçèðîâàííîì ó÷åíîì ñîâåòå êîòîðîé áóäåò çàùèùàòüñÿ äèññåðòàöèÿ; âåäóùåé îðãàíèçàöèè; ïåðâîìó îïïîíåíòó, âòîðîìó îïïîíåíòó; â Âûñøóþ àòòåñòàöèîííóþ êîìèññèþ. Ñ íåäàâíèõ ïîð, ïðåêðàòèë ñâîå ñóùåñòâîâàíèå (â ñîîòâåòñòâèè ñ ïîñòàíîâëåíèåì Êàáèíåòà Ìèíèñòðîâ) òàêîé èíñòèòóò, êàê âåäóùàÿ îðãàíèçàöèÿ. Ïîýòîìó åùå îäèí ýêçåìïëÿð òû ñìîæåøü ñýêîíîìèòü. Äëÿ èñòîðèè ìîæíî îñòàâèòü ýêçåìïëÿð ðóêîïèñè ñåáå. Ýòîò ýêçåìïëÿð òåáå ìîæåò ïîíàäîáèòüñÿ íå òîëüêî äëÿ âîñïîìèíàíèé, íî è â ñëó÷àå çàùèòû äîêòîðñêîé.  ñïåöèàëèçèðîâàííîì ó÷åíîì ñîâåòå, êóäà òû ïðåäñòàâèøü äîêòîðñêóþ, ìîãóò ïîèíòåðåñîâàòüñÿ ñîäåðæàíèåì êàíäèäàòñêîé, òàê êàê â äîêòîðñêîé äèññåðòàöèè ðàçðåøåíî èñïîëüçîâàòü òîëüêî îáçîðíûå òåêñòû êàíäèäàòñêîé. Ñåãîäíÿ íåêîòîðûå äèññåðòàöèè ìîæíî íàéòè â îòêðûòîì äîñòóïå â Èíòåðíåòå, òî åñòü â íåîãðàíè÷åííîì òèðàæå. Ïîâòîðÿþ, íåêîòîðûå è íå îáÿçàòåëüíî äîñòîéíûå òîãî, ÷òîáû çàñîðÿòü ñîáîé ìèðîâóþ ïàóòèíó. ß äóìàþ, ÷òî ê äàòå çàùèòû ó òåáÿ ìîæåò ñêîïèòüñÿ íåñêîëüêî äîâîëüíî áëèçêèõ ïî ñîäåðæàíèþ âàðèàíòîâ ðàáîòû. Ïîýòîìó ëèáî âûáðîñè âñå, çà èñêëþ÷åíèåì îêîí÷àòåëüíîãî âàðèàíòà, ëèáî êàêèì-ëèáî îáðàçîì ïîìåòü èõ, äàáû ñàìîìó íå çàïóòàòüñÿ. Íåêîòîðûå îøèáî÷íî ïðåäïîëàãàþò, ÷òî íàïèñàòü ðàáîòó – ýòî óæå óñïåõ. Ýòî, óâàæàåìûé, äàæå íå ïîëîâèíà óñïåõà. Ýòî åãî òðåòüÿ ÷àñòü. À ÷òî òàêîå òðåòüÿ ÷àñòü óñïåõà? Ýòî íîëü. Íåëüçÿ áûòü íàïîëîâèíó êàíäèäàòîì íàóê, êàê íåëüçÿ áûòü íàïîëîâèíó áåðåìåííîé. Èëè äà, èëè íåò.
Ðóêîïèñü
Á
153
Âîîáùå-òî äèññåðòàöèÿ äëÿ ìíîãèõ ñîèñêàòåëåé, êàê ïèøóò â èíòåðíåòîâñêèõ øóòî÷êàõ, – ýòî ïðîñòðàííîå çàÿâëåíèå îá óâåëè÷åíèè çàðïëàòû, à òàêæå òðóä, íàïðàâëåííûé íà îáëåã÷åíèå ñâîåãî òðóäà â áóäóùåì. Âîò ïî÷åìó î÷åíü ÷àñòî êàíäèäàòñêèå äèññåðòàöèè ëó÷øå äîêòîðñêèõ? Êàê òû äóìàåøü? Äà ïî òîé ïðîñòîé ïðè÷èíå, ÷òî êàíäèäàòñêèå äîâîëüíî ÷àñòî ïèøóòñÿ äîêòîðàìè íàóê, à äîêòîðñêèå ïî÷òè âñåãäà – êàíäèäàòàìè! Òàê âîò, ðóêîïèñü äèññåðòàöèè – ýòî, óâàæàåìûé ìîé, êîíå÷íûé ïðîäóêò îïðåäåëåííîãî ýòàïà ïðåäçàùèòíîé ãîíêè. À ðóêîïèñè ïðåäâàðÿåò êèðïè÷. Ýòî íå îïå÷àòêà, èáî ÷òî òàêîå êèðïè÷? Ýòî ïåðâûé âàðèàíò äèññåðòàöèè, áåç êîòîðîãî ñ òîáîé ñåðüåçíî íèêòî íå áóäåò ðàçãîâàðèâàòü. Ýòî îòïðàâíàÿ òî÷êà. Ýòî òî, ÷òî òû áóäåøü äîëãî è íóäíî ïåðåäåëûâàòü. Ýòî òî, çà ÷òî òåáÿ áóäóò ïèíàòü è áóöàòü. Òåîðåòè÷åñêè, ïîäàâàÿ çàÿâëåíèå â ñîâåò î ïðèåìå òâîåé äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû ê ðàññìîòðåíèþ, òû ïðèêëàäûâàåøü ê íåìó ðóêîïèñü äèññåðòàöèè. Ïðàêòè÷åñêè ïî÷òè âñåãäà (îñîáåííî â ëîÿëüíûõ ê ïîäçàùèòíîìó ñîâåòàõ) ïîäàåòñÿ ÷òî-òî ñðåäíåå ìåæäó êèðïè÷îì è ðóêîïèñüþ. Ðóêîïèñü ìîæåò ïðàâèòüñÿ íà ñàìûõ çàêîííûõ îñíîâàíèÿõ äî âòîðîãî çàñåäàíèÿ ñîâåòà, òî åñòü äî òîãî ìîìåíòà, êîãäà äèññåðòàöèîííàÿ ðàáîòà ïðèíÿòà ê çàùèòå. Òàê âûãëÿäèò â òåîðèè, à íà ïðàêòèêå, â ëîÿëüíûõ ñîâåòàõ, îíà ïðàâèòñÿ äàæå ïîñëå çàùèòû. Íî ýòî óæå áåñïðåäåë è öèíèçì. Õîòÿ ÿ çíàâàë îäíîãî êàíäèäàòà, êîòîðûé çàùèùàë äîêòîðñêóþ áåç àíîíñèðîâàííîãî â àâòîðåôåðàòå ðàçäåëà, à ïîòîì, ïîñëå óñïåøíîé çàùèòû, äîðèñîâûâàë åãî. Êàê òû çàìåòèë, ó ìåíÿ íå õâàòèëî ñìåëîñòè óêàçàòü, ÷òî îí åãî äîïèñûâàë. Î òîì, êàêèìè äîëæíû áûòü ÿçûê è ñòèëü òåêñòà ðóêîïèñè äèññåðòàöèè, íàïèñàíî î÷åíü ìíîãî. Îá ýòîì òåáå òàêæå äîëæåí êîå-÷òî ðàññêàçàòü íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü.
 ßçûê è ñòèëü äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ ÿâëÿþòñÿ ïîêàçàòåëÿìè íàó÷íîé ïîäãîòîâêè ñîèñêàòåëÿ, ïîçâîëÿþò ñóäèòü îá îáùåé êóëüòóðå àâòîðà. Íàó÷íîå èçëîæåíèå ñîñòîèò èç ðàññóæäåíèé, êîòîðûå ïðåñëåäóþò öåëü äîêàçàòü èñòèííîñòü âûâîäîâ è îáîáùåíèé ïóòåì âûðàæåíèÿ ëîãè÷åñêèõ ñâÿçåé. Ñðåäñòâîì âûðàæåíèÿ ëîãè÷åñêèõ ñâÿçåé âûñòóïàþò ôóíêöèîíàëüíî-ñèíòàêñè÷åñêèå ñâÿçè, ñ ïîìîùüþ êîòîðûõ ïðîèñõîäèò ïîñëåäîâàòåëüíîå ðàçâèòèå ìûñëè (âî-ïåðâûõ, âî-âòîðûõ, â-òðåòüèõ, ïðåæäå âñåãî, çíà÷èò è ò.ä.), óñòàíàâëèâàþòñÿ ïðîòèâîðå÷èâûå îòíîøåíèÿ (òåì íå ìåíåå, îäíàêî, ìåæäó òåì è ïð.), ïðè÷èííî-ñëåäñòâåííûå îòíîøåíèÿ (ñëåäîâàòåëüíî, ñîîáðàçíî ñ ýòèì, áëàãîäàðÿ ýòîìó è ò.ä.), ïðîèñõîäèò ïåðåõîä îò îäíîé ìûñëè ê äðóãîé (ðàññìîòðèì, ïðåæäå ÷åì ïåðåéòè ê..., îñòàíîâèìñÿ íà... è ò.ä.), äåëàþòñÿ âûâîäû (òàêèì îáðàçîì, âñå ñêàçàííîå ïîçâîëÿåò ñäåëàòü âûâîä è ò.ä.). Ýòè ñïåöèàëüíûå òåðìèíû ïîçâîëÿþò â êðàòêîé ôîðìå
154
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
äàâàòü ðàçâåðíóòûå îïðåäåëåíèÿ, âûðàæàòü ñóùíîñòü íàó÷íûõ ôàêòîâ, ïîíÿòèé è ïðîöåññîâ. Ãëàãîëüíûå ôîðìû â äèññåðòàöèîííûõ ðàáîòàõ íåñóò îñîáóþ äèññåðòàöèîí-íóþ íàãðóçêó. Ðåêîìåíäóåòñÿ â èññëåäîâàíèÿõ ïèñàòü: “ðàññìàòðèâàåìàÿ ãèïîòåçà”, à íå “ðàññìîòðåííàÿ ãèïîòåçà”, ÷òî ÿâëÿåòñÿ âûðàæåíèåì ïîñòîÿííîãî ñâîéñòâà ÿâëåíèÿ. ×àùå âñåãî óïîòðåáëÿåòñÿ èçúÿâèòåëüíîå íàêëîíåíèå ãëàãîëà, ðåæå – ñîñëàãàòåëüíîå, ïî÷òè íå óïîòðåáëÿåòñÿ ïîâåëèòåëüíîå íàêëîíåíèå. Îáúåêòèâíîñòü èçëîæåíèÿ – îñíîâíàÿ ñòèëåâàÿ ÷åðòà íàó÷íîé ïèñüìåííîé ðå÷è. Îòñþäà â òåêñòå íàó÷íûõ ðàáîò èìååòñÿ íåìàëî ñëîâ è ñëîâîñî÷åòàíèé, ñâèäåòåëüñòâóþùèõ î ñòåïåíè äîñòîâåðíîñòè ñîîáùåíèÿ.  ðåçóëüòàòå – îäíè ôàêòû ñ÷èòàþòñÿ âïîëíå äîñòîâåðíûìè (êîíå÷íî, äåéñòâèòåëüíî), äðóãèå – ïðåäïîëàãàåìûå (âèäèìî, íàäî ïîëàãàòü), òðåòüè – âîçìîæíûìè (âåðîÿòíî, âîçìîæíî). Äèñêóòèðóÿ ñ äðóãèìè àâòîðàìè, íå ñîãëàøàÿñü ñ èõ âûâîäàìè, íåîáõîäèìî óêàçàòü èñòî÷íèê òàêèõ âûâîäîâ, îòìåòèâ, êîìó ïðèíàäëåæèò òà èëè èíàÿ ìûñëü. Ýòî ðåàëèçóåòñÿ ñ ïîìîùüþ ââîäíûõ ñëîâ è ñëîâîñî÷åòàíèé (ïî ñîîáùåíèþ.., ïî ñâåäåíèÿì..., ïî äàííûì...). Íåêîòîðûå ñîèñêàòåëè, æåëàÿ ïîä÷åðêíóòü ñîáñòâåííîå ìíåíèå, óïîò-ðåáëÿþò ìåñòîèìåíèå “ÿ”. Òàêàÿ ôîðìà, êàê ïðàâèëî, íå óïîòðåáëÿåòñÿ. ×àùå âñåãî â íàó÷íîé ðàáîòå âûðàæåíèå àâòîðñòâà îáîçíà÷àåòñÿ ÷åðåç ìåñòîèìåíèå “ìû”, ÷òî ñëóæèò îòðàæåíèåì àâòîðñêîãî ìíåíèÿ êàê ìíåíèÿ îïðåäåëåí-íîé ãðóïïû ëþäåé. Ýòî ìåñòîèìåíèå îáóñëîâèëî ìíîãèå ïðîèçâîäíûå îò íåãî îáîðîòû: ïî íàøåìó ìíåíèþ, ñëåäóåò ïîääåðæàòü íàøè ïðåäëîæåíèÿ è ò.ä. Ïðèâåäåì íåêîòîðûå íåóäà÷íûå âûðàæåíèÿ, ÷àñòî èñïîëüçóåìûå ïðè íàïèñàíèè äèññåðòàöèè. Ñòðåìÿñü îòäàòü äàíü óñòîÿâøèìñÿ êîìïîçèöèîííûì ôîðìàì, ìíîãèå àâòîðû èñïîëüçóþò íåèíôîðìàòèâíûå ôîðìóëû. Òàê, â àâòîðåôåðàòàõ è äèññåðòàöèÿõ èñïîëüçóþòñÿ âàðèàíòû òàêèõ ôðàç: “ çàêëþ÷åíèè èçëîæåíû îñíîâíûå âûâîäû, âûòå-êàþùèå èç àíàëèçà ôàêòè÷åñêîãî ìàòåðèàëà”. Èëè “Â çàêëþ÷åíèè îáîáùåí ìàòåðèàë è ñäåëàíû âûâîäû”. Ïîëüçóÿñü òàêèìè ôðàçàìè, àâòîðû íå çàäóìûâàþòñÿ íàä èõ ñìûñëîì.  ïîäîáíîé ñèòóàöèè ïðàâîìåðåí âîïðîñ: åñëè â çàêëþ÷åíèè îáîáùåí ìàòåðèàë è ñäåëàíû âûâîäû, òî äëÿ ÷åãî íóæåí òåêñò äèññåðòàöèè? Âñòðå÷àþòñÿ è òàêèå âûðàæåíèÿ: “ çàêëþ÷åíèè îáîáùåíû ðåçóëüòàòû ïðîâåäåííîãî èññëåäîâàíèÿ è ïðåäñòàâëåíû îñíîâíûå ïîëîæåíèÿ, êîòîðûå âûíîñÿòñÿ íà çàùèòó”. Ïîäîáíûé ïðèìåð ãîâîðèò î òîì, ÷òî àâòîð íå äîñòàòî÷íî ÷åòêî ïðîäóìàë ëîãèêó ïîñòðîåíèÿ äèññåðòàöèè. Ïîëîæåíèÿ, êîòîðûå âûíîñÿòñÿ íà çàùèòó, ìîãóò ïðåäñòàâëÿòü èíòåðåñ íå â çàêëþ÷åíèè, à âî ââåäåíèè ê äèññåðòàöèè, òàê êàê çíàêîìÿò ÷èòàòåëåé ñ òåìè êîíêðåòíûìè ðàçðàáîòêàìè, êîòîðûå àâòîð ëè÷íî ïðåäñòàâëÿåò ê ïóáëè÷íîé çàùèòå íà çàñåäàíèå äèññåðòàöèîííîãî ñîâåòà. ×òî êàñàåòñÿ ââåäåíèÿ, òî åìó îñîáåííî íå âåçåò. Ñîèñêàòåëè äîâîëüíî ÷àñòî èñïîëüçóþò òàêîå âûðàæåíèå: “Âî ââåäåíèè îáîñíîâûâàåòñÿ âûáîð òåìû äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ, åãî íàó÷íàÿ íîâèçíà, òåîðåòè÷åñêàÿ è ïðàêòè÷åñêàÿ çíà÷èìîñòü, îïðåäåëÿåòñÿ àêòóàëüíîñòü òåìû (ïðîáëåìû), ôîðìóëèðóþòñÿ ãèïîòåçà, öåëü è çàäà÷è èññëåäîâàíèÿ...”. Íàïðàøèâàåòñÿ âûâîä, ÷òî âî ââåäåíèè ìîæíî ïèñàòü î ÷åì-òî äðóãîì, êðîìå ââåäåíèÿ â ñâîþ íàó÷íóþ ëàáîðàòîðèþ, â ïðîöåññ ñâîåãî íàó÷íîãî òâîð÷åñòâà. Âî ìíîãèõ äèññåðòàöèÿõ âñòðå÷àåòñÿ íåäîñòàòî÷íî ïðîäóìàííàÿ ëîãè÷åñêè è òåîðåòè÷åñêè ðàçáèâêà òåêñòà íà àáçàöû.
Ðóêîïèñü
Á
155
Ñîèñêàòåëè ó÷åíûõ ñòåïåíåé ëþáÿò èñïîëüçîâàòü â ñâîèõ ðàáîòàõ òàêèå âûðàæåíèÿ, êàê “âïåðâûå”, “çíà÷èòåëüíîå ìåñ-òî”, “øèðîêèé ïåäàãîãè÷åñêèé îïûò”, “ñóùåñòâåííîå çíà÷åíèå”, “äèññåðòàöèÿ ñèëüíà â ïðèêëàäíîì è ïðàêòè÷åñêîì îòíîøåíèè”, “íåêîòîðûå àñïåêòû” è ò. ï. Äîâîëüíî ÷àñòî àâòîðû äèññåðòàöèé ïèøóò, ÷òî îíè ïðîâå-ëè îïûòíî-ýêñïåðèìåíòàëüíóþ ðàáîòó, íå ïîÿñíÿÿ, ÷åì îòëè÷à-åòñÿ îïûòíàÿ ðàáîòà îò ýêñïåðèìåíòàëüíîé, õîòÿ ïî ñâîåé ñóòè ýòè ïîíÿòèÿ ìîæíî ñ÷èòàòü ñèíîíèìàìè. “Ïîëó÷åííûå â èññëåäîâàíèè îáúåêòèâíûå ðåçóëüòàòû ñîäåðæàò â ñâîåé ñîâîêóïíîñòè ðåøåíèå êðóïíîé íàó÷íîé ïðîáëåìû”. Âîçíèêàåò âîïðîñ: à ðàçâå íàó÷íûå ðåçóëüòàòû ìîãóò áûòü ñóáúåêòèâíûìè? È ïîíÿòèå “êðóïíàÿ íàó÷íàÿ ïðîáëåìà” òàêæå äîâîëüíî îòíîñèòåëüíî, òàê êàê äëÿ òîãî, ÷òîáû îïðåäåëèòü ìàñøòàá íàó÷íîé ïðîáëåìû, íåîáõîäèìî èìåòü îïðåäåëåííûå êðèòåðèè, êîòîðûå â íàñòîÿùåå âðåìÿ â íàóêå îòñóòñòâóþò. Äèññåðòàöèè ïåñòðÿò òàêèìè ïîíÿòèÿìè: “êîìïëåêñíûé ìåòîä” è “êîìïëåêñíàÿ ñèñòåìà êîíòðîëÿ”, “êîìïëåêñíîå èññëåäîâàíèå”. Äîâîëüíî ÷àñòî ñîèñêàòåëè ó÷åíûõ ñòåïåíåé ñòàâÿò â îäèí ðÿä àïðîáàöèþ è âíåäðåíèå ðåçóëüòàòîâ ñâîåãî èññëåäîâàíèÿ. Õîòÿ ýòè ïîíÿòèÿ íåëüçÿ íàçâàòü ñèíîíèìàìè. Àïðîáàöèÿ – ýòî ïðîâåðêà ðåçóëüòàòîâ íà ïðî÷íîñòü, à âíåäðåíèå – ýòî ñïåöèàëüíûé àêò, êîòîðûé ðàçðåøàåò èñïîëüçîâàíèå òåõ èëè èíûõ ðàçðàáîòîê â ïðàêòè÷åñêîé ðàáîòå. Âíåäðåíèå ìîæåò áûòü íà óðîâíå ãîñóäàðñòâà, ðåãèîíà, îòðàñëè, ïðåäïðèÿòèÿ, ó÷ðåæäåíèÿ, îðãàíèçàöèè. Èíîãäà â àâòîðåôåðàòàõ âñòðå÷àþòñÿ è òàêèå ôîðìóëèðîâêè: “ çàêëþ÷åíèè îïèñàíû îñíîâíûå ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèÿ”, “Íà ñòðàíèöàõ äèññåðòàöèè îáîñíîâàíà àêòóàëüíîñòü èññëåäîâàíèÿ, îïðåäåëåíà ïðîáëåìà íàó÷íîãî ïîèñêà, íàìå÷åíû çàäà÷è òåîðåòè÷åñêîãî è ýêñïåðèìåíòàëüíîãî õàðàêòåðà”. Ìîæíî ïîäóìàòü, ÷òî äèññåðòàöèÿ ñëóæèò òîëüêî äëÿ ýòîãî, î ðåøåíèè íàó÷íûõ ïðîáëåì èëè çàäà÷ àâòîð â äàííîì ïðåäëîæåíèè íå ãîâîðèò. Ìíîãèå àâòîðåôåðàòû äèññåðòàöèé ãðåøàò òåì, ÷òî àâòîðû íå ïîëíîñòüþ ðàñêðûâàþò âûäâèãàåìûå èìè òåçèñû, îíè ïèøóò, ÷òî ðàçðàáîòàëè ñèñòåìó, à êîìïîíåíòû äàííîé ñèñòåìû íå ïîêàçûâàþò, îïðåäåëèëè êðèòåðèè è ïîêàçàòå-ëè, à ÷òî ýòî çà êðèòåðèè èëè ïîêàçàòåëè – íå íàçûâàþò. Íåêîòîðûå àâòîðû ñ÷èòàþò ïåðèîäè÷åñêèå èçäàíèÿ èñòî÷íèêîì äîñòîâåðíîé íàó÷íîé èíôîðìàöèè, ÷òî, íàâåðíîå, ÿâëÿåòñÿ íå ñîâñåì êîððåêòíûì.  íåêîòîðûõ äèññåðòàöèÿõ âñòðå÷àþòñÿ òàêèå âûðàæåíèÿ: “Òåìà àêòóàëüíà â ñâÿçè ñ òåì, ÷òî â íàñòîÿùåå âðåìÿ èìååòñÿ íåäîñòàòî÷íîå êîëè÷åñòâî ïóáëèêàöèé ïî òîé èëè òåìå èññëåäîâàíèÿ”. Èñõîäÿ èç ýòîãî óòâåðæäåíèÿ ìîæíî ðàçðàáîòàòü öåëóþ òåìó äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ î êðèòåðèÿõ, ïðèíöèïàõ äîñòàòî÷íîñòè, à óæ ïîñëå ýòîãî ãîâîðèòü î íåäîñòàòî÷íîì èëè äîñòàòî÷íîì êîëè÷åñòâå ïóáëèêàöèé. Ïðèçíàêàìè êóëüòóðû íàó÷íîé ðå÷è ÿâëÿþòñÿ òî÷íîñòü, ÿñíîñòü è êðàòêîñòü. Àâòîðû äèññåðòàöèé íåðåäêî íåáðåæíî óïîòðåáëÿþò ñëîâà, êîòîðûå èñêàæàþò âûñêàçàííóþ ìûñëü, äàþò âîçìîæíîñòü äâîÿêîãî òîëêîâàíèÿ ðàçëè÷íûõ ïîëîæåíèé. Âàæíûì êà÷åñòâîì íàó÷íîãî èçëîæåíèÿ âûñòóïàåò ïðîñòîòà èçëîæåíèÿ ìàòåðèàëà. Îíà ñïîñîáñòâóåò òîìó, ÷òî íàó÷íàÿ ðàáîòà ÷èòàåòñÿ ëåãêî, áåç çàòðóäíåíèé. Âìåñòå ñ òåì íå ñëåäóåò îòîæäåñòâëÿòü ïðîñòîòó ñ ïðèìèòèâíîñòüþ, ïóòàòü ïðîñòîòó ñ îáùåäîñòóïíîñòüþ. Òîëüêî â ñëó÷àå ïðåäíàçíà÷åíèÿ íàó÷íîé ðàáîòû äëÿ ìàññîâîãî ÷èòàòåëÿ ìîæåò áûòü îïðàâäàí ïîïóëÿðíûé ñòèëü èçëîæåíèÿ íàó÷íîé ïðîáëåìû. Ñîèñêàòåëè íåðåäêî áåç íàäîáíîñòè óïîòðåáëÿþò èíîñòðàííûå ñëîâà, êîòîðûå çàòðóäíÿþò ÷òåíèå íàó÷íîãî èññëåäîâàíèÿ. Çà÷àñòóþ äèññåðòàöèè èçîáèëóþò êàíöåëÿðñêèìè òåðìèíàìè, êàçåííûìè
156
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
îïðåäåëåíèÿìè, ïðèñóùèìè ïîñòàíîâëåíèÿì è ðåçîëþöèÿì ãîñóäàðñòâåííûõ îðãàíîâ, ÷òî íå ðåêîìåíäóåòñÿ. Êàíäèäàòñêàÿ äèññåðòàöèÿ. Íàïèñàíèå, îôîðìëåíèå, çàùèòà: Ìåòîäè÷åñêèå ðåêîìåíäàöèè ïî ïîäãîòîâêå è íàïèñàíèþ äèññåðòàöèè íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà íàóê. – Ì.: ÈÌÏÝ èì. À.Ñ. Ãðèáîåäîâà, 2001. – 88 ñ.
Òåîðåòè÷åñêè ñåêðåòàðü ñîâåòà äîëæåí íà êàæäîì ïåðåïëåòåííîì ýêçåìïëÿðå äèññåðòàöèè ðàñïèñàòüñÿ, ÷åì ïîäòâåðäèòü åãî èäåíòè÷íîñòü. Ïðàêòè÷åñêè ñåêðåòàðü ïî÷òè âñåãäà èäåò íàâñòðå÷ó ñîèñêàòåëþ, è â ÂÀÊ íàïðàâëÿåòñÿ íå òà ðóêîïèñü, êîòîðàÿ ïîäàåòñÿ â ñîâåò, è äàæå íå òà, êîòîðàÿ ëåæèò íà ñòîëå ó ïðåäñåäàòåëÿ â äåíü çàùèòû. Êàê æå âûãëÿäèò êèðïè÷? Îáû÷íî – ýòî íå÷òî íåñâÿçíîå, îáëå÷åííîå â òåêñò, îáúåìîì ñòðàíèö íà ïÿòüäåñÿò áîëüøå, íåæåëè íóæíî. Ñîèñêàòåëþ ïî ïîíÿòíûì ïðè÷èíàì (ñêîëüêî âðåìåíè ïîòðà÷åíî íà íàïèñàíèå) æàëêî âûáðîñèòü ëèøíåå (äà è ÷òî èìåííî ëèøíåå – åìó åùå òðóäíî ñîîáðàçèòü). Ðóêîâîäèòåëþ è êîëëåãàì âûïîëíèòü àêò îáðåçàíèÿ – íåò ïðîáëåì. Ïðè÷åì âûêèíóò îíè íå ïÿòüäåñÿò ñòðàíèö, à ñòî. Òâîÿ çàäà÷à – äîïèñàòü ïîòîì åùå ïÿòüäåñÿò íóæíûõ ñòðàíèö. ×òîáû ðóêîïèñü áûëà íàóêîîáðàçíîé, åå äåéñòâèòåëüíî ñëåäóåò ïèñàòü íà ñïåöèôè÷åñêîì, ïðîôåññèîíàëüíîì ÿçûêå.
Â ß çíàë ÷åëîâåêà ñòîëü ìàëî íà÷èòàííîãî, ÷òî åìó ïðèõîäèëîñü ñàìîìó ñî÷èíÿòü öèòàòû èç êëàññèêîâ. Èç ôîëüêëîðà
Число написанных страниц более-менее оригинального текста
Ïðîäåìîíñòðèðóþ òåáå, ÷òî ïðîèçîéäåò, åñëè ðàñïðîñòðàíåííûå ïîãîâîðêè, ïîñëîâèöû èëè êðûëàòûå ôðàçû ïåðåâåñòè íà ÿçûê óçêîé îáëàñòè íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé. Íàïðèìåð, ïîä “óñêîðåííîé òðàíñïîçèöèåé íåìàòåðèàëüíîãî îáúåêòà â âèðòóàëüíîå ïðîñòðàí180 160 140 120 100 80 60 40 20 0
t , лет 1
2
3
4
4,5
5
Äèíàìèêà íàïèñàíèÿ îðèãèíàëüíîãî òåêñòà àñïèðàíòîì
Ðóêîïèñü
Á
157
ñòâî”, ïîäðàçóìåâàåòñÿ íå ÷òî èíîå, êàê âûðàæåíèå “ïîíåñëàñü äóøà â ðàé”. Êñòàòè, ýòî ïðèìåð íå ìîåãî ñî÷èíåíèÿ, íî ÷üåãî èìåííî, èçâèíè, íå ïîìíþ. Äàëåå. Òâîÿ ðóêîïèñü äîëæíà îáëàäàòü äîñòàòî÷íîé ñòåïåíüþ íàóêîîáðàçèÿ, ò.å. áûòü ïîõîæåé íà äðóãèå íàó÷íûå ðàáîòû. Çäåñü, âîçìîæíî, ïîòðåáóåòñÿ âìåøàòåëüñòâî íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ. Îí ëåãêî, íåïðèíóæäåííî è äîâîëüíî áûñòðî (åñëè ýòî áîëåå-ìåíåå íàñòîÿùèé íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü), èñïîëüçóÿ àðñåíàë èç ïàðû-òðîéêè äåñÿòêîâ ëåêñè÷åñêèõ îáîðîòîâ, ïóòåì èõ ðàññòàíîâêè â íóæíûõ ìåñòàõ òåêñòà (êàê ïðàâèëî, â íà÷àëå ôðàç) ñäåëàåò òâîé îïóñ “íàó÷íîé ðàáîòîé”. Äàííàÿ îïåðàöèÿ îáóñëîâëåíà òåì îáñòîÿòåëüñòâîì, ÷òî áîëüøèíñòâî íàó÷íûõ èñòèí (åñëè â íèõ ðàçîáðàòüñÿ) îòíîñèòåëüíî ïðîñòû, è â öåëÿõ ñàìîçàùèòû ñëåäóåò ïðèëîæèòü ìàêñèìóì óñèëèé, äàáû ïîìåøàòü ñâîèì êîëëåãàì ïîíÿòü, ÷òî ðåçóëüòàòû íå î÷åíü çíà÷èòåëüíû. Èìåííî äëÿ ýòîãî ïóáëèêàöèÿì ïðèäàåòñÿ íåïîíÿòíàÿ è íåèíòåðåñíàÿ ôîðìà. Òîëüêî òîãäà íèêòî íå áóäåò è ïûòàòüñÿ èõ ÷èòàòü, à ïåðåä òâîåé íàó÷íîé ýðóäèöèåé áóäóò ïðåêëîíÿòüñÿ. ×òîáû òû ñàì íå çàïóòàëñÿ â ýòîé òåðìèíîëîãèè, ïðèâîæó òåáå êîåêàêèå ðàçúÿñíåíèÿ.
Â
Ââåäåíèå “Õîðîøî èçâåñòíî, ÷òî...” – ÿ íå óäîñóæèëñÿ íàéòè ññûëêó íà ðàáîòó, â êîòîðîé îá ýòîì áûëî ñêàçàíî ïåðâûé ðàç. “Èìååò îãðîìíîå òåîðåòè÷åñêîå è ïðàêòè÷åñêîå çíà÷åíèå…” – ìíå ëè÷íî ýòî êàæåòñÿ èíòåðåñíûì. “Ïîñêîëüêó íå óäàëîñü îòâåòèòü ñðàçó íà âñå ïîñòàâëåííûå âîïðîñû…” – ýêñïåðèìåíò ïðîâàëèëñÿ, íî ïå÷àòíóþ ðàáîòó ÿ âñå æå ñäåëàþ. “Ñíà÷àëà èçëîæèì òåîðèþ…” – âñå âûêëàäêè, êîòîðûå ÿ óñïåë ñäåëàòü â÷åðà âå÷åðîì. “Î÷åâèäíî…” – ÿ ýòîãî íå ïðîâåðÿë, íî… “Ýòà ðàáîòà áûëà âûïîëíåíà ÷åòûðå ãîäà íàçàä…” – íîâîãî ìàòåðèàëà äëÿ äîêëàäà ó ìåíÿ íå áûëî, à ïîåõàòü íà êîíôåðåíöèþ î÷åíü õîòåëîñü. Îïèñàíèå ìåòîäèêè “Ïðè ñîçäàíèè ýòîé óñòàíîâêè ìû ðàññ÷èòûâàëè ïîëó÷èòü ñëåäóþùèå õàðàêòåðèñòèêè…” – òàêèå õàðàêòåðèñòèêè ïîëó÷èëèñü ñëó÷àéíî, êîãäà íàì óäàëîñü íàêîíåö çàñòàâèòü óñòàíîâêó íà÷àòü ðàáîòàòü. “Ïîñòàâëåííîé öåëè ìû äîáèëèñü…” – ñ ñåðèéíûìè îáðàçöàìè âûøëè êîåêàêèå íåïðèÿòíîñòè, íî ýêñïåðèìåíòàëüíûé ïðîòîòèï ðàáîòàåò ïðåêðàñíî. “Áûë âûáðàí ñïëàâ âèñìóòà ñî ñâèíöîì, ïîñêîëüêó èìåííî äëÿ íåãî îæèäàåìûé ýôôåêò äîëæåí áûë ïðîÿâèòüñÿ íàèáîëåå îò÷åòëèâî…” – äðóãîãî ñïëàâà ó íàñ âîîáùå íå áûëî. “… ïðÿìûì ìåòîäîì…” – ñ ïîìîùüþ ãðóáîé ñèëû. “Äëÿ äåòàëüíîãî àíàëèçà ìû âûáðàëè òðè îáðàçöà…” – ðåçóëüòàòû, ïîëó÷åííûå íà îñòàëüíûõ äâàäöàòè îáðàçöàõ, íå ëåçëè íè â êàêèå âîðîòà. “… áûë ñëåãêà ïîâðåæäåí âî âðåìÿ ðàáîòû…” – óðîíèëè íà ïîë.
158
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
“Àâòîìàòè÷åñêîå óñòðîéñòâî…” – èìååò âûêëþ÷àòåëü. “Ïîëóïîðòàòèâíûé” – ñíàáæåí ðó÷êîé. “Ïîðòàòèâíûé” – ñíàáæåí äâóìÿ ðó÷êàìè. Èçëîæåíèå ðåçóëüòàòîâ “Òèïè÷íûå ðåçóëüòàòû ïðèâåäåíû íà…” – ïðèâåäåíû ëó÷øèå ðåçóëüòàòû. “Õîòÿ ïðè ðåïðîäóöèðîâàíèè äåòàëè áûëè èñêàæåíû, íà èñõîäíîé ñõåìå îò÷åòëèâî âèäíî…” – íà èñõîäíîé ñõåìå âèäíî òî æå ñàìîå. “Ïàðàìåòðû óñòàíîâêè áûëè ñóùåñòâåííî óëó÷øåíû…” – ïî ñðàâíåíèþ ñ íåðàáîòàþùåé ïðîøëîãîäíåé ìîäåëüþ. “Ñîîòâåòñòâèå òåîðåòè÷åñêîé êðèâîé ðåçóëüòàòàì ýêñïåðèìåíòà - áëåñòÿùåå” – ðàçóìíîå (“õîðîøåå” – ïëîõîå; “óäîâëåòâîðèòåëüíîå” – ñîìíèòåëüíîå; “ðàçóìíîå” – âûìûøëåííîå; “óäîâëåòâîðèòåëüíîå, åñëè ïðèíÿòü âî âíèìàíèå äîïóùåíèÿ, ïðèíÿòûå ïðè àíàëèçå…” – îòñóòñòâóåò ïîëíîñòüþ). “Ýòè ðåçóëüòàòû áóäóò îïóáëèêîâàíû ïîçäíåå…” – íèêîãäà íå áóäóò îïóáëèêîâàíû. “Íàèáîëåå íàäåæíûå ðåçóëüòàòû áûëè ïîëó÷åíû Èâàíîâûì...” – ýòî ìîé äèïëîìíèê. Îáñóæäåíèå ðåçóëüòàòîâ “Íà ýòîò ñ÷åò ñóùåñòâóåò åäèíîäóøíîå ìíåíèå…” – ÿ çíàþ äâóõ ðåáÿò, êîòîðûå ïðèäåðæèâàþòñÿ ýòîãî æå ìíåíèÿ. “Ìîæíî ïîñïîðèòü ñ òåì, ÷òî…” – ÿ ñàì ïðèäóìàë ýòî âûðàæåíèå, ïîòîìó ÷òî íà íåãî ó ìåíÿ åñòü õîðîøèé îòâåò. “Ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî ýòà ðàáîòà ÿâëÿåòñÿ ñóùåñòâåííûì âêëàäîì â…” – ýòà ðàáîòà íèêàêèì âêëàäîì íå ÿâëÿåòñÿ, íî òî æå ñàìîå ìîæíî ñêàçàòü è îáî âñåõ îñòàëüíûõ ðàáîòàõ, íàïèñàííûõ íà ýòó æàëêóþ òåìó. “Íàøå èññëåäîâàíèå ïîêàçàëî ïåðñïåêòèâíîñòü…” – íè÷åãî íå ïîëó÷èëîñü, íî íàì õîòåëîñü áû ïîëó÷èòü íåîáõîäèìîå ôèíàíñèðîâàíèå. Áëàãîäàðíîñòè “ß áëàãîäàðåí Èâàíîâó çà ïîìîùü â ýêñïåðèìåíòàõ è Ïåòðîâó çà öåííîå îáñóæäåíèå” – Èâàíîâ ïîëó÷èë âñå ðåçóëüòàòû, à Ïåòðîâ îáúÿñíèë, ÷òî îíè îçíà÷àþò. Øóòêè ôèçèêîâ èç Èíòåðíåòà
Âîò òàê âîò øóòÿò ôèçèêè, à òåáå, äðóæèùå, ïîêà íå äî øóòîê. Òàê ÷òî âäîõíîâåíèÿ!
Â
Ïèñüìî 20
Ïðîáëåìû ïëàãèàòà
Á
159
Ïðîáëåìû ïëàãèàòà
Åùå ðàç çäðàâñòâóé! Ñåãîäíÿøíåå ìîå ïèñüìî ïîñâÿùåíî íå î÷åíü ïðèÿòíîé, íî êðàéíå âàæíîé òåìå. Ãîòîâÿ ðóêîïèñü äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû, íå èñïîðòè åå ïðîñòûì êîìïèëèðîâàíèåì èëè, ïðîñòè ãîñïîäè, áàíàëüíûì ïëàãèàòîì.
 ×ëåí Ó÷åíîãî ñîâåòà: “Ñêàæèòå, ïîæàëóéñòà, çíàêîìû ëè Âû ñ ðåçóëüòàòàìè ñóïðóãîâ äå Äåçèðå, îïóáëèêîâàííûìè â Ïàðèæå â 1882 ãîäó? Ìíå êàæåòñÿ, áîëüøàÿ ÷àñòü èõ ðåçóëüòàòîâ ïåðåêðûâàåò âàøè”. Äèññåðòàíò: “ß íèêîãäà íå âèäåë ýòîé ðàáîòû è äàæå íå ñëûøàë î íåé”. Ïðîôåññîð: “À ñëåäîâàëî áû!” Èç âîñïîìèíàíèé Ë.ß. Ðîçåíáëþìà Âåäü íå ñëó÷àéíî ìíîãèå òâåðäÿò î íàó÷íîé ýòèêå, î íå÷èñòîïëîòíîñòè òåõ èëè èíûõ ó÷åíûõ, î ïðèñâîåíèè ÷óæèõ èäåé è ðåçóëüòàòîâ íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé. Ïî÷òè ïðåñòóïëåíèåì ñ÷èòàåòñÿ (à â íåêîòîðûõ ñòðàíàõ áåç “ïî÷òè”) ôàëüñèôèêàöèÿ èëè ôàáðèêàöèÿ äàííûõ, ââåäåíèå â çàáëóæäåíèå, ïëàãèàò, óùåðá èññëåäîâàíèÿì äðóãèõ ó÷åíûõ.
 Äèññåðòàíò: “Àâòîðîì íàéäåíû âûðàæåíèÿ äëÿ ôóíêöèé âîçáóæäåíèÿ îñíîâíûõ òèïîâ òðèããåðîâ”. Îòçûâ: “Óòâåðæäåíèå àâòîðà ñëåäóåò ïîíèìàòü â òîì ñìûñëå, ÷òî îíè áûëè íàéäåíû èì â ðàðèòåòíîé êíèãå Ôèñòåðà 1958 ãîäà èçäàíèÿ”. Èç âîñïîìèíàíèé Ë.ß. Ðîçåíáëþìà Ê ñîæàëåíèþ, ïëàãèàò äàæå â ñàìîì ñïðàâåäëèâîì ñóäå äîêàçàòü íàñòîëüêî ñëîæíî, ÷òî íåâîçìîæíî.
 § 75.  ïðåäñòàâëåííîì èçëîæåíèè ÿ ðàññìîòðåë óæå âñå îáùèå óñëîâèÿ ìîøåííè÷åñòâà ïî ðóññêîìó ïðàâó; ýòèì ìîæíî áû çàêîí÷èòü ðàññìîòðåíèå îáùåãî ñîñòàâà ïðåñòóïëåíèÿ ìîøåííè÷åñòâà è ïåðåéòè ê íàêàçóåìîñòè åãî. Íî â âèäàõ áîëåå ïîëíîãî ðàçúÿñíåíèÿ âûáðàííîãî ïðåäìåòà, ÿ íàõîæó íå áåñïîëåçíûì ñêàçàòü ïàðó ñëîâ î ñîîòíîøåíèè åãî ñ íåêîòîðûìè ðîäñòâåííûìè ïðåñòóïëåíèÿìè â îòäåëüíîñòè, êàêîâû: êîðûñòíî-èìóùåñòâåííûå ïðåñòóïëåíèÿ, ïîäëîã, áàíêðîòñòâî, êîíòðàôàêöèÿ, ïëàãèàò, ïîäæîã çàñòðàõîâàííîãî èìóùåñòâà, ëèõîèìñòâî, ïðîäàæà âðåäíûõ äëÿ çäîðîâüÿ ñúåñòíûõ ïðèïàñîâ è íèçêîïðîáíîãî âèíà. § 82. Îò êîíòðàôàêöèè è ïëàãèàòà. Êàê ïîëüçîâàíèå ÷óæèìè ëèòåðàòóðíîõóäîæåñòâåííûìè èäåÿìè è âíåøíèì âûðàæåíèåì èõ, ýòè äåéñòâèÿ, ñîáñòâåííî ãîâîðÿ, íå ìîãóò äàòü ïîâîäà äëÿ âîïðîñà î êîëëèçèè ñ ìîøåííè÷åñòâîì äàæå â òîì ñëó÷àå, åñëè áû âèíîâíûé íå íàçâàë äåéñòâèòåëüíîãî àâòîðà äåëàåìûõ èì âûäåðæåê è ïåðåïå÷àòîê: çäåñü íå îáìàíûâàåòñÿ àâòîð, òàê êàê îí íå âîâëåêàåòñÿ â çàáëóæäåíèå îòíîñèòåëüíî ïðèíàäëåæíîñòè àâòîðñòâà â äàííîì ïðîèçâåäåíèè íå ñåáå, à äðóãîìó ëèöó; íå îáìàíûâàþòñÿ è ÷èòàòåëè äëÿ ïîõèùåíèÿ
160
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
èìóùåñòâà èõ, òàê êàê îíè ïîëó÷àþò òî, çà ÷òî ïëàòÿò äåíüãè. Òîæå äîëæíî ñêàçàòü î òàê íàçûâàåìîé ëèòåðàòóðíîé êðàæå; õîòÿ çäåñü äåéñòâèå âèíîâíîãî ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ îáìàííûé ïîñòóïîê. íî íå îáìàí â ñìûñëå èñêàæåíèÿ èñòèíû, íàïðàâëåííîãî íà îáîëüùåíèå àâòîðà – ïðåñòóïëåíèå ñîâåðøàåòñÿ áåç èçúÿâëåíèÿ èì íà òî ñîãëàñèÿ, èëè ÷èòàòåëåé – îíè ïîëó÷àþò êíèãó æåëàåìîãî ñîäåðæàíèÿ, ò.å. íå îáìàíûâàþòñÿ â ýêâèâàëåíòå çà âûäàâàåìîå èìóùåñòâî. Íî êîãäà ïðàâî ëèòåðàòóðíîé ñîáñòâåííîñòè âûìàíèâàåòñÿ ïîñðåäñòâîì îáìàíà âïîëíå èëè îò÷àñòè, òî, âèäåëè ìû (§ 13), çäåñü äîëæíû èìåòü ìåñòî ïîñòàíîâëåíèÿ î ìîøåííè÷åñòâå. Íàøå çàêîíîäàòåëüñòâî äåëàåò èñêëþ÷åíèå òîëüêî äëÿ ïðîäàæè ïðàâà ëèòåðàòóðíî-õóäîæåñòâåííîé ñîáñòâåííîñòè íåñêîëüêèì ëèöàì ïîðîçíü, ñîçäàâàÿ èç íåå îñîáîå ïðåñòóïëåíèå, åñëè, ãîâîðèò îíî, “ïðè òîì íå áûëî ïîäëîãà èëè èíîãî îáìàíà” (ñò. 1683 Óëîæ.); íî âåäü ïðîäàæà ïðîäàííîãî åñòü óæå ñàìà ïî ñåáå îáìàí, îòêóäà îòêðûâàåòñÿ, ÷òî ýòî ñäåëàííîå â íàøåì ïðàâå îòñòóïëåíèå îò îáùèõ íà÷àë î ìîøåííè÷åñòâå íå èìååò çà ñåáÿ íèêàêèõ îñíîâàíèé. È.ß. Ôîéíèöêèé. Ìîøåííè÷åñòâî ïî äåéñòâóþùåìó ðóññêîìó ïðàâó. Ñ.-Ïåòåðáóðã, 1871 ã.
Âîïðîñàì èíòåëëåêòóàëüíîé ñîáñòâåííîñòè ïîñâÿùåíî äîâîëüíî ìíîãî îáñóæäåíèé íà ñàìûõ ðàçíûõ óðîâíÿõ. Ìîæíî ñîñëàòüñÿ íà ñëåäóþùèå ìåæäóíàðîäíûå ñîãëàøåíèÿ: Ïàðèæñêàÿ êîíâåíöèÿ ïî îõðàíå ïðîìûøëåííîé ñîáñòâåííîñòè (30 ìàðòà 1883 ãîäà, ïåðåñìîòðåíà 14 èþëÿ 1967 ãîäà â Ñòîêãîëüìå), Âñåìèðíàÿ (Æåíåâñêàÿ) êîíâåíöèÿ îá àâòîðñêîì ïðàâå (ñåíòÿáðü 1952 ãîäà), Áåðíñêàÿ êîíâåíöèÿ ïî îõðàíå ëèòåðàòóðíûõ è õóäîæåñòâåííûõ ïðîèçâåäåíèé (Ïàðèæñêàÿ ðåäàêöèÿ – 1971 ãîä). ×òî âîîáùå ñ÷èòàòü ïëàãèàòîì?
Â
Èìååò ëè ÷åëîâåê ïðàâî ñ÷èòàòü ñåáÿ àâòîðîì íåïðîøåíûõ ìûñëåé? Èç îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà
Â
Ïëàãèàò – ýòî îçíà÷àåò âçÿòü ÷òî-íèáóäü ó äðóãîãî è óõóäøèòü. Èðëàíäñêèé íîâåëëèñò è êðèòèê George Moor
  ìàòåìàòèêå äîâîëüíî ÷àñòî âîçíèêàþò íåïðåäíàìåðåííûå ïëàãèàòû. Âûñëóøèâàÿ óñòíîå èçëîæåíèå ÷óæîé ðàáîòû, ìàòåìàòèê î÷åíü ÷àñòî äàæå íå ïîíèìàåò åå. Íî ïîçæå, áëàãîäàðÿ êàêîìó-òî ñëîæíîìó òâîð÷åñêîìó ïðîöåññó, ÷óæàÿ ðàáîòà âñïëûâàåò â ïàìÿòè è îùóùàåòñÿ êàê âûïîëíåííàÿ ñàìèì. Àêàäåìèê Í.Ñ. Ïîíòðÿãèí È êàê äîêàçàòü, ÷òî ó òåáÿ ïîçàèìñòâîâàëè êàêîé-òî òåêñò? Äà è ñòîèò ëè äîêàçûâàòü?
  ÷èñëå äðóãèõ çàâåäóþùèõ êàôåäðàìè, íå èìåþùèõ äîêòîðñêîé ñòåïåíè, çàáåñïîêîèëñÿ, çàáèë õâîñòîì è ïðîôåññîð ßêîâêèí. Íåäàâíî ïðîøåë ñëóõ, ÷òî îí ñîáðàëñÿ çàùèùàòü äîêòîðñêóþ. Ïîëíîå åãî íåâåæåñòâî âî âñåõ áåç èñêëþ÷åíèÿ âîïðîñàõ áûëî îáùåèçâåñòíî, ïîýòîìó ñëóõ áûë âñòðå÷åí ñ ñîìíåíèåì, íî îêàçàëñÿ âåðíûì. ×óäåñà!
Ïðîáëåìû ïëàãèàòà
Á
161
ß ýòèì äåëîì íå î÷åíü-òî èíòåðåñîâàëàñü ïî ïðè÷èíå âñå òîé æå ñëîèñòîñòè îáùåñòâà. Ìàëî ëè ãäå, êòî è ÷òî çàùèùàåò. Íî êî ìíå ïðèøåë Ïàøà Ðóáàêèí … è, êàê âñåãäà, íà÷àë ðàçãîâîð èçäàëåêà, òóìàííûìè íàïëûâàìè.  ñî÷åòàíèè ñ åãî ïîòóñòîðîííèì ãîëîñîì ýòà ñèñòåìà êîñâåííûõ ïîäõîäîâ ê òåìå âñåãäà ìåíÿ ðàçäðàæàåò. - Íèíà Èãíàòüåâíà, ìíå íàäî ñ âàìè ïîñîâåòîâàòüñÿ ïî îäíîìó î÷åíü âàæíîìó, íå òîëüêî äëÿ ìåíÿ, âîïðîñó, èìåþùåìó äàæå îáùåñòâåííîå çâó÷àíèå. Âû íå ïðîòèâ? - Ïî÷åìó ÿ ìîãó áûòü ïðîòèâ? Âàëÿéòå, ñîâåòóéòåñü. - Äåëî âîò â ÷åì. Íèíà Èãíàòüåâíà, ëþáèòå âû Ïàóñòîâñêîãî? - Ñìîòðÿ ÷òî. Íåêîòîðûå âåùè ëþáëþ. - Ñîãëàñíû ëè âû, ÷òî ýòî îäèí èç íàøèõ êðóïíåéøèõ ïèñàòåëåé-þìîðèñòîâ? - Íó íå çíàþ. ß åãî êàê þìîðèñòà íå ðàññìàòðèâàþ. - È íàïðàñíî. ×èòàëè âû, íàïðèìåð, åãî ðàññêàç “Êîò-âîðþãà”? - Íå ïîìíþ. Êàæåòñÿ, íåò. - Îáÿçàòåëüíî ïðî÷òèòå. ×òîáû ïîíÿòü ñóùíîñòü ìîåãî äåëà, âàì íåïðåìåííî íàäî ïîçíàêîìèòüñÿ ñ ýòèì ðàññêàçîì. - À áåç ýòîãî íåëüçÿ? Ðàññêàæèòå ñâîèìè ñëîâàìè. - Íåëüçÿ. Íåîáõîäèì ïîäëèííèê. - Áðîñüòå, – ñêàçàëà ÿ, òåðÿÿ òåðïåíèå. – Ãäå ÿ ñåé÷àñ âîçüìó Ïàóñòîâñêîãî? - ß âàì åãî ïðèíåñ, – ðàäîñòíî îòâåòèë Ïàøà è âûíóë èç êàðìàíà çàòðåïàííûé òîìèê. – Âîò, ñìîòðèòå, ÷èòàéòå: “Êîò-âîðþãà”. Íåäîóìåâàÿ, ÿ ïðèíÿëàñü çà ÷òåíèå. Ðàññêàç, â ñàìîì äåëå, çàáàâíûé, ñìåøíîé. Ðå÷ü èäåò î âîðîâàòîì êîòå, òåððîðèçèðîâàâøåì äà÷íèêîâ. Íàïèñàíî ñëàâíî, ñâåæî, ÿ íåñêîëüêî ðàç ðàññìåÿëàñü âñëóõ. Ðàññêàç íåäëèííûé, ÿ áûñòðî åãî ïðî÷ëà è ñïðîñèëà: - Íó è ÷òî, Ïàøà? - Ñåé÷àñ ïðèñòóïëþ ê äåëó. Âîò ìîÿ èëëþñòðàöèÿ ê ýòîìó ðàññêàçó. Îí âûíóë, íà ýòîò ðàç èç äðóãîãî êàðìàíà, ïåðôîêàðòó è ïîäàë ìíå. Íà íåé áûëà èçîáðàæåíà øèðîêàÿ, ðàñøèðåííàÿ êíèçó êîøà÷üÿ ìîðäà, â êîòîðîé ÿ ñðàçó óçíàëà ïðîôåññîðà ßêîâêèíà. Ïîä íåé ñëàâÿíñêîé âÿçüþ áûëî íàïèñàíî: “Êîò-âîðþãà”. - Âàøà ðàáîòà? – ñïðîñèëà ÿ. - Ìîÿ, – ñêðîìíî ïîòóïèâøèñü, îòâåòèë Ïàøà. - Äîâîëüíî ïîõîæå. À ÷òî ýòî çíà÷èò? - Êîò-âîðþãà. -  êàêîì ñìûñëå? -  ñàìîì ïðÿìîì. Ïîíÿòü åãî áûëî íåâîçìîæíî. - Íó âîò ÷òî, Ïàøà, áðîñüòå âàøå õîæäåíèå ïî ìóêàì. Ëèáî ãîâîðèòå íàïðÿìèê, â ÷åì äåëî, ëèáî êîí÷èì ðàçãîâîð, ìíå íàäîåëî. Ïàøà èñïóãàëñÿ è ðàññêàçàë íàïðÿìèê èñòîðèþ äîâîëüíî íåïðèãëÿäíóþ. Ñóòü ñâîäèëàñü ê ñëåäóþùåìó. Íà êàôåäðå ßêîâêèíà ðàáîòàåò àññèñòåíòîì åãî, Ïàøèí, ïðèÿòåëü Âîëîäÿ Êàðïóõèí. Ïàðåíü áåçîòâåòíûé, òðóäîëþáèâûé. Âîò óæå íåñêîëüêî ëåò ðàáîòàåò íàä êàíäèäàòñêîé äèññåðòàöèåé ïîä íîìèíàëüíûì ðóêîâîäñòâîì ïðîôåññîðà ßêîâêèíà (“Î íàñòîÿùåì ðóêîâîäñòâå ðå÷è áûòü íå ìîæåò, èáî ßêîâêèí – íàó÷íûé ñòóë”). Íåêîòîðûå ðàçäåëû ðàáîòû Êàðïóõèíà îïóáëèêîâàíû â ñîàâòîðñòâå ñ íàó÷íûì ðóêîâîäèòåëåì, ïðè÷åì ôàìèëèÿ ßêîâêèíà, ïîñëåäíÿÿ ïî àëôàâèòó, âñþäó ñòîèò ïåðâîé. Äî ñèõ ïîð ýòî íå âûõîäèëî çà ïðåäåëû îáû÷íûõ
162
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
íîðì: ìíîãèå íà÷àëüíèêè âñòóïàþò â ñîàâòîðñòâî ñî âñåìè ñâîèìè ïîä÷èíåííûìè (“Ñîâðåìåííîå ïðàâî ïåðâîé íî÷è”, – ñêàçàë Ïàøà). Íî âîò íåäàâíî ßêîâêèí ïðåäñòàâèë äîêòîðñêóþ äèññåðòàöèþ, îñíîâíîå ñîäåðæàíèå êîòîðîé ñîñòàâèëè ðàáîòû Êàðïóõèíà, ñàìîìó æå ßêîâêèíó ïðèíàäëåæàëà òîëüêî ñâÿçóþùàÿ áîëòîâàÿ. - Êàê ïîñóäó ïàêóþò, çíàåòå? Òàðåëêà – ñòðóæêà, òàðåëêà – ñòðóæêà... Òàê âîò, â äèññåðòàöèè âñå òàðåëêè Âîëîäèíû, à âñÿ ñòðóæêà ßêîâêèíà. ß, êîíå÷íî, âîçìóòèëàñü: - À ÷òî æå âàø Âîëîäÿ íå ïðîòåñòóåò? - Ìîé Âîëîäÿ î÷åíü ñêðîìíûé ïàðåíü. Ìîæåò áûòü, îí è ïðîòåñòîâàë áû, íî íà âñåõ åãî ðàáîòàõ â êà÷åñòâå ñîàâòîðà ïðèïèñàí ßêîâêèí. Òåïåðü äîêàçûâàé, ÷òî òû íå âåðáëþä... - Çà÷åì æå îí ßêîâêèíà ïðèïèñûâàë? - Ó íèõ íà êàôåäðå òàê ïðèíÿòî. È áåç ýòîãî åãî áû íå íàïå÷àòàëè.  æóðíàëàõ ïîëîæåíèå ñëîæíîå, áóìàãè íåò, ëèñòàæ ñîêðàùàþò. Áåç ßêîâêèíà îí â ëó÷øåì ñëó÷àå æäàë áû ïóáëèêàöèè äâà ãîäà. À ó êîòà-âîðþãè ìîùíûå ñâÿçè. Ïîä åãî ôëàãîì âñå ïðîñêàêèâàåò êàê ïî ìàñëó. Ó Âîëîäüêè óæå ÷åòûðå ïóáëèêàöèè, è âñå â ñîàâòîðñòâå ñ ßêîâêèíûì. - Ïî÷åìó æå îí íà êàôåäðå íå îáúÿâèò ïðÿìî, â ÷åì äåëî? - Ïîíèìàåòå, ïàðåíü ñêðîìíûé, ñòåñíèòåëüíûé. Ñîâåñòè ó íåãî íàâàëîì. “Ñàì æå ÿ, – ãîâîðèò, – åãî â ñîàâòîðû ñòàâèë è ñàì æå òåïåðü îòîïðóñü íåóäîáíî”. Äà è äðóãèå åãî íå ïîääåðæàò – áîÿòñÿ âîðþãè. - ×åãî æå âû îò ìåíÿ õîòèòå? – ðàññåðäèëàñü ÿ. – Âàø Âîëîäÿ, êàê óíòåðîôèöåðñêàÿ âäîâà, ñàì ñåáÿ âûñåê, à ÿ äîëæíà â ýòî äåëî ñîâàòüñÿ? - Óãó. Áîëüøå íåêîìó. - Äà ÿ èõ ñïåöèôèêè íå ïîíèìàþ. - Íè÷åãî, ïîéìåòå. Òàì ñïåöèôèêà òîëüêî â ñòðóæêå, è òî êîò íàïëàêàë, à òàðåëêè – îäíà ìàòåìàòèêà. Ñêîëüêî ÿ íè ñîïðîòèâëÿëàñü, âòðàâèë-òàêè ìåíÿ Ïàøà â ýòî êëÿóçíîå äåëî. Ïðèíåñ ìíå ñòàòüè Âîëîäè Êàðïóõèíà è äîêòîðñêóþ äèññåðòàöèþ ßêîâêèíà. Êàê ãîâîðÿò, îäèí ê îäíîìó. Âñÿ ñîäåðæàòåëüíàÿ ÷àñòü ñîâïàäàëà äî áóêâû; ñàìîìó ßêîâêèíó ïðèíàäëåæàëà òîëüêî ñòðóæêà – ïóõëàÿ, âçáèòàÿ, ïîëíàÿ äåìàãîãè÷åñêèõ ïðèçûâîâ, ññûëîê íà ðåøåíèÿ è ïîñòàíîâëåíèÿ. Íà ýòî óøëî ó ìåíÿ íåñêîëüêî äíåé. Îïÿòü êî ìíå ïðèøåë Ïàøà: - Íó êàê – âîðþãà? - Âîðþãà, – ñîãëàñèëàñü ÿ. – Ñïîðó íåò. È. Ãðåêîâà. Êàôåäðà
Ãäå ãðàíèöà äîçâîëåííîãî êîïèðîâàíèÿ? Ýòî îäèí àáçàö? Ñòðàíèöà? Òðè ñòðàíèöû?
  òðåõ èçâåñòíûõ àêàäåìè÷åñêèõ ó÷ðåæäåíèÿõ – óíèâåðñèòåòàõ Êàëèôîðíèè â Ñàí-Ôðàíöèñêî (University of California at San Francisco) è â Áåðêëè (UC Berkeley), à òàêæå â Ñòýíôîðäå (Stanford University) ñ 1994-ãî ïî 2002 ãîä çàðåãèñòðèðîâàíî 38 ñëó÷àåâ íàó÷íîãî ìîøåííè÷åñòâà. Òî åñòü â ñðåäíåì – ïÿòü ñëó÷àåâ â ãîä. Èç Èíòåðíåòà
Ïðîáëåìû ïëàãèàòà
Á
163
Ïîðîé äëÿ òîãî, ÷òîáû îáâèíèòü â ïëàãèàòå, ìîæåò îêàçàòüñÿ äîñòàòî÷íûì îäíîé ïîçàèìñòâîâàííîé ôðàçû.
 Ëàõòèí ñåë çà ñòîë Íèêîíîâà – ïåðåäîõíóòü. Íà ñòîëå âàëÿëñÿ ðàçðèñîâàííûé ÷åðòèêàìè îáðûâîê êàëüêè. Îí õîòåë ñìàõíóòü åãî â êîðçèíó ñ ìóñîðîì, íî ñïîòêíóëñÿ âçãëÿäîì î áåññìûñëåííóþ ôðàçó, äàæå íå ôðàçó, à ÷åòûðå ñëîâà, íàñïåõ íàöàðàïàííûå Íèêîíîâûì: “Ìîæåò, êðèñòàëë íàäî áèòü?” Áèòü? Êðèñòàëë? ×òî çà åðóíäà?  èõ êîíñòðóêöèÿõ óæå ëåò äåñÿòü êðèñòàëëû íå ïðèìåíÿëèñü. Ýòî àíàõðîíèçì. Äà è êàê áèòü? ×òî îí èìåë â âèäó: ìåõàíè÷åñêîå âîçäåéñòâèå èëè ìàãíèòíîå ïîëå?.. È âäðóã Ëàõòèí âñå ïîíÿë è ïîõîëîäåë. Ïåðåä íèì ëåæàëà ãîòîâàÿ äîêòîðñêàÿ äèññåðòàöèÿ. Äà ÷òî äîêòîðñêàÿ! Åñëè èäåþ óäàñòñÿ ðåàëèçîâàòü, áóäåò âñå – ïðåìèÿ, èçáðàíèå â àêàäåìèþ, ìåæäóíàðîäíûå ñèìïîçèóìû, èíòåðâüþ... Âñå! Ñòàðàÿñü îñòàâàòüñÿ áåññòðàñòíûì, îí ñêîìêàë îáðûâîê êàëüêè è íåçàìåòíî ñóíóë åãî â êàðìàí. Ê êîíöó íåäåëè îí åäâà äåðæàëñÿ íà íîãàõ îò óñòàëîñòè, òàê êàê íî÷è íàïðîëåò ïðîñèæèâàë íàä ðàñ÷åòàìè è ïðèêèäêàìè áóäóùåé ñõåìû. Îí áû çàñìåÿëñÿ òåïåðü ëþáîìó â ëèöî è ñ ÷èñòîé ñîâåñòüþ îòâåðã áû ëþáûå îáâèíåíèÿ – èäåÿ åãî, è òîëüêî åãî! Îí åå âûñòðàäàë, îí åå îñîçíàë, óâèäåë â ïðîñòðàíñòâå è âðåìåíè. Òå ÷åòûðå íè÷åãî íå çíà÷àùèõ ñëîâà? Íåëåïàÿ ñëó÷àéíîñòü. Áåç íåãî, áåç åãî ðàçóìà îíè íè÷åãî íå çíà÷àò. Íàáîð ñëîâ. Èõ ìîã ñêàçàòü êòî óãîäíî, äàæå ïüÿíûé äâîðíèê. Êîðî÷å, ê ïðèåçäó Íèêîíîâà, êîòîðûé òàê, íàâåðíîå, íè÷åãî è íå ïîíÿë, â êîíñòðóêòîðñêîì áþðî òîëüêî è áûëî ðàçãîâîðîâ îá îòêðûòèè Ëàõòèíà. Ïî ðàñïîðÿæåíèþ ãëàâíîãî êîíñòðóêòîðà íà íåãî óæå ðàáîòàëè äâå ëàáîðàòîðèè... Ë. Ïàíàñåíêî. Òàíöû ïî-íåñòèíàðñêè Ýòî, ïîõîæå, íå ïëàãèàò, íî ñèëüíî ñìàõèâàåò íà âîðîâñòâî è óæ ñòî ïðîöåíòîâ – íà íåýòè÷íûé ïîñòóïîê.
Â
Åñëè êðàäåøü ó îäíîãî – ýòî ïëàãèàò; åñëè ó ìíîãèõ – ýòî èññëåäîâàíèå. Èç îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà
Íå ãíóøàþòñÿ èñïîëüçîâàíèåì ÷óæèõ ðàáîò è ñòóäåíòû.
  ÑØÀ ðàçðàáîòàíà êîìïüþòåðíàÿ ïðîãðàììà, êîòîðàÿ ðàñïîçíàåò ñëó÷àè âîðîâñòâà êóðñîâûõ è äèïëîìíûõ ðàáîò ñòóäåíòîâ. Ïî ñëîâàì åå èçîáðåòàòåëÿ ïðîôåññîðà Ëó Áëóìôèëäà, ôèçèêà îäíîãî èç óíèâåðñèòåòîâ øòàòà Âèðæèíèÿ, â ïîñëåäíåå âðåìÿ ó÷àñòèëèñü ñëó÷àè êîïèðîâàíèÿ ñòóäåíòàìè íàó÷íûõ ðàáîò èç Èíòåðíåòà èëè óíèâåðñèòåòñêèõ êîìïüþòåðíûõ áàç äàííûõ. Èìåííî òàêèå ðàáîòû, âûäàâàåìûå ñòóäåíòàìè çà ñâîè ñîáñòâåííûå òðóäû, è äîëæåí ðàñïîçíàâàòü êîìïüþòåðíûé “àíòèïëàãèàòîð”. Êàê ñîîáùàåò ÐÈÀ “Íîâîñòè”, â öåëîì ðàáîòà ïðîãðàììû ïðåäåëüíî ïðîñòà. Îíà ëèøü ïðîâîäèò ñðàâíèòåëüíûé àíàëèç òåêñòîâûõ ôàéëîâ â êîìïüþòåðíûõ àðõèâàõ, ðàñïîçíàâàÿ ôðàçû, ñîäåðæàùèå øåñòü è áîëåå èäåíòè÷íûõ ñëîâ. Åñëè ïîäîáíûå ñîâïàäåíèÿ îáíàðóæåíû, ïðîãðàììà îïîâåùàåò ïîëüçîâàòåëÿ. Ïî ñëîâàì ïðîôåññîðà, òîëüêî çà 50 ÷àñîâ ðàáîòû ýòîé ïðîãðàììû “ñòàëî ïîíÿòíî, ÷òî ìíîãèå ñòóäåíòû ïðîñòî âîðóþò ðåçóëüòàòû ÷óæîãî èíòåëëåêòóàëüíîãî òðóäà”. Âñåãî æå â ðåçóëüòàòå åå ïðèìåíåíèÿ äëÿ ïðîâåðêè ðàáîò ñòóäåíòîâ-
164
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ôèçèêîâ çà ïîñëåäíèå ïÿòü ñåìåñòðîâ áûëî âûÿâëåíî 122 ñëó÷àÿ ÷àñòè÷íîãî èëè ïîëíîãî çàèìñòâîâàíèÿ ÷óæèõ íàó÷íûõ òðóäîâ. Êîìïüþòåðíûé ïëàãèàò â àìåðèêàíñêèõ âóçàõ ïðèîáðåòàåò âñå áîëåå ìàññîâûé õàðàêòåð. Èññëåäîâàíèå, ïðîâåäåííîå â ïðîøëîì ãîäó ñïåöèàëèñòàìè Óíèâåðñèòåòà Ðàòãåðñà ñðåäè ñòóäåíòîâ 21-ãî êîëëåäæà, ïîêàçàëî, ÷òî êàæäûé äåñÿòûé ñòóäåíò êîïèðóåò ÷àñòè ÷óæèõ ðàáîò èç Èíòåðíåòà, à êàæäûé äâàäöàòûé – ïðèñâàèâàåò ÷óæèå ðàáîòû â ïîëíîì îáúåìå. Êàê îòìå÷àåò Áëóìôèëä, åñëè “ðàíüøå ëåíèâûì ïðèõîäèëîñü õîòÿ áû ñàìîñòîÿòåëüíî ïåðåïèñûâàòü ÷óæèå ðàáîòû, òî òåïåðü îíè êîïèðóþò èõ íå ãëÿäÿ”. Èç Èíòåðíåòà
Íåêîòîðûå âûñøèå ó÷åáíûå çàâåäåíèÿ âñåðüåç îçàáî÷åíû äàííîé ïðîáëåìîé è ïûòàþòñÿ ðåøàòü åå íà ñâîåì óíèâåðñèòåòñêîì óðîâíå.
 ÏÐÎÅÊÒ ÏÎËÎÆÅÍÈß ÃÎÑÓÄÀÐÑÒÂÅÍÍÎÃÎ ÓÍÈÂÅÐÑÈÒÅÒÀ – ÂÛÑØÅÉ ØÊÎËÛ ÝÊÎÍÎÌÈÊÈ Î ÏËÀÃÈÀÒÅ 1. Îáùèå ïîëîæåíèÿ 1.1. Íàñòîÿùèì Ïîëîæåíèåì Ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà – Âûñøåé øêîëû ýêîíîìèêè î ïëàãèàòå (äàëåå Ïîëîæåíèå) ðåãóëèðóåòñÿ ïîðÿäîê âûïîëíåíèÿ îáó÷àþùèìèñÿ â Ãîñóäàðñòâåííîì óíèâåðñèòåòå – Âûñøåé øêîëå ýêîíîìèêè (äàëåå ÃÓ ÂØÝ) ðåôåðàòîâ, ýññå, êóðñîâûõ è âûïóñêíûõ êâàëèôèêàöèîííûõ ðàáîò, ìàãèñòåðñêèõ äèññåðòàöèé è äèññåðòàöèé íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà íàóê â ñîîòâåòñòâóþùåé îòðàñëè çíàíèÿ (äàëåå ïèñüìåííûå ðàáîòû). 1.2. Íàñòîÿùåå Ïîëîæåíèå ÿâëÿåòñÿ äîêóìåíòîì, äîïîëíÿþùèì “Ïîëîæåíèå î ôîðìàõ êîíòðîëÿ çíàíèé ñòóäåíòîâ â Ãîñóäàðñòâåííîì óíèâåðñèòåòå – Âûñøåé øêîëå ýêîíîìèêè”. 1.3. Ïèñüìåííûå ðàáîòû, êîòîðûå âûïîëíÿþòñÿ îáó÷àþùèìèñÿ â ÃÓ ÂØÝ ïî êóðñàì, ïðåäëàãàåìûì â ñîîòâåòñòâóþùèõ ó÷åáíûõ ïëàíàõ, ðàññìàòðèâàþòñÿ â êà÷åñòâå àâòîðñêèõ (ò.å. ñàìîñòîÿòåëüíî âûïîëíåííûõ) ðàáîò.  ñëó÷àå, êîãäà ïèñüìåííàÿ ðàáîòà îáó÷àþùèõñÿ ïîäãîòàâëèâàåòñÿ â ïîðÿäêå âûïîëíåíèÿ ãðóïïîâîãî çàäàíèÿ è îá ýòîì â ðàáîòå ñäåëàíà ñîîòâåòñòâóþùàÿ îãîâîðêà, äàííàÿ ïèñüìåííàÿ ðàáîòà òàêæå ðàññìàòðèâàåòñÿ â êà÷åñòâå àâòîðñêîé ðàáîòû, èìåþùåé äâà èëè áîëåå ñîàâòîðîâ. 2. Ââîäíûå îïðåäåëåíèÿ 2.1. Àâòîð – ôèçè÷åñêîå ëèöî (ãðóïïà ëèö), òâîð÷åñêèì òðóäîì êîòîðîãî ñîçäàíî ïðîèçâåäåíèå. 2.2. Ïàðàôðàçà – ïåðåñêàç ñâîèìè ñëîâàìè ÷óæèõ ìûñëåé, èäåé èëè òåêñòà. Ïàðàôðàçà ñîñòîèò â çàìåíå ñëîâ (çíàêîâ), ôðàçåîëîãè÷åñêèõ îáîðîòîâ èëè ïðåäëîæåíèé ïðè èñïîëüçîâàíèè ëþáîãî àâòîðñêîãî ïðîèçâåäåíèÿ íàóêè, ëèòåðàòóðû èëè èñêóññòâà (õðàíèìîãî íà ýëåêòðîííûõ èëè áóìàæíûõ íîñèòåëÿõ, â òîì ÷èñëå ðàçìåùåííîãî â ñåòè Èíòåðíåò). 2.3. Ïëàãèàò (îò ëàò. plagio – ïîõèùàþ) – óìûøëåííîå ïðèñâîåíèå àâòîðñòâà íà ÷óæîå è îõðàíÿåìîå çàêîíîì ÐÔ “Îá àâòîðñêîì ïðàâå è ñìåæíûõ ïðàâàõ” è Óãîëîâíûì êîäåêñîì ÐÔ ïðîèçâåäåíèå íàóêè, ëèòåðàòóðû èëè èñêóññòâà â öåëîì èëè ÷àñòè (õðàíèìîãî íà ýëåêòðîííûõ èëè áóìàæíûõ íîñèòåëÿõ, â òîì ÷èñëå ðàçìåùåííîãî â ñåòè Èíòåðíåò). 3. Ïîðÿäîê èñïîëüçîâàíèÿ àâòîðñêèõ ïðîèçâåäåíèé íàóêè, ëèòåðàòóðû è èñêóññòâà â ïèñüìåííûõ ðàáîòàõ îáó÷àþùèõñÿ â ÃÓ ÂØÝ
Ïðîáëåìû ïëàãèàòà
Á
165
3.1. Èñïîëüçîâàíèå àâòîðñêèõ ïðîèçâåäåíèé íàóêè, ëèòåðàòóðû è èñêóññòâà â ïèñüìåííûõ ðàáîòàõ, âûïîëíÿåìûõ îáó÷àþùèìèñÿ â ÃÓ ÂØÝ, äîïóñêàåòñÿ ïðè óñëîâèè, ÷òî óêàçàíû âñå èñòî÷íèêè çàèìñòâîâàíèé. 3.2. Îòñóòñòâèå ññûëîê íà ñîîòâåòñòâóþùèå èñòî÷íèêè èëè íåñîáëþäåíèå ïðàâèë öèòèðîâàíèÿ ïðè èñïîëüçîâàíèè àâòîðñêèõ ïðîèçâåäåíèé íàóêè, ëèòåðàòóðû è èñêóññòâà ñïîñîáíî ïðèâåñòè ê çàáëóæäåíèþ îòíîñèòåëüíî àâòîðñòâà ïèñüìåííîé ðàáîòû îáó÷àþùåãîñÿ è ðàññìàòðèâàåòñÿ êàê ïëàãèàò. 3.3.  ñëó÷àå íåîáõîäèìîñòè äîñëîâíîãî öèòèðîâàíèÿ ôðàãìåíòà àâòîðñêîãî ïðîèçâåäåíèÿ íàóêè, ëèòåðàòóðû è èñêóññòâà çàèìñòâîâàííûé òåêñò äîëæåí áûòü âçÿò â êàâû÷êè è ñíàáæåí ññûëêîé íà èñòî÷íèê, ñîäåðæàùèé äàííûé òåêñò. Äîïóñêàåòñÿ òàêæå âûäåëåíèå ÷óæîãî òåêñòà â îòäåëüíîì àáçàöå áåç êàâû÷åê, íî ñ îáÿçàòåëüíîé ññûëêîé íà èñòî÷íèê. 3.4. Íå äîïóñêàåòñÿ öèòèðîâàíèå ôðàãìåíòà àâòîðñêîãî ïðîèçâåäåíèÿ íàóêè, ëèòåðàòóðû è èñêóññòâà â îáúåìå, ïðåâûøàþùåì 300 çíàêîâ.  ñëó÷àå ïðåâûøåíèÿ óêàçàííîãî îáúåìà öèòèðîâàíèÿ â ïèñüìåííîé ðàáîòå îáó÷àþùåãîñÿ â ÃÓ ÂØÝ äîëæíà áûòü ñäåëàíà ñîîòâåòñòâóþùàÿ îãîâîðêà î öåëÿõ çàòÿæíîãî öèòèðîâàíèÿ. 3.5. Ëþáàÿ ïàðàôðàçà àâòîðñêîãî ïðîèçâåäåíèÿ íàóêè, ëèòåðàòóðû è èñêóññòâà äîëæíà ñîïðîâîæäàòüñÿ ññûëêîé íà èñòî÷íèê. Íå äîïóñêàåòñÿ òàêæå ñîñòàâëÿòü ïèñüìåííóþ ðàáîòó èç íåñêîëüêèõ ïàðàôðàç èç îäíîãî èëè èç áîëüøåãî ÷èñëà èñòî÷íèêîâ, ñîåäèíÿÿ èõ îòäåëüíûìè ñâîèìè ñëîâàìè èëè äàæå ïðåäëîæåíèÿìè èëè çàìåíÿÿ îòäåëüíûå ñëîâà â îðèãèíàëå. Èñïîëüçîâàíèå ïàðàôðàç â áîëüøîì îáúåìå ñâèäåòåëüñòâóåò î ÷ðåçìåðíîé çàâèñèìîñòè îò ÷óæèõ ìàòåðèàëîâ è ðàññìàòðèâàåòñÿ êàê ïëàãèàò. 3.6. Ïðîèçâåäåíèÿ íàóêè, ëèòåðàòóðû è èñêóññòâà è èíûå èñòî÷íèêè, íà êîòîðûå ññûëàþòñÿ â ïèñüìåííûõ ðàáîòàõ îáó÷àþùèåñÿ â ÃÓ ÂØÝ, äîëæíû áûòü óêàçàíû â áèáëèîãðàôè÷åñêîì ñïèñêå. Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïèñîê ïîìåùàåòñÿ â êîíöå ïèñüìåííîé ðàáîòû è îôîðìëÿåòñÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ óñòàíîâëåííûìè òðåáîâàíèÿìè è ïðàâèëàìè áèáëèîãðàôè÷åñêîãî îïèñàíèÿ. 3.7. Íå äîïóñêàåòñÿ äóáëèðîâàíèå ñâîåãî ñîáñòâåííîãî òåêñòà (äàííûõ) â îäíîé è òîé æå ïèñüìåííîé ðàáîòå äàæå â òîì ñëó÷àå, åñëè ýòî îôîðìëåíî ïî ïðàâèëàì öèòèðîâàíèÿ. Äóáëèðîâàíèå ñîáñòâåííîãî òåêñòà áåç ñîîòâåòñòâóþùèõ îãîâîðîê êâàëèôèöèðóåòñÿ êàê ïëàãèàò. 3.8. Îáó÷àþùèìñÿ â ÃÓ ÂØÝ âîñïðåùàåòñÿ âûäàâàòü îäíó è òó æå ïèñüìåííóþ ðàáîòó çà ðàçíûå. Ýòè ñëó÷àè ðàññìàòðèâàþòñÿ êàê ïëàãèàò. Êðîìå òîãî, êàê ïëàãèàò ðàññìàòðèâàåòñÿ ïðÿìîå èñïîëüçîâàíèå òåêñòà (çíà÷èòåëüíîé ÷àñòè òåêñòà) èç ñâîèõ ñîáñòâåííûõ ïèñüìåííûõ ðàáîò â äðóãèõ ñâîèõ ñîáñòâåííûõ ïèñüìåííûõ ðàáîòàõ áåç ññûëêè íà ïåðâîèñòî÷íèêè. 4. Äèñöèïëèíàðíûå ñàíêöèè 4.1. Ïëàãèàò ÿâëÿåòñÿ ñåðüåçíûì ýòè÷åñêèì è äèñöèïëèíàðíûì ïðîñòóïêîì, íàðóøàþùèì àêàäåìè÷åñêèå íîðìû. Îáíàðóæåíèå ïëàãèàòà â ïèñüìåííûõ ðàáîòàõ îáó÷àþùèõñÿ âëå÷åò ìåðû äèñöèïëèíàðíîé è àêàäåìè÷åñêîé îòâåòñòâåííîñòè âïëîòü äî îò÷èñëåíèÿ èç ÷èñëà îáó÷àþùèõñÿ â ÃÓ ÂØÝ çà ïðîñòóïîê, íå ñîâìåñòèìûé ñ àêàäåìè÷åñêèìè íîðìàìè è Óñòàâîì ÃÓ ÂØÝ. 4.2.  ñëó÷àå âûÿâëåíèÿ ôàêòà ïëàãèàòà, ïðåïîäàâàòåëü, îöåíèâàþùèé ïèñüìåííûå ðàáîòû îáó÷àþùèõñÿ, äîëæåí â ïèñüìåííîé ôîðìå äîëîæèòü îá ýòîì äåêàíó ñîîòâåòñòâóþùåãî ôàêóëüòåòà.  äîêëàäíîé ïðåïîäàâàòåëü äîëæåí óêàçàòü, âî-ïåðâûõ, ôàìèëèþ, èíèöèàëû è êàòåãîðèþ îáó÷àþùåãîñÿ, âî-âòîðûõ, ôðàãìåíòû ïèñüìåííîé ðàáîòû îáó÷àþùåãîñÿ, â êîòîðûõ îáíàðóæåí ïëàãèàò, â-òðåòüèõ, èñòî÷íèê, ñòàâøèé îáúåêòîì ïëàãèàòà. Ïèñüìåííàÿ ðàáîòà îáó÷àþùåãîñÿ äîëæíà áûòü ïðèëîæåíà ê äîêëàäíîé.
166
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
4.3. Äåêàí ôàêóëüòåòà â îòíîøåíèè îáó÷àþùèõñÿ, óëè÷åííûõ â ïëàãèàòå, ìîæåò èçáðàòü â êà÷åñòâå äèñöèïëèíàðíîãî íàêàçàíèÿ ñëåäóþùèå âèäû ñàíêöèé: 4.3.1. Ïðåäñòàâëåíèå íà îò÷èñëåíèå èç ñîñòàâà îáó÷àþùèõñÿ â ÃÓ ÂØÝ çà àêàäåìè÷åñêóþ çàäîëæåííîñòü â ñîîòâåòñòâèè ñ Óñòàâîì ÃÓ ÂØÝ; 4.3.2. Âûãîâîð ñ çàíåñåíèåì â ëè÷íîå äåëî ñëóøàòåëÿ; 4.3.3. Âûãîâîð áåç çàíåñåíèÿ â ëè÷íîå äåëî ñëóøàòåëÿ; 4.3.4. Óñòíîå çàìå÷àíèå. 4.4. Äåêàí ñîîòâåòñòâóþùåãî ôàêóëüòåòà, ïðåäâàðÿÿ âûíåñåíèå ðåøåíèÿ î äèñöèïëèíàðíûõ ñàíêöèÿõ, äîëæåí îçíàêîìèòüñÿ ñ ïèñüìåííûì çàÿâëåíèåì îáó÷àþùèõñÿ, â êîòîðîì îíè äîëæíû óêàçàòü ïðè÷èíó, ïîâëåêøóþ çà ñîáîé ïëàãèàò. Ïèñüìåííîå çàÿâëåíèå äîëæíî áûòü ïðåäîñòàâëåíî äåêàíó ñîîòâåòñòâóþùåãî ôàêóëüòåòà â òðåõäíåâíûé ñðîê ñ ìîìåíòà ïîñòóïëåíèÿ äîêëàäíîé îò ïðåïîäàâàòåëÿ. 4.5.  ñëó÷àå ïðèìåíåíèÿ ñàíêöèé, óêàçàííûõ â ïï. 4.3.2, 4.3.3, 4.3.4 íàñòîÿùåãî Ïîëîæåíèÿ, îáó÷àþùèåñÿ îáÿçàíû ïðåäîñòàâèòü íîâóþ ïèñüìåííóþ ðàáîòó â ñîîòâåòñòâèè ñ ïðîöåäóðàìè, óñòàíîâëåííûìè ïðåïîäàâàòåëåì êóðñà, îáíàðóæèâøåì ôàêò ïëàãèàòà. 4.6. Ïðè âûáîðå ìåðû îòâåòñòâåííîñòè çà ïëàãèàò âî âíèìàíèå ìîãóò ïðèíèìàòüñÿ: 4.6.1. Îáúåì è õàðàêòåð çàèìñòâîâàíèé è èõ ñîîòíîøåíèå ñ îáúåìîì ðàáîòû, âûïîëíåííîé ñàìîñòîÿòåëüíî; 4.6.2. Îñîçíàíèå ôàêòà ïëàãèàòà â ìîìåíò åãî ñîâåðøåíèÿ. 4.6.3. Íàëè÷èå ïîäîáíûõ íàðóøåíèé â ïðîøëîì. 4.6.4. Îñîáûå îáñòîÿòåëüñòâà ñîâåðøåíèÿ íàðóøåíèÿ (åñëè åñòü). 4.7. Äëÿ ðåøåíèÿ ñïîðíûõ âîïðîñîâ è ðàññìîòðåíèÿ àïåëëÿöèé ñëóøàòåëåé ïî ðåøåíèþ äåêàíà ñîîòâåòñòâóþùåãî ôàêóëüòåòà ìîæåò ñîçäàâàòüñÿ àïåëëÿöèîííàÿ êîìèññèÿ, ñ âîçìîæíûì âêëþ÷åíèåì â åå ñîñòàâ ïðåïîäàâàòåëåé, ñîòðóäíèêîâ äåêàíàòà è îáó÷àþùèõñÿ â ÃÓ ÂØÝ. Ïî èòîãàì ðàññìîòðåíèÿ âîïðîñà Êîìèññèÿ ïðåäñòàâëÿåò ñâîå çàêëþ÷åíèå äåêàíó ñîîòâåòñòâóþùåãî ôàêóëüòåòà. 5. Èíôîðìèðîâàíèå îáó÷àþùèõñÿ î ïëàãèàòå 5.1. Îáó÷àþùèåñÿ â ÃÓ ÂØÝ â íà÷àëå ó÷åáíîãî ãîäà (èëè öèêëà îáó÷åíèÿ) ïîäïèñûâàþò ïèñüìåííîå çàÿâëåíèå îá îòâåòñòâåííîñòè çà ïëàãèàò, êîòîðûì îíè óäîñòîâåðÿþò, ÷òî îçíàêîìëåíû ñ íàñòîÿùèì Ïîëîæåíèåì, ïîíèìàþò è ñîãëàñíû ñ òåìè ïîñëåäñòâèÿìè, êîòîðûå ìîæåò ïîâëå÷ü îáíàðóæåíèå ïëàãèàòà â èõ ïèñüìåííûõ ðàáîòàõ. 5.2.  òåêñòå çàÿâëåíèÿ îá îçíàêîìëåíèè ñ îòâåòñòâåííîñòüþ çà ïëàãèàò ïðåäóñìàòðèâàåòñÿ: 5.2.1. Ïîíèìàíèå îáó÷àþùèìñÿ ñóòè ïîíÿòèÿ “ïëàãèàò”; 5.2.2. Çíàíèå ñëó÷àåâ, ðàñöåíèâàåìûõ â êà÷åñòâå ïëàãèàòà; 5.2.3. Ïîäòâåðæäåíèå ïîíèìàíèÿ ñòåïåíè ñâîåé îòâåòñòâåííîñòè â ñëó÷àå îáíàðóæåíèÿ ïëàãèàòà è çíàíèå àêàäåìè÷åñêèõ è äèñöèïëèíàðíûõ ìåð, ïðèìåíÿåìûõ â ñîîòâåòñòâèè ñ ïðîöåäóðàìè ÃÓ ÂØÝ. 5.2.4. Ïîäòâåðæäåíèå îçíàêîìëåíèÿ ñ íàñòîÿùèì Ïîëîæåíèåì. 5.3. Ïîäïèñàííûå îáó÷àþùèìèñÿ çàÿâëåíèÿ õðàíÿòñÿ â ëè÷íûõ äåëàõ ñëóøàòåëåé.
Ïðîáëåìû ïëàãèàòà
Á
167
À âîò ñêàæè ìíå, ìîæíî ëè ñ÷èòàòü ïëàãèàòîì äèññåðòàöèþ, íàïèñàííóþ ïîä çàêàç? Âåðîÿòíî, íåò! Ïî÷åìó? Âî-ïåðâûõ, ïîòîìó êàê â ïîäîáíîì ñëó÷àå ïðèñâîåíèå ÷óæîé èíòåëëåêòóàëüíîé ñîáñòâåííîñòè îñóùåñòâëÿåòñÿ ïî âçàèìíîé äîãîâîðåííîñòè è çà îïðåäåëåííóþ ïëàòó. Âî-âòîðûõ, ïîòîìó ÷òî ïëàãèàò ïðåäïîëàãàåò ôàêò çàèìñòâîâàíèÿ èç ÷óæîé ðàáîòû, ãäå-òî îïóáëèêîâàííîé, à â íàøåì ñëó÷àå âñå ïóáëèêàöèè “äåëàþòñÿ” çà ïîäïèñüþ ïîêóïàòåëÿ. Êñòàòè, òî, ÷òî íàïèñàíèå äèññåðòàöèîííûõ ðàáîò ïîä çàêàç – íå ïëàãèàò, íå îçíà÷àåò, ÷òî ýòî íå çàñëóæèâàåò îñóæäåíèÿ. Äëÿ îñóæäåíèÿ åñòü íåñêîëüêî ïðè÷èí. Âî-ïåðâûõ, ýòî îáìàí, óíèæåíèå è äèñêðåäèòàöèÿ ìíîãèõ ïðèíöèïîâ. Âî-âòîðûõ, ýòî ïîëó÷åíèå äîõîäîâ, êîòîðûå íèêåì è íèêîãäà íå äåêëàðèðóþòñÿ, õîòÿ èõ íåëüçÿ íàçâàòü íåòðóäîâûìè. Â-òðåòüèõ, ýòî íå èìååò íèêàêîãî îòíîøåíèÿ ê íàó÷íîé ðàáîòå. Íî åñòü ïðè÷èíû è äëÿ îïðàâäàíèÿ è èõ íå ìåíüøå. À â îáùåì è öåëîì – íå âîðóé!
168
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 21
Â
Àâòîðåôåðàò
Ïðèâåò! Íå ïîìíþ, ïèñàë ÿ òåáå èëè íåò, ïî ïîâîäó òâîèõ ÷èòàòåëåé, òî åñòü òåõ, êòî ïî òåì èëè èíûì ïðè÷èíàì áóäåò õîòÿ áû áåãëî ïðîñìàòðèâàòü íàïèñàííîå òîáîé â ðàìêàõ äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ, à èìåííî ðóêîïèñü è àâòîðåôåðàò. Íå áóäåì çäåñü óïîìèíàòü î òâîèõ íàó÷íûõ ñòàòüÿõ, èáî îíè – ïðåäìåò îòäåëüíîãî ðàçãîâîðà. Îíè ìîãóò áûòü äàæå îïóáëèêîâàíû â æóðíàëå ñ òèðàæîì áîëåå ñîòíè ýêçåìïëÿðîâ è êåì-òî âñå æå ïðî÷èòàíû. Åñëè ìû îá ýòîì íå ãîâîðèëè (â ñìûñëå – åñëè ÿ òåáå íå ïèñàë îá ýòîì) ðàíüøå, òî íàïîìèíàþ, ÷òî òåõ, êòî ïðî÷òåò ðóêîïèñü, ìîæíî áóäåò ïåðåñ÷èòàòü ïî ïàëüöàì îäíîé ðóêè. À âîò òåõ, êòî áóäåò ïðîñìàòðèâàòü àâòîðåôåðàò, íàáåðåòñÿ äåñÿòêà äâà-òðè. À ïîòîì åãî ïîìåñòÿò íà ñàéòå öåíòðàëüíîé áèáëèîòåêè â îòêðûòîì äîñòóïå. Îòñþäà âûâîä – àâòîðåôåðàò òðåáóåò áîëåå ïðèñòàëüíîãî âíèìàíèÿ. Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè – ýòî ëèöî, è íå òîëüêî òâîå èëè òâîåé äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû. Ýòî ëèöî ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà. Ýòî òî, ÷òî âèäÿò íå òîëüêî ëþäè èç óçêîóíèâåðñèòåòñêîãî êðóãà, íî è, ïóñòü íåáîëüøàÿ ïî ÷èñëåííîñòè, íî íàó÷íàÿ îáùåñòâåííîñòü. Åãî, àâòîðåôåðàò òî åñòü, â îòëè÷èå îò ðóêîïèñè äèññåðòàöèè, â ñïåöñîâåòå ÷èòàþò. ×èòàåò íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü, ÷èòàåò ó÷åíûé ñåêðåòàðü (îí âîîáùå îòâå÷àåò çà ñîáëþäåíèå â àâòîðåôåðàòå âñåõ ôîðìàëüíûõ ïðèçíàêîâ, îáîçíà÷åííûõ ÂÀÊîì), ÷èòàåò ïðåäñåäàòåëü ñîâåòà, ÷èòàþò ýêñïåðòû, ÷èòàþò ðåäàêòîðû. Íàäåþñü, ñëîâî “÷èòàþò” òû íå ïîíèìàåøü áóêâàëüíî. Àâòîðåôåðàò – ýòî, ïîíÿòíîå äåëî, íå äåòåêòèâ èëè ðîìàí. Ïîýòîìó ÷èòàþò îçíà÷àåò îçíàêàìëèâàþòñÿ.
 z
z z
z z
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè âûïîëíÿåò ñëåäóþùèå ôóíêöèè: èíôîðìàöèîííóþ (èíôîðìèðóåò ÷èòàòåëåé îá îñíîâíîé ñòðóêòóðå äèññåðòàöèè, àêòóàëüíîñòè ðàçðàáàòûâàåìîé òåìàòèêè, ïðåäìåòå è öåëè èññëåäîâàíèÿ, ëè÷íîì âêëàäå àâòîðà â ðàçðàáîòêó ïðîáëåìû èññëåäîâàíèÿ, à òàêæå î òîì, êàêàÿ îñíîâíàÿ èíôîðìàöèÿ çàëîæåíà â äèññåðòàöèè); èíäèêàòèâíóþ (îïèñàíèå ðàçðàáîòàííûõ àâòîðîì ìåòîäèê); ñèãíàëüíóþ (èçâåùàåò î òîì, ÷òî äèññåðòàöèÿ ïîäãîòîâëåíà è ïîñòóïèëà â áèáëèîòåêó ïî ìåñòó ðàáîòû äèññåðòàöèîííîãî ñîâåòà, ÷òî çàùèòà ñîñòîèòñÿ â òàêîå-òî âðåìÿ, â òàêîì-òî ìåñòå, ÷òî îï-ïîíåíòàìè ïî äèññåðòàöèè âûñòóïàþò òàêèå-òî ó÷åíûå); îçíàêîìèòåëüíóþ (ÿâëÿåòñÿ èñòî÷íèêîì äëÿ ïîëó÷åíèÿ ñïðàâî÷íûõ äàííûõ î ïðîâåäåííîì íàó÷íîì èññëåäîâàíèè è ïîëó÷åííûõ ðåçóëüòàòàõ); ïîçíàâàòåëüíóþ (äàåò ïðåäñòàâëåíèå î íàó÷íîì ïîòåíöèàëå àâòîðà). Êàíäèäàòñêàÿ äèññåðòàöèÿ. Íàïèñàíèå, îôîðìëåíèå, çàùèòà: Ìåòîäè÷åñêèå ðåêîìåíäàöèè ïî ïîäãîòîâêå è íàïèñàíèþ äèññåðòàöèè íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà íàóê. –
Àâòîðåôåðàò
Á
169
Ì.: ÈÌÏÝ èì. À.Ñ. Ãðèáîåäîâà, 2001. – 88 ñ
Ñóùåñòâóåò ðàñïðîñòðàíåííîå ìíåíèå, ÷òî àâòîðåôåðàò ïèøåòñÿ ïîñëå ïîäãîòîâêè ðóêîïèñè äèññåðòàöèè. Èìåííî òàê ïîäàâëÿþùåå áîëüøèíñòâî ñîèñêàòåëåé è ïîñòóïàþò, íî åñòü óíèêóìû, äåëàþùèå âñå íàîáîðîò. Íå ðèñêóé, ñäåëàé êàê âñå è èçáåæèøü ðàáîòû ïî ïåðåïèñûâàíèþ è ïîäãîíêå, èáî â àâòîðåôåðàòå, íàðÿäó ñ êðàòêèì îáçîðîì òâîèõ äîñòèæåíèé, óêàçûâàåòñÿ ÷èñëî ðèñóíêîâ, òàáëèö, ñòðàíèö, ïðîàíàëèçèðîâàííûõ ëèòåðàòóðíûõ èñòî÷íèêîâ è ïð. Îäíî èç òðåáîâàíèé ê àâòîðåôåðàòó – îòðàæåíèå îñíîâíîãî ñîäåðæàíèÿ äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ è ïîëíîå ñîîòâåòñòâèå ðóêîïèñè ðàáîòû. Åñòåñòâåííî, â àâòîðåôåðàòå íå ìîæåò áûòü àáñîëþòíî íè÷åãî, êðîìå òîãî, ÷òî ñîäåðæèòñÿ â ðóêîïèñè ðàáîòû. Òåîðåòè÷åñêè àâòîðåôåðàò, êàê è ðóêîïèñü, äîëæåí áûòü ãîòîâ (ïîëíîñòüþ) íà ìîìåíò ïîäà÷è äîêóìåíòîâ â ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò. Ïðàêòè÷åñêè æå íåâîçìîæíî íàéòè òàêîãî ñåêðåòàðÿ ñîâåòà è òàêîãî ïðåäñåäàòåëÿ ñîâåòà, êîòîðûå áû âçÿëè àâòîðåôåðàò ó ñîèñêàòåëÿ, ïîëîæèëè åãî â ñåéô è èìåííî â òàêîì âèäå (áåç êàêèõ áû òî íè áûëî èçìåíåíèé) âûïóñòèëè â ñâåò ÷åðåç ïîëãîäà (êàê òû óæå çíàåøü, ïðèìåðíî ñòîëüêî âðåìåíè ïðîõîäèò îò ìîìåíòà ïîäà÷è çàÿâëåíèÿ ñ ïðîñüáîé ïðèíÿòü ðàáîòó ê çàùèòå äî òèðàæèðîâàíèÿ àâòîðåôåðàòà è åãî ðàññûëêè). Àâòîðåôåðàò âñåãäà è âåçäå øëèôóåòñÿ äî ñàìîãî ïîñëåäíåãî äíÿ – äíÿ òèðàæèðîâàíèÿ. Åñëè æå ïîñòóïàòü ïî èíñòðóêöèè, òî ìîæíî îñòàòüñÿ áåç ñïåöñîâåòà óæå ïîñëå ïåðâîé çàùèòû (åñëè íå ïîíÿë, ïîÿñíÿþ: ñåêðåòàðü è ïðåäñåäàòåëü êàê íèêòî äðóãîé çàèíòåðåñîâàíû â âûñîêîì êà÷åñòâå çàùèùàþùèõñÿ ó íèõ äèññåðòàöèîííûõ ðàáîò, à ñëåäîâàòåëüíî, è àâòîðåôåðàòîâ, èáî, êàê îòìå÷àëîñü âûøå, àâòîðåôåðàò – ýòî íå òîëüêî òâîå ëèöî, íî è ëèöî ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà). Ñåãîäíÿ ïðàêòèêà ñòàëà íîðìîé: íåäàâíî ÂÀÊ ðåøèë, ÷òî â àâòîðåôåðàò ìîæíî âíîñèòü èçìåíåíèÿ äî ìîìåíòà åãî ðàññûëêè ïî îáÿçàòåëüíîìó ñïèñêó. Õîðîøèé àâòîðåôåðàò – ýòî ÷óòü-÷óòü àêòóàëüíîñòè, íåáîëüøîé ïåðå÷åíü ïðåäøåñòâåííèêîâ (îíè, íåñìîòðÿ íà ñåðüåçíîñòü çàñëóã, ÷àñòü ïðîáëåìû îñòàâèëè áåç âíèìàíèÿ, è èìåííî îíà âûáðàíà òîáîé â êà÷åñòâå îáúåêòà è ïðåäìåòà èññëåäîâàíèÿ), íåìíîãî îñíîâíîãî òåêñòà (ñòðàíèö ïÿòíàäöàòü) è âûâîäû. Íà âñå ýòî ïðèëè÷íî ïîäàòü îäíóäâå òàáëèöû, îäèí-äâà ðèñóíêà, îäíó-äâå ôîðìóëû. Êñòàòè, êîãäà áóäåøü îòìå÷àòü çàñëóãè ó÷åíûõ â èçáðàííîé îáëàñòè èññëåäîâàíèÿ, íå çàáóäü ñðåäè íèõ óêàçàòü ñâîèõ îïïîíåíòîâ è ïàðó ÷ëåíîâ ñîâåòà (äàæå â òîì ñëó÷àå, åñëè òû èõ òàêîâûìè íå ñ÷èòàåøü).
170
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ß íå õî÷ó ñêàçàòü, ÷òî ýòî õîðîøèé òîí èëè ÿâíûé ïîäõàëèìàæ. Íåò. Ïðîñòî òàê äåëàþò äðóãèå.  ïðèíöèïå, íà ýòîì íå ïîäîðâåøüñÿ, íî åñòü òàêèå ÷ëåíû ñîâåòà, êîòîðûì íåáåçûíòåðåñíî â ïðîöåññå çàùèòû óñòàíîâèòü, ïî÷åìó òû ýòîãî íå ñäåëàë.  àâòîðåôåðàòå îáÿçàòåëüíî äîëæíû óêàçûâàòüñÿ ìåòîäû èññëåäîâàíèÿ, êîòîðûìè òû ïîëüçîâàëñÿ ïðè ïðîâåäåíèè èññëåäîâàíèÿ. Ïðè÷åì íåîáõîäèìî ÷åòêî óêàçàòü, êàêîé ìåòîä äëÿ ÷åãî èñïîëüçîâàëñÿ.
Â
Ìåòîä – ýòî òî, ñëåäóÿ ÷åìó ìîæíî ïîëó÷èòü ðåçóëüòàò. Èç íàó÷íîãî ôîëüêëîðà
 Ñèñòåìíûé ïîäõîä – ýòî òî, î íåîáõîäèìîñòè ÷åãî ãîâîðÿò ó÷åíûå, êîãäà íå çíàþò, ÷òî äåëàòü. Àíàòîëèé Òàñìèíñêèé Íå ïðîêîëèñü è íå ïðèâåäè â àâòîðåôåðàòå ñòàòèñòèêó, çàêîíû, èíñòðóêöèè, êîòîðûå áûëè ïðèíÿòû ïîñëå äàòû åãî ïîäïèñàíèÿ â ïå÷àòü. Ïîëíûå êðàíòû, åñëè ïðè äåôèöèòå òâîèõ îáÿçàòåëüíûõ ïóáëèêàöèé â àâòîðåôåðàòå áóäåò óêàçàíà òàêàÿ òâîÿ íàó÷íàÿ ðàáîòà, êîòîðàÿ âûøëà â ñâåò ïîñëå äàòû ïîäïèñàíèÿ àâòîðåôåðàòà â ïå÷àòü. Òåîðåòè÷åñêè àâòîðåôåðàò ðàññûëàåò ñåêðåòàðü ñîâåòà, ïðàêòè÷åñêè â 99,999% ñëó÷àåâ ýòî äåëàåò ñàì ñîèñêàòåëü. Ïðè ýòîì äàòà ðàññûëêè ôèêñèðóåòñÿ øòàìïîì òîãî ïî÷òîâîãî îòäåëåíèÿ, ãäå îí áûë ñäàí â ðàññûëêó. Ìîæíî ðàññûëàòü àâòîðåôåðàò èç ëþáîé òî÷êè ñòðàíû, íî, âî èçáåæàíèå ïðîáëåì, íóæíî ýòî äåëàòü èç ãîðîäà, ãäå ðàáîòàåò òâîé ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò. Òåîðåòè÷åñêè íàäî ðàññûëàòü âî âñå îáÿçàòåëüíûå àäðåñà (ïåðå÷åíü óòâåðæäåí ÂÀÊîì). Ïðàêòè÷åñêè – êîìó íóæåí òâîé àâòîðåôåðàò íà óêðàèíñêîì ÿçûêå â Àðìåíèè, Òóðêìåíèè èëè Ìîëäîâå? Âîîáùå-òî ìîæíî ÷àñòü òèðàæà îòïå÷àòàòü íà êàêîì-òî äðóãîì (êðîìå óêðàèíñêîãî) ÿçûêå. Íî çà÷åì íàïðÿãàòüñÿ, åñëè ýòî àáñîëþòíî íè÷åãî íå äàñò? È åùå ðàç àêöåíòèðóþ òâîå âíèìàíèå íà êà÷åñòâå àâòîðåôåðàòà. Ïîìíè, êàæäûé ÷ëåí ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà (ïî êðàéíåé ìåðå, äîêòîð íàóê) íà çàùèòå äîëæåí çàäàòü òåáå âîïðîñ è âûñòóïèòü â äèñêóññèè. À ãäå îí, ñïðàøèâàåòñÿ, âîçüìåò äëÿ ýòîãî òåìó? Åñòåñòâåííî, áóäóò âûêîâûðèâàòü èç àâòîðåôåðàòà, êîòîðûé ëåæèò ïåðåä íèì íà ñòîëå. Íå äàâàé åìó ïîâîäà âûñòàâèòü òåáÿ â íåïðèãëÿäíîì ñâåòå, ïèøè êðàñèâî è áåç îøèáîê. Ïðàâäà, â àâòîðåôåðàòå âïîëíå ìîæåò áûòü ðåàëèçîâàíà è òàêàÿ ñõåìà. Ñïåöèàëüíî äåëàþòñÿ êàêèå-íèáóäü îøèáêè â ôîðìóëå, â îïðåäåëåíèè. Ìîæíî ïðèâåñòè ðèñóíîê è íå äàòü ê íåìó ïîÿñíåíèé. Ýòî íàçûâàåòñÿ – “çàïóñòèòü êðîêîäèëü÷èêà”. Âåäü òû çíàåøü î íåäîñòàò-
Àâòîðåôåðàò
Á
171
êàõ è ãîòîâèøü êâàëèôèöèðîâàííûé îòâåò íà ïîòåíöèàëüíûé âîïðîñ. Îòâå÷àÿ, äåìîíñòðèðóåøü ñâîþ íàõîä÷èâîñòü, ýðóäèöèþ, ñïîñîáíîñòü âûêðó÷èâàòüñÿ èç òðóäíûõ ñèòóàöèé, ñïîñîáíîñòü ëîãè÷åñêè ìûñëèòü è ïðî÷åå. Îäíèì ñëîâîì, ìîëîäåö!  îáùåì, ïèøè è çàïóñêàé êðîêîäèëü÷èêîâ. Óäà÷è! Ñìîòðè òîëüêî, ÷òîáû êðîêîäèëü÷èê íå ïåðåðîñ â ýòàêîãî áîëüøóùåãî è óæàñíîãî êðîêîäèëà.
172
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 22
Â
Íàó÷íàÿ øêîëà
Çäðàâñòâóé! Íå çíàþ, êàê òû ïî ìîèì ïèñüìàì, à ÿ ïî îáùåíèþ ñ òîáîé óæå îñíîâàòåëüíî ñîñêó÷èëñÿ. Ïîýòîìó ÿ ñíîâà çà êîìïüþòåðîì. È âîò ÷òî ÿ òåáå ñêàæó â ýòîò ðàç. Åñëè ó òåáÿ åñòü ñåðüåçíîå íàìåðåíèå âñòóïèòü â êàñòó ó÷åíûõ, òî ïðè ýòîì íå ïîìåøàëî áû çíàòü, ÷òî òàêîå íàó÷íàÿ øêîëà.
  ëþáîì èç èíñòèòóòîâ ÍÀÍÓ èëè äðóãèõ àêàäåìèé ïðè ïîÿâëåíèè íåîðäèíàðíîé ëè÷íîñòè – íàó÷íîãî ëèäåðà è, åñòåñòâåííî, ïðè õîòÿ áû ìèíèìàëüíî áëàãîïðèÿòíûõ óñëîâèÿõ ìîæåò ñôîðìèðîâàòüñÿ íàó÷íàÿ øêîëà. Îíà, êàê ïðàâèëî, ðàñòåò ìåäëåííî, “ñîçðåâàÿ” ïîñòåïåííî – åñëè åñòü ñïîñîáíûå ó÷åíèêè, àêòóàëüíûé îáúåêò èññëåäîâàíèé è ìàòåðèàëüíûå âîçìîæíîñòè. Ðîäèòüñÿ âíåçàïíî îíà íå ìîæåò. Ïåðâîå óñëîâèå åå âîçíèêíîâåíèÿ – íàëè÷èå êðóïíîé ëè÷íîñòè, èñòèííîãî ó÷åíîãî-ýêñòðàâåðòà. Íàó÷íàÿ øêîëà – ýòî ñîäðóæåñòâî ëþäåé, ñôîðìèðîâàâøååñÿ ïîä ýãèäîé ëè÷íîñòè – ó÷åíîãî-ëèäåðà, èìåþùåãî èäåè, òåìû äëÿ ðàçðàáîòêè. Íåò ëèäåðà – íåò øêîëû. Ëó÷øèå øêîëû òå, ãäå ïîñëåäîâàòåëè ëèäåðà çàíèìàþòñÿ àêòèâíîé èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòîé â àêòóàëüíûõ íàïðàâëåíèÿõ è îáúåäèíåíû èäåÿìè, ìåòîäèêàìè, íàó÷íûìè òðàäèöèÿìè, ðàñøèðÿþùèìñÿ ñîòðóäíè÷åñòâîì, ïîèñêîì íîâûõ ôàêòîâ.  íàó÷íîé øêîëå âûäâèãàþòñÿ ãèïîòåçû, êîíöåïöèè, òåîðèè.  íåé íå áîÿòñÿ äèñêóññèé, îïïîíåíòîâ. Çäåñü åñòü (äîëæíî áûòü!) âñå äëÿ ñâîáîäû òâîð÷åñòâà. Òîëüêî ó÷åíûé-ëè÷íîñòü, ó÷åíûé ñ íîâûìè ìûñëÿìè, ãåíåðàòîð ãèïîòåç è èäåé, ñïîñîáíûé êðèòè÷åñêè àíàëèçèðîâàòü è ñèíòåçèðîâàòü ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèÿ, ìîæåò ñîçäàòü íàó÷íóþ øêîëó. Åñëè íàó÷íîå ó÷ðåæäåíèå – ñîîáùåñòâî ñïîñîáíûõ è ïîäãîòîâëåííûõ ëþäåé – íå èìååò ìóäðîãî ðóêîâîäèòåëÿ, òî øêîëà íå âîçíèêíåò. Íàó÷íàÿ øêîëà íå ñìîæåò ñôîðìèðîâàòüñÿ äàæå ïðè íàëè÷èè êðóïíîãî ó÷åíîãî, åñëè îí èíäèâèäóàëèñò, èíòðàâåðò. Ýòî ìîæåò áûòü ñïîñîáíûé, äàæå ãåíèàëüíûé îäèíî÷êà-òâîðåö, íî íå îáëàäàþùèé òàëàíòîì èññëåäîâàòåëÿ-ó÷èòåëÿ. Êñòàòè, ýòî êàñàåòñÿ è äðóãèõ âèäîâ äåÿòåëüíîñòè: âåëèêîëåïíûé ñïîðòñìåí íå âñåãäà ìîæåò ñòàòü ñòîëü æå ÿðêèì òðåíåðîì. Ä. Çåðáèíî, àêàäåìèê ÍÀÍÓ. Çåðêàëî íåäåëè Åñëè òåáå ïîïàäåòñÿ òåêñò î òîì, ÷òî â âóçå, êîòîðîìó ïÿòü ëåò, áûëà ñîçäàíà íàó÷íàÿ øêîëà ïðîôåññîðà òàêîãî-òî, òû ñ ïîëíûì îñíîâàíèåì ìîæåøü ïëþíóòü åãî àâòîðó â ëèöî è ïîòîì íå èçâèíÿòüñÿ. Íå-âîç-ìîæ-íî!!! Ãîäû! Äîëãèå ãîäû êðîïîòëèâîé ïîäãîòîâêè è âîñïèòàíèÿ êîëëåãåäèíîìûøëåííèêîâ, ðàáîòàþùèõ â ðàìêàõ îäíîé îòðàñëè íàó÷íûõ çíàíèé è çàðåêîìåíäîâàâøèõ ñåáÿ ðåøåíèåì ñåðüåçíûõ ïðîáëåì.
Íàó÷íàÿ øêîëà
Á
173
 Íàó÷íàÿ øêîëà – ýòî èíòåëëåêòóàëüíàÿ, ýìîöèîíàëüíî-öåííîñòíàÿ, íåôîðìàëüíàÿ, îòêðûòàÿ îáùíîñòü ó÷åíûõ ðàçíûõ ñòàòóñîâ, ðàçðàáàòûâàþùèõ ïîä ðóêîâîäñòâîì ëèäåðà âûäâèíóòóþ èì èññëåäîâàòåëüñêóþ ïðîãðàììó. Èç Èíòåðíåòà Øêîëàìè, êàê è ó÷åíûìè, íàçûâàþò íå ñàìè ñåáÿ. Ýòî äåëàåòñÿ äðóãèìè. Âíà÷àëå îá ýòîì íà÷èíàþò óïîìèíàòü íà êîðïîðàòèâíûõ âå÷åðèíêàõ è â êóðèëêàõ, à óæ ïîòîì – íà ñòðàíèöàõ ãàçåò è æóðíàëîâ. Íå ñëó÷àéíî òî ÿâëåíèå â íàóêå, î êîòîðîì ìû ãîâîðèì, íàçâàíî øêîëîé, èáî â íåé íà ñàìîì äåëå ó÷àòñÿ. Ó÷àòñÿ ó ðóêîâîäèòåëåé, ó ñòàðøèõ êîëëåã è ïðîñòî ó êîëëåã, ó÷àòñÿ è ó ó÷åíèêîâ. Ïðè÷åì ó÷àòñÿ íå òîëüêî òâîð÷åñêîìó ìûøëåíèþ, ìåòîäîëîãèè, ìåòîäàì è ìåòîäèêàì íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé. Ó÷àòñÿ óâàæåíèþ ê ó÷èòåëÿì. È ïîëó÷àåòñÿ, ïîòîìó ÷òî äåëàåòñÿ ýòî êàê â òðàäèöèîííîé ñåìüå íà ïðèìåðå ñòàðøèõ.
 Íàó÷íàÿ øêîëà – ýòî íåêàÿ íåôîðìàëüíàÿ îðãàíèçàöèÿ, çàðîäèâøàÿñÿ è âûðîñøàÿ èç ãðóïïû ëþäåé, ðàáîòàþùèõ â ðàìêàõ îäíîé ôîðìàëüíîé íàó÷íîé èëè íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêîé îðãàíèçàöèè. Íàó÷íàÿ øêîëà – ýòî íàó÷íûé êîëëåêòèâ, çàâîåâàâøèé èçâåñòíîñòü âûñîêèì óðîâíåì èññëåäîâàíèé â êîíêðåòíîì íàó÷íîì íàïðàâëåíèè, óñòîé÷èâîñòüþ íàó÷íîé ðåïóòàöèè è òðàäèöèé, ïðååìñòâåííîñòüþ ïîêîëåíèé â õîäå ïîäãîòîâêè íàó÷íûõ êàäðîâ âûñîêîé êâàëèôèêàöèè. Èç Èíòåðíåòà Ñî âðåìåíåì íàó÷íàÿ øêîëà âûõîäèò çà ðàìêè ôîðìàëüíîé îðãàíèçàöèè, òàê êàê âûðîñøèå â íåé êàíäèäàòû ñòàëè äîêòîðàìè è ðàáîòàþò â äðóãèõ âóçàõ èëè íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêèõ èíñòèòóòàõ. Äîâîëüíî ÷àñòî îíè âñòðå÷àþòñÿ (íà áàñêåòáîëå èëè ôóòáîëå, â ðàìêàõ îáÿçàòåëüíîãî ïðåäíîâîãîäíåãî âèçèòà ê øåôó-îñíîâàòåëþ, íà çàùèòàõ äèññåðòàöèé ñâîèõ ó÷åíèêîâ). Ó êàæäîãî èç íèõ ñâîè çàìîðî÷êè, ñâîè ó÷åíèêè (êîòîðûå äðóã äðóãà óæå ìîãóò è íå çíàòü), ñâîè èíòåðåñû. Íî ó êàæäîãî èç íèõ åñòü èíòåðåñ îáùèé – èíòåðåñ ê òîé ñðåäå, êîòîðàÿ äàëà åìó âîçìîæíîñòü ñ÷èòàòü ñåáÿ ïðè÷àñòíûì ê êîíêðåòíûì ëþäÿì è êîíêðåòíûì äåëàì.  ðàìêàõ íàó÷íîé øêîëû ôîðìèðóåòñÿ ñâîÿ íàó÷íàÿ êîíöåïöèÿ è òåðìèíîëîãèÿ, êîòîðûå ïîñòåïåííî ñòàíîâÿòñÿ îáùåïðèíÿòûìè â ðàìêàõ ñòðàíû. Çäåñü æå ïèøóòñÿ ìîíîãðàôèè è ó÷åáíèêè, ïî êîòîðûì ó÷àòñÿ ó÷åíèêè ó÷åíèêîâ, äàæå íå ïîäîçðåâàÿ, ÷òî àâòîðû – âîò îíè, ðÿäîì.
 Íàó÷íàÿ øêîëà – èñòîðè÷åñêè ñëîæèâøàÿñÿ ôîðìà ñîâìåñòíîé íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè êîëëåêòèâà èññëåäîâàòåëåé ðàçíîãî âîçðàñòà è êâàëèôèêàöèè, ðóêîâîäèìûõ ïðèçíàííûì ëèäåðîì, îáúåäèíÿåìûõ îáùèì íàïðàâëåíèåì ðàáîò,
174
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
îáåñïå÷èâàþùèõ ýôôåêòèâíîñòü ïðîöåññà èññëåäîâàíèé è ðîñò êâàëèôèêàöèè ñîòðóäíèêîâ. Èç Èíòåðíåòà
 ðàìêàõ íàó÷íîé øêîëû ôîðìèðóåòñÿ òàêæå è ñâîÿ íåîôèöèàëüíàÿ òåðìèíîëîãèÿ, è ñâîè àíåêäîòè÷åñêèå èñòîðèè, êîòîðûå ñâîèì ïîÿâëåíèåì îáÿçàíû êóðèëêàì, êàïóñòíèêàì, ïîñëåçàùèòíûì áàíêåòàì è äîëãîñðî÷íûì êîìàíäèðîâêàì. Ýòà òåðìèíîëîãèÿ òàê è îñòàåòñÿ â ðàìêàõ äàííîé êîíêðåòíîé øêîëû è íèêîìó áîëüøå íåïîíÿòíà, íî áåç íåå íåëüçÿ ïðåäñòàâèòü ñàìî ñóùåñòâîâàíèå íàó÷íîé øêîëû, èáî ýòî åå íåîáõîäèìûé àòðèáóò. Ê ãëóáîêîìó ñîæàëåíèþ, äîâîëüíî ÷àñòî ñ óõîäîì ëèäåðà (îñíîâàòåëÿ, øåôà, ðîäîíà÷àëüíèêà) íàó÷íàÿ øêîëà ïðåêðàùàåò ñâîå ñóùåñòâîâàíèå. Êîíå÷íî, íå ñðàçó, à ñî âðåìåíåì, íî ïî÷òè âñåãäà. Îíà, ìîæåò, è íå óìèðàåò îêîí÷àòåëüíî, íî îáÿçàòåëüíî ïåðåõîäèò â èíîå êà÷åñòâî, è, êàê ïðàâèëî, ëó÷øèõ âðåìåí îíà óæå çíàòü íå áóäåò. Åñòåñòâåííî, íå êàæäîìó áóäóùåìó íàó÷íîìó ðàáîòíèêó âåçåò. Æåëàþùèõ ðàáîòàòü è ðàáîòàþùèõ â íàóêå äåñÿòêè òûñÿ÷, à øêîë – åäèíèöû. À ïîñåìó ïîæåëàþ òåáå óäà÷è îêàçàòüñÿ ïðè÷àñòíûì ê íàñòîÿùåé íàó÷íîé øêîëå è ïîðàáîòàòü ïîä ðóêîâîäñòâîì (õîòÿ áû êîñâåííûì) ñîçäàòåëÿ òàêîé øêîëû. Äàâàé, çà áóêâàðü è âïåðåä!
Â
Ïèñüìî 23
Êîëëåãè
Á
175
Êîëëåãè
Åùå ðàç çäðàâñòâóé! ß ïðîøó ïðîùåíèÿ çà òî, ÷òî èíîãäà ñáèâàþñü ñ ëåãêîãî èðîíè÷íîãî òîíà íà ñóõîé àêàäåìè÷åñêèé ÿçûê. Òàê óæ ñëîæèëîñü, ÷òî ïèñàòü íàìíîãî áîëüøå ïðèõîäèëîñü íå â ãàçåòó, à â äèññåðòàöèþ èëè íàó÷íûé æóðíàë. Èçâèíè. Õîòÿ è â ýòîé ìîåé íåïîñëåäîâàòåëüíîñòè äëÿ òåáÿ åñòü îïðåäåëåííûé ïðîê – áóäåøü ïîíåìíîãó ïðèâûêàòü ê ñòèëþ. Âåäü åñëè íå ïèñàòü, òî õîòÿ áû ÷èòàòü ñîáñòâåííóþ äèññåðòàöèþ òåáå ïðèäåòñÿ. Òàê âîò, òåìà, ðàñêðûòèþ êîòîðîé ïîñâÿùàåòñÿ ýòî ìîå ïèñüìî, äîâîëüíî çëîáîäíåâíàÿ. Ìû áóäåì ãîâîðèòü î òâîèõ òîâàðèùàõ ïî ðàáîòå, òî åñòü î êîëëåãàõ. Òå, êòî ðàáîòàåò ðÿäîì ñ òîáîé, ìîãóò îêàçàòüñÿ êàê òâîèìè ñîþçíèêàìè, äîáðîæåëàòåëÿìè, òàê è íåäîáðîæåëàòåëÿìè, à òî è âðàãàìè. Ïðè÷åì â íàó÷íîé ñðåäå òðàíñôîðìàöèÿ ïåðâûõ âî âòîðûå ïðîèñõîäèò ïî íåâèäèìûì ïðè÷èíàì è èíîãäà ïî÷òè ìîëíèåíîñíî. Äîñòàòî÷íî îïóáëèêîâàòü ñòàòüþ èëè êíèãó ñ íàçâàíèåì, êîòîðîå ÿêîáû óæå äàâíî âûíàøèâàë íåêèé íàó÷íûé ðàáîòíèê, è òû óæå îêàçûâàåøüñÿ ñðåäè ëèö, ïîñÿãíóâøèõ íà åãî èíòåëëåêòóàëüíóþ ñîáñòâåííîñòü, è òåáå, åñòåñòâåííî, îáúÿâëÿåòñÿ õîëîäíàÿ âîéíà. Âåðíåå, îôèöèàëüíî-òî îíà íå îáúÿâëÿåòñÿ, íî òû íåâîëüíî ñòàíîâèøüñÿ íåïîñðåäñòâåííûì ó÷àñòíèêîì áîåâûõ äåéñòâèé, â êîòîðûõ ñòðåëÿþò íå êóäà ïîïàëî, à â îñíîâíîì â òåáÿ.
Â
Ïåðåãîíÿÿ êîãî-ëèáî, ñìîòðè: íå ïðèøëîñü áû îò íåãî óáåãàòü. Èç îêîëîíàó÷íîãî îïûòà
×òîáû òåáå ñïîêîéíî æèëîñü, êîëëåãè äîëæíû ñòàòü òâîèìè ñîþçíèêàìè, à íå îïïîíåíòàìè. Íåëüçÿ, ÷òîáû êòî-òî ðåøèë, ÷òî òû âûñêî÷êà, ÷òî òû âûõîäèøü íà çàùèòó ðàíüøå íåãî èëè, íå äàé Áîã, ÷òî òû âëåç áåç î÷åðåäè. Ýòî ìîæåò çàêîí÷èòüñÿ íåõîðîøèì ïèñüìîì â ÂÀÊ, è, åñëè äàæå îíî îêàæåòñÿ àíîíèìíûì, à ó òåáÿ áóäåò âñå â ïîëíîì ïîðÿäêå, òåáå îñíîâàòåëüíî ïîòðåïëþò íåðâû, è äèïëîì êàíäèäàòà òû ïîëó÷èøü ñ îïîçäàíèåì íà ïàðó-òðîéêó ìåñÿöåâ.
 Ðàáîòàåò îí îò óòðà äî íî÷è, ÷èòàåò ìàññó, îòëè÷íî ïîìíèò âñå ïðî÷èòàííîå – è â ýòîì îòíîøåíèè îí íå ÷åëîâåê, à çîëîòî, â îñòàëüíîì æå ïðî÷åì -ýòî ëîìîâîé êîíü, èëè, êàê èíà÷å ãîâîðÿò, ó÷åíûé òóïèöà. Õàðàêòåðíûå ÷åðòû ëîìîâîãî êîíÿ, îòëè÷àþùèå åãî îò òàëàíòà, òàêîâû: êðóãîçîð åãî òåñåí è ðåçêî îãðàíè÷åí ñïåöèàëüíîñòüþ; âíå ñâîåé ñïåöèàëüíîñòè îí íàèâåí, êàê ðåáåíîê…
176
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Äðóãàÿ ÷åðòà: ôàíàòè÷åñêàÿ âåðà â íåïîãðåøèìîñòü íàóêè è ãëàâíûì îáðàçîì âñåãî òîãî, ÷òî ïèøóò íåìöû. Îí óâåðåí â ñàìîì ñåáå, â ñâîèõ ïðåïàðàòàõ, çíàåò öåëü æèçíè è ñîâåðøåííî íåçíàêîì ñ ñîìíåíèÿìè è ðàçî÷àðîâàíèÿìè, îò êîòîðûõ ñåäåþò òàëàíòû. Ðàáñêîå ïîêëîíåíèå àâòîðèòåòàì è îòñóòñòâèå ïîòðåáíîñòè ñàìîñòîÿòåëüíî ìûñëèòü. Ðàçóáåäèòü åãî â ÷åì-íèáóäü òðóäíî, ñïîðèòü ñ íèì íåâîçìîæíî. Èçâîëüòå-êà ïîñïîðèòü ñ ÷åëîâåêîì, êîòîðûé ãëóáîêî óáåæäåí, ÷òî ñàìàÿ ëó÷øàÿ íàóêà – ìåäèöèíà, ñàìûå ëó÷øèå ëþäè – âðà÷è, ñàìûå ëó÷øèå òðàäèöèè – ìåäèöèíñêèå… Áóäóùíîñòü åãî ïðåäñòàâëÿåòñÿ ìíå ÿñíî. Çà âñþ ñâîþ æèçíü îí ïðèãîòîâèò íåñêîëüêî ñîòåí ïðåïàðàòîâ íåîáûêíîâåííîé ÷èñòîòû, íàïèøåò ìíîãî ñóõèõ, î÷åíü ïðèëè÷íûõ ðåôåðàòîâ, ñäåëàåò ñ äåñÿòîê äîáðîñîâåñòíûõ ïåðåâîäîâ, íî ïîðîõà íå âûäóìàåò. Äëÿ ïîðîõà íóæíû ôàíòàçèÿ, èçîáðåòàòåëüíîñòü, óìåíèå óãàäûâàòü… Êîðî÷å ãîâîðÿ, ýòî íå õîçÿèí â íàóêå, à ðàáîòíèê. À.Ï.×åõîâ. Ñêó÷íàÿ èñòîðèÿ
Êàê òû óæå ïîíÿë, òâîè êîëëåãè äîëæíû ïîñòåïåííî óáåäèòüñÿ, ÷òî ïðèøëî òâîå âðåìÿ, ÷òî òû óæå ñîçðåë, ÷òî óæå ïðèøëà ïîðà çàùèùàòüñÿ è òåáå. Äëÿ ýòîãî íóæíà íå ñòîëüêî õîðîøàÿ äèññåðòàöèîííàÿ ðàáîòà, ñêîëüêî èõ óáåæäåííîñòü â äîñòèæåíèè òîáîé êàíäèäàòñêîãî âîçðàñòà. ×òî æå ñëåäóåò äåëàòü, äàáû óáåäèòü èõ â ýòîì? Äëÿ íà÷àëà îáñóæäàé â êóëóàðàõ ïðîáëåìû, ñâÿçàííûå ñ çàùèòàìè äèññåðòàöèé, èçðåäêà ãîâîðè î ñâîåé äèññåðòàöèîííîé ðàáîòå, î òîì, íàñêîëüêî õîðîø òâîé íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü, êàê ìíîãî âû ðàáîòàåòå, êàêèå ïëàíû îí ñòàâèò ïåðåä òîáîé è ò.ï.
 Îòíîøåíèå Òàììà ê “ïðîáëåìå” ïðèîðèòåòà ðàñêðûâàåòñÿ, íàïðèìåð, â îäíîì ýïèçîäå, î êîòîðîì ñòîèò ðàññêàçàòü.  íà÷àëå 30-õ ãîäîâ åìó ïðèøëà â ãîëîâó èäåÿ, êîòîðóþ îí è îñóùåñòâèë, ñäåëàâ ïðåêðàñíóþ ðàáîòó, îêàçàâøóþ áîëüøîå âëèÿíèå íà ïîñëåäóþùåå ðàçâèòèå òåîðèè âîïðîñà. Îí âûïîëíèë èññëåäîâàíèå – ñëîæíåéøèå è îáøèðíûå âû÷èñëåíèÿ – âî âðåìÿ îäíîé êîíôåðåíöèè, ðàáîòàÿ, ïî÷òè êàê âñåãäà, ïî íî÷àì. Êîãäà âñå áûëî ñäåëàíî, òî îêàçàëîñü, ÷òî êîíå÷íàÿ ôîðìóëà íå îïðàâäàëà ïåðâîíà÷àëüíîé íàäåæäû íà êîëè÷åñòâåííîå îïèñàíèå ÿâëåíèÿ. Òåì íå ìåíåå, êàê ñêàçàíî, ðàáîòà îêàçàëàñü âàæíîé, è Òàìì ïðèãîòîâèë êðàòêîå ñîîáùåíèå äëÿ ïóáëèêàöèè â æóðíàëå.  ýòîò ìîìåíò îäèí ìîëîäîé òåîðåòèê, êîòîðûé êàæäîå óòðî çàõîäèë ê íåìó â ãîñòèíèöó óçíàòü, êàê ïðîäâèíóëàñü ðàáîòà çà íî÷ü, îáðàòèëñÿ ê íåìó ñ âîïðîñîì: “Íå áóäåò ëè âîçðàæåíèé, åñëè îí òîæå ïîøëåò ïèñüìî â æóðíàë? Ìû âåäü ìíîãî ðàç îáñóæäàëè âîïðîñ âìåñòå”. Òàìì óäèâèëñÿ, íî íå ñìîã îòâåòèòü îòêàçîì. Òàê è âûøëî, ÷òî îäíîâðåìåííî áûëè îïóáëèêîâàíû çàìåòêà Èãîðÿ Åâãåíüåâè÷à, ñîäåðæàùàÿ, êðîìå ÷åòêîé ôèçè÷åñêîé ïîñòàíîâêè âîïðîñà, îêîí÷àòåëüíóþ ôîðìóëó è îòðèöàòåëüíûé âûâîä èç íåå, è ðÿäîì – ïèñüìî â ðåäàêöèþ ýòîãî ìîëîäîãî òåîðåòèêà, ñîäåðæàùåå òîëüêî îáùèå ñîîáðàæåíèÿ, “èäåþ”, íî äàâøåå åìó òåì íå ìåíåå âïîñëåäñòâèè ñîìíèòåëüíîå îñíîâàíèå òðåáîâàòü, ÷òîáû åãî èìÿ, êàê ñîàâòîðà âñåé òåîðèè, âñåãäà óïîìèíàëîñü ðÿäîì ñ èìåíåì Òàììà. …  êîíöå 1943 ã. Ä.Ä. Èâàíåíêî îðãàíèçîâàë îáùåìîñêîâñêèé ÿäåðíûé ñåìèíàð. Çàñåäàíèÿ ïðîõîäèëè â îäíîé èç àóäèòîðèé Îòäåëåíèÿ îáùåñòâåííûõ
Êîëëåãè
Á
177
íàóê íà Âîëõîíêå è ïðèâëåêàëè áîëüøîå ÷èñëî ó÷àñòíèêîâ. Íà âòîðîì (è ïîñëåäíåì) çàñåäàíèè ñåìèíàðà áûë çàñëóøàí ðåôåðàòèâíûé äîêëàä î ðàáîòå áåòàòðîíà íà 20 ÌýÂ, çàïóùåííîãî Êåðñòîì. Ïðè îáñóæäåíèè äîêëàäà Èâàíåíêî ñïðîñèë È.ß. [Ïîìåðàí÷óêà], íå ìîæåò ëè èçëó÷åíèå â ìàãíèòíîì ïîëå ñêàçàòüñÿ íà ïðîöåññå óñêîðåíèÿ ýëåêòðîíîâ â áåòàòðîíå? Îòâåò È.ß. íà ýòîò âîïðîñ áûë çàòåì îïóáëèêîâàí â âèäå ñîâìåñòíîé çàìåòêè (ñ Èâàíåíêî) â Äîêëàäàõ Àêàäåìèè íàóê. Îäèí èç áëèæàéøèõ ó÷åíèêîâ Ïîìåðàí÷óêà, Á.Ë. Èîôôå, äîïîëíÿåò ýòî ñâèäåòåëüñòâî, ññûëàÿñü íà ðàññêàç ñâîåãî ó÷èòåëÿ. Âñêîðå ïîñëå óïîìÿíóòîãî îáñóæäåíèÿ, âñòðåòèâ Ïîìåðàí÷óêà â ñòîëîâîé Äîìà Ó÷åíûõ (íà Âîëõîíêå), Èâàíåíêî ñêàçàë åìó: “  ïðîøëûé ðàç ìû ñ âàìè îáñóæäàëè ïðîáëåìó ñèíõðîòðîííîãî èçëó÷åíèÿ. Ïî-ìîåìó, ýòî çàñëóæèâàåò îïóáëèêîâàíèÿ. Íàäî áû íàì ñ âàìè ñòàòüþ íàïå÷àòàòü”. Ó ìåíÿ íå õâàòèëî äóõó ñêàçàòü: “À Âû-òî òóò ïðè÷åì?” Òàê ïîÿâèëàñü ýòà ñòàòüÿ. Ã.Å. Ãîðåëèê. Íåýëåìåíòàðíûé âîïðîñ ôèçèêè ýëåìåíòàðíûõ ÷àñòèö // Ïðèðîäà. – 2004. – ¹ 8.
 äàëüíåéøåì ýòîò ìîëîäîé è äîñòàòî÷íî öèíè÷íûé òåîðåòèê, î êîòîðîì ðå÷ü øëà â ñòàòüå Ã.Å. Ãîðåëèêà, âûæàë èç ñèòóàöèè âñå, ÷òî áûëî ìîæíî, ïî ìàêñèìóìó èñïîëüçóÿ äëÿ ýòîãî òðèáóíó è æóðíàëû è âîîðóæèâøèñü àðñåíàëîì ôðàç òèïà “Ìû ñ Òàììîì ïîïûòàëèñü…”, “Ïðåäâàðèòåëüíûå òî÷íûå âû÷èñëåíèÿ áûëè ïðîäåëàíû ïðîôåññîðîì Òàììîì…” è ò.ï. Íî âåðíåìñÿ ê òâîèì êîëëåãàì. Íå âçäóìàé ðàññêàçûâàòü èì, êàêèõ ïîðàçèòåëüíûõ ðåçóëüòàòîâ òû äîáèëñÿ èëè, íàîáîðîò, íàñêîëüêî ïëîõà òâîÿ äèññåðòàöèîííàÿ ðàáîòà. Ó òåáÿ îáû÷íàÿ äèññåðòàöèÿ, êîòîðàÿ íè÷åì íå ëó÷øå è íå õóæå äðóãèõ. Òû äîñòàòî÷íî íàä íåé ïîòðóäèëñÿ, è òåáÿ ïèõàåò øåô, òû ïðîñòî äåëàåøü òî, ÷òî òåáå ãîâîðÿò. Òû – ïîñðåäñòâåííûé íàó÷íûé ðàáîòíèê, âåðíåå, òû òàêîé, êàê è âñå. Òàêîé, êàê âñå!  îáùåì, íà ðàáîòå äðóæè îñòîðîæíî! È îïÿòü æå – óäà÷è!
178
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 24
Â
Ïóáëèêàöèè
Î÷åðåäíîé ðàç ïðèâåòñòâóþ òåáÿ, ìîé ìîë÷àëèâûé ñîáåñåäíèê! Êàê òåáå òàêîå îáðàùåíèå? Ïåðåäîçèðîâêà ïàôîñà íå ïóãàåò? Íó è õîðîøî. Ðàáîòàåì äàëüøå. Ñåãîäíÿ ÿ õîòåë ïîãîâîðèòü î òâîèõ ïóáëèêàöèÿõ ïî ðåçóëüòàòàì íàó÷íîé ðàáîòû. Íàäåþñü, ÷òî òåáå íå ñëåäóåò âòîëêîâûâàòü, ÷òî ïëàãèàò çäåñü ñòîëü æå íåæåëàòåëåí, êàê è ïðè ïîäãîòîâêå ðóêîïèñè ñàìîé äèññåðòàöèè. Âîîáùå-òî, ÂÀÊ îòòèñêè (êñåðîêîïèè) ñòàòåé è äðóãèõ ïóáëèêàöèé çàïðàøèâàåò èñêëþ÷èòåëüíî ðåäêî, äà è òî òîëüêî â ïðîáëåìíûõ ñèòóàöèÿõ. Òàê ÷òî ÂÀÊ âïîëíå ìîæåò ïðîãëîòèòü ïî÷òè âñå, ÷òî òû çàÿâèøü êàê ñîáñòâåííûå ïóáëèêàöèè â àâòîðåôåðàòå äèññåðòàöèè. Åñòåñòâåííî, íå âñå òàê áåçîáëà÷íî, èáî åñòü ñèòî ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà, ÷åðåç êîòîðîå òåáå íåîáõîäèìî ïðîéòè, äà è âàêîâñêèé ýêñïåðò îáÿçàòåëüíî çàãëÿíåò â ñïèñîê ïóáëèêàöèé â êîíöå àâòîðåôåðàòà. Ýêñïåðòà îáÿçàòåëüíî çàèíòåðåñóåò: êîëè÷åñòâî ïóáëèêàöèé (äîñòàòî÷íî ëè); ñêîëüêî ñòàòåé îïóáëèêîâàíî â ñïåöèàëèçèðîâàííûõ èçäàíèÿõ; åñòü ëè ïóáëèêàöèè â ìàòåðèàëàõ êîíôåðåíöèé; ñîîòâåòñòâóþò ëè íàçâàíèÿ ïðîôèëþ ñïåöèàëüíîñòè è òåìå äèññåðòàöèè; íå îïóáëèêîâàíû ëè îíè â òå÷åíèå âñåãî ëèøü îäíîãî ãîäà è â îäíîì æóðíàëå è ò.ï. À âîò ñîâñåì íåäàâíî, â ñîâåòñêèå âðåìåíà, ïðîöåäóðà ïîïàäàíèÿ “â ïå÷àòü” áûëà íà ïîðÿäîê ñëîæíåå, è íå òîëüêî ïîòîìó, ÷òî áûëà öåíçóðà.
 …âñêîðå ïîÿâèëèñü òå óæàñíûå ïðàâèëà ïóáëèêàöèè íàó÷íûõ è òåõíè÷åñêèõ ñòàòåé, êîòîðûå äåéñòâóþò äî ñèõ ïîð, ïåðåæèâ âñå ñìåíû ðóêîâîäñòâà. Ýòè ïðàâèëà ïðåäóñìàòðèâàþò íà êàæäóþ ñòàòüþ ñëîæíóþ ñèñòåìó îôîðìëåíèÿ – ïðåäñòàâëåíèå ñïðàâîê è ìíîãîñòðàíè÷íûõ àíêåò, àêòà ñïåöèàëüíîé ïîñòîÿííîé êîìèññèè ó÷ðåæäåíèÿ, â êîòîðîì ðàáîòàåò àâòîð (à åñëè àâòîð ïî òåì èëè èíûì ïðè÷èíàì íå ðàáîòàåò â íàó÷íîì ó÷ðåæäåíèè, òî îí è âîâñå íå ìîæåò îïóáëèêîâàòü ñâîþ ñòàòüþ).  àêòå êîìèññèè äîëæíî áûòü óêàçàíî, ÷òî â ñòàòüå íåò ñåêðåòíûõ äàííûõ èëè çàïàòåíòîâàííûõ ïðåäëîæåíèé, èìåþùèõ âàæíîå ïðèêëàäíîå çíà÷åíèå. Çàòåì âñå ýòè äîêóìåíòû îòñûëàþòñÿ â òàê íàçûâàåìûé Ãëàâëèò (óñëîâíîå íàçâàíèå äëÿ âåäîìñòâà öåíçóðû, ðàáîòà êîòîðîãî îêðóæåíà òàèíñòâåííîñòüþ – íèêòî èç ïðîñòûõ ñìåðòíûõ íå äîëæåí çíàòü åãî ñîòðóäíèêîâ). Ó Ãëàâëèòà ñâîé – íåîáúÿòíûé – ñïèñîê çàïðåòíûõ òåì – íå òîëüêî ïî ñîîáðàæåíèÿì ñåêðåòíîñòè, à ãëàâíûì îáðàçîì, ïî “ïîëèòè÷åñêèì” (çàïðåùàåòñÿ, íàïðèìåð, ïóáëèêàöèÿ äàííûõ î ïðåñòóïíîñòè, àëêîãîëèçìå, ýïèäåìèÿõ, ñîñòîÿíèè çäðàâîîõðàíåíèÿ è îáðàçîâàíèÿ, âîäîñíàáæåíèè, ñàìîóáèéñòâàõ, çàïàñå è ïðîèçâîäñòâå öâåòíûõ ìåòàëëîâ, ðåàëüíûõ äàííûõ î ïèòàíèè íàñåëåíèÿ è åãî
Ïóáëèêàöèè
Á
179
äîõîäàõ, î ïîñåùàåìîñòè êèíî è òåàòðîâ, äåìîãðàôè÷åñêèõ äàííûõ, î ñîñòîÿíèè îõðàíû ñðåäû, î ñòèõèéíûõ áåäñòâèÿõ è êàòàñòðîôàõ áåç ñïåöèàëüíîãî ðàçðåøåíèÿ äëÿ äàííîãî ñëó÷àÿ è ò. ä. è ò. ï.; Ãëàâëèò äîëæåí òàêæå äàâàòü ñàíêöèè íà ïóáëèêàöèè õóäîæåñòâåííûõ ïðîèçâåäåíèé è âîîáùå âñåãî, ÷òî ïóáëèêóåòñÿ â ñòðàíå, âïëîòü äî ðåêëàìû è ýòèêåòîê ñïè÷å÷íûõ êîðîáêîâ). Ëèøü ïîñëå ðàçðåøåíèÿ Ãëàâëèòà íàó÷íàÿ èëè òåõíè÷åñêàÿ ñòàòüÿ ïîïàäàåò â ðåäàêöèþ æóðíàëà. Àêàäåìèê À.Ä. Ñàõàðîâ
Òâîè ïóáëèêàöèè âèäèò è èìååò âîçìîæíîñòü ïî÷èòàòü äîâîëüíî øèðîêèé êðóã êîëëåã-ó÷åíûõ. Åñòåñòâåííî, ïðàêòè÷åñêè âñåãäà äåëàòüñÿ ýòî áóäåò ñ öåëüþ ðàñøèðåíèÿ ñîáñòâåííîãî êðóãîçîðà è èçó÷åíèÿ ñîâðåìåííîé íàó÷íîé ìûñëè. Íî íà âñÿêèé ñëó÷àé åùå ðàç ïðåäóïðåæäàþ î íåïðèåìëåìîñòè ïåðåïèñûâàíèÿ ìûñëåé êîëëåã. Îíè, òâîè êîëëåãè, ðåáÿòà óøëûå è ñâîå (âûñòðàäàííîå è íàïèñàííîå ñîáñòâåííîé ðóêîé) óçíàþò îáÿçàòåëüíî. Íå ðèñêóé ïî ïóñòÿêàì, ïèøè ñàì èëè, ïî êðàéíåé ìåðå, ññûëàéñÿ íà òîãî, ó êîãî çàèìñòâóåøü. Çäåñü òàêæå åñòü îäèí âåñüìà íåìàëîâàæíûé ìîìåíò, êîòîðûé íèêàê íå ñëåäóåò óïóñêàòü, – îáåñïå÷åíèå íåîáõîäèìîé ÷èñëåííîñòè ïóáëèêàöèé. ß íàïèñàë ñëîâî “îáåñïå÷åíèå” è óäèâèëñÿ òðàíñôîðìàöèè ñîáñòâåííîãî îáðàçà ìûøëåíèÿ â ïðîöåññå îáùåíèÿ ñ òîáîé. Îêàçûâàåòñÿ, ÿ ïèøó íå î òîì, ÷òî íàäî ïóáëèêîâàòü ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèÿ â ñòàòüÿõ, à î òîì, ÷òî ïóáëèêàöèè íàäî îðãàíèçîâûâàòü. Æóòü êàêàÿ-òî. È íà ñàìîì äåëå. Î êàêîé íàóêå ìîæåò èäòè ðå÷ü, åñëè ðåàëèçóåòñÿ âïîëíå êîíêðåòíûé ïðîåêò – ïîëó÷åíèå êàíäèäàòñêîé ñòåïåíè? À ðàç ïðîåêò, òî ïóáëèêàöèÿìè ìû îáåñïå÷èâàåì, à âîâñå íå ïóáëèêóåì ðåçóëüòàòû ðàáîòû, êàê îá ýòîì ìîã áû ïîäóìàòü æåëòîðîòûé èññëåäîâàòåëü. Õîòÿ ýòî òîæå íåïðîñòî.
Публикации, шт. 5 4 3 2
"ранее успокоение" оптимальный вариант "позднее зажигание"
1 0 0
1
2
2,5
3
4
4,5
5
t, лет (дата защиты)
Äèíàìèêà ïîäãîòîâêè ïóáëèêàöèé àñïèðàíòîì
180
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
 ...è ïóñòü ëþäè ëåãêîäóìíûå ïîëàãàþò, áóäòî íåñóùåñòâóþùåå â íåêîòîðîì ðîäå ëåã÷å è áåçîòâåòñòâåííåé îáëå÷ü â ñëîâà, íåæåëè ñóùåñòâóþùåå, îäíàêî äëÿ áëàãîãîâåéíîãî è ñîâåñòëèâîãî èñòîðèêà âñå îáñòîèò êàê ðàç íàîáîðîò: íè÷òî òàê íå óñêîëüçàåò îò èçîáðàæåíèÿ â ñëîâå è â òî æå âðåìÿ íè÷òî òàê íàñòîÿòåëüíî íå òðåáóåò ïåðåäà÷è íà ñóä ëþäåé, êàê íåêîòîðûå âåùè, ñóùåñòâîâàíèå êîòîðûõ íåäîêàçóåìî, äà è ìàëîâåðîÿòíî, íî êîòîðûå èìåííî áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî ëþäè áëàãîãîâåéíûå è ñîâåñòëèâûå âèäÿò èõ êàê áû ñóùåñòâóþùèìè, õîòÿ áû íà îäèí øàã ïðèáëèæàþòñÿ ê áûòèþ ñâîåìó, ê ñàìîé âîçìîæíîñòè ðîæäåíèÿ ñâîåãî. Ã. Ãåññå. Èãðà â áèñåð Çàïîìíè òàêóþ âåùü: îñíîâíûå òâîè íàó÷íûå ðåçóëüòàòû (íó, òå, ÷òî ñòàëè ïóíêòàìè íàó÷íîé íîâèçíû) â îáÿçàòåëüíîì ïîðÿäêå äîëæíû áûòü îòðàæåíû â ïóáëèêàöèÿõ. Íåñîìíåííî, ëîãèêà â ýòîì åñòü, èáî à âäðóã òû íàïèñàë àáñîëþòíóþ åðóíäó? À òàê íàðîä ïî÷èòàåò è ðàññóäèò, åðóíäà ýòî èëè íå åðóíäà.
Â ß õî÷ó òåáÿ íàó÷èòü, êàê îòëè÷èòü õîðîøóþ ìàòåìàòè÷åñêóþ ðàáîòó îò ïëîõîé, – ñêàçàë ìíå îäèí î÷åíü õîðîøèé ìàòåìàòèê. – ×åðåç ìåñÿö ïîñëå òîãî, êàê ìîÿ ðàáîòà âûøëà, ÿ çàõîæó â áèáëèîòåêó Èíñòèòóòà è îòûñêèâàþ íóæíûé íîìåð æóðíàëà íà ïîëêå. Åñëè ñòàòüÿ åùå íå óêðàäåíà, çíà÷èò, îíà áûëà ïëîõàÿ! Â.È. Àðíîëüä. Èñòîðèè äàâíèå è íåäàâíèå. – Ì.: ÔÀÇÈÑ, 2002. Êîíå÷íî, èçíà÷àëüíî ïóáëèêàöèÿ ðåçóëüòàòîâ íàó÷íîé ðàáîòû äåéñòâèòåëüíî áûëà ïðèäóìàíà äëÿ òîãî, ÷òîáû âûíåñòè èõ íà âñåîáùåå îáñóæäåíèå, ó÷åñòü êðèòèêó è ïðîäâèíóòüñÿ êàê ìîæíî áëèæå ê èñòèíå. Ýòè ïóáëèêàöèè ïîÿâëÿþòñÿ òîãäà, êîãäà åñòü ðåçóëüòàòû. Íåò ðåçóëüòàòà, íèêòî è íå äóìàåò ÷òî-òî ïèñàòü. Äà è äî ìàðàíèÿ ëè áóìàãè, åñëè íóæíî êîâûðÿòüñÿ â êàòàëîãàõ, ïðîâîäèòü ýêñïåðèìåíòû, ïèñàòü êîìïüþòåðíûå ïðîãðàììû, ÷èòàòü, àíàëèçèðîâàòü, îáîáùàòü è ò.ä. è ò.ï.?
  ó÷åáíèêàõ, â íàó÷íûõ ìîíîãðàôèÿõ è ñòàòüÿõ îáû÷íî èçëàãàþòñÿ îêîí÷àòåëüíûå ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèé, ìàêñèìàëüíî î÷èùåííûå îò âñåõ ñóáúåêòèâíûõ ýëåìåíòîâ. Ãîëîå çíàíèå. ×àùå âñåãî ñîâðåìåííûé ó÷åíûé ñîçíàòåëüíî èçãîíÿåò èç ïóáëèêóåìîé ðàáîòû âñå ëè÷íîå, ïðèâîäÿ ñàìûé ñòèëü èçëîæåíèÿ ê óñòàíîâëåííîìó ìåæäóíàðîäíîìó ñòàíäàðòó. Ýòî îïðåäåëÿåòñÿ íåñêîëüêèìè ïðè÷èíàìè. Âî-ïåðâûõ, ñåé÷àñ áîëüøåé ÷àñòüþ îòñóòñòâóåò âîçìîæíîñòü ïóáëèêàöèè ïðîñòðàííûõ ñòàòåé. Ïîðòôåëè íàó÷íûõ æóðíàëîâ ïåðåïîëíåíû, è ðåäàêöèè òðåáóþò ïðåäåëüíîãî ëàêîíèçìà. Âî-âòîðûõ, íàóêà ìåæäóíàðîäíà, è ñòðåìëåíèå ê âçàèìîïîíèìàíèþ íåèçáåæíî ïðèâîäèò ê óíèôèêàöèè, ñòàíäàðòèçàöèè ñòèëÿ. Â-òðåòüèõ, ó÷åíûé íå âñåãäà ðåøàåòñÿ âíîñèòü ëè÷íûå ýëåìåíòû â ðàáîòó – ïèñàòü îáðàçíî èëè ñ þìîðîì, îïàñàÿñü íåäîáðîæåëàòåëüíîé ðåàêöèè, ïîñêîëüêó “ýòî íå ïðèíÿòî”. Êîíå÷íî, áûëè è åñòü èñêëþ÷åíèÿ. Ãàëèëåé èçëàãàë ñâîè îòêðûòèÿ â ôîðìå äèàëîãîâ, ñîõðàíèâøèõ çíà÷åíèå áëåñòÿùåé èòàëüÿíñêîé ïðîçû, õîòÿ è â XVII âåêå ýòî áûëî “íå ïðèíÿòî”. Äî Ãàëèëåÿ â íàó÷íîé ëèòåðàòóðå ãîñïîäñòâîâàë ñòàíäàðò àêàäåìè÷åñêîé ëàòûíè, ñèëüíî îòëè÷íûé îò
Ïóáëèêàöèè
Á
181
ñîâðåìåííîãî, íî âñå æå ñòàíäàðò. È ñåé÷àñ óäàåòñÿ âñòðåòèòü “æèâîå” èçëîæåíèå íàó÷íîé ðàáîòû.  ðÿäå àíãëèéñêèõ êíèã è ñòàòåé ïî ôèçèêå, íàïðèìåð, ìîæíî íàòêíóòüñÿ íà öèòàòû èç “Àëèñû â ñòðàíå ÷óäåñ” Ëüþèñà Êýððîëà. Ì.Â. Âîëüêåíøòåéí. Íàóêà ëþäåé //Íîâûé ìèð. – 1969. – ¹ 11.
Òå, êòî äâèæåòñÿ â íåñêîëüêî èíîì íàïðàâëåíèè îò òîãî, êîòîðîå áûëî óêàçàíî â ïðåäûäóùåé öèòàòå Ì.Â. Âîëüêåíøòåéíà, ò.å. íå ê íàó÷íîìó ðåçóëüòàòó, à ê ó÷åíîé ñòåïåíè, è íàó÷íûå ïóáëèêàöèè ÷àùå âñåãî ïèøóò èíûå. Ýòî ïóáëèêàöèÿ ðàäè ïóáëèêàöèè. Ðàäè òîãî, ÷òîáû êîëè÷åñòâî òðóäîâ ìîæíî áûëî óâåëè÷èòü åùå íà îäíó ó÷åòíóþ åäèíèöó. ×òîáû ìîæíî áûëî îò÷èòàòüñÿ çà âûïîëíåíèå ïëàíà ïî íàóêå, ïîäîéòè ê çàùèòå ó÷åíîé ñòåïåíè, ïîëó÷åíèþ ó÷åíîãî çâàíèÿ è ïð. Íî áûâàåò è ïî-äðóãîìó. Âîò òû çíàåøü, ïî êàêèì òàêèì ïðè÷èíàì íàøè íå èñïîð÷åííûå ðåàëèÿìè áûòèÿ êîëëåãè ñòðåìÿòñÿ ê îïóáëèêîâàíèþ ñâîèõ íàðàáîòîê? Äóìàþ, íå çíàåøü. À äåëàþò ýòî îíè â ñèëó ïðîôåññèîíàëüíîãî çóäà, êîòîðûé âûçâàí ñëåäóþùèìè ìîòèâàìè: áåñêîðûñòíîå ñòðåìëåíèå ê ðàñïðîñòðàíåíèþ çíàíèé (î ÷åì ÿ óæå îòìå÷àë âûøå); çàáîòà î ñîáñòâåííîì ïðèîðèòåòå (íå äàé Áîã, êòî-òî îêàæåòñÿ ïðîâîðíåå è îïóáëèêóåò òàêèå æå ðåçóëüòàòû ÷óòü ðàíüøå); áåñïîêîéñòâî çà ñâîþ ïðîôåññèîíàëüíóþ ðåïóòàöèþ (÷òî ýòî òû çà ó÷åíûé, åñëè ðåãóëÿðíî íå ïóáëèêóåøüñÿ â ïðèëè÷íûõ æóðíàëàõ); ñòðåìëåíèå ïðîäâèíóòüñÿ ïî ñëóæáå (íàø ñëó÷àé) è ò.ï. Äëÿ ïðèìåðà ñêàæó ñëåäóþùåå: â ñòàòüÿõ àìåðèêàíñêèõ àâòîðîâ ññûëîê íà ïðîðàáîòàííóþ ëèòåðàòóðó â ñðåäíåì, êàê ïðàâèëî, äâàäöàòü-òðèäöàòü, à â íàøèõ – ÷åòûðå-ïÿòü. Áûâàþò è òàêèå, êîòîðûå âîîáùå ïèøóò ñòàòüè áåç ññûëîê. Äóìàþ, ÷òî ýòî ëèáî ãåíèè, ëèáî ðàçãèëüäÿè, ëèáî çàñòåí÷èâûå âîðèøêè.
Â
Îäèí íàó÷íûé ñîòðóäíèê äðóãîìó: - Áîðèñ, ãëÿíü, êàêóþ êëàññíóþ ïóáëèêàöèþ ÿ îòêîïàë, ïî÷èòàé. Îòâåò: - Îòñòàíü, Ñåðåãà, ÿ íå ÷èòàòåëü, ÿ ïèñàòåëü! Èç îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà
Ñ÷èòàåòñÿ (è îá ýòîì òåáå óæå ïèñàë), ÷òî äëÿ âûõîäà íà çàùèòó êàíäèäàòñêîé äèññåðòàöèè äîñòàòî÷íî òðåõ ïóáëèêàöèé â ñïåöèàëèçèðîâàííûõ èçäàíèÿõ (òàê òðåáóåò ÂÀÊ). Íî ïðè ýòîì âðÿä ëè íàéäåòñÿ òàêîé ñóìàñøåäøèé, êîòîðûé áû èìåííî ýòèì êîëè÷åñòâîì ïóáëèêàöèé ïðè âûõîäå íà çàùèòó è îãðàíè÷èëñÿ. Äà. Ñàì âûõîä íà çàùèòó òðåáóåò çíà÷èòåëüíûõ çàòðàò âðåìåíè, íåðâîâ è ôèíàíñîâûõ ðåñóðñîâ. Êðîìå òîãî, çàùèòà – ïðîåêò äîñòàòî÷íî ðèñêîâûé, è ñòàâèòü ïîä óãðîçó åãî ðåàëèçàöèþ ïî òàêîâîé ïóñòÿêîâîé ïðè÷èíå, êàê íåäîñòàòî÷íîå ÷èñëî ïóáëèêàöèé, áûëî áû áåçóìèåì.
182
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Ñåìü-äåñÿòü ïóáëèêàöèé â òåìó äèññåðòàöèè áóäåò â ñàìûé ðàç. Ïåðåáîðùèòü – ýòî òàêæå íàâëå÷ü íà ñåáÿ îïðåäåëåííûå ïîäîçðåíèÿ. ×òî ýòî çà ñîèñêàòåëü, êîòîðûé ïå÷àòàåò â ãîä äåñÿòîê ñòàòåé? À ÷òî æå ýòî òîãäà çà ñòàòüè? À äàâàéòå-êà ìû èõ ïîñìîòðèì… Íåðàçóìíî âñå ñòàòüè ïóáëèêîâàòü òîëüêî â îäíîì æóðíàëå èëè ñáîðíèêå. Íåðàçóìíî äâå ñòàòüè ïóáëèêîâàòü â îäíîì íîìåðå æóðíàëà, èáî â ÂÀÊå òåáå çà÷òóò òîëüêî îäíó èç íèõ. Íåðàçóìíî, åñëè âñå ïóáëèêàöèè ïî äèññåðòàöèîííîé ðàáîòå áóäóò äàòèðîâàíû îäíèì ãîäîì. Íåðàçóìíî âñå ñòàòüè îïóáëèêîâàòü çà îäíîé ôàìèëèåé áåç ó÷àñòèÿ òâîåãî íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ, èáî êàê æå îí ðóêîâîäèë, åñëè â ðåçóëüòàòå íå ïîÿâèëîñü ñîâìåñòíîé ïóáëèêàöèè. Íåðàçóìíî âñå ñòàòüè ïóáëèêîâàòü â ñîàâòîðñòâå, èáî êàêîâ æå òîãäà òâîé ïåðñîíàëüíûé âêëàä â äèññåðòàöèþ? Íåðàçóìíî áîëüøóþ ÷àñòü ñòàòåé íàçûâàòü “Ê âîïðîñó î…”, “Ðîëü…”, “Ðàçâèòèå…”, “Íåêîòîðûå ïîäõîäû ê…”, “Ìåòîäèêà…” è ò.ï. Êðîìå òîãî, ñëåäóåò óáåäèòüñÿ, ÷òî æóðíàë, â êîòîðûé òû íàïðàâëÿåøü ñòàòüþ, íà ñàìîì äåëå ñïåöèàëèçèðîâàííûé è çàðåãèñòðèðîâàí êàê òàêîâîé ÂÀÊîì. È åñëè òû áóäåøü çàùèùàòüñÿ ïî ýêîíîìèêå, íå òðàòü âðåìåíè íà ïóáëèêàöèþ â æóðíàëå, êîòîðûé ÿâëÿåòñÿ ñïåöèàëèçèðîâàííûì ïî èñòîðèè. ×òî äåëàòü, åñëè ñðîêè çàùèòû ïðèáëèæàþòñÿ, ïóáëèêàöèé íå õâàòàåò, à îïóáëèêîâàòü íå÷åãî? Âñå ðàâíî íå âîðóé. Åñòü, íàïðèìåð, òàêîé âàðèàíò, õîòÿ îí òîæå ïîòðåáóåò äîñòèæåíèÿ îïðåäåëåííîé äîãîâîðåííîñòè ñ Ñîâåñòüþ, êîòîðûé ÿ îïèøó íèæå. Âûñêàæè â ñâîåé ñòàòüå ìíåíèå ïî òîé èëè èíîé ïðîáëåìå (ÿ äóìàþ, â âûáîðå òû íå çàòðóäíèøüñÿ), ÿêîáû ïîëó÷åííîå ïî ðåçóëüòàòàì ñåðüåçíûõ àíàëèòè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé è ðàñ÷åòîâ èëè ïî ðåçóëüòàòàì ýêñïåðèìåíòà. Îïðåäåëåííàÿ íåëîâêîñòü ìîæåò âîçíèêíóòü â ñëó÷àå, åñëè êòî-òî óæå äåéñòâèòåëüíî èññëåäîâàë ýòó ïðîáëåìó è ïîëó÷èë äðóãèå, íå ñîâïàäàþùèå ñ òâîèìè, ðåçóëüòàòû. Ýòî, ÿ òåáÿ óñïîêîþ, ìàëîâåðîÿòíî, òàê êàê òâîè êîëëåãè äóìàþò è ïîñòóïàþò ïðèìåðíî òàê æå, êàê è òû. Òåì íå ìåíåå, åñëè òàêîé êàçóñ áóäåò èìåòü ìåñòî, ó òåáÿ åñòü íåñêîëüêî âàðèàíòîâ: ïîëíîñòüþ èãíîðèðîâàòü ýòî îáñòîÿòåëüñòâî; íàïèñàòü ñëåäóþùóþ ñòàòüþ, â êîòîðîé àíàëèçèðóþòñÿ ðàçëè÷èÿ â ìåòîäèêàõ è óñëîâèÿõ ýêñïåðèìåíòîâ, ïîâëåêøèõ çà ñîáîé ðàçíèöó â ðåçóëüòàòàõ; âûðàçèòü ïðèçíàòåëüíîñòü çà îáíàðóæåííóþ îøèáêó è íàïèñàòü íîâóþ ñòàòüþ î íîâûõ èññëåäîâàíèÿõ.
Ïóáëèêàöèè
Á
183
 Åñëè òåáå âåðíóëè ñòàòüþ èç î÷åðåäíîãî æóðíàëà (ñ ìàëåíüêîé áóêâû), ïðîãëàäü åå óòþãîì è ïðèøëè â íàø Æóðíàë (ñ áîëüøîé áóêâû), ïðåäâàðèòåëüíî ñäåëàâ ñëåäóþùèå ïðàâêè. Òåêñò. Ïå÷àòàòü ñëåäóåò íå áîëüøå ÷åì íà äâóõ ñòîðîíàõ ëèñòà, êàæäûé ïàðàãðàô íà÷èíàÿ ñ íîâîé ñòðàíèöû. Àâòîð äîëæåí ïîëüçîâàòüñÿ ÿñíûì, ïðîçðà÷íûì, êðèñòàëüíûì ÿçûêîì, ïðèìåíÿÿ ïðåäïî÷òèòåëüíî íå ìåíåå ÷åì äâóñëîæíûå ñëîâà, ñîñòîÿùèå íå áîëåå ÷åì èç ÷åòûðåõ áóêâ. Íå ñëåäóåò óïîòðåáëÿòü ñëîâà, ïîíÿòíûå òâîèì êîëëåãàì. Íàïðèìåð, íå ïèøè “ñîêðàùåííûé”, à ïèøè “ðåäóöèðîâàííûé”, íå “èçìåíåííûé”, à “ìîäèôèöèðîâàííûé”. Íå óïîòðåáëÿé ïðåäëîæåíèé äëèííåå 120 ñëîâ, íå âêëþ÷èâ â íèõ, ïî êðàéíåé ìåðå, õîòÿ áû îäíîãî ãëàãîëà èëè äååïðè÷àñòèÿ. Ïîìíè, ðåäàêòîð âñå ðàâíî âñå ïåðåäåëàåò. Ëèòåðàòóðíûå ññûëêè. Íàçîâè àâòîðà, åãî àäðåñ è íîìåð äîìà. Ïî âîçìîæíîñòè – ãîä åãî ðîæäåíèÿ. Èëëþñòðàöèè. Èõ ìîæíî èçãîòîâëÿòü ðàçíûìè ñïîñîáàìè. Îñîáîé ÷åòêîñòè íå òðåáóåòñÿ. Íà îáîðîòå èçëîæèòå èíñòðóêöèþ äëÿ ðåäàêòîðà (èçáåãàéòå íåïå÷àòíûõ ñëîâ). Âûâîäû. Ïî âîçìîæíîñòè âûâîäû äîëæíû áûòü êîðî÷å îñíîâíîãî òåêñòà è ïðåäñòàâëÿòüñÿ â ôîðìå, äîïóñêàþùåé èõ èñïîëüçîâàíèå â êà÷åñòâå àííîòàöèé äëÿ ðåôåðàòèâíûõ ñáîðíèêîâ. Äæ. Ýâèíã Êàê âàðèàíò äëÿ íàïèñàíèÿ ñòàòüè õîðîø è òàêîé. Áåðåøü êàêîéëèáî áîëåå-ìåíåå èçâåñòíûé æóðíàë è íàõîäèøü â íåì ñëàáóþ-ñëàáóþ ñòàòüþ, à òàêîâàÿ òàì îáÿçàòåëüíî îêàæåòñÿ. Ýòî ìîæåò áûòü ñòàòüÿ ñ îòêðîâåííî îøèáî÷íûìè ìàòåðèàëàìè èëè ïîëíàÿ ìåëêèõ íåòî÷íîñòåé. Äàëüøå ïî÷òè òàê æå ïðîñòî: ïèøåøü ñòàòüþ, â êîòîðîé êðèòèêóåøü èñõîäíóþ ðàáîòó è ïåðåäåëûâàåøü åå êàê íàäî (î÷åíü ÷àñòî òàê äåëàë îäèí èç êëàññèêîâ ìàðêñèçìà-ëåíèíèçìà, âåðíåå åãî îñíîâàòåëü). Ïóáëèêàöèÿ ãîòîâà.
 Äàëüíåéøèì ðàçâèòèåì õîðîøî íûíå èçâåñòíûõ ñïîñîáîâ ïèñàòü ñòàòüè íà ÿçûêå, ëèøü ïðèáëèæåííî íàïîìèíàþùåì ðóññêèé, ìîæåò ñëóæèòü òîíêîå èñêóññòâî óïîòðåáëåíèÿ ìàòåìàòè÷åñêèõ ñèìâîëîâ âåçäå, ãäå ìîæíî. Íåäîñòàòîê ýòîãî èñêóññòâà òîëüêî îäèí: à âäðóã íàéäåòñÿ ëîâêèé ïðîéäîõà, íå õóæå òåáÿ ïîäíàòîðåâøèé â ýòèõ ïðèìèòèâíûõ õèòðîñòÿõ, êîòîðûé ðàçáåðåòñÿ â çàïóòàííîé àðãóìåíòàöèè è îáíàðóæèò ñêðûòóþ ïðîñòîòó. Ê ñ÷àñòüþ, ñóùåñòâóåò ìíîãî ñïîñîáîâ ïðåñå÷ü â ñàìîì çàðîäûøå òàêîãî ðîäà ãíóñíóþ ïîïûòêó. Ñàìûé äðåâíèé ñïîñîá – ïèñàòü â ôîðìóëàõ íå òå áóêâû, êîòîðûå ÿâëÿþòñÿ îáùåïðèíÿòûìè äëÿ îáîçíà÷åíèÿ òåõ èëè èíûõ ïîêàçàòåëåé. Äàæå ïðîñòîå ïîìåùåíèå çíà÷êà exp ñïðàâà îò ñêîáîê ñïîñîáíî èíîãäà äåëàòü ÷óäåñà. Ýòà óëîâêà – ñîçíàòåëüíîå ìîøåííè÷åñòâî, íî îíà ðåäêî âëå÷åò çà ñîáîé íàêàçàíèå, ïîñêîëüêó âñåãäà ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî ýòî ïðîñòàÿ îïå÷àòêà. Âîîáùå-òî àâòîðó, êàê ïðàâèëî, íå ïðèõîäèòñÿ òðóäèòüñÿ íàä èçîáðåòåíèåì ïîäîáíûõ ëîâóøåê, èáî ìàøèíèñòêè òîíêî ÷óâñòâóþò çàïðîñû àâòîðîâ è ñàìè ïðîÿâëÿþò â ýòîì îòíîøåíèè èíèöèàòèâó è äîáðóþ âîëþ. Ñòîèò âïîëíå ïîëîæèòüñÿ íà íèõ è ïîòîì òîëüêî íå ÷èòàòü êîððåêòóðó. Íó à åñëè áëàãîäàðÿ ñëó÷àéíîìó ñòå÷åíèþ îáñòîÿòåëüñòâ ôîðìóëû èçáåæàëè èñêàæåíèÿ äî íåóçíàâàåìîñòè? Òóò-òî è ïðîõîäèò ïåðåäîâàÿ ëèíèÿ òâîåé
184
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
îáîðîíû. Íàïðèìåð, òû ìîæåøü íà ñòðàíèöå 5 ÷åðíûì ïî áåëîìó íàïèñàòü, ÷òî Ï – ýòî ïîëíûé îáúåì òîãî-òî è òîãî-òî, íà ñòðàíèöå 543 ñïîêîéíî ââåñòè åãî â óðàâíåíèå. È òâîÿ ñîâåñòü áóäåò àáñîëþòíî ÷èñòà – âåäü â êîíöå êîíöîâ òû ñêàçàë, ÷òî îáîçíà÷àåòñÿ ýòèì ñèìâîëîì. Ââåäÿ òàéêîì âñå áóêâû ëàòèíñêîãî, àíãëèéñêîãî è ãðå÷åñêîãî àëôàâèòîâ, òû ìîæåøü çàñòàâèòü ëþáîçíàòåëüíîãî ÷èòàòåëÿ, èíòåðåñóþùåãîñÿ êàêèì-íèáóäü ïàðàãðàôîì, ïðî÷èòàòü âñþ êíèãó â îáðàòíîì ïîðÿäêå. Êîãäà ÷òåíèå çàäîì íàïåðåä âîéäåò ó ÷èòàòåëÿ â ïðèâû÷êó è èìåííî ýòîò ñïîñîá îí áóäåò ñ÷èòàòü íîðìàëüíûì, çàïóòàé ñëåäû. Âñòàâü, íàïðèìåð, â ðàâåíñòâî íà ñòðàíèöå 55 êàêîé-íèáóäü ñèìâîë, à ñ îïðåäåëåíèåì åãî ïîäîæäè äî ñòðàíèöû 61… Íî âîò íàñòàë ìîìåíò, êîãäà ÷èòàòåëü äóìàåò, ÷òî çíàåò óæå âñå áóêâû. Ñàìîå âðåìÿ èñïîëüçîâàòü ýòîò ôàêò, ÷òîáû åãî íåìíîãî îñàäèòü. Êàæäûé øêîëüíèê çíàåò, ÷òî òàêîå ÷èñëî À í•(‘í• , è ýòî ïîìîæåò òåáå ñíîâà îòîðâàòüñÿ îò ïðîòèâíèêà. Áåäíÿãà-÷èòàòåëü áóäåò äîëãî àâòîìàòè÷åñêè óìíîæàòü âñå íà 3,1416, ïðåæäå ÷åì ïîéìåò, ÷òî òû ýòîé ãðå÷åñêîé áóêâîé îáîçíà÷èë íå÷òî ñîâåðøåííî èíîå. Åñëè òû áóäåøü îñòîðîæåí è íå ïðîãîâîðèøüñÿ ðàíüøå âðåìåíè, ýòî îáîéäåòñÿ åìó â ïàðó-äðóãóþ ÷àñîâ. Òîò æå ïðèíöèï ìîæíî ïðèìåíÿòü è ê ëþáîé äðóãîé áóêâå. Ñàìàÿ ïðåêðàñíàÿ áóêâà – ýòî F. Åþ ìîæíî îáîçíà÷àòü ëþáóþ ñâîáîäíóþ ýíåðãèþ, ôòîð, ñèëó, ôàðàäó, ôóíêöèþ è ïðî÷åå, òåì ñàìûì óâåëè÷èâàÿ õàîòèçàöèþ. Çâåçäî÷êè è öèôðîâûå èíäåêñû, êîòîðûìè îáîçíà÷àþòñÿ ïðèìå÷àíèÿ âíèçó ñòðàíèöû, òàêæå ìîæíî èñïîëüçîâàòü äëÿ âîåííûõ õèòðîñòåé. Îáîçíà÷ü, íå ãîâîðÿ õóäîãî ñëîâà, êàêîå-íèáóäü äàâëåíèå ÷åðåç Ð*, ÷òîáû íè÷åãî íå ïîäîçðåâàþùèé ÷èòàòåëü ïîèñêàë ïðèìå÷àíèå, êîòîðîãî íà ýòîé ñòðàíèöå, ñàìî ñîáîé ðàçóìååòñÿ, âîîáùå íåò. À êîãäà èñêàòåëü èñòèíû ïðî÷òåò, ÷òî Ê ñîñòàâëÿåò 1014 êàë, îí ïîäóìàåò: “Îãî, êàêàÿ ÷åðòîâà ïðîïàñòü êàëîðèé!” – è áóäåò ïðîäîëæàòü òàê äóìàòü, ïîêà íå ïðî÷òåò ñòðàíèöó äî êîíöà, íàòêíåòñÿ òàì íà ïðèìå÷àíèå íîìåð 14 è íå ñêàæåò: “À-à-à…”. Íî íàèáîëüøèé óñïåõ äîñòèãàåòñÿ ñ ïîìîùüþ òàêîãî ïðèåìà: èç ãîòîâîé ðóêîïèñè òû âûðûâàåøü äâå ñòðàíèöû âûêëàäîê, à âìåñòî íèõ âñòàâëÿåøü ñëîâî “ñëåäîâàòåëüíî” è äâîåòî÷èå. Ãàðàíòèðóåòñÿ, ÷òî ÷èòàòåëü äîáðûõ äâà äíÿ áóäåò ãàäàòü, îòêóäà âçÿëîñü ýòî ñëåäñòâèå. Åùå ëó÷øå íàïèñàòü “î÷åâèäíî” âìåñòî “ñëåäîâàòåëüíî”, ïîñêîëüêó íå ñóùåñòâóåò ÷èòàòåëÿ, êîòîðûé îòâàæèëñÿ áû ñïðîñèòü ó êîãî-íèáóäü îáúÿñíåíèå î÷åâèäíîé âåùè. Ýòèì òû íå òîëüêî ñáèâàåøü ÷èòàòåëÿ ñ òîëêó, íî è ïðèâèâàåøü åìó êîìïëåêñ íåïîëíîöåííîñòè, à ýòî îäíà èç ãëàâíûõ öåëåé. Í. Âàíñåðã. Ôèçèêè øóòÿò
Òåïåðü åùå òàêîé ìîìåíò. Îáÿçàòåëüíî â êîíöå êàæäîãî ðàçäåëà ðóêîïèñè äèññåðòàöèè óïîòðåáè ôðàçó òèïà “îñíîâíûå ðåçóëüòàòû äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ, ïðåäñòàâëåííûå â äàííîì ðàçäåëå, íàøëè îòðàæåíèå â ñëåäóþùèõ ïóáëèêàöèÿõ àâòîðà…”. Íå çàáóäü òàêæå â ñïèñêå èñïîëüçîâàííûõ ëèòåðàòóðíûõ èñòî÷íèêîâ óêàçàòü è ñâîè øåäåâðû. Ïîðà çàâåðøàòü, íî íå óäåðæóñü åùå îò ïàðî÷êè ñåíòåíöèé. Êîíå÷íî, ìîæíî è òóïóþ çâåðóøêó íàó÷èòü ÷èòàòü, ìîæíî åå æå, ïðè îãðîìíîì æåëàíèè, íàó÷èòü è ïèñàòü. Ïèñàòü – çíà÷èò ðó÷êîé
Ïóáëèêàöèè
Á
185
âûâîäèòü áóêâû, îáðàçóþùèå ñëîâà, êîòîðûå îáðàçóþò ïðåäëîæåíèÿ. Íî íàó÷èòü àñïèðàíòà, ñîèñêàòåëÿ è äàæå ìàñòèòîãî ó÷åíîãî ïèñàòü â òîì ñìûñëå, ÷òîáû îáëåêàòü ñâîè ìûñëè â ëåãêèå, îòòî÷åííûå ôðàçû, ïîíÿòíûå àáñòðàêòíîìó ÷èòàòåëþ, íå çíàêîìîìó ñ ëîãèêîé ýòèõ ìûñëåé, – çàòåÿ, êàê ãîâîðèë âîæäü ìèðîâîãî ïðîëåòàðèàòà, àðõèñëîæíàÿ. Çíàâàë ÿ ìíîãèõ ãîâîðëèâûõ è äàæå ãðàìîòíûõ íàó÷íûõ ñîòðóäíèêîâ, êîòîðûå âûçûâàëè óâàæåíèå â áåñåäå, íî âûãëÿäåëè êîñíîÿçû÷íûìè è àáñîëþòíî íåâåæåñòâåííûìè ïðè èçëîæåíèè ñâîèõ ìûñëåé íà áóìàãå. Äàé Áîã, ÷òîáû òû îêàçàëñÿ íå èç òàêèõ, èíà÷å äåëî øâàõ è, èçâèíè çà ñåìàíòè÷åñêèå ïðèêîëû âåëèêîãî ðóññêîãî ÿçûêà, – ïèøè ïðîïàëî. Ëåãêîãî ïåðà òåáå, äðóæèùå! Ïèøè…
186
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 25
Â
Íàó÷íûå æóðíàëû
Ïðèâåò! Âîò åñëè áû òû ìîã íàïèñàòü ìíå îòâåò è çàäàòü âîïðîñû, òî èõ âîçíèêëî áû äîâîëüíî ìíîãî. Îñîáåííî ìíîãî èõ ïîÿâèëîñü áû ïîñëå ïðåäûäóùåãî ïèñüìà. Íó, – ñêàæåøü òû, – íàïèñàë ÿ ñòàòüþ, è äàëüøå ÷òî? Äàëüøå ïåðåä òîáîé ñòîèò ïðîáëåìà åå îïóáëèêîâàíèÿ. Ãäå è êàê? Íåò–íåò, ïîñòîé. Êàêîå îïóáëèêîâàíèå? Ïîêàæè ýòó ñòàòüþ õîòü êîìó-íèáóäü èç òåõ, êòî â ýòîì ðàçáèðàåòñÿ. Ïîêàæè, òîìó, êòî çíàåò, ÷òî ýòî òàêîå – íàó÷íàÿ ñòàòüÿ. Ïîêàæè – è òû óâèäèøü, ÷òî ýòî íå ñòàòüÿ, à òàê íàçûâàåìàÿ ñòàòüÿ. Ýòà ñàìàÿ ñòàòüÿ çà äåñÿòü ìèíóò, à òî è áûñòðåå, ëåãêèì äâèæåíèåì ïåðà ÷åëîâåêà ñâåäóùåãî ïðåâðàòèòñÿ â ïðàõ. ß óâåðåí, ÷òî ïðè òàêîì ïîäõîäå ïåðâàÿ òâîÿ ñòàòüÿ äîëæíà áóäåò ïðåòåðïåòü ñåðüåçíåéøèå èçìåíåíèÿ, ÿ áû äàæå ñêàçàë – ðàäèêàëüíûå. Íå èñêëþ÷åíî, ÷òî ðåöåíçåíò ïîñîâåòóåò òåáå âûáðîñèòü åå è íà÷àòü âñå çàíîâî. Íå èñêëþ÷åíî, ÷òî ïîäîáíàÿ ñóäüáà îæèäàåò è ñëåäóþùèå òâîè ðàáîòû. Íå îò÷àèâàéñÿ, òðóäèñü, è ðàíî èëè ïîçäíî ó òåáÿ ïîÿâèòñÿ íå÷òî, ÷òî ìîæíî áóäåò çàïóñòèòü â ïå÷àòü. Âåðíåìñÿ ê âîïðîñó î òîì – ãäå?  æóð-íà-ëå! Èëè â ñáîðíèêå íàó÷íûõ òðóäîâ. Çäåñü òû äîëæåí çíàòü ñëåäóþùåå. Åñòü æóðíàëû – “ïîìîéíûå ÿìû”, â êîòîðûõ çà äåíüãè (íå âñåãäà íåáîëüøèå) ïóáëèêóþò âñå, ÷òî òóäà ïðèñûëàåòñÿ. Ãëàâíîå óñëîâèå – ÷åê îá îïëàòå ïóáëèêàöèè. Åñëè òåáå íóæíà ïóáëèêàöèÿ, äàòèðîâàííàÿ ïðîøëûì ãîäîì, ýòî áóäåò óæå äâîéíîé èëè äàæå òðîéíîé òàðèô. Íî êàê ó÷åòíàÿ åäèíèöà ïóáëèêàöèÿ ó òåáÿ áóäåò. Åñòü æóðíàëû – “ìóñîðíûå áàêè”, ñòðîãî è ñäåðæàííî îôîðìëåííûå, ñ ïðåäñòàâèòåëüíîé ðåäàêöèîííîé êîëëåãèåé è ðåäàêöèîííûì ñîâåòîì, â êîòîðûõ çà áîëüøèå äåíüãè ïóáëèêóþòñÿ áîëüøèå ñòàòüè ñ íàëè÷èåì ñðåäè àâòîðîâ õîòÿ áû îäíîãî äîêòîðà íàóê, ñ ðåöåíçèåé î÷åíü óâàæàåìîãî äîêòîðà èëè ëþáîãî àêàäåìèêà. Åñòü æóðíàëû – “êîíôåòêè”, â êîòîðûõ îïÿòü æå çà áîëüøèå äåíüãè, íà âåëèêîëåïíîé áóìàãå ñ öâåòíûìè èëëþñòðàöèÿìè è íà äâóõ ÿçûêàõ (ãîñóäàðñòâåííîì è àíãëèéñêîì) íàïå÷àòàþò ñòàòüþ, êîòîðóþ ìîæíî áóäåò ïîêàçûâàòü âñåì, êðîìå êîëëåã-ó÷åíûõ.
Íàó÷íûå æóðíàëû
Á
187
Åñòü æóðíàëû “ïîñðåäñòâåííûå”, â êîòîðûõ áåç äåíåã èëè çà ñèìâîëè÷åñêóþ ñóììó íà îñíîâå ðåêîìåíäàöèè äîêòîðà íàóê èëè çíàêîìîãî ÷ëåíà ðåäàêöèîííîé êîëëåãèè ìîãóò îïóáëèêîâàòü òâîþ ñòàòüþ. Æäàòü ïóáëèêàöèè ïðèäåòñÿ äîëãî, è íå èñêëþ÷åíà ñèòóàöèÿ, êîãäà òâîþ ñòàòüþ òàì ïðîñòî ïîòåðÿþò. Åñòü æóðíàëû “íàó÷íûå”, â êîòîðûõ îïóáëèêîâàòüñÿ ïî÷òè íåâîçìîæíî, à êîãäà ïóáëèêóåøüñÿ, òî äîëãî ãîðäèøüñÿ. Èõ î÷åíü íåìíîãî, íî âñå æå åñòü. Ïëàòó çà ïóáëèêàöèþ â íèõ íå áåðóò, à âîò ãîíîðàð (ìèçåðíûé) ìîãóò âûïëàòèòü. Ýòè æóðíàëû åùå è íà àíãëèéñêèé ÿçûê ïåðåâîäÿò, ïðè÷åì íå ó íàñ, à òàì, ó íèõ. Åñòü, åñòåñòâåííî, è äðóãèå æóðíàëû. Âûáîð ó òåáÿ äîâîëüíî øèðîêèé. Ïðàâäà, ëþäè íåñâåäóùèå èëè ìàëîîïûòíûå â äåëå îñòåïåíåíèÿ ìîãóò ïóãàòü òåáÿ òåì, ÷òî, äåñêàòü, ïóáëèêîâàòüñÿ íàäî â ñïåöèàëèçèðîâàííûõ æóðíàëàõ, à ïîïàñòü â íèõ äîâîëüíî ñëîæíî. Íå áîèñü! Âî-ïåðâûõ, ýòèõ ñïåöèàëèçèðîâàííûõ æóðíàëîâ íå òàê óæ è ìàëî (íàïðèìåð, â Óêðàèíå – îêîëî 1500 øòóê!!!), à âî-âòîðûõ – ñðåäè íèõ ìàññà “ïîìîéíûõ ÿì”, “ìóñîðíûõ áàêîâ” è ïðî÷åãî äîáðà. Åñòü åùå âàðèàíò îïóáëèêîâàòüñÿ â ìåæäóíàðîäíîì æóðíàëå, íî ýòî äëÿ åäèíèö. Áîëüøèíñòâî ýòîé âîçìîæíîñòè ëèøåíî ïî ïðè÷èíå ñåðüåçíîñòè òðåáîâàíèé, ïðåäúÿâëÿåìûõ ê êà÷åñòâó ïóáëèêóåìûõ ñòàòåé, è áîëüøîé î÷åðåäè. Íàèëó÷øåå ïðèçíàíèå òâîèõ çàñëóã êàê íàó÷íîãî ðàáîòíèêà – ýòî öèòèðîâàíèå òâîèõ ñòàòåé îòå÷åñòâåííûìè è çàðóáåæíûìè êîëëåãàìè. Ñåðüåçíûõ òåáå ïóáëèêàöèé â æóðíàëàõ ñ âûñîêèì èìïàêò-ôàêòîðîì (ðåéòèíãîì) è âûñîêîãî èíäåêñà öèòèðîâàíèÿ. Âïåðåä!
188
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 26
Â
Íàó÷íûå êîíôåðåíöèè
Äîðîãîé ìîé ñîèñêàòåëü… à ìîæåò, àñïèðàíò?! Íàïèñàë ýòè ñëîâà è â î÷åðåäíîé ðàç çàäóìàëñÿ íàä òåì, ÷òî â îôèöèàëüíîì ëåêñèêîíå, ê ñîæàëåíèþ, íåò òàêîãî ñëîâà, êîòîðîå îáúåäèíÿëî áû (ïîäðàçóìåâàëî) è àñïèðàíòîâ è ñîèñêàòåëåé, ò.å. ëèö, îôèöèàëüíî ðàáîòàþùèõ íàä ïîäãîòîâêîé äèññåðòàöèè. Ïîýòîìó ïîçâîëþ ñåáå íåìíîãî ïîôèëîëîãñòâîâàòü.  íåîôèöèàëüíîì ëåêñèêîíå ýòî, ñêîðåå âñåãî, ìîæåò áûòü “äèññåðòàíò”. Åñëè èññëåäîâàòü âñå ñìûñëîâûå îòòåíêè, òî è “äèññåðòàíò” íå â ïîëíîé ìåðå ïîäõîäèò, èáî äèññåðòàíò – ýòî òîò, êòî óæå áîëååìåíåå âïëîòíóþ ïðèáëèçèëñÿ ê çàùèòå äèññåðòàöèè, ó êîãî óæå íà÷àëñÿ ñîîòâåòñòâóþùèé ïðîöåññ. Íèêîìó è â ãîëîâó íå ïðèäåò íàçûâàòü àñïèðàíòà ïåðâîãî ãîäà îáó÷åíèÿ äèññåðòàíòîì. Òàê ÷òî íå ãîäèòñÿ è ýòî. Åñòü è òàêîå, åùå ìåíåå óñòîÿâøååñÿ è ïðàêòè÷åñêè íå ïðèæèâøååñÿ, ïîíÿòèå, êàê “ïîäçàùèòíûé”. Ýòî âîîáùå óæå çàåçä â ñòîðîíó àáñîëþòíî íå æåëàòåëüíóþ íè äëÿ îäíîãî ÷åëîâåêà. Ñàìûì ðàçóìíûì, âåðîÿòíî, áûëî áû íàçûâàòü èõ ñîèñêàòåëÿìè ó÷åíîé ñòåïåíè. Íî êàê òîãäà áûòü ñ òåì, ÷òî â îôèöèàëüíîì îáîðîòå òàêîå ïîíÿòèå, êàê ñîèñêàòåëü, óæå ñóùåñòâóåò è îíî íå ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ íà àñïèðàíòîâ? Òàê ÷òî äî ñàìîãî ïîñëåäíåãî ïèñüìà áóäó ìó÷èòüñÿ è ìåòàòüñÿ ìåæäó àñïèðàíòàìè è ñîèñêàòåëÿìè. Íî ýòî ÿ òàê, íåìíîãî óøåë â ñòîðîíó îò îáîçíà÷åííîé òåìû – ó÷àñòèÿ â íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêèõ è ïðî÷èõ êîíôåðåíöèÿõ. Àïðîáàöèÿ ðàáîòû íà êîíôåðåíöèÿõ – ýòî ñâÿòàÿ îáÿçàííîñòü êàæäîãî ñîèñêàòåëÿ ó÷åíîé ñòåïåíè. Íî ïðîèçâîäèòñÿ ëè ýòà àïðîáàöèÿ íà ñàìîì äåëå? È åñëè ïðîèçâîäèòñÿ, òî êàê?
 Êîíôåðåíöèÿ – ýòî ñîáðàíèå, íà êîòîðîì ëþäè ãîâîðÿò î âåùàõ, êîòîðûå óæå äàâíî ñëåäîâàëî áû ñäåëàòü. Èç îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà Äàâàé, ñìåõà ðàäè, ïðîâåäåì âåñüìà ïðèáëèçèòåëüíûé ðàñ÷åò: ìîãëî ëè áûòü íå÷òî òàêîå â äåéñòâèòåëüíîñòè. Èñõîäíûå äàííûå è äîïóùåíèÿ âîçüìåì ñëåäóþùèå.  ñðåäíåì â ãîä (â ïîñëåäíèå òðè–÷åòûðå ãîäà) äàåòñÿ îêîëî 4000 îáúÿâëåíèé î çàùèòå êàíäèäàòñêèõ äèññåðòàöèé. Ïóñòü â êàæäîé äèññåðòàöèè èäåò ññûëêà íà ÷åòûðå êîíôåðåíöèè (çà÷àñòóþ èõ ãîðàçäî áîëüøå), íà êîòîðûõ ÿêîáû àïðîáèðîâàíû, ò.å. äîëîæåíû, ðåçóëüòàòû äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ.
Íàó÷íûå êîíôåðåíöèè
Á
189
Èñõîäèì èç òîãî, ÷òî íàä äèññåðòàöèåé ìû ðàáîòàåì òðè ãîäà. Òîãäà ïîëó÷àåòñÿ òàêàÿ êàðòèíà.  ãîä íà íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêèõ êîíôåðåíöèÿõ âûñòóïàåò ÷åòûðå òûñÿ÷è àñïèðàíòîâ è ñîèñêàòåëåé. Ýòî, çàìåòü, áåç ó÷åòà êàíäèäàòîâ è äîêòîðîâ íàóê è òåõ, êòî íå èìååò ñòåïåíè è íå ñîáèðàåòñÿ åå ïîëó÷àòü. Êîíôåðåíöèè, êàê ïðàâèëî, ïðîõîäÿò çà äâà äíÿ. Îòâåñòè îäèí èç ýòèõ äíåé ïîëíîñòüþ ïîä âûñòóïëåíèÿ òîëüêî àñïèðàíòîâ è ñîèñêàòåëåé – ýòî ìíîãîâàòî, íî ñäåëàåì òàê, èáî âòîðîé äåíü, êàê ïðàâèëî, ïîñâÿùàåòñÿ ðàáîòå â ñåêöèÿõ, êîòîðûõ íà êîíôåðåíöèè ìîæåò áûòü íåñêîëüêî. Òàê ÷òî îäèí äåíü íà êîíôåðåíöèè – àñïèðàíòñêèé. ×òî æå ïîëó÷èòñÿ â ðåçóëüòàòå òàêèõ óìîçàêëþ÷åíèé? Ïîëó÷èòñÿ, ÷òî, åñëè âûñòóïëåíèå áóäåò äëèòüñÿ äåñÿòü ìèíóò, ïëþñ îáúÿâëåíèå âûñòóïàþùåãî, ïëþñ âîïðîñû, ïëþñ âðåìÿ íà äâèæåíèå ê òðèáóíå è îáðàòíî, òî âñåãî îäèí âûñòóïàþùèé – ýòî ìèíóò äâàäöàòü.  èäåàëå ÷èñòîå âðåìÿ ðàáîòû êîíôåðåíöèè (çà âû÷åòîì âðåìåíè íà ðåãèñòðàöèþ, êîôå-ïàóçû, îáåä, ýêñêóðñèè è ò.ï.) – ýòî îêîëî ïÿòè ÷àñîâ â äåíü. Òîãäà â êîíôåðåíöèîííûé ÷àñ ìû èìååì òðåõ âûñòóïàþùèõ, à â êîíôåðåíöèîííûé äåíü – ïÿòíàäöàòü. Òàêèì îáðàçîì, îáùèå ÷åòûðå òûñÿ÷è àïðîáàöèé äèññåðòàöèîííûõ ðàáîò, ïîïàâøèå â àâòîðåôåðàòû, – ýòî íè ìíîãî íè ìàëî, à äâåñòè ïÿòüäåñÿò ïîëíîöåííûõ êîíôåðåíöèé â ãîä. Ðåàëüíî ëè ýòî? Àáñîëþòíî íåðåàëüíî. Äåéñòâèòåëüíî, àáñîëþòíî íåðåàëüíî, åñëè èñõîäèòü èç çäðàâîãî ñìûñëà, èáî ýòî îçíà÷àåò, ÷òî êàæäûé ðàáî÷èé äåíü â ñòðàíå ïðîõîäèò êàê ìèíèìóì äâå íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêèå êîíôåðåíöèè. Íî íå òîðîïèñü, óâàæàåìûé. Ïîïðîáóåì ïîäîéòè ê ýòîé æå ïðîáëåìå ñ äðóãîé ñòîðîíû. Òàê âîò.  ñòðàíå ñåãîäíÿ ïðèìåðíî ÷åòûðåñòà âóçîâ òðåòüåãî è ÷åòâåðòîãî óðîâíÿ àêêðåäèòàöèè. Êàæäûé áîëåå-ìåíåå óâàæàþùèé ñåáÿ âóç ïðîâîäèò çà ãîä õîòÿ áû îäíó êîíôåðåíöèþ. Âîò òåáå, äðóæèùå, è òå ÷åòûðåñòà êîíôåðåíöèé, î êîòîðûõ ìû ãîâîðèëè âûøå. Âîò òàêàÿ-òî îíà, ýòà ñòàòèñòèêà. Ìîæíî ïîñ÷èòàòü è ïî-äðóãîìó. À ñêîëüêî ýòî áóäåò â äåíüãàõ (â ñìûñëå – â êîìàíäèðîâî÷íûõ ðàñõîäàõ)? Åñëè èñõîäèòü èç òîãî, ÷òî õîòÿ áû òðåòü ó÷àñòíèêîâ ïðèáûâàþò íà êîíôåðåíöèè èç äðóãèõ ãîðîäîâ, ÷òî êîìàíäèðîâêó îíè îôîðìëÿþò íà ÷åòûðå äíÿ è ÷òî â äåíü ýòî áóäåò ïðèìåðíî ñòî äåíåæíûõ åäèíèö, òî â èòîãå áóäåì èìåòü áîëåå ïîëóìèëëèîíà äåíåæíûõ åäèíèö. Òîæå íå î÷åíü áîëüøàÿ öèôðà ïîëó÷àåòñÿ, äàæå åñëè ïðèíÿòûå äåíåæíûå åäèíèöû ÿâëÿþòñÿ óñëîâíûìè äîëëàðîâûìè. Òàê ÷òî êîíôåðåíöèè – äåëî íóæíîå è íåäîðîãîå! Íàóêå îíè íóæíû!
190
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Òåïåðü íåñêîëüêî ñëîâ î òîì, ÷òî æå â ñàìîì äåëå ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêàÿ êîíôåðåíöèÿ. Áóäåì èñõîäèòü èç ñëåäóþùåãî ïðåäïîëîæåíèÿ: òû íèêîãäà ðàíåå íà òàêîãî ðîäà ìåðîïðèÿòèÿõ íå ïðèñóòñòâîâàë è âñå òâîè ïðåäñòàâëåíèÿ î íèõ îñíîâàíû íà íåáîëüøèõ ðåïîðòàæàõ ïî öåíòðàëüíîìó òåëåâèäåíèþ. Òàì, íà òåëåâèäåíèè, ýòî âûãëÿäèò ïðèìåðíî ñëåäóþùèì îáðàçîì: z íåáîëüøîå ïîìåùåíèå (êàê ïðàâèëî, îäíî èç ëó÷øèõ â äàííîì âóçå èëè íàó÷íîé îðãàíèçàöèè), â öåíòðå êîòîðîãî íàõîäèòñÿ òàê íàçûâàåìûé êðóãëûé ñòîë; z çà ñòîëîì ðàñïîëîæèëèñü ïðåäñòàâèòåëè íàó÷íûõ êðóãîâ, èçîáðàæàþùèå çàèíòåðåñîâàííîñòü ðàññìàòðèâàåìîé ïðîáëåìàòèêîé; z ïåðåä ýòèìè ïðåäñòàâèòåëÿìè íàó÷íûõ êðóãîâ ñòîÿò òàáëè÷êè ñ óêàçàíèåì èõ äîëæíîñòåé, ñòåïåíåé è çâàíèé, à íà ëàöêàíàõ èõ ïèäæàêîâ ïðèêðåïëåíû áåéäæèêè ñ óêàçàíèåì ÔÈÎ; z îáÿçàòåëüíûì àòðèáóòîì êîíôåðåíöèè ÿâëÿåòñÿ êîôå-ïàóçà, â êîòîðîé ïðîèñõîäèò îáìåí ìíåíèÿìè è âèçèòêàìè; z îðãàíèçàòîðû êîíôåðåíöèè ãîâîðÿò î âûñîêîì ïðåäñòàâèòåëüñòâå íàó÷íûõ êðóãîâ ñòðàíû è ïðàêòè÷åñêèõ ðàáîòíèêîâ íà äàííîé êîíôåðåíöèè, à òàêæå î ñóùåñòâåííîì çíà÷åíèè ýòîãî è ïîäîáíûõ ìåðîïðèÿòèé äëÿ íàóêè è ïðàêòèêè; z ó÷àñòíèêè êîíôåðåíöèè ãîâîðÿò î íàó÷íîé ïðîáëåìå è ìåòîäàõ åå ïðàêòè÷åñêîãî ðåøåíèÿ, à òàêæå áëàãîäàðÿò îðãàíèçàòîðîâ.  îáùåì, âñå ýòî òàê è åñòü, íî åñòü è ìíîãîå äðóãîå, ÷òî îñòàëîñü çà ïðåäåëàìè îáúåêòèâîâ òåëåêàìåð. Äëÿ íà÷àëà îòìå÷ó, ÷òî èç çàÿâëÿåìûõ â àâòîðåôåðàòàõ äèññåðòàöèé êîíôåðåíöèé (êàê òàêèõ, íà êîòîðûõ áûëà îñóùåñòâëåíà àïðîáàöèÿ èññëåäîâàíèÿ) àñïèðàíòàìè è ñîèñêàòåëÿìè âîîáùå-òî ïîñåùàåòñÿ â ëó÷øåì ñëó÷àå òðåòüÿ èõ ÷àñòü. Íî ïðàêòè÷åñêè íèêòî è íèêîãäà íå ïðîâåðÿë è íå ïûòàëñÿ óñòàíîâèòü òîò ôàêò, à â ñàìîì ëè äåëå âûñòóïàë äàííûé òîâàðèù íà óêàçàííûõ êîíôåðåíöèÿõ. Òàê ÷òî ñïîêîéíî ïèøè, ÷òî áóäòî áû òû ãäå-òî òàì ÿêîáû àïðîáèðîâàë ðåçóëüòàòû ñâîåãî èññëåäîâàíèÿ. Åñëè ïîáàèâàåøüñÿ, òî ïîäñòðàõóéñÿ ñëåäóþùèì îáðàçîì: îðãàíèçóé, ÷òîáû â ïðîãðàììå êîíôåðåíöèè ôèãóðèðîâàë òâîé äîêëàä, èëè âûõëîïî÷è ñåáå ñïðàâêó îò îðãàíèçàòîðîâ êîíôåðåíöèè, ÷òî òû òàì ïðèíèìàë ó÷àñòèå. Êðîìå òîãî, çíàé, ÷òî èç òåõ, êòî èçíà÷àëüíî çàÿâëÿåòñÿ ê ó÷àñòèþ â êîíôåðåíöèÿõ, åäåò íà íèõ è ó÷àñòâóåò â ðàáîòå òîæå ãäå-òî ïðèìåðíî îäèí èç òðåõ.
Â
ß íà Êîíôåðåíöèè, ó íåå è çàíî÷óþ. Èç îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà
Íàó÷íûå êîíôåðåíöèè
Á
191
Òàêèì îáðàçîì, ñëåäóåò êîíñòàòèðîâàòü, ÷òî íàøè (äà è çàðóáåæíûå) ìåðîïðèÿòèÿ òàêîãî ðîäà îñîáîé ìíîãî÷èñëåííîñòüþ íå îòëè÷àþòñÿ. Ñðåäíåñòàòèñòè÷åñêàÿ óäà÷íàÿ êîíôåðåíöèÿ – ýòî òðèäöàòüñîðîê èíîãîðîäíèõ ó÷àñòíèêîâ. Åñëè òû â ïðîãðàììå âèäèøü çàÿâëåííîãî äèðåêòîðà äåïàðòàìåíòà èëè ìèíèñòðà, òî, êàê ïðàâèëî, âûñòóïàåò åãî çàìåñòèòåëü. Åñëè â êà÷åñòâå îðãàíèçàòîðîâ ïðîâåäåíèÿ êîíôåðåíöèè óêàçûâàåòñÿ íåñêîëüêî çíà÷èòåëüíûõ ó÷ðåæäåíèé, òî ôàêòè÷åñêè ïðîâîäèò åå òà, êîòîðàÿ çàïèñàíà ïîñëåäíåé. Åñëè òåáå îáåùàþò çîëîòûå ãîðû, ëèøü áû òû íà êîíôåðåíöèþ îáÿçàòåëüíî ïðèáûë, òî, çíà÷èò, òû áóäåøü ñàìûì ïî÷åòíûì ãîñòåì, à îòñþäà ìîæåøü îïðåäåëèòü è åå óðîâåíü. Åñëè â ïðîãðàììå êîíôåðåíöèè óêàçàí ôóðøåò è íåò íè ñëîâà î äåíüãàõ, çíà÷èò, ïëàòèòü áóäåøü ñàì è â ïîëíîì îáúåìå. Åñëè èìååòñÿ îðãàíèçàöèîííûé âçíîñ, òî, èñõîäÿ èç åãî âåëè÷èíû, ìîæåøü îïðåäåëèòü óðîâåíü êîíôåðåíöèè, ïàêåò óñëóã è ïð. Åñëè êîíôåðåíöèÿ ïðîâîäèòñÿ â ñàíàòîðèè, òî ýòî äîðîãî è íàäîëãî è î íàóêå òàì áóäóò ãîâîðèòü î÷åíü íåìíîãî. Åñëè … È âîîáùå, íà êîíôåðåíöèè åçäÿò ëèáî íà îòäûõ (ìîðå, ïàíñèîíàò, ïðèðîäà, êóëüòóðíàÿ ïðîãðàììà è ò.ï.), ëèáî íà èìÿ (àêàäåìèê, ñîëèäíûé ÷èíîâíèê), ëèáî íà îðãàíèçàöèþ (âåäóùàÿ ïî êàêîé-òî ïðîáëåìå è íåäîñòóïíàÿ â îáûäåííîé æèçíè), ëèáî ïî èíåðöèè. Èíûõ ïðè÷èí, ïîõîæå, áûòü íå ìîæåò. Ïðèÿòíûõ êîíôåðåíöèé.
192
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 27
Â
Êàíäèäàòñêèå ýêçàìåíû
À âîò åùå èíòåðåñíàÿ òåìà – êàíäèäàòñêèå ýêçàìåíû. Âî-ïåðâûõ, òû, åùå áóäó÷è ñòóäåíòîì â óíèâåðñèòåòå (èíñòèòóòå, àêàäåìèè, êîëëåäæå), íåñêîëüêî ëåò ó÷èë ôèëîñîôèþ, èíîñòðàííûé ÿçûê è öåëûé ðÿä äèñöèïëèí, çàòåì ïîñòóïèë â àñïèðàíòóðó è ñäàâàë ïðè ýòîì ôèëîñîôèþ, èíîñòðàííûé ÿçûê è ñïåöèàëüíîñòü, à ïîòîì åùå íåìíîãî ïîçàíèìàëñÿ (ìàêñèìóì ñåìåñòð) è ñäàë åùå ýêçàìåíû ïî ôèëîñîôèè, èíîñòðàííîìó ÿçûêó (óæå êàê êàíäèäàòñêèå). Íå ìíîãîâàòî ëè? Íåèçâåñòíî. Äåëî âåäü íå â êîëè÷åñòâå, à â êà÷åñòâå. Âî-âòîðûõ, åñëè òû ñìîã íàïèñàòü çàêîí÷åííîå íàó÷íîå èññëåäîâàíèå î òîì, êàê áûëà ðåøåíà ñåðüåçíàÿ, îïÿòü æå íàó÷íàÿ, çàäà÷à è áóäåøü ðåçóëüòàòû ýòîãî èññëåäîâàíèÿ çàùèùàòü ïåðåä ïî÷òåííûìè ó÷åíûìè â ñïåöèàëèçèðîâàííîì ñîâåòå è ïåðåä íàó÷íîé îáùåñòâåííîñòüþ, òî çà÷åì ïîëó÷àòü ðàçðåøåíèå íà ýòî ïîñðåäñòâîì ñäà÷è êàíäèäàòñêîãî ýêçàìåíà? Çà÷åì, ñïðàøèâàåòñÿ? Íåèçâåñòíî. Íî òàê çàâåäåíî, è íå íàì ñ òîáîé ýòè ïðàâèëà îòìåíÿòü. Äëÿ áîëüøèíñòâà ñîèñêàòåëåé êàíäèäàòñêèå ýêçàìåíû â äåéñòâèòåëüíîñòè ÿâëÿþòñÿ ñàìûìè ñëîæíûìè ýêçàìåíàìè â æèçíè (åñëè íå ñ÷èòàòü òåîðåòè÷åñêîãî ýêçàìåíà â àâòîøêîëå äëÿ ïîëó÷åíèÿ âîäèòåëüñêèõ ïðàâ). ß çíàþ òåõ, êòî ñäàë ôèëîñîôèþ (èñòîðè÷åñêèé è äèàëåêòè÷åñêèé ìàòåðèàëèçì) íà ÷åòâåðêó òîëüêî ñ òðåòüåãî ðàçà. È âîîáùå, êàíäèäàòñêèé ïî ôèëîñîôèè – ýòî ïðåäìåò îòäåëüíîé äèñêóññèè. Îïÿòü æå, íóæåí ëè îí – íåèçâåñòíî, íî ñäàâàòü ïðèäåòñÿ.
 Òåîðåòè÷åñêèé ìèíèìóì ó Ëàíäàó çà âñå âðåìÿ åãî ðàáîòû ñìîãëè ñäàòü òîëüêî 42 ÷åëîâåêà, èç êîòîðûõ ïîòîì 28 (!) ñòàëè àêàäåìèêàìè èëè ÷ëåíàìèêîððåñïîíäåíòàìè. Îáùåèçâåñòíûé ôàêò Êîãäà áóäåøü èäòè íà ýêçàìåí, ïîìíè, ÷òî åñòü òàêèå ïðåïîäàâàòåëè, êîòîðûå ðóêîâîäñòâóþòñÿ ñëåäóþùèìè âàðâàðñêèìè ïðèíöèïàìè: z ðàçúÿñíÿòü àñïèðàíòó, ÷òî åãî íàó÷íàÿ è ïðîôåññèîíàëüíàÿ êàðüåðà ìîæåò ðóõíóòü èç-çà íåóäà÷íîãî îòâåòà, ÷òî âñå áóäóùåå çàâèñèò îò ñåãîäíÿøíåãî äíÿ; z ñðàçó çàäàâàòü ñàìûå òðóäíûå âîïðîñû. Åñëè ïåðâûé âîïðîñ äîñòàòî÷íî òðóäåí èëè çàïóòàí, ýêçàìåíóåìûé ñëèøêîì ðàçíåðâíè÷àåòñÿ è íå îòâåòèò íà ñëåäóþùèå âîïðîñû, êàê áû ïðîñòû îíè íè áûëè; z îáðàùàÿñü ê àñïèðàíòó, ñîõðàíÿòü ñäåðæàííîñòü è ñóõîñòü, ñ êîëëåãàìè-ýêçàìåíàòîðàìè æå áûòü î÷åíü âåñåëûì è îáùèòåëüíûì. Æåëàòåëüíî, ÷òîáû òåìîé îáùåíèÿ áûëî íåðàäèâîå è áåçãðàìîò-
Êàíäèäàòñêèå ýêçàìåíû
Á
193
íîå ìîëîäîå ïîêîëåíèå, ïðåòåíäóþùåå íà ïðàâî çàíèìàòüñÿ íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòüþ. Ïåðèîäè÷åñêè ñëåäóåò îáðàùàòüñÿ ê äðóãèì ýêçàìåíàòîðàì ñ íàñìåøëèâûìè èðîíè÷åñêèìè çàìå÷àíèÿìè ïî ïîâîäó îòâåòîâ àñïèðàíòà, èãíîðèðóÿ åãî ñàìîãî è äåëàÿ âèä, áóäòî åãî âîîáùå íåò â äàííîé àóäèòîðèè; z çàñòàâëÿòü àñïèðàíòà ðåøàòü çàäà÷è èëè äåëàòü óìîçàêëþ÷åíèÿ ñâîèì ñîáñòâåííûì ìåòîäîì. Îãðàíè÷èâàòü âîçìîæíîñòü åãî îòâåòà, âñòàâëÿÿ â êàæäûé âîïðîñ ìíîæåñòâî óêàçàíèé è îãîâîðîê. Èäåÿ ñîñòîèò çäåñü â óñëîæíåíèè çàäà÷è, êîòîðàÿ áåç ýòîãî áûëà áû äîñòàòî÷íî ïðîñòà; z âûíóæäàòü àñïèðàíòà ê òðèâèàëüíîé îøèáêå è, êàê òîëüêî îí åå ñîâåðøèò, ïðåçðèòåëüíî óêàçàòü íà åãî ýëåìåíòàðíóþ áåçãðàìîòíîñòü, ïîä÷åðêíóâ, ÷òî òàêèå âåùè èçâåñòíû äàæå ïåðâîêóðñíèêó è îïèñàíû â êàæäîì ó÷åáíèêå; z êîãäà àñïèðàíò íà÷íåò òåðÿòü ïî÷âó ïîä íîãàìè, ñëåäóåò íå ïîìîãàòü åìó, à çåâíóòü ïðåçðèòåëüíî è ïåðåéòè ê ñëåäóþùåìó âîïðîñó; z âðåìÿ îò âðåìåíè óòî÷íÿòü ó àñïèðàíòà, “ïðîõîäèëè ëè îíè ýòî” â óíèâåðñèòåòå; z íå ïîçâîëÿòü àñïèðàíòó çàäàâàòü âûÿñíÿþùèå âîïðîñû è íå ïîâòîðÿòü äëÿ íåãî ñîáñòâåííûå ðàçúÿñíåíèÿ è óòâåðæäåíèÿ; z ïåðèîäè÷åñêè ñïðàøèâàòü ó àñïèðàíòà, íå âîëíóåòñÿ ëè îí. Êñòàòè, òàêîé ñóáúåêò ìîæåò è òåáå ïîïàñòüñÿ, â òîì ÷èñëå è íà ñàìîé çàùèòå äèññåðòàöèè. Îòâå÷àé ñäåðæàííî, àðãóìåíòèðîâàíî, äëèííî. Ýòèì òû ñîáüåøü åãî ñ òîëêó è íå ïîêàæåøü ñåáÿ â íåâûãîäíîì ñâåòå. Êàçàëîñü áû, ñàìûì ñåðüåçíûì èç êàíäèäàòñêèõ ýêçàìåíîâ äîëæåí áûòü ýêçàìåí ïî ñïåöèàëüíîñòè. Ýòî îáìàí÷èâîå ïðåäñòàâëåíèå. Ýòîò ýêçàìåí òû áóäåøü ñäàâàòü êîëëåãàì ñâîåãî íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ. Ñîîáðàæàé. À âîò îñîáûé ðàçãîâîð îá ýêçàìåíå ïî èíîñòðàííîìó ÿçûêó. Ìîëîäåæü ñåãîäíÿ äîâîëüíî ïðîäâèíóòà, è äëÿ íåå ñäàòü ïîäîáíûé ýêçàìåí äîâîëüíî ïðîñòî. À åñëè òû, ÷òî íàçûâàåòñÿ, ÷èòàåøü è ïåðåâîäèøü ñî ñëîâàðåì? ×òî äåëàòü â ýòîì ñëó÷àå? Ëó÷øå âñåãî, êîíå÷íî, ýòîò ýêçàìåí íå ñäàâàòü, à ïðîñòî íàïèñàòü íóæíûé òåêñò â îòäåëüíî îòâåäåííîé äëÿ òàêîãî ñëó÷àÿ êîìíàòå è íè÷òîæå ñóìíÿøåñÿ ñîãëàñèòüñÿ ñ ïðåäåëîì ìå÷òàíèé – ÷åòâåðêîé. ×ëåíîâ ýêçàìåíàöèîííîé êîìèññèè òû ïðè ýòîì ñâîèì îáùåíèåì íå ïîðàäóåøü, è îíè òåáÿ, åñòåñòâåííî, òîæå. Íî íå áåäà. Ãëàâíîå – íå ìåòîä, à ðåçóëüòàò. Òåì áîëåå ÷òî êàêèå ïðàâèëà, òàêèå è äåéñòâèÿ. À åñëè íåò ó òåáÿ “âûõîäà íà íóæíîãî ÷åëîâåêà” è íàäî èäòè êàê ïðîñòîìó ñìåðòíîìó â àóäèòîðèþ, òàùèòü áèëåò, ãîòîâèòüñÿ è îòâå÷àòü?
194
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
À êàê òóò îòâå÷àòü, åñëè çà âðåìÿ, îòâåäåííîå íà ïîäãîòîâêó, òû åäâàåäâà óñïåâàåøü ïåðåâåñòè çàäàíèå? Íàâåðíîå, èçîùðåííûé àñïèðàíòñêèé óì ìîæåò ïðèäóìàòü áîãàòûé è ðàçíîîáðàçíûé àðñåíàë ñïàñèòåëüíûõ óëîâîê. Ïðèâåäó ïðèìåð èç ñîáñòâåííîé ïðàêòèêè. Íå çíàþ, êàê ñåé÷àñ, à ðàíüøå îñíîâíûì çàäàíèåì áûë ïåðåâîä ñïåöèàëüíîãî òåêñòà. Ñïåöèàëüíîãî – ýòî çíà÷èò, ÷òî òåêñò òåáå äàäóò â òåìó òâîåé áóäóùåé äèññåðòàöèè. Òû “çàâîðà÷èâàåøü” ïðåïîäàâàòåëþ òàêóþ òåìó, ïî êîòîðîé ó íåãî ÿâíî íå îêàæåòñÿ ïîäõîäÿùåãî òåêñòà, à ðàç íåò, òî òû ïðåäëàãàåøü ñâîé, à ÷òîáû ó íåãî íå âîçíèêëî íèêàêèõ ïîäîçðåíèé, òû ïðèâîçèøü ýòèõ òåêñòîâ ñòðàíèö íà ñòî-äâåñòè. Ðàçóìååòñÿ, âî âðåìÿ ýêçàìåíà ó òåáÿ ýòè ïåðåâîäû äîëæíû áûòü, è íå ïðîñòî áûòü, à áûòü îôîðìëåíû ñîîòâåòñòâóþùèì îáðàçîì, ïîçâîëÿþùèì â òå÷åíèå íåñêîëüêèõ ñåêóíä ñîðèåíòèðîâàòüñÿ è âûòàùèòü íóæíûå ñòðàíèöû. Ýòî áûëî çàäîëãî äî ïîÿâëåíèÿ êîìïüþòåðîâ. Ñåé÷àñ ïðîáëåìà ðåøàåòñÿ åùå ïðîùå. Íà ýêçàìåí ïðèòàñêèâàåøü ìèíè-êîìïüþòåð ñ ñåðüåçíûì ïåðåâîä÷èêîì èëè ñ ìîùíîé èíôîðìàöèîííîé áàçîé. Ýòî áóäåò òåáå ñåðüåçíûì ïîäñïîðüåì. Íåïëîõî áûëî áû ïîõîäèòü íà çàíÿòèÿ íà êàôåäðó (èõ, êàê ïðàâèëî, îðãàíèçîâûâàåò àñïèðàíòóðà) è îçíàêîìèòüñÿ ñ èíôîðìàöèîííîé áàçîé. Çàðÿäèòü åå â êîìïüþòåð – äåëî òåõíèêè. Íå íóæíî óïèðàòüñÿ ðàäè òîãî, ÷òîáû âñå ýêçàìåíû ñäàòü íà ïÿòåðêó. Âïîëíå õâàòèò è ÷åòâåðîê. Íî ïî ñïåöèàëüíîñòè âñå æå ïðèëè÷íî ïîëó÷àòü âûñøèé áàëë. Äåðçàé!
Â
Ïèñüìî 28
Ïðåäçàùèòà
Á
195
Ïðåäçàùèòà
Äîæèâåøü è òû äî òàêîãî ìîìåíòà, êîãäà âûéäåøü íà ãåíåðàëüíóþ ðåïåòèöèþ ïåðåä çàùèòîé äèññåðòàöèè. È íàçûâàåòñÿ ýòî äåéñòâî – ïðåäçàùèòà. Ê ñîæàëåíèþ, äîâîëüíî ÷àñòî ïðåäçàùèòà êàê òàêîâàÿ íå ïðîâîäèòñÿ, èáî ôîðìàëüíî íèêàêèìè èíñòðóêòèâíûìè ïîëîæåíèÿìè ÂÀÊà îíà íå ïðåäóñìîòðåíà. Åñòü, ïðàâäà, îáÿçàòåëüíîå ðàññìîòðåíèå ðàáîòû íà êàôåäðå, íî ýòî íåñêîëüêî èíîå. Ïðåäçàùèòà – ýòà òàêàÿ ïðîöåäóðà, íà êîòîðîé, â îòëè÷èå îò çàùèòû, ìîæíî íå òîëüêî ïðèñóòñòâîâàòü àáñîëþòíî âñåì æåëàþùèì, íî è íóæíî ïðèñóòñòâîâàòü àñïèðàíòàì (ñîèñêàòåëÿì), êîòîðûõ ýòî æäåò â íåäàëåêîì áóäóùåì. Çäåñü ìîæíî è íóæíî çàäàâàòü ëþáûå âîïðîñû. Æåëàòåëüíî çàäàâàòü âîïðîñû êàâåðçíûå, à íå òàêèå, íà êîòîðûå ñîèñêàòåëü îáÿçàòåëüíî îòâåòèò. Çäåñü çàäà÷à – ïðîáîâàòü âàëèòü. Òÿæåëî, êàê ãîâîðèòñÿ, â ó÷åíüå, ëåãêî â áîþ.
 Îäíîìó èç çàâåäóþùèõ òåîðåòè÷åñêèõ ñåêòîðîâ Ôèçòåõà áûëà ñâîéñòâåííà ñòîéêàÿ èäèîñèíêðàçèÿ ê ëþäÿì, íàìåðåâàþùèìñÿ çàùèòèòü äèññåðòàöèþ íå òàì, ãäå îíè åå âûïîëíèëè. Îáúÿñíèòü ïðè÷èíó òàêîé íåïðèÿçíè äîâîëüíî òðóäíî: çàùèòà íå ïî ìåñòó âûïîëíåííîé ðàáîòû – âåùü âïîëíå çàóðÿäíàÿ è âñòðå÷àåòñÿ äîâîëüíî ÷àñòî. Òåì íå ìåíåå ýòîò çàâåäóþùèé ìíîãîêðàòíî çàÿâëÿë, ÷òî òàêîãî ðîäà äèññåðòàíòîâ ñëåäóåò ðàññìàòðèâàòü êàê ëþäåé, âåðíåå, êàê ãíèä, ñòðåìÿùèõñÿ óëèçíóòü îò êðèòèêè ëþäåé, õîðîøî çíàþùèõ èõ ðàáîòó. Èëè êàê âûðîäêîâ, íàìåðåâàþùèõñÿ íåçàêîííî èñïîëüçîâàòü ðåçóëüòàòû ñâîèõ êîëëåã. Ñîòðóäíèêè ñåêòîðà, ðàçóìååòñÿ, çíàëè îá ýòîé ïðè÷óäå çàâåäóþùåãî. Íî ïî ïîíÿòíûì ïðè÷èíàì åå íå àôèøèðîâàëè.  îäèí ïðåêðàñíûé äåíü ê ñåêðåòàðþ ñåìèíàðà ýòîãî ñåêòîðà, ìîëîäîìó òåîðåòèêó, îáðàòèëñÿ çàâåäóþùèé îäíîé èç êðóïíûõ ýêñïåðèìåíòàëüíûõ ëàáîðàòîðèé. “Ìèøà, ó ìåíÿ â Óíèâåðñèòåòå àñïèðàíò íàïèñàë äèññåðòàöèþ. Äèññåðòàöèÿ ïðàêòè÷åñêè ãîòîâà, íî ìíå ïî íåêîòîðûì ïðè÷èíàì õî÷åòñÿ, ÷òîáû îí çàùèòèë åå íå â Óíèâåðñèòåòå, à ó íàñ â Ôèçòåõå. Äàâàòü åìó íàïðàâëåíèå îò ìîåé ëàáîðàòîðèè, ñàìè ïîíèìàåòå, íå î÷åíü óäîáíî. À â äèññåðòàöèè åñòü òåîðåòè÷åñêàÿ ÷àñòü, áëèçêàÿ ê èíòåðåñàì âàøåãî ñåêòîðà. Êàê Âû ñìîòðèòå íà òî, ÷òîáû àñïèðàíò ó âàñ ñäåëàë ñåìèíàð è îò âàøåãî ñåêòîðà ïîëó÷èë íàïðàâëåíèå íà çàùèòó?” Ïðîñüáà áûëà âïîëíå îáû÷íîé, è ïîýòîìó, óâèäåâ, ÷òî ñîáåñåäíèê ÿâíî ñìóùåí, íåñêîëüêî óäèâèëñÿ. Òåì áîëåå ÷òî ñåêðåòàðü ñåìèíàðà áûë èçâåñòåí êàê ÷åëîâåê óìíûé è äîáðîæåëàòåëüíûé. “Ìèøà, Âàñ ÷òî-íèáóäü ñìóùàåò?”. “Íåò-íåò, òî åñòü äà... Âèäèòå ëè, Ñàøà, ó íàñ âîïðîñ î ïîñòàíîâêå äîêëàäà íà ñåìèíàð âñåãäà ðåøàåò ïðåäñåäàòåëü ñåìèíàðà, çàâåäóþùèé ñåêòîðîì, è ÿ íå ìîãó, íå ïîñîâåòîâàâøèñü ñ íèì...” “À N.N. ñåé÷àñ ó ñåáÿ?”. “Êàæåòñÿ, ó ñåáÿ”. “Íó, òàê ïîéäåìòå ê íåìó...”
196
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
×åðåç íåñêîëüêî ñåêóíä Ìèøà è Ñàøà áûëè óæå â êàáèíåòå N.N., è Ñàøà ïîâòîðèë ñâîþ ïðîñüáó. N.N. áûë óâåðåí, ÷òî åãî òî÷êà çðåíèÿ íà çàùèòó â ñòîðîííåé îðãàíèçàöèè íå òîëüêî âñåì èçâåñòíà, íî è ðàçäåëÿåòñÿ âñåìè ïîðÿäî÷íûìè ëþäüìè. Ïîýòîìó ïðîñüáó Ñàøè îí âîñïðèíÿë îäíîçíà÷íî. “Çàìå÷àòåëüíî, ÷òî Âû îáðàòèëèñü èìåííî ê íàì, Ñàøà, â íàø ñåêòîð! Ïðèâîäèòå ýòó ãàäèíó ê íàì, è ìû íà íåì æèâîãî ìåñòà íå îñòàâèì! Òîëüêî äàéòå ìíå çàðàíåå, ïîæàëóéñòà, òåêñò ýòîé ïèñàíèíû, ÷òîáû ÿ è ìîè ñîòðóäíèêè ìîãëè êàê ñëåäóåò ïîäãîòîâèòüñÿ...”. Òóò N.N. îáðàòèë âíèìàíèå íà îñòåêëåíåâøèå ãëàçà è áàãðîâîå ëèöî ñîáåñåäíèêà è çàïíóëñÿ. Âîçíèêëà ïàóçà, êîòîðàÿ ðàçðåøèëàñü ñîâåðøåííî íåîæèäàííûì îáðàçîì. Âñõëèïíóâ, òðåòèé ó÷àñòíèê áåñåäû îïðîìåòüþ âûáåæàë çà äâåðü. “ß ïî÷óâñòâîâàë, – ðàññêàçûâàë ïîòîì Ìèøà, – ÷òî ñåé÷àñ ðàñõîõî÷óñü ñàìûì íåïðèëè÷íûì îáðàçîì. Âûñêî÷èë çà äâåðü è ñòàë â êîðèäîðå áóêâàëüíî êàòàòüñÿ îò õîõîòà. Òîëüêî íåìíîãî óñïîêîþñü – âñïîìíþ, ÊÀÊ îíè äðóã íà äðóãà ãëÿäÿò, – è ñíîâà ñâèâàþñü â êëóáîê. Òóò äâåðü îòâîðÿåòñÿ è âûáåãàåò Ñàøà. Ñìîòðèò, êàê ìåíÿ êîð÷èò, è ñïðàøèâàåò: “Ìèøà, òàê Âû ýòî âñå ïðåäâèäåëè è ïîýòîìó....?”. À ÿ äàæå åìó îòâåòèòü íå ìîãó è òîëüêî êèâàþ. È òóò äâåðü ñíîâà íà÷èíàåò ïðèîòêðûâàòüñÿ, – ÿ åëå óñïåâàþ çàêàòèòüñÿ çà óãîë, – è âûãëÿäûâàåò N.N. Îí íåìíîæêî îòñòàë, ïîäíèìàÿñü ñî ñòóëà è îãèáàÿ ñòîë, è êðè÷èò âäîãîíêó óáåãàþùåìó Ñàøå: “Íåïðåìåííî, íåïðåìåííî ê íàì åãî ïðèâîäèòå!” ... Ì. Ëåâèíøòåéí Ëåâèíøòåéí. Äóõ Ôèçòåõà
Ñîèñêàòåëü ïîñëå ïðåäçàùèòû – ýòî ñîâåðøåííî âûæàòûé ëèìîí, ïðåáûâàþùèé â ñîñòîÿíèè ïîëíîé ïðîñòðàöèè. Åãî îñíîâíîå âïå÷àòëåíèå ïîñëå òàêîé ýêçåêóöèè – âñå, ÷òî ÿ äåëàë, áûëî íåïðàâèëüíî è íàïðàñíî. Çàäà÷à ðóêîâîäèòåëÿ – íå ñîïëè âûòèðàòü, à âçáîäðèòü è ïîñòàâèòü íîâûå îïåðàòèâíûå çàäà÷è ïî äîâîäêå ðàáîòû, êîòîðûå äîëæíû áûòü âûïîëíåíû çà ïàðó-òðîéêó íåäåëü.
 Íà íàó÷íîì ñåìèíàðå ìåñòî çàâåäóþùåãî ëàáîðàòîðèåé, ðóêîâîäèòåëÿ ñåìèíàðà – âïåðåäè.  òî÷íîì ñîîòâåòñòâèè ñ äèñïîçèöèåé íåçàáâåííîãî Âàñèëèÿ Èâàíîâè÷à. Ïðåäñòàâèâ äîêëàä÷èêà, ðóêîâîäèòåëü ñàäèòñÿ â ïåðâîì ðÿäó è, åñëè íå ïðîèñõîäèò ÷åãî-íèáóäü ÷ðåçâû÷àéíîãî, òèõî çàñûïàåò, ñîõðàíÿÿ ïîçó, èñïîëíåííóþ äîñòîèíñòâà è âíèìàíèÿ ê äîêëàä÷èêó. Ê èñêëþ÷åíèÿì îòíîñÿòñÿ ñðàâíèòåëüíî ðåäêèå ñëó÷àè: äîêëàä÷èê îáëàäàåò ðåäêîñòíûì îðàòîðñêèì äàðîì, èëè äîêëàäûâàåòñÿ íåîáûêíîâåííî èíòåðåñíàÿ ðàáîòà, èëè ðàññêàçûâàåòñÿ ðàáîòà ñïîðíàÿ èëè ñêëî÷íàÿ. Íà ýòîò ðàç àñïèðàíòîì äîêëàäûâàëàñü ðàáîòà âïîëíå äþæèííàÿ. Îðàòîðñêîå äàðîâàíèå äîêëàä÷èêà îñòàâëÿëî æåëàòü... Äà ê òîìó æå è ðàáîòà áûëà ñîâìåñòíîé ñ çàâåäóþùèì ëàáîðàòîðèåé. Íåìóäðåíî, ÷òî Ìîðôåé ïðèíÿë â ñâîè îáúÿòèÿ ðóêîâîäèòåëÿ ñåìèíàðà íåñêîëüêî ñêîðåå îáû÷íîãî. Ìåæäó òåì ìèíóò ÷åðåç 15 êòî-òî èç âúåäëèâûõ ìîëîäûõ îáíàðóæèë â ðàáîòå íåÿñíîå ìåñòî. Àñïèðàíò ñòàë îáúÿñíÿòü, – è ñòàëî ÿñíî, ÷òî òóò íå íåÿñíîñòü, à îøèáêà. Ïî èçâåñòíîìó îáû÷àþ âñå ñòàëè îðàòü îäíîâðåìåííî, ïåðåáèâàÿ äðóã äðóãà. È ... çàâëàá ïðîñíóëñÿ. Îñòîðîæíî ïîãëÿäåâ ïî ñòîðîíàì è óäîñòî-
Ïðåäçàùèòà
Á
197
âåðèâøèñü, ÷òî ëèöî íå ïîòåðÿíî, îí ñòàë ïðèñëóøèâàòüñÿ, è ÷åðåç ïàðó ìèíóò âñå åìó ñòàëî ÿñíî. “Âîëîäÿ, – îáðàòèëñÿ îí ê àñïèðàíòó. È âñå ñòèõëî. – Âîëîäÿ, çíàåòå ëè Âû êèòàéñêóþ ïîñëîâèöó, ÷òî ÷åëîâåêà íå îøèáêà ïîçîðèò, à íåæåëàíèå åå èñïðàâèòü? Ðàáîòà è òàê ñëàáàÿ, à ñ òàêîé îøèáêîé, ìíå êàæåòñÿ, îòïðàâëÿòü åå â ïå÷àòü – ïðåæäåâðåìåííî”. “Íî N.N!, – âîçîïèë íåñ÷àñòíûé, – ýòî âåäü íàøà ñîâìåñòíàÿ ðàáîòà! Âû â íåé ñîàâòîð!!. È îíà óæå ïðèíÿòà ê ïå÷àòè!!!”. Ïðîèçîøëà íåëîâêîñòü, êîòîðóþ, âïðî÷åì, ñòàðøèé òîâàðèù íåçàìåäëèòåëüíî ðàçðåøèë. “Ýòî ñîâåðøåííî íå îñíîâàíèå, äëÿ òîãî, ÷òîáû äîêëàäûâàòü åå òàê ñêâåðíî!” Ì. Ëåâèíøòåéí. Äóõ Ôèçòåõà
Åùå ðàç ïîçâîëþ ñåáå íàïîìíèòü: òÿæåëî â ó÷åíüå, ëåãêî â áîþ! Ó÷èñü!!!!
198
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 29
Â
Ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò
È ñíîâà çäðàâñòâóé! Ñåãîäíÿ ðå÷ü ïîéäåò î òîì îðãàíå, êîòîðûé òàéíî ãîëîñóåò çà ïðèñóæäåíèå òåáå èñêîìîé ñòåïåíè, – î ñïåöèàëèçèðîâàííîì ó÷åíîì ñîâåòå ïî çàùèòå äèññåðòàöèé ïðè íåêîåì âûñøåì ó÷åáíîì çàâåäåíèè èëè íàó÷íîé îðãàíèçàöèè. Ðàçíûå, äîëæåí ÿ òåáå äîëîæèòü, î÷åíü ðàçíûå áûâàþò ñïåöèàëèçèðîâàííûå ó÷åíûå ñîâåòû. Åñòåñòâåííî, áàë â ñïåöèàëèçèðîâàííîì ñîâåòå ïðàâèò åãî ïðåäñåäàòåëü. Îí, ò.å. ïðåäñåäàòåëü, ñîñòàâ ýòîãî ñîâåòà ïîäáèðàåò (ôîðìèðóåò), âî ìíîãîì îïðåäåëÿåò åãî âíóòðåííþþ ïîëèòèêó, ïðîöåäóðû è ïðàâèëà. Ïðèâåäó òåáå íàèáîëåå ðàñïðñòðàíåííûå òèïû ñïåöèàëèçèðîâàííûõ ñîâåòîâ. Ðàçóìååòñÿ, â ÷èñòîì âèäå îíè íå âñòðå÷àþòñÿ. Ðàçóìååòñÿ, ýòî ìîÿ êëàññèôèêàöèÿ, íà èñòèíó â ïîñëåäíåé èíñòàíöèè íå ïðåòåíäóþùàÿ. Èòàê, òèïû ñïåöñîâåòîâ. Àâàíòþðèñòè÷åñêèé Ïðåäñåäàòåëü èñïîëüçóåò ñîâåò äëÿ ðåøåíèÿ âñåâîçìîæíûõ âîïðîñîâ, êàê ñâîèõ ëè÷íûõ, òàê è îðãàíèçàöèè, â êîòîðîé îí ðàáîòàåò è êîòîðóþ çà÷àñòóþ îí âîçãëàâëÿåò. Äëÿ ýòîãî îí ïðèíèìàåò ê çàùèòå è çàùèùàåò íóæíûõ ëþäåé, íå îáðàùàÿ âíèìàíèÿ íà êà÷åñòâî ïðåäñòàâëåííîé ðàáîòû, íà âñåâîçìîæíûå ïðîöåäóðíûå ôîðìàëüíîñòè è çàïðåòû. Âðåìÿ îò âðåìåíè ïî òàêèì çàùèòàì âîçíèêàþò êðèòè÷åñêèå ñèòóàöèè, êîòîðûå ïðåäñåäàòåëü âûíóæäåí ðåøàòü â ñâîåé îðãàíèçàöèè è â ÂÀÊå, à òàêæå ñ ó÷åíûìè èç äðóãèõ îðãàíèçàöèé. Áîëüøèíñòâî ýòèõ çàùèò ïðîõîäÿò ïðîöåäóðó óòâåðæäåíèÿ íà ãðàíè äîçâîëåííîãî èëè äîïóñòèìîãî (êàê ïî ôîðìàëüíûì ïðèçíàêàì, òàê è ïî íàó÷íîé ñîñòîÿòåëüíîñòè). Ðàáîò â òàêîì ñîâåòå çàùèùàåòñÿ äîâîëüíî ìíîãî. Åñëè òû íå íóæåí ðóêîâîäèòåëþ èëè îðãàíèçàöèè, òî ñ îïðåäåëåííûìè òðóäíîñòÿìè òàêæå ìîæåøü â íåãî ïîïàñòü ñî ñâîåé ðàáîòîé, íî çà áîëüøèå äåíüãè. z
Ïîôèãèñòè÷åñêèé Ïðåäñåäàòåëþ ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò àáñîëþòíî íå íóæåí, èáî îí ñòàâèò ïåðåä ñîáîé ñîâåðøåííî äðóãèå öåëè, à ñîâåò – ýòî ëèøíÿÿ îáóçà. Íî îòêàçàòüñÿ îò ñïåöñîâåòà îí ïî öåëîìó ðÿäó ïðè÷èí íå ìîæåò è ïîäîáðàòü èíèöèàòèâíîãî çàìåñòèòåëÿ òîæå íå â ñîñòîÿíèè. Âåñü ñîâåò ñôîðìèðîâàí ïðàêòè÷åñêè èç òàêèõ æå åãî êîëëåã. z
Ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò
Á
199
Çàùèò ïðîâîäèòñÿ î÷åíü ìàëî, äèññåðòàöèè çàùèùàþòñÿ ïîñðåäñòâåííûå. Âñå ïîäîçðåâàþò, ÷òî äîâîëüíî ñêîðî ýòîò ñîâåò ìîæåò áûòü çàêðûò, è ïî ýòîìó ïîâîäó íå ïåðåæèâàþò, íèêàêèõ äåéñòâèé äëÿ åãî ñîõðàíåíèÿ íå ïðåäïðèíèìàþò, à êîãäà ýòî ïðîèçîéäåò, âåðîÿòíî, äàæå è îáðàäóþòñÿ. Ïîïàñòü â òàêîé ñîâåò äëÿ çàùèòû íå î÷åíü ñëîæíî, íî ïðè ýòîì ìîæíî ñòîëêíóòüñÿ ñ ñåðüåçíûìè ïðîáëåìàìè â ÂÀÊå, ïðè÷èíîé êîòîðûõ êàê ðàç è áóäåò îòðèöàòåëüíîå ðåíîìå. Çàðîáèò÷àíñêèé Ñïåöèàëèçèðîâàííûé ñîâåò èñïîëüçóåòñÿ â êà÷åñòâå èíñòðóìåíòà äëÿ çàðàáàòûâàíèÿ ñðåäñòâ. Ñðåäñòâà çàðàáàòûâàþòñÿ êàê äëÿ îðãàíèçàöèè, ïðè êîòîðîé îí ñîçäàí (îïëàòà îáó÷åíèÿ, îïëàòà êàíäèäàòñêèõ ýêçàìåíîâ, îïëàòà ïðîöåäóðû çàùèòû è ò.ï.), òàê è äëÿ êîíêðåòíûõ ëèö (ïðåäñåäàòåëü ñîâåòà, ó÷åíûé ñåêðåòàðü, ýêñïåðòû).  ñâÿçè ñ òåì ÷òî ýòî çàâÿçàíî íà îïðèõîäîâàííûå äåíåæíûå ñðåäñòâà, òî è âûïîëíÿåòñÿ âñå äîñòàòî÷íî ïðîôåññèîíàëüíî. Íà âñåõ ó÷àñòêàõ ðàáîòû ñîâåòà åñòü êîíêðåòíûå îòâåòñòâåííûå ëèöà, îíè ôèçè÷åñêè ïðèñóòñòâóþò íà ñâîèõ ðàáî÷èõ ìåñòàõ, îòíîñÿòñÿ ê ñîèñêàòåëþ êàê ê ÷åëîâåêó, êîòîðûé ïëàòèò äåíüãè è õî÷åò çà ýòè äåíüãè ïîëó÷èòü êà÷åñòâåííóþ óñëóãó. Âñå ÿñíî è ïîíÿòíî. Ïðîáëåìà ìîæåò áûòü â òîì, ÷òî â ÂÀÊå îá ýòîì çíàþò è íå îäîáðÿþò. Ïðîáëåìà òàêæå â òîì, ÷òî â òàêîãî ðîäà ñîâåòàõ äîñòàòî÷íîå âíèìàíèå óäåëÿåòñÿ ôîðìàëüíîé ñòîðîíå ïðîöåññà â óùåðá íàó÷íîìó ñîäåðæàíèþ ïðèíèìàåìûõ ðàáîò. z
Ôîðìàëèñòñêèé Çàùèòà ïðîõîäèò â òî÷íåéøåì ñîîòâåòñòâèè ñ ïðîöåäóðîé ÂÀÊà. Âñå äîêóìåíòû îôîðìëåíû âîâðåìÿ, áåç èçúÿíîâ è ìàëåéøèõ íàðóøåíèé. Îïïîíåíòû êàê îðàòîðû íèêîìó íå èíòåðåñíû, òàê êàê ñëîâî â ñëîâî âûíóæäåíû çà÷èòûâàòü ðàíåå ïîäãîòîâëåííûé îòçûâ.  ýòîì íåò ýêñïðîìòà, øóòîê, îøèáîê, ò.å. èíäèâèäóàëüíîñòè. Îòçûâ âåäóùåé îðãàíèçàöèè, îòçûâû íà àâòîðåôåðàò, ïðîòîêîë çàñåäàíèÿ êàôåäðû è ïðî÷èå äîêóìåíòû òàêæå çà÷èòûâàþòñÿ ïîëíîñòüþ, ÷òî íåèìîâåðíî çàòÿãèâàåò è îáåçîáðàæèâàåò ïðîöåäóðó çàùèòû. Ïî÷òè íèêîãäà è íèêàêèõ ïðîáëåì ïî ôîðìàëüíûì ìîìåíòàì â ÂÀÊå ó òàêîãî ñîâåòà íåò. Ïðè ïîâåðõíîñòíîì îçíàêîìëåíèè ñ äåÿòåëüíîñòüþ òàêîãî ñîâåòà ìîæíî ïðèéòè ê âûâîäó î åãî íàäåæíîñòè. Íî, îïÿòü æå, çà òàêîé ðàáîòîé â ñòðîãîì ñîîòâåòñòâèè ñ óñòàâîì ñàìîé ðàáîòû (èìååòñÿ â âèäó äèññåðòàöèè) ìîæåò è íå îêàçàòüñÿ. z
Ãðàíäîâûé Çàñåäàíèå âåäåòñÿ âàëüÿæíî è ðàñêîâàííî, ñ íåçíà÷èòåëüíûìè è íåãðóáûìè îòêëîíåíèÿìè îò âûïèñàííîé ÂÀÊîì ïðîöåäóðû. Ñîâåò ðàáîòàåò â ïðåñòèæíîé îðãàíèçàöèè â òå÷åíèå äëèòåëüíîãî ïåðèîäà z
200
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ïîä ðóêîâîäñòâîì âåñüìà àâòîðèòåòíîãî ó÷åíîãî. Çà ïëå÷àìè ïðåäñåäàòåëÿ îùóùàåòñÿ ìîùíåéøèé àäìèíèñòðàòèâíî-ïîëèòåñîâñêèé áàãàæ, âõîæåñòü â êîðèäîðû è êàáèíåòû ÂÀÊà, íàó÷íàÿ øêîëà è åùå ÷òîòî, íå îùóùàåìîå ÿâíî.  âîçäóõå âèòàþò çàïàõè ñòàáèëüíîñòè è óâåðåííîñòè â ñåáå, â ñîâåòå, â îïïîíåíòàõ, â ñîèñêàòåëå. Âñå ýòî âîâñå íå îçíà÷àåò, ÷òî â ýòîì ñîâåòå çàùèùàþòñÿ òîëüêî õîðîøèå äèññåðòàöèîííûå ðàáîòû, íî òî, ÷òî òàêèõ ðàáîò çäåñü áîëüøå, íåæåëè âî ìíîãèõ äðóãèõ ñîâåòàõ, íå âûçûâàåò ñîìíåíèé. Âîò òàêàÿ âîò êëàññèôèêàöèÿ. Íàáåðåøüñÿ îïûòà, äîïîëíÿé è ñîâåðøåíñòâóé. Ïî òîìó, êàê ðàáîòàþò ñïåöèàëèçèðîâàííûå ñîâåòû, èõ ìîæíî è äðóãèì îïðåäåëåííûì ïîðÿäêîì îáúåäèíèòü â ãðóïïû, ïðèíèìàÿ çà îñíîâó ðàçëè÷íûå êëàññèôèêàöèîííûå ïðèçíàêè. Ïðèâåäó ïðèìåðû. Ïî ñòåïåíè óïðàâëÿåìîñòè ñî ñòîðîíû ïðåäñåäàòåëÿ ñîâåòà: z ïîëíîñòüþ óïðàâëÿåìûå (ðó÷íûå); z ÷àñòè÷íî óïðàâëÿåìûå; z íåóïðàâëÿåìûå. Ïî óðîâíþ àâòîðèòåòà â íàó÷íûõ êðóãàõ: z ñ íåïðåðåêàåìûì àâòîðèòåòîì, êîòîðûé îáåñïå÷åí åãî ïîëóâåêîâîé èñòîðèåé; z ñåðåäíÿêè; z ïîäîçðèòåëüíûå è äàæå îïàñíûå äëÿ ñîèñêàòåëÿ, ê êîòîðûì íàñòîðîæåííî îòíîñÿòñÿ ñðåäè ó÷åíûõ, òàê êàê èçâåñòíû ÷àñòûå ñëó÷àè ïðîáëåìíûõ çàùèò, âûçîâîâ â ÂÀÊ è ò.ï. Ïî ñòîèìîñòè ðàáîò ïî çàùèòå äèññåðòàöèé: z ïðàêòè÷åñêè áåñïëàòíûå, à åñëè íåêîòîðûå óñëóãè è îïëà÷èâàþòñÿ, òî îôèöèàëüíî ÷åðåç êàññó; z ñ ðàçóìíîé ïëàòîé â êàññó è ðàçóìíîé ïëàòîé íàëè÷íûìè; z ñóïåðäîðîãèå, â êîòîðûõ ïëàòà âíîñèòñÿ ÷åðåç êàññó è ñóùåñòâåííàÿ ñóììà ïåðåäàåòñÿ íàëè÷íûìè, à òàêæå èìåþò ìåñòî ïðîäîâîëüñòâåííûå ïîäíîøåíèÿ. Ïî ñòåïåíè ëîÿëüíîñòè ê ñîèñêàòåëþ ñî ñòîðîíû ïðåäñåäàòåëÿ è ñåêðåòàðÿ ñîâåòà: z àáñîëþòíî ëîÿëüíûå, ÷òî ïðîÿâëÿåòñÿ â îôîðìëåíèè äîêóìåíòîâ çàäíèì ÷èñëîì è ïðîòîêîëîì, âïëîòü äî ïðåäâàðèòåëüíîé ðàçäà÷è ÷ëåíàì ñîâåòà âîïðîñîâ ê ñîèñêàòåëþ; z íåéòðàëüíûå è çàêîíîïîñëóøíûå; z íåäîáðîæåëàòåëüíûå è äàæå àãðåññèâíûå. Âûáèðàé! Áëàãîñêëîííîãî òåáå ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà!
Â
Ïèñüìî 30
Ïðåäñåäàòåëü Ñîâåòà
Á
201
Ïðåäñåäàòåëü Ñîâåòà
Çäðàâñòâóé! Ïðèøëî âðåìÿ óçíàòü òåáå åùå îá îäíîé èç êëþ÷åâûõ ôèãóð â ïðèíÿòèè ðåøåíèÿ î òâîåì îñòåïåíåíèè. Ðå÷ü ïîéäåò î ïðåäñåäàòåëå ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà. Ñêàæó òåáå ïî ñåêðåòó, åñëè òû ñ íèì íå çíàêîì ëè÷íî, òî íå ñèëüíî ê ýòîìó ñòðåìèñü, äàáû íå èñïîðòèòü äåëî â ïðèíöèïå. Îáùåíèå ñ ïðåäñåäàòåëåì – ýòî âîîáùå-òî óðîâåíü òâîåãî øåôà, à íå òâîé. Êîíå÷íî, åñëè åñòü Íåêòî, êòî áëèçîê ê òåáå, ê òâîèì ðîäèòåëÿì èëè äðóçüÿì è ïðè ýòîì íà êîðîòêîé íîãå ñ ïðåäñåäàòåëåì ñîâåòà, òî ïî÷åìó áû íå èñïîëüçîâàòü ýòó âîçìîæíîñòü è íå çàðó÷èòüñÿ åñëè íå ïîääåðæêîé, òî õîòÿ áû ðàñïîëîæåíèåì ñàìîãî ãëàâíîãî ÷åëîâåêà? Âñå ýòî òàê! Íî òû ìîæåøü è ñàì, êàê ãîâîðèòñÿ â îïðåäåëåííûõ êðóãàõ, “âûéòè” íà ïðåäñåäàòåëÿ ñîâåòà, åñëè òâîé âåñ â îáùåñòâå ïðèðàâíèâàåòñÿ ê åãî âåñó èëè áóäåò íåñêîëüêî âûøå. Èìåííî îò ïðåäñåäàòåëÿ ñîâåòà çàâèñèò, áóäåøü ëè òû ïðèíÿò â ñïåöñîâåò, äîïóùåí ê çàùèòå è êîãäà èìåííî ýòî ïðîèçîéäåò. Îò ïðåäñåäàòåëÿ òàêæå çàâèñèò, íàñêîëüêî ãëàäêî ïðîéäåò òâîÿ çàùèòà, êàêèì áóäåò íàòèñê íà òåáÿ ñî ñòîðîíû íåóåìíûõ íàó÷íûõ çóáðîâ, êàêèì áóäåò îáùåå íàñòðîåíèå è äàæå âîïðîñû. Îïûòíûé ïðåäñåäàòåëü ìîæåò íàïðàâèòü äèñêóññèþ â òðåáóåìîå ðóñëî, òðàíñôîðìèðîâàòü íåóäîáíûé èëè íåïîíÿòíûé âîïðîñ âî âïîëíå ïîíÿòíûé è äîâîëüíî ïðîñòîé. Îí ìîæåò äîâîëüíî ëåãêî ðàçðÿäèòü íàêàëèâøóþñÿ ñèòóàöèþ øóòêîé è ò.ï. Ôàêòè÷åñêè ïðåäñåäàòåëü ìîæåò òåáå ñýêîíîìèòü (è âåñüìà ñóùåñòâåííî) çàòðàòû ïî çàùèòå èëè, íàîáîðîò, óâåëè÷èòü èõ â íåñêîëüêî ðàç. Âåäü ýòî èìåííî îò íåãî çàâèñèò, áåðóò ëè äåíüãè (è îôèöèàëüíî è íåîôèöèàëüíî) çà ïðîöåäóðó çàùèòû èëè íåò, êîãî âûáðàòü â êà÷åñòâå îïïîíåíòîâ è íàñêîëüêî îíè äîðîãè (îïïîíèðîâàíèå, äîñòàâêà è ïðîâîäû) è ïðî÷èå îðãàíèçàöèîííûå ìîìåíòû.  ïðèíöèïå âîçìîæíû âûçîâû ïðåäñåäàòåëÿ ñîâåòà íà çàñåäàíèÿ ýêñïåðòíîãî ñîâåòà ÂÀÊà, è îò òîãî, êàê îí òàì áóäåò ïðåäñòàâëÿòü âóç è ñïåöñîâåò, çàâèñèò îòíîøåíèå ê ðàññìàòðèâàåìûì äèññåðòàöèîííûì ðàáîòàì. Èìåííî ïðåäñåäàòåëü ôîðìèðóåò ñïåöñîâåò, îò íåãî çàâèñèò, ÷òî ýòî áóäåò çà ñîâåò (ãðàíäîâûé, çàðîáèò÷àíñêèé èëè êàêîé-òî èíîé), è èìåííî ÷åðåç íåãî îñóùåñòâëÿåòñÿ ðóêîâîäñòâî ýòèì ñîâåòîì.
202
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
 Êî÷åâðÿæíåâ (ìåíÿÿ òåìó ðàçãîâîðà). ß ê òåáå ïî ïîâîäó íàøåãî ó÷åíîãî ñîâåòà. Íàáðîñàë ÿ òóò ñïèñî÷åê... Ïîñìîòðè. (Ïðîòÿãèâàåò Ìàõîíèíó ñïèñîê) Ïîëîâèíó, à òî è áîëüøå, íàäî çàìåíÿòü. Ìàõîíèí. À ÿ ÷òî ãîâîðèë? ß âñåãäà áûâàþ ïðàâ. Êî÷åâðÿæíåâ. Âåðíî. Ñåé÷àñ ó íàñ íå ó÷åíûé ñîâåò, à êàêîé-òî ïòè÷èé áàçàð. Âîëüíèöà çàïîðîæñêàÿ. Òî èì íå íðàâèòñÿ, ýòî èì íå ïîäõîäèò. Ãîëîñóþò ïðîòèâ. Îñòàþòñÿ ïðè îñîáîì ìíåíèè. Êóäà ýòî ãîäèòñÿ? Ó÷åíûé cîâåò äîëæåí áûòü â íàøèõ ðóêàõ òàêèì èíñòðóìåíòîì, êîòîðûé íàì íóæåí. Ìàõîíèí (ïðîñìàòðèâàÿ ñïèñîê). Êòî ýòî? Êî÷åâðÿæíåâ. Ñâèíüèí. Ìàõîíèí. Ñâèíüèí? Âåðòèõîíèíà çà÷åì âêëþ÷èë? Îí æå äóðàê. Êî÷åâðÿæíåâ. Íó è ÷òî æ, ÷òî äóðàê, à ïðîãîëîñóåò êàê óìíûé. ß è Ôèêàøêèíà ïî ýòîé ïðè÷èíå íàìåòèë. Îí õîòü è íå äóðàê, à íà÷àëüñòâó â ðîò ñìîòðèò. Îí êîãî õî÷åøü çàâàëèò, êîãî íóæíî áóäåò – ïðîâåäåò. Òîëüêî íàìåêíè. Ìàõîíèí.  òàêîì ñëó÷àå ïî÷åìó òû Àéÿéÿéêèíà îñòàâèë? Êî÷åâðÿæíåâ. Äà øóò ñ íèì, ñ Àéÿéÿéêèíûì, Ïàë Ïàëû÷! Ó íàñ äâîå òàêèõ Àéÿéÿéêèí è Àõàõàøèí. Ïóñòü ñåáå ïðîòèâ ãîëîñóþò... Ïóñòü ïðè îñîáîì ìíåíèè îñòàþòñÿ. Ïóñòü! Çàòî ñâåæàÿ ñòðóÿ... Ó âñåõ íà âèäó. Îäèí-äâà íè÷åãî íå ðåøàþò. Ðåøàåò áîëüøèíñòâî, à â áîëüøèíñòâå ó íàñ áóäóò òå, êòî çà íàìè ïîéäåò. Çäîðîâûé ñïàÿííûé êîëëåêòèâ. Ðàçâå ÿ íå ïðàâ? Ìàõîíèí. Ïîæàëóé, òû ïðàâ, Ýãèãèé! Òðóäíî ñ òîáîé íå ñîãëàñèòüñÿ. (Îòñòðàíÿÿ ñïèñîê) Îõ ýòè ó÷åíûå ñîâåòû, ñêîëüêî ëþäÿì êðîâè ïîïåðåïîðòèëè! Ïîìíþ, êîãäà ÿ íà êàíäèäàòñêóþ âûõîäèë, ìåíÿ ÷óòü æèâüåì íå ñúåëè. Ïðîíåñëî! Ìîëîä ÿ òîãäà áûë. Âûíîñëèâ. Êî÷åâðÿæíåâ. Êñòàòè, êàê ñ äîêòîðñêîé? Ïðîäâèãàåòñÿ? Ìàõîíèí. Íå çíàþ, ÷òî ñêàçàòü... Òðóäíî... Äàé ñðîê... Òðåòèé ãîä ïî íî÷àì äà âñå âûõîäíûå è ïðàçäíèêè íàä íåé ñèæó. Òàê òðóäíî. Òàê òðóäíî. Ïîñìîòðèì.  ýòîì ãîäó, ìîæåò, íà çàùèòó âûéäó. Êî÷åâðÿæíåâ. Òåïåðü ñ ýòèì äåëîì ñòðîãî ñòàëî. Íå êàê ðàíüøå. Òåïåðü ÂÀÊó áîëüøèå ïðàâà äàíû. Çà ãðóáûå íàðóøåíèÿ óñòàíîâëåííîãî ïîðÿäêà ýòîé ñàìîé çàùèòû îíè çàïðîñòî ó÷åíûå çâàíèÿ è ñòåïåíè îòíèìàòü ìîãóò. Ìàõîíèí. È ïðàâèëüíî. Äàâíî ïîðà ÂÀÊó äàòü òàêèå ïðàâà. Ñêîëüêî ó íàñ ýòèõ ëèïîâûõ êàíäèäàòîâ äà äîêòîðîâ ðàçâåëîñü?! Õîòü ïðóä ïðóäè. À íàì ÷åãî áîÿòüñÿ? Âîëêîâ áîÿòüñÿ – â ëåñ íå õîäèòü. Êî÷åâðÿæíåâ. ßñíîå äåëî. Ïîïûòêà – íå ïûòêà. (Ïîäíèìàåòñÿ) Ó ìåíÿ íåáîëüøîå ñîâåùàíüèöå íà äâåíàäöàòü íîëü-íîëü íàçíà÷åíî. Çíà÷èò, îáî âñåì äîãîâîðèëèñü? Ñïèñî÷åê ó ñåáÿ îñòàâèøü? Ìàõîíèí. Îñòàâëþ! Ïîìîçãóþ åùå. Ïîøëèôóþ. (Âñïîìíèâ ÷òî-òî) Äà! Ýãèãèé! Íå â ñëóæáó, à â äðóæáó. Íàäî ìíå òóò îäíó äèâ÷èíó íà ðàáîòó óñòðîèòü. Çàïèøè ôàìèëèþ! Ñ.Ìèõàëêîâ. Ïåíà (êîìåäèÿ íðàâîâ) / Ñ. Ìèõàëêîâ.”Òåàòð äëÿ âçðîñëûõ. – Ì.:Èñêóññòâî, 1979. Òîëêîâîãî òåáå ïðåäñåäàòåëÿ ñîâåòà!
Â
Ïèñüìî ×ëåíû 31 ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà Á
203
×ëåíû ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà
Ïðèâåò! Ñëåäóþùèé ýòàï íàøèõ ïðîñâåòèòåëüñêèõ ïèñåì – ýòî îçíàêîìëåíèå ñ òèïàæàìè è çàêàâûêàìè ÷ëåíîâ ñïåöñîâåòà. ßêîáû ðåøèâ âñå âîïðîñû ñ ïðåäñåäàòåëåì ñîâåòà, íå èãíîðèðóé è èõ, à òî ìàëî ëè ÷òî. Âïîëíå âîçìîæíî, ÷òî â ïðîöåññå çàùèòû ñèòóàöèÿ âûéäåò èçïîä êîíòðîëÿ ïðåäñåäàòåëÿ, à âåäü ãîëîñîâàíèå çà ïðèñóæäåíèå ó÷åíîé ñòåïåíè, êàê íè êðóòè, áóäåò ïðîõîäèòü òàéíî. Äîëîæó òåáå, ÷ëåíû ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà – ýòî î÷åíü è î÷åíü ñâîåîáðàçíàÿ êàòåãîðèÿ íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêèõ ðàáîòíèêîâ, îñîáåííî åñëè ýòî êàíäèäàò íàóê. Âåäü ïîïàäàíèå â ÷ëåíû ñïåöñîâåòà – ýòî êîñâåííîå âîçíàãðàæäåíèå.
Â
Çàòåì îí ÷ëåíîì ñäåëàëñÿ Ñîâåòà  êîðîòêèé ñðîê. Êàêîé ïðèìåð äëÿ íàñ ÿâëÿåò ýòî, Êàêîé óðîê! À. Òîëñòîé
Ïðàêòè÷åñêè âñå äîêòîðà íàóê (çà íåáîëüøèì èñêëþ÷åíèåì), â îñîáåííîñòè â ïåðèôåðèéíûõ ãîðîäàõ, ãäå èõ íå òàê óæ è ìíîãî, ÿâëÿþòñÿ ÷ëåíàìè êàêèõ-íèáóäü ñïåöèàëèçèðîâàííûõ ó÷åíûõ ñîâåòîâ. Åñòåñòâåííî, áóäü íà òî âîëÿ ðóêîâîäèòåëÿ îðãàíèçàöèè, ìíîãèå èç íèõ â ñïåöñîâåò áû íå ïîïàëè. Íî åñëè õî÷åøü èìåòü ñîâåò â ñâîåé îðãàíèçàöèè, áóäü òåðïèìûì è ñìèðèñü ñ èõ íåäîñòàòêàìè è ìåðçîñòÿìè. Ýòî âûíóæäåííàÿ íåîáõîäèìîñòü, è îáóñëîâëåíà îíà òåì, ÷òî åñëè ïðîñòî äîêòîðîâ íàóê íå òàê óæ è ìíîãî, òî åùå ìåíüøå èõ ïî òîé ñïåöèàëüíîñòè, êàêóþ òû õî÷åøü îòêðûòü â ñîâåòå, à ó ìíîãèõ èç ýòèõ íåìíîãèõ äîêòîðîâ íåò ïóáëèêàöèé ïî íóæíîé òåáå ñïåöèàëüíîñòè è ïð. Âîò è îêàçûâàåòñÿ â èòîãå, ÷òî ðàáîòàòü ïðèõîäèòñÿ ñ òåìè äîêòîðàìè, êàêèå åñòü, à íå ñ òåìè, ñ êåì õîòåëîñü áû. Íàèáîëåå ðàñïðîñòðàíåííûå òèïàæè ÷ëåíîâ ñîâåòà ïðèâîæó äëÿ òåáÿ íèæå. Îïÿòü æå, íå âçûùè, êëàññèôèêàöèÿ ìîÿ, è îïÿòü æå íà ñîâåðøåíñòâî íå ïðåòåíäóþùàÿ. Äåìîíñòðàòîð Îí óæå èìååò îïðåäåëåííûé íàó÷íûé áàãàæ è ïðîäîëæàåò â ïîòå ëèöà òðóäèòüñÿ íàä åãî ðàñøèðåíèåì. Äàâíî ñîðèåíòèðîâàâøèñü, ÷òî çàùèòà – ýòî îáû÷íûé ñïåêòàêëü ñ èçâåñòíûì ôèíàëîì, îí ñòðåìèòñÿ íå òðàòèòü âðåìÿ çðÿ. À òàê êàê íà çàùèòû õîäèòü íåîáõîäèìî, òî îí
204
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
èñïîëüçóåò ýòî âðåìÿ ñ ìàêñèìàëüíîé ïîëüçîé: íå îòñèæèâàåòñÿ íà çàñåäàíèÿõ, à ïðàêòè÷åñêè ïî êàæäîé çàùèòå çàäàåò âîïðîñû, âûñòóïàåò â îáñóæäåíèÿõ, âûñêàçûâàåòñÿ ïî ïðîåêòó ðåøåíèÿ è ò.ï., äåìîíñòðèðóÿ ïðè ýòîì ñâîé èíòåëëåêò è ïîâûøàÿ èìèäæ ïðîäâèíóòîãî ó÷åíîãî; îáõîäÿ ó÷àñòíèêîâ ïðîöåññà çàùèòû, çàâîäèò íîâûå è ïîääåðæèâàåò ñòàðûå çíàêîìñòâà; ðàçäàðèâàåò ñâîè êíèãè è ñòàòüè; ðåøàåò òåêóùèå ïðîáëåìû ñâîèõ àñïèðàíòîâ è ò.ä. ×òî êàñàåòñÿ ñàìîé äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû, òî åå èçó÷åíèå ýòèì ÷ëåíîì ñîâåòà ïðåêðàùàåòñÿ â òîò ìîìåíò, êîãäà íàáðàíî êîëè÷åñòâî èíôîðìàöèè, íåîáõîäèìîå äëÿ ýôôåêòíîãî âûñòóïëåíèÿ. Àòðîôèðîâàâøèéñÿ ìîë÷óí Ýòîò ó÷åíûé è â ðàñöâåòå ëåò íå áëèñòàë íàó÷íûìè äîñòèæåíèÿìè, à â íàñòîÿùåå âðåìÿ åìó óæå òÿæåëî ñïðàâëÿòüñÿ äàæå ñ óñòîÿâøåéñÿ òåðìèíîëîãèåé, à ãäå óæ îöåíèòü íàó÷íóþ ñîñòîÿòåëüíîñòü ðàáîòû. Ýòî ïðîñòî íóæíûé è íàäåæíûé ãîëîñ “çà”.  àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè è òåì áîëåå â ðàçäàòî÷íûé ìàòåðèàë îí ïðàêòè÷åñêè íå çàãëÿäûâàåò, ðàçâå ÷òî ðàäè ïðèëè÷èÿ ïàðó ìèíóò ýòîìó óäåëèòü ìîæåò. Íà çàùèòå åìó ñêó÷íî è òÿãîñòíî, ïîýòîìó âûñèäåòü âñþ ïðîöåäóðó åìó íåâìîãîòó, è îí ïåðèîäè÷åñêè âûõîäèò ïîêóðèòü è ïîãîâîðèòü. Âîïðîñîâ ïðàêòè÷åñêè íèêîãäà íå çàäàåò, à åñëè çàäàåò, òî ïîñëóøàòü îòâåò åìó è â ãîëîâó íå ïðèõîäèò. Âñå åãî âûñòóïëåíèÿ â íàó÷íîé äèñêóññèè ñâîäÿòñÿ ïðèáëèçèòåëüíî ê ñëåäóþùåìó: “Äèññåðòàöèîííàÿ ðàáîòà âûïîëíåíà, áåç ñîìíåíèÿ, íà àêòóàëüíóþ òåìó.  îöåíêå ðàáîòû ÿ ïîëíîñòüþ ñîãëàñåí ñ ìîèìè êîëëåãàìè. Ñåðüåçíûõ íåäîñòàòêîâ, êîòîðûå ñìîãëè áû ñíèçèòü åå çíà÷èìîñòü, â ðàáîòå íåò. ß áóäó ãîëîñîâàòü çà ïðèñóæäåíèå ñîèñêàòåëþ ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà íàóê. Ñïàñèáî”. Êóäà â áîëüøåé ñòåïåíè îí ïðîÿâëÿåò ñåáÿ â íåîôèöèàëüíîé ÷àñòè çàùèòû, ãäå ïðîèçíîñÿò òîñòû, ïîäëèâàåò, ïîäêëàäûâàåò, ïîäïåâàåò, ïîäøó÷èâàåò è ò.ï. z
Íåîñòåïåíèâøèéñÿ ó÷åíûé Ýòî íåîñòåïåíèâøèéñÿ îñòåïåíåííûé ðàáîòíèê íàó÷íîãî ôðîíòà. Íà çàùèòå åìó åùå èíòåðåñíî. Îí âëàäååò âñåé íîðìàòèâíîé áàçîé â ÷àñòè ïðîõîæäåíèÿ ïðîöåññà ïîäãîòîâêè íàó÷íûõ êàäðîâ âûñøåé êâàëèôèêàöèè è ÷àñòî âûñòóïàåò â ðîëè àðáèòðà ïî ýòèì âîïðîñàì. Ñ óäîâîëüñòâèåì ïðîñìàòðèâàåò àâòîðåôåðàò íà ïðåäìåò åãî ñîîòâåòñòâèÿ âñåì ïîëîæåíèÿì ÂÀÊà, à òàêæå íà ïðåäìåò íàó÷íîé ñîñòîÿòåëüíîñòè. Äåëàåò ìàññó ïîìåòîê. Áðîñàåòñÿ â îáñóæäåíèå ïî êàæäîìó ïîâîäó, äàæå â òîò ìîìåíò, êîãäà è òàê óæå âñå è âñåì ÿñíî è êîãäà óæå àáñîëþòíî âñå ãîòîâû ïåðåéòè ê ãîëîñîâàíèþ è íåîôèöèàëüíîé ÷àñòè çàùèòû. Ïî ìíåíèþ áîëüøåé ÷àñòè ÷ëåíîâ ñîâåòà, íà íåãî ïåðåä çàùèòîé ñëåäóåò íàäåâàòü ñìèðèòåëüíóþ ðóáàøêó. z
×ëåíû ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà
Á
205
Ïðåäñòàâèòåëü àäìèíèñòðàöèè Àáñîëþòíî íåâûðàçèòåëüíûé ðàáîòíèê íàó÷íîãî ôðîíòà, íî, ÷òî î÷åíü öåííî, ýòî ðàáîòíèê ïðè àäìèíèñòðàòèâíîé äîëæíîñòè, ïðè÷åì íå îáÿçàòåëüíî ýòó äîëæíîñòü îí çàíèìàåò â äàííîì âóçå. Ýòî ìîæåò áûòü îáëàñòíàÿ èëè ãîðîäñêàÿ àäìèíèñòðàöèÿ, àäìèíèñòðàöèÿ êðóïíîé êîìïàíèè èëè ó÷ðåæäåíèÿ, ãëàâíîå – àäìèíèñòðàöèÿ. Êàê ó÷åíûé îí íå áëèñòàë è â áûòíîñòü íàó÷íûì ñîòðóäíèêîì, êîãäà çàùèùàë ñâîþ äèññåðòàöèþ, à òåì áîëåå ñåãîäíÿ. Îí àáñîëþòíî áåñêîíôëèêòåí è íå ñòðåìèòñÿ ê ïóáëè÷íîñòè, âåðîÿòíî îïàñàÿñü ïðîêîëîòüñÿ è ïîêàçàòüñÿ íåêîìïåòåíòíûì. Âîïðîñîâ ñîèñêàòåëþ ïðàêòè÷åñêè íèêîãäà íå çàäàåò, â äèñêóññèÿõ ó÷àñòèÿ àáñîëþòíî íèêîãäà íå ïðèíèìàåò. Íàäåæíî ãîëîñóåò “çà”. z
Óìíèê Âñåì ñâîèì âèäîì îí äåìîíñòðèðóåò çàíÿòîñòü è ïîëíîå ïîãðóæåíèå â íåêóþ íàó÷íóþ ïðîáëåìó, íåâåäîìóþ è íåäîñÿãàåìóþ äëÿ äðóãèõ. Íà çàñåäàíèÿ ñïåöñîâåòà ïðèõîäèò ñ îïîçäàíèåì è ïåðèîäè÷åñêè åãî ïîêèäàåò ñ îçàáî÷åííûì âèäîì. Èìåííî òàêèì îáðàçîì îí âñÿ÷åñêè ïîêàçûâàåò ñâîþ íåçàèíòåðåñîâàííîñòü òåì, ÷òî ïðîèñõîäèò â çàëå, âñåì ñâîèì âèäîì ãîâîðÿ: “Ìíå íå äî âàñ, íå äî âàøèõ ýëåìåíòàðíûõ âîïðîñîâ è ïðîáëåì, ÿ çàíÿò áîëåå âàæíûìè è ãëîáàëüíûìè òåìàìè”. Ïðè ýòîì îí, êàê ïðàâèëî, êàíäèäàò íàóê è ñòðåìëåíèÿ çàùèòèòü äîêòîðñêóþ äèññåðòàöèþ íå ïðîÿâëÿåò.  ïðîöåññå îáÿçàòåëüíîé äèñêóññèè íà çàùèòå âûõîäèò ê òðèáóíå è, ðàññêàçàâ ìíîãî õîðîøåãî î ðàáîòå, çàòåì äîâîëüíî êâàëèôèöèðîâàíî ðàçáèâàåò åå â ïóõ è ïðàõ. Ïîñëå ýòîãî èñ÷åçàåò îêîí÷àòåëüíî. z
Èñõîäÿ èç ïðèâåäåííîé êëàññèôèêàöèè è åå íåïîëíîòû, ìîé òåáå ñîâåò, äðóæèùå: áóäåøü âûõîäèòü íà çàùèòó – î÷åíü âíèìàòåëüíî ñîáåðè èíôîðìàöèþ îáî âñåõ, êòî âõîäèò â ñïåöèàëèçèðîâàííûé ñîâåò. Óçíàé èõ ñëàáîñòè è ïîæåëàíèÿ. Ðàçóìååòñÿ, äåëàòü ýòî ñëåäóåò áåç èçëèøíåé îãëàñêè è ñóåòû. Ïîïðîáóé, íå ïåðåñòóïàÿ ýòè÷åñêèõ íîðì, èñïîëüçîâàòü ýòè çíàíèÿ â ñîáñòâåííûõ èíòåðåñàõ, ò.å. íà áëàãî ñîèñêàòåëÿ ó÷åíîé ñòåïåíè. Ñðåäè ÷ëåíîâ ñîâåòà ìîæåò áûòü òàêæå îäèí-äâà ÷åëîâåêà àêòèâíûõ íåîôèöèàëüíûõ îïïîíåíòîâ. Îíè âñåãäà ïðîòèâ â ïðîöåññå îáñóæäåíèÿ. Âû÷èñëè, êòî ýòî, è íå ïàíèêóé, êîãäà îíè íà òåáÿ íàêèíóòñÿ. Êðîìå òîãî, â áîëüøèíñòâå ñîâåòîâ åñòü äâà-òðè ÷åëîâåêà (ýòî íå îáÿçàòåëüíî ïðåäñåäàòåëü ñîâåòà), ê ìíåíèþ êîòîðûõ ïðèñëóøèâàþòñÿ îñòàëüíûå. Ïî÷åìó? Ýòî ìîæåò áûòü â ðåçóëüòàòå ïðèçíàíèÿ èõ âûñîêîãî íàó÷íîãî àâòîðèòåòà, à ìîæåò áûòü è ïî ïðè÷èíå îïðåäåëåííîé çàâèñèìîñòè îò ýòèõ ëþäåé. Ïîïðîáóé ïîîáùàòüñÿ íà òåìó ñâîåé ðàáîòû ñ íèìè åùå äî çàùèòû è ñäåëàé èç íèõ ñâîèõ ñîþçíèêîâ. Íåëþáîïûòíûõ òåáå ÷ëåíîâ ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà!
206
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 32
Â
Ýêñïåðòíîå çàêëþ÷åíèå
Çäðàâñòâóé åùå ðàç, ìîé äîðîãîé. Ïðîäîëæèì îáùåíèå. Òåïåðü îá ýêñïåðòíîì çàêëþ÷åíèè. Ýòî âåñüìà íåìàëîâàæíûé äîêóìåíò, ìîæíî ñêàçàòü, îäèí èç ïîñëåäíèõ, çàæèãàþùèõ çåëåíûé ñâåò ïåðåä ôèíèøíîé ïðÿìîé ê çàùèòå. Ýêñïåðòû, êîòîðûå åãî ãîòîâÿò, – ýòî òðè ÷ëåíà ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà, êîòîðûå â òåîðèè êàê áû ÷èòàþò òâîþ äèññåðòàöèþ. Íà ñàìîì äåëå òàê îíî è áûâàåò, è êòî-òî èç òðåõ ó÷åíûõ ìóæåé äåéñòâèòåëüíî ÷èòàåò òâîþ äèññåðòàöèîííóþ ðàáîòó. Íî ÷òîáû ÷èòàëè âñå – ïî÷òè íåâîçìîæíûé âàðèàíò. Ðàçóìååòñÿ, åñëè ñ òåáÿ íå âçÿëè îôèöèàëüíûì îáðàçîì äåíåã çà ïðîöåäóðó çàùèòû, êîãäà ïîäãîòîâêà ýêñïåðòíîãî çàêëþ÷åíèÿ ïðåäóñìîòðåíà ñìåòîé, òî ïèñàòü åãî ïðèäåòñÿ òåáå ñàìîìó. Ìîé ñîâåò: äàæå åñëè äåíüãè âçÿëè, äàæå åñëè èõ âçÿëè íå òîëüêî îôèöèàëüíî, à è íåîôèöèàëüíî, íàïèøè ýòî çàêëþ÷åíèå ñàìîñòîÿòåëüíî èëè ïîïðîñè ïîäãîòîâèòü åãî “ðûáó” êîãî-òî èç êîëëåã. Òîãäà òû áóäåøü óâåðåí â òîì, ÷òî îíî áóäåò ãîòîâî â ñðîê, è â òîì, ÷òî îíî áóäåò èìåòü ïîëîæèòåëüíûé õàðàêòåð. Êîãäà âñòàíåøü ïåðåä ïðîáëåìîé ïîäãîòîâêè ýêñïåðòíîãî çàêëþ÷åíèÿ, òî ëó÷øå âñå-òàêè ïîïðîñèòü îá ýòîì êîëëåã, à íå ïèñàòü åãî ñàìîìó. Ê òîìó ìîìåíòó òû óæå íàñòîëüêî çàìó÷àåøüñÿ äåðãàòüñÿ â ðàìêàõ òåðìèíîëîãèè ñâîåé ðàáîòû, ÷òî âðÿä ëè ñìîæåøü íàïèñàòü íå÷òî îòëè÷íîå îò ðàíåå ïðîèçâåäåííîãî íà ñâåò. ß ê òîìó, ÷òî òâîå ýêñïåðòíîå çàêëþ÷åíèå áóäåò î÷åíü ïîõîæå íà àâòîðåôåðàò. Íåëüçÿ, ÷òîáû ó äîòîøíûõ âàêîâñêèõ ñïåöèàëèñòîâ çàêðàëîñü ñîìíåíèå â òîì, ÷òî ýòî íå ïëîä ñîâìåñòíûõ óñèëèé ýêñïåðòíîé ãðóïïû. Íå ñëåäóåò áîÿòüñÿ ýòîé ïðîöåäóðû. Íàîáîðîò, âûæìè èç ñèòóàöèè âñå, ÷òî ìîæíî. Ïóñòü ïî÷èòàþò è äàäóò çàìå÷àíèÿ, íî íå ïèøóò èõ â ñàìî çàêëþ÷åíèå. Çàêëþ÷åíèå äîëæíî áûòü õîðîøèì, à óñòíûå ðåêîìåíäàöèè ýêñïåðòîâ îáÿçàòåëüíî èñïîëüçóé ïðè äîâîäêå äèññåðòàöèè. Ïîìíè, ÷òî ýòî ïðîöåññ ïåðìàíåíòíûé, à ìåæäó êèðïè÷îì è òåì, ÷òî ïîâåçóò â ÂÀÊ, åùå ìèíèìóì òðè-÷åòûðå ðóêîïèñè. Ñëåäîâàòåëüíî, íåïëîõî áûëî áû, ÷òîáû â ñîñòàâ ýêñïåðòíîé ãðóïïû ïîïàë õîòÿ áû îäèí áîëåå-ìåíåå æèâóùèé â íàóêå ÷åëîâåê, à íå ñâàäåáíûé ãåíåðàë èëè ïîôèãèñò. Ñåãîäíÿ îòâåòñòâåííîñòü ýêñïåðòîâ äîâîëüíî âûñîêà, è åñëè ñ ÷üåéòî äèññåðòàöèåé íà÷èíàþòñÿ ïðîáëåìû, òî âìåñòå ñ ðóêîâîäèòåëåì è
Ýêñïåðòíîå çàêëþ÷åíèå
Á
207
ó÷åíûì ñåêðåòàðåì ïîä íîæ ïîéäóò è ýêñïåðòû. Ïîýòîìó èõ ïîäïèñü òîæå äîðîãîãî ñòîèò. Óæå â ýêñïåðòíîì çàêëþ÷åíèè äîëæíû ïðîçâó÷àòü ïðåäëîæåíèÿ ïî òâîèì ïîòåíöèàëüíûì îïïîíåíòàì. Òàê ÷òî ê ìîìåíòó åãî ïîäãîòîâêè òû äîëæåí ýòèõ êëþ÷åâûõ äëÿ òâîåãî áåíåôèñà èãðîêîâ çíàòü (îá îïïîíåíòàõ ÿ íàïèøó òåáå îòäåëüíîå ïèñüìî). Ýêñïåðòû ìîãóò è ñàìè âïèñàòü â ýòîò äîêóìåíò èçâåñòíûõ ó÷åíûõ â èññëåäóåìîé îáëàñòè, íî ñàìà ïî ñåáå ïîäîáíàÿ ñèòóàöèÿ àáñóðäíà è ìîæåò ïðèâåñòè ê àáðàêàäàáðå è ïîëíåéøåìó õàîñó.  ýêñïåðòíîì çàêëþ÷åíèè â îáÿçàòåëüíîì ïîðÿäêå îòìå÷àåòñÿ, ÷òî àâòîðîì â ýêñïåðòèðóåìîé ðàáîòå ñäåëàíî âïåðâûå, ÷òî óñîâåðøåíñòâîâàíî, ÷òî ïîëó÷èëî äàëüíåéøåå ðàçâèòèå. Ýòî ïóíêòû íàó÷íîé íîâèçíû. Ýòî îáÿçàòåëüíî âûïèñàíî â ðóêîïèñè è â àâòîðåôåðàòå. Ïðè÷åì òàì ýòî àáñîëþòíî èäåíòè÷íûå ôîðìóëèðîâêè. Íåëüçÿ äîïóñòèòü, ÷òîáû òî÷íî òàêèå æå ôîðìóëèðîâêè ìû èìåëè è â ýêñïåðòíîì çàêëþ÷åíèè. Ñàì ïîñóäè, òðè ìàñòèòûõ ó÷åíûõ ïðîðàáîòàëè òâîþ äèññåðòàöèþ è ñî÷ëè åå àáñîëþòíî èäåàëüíîé, íà îñíîâàíèè ÷åãî ñîãëàñíû ñ òâîåé îöåíêîé. Ýòî àáñóðäíî.  ýêñïåðòíîì çàêëþ÷åíèè ñëåäóåò ñîõðàíèòü ñóòü ïóíêòîâ íàó÷íîé íîâèçíû, íî ñîâñåì ÷óòü-÷óòü ñìåñòèòü àêöåíòû è èçìåíèòü ôîðìóëèðîâêè. Äàëåå îïðåäåëåííûå èçìåíåíèÿ (æåëàòåëüíî òîæå ñòîëü æå íåçíà÷èòåëüíûå) â ïåðâîíà÷àëüíûé âàðèàíò âíåñóò ÷ëåíû ñîâåòà â ïðîöåññå îáñóæäåíèÿ ðåçóëüòàòîâ ðàáîòû, ÷òî è çàêðåïÿò â çàêëþ÷åíèè ïî ðàáîòå ïóòåì îòêðûòîãî ãîëîñîâàíèÿ.  îáùåì, âíèìàòåëüíîñòè òåáå!
208
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 33
Â
Âåäóùàÿ îðãàíèçàöèÿ
Äëÿ òåáÿ, äðóæèùå, âàæíî çíàòü, ÷òî òàêîå âåäóùàÿ îðãàíèçàöèÿ è êàêîå îòíîøåíèå îíà èìååò ê òåáå. Áóêâàëüíî, ïîä âåäóùåé îðãàíèçàöèé ïîíèìàåòñÿ îðãàíèçàöèÿ (âûñøåå ó÷åáíîå çàâåäåíèå, àêàäåìè÷åñêèé èëè íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêèé èíñòèòóò), èçâåñòíàÿ ñâîèìè äîñòèæåíèÿìè â êîíêðåòíîé îáëàñòè íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè.  òîé êîíêðåòíîé, â êîòîðîé òû ñîáðàëñÿ ïðåóñïåòü. Îôèöèàëüíûé ñòàòóñ âåäóùåé ïðèñâàèâàåò îðãàíèçàöèÿì ÂÀÊ. Ýòè îðãàíèçàöèè íàñòîëüêî âåäóùèå, ÷òî èõ íàáåðåòñÿ ïî òâîåé ñïåöèàëüíîñòè (êîíêðåòíîé îáëàñòè íàó÷íûõ çíàíèé) íå áîëüøå äåñÿòêà, ò.å. âûáîð âåñüìà îãðàíè÷åí è íå ðàññ÷èòàí íà ïåðåáîð÷èâîãî àñïèðàíòà. Òâîé âûáîð åùå â áîëüøåé ñòåïåíè ñóæàåòñÿ èç-çà òîãî, ÷òî â ýòèõ íåñêîëüêèõ âåäóùèõ ó÷ðåæäåíèÿõ òâîé ñàìûé ãëàâíûé âîïðîñ – ïîëó÷åíèå ïîäïèñè íà æåëàííîì îòçûâå êóðèðóþò îäèí–äâà êîíêðåòíûõ ÷åëîâåêà ñî ñâîèìè ñòðàííîñòÿìè, çàïðîñàìè, òðåáîâàíèÿìè è ïðåäïî÷òåíèÿìè. Êàêîâà æå ïðîöåäóðà âçàèìîîòíîøåíèé ñ âåäóùåé? Äå-ôàêòî ïîäáèðàåò åå, êàê è îïïîíåíòîâ, ÷àùå âñåãî íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü, åñòåñòâåííî, ñîâåòóÿñü ñ ïðåäñåäàòåëåì èëè ñåêðåòàðåì ñîâåòà. Íó à äå-þðå íàçíà÷àåòñÿ âåäóùàÿ îðãàíèçàöèÿ ñïåöèàëèçèðîâàííûì ñîâåòîì. Íó, âîîáùå-òî, íå ñîâñåì ÷òîáû íàçíà÷àåòñÿ, à ÿêîáû íàçíà÷àåòñÿ. Ïî áóìàãàì ýòî ïðîõîäèò êàê ïèñüìî èç ñïåöñîâåòà ðóêîâîäèòåëþ ïîòåíöèàëüíîé âåäóùåé, ÷òî îíà íàçíà÷åíà, íî äàæå ÷åëîâåêó íåñâåäóùåìó ïîíÿòíî, ÷òî ïåðåä ýòèì íàçíà÷åíèåì èäóò ïðåäâàðèòåëüíûå ïåðåãîâîðû è ñîãëàñîâàíèÿ. Ïîòîì òû íàïðàâëÿåøüñÿ â ýòó îðãàíèçàöèþ ê êîíòàêòíîìó ëèöó (÷àùå âñåãî ýòî ïðîðåêòîð ïî íàóêå, èëè ïðåäñåäàòåëü “èõíåãî” ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà, èëè çàâåäóþùèé êàôåäðîé) ñ “ðûáîé” è óåçæàåøü óæå ñ îòçûâîì âåäóùåé îðãàíèçàöèè, ïîäïèñàííûì îáÿçàòåëüíî äîêòîðîì íàóê è óòâåðæäåííûì îäíèì èç ïåðâûõ ëèö (ïðîðåêòîð èëè ðåêòîð). Êàê òû ïîëó÷èøü ýòè ïîäïèñè – òâîå ëè÷íîå äåëî. Óäà÷è! P.S. Âñå, ÷òî íàïèñàíî â ýòîì ïèñüìå, ìîæåøü çàáûòü. Ïîêà îíî ïèñàëîñü, ÂÀÊ âçÿë äà è îòìåíèë âåäóùèå îðãàíèçàöèè êàê òàêîâûå.  íîâîì Ïîëîæåíèè î ïðèñóæäåíèè ó÷åíûõ ñòåïåíåé îíè âîîáùå íå óïîìèíàþòñÿ. Âîò òàêèå âîò äåëà. Ïîâåçëî òåáå.
Â
Ïèñüìî 34
Îòçûâû íà àâòîðåôåðàò
Á
209
Îòçûâû íà àâòîðåôåðàò
Ïðèâåò, ïðèâåò! Òåáå, âåðîÿòíî, íåáåçûíòåðåñíî áóäåò çíàòü, ÷òî ìàññà óâëåêàòåëüíûõ èñòîðèé è àñïèðàíòñêèõ áûâàëüùèí ñâÿçàíî ñ îòçûâàìè íà àâòîðåôåðàò.  èñòîðèè çàùèòû äèññåðòàöèé áûâàþò òàêèå èíòåðåñíûå ñèòóàöèè, êîãäà ñîèñêàòåëü äåëàåò îáÿçàòåëüíóþ ðàññûëêó àâòîðåôåðàòà ñâîåé äèññåðòàöèè è íåâîçìóòèìî æäåò îòçûâîâ îò âåäóùèõ ó÷åíûõ. Äíåé çà äåñÿòü äî çàùèòû îí íà÷èíàåò âîëíîâàòüñÿ, à çà òðè-÷åòûðå äíÿ äî ýòîãî ñîáûòèÿ îí â óæàñå, èáî êîëè÷åñòâî ïîëó÷åííûõ îòçûâîâ íà àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè ðàâíî íóëþ.  ëó÷øåì ñëó÷àå èõ îêàæåòñÿ îäèí–äâà, è ïðèøëþò èõ ëèáî ìîëîäûå ó÷åíûå, êîòîðûì íàïèñàíèå îíûõ åùå íå íàäîåëî, ëèáî çíàêîìûé òâîåãî íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ, îïðåäåëèâøèé ïðèíàäëåæíîñòü àñïèðàíòà ê êîíêðåòíîé øêîëå ïî âûõîäíûì äàííûì àâòîðåôåðàòà è ïðèñëàâøèé îòçûâ ïðîñòî â çíàê óâàæåíèÿ ê êîíêðåòíîìó ÷åëîâåêó. Îäíàæäû ÿ áûë ïðèãëàøåí â êà÷åñòâå îïïîíåíòà äèññåðòàöèè îäíîé ìíîãîñòðàäàëüíîé àñïèðàíòêè, êîòîðàÿ ñòàëà æåðòâîé öåëîãî ðÿäà îáúåêòèâíûõ ñëó÷àéíîñòåé, ïðîäëèâøèõ ñðîê åå ðàáîòû íàä äèññåðòàöèåé âäâîå ïî ñðàâíåíèþ ñî ñðåäíåñòàòèñòè÷åñêèì. Âíà÷àëå åé ïîïàëñÿ ðóêîâîäèòåëü Íåïðèçíàííûé ïîëèãëîò, êîòîðûé áûë ñìåíåí íà Çàäîëæåííèêà. Ïîòîì çàêðûëè ñïåöèàëüíîñòü, ïî êîòîðîé îíà óæå ïðàêòè÷åñêè ãîòîâà áûëà âûéòè íà çàùèòó. Ïîòîì, êîãäà îíà ïî÷òè çàâåðøèëà ïîäãîòîâêó äèññåðòàöèè óæå ïî íîâîé ñïåöèàëüíîñòè, åå ðóêîïèñü îêîëî ïîëóãîäà äåðæàëè â ñïåöèàëèçèðîâàííîì ñîâåòå (âåðíåå, â ñòîëå ó ïðåäñåäàòåëÿ) è âåðíóëè ñ ôîðìóëèðîâêîé, ÷òî ðàáîòà íå î÷åíü ïîäõîäèò èì ïî ïðîôèëþ.  îáùåì, ïîëíûé, êàê ãîâîðèòñÿ, àáçàö!  êîíöå êîíöîâ, âîïðåêè âñåìó ýòîìó, äèññåðòàöèÿ áûëà çàâåðøåíà, íåîáõîäèìûå ôîðìàëüíîñòè ñîáëþäåíû è ÷åðåç òðè äíÿ äîëæíî áûëî ïðîèçîéòè ãëàâíîå ñîáûòèå – ñàìà çàùèòà. Íî íà ýòîì, êàê îêàçàëîñü, åå çëîêëþ÷åíèÿ íå çàêîí÷èëèñü.  åå îêðóæåíèè íå íàøëîñü íè îäíîãî ÷åëîâåêà, êîòîðûé áû ïîäñêàçàë ýëåìåíòàðíóþ âåùü: îòçûâû íà àâòîðåôåðàò íàäî îðãàíèçîâûâàòü ïî÷òè òàê æå, êàê è îòçûâû îïïîíåíòîâ. Íèêòî íå ïðèøëåò åãî ïðîñòî òàê íåçíàêîìîìó äèññåðòàíòó, èáî ýòî òîëüêî ëèøíèå õëîïîòû. Îíà æå è çà òðè äíÿ äî çàùèòû ïðåáûâàëà â ïîëíîé óâåðåííîñòè, ÷òî åñëè ïî âñåé ñòðàíå ðàçîñëàíî áîëåå ïîëóñîòíè àâòîðåôåðàòîâ, òî ïÿòüøåñòü îòçûâîâ îáÿçàòåëüíî “ïðèäóò”.
210
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Íè÷åãî ïîäîáíîãî! Íèêòî è íè÷åãî íå ïðèñëàë. Ïîýòîìó ñèòóàöèÿ èñïðàâëÿëàñü â àâðàëüíîì ïîðÿäêå: çâîíêè è ýëåêòðîííûå ïèñüìà ñ ïðîñüáàìè ïî âñåé ñòðàíå; êóðüåðû, àâòîáóñû, ïîåçäà, ôàêñû. Âîò òàêèå âîò äåëà. Íà àëëàõà, ÷òî íàçûâàåòñÿ, íàäåéñÿ, à âåðáëþäà ïðèâÿçûâàé.
Â
Âñå ïëîõîå ïðîèñõîäèò ñàìî ïî ñåáå, à âñå õîðîøåå íàäî îðãàíèçîâûâàòü. Èç âûðàæåíèé îäíîãî èçâåñòíîãî ó÷åíîãî
Òðàäèöèîííî ñëîæèëîñü ìíåíèå, ÷òî îòçûâîâ äîëæíî áûòü íå ìåíåå ïÿòè. Íàëè÷èå áîëåå äåñÿòè îòçûâîâ íà êàíäèäàòñêóþ äèññåðòàöèþ óæå âûçûâàåò íåêîòîðîå ðàçäðàæåíèå ó ÷ëåíîâ ñîâåòà è äåìîíñòðèðóåò óðîâåíü íå íàó÷íûõ äîñòèæåíèé ñîèñêàòåëÿ, à åãî îðãàíèçàòîðñêèõ ñïîñîáíîñòåé è ñïîñîáíîñòåé íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ, à òàêæå îòñóòñòâèå òàêòà è èíòåëëèãåíòíîñòè ó ýòîãî ñîèñêàòåëÿ. Åñòåñòâåííî, áîëüøèíñòâî îòçûâîâ íà àâòîðåôåðàò ïèøåòñÿ ñàìèì ñîèñêàòåëåì èëè åãî êîëëåãàìè. Áûâàþò êóðüåçíûå è ãðóñòíûå ñèòóàöèè, êîãäà àáñîëþòíî èëè ïî÷òè îäèíàêîâûå îòçûâû ïðèñûëàþòñÿ â ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò íåçíàêîìûìè ìåæäó ñîáîé ó÷åíûìè, äà åùå è ïðîæèâàþùèìè â ðàçíûõ ãîðîäàõ ñòðàíû.
 - Åùå âîïðîñû?.. Âîïðîñîâ íåò. Ïðîäîëæèì çàùèòó. Ìû äîëæíû îçíàêîìèòüñÿ ñ îòçûâàìè íà äèññåðòàöèþ è àâòîðåôåðàò.  àäðåñ ñîâåòà ïîñòóïèëî äâàäöàòü âîñåìü îòçûâîâ... - Ìíîãî! – êðèêíóë êòî-òî ñ ìåñòà. - Ïåðåáîð! – ïîääåðæàë äðóãîé. Òðàäèöèÿ òðåáóåò äåñÿòü, íó îò ñèëû äâåíàäöàòü îòçûâîâ. Ïåðñïåêòèâà âûñëóøàòü äâàäöàòü âîñåìü âûçâàëà ñòðîïòèâûå ïðîòåñòû. Øóì íå óòèõàë. - Òîâàðèùè, òîâàðèùè! – âçûâàë ïðåäñåäàòåëü. – Òîâàðèùè, áóäüòå äèñöèïëèíèðîâàííûìè! – ñèëèëñÿ íàâåñòè ïîðÿäîê ïðåäñåäàòåëü. – Ëþáîå îòñòóïëåíèå îò ïðîöåäóðû ïðèâåäåò òîëüêî ê çàòðàòàì âðåìåíè. Óïîìèíàíèå î çàòðàòå âðåìåíè íåñêîëüêî îòðåçâèëî àóäèòîðèþ. Øóì çàòèõ. Ó÷åíûé ñåêðåòàðü – òî÷íûé, ñåðüåçíûé, òîíêèé, êàê êàðàíäàø, – íà÷àë ÷òåíèå îòçûâîâ. Åäèíîîáðàçíî âîñõâàëÿþùèå, îíè áûëè ïîõîæè äðóã íà äðóãà, êàê áðàòüÿ, îòìå÷åíû îáùèì íåóìåðåííûì ïûøíîñëîâèåì, äàæå îäèíàêîâûìè ðèòîðè÷åñêèìè ôèãóðàìè, ñëîâíî áû èõ ïèñàëà îäíà è òà æå áëóäëèâàÿ ðóêà... Âïðî÷åì, óæå ÷åðåç íåñêîëüêî ìèíóò íèêòî ïî-íàñòîÿùåìó íå ñëóøàë. Áåäà â òîì, ÷òî íà ïðèñóòñòâóþùèõ íàïàë ñìåõ.  ñàìûõ íåïîäõîäÿùèõ ìåñòàõ îíè íà÷èíàëè ñìåÿòüñÿ. Êàê áóäòî ïðèâû÷íàÿ öåðåìîíèÿ âäðóã ïðåäñòàëà ïåðåä íèìè â êîñòþìå ãîëîãî êîðîëÿ. Ñìåõ ïîðõàë ïî çàëó, ïîäïðûãèâàë, ïåðåêèäûâàëñÿ èç ðÿäà â ðÿä. Ïåðåêàòèëñÿ äàæå ê ñòîëó ïðåçèäèóìà, è çàñìåÿëñÿ ñàì ïðåäñåäàòåëü, òðÿñÿ áèëüÿðäíûì øàðîì. Äîëüøå âñåõ äåðæàëñÿ ó÷åíûé ñåêðåòàðü. Âåñü â ïîòó, îí ïðîäîëæàë ÷òåíèå, íî âäðóã, ñïîòêíóâøèñü íà ñëîâå “ýïîõàëüíî”, çàñìåÿëñÿ è îí... È. Ãðåêîâà. Êàôåäðà
Îòçûâû íà àâòîðåôåðàò
Á
211
Íàëè÷èå â àòòåñòàöèîííîì äåëå òàêèõ îòçûâîâ ÷ðåâàòî äëÿ ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà ñàìûìè ñåðüåçíûìè ïîñëåäñòâèÿìè, âïëîòü äî âûçîâà ñåêðåòàðÿ ñîâåòà íà çàñåäàíèå ýêñïåðòíîãî ñîâåòà ÂÀÊà. Òàê ÷òî ñåêðåòàðþ íàäî äåðæàòü óøêè íà ìàêóøêå, à ãëàç âîñòðî. Îòçûâîâ íå ïðîñòî äîëæíî áûòü îïðåäåëåííîå êîëè÷åñòâî. Ñðåäè íèõ äîëæíû áûòü îòçûâû äîêòîðîâ è êàíäèäàòîâ íàóê, äîëæíû áûòü ïðåäñòàâëåíû ðàçëè÷íûå íàó÷íûå øêîëû è ðàçëè÷íûå ðåãèîíû ñòðàíû, íå òîëüêî âóçîâñêèå ó÷åíûå, íî è àêàäåìè÷åñêèå êðóãè, è ïðîèçâîäñòâåííûå îðãàíèçàöèè. Íåïëîõî áûëî áû çàïîëó÷èòü õîòÿ áû îäèí îòçûâ íàñòîÿùåãî àêàäåìèêà Íàöèîíàëüíîé àêàäåìèè íàóê. Îäèí ýòîò îòçûâ ìîæåò ïåðåïëþíóòü âñå îñòàëüíûå âìåñòå âçÿòûå. Ñòàðàéñÿ!
212
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 35
Â
Îïïîíåíòû
Åùå ðàç õî÷ó ïîïðèâåòñòâîâàòü òåáÿ, ìîé äîðîãîé ó÷åíèê! Ïðèøëî âðåìÿ ïîãîâîðèòü íàì è îá îïïîíåíòàõ. Äîëæåí ÿ òåáå ñêàçàòü, ÷òî î÷åíü-î÷åíü ðàçíûìè áûâàþò îíè, ýòè ñàìûå îïïîíåíòû, è äîâîëüíî øèðîêèì êðóãîì ñîîáðàæåíèé ñëåäóåò ðóêîâîäñòâîâàòüñÿ ïðè èõ âûáîðå. Íà ñåé ñ÷åò ïîëåçíî âñïîìíèòü óæå äàâíî ñôîðìóëèðîâàííûé Çàêîí ñòàíîâëåíèÿ ñ ãîëîâû íà íîãè. Ñóòü çàêîíà ñâîäèòñÿ ê ñëåäóþùåìó: íàó÷íûå ðàáîòíèêè, ïåðó êîòîðûõ ïðèíàäëåæàò íåëåïåéøèå êíèãè è ñòàòüè, îáû÷íî äàþò ãëóáîêî îáîñíîâàííûå è ïðîäóìàííûå ðåöåíçèè íà íàó÷íûå ðàáîòû äðóãèõ àâòîðîâ. Åñëè òåáå êòî-òî ñêàæåò, ÷òî îïïîíåíòà íå âûáèðàþò, à áóäòî áû åãî íàçíà÷àåò ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò èç ÷èñëà âåäóùèõ ó÷åíûõ ñòðàíû, ðàáîòàþùèõ â òîì æå íàïðàâëåíèè, ÷òî è ñîèñêàòåëü, òî íå âåðü. Íåïðàâäà ýòî. ß ñ òàêèì íèêîãäà íå ñòàëêèâàëñÿ, à îïïîíåíòîâ ïîâèäàë âèäèìî-íåâèäèìî. Óæ ïîâåðü. Äà è ìîæíî ëè ïðåäñòàâèòü ñèòóàöèþ, ÷òîáû, íàïðèìåð, ìíå, óæå íå åäèíîæäû îïïîíèðîâàâøåìó â ðàçëè÷íûõ ãîðîäàõ è ðàçëè÷íûõ ñïåöñîâåòàõ, ïðèøëî ïèñüìî èç êàêîãî-òî Ýíñêà îò ñåêðåòàðÿ èëè ïðåäñåäàòåëÿ ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà ñ ïðîñüáîé âûñòóïèòü â êà÷åñòâå îïïîíåíòà íà çàùèòå äèññåðòàöèè íåêîåãî íåèçâåñòíîãî ìíå ñîèñêàòåëÿ? Âîîáùå-òî, ïèñüìî ìíå ìîãóò îòïðàâèòü, íå èñêëþ÷àþ òàêîé âîçìîæíîñòè, ýòî èõ ïðàâî. Íî ñ êàêîé ñòàòè ìíå ñëåäóåò åõàòü òóäà… Óâîëüòå. È íèêòî äðóãîé, óâåðÿþ òåáÿ, íå ïîåäåò, íåñìîòðÿ íà òî ÷òî ýòî ñâÿòàÿ îáÿçàííîñòü è äàæå äîëã ëþáîãî íàó÷íîãî ðàáîòíèêà. À îòêóäà æ òîãäà áåðóòñÿ íà çàùèòàõ îïïîíåíòû? Äà èç íàñ æå è áåðóòñÿ, íî íå òàê, íå íàõðàïîì, íå ïîñðåäñòâîì ñóõîãî îôèöèàëüíîãî ïðèãëàøåíèÿ, íå ïî ïåðâîìó ïèñüìåííîìó çîâó. À êàê æå òîãäà? À âîò ïîäîøåë òû, ê ïðèìåðó, ê çàùèòå, è âñòàë óæå âîïðîñ îá ýòèõ ñàìûõ îïïîíåíòàõ. Êóäà òû îòïðàâèøüñÿ? Ê ó÷åíîìó ñåêðåòàðþ ñîâåòà? Íåò, óâàæàåìûé. Èäòè íóæíî ê ñâîåìó íàó÷íîìó ðóêîâîäèòåëþ. Óæ îí–òî çíàåò, ÷òî ê ÷åìó. Íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü ó÷òåò âñå çíà÷èìûå ôàêòîðû, ïîëèñòàåò çàïèñíóþ êíèæêó, ñäåëàåò íåñêîëüêî çâîíêîâ, çàðó÷èòñÿ ïîääåðæêîé è ñîãëàñèåì, à óæ ïîòîì – ê ó÷åíîìó ñåêðåòàðþ è ïðåäñåäàòåëþ ñîâåòà ñ êîíêðåòíûìè ïðåäëîæåíèÿìè. Äà è òî íå òû, à âñå òîò æå ðóêîâîäèòåëü, èáî ýòî âîïðîñ íå òâîåãî íåîñòåïåíåííîãî óðîâíÿ.
Îïïîíåíòû
Á
213
Â
Ïîññîðèëèñü äâà ïîæèëûõ óâàæàåìûõ ïðîôåññîðà. Îäèí ãîâîðèò äðóãîìó: - Êîëëåãà, ðàç òàêîå äåëî, ÿ íèêîãäà áîëüøå íå áóäó îïïîíèðîâàòü íà çàùèòàõ Âàøèõ àñïèðàíòîâ! - À ÿ – Âàøèõ! È íà ïîõîðîíû Âàøè íå ïðèäó! - À ÿ âîò íà Âàøè ïðèäó.... Èç îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà
Äàëåå õîòåëîñü áû ïîãîâîðèòü ñ òîáîé, áóêâàëüíî â íåñêîëüêèõ ñëîâàõ, î êîðíÿõ ñàìîãî òåðìèíà îïïîíèðîâàíèå. Îïïîíèðîâàòü, êîãäà ðå÷ü èäåò î çàùèòå äèññåðòàöèè, – ýòî çíà÷èò áûòü íå ïðîòèâ, à çà. Îïïîíåíò – ýòî òâîé îñíîâíîé ïîìîùíèê è çàùèòíèê. Ïîýòîìó îïïîíåíò, êàê ïðàâèëî, âíà÷àëå ñìîòðèò ðàáîòó, à óæ ïîòîì ïðèíèìàåò ðåøåíèå – îïïîíèðîâàòü èëè ñîñëàòüñÿ íà çàíÿòîñòü èëè íà íåâîçìîæíîñòü ïðèíÿòü ïðåäëîæåíèå â ñâÿçè ñ îòñóòñòâèåì òðóäîâ ïî ýòîé ïðîáëåìàòèêå. ß çíàþ îäíîãî î÷åíü óâàæàåìîãî íàó÷íîãî ðàáîòíèêà, êîòîðûé ïðèäåðæèâàåòñÿ ñëåäóþùåãî ïðèíöèïà: íèêîãäà íå äàâàòü îòðèöàòåëüíûé îòçûâ. Êàê æå îí ïîñòóïàë, åñëè ðàáîòà íó âîîáùå, òàê ñêàçàòü, íè â êàêèå âîðîòà íå ëåçëà? Îí íèêîãäà íå êðèòèêîâàë åå (èìååòñÿ â âèäó – ïóáëè÷íî), à ïðîñòî îòìàë÷èâàëñÿ, ò.å. íå îòâå÷àë íà ïðèñëàííûé àâòîðåôåðàò. Åñòåñòâåííî, äëÿ ñåáÿ îí äåëàë çàðóáêó, íàïîìèíàþùóþ î òîì, ÷òî ðóêîâîäèòåëþ ýòîãî àñïèðàíòà àâòîðåôåðàò ñâîèõ ó÷åíèêîâ ïîñûëàòü íå ñëåäóåò. Åñòåñòâåííî, êàê ìèíèìóì îäèí èç îïïîíåíòîâ ïî êàíäèäàòñêîé äèññåðòàöèè äîëæåí áûòü äîêòîðîì íàóê (òàê áûëî äî íåäàâíåãî âðåìåíè, à òåïåðü ïî÷òè íåîáõîäèìî, ÷òîáû îáà áûëè äîêòîðàìè), è æåëàòåëüíî, ÷òîáû îí áûë èç äðóãîãî ãîðîäà. Âîîáùå, çäåñü âàæíà, òàê ñêàçàòü, ãåîãðàôèÿ.  öåëÿõ ýêîíîìèè, åñëè áþäæåò íå ïîçâîëÿåò, ìîæíî ýòó ãåîãðàôèþ è ñóçèòü, íî íè â êîåì ñëó÷àå – äî ðàçìåðîâ îäíîãî ãîðîäà. Ýòî áóäåò íà÷àëîì ïðîáëåì ïî äàëüíåéøåìó ïðîõîæäåíèþ òâîèõ äîêóìåíòîâ â ÂÀÊå, è ïðîáëåì, íàäî äîëîæèòü, ñåðüåçíûõ. Îïðàâèòü äèññåðòàöèþ äëÿ îòçûâà îïïîíåíòó ïî÷òîé – íåóâàæåíèå ê àâòîðèòåòó ó÷åíîãî. Ïðîÿâëåíèåì íåóâàæåíèÿ áóäåò è ôàêò ïåðåäà÷è äèññåðòàöèè ïîåçäîì, àâòîáóñîì èëè èíûì êàêèì-òî âèäîì òðàíñïîðòà. Ñâÿòîå äåëî – ÿâèòüñÿ ê îïïîíåíòó ëè÷íî è íå ñ ïóñòûìè ðóêàìè. ß íå î âîçíàãðàæäåíèè, à î ðûáå (êîçå, áîëâàíêå è ò.ï.). Ðûáà íå èìååò àáñîëþòíî íèêàêîãî îòíîøåíèÿ ê æèâîòíîìó ìèðó, à ÿâëÿåòñÿ ïðîäóêòîì êðèòè÷åñêîãî àíàëèçà äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû è åå àâòîðåôåðàòà. Ãîâîðÿ ñîâåðøåííî ïðîñòûì ÿçûêîì, ðûáà – ýòî ïðîåêò îòçûâà îïïîíåíòà (âåäóùåé îðãàíèçàöèè) íà äèññåðòàöèîííóþ ðàáîòó ñîèñêàòåëÿ. Âîçíàãðàæäåíèå – ýòî îñîáûé ðàçãîâîð è ïîêà ïðåæäåâðåìåííûé, à âîò ïîÿâëåíèå áåç ðûáû òàêæå ìîæåò áûòü ðàñöåíåíî êàê
214
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
íåóâàæåíèå ê îïïîíåíòó, êàê ïîñÿãàòåëüñòâî íà åãî ëè÷íîå âðåìÿ. Õîòÿ íå èñêëþ÷åíû è âàðèàíòû, êîãäà îïïîíåíò ìîæåò âîñïðèíÿòü òâîå ïðåäëîæåíèå ðûáû êàê æåëàíèå ïîëó÷èòü ïðèëè÷íûé îòçûâ ïðè íåêà÷åñòâåííîé ðàáîòå. Ïîýòîìó áóäü îñòîðîæåí è ïîñòàðàéñÿ ôðàçó î ðûáå ñôîðìóëèðîâàòü êàê ìîæíî êîððåêòíåå. Âðÿä ëè êòî-òî áóäåò ñïîðèòü ñ òåì, ÷òî íàïèñàòü õîðîøóþ äèññåðòàöèþ ãîðàçäà ñëîæíåå è òðóäîçàòðàòíåå, íåæåëè ïîäãîòîâèòü íåêà÷åñòâåííûé ïðîäóêò. À âîò îòçûâ õîðîøèé íàïèñàòü ãîðàçäî ïðîùå, íåæåëè ïëîõîé. Åñòåñòâåííî, ÿ çäåñü ëóêàâëþ. Ðå÷ü èäåò íå î õîðîøåì èëè ïëîõîì îòçûâå, à î ïîçèòèâíîì èëè íåãàòèâíîì. Èìåííî íåãàòèâíûé îòçûâ – ýòî áîëüøèå ñëîæíîñòè è â íàïèñàíèè, è â äàëüíåéøåì îáùåíèè ñ êîëëåãàìè. Ìîæåøü ïðîñëûòü êàê ÷åëîâåê íåñãîâîð÷èâûé è íåïðîãíîçèðóåìûé, êàê ñêàíäàëèñò.  òàêèõ ñëó÷àÿõ ëèáî îòêàçûâàþòñÿ îò îïïîíèðîâàíèÿ, ñîñëàâøèñü íà çàíÿòîñòü èëè íà èíûå ïðè÷èíû, ëèáî âñå æå äàþò ïîçèòèâíóþ îöåíêó äèññåðòàöèîííîé ðàáîòå, ïðèâåäÿ, íà âñÿêèé ñëó÷àé è äëÿ ïîäñòðàõîâêè, äåñÿòêà ïîëòîðà òàêèõ çàìå÷àíèé, îäíîãî èç êîòîðûõ âïîëíå õâàòèëî áû äëÿ òîãî, ÷òîáû ïðè ïðèíöèïèàëüíîì ïîäõîäå çàðóáèòü äàííóþ äèññåðòàöèþ íà êîðíþ. Ïñèõîëîãè÷åñêè íåãàòèâíûé îòçûâ äåéñòâèòåëüíî ïîäãîòîâèòü âåñüìà ñëîæíî, à âîò òåõíè÷åñêè – ýòî äåëàåòñÿ ýëåìåíòàðíî. Íå çðÿ æå Ãåòå óòâåðæäàë, ÷òî ãîðàçäî ëåã÷å íàéòè îøèáêó, íåæåëè èñòèíó. ×òî êàñàåòñÿ îïëàòû óñëóã ïî îïïîíèðîâàíèþ, òî òåîðåòè÷åñêè îíè îïëà÷èâàþòñÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ òàðèôîì, óñòàíîâëåííûì ÂÀÊîì, â êàññå òîé îðãàíèçàöèè, ãäå ôóíêöèîíèðóåò ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò. Ýòà îïëàòà íàñòîëüêî ìèçåðíà, ÷òî ìíîãèå îïïîíåíòû íå óòðóæäàþò ñåáÿ åå ïîëó÷åíèåì (äëÿ ýòîãî íàäî ïðèâåçòè êîïèè èäåíòèôèêàöèîííîãî êîäà è ïàñïîðòà, à ïîòîì åùå ñõîäèòü ê êàññå). Ñàìîìó ñîèñêàòåëþ ìîæåò áûòü îáúÿâëåíî î íåîáõîäèìîñòè îïëàòû óñëóã ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà â êàññó îðãàíèçàöèè (äîâîëüíî ìíîãèå ýòî óæå ïðàêòèêóþò), íî ÷àùå âñåãî åìó ñîîáùàþò (ó÷åíûé ñåêðåòàðü) î íåîôèöèàëüíîì ïîãàøåíèè ýòèõ óñëóã. Îñîáîãî âíèìàíèÿ òðåáóþò ëè÷íûå êà÷åñòâà îïïîíåíòà.
 Íà÷àëèñü âûñòóïëåíèÿ îïïîíåíòîâ. Ïåðâûé – ñêó÷íûé, ïîíóðûé – áûë óæàñíî ïîõîæ íà ñòàðóþ çàåçæåííóþ ëîøàäü è äàæå âçäðàãèâàë êîæåé, êàê áóäòî åãî åëè ñëåïíè. Îòçûâ åãî áûë äëèííûé, êàê âåðåâêà, ïîëîæèòåëüíûé äî îòâðàùåíèÿ, è ÷èòàë îí åãî, íå ïîäíèìàÿ ãëàç, óãëóáèâøèñü â òåêñò, êàê ëîøàäü â òîðáó ñ îâñîì... Òå ìåñòà îòçûâà, ãäå ãîâîðèëîñü î “âèðòóîçíîì âëàäåíèè ìàòåìàòè÷åñêèì àïïàðàòîì”, ñîâåò âñòðåòèë âåñåëûì õèõèêàíüåì.  öåëîì íàñòðîåíèå ñêëàäûâàëîñü íå â ïîëüçó ßêîâêèíà... Âòîðîé îïïîíåíò – òîëñòûé, ìåäîâûé – ó÷åë îáñòàíîâêó è ÷èòàòü ñâîé îòçûâ íå ñòàë, ïåðåøåë íà óñòíîå òâîð÷åñòâî. Åãî âûñòóïëåíèå áûëî ïðèìèðèòåëüíî, èíòèìíî.
Îïïîíåíòû
Á
215
- Òîâàðèùè, íåóæåëè ìû áóäåì ñïîðèòü èç-çà êàæäîé áóêâû? Âàæíà íå áóêâà, à äóõ. Ðàáîòà ïðîôåññîðà ßêîâêèíà â öåëîì ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé êðóïíîå íàó÷íîå äîñòèæåíèå.  îòëè÷èå îò ìíîãèõ, ñòðîÿùèõ âîçäóøíûå çàìêè (êèâîê â ìîþ ñòîðîíó), ïðîôåññîð ßêîâêèí õîäèò ïî çåìëå. Åãî ðàáîòà óæå âíåäðåíà â ïðàêòèêó. Ïî ìåòîäèêå ïðîôåññîðà ßêîâêèíà ó íàñ â ÊÁ óæå äâà ãîäà âåäóòñÿ ðàñ÷åòû. Ýòà ìåòîäèêà äàåò îãðîìíûé ýêîíîìè÷åñêèé ýôôåêò... – È íà÷àë ñûïàòü öèôðàìè ñýêîíîìëåííûõ ìèëëèîíîâ. ß-òî ïî îïûòó çíàþ, êàê ëåãêî îáîñíîâàòü ýêîíîìè÷åñêóþ ýôôåêòèâíîñòü ìåòîäèêè (âðåìÿ îò âðåìåíè îò íàñ ýòî òðåáóþò). Ñòîèò çàäàòüñÿ íåñêîëüêèìè âçÿòûìè ñ ïîòîëêà öèôðàìè, ïðåäïîëîæèòü, ÷òî äîñòàòî÷íî äîëãî áóäóò ïðîäîëæàòü ïîëüçîâàòüñÿ ñòàðîé ìåòîäèêîé âçàìåí ïðîãðåññèâíîé íîâîé, è, ñìîòðèøü, íàáåæàëà èçðÿäíàÿ ñóììà. Îäèí ðàç Ïàøà Ðóáàêèí ïîäñ÷èòàë ýêîíîìè÷åñêóþ ýôôåêòèâíîñòü òåîðåìû Ïèôàãîðà – ïîëó÷èëîñü íå÷òî àñòðîíîìè÷åñêîå... Ïîä ëèâíåì ìèëëèîíîâ, îáðóøåííûõ íà ñîâåò âòîðûì îïïîíåíòîì, èñêóøåííûå ëþäè òîëüêî ïîñìåèâàëèñü; íåèñêóøåííûå áûëè âïå÷àòëåíû. Áàëàíñ íà÷àë ñêëîíÿòüñÿ â ïîëüçó ßêîâêèíà. Íåîæèäàííî ïîâåë ñåáÿ òðåòèé îïïîíåíò – ÷åëîâåê ñóõîé, óçêèé, ðåçêèé, ýòàêèé ñåäîé íîæ: – Ìîé îòçûâ íà äèññåðòàöèþ ïðåäñòàâëåí â ó÷åíûé ñîâåò. Îòçûâ â öåëîì ïîëîæèòåëüíûé. ×òîáû èçìåíèòü åãî íà îòðèöàòåëüíûé, ó ìåíÿ íåò äàííûõ. Ìîæíî, ÿ íå áóäó âûñòóïàòü? Ó÷åíûé ñåêðåòàðü ñêàçàë, ÷òî íåò, âûñòóïàòü îáÿçàòåëüíî. Òðåòèé îïïîíåíò ñïðîñèë, áûâàþò ëè ñëó÷àè, êîãäà êòî-íèáóäü èç îïïîíåíòîâ íå âûñòóïàåò. Ó÷åíûé ñåêðåòàðü ñêàçàë, ÷òî äà, áûâàþò â ñëó÷àå áîëåçíè îïïîíåíòà. - Òîãäà çàíåñèòå â ïðîòîêîë, ÷òî ÿ çàáîëåë. Ìíå ñòàëî òîøíî, – ñêàçàë òðåòèé îïïîíåíò è âûøåë èç çàëà. È. Ãðåêîâà. Êàôåäðà
Ïîïðîáóþ âîñïîëüçîâàòüñÿ óæå àïðîáèðîâàííûì îïûòîì è ïðîêëàññèôèöèðîâàòü äëÿ òåáÿ íàèáîëåå ðàñïðîñòðàíåííûå òèïàæè òåõ íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ, êîòîðûå ïðåòåíäóåò íà îôèöèàëüíîå îïïîíèðîâàíèå äèññåðòàöèé. Äëÿ ïîëüçû äåëà, òàê ñêàçàòü. Èòàê! Âûìîãàòåëü Ñíà÷àëà îí èçëó÷àåò òåïëî è âíóøàåò äîâåðèå. Ïîñëå òîãî êàê ïîëó÷àåò îôèöèàëüíûé ñòàòóñ îïïîíåíòà (îïóáëèêîâàíî ñîîòâåòñòâóþùåå îáúÿâëåíèå î çàùèòå äèññåðòàöèè ñ óêàçàíèåì åãî ôàìèëèè, ó÷åíîé ñòåïåíè è äîëæíîñòè), òû ñòàíîâèøüñÿ åãî çàëîæíèêîì. Îêàçûâàåòñÿ, ÷òî ïðèåäåò íà çàùèòó îí íå ñàì, à ñ êîëëåãîé, è íå íàêàíóíå çàùèòû, à íà íåäåëüêó ðàíüøå. À åñëè ïðèåäåò â äåíü çàùèòû, òî óåäåò ÷åðåç íåäåëþ. ×åì ýòî ÷ðåâàòî äëÿ òåáÿ? À òåì, ÷òî ýòî ñóùåñòâåííî óâåëè÷èâàåò ðàñõîäû ïî åãî äîñòàâêå, ïðîæèâàíèþ, ïðîïèòàíèþ, óâåñåëåíèþ è, ðàçóìååòñÿ, îòïðàâêå. Âñå ýòî íå òîëüêî òðàòà çíà÷èòåëüíûõ ôèíàíñîâûõ ðåñóðñîâ è âðåìåíè, íî åùå è íåîáõîäèìîñòü îáùàòüñÿ ñ íå î÷åíü, êàê îêàçàëîñü, ïðèÿòíûì ÷åëîâåêîì. Ìîãóò ïîñëåäîâàòü è èíûå ïðîñüáû, è ñàìîå îáèäíîå, ÷òî íèêóäà äàëåêî ýòîãî îïïîíåíòà òû ïîñëàòü íå ñìîæåøü. Åñëè æå îí îêàæåòñÿ åùå è ëþáèòåëåì z
216
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
àëêîãîëÿ, òåáå íå ïîçàâèäóåøü. Ëó÷øå âñåãî â òàêîé ñèòóàöèè – ïåðåïîðó÷èòü åãî íàäåæíîìó ÷åëîâåêó ñ êðåïêèìè íåðâàìè è ñäåëàòüñÿ äëÿ ñàìîãî îïïîíåíòà íåäîñÿãàåìûì (óåõàë, ïðîáëåìû äîìà, çàãðóçèëè íà ðàáîòå è ò.ï.). Äèññåðòàöèþ îí, êàê ïðàâèëî, íå ÷èòàåò (äëÿ âèäèìîñòè ðàáîòû ìîæåò ïîòðåáîâàòü åå ïî ïðèåçäó, äàáû îáîñíîâàòü íåîáõîäèìîñòü ñòîëü ðàííåãî âèçèòà). Îòçûâ îí, åñòåñòâåííî, íå ïèøåò, à ïîäïèñûâàåò òîò, êîòîðûé òû åìó ïðèãîòîâèë â êà÷åñòâå ïðîåêòà. Íèêàêèì ñîâåòîì ïî ðàáîòå îí íå ïîìîãàåò. Âàðèàíòû âûìîãàòåëüñòâà ìîãóò áûòü è äðóãèìè: çàñòàâèòü ÿâëÿòüñÿ ê íåìó ñ âèçèòîì äâà-òðè ðàçà è íå ñ ïóñòûìè ðóêàìè; ïîïðîñèòü ïîìîùè â îïóáëèêîâàíèè ìîíîãðàôèè; ïîïðîñèòü ðàñïðîñòðàíèòü ýêçåìïëÿðîâ ñòî ìîíîãðàôèè è ò.ï. Äðóã Õîðîøèé çíàêîìûé òâîåãî ðóêîâîäèòåëÿ èëè íåïîñðåäñòâåííî òâîé. Êàê ïðàâèëî, ïðîñèò ïðåäîñòàâèòü åìó ðóêîïèñü äèññåðòàöèè çàðàíåå, ÷èòàåò ýòó ðóêîïèñü è äàåò ðåêîìåíäàöèè ïî ñîâåðøåíñòâîâàíèþ. Îáû÷íî ýòè ðåêîìåíäàöèè ÿâëÿþòñÿ ñòîÿùèìè, íî çàïîçäàâøèìè, èáî èñïðàâèòü ÷òî-òî â ðàáîòå óæå îäíîçíà÷íî íåëüçÿ (îíà ïåðåïëåòåíà è ñäàíà â áèáëèîòåêó è ñïåöñîâåò, äðóãîìó îïïîíåíòó è â âåäóùóþ îðãàíèçàöèþ). Íî åãî ñîâåòû ìîãóò íå ïðîïàñòü äàðîì, òàê êàê òû, ïî êðàéíåé ìåðå, áóäåøü ãîòîâ ê òîìó, ÷òî íà ñàìîé çàùèòå êòî-òî èç òîëêîâûõ ÷ëåíîâ ñîâåòà ìîæåò ñïðîñèòü íå÷òî ïîäîáíîå. Îí áåðåò ïðåäëîæåííóþ òîáîé ðûáó, íî óçíàòü åå ïîòîì, ïîñëå ïîäïèñàíèÿ òàêîãî ðîäà ðåöåíçåíòîì, óæå ïðàêòè÷åñêè íåâîçìîæíî, ò.å. îòçûâ ïèøåò ïî÷òè ñàìîñòîÿòåëüíî. Îïëàòà åãî óñëóã ìîæåò áûòü ëèáî ñèìâîëè÷åñêîé (êàê çíàê óâàæåíèÿ), ëèáî âîîáùå íå îñóùåñòâëÿòüñÿ. z
Ðåìåñëåííèê ×åòêî çíàåò ñëîæèâøóþ òàêñó ïî îïëàòå îïïîíèðîâàíèÿ è êîìïëåêñ çàäà÷, âõîäÿùèõ â äàííóþ óñëóãó, è ñðàçó, áåç îáèíÿêîâ è ñòåñíåíèÿ, îáîçíà÷àåò ñîèñêàòåëþ èëè åãî ðóêîâîäèòåëþ ñóììó ê îïëàòå. Äîáðîñîâåñòíî è áåç ýìîöèé îòðàáàòûâàåò ñâîé ãîíîðàð, íå ïåðåñìàòðèâàÿ öåíó. Äèññåðòàöèþ è àâòîðåôåðàò äîáðîñîâåñòíî ÷èòàåò. Ðûáó ïðîôåññèîíàëüíî ïåðåðàáàòûâàåò, íî íå íàäðûâàåòñÿ ïðè ýòîì è íå òðàòèò íà ýòî âðåìåíè áîëüøå, íåæåëè íåîáõîäèìî ïðîñòî äëÿ õîðîøåé ðàáîòû. Çà÷àñòóþ ïðèåçæàåò çà ïàðó ÷àñîâ äî çàùèòû è óåçæàåò ïðàêòè÷åñêè ñðàçó ïîñëå íåå (äàæå åñëè îí èç äðóãîãî ãîðîäà). z
Ñâàäåáíûé ãåíåðàë Îïïîíåíò êàê ó÷åíûé óæå äàâíî ïî÷èâàåò íà ëàâðàõ. Îí ëèáî çàíèìàåò âûñîêóþ àäìèíèñòðàòèâíóþ äîëæíîñòü, ëèáî ÿâëÿåòñÿ çàñëóæåííûì … è ïîëüçóåòñÿ óâàæåíèåì êàê îñíîâàòåëü è ðîäîíà÷àëüíèê... Ðàáîòó îí ÷èòàåò êðàéíå ðåäêî, à ÷àùå ïðîñòî ïðîñìàòðèâàåò. Îïïîz
Îïïîíåíòû
Á
217
íèðóåò èç óäîâîëüñòâèÿ, à òàêæå ÷òîáû åãî íå çàáûëè. ×àñòî îïïîíèðóåò, ÷òîáû óâàæèòü ñâîåãî áûâøåãî ó÷åíèêà, à íûíå ìàñòèòîãî ó÷åíîãî è ðóêîâîäèòåëÿ äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû.  òðîííîé ðå÷è ÷àñòî óõîäèò îò ñóòè äèññåðòàöèè è âïàäàåò â âîñïîìèíàíèÿ èç äàëåêîãî ïðîøëîãî. Ïðèâëå÷åíèå òàêîãî ÷åëîâåêà â êà÷åñòâå îïïîíåíòà – äîïîëíèòåëüíàÿ ãàðàíòèÿ óñïåõà. Íî ñ äîïîëíèòåëüíûì óñïåõîì ìîãóò áûòü è äîïîëíèòåëüíûå ïðîáëåìû, îáóñëîâëåííûå ëèáî åãî ÷ðåçâû÷àéíîé çàíÿòîñòüþ, ëèáî ïðåêëîííûì âîçðàñòîì (îïàñíî è òî è äðóãîå, òàê êàê ïðèñóòñòâèå îïïîíåíòà íà çàùèòå îáÿçàòåëüíî). Äîëæíèê Êîãäà-òî îí çàùèùàëñÿ ïîä ðóêîâîäñòâîì òâîåãî øåôà, à ìîæåò, áûë äàæå ïðèíÿò äëÿ çàùèòû â ýòîò æå ñîâåò, ýòèì æå ïðåäñåäàòåëåì, à ìîæåò áûòü, ïî êàêèì-òî èíûì ïðè÷èíàì, íî îí èìååò îïðåäåëåííûå îáÿçàòåëüñòâà ïåðåä òâîèì øåôîì èëè ñïåöñîâåòîì è ïîýòîìó ãîòîâ âûñòóïèòü â êà÷åñòâå îïïîíåíòà. ×èòàòü äèññåðòàöèþ íå áóäåò, òàê êàê åìó íå äî ýòîãî. Ìàêñèìóì, íà ÷òî åãî õâàòèò, òàê ýòî íà òî, ÷òîáû ïîäïðàâèòü ñòèëü èçëîæåíèÿ â ðûáå. Îáîéäóòñÿ åãî óñëóãè ëèáî âîîáùå áåñïëàòíî (â ôèíàíñîâîì ïëàíå), ëèáî â íåçíà÷èòåëüíóþ ñóììó. Îñîáîãî ýíòóçèàçìà îò ïî÷åòíîé îáÿçàííîñòè îïïîíåíòà îí íå èñïûòûâàåò, ïîýòîìó âñå ñäåëàåò êàê íàäî, íî íà òðè áàëëà. z
Äóìàé ñàì, êîãî âûáèðàòü. Âïðî÷åì, íå èñêëþ÷åíî, ÷òî òåáå ïîïàäåòñÿ êàêîé-íèáóäü óíèêóì, íå âïèñûâàþùèéñÿ â ïðèâåäåííóþ êëàññèôèêàöèþ. Ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî ñ îñîáîé òùàòåëüíîñòüþ îáû÷íî âûáèðàþò òàê íàçûâàåìîãî ïåðâîãî îïïîíåíòà, ò.å. äîêòîðà íàóê. Âòîðîãî îïïîíåíòà, êàíäèäàòà íàóê, ïðèãëàøàëè èç ÷èñëà íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ, íàõîäÿùèõñÿ ïîä ðóêîé, èç òåõ, êîòîðûå íå ñîçäàäóò ïðîáëåì, íî è îñîáûõ äèâèäåíäîâ ñîèñêàòåëþ òîæå íå ïðèíåñóò. Âûáèðàÿ îïïîíåíòà, â îáÿçàòåëüíîì ïîðÿäêå ñîãëàñóé ñ íèì äàòó çàùèòû. Ìîæåò îêàçàòüñÿ, ÷òî åìó â ïðåäëîæåííîå òîáîé âðåìÿ íåîáõîäèìî åõàòü â êîìàíäèðîâêó, ÷òî ó íåãî ïóòåâêà â ñàíàòîðèé, ÷òî îí óæå îïïîíèðóåò äðóãóþ ðàáîòó è ò.ï. Ñîâñåì ãèáëîå äåëî, êîãäà àâòîðåôåðàò ðàçîñëàí (â íåì óêàçûâàåòñÿ äàòà, ìåñòî è âðåìÿ çàùèòû), à òâîé îïïîíåíò îêàçûâàåòñÿ íå òîëüêî òâîèì. Îêàçûâàåòñÿ, ÷òî â íàçíà÷åííûé äåíü îí óæå çàÿâëåí îïïîíèðîâàòü äèññåðòàöèþ â Òüìóòàðàêàíñêå è íèêàêîé êîâåð-ñàìîëåò íå ñìîæåò îáåñïå÷èòü åãî ïðèñóòñòâèå â òå÷åíèå îäíèõ ñóòîê åùå è â òâîåì ãîðîäå. Òîãäà åäèíñòâåííûé âûõîä – ýòî ïåðåíîñ çàùèòû (ðàçóìååòñÿ, ïî ïèñüìåííîìó ñîãëàñîâàíèþ ñ ÂÀÊîì è ñ óêàçàíèåì ñîâåðøåííî èíîé ïðè÷èíû ïåðåíîñà äàòû çàùèòû, äàáû íå
218
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ïðîñëûòü ïîôèãèñòîì, íå ñóìåâøèì ñîãëàñîâàòü, êàçàëîñü áû ýëåìåíòàðíûå âåùè). Íåïëîõî áûëî áû òåáå òàêæå çíàòü, ÷òî ó íàñ â ñòðàíå ïðèíÿòà ñèñòåìà îãðàíè÷åíèÿ ÷èñëà îïïîíèðîâàíèé íàó÷íûì ðàáîòíèêîì â ãîä. Ýòî ÷èñëî äîëæíî áûòü íå áîëåå ÷åòûðåõ. Êàæäîå ïîñëåäóþùåå îïïîíèðîâàíèå â îáÿçàòåëüíîì ïîðÿäêå äîëæíî ñîãëàñîâûâàòüñÿ ñ ÂÀÊîì. Çà÷åì, ñïðîñèøü, ýòî îãðàíè÷åíèå? Íåèçâåñòíî, íî ïðèíèìàëè òàêîå ðåøåíèå ñ öåëüþ ïîâûøåíèÿ ïåðñîíàëüíîé îòâåòñòâåííîñòè îïïîíåíòà è äëÿ òîãî, ÷òîáû îí íå ïðåâðàùàëñÿ â çàðîáèò÷àíèíà, êîòîðûé åçäèò ïî ñòðàíå è îêàçûâàåò òàêîãî ðîäà óñëóãè.  îáùåì, êàê âñåãäà, à âåäü õîòåëè êàê ëó÷øå. Ñïåöèàëüíàÿ òåìà – ýòî âûñòóïëåíèå îïïîíåíòà. Îáùåèçâåñòíî, çàùèòà äèññåðòàöèè – ýòî ñïåêòàêëü. Åãî ñöåíàðèé ïî÷òè âñåãäà èçâåñòåí, è îòêëîíåíèÿ âîçíèêàþò òîëüêî â èñêëþ÷èòåëüíûõ ñëó÷àÿõ.
 Íà äîêòîðñêîé çàùèòå îôèöèàëüíûì îïïîíåíòîì áûëî ñäåëàíî îðèãèíàëüíîå çàìå÷àíèå: “Ñóùåñòâåííûì íåäîñòàòêîì ðàáîòû ÿ ñ÷èòàþ íàëè÷èå â ìîåì ýêçåìïëÿðå äâóõ ñòðàíèö ïîä íîìåðîì 82. Ëè÷íî ÿ íå âîçðàæàþ, íî êîìó-òî íå õâàòèëî… Êîíå÷íî, ïðåäñòàâëåííàÿ äèññåðòàöèÿ íå ìîæåò ñëóæèòü îáðàçöîì – â íåé ñëèøêîì ìíîãî âîäû, íî ïîñêîëüêó ðå÷ü èäåò âñåãî ëèøü îá ó÷åíîé ñòåïåíè äîêòîðà ôèçèêî-ìàòåìàòè÷åñêèõ íàóê, òî íå ìîæåò áûòü íèêàêèõ ñîìíåíèé, ÷òî äèññåðòàíò äîñòîèí åå ïðèñóæäåíèÿ”. Íå ïîìíþ, îòêóäà ýòî Ñòåíîãðàììà çàùèòû íå ôèêñèðóåò ýìîöèé, à àóäèîçàïèñü íèêòî íèêîãäà íå ñëóøàåò (ðàçâå ÷òî â ÂÀÊ ïîñòóïèò ñåðüåçíàÿ êëÿóçà, ñ êîòîðîé âûíóæäåíà áóäåò ðàçáèðàòüñÿ ñïåöèàëüíàÿ êîìèññèÿ, – óíèêàëüíûé è ÷ðåçâû÷àéíî ðåäêèé ñëó÷àé). Êñòàòè, äëÿ ñâåäåíèÿ, àóäèîçàïèñü äîëæíà õðàíèòüñÿ â ñïåöèàëèçèðîâàííîì ñîâåòå äî òåõ ïîð, ïîêà ñîèñêàòåëü íå ïîëó÷èò èñêîìûé äèïëîì êàíäèäàòà íàóê. Äëÿ ÂÀÊà íå èìååò çíà÷åíèÿ, íàñêîëüêî êðàñèâî ïðîõîäèë ýòîò ñïåêòàêëü, êàê õîðîøî èãðàëè “àêòåðû”. Çäåñü íå ïðèâåòñòâóþòñÿ àïëîäèñìåíòû. Íî áîëüøèíñòâî ó÷àñòíèêîâ ñòðåìÿòñÿ îòûãðàòü ñâîþ ðîëü êàê ìîæíî ëó÷øå. Ýòî ñâîåîáðàçíîå äåéñòâî, êàæäûé ýëåìåíò êîòîðîãî ïîòîì áóäåò âñïîìèíàòüñÿ, îáñóæäàòüñÿ, îöåíèâàòüñÿ. Åñòåñòâåííî, íå ó âñåõ ýòî ïîëó÷àåòñÿ, â òîì ÷èñëå íå âñå õîðîøî ïîëó÷àåòñÿ è ó îïïîíåíòîâ. Íî ñðåäè îïïîíåíòîâ åñòü àñû, ïðèãëàñèòü êîòîðûõ íà ñâîþ çàùèòó ïî÷èòàåòñÿ çà ÷åñòü, è òóò óæ ñîèñêàòåëü ãîòîâ ïîéòè íà ñåðüåçíûå çàòðàòû, ëèøü áû ýòî ñâåòèëî îçàðèëî ñâîèì ñèÿíèåì ñêðîìíóþ ïðîöåäóðó åãî âîñõîæäåíèÿ íà êàíäèäàòñêèé îëèìï. Åñòü òàêèå îïïîíåíòû, êîòîðûå ÿêîáû âîîáùå íå çàãëÿäûâàþò â ðàáîòó, âî âñÿêîì ñëó÷àå, èõ íå âèäÿò êîðïÿùèìè íàä ïîäãîòîâêîé
Îïïîíåíòû
Á
219
îòçûâà, íî â ëþáîì ñîñòîÿíèè (÷àùå âñåãî èìååòñÿ â âèäó ñîñòîÿíèå àëêîãîëüíîãî îïüÿíåíèÿ, íàëîæåííîå íà ïîñëåäñòâèÿ áåññîííîé íî÷è, ïðîâåäåííîé çà äðóæåñêîé áåñåäîé â ïîåçäå) ïðîèçíîñÿò áëåñòÿùèå, ÷ðåçâû÷àéíî ýìîöèîíàëüíûå, áîãàòûå ïðèìåðàìè è ýïèòåòàìè ðå÷è. Ñ òðèáóíû áîëüøàÿ ÷àñòü çàëà ïðîâîæàåò èõ âîñõèùåííûìè âçãëÿäàìè, è ïîòîì äîëãî õîäÿò ëåãåíäû î òîì, êàê… Åñòü îïïîíåíòû ñ àáñîëþòíî ñåðûìè è íåâûðàçèòåëüíûìè âûñòóïëåíèÿìè. Èõ ñëóøàþò ïåðâûå ïàðó ìèíóò, à ïîòîì ïðåäñåäàòåëü ìàññó óñèëèé ïðèêëàäûâàåò äëÿ òîãî, ÷òîáû ÷ëåíû ñîâåòà äåìîíñòðèðîâàëè âíèìàíèå è óâàæåíèå ê ïðèáûâøåìó èçäàëåêà çàñëóæåííîìó è óâàæàåìîìó… Åñòü îïïîíåíòû, êîòîðûå âûñòóïàþò ñ àêàäåìè÷åñêèìè îòçûâàìè è ñòîëü æå àêàäåìè÷åñêèìè îòíîøåíèÿìè. Ó íèõ âñå â ñîîòâåòñòâèè ñ ðåêîìåíäàöèÿìè ÂÀÊà, âñå ñòðîãî è ïî÷òè ÷îïîðíî, áåç þìîðà è â ïîëíîì ñîîòâåòñòâèè ñ ïðîòîêîëîì. Ñîäåðæàíèå îòçûâà óäîâëåòâîðÿåò îæèäàíèÿ ñîèñêàòåëÿ, íî ëè÷íîå îáùåíèå äåðæèò â íàïðÿæåíèè. Åñòü è äðóãèå … Íå ïðîêîëèñü!
220
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 36
Â
Êâîðóì
Ïðèâåò! Õî÷ó íàïèñàòü òåáå î êâîðóìå. Îáåñïå÷åíèå êâîðóìà íà çàùèòå äèññåðòàöèè – ýòî îòäåëüíûé è î÷åíü âàæíûé âîïðîñ. À êàêîé èç âûøåîïèñàííûõ è òåõ, ÷òî îñòàëèñü ó ìåíÿ â çàïàñå, íå ÿâëÿþòñÿ âàæíûìè? – ñïðîñèøü òû. ß îòâå÷ó: î íå çàñëóæèâàþùèõ âíèìàíèÿ ÿ íå ïèøó òåáå âîâñå. Òàê âîò! Êàê ñäåëàòü òàê, ÷òîáû äâå òðåòè î÷åíü çàíÿòûõ, çà÷àñòóþ êàïðèçíûõ è ñâîåîáðàçíûõ ÷ëåíîâ ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà áåç îïîçäàíèé îêàçàëèñü â çàëå çàñåäàíèé ó÷åíîãî ñîâåòà è áûëè ãîòîâû ïðèíÿòü ó÷àñòèå â ñïåêòàêëå? Ñêàæó òåáå ñðàçó è áåç îáèíÿêîâ, ÷òî ýòî òâîÿ ëè÷íàÿ ïðîáëåìà. Íó, ìîæåò áûòü, åùå è òâîåãî íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ, èáî ýòî è åãî èìèäæ, ýòî ëàêìóñîâàÿ áóìàæêà äëÿ îöåíêè åãî àâòîðèòåòà â äàííîì óçêîì íàó÷íîì ìèðêå. Ê ðåøåíèþ ýòîé ïðîáëåìû ñëåäóåò ïîäõîäèòü êîìïëåêñíî è çàáëàãîâðåìåííî. Ýòî îçíà÷àåò, ÷òî åùå â ïðîöåññå îáîçíà÷åíèÿ äàòû çàùèòû íàäî ñîãëàñîâàòü åå íå òîëüêî ñ îïïîíåíòàìè, íî è ñ îñíîâíîé ÷àñòüþ ðÿäîâûõ ÷ëåíîâ ñîâåòà. Çàäàé èì âîïðîñ î òîì, áóäóò ëè îíè â ãîðîäå òîãäà-òî è ñìîãóò ëè îíè ïðèñóòñòâîâàòü íà çàùèòå.  ñîñòàâ íåêîòîðûõ ñïåöñîâåòîâ áûâàþò âêëþ÷åííûìè äâà-òðè ÷åëîâåêà èç äðóãèõ îðãàíèçàöèé, à òî è äðóãèõ ãîðîäîâ, êîòîðûå ïðîñòî ïîëó÷àþò äåíüãè çà òî, ÷òî ñòàâÿò ïîäïèñü â ëèñòå ðåãèñòðàöèè, òî åñòü îíè ÷èñëÿòñÿ â òàêèõ ñîâåòàõ äëÿ ïðèäàíèÿ ñîëèäíîñòè.  åùå áîëåå ïðîäâèíóòûõ ñîâåòàõ òàêèå ñïåöèàëèñòû ïðîñòî ïîëó÷àþò äåíüãè çà òî, ÷òî êòî-òî ñòàâèò çà íèõ ïîäïèñü â ýòîì ðåãèñòðàöèîííîì ëèñòå. Äëÿ òåáÿ, êàê ñîèñêàòåëÿ, çäåñü è áîëüøîé ïëþñ (íå íàäî áåñïîêîèòüñÿ îá èõ äîñòàâêå, íå íàäî ôîðìèðîâàòü ïîëîæèòåëüíûé íàó÷íûé èìèäæ, íå íàäî òðàòèòüñÿ íà äîñòàâêó è ïîäàðêè), è áîëüøîé ìèíóñ (âñåãäà ñóùåñòâóåò îïàñíîñòü, ÷òî íåêèé àíîíèì ðàñêðîåò ãëàçà ÂÀÊó íà òàêóþ âèðòóàëüíóþ ðàáîòó). Ïîýòîìó ïðè íàëè÷èè òàêèõ âèðòóàëüíûõ ÷ëåíîâ â ñîâåòå, ãäå òû ñîáèðàåøüñÿ çàùèùàòü ñâîþ ðàáîòó, ïåðåñòðàõóéñÿ è ðåøè ñóïåðçàäà÷ó îáåñïå÷åíèÿ êâîðóìà áåç ó÷àñòèÿ òàêèõ ëèõà÷åé. À åùå ëó÷øå, îáõîäè òàêîé ñîâåò ñòîðîíîé, íå ðèñêóé òàì, ãäå îò òåáÿ àáñîëþòíî íè÷åãî íå çàâèñèò. Åñòåñòâåííî, áûëî áû îïòèìàëüíî, åñëè áû òû ïðèøåë â ãðàíäîâûé Ñîâåò, â êîòîðîì çàáîòèòüñÿ î êâîðóìå âîîáùå íåò íåîáõîäèìîñ-
Êâîðóì
Á
221
òè. Äâàäöàòü ïÿòü äîêòîðîâ ïðèõîäÿò âñåãäà ñàìè, ïîòîìó ÷òî åãî âîçãëàâëÿåò ðóêîâîäèòåëü ñåðüåçíîé íàó÷íîé øêîëû. Òàì òàê âñåãäà. Äîâîëüíî ÷àñòî, åñëè ýòî ïî ñèëàì òâîåìó íàó÷íîìó ðóêîâîäèòåëþ è òâîÿ ðàáîòà åãî íå îïîçîðèò, â êà÷åñòâå ïðèìàíêè äëÿ ÷ëåíîâ ñîâåòà (äà è äëÿ äðóãèõ öåëåé) â êà÷åñòâå îïïîíåíòà ïðèãëàøàåòñÿ íåêèé ãóðó â äàííîé îáëàñòè íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè. Çàâëå÷ü åãî äîâîëüíî ñëîæíî, íî óæ åñëè îí ïðèåçæàåò (âåðíåå, åñëè åãî ïðèâîçÿò), òî î êâîðóìå áåñïîêîèòüñÿ òàêæå íå áóäåò íåîáõîäèìîñòè. Îí îáåñïå÷èò åãî ñâîèì ïðèñóòñòâèåì. Íàðîä ïðèäåò íà ýòîãî ãóðó. Îïÿòü æå óäà÷è!
222
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 37
Â
Ïðîöåäóðà çàùèòû
Ïðèøëî âðåìÿ íàïèñàòü òåáå î ñàìîé çàùèòå, òî åñòü î ïîñëåäîâàòåëüíîñòè äåéñòâèé â ýòîì ñïåêòàêëå. Íàâåðíÿêà, òû, ïðåæäå ÷åì ñàìîìó îêàçàòüñÿ â ðîëè ãëàâíîãî ãåðîÿ ýòîãî ñïåêòàêëÿ, áûâàë íà äðóãèõ ïðåäñòàâëåíèÿõ ïîäîáíîãî ðîäà. Åñëè íå áûâàë, îáÿçàòåëüíî ñõîäè. Ñõîäè, íå èñïûòûâàé ñóäüáó, à òî ïîòîì íà ñâîåé çàùèòå ÷òî-íèáóäü òàêîå îò÷åáó÷èøü, ÷òî ïîòîì äîëãî áóäóò âñïîìèíàòü è ïîñìåèâàòüñÿ. Çàùèòû äèññåðòàöèé â ïîñëåäíèå ïàðó äåñÿòêîâ ëåò ïðàêòè÷åñêè ïåðåñòàëè âûçûâàòü èíòåðåñ íàó÷íîé îáùåñòâåííîñòè. Ïîñóäèòå ñàìè, íó êòî ïðèõîäèò íà ýòî ìåðîïðèÿòèå? ×ëåíû ñîâåòà (î÷åíü ÷àñòî èõ íàäî ñîáèðàòü, èñïîëüçóÿ âñåâîçìîæíûå óõèùðåíèÿ, âêëþ÷àÿ óãîâîðû, ïðÿìîå âîçíàãðàæäåíèå, âñòðå÷ó ñ èíòåðåñíûì ÷åëîâåêîì, âîçìîæíîñòü õîðîøî ïðîâåñòè âå÷åð è ïð.), îïïîíåíòû (ýòè áûòü ïðîñòî-íàïðîñòî îáÿçàíû), ñàì ñîèñêàòåëü, åãî áëèçêèå (ýòî íå î÷åíü ðàñïðîñòðàíåííîå ÿâëåíèå), ïîòåíöèàëüíûå äèññåðòàíòû (ýòè ïðèõîäÿò, äàáû îçíàêîìèòüñÿ ñ ïðîöåäóðîé).
Â
Âñòðå÷àþòñÿ äâà àñïèðàíòà. Îäèí äðóãîãî ñïðàøèâàåò: – Òû áûë íà çàùèòå ó Èâàíîâà? – Íåò, íå áûë. – Íó è ïðàâèëüíî, ãîâîðÿò, çàùèòà ñëàáàÿ áûëà è áàíêåò íå î÷åíü. À ó Ñèäîðîâà? – Íåò, òîæå íå áûë. – Íàïðàñíî. Çàùèòà òàê ñåáå, à âîò áàíêåò íà ñëàâó óäàëñÿ. À ê Ïåòðîâó íà çàùèòó ïîéäåøü? – ß íå õîæó áîëüøå íà çàùèòû. ß òåïåðü íà ïîõîðîíû õîæó… – ????? – Êîðìÿò òàì íè÷óòü íå õóæå, à ãëàâíîå – íèêòî íå ñïðàøèâàåò “À êîãäà æå è òû?” Èç îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà
Ïðàâäà, åñòü ñîâåòû, â êîòîðûõ íà çàùèòû âîîáùå íèêòî íå õîäèò, êðîìå îáÿçàííûõ òàì ïðèñóòñòâîâàòü, èáî ïðåäñåäàòåëü ïðîñòî îòâàäèë îò ýòîãî âñåõ æåëàþùèõ. Íåñìîòðÿ íà òî ÷òî çàùèòà äèññåðòàöèè åñòü ìåðîïðèÿòèå ïóáëè÷íîå, æåëàþùèì íàìåêàþò î íåæåëàíèè ðóêîâîäñòâà âèäåòü èõ â çàëå. Ïî÷åìó? Îáû÷íî ñ öåëüþ íå ñìóùàòü äèññåðòàíòîâ ñ äîëæíîñòÿìè è äåíüãàìè, íî áåç äîñòàòî÷íûõ çíàíèé. À ìîæåò, äëÿ òîãî, ÷òîáû ïðèäàòü ýòîìó ïðîöåññó áîëüøå çàãàäî÷íîñòè, çàìóòèòü åãî è çàòåì â ýòîì ìóòåâå óñïåøíî ëîâèòü ðûáêó. Ðàíüøå âñåõ â çàëå çàñåäàíèé, åñòåñòâåííî, ïîÿâëÿåòñÿ ñàì äèññåðòàíò è ãðóïïà ïîääåðæêè èç êîëëåã. Ïîòîì íà÷èíàþò ïîäòÿãèâàòü-
Ïðîöåäóðà çàùèòû
Á
223
ñÿ ÷ëåíû ñîâåòà. Ìèíóò çà ïÿòíàäöàòü ïîÿâëÿåòñÿ ó÷åíûé ñåêðåòàðü ñîâåòà ñ äèññåðòàöèîííûì äåëîì è ïðèñòóïàåò ê ñáîðó ïîäïèñåé ÷ëåíîâ ñîâåòà â ðåãèñòðàöèîííîì ëèñòå. Ïîçæå âñåõ, êàê ïðàâèëî, ïîÿâëÿåòñÿ ïðåäñåäàòåëü ñîâåòà. Âîçìîæíî, ïîñëå åãî ïîÿâëåíèÿ è äàæå ïîñëå íà÷àëà çàñåäàíèÿ ïîäòÿíåòñÿ íåñêîëüêî ÷ëåíîâ ñîâåòà, î ÷åì ïðåäñåäàòåëÿ çàðàíåå èíôîðìèðóåò ó÷åíûé ñåêðåòàðü. ×åì çàíèìàåòñÿ ãðóïïà ïîääåðæêè?  åå ôóíêöèè âõîäèò äîñòàâêà ìàêñèìàëüíî âîçìîæíîãî ÷èñëà ÷ëåíîâ ñîâåòà íà çàñåäàíèå (äëÿ ýòîãî îíà ñíàáæåíà àäðåñàìè è ìàðøðóòàìè, åé ïðèäàíà ãðóïïà àâòîìîáèëåé), îáåñïå÷åíèå è îñíàùåíèå àóäèòîðèè (ðàçâåøåíû ïëàêàòû; íà ñòîëàõ ðó÷êè, áóìàãà, âîäà, ñòàêàí÷èêè, àâòîðåôåðàòû; ïîäãîòîâëåí ìàãíèòîôîí, è åñòü ÷åëîâåê, îòâå÷àþùèé çà âåäåíèå àóäèîçàïèñè çàùèòû). Âî ìíîãèõ ñîâåòàõ îáùåíèå ìåæäó åãî ÷ëåíàìè íà÷èíàåòñÿ ìèíóò çà òðèäöàòü-ñîðîê äî íà÷àëà çàñåäàíèÿ â óþòíîé êîìíàòóøêå çà ñòîëîì ñ àêêóðàòíåíüêèìè òàêèìè áóòåðáðîäèêàìè è íàïèòêàìè, ñðåäè êîòîðûõ ïðåîáëàäàþò íå ãîðÿ÷èå, à ãîðÿ÷èòåëüíûå. Íî âñå â ìåðó. Ñîâåòû ïðîõîäÿò íå î÷åíü ÷àñòî, è ïîýòîìó èõ ÷ëåíàì åñòü ÷åì ïîäåëèòüñÿ, äà ê òîìó æå âñåãäà åñòü íîâûå ëþäè (îïïîíåíòû, ðîäèòåëè), çíàêîìñòâî ñ êîòîðûìè ìîæåò ïðåäñòàâëÿòü îïðåäåëåííûé èíòåðåñ.
 ×ëåíû ñîâåòà îäèí çà äðóãèì âñòàâàëè è çàäàâàëè âîïðîñû. Ïî-ìîåìó, âîïðîñû â òàêèõ ñëó÷àÿõ çàäàþòñÿ íå äëÿ òîãî, ÷òîáû ÷òî-òî âûÿñíèòü, à ÷òîáû ïîêàçàòü ñîáñòâåííóþ ýðóäèöèþ è ïîíèìàíèå ðàáîòû. Íà ñàìîì äåëå ïîäàâëÿþùåå áîëüøèíñòâî ïðèñóòñòâóþùèõ ðàáîòû íå ïîíèìàåò, äà çà âðåìÿ äîêëàäà è íåâîçìîæíî åå ïîíÿòü. Ïðåäïîëàãàåòñÿ, ÷òî ÷ëåíû ñîâåòà çàãîäÿ çíàêîìÿòñÿ ñ äèññåðòàöèåé; ýòî ÷èñòàÿ ôèêöèÿ. ×òîáû òîëêîì â íåé ðàçîáðàòüñÿ, íóæíî âðåìÿ, è íåìàëîå, íå ìåíüøå äâóõ-òðåõ íåäåëü (ñóæó ïî ñåáå), à ó êîãî ýòî âðåìÿ åñòü? Ïðèõîäèòñÿ ñèìóëèðîâàòü ïîíèìàíèå, à äëÿ ýòîãî âîïðîñû – ëó÷øèé ñïîñîá. Âïðî÷åì, ÿ áûëà çëà è, âîçìîæíî, íåñïðàâåäëèâà. Íåêîòîðûå âîïðîñû (ïî òåõíè÷åñêîé ÷àñòè) áûëè âïîëíå îñìûñëåííûå. ßêîâêèí îòâå÷àë íà íèõ áûñòðî, ñ ìàõó. Ìíå íå íðàâèëàñü èìåííî ýòà áûñòðîòà, íàâîäèâøàÿ íà ìûñëü, ÷òî âîïðîñû áûëè ïîäãîòîâëåíû çàðàíåå, íî íà àóäèòîðèþ îòâåòû ßêîâêèíà âïå÷àòëåíèå ïðîèçâîäèëè. È. Ãðåêîâà. Êàôåäðà Âîò ÷òî ïèøåò î ïðîöåäóðå çàùèòû â îäíîé èç ñâîèõ êíèã èçâåñòíåéøàÿ äåòåêòèâùèöà (íàäî äîëîæèòü, âåñüìà è âåñüìà áëèçêî ê ðåàëüíîé äåéñòâèòåëüíîñòè).
 Ñàìè ÷ëåíû Ó÷åíîãî ñîâåòà âåëè ñåáÿ êàê íà ïðèåìå, ìèðíî áåñåäîâàëè, îáúåäèíèâøèñü â ãðóïïêè ïî äâà-òðè ÷åëîâåêà, îáìåíèâàëèñü âïå÷àòëåíèÿìè ñ òåìè, ñ êåì äàâíî íå âèäåëèñü, âñòàâàëè è ïåðåñàæèâàëèñü ñ ìåñòà íà ìåñòî, âûõîäèëè èç çàëà è ñíîâà âîçâðàùàëèñü. Áåäíÿãó äèññåðòàíòà íå ñëóøàë íèêòî, îí ÷òî-òî áóáíèë ñåáå ïîä íîñ, äàæå íå ïûòàÿñü ïåðåêðûòü ãîëîñîì öàðÿùèé â çàëå ðîâíûé ãóë. Êîãäà äåëî äîøëî äî îôèöèàëüíûõ îïïîíåíòîâ, ãóë íåñêîëüêî
224
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ïîóòèõ: îïïîíåíòû áûëè ëþäüìè óâàæàåìûìè, è õîòÿ ñëóøàòü èõ íèêòî íå ñîáèðàëñÿ, íî âåæëèâîñòü ïðîÿâèòü ñëåäîâàëî. – Ñëîâî ïðåäîñòàâëÿåòñÿ îôèöèàëüíîìó îïïîíåíòó äîêòîðó òåõíè÷åñêèõ íàóê, ïðîôåññîðó Ëîçîâñêîìó, – òîðæåñòâåííî ïðîâîçãëàñèë ïðåäñåäàòåëü Ñîâåòà Àëüõèìåíêî, äåëàÿ ñòðîãîå ëèöî è áðîñàÿ íà ÷ëåíîâ Ñîâåòà óíè÷òîæàþùèé âçãëÿä. – Ïîæàëóéñòà, ïðîøó âàñ, Ìèõàèë Ñîëîìîíîâè÷. - Óâàæàåìûå êîëëåãè! – íà÷àë Ëîçîâñêèé, âçãðîìîçäèâøèñü íà òðèáóíó è îáíÿâ åå, ñëîâíî êòî-òî ïûòàëñÿ åå îòîáðàòü. – Ïåðåä íàìè ïëîä ìíîãîëåòíåãî óïîðíîãî òðóäà, êîòîðûé ñàì ïî ñåáå çàñëóæèâàåò âñÿ÷åñêîãî óâàæåíèÿ. ß èìåþ â âèäó, ðàçóìååòñÿ, òðóä, à íå ïëîä. Íàø äèññåðòàíò Âàëåðèé Èîñèôîâè÷ Õàðëàìîâ ïðåäñòàâèë íàì íåñîìíåííî èíòåðåñíóþ ðàáîòó, êîòîðàÿ âïîëíå ÿñíî äàåò íàì îòâåò íà ãëàâíûé âîïðîñ: ìîæåò ëè ñîèñêàòåëü ó÷åíîé ñòåïåíè ïðîâîäèòü ñàìîñòîÿòåëüíóþ íàó÷íóþ ðàáîòó, åñòü ëè ó íåãî äëÿ ýòîãî äîñòàòî÷íûé ïîòåíöèàë. Âåäü ñìûñë íàïèñàíèÿ êàíäèäàòñêîé äèññåðòàöèè ñîñòîèò èìåííî â ýòîì, åñëè ïàìÿòü ìíå íå èçìåíÿåò è ÿ ïðàâèëüíî ïîíèìàþ òðåáîâàíèÿ Âûñøåé àòòåñòàöèîííîé êîìèññèè. Ïðîèçíåñÿ ýòó òèðàäó, Ëîçîâñêèé óìîëê è ïîâåðíóë ãîëîâó â ñòîðîíó Âÿ÷åñëàâà Åãîðîâè÷à Ãóñåâà, êîòîðûé êàê ó÷åíûé ñåêðåòàðü äîëæåí çíàòü âñå ïðàâèëà è òðåáîâàíèÿ ÂÀÊà. Âÿ÷åñëàâ Åãîðîâè÷ âûðàçèòåëüíî êèâíóë, ñòàðàÿñü íå ðàññìåÿòüñÿ. Ñöåíà ýòà ðàçûãðûâàëàñü êàæäûé ðàç, êîãäà Ëîçîâñêèé îïïîíèðîâàë íà çàùèòå. Îí áûë åäèíñòâåííûì ó÷åíûì, êîòîðûé óòâåðæäàë, ÷òî ïðè çàùèòå äèññåðòàöèè îáñóæäàåòñÿ íå ñóòü íàïèñàííîãî, à óðîâåíü è êà÷åñòâî. “Åñëè áû ìû îáñóæäàëè ñóòü, Ýéíøòåéí íèêîãäà áû íå çàùèòèëñÿ â íàøåì Ñîâåòå, ïîòîìó ÷òî ìû âñå â îäèí ãîëîñ ñêàçàëè áû, ÷òî îí íå ïðàâ. Äèññåðòàíòó è íå íóæíî, ÷òîáû ìû âñå äðóæíî ñ÷èòàëè åãî ïðàâûì, ïîòîìó ÷òî, åñëè ìû áóäåì ïðèñâàèâàòü ó÷åíûå ñòåïåíè òîëüêî òåì, ñ ÷üåé ïîçèöèåé ìû ñîãëàñíû, íàóêà íå ñìîæåò ðàçâèâàòüñÿ. Íå ïîÿâèòñÿ íè îäíîé íîâîé íàó÷íîé øêîëû. Íèêòî íå ñìîæåò ñêàçàòü íîâîå ñëîâî â íàóêå, èáî íîâîå – ýòî îïðîâåðæåíèå ñòàðîãî. Ìû âî âðåìÿ çàùèòû äèññåðòàöèè äîëæíû îòâåòèòü òîëüêî íà îäèí âîïðîñ: äîñòàòî÷íà ëè íàó÷íàÿ êóëüòóðà ñîèñêàòåëÿ, äîáðîñîâåñòåí ëè îí ïðè àíàëèçå ðåçóëüòàòîâ ñâîèõ ýêñïåðèìåíòîâ, ëîãè÷åí ëè â ñâîèõ ðàññóæäåíèÿõ, ìîæåò ëè ïðèäóìàòü ÷òî-òî îðèãèíàëüíîå. À åñëè ñîâñåì ïðîñòî, òî ìû íà çàùèòå äîëæíû ðåøèòü, åñòü ó íåãî ìîçãè â ãîëîâå èëè íåò. Âîò è âñå. È ÿ â ñâîåì âûñòóïëåíèè â êà÷åñòâå îôèöèàëüíîãî îïïîíåíòà áóäó ãîâîðèòü òîëüêî îá ýòîì. Åñëè âàì ýòî íå íðàâèòñÿ, íå ïðèãëàøàéòå ìåíÿ îïïîíèðîâàòü”, – êàòåãîðè÷íî çàÿâëÿë ïðîôåññîð Ëîçîâñêèé. Òàêàÿ ïîçèöèÿ èìïîíèðîâàëà äèññåðòàíòàì, è îíè âñåãäà ïðîñèëè íàçíà÷èòü Ëîçîâñêîãî ïåðâûì îïïîíåíòîì. Íî áûëî íåñêîëüêî ñëó÷àåâ, è î íèõ òîæå î÷åíü õîðîøî ïîìíèëè, êîãäà óïðÿìûé ïðîôåññîð, ïðî÷òÿ âïîëíå ãðàìîòíóþ è äîáðîòíóþ äèññåðòàöèþ, ãîâîðèë íà çàùèòå: ß íå ìîãó îïðîâåðãíóòü íè îäíîãî ñëîâà èç ýòîé äèññåðòàöèè.  íåé âñå ïðàâèëüíî. Âñå, îò ïåðâîé çàãëàâíîé áóêâû è äî ïîñëåäíåé òî÷êè. È ìíå îò ýòîãî ñêó÷íî. Ýòà äèññåðòàöèÿ – õîðîøàÿ êóðñîâàÿ ðàáîòà ñòóäåíòà, íî íå áîëåå òîãî. Ðàáîòû ìûñëè ÿ çäåñü íå âèæó. Âêóñà ê ýêñïåðèìåíòó ÿ çäåñü íå ÷óâñòâóþ. Ìîå ìíåíèå òàêîâî: ñîèñêàòåëü íå ãîòîâ äëÿ ñàìîñòîÿòåëüíîé íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè, ñòåïåíü êàíäèäàòà íàóê åìó ïðèñâàèâàòü åùå ðàíî. Íåêîòîðûå ïðèõîäèëè ïîñëóøàòü Ëîçîâñêîãî, êàê õîäÿò â öèðê. Óçíàâàëè, íà êàêîé çàùèòå, ïåðâîé èëè âòîðîé ïî ñ÷åòó, îí îïïîíèðóåò, ïðèõîäèëè â çàë Ñîâåòà è óõîäèëè, êîãäà Ìèõàèë Ñîëîìîíîâè÷ ñïóñêàëñÿ ñ òðèáóíû. - ß ïèòàþ ãëóáîêîå óâàæåíèå ê íàó÷íîìó ðóêîâîäèòåëþ íàøåãî ñîèñêàòåëÿ,
Ïðîöåäóðà çàùèòû
Á
225
ïðîôåññîðó Áîðîçäèíó, – ïðîäîëæàë âåùàòü Ëîçîâñêèé. – È ïîñêîëüêó ÿ õîðîøî çíàþ íàó÷íûé ñòèëü Ïàâëà Íèêîëàåâè÷à, ÿ îñîáåííî âíèìàòåëüíî â÷èòûâàëñÿ â òåêñò ïðåäñòàâëåííîé äèññåðòàöèè, ñòàðàÿñü óâèäåòü âëèÿíèå íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ è, âïîëíå âîçìîæíî, îòñóòñòâèå íàó÷íîé ñàìîñòîÿòåëüíîñòè Âàëåðèÿ Èîñèôîâè÷à Õàðëàìîâà. Íî íåò! – ïðè ýòèõ ñëîâàõ Ëîçîâñêèé âîçäåë ââåðõ èñêðèâëåííûé ïîäàãðîé óêàçàòåëüíûé ïàëåö. – ß íå óâèäåë â ýòîé ðàáîòå íè ìàëåéøåãî ñëåäà ïðèñóòñòâèÿ Ïàâëà Íèêîëàåâè÷à. Ñêëàäûâàåòñÿ âïå÷àòëåíèå, ÷òî ïðîôåññîð Áîðîçäèí ïðîñòî îãðàáèë íàøå ãîñóäàðñòâî, ïîëó÷àÿ äåíüãè çà íàó÷íîå ðóêîâîäñòâî ÷åëîâåêîì, êîòîðûé, ÿâëÿÿñü âïîëíå çðåëûì ó÷åíûì ìóæåì, â òàêîì ðóêîâîäñòâå âîâñå íå íóæäàëñÿ. Çàë îæèâèëñÿ. Âñå ïîíèìàëè, ÷òî Ìèõàèë Ñîëîìîíîâè÷ øóòèò è ÷òî íà ñàìîì äåëå åãî ñëîâà ñîäåðæàò â ñåáå âûñøóþ ïîõâàëó äèññåðòàíòó. Íî îäíàæäû òàêîå óæå áûëî... À êîí÷èëîñü òåì, ÷òî ó÷åíûé, ñ÷èòàâøèéñÿ íàó÷íûì ðóêîâîäèòåëåì äèññåðòàíòà, áûë ëèøåí ïðîôåññîðñêîãî çâàíèÿ, èáî ïîñëå òî÷íî òàêîãî æå âûñòóïëåíèÿ Ëîçîâñêîãî âñêðûëîñü, ÷òî îí âîîáùå íå îñóùåñòâëÿë íàó÷íîãî ðóêîâîäñòâà íè îäíèì ñîèñêàòåëåì, ïîòîìó ÷òî äàâíûì-äàâíî îòñòàë îò íàóêè è óæå ìíîãî ëåò ïåðåñòàë â íåé ÷òî-ëèáî ïîíèìàòü. Ïîëó÷àåìûå îò àñïèðàíòîâ è ñîèñêàòåëåé ãëàâû è ïàðàãðàôû îí ïåðåäàâàë ñâîåìó ñûíó, òàëàíòëèâîìó ìîëîäîìó ôèçèêó, êîòîðûé äåëàë ïîñòðàíè÷íûå çàìå÷àíèÿ è îáúÿñíÿë ïàïî÷êå ñóòü ñâîèõ âîïðîñîâ. Ïîòîì ïàïî÷êà ñ óìíûì âèäîì ïåðåñêàçûâàë âñå ýòî ñâîèì ïîäîïå÷íûì. Åìó î÷åíü õîòåëîñü ñîõðàíèòü èìÿ â íàóêå, åìó î÷åíü íðàâèëîñü áûòü ïðîôåññîðîì, è îí òùàòåëüíî îáåðåãàë ñâîþ òàéíó, êîòîðàÿ ñîñòîÿëà â òîì, ÷òî áûòü ïðîôåññîðîì îí äàâíî ïåðåñòàë. Ñêàíäàë òîãäà áûë ãðîìêèé, è ñ òåõ ïîð â çàë Ñîâåòà ñòàëè õîäèòü “íà Ëîçîâñêîãî”, êàê â áûëûå âðåìåíà ëþäè õîäèëè â öèðê ñìîòðåòü íà àêðîáàòîâ, ðàáîòàþùèõ áåç ñòðàõîâêè, õîäèëè êàæäûé äåíü, õîäèëè â íàäåæäå, ÷òî âîò ñåãîäíÿ-òî íàêîíåö ÷òî-íèáóäü ñëó÷èòñÿ. - ß íàäåþñü, ÷òî â ñâîåì âûñòóïëåíèè íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü äèññåðòàíòà ïîÿñíèò íàì, êåì æå îí ðóêîâîäèë âñå ýòè ãîäû è â ÷åì ýòî ðóêîâîäñòâî ñîñòîÿëî, – áàëàãóðèë Ëîçîâñêèé. - Íåïðåìåííî, Ìèõàèë Ñîëîìîíîâè÷, – ïîäàë ñî ñâîåãî ìåñòà ãîëîñ Áîðîçäèí. ×ëåíû Ñîâåòà íà÷àëè õèõèêàòü. Îíè ïîíÿëè, ÷òî ñòàðèêà Ëîçîâñêîãî ïåðåä ñàìûì Ñîâåòîì êòî-òî óãîñòèë ðþìî÷êîé-äðóãîé êîíüÿêó. À. Ìàðèíèíà
Äîâîëüíî ìíîãî ñîèñêàòåëåé, îòïðàâëÿÿñü íà çàùèòó, ñëàáî ïðåäñòàâëÿþò ñåáå ñàìó ïðîöåäóðó ïðåäñòîÿùåãî ñïåêòàêëÿ.
 Íà äíÿõ ÿ ïðèñóòñòâîâàë íà îòêðûòîé çàùèòå äèññåðòàöèè ñ íóëåâûì (õîðîøî, ÷òî íå ñ îòðèöàòåëüíûì) íàó÷íûì ðåçóëüòàòîì, íà êîòîðîé ñî ñòîðîíû ñîèñêàòåëÿ íå áûëî íèêîãî – íè ðîäèòåëåé, íè æåíû, íè âîçëþáëåííîé, íè ñîòðóäíèêîâ, íè îäíîêàøíèêîâ, íè äðóçåé-ïðèÿòåëåé. Îí çàùèòèëñÿ, ïåðåáðîñèëñÿ ïàðîé ñëîâ ñ íàó÷íûì ðóêîâîäèòåëåì è, íèêàê íå îòìåòèâ ýòî ñîáûòèå, ñåë â ìàøèíó è óåõàë. À.À. Øàëûòî. Î çàùèòå äèññåðòàöèé Âî èçáåæàíèå íåàäåêâàòíûõ äåéñòâèé ñ òâîåé ñòîðîíû, êîòîðûå ìîãóò èñïîðòèòü ïðàêòè÷åñêè âñå ðàíåå ñäåëàííîå, ïðåäñòàâëÿþ òåáå ïðèìåðíûé àëãîðèòì çàùèòû.
226
Â
Характеристика диссертационного дела
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Доклад
Вопросы
Ответы
Второй оппонент
Дискуссия
Голосование
Ответы
Ответы
Научный руководитель
Первый оппонент
Объявление результатов
Отзыв ведущей организации и отзывы на автореферат
Ответы
БАНКЕТ
Åñëè ãîâîðèòü î âðåìåíè, â ñìûñëå î äëèòåëüíîñòè, òî ýòî ïàðó ÷àñîâ. Åñòåñòâåííî, ñðåäè ïðèñóòñòâóþùèõ íà çàùèòå âñåãäà åñòü ÷åëîâåê, âñåì ñâîèì âèäîì äåìîíñòðèðóþùèé, ÷òî áîëüøåé ãëóïîñòè, ÷åì ñåãîäíÿ èç óñò äèññåðòàíòà, îí íèêîãäà íå ñëûøàë. ×òî îí äåëàåò? À âîò ÷òî: õìûêàåò; íåðâíî ñìååòñÿ; áðîñàåò èðîíè÷íûå ðåïëèêè òèïà “Åðóíäà”, “Ãëóïîñòü”, “Àõèíåÿ”, “Áåçäîêàçàòåëüíî” è ïð. Òàê áûëî è áóäåò âñåãäà. Ñòàðàéñÿ íå îáðàùàòü íà íåãî âíèìàíèÿ.
Â
×åðíàÿ Êîðîëåâà ïîêà÷àëà ãîëîâîé: - Âû, êîíå÷íî, ìîæåòå íàçûâàòü ýòî ÷óøüþ, íî ÿ-òî âñòðå÷àëà ÷óøü òàêóþ, ÷òî â ñðàâíåíèè ñ íåé ýòà êàæåòñÿ òîëêîâûì ñëîâàðåì. Ë. Êýððîë. Àëèñà â Çàçåðêàëüå
Âíèìàòåëüíî ñëåäè çà ïðåäñåäàòåëåì ñîâåòà è íåóêîñíèòåëüíî ñëåäóé åãî ïîäñêàçêàì è ðåêîìåíäàöèÿì. Îí íàñòîëüêî æå çàèíòåðåñîâàí â ïîçèòèâíîì èñõîäå, êàê è òû. Âåäü îí óæå ïðèíÿë òâîþ ðàáîòó ê çàùèòå, çíà÷èò, îòâå÷àåò çà âñå. Íå âîëíóéñÿ è íå ñïðûãíè ñ ïðîöåäóðû. Óñïåõà!
Â
Ïèñüìî 38
Ïðîöåäóðà çàùèòû
Á
227
Äîêëàä
Ïðèâåò! Âîò ÷åãî íå ñëåäóåò áîÿòüñÿ, òàê ýòî ïðåäñòàâëåíèÿ â ôîðìå äîêëàäà ïðîäåëàííîãî äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ. Çäåñü âñå ýëåìåíòàðíî. Ìîé òåáå ñîâåò, åñëè òû ñìîã ïîòðàòèòü ñòîëüêî âðåìåíè íà íàïèñàíèå (ïîäãîòîâêó) ñàìîé äèññåðòàöèè èëè ñòîëüêî äåíåã íà îïëàòó íàïèñàíèÿ (ïîäãîòîâêè) äèññåðòàöèè, òî íàéäè äåíü-äðóãîé äëÿ òîãî, ÷òîáû âûó÷èòü òåêñò ñâîåãî âûñòóïëåíèÿ ïî ðåçóëüòàòàì ýòîãî çàêîí÷åííîãî íàó÷íîãî èññëåäîâàíèÿ.
 ×åëîâåê íå ìîæåò äîñòè÷ü âûñîêîãî ïîëîæåíèÿ è ïî÷åòà â íàøåé ñòðàíå, åñëè íå óìååò õîðîøî ïðîèçíîñèòü ðå÷è. Åñëè òû õî÷åøü óáåäèòü, òû ñíà÷àëà äîëæåí ïîíðàâèòüñÿ, à åñëè õî÷åøü ïîíðàâèòüñÿ, òû äîëæåí äîáèòüñÿ, ÷òîáû ãîëîñ òâîé áûë áëàãîçâó÷åí; ñëåäóåò îò÷åòëèâî ïðîèçíîñèòü êàæäûé ñëîã; âñå óäàðåíèÿ è ìîäóëÿöèè ãîëîñà äîëæíû áûòü íàäëåæàùèì îáðàçîì âûðàæåíû, è âñÿ òâîÿ ðå÷ü â öåëîì äîëæíà áûòü ïðèÿòíîé äëÿ ñëóõà è ðàñïîëîæèòü ê ñåáå; åñëè òû íå áóäåøü ãîâîðèòü òàê, òî òåáå ëó÷øå íå ãîâîðèòü âîîáùå. Âñÿ ó÷åíîñòü, êàêàÿ ó òåáÿ åñòü, ïîæàëóé, íå ñòîèò áåç ýòîãî íè ãðîøà. Îíà ìîæåò áûòü ïðèÿòíîé è ïîëåçíîé äëÿ òåáÿ â òâîåì êàáèíåòå, íî â ñâåòå îíà íè ìàëåéøåé ïîëüçû íå ïðèíåñåò. Ïîýòîìó çàêëèíàþ òåáÿ, ïóñòü ýòî ñòàíåò òâîåé åäèíñòâåííîé öåëüþ äî òåõ ïîð, ïîêà òû îêîí÷àòåëüíî íå èñïðàâèøü ñâîåé ìàíåðû, – à ýòî â òâîåé âëàñòè, – íå äóìàé íè î ÷åì äðóãîì, íè÷åãî äðóãîãî íå ÷èòàé, íè î ÷åì äðóãîì íå ãîâîðè. Ô.Ñ. ×åñòåðôèëä. Ïèñüìà ê ñûíó Åñòåñòâåííî, ó÷èòü äîêëàä, êàê ñòèõ, íå ñëåäóåò. Òàêîé âàðèàíò ïîêàæåò ëèøü òâîþ õîðîøóþ ïàìÿòü è óñèä÷èâîñòü, íî íå òîëüêî íå ïîä÷åðêíåò íàó÷íîé ñîñòîÿòåëüíîñòè, à íàîáîðîò, ïðîäåìîíñòðèðóåò ïîâåðõíîñòíîñòü òâîèõ çíàíèé. Íóæíî âûó÷èòü äîêëàä òàê õîðîøî, ÷òîáû òû ìîã ãîâîðèòü íà òåìó èññëåäîâàíèÿ äîñòàòî÷íî íåïðèíóæäåííî è óáåäèòåëüíî.
Â ß çíàþ, î ÷åì áóäó ÷èòàòü, íî íå çíàþ, êàê áóäó ÷èòàòü, ñ ÷åãî íà÷íó è ÷åì êîí÷ó.  ãîëîâå íåò íè îäíîé ãîòîâîé ôðàçû. Íî ñòîèò ìíå òîëüêî îãëÿäåòü àóäèòîðèþ (îíà ïîñòðîåíà ó ìåíÿ àìôèòåàòðîì) è ïðîèçíåñòè ñòåðåîòèïíîå “â ïðîøëîé ëåêöèè ìû îñòàíîâèëèñü íà...”, êàê ôðàçû äëèííîé âåðåíèöåé âûëåòàþò èç ìîåé äóøè è – ïîøëà ïèñàòü ãóáåðíèÿ! Ãîâîðþ ÿ íåóäåðæèìî áûñòðî, ñòðàñòíî, è, êàæåòñÿ, íåò òîé ñèëû, êîòîðàÿ ìîãëà áû ïðåðâàòü òå÷åíèå ìîåé ðå÷è. ×òîáû ÷èòàòü õîðîøî, òî åñòü íåñêó÷íî è ñ ïîëüçîé äëÿ ñëóøàòåëåé, íóæíî, êðîìå òàëàíòà, èìåòü åùå ñíîðîâêó è îïûò, íóæíî îáëàäàòü ñàìûì ÿñíûì ïðåäñòàâëåíèåì î ñâîèõ ñèëàõ, î òåõ, êîìó ÷èòàåøü, è î òîì, ÷òî ñîñòàâëÿåò ïðåäìåò òâîåé ðå÷è. Êðîìå òîãî, íàäî áûòü ÷åëîâåêîì ñåáå íà óìå, ñëåäèòü çîðêî è íè íà îäíó ñåêóíäó íå òåðÿòü ïîëÿ çðåíèÿ.
228
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Õîðîøèé äèðèæåð, ïåðåäàâàÿ ìûñëü êîìïîçèòîðà, äåëàåò ñðàçó äâàäöàòü äåë: ÷èòàåò ïàðòèòóðó, ìàøåò ïàëî÷êîé, ñëåäèò çà ïåâöîì, äåëàåò äâèæåíèå â ñòîðîíó òî áàðàáàíà, òî âàëòîðíû è ïðî÷. Òî æå ñàìîå è ÿ, êîãäà ÷èòàþ. Ïðåäî ìíîþ ïîëòîðàñòà ëèö, íå ïîõîæèõ îäíî íà äðóãîå, è òðèñòà ãëàç, ãëÿäÿùèõ ìíå ïðÿìî â ëèöî. Öåëü ìîÿ – ïîáåäèòü ýòó ìíîãîãîëîâóþ ãèäðó. Åñëè ÿ êàæäóþ ìèíóòó, ïîêà ÷èòàþ, èìåþ ÿñíîå ïðåäñòàâëåíèå î ñòåïåíè åå âíèìàíèÿ è î ñèëå ðàçóìåíèÿ, òî îíà â ìîåé âëàñòè. Äðóãîé ìîé ïðîòèâíèê ñèäèò âî ìíå ñàìîì. Ýòî – áåñêîíå÷íîå ðàçíîîáðàçèå ôîðì, ÿâëåíèé è çàêîíîâ è ìíîæåñòâî èìè îáóñëîâëåííûõ ñâîèõ è ÷óæèõ ìûñëåé. Êàæäóþ ìèíóòó ÿ äîëæåí èìåòü ëîâêîñòü âûõâàòûâàòü èç ýòîãî ãðîìàäíîãî ìàòåðèàëà ñàìîå âàæíîå è íóæíîå è òàê æå áûñòðî, êàê òå÷åò ìîÿ ðå÷ü, îáëåêàòü ñâîþ ìûñëü â òàêóþ ôîðìó, êîòîðàÿ áûëà áû äîñòóïíà ðàçóìåíèþ ãèäðû è âîçáóæäàëà áû åå âíèìàíèå, ïðè÷åì íàäî çîðêî ñëåäèòü, ÷òîáû ìûñëè ïåðåäàâàëèñü íå ïî ìåðå èõ íàêîïëåíèÿ, à â èçâåñòíîì ïîðÿäêå, íåîáõîäèìîì äëÿ ïðàâèëüíîé êîìïîíîâêè êàðòèíû, êàêóþ ÿ õî÷ó íàðèñîâàòü. Äàëåå ÿ ñòàðàþñü, ÷òîáû ðå÷ü ìîÿ áûëà ëèòåðàòóðíà, îïðåäåëåíèÿ êðàòêè è òî÷íû, ôðàçà âîçìîæíî ïðîñòà è êðàñèâà. Êàæäóþ ìèíóòó ÿ äîëæåí îñàæèâàòü ñåáÿ è ïîìíèòü, ÷òî â ìîåì ðàñïîðÿæåíèè èìåþòñÿ òîëüêî ÷àñ è ñîðîê ìèíóò. Îäíèì ñëîâîì, ðàáîòû íåìàëî.  îäíî è òî æå âðåìÿ ïðèõîäèòñÿ èçîáðàæàòü èç ñåáÿ è ó÷åíîãî, è ïåäàãîãà, è îðàòîðà, è ïëîõî äåëî, åñëè îðàòîð ïîáåäèò â âàñ ïåäàãîãà è ó÷åíîãî, èëè íàîáîðîò. À.Ï. ×åõîâ. Ñêó÷íàÿ èñòîðèÿ
Ïðàâèëîì õîðîøåãî òîíà ñ÷èòàåòñÿ óëîæèòüñÿ â ïÿòíàäöàòü, ìàêñèìóì äâàäöàòü ìèíóò. Ýòî ïðîäåìîíñòðèðóåò òâîé óðîâåíü ãîòîâíîñòè ê ïîëó÷åíèþ ó÷åíîé ñòåïåíè è, ÷òî äàæå âàæíåå, óâàæåíèå ê ÷ëåíàì ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà. Àìåðèêàíñêèå ó÷åíûå ïðîâîäèëè èññëåäîâàíèå ïî èçó÷åíèþ ïîâåäåíèÿ ïîêóïàòåëÿ â ìàãàçèíå è ïðèøëè ê âûâîäó, ÷òî òî÷êîé êèïåíèÿ äëÿ ìóæ÷èí ÿâëÿåòñÿ ñåìüäåñÿò ïåðâàÿ ìèíóòà íàõîæäåíèÿ â ìàãàçèíå. Áîëüøå îí ïñèõîëîãè÷åñêè âûäåðæàòü íå â ñîñòîÿíèè. Æåíùèíà æå, íàîáîðîò, íà ñåìüäåñÿò ïåðâîé ìèíóòå òîëüêî íà÷èíàåò âõîäèòü âî âêóñ. Òàê âîò, êîãäà äåëî êàñàåòñÿ äîêëàäà ñîèñêàòåëÿ íà çàñåäàíèè ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà, òî è äëÿ æåíùèí è äëÿ ìóæ÷èí (÷ëåíîâ Ñîâåòà) òî÷êîé êèïåíèÿ ñòàíåò äâàäöàòü ïåðâàÿ ìèíóòà òâîåãî äîêëàäà. Îðàòîðñêèõ òåáå ñïîñîáíîñòåé è âäîõíîâåíèÿ.
Â
Ïèñüìî 39
Ïðîöåäóðà çàùèòû
Á
229
Îòâåòû íà âîïðîñû
Ñàëþò! Ñàìûé îòâåòñòâåííûé êóñîê â ñöåíàðèè çàùèòû – ýòî èìåííî îòâåòû íà âîïðîñû. Ýòî åäèíñòâåííûé îòðåçîê çàùèòíîãî ìàðàôîíà, ãäå âñå çàâèñèò òîëüêî îò òåáÿ è òâîèõ ýêñïðîìòîâ. Òîëüêî îòâåòû íà âîïðîñû íåëüçÿ ïðî÷èòàòü ñî øïàðãàëêè. Íàäî òåáå ñêàçàòü, ÷òî ýòî òîæå îïðåäåëåííîå èñêóññòâî. Ïðèìèòèâíî-ñëàùàâîå ïîñòðîåíèå îòâåòîâ íà âîïðîñû ÷ëåíîâ ñîâåòà îáû÷íî òàêîå: “Áîëüøîå ñïàñèáî çà âîïðîñ… Åùå ðàç ñïàñèáî, ÿ îáÿçàòåëüíî ó÷òó âàøå çàìå÷àíèå â äàëüíåéøåé ðàáîòå”. Âðÿä ëè îáðàìëåííûå òàêèì îáðàçîì îòâåòû ìîãóò âûçâàòü óâàæåíèå, äà è âîîáùå ÷òî-òî êðîìå áðåçãëèâîñòè. Ñàìîóáèéöà îòâå÷àåò ïðèìåðíî òàêèì îáðàçîì: “ß àáñîëþòíî íå ñîãëàñåí ñ âûñêàçàííîé Âàìè ïîçèöèåé, òàê êàê îíà óæå ìíîãî ëåò íàçàä áûëà ïîäâåðãíóòà ñïðàâåäëèâîé êðèòèêå (íå ñîâïàäàåò ñ ïðàêòèêîé; íå ñîîòâåòñòâóåò ýëåìåíòàðíîé ëîãèêå; ïðîòèâîðå÷èò çäðàâîìó ñìûñëó è ò.ï.)”. Èçëèøíå ñàìîóâåðåííûé ñîèñêàòåëü ïðè îòñòàèâàíèè ñâîåé ïîçèöèè ìîæåò ïðèáåãíóòü ê öèòèðîâàíèþ ðàçëè÷íûõ îñíîâîïîëîæíèêîâ è ìåòîäèê, î êîòîðûõ ÷ëåíû ñîâåòà äàæå è íå ñëûøàëè, óïîòðåáëÿÿ âûðàæåíèÿ òèïà “â îáùåïðèíÿòîé ìåòîäèêå”, èëè “ÿ ïîëíîñòüþ ñîãëàñåí ñ óòâåðæäåíèåì Ãåãåëÿ”, èëè “êñòàòè, òàêîé æå òî÷êè çðåíèÿ ïðèäåðæèâàëñÿ è Êàíò”. Òàêèìè äåéñòâèÿìè îí íåïðîèçâîëüíî ïåðåêðàøèâàåò íåñêîëüêî øàðîâ â ÷åðíûé öâåò. Íàäî îòâå÷àòü ñïîêîéíî, âçâåøåííî. Îòâåò âûñòðàèâàòü òàêèì îáðàçîì, ÷òîáû âñå ïîâåðèëè â ãëóáèíó è ìàñøòàáíîñòü òâîèõ ýíöèêëîïåäè÷åñêèõ çíàíèé è çíàíèé ïî êîíêðåòíîé íàó÷íîé ïðîáëåìàòèêå.  òî æå âðåìÿ ïîñòàðàéñÿ íå îáèäåòü ÷ëåíîâ ó÷åíîãî ñîâåòà ñâîåé ýíöèêëîïåäè÷íîñòüþ. Ìîãóò áûòü âîïðîñû íå ïðîñòî äèëåòàíòñêèå, à àáñóðäíûå. Ñäåëàé âèä, ÷òî òû ïîíÿë, î ÷åì òåáÿ ñïðàøèâàþò, è ñòîëü æå ñåðüåçíî, êàê è âîïðîøàþùèé, ïðîèçíåñè ïàðó-òðîéêó áàíàëüíîñòåé, à åùå ëó÷øå – ñ ïîìîùüþ íåñêîëüêèõ íå ñîâñåì ïîíÿòíûõ òåðìèíîâ ïðèäàé îòâåòó íàóêîîáðàçèå. Ïðè ýòîì íå çàáóäü îòìåòèòü, ÷òî òû ïîëíîñòüþ ñîãëàñåí ñ ìíåíèåì óâàæàåìîãî ñòàðøåãî êîëëåãè. Èñêóññòâî çàêëþ÷àåòñÿ íå òîëüêî â òîì, êàê òû îòâå÷àåøü íà âîïðîñû! Áîëüøîå èñêóññòâî çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, êàê îíè ñòàâÿòñÿ, çàäàþòñÿ. Íî íà ýòî òû ïîâëèÿòü íå ìîæåøü è ïîòîìó áóäåøü âûíóæäåí ïðèñïîñàáëèâàòüñÿ.
230
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Ýòó äîâîëüíî áàíàëüíóþ èñòèíó òû ïîéìåøü íå òîãäà, êîãäà áóäåøü ñòîÿòü è ïàðèòüñÿ ïåðåä ñïåöèàëèçèðîâàííûì ñîâåòîì, ìå÷òàÿ î òîì, ÷òîáû ýòîò êîøìàð çàêîí÷èëñÿ êàê ìîæíî áûñòðåå. Ýòî òû ïîéìåøü, êîãäà áóäåøü ðàñøèôðîâûâàòü ñòåíîãðàììó çàùèòû äëÿ ïðèîáùåíèÿ åå ê àòòåñòàöèîííîìó äåëó è îòïðàâêè â ÂÀÊ. Çäåñü òåáå óæå ïîíàäîáÿòñÿ âîïðîñû, ïîä÷åðêèâàþùèå òâîè äåéñòâèòåëüíî íàó÷íûå ðåçóëüòàòû, ðàñêðûâàþùèå ñóòü ðàáîòû, îòìå÷àþùèå åå àêòóàëüíîñòü è ñîîòâåòñòâèå ñïåöèàëüíîñòè, ïðîëèâàþùèå ñâåò íà íàó÷íóþ íîâèçíó è ò.ï. Çäåñü òû óæå ñêàæåøü ñïàñèáî è ñ áëàãîäàðíîñòüþ âñïîìíèøü òåõ ÷ëåíîâ ñîâåòà, êîòîðûå íà ñàìîé çàùèòå êàçàëèñü òåáå áåçæàëîñòíûìè ìîíñòðàìè. Ïðîñòûõ, íî â òåìó, òåáå âîïðîñîâ, äðóæèùå.
Â
Ïèñüìî 40
Ïðîöåäóðà çàùèòû
Á
231
Ñ÷åòíàÿ êîìèññèÿ
Ïðèâåò! Ñåãîäíÿøíåå ìîå ïèñüìî ñ ïðàêòè÷åñêîé òî÷êè çðåíèÿ, íàâåðíîå, ñàìîå áåñïîëåçíîå äëÿ òåáÿ. Îíî äàæå êðóãîçîð òâîé íå ðàñøèðèò. È çà÷åì òåáå ðàññêàçûâàòü î òîì, ÷òî íèêàê íå áóäåò âëèÿòü íà èññëåäóåìûé íàìè ïðîöåññ, óìà íå ïðèëîæó. Íî òåì íå ìåíåå ïèøó. Õâàòèò òåðïåíèÿ – ïðî÷òåøü, à íå õâàòèò – òîæå íå ñòðàøíî. Ñ÷åòíàÿ êîìèññèÿ ñîçäàåòñÿ ïóòåì ïðåäëîæåíèÿ åå ïåðñîíàëüíîãî ñîñòàâà (êàê ïðàâèëî, ó÷åíûì ñåêðåòàðåì) â êîëè÷åñòâå òðåõ ÷åëîâåê ïðÿìî â ïðîöåññå çàùèòû è îòêðûòîãî ãîëîñîâàíèÿ ïîñòóïèâøåãî ïðåäëîæåíèÿ. Ïðåäñåäàòåëÿ îíè âûáèðàþò ñåáå ñàìè. Êòî âîéäåò â ñîñòàâ êîìèññèè – íå ïðèíöèïèàëüíî, òàê êàê çàäà÷à êîìèññèè ýëåìåíòàðíî ïðîñòà – ñîñ÷èòàòü áþëëåòåíè, óñòàíîâèòü êîëè÷åñòâî ãîëîñîâ “çà” è “ïðîòèâ”, çàïîëíèòü ñîîòâåòñòâóþùèé ïðîòîêîë è äîëîæèòü ðåçóëüòàòû ãîëîñîâàíèÿ ñîâåòó. Âñå. Íî äëÿ ÷ëåíîâ ñîâåòà âõîæäåíèå â åå ñîñòàâ äîâîëüíî ÷àñòî ÿâëÿåòñÿ ïðèíöèïèàëüíûì. Ïî÷åìó? Ïî òîé ïðîñòîé ïðè÷èíå, ÷òî ïîäñ÷åò ãîëîñîâ – ýòî ïåðåðûâ, êîòîðûé èñïîëüçóåòñÿ äëÿ îáùåíèÿ è îáìåíà ìíåíèÿìè, äëÿ ïðèíÿòèÿ ðþìî÷êè êîíüÿ÷êó è áóòåðáðîäèêà, äëÿ ïåðåêóðà, äëÿ ñðî÷íûõ çâîíêîâ è ïð. À åñëè òû ïîïàë â êîìèññèþ, äà åùå ñòàë åå ïðåäñåäàòåëåì, òî åñòü áóäåøü ïèñàòü ïðîòîêîë, òû òàêîé âîçìîæíîñòè áóäåøü ëèøåí. Íè äëÿ êîãî íå ñåêðåò, ÷òî ê ìîìåíòó ãîëîñîâàíèÿ â çàëå ìîæåò íå îêàçàòüñÿ óæå íåñêîëüêèõ ÷ëåíîâ Ñîâåòà. Çàäà÷à ñ÷åòíîé êîìèññèè òèõî è íåçàìåòíî ïðîãîëîñîâàòü çà íèõ (íåíóæíîå â áþëëåòåíå çà÷åðêíóòü). Òû çà íèõ íå áåñïîêîéñÿ, îíè ñî ñâîåé çàäà÷åé óñïåøíî ñïðàâÿòñÿ. Ïðàâèëà õîðîøåãî òîíà òðåáóþò âî âðåìÿ ãîëîñîâàíèÿ õîòÿ áû îäíîãî ãîëîñà ïðîòèâ. Íà ñàìîì äåëå â óïðàâëÿåìûõ è áåççóáûõ ñîâåòàõ â ïðîöåññå ãîëîñîâàíèÿ ïðåäñåäàòåëåì áóäåò äàíà îòìàøêà ïî ïîâîäó ãîëîñîâ ïðîòèâ. Ðåøåíèå çäåñü, êàê ïðàâèëî, ïðèíèìàåòñÿ ïî ñîãëàñîâàíèþ ñ íàó÷íûì ðóêîâîäèòåëåì. Åñëè äèññåðòàöèîííàÿ ðàáîòà íå àõòè êàêàÿ, òî ñîâåò, ïåêóùèéñÿ î ñâîåì áóäóùåì è î ðåíîìå, äîëæåí ïðîäåìîíñòðèðîâàòü íàó÷íóþ äèñêóññèþ, ïîêàçàòü íåîäíîçíà÷íîñòü ìíåíèé è ãîëîñîâàíèÿ. Îäèí-äâà ãîëîñà ïðîòèâ çäåñü íå ïîâðåäÿò.  ýòîì ïèñüìå òåáå äàæå óäà÷è æåëàòü íåò ñìûñëà. Ïðîñòî ïîêà, òî åñòü äî ñâèäàíèÿ.
232
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 41
Â
Âûñøàÿ àòòåñòàöèîííàÿ êîìèññèÿ (ÂÀÊ)
Äîáðûé äåíü! Ìû äîøëè â ñâîèõ ïðîñâåòèòåëüñêèõ ïèñüìàõ äî îçíàêîìëåíèÿ ñ íàèâûñøåé èíñòàíöèåé. Åñëè íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü – ýòî òâîÿ íàäåæäà è îïîðà, òî Âûñøàÿ àòòåñòàöèîííàÿ êîìèññèÿ – ýòî áëàãîñëîâëÿþùèé è êàðàþùèé îðãàí. Âäóìàéñÿ â ñàìî åå íàçâàíèå – ÂÛÑØÀß… Âûøå óæå íå áûâàåò. Òîëüêî îíà ðåøàåò: áûòü èëè íå áûòü. Íèêòî, íèêîãäà è íèêîìó (âïëîòü äî ñàìûõ âûñøèõ ÷èíîâ è íàðäåïîâ) íå ìîæåò äàòü ñòîïðîöåíòíîé ãàðàíòèè, ÷òî ýïîïåÿ ñ çàùèòîé äèññåðòàöèè áóäåò çàâåðøåíà â òàêèå-òî ñðîêè è âñå ïðîéäåò áåç ñó÷êà è çàäîðèíêè. ×åãî ãðåõà òàèòü, âðÿä ëè ìîæíî ïðåäñòàâèòü ñåáå ñèòóàöèþ, ÷òî, íàïðèìåð, íàðîäíûé äåïóòàò çàùèùàëñÿ è íå áûë óòâåðæäåí. Ýòî íåâîç-ìîæ-íî. Íî… Â òî æå âðåìÿ, åñëè íà òàêîé õàðàêòåðèñòèêå àòòåñòàöèîííîé êîìèññèè è îñòàíîâèòüñÿ, òî ýòî áóäåò ïîëóïðàâäà. ÂÀÊ – ýòî ïîñëåäíèé áàñòèîí íà ïóòè ê ïðîôàíàöèè âûñîêîãî çâàíèÿ ó÷åíîãî. ß ñ òðóäîì ìîãó ïðåäñòàâèòü ñåáå ñèòóàöèþ, êîãäà åãî, ò.å. ÂÀÊà, â îäèí ïðåêðàñíûé ìîìåíò íå ñòàíåò. ÂÀÊà ÍÅÒ!!!!!!!!! ×èñëî êàíäèäàòîâ è äîêòîðîâ íàóê çà ãîä âûðàñòàåò âäåñÿòåðî. Îòìåíÿþòñÿ âñå íàäáàâêè, ïðåìèè è ïðî÷èå áîíóñû çà ó÷åíóþ ñòåïåíü. Ýòà ñòåïåíü ïåðåñòàåò áûòü êâàëèôèêàöèîííûì òðåáîâàíèåì äëÿ ïðèñâîåíèÿ ó÷åíîãî çâàíèÿ. Òå, êòî ïîëó÷èë ñâîè ñòåïåíè è çâàíèÿ äî ñîòâîðåíèÿ ìèðà, âñÿ÷åñêè ñòàðàþòñÿ îòñòîÿòü ïîòîì è êðîâüþ çàñëóæåííûå èìèäæ è ñòàòóñ, èç-çà ÷åãî âîçíèêàåò ìîùíåéøåå ïðîòèâîñòîÿíèå ýòîé êîãîðòû íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêèõ ðàáîòíèêîâ è íîâîé ïîðîñëè ñêîðîñïåëûõ ñëóæèòåëåé Õðàìà íàóêè. Íåïîìåðíî óâåëè÷èâàåòñÿ ÷èñëî àêàäåìèé è ñîþçîâ.  òðàäèöèîííûõ àêàäåìèÿõ ïîä íàïîðîì áåñïðèíöèïíûõ è äåÿòåëüíûõ íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ íà÷èíàþò ïîÿâëÿòüñÿ ïðîðåõè, ÷åðåç êîòîðûå â ýòîò îïëîò íàó÷íîé ìûñëè âíà÷àëå ïîîäèíî÷êå, à çàòåì ñïëîøíûì ïîòîêîì ïðîíèêàþò ñîìíèòåëüíûå ëè÷íîñòè. Óæå è áåç òîãî ìèçåðíîå ôèíàíñèðîâàíèå íàóêè ñòàíîâèòñÿ íóëåâûì. Ðóøàòñÿ óñòîè è ïðèíöèïû, à íîâûõ, êàê îáû÷íî, ñôîðìèðîâàòü íå óñïåëè, à åñëè è óñïåëè, òî íå äî êîíöà è íå òàê, êàê íàäî. Ñî âðåìåíåì â ýòîì çàñèëüå ñåðîñòè è õàîñà îñòàþòñÿ íåçíà÷èòåëüíûå ãðóïïû ïðèíöèïèàëüíûõ è ïîñëåäîâàòåëüíûõ ó÷åíûõ, âîêðóã êîòîðûõ íà÷èíàþò ôîðìèðîâàòüñÿ íàó÷íûå øêîëû. Çàòåì, ïî ïðîøåñòâèè äîâîëüíî çíà÷èòåëüíîãî ïåðèîäà âðåìåíè, â ñòðàíå ôîðìèðóåò-
Âûñøàÿ àòòåñòàöèîííàÿ êîìèññèÿ (ÂÀÊ)
Á
233
ñÿ ïîòðåáíîñòü â íàó÷íîé ýëèòå è îïÿòü æå ïîñòåïåííî, øàã çà øàãîì ñîçäàåòñÿ îáùåñòâåííàÿ ñèñòåìà îöåíêè êà÷åñòâà íàó÷íîãî òðóäà. Ïîëíîñòüþ (èëè õîòÿ áû íàïîëîâèíó) îòïàäàåò ïîòðåáíîñòü â ãàìáóðãñêîì ñ÷åòå, ïîòîìó ÷òî ëþáîé ñ÷åò áóäåò ãàìáóðãñêèì. Âñå çíàþò, êòî ÷åãî ñòîèò. Äèïëîìû âóçîâ è íàó÷íûõ ó÷ðåæäåíèé èìåþò ñâîé îôèöèàëüíûé ðåéòèíã, êîòîðûé ïðàêòè÷åñêè ïîëíîñòüþ èäåíòè÷åí ðåéòèíãó íåîôèöèàëüíîìó. Ó÷åíûå èìåþò ñâîé îôèöèàëüíûé ðåéòèíã, à ïîòðåáíîñòè â íåîôèöèàëüíîé îöåíêå íå ñóùåñòâóåò âîîáùå. Âîò òàêàÿ êàðòèíà èëè, âåðíåå, íå êàðòèíà, à ñöåíàðèé. Ïðè÷åì íàñêîëüêî îí îïòèìèñòè÷åí èëè ïåññèìèñòè÷åí, íåâåäîìî. À ïîêà… Ïîêà ÷òî òåáå ïðèäåòñÿ ñîáëþñòè âàêîâñêóþ ïðîöåäóðó ïðàêòè÷åñêè ïîëíîñòüþ, âî âñÿêîì ñëó÷àå – åå ôèíàëüíóþ ÷àñòü. ×òî ýòî îçíà÷àåò? Òî, ÷òî âñå äîêóìåíòû çà òåáÿ îôîðìÿò, êàíäèäàòñêèå ýêçàìåíû çà òåáÿ ñäàäóò, äèññåðòàöèþ çà òåáÿ íàïèøóò, ñòàòüè çà òåáÿ îïóáëèêóþò, íà êîíôåðåíöèè òåçèñû çà òåáÿ ïîøëþò, à âîò íà ñàìîé çàùèòå òåáå ïðèäåòñÿ ïðèñóòñòâîâàòü è äàæå ÷èòàòü äîêëàä, îòâå÷àòü íà âîïðîñû, ãîâîðèòü ÷òî-òî ïî çàìå÷àíèÿì îïïîíåíòîâ. Òåáå òàêæå ïðèäåòñÿ îðãàíèçîâàòü áàíêåò è ïîó÷àñòâîâàòü â íåì. Íà çàñåäàíèå ýêñïåðòíîãî ñîâåòà ÂÀÊà, ãäå åùå ðàç áóäóò ïðîâåðÿòü òâîþ íàó÷íóþ ñîñòîÿòåëüíîñòü, òû ïîåäåøü ëè÷íî!!! ×òî æå ýòî çà îðãàíèçàöèÿ òàêàÿ, óñòîÿâøàÿ íà ôîíå âñåîáùåé âñåäîçâîëåííîñòè, ïîïðàíèÿ ïðèíöèïîâ è ïðàâ, áåñïðåäåëà è ïðî÷åãî?
 Ìíå ïðèøëîñü ðàáîòàòü â ÂÀÊå. Ïåðâîå ìîå ñîïðèêîñíîâåíèå ñ ÂÀÊîì çàêëþ÷àëîñü â òîì, ÷òî ÿ ïîëó÷èë îò Ìàòåìàòè÷åñêîé êîìèññèè ÂÀÊà äîêòîðñêóþ äèññåðòàöèþ Ðûìàðåíêî ñ ïðîñüáîé äàòü íà íåå ðåöåíçèþ. ß îáíàðóæèë â äèññåðòàöèè ïîëó÷åííûå àâòîðîì àñèìïòîòè÷åñêèå ðàçëîæåíèÿ íåêîòîðûõ îðòîãîíàëüíûõ ìíîãî÷ëåíîâ. Ñ ýòèìè ðàçëîæåíèÿìè Ðûìàðåíêî çàòåì ìàíèïóëèðóåò, èíòåãðèðóÿ è äèôôåðåíöèðóÿ èõ, íå îáðàùàÿ âíèìàíèÿ íà òî, ÷òî äëÿ èõ îñòàòî÷íûõ ÷ëåíîâ íå óñòàíîâëåíû ðàâíîìåðíûå ñâîéñòâà. ß íàïèñàë â îòçûâå, ÷òî äîêòîðñêóþ ñòåïåíü Ðûìàðåíêî ìîæíî äàòü, åñëè îí ïðåäñòàâèò äîêàçàòåëüñòâà óêàçàííûõ ðàâíîìåðíîñòåé. Âîïðîñ ýòîò, êîíå÷íî, òðóäíûé, íî ýòî óæå äðóãîå äåëî. Ìåíÿ âûçâàëè íà çàñåäàíèå ìàòåìàòè÷åñêîé êîìèññèè ÂÀÊà. Ïðåäñåäàòåëü çàñåäàíèÿ ïðîôåññîð Êóðîø ñêàçàë, ÷òî ìû ñåé÷àñ âûçîâåì Ðûìàðåíêî, à Âàñ ïðîñèì çàäàâàòü âîïðîñû ïðè íàñ. ß îòêàçàëñÿ, ñêàçàâ, ÷òî â îòçûâå âñå íàïèñàíî è ÷òî Âû ìîæåòå ñïðàøèâàòü Ðûìàðåíêî ñàìè. Âàì ìîæåò ïîìî÷ü â ýòîì ñèäÿùèé íà çàñåäàíèè À.Î. Ãåëüôîíä – ñïåöèàëèñò ïî àíàëèçó. ß îòïðàâèëñÿ â Èíñòèòóò, à ÷åðåç äâà ÷àñà ïðèøåë â Èíñòèòóò Ðûìàðåíêî è ñ óëûáêîé ñîîáùèë ìíå, ÷òî åãî äîêòîðñêóþ äèññåðòàöèþ êîìèññèÿ óòâåðäèëà. Òàê ÿ ïîíåìíîæêó ó÷èëñÿ ïðàâèëàì òàêòèêè â íàóêå. ß ðàññêàçûâàë îá ýòîì Ñåðãåþ Íàòàíîâè÷ó. Îí òîëüêî óëûáàëñÿ. Ïîçäíåå ÿ óçíàë, ÷òî Ðûìàðåíêî – áðàò æåíû Ñåðãåÿ Íàòàíîâè÷à. Âïðî÷åì, Ñåðãåé Íà-
234
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Президиум ВАКа
Председатель ВАКа Аппарат ВАКа (заместители председателя, ученый секретарь, отделы по отраслям знаний, канцелярия, редакция журнала и т.п. …)
Экспертные советы ВАКа, объединяющие по несколько специальностей
Специализированные ученые советы по защите диссертаций
«Черные оппоненты»
Доктора наук
Ведущие организации по специальностям
Разнообразные лобби интересов соискателей
Специализированные журналы
Кандидаты наук
Аспиранты и соискатели ученой степени
òàíîâè÷ â äàííîì ñëó÷àå îòíåññÿ êî ìíå âïîëíå äîáðîäóøíî, íå ñåðäÿñü, ïðèçíàâàÿ, âèäèìî, ðåçîííîñòü ìîåé àãðåññèè. Àêàäåìèê Ñ.Ì. Íèêîëüñêèé. Âîñïîìèíàíèÿ
Ñòðóêòóðíî Âûñøàÿ àòòåñòàöèîííàÿ êîìèññèÿ âûãëÿäèò ïðèìåðíî òàê, êàê ýòî ïîêàçàíî íà ðèñóíêå âûøå. ÂÀÊ, ãîâîðÿ ñóãóáî ôîðìàëüíûì ÿçûêîì, – ýòî öåíòðàëüíûé îðãàí èñïîëíèòåëüíîé âëàñòè, êîòîðûé ïîä÷èíÿåòñÿ íå êîìó áû òî íè áûëî è íå êîìó ïîïàëî, à Êàáèíåòó Ìèíèñòðîâ. À ïðåäñåäàòåëÿ ÂÀÊà, ñêàæó – íå ïîâåðèøü, íàçíà÷àåò ñàì Ïðåçèäåíò, à ïðåçèäèóì ÂÀÊà óòâåðæäàåò Êàáèíåò Ìèíèñòðîâ. Âîò òàê-òî! ×òîáû ó òåáÿ íå áûëî íèêàêèõ èëëþçèé îòíîñèòåëüíî òîãî, ÷òî íàóêîé ìîæíî çàíèìàòüñÿ â îäèíî÷êó è ïî ñîáñòâåííîìó óñìîòðåíèþ, îáðàòèñü ê íîðìàòèâíûì è ðåãëàìåíòèðóþùèì äîêóìåíòàì. Âîîáùåòî, íàóêîé òû ìîæåøü çàíèìàòüñÿ ñêîëüêî è êàê òåáå çàáëàãîðàññóäèòñÿ, íî ïðèîáðåñòè ôîðìàëüíûé ñòàòóñ ó÷åíîãî ìîæíî ëèøü ñëåäóÿ ïîëîæåíèÿì è ïðàâèëàì ÂÀÊà. Ñåé÷àñ ÿ íåêîòîðûå èç ýòèõ ïîëîæåíèé, íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî ïèñàë î íèõ ðàíåå, íàïîìíþ òåáå ïî âòîðîìó ðàçó.
Âûñøàÿ àòòåñòàöèîííàÿ êîìèññèÿ (ÂÀÊ)
Á
235
Èòàê! Âî-ïåðâûõ, ðàáîòà äîëæíà áûòü àêòóàëüíîé è ñâîåâðåìåííîé. Âî-âòîðûõ, îíà äîëæíà âûïîëíÿòüñÿ â ðàìêàõ êàêîé-ëèáî íàó÷íîé ïðîãðàììû èëè òåìû. Â-òðåòüèõ, òû îáÿçàí äîëîæèòü ðåçóëüòàòû ðàáîòû íà êîíôåðåíöèÿõ è ïîëó÷èòü îäîáðåíèå êîëëåã. Â-÷åòâåðòûõ, äëÿ çàùèòû êàíäèäàòñêîé äèññåðòàöèè òû äîëæåí îïóáëèêîâàòü êàê ìèíèìóì òðè ðàáîòû ïî ðåçóëüòàòàì èññëåäîâàíèÿ, è íå ãäå ïîïàëî, à â òåõ æóðíàëàõ (ñïåöèàëèçèðîâàííûõ), êîòîðûå ðåêîìåíäóåò ÂÀÊ. Â-ïÿòûõ, îáúåì ðàáîòû (èìååòñÿ â âèäó êîëè÷åñòâî ïå÷àòíûõ ñòðàíèö) äîëæåí áûòü óñòàíîâëåííûõ ðàçìåðîâ, ñàìà ðóêîïèñü äîëæíà áûòü íàïå÷àòàíà ñîîòâåòñòâóþùèì øðèôòîì è ò.ï. Â-øåñòûõ, íåîáõîäèìî ïðîðàáîòàòü íå ìåíåå îáîçíà÷åííîãî êîëè÷åñòâà ëèòåðàòóðíûõ èñòî÷íèêîâ. Â-ñåäüìûõ, ðàáîòà äîëæíà èìåòü ïðàêòè÷åñêîå ïðèìåíåíèå. Â-âîñüìûõ, … Ñêîëüêî ïðåïîí ñîçäàåò Âûñøàÿ àòòåñòàöèîííàÿ êîìèññèÿ íà ïóòè ê âîæäåëåííîé ñòåïåíè, èçâåñòíî êàæäîìó ñîèñêàòåëþ. È òàêæå åìó èçâåñòíî, ÷òî ìíîãèå èç ýòèõ ïðåïîí íå âûïîëíÿþò ñâîèõ ïðåïîííûõ (ïðåïÿòñòâóþùèõ) ôóíêöèé. Òåì íå ìåíåå çäåñü – êàê è â ñëó÷àå ñ ÃÀÈ: äàæå ñàìûé ëèõîé âîäèòåëü ñ÷èòàåò, ÷òî àâòîèíñïåêòîð (äàæå åñëè ýòî ñåðæàíò Ïåòðåíêî) íà äîðîãàõ íóæåí.
 Ñåé÷àñ ïðîèñõîäèò ïðèìåðíî òî, ÷òî áûâàåò â ñåëüñêîì õîçÿéñòâå, åñëè íà÷èíàòü áîãàòî óíàâîæèâàòü çåìëþ, íå çàáîòÿñü î òîé êóëüòóðå, êîòîðàÿ áóäåò ðàñòè. Èçâåñòíî, ÷òî íà òó÷íîì óäîáðåíèè ñîðíÿêè åùå ëó÷øå ãëóøàò ïîëåçíûå ðàñòåíèÿ. Ïðèìåðíî ýòî æå íà÷èíàåò ïðîèñõîäèòü ó íàñ â íàóêå. Áëàãîäàðÿ âûñîêèì ñòàâêàì è ïðèâèëåãèÿì äëÿ ðàáîòíèêîâ íàóêè â íåå óñòðåìèëèñü ñîðíÿêè, êîòîðûå ãëóøàò íàñòîÿùèõ ó÷åíûõ. Òå ïðèâèëåãèè äëÿ ó÷åíûõ, êîòîðûå ñåé÷àñ óñòàíîâëåíû ó íàñ, ìîãóò äàòü ïîëîæèòåëüíûé ðåçóëüòàò òîëüêî [òîãäà], êîãäà î÷åíü õîðîøî íàëàæåíà ïðîïîëêà ñîðíÿêà, à ýòîãî ó íàñ íåò. Çà ïîñëåäíèå ãîäû ó íàñ ïîëó÷èëîñü ñëåäóþùåå ïîëîæåíèå: ñîðíÿêè, èñïîëüçóÿ ñëàáîñòü íàøåé áþðîêðàòè÷åñêîé ñèñòåìû, çàáðàëè òàêóþ áîëüøóþ ñèëó, ÷òî íà÷àëè ñèëüíî òîðìîçèòü ðàçâèòèå çäîðîâîé íàóêè, òàê ÷òî ïîëîæåíèå ñòàëî óãðîæàþùèì. Àêàäåìèê Ï.Ë. Êàïèöà Êàïèöà. Èç ïèñüìà Í.Ñ. Õðóùåâó îò 15 äåêàáðÿ 1955 ã. Âîò óâåðåí, òû, äðóæèùå, íå çíàåøü, íàñêîëüêî äèíàìè÷íî ðàçâèâàåòñÿ (â ñìûñëå ðîñòà ÷èñëåííîãî ñîñòàâà) íàøå íàó÷íîå ñîîáùåñòâî. À äèíàìèêà âîîáùå-òî âïå÷àòëÿåò. À ñêîëüêèõ, ïðîøåäøèõ ãîðíèëî ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà, ïîòîì íå óòâåðæäàåò ÂÀÊ? Åäèíèöû.
236
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
À êàê ÷àñòî ñïåöñîâåò ïóòåì ãîëîñîâàíèÿ íå ïðèñóæäàåò ó÷åíîé ñòåïåíè ñîèñêàòåëþ? Ìîæíî ëè ãäå-òî îçíàêîìèòüñÿ ñ òàêîé ñòàòèñòèêîé? Íåò òàêîé ñòàòèñòèêè. È íåò åå íå ïîòîìó, ÷òî íå ïå÷àòàþò, à ïîòîìó ÷òî ñëó÷àè òàêèå ïðàêòè÷åñêè îòñóòñòâóþò è ïå÷àòàòü íå÷åãî.
 Íî, â îáùåì, â ÂÀÊå ïðîõîäèëà ìîíîòîííàÿ ðàáîòà, òðåáîâàâøàÿ îò ìåíÿ áîëüøåãî âíèìàíèÿ, êîãäà óòâåðæäàëèñü ìàòåìàòè÷åñêèå èëè áëèçêèå ê ìàòåìàòè÷åñêèì äèññåðòàöèè. Åëþòèí íàõîäèë íóæíûì èíîãäà ñòàâèòü íà ñóä íàøåé ñåêöèè äèññåðòàöèè óæå ÿâíî íå èìåþùèå îòíîøåíèÿ ê ñåêöèè. Íàïðèìåð, Åëþòèí ïðîñèë ñåêöèþ ïîäòâåðäèòü èëè îïðîâåðãíóòü ïðèñóæäåíèå êàíäèäàòñêèõ ñòåïåíåé ïî òåìàì: 1. Âëèÿíèå ïðîáîê íà êà÷åñòâî øàìïàíñêîãî. 2. Ëèñèöû â óñëîâèÿõ Àðìåíèè. Äåëî â òîì, ÷òî Õðóùåâ, îêàçûâàåòñÿ, ãäå-òî êðèòèêîâàë äåÿòåëüíîñòü ÂÀÊà è ïðèâåë â êà÷åñòâå ïðèìåðîâ óêàçàííûå äèññåðòàöèè êàê íå èìåþùèå îòíîøåíèÿ ê íàóêå. ×ëåíû ÂÀÊà ñ óäîâîëüñòâèåì îáñóäèëè ýòè òåìû, â îñîáåííîñòè òåìó î õðàíåíèè øàìïàíñêîãî, ïîòîì ïðîãîëîñîâàëè è ïîäòâåðäèëè “íàó÷íîñòü” ýòèõ òåì. Àêàäåìèê Ñ.Ì. Íèêîëüñêèé Íèêîëüñêèé. Âîñïîìèíàíèÿ Ýòî âîâñå íå îçíà÷àåò, ÷òî ÂÀÊ ÷ðåçâû÷àéíî ëèáåðàëüíàÿ îðãàíèçàöèÿ è óòâåðæäàåò âñå áåç ðàçáîðó. Ýòî îçíà÷àåò, ÷òî ÂÀÊ ñîçäàë äîâîëüíî ìîùíûå ðåäóòû åùå íà ïîäñòóïàõ ê çàùèòå äèññåðòàöèè. ×òî íèêòî íå õî÷åò ïîäâåðãàòü ñåáÿ èçëèøíåìó ðèñêó è ïðåäñòàâëÿåò ê çàùèòå áîëåå-ìåíåå ïðèëè÷íóþ ðàáîòó è â ìåðó ñèë è âîçìîæíîñòåé ëîááèðóåò ñâîå îñòåïåíåíèå. Ýòî òàêæå îçíà÷àåò, ÷òî ðóêîâîäèòåëü íå õî÷åò ïîäñòàâëÿòüñÿ è íå âûïóñêàåò íà çàùèòó ïëîõóþ ðàáîòó áåç ñåðüåçíîé ïîäñòðàõîâêè. Ýòî òàêæå îçíà÷àåò, ÷òî ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò, æåëàÿ ñîõðàíèòü ñåáÿ è ñâîå ðåíîìå, ôîðìàëèçóåò òîëüêî óñïåøíûå çàùèòû, à î ïðîâàëüíûõ íèêîìó íå ñîîáùàåò. Ê òîìó æå åñëè òû ñíÿë äèññåðòàöèþ ñ çàùèòû äî ìîìåíòà ãîëîñîâàíèÿ ïî íåé, òî ñ÷èòàåòñÿ áóäòî òû è íå çàùèùàëñÿ. ÂÀÊ îêðóæåí îïðåäåëåííûì îðåîëîì òàèíñòâåííîñòè è øëåéôîì ñëóõîâ.  ñèëó âûñîêîé íåîïðåäåëåííîñòè è âûñîêîé çàòðàòíîñòè êàæäîãî ïðîåêòà ïî çàùèòå äèññåðòàöèè, ñîèñêàòåëü ó÷åíîé ñòåïåíè î÷åíü ìíèòåëåí, âïå÷àòëèòåëåí, áäèòåëåí è âîñïðèèì÷èâ ê ëþáîé èíôîðìàöèè. Ýòî áëàãîäàòíàÿ ïî÷âà äëÿ íåôîðìàëüíûõ êîììóíèêàòèâíûõ ïðîöåññîâ òèïà: “Ãîâîðÿò, îòìåíèëè âåäóùèå îðãàíèçàöèè”, “ß ñëûøàë, ÷òî òåïåðü íàäî ñäàâàòü íå òðè, à ÷åòûðå êàíäèäàòñêèõ ýêçàìåíà”, “Ãîâîðÿò, ÷òî áåç ñïðàâêè î âíåäðåíèè ÂÀÊ äîêóìåíòû ê ðàññìîòðåíèþ íå ïðèíèìàåò”, “Ìíå ñêàçàëè, ÷òî ýêçàìåí ïî ñïåöèàëüíîñòè íàäî ñäàâàòü òîëüêî ïîñëå òîãî, êàê ñîâåò ïðèìåò ðåøåíèå î çàùèòå äèññåðòàöèè”, “Îêàçûâàåòñÿ, àòòåñòàöèîííîå äåëî â ÂÀÊ äîëæåí ñäàâàòü íå ó÷åíûé ñåêðåòàðü, à ñîèñêàòåëü ëè÷íî” è ò.ä. è ò.ï.
Âûñøàÿ àòòåñòàöèîííàÿ êîìèññèÿ (ÂÀÊ)
Á
237
 Èñòîðèÿ çàùèòû è óòâåðæäåíèÿ äîêòîðñêîé äèññåðòàöèè áûëà âåñüìà äðàìàòè÷åñêîé. Îòïðàâèâ äîêóìåíòû â ÂÀÊ, ÿ, åñòåñòâåííî, ñòàë æäàòü. Ïðîøåë ãîä, äâà – íèêàêîãî îòâåòà. Íå âäàâàÿñü â äåòàëè, ñêàæó ëèøü, ÷òî äèññåðòàöèþ ñìîòðåëè 3 “÷åðíûõ” îïïîíåíòà. Ïåðâûì áûë Ôðèø. Îí ðåêîìåíäîâàë ïîñëàòü åå òåîðåòèêó-ñïåêòðîñêîïèñòó, èçâåñòíîìó ó÷åíîìó Ëåîíó Ìèõàéëîâè÷ó Áèáåðìàíó, ñ êîòîðûì, ìåæäó ïðî÷èì, ó íàñ áûëà äèñêóññèÿ, ãäå ÿ äîêàçûâàë, ÷òî èçîáðåòåííûé èì ýôôåêò, òàê íàçûâàåìàÿ äèôôóçíàÿ òåîðèÿ èçëó÷åíèÿ, âíîñèò íåîùóòèìûé âêëàä â óñëîâèÿõ äóãîâîãî è èñêðîâîãî ðàçðÿäà ñðåäíåé ìîùíîñòè. Êîãäà ÿ äåëàë äîêëàä ïî ýòîìó âîïðîñó íà Âñåñîþçíîé êîíôåðåíöèè ïî ñïåêòðîñêîïèè íèçêîòåìïåðàòóðíîé ïëàçìû âî Ëüâîâå, îí äåìîíñòðàòèâíî âûøåë â êîðèäîð, è ïîêà ÿ äåëàë äîêëàä ïðîãóëèâàëñÿ òàì â îäèíî÷åñòâå. Ìûñëü ïîñëàòü ìîþ äèññåðòàöèþ èìåííî Áèáåðìàíó ïðèøëà Ôðèøó ïî òîé ïðè÷èíå, ÷òî â äèññåðòàöèè èìåëñÿ ñîëèäíûé òåîðåòè÷åñêèé è ðàñ÷åòíûé ìàòåðèàë. Î ñåêðåòíûõ “÷åðíûõ” îïïîíåíòàõ ÿ óçíàë, êîãäà îäíàæäû áûë â ÂÀÊå è ñïðàâëÿëñÿ ïî âîïðîñó ìîåé äèññåðòàöèè (ÿ ñëó÷àéíî ïîäãëÿäåë ôàìèëèè). ß çíàë, ÷òî Áèáåðìàí ïîëîæèòåëüíîãî îòçûâà ìíå íå äàñò, ïîñêîëüêó îí áûë ïðîòèâíèêîì òàê íàçûâàåìûõ ìîäåëüíûõ òåîðèé, íà áàçå êîòîðûõ ñòðîèëèñü ìîè ðàñ÷åòû. È âñå æå Áèáåðìàí íå äàë îòðèöàòåëüíûé îòçûâ, è ýòî ñïàñëî äèññåðòàöèþ îò ïîëíîãî ïðîâàëà. Îí íàïèñàë, ÷òî ïî åãî ÷àñòè, â îáëàñòè òåîðèè, îí íå âèäèò íè÷åãî íîâîãî è ðåêîìåíäóåò ïîñëàòü äèññåðòàöèþ ñïåöèàëèñòó â îáëàñòè ñïåêòðàëüíîãî àíàëèçà, ïîñêîëüêó îí, Áèáåðìàí, â ýòîé îáëàñòè íå ñïåöèàëèñò. Äèññåðòàöèÿ áûëà íàïðàâëåíà òðåòüåìó “÷åðíîìó” îïïîíåíòó – Ñ.Ë.Ìàíäåëüøòàìó. Îí ïðîäåðæàë åå 3 ìåñÿöà è âåðíóë ñ ïðèïèñêîé, ÷òî îí íå ñïåöèàëèñò íè ïî îäíîìó èç ðàçäåëîâ äèññåðòàöèè è îòçûâ äàòü îòêàçûâàåòñÿ. Ïîëîæåíèå îêàçàëîñü ïàòîâûì. Ïîñêîëüêó îïðåäåëåííîãî îòðèöàòåëüíîãî îòçûâà íè ó êîãî íå áûëî, êàê âïðî÷åì, è ïîëîæèòåëüíîãî, ðåøåíèå î ïðèñóæäåíèè ñòåïåíè äîëæíà âûíåñòè ýêñïåðòíàÿ êîìèññèÿ ÂÀÊ. Ìåíÿ âûçâàëè â Ìîñêâó, â ÂÀÊ, íà çàñåäàíèå ýêñïåðòíîé êîìèññèè. Ïîìíþ, ýòî áûëî â ïÿòíèöó, è ÿ äîëæåí áûë ïðèéòè ê 7 ÷àñàì âå÷åðà. Ìîé îïïîíåíò, çàâ. êàôåäðîé ñïåêòðîñêîïèè ÌÃÓ Êîðîëåâ Ôåäîð Àíäðååâè÷, áûë â ñâîå âðåìÿ âåñüìà âëèÿòåëüíûì ëèöîì â ÂÀÊå, ïîñêîëüêó ìíîãèå ãîäû îí ÿâëÿëñÿ ÷ëåíîì ýêñïåðòíîé êîìèññèè ÂÀÊ. Ãîâîðèëè, ÷òî îí áûë ÿðûì àíòèñåìèòîì, â ñâîå âðåìÿ âûæèë èç ÌÃÓ Ëàíäñáåðãà è çàíÿë åãî ìåñòî. Îäíàêî èìåííî êî ìíå îí îòíîñèëñÿ î÷åíü õîðîøî, ìîæåò áûòü, äëÿ òîãî, ÷òîáû äîêàçàòü îáðàòíîå. ß ÷àñòî ê íåìó íàâåäûâàëñÿ ïî âîïðîñó ìîåé äèññåðòàöèè, ïîñêîëüêó çíàë, ÷òî ìîé ïðîâàë íåèçáåæíî îòðàçèòñÿ è íà íåì ñ íåãàòèâíîé ñòîðîíû. Êîãäà ÿ ïîëó÷èë âûçîâ èç ÂÀÊà, ÿ, åñòåñòâåííî, òóò æå îáðàòèëñÿ ê íåìó. Âîò ïðèìåðíî ñóòü åãî ñîâåòîâ: “Âàñ âûçîâóò íà ýêñïåðòíûé ñîâåò, ãäå çàñåäàþò â îñíîâíîì ïîæèëûå ïðîôåññîðà, óñòàâøèå. Ó âàñ íà ðóêàõ èìååòñÿ ïåðå÷åíü âîçðàæåíèé “÷åðíûõ îïïîíåíòîâ”, íà êîòîðûå âû äîëæíû äàòü ÷åòêèå, êðàòêèå è â òî æå âðåìÿ óáåäèòåëüíûå îòâåòû. Ëó÷øå âñåãî ñôîðìóëèðîâàòü îòâåòû ïèñüìåííî è ñòàðàòüñÿ ýòîò òåêñò çà÷èòàòü. Âàøè îòâåòû äîëæíû ñòðîèòüñÿ ïðèìåðíî òàê: “Îïïîíåíò â ñâîåì îòçûâå ãîâîðèò òî-òî è òî-òî (÷èòàåòå öèòàòó). Ïîñëå ýòîãî Âû ïðîèçíîñèòå ñëåäóþùóþ ôðàçó: “Ìîé îòâåò íà çàìå÷àíèå ðåöåíçåíòà çàêëþ÷àåòñÿ â ñëåäóþùåì: (èçëàãàåòñÿ êðàòêèé îòâåò). Äàëåå ðåöåíçåíò ïèøåò ñëåäóþùåå: (ñëåäóåò öèòàòà èç îòçûâà). Ìîé îòâåò íà ýòî çàìå÷àíèå çàêëþ÷àåòñÿ â ñëåäóþùåì (ñëåäóåò îòâåò) è ò. ä. Îòâåòû äîëæíû áûòü íà âñå áåç èñêëþ÷åíèÿ çàìå÷àíèÿ ðåöåíçåíòà.”
238
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Ýòè ñîâåòû Ô.À. Êîðîëåâà ñûãðàëè äëÿ ìåíÿ áîëüøóþ ðîëü. ß â ãîñòèíèöå â Ìîñêâå ñèäåë äîïîçäíà è ïèñàë “Îòâåòû ðåöåíçåíòó”.  ÂÀÊå, íà óë.Æäàíîâà, íà 2 ýòàæå çàñåäàëà ýêñïåðòíàÿ êîìèññèÿ.  êîðèäîðå, êðîìå ìåíÿ, áûë îäèí áåäîëàãà èç Òîìñêà. Ðåøàëñÿ âîïðîñ î åãî êàíäèäàòñêîé äèññåðòàöèè. Îí õîäèë ïî êîðèäîðó áîëüøèìè øàãàìè è, âåðîÿòíî, ñèëüíî âîëíîâàëñÿ. Åãî äîëãî íå âûçûâàëè. Íàêîíåö äâåðü îòêðûëàñü, è åãî ïðèãëàñèëè â çàë çàñåäàíèé. Îí òàì áûë ìèíóò 40 è âûñêî÷èë áëåäíûé è âçâîëíîâàííûé, ãîâîðÿ: “Âñå! Âñå! ß ïðîâàëèëñÿ!” ×åðåç íåñêîëüêî ìèíóò îí óñïîêîèëñÿ, è ÿ ìîã ñïðîñèòü ó íåãî, ÷òî ñëó÷èëîñü. Îí ðàññêàçàë ìíå, ÷òî áûëî íà çàñåäàíèè ýêñïåðòíîé êîìèññèè. “Ñíà÷àëà ïðåäñåäàòåëüñòâóþùèé, ïðîô. Äæåëåïîâ, ñïðîñèë ó ìåíÿ, ÷èòàë ëè ÿ îòçûâ ðåöåíçåíòà èç ÂÀÊà. ß îòâåòèë, ÷òî ÷èòàë. Òîãäà îí ñêàçàë: “Ïîçâîëüòå ìíå çàäàòü Âàì íåñêîëüêî âîïðîñîâ.” È ìåíÿ ñòàëè ýêçàìåíîâàòü íå ïî ìàòåðèàëàì äèññåðòàöèè, à âîîáùå ïî êóðñó ôèçèêè.  îñíîâíîì îíè ñïðàøèâàëè îá óðàâíåíèè Ôåðìè, è ìåíÿ “ïîñàäèëè”. Ðåøåíèå ýêñïåðòíîé êîìèññèè áûëî óãàäàíî èì ïðàâèëüíî, åãî äèññåðòàöèþ îòêëîíèëè. Ìåíÿ äîëãî íå âûçûâàëè. Áûëî óæå 10 ÷àñîâ âå÷åðà. Íàêîíåö, ìåíÿ ïðèãëàñèëè â êîìíàòó. Ñöåíàðèé âîñïðîèçâîäèëñÿ òî÷íî, êàê ó òîâàðèùà èç Òîìñêà. Ñíà÷àëà Äæåëåïîâ ñïðîñèë, ÷èòàë ëè ÿ îòçûâ ðåöåíçåíòà ÂÀÊ, íà ÷òî ÿ äàë óòâåðäèòåëüíûé îòâåò. Äàëåå Äæåëåïîâ ïðîèçíåñ ñâîþ ôðàçó: “Òîãäà ïîçâîëüòå ìíå çàäàòü Âàì ïàðó âîïðîñîâ”. Çäåñü ÿ ðåøèë ìåíÿòü ñöåíàðèé. ß ïðåäâèäåë, ÷òî åñëè ñåé÷àñ ìåíÿ áóäóò ýêçàìåíîâàòü, òî ïðîâàë îáåñïå÷åí. ß ðåøèë âçÿòü èíèöèàòèâó â ñâîè ðóêè.  îòâåò íà ïðåäëîæåíèå Äæåëåïîâà ÿ ñêàçàë: “Íåò, ïîçâîëüòå ñíà÷àëà îòâåòèòü íà çàìå÷àíèÿ ðåöåíçåíòà”. Âñå áûëè îøåëîìëåíû ìîèì “íåò”. Îíè ïåðåãëÿíóëèñü, è ïðîô. Ôàáðèêàíò, êîòîðûé ìåíÿ “âåë”, ñêàçàë: “Õîðîøî!”. ß íà÷àë ñâîþ ðå÷ü ñ òîãî, ÷òî ïîïðîñèë ðàçðåøåíèÿ, â öåëÿõ óñêîðåíèÿ, çà÷èòàòü ìîè îòâåòû ïî òåêñòó. Îíè ñîãëàñèëèñü. Îêðûëåííûé ïåðâûì óñïåõîì, ÿ çà÷èòàë ñâîè “îòâåòû” â òî÷íîñòè ñ ðåêîìåíäàöèÿìè Êîðîëåâà. Ãîâîðèë ìåäëåííî, âáèâàÿ êàæäóþ ôðàçó â ãîëîâû óñòàâøèõ ïðîôåññîðîâ, ñèäåâøèõ â ãëóáîêèõ êðåñëàõ â ïîëóòåìíîé êîìíàòå, íåêîòîðûå èç íèõ äðåìàëè. Êîãäà ÿ êîí÷èë, Äæåëåïîâ ñïðîñèë ó Ôàáðèêàíòà, íà âñå ëè âîïðîñû ÿ îòâåòèë, íà ÷òî Ôàáðèêàíò, ñëåäèâøèé çà òåêñòîì îòçûâà ðåöåíçåíòà, êîïèÿ êîòîðîãî ó íåãî áûëà â ðóêàõ, äàë óòâåðäèòåëüíûé îòâåò. Áîëüøå âîïðîñîâ êî ìíå íå áûëî. Íî òóò ïðîâîêàöèîííûé âîïðîñ áûë çàäàí Í.Í. Ñîáîëåâûì, òåì ñàìûì Ñîáîëåâûì, êîòîðûé ïðèñóòñòâîâàë íà Ñåìèíàðå ó Êîðîëåâà è êîòîðûé òîãäà ñêàçàë, ÷òî îí áû îòêàçàëñÿ áûòü ìîèì îïïîíåíòîì, åñëè áû ê íåìó îáðàòèëèñü. Âîïðîñ Ñîáîëåâà, âíåøíå âïîëíå äîáðîæåëàòåëüíûé, çàêëþ÷àëñÿ â òîì, ïîääåðæèâàþ ëè ÿ ñâÿçü ñ ïðîèçâîäñòâîì, íà ÷òî ÿ ñ ýíòóçèàçìîì îòâåòèë: “Î, êîíå÷íî, ïîääåðæèâàþ”, è ýòà “ñâÿçü” ñûãðàëà ðîêîâóþ ðîëü. Ðåøåíèå ýêñïåðòíîé êîìèññèè: ïðèñóäèòü ìíå ñòåïåíü äîêòîðà òåõíè÷åñêèõ íàóê. Íå ôèçèêî-ìàòåìàòè÷åñêèõ, êàê çàÿâëåíî, à òåõíè÷åñêèõ. Êîíå÷íî, ýòî áûëî äîñàäíî, íî ÷òî äåëàòü? Ðåøåíèå ýêñïåðòíîãî ñîâåòà, îäíàêî, íå áûëî ïîääåðæàíî Ïðåçèäèóìîì ÂÀÊ, êîòîðûé ðåøàåò îêîí÷àòåëüíî âîïðîñ î ïðèñóæäåíèè ñòåïåíåé. Ðåøåíèåì îò 16 ñåíòÿáðÿ 1967 ãîäà ìíå ïðèñóæäåíà âñå æå ñòåïåíü äîêòîðà ôèçèêîìàòåìàòè÷åñêèõ íàóê. Ýòî ðåøåíèå è îôîðìëåíèå äèïëîìà òàêæå íîñèëè äðàìàòè÷åñêèé õàðàêòåð. Íà÷àòü ñ òîãî, ÷òî ìåñÿö çà ìåñÿöåì ðåøåíèå Ïðåçèäèóìà îòêëàäûâàëîñü âñå áîëåå è áîëåå. Ïðîøëî óæå ïîëãîäà. Âñå ñðîêè ïðîøëè. Âîò êîíåö èþíÿ. ß ïðèåõàë â Ìîñêâó è çàøåë â ÂÀÊ â î÷åðåäíîé ðàç. Êîíåö ðàáî÷åãî äíÿ. Äàëåå áîëüøîé ëåòíèé ïåðåðûâ. Ïûòàþñü âñå æå íàéòè êîíöû. Ìîåé ôàìèëèè íèãäå íåò, íè÷åãî íåèçâåñòíî. ß ðåøèë âñòðåòèòüñÿ ñ Ó÷åíûì ñåê-
Âûñøàÿ àòòåñòàöèîííàÿ êîìèññèÿ (ÂÀÊ)
Á
239
ðåòàðåì ÂÀÊ Âîëêîâûì. Îí ïðîñèë ìåíÿ ïîäîæäàòü. ×åðåç 10 ìèíóò îí âûíîñèò ìíå ãîòîâûé äèïëîì. Îêàçûâàåòñÿ, ÷òî îí óæå íåñêîëüêî ìåñÿöåâ ëåæàë â ÂÀÊå, íî èç-çà îãðîìíîãî áåñïîðÿäêà, öàðèâøåãî â ÂÀÊå, áûë ãäå-òî çàòåðÿí. ß ðàñêðûë åãî è ãëàçàì íå ïîâåðèë: òàì ÷åðíûì ïî áåëîìó çíà÷èëîñü, ÷òî ìíå ïðèñóäèëè ñòåïåíü äîêòîðà ôèçèêî-ìàòåìàòè÷åñêèõ íàóê, à íå òåõíè÷åñêèõ, êàê ÿ îæèäàë â ñîîòâåòñòâèè ñ ðåêîìåíäàöèåé ýêñïåðòíîãî ñîâåòà. Ñ.È. Ôèøìàí. Âîñïîìèíàíèÿ è ðàçìûøëåíèÿ
×òî áû òàì íè áûëî, à ÂÀÊ – ýòî îðãàíèçàöèÿ ñåðüåçíàÿ è óâàæàåìàÿ. Ìåíüøå ñëóøàé è áîëüøå ÷èòàé, â ïåðâóþ î÷åðåäü – íîðìàòèâíûå è èíñòðóêòèâíûå äîêóìåíòû. Óäà÷è!
240
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 42
Â
Äîêóìåíòû â ÂÀÊ
È åùå îäèí ðûâîê, äðóæèùå. ß äóìàþ, òû ïðîíèêñÿ âñåé ñåðüåçíîñòüþ è âàæíîñòüþ âàêîâñêèõ áàñòèîíîâ, è ïîíèìàåøü, ÷òî âçÿòü èõ ìîæíî òîëüêî îäíèì – áåçóïðå÷íûì îôîðìëåíèåì ñâîåãî àòòåñòàöèîííîãî äåëà. ß òåáå ñêàæó, íå ñîâñåì ïðîñòîå ýòî äåëî – ïðàâèëüíî îôîðìèòü ñîîòâåòñòâóþùèå äîêóìåíòû è â îòâåäåííûå ñðîêè (îäèí ìåñÿö). Òóò ïðîùå âñåãî âîñïîëüçîâàòüñÿ îïûòîì òâîèõ æå êîëëåã, ò.å. òåõ, êîòîðûå âïîëíå óñïåøíî ñïðàâèëèñü ñ ýòîé ïðîöåäóðîé äî òåáÿ. Íå áåðè çà îñíîâó ôîðìû è äîêóìåíòû ãîäè÷íîé èëè áîëüøåé äàâíîñòè. ÂÀÊ î÷åíü äèíàìè÷íàÿ îðãàíèçàöèÿ, ïîñòîÿííî ââîäÿùàÿ êàêèå-ëèáî íîâøåñòâà, è òû çà íèìè ìîæåøü íå óñëåäèòü. Ïðîêîëåøüñÿ – âåðíóò äîêóìåíòû íà äîðàáîòêó è äîñòàíåòñÿ íà îðåõè ñåêðåòàðþ ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà. Òû, åñòåñòâåííî, ñòàíåøü êàíäèäàòîì ñ îïîçäàíèåì ìåñÿöà íà òðè. Îòíåñèñü ê îôîðìëåíèþ áóìàã ñî âñåé òùàòåëüíîñòüþ. ×òî êàñàåòñÿ ñòåíîãðàììû çàùèòû, òî çäåñü åñòü ïàðà çàêîâûê, êîòîðûå ñëåäóåò ó÷åñòü. Äëÿ òîãî ÷òîáû íå áûëî ïðîáëåì ñ ðàñøèôðîâêîé ñòåíîãðàììû, ïèøè ïðîöåäóðó çàùèòû íå íà îäèí, à íà äâà ìàãíèòîôîíà. Òåîðåòè÷åñêè, êàññåòà ñ çàïèñüþ çàùèòû õðàíèòñÿ â ñåéôå ó ó÷åíîãî ñåêðåòàðÿ äî òåõ ïîð, ïîêà äèññåðòàíò íå ïðåâðàòèòñÿ â ïîëíîöåííîãî êàíäèäàòà íàóê, ò.å. ïîêà åìó íå áóäåò âûïèñàí ñîîòâåòñòâóþùèé äèïëîì. ß íå çíàþ ñëó÷àåâ, ÷òîáû ýòà êàññåòà áûëà âîñòðåáîâàíà, íî ÷åì ÷åðò íå øóòèò. Çàòî ÿ çíàþ ñëó÷àè, êîãäà îòñóòñòâèå çàïèñè çàùèòû äåðæàëî ñîèñêàòåëÿ â íàïðÿæåíèè äî ïîñëåäíåãî ìîìåíòà. Íå âçäóìàé çàïèñàòü ñëîâî â ñëîâî òî, ÷òî ãîâîðèëîñü íà çàùèòå. ß îá ýòîì òåáå óæå ïèñàë, à òû ñìîæåøü óáåäèòüñÿ ëè÷íî ïðè ðàñøèôðîâêå àóäèîçàïèñè: âåëèêîëåïíî âîñïðèíèìàåìîå èç óñò îáëà÷åííîãî ñòàòóñîì íàó÷íîãî ñâåòèëà è óñèëåííîå âíåøíåé îáñòàíîâêîé è ñîîòâåòñòâóþùåé èíòîíàöèåé, íî ïîëíîñòüþ îáåçëè÷åííîå ñåìàíòè÷åñêîå èçëîæåíèå íà áóìàãå ïðåâðàùàåò ÷åòûðå âûñòóïëåíèÿ èç ïÿòè â àõèíåþ è ïðèðàâíèâàåòñÿ ê áðåäó. Çäåñü âîçíèêíåò íåîáõîäèìîñòü ïîðûòüñÿ â çàêîóëêàõ òâîåé ïàìÿòè, è, óïîòðåáëÿÿ ñëîâàðíûé íàáîð îðàòîðà, óìåëî ïåðåñòàâëÿÿ ñëîâà èç ýòîãî íàáîðà, èçáàâëÿÿñü (áåç èçëèøíåãî ôàíàòèçìà) îò íåêîòîðûõ ñëîâ è îáîðîòîâ, òû ïðîèçâåäåøü íà ñâåò óäîáî÷èòàåìîå è ñâÿçíîå èçëîæåíèå ìûñëåé ó÷åíûõ ìóæåé, äà è ñâîèõ òîæå.
Äîêóìåíòû â ÂÀÊ
Á
241
 àòòåñòàöèîííîì äåëå îáÿçàòåëüíî ïðîâåðü íàëè÷èå âñåõ íåîáõîäèìûõ ïå÷àòåé è ïðàâèëüíîñòü äàòèðîâàíèÿ âñåõ äîêóìåíòîâ (õðîíîëîãèþ). Ñìîòðè, ÷òîáû íå îêàçàëîñü, áóäòî áû òû ñäàë êàíäèäàòñêèé ýêçàìåí ïîñëå çàùèòû èëè ïîëó÷èë ëè÷íûé ëèñòîê ïî ó÷åòó êàäðîâ ïîñëå ðàññûëêè àâòîðåôåðàòà. Áóäü áäèòåëåí. Åñòåñòâåííî, àòòåñòàöèîííîå äåëî â ÂÀÊ áóäåò ñäàâàòü ó÷åíûé ñåêðåòàðü ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà. Òàê ïîëîæåíî. Åñëè ó òåáÿ åñòü ñîìíåíèÿ ïî ÷àñòè åãî ïðîôåññèîíàëèçìà èëè óðîâíÿ îòâåòñòâåííîñòè, åçæàé ñ íèì. Òàê áóäåò íàäåæíåå. Âî âñÿêîì ñëó÷àå, ñî ñðîêàìè íå ïðîëåòèøü.  àòòåñòàöèîííîå äåëî âêëàäûâàþòñÿ äâå îòêðûòêè ñ òâîèì äîìàøíèì àäðåñîì. Íà îäíîé øëåïíóò øòàìï, ÷òî äåëî òâîå ïðèíÿòî ê ðàññìîòðåíèþ, íà äðóãîé – ÷òî òåáå ïðèñóæäåíà èñêîìàÿ ó÷åíàÿ ñòåïåíü. Ïîäàâëÿþùåå áîëüøèíñòâî ñîèñêàòåëåé òàêèõ îòêðûòîê íå ïîëó÷àþò âîâñå (íàâåðíîå, îíè ãäå-òî òåðÿþòñÿ), à âñå íîâîñòè óçíàþò îò ñâîåãî ó÷åíîãî ñåêðåòàðÿ. Æäè ïðèÿòíûõ íîâîñòåé!
242
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 43
Â
Ïðîöåäóðà óòâåðæäåíèÿ
Äðóæèùå, ïðèâåò! Åñòü åùå íåñêîëüêî ìîìåíòîâ, ñâîåãî ðîäà þðèäè÷åñêèõ êàçóñîâ, íå î÷åíü ïîíÿòíûõ íå òîëüêî äëÿ íåèñêóøåííîãî ñîèñêàòåëÿ ó÷åíîé ñòåïåíè, íî è äëÿ î÷åíü ìíîãèõ óáåëåííûõ ñåäèíàìè ó÷åíûõ ìóæåé. Íåêîòîðûå ñîèñêàòåëè, óñëûøàâ â êîíöå çàùèòû ôðàçó ïðåäñåäàòåëÿ ñîâåòà “Ïðèñóäèòü ó÷åíóþ ñòåïåíü êàíäèäàòà (äîêòîðà) íàóê”, ñ îáëåã÷åíèåì âçäûõàþò è äóìàþò, ÷òî âñå çàêîí÷èëîñü. Ýòî ñîâåðøåííî íå òàê. Þðèäè÷åñêàÿ êàçóèñòèêà â äàííîì âîïðîñå áåñïîäîáíà è, åñëè áû íå êàñàëàñü êîíêðåòíî òåáÿ, ìîãëà áû âûçâàòü äèêèé âîñòîðã è âîñõèùåíèå. Ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò ïðèíèìàåò ðåøåíèå î ïðèñóæäåíèè ó÷åíîé ñòåïåíè è ïðèíèìàåò çàêëþ÷åíèå ïî àòòåñòàöèîííîìó äåëó, à çàòåì â òå÷åíèå îäíîãî ìåñÿöà íàïðàâëÿåò äèññåðòàöèþ è ñàìî àòòåñòàöèîííîå äåëî â ÂÀÊ (ñìîòðè ïðåäûäóùèå ïèñüìà).  ÂÀÊå ïðîâåðÿþòñÿ äëÿ íà÷àëà ÷èñòî ôîðìàëüíûå ñòîðîíû àòòåñòàöèîííîãî äåëà (íàëè÷èå âñåõ äîêóìåíòîâ, âûïîëíåíèå îáÿçàòåëüíûõ òðåáîâàíèé), à çàòåì ýòî äåëî ïåðåäàåòñÿ â ñîîòâåòñòâóþùèé ýêñïåðòíûé ñîâåò, êîòîðûé îñóùåñòâëÿåò ýêñïåðòèçó äèññåðòàöèè, àíàëèç àòòåñòàöèîííîãî äåëà è ãîòîâèò ïðîåêò çàêëþ÷åíèÿ äëÿ Ïðåçèäèóìà ÂÀÊà. À âîò óæå Ïðåçèäèóì ÂÀÊà ðàññìàòðèâàåò è óòâåðæäàåò àòòåñòàöèîííûå çàêëþ÷åíèÿ è ïðèíèìàåò ðåøåíèå î âûäà÷å ñîîòâåòñòâóþùåãî äèïëîìà. Âîò íà ýòîì, äåéñòâèòåëüíî, ýïîïåÿ ñ ïîëó÷åíèåì ó÷åíîé ñòåïåíè çàêàí÷èâàåòñÿ. Íå ñëàáî, à!? Èçâèíè, îêàçûâàåòñÿ åùå íå âñå. Ñîâñåì çàïàìÿòîâàë. Çíàé è ïîìíè, ÷òî òâîé äèïëîì (òüôó-òüôó-òüôó…) ìîæåò áûòü îòîçâàí ÂÀÊîì õîòü ÷åðåç ñîðîê ëåò â ñëó÷àå, åñëè âñïëûâóò ðàíåå íåèçâåñòíûå ôàêòû òèïà ïëàãèàòà èëè åùå ÷åãî-íèáóäü. À êîãäà æå ÿ ïîëó÷ó äèïëîì? – ñïðîñèøü òû. Íåñêîðî.  ëó÷øåì ñëó÷àå, ýòî ïðîèçîéäåò ÷åðåç òðè ìåñÿöà, çà÷àñòóþ – ÷åðåç ïîëãîäà, à áûâàþò èñòîðèè – ÷åðåç ãîä è áîëåå. Ñèëüíî íå ìåíæóéñÿ. Åñëè òû ñëóøàëñÿ ìîèõ ñîâåòîâ, òî ïðîñòî ñïîêîéíî æäè – äèïëîì áóäåò òâîèì, è ïðè÷åì ñêîðî. Óäà÷è!
Â
Ïèñüìî 44
Ýêñïåðòíûé ñîâåò ÂÀÊà
Á
243
Ýêñïåðòíûé ñîâåò ÂÀÊà
Çäðàâñòâóé! Ïîãîâîðèì ñåãîäíÿ î òîì, êòî ïðèíèìàåò îêîí÷àòåëüíûå ðåøåíèÿ ïî òâîåé äèññåðòàöèîííîé ðàáîòå. Âîò åñëè òû íàïèñàë õîðîøóþ èëè õîòÿ áû íåïëîõóþ äèññåðòàöèþ è ïðè ýòîì ðàáîòàåøü â âóçå èëè êàêîé-íèáóäü íàó÷íîé îðãàíèçàöèè, î òîì, ÷òî òàêîå ýêñïåðòíûé ñîâåò ÂÀÊà, òû íèêîãäà ìîæåøü è íå óçíàòü. Äàé Áîã, ÷òîáû òàê îíî è áûëî. Êñòàòè, ïðèìåðíî 99 èç 100 ñîèñêàòåëåé íå èìåþò îá ýêñïåðòíûõ ñîâåòàõ íèêàêîãî ïðåäñòàâëåíèÿ. È ïîòîìó, ëèøü óäîâëåòâîðåíèÿ ëþáîïûòñòâà ðàäè, äàì òåáå íà ñåé ñ÷åò íåêîòîðûå ïîÿñíåíèÿ. Èòàê! Ýêñïåðòíûé ñîâåò – ýòî äâàäöàòü-òðèäöàòü äîêòîðîâ íàóê ñî âñåé ñòðàíû, íàçíà÷åííûå Ïðåçèäèóìîì ÂÀÊà, äëÿ ýêñïåðòèçû àòòåñòàöèîííûõ äåë è äèññåðòàöèé ïî îïðåäåëåííûì íàóêàì. Ïî òåì íàóêàì, ãäå îñóùåñòâëÿåòñÿ äîâîëüíî ìíîãî çàùèò, òàêèõ ñîâåòîâ ìîæåò áûòü íåñêîëüêî. Òàê, ïî ýêîíîìè÷åñêèì íàóêàì äî íåäàâíåãî âðåìåíè áûëî òðè ýêñïåðòíûõ ñîâåòà, à òî, â êàêîé èìåííî ñîâåò ïîïàäåò òâîÿ ðàáîòà, îïðåäåëÿëîñü ñïåöèàëüíîñòüþ, ïî êîòîðîé òû çàùèùàë äèññåðòàöèþ. Ñ íåäàâíåãî âðåìåíè ýêñïåðòíûõ ñîâåòîâ ïî ýêîíîìè÷åñêèì íàóêàì äâà, îäèí èç êîòîðûõ êóðèðóåò ìàêðîýêîíîìè÷åñêèå ïðîáëåìû, à äðóãîé – ìèêðîýêîíîìè÷åñêèå.
 Ìíå ïîçâîíèëè âäðóã èç ÂÀÊà è ñîîáùèëè, ÷òî ìåíÿ íàçíà÷èëè ïðåäñåäàòåëåì êîìèññèè è ÷òî ïîëàãàåòñÿ îáíîâèòü êîìèññèþ íà íåñêîëüêî ÷åëîâåê. Ìû òóò æå ðåøèëè, êîãî âû÷åðêíóòü èç êîìèññèè, î÷åâèäíî, èç òàêèõ åå ÷ëåíîâ, êîòîðûå ïëîõî ïîñåùàëè, è êîãî íàçíà÷èòü âíîâü. Íà äîëæíîñòü ïðåäñåäàòåëÿ êîìèññèè íàçíà÷àåò ìèíèñòð Âûñøåãî Îáðàçîâàíèÿ, íî ñ ñîãëàñîâàíèåì ñ ðÿäîì îðãàíèçàöèé, â ÷àñòíîñòè ñ Àêàäåìèåé íàóê ÑÑÑÐ, ôàêòè÷åñêè ñ ñîîòâåòñòâóþùèì Îòäåëåíèåì ÀÍ. ß ïðèñòóïèë ê ðàáîòå. Îäíèì èç ÷ëåíîâ êîìèññèè áûë À.À. Ìàðêîâ. Îí êàê ÷ëåí-êîððåñïîíäåíò áûë ñòàðøå ïî çâàíèþ ìåíÿ, äîêòîðà íàóê, è ÿ ýòî ïîñòîÿííî ÷óâñòâîâàë. Íà÷èíàëè ðàáîòó â 7 ÷àñîâ âå÷åðà, êîí÷àëè â 11 ÷àñîâ. ×ëåíû êîìèññèè ðàçáèðàëè ïî ñâîåé ñïåöèàëüíîñòè ïðèãîòîâëåííûå íà ñòîëå ïàïêè äèññåðòàöèé è èçó÷àëè èõ â òå÷åíèå ÷àñà. Çàòåì äîêëàäûâàëè î íèõ âñåìó ñîáðàíèþ. Êàíäèäàòñêèå äèññåðòàöèè óòâåðæäàëèñü ïîñëå òðåõìèíóòíûõ îáñóæäåíèé ëèáî ïîñûëàëèñü íà îòçûâ, à äîêòîðñêèå âñå ïîñûëàëèñü íà îòçûâû, êîòîðûå çàòåì îáñóæäàëèñü è ïðåäëàãàëèñü èëè íåò äëÿ îêîí÷àòåëüíîãî èõ óòâåðæäåíèÿ ÂÀÊîì. Ïî ñòàòóñó òðåáîâàëîñü ïðîòîêîëüíîå ìíåíèå êîìèññèè, êîòîðîå çàòåì äîêëàäûâàë íà çàñåäàíèè ÂÀÊà ïðåäñåäàòåëü êîìèññèè. Îí ìîã ñêàçàòü, ÷òî îáùåå ìíåíèå êîìèññèè áûëî òàêîå, à âîò òàêèå-òî ÷ëåíû êîìèññèè áûëè íå ñîãëàñíû ñ îáúÿñíåíèåì, ïî÷åìó íå ñîãëàñíû. Åãî, ëè÷íî ïðåäñåäàòåëÿ ìíåíèå
244
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
òàêîå-òî. Ãîëîñîâàíèÿ â êîìèññèè íå òðåáîâàëîñü, íî ðåêîìåíäîâàëîñü øèðîêîå îáñóæäåíèå. Îïðîñ áóêâàëüíî êàæäîãî ÷ëåíà êîìèññèè. Àêàäåìèê Ñ.Ì. Íèêîëüñêèé. Âîñïîìèíàíèÿ
Âðåìÿ äåéñòâèÿ ýêñïåðòíîãî ñîâåòà êàæäîãî ñîçûâà – äâà ãîäà. Çàòåì, îïÿòü æå Ïðåçèäèóì ÂÀÊà, íà áàçå ñòàðîãî ñîâåòà ñîçäàåò íîâûé, ñóùåñòâåííî îáíîâëÿÿ ñîñòàâ ïðåäûäóùåãî. Âî ãëàâå ýêñïåðòíîãî ñîâåòà – àâòîðèòåòíûé ó÷åíûé, êîòîðûé çàäàåò òîí åãî ðàáîòå. Êàê ïðàâèëî, îí ïðåäñåäàòåëüñòâóåò â ñîâåòå â òå÷åíèå åãî íåñêîëüêèõ êàäåíöèé, â òî âðåìÿ êàê ðÿäîâîé ÷ëåí ñîâåòà íå ìîæåò ðàáîòàòü â åãî ñîñòàâå áîëåå äâóõ ñðîêîâ. Íè ïðåäñåäàòåëü ýêñïåðòíîãî ñîâåòà, íè åãî ðÿäîâûå ÷ëåíû íå ìîãóò âûñòóïàòü â êà÷åñòâå îïïîíåíòîâ ïðè çàùèòå äèññåðòàöèé â ñïåöèàëèçèðîâàííûõ ó÷åíûõ ñîâåòàõ è íå ìîãóò áûòü ÷ëåíàìè áîëåå îäíîãî ñïåöñîâåòà (íàó÷íûé ðàáîòíèê, íå âõîäÿùèé â ýêñïåðòíûé ñîâåò ÂÀÊà, ìîæåò áûòü ÷ëåíîì íå áîëåå äâóõ ñïåöèàëèçèðîâàííûõ ó÷åíûõ ñîâåòîâ). Êàê ïðîõîäèò ðàáîòà òàêîãî ñîâåòà? Âñå äîâîëüíî ïðîñòî. Ïîäãîòîâèòåëüíóþ ðàáîòó è ýêñïåðòèçó ïî ôîðìàëüíûì ïðèçíàêàì îñóùåñòâëÿþò îòäåëû Âûñøåé àòòåñòàöèîííîé êîìèññèè. Êàê ïðàâèëî, ñåðüåçíûõ çàìå÷àíèé ïî îôîðìëåíèþ àòòåñòàöèîííîãî äåëà èìè íå âûñêàçûâàåòñÿ, íî äîâîëüíî ÷àñòî åùå äî âìåøàòåëüñòâà ýêñïåðòîâ ðóêîâîäñòâî ÂÀÊà ïðèíèìàåò ðåøåíèå î âûçîâå òîãî èëè èíîãî ñîèñêàòåëÿ íà çàñåäàíèå ýêñïåðòíîãî ñîâåòà. Ïðè÷èíîé âûçîâà ìîæåò áûòü òî, ÷òî ñîèñêàòåëü íå èìååò íèêàêîãî îòíîøåíèÿ ê âûñøèì ó÷åáíûì èëè íàó÷íûì ó÷ðåæäåíèÿì (îí òàì íå ðàáîòàë, íå ðàáîòàåò è â àñïèðàíòóðå íå ó÷èëñÿ), ÷òî íà íåãî ïðèøëà àíîíèìíàÿ èëè îòêðûòàÿ êëÿóçà, ÷òî êàíäèäàò ôèçèêî-ìàòåìàòè÷åñêèõ íàóê æåëàåò ñòàòü äîêòîðîì íàóê ýêîíîìè÷åñêèõ è ò.ï. Êñòàòè, â çàñåäàíèè ýêñïåðòíîãî ñîâåòà îáÿçàòåëüíî ïðèíèìàåò ó÷àñòèå ðàáîòíèê àïïàðàòà ÂÀÊà.  îáùåì, íåïëîõàÿ ýòî ñòðóêòóðêà, è èìåòü ñâîåãî ïðåäñòàâèòåëÿ â íåé – çàâåòíàÿ ìå÷òà ìíîãèõ âóçîâ. Ýêñïåðòíûé ñîâåò çàñåäàåò îäèí ðàç â ìåñÿö, è óæå çà ïàðó íåäåëü, à òî è ðàíüøå, êàæäûé ýêñïåðò çíàåò, ñ ÷üèì àòòåñòàöèîííûì äåëîì îí äîëæåí ðàáîòàòü (èõ ðàñïèñûâàþò ðàáîòíèêè ÂÀÊà). Îáû÷íî ýòî äâå-òðè, ìàêñèìóì ÷åòûðå äèññåðòàöèè, ñðåäè êîòîðûõ îäíà (ìàêñèìóì äâå) äîêòîðñêèõ. Ýêñïåðò ìîæåò è äîëæåí çàðàíåå îçíàêîìèòüñÿ ñ ýòèìè äåëàìè è ðóêîïèñÿìè äèññåðòàöèé è ïîäãîòîâèòü ýêñïåðòíîå çàêëþ÷åíèå. Ïî ðåçóëüòàòàì ýêñïåðòèçû ýêñïåðò ìîæåò ïðåäëîæèòü ïîääåðæàòü ðåøåíèå ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà îòíîñèòåëüíî ïðèñóæ-
Ýêñïåðòíûé ñîâåò ÂÀÊà
Á
245
äåíèÿ èñêîìîé ó÷åíîé ñòåïåíè. Îí ìîæåò ïðåäëîæèòü äëÿ ïðèíÿòèÿ îêîí÷àòåëüíîãî ðåøåíèÿ ïðèãëàñèòü íà ñëåäóþùåå çàñåäàíèå ñîèñêàòåëÿ (ó÷åíîãî ñåêðåòàðÿ; ñîèñêàòåëÿ è ó÷åíîãî ñåêðåòàðÿ; ñîèñêàòåëÿ è íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ; ñîèñêàòåëÿ è ïðåäñåäàòåëÿ ñîâåòà; ó÷åíîãî ñåêðåòàðÿ è ðóêîâîäèòåëÿ ñîâåòà). Ñîñòàâ ïðèãëàøàåìûõ áóäåò çàâèñåòü îò òîãî, êàêèå èìåííî çàìå÷àíèÿ èìåþòñÿ ó ýêñïåðòà è åãî êîëëåã. Ýêñïåðò òàêæå ìîæåò ïðåäëîæèòü íàïðàâèòü ðàáîòó íà äîïîëíèòåëüíóþ èíäèâèäóàëüíóþ èëè êîëëåêòèâíóþ ýêñïåðòèçó âåäóùèì ïî äàííîìó íàïðàâëåíèþ ó÷åíûì. Ýêñïåðò ìîæåò ïðåäëîæèòü âåðíóòü àòòåñòàöèîííîå äåëî â ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò äëÿ äîðàáîòêè, ÷òî äåëàåòñÿ â îñíîâíîì ïî ïðè÷èíå íåêà÷åñòâåííîé ïîäãîòîâêè ñïåöñîâåòîì çàêëþ÷åíèÿ ïî ðåçóëüòàòàì çàùèòû äèññåðòàöèè. Âñå ïðåäëîæåíèÿ ýêñïåðòà ïðîõîäÿò êîëëåêòèâíîå îáñóæäåíèå è ãîëîñóþòñÿ ýêñïåðòíûì ñîâåòîì. Åñëè ýòî ðåøåíèå êàñàåòñÿ óæå íåïîñðåäñòâåííî ïðèñóæäåíèÿ ó÷åíîé ñòåïåíè èëè îòêàçà â ïîäîáíîì ïðèñóæäåíèè, òî äàëåå âîïðîñ âûíîñèòñÿ íà çàñåäàíèå Ïðåçèäèóìà ÂÀÊà äëÿ îêîí÷àòåëüíîãî óòâåðæäåíèÿ. Òåáå ñëåäóåò çíàòü è ïîìíèòü, ÷òî íå óòâåðæäàþò ðàáîòû î÷åíü è î÷åíü ðåäêî. Íî ïðîöåäóðà óòâåðæäåíèÿ ìîæåò ðàñòÿãèâàòüñÿ íàñòîëüêî, ÷òî ó òåáÿ áóäåò íåðâíûé ñðûâ. Íå äîâîäè ñåáÿ äî òàêîãî, äåëàé âñå ïî ïðàâèëàì.
246
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 45
Â
Àíîíèìêè è ïðî÷èå êëÿóçû
Ïðèâåò, äðóæèùå! Êàê ãîâîðèòñÿ ó íàñ, íå ñëåäóåò çàðåêàòüñÿ îò äâóõ âåùåé – îò òþðüìû è îò ñóìû (ñìåðòü è íàëîãè).  äåëå îñòåïåíåíèÿ íèêòî íå çàñòðàõîâàí îò òàêîé ãàäîñòè, êàê êëÿóçà èëè àíîíèìíîå ïèñüìî â Âûñøóþ àòòåñòàöèîííóþ êîìèññèþ, â ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò èëè åùå êóäà-íèáóäü. Êàê ïðàâèëî, äèññåðòàöèîííîå äåëî, ïîñòóïèâøåå â ÂÀÊ, äîëæíî âûëåæàòüñÿ. Ýòî çíà÷èò, ÷òî ïåðâûå ïàðó ìåñÿöåâ â íåãî íèêòî íå çàãëÿäûâàåò. Î÷åíü ðåäêî, íî áûâàþò ñëó÷àè, ÷òî â òå÷åíèå ýòîãî âðåìåíè ìîãóò ïîÿâèòüñÿ íåêîòîðûå äîïîëíèòåëüíûå ôàêòû è äîêóìåíòû, òðåáóþùèå âíèìàíèÿ. Òàêèì äîêóìåíòîì ìîæåò ñòàòü àíîíèìíîå ïèñüìî, â ÷åì-ëèáî îáëè÷àþùåå àâòîðà èëè àêöåíòèðóþùåå âíèìàíèå íà íåäîñòàòêàõ ðàáîòû è íà íàðóøåíèÿõ â ïðîöåññå çàùèòû. ×òî êàñàåòñÿ àíîíèìîê, òî íèêòî îò íèõ íå çàñòðàõîâàí, íî ó òåõ, êòî ïèñàë äèññåðòàöèþ íå ñàì, à âîñïîëüçîâàëñÿ äëÿ ýòîãî ÷üèìè-òî óñëóãàìè, øàíñîâ îêàçàòüñÿ îñíîâíûì äåéñòâóþùèì ëèöîì àíîíèìíîãî ïèñüìà â ÂÀÊ â òûñÿ÷ó ðàç áîëüøå. Äàæå åñëè òû íàïèñàë ðàáîòó ñàìîñòîÿòåëüíî, íî ïðè ýòîì ÿâëÿåøüñÿ óñïåøíûì ó÷åíûì èëè ïðèíöèïèàëüíûì ðóêîâîäèòåëåì, òâîè øàíñû îêàçàòüñÿ ãëàâíûì ãåðîåì àíîíèìíîãî ïèñüìà â ÂÀÊ ñóùåñòâåííî âûøå ñðåäíåãî óðîâíÿ. Âûñîêè òâîè øàíñû è â òîì ñëó÷àå, åñëè ñàì òû ÷åëîâåê ñòåðâîçíûé. ×åìó ìîãóò áûòü ïîñâÿùåíû àíîíèìêè? Âàðèàíòîâ ìàññà. Ýòî ìîæåò áûòü îáâèíåíèå â çàèìñòâîâàíèè íàó÷íûõ èäåé è ìûñëåé, â ïëàãèàòå (ñàìîå ñòðàøíîå äëÿ ñîèñêàòåëÿ). È åñëè íà ñàìîì äåëå åñòü ôàêò ïåðåïèñûâàíèÿ áåç ññûëêè íà àâòîðñòâî, ïëîõè äåëà ñîèñêàòåëÿ. Ýòî òàêæå ìîæåò áûòü îáâèíåíèå â íàó÷íîé íåñîñòîÿòåëüíîñòè ðàáîòû è ÷ðåçìåðíîé ëîÿëüíîñòè ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà ê ñîèñêàòåëþ. Ýòî ìîæåò áûòü îáâèíåíèå â ïðåâûøåíèè ñîèñêàòåëåì ñëóæåáíûõ ïîëíîìî÷èé è èñïîëüçîâàíèè òðóäà ïîä÷èíåííûõ äëÿ íàïèñàíèÿ åìó äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû. Ýòî ìîæåò áûòü åùå ìíîãîå äðóãîå. Âðÿä ëè òîò, êòî ïèøåò àíîíèìêó, ðàññ÷èòûâàåò òåì ñàìûì äîáèòüñÿ òîãî, ÷òîáû ÂÀÊ íå óòâåðäèë ðåøåíèå ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà î ïðèñóæäåíèè ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà íàóê ñîèñêàòåëþ. Õîòÿ ÷åì ÷åðò íå øóòèò.  îñíîâíîì àíîíèìùèêè îðèåíòèðóþòñÿ íà “ïîòðåïàòü íåðâû” ñîèñêàòåëþ ñ ïîìîùüþ ãîñóäàðñòâåííîé ìàøèíû. Íàñêîëüêî âåëèêà äîëÿ ïðàâäû â ýòèõ ñî÷èíåíèÿõ? Ìîæåò áûòü, ýòî òîëüêî çëîáíîå ïàêîñòíè÷åñòâî? Ãîâîðÿò, íåò äûìà áåç îãíÿ. Òàê
Àíîíèìêè è ïðî÷èå êëÿóçû
Á
247
âîò, ïî îòíîøåíèþ ê àíîíèìêàì ýòîò âàðèàíò íå ïðîõîäèò. Åùå êàê ìîæåò äûìèòü. Îïîðî÷èòü ÷åëîâåêà íå î÷åíü ñëîæíî, äà òàê, ÷òî ïîòîì è íå îòìîåøüñÿ. Êàê ãîâîðèò îäèí ìîé çíàêîìûé: “Äîêàçûâàé ïîòîì, ÷òî òû íå âåðáëþä”. Ïîñòàðàéñÿ òàê ðàáîòàòü íàä äèññåðòàöèåé, ÷òîáû ýòèì âåðáëþäîì íå îêàçàòüñÿ íè ïðè êàêèõ îáñòîÿòåëüñòâàõ. Óäà÷è! Íó à åñëè íå ïîâåçåò, íå óíûâàé. Áóäü ñàìèì ñîáîé. Åùå ðàç óäà÷è!
248
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 46
Â
Òåáÿ âûçâàëè â ÂÀÊ
Çäðàâñòâóé. Íà ìèíóòó ïðåäñòàâü òàêóþ ÷èñòî ãèïîòåòè÷åñêóþ ñèòóàöèþ. Òåáå çâîíèò (òåáÿ âûçûâàåò) ó÷åíûé ñåêðåòàðü ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà è ñîîáùàåò ïðåíåïðèÿòíåéøóþ âåùü – òåáÿ ïðèãëàøàþò â ÂÀÊ. Âîò òóò-òî òû, äðóæèùå, êàê ãîâîðèòñÿ, è ïîïàë! Íî âûçâàëè òåáÿ íå ïðîñòî â ÂÀÊ (ÂÀÊ – îí áîëüøîé), à, ñêîðåå âñåãî, íà çàñåäàíèå ýêñïåðòíîãî ñîâåòà. ×òîáû òû çíàë, ýòî íàèáîëåå ðàñïðîñòðàíåííûé âàðèàíò âîçìîæíûõ âûçîâîâ. Ìîãóò, ïðàâäà, ïðèãëàñèòü è íà ñòàäèè ðàññìîòðåíèÿ òâîåãî àòòåñòàöèîííîãî äåëà íà ïðåäìåò åãî ñîîòâåòñòâèÿ ôîðìàëüíûì ïðèçíàêàì, íî ýòî áûâàåò êðàéíå ðåäêî, èáî çà ôîðìàëüíóþ ñòîðîíó îòâå÷àåò ó÷åíûé ñåêðåòàðü ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà, è åñëè ÷òî, òî âûçûâàþò åãî. È òàêîãî ðîäà ïðèãëàøåíèå ïîñëåäóåò îò îòäåëà èíñïåêöèè è îðãàíèçàöèîííî-àíàëèòè÷åñêîãî îáåñïå÷åíèÿ. Îòäåë ìîæåò íàçûâàòüñÿ è ïî-äðóãîìó, íî ñóòü áóäåò òà æå. Òàê âîò, òåáÿ ïðèãëàøàþò â ÂÀÊ íà çàñåäàíèå ýêñïåðòíîãî ñîâåòà. Èìåííî ýêñïåðòíûé ñîâåò – ýòî ïîñëåäíÿÿ èíñòàíöèÿ, êîòîðàÿ ñëåäèò çà òåì, ÷òîáû äèññåðòàöèÿ áûëà äèññåðòàöèåé, òî åñòü – íàó÷íîé ðàáîòîé. Ïîä÷åðêíó äëÿ óáåäèòåëüíîñòè – íàó÷íîé. Òàê âîò, åñëè òóäà ïðèãëàøàþò, ñëåäîâàòåëüíî, òåáå î÷åíü è î÷åíü íå ïîâåçëî. Ó òåáÿ åñòü ïîâîä äëÿ ñåðüåçíûõ âîëíåíèé, íî íå äåëàé èç ýòîãî òðàãåäèè. Êàê ïðàâèëî, ïîïàâøèå â àíàëîãè÷íóþ ñèòóàöèþ íà÷èíàþò ïðåäïðèíèìàòü îïðåäåëåííûå äåéñòâèÿ, êîòîðûå â èòîãå ïðèâîäÿò ê òîìó, ÷òî èç ñîòíè ïîïàâøèõ íà ïîäîáíîå “ìåðîïðèÿòèå” íå óòâåðæäàþò â ñòàòóñå êàíäèäàòà (äîêòîðà) íàóê ìàêñèìóì îäíîãî íåñ÷àñòíîãî.
Â
Óïàëè äâå ëÿãóøêè â êóâøèí ñ ìîëîêîì. Ïåðâàÿ ñìèðèëàñü ñ òåì, ÷òî âûáðàòüñÿ íå óäàñòñÿ, ïðåêðàòèëà áàðàõòàòüñÿ, óøëà íà äíî è óòîíóëà. À âòîðàÿ, íåñìîòðÿ íà áåñïåðñïåêòèâíîñòü ñâîåãî ïîëîæåíèÿ, ïðîäîëæàëà áàðàõòàòüñÿ. Îíà áàðàõòàëàñü, áàðàõòàëàñü… È ÷åðåç êàêîå-òî âðåìÿ ñëó÷èëîñü ÷óäî (ñ òî÷êè çðåíèÿ ëÿãóøêè): îíà ïî÷óâñòâîâàëà òâåðäîå îñíîâàíèå ïîä ñîáîé è âûïðûãíóëà. Óñèëèÿ ëÿãóøêè ïðèâåëè ê òîìó, ÷òî îíà âçáèëà ìîëîêî â ìàñëî. Èç êàêîé-òî ñêàçêè èëè ïðèò÷è
Âîîáùå-òî, åñëè òû äâèæåøüñÿ ê öåëè–äèññåðòàöèè îêðóæíûìè ïóòÿìè (ïðÿìîé ïóòü – ýòî âóç–àñïèðàíòóðà–äèññåðòàöèÿ), òî íåîæèäàííîñòè êàê áû è íå ïðîèçîøëî. È òàê ïîíÿòíî áûëî ñ ñàìîãî íà-
Òåáÿ âûçâàëè â ÂÀÊ
Á
249
÷àëà, ÷òî òåáÿ âûçîâóò. Íî òåáÿ âûçîâóò ñòî ïðîöåíòîâ (è òóò íå ïîìîæåò äàæå ñàìîå ìîùíîå ëîááè), åñëè òû – êðóïíûé ÷èíîâíèê, ïîëèòèê èëè áèçíåñìåí. Ãîòîâüñÿ ê ýòîìó çàðàíåå. ×òî æå êîíêðåòíî ñëåäóåò ïðåäïðèíèìàòü â ýòîé ñèòóàöèè? Äëÿ íà÷àëà íåïëîõî áûëî áû âûÿñíèòü, à ïî÷åìó èìåííî òû ïîïàë â ÷èñëî “èçáðàííûõ”. Çäåñü âàðèàíòîâ ìîæåò áûòü íåñêîëüêî (î ÷àñòè èç íèõ ÿ òåáå óæå ïèñàë â ïðåäûäóùèõ ïèñüìàõ, íî âñå æå ïîâòîðþñü): z â ÂÀÊ íà òåáÿ ïîñòóïèëà ñåðüåçíàÿ êëÿóçà; z òû íå ðàáîòàåøü íè â âûñøåé øêîëå, íè â íàó÷íîì ó÷ðåæäåíèè è íå îáó÷àëñÿ â àñïèðàíòóðå; z òâîÿ ïðîôåññèîíàëüíàÿ äåÿòåëüíîñòü íå èìååò íèêàêîãî îòíîøåíèÿ ê ñïåöèàëüíîñòè è òåìå äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû; z òåáå ïîïàëñÿ ÷ðåçìåðíî äîòîøíûé ýêñïåðò ÂÀÊà; z ó òåáÿ îòâðàòèòåëüíàÿ äèññåðòàöèÿ è ò.ï. Åñëè äåëî â êëÿóçå (àíîíèìíà îíà èëè ïîäïèñàíà – ñóùåñòâåííîãî çíà÷åíèÿ íå èìååò, òàê êàê ñ äîñòàòî÷íî ïðèñòàëüíûì âíèìàíèåì îòíåñóòñÿ è ê îäíîé, è ê äðóãîé), òî íåïëîõî áûëî áû âûÿñíèòü íå òî, êòî åå íàïèñàë, à î ÷åì îíà, äàáû òåáÿ íå çàñòàëè âðàñïëîõ. Äëÿ ýòîãî íóæåí ñâîé ÷åëîâåê â ÂÀÊå. Åñëè òû íå èìååøü ïðÿìîãî îòíîøåíèÿ ê äåÿòåëüíîñòè âûñøåãî ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ èëè íàó÷íîé îðãàíèçàöèè, òî ïåðåä ïîñåùåíèåì ñâÿòàÿ ñâÿòûõ ñëåäóåò îñíîâàòåëüíî ïðîøòóäèðîâàòü ðóêîïèñü äèññåðòàöèè è àâòîðåôåðàò, ïîñèäåòü ñàìîìó èëè ñ òîëêîâûì ÷åëîâåêîì (âñåòàêè ñ òîëêîâûì ÷åëîâåêîì – íàìíîãî ïðåäïî÷òèòåëüíåå) è ïðîðàáîòàòü âîçìîæíûå âîïðîñû è ïðîäóìàòü îòâåòû íà íèõ. Ïðè ýòîì îñíîâíîé óïîð ñëåäóåò ñäåëàòü èìåííî íà íàó÷íûõ äîñòèæåíèÿõ, à íå ïðàêòè÷åñêîé ñòîðîíå ðàáîòû. Çäåñü äåëî íå òîëüêî â çíàíèè ïðåäìåòà, íî è â ôîðìå ïîäà÷è ìàòåðèàëà. Íè â êîåì ñëó÷àå íå ñëåäóåò ãîâîðèòü î òîì, ÷òî âîò ó âàñ íà ôèðìå èëè íà çàâîäå ýòî äåëàåòñÿ òàê-òî è òàê-òî. ×òî áû òû íè ãîâîðèë, ïîìíè: òû ãîâîðèøü î ïðîâåäåííîé òîáîé (èëè ïðè òâîåì íåïîñðåäñòâåííîì ó÷àñòèè) íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòå, à íå î òâîåé ïðîôåññèîíàëüíîé äåÿòåëüíîñòè. Åñëè ïðè÷èíà âûçîâà â ÷ðåçìåðíî ùåïåòèëüíîì ýêñïåðòå ÂÀÊà, êîòîðûé ïðåäâàðèòåëüíî ñìîòðåë òâîþ ðàáîòó, òî äåëî íå òàê óæ ïëîõî. Âî-ïåðâûõ, íà òîì çàñåäàíèè ýêñïåðòíîãî ñîâåòà, êîãäà áóäåò ñëóøàòüñÿ òâîé âîïðîñ, åãî ïî êàêèì-òî ïðè÷èíàì ìîæåò è íå áûòü. Âîâòîðûõ, íå âñå ÷ëåíû ýêñïåðòíîãî ñîâåòà â òàêîé æå ñòåïåíè ùåïåòèëüíû, è îíè íåïðîèçâîëüíî ìîãóò ñòàòü òâîèìè ñîþçíèêàìè. À âîò åñëè ó òåáÿ îòâðàòèòåëüíàÿ äèññåðòàöèÿ, òî äåëî øâàõ. Âñå èìåþùååñÿ äî çàñåäàíèÿ ýêñïåðòíîãî ñîâåòà âðåìÿ ïîñâÿòè ïîèñêó è íîâîé èíòåðïðåòàöèè äîáûòûõ òîáîé â ðåçóëüòàòå ðàáîòû íàä äèññåðòàöèåé êðóïèö çíàíèé. Íàäåæíåå, êîíå÷íî, “ðåøèòü âîïðîñ”
250
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ñ ïåðâûìè ëèöàìè â ÂÀÊå èëè â ýêñïåðòíîì ñîâåòå. Íî äàæå îíè â ýòîì ñëó÷àå ìîãóò îêàçàòüñÿ áåññèëüíûìè èëè, äàé Áîã èì ñèë, ïðèíöèïèàëüíûìè. Åùå îäèí ñîâåò. Êàê áû íè áûë íåïðèÿòåí òåáå ýòîò âûçîâ, íå ñãëóïè. Íà çàñåäàíèå òû äîëæåí ÿâèòüñÿ â îáÿçàòåëüíîì ïîðÿäêå.  îáÿçàòåëüíîì! Åñòåñòâåííî, åñëè òû âñå åùå õî÷åøü ñòàòü êàíäèäàòîì èëè äîêòîðîì íàóê. Ñèëû äóõà òåáå è òåðïåíèÿ! À åùå – êðåïêèõ íåðâîâ.
Â
Ïèñüìî 47
Ôîðñ-ìàæîðû
Á
251
Ôîðñ-ìàæîðû
Òåïåðü íàïèøó î òåõ íåîæèäàííîñòÿõ, êîòîðûå ìîãóò ïîäæèäàòü òåáÿ íà äîðîãå ê âîæäåëåííîìó äèïëîìó. Ôîðñ-ìàæîðíûå îáñòîÿòåëüñòâà âîçíèêàþò ÷àùå íà ïðåäçàùèòíûõ ñòàäèÿõ, íåæåëè óæå íà ñàìîé çàùèòå. Èñêëþ÷èòåëüíûå ñëó÷àè íà çàùèòàõ – ýòî èñêëþ÷èòåëüíî ðåäêîå ÿâëåíèå. Òåì íå ìåíåå îíè òîæå áûâàþò. Ïðèâåäó ïðèìåðû, êîòîðûå íå ïðåòåíäóþò íè íà êàêóþ ñèñòåìíîñòü, íî äåìîíñòðèðóþò ïîòåíöèàëüíîå ìíîãîîáðàçèå ôîðñ-ìàæîðîâ. Ïî ïðîøåñòâèè íåêîòîðîãî âðåìåíè îíè ìîãóò ïîêàçàòüñÿ äàæå ïðèêîëüíûìè, íî òîìó äèññåðòàíòó, íà çàùèòå êîòîðîãî îíè èìåëè ìåñòî, íà òîò ìîìåíò íå ïîçàâèäóåøü. Ïðèìåð 1. Ðàçâàëèëñÿ è çàêðûëñÿ ñîâåò. Îïàíüêè, ïðèïëûëè!!!!!! Íå ïðèâåäè Ãîñïîäè, èáî ïðèäåòñÿ î÷åíü ìíîãîå íà÷èíàòü ñíà÷àëà, íå ãîâîðÿ óæå î ïîòåðå âðåìåíè è äåíåã. Ïðèìåð 2. Âåäóùàÿ îðãàíèçàöèÿ, âåðíåå çàâåäóþùèé ïðîôèëüíîé êàôåäðîé (îòäåëîì), ïîäòâåðæäàåò ñâîþ ãîòîâíîñòü ïðåäîñòàâèòü ñîîòâåòñòâóþùèé îòçûâ íà äèññåðòàöèþ. Ýòîò îòçûâ äîëæåí áûòü çàðåãèñòðèðîâàí â ñïåöèàëèçèðîâàííîì ñîâåòå íå ïîçæå ÷åì çà äåñÿòü äíåé äî çàùèòû. Ïàíèêà íà÷èíàåòñÿ, êîãäà âðåìÿ óõîäèò äåíü çà äíåì, à òåáå íè÷åãî îïðåäåëåííîãî íå ãîâîðÿò è îòçûâ íå ïîäïèñûâàþò. Óæàñ ñèòóàöèè ìîæåò çàêëþ÷àòüñÿ â òîì, ÷òî ïî êàêèì-òî ïðè÷èíàì íå ïîäïèñûâàåò îòçûâ ðåêòîð ýòîãî âóçà (äèðåêòîð îðãàíèçàöèè) è ïîïàñòü ê íåìó íà ïðèåì è ÷òî-òî âûÿñíèòü òû íå ìîæåøü. Òàê ïðîõîäèò ÷àñ çà ÷àñîì, äåíü çà äíåì. Íàñòóïàåò òàêîé ìîìåíò, ÷òî òû óæå ðàä õîòü êàêîìó îòçûâó, äàæå îòðèöàòåëüíîìó, êîãäà óæå ãîòîâ çàïëàòèòü ëþáûå äåíüãè, òîëüêî íå çíàåøü êîìó. ×òî æå äåëàòü? Êîíå÷íî, ëó÷øå âñåãî ïîëó÷èòü ïîçèòèâíûé îòçûâ, è äëÿ ýòîãî ñëåäóåò èñïîëüçîâàòü âñå èìåþùèåñÿ ðåñóðñû. Êàê ïðàâèëî, äîñòàòî÷íî ÷üåãî-òî çâîíêà. Ñëåäóåò òàêæå ïîìíèòü, ÷òî îòçûâ íà òâîþ äèññåðòàöèþ äîëæíû ïðåäîñòàâèòü îáÿçàòåëüíî. Ðàçóìååòñÿ, äëÿ òîãî ÷òîáû çàñòðàõîâàòüñÿ îò òàêèõ ñèòóàöèé, ñëåäóåò çàðàíåå èçó÷èòü ïîäâîäíûå êàìíè è âûáðàòü íà ðîëü âåäóùåé íåïðîáëåìíóþ îðãàíèçàöèþ, à òàêæå ñîáëþñòè âñå ôîðìàëüíûå ïðîöåäóðíûå ïðàâèëà (çàðàíåå ñîãëàñîâàòü âîçìîæíîñòü ïðèâëå÷åíèÿ îðãàíèçàöèè â êà÷åñòâå âåäóùåé è ñðàçó ïîñëå íàçíà÷åíèÿ äàòû çàùèòû íàïðàâèòü òóäà ñîîòâåòñòâóþùåå ïèñüìî). Ê ñ÷àñòüþ, òî÷íî òàêîé óæàñ óæå íåâîçìîæåí, èáî òåïåðü íå ñóùåñòâóåò ñàìîãî èíñòèòóòà âåäóùèõ îðãàíèçàöèé. Óðà!!! Ïðèìåð 3. Ñèòóàöèÿ ïðàêòè÷åñêè èäåíòè÷íà âûøåîïèñàííîé, íî îòçûâ íå äàåò íå âåäóùàÿ îðãàíèçàöèÿ, à îïïîíåíò. Êàê áûòü? ×òî äåëàòü?
252
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Âî-ïåðâûõ, íàäî áûëî äóìàòü ðàíüøå, êîãäà ïðèíèìàëîñü ðåøåíèå î âûáîðå ýòîãî îïïîíåíòà. Íî ýòî òàê, íà áóäóùåå, à ñåé÷àñ íàäî íàéòè ôîðìû âîçäåéñòâèÿ íà íåãî. Åñëè ïðè÷èíà â òîì, ÷òî ó òåáÿ îòâðàòèòåëüíàÿ äèññåðòàöèÿ, òî ýòî îäèí âàðèàíò, åñëè – â òîì, ÷òî îïïîíåíò íå÷èñò íà ðóêó èëè ïðîñòî áåñïðåäåëüùèê, òî ýòî äðóãîé âàðèàíò. Ïî ïåðâîìó âàðèàíòó íå õî÷ó äàæå è ñîâåòîâàòü, à âîò ïî âòîðîìó ìîæíî ïîâîåâàòü. Çäåñü ìîæåò áûòü íåñêîëüêî âàðèàíòîâ âëèÿíèÿ íà òàêîãî, ñ ïîçâîëåíèÿ ñêàçàòü, íàó÷íîãî ðàáîòíèêà, êîòîðûé òàêèì îáðàçîì âûïîëíÿåò ñâîè îáÿçàííîñòè. Ìîæíî íàéòè íà íåãî óïðàâó ÷åðåç êîãî-íèáóäü, êòî ìîæåò åìó ïðîñòî äàòü óêàçàíèå íå âûïåíäðèâàòüñÿ, à áûñòðî-áûñòðî ïîäïèñàòü ïåðåäàííóþ ðûáó. Ìîæíî ïîïðîáîâàòü ïîâîåâàòü ñàìîìó. Íî â öåëîì â ýòîé ñèòóàöèè õîðîøåãî ìàëî. Ïðèìåð 4. Èäåò ïðîöåññ çàùèòû. Âñå êàê îáû÷íî. Äèññåðòàöèÿ äîâîëüíî ñëàáàÿ, íî íå íàñòîëüêî, ÷òîáû íà÷àëàñü æåñòêàÿ äèñêóññèÿ.  ïðîöåññå ãîëîñîâàíèÿ íåñêîëüêî ÷ëåíîâ ñîâåòà ïîäóìàëè, ÷òî äèññåðòàöèÿ ïëîõàÿ è îäèí ÷åðíûé øàð íå ïîâðåäèò èìèäæó ñîâåòà, è áðîñèëè ýòîò øàð.  èòîãå ýòèõ øàðîâ îêàçàëîñü áîëüøå îäíîé òðåòè. Ïîåçä óøåë. Ñäåëàòü óæå íè÷åãî íåëüçÿ. Ñîèñêàòåëü íå çàùèòèë ýòó äèññåðòàöèþ è ìîæåò ÷åðåç ãîäèê-äðóãîé ïðåäñòàâèòü â ýòîò èëè èíîé ñîâåò óæå äðóãóþ äèññåðòàöèþ. Ïðèìåð 5. Íà÷àëàñü çàùèòà äèññåðòàöèè, âñå ïî ïðîöåäóðå. Íà î÷åðåäè äîêëàä äèññåðòàíòà. Âñòàåò îäèí èç ÷ëåíîâ ñîâåòà è ïðîñèò ïðåäñåäàòåëÿ ïðåðâàòü ïðîöåññ çàùèòû. Ñîèñêàòåëü â øîêå, à ïðè÷èíà ìåæäó òåì ñàìàÿ áàíàëüíàÿ. Âïîïûõàõ ñîèñêàòåëü è ãðóïïà îáåñïå÷åíèÿ çàáûëè îá ýëåìåíòàðíîé âåùè, î ìàãíèòîôîíå. Ñ ôîðìàëüíîé òî÷êè çðåíèÿ, ïðîäîëæàòü çàùèòó äåéñòâèòåëüíî íå èìååò ñìûñëà, òàê êàê åå ôîíîãðàììà – ýòî îáÿçàòåëüíûé àòðèáóò äèññåðòàöèîííîãî äåëà. ×ëåíàì ñîâåòà ïðèäåòñÿ ïîäîæäàòü, ïîêà íå ïðèíåñóò ìàãíèòîôîí. Ïðèìåð 6. Îäèí èç îïïîíåíòîâ äàë ïîçèòèâíûé îòçûâ, íî íå ñìîã ïðèáûòü íà çàùèòó, î ÷åì óâåäîìèë ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò çà íåñêîëüêî äíåé äî çàùèòû. Ñîâåò íàçíà÷èë åùå îäíîãî îïïîíåíòà, êîòîðûé â ñïåøíîì ïîðÿäêå ïîäãîòîâèë îòçûâ è ïðèáûë íà çàùèòó. Íî íå ÿâëÿåòñÿ ïåðâûé îïïîíåíò. Åãî íå ìîãóò íàéòè íè íà ðàáîòå, íè äîìà. Âñå ïðîïàëî.  ýòîò äåíü çàùèòû íå áóäåò. Íàäî âçÿòü ñ íåÿâèâøåãîñÿ îïïîíåíòà ñåðüåçíóþ áóìàãó î ïðè÷èíå åãî îòñóòñòâèÿ (ðåçêî è ñèëüíî çàáîëåë, ñðî÷íî îòïðàâèëè íà çàäàíèå…) è ïðåäñåäàòåëþ èëè ó÷åíîìó ñåêðåòàðþ ñîâåòà ì÷àòüñÿ â ÂÀÊ ñ ïðîñüáîé ïðîâåñòè çàùèòó â áëèæàéøèå äíè. Åñòåñòâåííî, íà çàùèòå áóäóò íóæíû äâà îïïîíåíòà. Ïðèìåð 7. Èäåò ïðîöåññ çàùèòû äèññåðòàöèè, âñå âðîäå áû íîðìàëüíî. Ïîñëå äîêëàäà äèññåðòàíòà ïî ïðîöåäóðå ïåðåøëè ê âîïðîñàì. Ñîèñêàòåëü îòâå÷àåò óáåäèòåëüíî. Ïîäíèìàåòñÿ îäèí èç ÷ëåíîâ
Ôîðñ-ìàæîðû
Á
253
ñîâåòà è ãîâîðèò î íåäîñòàòêàõ, íàñòîëüêî, íà åãî âçãëÿä, ñåðüåçíûõ, ÷òî îí áóäåò ãîëîñîâàòü ïðîòèâ, è âçûâàåò, ïðè ýòîì ê ðàçóìó îñòàëüíûõ ÷ëåíîâ ñîâåòà. Åñòåñòâåííî, çàäàåò è âîïðîñ (àáñîëþòíî íåéòðàëüíûé è íè÷åãî íå çíà÷àùèé). Ìîìåíò äëÿ óäàðà âûáðàí, åñòåñòâåííî, ñàìûé óäà÷íûé. Ðàíüøå îáîçíà÷èòü ñâîþ ïîçèöèþ íåâîçìîæíî ïî ïðîöåäóðå.  óêàçàííûé ìîìåíò – ýòî, âîîáùå-òî, òîæå íàðóøåíèå ïðîöåäóðû, íî íå áóäåøü æå îñàæèâàòü óâàæàåìîãî ó÷åíîãî. Ïîçæå, â äèñêóññèè, äàííûé âûïàä óæå áûë áû áåññìûñëåí, òàê êàê ñîèñêàòåëü ê ýòîìó âðåìåíè óæå ñêàçàë áû ïðàêòè÷åñêè âñå, ÷òî îò íåãî òðåáîâàëîñü, à òàê åñòü øàíñ, ÷òî îí çàâîëíóåòñÿ, “ïîïëûâåò” è íàãîâîðèò ãëóïîñòåé.  ýòîì ñëó÷àå ñîèñêàòåëþ ñëåäóåò ïîæåëàòü òîëüêî ñïîêîéñòâèÿ, òàê êàê ìíîãîå çàâèñèò îò ñòåïåíè âëèÿíèÿ (è óâàæåíèÿ) âûñòóïèâøåãî ó÷åíîãî íà îñòàëüíûõ ÷ëåíîâ ñîâåòà (íî êàêîâû áû îíè íè áûëè, êàê ïðàâèëî, òàêèå äåéñòâèÿ çàðàíåå îáãîâàðèâàþòñÿ è ñîãëàñîâûâàþòñÿ ñ äðóãèìè ÷ëåíàìè ñîâåòà). Åñëè îí âûñòóïèë áåç ïðåäâàðèòåëüíîãî ñîãëàñîâàíèÿ (åñëè áû ýòî ñîãëàñîâàíèå áûëî, òî âàø ðóêîâîäèòåëü è âû î íåì áû óçíàëè), òî ñîþçíèêîâ ó íåãî íå îêàæåòñÿ, à îäèí–äâà ãîëîñà “ïðîòèâ” òîëüêî óêðàñÿò âàøó çàùèòó. Òàêèì îáðàçîì, ïðèÿòåëü, ïðèìåðîâ ìîæåò áûòü ìíîãî, íî ëó÷øå áû èõ íå áûëî. Òüôó-òüôó-òüôó…
254
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 48
Â
Îøèáêè
Ïðèâåò! Åùå ðàç õîòåëîñü áû òåáÿ ïðåäîñòåðå÷ü îò ïîâåðõíîñòíîãî îòíîøåíèÿ ê ìåëî÷àì â äåëå òâîåãî îñòåïåíåíèÿ. ß ýòî ê òîìó, ÷òî, âûïîëíÿÿ òîò èëè èíîé ýòàï, òû äîëæåí ïîñòàðàòüñÿ íå äåëàòü ïîñðåäñòâåííî òî, ÷òî ìîæíî ñäåëàòü õîðîøî. Ñëåäóåò íå äîïóñêàòü ìåëêèõ íåäî÷åòîâ, íå äåéñòâîâàòü íà ãðàíè ôîëà. Ïîäóìàåøü, ïðîáëåìà, îïïîíåíò íå èìååò ðàáîò ïî ïðîôèëþ òâîåé ñïåöèàëüíîñòè! Ýòî æå ìåëî÷ü… Ïîäóìàåøü, âñå ðàáîòû îïóáëèêîâàíû â îäíîì æóðíàëå. Ýòî æå ìåëî÷ü... Ïîäóìàåøü, ïóíêòîâ íîâèçíû âñåãî òðè. Ýòî æå ìåëî÷ü... Ïîäóìàåøü… Âñå ýòè ìåëî÷è â èòîãå ñòàíóò îäíîé áîëüøîé òðàãåäèåé.  ïðîöåäóðå ïîäãîòîâêè è çàùèòû äèññåðòàöèè íå äîëæíî áûòü ìíîãî ìåëêèõ îøèáîê. Íàêàïëèâàÿñü, îíè ìîãóò äîñòè÷ü êðèòè÷åñêîé ìàññû, è ó êîãî-òî ïðèíèìàþùåãî ðåøåíèå ìîæåò ëîïíóòü òåðïåíèå.
Â
Êîãäà îøèáêè áóäóò âñòðå÷àòüñÿ ðåæå, îíè âûðàñòóò â öåíå. Èç îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà
Åñëè îøèáêà áóäåò îäíà (íàïðèìåð, âñÿ ðàáîòà îòâðàòèòåëüíà), òî ýòîãî ìîæåò íèêòî íå çàìåòèòü (â ñìûñëå íå áóäåò àêöåíòèðîâàòü íà ýòîì âíèìàíèÿ), íî íå äåëàé ìåëêèõ îøèáîê, äðóæèùå. Íå ìåëü÷è…
Â
Ïèñüìî 49
Åñëè òû æåíùèíà…
Á
255
Åñëè òû æåíùèíà…
Ïðèâåò! À âîò ýòî èíòåðåñíî. Ìíå ñåé÷àñ ïðèøëî â ãîëîâó, ÷òî òû, ìîé äîðîãîé äðóã, ìîæåøü áûòü æåíùèíîé. ß âñå âðåìÿ ðàçãîâàðèâàë ñ òîáîé, ïîäñîçíàòåëüíî ïîäðàçóìåâàÿ, ÷òî òû ïðåäñòàâèòåëü, òàê ñêàçàòü, ñèëüíîé ïîëîâèíû ÷åëîâå÷åñòâà, è â ãîëîâó íå áðàë, ÷òî ïîëîâèíà îñòåïåíåííîãî ëþäà – ýòî, âîîáùå-òî, ïðåäñòàâèòåëè äðóãîé ïîëîâèíû – ïðåêðàñíîé. Íå óäèâëÿéñÿ, äðóæèùå, ïî ïîâîäó âîïðîñà, âûíåñåííîãî â çàãëàâèå ýòîãî ïèñüìà. Êàê òû óâèäèøü, âîïðîñ ýòîò íå ïðàçäíûé, è óòâåðäèòåëüíûé îòâåò ïðåäïîëàãàåò âíåñåíèå âåñüìà ñóùåñòâåííûõ êîððåêòèâ ïðàêòè÷åñêè âî âñå òâîè äåéñòâèÿ, íàïðàâëåííûå íà ïîëó÷åíèå äèïëîìà êàíäèäàòà íàóê. Òàê âîò! Åñëè òû, ìîé äîðîãîé äðóã, æåíùèíà, òî ïðîáëåì ó òåáÿ ñóùåñòâåííî áîëüøå, íåæåëè ó òâîèõ êîëëåã–ìóæ÷èí. Ïðàâäà, íà âñå ýòè ïðîáëåìû åñòü îäíî áåçîòêàçíîå îðóæèå – æåíñêîå îáàÿíèå.
 Óìíàÿ æåíùèíà – òà, â îáùåñòâå êîòîðîé ìîæíî äåðæàòü ñåáÿ êàê óãîäíî ãëóïî. Àâòîðñòâî àôîðèçìà íå óñòàíîâëåíî Íî îá îáàÿíèè ïîòîì. Âíà÷àëå î ïðîáëåìàõ. Òàê ÷òî æå âñå-òàêè äåëàòü, åñëè òû, ðåøèâøèéñÿ âñòàòü íà ñêîëüçêèé ïóòü íàó÷íîãî îñòåïåíåíèÿ, îêàçàëñÿ ïðåäñòàâèòåëåì, à òî÷íåå – ïðåäñòàâèòåëüíèöåé, ñëàáîãî ïîëà? Ïîìíèøü, êàê òóãî ïðèøëîñü Øóðî÷êå, êîãäà Êóòóçîâ âûÿñíèë, ÷òî êîðíåò – ýòî âîâñå è íå êîðíåò, à æåíùèíà? Ñêîëüêèõ ñëåç åé ñòîèëî óáåäèòü ãëàâíîêîìàíäóþùåãî â åå ïðàâå íà çàùèòó Îòå÷åñòâà! È åñëè áû íå çàñòóïíè÷åñòâî ãîñóäàðåâà ïîñëàíöà, âåðíóëàñü áû îíà ê äîìàøíèì äåëàì íåçàìåäëèòåëüíî. Äëÿ òîãî ÷òîáû ñòàòü êàíäèäàòîì íàóê, îäíèõ ñëåç òîæå áóäåò ÿâíî íåäîñòàòî÷íî (çàñòóïíè÷åñòâî ïîìî÷ü ìîæåò). Íî âåðíåìñÿ ê íà÷àëó ïèñüìà. Ïîïðîáóþ ñôîðìóëèðîâàòü òåáå òå ïðè÷èíû, êîòîðûå äàþò îñíîâàíèÿ çàäàâàòü òàêîé íåêîððåêòíûé âîïðîñ. Èòàê, ïî÷åìó ó æåíùèíû ìîãóò âîçíèêíóòü äîïîëíèòåëüíûå ñëîæíîñòè ïðè ðàáîòå íàä äèññåðòàöèåé è åå çàùèòå: z âî-ïåðâûõ, èìåííî ïîòîìó, ÷òî îíà æåíùèíà, à ïîäàâëÿþùåå áîëüøèíñòâî íàó÷íûõ ðóêîâîäèòåëåé, îïïîíåíòîâ, ÷ëåíîâ ñïåöèàëèçèðîâàííûõ ó÷åíûõ ñîâåòîâ – ìóæ÷èíû; z âî-âòîðûõ, ïîòîìó ÷òî àñïèðàíò è ñîèñêàòåëü – ýòî ñóùåñòâà êðàéíå çàâèñèìûå, è ñòåïåíü èõ çàâèñèìîñòè îò íàó÷íûõ ðóêîâîäèòå-
256
z
z
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
ëåé, îïïîíåíòîâ, ÷ëåíîâ ñïåöèàëèçèðîâàííûõ ó÷åíûõ ñîâåòîâ, êîëëåã íàñòîëüêî âûñîêà, íàñêîëüêî òû ñåáå è ïðåäñòàâèòü íå ñìîæåøü; â-òðåòüèõ, ïîòîìó ÷òî ñóùåñòâóåò íåîáîñíîâàííîå, íî øèðîêî ðàñïðîñòðàíåííîå ìíåíèå î íàëè÷èè îáðàòíîé êîððåëÿöèè ìåæäó äëèíîé íîã (âîëîñ) ó æåíùèíû è åå óìñòâåííûìè ñïîñîáíîñòÿìè; â-÷åòâåðòûõ, ïîòîìó ÷òî…
 Îíà ïðèåõàëà â íàø ãîðîä ïîñòóïàòü â èíñòèòóò. Ïîäãîòîâëåíà áûëà ñðåäíå, íî íå õóæå äðóãèõ. Åå íå ïðèíÿëè. Ïîìåøàëà åå êðàñîòà. Ìóæ÷èíû âñåãäà ñòðåìèëèñü åé ïîìî÷ü, à ÷òîáû ïîìîùü áûëà çàìåòíåå, ñàìè ñîçäàâàëè åé òðóäíîñòè, ñòàâèëè óñëîâèÿ. Ïðåäëàãàëè ïðèíÿòü, åñëè… Êîðî÷å, íå ïðèíÿëè.  ðîäíîé ãîðîä îíà íå âåðíóëàñü. Óñòðîèëè ëàáîðàíòêîé â òîì æå èíñòèòóòå. Ìûëà õèìè÷åñêóþ ïîñóäó.  íåå âëþáèëñÿ çàâåäóþùèé êàôåäðîé, ñîðîêàëåòíèé äîöåíò, äåëàâøèé áîëüøóþ êàðüåðó. Ñäåëàë åå ñâîåé ëþáîâíèöåé, ïîòîì îñòàâèë ñåìüþ è æåíèëñÿ íà íåé. Óñòðîèë ó÷èòüñÿ â äðóãîé èíñòèòóò. Èç-çà âñåãî ýòîãî êàðüåðà äîöåíòà äàëà òðåùèíó è õàðàêòåð ñèëüíî èñïîðòèëñÿ… Ñ. Þðñêèé.  áåçâðåìåíüå Âìåñòå ñ òåì ó æåíùèíû åñòü îïðåäåëåííûå ïðåèìóùåñòâà íà ýòîì ïîïðèùå, à èìåííî: z âî-ïåðâûõ, èìåííî ïîòîìó, ÷òî îíà æåíùèíà, à ïîäàâëÿþùåå áîëüøèíñòâî íàó÷íûõ ðóêîâîäèòåëåé, îïïîíåíòîâ, ÷ëåíîâ ñïåöèàëèçèðîâàííûõ ó÷åíûõ ñîâåòîâ – ýòî ìóæ÷èíû; z âî-âòîðûõ, ïîòîìó ÷òî æåíùèíà, êàê ïðàâèëî, óñèä÷èâåå, ñîáðàííåå, àêêóðàòíåå, íåæåëè ìóæ÷èíà, à â èññëåäîâàòåëüñêîì òðóäå ýòî èìååò îãðîìíåéøåå çíà÷åíèå; z â-òðåòüèõ, ïîòîìó ÷òî… Íå ìîãó óäåðæàòüñÿ îò èëëþñòðàöèè ïî äàííîìó ïîâîäó íà ïðèìåðå ñëó÷àÿ èç îêîëîíàó÷íîé æèçíè.  ñèëó ñâîåãî, íàâåðíÿêà, äîâîëüíî ìîëîäîãî âîçðàñòà, òû âðÿä ëè ìîæåøü ïîìíèòü òå âðåìåíà, âðåìåíà äåôèöèòà è ïîâñåìåñòíûõ î÷åðåäåé, ïëàíîâîé ýêîíîìèêè è àäìèíèñòðàòèâíî-êîìàíäíûõ ìåòîäîâ óïðàâëåíèÿ, âðåìåíà, êîãäà íà îäíó øåñòóþ ÷àñòü ñóøè ïðèõîäèëñÿ âñåãî îäèí ÂÀÊ, à íàó÷íûõ ñïåöèàëüíîñòåé è ñïåöèàëèçèðîâàííûõ ó÷åíûõ ñîâåòîâ ïî çàùèòå äèññåðòàöèé áûëî ðàç â äåñÿòü ìåíüøå. Òàê âîò, â òå íåçàïàìÿòíûå âðåìåíà â îäíîì ïåðèôåðèéíîì ãîðîäêå ñïåöèàëèçèðîâàííûõ ó÷åíûõ ñîâåòîâ åùå íå áûëî, à âñå ïðîæèâàþùèå â íåì êàíäèäàòû íàóê ñâîèì ïðîèñõîæäåíèåì áûëè îáÿçàíû ñâîåìó íàó÷íîìó ðóêîâîäèòåëþ, îäíîìó–åäèíñòâåííîìó íà âåñü ãîðîä äîêòîðó íàóê. Çàùèùàòü ñâîè äèññåðòàöèè îíè åçäèëè â ñòîëè÷íûå ãîðîäà, è ïðîèñõîäèëî ýòî íå ïîñëå îáó÷åíèÿ â äíåâíîé àñïèðàíòóðå, à ïîñëå ðàáîòû â êà÷åñòâå ñîèñêàòåëåé, è íå ÷åðåç äâà-òðè ãîäà ïîñëå îêîí÷àíèÿ èíñòèòóòà, à ëåò ÷åðåç øåñòü-ñåìü, êîãäà çà ïëå÷àìè áûëî óæå ó÷àñòèå â
Åñëè òû æåíùèíà…
Á
257
äåñÿòè-ïÿòíàäöàòè õîçäîãîâîðíûõ òåìàõ, è óæå íå â êà÷åñòâå ðÿäîâîãî èñïîëíèòåëÿ, à êàê ìèíèìóì îòâåòñòâåííîãî èñïîëíèòåëÿ. Íåïðîñòî âñå ýòî áûëî. Êàæäàÿ çàùèòà áûëà âûñòðàäàíà, è íå òîëüêî ñàìèì ñîèñêàòåëåì, à âñåé êàôåäðîé, íà êîòîðîé îí ðàáîòàë. Òàê âîò, â ýòè âðåìåíà, ó ýòîãî íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ áûëî æåëåçíîå ïðàâèëî, ðàñïðîñòðàíÿâøååñÿ äàæå íà ÷ëåíîâ åãî ñåìüè, êîòîðîå äëÿ æåíùèí çâó÷àëî ïðèìåðíî òàê: âû èìååòå ïîëíîå ïðàâî ðàáîòàòü íà êàôåäðå â êà÷åñòâå íàó÷íûõ ñîòðóäíèêîâ (îáû÷íî ìëàäøèõ), íî çàùèòà äèññåðòàöèè – ýòî âàøå ëè÷íîå äåëî, ê êîòîðîìó ÿ íå èìåþ íèêàêîãî îòíîøåíèÿ.  äîñëîâíîì ïåðåâîäå ýòî îçíà÷àëî ïðèãîâîð íàâñåãäà îñòàòüñÿ íåîñòåïåíåííûì íàó÷íûì ñîòðóäíèêîì. Ñïðàâåäëèâîñòè ðàäè ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî ñ ãîäàìè ïîä âëèÿíèåì âíåøíèõ ôàêòîðîâ îí îò ýòîãî ïðàâèëà îòñòóïèë. Îòñòóïèë, íî, âî-ïåðâûõ, äëÿ ýòîãî ïîòðåáîâàëîñü êàê ìèíèìóì äâàäöàòü ëåò, âî-âòîðûõ, íåñêîëüêî æåíùèí, ñîòðóäíèêîâ êàôåäðû, òàê è îñòàëèñü íåîñòåïåíåííûìè (íå çíàþ, â ðåçóëüòàòå ïîòåðÿëè ëè ÷òî-òî æåíùèíû è ïîòåðÿëà ëè ÷òî-òî îòå÷åñòâåííàÿ íàó÷íàÿ ìûñëü), à â-òðåòüèõ, îí è ñåãîäíÿ îòíîñèòñÿ ê æåíùèíàì-àñïèðàíòàì áåç îñîáîãî ýíòóçèàçìà. Îíî, ìîæåò, è ïðàâèëüíî, íî ó êàæäîãî ïðàâèëüíîãî åñòü èñêëþ÷åíèÿ.
 Ïîìíþ íåäîâåð÷èâîå ëèöî íàøåé âàõòåðøè òåòè Òàñè, êîòîðàÿ ãîâîðèëà ìíå:
- Ðèòî÷êà, òû òàêàÿ ìàëåíüêàÿ, à óæå òåîðåòèê. Äëÿ òåòè Òàñè, âñþ æèçíü ïðîðàáîòàâøåé â Ôèçïðîáëåìàõ, ñëîâî “òåîðåòèê” îçíà÷àëî íå ïðîôåññèþ, à çâàíèå, êîòîðîå â åå âëàäåíèÿõ íîñèëè Ëàíäàó, Ëèôøèö, Ïîìåðàí÷óê, Õàëàòíèêîâ, Ãèíçáóðã, Ãîðüêîâ, Àáðèêîñîâ. Ì.Ï. Ðþòîâà, Èíñòèòóò ÿäåðíîé ôèçèêè èì. Ã.È. Áóäêåðà ÑÎ ÐÀÍ
Âîò òàêèå âîò äåëà! È âñå ýòî â êîíöå äâàäöàòîãî âåêà! ×òî æ òîãäà ãîâîðèòü î òîì, ÷òî òâîðèëîñü ëåò äâåñòè-ñòî íàçàä. Òîãäà âûñøèå ó÷åáíûå çàâåäåíèÿ â Ðîññèè ïðåäíàçíà÷àëèñü èñêëþ÷èòåëüíî äëÿ ëèö ìóæñêîãî ïîëà. Òîëüêî íà÷èíàÿ ñ 1859 ãîäà äëÿ îñîáî îäàðåííûõ æåíùèí, êîòîðûå óæ î÷åíü õîòåëè çàíèìàòüñÿ íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòüþ, îòêðûëèñü äâåðè Ïåòåðáóðãñêîãî, Õàðüêîâñêîãî è Êèåâñêîãî óíèâåðñèòåòîâ, è òî ïîêà íåîôèöèàëüíî.
Â
Íå äàé ìíå Áîã ñîéòèñü íà áàëå, Èëü ó ïîäúåçäà, íà êðûëüöå Ñ ñåìèíàðèñòîì â æåëòîé øàëè Èëè ñ àêàäåìèêîì â ÷åïöå!.. À.Ñ. Ïóøêèí. Åâãåíèé Îíåãèí
È ÷òî òóò áûëî äåëàòü? Âûõîä òîëüêî îäèí – åõàòü òóäà, ãäå ó æåíùèí íåìíîãî ïîáîëüøå ïðàâ, ò.å. â Åâðîïó (â Øâåéöàðèþ, Ôðàíöèþ,
258
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Ãåðìàíèþ). Çàìåòü, ñåé÷àñ ñèòóàöèÿ ïî÷òè òàêàÿ æå. Ðàçíèöà ëèøü â òîì, ÷òî åäóò íå òîëüêî æåíùèíû, íî è ìóæ÷èíû. Âîò ïîñìîòðè, ñêîëüêî îáó÷àëîñü ñòóäåíòîâ èç Ðîññèè â 1906-1907 ó÷åáíîì ãîäó â óíèâåðñèòåòàõ Áåðíà è Öþðèõà. Факультет Университет
Медицинский
Физикоматематический
Юридический
Историкофилологический
Всего
Женщин
Всего
Женщин
Всего
Женщин
Всего
Женщин
Бернский
376
329 (87,5%)
224
71 (31,7%)
14
2 (14,2%)
–
–
Цюрихский
225
137 (61%)
125
30 (24%)
49
9 (18,4%)
28
13 (46,4%)
Итого
601
466 (77,5%)
349
101 (29%)
63
11 (17,5%)
28
13 (46,4%)
Êàê âèäèøü, â ïðèíöèïå íàøè ñòóäåíòû òàì áûëè, à ñðåäè íèõ î÷åíü äàæå íåìàëî æåíùèí. Êòî íå õîòåë â òå âðåìåíà, äà è ñåé÷àñ, ó÷èòüñÿ â Ñîðáîííå? Íå çíàþ, ñêîëüêî íàøèõ òàì ó÷èòñÿ ñåé÷àñ, à âîò â 1911 ãîäó èõ ñðåäè ñòóäåíòîâ áûëî 1600 ÷åëîâåê, ÷òî ñîñòàâëÿëî ïî÷òè ïîëîâèíó ó÷àùèõñÿ – èíîñòðàíöåâ è 20% âñåãî ñòóäåí÷åñêîãî êîíòèíãåíòà. À âîò îäèí èç ïåðâûõ ñëó÷àåâ óòå÷êè óìîâ – ýòî îòúåçä Ñîôüè Êîâàëåâñêîé èç Ðîññèè, ãäå åå çíàíèÿ îêàçàëèñü íåâîñòðåáîâàííûìè, â Øâåöèþ, êóäà åå ïðèãëàñèëè â 1883 ãîäó íà äîëæíîñòü ïðèâàò-äîöåíòà â Ñòîêãîëüìñêèé óíèâåðñèòåò. Íàäî äîëîæèòü, îíà îêàçàëàñü íå íóæíà äîìà óæå è â êà÷åñòâå î÷åíü çíàìåíèòîé ó÷åíîé, è ìàêñèìóì, íà ÷òî îòâàæèëèñü îòå÷åñòâåííûå ðåòðîãðàäû, òàê ýòî íà ïðèñóæäåíèå åé çâàíèÿ ÷ëåíà-êîððåñïîíäåíòà Àêàäåìèè íàóê.
 Ó÷åáà – ëþáèìîå çàíÿòèå æåíùèíû. ß íå ïðèíàäëåæó ê ÷èñëó ìóæ÷èí, êîòîðûå ñèëüíûé ïîë ñòàâÿò âûøå ñëàáîãî. Îäíàêî, åñëè áû ó ìåíÿ áûëî ñòîëüêî çàáîò, ñêîëüêî ó íèõ, ÿ áû íèêîãäà íå ñòàë ôèçèêîì. Àêàäåìèê Ë.À. Ëàíäàó Äåñÿòü ëåò íàçàä â Ðîññèè ñðåäè äîêòîðîâ íàóê æåíùèíû ñîñòàâëÿëè 20%. Ñðåäè äîêòîðîâ ãåîãðàôè÷åñêèõ íàóê æåíùèí áûëî 13%, õèìè÷åñêèõ – 19, èñòîðè÷åñêèõ – 24, áèîëîãè÷åñêèõ – 28, ïåäàãîãè÷åñêèõ – 30, ôàðìàöåâòè÷åñêèõ – 30, ïñèõîëîãè÷åñêèõ – 34, ôèëîëîãè÷åñêèõ – 36, èñêóññòâîâåäåíèÿ – 37%. À ñðåäè àêàäåìèêîâ è ÷ëåíêîðîâ ÐÀÍ áûëî 28 æåíùèí. Ìîæíî ïðèâåñòè ìíîæåñòâî ñëó÷àåâ äèñêðèìèíàöèîííîãî îòíîøåíèÿ ê æåíùèíàì, êîãäà îíè äîëãèå ãîäû ñîâìåñòíî ñ ìóæ÷è-
Åñëè òû æåíùèíà…
Á
259
íàìè êîðïåëè íàä íàó÷íîé ïðîáëåìàòèêîé è áûëè íåçàñëóæåííî çàáûòû. Áûëà òàêàÿ æåíùèíà-ó÷åíûé Ô. Ðîáøåéò-Ðîááèíñ (êàê òû óæå äîãàäàëñÿ, èçâåñòíîé îíà íå ñòàëà), êîòîðàÿ â òå÷åíèå 30 ëåò ðàáîòàëà ñ ôèçèîëîãîì Äæ. Õ. Óèïëîì è áûëà ñîàâòîðîì ïî÷òè âñåõ åãî ïóáëèêàöèé. À âîò Íîáåëåâñêóþ ïðåìèþ åìó äàëè (1934 ãîä), à åé íåò. Õîòÿ âìåñòå ñ Äæ. Õ. Óèïëîì ýòó ïðåìèþ ïîëó÷èëè åùå äâîå ìóæ÷èí, âíåñøèõ â íàóêó ñóùåñòâåííî ìåíüøèé âêëàä (Äæ. Ð. Ìàéíîò è Ó. Ï. Ìåðôè). Îïÿòü æå, ñïðàâåäëèâîñòè ðàäè, íàäî ñêàçàòü, ÷òî ëàóðåàò ïîäåëèëñÿ åñëè íå ñëàâîé, òî õîòÿ áû äåíüãàìè (â ñìûñëå ïðåìèàëüíûìè). Áûëè òàêèå èçâåñòíûå ó÷åíûå, êàê Ô. Êðèê, Äæ. Óîòñîí è Ì. Óèëêèíñ, êîòîðûå â 1962 ãîäó ïîëó÷èëè ïðåìèþ çà îòêðûòèå ñòðóêòóðû äåçîêñèðèáîíóêëåèíîâîé êèñëîòû. Íàèáîëüøèé âêëàä â ýòî îòêðûòèå âîîáùå-òî áûë âíåñåí Ðîçàëèíîé Ôðàíêëèí, êîòîðàÿ óìåðëà â 1957, è ýòîò âêëàä áûë ñâåäåí ê íóëþ åå êîëëåãàìè ïðè ðåòðîñïåêòèâíîì îïèñàíèè èìè ñâîåãî îòêðûòèÿ. Áûë è òàêîé èçâåñòíûé ó÷åíûé, êàê Îòòî Ãàíí, êîòîðûé â 1944 ãîäó ïîëó÷èë Íîáåëåâñêóþ ïðåìèþ çà âåëè÷àéøåå îòêðûòèå – ðàñùåïëåíèå àòîìíîãî ÿäðà. Êàê òû óæå äîãàäàëñÿ (äîãàäàëàñü), êàêîé-òî æåíùèíå çà ýòî îòêðûòèå ïðåìèè íå äàëè. È ýòà æåíùèíà – Ëèçå Ìåéòíåð, êîòîðàÿ íå îäíî äåñÿòèëåòèå íà ðàâíûõ ïðîðàáîòàëà ñ Ãàííîì. Ýòî áûëè ïðèìåðû, êîãäà æåíùèí â íàóêå îáäåëÿëè, íî åñòü è òàêèå ïðèìåðû, êîãäà ñàìè æåíùèíû äåëàëè ýòî ñîçíàòåëüíî, äàáû ïîääåðæàòü íàó÷íûé àâòîðèòåò ñâîèõ ìóæ÷èí. Òàê, ôèçèê Ãåðòà Àéðòîí âûïîëíÿëà èññëåäîâàòåëüñêóþ ðàáîòó ìóæà è ïóáëèêîâàëàñü ïîä åãî èìåíåì, ïîñëå òîãî êàê îí çàáîëåë, íî íå õîòåë óõîäèòü èç íàóêè.  ñóïðóæåñêîé ïàðå Íîáåëåâñêèõ ëàóðåàòîâ (1947) áèîõèìèêîâ Ãåðòû è Êàðëà Êîðè, èìåííî Ãåðòà áûëà áîëåå îäàðåííûì ó÷åíûì, íî íèêîãäà íå ïîä÷åðêèâàëà ñâîåé ðîëè. À Èçàáåëëà Êàðë, ïðîâîäèâøàÿ ñîâìåñòíûå èññëåäîâàíèÿ ñî ñâîèì ìóæåì Äæåðîìîì ïî÷òè 50 ëåò, íå ñòàëà âìåñòå ñ íèì ëàóðåàòîì Íîáåëåâñêîé ïðåìèè (1985), êîòîðóþ îí ðàçäåëèë ñî ñâîèì íåìåöêèì êîëëåãîé À.Õàóïòìàíîì. Âîò òàêèå âîò äåëèøêè!
Â
- ×òî îáùåãî ìåæäó ìîðñêîé ñâèíêîé è æåíùèíîé-ó÷åíûì? - Íó êàê æå? Ìîðñêàÿ ñâèíêà íå èìååò íèêàêîãî îòíîøåíèÿ íè ê ìîðþ, íè ê ñâèíüÿì… Èç òóïîãî îêîëîíàó÷íîãî ôîëüêëîðà
260
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Íî âåðíåìñÿ ê íàøèì âðåìåíàì. Ãäå-òî ÿ ñëûøàë, ÷òî æåíùèíå êóäà ïðîùå çàùèùàòüñÿ â äîêòîðñêîì ñïåöèàëèçèðîâàííîì ñîâåòå, íåæåëè â êàíäèäàòñêîì. Ïî÷åìó? Äà ïîòîìó, ÷òî àìáèöèé ó ÷ëåíîâ ñîâåòà – äîêòîðîâ êóäà ìåíüøå, íåæåëè ó êàíäèäàòîâ, êîòîðûå ëèáî ñòðåìÿòñÿ çàâîåâûâàòü ñåáå àâòîðèòåò, ëèáî äîêàçûâàòü, ÷òî îíè íà ïëàâó. Äîêòîðàì ýòîãî óæå íå íàäî. Ê òîìó æå åñëè âîêðóã íåò êàíäèäàòîâ íàóê, òî ó äîêòîðîâ òàêæå íåò áîëüøîé íåîáõîäèìîñòè â íàäóâàíèè ùåê.
 Ïðè âñåì ñâîåì óâàæåíèè ê ïðåêðàñíîìó ïîëó Ëàíäàó âñå æå ñ÷èòàë, ÷òî ôèçèêîì-òåîðåòèêîì æåíùèíà ñòàòü íå ìîæåò. Êàê-òî îäèí èç åãî ó÷åíèêîâ, Àëåêñåé Àáðèêîñîâ, ïîïûòàëñÿ óñòðîèòü â àñïèðàíòóðó ñâîþ äèïëîìíèöó è îáðàòèëñÿ ê Äàó. - Îíà âàøà ëþáîâíèöà? — îñâåäîìèëñÿ ïàòðîí. - Íåò. - Íî, ìîæåò áûòü, âû íàäååòåñü, ÷òî îíà ñòàíåò åþ? - Äàó, íó ÷òî òàêîå âû ãîâîðèòå! — âîçìóòèëñÿ Àëåøà. -  òàêîì ñëó÷àå ÿ âàñ âûðó÷ó. ß íå âîçüìó åå â àñïèðàíòóðó. Òàê åé è ïåðåäàéòå. Ì. Áåññàðàá. Òàê ãîâîðèë Ëàíäàó Èëè âîò åùå îäíà ñèòóàöèÿ. Ýòî ñèòóàöèÿ, òðåáóþùàÿ îñòîðîæíîãî è òðåïåòíîãî îáðàùåíèÿ ñî ñòîðîíû áóêâàëüíî âñåõ ó÷àñòíèêîâ ïðîöåññà çàùèòû äèññåðòàöèè. È, íàäî äîëîæèòü, âðÿä ëè êòî ïîñìååò â ýòîì îòíîøåíèè îòêàçàòü. Ðå÷ü èäåò î ïîòåíöèàëüíîì êàíäèäàòå (äîêòîðå) íàóê, óæå âûøåäøåì íà çàùèòó è íàõîäÿùåìñÿ â ïîëîæåíèè, òî åñòü î ñîèñêàòåëå, ïîïðîñòó ãîâîðÿ, áåðåìåííîì. ×òî äåëàòü? Êàê òóò áûòü? Âîò åñëè á ýòî áûëà ñòóäåíòêà íà ýêçàìåíå, òî äëÿ ìåíÿ âñå ÿñíî – ÷åòûðå áàëëà ñðàçó è áåç âîïðîñîâ. Õî÷åøü ïÿòåðêó – ïîãîâîðèì íåìíîãî î æèçíè è åùå ìåíüøå î ïðåäìåòå, è, ñêîðåå âñåãî, ïîëó÷èøü òû è ïÿòåðêó. Ýòî ñî ñòóäåíòêîé. Çäåñü åñòü äèôôåðåíöèàöèÿ â îöåíêàõ. Ýòî íå çàêëþ÷èòåëüíàÿ îöåíêà, à îäíà èç ñîðîêà-ïÿòèäåñÿòè. È ïðî÷åå-ïðî÷åå. Ñ ó÷åíîé ñòåïåíüþ ñëîæíåå, íî ïî÷òè òàê æå.  îáùåì, ðîæàéòå è çàùèùàéòåñü, çàùèùàéòåñü è ðîæàéòå. Âñåõ âàì áëàã!
Â
Ïèñüìî 50
Åñëè òû æåíùèíà…
Á
261
Áëèçêèå ëþäè
Åùå ðàç çäðàâñòâóé! Ïåðåïèñêà íàøà, ñóäÿ ïî âñåìó, áëèçêà ê ëîãè÷åñêîìó çàâåðøåíèþ. È òåïåðü ñëåäóåò ïîãîâîðèòü î òûëàõ, òî åñòü î òåõ ëþäÿõ, êîòîðûå ñàìèì ñâîèì íàëè÷èåì, àêòèâíûìè äåéñòâèÿìè èëè îòñóòñòâèåì îíûõ îñóùåñòâëÿþò ïîçèòèâíîå (áûâàåò, ê ñîæàëåíèþ, è íåãàòèâíîå) âîçäåéñòâèå íà ïðîöåññ òâîåãî îñòåïåíåíèÿ. À ÷òî çäåñü âîçìîæíû ñàìûå ðàçíûå âàðèàíòû, âïëîòü äî ëåòàëüíîãî èñõîäà, ñâèäåòåëüñòâóåò æèçíåííûé îïûò. Íà âñÿêèé ñëó÷àé ïðèâîæó òåáå èñòîðèþ, ïðåäñòàâëåííóþ â ïåñíå Àëåêñåÿ Èâàùåíêî è Ãåîðãèÿ Âàñèëüåâà (ÈÂàñè) “Ëè÷íàÿ æèçíü ýëåêòðèêà Ïåòðîâà”.
Â
Àõ, îíà åãî çà ðóêè ïîëþáèëà, Íó à îí åå çà íîãè è ãëàçà. Àõ, îíà øåïòàëà: – ×òî æ ìîë÷èøü òû, ìèëûé? Íó à îí âñå äóìàë, ÷òî áû åé ñêàçàòü? Íå äàé Áîã åå îáèäåòü ãðóáûì ñëîâîì, Íåâçíà÷àé êàêóþ ãëóïîñòü ëÿïíóòü âäðóã Âåäü íåâåñòà ó ýëåêòðèêà Ïåòðîâà Àñïèðàíòêà â Àêàäåìèè íàóê. Îí ñòàðàëñÿ áûòü íà÷èòàííûì è êðîòêèì, Âìåñòå ñ íåé Äåãó è Êàôêó îáîæàë. Îí ïî âå÷åðàì ñîñåäÿì æåã ïðîâîäêó, ×òîá åé õîëîäèëüíèê äóìàòü íå ìåøàë. – Íå ìîãó î íåé íè÷å ñêàçàòü ïëîõîãî, Ãîâîðèë åìó çà ïèâîì êàê-òî äðóã. - Íó çà÷åì, ñêàæè, æåíå, âàùå, ýëåêòðèêà Ïåòðîâà Êàíäèäàòîì áûòü êàêèõ-òî òàì íàóê? Îí âîäèë æåíó íà åëêè è êîíöåðòû. Îí, êàê òðàíñôîðìàòîð, áûë ïðèñòàâëåí ê íåé. Òîëüêî ùåëêàë, ùåëêàë ñ÷åò÷èê ãäå-òî â ñåðäöå, È êîíòàêòû ãðåëèñü, ãðåëèñü âñå ñèëüíåé. Ãîâîðÿò, ÷òî îí óêðàë ñ ðàáîòû ïðîâîä È çàäåëàë â ïîòîëîê æåëåçíûé êðþê. Ãîâîðÿò, æåíà ýëåêòðèêà Ïåòðîâà Çàùèòèëà ñòåïåíü äîêòîðà íàóê.
Ïî÷åìó “æåíà”, à íå “âäîâà”? Íî ýòî òàê, íå ïðèíöèïèàëüíî, èáî ñóòü îò ýòîãî íå ìåíÿåòñÿ. ×òî æå êàñàåòñÿ áëèçêèõ ëþäåé, òî èõ âêëàä â òâîþ ïîáåäó íà íàó÷íîì ôðîíòå òðóäíî ïåðåîöåíèòü. Ïîïðîáóþ íåñêîëüêî ñëîâ íàïèñàòü î íèõ.
262
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Ðîäèòåëè  òîì ñëó÷àå, åñëè òû íà÷èíàþùèé, òî åñòü â ôèçè÷åñêîì ñìûñëå ìîëîäîé, íàó÷íûé ðàáîòíèê, òî ðîäèòåëè – ýòî òå, êòî ñîçäàåò àáñîëþòíî âñå óñëîâèÿ, íåîáõîäèìûå äëÿ ðàáîòû. Îíè îáåñïå÷èâàþò òåáå âîçìîæíîñòü ðåàëèçàöèè ôèçèîëîãè÷åñêèõ ïîòðåáíîñòåé è ïîòðåáíîñòåé â áåçîïàñíîñòè è çàùèùåííîñòè. Îíè ÷àñòè÷íî óäîâëåòâîðÿþò òâîþ ïîòðåáíîñòü â îáùåíèè. Êðîìå òîãî, îíè ñòèìóëèðóþò ïîòåíöèàëüíûõ êàíäèäàòîâ (ïîòåíöèàëüíûõ äîêòîðîâ íàóê) ñâîèì æåëàíèåì ãîðäèòüñÿ èìè. Çà òîáîé, èñõîäÿ èç ìîòèâàöèîííîé òåîðèè À. Ìàñëîó, îñòàëîñü ñàìîå ìàëîå – ïðèëîæèòü ñîâñåì íåìíîãî óñèëèé äëÿ òîãî, ÷òîáû òû ñìîã óäîâëåòâîðèòü åùå ñâîè ïîòðåáíîñòè â ñàìîóâàæåíèè è ñàìîðåàëèçàöèè. Äåéñòâóé.  òîì ñëó÷àå, åñëè òû íå ïèøåøü äèññåðòàöèþ, à ïîêóïàåøü åå èëè ïîêóïàåøü ÷àñòè÷íî, à òâîè ðîäèòåëè ñïîíñèðóþò ýòî ìåðîïðèÿòèå, òî òåì ñàìûì îíè ïðîÿâëÿþò çàáîòó î òåáå. Áëàãîäàðÿ ýòîìó â áóäóùåì òû ñìîæåøü óäîâëåòâîðèòü ïîòðåáíîñòü â áåçîïàñíîñòè è çàùèùåííîñòè, à òàêæå ñîöèàëüíûå ïîòðåáíîñòè (äèïëîì êàíäèäàòà íàóê îòêðîåò òåáå äîñòóï â îïðåäåëåííûå íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêèå êðóãè). Ãëóïî áûëî áû ïðåäïîëàãàòü, ÷òî ïîäîáíûå äåéñòâèÿ íàïðàâëåíû íà óäîâëåòâîðåíèå òâîèõ ïîòðåáíîñòåé â óâàæåíèè èëè ñàìîðåàëèçàöèè (ñàìîâûðàæåíèè).  òîì ñëó÷àå, åñëè òû ïèøåøü èëè ïîêóïàåøü äèññåðòàöèþ ñàìîñòîÿòåëüíî, òî åñòü áåç ïðèâëå÷åíèÿ è èíôîðìèðîâàíèÿ ñâîèõ ðîäèòåëåé î òîíêîñòÿõ ïðîöåññà, òî òåì ñàìûì óäîâëåòâîðÿåøü èõ ïîòðåáíîñòü â ðåàëèçàöèè è óâàæåíèè, èáî èõ ðåáåíîê ñòàë êàíäèäàòîì (äîêòîðîì) íàóê. Î òâîèõ ïîòðåáíîñòÿõ ïðè ýòîì óìîë÷ó, òàê êàê ïèñàë î íèõ â ñàìîì íà÷àëå íàøåé îäíîñòîðîííåé ïåðåïèñêè. z
Æåíû Áåðóò íà ñåáÿ îñíîâíóþ, íî íåçàìåòíóþ ðàáîòó ïî äîìó, ïî óõîäó çà äåòüìè. Îíè ñîçäàþò ïñèõîëîãè÷åñêèé êëèìàò â ñåìüå, êîòîðûé áëàãîïðèÿòñòâóåò ñîçäàíèþ òâîð÷åñêîé àòìîñôåðû. Èìåííî îíè ÿâëÿþòñÿ ñâèäåòåëÿìè òâîèõ òâîð÷åñêèõ ìó÷åíèé è ïðîöåäóðíûõ çàìîðî÷åê. Ýòî îíè ïðèíèìàþò íà ñåáÿ îñíîâíîé óäàð â ñëó÷àå òâîèõ íåóäà÷. Ýòî îíè ïîääåðæèâàþò òåáÿ, ðàññêàçûâàÿ î òîì, ÷òî òû ñàìûé óìíûé è ó òåáÿ âñå ïîëó÷èòñÿ. Ýòî îíè ñòèìóëèðóþò òâîþ äåÿòåëüíîñòü æàëîáàìè íà îòñóòñòâèå ñðåäñòâ íà ñîäåðæàíèå äîìà è ñåìüè, ìå÷òàìè îá îòäûõå íå íà ðîäèòåëüñêîé äà÷å, à õîòÿ áû â Êðûìó. Ýòî îíè… Åñòåñòâåííî, âñå ýòî èìååò ìåñòî òîëüêî â òîì ñëó÷àå, åñëè òû ïðîðûâàåøüñÿ ê ó÷åíîé ñòåïåíè èñêëþ÷èòåëüíî ñàìîñòîÿòåëüíî è èñêëþ÷èòåëüíî ïóòåì àâòîðñêîãî ïîäõîäà ê ïîäãîòîâêå äèññåðòàöèè.  ñëó÷àå åñëè òû óæå ñîñòîÿâøèéñÿ áèçíåñìåí (àäìèíèñòðàòîð, ïîëèòèê, …) è àâòîðñêîãî ïîäõîäà ê çàùèòå äèññåðòàöèè íå ïðåäóñìàòðèâàåøü, òî è æåíà â ýòîì ïðîöåññå ïðèíèìàåò äîâîëüíî íåçíà÷èz
Áëèçêèå ëþäè
Á
263
òåëüíîå ó÷àñòèå.  áîëüøèíñòâå ñëó÷àåâ îíî ñâîäèòñÿ ê ïðèñóòñòâèþ íà áàíêåòå ïî ïîâîäó. Ïî êàêîìó ïîâîäó – äëÿ íåå ñóùåñòâåííîãî çíà÷åíèÿ íå áóäåò èìåòü, ïîòîìó êàê êàêàÿ ðàçíèöà – ýòî íîâîå íàçíà÷åíèå, íîâûé êîíòðàêò, íîâûé îðäåí, íîâàÿ äèññåðòàöèÿ… Áûâàþò ñëó÷àè (íàäî îòìåòèòü, ÷òî ÷ðåçâû÷àéíî ðåäêî), êîãäà êàê äåëîâàÿ æåíùèíà èëè êàê ó÷åíûé æåíà óæå äàâíî ñîñòîÿëàñü, à òåïåðü ïîäòÿãèâàåò ìóæà, èëè ìóæ ñàìîñòîÿòåëüíî ïîäòÿãèâàåòñÿ çà íåé. Òîãäà åå ó÷àñòèå â ýòîì ïðîöåññå ìîæåò çàêëþ÷àòüñÿ â ìîðàëüíîé ïîääåðæêå òèïà “òû íåñîìíåííî òàëàíòëèâåå è óìíåå ìíîãèõ ñâîèõ îñòåïåíåííûõ êîëëåã, íàäî ëèøü ïîòðàòèòü íåìíîãî âðåìåíè, äàáû ïðèäàòü ýòîìó ôîðìàëüíûé ñòàòóñ, òàê ÷òî äàâàé ñäåëàåì ýòî”. Áûâàåò è íàîáîðîò.
  ñàìîì êîíöå âîéíû ÿ îïðåäåëèë æåíó âíåøòàòíûì ñîòðóäíèêîì â êàêîéòî áèîëîãè÷åñêèé èíñòèòóò, ãäå îíà ìîãëà äåëàòü êàíäèäàòñêóþ äèññåðòàöèþ. Îíà íà÷àëà åå äåëàòü. Äèññåðòàöèÿ áûëà ïîñâÿùåíà ìîðôîëîãèè ñàðàí÷è â åå ðàçâèòèè. Îäíî ëåòî Òàñÿ óåçæàëà â êîìàíäèðîâêó, ãäå ìíîãî ñàðàí÷è, ñîáðàëà åå òàì, äàæå ïðèâåçëà ÿéöà, è ñòàëà òùàòåëüíî èçó÷àòü è ðåçàòü ñàðàí÷ó. Ñ ýòèì îíà óñïåøíî ñïðàâëÿëàñü ñàìà. Íî íàïèñàòü äèññåðòàöèþ íå ìîãëà. Ïèñàë äèññåðòàöèþ ÿ, âíèêàÿ âî âñå ïåðèïåòèè, êîòîðûå ïåðåæèâàëà ñàðàí÷à â ïðîöåññå ñâîåãî ðàçâèòèÿ. Íàêîíåö äèññåðòàöèÿ áûëà íàïèñàíà è çàùèùåíà. Ïåðåä çàùèòîé è âî âðåìÿ çàùèòû ÿ òàê áåçóìíî âîëíîâàëñÿ, êàê íèêîãäà â æèçíè ïðè çàùèòå êàêîé áû òî íè áûëî äèññåðòàöèè. Òåì áîëåå, ÷òî ñàì ÿ íèêîãäà íèêàêîé äèññåðòàöèè íå çàùèùàë. Òåïåðü ÿ ìîã îòïóñòèòü Òàñþ íà âîëþ, ìîÿ ñîâåñòü áûëà ÷èñòà: ÿ äàë åé ïóòåâêó â æèçíü. Ïî ýòîìó ïîâîäó ðàññêàæó îäèí ðàçãîâîð ñ Àíàòîëèåì Èâàíîâè÷åì Ìàëüöåâûì, èçâåñòíûì ðóññêèì àëãåáðàèñòîì. ß ñïðîñèë åãî, êàê îáñòîèò äåëî ó åãî æåíû ñ äèññåðòàöèåé. Îí ñêàçàë, ÷òî êàíäèäàòñêèé ìèíèìóì ñäàí, à äèññåðòàöèè íåòó, õîòÿ îíà ñïåöèàëèñò ïî àëãåáðå, òàê æå, êàê è îí. ß ñêàçàë åìó: “Òàê âàì æå íè÷åãî íå ñòîèò ñäåëàòü åé äèññåðòàöèþ”. Îí îòâåòèë: “Îíà íå õî÷åò. Ãîâîðèò, òû õî÷åøü ñî ìíîé ðàçâåñòèñü”. Âèäèìî, ìîÿ èäåÿ î äèññåðòàöèè äëÿ ðàçâîäà íå î÷åíü îðèãèíàëüíà. Àêàäåìèê Ë.Ñ. Ïîíòðÿãèí Äåòè Âîò êîìó áîëüøå âñåõ äîñòàåòñÿ ïðè îñòåïåíÿþùèõñÿ ðîäèòåëÿõ, òàê ýòî äåòÿì. Òî÷íåå, ñëåäîâàëî áû ñêàçàòü, ÷òî èì áîëüøå âñåõ íå äîñòàåòñÿ. Èì íå äîñòàåòñÿ âíèìàíèÿ, òåïëà è ëàñêè, òàê êàê òû ñëèøêîì ìíîãî âðåìåíè ïðîâîäèøü íà ðàáîòå èëè â êàáèíåòå. Äîâîëüíî ÷àñòî îíè ñëûøàò ôðàçû òèïà “Íå ìåøàé, ïàïà çàíÿò”, “Íå âèäèøü, ïàïà ðàáîòàåò” è ò.ï. Ýòî, êîíå÷íî, êðàéíèé ñëó÷àé, íî áûâàåò è òàê. Âîîáùå æå, â ñåìüÿõ ëþäåé îñòåïåíÿþùèõñÿ âñå êàê îáû÷íî, êàê è â äðóãèõ.  îáùåì, âîñïîëüçóéñÿ ñîâåòîì èç ñîöèàëüíîé ðåêëàìû è ïîçâîíè ðîäèòåëÿì. Ïîêà. z
264
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ Â Ïèñüìî 51
Â
Çàáëóæäåíèÿ
Åùå ðàç çäðàâñòâóé. Âñïîìíèë, ÷òî íå íàïèñàë åùå êîå î ÷åì. Ïðàêòè÷åñêè â êàæäîì ïèñüìå ÿ ïûòàëñÿ óáåðå÷ü òåáÿ îò òåõ èëè èíûõ íåâåðíûõ äåéñòâèé. Íî âîò åùå îò ÷åãî õîòåëîñü áû òåáÿ ïðåäîñòåðå÷ü, óâàæàåìûé ñîèñêàòåëü. Åñëè òû óæå áëèçîê ê çàâåðøåíèþ ñâîåé ðàáîòû, ò.å. óæå íàïèñàë ñòðàíèö äâåñòè òåêñòà, íå âîçîìíè ñåáÿ ëèòåðàòîðîì, êàê è íå âîçîìíè ñåáÿ Ó÷åíûì. Ïóñòü ñóäÿò îá ýòîì äðóãèå. Äëÿ ïîÿñíåíèÿ äàííûõ òåçèñîâ ïðèâåäó òåáå òåêñò ïèñüìà îäíîãî, ïîõîæå, áåçîáèäíîãî, íî àáñîëþòíî íåçíàêîìîãî ñ ðåàëüíîñòüþ “èññëåäîâàòåëÿ”, ãåðîÿ ðàññêàçà Àíòîíà Ïàâëîâè÷à ×åõîâà “Ïèñüìî ê ó÷åíîìó ñîñåäó”.
Â
Ñåëî Áëèíû-Ñúåäåíû Äîðîãîé Ñîñåäóøêà. Ìàêñèì... (çàáûë êàê ïî áàòþøêå, èçâåíèòå âåëèêîäóøíî!) Èçâåíèòå è ïðîñòèòå ìåíÿ ñòàðîãî ñòàðèêàøêó è íåëåïóþ äóøó ÷åëîâå÷åñêóþ çà òî, ÷òî îñìåëèâàþñü Âàñ áåñïîêîèòü ñâîèì æàëêèì ïèñüìåííûì ëåïåòîì. Âîò óæ öåëûé ãîä ïðîøåë êàê Âû èçâîëèëè ïîñåëèòüñÿ â íàøåé ÷àñòè ñâåòà ïî ñîñåäñòâó ñî ìíîé ìåëêèì ÷åëîâå÷èêîì, à ÿ âñå åùå íå çíàþ Âàñ, à Âû ìåíÿ ñòðåêîçó æàëêóþ íå çíàåòå. Ïîçâîëüòå æ äðàãîöåííûé ñîñåäóøêà õîòÿ ïîñðåäñòâîì ñèõ ñòàð÷åñêèõ ãèåðîãëèôîô ïîçíàêîìèòüñÿ ñ Âàìè, ïîæàòü ìûñëåííî Âàøó ó÷åíóþ ðóêó è ïîçäðàâèòü Âàñ ñ ïðèåçäîì èç Ñàíêò-Ïåòåðáóðãà â íàø íåäîñòîéíûé ìàòåðèê, íàñåëåííûé ìóæèêàìè è êðåñòüÿíñêèì íàðîäîì ò. å. ïëåáåéñêèì ýëåìåíòîì. Äàâíî èñêàë ÿ ñëó÷àÿ ïîçíàêîìèòüñÿ ñ Âàìè, æàæäàë, ïîòîìó ÷òî íàóêà â íåêîòîðîì ðîäå ìàòü íàøà ðîäíàÿ, âñå îäíî êàê è öèâèëèçàöûÿ è ïîòîìó ÷òî ñåðäå÷íî óâàæàþ òåõ ëþäåé, çíàìåíèòîå èìÿ è çâàíèå êîòîðûõ óâåí÷àííîå îðåîëîì ïîïóëÿðíîé ñëàâû, ëàâðàìè, êèìâàëàìè, îðäåíàìè, ëåíòàìè è àòòåñòàòàìè ãðåìèò êàê ãðîì è ìîëíèÿ ïî âñåì ÷àñòÿì âñåëåííîãî ìèðà ñåãî âèäèìîãî è íåâèäèìîãî ò. å. ïîäëóííîãî. ß ïëàìåííî ëþáëþ àñòðîíîìîâ, ïîýòîâ, ìåòàôèçèêîâ, ïðèâàò-äîöåíòîâ, õèìèêîâ è äðóãèõ æðåöîâ íàóêè, ê êîòîðûì Âû ñåáÿ ïðè÷èñëÿåòå ÷ðåç ñâîè óìíûå ôàêòû è îòðàñëè íàóê, ò. å. ïðîäóêòû è ïëîäû. Ãîâîðÿò, ÷òî âû ìíîãî êíèã íàïå÷àòàëè âî âðåìÿ óìñòâåííîãî ñèäåíèÿ ñ òðóáàìè, ãðàäóñíèêàìè è êó÷åé çàãðàíè÷íûõ êíèã ñ çàìàí÷èâûìè ðèñóíêàìè. Íåäàâíî çàåçæàë â ìîè æàëêèå âëàäåíèÿ, â ìîè ðóèíû è ðàçâàëèíû ñîñåä ìîé Ãåðàñèìîâ è ñî ñâîéñòâåííûì åìó ôàíàòèçìîì áðàíèë è ïîðèöàë Âàøè ìûñëè è èäåè êàñàòåëüíî ÷åëîâå÷åñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ è äðóãèõ ÿâëåíèé ìèðà âèäèìîãî è âîññòàâàë è ãîðÿ÷èëñÿ ïðîòèâ Âàøåé óìñòâåííîé ñôåðû è ìûñëèòåëüíîãî ãîðèçîíòà ïîêðûòîãî ñâåòèëàìè è àýðîãëèòàìè. ß íå ñîãëàñåí ñ Ãåðàñèìîâûì êàñàòåëüíî Âàøèõ óìñòâåííûõ èäåé, ïîòîìó ÷òî æèâó è ïèòàþñü îäíîé òîëüêî íàóêîé, êîòîðóþ ïðîâèäåíèå äàëî ðîäó ÷åëîâå÷åñêîìó äëÿ âûðûòèÿ èç íåäð ìèðà âèäèìîãî è íåâèäèìîãî äðàãîöåííûõ ìåòàëîâ, ìåòàëîèäîâ è áðèëëèàíòîâ, íî âñå-òàêè ïðîñòèòå ìåíÿ, áàòþøêà, íàñåêîìîãî åëå âèäèìîãî, åñëè ÿ îñìåëþñü îïðîâåðãíóòü
Çàáëóæäåíèÿ
Á
265
ïî-ñòàðèêîâñêè íåêîòîðûå Âàøè èäåè êàñàòåëüíî åñòåñòâà ïðèðîäû. Ãåðàñèìîâ ñîîáùèë ìíå, ÷òî áóäòî Âû ñî÷èíèëè ñî÷èíåíèå â êîòîðîì èçâîëèëè èçëîæèòü íå âåñüìà ñóùåñòâåííûå èäåè íà ùîò ëþäåé è èõ ïåðâîðîäíîãî ñîñòîÿíèÿ è äîïîòîïíîãî áûòèÿ. Âû èçâîëèëè ñî÷èíèòü ÷òî ÷åëîâåê ïðîèçîøåë îò îáåçüÿíñêèõ ïëåìåí ìàðòûøåê îðàíãóòàøåê è ò. ï. Ïðîñòèòå ìåíÿ ñòàðè÷êà, íî ÿ ñ Âàìè êàñàòåëüíî ýòîãî âàæíîãî ïóíêòà íå ñîãëàñåí è ìîãó Âàì çàïÿòóþ ïîñòàâèòü. Èáî, åñëè áû ÷åëîâåê, âëàñòèòåëü ìèðà, óìíåéøåå èç äûõàòåëüíûõ ñóùåñòâ, ïðîèñõîäèë îò ãëóïîé è íåâåæåñòâåííîé îáåçüÿíû òî ó íåãî áûë áû õâîñò è äèêèé ãîëîñ. Åñëè áû ìû ïðîèñõîäèëè îò îáåçüÿí, òî íàñ òåïåðü âîäèëè áû ïî ãîðîäàì Öûãàíû íà ïîêàç è ìû ïëàòèëè áû äåíüãè çà ïîêàç äðóã äðóãà, òàíöóÿ ïî ïðèêàçó Öûãàíà èëè ñèäÿ çà ðåøåòêîé â çâåðèíöå. Ðàçâå ìû ïîêðûòû êðóãîì øåðñòüþ? Ðàçâå ìû íå íîñèì îäåÿíèé, êîèõ ëèøåíû îáåçüÿíû? Ðàçâå ìû ëþáèëè áû è íå ïðåçèðàëè áû æåíùèíó, åñëè áû îò íåå õîòü íåìíîæêî ïàõëî áû îáåçüÿíîé, êîòîðóþ ìû êàæäûé âòîðíèê âèäèì ó Ïðåäâîäèòåëÿ Äâîðÿíñòâà? Åñëè áû íàøè ïðàðîäèòåëè ïðîèñõîäèëè îò îáåçüÿí, òî èõ íå ïîõîðîíèëè áû íà õðèñòèàíñêîì êëàäáèùå; ìîé ïðàïðàäåä íàïðèìåð Àìâðîñèé, æèâøèé âî âðåìÿ îíî â öàðñòâå Ïîëüñêîì áûë ïîãðåáåí íå êàê îáåçüÿíà, à ðÿäîì ñ àáàòîì êàòîëè÷åñêèì Èîàêèìîì Øîñòàêîì, çàïèñêè êîåãî îá óìåðåííîì êëèìàòå è íåóìåðåííîì óïîòðåáëåíèè ãîðÿ÷èõ íàïèòêîâ õðàíÿòñÿ åùå äîñåëå ó áðàòà ìîåãî Èâàíà (Ìàèîðà). Àáàò çíà÷èò êàòîëè÷åñêèé ïîï. Èçâåíèòå ìåíÿ íåóêà çà òî, ÷òî ìåøàþñü â Âàøè ó÷åíûå äåëà è òîëêóþ ïî-ñâîåìó ïî ñòàð÷åñêè è íàâÿçûâàþ âàì ñâîè äèêîîáðàçíûå è êàêèå-òî àëÿïîâàòûå èäåè, êîòîðûå ó ó÷åíûõ è öèâèëèçîâàííûõ ëþäåé ñêîðåé ïîìåùàþòñÿ â æèâîòå ÷åì â ãîëîâå. Íå ìîãó óìîë÷àòü è íå òåðïëþ êîãäà ó÷åíûå íåïðàâèëüíî ìûñëÿò â óìå ñâîåì è íå ìîãó íå âîçðàçèòü Âàì. Ãåðàñèìîâ ñîîáùèë ìíå, ÷òî âû íåïðàâèëüíî ìûñëèòå îá ëóíå ò. å. îá ìåñÿöå, êîòîðûé çàìåíÿåò íàì ñîëíöå â ÷àñû ìðàêà è òåìíîòû, êîãäà ëþäè ñïÿò, à Âû ïðîâîäèòå ýëåêòðè÷åñòâî ñ ìåñòà íà ìåñòî è ôàíòàçèðóåòå. Íå ñìåéòåñü íàä ñòàðèêîì çà òî ÷òî òàê ãëóïî ïèøó. Âû ïèøèòå, ÷òî íà ëóíå ò. å. íà ìåñÿöå æèâóò è îáèòàþò ëþäè è ïëåìåíà. Ýòîãî íå ìîæåò áûòü íèêîãäà, ïîòîìó ÷òî åñëè áû ëþäè æèëè íà ëóíå òî çàñëîíÿëè áû äëÿ íàñ ìàãè÷åñêèé è âîëøåáíûé ñâåò åå ñâîèìè äîìàìè è òó÷íûìè ïàñòáèùàìè. Áåç äîæäèêà ëþäè íå ìîãóò æèòü, à äîæäü èäåò âíèç íà çåìëþ, à íå ââåðõ íà ëóíó. Ëþäè æèâÿ íà ëóíå ïàäàëè áû âíèç íà çåìëþ, à ýòîãî íå áûâàåò. Íå÷èñòîòû è ïîìîè ñûïàëèñü áû íà íàø ìàòåðèê ñ íàñåëåííîé ëóíû. Ìîãóò ëè ëþäè æèòü íà ëóíå, åñëè îíà ñóùåñòâóåò òîëüêî íî÷üþ,. à äíåì èñ÷åçàåò? È ïðàâèòåëüñòâà íå ìîãóò äîçâîëèòü æèòü íà ëóíå, ïîòîìó ÷òî íà íåé ïî ïðè÷èíå äàëåêîãî ðàññòîÿíèÿ è íåäîñÿãàåìîñòè åå ìîæíî óêðûâàòüñÿ îò ïîâèííîñòåé î÷åíü ëåãêî. Âû íåìíîæêî îøèáëèñü. Âû ñî÷èíèëè è íàïå÷àòàëè â ñâîåì óìíîì ñî÷åíåíèè, êàê ñêàçàë ìíå Ãåðàñèìîâ, ÷òî áóäòî áû íà ñàìîì âåëè÷àéøåì ñâåòèëå, íà ñîëíöå, åñòü ÷åðíûå ïÿòíóøêè. Ýòîãî íå ìîæåò áûòü, ïîòîìó ÷òî ýòîãî íå ìîæåò áûòü íèêîãäà. Êàê Âû ìîãëè âèäåòü íà ñîëíöå ïÿòíû, åñëè íà ñîëíöå íåëüçÿ ãëÿäåòü ïðîñòûìè ÷åëîâå÷åñêèìè ãëàçàìè, è äëÿ ÷åãî íà íåì ïÿòíû, åñëè è áåç íèõ ìîæíî îáîéòèòüñÿ? Èç êàêîãî ìîêðîãî òåëà ñäåëàíû ýòè ñàìûå ïÿòíû, åñëè îíè íå ñãîðàþò? Ìîæåò áûòü, ïî-âàøåìó è ðûáû æèâóò íà ñîëíöå? Èçâåíèòå ìåíÿ äóðìàíà ÿäîâèòîãî, ÷òî òàê ãëóïî ñúîñòðèë! Óæàñíî ÿ ïðåäàí íàóêå! Ðóáëü ñåé ïàðóñ äåâÿòíàäöàòîãî ñòîëåòèÿ äëÿ ìåíÿ íå èìååò íèêàêîé öåíû, íàóêà åãî çàòåìíèëà ó ìîèõ ãëàç ñâîèìè äàëüíåéøèìè êðûëàìè. Âñÿêîå îòêðûòèå òåðçàåò ìåíÿ êàê ãâîçäèê â ñïèíå. Õîòÿ ÿ íåâåæäà è ñòàðîñâåòñêèé ïîìåùèê, à âñå æå òàêè íåãîäíèê ñòàðûé çàíèìàþñü íàóêîé è îòêðûòèÿìè, êîòîðûå ñîáñòâåííûìè ðóêàìè ïðîèçâîæó è íàïîëíÿþ ñâîþ íåëåïóþ ãîëîâåøêó, ñâîé äèêèé ÷åðåï ìûñëÿìè è êîìïëåêòîì âåëè÷àéøèõ çíàíèé.
266
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Ìàòóøêà ïðèðîäà åñòü êíèãà, êîòîðóþ íàäî ÷èòàòü è âèäåòü. ß ìíîãî ïðîèçâåë îòêðûòèé ñâîèì ñîáñòâåííûì óìîì, òàêèõ îòêðûòèé, êàêèõ åùå íè îäèí ðåôîðìàòîð íå èçîáðåòàë. Ñêàæó áåç õâàñòîâñòâà, ÷òî ÿ íå èç ïîñëåäíèõ êàñàòåëüíî îáðàçîâàííîñòè, äîáûòîé ìîçîëÿìè, à íå áîãàòñòâîì ðîäèòåëåé ò. å. îòöà è ìàòåðè èëè îïåêóíîâ, êîòîðûå ÷àñòî ãóáÿò äåòåé ñâîèõ ïîñðåäñòâîì áîãàòñòâà, ðîñêîøè è øåñòèýòàæíûõ æèëèù ñ íåâîëüíèêàìè è ýëåêòðè÷åñêèìè ïîçâîíêàìè. Âîò ÷òî ìîé ãðîøîâûé óì îòêðûë. ß îòêðûë, ÷òî íàøà âåëèêàÿ îãíåííàÿ ëó÷èñòàÿ õëàìèäà ñîëíöå ðàç â ãîä ðàíî óòðîì çàíèìàòåëüíî è æèâîïèñíî èãðàåò ðàçíîöâåòíûìè öâåòàìè è ïðîèçâîäèò ñâîèì ÷óäíûì ìåðöàíèåì èãðèâîå âïå÷àòëåíèå. Äðóãîå îòêðûòèå. Îò÷åãî çèìîþ äåíü êîðîòêèé, à íî÷ü äëèííàÿ, à ëåòîì íàîáîðîò? Äåíü çèìîþ îòòîãî êîðîòêèé, ÷òî ïîäîáíî âñåì ïðî÷èì ïðåäìåòàì âèäèìûì è íåâèäèìûì îò õîëîäà ñæèìàåòñÿ è îòòîãî, ÷òî ñîëíöå ðàíî çàõîäèò, à íî÷ü îò âîçæåíèÿ ñâåòèëüíèêîâ è ôîíàðåé ðàñøèðÿåòñÿ, èáî ñîãðåâàåòñÿ. Ïîòîì ÿ îòêðûë åùå, ÷òî ñîáàêè âåñíîé òðàâó êóøàþò ïîäîáíî îâöàì è ÷òî êîôåé äëÿ ïîëíîêðîâíûõ ëþäåé âðåäåí, ïîòîìó ÷òî ïðîèçâîäèò â ãîëîâå ãîëîâîêðóæåíèå, à â ãëàçàõ ìóòíûé âèä è òîìó ïîäîáíîå ïðî÷åå. Ìíîãî ÿ ñäåëàë îòêðûòèé è êðîìå ýòîãî õîòÿ è íå èìåþ àòòåñòàòîâ è ñâèäåòåëüñòâ. Ïðèåææàéòå êî ìíå äîðîãîé ñîñåäóøêî, åé-áîãó. Îòêðîåì ÷òî-íèáóäü âìåñòå, ëèòåðàòóðîé çàéìåìñÿ è Âû ìåíÿ ïîãàíåíüêîãî âû÷èñëåíèÿì ðàçëè÷íûì ïîó÷èòå. ß íåäàâíî ÷èòàë ó îäíîãî ôðàíöóçñêîãî ó÷åíîãî, ÷òî ëüâèíàÿ ìîðäà ñîâñåì íå ïîõîæà íà ÷åëîâå÷åñêèé ëèê, êàê äóìàþò ó÷åíûè. È íàñùîò ýòîãî ìû ïîãîâîðèì. Ïðèåææàéòå, ñäåëàéòå ìèëîñòü. Ïðèåææàéòå õîòü çàâòðà íàïðèìåð. Ìû òåïåðü ïîñòíîå åäèì, íî äëÿ Âàñ áóäèì ãîòîâèòü ñêîðîìíîå. Äî÷ü ìîÿ Íàòàøåíüêà ïðîñèëà Âàñ, ÷òîá Âû ñ ñîáîé êàêèå íèáóäü óìíûå êíèãè ïðèâåçëè. Îíà ó ìåíÿ ýìàíöèïå âñå ó íåé äóðàêè òîëüêî îíà îäíà óìíàÿ. Ìîëîäåæ òåïåðü ÿ Âàì ñêàæó, äàåò ñåáÿ çíàòü. Äàé èì áîã! ×åðåç íåäåëþ êî ìíå ïðèáóäåò áðàò ìîé Èâàí (Ìàèîð), ÷åëîâåê õîðîøèé íî ìåæäó íàìè ñêàçàòü, Áóðáîí è íàóê íå ëþáèò. Ýòî ïèñüìî äîëæåí Âàì äîñòàâèòü ìîé êëþ÷íèê Òðîôèì ðîâíî â 8 ÷àñîâ âå÷åðà. Åñëè æå ïðèâåçåò åãî ïîææå, òî ïîáåéòå åãî ïî ùåêàì, ïî ïðîôåññîðñêè, íå÷åãî ñ ýòèì ïëåìåíåì öåðåìîíèòñÿ. Åñëè äîñòàâèò ïîææå òî çíà÷èò â êàáàê àíàôåìà çàõîäèë. Îáû÷àé åçäèòü ê ñîñåäÿì íå íàìè âûäóìàí íå íàìè è îêîí÷èòñÿ, à ïîòîìó íåïðåìåííî ïðèåææàéòå ñ ìàøèíêàìè è êíèãàìè. ß áû ñàì ê Âàì ïîåõàë, äà êîíôóçëèâ î÷åíü è ñìåëîñòè íå õâàòàåò. Èçâåíèòå ìåíÿ íåãîäíèêà çà áåñïîêîéñòâî. Îñòàþñü óâàæàþùèé Âàñ Âîéñêà Äîíñêîãî îòñòàâíîé óðÿäíèê èç äâîðÿí, âàø ñîñåä Âàñèëèé Ñåìè-Áóëàòîâ.
Òû ïðîñòî äîñòàòî÷íî õîðîøî ïîòðóäèëñÿ, âïîëíå âîçìîæíî, íàó÷èëñÿ àíàëèçèðîâàòü è ñèñòåìàòèçèðîâàòü, íî ýòî íå îçíà÷àåò, ÷òî òû óæå ñòàë ïèñàòåëåì. Òû âîîáùå ïðàêòè÷åñêè íèêàêîãî îòíîøåíèÿ ê ëèòåðàòóðíîìó òðóäó ïîêà åùå íå èìååøü, åñëè, êîíå÷íî, íå ïèøåøü åùå ÷òî-òî êðîìå äèññåðòàöèè èëè íàó÷íîãî îò÷åòà. Ïîýòîìó ðåàëüíî îöåíèâàé ñåáÿ. Äëÿ ïóùåé óáåäèòåëüíîñòè ïðèâåäó òåáå ñëîâà ÷åëîâåêà, ïîëó÷èâøåãî ñòåïåíü äîêòîðà ôèëîñîôèè è ÷èòàâøåãî âåëèêîëåïíûå ëåêöèè íà ýêîíîìèêî-ïîëèòè÷åñêîì ôàêóëüòåòå Ìîíðåàëüñêîãî óíèâåðñèòåòà, íî ñëàâó ñíèñêàâøåãî íà ëèòåðàòóðíîì ïîïðèùå. Ýòî Ñòèâåí Ëèêîê, è âîò åãî ñëîâà: “Ìíîãèå èç ìîèõ äðóçåé äóìàþò, ÷òî ñâîè þìîðèñòè÷åñêèå áåçäåëóøêè ÿ ïèøó â ÷àñû äîñóãà, êîãäà
Çàáëóæäåíèÿ
Á
267
ìîé óòîìëåííûé ìîçã íå ñïîñîáåí ðàçìûøëÿòü î òàêèõ ñåðüåçíûõ ìàòåðèÿõ, êàê ïîëèòèêà è ýêîíîìèêà. Íà ñàìîì æå äåëå âñå íàîáîðîò. Íàïèñàòü ñîëèäíîå ñî÷èíåíèå íàçèäàòåëüíîãî õàðàêòåðà, îïèðàþùååñÿ íà ôàêòû è öèôðû, ñîâñåì íå òðóäíî. Íå ñîñòàâëÿåò îñîáîãî òðóäà íàïèñàòü íàó÷íûé òðàêòàò î ôîëüêëîðå Öåíòðàëüíîãî Êèòàÿ èëè ñòàòèñòè÷åñêîå èññëåäîâàíèå î ïàäåíèè ÷èñëåííîñòè íàñåëåíèÿ íà îñòðîâå Ïðèíöà Ýäóàðäà. Íî èçâëå÷ü èç ãëóáèíû ñâîåãî “ÿ” íå÷òî ñàìî ïî ñåáå äîñòîéíîå âíèìàíèÿ ÷èòàòåëÿ – òðóäíîå äåëî, óäàþùååñÿ ëèøü â ñ÷àñòëèâûå è êðàéíå ðåäêèå ìîìåíòû æèçíè. Ëè÷íî ÿ áû ïðåäïî÷åë íàïèñàòü “Àëèñó â ñòðàíå ÷óäåñ”, ÷åì ñîñòàâëÿòü Áðèòàíñêóþ Ýíöèêëîïåäèþ”. Âîçìîæíû è ïðÿìî ïðîòèâîïîëîæíûå ñèòóàöèè. Åñëè ïðàêòè÷åñêè íèêòî èç êàíäèäàòîâ èëè äîêòîðîâ íàóê íå ìîæåò ïðîñòî íàçâàòüñÿ ïèñàòåëåì, òî òî÷íî òàêæå ïèñàòåëü íå ìîæåò íàçâàòü ñåáÿ äîêòîðîì èëè äàæå êàíäèäàòîì íàóê. Åñòü ïðàâèëà è ïðîöåäóðû, åñòü íà ñåé ñ÷åò è ñîîòâåòñòâóþùèå òðåáîâàíèÿ.
 Ýòîò ñëó÷àé, âèäèìî, ñòàíåò â ÂÀÊå íà äîëãèå ãîäû ïðèò÷åé âî ÿçûöåõ. Ïðàêòèêóþùèé ïñèõîòåðàïåâò – óñïåøíûé, îïóáëèêîâàâøèé íåñêîëüêî ïîïóëÿðíûõ êíèã, – çàìàõíóëñÿ íà äîêòîðñêóþ ïî ñîöèîëîãèè. Äèññåðòàöèîííûé ñîâåò íå ñìîã èëè íå çàõîòåë óâèäåòü, ÷òî ïóáëèöèñòè÷åñêèé òåêñò ñ îïèñàíèåì ìàññû æèçíåííûõ ñèòóàöèé è ïðàêòè÷åñêèõ ñîâåòîâ – êàê, íàïðèìåð, ñîõðàíèòü ñåìüþ ïðè ðàçëè÷íûõ êîíôëèêòàõ ìåæäó ñóïðóãàìè – íå ÿâëÿåòñÿ íàó÷íûì èññëåäîâàíèåì. È íå ñîäåðæèò ïîñòàíîâêè è ðåøåíèÿ íàó÷íîé ïðîáëåìû. Âîçìîæíî, ÷òî ïðè ãðàìîòíîé êîíñóëüòàöèîííîé ðàáîòå ñ ñîèñêàòåëåì åùå äî çàùèòû îí âïîëíå ìîã áû “âûòÿíóòü” äèññåðòàöèþ ïî ñïåöèàëüíîñòè “ñîöèàëüíàÿ ïñèõîëîãèÿ”. Íî ïðåòåíçèþ àâòîðà ìîíîãðàôèè “Ïóòü ñïåðìàòîçîèäà. Ó÷åáíîå ïîñîáèå” íà ñòåïåíü äîêòîðà ñîöèîëîãèè ýêñïåðòíûé ñîâåò íå óäîâëåòâîðèë. Â. Ëåâè÷åâà, ÷ëåí ýêñïåðòíîãî ñîâåòà ÂÀÊ Ðîññèè, Ìîñêâà Íå âîçîìíè î ñåáå íè÷åãî îñîáåííîãî è â ïðîöåññå çàùèòû ñâîåé äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû. Òû äîëæåí ÷åòêî ïîíèìàòü, ÷òî ñàìà çàùèòà – ýòî ñïåêòàêëü è òâîÿ ðîëü â ýòîì ñïåêòàêëå âîâñå íå ãëàâíàÿ. Áîëüøèíñòâî ëþäåé, ïðèíèìàþùèõ â ýòîò äåíü ðåøåíèå, íå çíàþò, êòî òû òàêîé è êàê òåáÿ çîâóò. Ìàëî òîãî, îíè è íå õîòÿò ýòîãî çíàòü. Ñàìîå ñåðüåçíîå èñïûòàíèå äëÿ òâîåé ñàìîîöåíêè êðîåòñÿ â äèñêóññèè ÷ëåíîâ ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà ïî ðàáîòå.  äåâÿíîñòà äåâÿòè ñëó÷àÿõ èç ñòà âûñòóïëåíèÿ ñòðîÿòñÿ ïî ñëåäóþùåé ñõåìå: “Óâàæàåìûå… ß ñ÷èòàþ, ÷òî ñåãîäíÿ ìû ðàññìàòðèâàåì äîñòàòî÷íî ñåðüåçíóþ ðàáîòó, â êîòîðîé ðåøåíà êîíêðåòíàÿ íàó÷íàÿ çàäà÷à… Â êà÷åñòâå ëè÷íûõ äîñòèæåíèé àâòîðà íåîáõîäèìî îòìåòèòü ñëåäóþùèå… Íàðÿäó ñ ýòèì íå ëèøåíà äèññåðòàöèÿ ðÿäà äèñêóññèîííûõ ïîëîæåíèé è íåçíà÷èòåëüíûõ íåäîñòàòêîâ, à èìåííî… Åñòåñòâåííî, ýòè
268
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
íåäîñòàòêè íå ñíèæàþò íàó÷íîé öåííîñòè äèññåðòàöèè… àâòîð çàñëóæèâàåò ïðèñóæäåíèÿ èñêîìîé ñòåïåíè… ÿ áóäó ãîëîñîâàòü “çà”…”. Åñëè íå÷òî ïîäîáíîå ÷åëîâåê ñëûøèò â ñâîé àäðåñ òîëüêî îò îäíîãî ó÷åíîãî ìóæà, åùå íå ñòðàøíî. Íî â äåíü çàùèòû òåáå ýòî ñêàæóò íå ìåíåå ïÿòè ðàç, è, ÷åãî äîáðîãî, òû ìîæåøü ïîâåðèòü â ñâîþ ãåíèàëüíîñòü. Áîéñÿ ýòîãî è íå çàáëóæäàéñÿ. Áûâàþò è òàêèå, êòî, âûõîäÿ èç çàëà ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ñîâåòà ïîñëå îáúÿâëåíèÿ ðåçóëüòàòîâ ãîëîñîâàíèÿ, ïðîèçíîñèò ñàêðàìåíòàëüíîå: “Òåïåðü ïîðà è î äîêòîðñêîé ïîäóìàòü”. Íå çàáëóæäàéñÿ. Ýòî íåîáõîäèìûå ïðîòîêîëüíûå àòðèáóòû, è òû òóò íè ïðè÷åì. Ïîìíè îá ýòîì. Òåì íå ìåíåå íå äîâåðÿéñÿ è ìíå, áóäü îñòðîæåí. À âäðóã! Èçâåñòåí ñëó÷àé, êîãäà æåíà ïîâåðèëà â ìóæà, ó÷åíîãî-ýêîíîìèñòà: ïðè ðàçâîäå îíè ñîñòàâèëè äîãîâîð, îäíî èç ïîëîæåíèé êîòîðîãî â ñëó÷àå, åñëè ìóæ â òå÷åíèå 10 ëåò ñ ìîìåíòà ðàçâîäà ïîëó÷èò Íîáåëåâñêóþ ïðåìèþ, îáÿçûâàëî åãî îòäàòü æåíå ïîëîâèíó äåíåæíîãî âîçíàãðàæäåíèÿ. Çà 10 äíåé äî èñòå÷åíèÿ îáîçíà÷åííîãî ñðîêà îí ýòó ïðåìèþ ïîëó÷èë! Âîò òàê âîò. Õîòÿ äëÿ òîãî, ÷òîáû ñåãîäíÿ ïîëó÷èòü Íîáåëåâñêóþ ïðåìèþ, íàäî èãðàòü ïî îïðåäåëåííûì ïðàâèëàì: ñîñòîÿòü â äåñÿòêàõ ìåæäóíàðîäíûõ íàó÷íûõ îáùåñòâ, íåñêîëüêî ðàç âûñòóïèòü ñ òàê íàçûâàåìûìè “èìåííûìè” ëåêöèÿìè, âõîäèòü â ïîïå÷èòåëüíûå ñîâåòû íåñêîëüêèõ êðóïíûõ óíèâåðñèòåòîâ, ìíîãî ïå÷àòàòüñÿ, íî ïðè ýòîì íå ðàçìåíèâàòüñÿ è âûáèðàòü ëèøü âûñîêîðåéòèíãîâûå íàó÷íûå æóðíàëû. Êðîìå òîãî, æåëàòåëüíî áûòü â ñîñòàâå ðåäêîëëåãèè õîòÿ áû äâóõ-òðåõ èç íèõ. Òàê ÷òî ïîëó÷åíèå Íîáåëåâñêîé ïðåìèè ñåãîäíÿ – ýòî â áîëüøèíñòâå ñëó÷àåâ íå òîëüêî âûñî÷àéøàÿ îöåíêà íàó÷íîãî âêëàäà, íî è ðàáîòà, êîòîðàÿ òðåáóåò îò ïðåòåíäåíòà öåëåíàïðàâëåííûõ óñèëèé è òåðïåíèÿ.  îáùåì, çàïîìíè: òî, ÷òî òû ñòàë ïèñàòåëåì, èëè òî, ÷òî òû ãåíèé – øàíñ îäèí èç ñîòíè òûñÿ÷. Íå çàáëóæäàéñÿ. Òû òàêîé æå, êàê è âñå. À òàêèõ, êàê âñå, êàíäèäàòîâ íàóê â Óêðàèíå îêîëî ñòà òûñÿ÷. Íåìàëî, äà? Íå çàáëóäèñü!
Â
Ïèñüìî 52
×òî äàëüøå?
Á
269
×òî äàëüøå?
Çäðàâñòâóé! Âîò, íàâåðíîå, è ïîñëåäíåå ìîå ïèñüìî òåáå, ìîé ìîë÷àëèâûé ÷èòàòåëü. Òû äîñòèã òîãî, ÷åãî õîòåë. Âåðíåå, òû çíàåøü òåïåðü, êàê äîñòè÷ü òîãî, ÷åãî òû õî÷åøü. ×òî æå äåëàòü äàëüøå, ïîñëå çàùèòû äèññåðòàöèè? Ñêîðåå âñåãî, òû çàõî÷åøü íåìíîãî îòäîõíóòü è ñîáðàòüñÿ ñ ìûñëÿìè î äàëüíåéøèõ ïåðñïåêòèâàõ. Âîò ÷òî íàïèñàëè íåäàâíî ïðåïîäàâàòåëè îäíîé èç êàôåäð ñâîåìó ìîëîäîìó êîëëåãå ïî ñëó÷àþ çàùèòû èì êàíäèäàòñêîé äèññåðòàöèè: “Êîãäà ÷åëîâåê ïîëó÷àåò ó÷åíóþ ñòåïåíü, òî íåò ñîìíåíèÿ, ÷òî ñòåïåíü åãî óäîâëåòâîðåííîñòè æèçíüþ çíà÷èòåëüíî ïîâûøàåòñÿ. Ñòåïåíè – ýòî ñòóïåíè àëüïèíèñòñêîãî ìàñòåðñòâà â íàóêå, è îñòåïåíèòüñÿ – æèçíåííî âàæíàÿ ïîòðåáíîñòü ó÷åíîãî, õîòü ýòî ñîâñåì íå çíà÷èò, ÷òî îí ïðè ýòîì îñòåïåíèòñÿ è áóäåò ñòåïåííî ïåðåìåùàòüñÿ ïî ýòîé ãðåøíîé çåìëå. Ýòî ëèøü çíà÷èò, ÷òî ñòåïåíü åãî êîìïåòåíòíîñòè îáîçíà÷åíà, è îòíûíå îí, îñòïåíåííûé, íî íå îáÿçàòåëüíî ñòåïåííûé, áóäóò øåñòâîâàòü ïî ñòåïÿì, ãîðàì è ïðåäãîðüÿì íàó÷íîãî ïîèñêà”. ß òåáå óæå ïèñàë, óâàæàåìûé, ÷òîáû òû ùåêè ïîñëå îñòåïåíåíèÿ ñèëüíî-òî íå íàäóâàë. À òî âñÿêèå áûâàþò êàçóñû. È õîòÿ ñòàòóñ, èçâèíè, áëþñòè áóäåò íàäî, íî ëþäåé áåç ñòåïåíè íå îáèæàé, îñîáåííî áëèçêèõ. Ñâûñîêà íà íèõ íå ñìîòðè. Òû, èçâèíè, òåïåðü â îòâåòå çà òåõ, êîãî ïðèðó÷èë. Ïîñëå çàùèòû ìîæíî ïîñòàðàòüñÿ è ïîïðîáîâàòü ñâåñòè â ýòîì äåëå äåáåò ñ êðåäèòîì, íî ÿ è ñåé÷àñ ìîãó òåáå ïðèìåðíî îïèñàòü òå çàòðàòû è ðåçóëüòàòû, êîòîðûå òåáÿ îæèäàþò â áóäóùåì. Äëÿ ýòîãî ïðîñòî ïîñìîòðè òàáëèöó íà ñëåäóþùåé ñòðàíèöå. Îñîáåííî ñåðüåçíûå ïîòåðè òåáÿ îæèäàþò â ÷àñòè îñëàáëåíèÿ íåðâíîé ñèñòåìû. Ñëîæíîå ýòî äåëî, ñëîæíîå è íåðâíîå. Âîò òàêèå âîò ðåçóëüòàòû íåëåãêîãî ïóòè. À âîîáùå-òî, åñëè ïî÷òè ñåðüåçíî, òî, çàùèòèâ äèññåðòàöèþ, ìîæíî ïîäóìàòü è î íàóêå.
Â
Äèññåðòàöèÿ áûëà ãîòîâà, ÿ äóìàë î äàëüíåéøåé íàó÷íîé ðàáîòå. Àêàäåìèê À.Ä. Ñàõàðîâ
270
Â
ÏÈÑÜÌÀ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒÀ
Îñíîâíûå ïîêàçàòåëè çàòðàò è ðåçóëüòàòîâ ïðè çàùèòå äèññåðòàöèè íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà íàóê Тип аспиранта (соискателя) по принятой классификации Показатель (характеристика)
Целеустремленный головастик
Студентсередняк
Практик
Директор
Заложник
Степень личного участия в написании работы, %
100
60
40
1
15
Неофициальные затраты на подготовку статей, рукописи, автореферата…, дол. США
–
200
1000
3000–4000
600
Неофициальные затраты на сопровождение работы, дол. США
500–800
500–800
800–1000
1500–2000
500–800
Доля услуг в возможной оплате за написание работы и ее сопровождение (от общей стоимости), %
–
–
20
90
10
Степень владения материалом диссертации и проблемой, %
90–100
60–80
50–70
10
20–30
Вероятность попадания в ВАК на заседание экспертного совета, %
1
1
60
95
5
Период от начала активных действий до защиты, лет
3–4
5–6
4–5
2–3
4–5
Вероятность последующей защиты докторской диссертации, %
80
0
5
20
0
Вероятность дословного воспроизведения темы диссертации и специальности по прошествии года со дня защиты, %
100
90
25
0
50
Степень удовлетворения, получаемого от работы над диссертацией, от –1,0 до +1,0
+1,0
+0,3
+0,2
0
–0,3
Основные дивиденды после защиты
Существенное моральное удовлетворение, улучшение материального положения, возможность дальнейшей научной карьеры
Значительное моральное удовлетворение, улучшение материального положения, состоявшаяся карьера
Моральное удовлетворение, повышение вероятности продолжения деловой карьеры
Моральное удовлетворение
Значительное моральное удовлетворение, перспективы педагогической карьеры
Cтепень концентрации нервного напряжени
×òî äàëüøå?
Á
271
t, время поступление ïîñòóïë в åíèå аспирантуру
â àñïèðàíòóðó
подача
ïîäà÷à документов в äîêóìåíòîâ спец. совет â ñïåö. ñîâåò
защита
подача присуждение
ïðèñóæäåíèå çàùèòà ïîäà÷à диссертации документов в степени ñòåïåíè äèññåðòàöèè äîêóìåíòîâ ВАК â ÂÀÊ
Èëëþñòðàöèÿ ñòðåññîâîñòè ïîäãîòîâêè è çàùèòû äèññåðòàöèè
Ïðîùàé! Ïîõîæå, âñå, ÷òî òåáå ñëåäîâàëî çíàòü äëÿ òîãî, ÷òîáû ïîëó÷èòü äèïëîì êàíäèäàòà íàóê, òû óæå çíàåøü è ïîñåìó âî ìíå áîëüøå íå íóæäàåøüñÿ. Ïðîùàé! P.S. À î íàóêå âñå æå ïîäóìàé.
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ èç àòòåñòàöèîííîãî äåëà Ïðèòâîðíèêîâà Ôàðèñåÿ Ïëàãèàòîâè÷à, ñîèñêàòåëÿ ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà öèíè÷íûõ íàóê
 274
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ Â Ïàñïîðò ñïåöèàëüíîñòè 06.00.06. –
Öèíèçìåíèçàöèÿ óïðàâëåíèÿ â îðãàíèçàöèÿõ
1. Ôîðìóëà ñïåöèàëüíîñòè Öèíèçìåíèçàöèÿ óïðàâëåíèÿ â îðãàíèçàöèÿõ – ýòî íàó÷íàÿ ñïåöèàëüíîñòü, êîòîðàÿ èññëåäóåò òåîðåòèêî-ìåòîäîëîãè÷åñêèå, íàó÷íî-ìåòîäè÷åñêèå è ïðèêëàäíûå îñíîâû, ðàçâèòèå, òåíäåíöèè è çàêîíîìåðíîñòè âñåõ âèäîâ äåÿòåëüíîñòè îðãàíèçàöèé (ïðîèçâîäñòâåííîé, ôèíàíñîâîé, ìàðêåòèíãîâîé) â êîíòåêñòå òîòàëüíîãî èñïîëüçîâàíèÿ êëþ÷åâûõ ïðèíöèïîâ, ôóíêöèé è ìåòîäîâ öèíèçìåíèçàöèè (öèíèçìà è íèçìåííîñòè) ñ öåëüþ ïîâûøåíèÿ ýôôåêòèâíîñòè äåÿòåëüíîñòè ýòèõ îðãàíèçàöèé. 2. Íàïðàâëåíèÿ èññëåäîâàíèÿ - îðãàíèçàöèÿ êàê îáúåêò âíåäðåíèÿ ïðåçðåíèÿ, öèíèçìà è íèçìåííûõ ìåòîäîâ óïðàâëåíèÿ; - öèíèçìåíèçàöèÿ êàê ïðîöåññ òðàíñôîðìàöèè è äåçîðãàíèçàöèè âñåõ âèäîâ âíóòðèîðãàíèçàöèîííîé äåÿòåëüíîñòè; - ñîçäàíèå ñòðóêòóðû òîòàëüíîãî öèíèçìà â îðãàíèçàöèè; - ïëàíèðîâàíèå ïðîöåññîâ öèíèçìåíèçàöèè óïðàâëåíèÿ îðãàíèçàöèåé, ïëàíèðîâàíèå äåÿòåëüíîñòè ïîëíîñòüþ öèíèçìåíèçèðîâàííîé îðãàíèçàöèè; - ìîòèâàöèÿ ïåðñîíàëà â óñëîâèÿõ ïîëíîãî îòñóòñòâèÿ ìîòèâîâ è âûñîêîé åãî ìîðàëüíîé íå÷èñòîïëîòíîñòè; - öèíè÷íûé è òîòàëüíûé êîíòðîëü äåÿòåëüíîñòè ïîäðàçäåëåíèé è ïåðñîíàëà îðãàíèçàöèè; - ìåòîäû óïðàâëåíèÿ â êîíòåêñòå èõ öèíèçìåííîãî ñîäåðæàíèÿ è öèíè÷íîãî èñïîëüçîâàíèÿ â ðàìêàõ îðãàíèçàöèé; - èíôîðìàöèÿ è êîììóíèêàòèâíûå ïðîöåññû â ïðîöåññå öèíèçìåíèçàöèè, íåôîðìàëüíûå êîììóíèêàöèè è ëîæíàÿ èíôîðìàöèÿ; - öèíè÷íûå ðåøåíèÿ, ïðîöåäóðà ïðèíÿòèÿ è ðåàëèçàöèè; - îáåçëè÷èâàíèå ëè÷íîñòè â ðàìêàõ îðãàíèçàöèè è ïðåâðàùåíèå åå â áåçìîëâíîãî ïîä÷èíåííîãî; - òðàíñôîðìàöèÿ ðóêîâîäñòâà â àâòîêðàòèçì íà îñíîâå ðàçâèòèÿ àíòèêðåàòèâíîñòè è ïîëíîãî ïîäàâëåíèÿ ëèäåðñòâà â ïîä÷èíåííûõ; - ìàíèïóëÿöèÿ ïåðñîíàëîì; - àâòîêðàòèÿ, êëåïòîêðàòèÿ è ôèëîêðàòèÿ òîï-ìåíåäæåðîâ öèíèçìåíèçèðîâàííûõ îðãàíèçàöèé; - äåçèíòåëåêòóàëèçàöèÿ è äåñòðóêòèâíûå ïðîöåññû â îðãàíèçàöèè. 3. Îòðàñëü íàóêè, â êîòîðîé ïðèñóæäàåòñÿ ó÷åíàÿ ñòåïåíü Öèíè÷íûå íàóêè
Â
Íàó÷íàÿ ñòàòüÿ
Á
275
Òåçèñû äîêëàäà Ïðèòâîðíèêîâà Ô.Ï. Ê âîïðîñó îá îöåíêå óðîâíÿ öèíèçìåíèçàöèè âóçà
Ôîðìàëèçàöèÿ òàêîãî ïîíÿòèÿ, êàê óðîâåíü öèíèçìåíèçàöèè âóçà, òðåáóåò ñïåöèàëüíîãî èññëåäîâàíèÿ. Òåì íå ìåíåå ñ óâåðåííîñòüþ ìîæíî óòâåðæäàòü, ÷òî îíà ìîæåò áûòü îïðåäåëåíà íå òîëüêî êà÷åñòâåííî (íà îñíîâàíèè ìíåíèÿ ýêñïåðòîâ), íî è êîëè÷åñòâåííî. Ìîæíî ãîâîðèòü î äâóõ âèäàõ, à ñêîðåå, î äâóõ ñîñòàâíûõ ÷àñòÿõ, îáùåé öèíèçìåíèçàöèè âóçà: ó÷åáíî-îïåðàöèîííàÿ öèíèçìåíèçàöèÿ (öèíèçìåíèçàöèÿ ïðîöåññà îáó÷åíèÿ) è îðãàíèçàöèîííî-óïðàâëåí÷åñêàÿ öèíèçìåíèçàöèÿ (öèíèçìåíèçàöèÿ ñèñòåìû óïðàâëåíèÿ âóçîì). Êîëè÷åñòâåííàÿ îöåíêà ñòåïåíè ó÷åáíî-îïåðàöèîííîé öèíèçìåíèçàöèè âóçà ìîæåò áûòü äîñòèãíóòà íà îñíîâå îïðåäåëåíèÿ ñðåäíåâçâåøåííîé ñëåäóþùèõ ïîêàçàòåëåé (ýòîò ñïèñîê íå îêîí÷àòåëüíûé è ìîæåò áûòü ñóùåñòâåííî äîïîëíåí ìîèìè áîëåå îïûòíûìè êîëëåãàìè): z îòíîøåíèå ÷èñëà âîññòàíîâëåííûõ â âóçå â òå÷åíèå îäíîãî ñåìåñòðà ñòóäåíòîâ ê îáùåìó ÷èñëó îò÷èñëåííûõ çà ýòîò ïåðèîä ñòóäåíòîâ; z îòíîøåíèå ñðåäíèõ íåàôèøèðóåìûõ ôèíàíñîâûõ çàòðàò ñòóäåíòà (îò÷èñëåíèÿ âî âñåâîçìîæíûå ôîíäû, âçÿòêè, ïîäàðêè, îïëàòà êîíñóëüòàöèîííûõ óñëóã), ïîíåñåííûõ èì â òå÷åíèå ñåìåñòðà, ê îôèöèàëüíîìó ðàçìåðó ïëàòû çà îáó÷åíèå â òå÷åíèå ñåìåñòðà; z îòíîøåíèå âðåìåíè, ïðîâåäåííîãî ñòóäåíòîì íà õîçÿéñòâåííûõ ðàáîòàõ â òå÷åíèå ñåìåñòðà, ê íîðìàòèâíî îòâåäåííîìó âðåìåíè íà îáó÷åíèå â òå÷åíèå ñåìåñòðà; z îòíîøåíèå ÷èñëà ñòóäåíòîâ, èçúÿâèâøèõ æåëàíèå ïåðåâåñòèñü â äðóãîé âóç, ê îáùåìó ÷èñëó ñòóäåíòîâ; z îòíîøåíèå ÷èñëà äâîåê è òðîåê â çà÷åòêå, êîòîðûå áûëè ïåðåñäàíû íà ïÿòåðêè, ê îáùåìó ÷èñëó îöåíîê, çàíîñèìûõ â çà÷åòíóþ êíèæêó; z îòíîøåíèå ÷èñëà ñòóäåíòîâ, ïåðåâåäåííûõ íà çàî÷íóþ ôîðìó îáó÷åíèÿ è âïîñëåäñòâèè ñíîâà âîçâðàùåííûõ íà äíåâíóþ, ê îáùåìó ÷èñëó ñòóäåíòîâ; z îòíîøåíèå ôàêòè÷åñêîãî ÷èñëà îðãòåõíèêè íà êàôåäðàõ ê ÷èñëó îðãòåõíèêè â èíâåíòàðíûõ âåäîìîñòÿõ (â ñòîèìîñòíîì âûðàæåíèè) è ïð. Êîëè÷åñòâåííàÿ îöåíêà ñòåïåíè îðãàíèçàöèîííî-óïðàâëåí÷åñêîé öèíèçìåíèçàöèè âóçà ìîæåò áûòü îïðåäåëåíà êàê ñðåäíåâçâåøåííàÿ âåëè÷èíà ñëåäóþùèõ ïîêàçàòåëåé: z ïîìåñÿ÷íàÿ äèíàìèêà ÷èñëà îáúÿñíèòåëüíûõ çàïèñîê ðàáîòíèêîâ âóçà ñ ìîìåíòà èçáðàíèÿ (íàçíà÷åíèÿ) ðåêòîðà (Ãëàâíîãî Öèíèêà);
276
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
îòíîøåíèå ÷èñëà îáúÿñíèòåëüíûõ çàïèñîê ðÿäîâûõ ðàáîòíèêîâ âóçà ê ÷èñëó äîêëàäíûõ çàïèñîê ðóêîâîäèòåëåé íèçîâîãî çâåíà çà îïðåäåëåííûé îòðåçîê âðåìåíè; z ïîìåñÿ÷íàÿ äèíàìèêà óâîëüíåíèé ïî ïîäðàçäåëåíèÿì è ïî ðàçëè÷íûì óðîâíÿì óïðàâëåíèÿ ñ ìîìåíòà èçáðàíèÿ (íàçíà÷åíèÿ) ðåêòîðà; z óðîâåíü âìåøàòåëüñòâà ðåêòîðà â êàäðîâóþ ïîëèòèêó ðÿäîâûõ âñïîìîãàòåëüíûõ ñëóæá; z óðîâåíü âìåøàòåëüñòâà ðåêòîðà â îðãàíèçàöèþ ðàáîòû íèçîâûìè ðóêîâîäèòåëÿìè âñïîìîãàòåëüíûõ ïîäðàçäåëåíèé è ïð. Åñòåñòâåííî, ïîëó÷åííûå òàêèì îáðàçîì âåëè÷èíû ÿâëÿþòñÿ îòíîñèòåëüíûìè è ìîãóò âàðüèðîâàòüñÿ â äîâîëüíî çíà÷èòåëüíûõ ïðåäåëàõ. Ïðè ýòîì î÷åíü îòâåòñòâåííî ñëåäóåò ïîäõîäèòü ê âûáîðó êîýôôèöèåíòà âçâåøèâàíèÿ ïîêàçàòåëåé è ó÷èòûâàòü ïðîôèëü ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ. Íàïðèìåð, òàêîé êîýôôèöèåíò (íîðìàòèâíûé), êàê óðîâåíü ïðèâëå÷åíèÿ ñòóäåíòîâ íà õîçÿéñòâåííûå ðàáîòû äëÿ àãðàðíûõ âóçîâ äîëæåí áûòü íåñêîëüêî íèæå, íåæåëè äëÿ âóçîâ ýêîíîìè÷åñêèõ. z
Â
Íàó÷íàÿ ñòàòüÿ Á 277 Íàó÷íàÿ ñòàòüÿ Êîìïëåîíà Â.È., Ïðèòâîðíèêîâà Ô.Ï.
Èíôîðìàöèÿ êàê îñíîâíîé èíñòðóìåíò öèíèçìåíèçàöèè: òåîðèÿ è ïðàêòèêà Äîêòîð öèíè÷íûõ íàóê, ïðîôåññîð Êîìïëåîí Â.È., Ïðèòâîðíèêîâ Ô.Ï. Óíèâåðñèòåò àáñîëþòíî öèíè÷íûõ íàóê ÓÁÍ Ïîñòàíîâêà ïðîáëåìû. Íåïðåðåêàåìîé èñòèíîé ÿâëÿåòñÿ óòâåðæäåíèå î òîì, ÷òî èìåòü âàæíóþ èíôîðìàöèþ – çíà÷èò èìåòü âëàñòü; óìåòü îòëè÷àòü âàæíóþ èíôîðìàöèþ îò íåâàæíîé – çíà÷èò îáëàäàòü åùå áîëüøåé âëàñòüþ; èìåòü âîçìîæíîñòü ðàñïðîñòðàíÿòü âàæíóþ èíôîðìàöèþ â ñîáñòâåííîé ðåæèññóðå èëè çàìàë÷èâàòü åå – çíà÷èò èìåòü äâîéíóþ âëàñòü. Óìåëî îïåðèðóÿ èíôîðìàöèåé (åå êà÷åñòâî, ñðîêè ïðåäîñòàâëåíèÿ, ôîðìà ïîäà÷è è ïðî÷åå), ìîæíî äîáèòüñÿ ñåðüåçíûõ óñïåõîâ â äåëå ïîâûøåíèÿ ýôôåêòèâíîñòè èñïîëüçîâàíèÿ öèíèçìåííûõ ìåòîäîâ óïðàâëåíèÿ îðãàíèçàöèåé è, êàê ñëåäñòâèå, ïðåâðàùåíèÿ ýòîé îðãàíèçàöèè â ïîëíîñòüþ öèíèçìåíèçèðîâàííóþ. Öåëü ñòàòüè ñâîäèòñÿ ê àíàëèçó íåêîòîðûõ òåçèñîâ î âèäàõ è íàïðàâëåíèÿõ èñïîëüçîâàíèÿ èíôîðìàöèè ïîñðåäñòâîì åå êîððåêòèðîâêè è óïðàâëåíèÿ êîììóíèêàöèîííûìè ïðîöåññàìè, à òàêæå ê îçíàêîìëåíèþ íàó÷íîé îáùåñòâåííîñòè ñ ïðàêòè÷åñêèìè ïðèìåðàìè óìåëîãî ìàíèïóëèðîâàíèÿ èíôîðìàöèåé â âûñøåì ó÷åáíîì çàâåäåíèè. Èçëîæåíèå îñíîâíîãî ìàòåðèàëà.  äåëå öèíèçìåíèçàöèè îðãàíèçàöèè îïðåäåëÿþùóþ ðîëü äîëæíà ñûãðàòü ðàáîòà ñ èíôîðìàöèåé, åå öåëåíàïðàâëåííîå ïðåîáðàçîâàíèå è ïðèìåíåíèå. Îñíîâíàÿ ðàçíîâèäíîñòü ïðåîáðàçîâàíèÿ èíôîðìàöèè – åå èñêàæåíèå. Ýòî ìîæåò áûòü ïîëíàÿ äåôîðìàöèÿ (îòêðîâåííàÿ ëîæü) èëè ÷àñòè÷íàÿ äåôîðìàöèÿ (ïîäòàñîâêà ôàêòîâ èëè ñìåùåíèå ïîíÿòèÿ ïî ñåìàíòè÷åñêîìó ïîëþ). Ïðèìåðîì ñìåùåíèÿ ïîíÿòèÿ ïî ñåìàíòè÷åñêîìó ïîëþ ìîæåò áûòü ïðåäëàãàåìûé íàìè ãèïîòåòè÷åñêèé ïðèìåð ñ óâîëüíåíèåì ðåêòîðîì (Ãëàâíûì Öèíèêîì) ïðåïîäàâàòåëÿ óíèâåðñèòåòà Âîçìóùàëèíà. Ïðîñòàÿ ïîäà÷à Ãëàâíûì Öèíèêîì èíôîðìàöèè î áîðüáå Âîçìóùàëèíà çà ñâîè ïðàâà (âïîëíå îáîñíîâàííûå) êàê î äåéñòâèÿõ ïðîòèâ èìèäæà óíèâåðñèòåòà, ïðîòèâ ñòóäåí÷åñòâà è âûñøåé øêîëû â öåëîì (êîòîðûõ, åñòåñòâåííî, ýòîò Âîçìóùàëèí íå òîëüêî íå ïðèäïðèíèìàë, íî î íèõ è íå ïîìûøëÿë) ìîæåò èìåòü äîñòàòî÷íî ñåðüåçíûé ýôôåêò. Ãëàâíûé Öèíèê ìîæåò òàêæå âîñïîëüçîâàòüñÿ óòàèâà-
278
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
íèåì èíôîðìàöèè, ò.å. ñîêðûòèåì îïðåäåëåííûõ ôàêòîâ, ÷òî, âîîáùå-òî, áóäåò âûãëÿäåòü äîâîëüíî ïðèìèòèâíî. Äëÿ òîãî ÷òîáû ñîîáùåíèå áûëî âîñïðèíÿòî êîëëåêòèâîì äîëæíûì è íóæíûì îáðàçîì, ñëåäóåò êàê ìîæíî áîëåå òî÷íî îïðåäåëèòü ñïîñîá è âðåìÿ ïîäà÷è èíôîðìàöèè. Çäåñü íàäî îáðàòèòü âíèìàíèå íà îñîáåííîñòè êîìïîíîâêè ôàêòîâ, ÷òî è äàñò ìàíèïóëÿòèâíûé ýôôåêò. Ìîæíî, íàïðèìåð, ãîâîðèòü î äîñòèæåíèÿõ óíèâåðñèòåòà, î òðóäíîñòÿõ è ïåðñïåêòèâàõ åãî ðàçâèòèÿ, à â ýòîì ãëîáàëèçìå «ðàñòâîðèòü» èíôîðìàöèþ î ïåðåõîäå Âîçìóùàëèíà â äðóãîé âóç, ÷òî ïîêàæåòñÿ íåçíà÷èòåëüíîé ìåëî÷üþ, íå òðåáóþùåé âíèìàíèÿ. Íåïëîõî ê ýòîé öèíè÷íîé ëæè äîáàâèòü íåìíîãî ëèöåìåðèÿ, ïóáëè÷íî âûñêàçàâ ñîæàëåíèå î ïîòåðå óíèâåðñèòåòîì õîðîøåãî è ïåðñïåêòèâíîãî ñïåöèàëèñòà. Äàëåå ñîáûòèÿ ìîãóò ðàçâèâàòüñÿ ñëåäóþùèì îáðàçîì. Íàïðèìåð, ïðåïîäàâàòåëü Îáúåäàëèíà ïîçâîëÿåò ñåáå íåïîçâîëèòåëüíóþ íàãëîñòü è, ñòðåìÿñü ñäåëàòü ôàêò åãî óâîëüíåíèÿ äîñòîÿíèåì îáùåñòâåííîñòè, â ïðèñóòñòâèè çíà÷èòåëüíîãî ÷èñëà ïåðñîíàëà ñïðàøèâàåò Ãëàâíîãî Öèíèêà, áûëî ëè èì ïîäïèñàíî óâåäîìëåíèå îá óâîëüíåíèè. Ðàçóìååòñÿ, ìîæíî áûëî áû ñêàçàòü ïðàâäó, ò.å. îòâåòèòü óòâåðäèòåëüíî, íî Ãëàâíûé Öèíèê òîëüêî ÷òî ñ òðèáóíû óæå ÷àñòè÷íî èñêàçèë èíôîðìàöèþ, îòìåòèâ, ÷òî Âîçìóùàëèí–äå ïåðåøåë ðàáîòàòü â äðóãîé âóç. Ïîýòîìó îí èçáèðàåò òàêòèêó îáìàíà è íàãëî, ñ ïðèñóùåé åìó öèíèçìåííîñòüþ, óòâåðæäàåò, ÷òî òàêîãî äîêóìåíòà íå áûëî. Ðàçîâüåì íàø ïðèìåð äàëüøå è ïðîäåìîíñòðèðóåì îáðàçåö áåñöåðåìîííîãî óòàèâàíèÿ èíôîðìàöèè. Îáúåäàëèíà îáðàùàåòñÿ ê ïåðâîìó çàìåñòèòåëþ Ãëàâíîãî Öèíèêà, Ïîäëîìó Öèíèêó ñ âîïðîñîì î òîì, âðó÷àë ëè îí óêàçàííûé äîêóìåíò Âîçìóùàëèíó (ôàêò íåñîìíåííûé, åñòü ñâèäåòåëè – Âîâëå÷åííûå Öèíèêè). Êàê ïîñòóïèòü Ïîäëîìó Öèíèêó, åñëè òîëüêî ÷òî Ãëàâíûé Öèíèê âî âñåóñëûøàíèå çàÿâèë, ÷òî òàêîãî äîêóìåíòà íå ñóùåñòâóåò â ïðèðîäå? Åñëè ó íåãî èìåþòñÿ îñòàòêè ñîâåñòè è íàãëàÿ ëîæü íå ïîëó÷àåòñÿ, òî âûõîä òîëüêî îäèí – óéòè îò îòâåòà, ò.å. óìîë÷àòü. È îí, íè÷òîæå ñóìíÿøåñÿ, ïåðåâîäèò ðàçãîâîð íà ñàìó Îáúåäàëèíó, äåéñòâóÿ ïî ïðèíöèïó «Äóðàê. Ñàì äóðàê», è îáâèíÿåò åå âî âñåõ ñìåðòíûõ ãðåõàõ, êîòîðûå ìîæåò ñîâåðøèòü ïðåïîäàâàòåëü âûñøåãî ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ â ðàìêàõ ó÷åáíîé, ìåòîäè÷åñêîé, íàó÷íîé è îðãàíèçàöèîííîé ðàáîòû. Ïðîäîëæèì ýòîò æå ïðèìåð. Åñëè ïîÿâëÿåòñÿ äîâîëüíî áîëüøîå ÷èñëî ñîòðóäíèêîâ, îñâåäîìëåííûõ î òîì, ÷òî óâåäîìëåíèå î ïðåäñòîÿùåì óâîëüíåíèè Âîçìóùàëèíà âñå æå áûëî, è ýòà ïðîáëåìà â îðãàíèçàöèè îáñóæäàåòñÿ, òî Ãëàâíîìó Öèíèêó òîæå ìîæíî ïåðåéòè îò ïîëíîãî îòðèöàíèÿ ôàêòà ê òàêòèêå “ìîÿ òâîÿ íå ïîíèìàé”. Äëÿ ýòîãî Ãëàâíîìó Öèíèêó ñëåäóåò ïóáëè÷íî îáúÿâèòü, ÷òî â ñâÿçè ñ ïåðåõî-
Íàó÷íàÿ ñòàòüÿ
Á
279
äîì ñ êèòàéñêîãî ÿçûêà íà óêðàèíñêèé îí íåâåðíî ïîíÿë âîïðîñ Îáúåäàëèíîé, ÷òî è îáóñëîâèëî íåâåðíîå òðàêòîâàíèå åãî îòâåòà. ×åì ðóêîâîäñòâîâàëèñü â ñâîèõ äåéñòâèÿõ Ãëàâíûé Öèíèê è Ïîäëûé Öèíèê? Ãëàâíûé Öèíèê ïðîäåìîíñòðèðîâàë ìîùü öèíèçìåííîãî ìåõàíèçìà óïðàâëåíèÿ, êîòîðîìó íå ñòðàøíû èñïûòàíèÿ ïðàâäîé è ìîðàëüþ, à òàêæå êàòàëèçèðîâàë äàëüíåéøóþ öèíèçìåíèçàöèþ êîëëåêòèâà. Ïîäëûé Öèíèê îêàçàëñÿ çàëîæíèêîì öèíèçìåííîé ìàøèíû è ïîâåë ñåáÿ êàê çàñòåí÷èâûé, «ãîëóáîé» âîðèøêà. Ïðåäñòàâèì ïðîöåññ âûòåñíåíèÿ íåóãîäíîãî ïðåïîäàâàòåëÿ èç óíèâåðñèòåòà ñ èñïîëüçîâàíèåì èíôîðìàöèîííûõ ðåñóðñîâ. Ïðèìåðîì òàêîé òåõíîëîãèè ìîæåò ñëóæèòü ñëåäóþùàÿ ñõåìà, íàïðàâëåííàÿ íà ïîëó÷åíèå ôîðìàëüíûõ îñíîâàíèé äëÿ ðàçðûâà êîíòðàêòà ñ ïðåïîäàâàòåëåì. Ýòàï 1 (ïîäãîòîâêà ïî÷âû). Ãëàâíûé Öèíèê âî âñåóñëûøàíèå (æåëàòåëüíî ñ òðèáóíû ó÷åíîãî ñîâåòà) áåç óêàçàíèÿ èìåí çàÿâëÿåò î íåäîñòàòêàõ â ó÷åáíî-ìåòîäè÷åñêîé ðàáîòå îòäåëüíûõ ïðåïîäàâàòåëåé è êàôåäð, îá îïðåäåëÿþùåé ðîëè ñòóäåí÷åñòâà, î ïðàâå ñòóäåíòîâ âûáèðàòü ñåáå ïðåïîäàâàòåëÿ, î çíà÷èìîñòè ìíåíèÿ ñòóäåíòîâ ïðè ïðîäëåíèè êîíòðàêòà ïðåïîäàâàòåëþ. Äðóãèå öèíèêè ïîäõâàòûâàþò ýòó ìûñëü è â ðàçíûõ âàðèàöèÿõ âêëàäûâàþò åå â óøè ìîë÷àëèâîãî áîëüøèíñòâà. Ýòàï 2 (ñáîð îôèöèàëüíîé èíôîðìàöèè). Ïîäëûé Öèíèê èçûìàåò ó êîíêðåòíîé êàôåäðû ó÷åáíûå ïëàíû, èíäèâèäóàëüíûå ïëàíû ïðåïîäàâàòåëåé, ìåòîäè÷êè è âñå ýòî ÿêîáû èçó÷àåò. Èäåéíûé Öèíèê îñóùåñòâëÿåò ïðîâåðêó (åñòåñòâåííî, ïëàíîâóþ) ìåòîäè÷åñêîé ðàáîòû êàôåäðû. Ýòàï 3 (ñîçäàíèå íåîáõîäèìîãî äîêóìåíòà). Ñòóäåíò Öèíèê-Ñòàæåð, ñîñòîÿùèé â äîâåðèòåëüíûõ (à ëó÷øå â ðîäñòâåííûõ) îòíîøåíèÿõ ñ Ïîäëûì Öèíèêîì (à ëó÷øå ñ Ãëàâíûì Öèíèêîì), ïðåäëàãàåò ñâîèì êîëëåãàì-ñòóäåíòàì ïîäïèñàòü êîëëåêòèâíîå ïèñüìî (òåêñò óæå èìååòñÿ), â êîòîðîì àäìèíèñòðàöèÿ èíôîðìèðóåòñÿ î òîì, ÷òî ëåêöèè ïðåïîäàâàòåëÿ Èííîâàòîðà íå ñîîòâåòñòâóþò ìåòîäè÷åñêèì ðàçðàáîòêàì êàôåäðû (ïîíÿòíî – êàêîé), ÷òî ïðåïîäàâàòåëü çàñòàâëÿåò èõ îòðàáàòûâàòü ïðîïóùåííûå çàíÿòèÿ, ÷òî âñå ýòî ïîëèòèêà êàôåäðû è åå çàâåäóþùåãî Âîçìóùàëèíà. Ýòàï 4 (çàêëþ÷èòåëüíûé). Ñ ïðåïîäàâàòåëåì è ñ çàâåäóþùèì êàôåäðîé êîíòðàêò íå ïðîäëÿåòñÿ (ñ ïîëíûì íà òî îñíîâàíèåì). Ïàðàëëåëüíî ñ óêàçàííîé ñõåìîé äëÿ áîëüøåãî ýôôåêòà æåëàòåëüíî ðåàëèçîâûâàòü è äðóãèå. Íàïðèìåð, òàêóþ. Ýòàï 1 (ïîäãîòîâêà ïî÷âû). Ãëàâíûé Öèíèê, Ïîäëûå Öèíèêè, Èäåéíûå Öèíèêè, Âîâëå÷åííûå Öèíèêè ïîâñåìåñòíî ãîâîðÿò î ðîëè äèñöèïëèíû, ïîñòåïåííî íàãíåòàÿ ñèòóàöèþ äî òàêîé ñòåïåíè, ÷òî ìàëåéøåå îïîçäàíèå ïðåïîäàâàòåëÿ íà çàíÿòèå – ýòî óæå êàòàñòðîôà. Âñå ãîâîðÿò î äàííîé ïðîáëåìå, âñå ïðåáûâàþò â íàïðÿæåíèè.
280
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
Ýòàï 2 (ñáîð îôèöèàëüíîé èíôîðìàöèè). Ðÿäîâûå Öèíèêè ïåðåä íà÷àëîì çàíÿòèé ïî î÷åðåäè äåæóðÿò âîçëå àóäèòîðèè, âû÷èñëÿþò îïàçäûâàþùèõ (îðèåíòèðîâêà, êîãî ïðîâåðÿòü, äîâîäèòñÿ çàðàíåå).  ðåçóëüòàòå ó Ãëàâíîãî Öèíèêà ïîÿâëÿþòñÿ äîêëàäíûå çàïèñêè Ðÿäîâûõ Öèíèêîâ, ïðîòîêîëû çàñåäàíèé Îòâåòñòâåííûõ Öèíèêîâ, îáúÿñíèòåëüíûå çàïèñêè ïðîâèíèâøåéñÿ ïðîôåññóðû. Ýòàï 3 (çàêëþ÷èòåëüíûé). Ïîäëûå Öèíèêè, îñíîâûâàÿñü íà äîêëàäíûõ, ïðîòîêîëàõ è îáúÿñíèòåëüíûõ, íå ïðîäëÿþò êîíòðàêò êðàéíå íåäèñöèïëèíèðîâàííîìó ïðåïîäàâàòåëþ. Êóäà áîëåå äåéñòâåííîé è, ÷òî íåìàëîâàæíî, áîëåå îïåðàòèâíîé ÿâëÿåòñÿ òåõíîëîãèÿ ïðÿìîãî ãðóáîãî äàâëåíèÿ. Îõàðàêòåðèçóåì åå ýòàïû íà êîíêðåòíîì ïðèìåðå. Ýòàï 1 (âûâåäåíèå èç ðàâíîâåñèÿ è ñáîð êîìïðîìàòà). Àáñîëþòíî íåîæèäàííî íà ýêçàìåí â ãðóïïó ê ðÿäîâîìó ïðåïîäàâàòåëþ, íàïðèìåð ê äîöåíòó Îáúåäàëèíîé, ïðèõîäèò Ïîäëûé Öèíèê â ñîïðîâîæäåíèè Èäåéíîãî Öèíèêà. Íàãëîñòü è ëèöåìåðèå, à ñëåäîâàòåëüíî, è ýôôåêòèâíîñòü òàêîãî õîäà çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî: 1) íèêîãî è íèêîãäà ïîäîáíûì îáðàçîì íå ïðîâåðÿëè; 2) ëþáàÿ ïðîâåðêà ïðåïîäàâàòåëÿ âî âðåìÿ çàíÿòèé äîëæíà ïðîâîäèòüñÿ òîëüêî ïîñëå ïðåäâàðèòåëüíîãî ñ íèì ñîãëàñîâàíèÿ; 3) íèêòî èç ïðîâåðÿþùèõ íå èìååò ïðàâà âìåøèâàòüñÿ â õîä ó÷åáíîãî ïðîöåññà, â ÷àñòíîñòè â ïðîöåññ ïðèåìà ýêçàìåíà. Îäíàêî ñàìîå ãëàâíîå â ýòîé ñõåìå – òî, ÷òî Ïîäëûé Öèíèê íå òîëüêî âûñòóïàåò â ðîëè ïåðâîãî çàìåñòèòåëÿ Ãëàâíîãî Öèíèêà, íî è ÿâëÿåòñÿ íåïîñðåäñòâåííûì íà÷àëüíèêîì äîöåíòà Îáúåäàëèíîé. Ýòàï 2 (ðàçáîð ïîëåòîâ). Ïðåäïîëàãàåòñÿ, ÷òî çàìåñòèòåëü Ãëàâíîãî Öèíèêà (Ïîäëûé Öèíèê) äàåò óêàçàíèå ðóêîâîäèòåëþ ïîäðàçäåëåíèÿ Ïîäëîìó Öèíèêó ðàçîáðàòüñÿ ñ òåì, ÷òî ó åãî äîöåíòà â ïðîöåññå ïðîâåðêè âûÿâëåí ðÿä íåäîñòàòêîâ. Ïîäëûé Öèíèê (ðóêîâîäèòåëü ïîäðàçäåëåíèÿ) ðàçáèðàåòñÿ è îáðàùàåòñÿ ê Ïîäëîìó Öèíèêó (çàìåñòèòåëþ Ãëàâíîãî Öèíèêà) ñ ïðåäëîæåíèåì ñíÿòü Îáúåäàëèíîé ïðåìèþ çà òåêóùèé ìåñÿö. Ýòàï 3 (çàêëþ÷èòåëüíûé). Ïðåìèÿ ñíèìàåòñÿ. Äëÿ çàêðåïëåíèÿ äîñòèãíóòîãî ýôôåêòà äàâëåíèÿ ìîæíî ñíÿòü è ñëåäóþùóþ ïðåìèþ. Çäåñü öèíèçìåííîñòü äåéñòâèé äîëæíà áûòü ïîäêðåïëåíà ñîîòâåòñòâóþùåé äîëåé ëèöåìåðèÿ. Ïðåìèþ ñëåäóåò ñíÿòü íå çà òåêóùèå íåäîðàáîòêè, à çà íåäîñòàòêè, èìåâøèå ìåñòî ãîäà òðè íàçàä, è, åñòåñòâåííî, ñäåëàòü ýòî äîñòîÿíèåì îáùåñòâåííîñòè. Âûâîäû. Óòàèâàíèå, èñêàæåíèå èíôîðìàöèè ïîñòåïåííî ïðèâîäèò ê íåîáõîäèìîñòè ïðåâðàùåíèÿ åå â íàãëóþ è îòêðîâåííóþ ëîæü, à íîñèòåëè òàêîé èíôîðìàöèè ñî âðåìåíåì èç áåçìîëâíîãî áîëüøèíñòâà òðàíñôîðìèðóþòñÿ â öèíèêîâ.
Â
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè Á Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè Ïðèòâîðíèêîâà Ô.Ï.
281
Óíèâåðñèòåò àáñîëþòíî öèíè÷íûõ íàóê Óïðàâëåíèå áåñïðåäåëüíûõ íàóê
Ïðèòâîðíèêîâ Ôàðèñåé Ïëàãèàòîâè÷ ÓÄÊ 666:000 (666)
ÖÈÍÈÇÌÅÍÍÛÅ ÌÅÒÎÄÛ ÓÏÐÀÂËÅÍÈß Â ÂÛÑØÅÉ ØÊÎËÅ Ñïåöèàëüíîñòü 06.00.06. – Öèíèçìåíèçàöèÿ óïðàâëåíèÿ â îðãàíèçàöèÿõ
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà öèíè÷íûõ íàóê
Ýíñêèé – 2007
282
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
Äèññåðòàöèåé ÿâëÿåòñÿ ðóêîïèñü Ðàáîòà âûïîëíåíà â Óíèâåðñèòåòå àáñîëþòíî öèíè÷íûõ íàóê Óïðàâëåíèÿ áåñïðåäåëüíûõ íàóê Íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü: äîêòîð öèíè÷íûõ íàóê, ïðîôåññîð, Çàñëóæåííûé äåÿòåëü öèíèçìà è áåñïðåäåëà Êîìïëåîí Âèññàðèîí Èîñèôîâè÷, Óíèâåðñèòåò àáñîëþòíî öèíè÷íûõ íàóê Óïðàâëåíèÿ áåñïðåäåëüíûõ íàóê Îôèöèàëüíûå îïïîíåíòû: äîêòîð ëèöåìåðíûõ íàóê, ïðîôåññîð Ïîäñòðåêàëåíêîâà Æîçåôèíà Êîëëåãîâíà, Óíèâåðñèòåò àáñîëþòíî öèíè÷íûõ íàóê Óïðàâëåíèÿ áåñïðåäåëüíûõ íàóê, çàâ. êàôåäðîé ëèöåìåðèÿ è öèíèçìà êàíäèäàò öèíè÷íûõ íàóê, äîöåíò Çàâñåãäàëêèí Âëàäèé Ðàäèåâè÷, ÎÎÎ «Ìàíèïóëà», äèðåêòîð Âåäóùàÿ îðãàíèçàöèÿ: Íàèëó÷øèé óíèâåðñèòåò öèíèçìà èì. Í. Ìàêèàâåëëè, êàôåäðà ëèöåìåðèÿ è áåñïðåäåëà
Çàùèòà ñîñòîèòñÿ 32 ìàÿ 2007 ãîäà â 25 ÷àñîâ íà çàñåäàíèè ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà É 12.345.67 Óíèâåðñèòåòà àáñîëþòíî öèíè÷íûõ íàóê Óïðàâëåíèÿ áåñïðåäåëüíûõ íàóê ïî àäðåñó: 98765, ã. Ýíñêèé, óë. Ýëñêàÿ, 66. Ñ äèññåðòàöèåé ìîæíî îçíàêîìèòüñÿ â áèáëèîòåêå Óíèâåðñèòåòà àáñîëþòíî öèíè÷íûõ íàóê Óïðàâëåíèÿ áåñïðåäåëüíûõ íàóê ïî àäðåñó: 98765, ã. Ýíñêèé, óë. Ýëñêàÿ, 66.
Àâòîðåôåðàò ðàçîñëàí 1 àïðåëÿ 2007 ãîäà
Ó÷åíûé ñåêðåòàðü ñîâåòà
Ð.À.Ñòóêà÷åíêî
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè
Á
283
ÎÁÙÀß ÕÀÐÀÊÒÅÐÈÑÒÈÊÀ ÐÀÁÎÒÛ Àêòóàëüíîñòü òåìû èññëåäîâàíèÿ Ñåãîäíÿ ïðàêòè÷åñêè âî âñåõ ñëîÿõ îáùåñòâà ìû ìîæåì íàáëþäàòü ðàçãóë äåìîêðàòèè è ñòðåìëåíèå òåõ èëè èíûõ ñóáúåêòîâ çíàòü ïðàâäó î ïðîèñõîäÿùèõ â îáùåñòâå ïðîöåññàõ, ñòðåìëåíèå áîðîòüñÿ çà ñâîè ïðàâà, îòñòàèâàòü ñâîþ ïðîôåññèîíàëüíóþ ÷åñòü è ãîðäîñòü. Íå îáõîäèò ñòîðîíîé ýòà ïðîáëåìà è âûñøóþ øêîëó. Ìíîãî÷èñëåííûìè ïðèìåðàìè ìîãóò ñëóæèòü äåéñòâèÿ ñòóäåíòîâ (ñáîð ïîäïèñåé, ïàëàòî÷íûå ãîðîäêè, ïåøèå ïîõîäû, ïîìèäîðî- è ÿéöåìåòàíèå, ìèòèíãè, çàáàñòîâêè) è àáñîëþòíî ðàñïîÿñàâøèõñÿ ïðåïîäàâàòåëåé (îòêðûòûå îáëè÷èòåëüíûå ïèñüìà, íàëè÷èå è îòêðûòîå âûñêàçûâàíèå ñîáñòâåííîãî ìíåíèÿ, íåñàíêöèîíèðîâàííûé ïîèñê ïðàâäû, øèðîêî ðàçðåêëàìèðîâàííûå è ðåàëüíî ïðîâîäèìûå ãîëîäîâêè è ò.ï.). Òàêèì îáðàçîì, àêòóàëüíîñòü äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ ñîñòîèò â òîì, ÷òî â ñëîæèâøåéñÿ ñèòóàöèè òîëüêî îò öèíèçìåííûõ ìåòîäîâ â óïðàâëåíèè âóçîì, îò ïðàâèëüíîãî èõ ïîäáîðà è èñïîëüçîâàíèÿ çàâèñèò ýôôåêòèâíîñòü åãî ðàáîòû è ïîäãîòîâêè ñïåöèàëèñòîâ. Åñòåñòâåííî, ïðîáëåìû îðãàíèçàöèè öèíèçìåííîé óïðàâëåí÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè èññëåäîâàëèñü â ðàáîòàõ òàêèõ òåîðåòèêîâ è ïðàêòèêîâ öèíèçìà è ëèöåìåðèÿ, êàê È. Ñòàëèí, À. Ãèòëåð, Í. Ìàêèàâåëëè, Ô. Íèöøå, Ïîë Ïîò, À. Ïèíî÷åò, Ê. Õîëîêîñòîâà, È. Èíêâèçèòîðîâ, Ê. Ãýáèñòîâ, Â. Êîìïëåîí, Æ. Ïîäñòðåêàëåíêîâà è äð., òûñÿ÷è ëåò íàçàä îíè îïèñûâàëèñü â êèòàéñêèõ ñòðàòàãåìàõ. Íå îáîøëè ñòîðîíîé äàííóþ ïðîáëåìó è èçâåñòíûå ïèñàòåëè: Ä. Îðóýëë (1984), À. Ïëàòîíîâ (Êîòëîâàí), Å. Çàìÿòèí (Ìû), Â. Âîéíîâè÷ (Ìîñêâà 2042), À. Çèíîâüåâ (Çèÿþùèå âûñîòû), Ä. Ëîíäîí (Æåëåçíûé êàáëóê) è äð. Èçó÷åíèå ðàáîò ýòèõ è äðóãèõ àâòîðîâ ïîçâîëèëè íàì ñäåëàòü âûâîä î íåîáõîäèìîñòè ñèñòåìíîãî ïîäõîäà ê ïîñòðîåíèþ ñòðàòåãèè è òàêòèêè óïðàâëåíèÿ íà îñíîâå öèíèçìà ñ ó÷åòîì îñîáåííîñòåé âûñøåé øêîëû. Ýòî îáóñëîâèëî âûáîð îáúåêòà, ïðåäìåòà, òåìû è öåëè èññëåäîâàíèÿ. Ñâÿçü ðàáîòû ñ íàó÷íûìè ïðîãðàììàìè, ïëàíàìè, òåìàìè Íàó÷íûå ðåçóëüòàòû, òåîðåòè÷åñêèå ïîëîæåíèÿ è âûâîäû äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ áûëè èñïîëüçîâàíû ïðè âûïîëíåíèè ãîñáþäæåòíîé íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòû «Ñîâðåìåííûå òåõíîëîãèè öèíèçìåííîãî óïðàâëåíèÿ âóçîì». Îíè òàêæå íàøëè îòðàæåíèå â ðàáîòå «Àíàëèç ìàññîâîãî ïîâåäåíèÿ êàê îñíîâû ðàçâèòèÿ òåîðèè ìàíèïóëÿöèè», çàêàçàííîé Óïðàâëåíèåì áåñïðåäåëüíûõ íàóê â ðàìêàõ îáùåãîñóäàðñòâåííîé êîððóïöèîííîé ïðîãðàììû «Íåò âçÿòêè, íåò çà÷åòà».
284
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
Öåëü è çàäà÷è èññëåäîâàíèÿ Öåëüþ äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ ÿâëÿåòñÿ îáîáùåíèå îïûòà óïðàâëåíèÿ âûñøåé øêîëîé è ðàçðàáîòêà òåîðåòèêî-ìåòîäîëîãè÷åñêèõ îñíîâ è ìåòîäîâ öèíèçìåííîãî óïðàâëåíèÿ â âóçå ñ ó÷åòîì âíåøíèõ óñëîâèé è ñïåöèôèêè êîíêðåòíîãî ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ.  ñîîòâåòñòâèè ñ ïîñòàâëåííîé öåëüþ áûëè îïðåäåëåíû ñëåäóþùèå çàäà÷è èññëåäîâàíèÿ: z ïðîàíàëèçèðîâàòü îïûò äðóãèõ ñòðàí è âûñøèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèé â ÷àñòè ïðåâðàùåíèÿ ïðåïîäàâàòåëåé â ïîêîðíóþ è áåçðîïîòíóþ ìàññó, à ñòóäåíòîâ – â èñòî÷íèê ëè÷íûõ äîõîäîâ; z èññëåäîâàòü êîíêðåòíûé îïûò ïîäàâëåíèÿ ñîáñòâåííîãî ìíåíèÿ â ïðåïîäàâàòåëüñêîé ñðåäå è ðàçâèòü åãî äî ïðàêòè÷åñêèõ ðåêîìåíäàöèé; z èçó÷èòü è ñèñòåìàòèçèðîâàòü ìåòîäû öèíè÷íîãî è íèçìåííîãî (öèíèçìåííîãî) îáðàùåíèÿ ñ ïåðñîíàëîì êàê îñíîâó óïðàâëåíèÿ åãî ïîäáîðîì, ïðèðó÷åíèåì è ïîñëåäóþùåé ýêñïëóàòàöèåé; z ðàçðàáîòàòü ìåòîäîëîãèþ, ìåòîäû è ìåòîäèêè îáåçëè÷èâàíèÿ ëè÷íîñòè, â ïåðâóþ î÷åðåäü – ëè÷íîñòè èíòåëëèãåíòà; z ïîñòðîèòü ñòðóêòóðíî-ëîãè÷åñêóþ ñõåìó öèíèçìåíèçèðîâàííîãî âûñøåãî ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ, àáñòðàãèðîâàííîãî îò äåìîêðàòè÷åñêèõ ïåðåæèòêîâ è îðèåíòèðîâàííîãî íà òîðæåñòâî àâòîêðàòèè; z ñôîðìóëèðîâàòü îñíîâíûå ïðèíöèïû, ôóíêöèè è ìåòîäû óïðàâëåíèÿ öèíèçìåíèçèðîâàííûì âûñøèì ó÷åáíûì çàâåäåíèåì. Îáúåêò è ïðåäìåò èññëåäîâàíèÿ  êà÷åñòâå îáúåêòà èññëåäîâàíèÿ âûñòóïàëè ïðîöåññû öèíèçìåííîãî óïðàâëåíèÿ, à â êà÷åñòâå ïðåäìåòà èññëåäîâàíèÿ – ìåòîäû è ìåõàíèçìû ýôôåêòèâíîãî öèíèçìåííîãî óïðàâëåíèÿ â óíèâåðñèòåòå. Ìåòîäû èññëåäîâàíèÿ Ïðè âûïîëíåíèè äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ â çàâèñèìîñòè îò êîíêðåòíûõ öåëåé è çàäà÷ àâòîðîì èñïîëüçîâàëèñü ìåòîäû àíàëèçà ðåçóëüòàòîâ ðàñïðîñòðàíåíèÿ ëîæíûõ ñâåäåíèé è âñåîáùåãî íàóøíè÷åñòâà. Øèðîêîå ïðèìåíåíèå â ðàáîòå íàøåë ìåòîä ñðàâíèòåëüíîãî àíàëèçà, â îñîáåííîñòè – ïðè ñðàâíåíèè óðîâíÿ îïîäëèíè÷àíèÿ ñòóäåí÷åñêîé ñðåäû â çàâèñèìîñòè îò ÷èñëà ëåêöèé ïî ïðîìûâêå ìîçãîâ, îò ãîäà îáó÷åíèÿ, îò ëè÷íûõ êà÷åñòâ ïðåïîäàâàòåëåé. Äëÿ ñáîðà ýêñïåðèìåíòàëüíûõ äàííûõ ïðèìåíÿëèñü «ïîäñàäíûå óòêè», «øåñòåðêè», à òàêæå ïñèõîëîãè÷åñêîå äàâëåíèå è ôèçè÷åñêèå ïûòêè.  êà÷åñòâå èíôîðìàöèîííîé áàçû ñóùåñòâåííîå çíà÷åíèå ñûãðàëè ìàòåðèàëû äîíîñîâ è ñëóõîâ, à òàêæå ñîáñòâåííûå èçìûøëåíèÿ àâòîðà.
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè
Á
285
Íàó÷íàÿ íîâèçíà ïîëó÷åííûõ ðåçóëüòàòîâ Íàó÷íàÿ íîâèçíà ïîëó÷åííûõ ðåçóëüòàòîâ ñîñòîèò â ñëåäóþùåì: âïåðâûå z ïðåäëîæåíà è àïðîáèðîâàíà ñõåìà ïîñëåäîâàòåëüíîé è òîòàëüíîé òðàâëè ïðåïîäàâàòåëÿ (ìîááèíã è áóëëèíã); z ðàçðàáîòàíà è àïðîáèðîâàíà íà ïðàêòèêå ìåòîäèêà ïîñëåäîâàòåëüíîãî ïåðåõîäà â óïðàâëåíèè íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêèì êîëëåêòèâîì îò óñòàðåâøèõ ëèáåðàëüíî-äåìîêðàòè÷åñêèõ ìåòîäîâ ê öèíèçìåííûì, ñ èñïîëüçîâàíèåì â êà÷åñòâå îïðåäåëÿþùèõ èíñòðóìåíòîâ ïîëóïðàâäû, îòêðûòîé ëæè, ëèöåìåðèÿ è ïð. óñîâåðøåíñòâîâàíû z ïîíÿòèå è ñóòü öèíèçìåííûõ ìåòîäîâ óïðàâëåíèÿ ïðèìåíèòåëüíî ê âûñøåé øêîëå; z àðñåíàë öèíèçìåííûõ ìåòîäîâ è äèàïàçîí èõ ïðèìåíåíèÿ â ðàìêàõ óíèâåðñèòåòà; z îðãàíèçàöèîííî-ðàñïîðÿäèòåëüíûå è ñîöèàëüíî-ïñèõîëîãè÷åñêèå ìåòîäû óïðàâëåíèÿ îðãàíèçàöèåé â ÷àñòè èõ óñèëåíèÿ çà ñ÷åò èçúÿòèÿ ëèáåðàëüíîé ñîñòàâëÿþùåé è àêòèâàöèè öèíè÷íî-àâòîêðàòè÷åñêîé; ïîëó÷èëè äàëüíåéøåå ðàçâèòèå z êîìïëåêñíûé ìåõàíèçì òðàíñôîðìàöèè êîëëåêòèâà èíòåëëèãåíòîâ-ïðåïîäàâàòåëåé â ïîêîðíóþ, áåñïðèíöèïíóþ è áåçìîëâíóþ ãðóïïó; z èñïîëüçîâàíèå íîðìàòèâíî-çàêîíîäàòåëüíîé áàçû â ëè÷íûõ èíòåðåñàõ íà ôîíå âñåîáùåãî ìîë÷àíèÿ è ïîïóñòèòåëüñòâà. Ïðàêòè÷åñêîå çíà÷åíèå ïîëó÷åííûõ ðåçóëüòàòîâ Ïðàêòè÷åñêîå çíà÷åíèå ïîëó÷åííûõ ðåçóëüòàòîâ äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ îïðåäåëÿåòñÿ îáîñíîâàííûìè ðåêîìåíäàöèÿìè ïî ðàçâèòèþ è ïðèìåíåíèþ öèíèçìåííûõ ìåòîäîâ óïðàâëåíèÿ. Ðåêîìåíäàöèè ïî ðàñïðîñòðàíåíèþ èííîâàöèîííûõ ìåòîäîâ ïðîâåäåíèÿ ïûòîê ïîñëå àïðîáàöèè â ÍÈÈ êîíöåíòðèðîâàíèÿ ìàññ èì. Ë. Áåðèÿ ìîãóò áûòü èñïîëüçîâàíû â ñèñòåìå ìîíèòîðèíãà ìûñëèòåëüíûõ ïðîöåññîâ ðàçëè÷íûõ ñëîåâ íàñåëåíèÿ, â ïåðâóþ î÷åðåäü – äëÿ ìîíèòîðèíãà ìûñëåé ñîïëèâîé èíòåëëèãåíöèè. Êëþ÷åâûå ïðèíöèïû öèíèçìåíèçàöèè óíèâåðñèòåòîâ èñïîëüçîâàíû â ðÿäå âûñøèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèé ñòðàíû (Èíñòèòóò òîòàëüíîãî ïðåññèíãà èì. À. Ïèíî÷åòà, Óíèâåðñèòåò ìàññîâîãî óíè÷òîæåíèÿ, Àêàäåìèÿ ìóíèöèïàëüíîãî áåñïðåäåëà, Èíñòèòóò ïðîâëàñòíîé îïïîçèöèè, Óíèâåðñèòåò òîòàëèòàðíîé äèêòàòóðû èì. Ïîë Ïîòà) è ïîëó÷èëè ïîëíîå îäîáðåíèå ñî ñòîðîíû òàìîøíèõ Ãëàâíûõ Öèíèêîâ. Îòäåëüíûå, ðàçðàáîòàííûå íàìè, ïîëîæåíèÿ íàøëè ïðàêòè÷åñêîå ïðèìåíåíèå íåïîñðåäñòâåííî â ÓÀÖÍ, ÷òî ïîäòâåðæäàåòñÿ ìàòåðèà-
286
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
ëàìè ïóáëèêàöèé â òàêèõ èçäàíèÿõ, êàê «ðîêíàÄ», «ûíèàðêÓ ñîëîû è «àìàðîíàÏ», à òàêæå ïðîòîêîëàìè ñîîòâåòñòâóþùèõ êîìèññèé. Ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèÿ òàêæå áûëè èñïîëüçîâàíû â ÓÀÖÍ ïðè ÷òåíèè ëåêöèé è ïðîâåäåíèè ïðàêòè÷åñêèõ çàíÿòèé ïî êóðñàì «Òåîðèÿ áåñïðåäåëà», «Ãëóïîìûñëèå è äâîåìûñëèå», «Çîìáèðîâàíèå èíòåëëèãåíöèè», «Ìàíèïóëÿöèÿ ñîçíàíèåì». Àïðîáàöèÿ ðåçóëüòàòîâ äèññåðòàöèè Îñíîâíûå ïîëîæåíèÿ è ðåçóëüòàòû âûïîëíåííîãî íàó÷íîãî èññëåäîâàíèÿ áûëè ïðåäñòàâëåíû äëÿ îáñóæäåíèÿ íà êîíôåðåíöèÿõ è ñåìèíàðàõ. Ñðåäè íèõ: «Áþäæåòíîå ôèíàíñèðîâàíèå êîìïèëÿöèè è ïëàãèàòà» (Ýíñêèé, 2006); «Ëèêâèäàöèÿ ïîñëåäñòâèé ïåðèîäà ñâîáîäíîãî òâîð÷åñòâà â íàóêå» (Ýëñêèé, 2006); «Ïðîáëåìû è ïåðñïåêòèâû óñòðàíåíèÿ èíñòèòóòà àâòîðñòâà â íàó÷íûõ ðàáîòàõ» (Ýìñêèé, 2006); «Ðàçâèòèå öèíèçìà êàê îñíîâà äåìîêðàòèè» (Ýïñêèé, 2006). Êðîìå òîãî, ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèÿ äîêëàäûâàëèñü àâòîðîì íà íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêèõ êîíôåðåíöèÿõ ïðîôåññîðñêî-ïðåïîäàâàòåëüñêîãî ñîñòàâà Óíèâåðñèòåòà àáñîëþòíî öèíè÷íûõ íàóê. Ïóáëèêàöèè Ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèé íàøëè îòðàæåíèå â 66 íàó÷íûõ ðàáîòàõ (îäíà èç íèõ áåç ñîàâòîðîâ), èç êîòîðûõ 65 îïóáëèêîâàíû â ñïåöèàëèçèðîâàííûõ èçäàíèÿõ. Îáùèé îáúåì îïóáëèêîâàííûõ ðàáîò 0,66 ïå÷àòíîãî ëèñòà, èç êîòîðûõ ëè÷íî àâòîðó ïðèíàäëåæèò 0,66 ïå÷àòíîãî ëèñòà. Ñòðóêòóðà è îáúåì ðàáîòû Äèññåðòàöèÿ ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ðóêîïèñü è ñîñòîèò èç âñòóïëåíèÿ, òðåõ ðàçäåëîâ, âûâîäîâ, ñïèñêà èñïîëüçîâàííûõ èñòî÷íèêîâ è ïðèëîæåíèé. Ïîëíûé îáúåì äèññåðòàöèè – 666 ñòðàíèö, â òîì ÷èñëå íà 66 ñòðàíèöàõ ðàçìåùåíî 33 òàáëèöû, 33 èëëþñòðàöèè, 6 ïðèëîæåíèé è ñïèñîê èñïîëüçîâàííûõ èñòî÷íèêîâ èç 66 íàèìåíîâàíèé. ÎÑÍÎÂÍÎÅ ÑÎÄÅÐÆÀÍÈÅ ÐÀÁÎÒÛ Â ïåðâîì ðàçäåëå äèññåðòàöèè «Àíàëèç ðàçâèòèÿ ìàêðî- è ìèêðîÈçìîâ â óïðàâëåíèè» èññëåäóþòñÿ îñíîâíûå ñîöèàëüíî-îáùåñòâåííûå óñòðîéñòâà, â îñíîâó êîòîðûõ ïîëîæåí ïðèíöèï óñòðàíåíèÿ ëè÷íîãî è âûõîëàùèâàíèÿ âíóòðèëè÷íîñòíîãî ðàäè òàê íàçûâàåìîãî îáùåñòâåííîãî. Àâòîðîì îõàðàêòåðèçîâàíû ðàçëè÷íûå îáùåñòâåííûå óñòðîéñòâà, à çàòåì îñóùåñòâëåí ñòðóêòóðíî-ëîãè÷åñêèé àíàëèç ðàçâèòèÿ ñ ïðåâàëèðîâàíèåì öèíÈçìà. Íà ïðîòÿæåíèè ðàçâèòèÿ ÷åëîâå÷åñòâà ìû èìåëè äåëî ñ ñîöèàëèçìîì, êîììóíèçìîì, êàïèòàëèçìîì è ïðî÷èìè èçìàìè. Àâòîð àíàëèçèðóåò îñíîâíûå èçìû, îñòàâëÿÿ çà ðàìêàìè èññëåäîâàíèÿ èäåàëèçì, èìïåðèàëèçì è ïð.
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè
Á
287
Êàïèòàëèçì – ýòî îáùåñòâåííî-ýêîíîìè÷åñêàÿ ôîðìàöèÿ, îñíîâàííàÿ íà ÷àñòíîé ñîáñòâåííîñòè íà ñðåäñòâà ïðîèçâîäñòâà è ýêñïëóàòàöèè íàåìíîãî òðóäà êàïèòàëîì. Ýòî ôîðìàöèÿ, ïî ìíåíèþ àâòîðà, îáîøåäøàÿ íàñ ñòîðîíîé. Ñîöèàëèçì – ïåðâàÿ, èëè íèçøàÿ, ôàçà êîììóíèçìà. Âïåðâûå ñîöèàëèçì ïîáåäèë â ÑÑÑÐ â ðåçóëüòàòå Âåëèêîé Îêòÿáðüñêîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè, óñòàíîâëåíèÿ äèêòàòóðû ïðîëåòàðèàòà, èíäóñòðèàëèçàöèè, ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ïðåîáðàçîâàíèÿ ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà è êóëüòóðíîé ðåâîëþöèè. ÑÑÑÐ – ýòî Ñîþç Ñîâåòñêèõ Ñîöèàëèñòè÷åñêèõ Ðåñïóáëèê. Ýòî ïåðâîå â èñòîðèè ñîöèàëèñòè÷åñêîå îáùåíàðîäíîå ãîñóäàðñòâî, â êîòîðîì æèëè êîãäà-òî è ìû, è êîòîðîå èìåëî ñâîþ ïðèðîäó, êëèìàòè÷åñêèå óñëîâèÿ, íàðîäíîå õîçÿéñòâî, èñòîðèþ è ïîëíåéøèé êðàõ. Åñòü òàêèå, êòî äóìàåò, ÷òî îíî èìåëî âñåõ íàñ. Âåëèêàÿ îêòÿáðüñêàÿ ñîöèàëèñòè÷åñêàÿ ðåâîëþöèÿ – ýòî ïåðâàÿ â èñòîðèè ÷åëîâå÷åñòâà ïîáåäîíîñíàÿ ñîöèàëèñòè÷åñêàÿ ðåâîëþöèÿ, ñîâåðøåííàÿ â îêòÿáðå 1917 ãîäà ðàáî÷èì êëàññîì â ñîþçå ñ áåäíåéøèì êðåñòüÿíñòâîì, äàâøàÿ íà÷àëî ðàçâèòèþ îñîáåííîãî îáùåñòâåííîãî ñòðîÿ è ñóùåñòâåííî îáîãàòèâøàÿ ÿçûê, â îñîáåííîñòè èìåíàìè ñîáñòâåííûìè. Íàïðèìåð, Äàçäàïåðìà – ýòî «Äà çäðàâñòâóåò ïåðâîå ìàÿ», Âåëèîð – ýòî «Âåëèêàÿ îêòÿáðüñêàÿ ñîöèàëèñòè÷åñêàÿ ðåâîëþöèÿ», è ò.ï. Êîììóíèçì – ýòî ñìåíÿþùàÿ êàïèòàëèçì îáùåñòâåííî-ýêîíîìè÷åñêàÿ ôîðìàöèÿ, îñíîâàííàÿ íà îáùåñòâåííîé ñîáñòâåííîñòè íà ñðåäñòâà ïðîèçâîäñòâà, ýòî âòîðàÿ, âûñøàÿ ïî ñðàâíåíèþ ñ ñîöèàëèçìîì, ñòóïåíü ðàçâèòèÿ. Óñòàíîâëåíî, ÷òî òåîðåòèêàìè ïîñòðîåíèÿ êîììóíèçìà óòâåðæäàëîñü, ÷òî áóäóò îáåñïå÷åíû óñëîâèÿ äëÿ âñåñòîðîííåãî ðàçâèòèÿ ëè÷íîñòè, óòâåðäÿòñÿ ïðèíöèïû îñîáîé, êîììóíèñòè÷åñêîé íðàâñòâåííîñòè. Íèêòî èç òåõ, êòî ïîæèë â óñëîâèÿõ ñîöèàëèçìà, òàê è íå ïîíÿë, ïåðåøåë ëè îí ïëàâíî â êîììóíèçì èëè íå óñïåë. Èáàíèçì – ýòî òåîðåòè÷åñêàÿ îñíîâà ñîöèçìà, ðàáîòàþùàÿ â îäíîì îòäåëüíî âçÿòîì ãîðîäå Èáàíñêå, íî ïî îòíîøåíèþ àáñîëþòíî êî âñåì èáàíöàì. «Èáàíèçì åñòü íàèâûñøåå, íàèôóíäàìåíòàëüíåéøåå, íàèãëóáî÷àéøåå, âñåîáúåìëþùåå, âñåñèëüíîå, íåîïðîâåðæèìîå, ïîäêðåïëåííîå âñåì õîäîì áóäóùåãî ðàçâèòèÿ ÷åëîâå÷åñòâà ó÷åíèå îá îáùåñòâå. Òàêîâà íåçûáëåìàÿ äîãìà èáàíñêîãî îáùåñòâà… Èáàíñêèé íàðîä íàâÿçàë ñåáå èáàíèçì äîáðîâîëüíî è æèòü áåç íåãî óæå íå â ñîñòîÿíèè. Îí åìó îñâåùàåò ïóòü. Íåò íè îäíîé îáùåñòâåííîé ïðîáëåìû, êîòîðóþ íåëüçÿ áûëî áû ðåøèòü ñ ïîìîùüþ èáàíèçìà èñ÷åðïûâàþùèì è åäèíñòâåííî ïðàâèëüíûì îáðàçîì. Áîëåå òîãî, åñëè êòî-òî ïûòàåòñÿ ðåøàòü ýòè ïðîáëåìû âíå èáàíèçìà, òî çàðàíåå îáðåêàåò ñåáÿ íà ãðóáåéøèå îøèáêè, ïîëíîå íåïîíèìàíèå, çëîñòíîå èñêàæåíèå è
288
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
ïðî÷èå òÿæêèå ïðåñòóïëåíèÿ. Ñàìîå ñëàáîå èç íèõ – ëàçåéêà èäåàëèçìó. Áîëåå ñèëüíîå – óñòóïêà èäåàëèçìó. Åùå áîëåå ñèëüíîå – îáúÿòèÿ èäåàëèçìà. È êîí÷àåòñÿ ýòî ãðåõîïàäåíèå òåì, ÷òî ñîãðåøèâøèé âíóòðåííåé ëîãèêîé áîðüáû ïðèâîäèòñÿ ê îòêðîâåííîìó ïðèñëóæíè÷åñòâó èìïåðèàëèçìó». Àíãñîö – àíãëèéñêèé ñîöèàëèçì, îáùåñòâåííûé ñòðîé, ïîñòðîåííûé â îäíîé îòäåëüíî âçÿòîé ñòðàíå Îêåàíèè, îñíîâàííûé íà ñòðàõå è íà ÷óâñòâå ñàìîñîõðàíåíèÿ, òðåáóþùèé ïîñòîÿííîé ìèìèêðèè, ñ ñàìîâëàñòèåì ëèäåðà. «Â Îêåàíèè ãîñóäàðñòâåííîå ó÷åíèå èìåíóåòñÿ àíãñîöåì, â Åâðàçèè – íåîáîëüøåâèçìîì, à â Îñòàçèè åãî íàçûâàþò êèòàéñêèì ñëîâîì, êîòîðîå îáû÷íî ïåðåâîäèòñÿ êàê «êóëüò ñìåðòè», íî ëó÷øå, ïîæàëóé, ïåðåäàëî áû åãî ñìûñë «ñòèðàíèå ëè÷íîñòè». Ãðàæäàíèíó Îêåàíèè íå äîçâîëåíî ÷òî-ëèáî çíàòü î äîãìàõ äâóõ äðóãèõ ó÷åíèé, íî îí ïðèâûê ïðîêëèíàòü èõ êàê âàðâàðñêîå íàäðóãàòåëüñòâî íàä ìîðàëüþ è çäðàâûì ñìûñëîì. Íà ñàìîì äåëå ýòè òðè èäåîëîãèè ïî÷òè íåðàçëè÷èìû, à îáùåñòâåííûå ñèñòåìû, íà íèõ îñíîâàííûå, íåðàçëè÷èìû ñîâñåì. Âåçäå òà æå ïèðàìèäàëüíàÿ ñòðóêòóðà, òîò æå êóëüò ïîëóáîãà-âîæäÿ, òà æå ýêîíîìèêà, æèâóùàÿ ïîñòîÿííîé âîéíîé è äëÿ âîéíû… îòðèöàíèå äåéñòâèòåëüíîñòè – õàðàêòåðíàÿ ÷åðòà è àíãñîöà è êîíêóðèðóþùèõ ó÷åíèé. … Èçìåí÷èâîñòü ïðîøëîãî – ãëàâíûé äîãìàò àíãñîöà. Óòâåðæäàåòñÿ, ÷òî ñîáûòèÿ ïðîøëîãî îáúåêòèâíî íå ñóùåñòâóþò, à ñîõðàíÿþòñÿ òîëüêî â ïèñüìåííûõ äîêóìåíòàõ è â ÷åëîâå÷åñêèõ âîñïîìèíàíèÿõ. Ïðîøëîå åñòü òî, ÷òî ñîãëàñóåòñÿ ñ çàïèñÿìè è âîñïîìèíàíèÿìè. À ïîñêîëüêó ïàðòèÿ ïîëíîñòüþ ðàñïîðÿæàåòñÿ äîêóìåíòàìè è óìàìè ñâîèõ ÷ëåíîâ, ïðîøëîå òàêîâî, êàêèì åãî æåëàåò ñäåëàòü ïàðòèÿ. Îòñþäà æå ñëåäóåò, ÷òî, õîòÿ ïðîøëîå èçìåí÷èâî, åãî íè â êàêîé ìîìåíò íå ìåíÿëè. Èáî åñëè îíî âîññîçäàíî â òîì âèäå, êàêîé ñåé÷àñ íàäîáåí, çíà÷èò, ýòà íîâàÿ âåðñèÿ è åñòü ïðîøëîå, è íèêàêîãî äðóãîãî ïðîøëîãî áûòü íå ìîãëî». Àâòîðîì ââîäèòñÿ ñîâåðøåííî íîâîå ïîíÿòèå, õàðàêòåðíîå, íà åãî âçãëÿä, äëÿ íûíåøíåãî ýòàïà ðàçâèòèÿ îáùåñòâà. Ñåãîäíÿ, â óñëîâèÿõ ïîëíîé ïîáåäû öèíèçìà è òîðæåñòâà íèçìåííûõ æåëàíèé ëþäåé, ìû èìååì äåëî ñ òàêèì îáùåñòâåííûì ñòðîåì, êàê öèíèèçì, îñíîâîïîëàãàþùèå èäåè è ïåðñïåêòèâû ðàçâèòèÿ êîòîðîãî ïðåäñòàâëåíû â äèññåðòàöèîííîé ðàáîòå. Êàê èçâåñòíî, öèíèçì – ýòî ïðåíåáðåæåíèå ïðèíÿòûìè â îáùåñòâå çàêîíàìè, íîðìàìè è ïðàâèëàìè, îñîáåííî ìîðàëüíûìè (ýòè÷åñêèìè). Ýòî äåìîíñòðàòèâíî ïðåíåáðåæèòåëüíîå îòíîøåíèå ê ìíåíèÿì è òî÷êàì çðåíèÿ äðóãèõ ëþäåé. Öèíèçì – ýòî ìîùíåéøåå îðóæèå óïðàâëåíèÿ â óìåëûõ ðóêàõ. ×òî êàñàåòñÿ öèíèçìåííûõ ìåòîäîâ, òî íàìè îíè íàçâàíû òàêîâûìè (à íå ïðîñòî – öèíè÷íûìè) äëÿ àêöåíòèðîâàíèÿ âíèìàíèÿ
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè
Á
289
íà èõ îñíîâíîé ñóòè, ò.å. íà íèçìåííîñòè âîçäåéñòâèÿ (ïîäëîñòè è áåñ÷åñòèè). Öèíèçìåíèçàöèÿ – ýòî ïðîöåññ äåôîðìàöèè ïðèíöèïîâ, ôóíêöèé è ìåòîäîâ óïðàâëåíèÿ îðãàíèçàöèåé è êîíêðåòíûìè ñîòðóäíèêàìè îò ìîðàëüíî-ýòè÷åñêèõ â ñòîðîíó öèíè÷íûõ è íèçìåííûõ. Âî âòîðîì ðàçäåëå äèññåðòàöèè «Íàó÷íî-ìåòîäè÷åñêèå îñíîâû öèíèçìåíèçàöèè âûñøåãî ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ» âûÿâëåíû è îáîáùåíû âíåøíèå óñëîâèÿ ôîðìèðîâàíèÿ öèíèèçìà. Äëÿ ïðèìåíåíèÿ öèíèçìåíèçàöèè â êà÷åñòâå ñðåäñòâà óïðàâëåíèÿ â âûñøåé øêîëå íåîáõîäèìûìè, ïî ìíåíèþ àâòîðà, ÿâëÿþòñÿ òàêèå âíåøíèå ïðåäïîñûëêè (óñëîâèÿ), à èìåííî: z ëèöåìåðíî-öèíè÷íàÿ íîðìàòèâíî-çàêîíîäàòåëüíàÿ áàçà è ïðîäàæíàÿ èñïîëíèòåëüíàÿ âëàñòü; z äîñòèæåíèå â ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîì ðàçâèòèè ôàçû «îáùåñòâà ñïåêòàêëÿ», ò.å. íàëè÷èå â îáùåñòâåííîì óñòðîéñòâå «âòîðîé ðåàëüíîñòè» (ñóáúåêòèâíîé ðåàëüíîñòè); z íåôîðìàëüíîå ïðèçíàíèå è èñïîëüçîâàíèå äâîåìûñëèÿ; z áåçíàêàçàííîñòü è íåôîðìàëüíàÿ ïîääåðæêà öèíèçìåííûõ ðóêîâîäèòåëåé ñàìûìè ãëàâíûìè öèíèêàìè, ïðè óñëîâèè ñîîòâåòñòâèÿ èõ êóðñîâ è ñîâïàäåíèÿ öåëåé; z âñåîáùåå çàìàë÷èâàíèå îáùåñòâåííîñòüþ è ñðåäñòâàìè ìàññîâîé èíôîðìàöèè ôàêòîâ öèíèçìåííîãî óïðàâëåíèÿ è äàâëåíèÿ è äð. ×òî êàñàåòñÿ áåçíàêàçàííîñòè è íåôîðìàëüíîé ïîääåðæêè, òî çäåñü àâòîð äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ îïèðàåòñÿ íà ðàáîòó êëàññèêîâ. Äàííîå îáñòîÿòåëüñòâî, âîçâåäåííîå â ðàíã çàêîíà ðàçâèòèÿ îáùåñòâà, îïèñàíî Ý. Ãîëäñòåéíîì â åãî êíèãå «Òåîðèÿ è ïðàêòèêà îëèãàðõè÷åñêîãî êîëëåêòèâèçìà» (Ä. Îðóýëë «1984») ñëåäóþùèì îáðàçîì: «Íà ïðîòÿæåíèè âñåé çàôèêñèðîâàííîé èñòîðèè … â ìèðå áûëè ëþäè òðåõ ñîðòîâ: âûñøèå, ñðåäíèå è íèçøèå. Ãðóïïû ïîäðàçäåëÿëèñü ñàìûìè ðàçíûìè ñïîñîáàìè, íîñèëè âñåâîçìîæíûå íàèìåíîâàíèÿ, èõ ÷èñëåííûå ïðîïîðöèè, à òàêæå âçàèìíûå îòíîøåíèÿ îò âåêà ê âåêó ìåíÿëèñü; íî íåèçìåííîé îñòàâàëàñü ôóíäàìåíòàëüíàÿ ñòðóêòóðà îáùåñòâà. … Öåëè ýòèõ òðåõ ãðóïï ñîâåðøåííî íåñîâìåñòèìû. Öåëü âûñøèõ – îñòàòüñÿ òàì, ãäå îíè åñòü. Öåëü ñðåäíèõ – ïîìåíÿòüñÿ ìåñòàìè ñ âûñøèìè; öåëü íèçøèõ – êîãäà ó íèõ åñòü öåëü, èáî äëÿ íèçøèõ òî è õàðàêòåðíî, ÷òî îíè çàäàâëåíû òÿæêèì òðóäîì è ëèøü îò ñëó÷àÿ ê ñëó÷àþ íàïðàâëÿþò âçãëÿä çà ïðåäåëû ïîâñåäíåâíîé æèçíè, – îòìåíèòü âñå ðàçëè÷èÿ è ñîçäàòü îáùåñòâî, ãäå âñå ëþäè äîëæíû áûòü ðàâíû. Òàêèì îáðàçîì, íà ïðîòÿæåíèè âñåé èñòîðèè âíîâü è âíîâü âñïûõèâàåò áîðüáà, â îáùèõ ÷åðòàõ âñåãäà îäèíàêîâàÿ. Äîëãîå âðåìÿ âûñøèå êàê áóäòî áû ïðî÷íî óäåðæèâàþò âëàñòü, íî ðàíî èëè ïîçäíî íàñòóïàåò ìîìåíò, êîãäà îíè òåðÿþò ëèáî âåðó â ñåáÿ, ëèáî ñïîñîáíîñòü
290
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
óïðàâëÿòü ýôôåêòèâíî, ëèáî è òî è äðóãîå. Òîãäà èõ ñâåðãàþò ñðåäíèå, êîòîðûå ïðèâëåêëè íèçøèõ íà ñâîþ ñòîðîíó òåì, ÷òî ðàçûãðûâàëè ðîëü áîðöîâ çà ñâîáîäó è ñïðàâåäëèâîñòü. Äîñòèãíóâ ñâîåé öåëè, îíè ñòàëêèâàþò íèçøèõ â ïðåæíåå ðàáñêîå ïîëîæåíèå è ñàìè ñòàíîâÿòñÿ âûñøèìè. Òåì âðåìåíåì íîâûå ñðåäíèå îòñëàèâàþòñÿ îò îäíîé èç äâóõ äðóãèõ ãðóïï èëè îò îáåèõ, è áîðüáà íà÷èíàåòñÿ ñûçíîâà. Èç òðåõ ãðóïï òîëüêî íèçøèì íèêîãäà íå óäàåòñÿ äîñòè÷ü ñâîèõ öåëåé, äàæå íà âðåìÿ. … Íî íèêàêîé ðîñò áëàãîñîñòîÿíèÿ, íèêàêîå ñìÿã÷åíèå íðàâîâ, íèêàêèå ðåâîëþöèè è ðåôîðìû íå ïðèáëèçèëè ÷åëîâå÷åñêîå ðàâåíñòâî íè íà ìèëëèìåòð. Ñ òî÷êè çðåíèÿ íèçøèõ, âñå èñòîðè÷åñêèå ïåðåìåíû çíà÷èëè íåìíîãèì áîëüøå, ÷åì ñìåíà õîçÿåâ».  ðàáîòå èçó÷åíà íîðìàòèâíî-çàêîíîäàòåëüíàÿ áàçà, íà îñíîâå ÷åãî óñòàíîâëåíî íàëè÷èå äîâîëüíî ñåðüåçíûõ ïðåäïîñûëîê äëÿ ðàñöâåòà ëèöåìåðèÿ è öèíèçìà. Íàïðèìåð, åñëè ãîâîðèòü î âûñøåé øêîëå, òî çàêîíîäàòåëüíî çàêðåïëåíî, ÷òî ðåêòîðà èçáèðàåò êîíôåðåíöèÿ. Êîíôåðåíöèþ è èçáèðàòåëüíóþ êîìèññèþ, åñòåñòâåííî, ôîðìèðóåò äåéñòâóþùèé ðåêòîð, ÷òî îáåñïå÷èâàåò åãî áåçîãîâîðî÷íóþ ïîáåäó íà âñåõ âîçìîæíûõ âûáîðàõ (ïðè óñëîâèè ñîáëþäåíèÿ ïîñëåäíåãî ïóíêòà âíåøíèõ óñëîâèé öèíèçìåíèçàöèè óïðàâëåíèÿ). Êðîìå òîãî, àâòîð àêöåíòèðóåò âíèìàíèå íà òîì, ÷òî ñåãîäíÿøíåå îáùåñòâî, íåñîìíåííî, äîñòèãëî ôàçû «îáùåñòâà ñïåêòàêëÿ», ò.å. ñîáëþäàåòñÿ è âòîðîå âíåøíåå óñëîâèå.  «îáùåñòâå ñïåêòàêëÿ» òå, êòî ëó÷øå âñåõ îñâåäîìëåí î ïðîèñõîäÿùåì, ìåíüøå âñåõ ñïîñîáíû óâèäåòü ìèð òàêèì, êàêîâ îí åñòü. Òàêèì îáðàçîì, ÷åì áîëüøå ïîíèìàíèÿ, òåì ñèëüíåå èëëþçèè: ÷åì óìíåå, òåì áåçóìíåå. Òàê êàê ÷åëîâå÷åñêîå ðàâåíñòâî – ýòî àáñòðàêöèÿ, à ðóêîâîäèòåëè ñòðåìÿòñÿ ñîõðàíèòü ñâîå ïîëîæåíèå íàâñåãäà, òî ãîñïîäñòâóþùèì äóøåâíûì ñîñòîÿíèåì äîëæíî áûòü óïðàâëÿåìîå áåçóìèå. Îáùåñòâî ñïåêòàêëÿ ïðåäïî÷èòàåò îáðàç – âåùè, êîïèþ – îðèãèíàëó, ïðåäñòàâëåíèå – äåéñòâèòåëüíîñòè, âèäèìîñòü – áûòèþ. Àâòîð ïðèõîäèò ê âûâîäó, ÷òî, ê ñîæàëåíèþ, â íàñòîÿùèé ìîìåíò ó áîëüøèíñòâà èíäèâèäóóìîâ åùå èìååò ìåñòî ñâîáîäà ìûñëè (îñîáåííî ó ñòóäåíòîâ). Íî îïðåäåëåííûå ïðåäïîñûëêè ê åå óòðàòå óæå åñòü.  ÷àñòíîñòè, óæå ñåé÷àñ ìîæíî ãîâîðèòü î íàìåòèâøèõñÿ ïðåäïîñûëêàõ òðàíñôîðìàöèè ëè÷íîñòè îò ëèöåìåðèÿ ê äâîåìûñëèþ, ò.å. ê ñïîñîáíîñòè îäíîâðåìåííî äåðæàòüñÿ äâóõ ïðîòèâîïîëîæíûõ óáåæäåíèé. Ãîâîðèòü çàâåäîìóþ ëîæü è îäíîâðåìåííî â íåå âåðèòü, çàáûâàòü ëþáûå ôàêòû, ñòàâøèå íåóäîáíûìè, è èçâëåêàòü èõ èç çàáâåíèÿ, êîãäà îíè îïÿòü ïîíàäîáÿòñÿ, îòðèöàòü ñóùåñòâîâàíèå îáúåêòèâíîé äåéñòâèòåëüíîñòè è ó÷èòûâàòü äåéñòâèòåëüíîñòü, êîòîðóþ îòðèöàåøü. Ðóêîâîäèòåëþ íåîáõîäèìî óìåíèå èñêàæàòü ÷óâñòâî ðåàëüíîñòè, òàê êàê îñíîâíîé ñåêðåò òàêîãî ðîäà ìåíåäæìåíòà çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî-
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè
Á
291
áû âåðà â ñâîþ íåïîãðåøèìîñòü ñî÷åòàëàñü ñ óìåíèåì ó÷èòüñÿ íà ïðîøëûõ îøèáêàõ.  ðàáîòå, äëÿ îáîáùåíèÿ è ðàçâèòèÿ îïûòà äðóãèõ èçìîâ, áûëà ïðîàíàëèçèðîâàíà ñòðóêòóðà Îêåàíèè. «Âåðøèíà ïèðàìèäû – Ñòàðøèé Áðàò. Ñòàðøèé Áðàò íåïîãðåøèì è âñåìîãóù. Êàæäîå äîñòèæåíèå, êàæäûé óñïåõ, êàæäàÿ ïîáåäà, êàæäîå íàó÷íîå îòêðûòèå, âñå ïîçíàíèÿ, âñÿ ìóäðîñòü, âñå ñ÷àñòüå, âñÿ äîáëåñòü – íåïîñðåäñòâåííî ïðîèñòåêàþò èç åãî ðóêîâîäñòâà è èì âäîõíîâëåíû. Ñòàðøåãî Áðàòà íèêòî íå âèäåë. Åãî ëèöî – íà ïëàêàòàõ, åãî ãîëîñ – â òåëåêðàíå. Ìû èìååì âñå îñíîâàíèÿ ïîëàãàòü, ÷òî îí íèêîãäà íå óìðåò, è óæå ñåé÷àñ ñóùåñòâóåò çíà÷èòåëüíàÿ íåîïðåäåëåííîñòü êàñàòåëüíî äàòû åãî ðîæäåíèÿ. Ñòàðøèé Áðàò – ýòî îáðàç, â êîòîðîì ïàðòèÿ æåëàåò ïðåäñòàòü ïåðåä ìèðîì. Íàçíà÷åíèå åãî – ñëóæèòü ôîêóñîì äëÿ ëþáâè, ñòðàõà è ïî÷èòàíèÿ, ÷óâñòâ, êîòîðûå ëåã÷å îáðàòèòü íà îòäåëüíîå ëèöî, ÷åì íà îðãàíèçàöèþ. Ïîä Ñòàðøèì Áðàòîì – âíóòðåííÿÿ ïàðòèÿ; ÷èñëåííîñòü åå îãðàíè÷åíà øåñòüþ ìèëëèîíàìè – ýòî ÷óòü ìåíüøå äâóõ ïðîöåíòîâ íàñåëåíèÿ Îêåàíèè. Ïîä âíóòðåííåé ïàðòèåé – âíåøíÿÿ ïàðòèÿ; åñëè âíóòðåííþþ óïîäîáèòü ìîçãó ãîñóäàðñòâà, òî âíåøíþþ ìîæíî íàçâàòü ðóêàìè. Íèæå – áåññëîâåñíàÿ ìàññà, êîòîðóþ ìû ïðèâû÷íî èìåíóåì «ïðîëàìè»; îíè ñîñòàâëÿþò, ïî-âèäèìîìó, âîñåìüäåñÿò ïÿòü ïðîöåíòîâ íàñåëåíèÿ. Ïî íàøåé ïðåæíåé êëàññèôèêàöèÿ ïðîëû – íèçøèå, èáî ðàáñêîå íàñåëåíèå ýêâàòîðèàëüíûõ îáëàñòåé, ïåðåõîäÿùåå îò îäíîãî çàâîåâàòåëÿ ê äðóãîìó, íåëüçÿ ñ÷èòàòü ïîñòîÿííîé è íåîáõîäèìîé ÷àñòüþ îáùåñòâà». Êðîìå âíåøíèõ ïðåäïîñûëîê, ìåõàíèçì âíåäðåíèÿ è ðåàëèçàöèè öèíèçìåííûõ ìåòîäîâ â óïðàâëåíèè óíèâåðñèòåòîì ïðåäóñìàòðèâàåò íàëè÷èå ñëåäóþùèõ âíóòðåííèõ óñëîâèé, àíàëèç êîòîðûõ, â ñâîþ î÷åðåäü, ïîçâîëèë ñìîäåëèðîâàòü ïðîòîòèïè÷åñêèå îáðàçû ñóáúåêòîâ öèíèçìåííîé äåÿòåëüíîñòè è ïðåäñòàâèòü òàêñîíîìèþ ïîñëåäíèõ: z íàëè÷èå âî ãëàâå îðãàíèçàöèè ÷åëîâåêà õàðèçìàòè÷åñêîãî, ïîñëåäîâàòåëüíîãî, óìíîãî, öåëåóñòðåìëåííîãî, ìåëî÷íîãî, ïîäëîãî, àâòîðèòàðíîãî, ëèöåìåðíîãî è ò.ï., ò.å. Ãëàâíîãî Öèíèêà; z íàëè÷èå íåáîëüøîé ãðóïïû (òðè–÷åòûðå ÷åëîâåêà) ïîñëåäîâàòåëåé – Ïîäëûõ Öèíèêîâ, áåçìåðíî îáÿçàííûõ Ãëàâíîìó Öèíèêó, îòëè÷àþùèõñÿ áåñïðèíöèïíîñòüþ è áåñõðåáåòíîñòüþ, ãîòîâûõ âûïîëíèòü ñàìîå íåçàêîííîå è íåýòè÷íîå ïîðó÷åíèå (óíèçèòü ïðåïîäàâàòåëÿ; âûñòóïèòü ñ ïîäëåíüêîé ðå÷üþ íà òåëåâèäåíèè èëè ðàäèî; îáúÿâèòü ëîæü ïðàâäîé, à ïðàâäó ñäåëàòü ëîæüþ), íî ïðàêòè÷åñêè íå ñêëîííûõ ê èíèöèàòèâå; z íàëè÷èå íåáîëüøîé ãðóïïû ïîñëåäîâàòåëåé – Èäåéíûõ Öèíèêîâ, ñâÿòî âåðÿùèõ â òàëàíò è èäåè Ãëàâíîãî Öèíèêà, ðàáîòàþùèõ ðàäè êàðüåðû, äåíåã è ìîðàëüíîãî óäîâëåòâîðåíèÿ;
292
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
íàëè÷èå àáñîëþòíî íåàêòèâíîé (â íåêîòîðîé ñòåïåíè äàæå èíôàíòèëüíîé), íî çíà÷èòåëüíîé ãðóïïû ïîñëåäîâàòåëåé, êîòîðûå ñòàëè ïîñëåäîâàòåëÿìè íå ïî ñâîåé âîëå, à â ñèëó îáúåêòèâíûõ ïðè÷èí è ïî æåëàíèþ Ãëàâíîãî Öèíèêà – Íåàêòèâíûå Öèíèêè. ×ëåíû ýòîé ãðóïïû ñâÿçàíû, êàê ïðàâèëî, ñ Ãëàâíûì Öèíèêîì îïðåäåëåííûìè îáÿçàòåëüñòâàìè (íàïðèìåð, òû îáåñïå÷èâàåøü âûñòóïëåíèå èëè ïîäïèñûâàåøü ïèñüìî â ìîþ ïîääåðæêó, à ÿ ñîçäàþ áëàãîïðèÿòíûå óñëîâèÿ äëÿ ðàáîòû èëè ó÷åáû òâîèì äåòÿì); z íàëè÷èå â îðãàíèçàöèè «ìîë÷àëèâîãî áîëüøèíñòâà», îðèåíòèðîâàííîãî, â ïåðâóþ î÷åðåäü, íà òðàäèöèîííóþ âëàñòü è âëàñòü ïðèíóæäåíèÿ, íå îòÿãîùåííîãî ìîðàëüíî-ýòè÷åñêèìè ñîîáðàæåíèÿìè è ïåðåæèâàíèÿìè. Ó íèõ òîëüêî îäèí âûõîä – ÷åñòíî ìîë÷àòü. Èõ ãëàâíûì ïðèíöèïîì ÿâëÿåòñÿ ñëåäóþùèé: âñåãäà îðè ñ òîëïîé – òîëüêî òàê òû áóäåøü â áåçîïàñíîñòè. Ýòî ëþäè, êîòîðûå íè÷åãî íå õîòÿò â ñâîåé æèçíè ìåíÿòü, èìè äâèæåò (åñëè îíè âîîáùå äâèæèìû) ñòðàõ âîçìîæíûõ ïåðåìåí. Èõ óñòàíîâêà íà æèçíü çàêëþ÷àåòñÿ â ïðèíÿòèè êåì-òî óãîòîâàííîé äëÿ íèõ ðîëè, â ïåðåäâèæåíèè âíèç ïî òå÷åíèþ. Îíè áîÿòñÿ ñâîáîäû, òàê êàê ñâîáîäà – ýòî îòâåòñòâåííîñòü. Íà èõ ëèöàõ ìàñêà ðàâíîäóøèÿ è ñåðîñòè, ÿâëÿþùàÿñÿ ÷àñòüþ âñåïîãëîùàþùåé òîëïû; z íàëè÷èå íåçíà÷èòåëüíîãî ÷èñëà ðàçîáùåííûõ, ñ ðàçëè÷íûìè öåëÿìè è èíòåðåñàìè íîíêîíôîðìèñòîâ, ò.å. ïðåïîäàâàòåëåé è ñîòðóäíèêîâ, ïîçâîëÿþùèõ ñåáå íå ñîãëàøàòüñÿ ñ Ãëàâíûì Öèíèêîì è åãî «êîìàíäîé». Îíè íåîáõîäèìû Ãëàâíîìó Öèíèêó äëÿ òîãî, ÷òîáû áûëî ñ êåì áîðîòüñÿ è, ïîáåæäàÿ èõ, äåìîíñòðèðîâàòü ñâîþ ìîùü.  òî æå âðåìÿ Ãëàâíûé Öèíèê íå ìîæåò äîïóñòèòü, ÷òîáû ýòè íîíêîíôîðìèñòû ñïëîòèëèñü è ïðèîáðåëè â îðãàíèçàöèè àâòîðèòåò è óâàæåíèå, ïîýòîìó íóæåí ïîñòîÿííûé ìîíèòîðèíã èõ ïîëèòè÷åñêîãî è ïðîôåññèîíàëüíîãî âåñà. Ãëàâíûé Öèíèê ïðèãîâîðåí ê ïîñòîÿííîìó óñòðàíåíèþ íîíêîíôîðìèñòîâ-ëèäåðîâ, íà ôîíå êîòîðûõ åãî ñîáñòâåííàÿ çíà÷èìîñòü, åãî çàñëóãè, åãî íàó÷íûå äîñòèæåíèÿ ìîãóò îêàçàòüñÿ íå ñòîëü ÿðêèìè è íå íàñòîëüêî äîìèíèðóþùèìè, êàê òîãî õîòåëîñü áû. ×òî êàñàåòñÿ ìîë÷àëèâîãî áîëüøèíñòâà, òî ïñèõîëîãè÷åñêîå îçíàêîìëåíèå ñ åãî ïîðòðåòîì äàåòñÿ Å. Çàìÿòèíûì. «×àñîâàÿ Ñêðèæàëü êàæäîãî èç íàñ íàÿâó ïðåâðàùàåò â ñòàëüíîãî øåñòèêîëåñíîãî ãåðîÿ âåëèêîé ïîýìû. Êàæäîå óòðî, ñ øåñòèêîëåñíîé òî÷íîñòüþ, â îäèí è òîò æå ÷àñ è â îäíó è òó æå ìèíóòó ìû, ìèëëèîíû, âñòàåì êàê îäèí.  îäèí è òîò æå ÷àñ åäèíîìèëëèîííî íà÷èíàåì ðàáîòó – åäèíîìèëëèîííî êîí÷àåì. È, ñëèâàÿñü â åäèíîå, ìèëëèîíîðóêîå òåëî, â îäíó è òó æå, íàçíà÷åííóþ Ñêðèæàëüþ, ñåêóíäó, ìû ïîäíîñèì ëîæêè êî ðòó è â îäíó è òó æå ñåêóíäó âûõîäèì íà ïðîãóëêó è èäåì â z
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè
Á
293
àóäèòîðèóì, â çàë Òýéëîðîâñêèõ ýêçåðñèñîâ, îòõîäèì êî ñíó... Áóäó âïîëíå îòêðîâåíåí: àáñîëþòíî òî÷íîãî ðåøåíèÿ çàäà÷è ñ÷àñòüÿ íåò åùå è ó íàñ: äâà ðàçà â äåíü – îò 16 äî 17 è îò 21 äî 22 åäèíûé ìîùíûé îðãàíèçì ðàññûïàåòñÿ íà îòäåëüíûå êëåòêè: ýòî óñòàíîâëåííûå Ñêðèæàëüþ Ëè÷íûå ×àñû.  ýòè ÷àñû âû óâèäèòå: â êîìíàòå ó îäíèõ öåëîìóäðåííî ñïóùåíû øòîðû, äðóãèå ìåðíî ïî ìåäíûì ñòóïåíÿì Ìàðøà ïðîõîäÿò ïðîñïåêòîì, òðåòüè – êàê ÿ ñåé÷àñ – çà ïèñüìåííûì ñòîëîì. Íî ÿ òâåðäî âåðþ – ïóñòü íàçîâóò ìåíÿ èäåàëèñòîì è ôàíòàçåðîì – ÿ âåðþ: ðàíüøå èëè ïîçæå, íî êîãäà-íèáóäü è äëÿ ýòèõ ÷àñîâ ìû íàéäåì ìåñòî â îáùåé ôîðìóëå, êîãäà-íèáóäü âñå 86400 ñåêóíä âîéäóò â ×àñîâóþ Ñêðèæàëü. Ìíîãî íåâåðîÿòíîãî ìíå ïðèõîäèëîñü ÷èòàòü è ñëûøàòü î òåõ âðåìåíàõ, êîãäà ëþäè æèëè åùå â ñâîáîäíîì, ò.å. íåîðãàíèçîâàííîì, äèêîì ñîñòîÿíèè. Íî ñàìûì íåâåðîÿòíûì ìíå âñåãäà êàçàëîñü èìåííî ýòî: êàê òîãäàøíÿÿ – ïóñòü äàæå çà÷àòî÷íàÿ – ãîñóäàðñòâåííàÿ âëàñòü ìîãëà äîïóñòèòü, ÷òî ëþäè æèëè áåç âñÿêîãî ïîäîáèÿ íàøåé Ñêðèæàëè, áåç îáÿçàòåëüíûõ ïðîãóëîê, áåç òî÷íîãî óðåãóëèðîâàíèÿ ñðîêîâ åäû, âñòàâàëè è ëîæèëèñü ñïàòü, êîãäà èì âçáðåäåò â ãîëîâó; íåêîòîðûå èñòîðèêè ãîâîðÿò äàæå, áóäòî â òå âðåìåíà íà óëèöàõ âñþ íî÷ü ãîðåëè îãíè, âñþ íî÷ü ïî óëèöàì õîäèëè è åçäèëè. Âîò ýòîãî ÿ íèêàê íå ìîãó îñìûñëèòü. Âåäü êàê áû íè áûë îãðàíè÷åí èõ ðàçóì, íî âñå-òàêè äîëæíû æå îíè áûëè ïîíèìàòü, ÷òî òàêàÿ æèçíü áûëà ñàìûì íàñòîÿùèì ïîãîëîâíûì óáèéñòâîì – òîëüêî ìåäëåííûì, èçî äíÿ â äåíü. Ãîñóäàðñòâî (ãóìàííîñòü) çàïðåùàëî óáèòü íàñìåðòü îäíîãî è íå çàïðåùàëî óáèâàòü ìèëëèîíû íàïîëîâèíó. Óáèòü îäíîãî, ò. å. óìåíüøèòü ñóììó ÷åëîâå÷åñêèõ æèçíåé íà 50 ëåò, – ýòî ïðåñòóïíî, à óìåíüøèòü ñóììó ÷åëîâå÷åñêèõ æèçíåé íà 50 ìèëëèîíîâ ëåò – ýòî íå ïðåñòóïíî. Íó, ðàçâå íå ñìåøíî? Ó íàñ ýòó ìàòåìàòè÷åñêè-ìîðàëüíóþ çàäà÷ó â ïîëìèíóòû ðåøèò ëþáîé äåñÿòèëåòíèé íóìåð; ó íèõ íå ìîãëè – âñå èõ Êàíòû âìåñòå (ïîòîìó, ÷òî íè îäèí èç Êàíòîâ íå äîãàäàëñÿ ïîñòðîèòü ñèñòåìó íàó÷íîé ýòèêè, ò.å. îñíîâàííîé íà âû÷èòàíèè, ñëîæåíèè, äåëåíèè, óìíîæåíèè). À ýòî ðàçâå íå àáñóðä, ÷òî ãîñóäàðñòâî (îíî ñìåëî íàçûâàòü ñåáÿ ãîñóäàðñòâîì!) ìîãëî îñòàâèòü áåç âñÿêîãî êîíòðîëÿ ñåêñóàëüíóþ æèçíü. Êòî, êîãäà è ñêîëüêî õîòåë... Ñîâåðøåííî íåíàó÷íî, êàê çâåðè. È êàê çâåðè, âñëåïóþ, ðîæàëè äåòåé. Íå ñìåøíî ëè: çíàòü ñàäîâîäñòâî, êóðîâîäñòâî, ðûáîâîäñòâî (ó íàñ åñòü òî÷íûå äàííûå, ÷òî îíè çíàëè âñå ýòî) è íå ñóìåòü äîéòè äî ïîñëåäíåé ñòóïåíè ýòîé ëîãè÷åñêîé ëåñòíèöû: äåòîâîäñòâà. Íå äîäóìàòüñÿ äî íàøèõ Ìàòåðèíñêîé è Îòöîâñêîé Íîðì. Òàê ñìåøíî, òàê íåïðàâäîïîäîáíî, ÷òî âîò ÿ íàïèñàë è áîþñü: à âäðóã âû, íåâåäîìûå ÷èòàòåëè, ñî÷òåòå ìåíÿ çà çëîãî øóòíèêà. Âäðóã ïîäóìàåòå, ÷òî ÿ ïðîñòî õî÷ó ïîèçäåâàòüñÿ íàä âàìè è ñ ñåðüåçíûì âèäîì ðàññêàçûâàþ ñîâåðøåííåéøóþ ÷óøü».
294
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ Главный Циник
Идейные Циники
Подлые Циники
Неактивные Циники
Н О Н К О Н Ф О Р М И С Т Ы
Молчаливое большинство
Ðèñ. 1. Îðãàíèçàöèîííàÿ ñòðóêòóðà öèíèçìåíèçèðîâàííîé îðãàíèçàöèè
×òî êàñàåòñÿ ïðîöåññà âíåäðåíèÿ öèíèçìåííûõ ìåòîäîâ â âûñøåé øêîëå, òî óêàçàííûå âûøå âíóòðåííèå óñëîâèÿ, åñòåñòâåííî, íå ôîðìèðóþòñÿ ñàìè ïî ñåáå, à âûêðèñòàëëèçîâûâàþòñÿ â ïðîöåññå äëèòåëüíîé è êðîïîòëèâîé ðàáîòû êëþ÷åâîé ôèãóðû, èäåéíîãî íîñèòåëÿ öèíèçìåíèçàöèè îðãàíèçàöèè – Ãëàâíîãî Öèíèêà. Îðãàíèçàöèîííàÿ ñòðóêòóðà öèíèçìåíèçèðîâàííîé îðãàíèçàöèè ïðåäñòàâëåíà íà ðèñóíêå 1. Êëþ÷åâûå ïðèíöèïû öèíèçìåíèçàöèè (öèíèçìåííîãî óïðàâëåíèÿ), ò.å. ïðèíöèïû äåéñòâèé Ãëàâíîãî Öèíèêà, ñâîäÿòñÿ, ïî ìíåíèþ àâòîðà äèññåðòàöèè, ê ñëåäóþùåìó: z óìåëî ìàíèïóëèðîâàòü ñîçíàíèåì ïîä÷èíåííûõ; z èñêóñíî ñìåøèâàòü ëîæü ñ ïðàâäîé è ïîëóïðàâäîé, óâåëè÷èâàÿ òåì ñàìûì ñòåïåíü íåàäåêâàòíîñòè èíôîðìàöèîííîé ñðåäû îáùåñòâà è ðàñøèðÿÿ «âòîðóþ ðåàëüíîñòü» (ñóáúåêòèâíóþ èëëþçîðíóþ ðåàëüíîñòü); z èñïîëüçîâàòü ìåõàíèçì ïîñòåïåííîãî âîâëå÷åíèÿ ðàáîòíèêîâ â ïàóòèíó ëèöåìåðèÿ è öèíèçìà, âíà÷àëå êàê ïàññèâíûõ íàáëþäàòåëåé, à ñî âðåìåíåì ïîäâåðãàÿ èõ ïîëíîìó ìîðàëüíîìó ïîðàáîùåíèþ; z îñóùåñòâëÿòü ñðåäîâûé êîíòðîëü – æåñòêîå íåôîðìàëüíîå ñòðóêòóðèðîâàíèå îðãàíèçàöèè (áîëåå ïåðñïåêòèâíûì áóäåò ôîðìàëüíîå ñòðóêòóðèðîâàíèå, îðèåíòèðîâàííîå íà èíòåðåñû Ãëàâíîãî Öèíèêà), ïðè êîòîðîì îáùåíèå ðåãóëèðóåòñÿ, à äîïóñê ê èíôîðìàöèè ñòðîãî êîíòðîëèðóåòñÿ; z èñïîëüçîâàòü ìîùü è íåóìîëèìîñòü ãîñóäàðñòâåííîé ìàøèíû äëÿ îêàçàíèÿ ïñèõîëîãè÷åñêîãî âîçäåéñòâèÿ íà ëþäåé, ìàñêèðóÿ ñâîè èñòèííûå öåëè;
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè
Á
295
óñòðàíÿòü êàêóþ áû òî íè áûëî êîððåëÿöèþ ìåæäó îøèáêàìè (ïðîñòóïêàìè) ïîä÷èíåííûõ è ñòåïåíüþ (âåëè÷èíîé) íàêàçàíèÿ çà íèõ, à òàêæå ìåæäó èõ äîñòèæåíèÿìè è ìàñøòàáîì ïîîùðåíèÿ; z èñïîëüçîâàòü èíñòèòóò íàóøíè÷åñòâà è ïðåäàòåëüñòâà, ñòàëêèâàÿ ñîòðóäíèêîâ äðóã ñ äðóãîì, ïîäïèòûâàÿ äåñòðóêòèâíóþ êîíêóðåíöèþ, îðãàíèçîâûâàÿ äèñôóíêöèîíàëüíûå êîíôëèêòû è ïð.; z èñïîëüçîâàòü ïåðåäåðíóòûé (ïîäòàñîâàííûé) ÿçûê îáùåíèÿ è ñïåöèàëüíûé êëèøèðîâàííûé ñëîâàðü âíóòðèîðãàíèçàöèîííîãî îáùåíèÿ, êîòîðûå óñòðàíÿþò ñàìó îñíîâó äëÿ ñàìîñòîÿòåëüíîãî è êðèòè÷åñêîãî ìûøëåíèÿ è ïîñòîÿííî äåðæàò ïîä÷èíåííûõ â íåâåäåíèè è íåóâåðåííîñòè; z êóëüòèâèðîâàòü èìèäæ èíòåëëèãåíòíîãî, âûäåðæàííîãî, óðàâíîâåøåííîãî è ñïîêîéíîãî ðóêîâîäèòåëÿ, ïîçèöèÿ êîòîðîãî ÿêîáû ñâîäèòñÿ ê òîëåðàíòíîñòè è òåðïèìîñòè; z ïîðó÷àòü Ïîäëûì Öèíèêàì è Èäåéíûì Öèíèêàì ïóáëè÷íîå îçâó÷èâàíèå ðàäèêàëüíûõ çàÿâëåíèé, à òàêæå èõ âîïëîùåíèå â æèçíü. Çíà÷èòåëüíîå âíèìàíèå â äèññåðòàöèîííîì èññëåäîâàíèè óäåëÿåòñÿ äåôîðìàöèè âçãëÿäîâ öèíèêîâ.  ýòîì ïðîöåññå ðåøàþùóþ ðîëü îáû÷íî èãðàåò Ãëàâíûé Öèíèê, íî îïðåäåëåííîå çíà÷åíèå èìåþò è îáúåêòèâíûå ïðè÷èíû. Àâòîð äåìîíñòðèðóåò ýòî íà ïðèìåðå ñîäåðæàòåëüíîé òåîðèè ìîòèâàöèè Àáðàõàìà Ìàñëîó. Ïî Ìàñëîó, êàæäîìó ÷åëîâåêó ñâîéñòâåííû ïîòðåáíîñòè ïåðâè÷íûå (ôèçèîëîãè÷åñêèå, â áåçîïàñíîñòè è çàùèùåííîñòè) è âòîðè÷íûå (ñîöèàëüíûå, â óâàæåíèè, â ñàìîâûðàæåíèè).  «îáùåñòâå ñïåêòàêëÿ» ëèøèòñÿ ëè öèíèçìåííàÿ ëè÷íîñòü âîçìîæíîñòè îáùåíèÿ? Íåò.  ëèöåìåðíîé ñðåäå ïîòåðÿåò ëè îíà âèäèìîñòü óâàæåíèÿ? Íåò. Ñìîæåò ëè îíà â ýòîì îáùåñòâå ðåàëèçîâàòü ñåáÿ? Äà. Ñëåäîâàòåëüíî, ïðîáëåìà óäîâëåòâîðåíèÿ ïîòðåáíîñòåé ñâîäèòñÿ òîëüêî ê ïîèñêó âîçìîæíîñòåé óäîâëåòâîðåíèÿ ïåðâè÷íûõ ïîòðåáíîñòåé, äëÿ ÷åãî íåîáõîäèìî: ñîõðàíèòü çà ñîáîé äîëæíîñòü, ñîõðàíèòü çàðïëàòó, îñòàòüñÿ â îðãàíèçàöèè õîòÿ áû â áëèæàéøåé ïåðñïåêòèâå (âåäü êîìó-òî äî ïåíñèè ïàðó ëåò, ó êîãî-òî çäåñü æå ó÷àòñÿ äåòè, ó êîãî-òî ðàáîòàåò æåíà, à êîìó-òî ïðîñòî áîëüøå íåêóäà èäòè). Ðàäè ýòîãî ìîæíî ñíà÷àëà ïðîìîë÷àòü, çàòåì íå ñêàçàòü âñåé ïðàâäû, à íåìíîãî ïîçæå è ñîâðàòü. Èìåííî òàêèì îáðàçîì îñóùåñòâëÿåòñÿ ïðîöåññ öèíèçìåíèçàöèè. Ñíà÷àëà ïðèçûâàþò â ìîë÷àëèâûå ñâèäåòåëè íèçìåííîãî ïîñòóïêà ñî ñòîðîíû àäìèíèñòðàöèè, ïîòîì âêëþ÷àþò ðÿäîâûì ÷ëåíîì öèíèçìåííîé êîìèññèè, ïîòîì ïðîñÿò ïîñòàâèòü ñâîþ ïîäïèñü ïîä öèíèçìåííûì çàÿâëåíèåì, ïîòîì îòïðàâÿò ñîáèðàòü ýòè ïîäïèñè. Ïðåäñòàâèòåëü ìîë÷àëèâîãî áîëüøèíñòâà ñòàíîâèòñÿ âíà÷àëå Íåàêòèâíûì Öèíèêîì, à ñî âðåìåíåì – Ïîäëûì Öèíèêîì. Åñòåñòâåííî, öèíèçì ïðîèçðàñòàåò íàèáîëåå z
296
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
èíòåíñèâíî íà áëàãîïðèÿòíîé ïî÷âå, ò.å. êîãäà ìû èìååì äåëî ñ íàäëîìëåííîé ëè÷íîñòüþ èëè ñ ÷åëîâåêîì, èìåþùèì ïðèñòðàñòèå ê àëêîãîëþ.  ýòîì ñëó÷àå ïóòü îò îáû÷íîãî ÷åëîâåêà ê Ïîäëîìó Öèíèêó óêîðà÷èâàåòñÿ â íåñêîëüêî ðàç. Íåìàëîâàæíî òàêæå âëèÿíèå íà òðàíñôîðìàöèîííûå ïðîöåññû ñðåäû îáùåíèÿ âíå îðãàíèçàöèè (çäåñü ðåøàþùàÿ ðîëü ìîæåò ïðèíàäëåæàòü ÷ëåíàì ñåìüè).  êà÷åñòâå ïðèìåðà ñìåøèâàíèÿ ëæè ñ ïîëóïðàâäîé ìû îáðàùàåìñÿ ê òâîð÷åñòâó Ä.Îðóýëëà («1984»).  äàííîì ñëó÷àå «…òðåáóåòñÿ íåïðåðûâíàÿ ïåðåäåëêà ïðîøëîãî, êîòîðóþ ïîçâîëÿåò îñóùåñòâëÿòü ñèñòåìà ìûøëåíèÿ, ïî ñóòè îõâàòûâàþùàÿ âñå îñòàëüíûå è èìåíóåìàÿ íà íîâîÿçå äâîåìûñëèåì. Ïåðåäåëêà ïðîøëîãî íóæíà ïî äâóì ïðè÷èíàì. Îäíà èç íèõ, âòîðîñòåïåííàÿ è, òàê ñêàçàòü, ïðîôèëàêòè÷åñêàÿ, çàêëþ÷àåòñÿ â ñëåäóþùåì. Ïàðòèåö, êàê è ïðîëåòàðèé, òåðïèò íûíåøíèå óñëîâèÿ îò÷àñòè ïîòîìó, ÷òî åìó íå ñ ÷åì ñðàâíèâàòü. Îí äîëæåí áûòü îòðåçàí îò ïðîøëîãî òàê æå, êàê îò çàðóáåæíûõ ñòðàí, èáî åìó íàäî âåðèòü, ÷òî îí æèâåò ëó÷øå ïðåäêîâ è ÷òî óðîâåíü ìàòåðèàëüíîé îáåñïå÷åííîñòè íåóêëîííî ïîâûøàåòñÿ. Íî íåñðàâíåííî áîëåå âàæíàÿ ïðè÷èíà äëÿ èñïðàâëåíèÿ ïðîøëîãî – â òîì, ÷òî íàäî îõðàíÿòü íåïîãðåøèìîñòü ïàðòèè. Ðå÷è, ñòàòèñòèêà, âñåâîçìîæíûå äîêóìåíòû äîëæíû ïîäãîíÿòüñÿ ïîä ñåãîäíÿøíèé äåíü äëÿ äîêàçàòåëüñòâà òîãî, ÷òî ïðåäñêàçàíèÿ ïàðòèè âñåãäà áûëè âåðíû. Ìàëî òîãî: íåëüçÿ ïðèçíàâàòü íèêàêèõ ïåðåìåí â äîêòðèíå è ïîëèòè÷åñêîé ëèíèè. Èáî èçìåíèòü âîççðåíèÿ èëè õîòÿ áû ïîëèòèêó – ýòî çíà÷èò ïðèçíàòüñÿ â ñëàáîñòè. Åñëè, íàïðèìåð, ñåãîäíÿ âðàã – Åâðàçèÿ (èëè Îñòàçèÿ, íåâàæíî, êòî), çíà÷èò, îíà âñåãäà áûëà âðàãîì. À åñëè ôàêòû ãîâîðÿò îáðàòíîå, òîãäà ôàêòû íàäî èçìåíèòü. Òàê íåïðåðûâíî ïåðåïèñûâàåòñÿ èñòîðèÿ. Ýòà åæåäíåâíàÿ ïîä÷èñòêà ïðîøëîãî, êîòîðîé çàíÿòî ìèíèñòåðñòâî ïðàâäû, òàê æå íåîáõîäèìà äëÿ óñòîé÷èâîñòè ðåæèìà, êàê ðåïðåññèâíàÿ è øïèîíñêàÿ ðàáîòà, âûïîëíÿåìàÿ ìèíèñòåðñòâîì ëþáâè». Âñå òîò æå Ä. Îðóýëë äàåò íàì ïðèìåð èñïîëüçîâàíèÿ ãîñóäàðñòâåííîé ìàøèíû. «×ëåí ïàðòèè ñ ðîæäåíèÿ äî ñìåðòè æèâåò íà ãëàçàõ ó ïîëèöèè ìûñëåé. Äàæå îñòàâøèñü îäèí, îí íå ìîæåò áûòü óâåðåí, ÷òî îí îäèí. Ãäå áû îí íè áûë, ñïèò îí èëè áîäðñòâóåò, ðàáîòàåò èëè îòäûõàåò, â âàííå ëè, â ïîñòåëè – çà íèì ìîãóò íàáëþäàòü, è îí íå áóäåò çíàòü, ÷òî çà íèì íàáëþäàþò. Íåáåçðàçëè÷åí íè îäèí åãî ïîñòóïîê. Åãî äðóçüÿ, åãî ðàçâëå÷åíèÿ, åãî îáðàùåíèå ñ æåíîé è äåòüìè, âûðàæåíèå ëèöà, êîãäà îí íàåäèíå ñ ñîáîé, ñëîâà, êîòîðûå îí áîðìî÷åò âî ñíå, äàæå õàðàêòåðíûå äâèæåíèÿ òåëà – âñå ýòî òùàòåëüíî èçó÷àåòñÿ. Íå òîëüêî ïîñòóïîê, íî ëþáîå, ïóñòü ñàìîå íåâèííîå ÷óäà÷åñòâî, ëþáàÿ íîâàÿ ïðèâû÷êà è íåðâíûé æåñò, êîòîðûå ìîãóò îêàçàòüñÿ ïðèçíàêàìè âíóò-
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè
Á
297
ðåííåé íåóðÿäèöû, íåïðåìåííî áóäóò çàìå÷åíû. Ñâîáîäû âûáîðà ó íåãî íåò íè â ÷åì. Ñ äðóãîé ñòîðîíû, åãî ïîâåäåíèå íå ðåãëàìåíòèðóåòñÿ çàêîíîì èëè ÷åòêèìè íîðìàìè.  Îêåàíèè íåò çàêîíà. Ìûñëè è äåéñòâèÿ, êàðàåìûå ñìåðòüþ (åñëè èõ îáíàðóæèëè), îôèöèàëüíî íå çàïðåùåíû, à áåñêîíå÷íûå ÷èñòêè, àðåñòû, ïîñàäêè, ïûòêè è ðàñïûëåíèÿ èìåþò öåëüþ íå íàêàçàòü ïðåñòóïíèêà, à óñòðàíèòü òåõ, êòî ìîã áû êîãäà-íèáóäü â áóäóùåì ñòàòü ïðåñòóïíèêîì. Ó ÷ëåíà ïàðòèè äîëæíû áûòü íå òîëüêî ïðàâèëüíûå âîççðåíèÿ, íî è ïðàâèëüíûå èíñòèíêòû. Òðåáîâàíèÿ ê åãî âçãëÿäàì è óáåæäåíèÿì çà÷àñòóþ íå ñôîðìóëèðîâàíû â ÿâíîì âèäå – èõ è íåëüçÿ ñôîðìóëèðîâàòü, íå îáíàæèâ ïðîòèâîðå÷èâîñòè, ñâîéñòâåííîé àíãñîöó. Åñëè ÷åëîâåê îò ïðèðîäû ïðàâîâåðåí (áëàãîìûñëÿùèé íà íîâîÿçå), îí ïðè âñåõ îáñòîÿòåëüñòâàõ, íå çàäóìûâàÿñü, çíàåò, êàêîå óáåæäåíèå ïðàâèëüíî è êàêîå ÷óâñòâî æåëàòåëüíî. Íî â ëþáîì ñëó÷àå òùàòåëüíàÿ óìñòâåííàÿ òðåíèðîâêà â äåòñòâå, îñíîâàííàÿ íà íîâîÿçîâñêèõ ñëîâàõ ñàìîñòîï, áåëî÷åðíûé è äâîåìûñëèå, îòáèâàåò ó íåãî îõîòó ãëóáîêî çàäóìûâàòüñÿ íàä êàêèìè áû òî íè áûëî âîïðîñàìè. Ïàðòèéöó íå ïîëîæåíî èìåòü íèêàêèõ ëè÷íûõ ÷óâñòâ è íèêàêèõ ïåðåðûâîâ â ýíòóçèàçìå. Îí äîëæåí æèòü â ïîñòîÿííîì íåèñòîâñòâå – íåíàâèäÿ âíåøíèõ âðàãîâ è âíóòðåííèõ èçìåííèêîâ, òîðæåñòâóÿ î÷åðåäíóþ ïîáåäó, ïðåêëîíÿÿñü ïåðåä ìîãóùåñòâîì è ìóäðîñòüþ ïàðòèè. Íåäîâîëüñòâî, ïîðîæäåííîå ñêóäíîé è áåçðàäîñòíîé æèçíüþ, ïëàíîìåðíî íàïðàâëÿþò íà âíåøíèå îáúåêòû è ðàññåèâàþò ïðè ïîìîùè òàêèõ ïðèåìîâ, êàê äâóõìèíóòêà íåíàâèñòè, à ìûñëè, êîòîðûå ìîãëè áû ïðèâåñòè ê ñêåïòè÷åñêîìó èëè ìÿòåæíîìó ðàñïîëîæåíèþ äóõà, óáèâàþòñÿ â çàðîäûøå âîñïèòàííîé ñûçìàëà âíóòðåííåé äèñöèïëèíîé. Ïåðâàÿ è ïðîñòåéøàÿ ñòóïåíü äèñöèïëèíû, êîòîðóþ ìîãóò óñâîèòü äàæå äåòè, íàçûâàåòñÿ íà íîâîÿçå ñàìîñòîï. Ñàìîñòîï îçíà÷àåò êàê áû èíñòèíêòèâíîå óìåíèå îñòàíîâèòüñÿ íà ïîðîãå îïàñíîé ìûñëè. Ñþäà âõîäèò ñïîñîáíîñòü íå âèäåòü àíàëîãèé, íå çàìå÷àòü ëîãè÷åñêèõ îøèáîê, íåâåðíî èñòîëêîâûâàòü äàæå ïðîñòåéøèé äîâîä, åñëè îí âðàæäåáåí àíãñîöó, èñïûòûâàòü ñêóêó è îòâðàùåíèå îò õîäà ìûñëåé, êîòîðûé ìîæåò ïðèâåñòè ê åðåñè. Êîðî÷å ãîâîðÿ, ñàìîñòîï îçíà÷àåò ñïàñèòåëüíóþ ãëóïîñòü. Íî ãëóïîñòè íåäîñòàòî÷íî. Íàïðîòèâ, îò ïðàâîâåðíîãî òðåáóåòñÿ òàêîå æå âëàäåíèå ñâîèìè óìñòâåííûìè ïðîöåññàìè, êàê îò ÷åëîâåêà-çìåè â öèðêå – ñâîèì òåëîì.  êîíå÷íîì ñ÷åòå ñòðîé çèæäåòñÿ íà òîì óáåæäåíèè, ÷òî Ñòàðøèé Áðàò âñåìîãóù, à ïàðòèÿ íåïîãðåøèìà. Íî ïîñêîëüêó Ñòàðøèé Áðàò íå âñåìîãóù è íåïîãðåøèìîñòü ïàðòèè íå ñâîéñòâåííà, íåîáõîäèìà íåóñòàííàÿ è åæåìèíóòíàÿ ãèáêîñòü â îáðàùåíèè ñ ôàêòàìè. Êëþ÷åâîå ñëîâî çäåñü – áåëî÷åðíûé. Êàê è ìíîãèå ñëîâà íîâîÿçà, îíî îáëàäàåò
298
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
äâóìÿ ïðîòèâîïîëîæíûìè çíà÷åíèÿìè.  ïðèìåíåíèè ê îïïîíåíòó îíî îçíà÷àåò ïðèâû÷êó áåññòûäíî óòâåðæäàòü, ÷òî ÷åðíîå – ýòî áåëîå, âîïðåêè î÷åâèäíûì ôàêòàì.  ïðèìåíåíèè ê ÷ëåíó ïàðòèè – áëàãîíàìåðåííóþ ãîòîâíîñòü íàçâàòü ÷åðíîå áåëûì, åñëè òîãî òðåáóåò ïàðòèéíàÿ äèñöèïëèíà. Íî íå òîëüêî íàçâàòü: åùå è âåðèòü, ÷òî ÷åðíîå – ýòî áåëîå, áîëüøå òîãî, çíàòü, ÷òî ÷åðíîå – ýòî áåëîå, è çàáûòü, ÷òî êîãäà-òî òû äóìàë èíà÷å». ×òî êàñàåòñÿ ââåäåíèÿ â ïðàêòèêó îáùåíèÿ íîâûõ ÿçûêîâ, òî çäåñü àâòîð äèññåðòàöèè îïèðàëñÿ íà ñëåäóþùèå èññëåäîâàíèÿ: z íåäàâíî âûøåäøàÿ â ñâåò íåîïóáëèêîâàííàÿ êíèãà èçâåñòíîãî çà ðóáåæîì ñòðóêòóðàëèñòà Èáàíîâà «Êîðíè ñîâðåìåííîãî èñïîêîí âåêîâ èáàíñêîãî ÿçûêà» (ñì. À.À. Çèíîâüåâ); z íîâîÿç, ò.å. îôèöèàëüíûé ÿçûê Îêåàíèè, ðàçðàáîòàííûé äëÿ òîãî, ÷òîáû îáñëóæèâàòü èäåîëîãèþ àíãñîöà, èëè àíãëèéñêîãî ñîöèàëèçìà (ñì. Ä. Îðóýëë); z çàìåòêè Êëàññèêà Íèêèòè÷à Êàðöåâà, íàïèñàííûå â Ìîñêâå â 2042 ãîäó ïî ïîâîäó ðóññêî-êîììóíèñòè÷åñêîãî ÿçûêà, ðàñïðîñòðàíÿâøåãîñÿ â îñíîâíîì ñ ïîìîùüþ áåçáóìëèòà (áåçáóìàæíîé ëèòåðàòóðû). Èñõîäÿ èç ðåçóëüòàòîâ ïîëåâûõ èññëåäîâàíèé, àâòîð ïðèõîäèò ê çàêëþ÷åíèþ, ÷òî, íàðÿäó ñ îñíîâîïîëàãàþùèìè ïðèíöèïàìè öèíèèçìà, Ãëàâíûì Öèíèêîì äëÿ ïîâûøåíèÿ ñòåïåíè öèíèçìà (êîíöåíòðàöèè öèíèçìà) â ðàáîòå óíèâåðñèòåòà ìîãóò èñïîëüçîâàòüñÿ è ìåëêèå öèíèçìåííîñòè, à èìåííî: z ÷åðåç ðÿäîâûõ ðàáîòíèêîâ êàôåäð îáúÿâèòü î ñáîðå çàÿâîê äëÿ ïîñòóïëåíèÿ â àñïèðàíòóðó (î ïîäáîðå ãðóïïû äëÿ êîìàíäèðîâêè â ïðèâëåêàòåëüíóþ åâðîïåéñêóþ ñòðàíó, î æåëàþùèõ ïîëó÷èòü áåñïðîöåíòíûé êðåäèò è ïð.), à ïîòîì «çàáûòü» ñîáðàòü çàÿâêè è ïðèíÿòü àáñîëþòíî ñàìîñòîÿòåëüíîå ðåøåíèå ïî êà÷åñòâåííîìó ñîñòàâó ïîñòóïàþùèõ, óåçæàþùèõ, ïîëó÷àþùèõ è ò.ï.; z ïîçâîíèòü ëàáîðàíòó êàôåäðû è ïîñòàâèòü ïåðåä íèì çàäà÷ó, ðåøåíèå êîòîðîé íàõîäèòñÿ â íåïîñðåäñòâåííîé êîìïåòåíöèè çàâåäóþùåãî êàôåäðîé; z óâîëèòü ðàáîòíèêà èç ÷èñëà ìëàäøåãî îáñëóæèâàþùåãî ïåðñîíàëà è ñêàçàòü íåâçíà÷àé ñåêðåòàðþ, ÷òî ýòîìó ðàáîòíèêó íàäî áûëî áû áûòü íåñêîëüêî ðàçáîð÷èâåå ïðè âûáîðå äðóçåé; z âûçâàòü ïîä÷èíåííîãî íà îòêðîâåííûé ðàçãîâîð, à ïîòîì ïóáëè÷íî ñîñëàòüñÿ íà åãî ìíåíèå; z ðàñõâàëèâàòü ïðîôåññèîíàëüíûå êà÷åñòâà ïðåïîäàâàòåëÿ è ïîä÷åðêèâàòü åãî öåííîñòü äëÿ îðãàíèçàöèè, óæå ïîäïèñàâ ïðèêàç î åãî óâîëüíåíèè; z óâîëüíÿÿ ÷åëîâåêà, ñäåëàòü íåâèííûå ãëàçà è óòâåðæäàòü, ÷òî îí çäåñü íè ïðè ÷åì, ÷òî ýòî ðåøåíèå Ïîäëîãî Öèíèêà;
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè
Á
299
çàïðåòèòü ïðåïîäàâàòåëþ îñòàâëÿòü ëè÷íûé àâòîìîáèëü íà íî÷ü âî äâîðå óíèâåðñèòåòà, à ïîòîì, ïîñëå ñáîðà ñîãëàñîâûâàþùèõ ïîäïèñåé àâòîëþáèòåëåì ó äåñÿòêà ðàçëè÷íûõ öèíèêîâ, ìèëîñòèâî ýòî ðàçðåøèòü; z ïîçâîíèòü çàâåäóþùåìó êàôåäðîé è ïîèíòåðåñîâàòüñÿ, à ïî÷åìó ýòî ïðåïîäàâàòåëü êàôåäðû õîäèò â îðàíæåâîì ñâèòåðå; z ïîäâåðãíóòü ñîìíåíèþ ëåãèòèìíîñòü äèïëîìà êîíêðåòíîãî ñîòðóäíèêà óíèâåðñèòåòà è íàïðàâèòü ñîîòâåòñòâóþùèé çàïðîñ â òî ó÷åáíîå çàâåäåíèå, ãäå îí îáó÷àëñÿ, ïðàâèëüíî ïðåäïîëàãàÿ ïðè ýòîì, ÷òî î òàêîì ñáîðå èíôîðìàöèè äàííûé ñîòðóäíèê óçíàåò ïðàêòè÷åñêè ñðàçó; z ïîçâîíèòü ðÿäîâîìó ïðåïîäàâàòåëþ è ïîèíòåðåñîâàòüñÿ, à íå õîäèò ëè åå ñûí íà ïîëèòè÷åñêèå ìèòèíãè è äåìîíñòðàöèè è íå èìååò ëè îí, ñëó÷àéíî, ñâîåãî ìíåíèÿ ïî ïîâîäó òåõ èëè èíûõ ñîáûòèé â ñòðàíå è óíèâåðñèòåòå; z ïðè îòñóòñòâèè èíòðàíåò-ñàéòà ó êàôåäðû áåñïðåäåëà ðàñïèñûâàòü åãî äîñòîèíñòâà è ðåêîìåíäîâàòü çàâåäóþùèì äðóãèõ êàôåäð ðàçðàáîòàòü àíàëîãè÷íûå ñàéòû; z ïðè î÷åâèäíîñòè íàèëó÷øåãî ìàòåðèàëüíî-òåõíè÷åñêîãî îáåñïå÷åíèÿ êàôåäðû (íàïðèìåð, âñå òîé æå êàôåäðû áåñïðåäåëà) óòâåðæäàòü î áåäñòâåííîñòè åå ïîëîæåíèÿ è ò.ï.  êà÷åñòâå îñíîâíîãî èíñòðóìåíòà öèíèçìåíèçàöèè â ðàáîòå ïðèíèìàåòñÿ ìàíèïóëèðîâàíèå ñîçíàíèåì ïîä÷èíåííûõ. Ïîä ìàíèïóëèðîâàíèåì â ðàáîòå ïîíèìàåòñÿ ñêðûòîå âîçäåéñòâèå íà ëþäåé ïîñðåäñòâîì ïðîãðàììèðîâàíèÿ èõ ïîâåäåíèÿ, íàïðàâëåííîå íà èçìåíåíèå ìíåíèé, ïîáóæäåíèé è öåëåé â íóæíîì íàïðàâëåíèè. Ìàíèïóëèðîâàíèå ïîçâîëÿåò äîñòè÷ü ïîñòàâëåííûõ öåëåé, ìèíèìàëüíî ðàñõîäóÿ ðåñóðñû âëàñòè, óáåäèòü ëþäåé â èõ ëè÷íîé çàèíòåðåñîâàííîñòè â ýòèõ öåëÿõ, ïðåâðàòèòü ïðîòèâíèêîâ â ñîþçíèêîâ èëè çà÷èñëèòü èõ â ìîë÷àëèâîå áîëüøèíñòâî. Ñàìà ýôôåêòèâíîñòü öèíèçìåííîãî óïðàâëåíèÿ îïðåäåëÿåòñÿ íàëè÷èåì ñîîòâåòñòâóþùåãî àðñåíàëà è êîìïëåêñíûì èñïîëüçîâàíèåì ìàíèïóëÿòèâíûõ òåõíîëîãèé, ò.å. ñîâîêóïíîñòè ïðèåìîâ, ìåòîäîâ è ñðåäñòâ, íàïðàâëåííûõ íà äîñòèæåíèå êîíêðåòíûõ öåëåé. Ýòà ñîâîêóïíîñòü çà÷àñòóþ ìîæåò ïðåòåíäîâàòü íà îïðåäåëåííóþ îðèãèíàëüíîñòü.  òðåòüåì ðàçäåëå «Ïðàêòè÷åñêîå âíåäðåíèå èííîâàöèîííûõ ìåòîäîâ öèíèçìåíèçàöèè â óïðàâëåíèè âûñøåé øêîëîé» ïðîäîëæàåòñÿ èññëåäîâàíèå èíñòðóìåíòîâ ìàíèïóëÿöèè äëÿ ðåàëüíûõ óñëîâèé è ñïåöèôèêè òàêèõ îðãàíèçàöèé, êàê âûñøèå ó÷åáíûå çàâåäåíèÿ.  êà÷åñòâå ïðèìåðîâ èñïîëüçîâàíèÿ ìàíèïóëÿòèâíûõ òåõíîëîãèé àâòîð ïðèâîäèò ñëåäóþùèå äåéñòâèÿ Ãëàâíîãî Öèíèêà. z
300
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
Âñåìè ïðàâäàìè è íåïðàâäàìè äîáèòüñÿ óõîäà èç óíèâåðñèòåòà èçâåñòíîãî íîíêîíôîðìèñòà, à ïîòîì êàê ìîæíî ÷àùå íàçûâàòü åãî áûâøèì çàâåäóþùèì êàôåäðîé è áûâøèì ïðîôåññîðîì. ßðëûê «áûâøèé» îñòàíåòñÿ, à ïðè÷èíû óõîäà çàáóäóòñÿ, è ñêîðî ýòîãî ÷åëîâåêà âñå áóäóò ïîìíèòü òîëüêî êàê «áûâøåãî». Ïî âîçìîæíîñòè ñäåëàòü èç ýòîãî íîíêîíôîðìèñòà åùå è íåóäàâøåãîñÿ ïîëèòèêà, êàê ìîæíî ÷àùå óòâåðæäàÿ, ÷òî çà íèì ñòîÿò ñèëû, êîòîðûå ñòðåìÿòñÿ ê õàîñó è áåñïîðÿäêó â óíèâåðñèòåòå è ñòðàíå, ê òîìó, ÷òîáû ñòóäåíòû íå ó÷èëèñü, à çàíèìàëèñü ïîëèòèêîé. Çäåñü èìååò ìåñòî îïðåäåëåííûé ðèñê èçìåíåíèÿ ïîëèòè÷åñêîé ñèòóàöèè â ñòðàíå, êîãäà ëåãêî ìîæíî ñî âñåé âëàñòíîé âåðõóøêîé îêàçàòüñÿ â íåêîíñòðóêòèâíîé îïïîçèöèè. Ïîýòîìó ëó÷øå âñå æå óòâåðæäàòü, ÷òî òû âíå ïîëèòèêè. Âîçâðàùàÿñü ê ïðîáëåìå öèíèçìåíèçàöèè, àâòîð óòâåðæäàåò, ÷òî îíà íå ìîæåò ïðîèñõîäèòü äèñêðåòíî. Ýòî ïîñëåäîâàòåëüíûé, åæåäíåâíûé è åæå÷àñíûé ïðîöåññ. Íåëüçÿ äåìîíñòðèðîâàòü öèíèçì ÷àñòÿìè, èáî îò ýòîãî îí ïåðåñòàåò áûòü öèíèçìîì è ìîæåò áûòü èñòîëêîâàí êàê ñëó÷àéíîñòü, êàê íåóìåëîå îáðàùåíèå ñ ôîðìàëüíîé âëàñòüþ èëè êàê ñëåäñòâèå ëè÷íûõ àìáèöèé ðóêîâîäèòåëÿ. Àâòîð âûñêàçûâàåò ñîæàëåíèå ïî ïîâîäó òîãî, ÷òî íåëüçÿ ñîçäàòü îðãàíèçàöèþ è îáåñïå÷èòü åå æèçíåäåÿòåëüíîñòü, ðóêîâîäñòâóÿñü èñêëþ÷èòåëüíî öèíèçìåííûìè ìåòîäàìè. Íà ýòàïå ñîçäàíèÿ è ñòàíîâëåíèÿ îðãàíèçàöèè ñëåäóåò ïî ìàêñèìóìó çàäåéñòâîâàòü ýíåðãè÷íûõ, ïðîôåññèîíàëüíûõ, äåëîâûõ ëþäåé, êîòîðûå, ïî ìåðå òîãî êàê èõ äåÿòåëüíîñòü íà÷íåò èäòè âðàçðåç ñ öèíè÷íûìè öåëÿìè àäìèíèñòðàöèè èëè ñ ïðèîáðåòåíèåì èìè îïðåäåëåííûõ âëàñòíûõ ïîëíîìî÷èé, áóäóò íåéòðàëèçîâûâàòüñÿ. Íåéòðàëèçàöèÿ ïðåäóñìàòðèâàåò ëèøåíèå òàêîãî ðîäà «îòðàáîòàííîãî ìàòåðèàëà» ïðàâà íà òðóä â ñòåíàõ âóçà è ïðàâà ôèçè÷åñêîãî ïðîíèêíîâåíèÿ íà òåððèòîðèþ âóçà. Âåðøèíîé öèíèçìåííîãî èñêóññòâà ÿâëÿåòñÿ, ê ïðèìåðó, ïóáëè÷íîå ôèçè÷åñêîå âûáðàñûâàíèå ïîäîáíûõ ðàáîòíèêîâ çà ñòåíû óíèâåðñèòåòà, äåìîíñòðèðóþùåå áåçíàêàçàííîñòü è ðàñöâåò áåñïðåäåëà. Äëÿ òîãî, ÷òîáû «ñîõðàíèòü ëèöî» ïåðåä òîé ÷àñòüþ âíåøíåãî îêðóæåíèÿ, êîòîðàÿ åùå íå â ïîëíîé ìåðå îñîçíàëà è íå ïðî÷óâñòâîâàëà íà ñåáå ïîáåäó öèíèçìà è ðóêîâîäñòâóåòñÿ îñòàòî÷íûìè çíàíèÿìè î ìîðàëüíî-ýòè÷åñêèõ ïðèíöèïàõ, ñëåäóåò óêàçàííûå öèíèçìåííûå äåéñòâèÿ ïîäêðåïèòü ïîäëî-ëèöåìåðíûì ðåøåíèåì áîëüøåé ÷àñòè îñíîâíîãî îðãàíà ñàìîóïðàâëåíèÿ – Êîíôåðåíöèè, à äëÿ òîãî, ÷òîáû ýòà ÷àñòü ñòàëà äåéñòâèòåëüíî áîëüøåé, Ãëàâíîìó Öèíèêó ñëåäóåò: ñôîðìèðîâàòü ìîë÷àëèâóþ, ïðîãíîçèðóåìóþ è óïðàâëÿåìóþ Êîíôåðåíöèþ; îòêðûòî è îäíîçíà÷íî çàÿâèòü Êîíôåðåíöèè î ñâîåé ïîçèöèè; ïðåäëîæèòü ïóáëè÷íî ïðîãîëîñîâàòü çà ýòó ïîçèöèþ; «èçáðàòü»
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè
Á
301
ñ÷åòíóþ êîìèññèþ, ÷ëåíû êîòîðîé âíèìàòåëüíî ïîäñ÷èòàþò êàæäûé íóæíûé ãîëîñ. Öèíèçìåíèçàöèÿ íå ïðèçíàåò òàêîãî ïîíÿòèÿ, êàê «ìåëî÷è», à, íàîáîðîò, íà ìåëî÷è îðèåíòèðîâàíà. Îíà ñòàâèò ýòè ìåëî÷è âî ãëàâó óãëà, äåëàåò èõ ñàìûìè âàæíûìè àòðèáóòàìè ïðîôåññèîíàëüíîé äåÿòåëüíîñòè, òàêèìè, áåç êîòîðûõ â ïðèíöèïå íåâîçìîæíà ïîäãîòîâêà ñïåöèàëèñòîâ, ðàáîòà íàó÷íî-ïåäàãî-ãè÷åñêîãî êîëëåêòèâà. Íå ìîæåò áûòü ïðåìèðîâàí òîò, êòî: îïîçäàë íà çàíÿòèå íà ïàðó ìèíóò; îò÷èòàëñÿ çà áîëüøèé îáúåì ðàáîò, íåæåëè çàïëàíèðîâàë; çàäåðæàëñÿ íà ðàáîòå äîëüøå, ÷åì ïîëîæåíî. Ãëàâíàÿ ñóòü öèíèçìåíèçàöèè – óêàçàííûå ìåëî÷è äîëæíû êàñàòüñÿ òîëüêî òåõ, êîãî âûáðàë Ãëàâíûé Öèíèê â êà÷åñòâå îáúåêòà äåïðîôåññèîíàëèçàöèè, â êà÷åñòâå ñâîåé ìèøåíè. Íàèãëàâíåéøàÿ ñóòü öèíèçìåíèçàöèè – óêàçàííûå ìåëî÷è, êàê, âïðî÷åì, è âñå èíîå, íå èìåþò äëÿ äåïðåìèðîâàíèÿ àáñîëþòíî íèêàêîãî çíà÷åíèÿ, òàê êàê îñóùåñòâëÿåòñÿ îíî ïî ïðèõîòè è æåëàíèþ Ãëàâíîãî Öèíèêà è èñõîäÿ èç åãî ñîáñòâåííûõ ïðèíöèïîâ. Ñàìà ïðîôåññèîíàëüíàÿ äåÿòåëüíîñòü â öèíèçìåíèçèðîâàííîé îðãàíèçàöèè òàêæå íå èìååò àáñîëþòíî íèêàêîãî çíà÷åíèÿ. Íèêîãî èç ðóêîâîäÿùèõ öèíèêîâ íå èíòåðåñóåò, ÷òî ïðåïîäàâàòåëü äåëàåò â àóäèòîðèè, êàê ïðîâîäèò çàíÿòèÿ, íàñêîëüêî âëàäååò ïðåäìåòîì. Çàòî åñòü ôàêòîðû, êîòîðûå ïðåäîïðåäåëÿþò öèíèçìåííûé ñòàòóñ ýòîãî ïðåïîäàâàòåëÿ (C). Ýòî ëîÿëüíîñòü ïî îòíîøåíèþ ê Ãëàâíîìó Öèíèêó (L), ñòåïåíü ó÷àñòèÿ â ïîâñåäíåâíîì (MD) è ïîâñåìåñòíîì (MP) âîçâåëè÷èâàíèè Ãëàâíîãî Öèíèêà, ó÷àñòèå â ïðîäâèæåíèè èäåé Ãëàâíîãî Öèíèêà (V), óìåíèå ïðåäóãàäûâàòü è ðåàëèçîâûâàòü æåëàíèÿ Ãëàâíîãî Öèíèêà (G). Îáùèé öèíèçìåííûé ñòàòóñ ðàáîòíèêà îïðåäåëÿþòñÿ ïî ôîðìóëå:
C = K L L + K MD M D + K MP M P + K V V + K G G,
(1),
ãäå KL , KMD , KMP , KV , KG – ñîîòâåòñòâóþùèå âåñîâûå êîýôôèöèåíòû óêàçàííûõ ôàêòîðîâ â öèíèçìåííîì ñòàòóñå ïðåïîäàâàòåëÿ.
 òàêîé îðãàíèçàöèè íåãàòèâíûå êà÷åñòâà ðàáîòíèêà âîñïðèíèìàþòñÿ êàê äîñòîèíñòâà è âñåìåðíî ïîîùðÿþòñÿ. Óìíûé ðàáîòíèê âîñïðèíèìàåòñÿ êàê íåíîðìàëüíîñòü, à âûäàþùàÿñÿ ãëóïîñòü – êàê âûäàþùèéñÿ óì. Âûñîêîìîðàëüíûå ëþäè â òàêîé îðãàíèçàöèè – ýòî áåçíðàâñòâåííûå è àìáèöèîçíûå ïðîõîäèìöû, à âûñîêîïîäëûå íè÷òîæåñòâà – ýòî îáðàçöû äîáðîäåòåëè. Ãëàâíîå â ïðîöåññå öèíèçìåíèçàöèè îðãàíèçàöèè – ýòî ïðåîäîëåíèå ñòàðòîâîãî èíåðöèîííîãî ñîïðîòèâëåíèÿ. Êàê òîëüêî öèíèçì è íèçìåííîñòü ïóñòÿò ñâîè ðîñòêè, èõ çîíà âëèÿíèÿ ðàçðàñòàåòñÿ â ãåîìåòðè÷åñêîé ïðîãðåññèè, à ñàì ïðîöåññ ïðèîáðåòàåò ìóëüòèïëèêàòèâ-
302
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
íûé õàðàêòåð.  èòîãå íàñòóïàåò òàêîé ìîìåíò, êîãäà Ãëàâíîìó Öèíèêó è Ïîäëûì Öèíèêàì íåò íåîáõîäèìîñòè îñóùåñòâëÿòü åæåäíåâíîå ïîäêðåïëåíèå öèíèçìåíèçàöèè, íåò íóæäû âûñòóïàòü â ðîëè åå êàòàëèçàòîðîâ. Íà ëþáîå âíóòðåííåå âîçìóùåíèå â ñïîêîéíîì ðèòìå æèçíåäåÿòåëüíîñòè òàêîé îðãàíèçàöèè äîñòàòî÷íî öèíè÷íî ïðîðåàãèðóþò Íåàêòèâíûå Öèíèêè è äàæå ìîë÷àëèâîå áîëüøèíñòâî, ò.å. êîíôîðìèñòû. Ñàì æå ýôôåêò ìóëüòèïëèêàöèè áóäóò èñïðàâíî ïîääåðæèâàòü Èäåéíûå Öèíèêè. Àâòîð ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî êîãäà ëþáîé ëèäåð, â òîì ÷èñëå è Ãëàâíûé Öèíèê, ïðèõîäèò ê âëàñòè, òî îí íàäåëÿåòñÿ íåêîåé ëåãèòèìíîñòüþ. Ïðè ýòîì ëåãèòèìíîñòü – ýòî êàòåãîðèÿ âîâñå íå þðèäè÷åñêàÿ, à êàòåãîðèÿ ìàññîâîãî ñîçíàíèÿ. Ðóêîâîäèòåëü îðãàíèçàöèè ëåãèòèìåí òîëüêî â òîì ñëó÷àå, åñëè ðàáîòíèêè ñ÷èòàþò, ÷òî îí ëåãèòèìåí. Áîëüøàÿ îïàñíîñòü äëÿ Ãëàâíîãî Öèíèêà êðîåòñÿ â òîì, ÷òî ïîáåäà, äîñòèãíóòàÿ öèíèçìåííûì ïóòåì, íå ìîæåò áûòü ëåãèòèìíîé è îêîí÷àòåëüíîé. Ïîýòîìó âñå åãî äåéñòâèÿ äîëæíû áûòü íàïðàâëåíû íà ïîäàâëåíèå ñîçíàíèÿ è âîëè ðàáîòíèêîâ. Íåîáõîäèìî äîáèòüñÿ ñîñòîÿíèÿ àïàòèè ýòèõ ðàáîòíèêîâ, ïîòåðè ñ èõ ñòîðîíû âñÿêîãî èíòåðåñà ê âëàñòè è ê ëþáûì íîíêîíôîðìèñòñêèì ïðîÿâëåíèÿì â ðàìêàõ îðãàíèçàöèè. Ïðè âñåì âûøåèçëîæåííîì Ãëàâíîìó Öèíèêó íàäî âñå æå ñîáëþäàòü âèäèìîñòü íåêîåé äåìîêðàòèè è ïðèíèìàòü ðåøåíèÿ êîëëåãèàëüíî. Çäåñü æåëàåìûé ýôôåêò ìîæåò áûòü äîñòèãíóò äàæå çà ñ÷åò ìåëêèõ ìàíèïóëÿöèé òèïà èçìåíåíèÿ ïîðÿäêà ïîñòàíîâêè ïîñòóïèâøèõ ïðåäëîæåíèé íà ãîëîñîâàíèå. Êàê ñâèäåòåëüñòâóþò ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèÿ, íåìàëîâàæíîå çíà÷åíèå â öèíèçìåíèçàöèè èìåþò ïðèìèòèâíàÿ ëîæü è îáìàí (ðèñ. 2).  çàâèñèìîñòè îò êîíòåêñòà òîé èëè èíîé ñèòóàöèè ëîæü è îáìàí ìîãóò âîñïðèíèìàòüñÿ ðàáîòíèêàìè êàê íåîáõîäèìûå èëè êàê áåçíðàâñòâåííûå.  ïðîñòåéøåì ïðèáëèæåíèè ïîíÿòèÿ ëæè è îáìàíà âûãëÿäÿò ñèíîíèìàìè. Ëîæü – ñîçíàòåëüíîå èñêàæåíèå èñòèíû. Îáìàí – íàìåðåííîå ââåäåíèå äðóãîãî ëèöà â çàáëóæäåíèå. Ïî ìíåíèþ àâòîðà, ñëåäóåò îïðåäåëÿòü ëîæü, èëè îáìàí, êàê äåéñòâèå, ïîñðåäñòâîì êîòîðîãî îäèí ÷åëîâåê ââîäèò â çàáëóæäåíèå äðóãîãî, äåëàÿ ýòî óìûøëåííî, áåç ïðåäâàðèòåëüíîãî óâåäîìëåíèÿ î ñâîèõ öåëÿõ è áåç îò÷åòëèâî âûðàæåííîé ñî ñòîðîíû ïðîñüáû íå ðàñêðûâàòü ïðàâäû. Ñóùåñòâóþò äâå îñíîâíûå ôîðìû ëæè, èñïîëüçóåìûå öèíèêàìè, – óìîë÷àíèå è èñêàæåíèå. Ïðè óìîë÷àíèè öèíèê ñêðûâàåò èñòèííóþ èíôîðìàöèþ, íî íå ñîîáùàåò ëîæíîé. Ïðè èñêàæåíèè îí ïðåäïðèíèìàåò íåêèå äîïîëíèòåëüíûå âîçäåéñòâèÿ – íå òîëüêî ñêðûâàåò ïðàâäó, íî è ïðåäîñòàâëÿåò âçàìåí ëîæíóþ èíôîðìàöèþ, âûäàâàÿ åå çà èñòèííóþ. Ïðè ýòîì îáìàí åñòü ñðåäñòâîì çàùèòû è ðåàëèçàöèè èí-
Á
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè
303
Умышленные действия по введению в заблуждение
Обман
Ложь
Умолчание
Искажение
Амфиболия Нарушение клятвы
Оговор
Подмена
Дезинформация
Лжесвидетельство
Ðèñ. 2. Âèäû óìûøëåííûõ äåéñòâèé ïî ââåäåíèþ â çàáëóæäåíèå
òåðåñîâ êàê îòäåëüíûõ ëè÷íîñòåé òèïà Ãëàâíîãî Öèíèêà, òàê è ãðóïï. Ìîæíî âûäåëèòü òàêèå ðàçíîâèäíîñòè îáìàíà: îáìàí â ÷èñòîì âèäå (äåçèíôîðìàöèÿ); àìôèáîëèÿ (íåîïðåäåëåííîñòü âûñêàçûâàíèÿ); ïîäìåíà; ëæåñâèäåòåëüñòâî; íàðóøåíèå êëÿòâû; îãîâîð; çàâåäîìî ôàëüøèâûå ïðåäñêàçàíèÿ; ïðèòâîðñòâî; ïðîâîêàöèÿ; ñîçäàíèå ëîæíûõ îáñòîÿòåëüñòâ. Êàê ïðàâèëî, îáìàí, êàê è ëîæü, âîçíèêàåò òîãäà, êîãäà ñòàëêèâàþòñÿ ÷üè-ëèáî èíòåðåñû è íðàâñòâåííûå íîðìû, è òàì, ãäå äëÿ ïðèáåãàþùåãî ê îáìàíó çàòðóäíåíî èëè íåâîçìîæíî äîñòèæåíèå æåëàòåëüíîãî ðåçóëüòàòà èíûì ïóòåì. Íî â òî æå âðåìÿ îáìàí è ëîæü ìîãóò áûòü ñâîåãî ðîäà äåìîíñòðàöèåé öèíèçìåííîñòè ìåòîäîâ óïðàâëåíèÿ. Ðàçóìååòñÿ, ïîíÿòíî, ÷òî ëîæü è îáìàí – ýòî îñíîâíûå àòðèáóòû äåÿòåëüíîñòè Ãëàâíîãî Öèíèêà è Ïîäëîãî Öèíèêà. Èäåéíûå Öèíèêè ïðèáåãàþò ê îáìàíó è èñêàæåíèþ â èñêëþ÷èòåëüíûõ ñëó÷àÿõ è òîëüêî ðàäè áëàãà îðãàíèçàöèè. Âîâëå÷åííûå Öèíèêè òàêæå èñïîëüçóþò ýòîò èíñòðóìåíò, íî â îñíîâíîì òîëüêî òàêóþ åãî ôîðìó, êàê óìîë÷àíèå. Ñëåäóåò òàêæå èìåòü â âèäó, ÷òî çà÷àñòóþ â öèíèçìåíèçèðîâàííîé îðãàíèçàöèè âîâñå íå îáÿçàòåëüíî ïðèáåãàòü ê îáìàíó èëè ëæè. Äëÿ ýòîãî äîñòàòî÷íî êóëüòèâèðîâàòü ñâîþ ñîáñòâåííóþ ïðàâäó, âíóòðèîðãàíèçàöèîííóþ èëè êîðïîðàòèâíóþ ïðàâäó, ïîäâèæíóþ ïðàâäó. Ê ïîíÿòèþ «ïîäâèæíàÿ ïðàâäà» («mobile truth») ïðèøåë àìåðèêàíñêèé ïèñàòåëü Àëàí Õàððèíãòîí, êîòîðûé â ñâîåé êíèãå «Æèçíü â Õðóñòàëüíîì Äâîðöå» äàåò êàðòèíó æèçíè â áîëüøîé àìåðèêàíñêîé êîðïîðàöèè.  äèññåðòàöèè ðàññìàòðèâàåòñÿ òàêîé ïðèìåð. Åñëè òû ðàáîòàåøü íà íåêèé óíèâåðñèòåò, îò èìåíè êîòîðîãî óòâåðæäàåòñÿ, ÷òî ìåòîäû ïîäãîòîâêè ñïåöèàëèñòîâ â ýòîì óíèâåðñèòåòå ëó÷øå ìåòîäîâ êîíêóðåíòîâ, òî âîïðîñ î òîì, îïðàâäàíî ëè òàêîå óòâåðæäåíèå, â ïðåäåëàõ óñòàíîâëåííîé ðåàëüíîñòè, ñòàíîâèòñÿ íåâàæíûì. Âàæíûì îñòàåòñÿ
304
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
òî, ÷òî, ïîêà òû ðàáîòàåøü íà ýòîò óíèâåðñèòåò, ýòî óòâåðæäåíèå ñòàíîâèòñÿ «òâîåé» ïðàâäîé, è òû íå ïûòàåøüñÿ óçíàòü, îáúåêòèâíà ëè ýòî èñòèíà. Ôàêòè÷åñêè, åñëè òû ñìåíèøü ìåñòî ðàáîòû èëè ïåðåéäåøü â óíèâåðñèòåò, êîòîðûé äî ýòîãî áûë «òâîèì» êîíêóðåíòîì, òû ïðèìåøü íîâóþ ïðàâäó, ò.å. ÷òî èõ ìåòîäû ëó÷øå, è, ñóáúåêòèâíî ãîâîðÿ, ýòà íîâàÿ ïðàâäà áóäåò òàê æå âåðíà, êàê è ïðåäûäóùàÿ. Ýòî îäíî èç íàèáîëåå îòëè÷èòåëüíûõ è ðàçðóøèòåëüíûõ ñâîéñòâ îáùåñòâà, ïîäâåðæåííîãî öèíèçìåíèçàöèè, êîãäà ÷åëîâåê, âñå áîëüøå è áîëüøå ñòàíîâÿñü èíñòðóìåíòîì, ïðåâðàùàåò ðåàëüíîñòü âî ÷òî-òî âñå áîëåå áëèçêîå ê åãî ñîáñòâåííûì èíòåðåñàì è ôóíêöèÿì. Ïðàâäà ïîäòâåðæäàåòñÿ ñîãëàñèåì áîëüøèíñòâà. Àâòîð óòâåðæäàåò, ÷òî â ðàìêàõ öèíèçìåííîé ýêîíîìèêè è ìàíèïóëÿòèâíîé ïñèõîëîãèè ñåðüåçíûå íàäåæäû ñëåäóåò âîçëàãàòü íà ïðîôñîþçíûå êîìèòåòû. Óñòàðåâøåå îïðåäåëåíèå ìåñòà è ðîëè ïðîôñîþçîâ ïðåäïîëàãàëî, ÷òî ïðîôñîþçû íå òîëüêî íåçàâèñèìû îò îðãàíîâ âëàñòè, ðàáîòîäàòåëåé, ïîëèòè÷åñêèõ ïàðòèé, íî è äîëæíû çàùèùàòü îò íèõ òðóäîâûå è ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèå ïðàâà è èíòåðåñû ñâîèõ ÷ëåíîâ, ïðåäñòàâëÿòü èíòåðåñû ðàáîòíèêîâ â ñóäå, ïðè ðåøåíèè òðóäîâûõ êîíôëèêòîâ, ðåøàòü âîïðîñû îïëàòû òðóäà. Îðòîäîêñàëüíûå òåîðåòèêè â îáëàñòè óïðàâëåíèÿ îòíîñÿò ïðîôñîþçû ê ôàêòîðàì ïðÿìîãî âëèÿíèÿ íà ýôôåêòèâíîñòü ðàáîòû îðãàíèçàöèè. Ýòî ãëóáîêîå çàáëóæäåíèå, êîòîðîå, ïî ìíåíèþ àâòîðà, ñëåäóåò èñïîëüçîâàòü. Ìåõàíèçì ïðè ýòîì ìîæåò áûòü ñëåäóþùèì. Ïåðâîå – ïîëíîå ïîä÷èíåíèå ðóêîâîäèòåëÿ ïðîôñîþçíîãî êîìèòåòà (ïñèõîëîãè÷åñêîå ïîäàâëåíèå; âîâëå÷åíèå â êîìàíäó; «ïîêóïêà» ëüãîòàìè è ïð.). Âòîðîå – ñîçäàíèå ñèñòåìû ôèíàíñèðîâàíèÿ ïðîôñîþçà, ïîëíîñòüþ çàìêíóòîé íà ïåðâîì ðóêîâîäèòåëå îðãàíèçàöèè, Ãëàâíîì Öèíèêå. Òðåòüå – öèíè÷íîå ïîïðàíèå ïðàâ ÷ëåíîâ ïðîôñîþçà è êóëüòèâèðîâàíèå èíòåðåñîâ àäìèíèñòðàöèè. Ïðàêòè÷åñêèì ïðèìåðîì ìîæåò ñëóæèòü ñëåäóþùàÿ ñèòóàöèÿ. Ïðåïîäàâàòåëü, íàïðèìåð íåêòî Âîçìóùàëèí, ñ÷èòàåò, ÷òî åãî áåçîñíîâàòåëüíî ëèøèëè ïðåìèè, è îáðàùàåòñÿ çà çàùèòîé â ïðîôñîþçíûé êîìèòåò. Ñàì ïî ñåáå ôàêò îáðàùåíèÿ óæå åñòü àêòîì íåïîâèíîâåíèÿ è ñâèäåòåëüñòâóåò î ïðîáëåìàõ â óïðàâëåíèè îðãàíèçàöèåé. Òåì íå ìåíåå ïåðâûì ñïîñîáîì ó÷àñòèÿ ïðîôñîþçà â ðåøåíèè âîïðîñà ÿâëÿåòñÿ ïîëíîå èãíîðèðîâàíèå ïîñòóïèâøåãî çàÿâëåíèÿ.  ñëó÷àå ïîâòîðíîãî îáðàùåíèÿ (åñëè îíî ïîñëåäóåò) ðåàêöèÿ äîëæíà áûòü òàêîé æå. Åñëè ïîñëåäóåò ñëåäóþùåå îáðàùåíèå (ýòî ïðàêòè÷åñêè èñêëþ÷åíî), ïðîôñîþç äîëæåí ñî ñïðàâåäëèâûì íåãîäîâàíèåì îñóäèòü òàêîãî ðàáîòíèêà, îáâèíèòü åãî â íåïðîôåññèîíàëèçìå, ïîëèòè÷åñêèõ ñèìïàòèÿõ, ïðåäâçÿòîñòè, çàâûøåííîé ñàìîîöåíêå, àìáèöèîçíîñòè è ïðî÷èõ âîçìîæíûõ è íåâîçìîæíûõ ãðåõàõ.
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè
Á
305
 ñëó÷àå åñëè Âîçìóùàëèí ÿâëÿåòñÿ ôèãóðîé áîëåå-ìåíåå çàìåòíîé â êîëëåêòèâå, âîçìîæåí îáðàçöîâî-ïîêàçàòåëüíûé ïðîöåññ ïî åãî íèçâåðæåíèþ ñ ïüåäåñòàëà. Îñíîâíûì ýëåìåíòîì òàêîãî íèçâåðæåíèÿ ÿâëÿåòñÿ îòêðûòîå êîëëåêòèâíîå çàÿâëåíèå ïî ïðèìåðó ïèñåì î âðà÷àõ-îòðàâèòåëÿõ èëè ãîñïîäàõ-ëèòåðàòîðàõ. Ôîðìóëèðîâêè çäåñü ìîãóò áûòü ñëåäóþùèå: ìû ñ÷èòàåì, ÷òî ïðåòåíçèè Âîçìóùàëèíà ÿâëÿþòñÿ íåîáîñíîâàííûìè, íåîáúåêòèâíûìè è ïðåäâçÿòûìè; ýòè ïðåòåíçèè ïîðî÷àò êîëëåêòèâ, íàíîñÿò âðåä óíèâåðñèòåòó, ñâèäåòåëüñòâóþò î íèçêîì óðîâíå êóëüòóðû è ïðîôåññèîíàëüíîé ýòèêè è ò.ä. è ò.ï. Äàëåå â äèññåðòàöèîííîì èññëåäîâàíèè îáîñíîâûâàåòñÿ è ðàñêðûâàåòñÿ ðàáîòà ðóêîâîäñòâà óíèâåðñèòåòà ïî öèíèçìåíèçàöèè ïðîäóêòà ñâîåé äåÿòåëüíîñòè – ò.å. ñòóäåí÷åñòâà. Öèíèçìåíèçàöèÿ ñòóäåí÷åñòâà â öèíèçìåíèçèðîâàííîì âûñøåì ó÷åáíîì çàâåäåíèè – ýòî îáúåêòèâíàÿ ðåàëüíîñòü. Àáèòóðèåíò (ðîäèòåëè àáèòóðèåíòà), ïðèíèìàÿ ðåøåíèå î âûáîðå âóçà äëÿ îáó÷åíèÿ, ó÷èòûâàþò, êàê ïðàâèëî, öåëûé ðÿä çíà÷èìûõ ôàêòîðîâ, à èìåííî: íàëè÷èå â âóçå òîé èëè èíîé ñïåöèàëüíîñòè; ïðèâëåêàòåëüíîñòü ìåñòîïîëîæåíèÿ âóçà (óäàëåííîñòü îò ìåñòà æèòåëüñòâà); ïðåñòèæíîñòü è èìèäæ âóçà; óðîâåíü àêêðåäèòàöèè; ñòîèìîñòü îáó÷åíèÿ è âîçìîæíîñòü îïëàòû çà îáó÷åíèå â ðàññðî÷êó; âîçìîæíîñòü ñòàæèðîâîê çà ðóáåæîì. Êðîìå òîãî, â ðàñ÷åò ïðèíèìàþòñÿ äàííûå ñîöèîëîãè÷åñêèõ îïðîñîâ, ðàññêàçû äðóçåé è çíàêîìûõ, ìíåíèÿ ýêñïåðòîâ, ñëóõè. Çà÷àñòóþ ýòî èíôîðìàöèÿ î ñòåïåíè êîððóìïèðîâàííîñòè âóçà, îá óðîâíå âçÿòî÷íè÷åñòâà ñî ñòîðîíû ïðåïîäàâàòåëåé, î íàëè÷èè áëàãîòâîðèòåëüíûõ ôîíäîâ ñ îáÿçàòåëüíûìè ïëàòåæàìè â íèõ, î êà÷åñòâå ó÷åáíîãî ïðîöåññà, îá óðîâíå êîìïåòåíöèè ïðåïîäàâàòåëåé, î òðåáîâàòåëüíîñòè è ïðèíöèïèàëüíîñòè ïðåïîäàâàòåëåé è ïð. Óêàçàííûå ôàêòîðû õàðàêòåðèçóþò íå ÷òî èíîå, êàê ñòåïåíü öèíèçìåíèçàöèè âóçà. ÂÛÂÎÄÛ Â äèññåðòàöèè âûïîëíåíî òåîðåòè÷åñêîå îáîáùåíèå è ïðåäëîæåíî íîâîå ðåøåíèå íàó÷íîé çàäà÷è, ñâÿçàííîé ñ îáîñíîâàíèåì íåîáõîäèìîñòè è âíåäðåíèåì íîâûõ ôîðì óïðàâëåíèÿ â âûñøåé øêîëå, à èìåííî ðàçðàáîòàíû òåîðåòèêî-ìåòîäîëîãè÷å-ñêèå îñíîâû è ìåòîäû öèíèçìåííîãî óïðàâëåíèÿ â âóçå. Îñíîâíûå âûâîäû âûïîëíåííîãî äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ ñîñòîÿò â ñëåäóþùåì: - â ðàçâèòèè îáùåñòâåííî-ýêîíîìè÷åñêèõ ôîðìàöèé ïåðèîäè÷åñêè íàñòóïàþò ýòàïû, èìåíóåìûå èçìàìè è èìåþùèå õàðàêòåðíûå îñîáåííîñòè â ïðèíöèïàõ, ôîðìàõ è ìåòîäàõ óïðàâëåíèÿ; - â ðàìêàõ òàêèõ ýòàïîâ ðàçâèòèÿ îáùåñòâà ñîçäàþòñÿ ñîîòâåòñòâóþùèå âíåøíèå ïðåäïîñûëêè (ëèöåìåðíî-öèíè÷íàÿ çàêîíîäàòåëü-
306
-
-
-
-
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
íàÿ áàçà, ïîñòðîåíèå «îáùåñòâà ñïåêòàêëÿ», äâîåìûñëèå, çàìàë÷èâàíèå ïðèîðèòåòîâ öèíèçìåííûõ ìåòîäîâ óïðàâëåíèÿ è ïð.), ôîðìèðóåòñÿ è ñîîòâåòñòâóþùàÿ èíñòèòóöèîíàëüíàÿ áàçà, èíôðàñòðóêòóðà è ñîîòâåòñòâóþùèå èì ñóáúåêòû õîçÿéñòâåííîé äåÿòåëüíîñòè, ïðåäïðèÿòèÿ, îðãàíèçàöèè è ó÷ðåæäåíèÿ, â òîì ÷èñëå âûñøèå ó÷åáíûå çàâåäåíèÿ; äëÿ öèíèçìåíèçàöèè îðãàíèçàöèè íåîáõîäèìî ñîçäàíèå ðÿäà âíóòðåííèõ óñëîâèé, à èìåííî: íàëè÷èå õàðèçìàòè÷íîãî è áåñïðèíöèïíîãî ëèäåðà – Ãëàâíîãî Öèíèêà; âîñïèòàíèå íåáîëüøîé ãðóïïû ïîñëåäîâàòåëåé – Ïîäëûõ Öèíèêîâ; íàëè÷èå ãðóïïû Èäåéíûõ Öèíèêîâ; íàëè÷èå Íåàêòèâíûõ Öèíèêîâ; íàëè÷èå ìîë÷àëèâîãî áîëüøèíñòâà è íåçíà÷èòåëüíîé, ðàçîáùåííîé è íåîðãàíèçîâàííîé ãðóïïû íîíêîíôîðìèñòîâ; öèíèçìåíèçàöèÿ îðãàíèçàöèè äîñòèãàåòñÿ çà ñ÷åò ðåàëèçàöèè Ãëàâíûì Öèíèêîì êëþ÷åâûõ ïðèíöèïîâ: ìàíèïóëèðîâàíèå ñîçíàíèåì; âîâëå÷åíèå ïîä÷èíåííûõ â ïàóòèíó ëèöåìåðèÿ è öèíèçìà; îñóùåñòâëåíèå òîòàëüíîãî ñðåäîâîãî êîíòðîëÿ; èñïîëüçîâàíèå íåóìîëèìîñòè ãîñóäàðñòâåííîé ìàøèíû; èñïîëüçîâàíèå íàóøíè÷åñòâà; èñïîëüçîâàíèå ïîäòàñîâàííîãî ÿçûêà îáùåíèÿ; ñîçäàíèå è èñïîëüçîâàíèå öèíèçìåíèçàöèîííîãî àïïàðàòà; äëÿ óñëîâèé âûñøåé øêîëû äîëæíû áûòü ðàçðàáîòàíû è â êîìïëåêñå èñïîëüçîâàòüñÿ ìåëêèå öèíèçìåííîñòè (íàïðèìåð, ïîñòàíîâêà çàäà÷ ðÿäîâîìó ïåðñîíàëó, íå îáëå÷åííîìó âëàñòüþ, íàõîäÿùèõñÿ â êîìïåòåíöèè ðóêîâîäñòâà ñðåäíåãî çâåíà, ÷òî, ñ îäíîé ñòîðîíû, óíèæàåò ðóêîâîäèòåëåé, ñ äðóãîé ñòîðîíû – ñòàâèò â ãëóïîå ïîëîæåíèå èñïîëíèòåëÿ); êëþ÷åâûìè ìîìåíòàìè â öèíèçìåíèçàöèè âûñøåãî ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ ÿâëÿþòñÿ: âûÿâëåíèå è èñïîëüçîâàíèå â êà÷åñòâå èíñòðóìåíòà óïðàâëåíèÿ ìåëî÷åé, âîëåâûì óñèëèåì Ãëàâíîãî Öèíèêà ïðåâðàùàåìûõ â îáÿçàòåëüíûå ïðèíöèïû è ðóêîâîäñòâà; èñïîëüçîâàíèå â öåëÿõ öèíèçìåíèçàöèè ïðîôñîþçíûõ ëèäåðîâ è ïðîôñîþçíûõ ïðèíöèïîâ; èñïîëüçîâàíèå ëæè è îáìàíà; âîâëå÷åíèå â êðóã öèíèçìåíèçàöèè ñòóäåí÷åñêîé ñðåäû. ÑÏÈÑÎÊ ÎÑÍÎÂÍÛÕ ÎÏÓÁËÈÊÎÂÀÍÍÛÕ ÐÀÁÎÒ Ïóáëèêàöèè â ìîíîãðàôè÷åñêèõ èçäàíèÿõ
1. Êîìïëåîí Â.È., Ïðèòâîðíèêîâ Ô.Ï. Ïðîöåññû öèíèçìåíèçàöèè íà ôîíå ãëîáàëèçàöèè. – Ýíñêèé: ÓÀÖÍ ÓÁÍ, 2006. – 66 ñ. 2. Êîìïëåîí Â.È., Ïðèòâîðíèêîâ Ô.Ï. Âûñøàÿ øêîëà êàê êîíöåíòðàòîð öèíèçìåííûõ êàäðîâ. – Ýíñêèé: ÓÀÖÍ ÓÁÍ, 2005. – 77 ñ. 3. Áåðøàäñêèé Ê.Ã., Ïðèòâîðíèêîâ Ô.Ï. Ôèíàíñîâûå ðèñêè äåìîêðàòèè. – Ýíñêèé: ÓÀÖÍ ÓÁÍ, 2006. – 88 ñ.
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè
Á
307
Ïóáëèêàöèè â ñïåöèàëèçèðîâàííûõ æóðíàëàõ 4. Íåêèïåëîâ Ç.Ñ., Ïðèòâîðíèêîâ Ô.Ï. Ïëàãèàòîðû íà ñëóæáå íàóêè // Ðàçãóë äåìîêðàòèè. – 2004. – ¹ 6. – Ñ. 66–77. 5. Ñêóðàòîâ Ì.Î., Ïðèòâîðíèêîâ Ô.Ï. Îñîáåííîñòè ëåãèòèìèçàöèè íåâûïîëíåíèÿ äîëãîâûõ îáÿçàòåëüñòâ // Ñáîðíèê íàó÷íûõ òðóäîâ. – Ýíñêèé: ÓÀÖÍ ÓÁÍ, 2003. – Ñ. 66–69. 6. Ñêóðàòîâ Ì.Î., Ïðèòâîðíèêîâ Ô.Ï. Îðãàíèçàöèîííî-ýêîíîìè÷åñêèå îñíîâû ñîçäàíèÿ ðûíêà ëèöåìåðíûõ óñëóã // Ñáîðíèê íàó÷íûõ òðóäîâ. – Ýíñêèé: ÓÀÖÍ ÓÁÍ, 2003. – Ñ. 77–79. 7. Ñêóðàòîâ Ì.Î., Ïðèòâîðíèêîâ Ô.Ï. Îñîáåííîñòè íàëîãîîáëîæåíèÿ öèíèçìåíèçèðîâàííûõ êîðïîðàöèé// Ñáîðíèê íàó÷íûõ òðóäîâ. – Ýíñêèé: ÓÀÖÍ ÓÁÍ, 2003. – Ñ. 88–89. 8. Ïîäñòðåêàëåíêîâà Æ.Ê., Ïðèòâîðíèêîâ Ô.Ï. Î ðîëè ðóêîâîäèòåëÿ â ïðîöåññå ïîäãîòîâêè íàó÷íîé ðàáîòû // Ðàçãóë äåìîêðàòèè. – 2005. – ¹ 6. – Ñ. 66–77. 9. Êîìïëåîí Â.È., Ïðèòâîðíèêîâ Ô.Ï. Èíôîðìàöèÿ êàê îñíîâíîé èíñòðóìåíò öèíèçìåíèçàöèè: òåîðèÿ è ïðàêòèêà// Ñáîðíèê íàó÷íûõ òðóäîâ. – Ýíñêèé: ÓÀÖÍ ÓÁÍ, 2006. – Ñ. 78–87.
Ïóáëèêàöèè ó÷åáíî-ìåòîäè÷åñêîãî õàðàêòåðà 10. Ïîäñòðåêàëåíêîâà Æ.Ê., Ïðèòâîðíèêîâ Ô.Ï. Çîìáèðîâàíèå èíòåëëèãåíöèè // Ó÷åáíîå ïîñîáèå. – Ýíñêèé: ÓÀÖÍ ÓÁÍ, 2005. – 66 ñ.
Òåçèñû äîêëàäîâ 11. Ïðèòâîðíèêîâ Ô.Ï. Ê âîïðîñó îá îöåíêå óðîâíÿ öèíèçìåíèçàöèè âóçà // Ðàçâèòèå öèíèçìà êàê îñíîâà äåìîêðàòèè: Ñáîðíèê òåçèñîâ äîêëàäîâ íà íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêîé êîíôåðåíöèè. – Ýïñêèé, Óíèâåðñèòåò òîòàëèòàðíîé äèêòàòóðû, 2006. – Ñ. 66–67.
ÀÍÍÎÒÀÖÈß Ïðèòâîðíèêîâ Ô.Ï. Öèíèçìåííûå ìåòîäû óïðàâëåíèÿ â âûñøåé øêîëå. – Ðóêîïèñü. Äèññåðòàöèÿ íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà öèíè÷íûõ íàóê ïî ñïåöèàëüíîñòè 06.00.06. – Öèíèçìåíèçàöèÿ óïðàâëåíèÿ â îðãàíèçàöèÿõ. Óíèâåðñèòåò àáñîëþòíî öèíè÷íûõ íàóê Óïðàâëåíèÿ áåñïðåäåëüíûõ íàóê, Ýíñêèé, 2007. Äèññåðòàöèîííîå èññëåäîâàíèå ïîñâÿùåíî ðåòðîñïåêòèâíîìó àíàëèçó ðåçóëüòàòîâ ïðèâëå÷åíèÿ íà ìàêðî- è ìèêðîóðîâíå â êà÷åñòâå îñíîâíûõ äëÿ óïðàâëåíèÿ – öèíèçìåííûõ ìåòîäîâ. Îöåíåíà ðîëü è ìåñòî àâòîêðàòèè è ïîïðàíèÿ ïðàâ â ðàìêàõ êîììóíèçìà, ñîöèàëèçìà, êàïèòàëèçìà, èáàíèçìà, àíãñîöà. Ñäåëàí âûâîä î íåîòâðàòèìîì ðàçâèòèè öèíèçìà è íèçìåííûõ ìåòîäîâ â ïðàêòèêå óïðàâëåíèÿ, êîòîðûå â êîìïëåêñå îáåñïå÷èâàþò öèíèçìåíèçàöèþ. Âûÿâëåíû, ñèñòåìàòèçèðîâàíû è ïðåäëîæåíû ê
308
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
ó÷åòó ôàêòîðû âíåøíåé ñðåäû, îáóñëîâëèâàþùèå öèíèçìåíèçàöèþ. Îáîñíîâàíà è ñôîðìóëèðîâàíà ñòðóêòóðà îðãàíèçàöèè, ïîðàæåííîé âèðóñîì ëèöåìåðèÿ è öèíèçìà. Ñôîðìóëèðîâàíû êëþ÷åâûå ïðèíöèïû öèíèçìåíèçàöèè, ëåæàùèå â îñíîâå äåéñòâèé Ãëàâíîãî Öèíèêà îðãàíèçàöèè. Ðàçðàáîòàíû êîíêðåòíûå öèíèçìåííîñòè äëÿ îïåðàòèâíîãî óïðàâëåíèÿ âûñøèì ó÷åáíûì çàâåäåíèåì. Óñòàíîâëåíû ïðîöåäóðû è ïðàâèëà âîçäåéñòâèÿ öèíèçìåííîãî ðóêîâîäñòâà íà ïðîôñîþçû è ñòóäåíòîâ. Ñôîðìóëèðîâàíû îñíîâíûå ìåòîäû ìàíèïóëèðîâàíèÿ ïåðñîíàëîì. Ïðèâîäÿòñÿ ïðèìåðû ïðàêòè÷åñêèõ äåéñòâèé öèíèçìåííîãî ðóêîâîäñòâà âóçà â êîíêðåòíûõ ñèòóàöèÿõ, íàïðàâëåííûå íà îáåçëè÷èâàíèå ëè÷íîñòåé è ïîâûøåíèå ñòåïåíè ïîä÷èíåííîñòè ïåðñîíàëà.
Â
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè Á Îòçûâ íà àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè Ïðèòâîðíèêîâà Ô.Ï.
309
íà òåìó «Öèíèçìåííûå ìåòîäû óïðàâëåíèÿ â âûñøåé øêîëå», ïðåäñòàâëåííîé ê çàùèòå íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà öèíè÷íûõ íàóê ïî ñïåöèàëüíîñòè 06.00.06. – Öèíèçìåíèçàöèÿ óïðàâëåíèÿ â îðãàíèçàöèÿõ Ñåãîäíÿ âîïðîñû ïîâûøåíèÿ ýôôåêòèâíîñòè óïðàâëåíèÿ â âûñøèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèÿõ ïðèîáðåòàþò îñîáóþ àêòóàëüíîñòü. Ýòî îáóñëîâëåíî öåëûì ðÿäîì îáúåêòèâíûõ ïðè÷èí, à èìåííî – ðàñøèðåíèåì íåãàòèâíîãî âëèÿíèÿ äåìîêðàòèçàöèè îáùåñòâà íà âñå ñôåðû æèçíåäåÿòåëüíîñòè ÷åëîâåêà; ïðîíèêíîâåíèåì â ñòóäåí÷åñêóþ ñðåäó âèðóñà ëèáåðàëèçìà è âñåäîçâîëåííîñòè, ïîäïèòûâàåìîãî, òàê íàçûâàåìûì Áîëîíñêèì ïðîöåññîì; íàäåëåíèåì ïðåïîäàâàòåëåé àáñîëþòíî íåíóæíûìè ïðàâàìè; ïîÿâëåíèåì àáñîëþòíî íåäîïóñòèìûõ ñâîáîä ó íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ â ÷àñòè âûáîðà íàó÷íûõ èíòåðåñîâ è ïð. Âñå ýòî ìîæåò ïðèâåñòè ê àáñîëþòíî íåæåëàòåëüíûì ïîñëåäñòâèÿì, âïëîòü äî ãëîáàëèçàöèè íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè. Èìåííî ïîýòîìó ïðåäñòàâëåííàÿ ê çàùèòå äèññåðòàöèîííàÿ ðàáîòà Ôàðèñåÿ Ïëàãèàòîâè÷à ÿâëÿåòñÿ î÷åíü ñâîåâðåìåííîé è èìååò îãðîìíîå ïðàêòè÷åñêîå çíà÷åíèå äëÿ íàøèõ ðåêòîðîâ, ïðîðåêòîðîâ, çàâåäóþùèõ êàôåäðàìè è äàæå äëÿ ðÿäîâûõ ïðåïîäàâàòåëåé. Îñîáàÿ çàñëóãà àâòîðà, íà ìîé âçãëÿä, çàêëþ÷àåòñÿ â ñîçäàíèè öåëîñòíîé ñèñòåìû (êîìïëåêñà) ìåëêèõ öèíèçìåííîñòåé, êîòîðûå ïðè óìåëîì èñïîëüçîâàíèè ìîãóò ñòàòü îñíîâîé íàñàæäåíèÿ öèíèèçìà â êàæäîì âóçå, íà êàæäîé êàôåäðå, â êàæäîé ñòóäåí÷åñêîé ãðóïïå. Íåëüçÿ îñòàâèòü áåç âíèìàíèÿ è ïðàêòè÷åñêèå ðåêîìåíäàöèè àâòîðà îòíîñèòåëüíî ïðèâëå÷åíèÿ íà ñòîðîíó öèíèçìåíèçèðîâàííûõ îðãàíîâ óïðàâëåíèÿ âóçîì ïðîôñîþçíûõ îðãàíèçàöèé, êîòîðûå äî ñåãîäíÿøíåãî äíÿ ïîçâîëÿþò ñåáå ïîìûøëÿòü î êàêèõ-òî äåéñòâèÿõ ïî êàêîìó-òî îòñòàèâàíèþ êàêèõ-òî ïðàâ ïðåïîäàâàòåëåé. Ïðîôñîþçû, áåç ñîìíåíèÿ, äîëæíû ñòàòü ïåðåäîâîé ëèíèåé áîðüáû ñî ñâîáîäîìûñëèåì è âîëüíîäóìñòâîì êàê ïåðåæèòêîì âûñøåãî ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ. Ïðè âñåì âåëèêîëåïèè ðàáîòû íåëüçÿ íå îòìåòèòü íåêîòîðóþ äèñêóññèîííîñòü îòäåëüíûõ ïîëîæåíèé, ïðåäñòàâëåííûõ â àâòîðåôåðàòå. Òàê, íà íàø âçãëÿä, ÿâëÿåòñÿ íåîáîñíîâàííûì âêëþ÷åíèå àâòîðîì â îáëàñòü èññëåäîâàíèÿ âîïðîñîâ î âîâëå÷åíèè â öèíèçìåííûé ïðîöåññ ñòóäåí÷åñêîé ñðåäû. Íåñîìíåííî, ýòî íåîáõîäèìî, íî äàííàÿ ïðîáëåìàòèêà âûõîäèò çà ðàìêè çàäà÷ çàäåêëàðèðîâàííîãî èññëåäîâàíèÿ, è, âèäèìî, èìåííî ïîýòîìó àâòîð, ÷èñòî èíòóèòèâíî, îòíåññÿ ê íåìó íåñêîëüêî ïîâåðõíîñòíî.
310
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
 öåëîì, íàñêîëüêî ýòî ìîæíî ñóäèòü èç àâòîðåôåðàòà, äèññåðòàöèîííîå èññëåäîâàíèå âûïîëíåíî íà äîñòàòî÷íî âûñîêîì óðîâíå, îíî îòâå÷àåò òðåáîâàíèÿì àòòåñòàöèîííîé êîìèññèè ê ðàáîòàì ïîäîáíîãî ðîäà. Òàêèì îáðàçîì, ñëåäóåò êîíñòàòèðîâàòü, ÷òî Ïðèòâîðíèêîâ Ô.Ï. ñ ïîëíûì íà òî îñíîâàíèåì çàñëóæèâàåò ïðèñóæäåíèÿ åìó ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà öèíè÷íûõ íàóê ïî ñïåöèàëüíîñòè 06.00.06 – Öèíèçìåíèçàöèÿ óïðàâëåíèÿ â îðãàíèçàöèÿõ. Äîêòîð öèíè÷íûõ íàóê, ïðîôåññîð, çàâ. êàôåäðîé öèíè÷íîãî êîíòðîëÿ è àóäèòà Óíèâåðñèòåòà ìàññîâîãî óíè÷òîæåíèÿ
Ò.Ï.Õîëîêîñòîâà
Â
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè Îòçûâ îôèöèàëüíîãî îïïîíåíòà Á
311
íà äèññåðòàöèþ Ïðèòâîðíèêîâà Ô.Ï. «Öèíèçìåííûå ìåòîäû óïðàâëåíèÿ â âûñøåé øêîëå», ïðåäñòàâëåííóþ ê çàùèòå íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà ýêîíîìè÷åñêèõ íàóê ïî ñïåöèàëüíîñòè 06.00.06. – Öèíèçìåíèçàöèÿ óïðàâëåíèÿ â îðãàíèçàöèÿõ Àêòóàëüíîñòü, öåëü è çàäà÷è èññëåäîâàíèÿ. Ïðîáëåìû ýôôåêòèâíîãî óïðàâëåíèÿ â ðàìêàõ ôîðìàëüíûõ îðãàíèçàöèé ïîñòîÿííî íàõîäÿòñÿ â çîíå âíèìàíèÿ êàê òåîðåòèêîâ, òàê è ïðàêòè÷åñêèõ ìåíåäæåðîâ. Ïðè èçó÷åíèè äàííîé ïðîáëåìàòèêè äîñòàòî÷íî ìíîãî ðàáîò ïîñâÿùàåòñÿ ìåòîäàì óïðàâëåíèÿ: ýêîíîìè÷åñêèì, àäìèíèñòðàòèâíî-êîìàíäíûì, ñîöèàëüíî-ïñèõîëîãè÷åñêèì.  òî æå âðåìÿ ñóùåñòâåííûé èíòåðåñ ìîãóò ïðåäñòàâëÿòü ðàáîòû ïî ñîâåðøåíñòâîâàíèþ äàííûõ ìåòîäîâ ïóòåì ïðèâíåñåíèÿ â íèõ öèíèçìà, áàçèðóþùåãîñÿ íà íèçìåííûõ èíñòèíêòàõ ëþäåé. Ýòè ïðîöåññû, íàçûâàåìûå àâòîðîì äèññåðòàöèè öèíèçìåíèçàöèåé, ñóùåñòâåííî ïîâûøàþò ýôôåêòèâíîñòü èñïîëüçîâàíèÿ óêàçàííûõ ìåòîäîâ è óïðàâëåíèÿ â öåëîì. Öèíèçìåíèçàöèÿ â óïðàâëåíèè ïðèîáðåòàåò âñå áîëüøåå çíà÷åíèå èìåííî â ïîñëåäíèå ãîäû, òàê êàê ÷èñòî ìåíåäæåðñêàÿ ýêîíîìèêà ïîñòåïåííî òðàíñôîðìèðóåòñÿ â ýêîíîìèêó ïðåäïðèíèìàòåëüñêóþ. Ìåíåäæåð îðãàíèçàöèè (â ïåðâóþ î÷åðåäü òîï-ìåíåäæåð) ÿâëÿåòñÿ åå ñîáñòâåííèêîì è, ñëåäîâàòåëüíî, ïðîÿâëÿåò ÷ðåçâû÷àéíóþ çàèíòåðåñîâàííîñòü â èçâëå÷åíèè èç ýòîé îðãàíèçàöèè êàê ìîæíî áîëüøåãî ÷èñëà ìàòåðèàëüíûõ äèâèäåíäîâ íà ïðîòÿæåíèè êàê ìîæíî áîëüøåãî ïåðèîäà âðåìåíè.  ýòèõ óñëîâèÿõ çàäóìûâàòüñÿ íàä ñîâåðøåíñòâîâàíèåì ÷åëîâå÷åñêèõ îòíîøåíèé â îðãàíèçàöèè, èñïîëüçîâàòü òàê íàçûâàåìûé «äåìîêðàòè÷åñêèé» ñòèëü óïðàâëåíèÿ òåðÿåò âñÿêèé ñìûñë. Äëÿ ðóêîâîäñòâà èíòåðåñíà òîëüêî ìàêñèìèçàöèÿ ïðèáûëè, ÷òî äîñòèãàåòñÿ íà îñíîâå æåñòêîé äèñöèïëèíû è òîòàëüíîãî ïîä÷èíåíèÿ (ïðèìèòèâíûé âàðèàíò óïðàâëåíèÿ, áàçèðóþùèéñÿ íà òåîðèè Õ ÌàêÃðåãîðà) èëè æå óìåëîãî ìàíèïóëèðîâàíèÿ ïîä÷èíåííûìè ñ èñïîëüçîâàíèåì ñîöèàëüíî-ïñèõîëîãè÷åñêèõ ôàêòîðîâ (áîëåå èçîùðåííûé, áîëåå çàòðàòíûé, íî è áîëåå ýôôåêòèâíûé ïóòü). Èññëåäîâàíèþ èìåííî âòîðîãî âàðèàíòà óïðàâëåíèÿ ïîñâÿùàåòñÿ ðåöåíçèðóåìàÿ ðàáîòà. Ôîðìèðîâàíèå öåëè äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ áûëî îñóùåñòâëåíî àâòîðîì èñõîäÿ èç âûøåèçëîæåííûõ ïðåäïîñûëîê è çàêëþ÷àëîñü â ðàçðàáîòêå òåîðåòè÷åñêèõ îñíîâ è ïðàêòè÷åñêèõ ðåêîìåíäàöèé ïî ýôôåêòèâíîìó öèíèçìåííîìó óïðàâëåíèþ â ðàìêàõ ôîðìàëüíîé îðãàíèçàöèè (íà ïðèìåðå âûñøåãî ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ). Äëÿ äîñòèæåíèÿ öåëè àâòîðîì ñôîðìóëèðîâàí è ñ ïîìîùüþ ñèñòåìíîãî ìåòîäà íàó÷íîãî ïîçíàíèÿ óäà÷íî ðåøåí êîìïëåêñ ñëîæíûõ âçàèìîóâÿçàííûõ çàäà÷, ïîëó÷åíû ðåçóëüòàòû, êîòîðûå èìåþò íàó÷íóþ íîâèçíó
312
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
è ïðàêòè÷åñêóþ öåííîñòü. Âñå ðåçóëüòàòû ïðîâåäåííîãî èññëåäîâàíèÿ îáîñíîâàííû, äîâåäåíû äî ïðàêòè÷åñêîãî âíåäðåíèÿ â äåÿòåëüíîñòü Óíèâåðñèòåòà àáñîëþòíî öèíè÷íûõ íàóê, ÷òî äàåò îñíîâàíèå ñäåëàòü âûâîä î íàëè÷èè ïðåäìåòà ïóáëè÷íîé çàùèòû. Äèññåðòàöèÿ Ïðèòâîðíèêîâà Ô.Ï. òåñíî ñâÿçàíà ñ òåìàòèêîé íàó÷íîèññëåäîâàòåëüñêèõ ðàáîò Óíèâåðñèòåòà àáñîëþòíî öèíè÷íûõ íàóê, îäíèì èç èñïîëíèòåëåé êîòîðûõ áûë àâòîð. Äèññåðòàöèîííàÿ ðàáîòà ñâèäåòåëüñòâóåò î ïðèñóùèõ àâòîðó ãëóáîêèõ çíàíèÿõ ïðåäìåòà èññëåäîâàíèÿ. Àíàëèç ðåçóëüòàòîâ, âûíåñåííûõ íà çàùèòó. Àâòîðîì âûíåñåí íà çàùèòó öåëûé ðÿä ïîëîæåíèé, îáëàäàþùèõ òîé èëè ñòåïåíüþ íàó÷íîé íîâèçíû.  íà÷àëå èññëåäîâàíèÿ àâòîðîì áûëî óòî÷íåíî ïîíÿòèå, óñîâåðøåíñòâîâàíû íåïîñðåäñòâåííî ñàìè öèíèçìåííûå ìåòîäû óïðàâëåíèÿ ïðèìåíèòåëüíî ê âûñøåé øêîëå. Ïðåäâàðèòåëüíî áûë ñóùåñòâåííî ïîïîëíåí àðñåíàë öèíèçìåííûõ ìåòîäîâ è äèàïàçîí èõ ïðèìåíåíèÿ â ðàìêàõ óíèâåðñèòåòà. Áûëà ïðåäëîæåíà ñõåìà ðåàëèçàöèè ïîñëåäîâàòåëüíîé, ïîâñåìåñòíîé è òîòàëüíîé òðàâëè ïðåïîäàâàòåëÿ âûñøåé øêîëû, êîòîðûé, ñ îäíîé ñòîðîíû, ÿâëÿåòñÿ áåçðîïîòíûì èíòåëëèãåíòîì, à ñ äðóãîé – ïûòàåòñÿ ïðîòèâîñòîÿòü ìîááèíãó è áóëëèíãó ñ ÷ðåçâû÷àéíîé óïåðòîñòüþ. Àâòîðîì, Ïðèòâîðíèêîâûì Ô.Ï., áûëà ðàçðàáîòàíà è àïðîáèðîâàíà â ðàáîòå âûñøåãî ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ ìåòîäèêà ïîñëåäîâàòåëüíîãî ïåðåõîäà â óïðàâëåíèè íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêèì êîëëåêòèâîì îò óñòàðåâøèõ ëèáåðàëüíî-äåìîêðàòè÷åñêèõ ìåòîäîâ ê öèíèçìåííûì, ñ èñïîëüçîâàíèåì â êà÷åñòâå îïðåäåëÿþùèõ èíñòðóìåíòîâ ïîëóïðàâäû, îòêðûòîé ëæè, ëèöåìåðèÿ è ïð. Àâòîð òàêæå äîïîëíèë îðãàíèçàöèîííî-ðàñïîðÿäèòåëüíûå è ñîöèàëüíî-ïñèõîëîãè÷åñêèå ìåòîäû óïðàâëåíèÿ îðãàíèçàöèåé â ÷àñòè èõ óñèëåíèÿ çà ñ÷åò èçúÿòèÿ ëèáåðàëüíîé ñîñòàâëÿþùåé è àêòèâàöèè öèíè÷íî-àâòîêðàòè÷åñêîé. Ïðèñòàëüíîå âíèìàíèå, íà ìîé âçãëÿä, ñëåäóåò îáðàòèòü íà òó ÷àñòü äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû, ãäå ðàññìàòðèâàåòñÿ óïðàâëÿåìàÿ äåìîêðàòèÿ, ïîíèìàåìàÿ àâòîðîì êàê äåìîêðàòèÿ ìàíèïóëÿòèâíàÿ, äåêîðàòèâíàÿ, êàê ñâîåãî ðîäà ïîòåìêèíñêàÿ äåðåâíÿ îò äåìîêðàòèè. Íåëüçÿ îñòàâèòü áåç âíèìàíèÿ è èññëåäîâàíèå òàêîãî ÿâëåíèÿ â öèíèçìåíèçèðóåìûõ îðãàíèçàöèÿõ, êàê ïðåçðåíèå ê íðàâñòâåííîìó îñíîâàíèþ, ê íðàâñòâåííûì óñòîÿì è ïðèíöèïàì. Îñîáîãî æå âíèìàíèÿ çàñëóæèâàåò èçó÷åíèå àâòîðîì ðàáîòû òàêîãî ôåíîìåíà, êàê òîëïà. Çäåñü îñíîâîïîëàãàþùåé èäååé äîëæíû áûòü ìåòîäû óïðàâëåíèÿ òàêîãî ðîäà ñêîïëåíèåì ëþäåé. Ñòèõèéíîå ìàññîâîå ïîâåäåíèå – òåðìèí, êîòîðûì îáîçíà÷àþò ðàçëè÷íûå ôîðìû ïîâåäåíèÿ òîëïû, öèðêóëÿöèþ ñëóõîâ, ìîäó, êîëëåêòèâíûå ìàíèè, îáùåñòâåííûå äâèæåíèÿ è ïð. Àâòîð â ðàáîòå âûäåëÿåò ñëåäóþùèå ïðèçíàêè òàêîãî ïîâåäåíèÿ: âîâëå÷åííîñòü áîëüøîãî êîëè÷åñòâà ëþäåé, îäíîâðåìåííîñòü, èððàöèîíàëüíîñòü (îñëàáëåíèå ñîçíàòåëüíîãî êîíòðîëÿ), ñëàáóþ ñòðóêòóðèðîâàííîñòü è ðàçìûòîñòü ðîëåâîé ñòðóêòóðû.  òîëïå, êàê èçâåñòíî, ÷åëîâåê îïóñêàåòñÿ íèæå íà íåñêîëüêî öèâèëèçàöèîííûõ ñòóïåíåé è ñòàíîâèòñÿ äîñòóïåí äëÿ ýëåìåíòàðíûõ ìàíèïó-
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè
Á
313
ëÿòèâíûõ âîçäåéñòâèé, ÷òî, íåñîìíåííî, ïðåäñòàâëÿåò èíòåðåñ â ðàìêàõ ðàññìàòðèâàåìîãî äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ. Ïîâåäåíèå òîëïû èëè öèðêóëèðóþùèé ñëóõ êàæóòñÿ ïðîöåññàìè, ëèøåííûìè çàêîíîìåðíîñòåé è íåðåãóëèðóåìûìè, òàê êàê áîëüøèíñòâî ðàáîòíèêîâ âûñøåé øêîëû ïðèâûêëè èìåòü äåëî ñ îðãàíèçîâàííûìè ãðóïïàìè, ãäå óìåñòíû ðàöèîíàëüíûå äîâîäû, ñîãëàñîâàíèå ìíåíèé èëè õîòÿ áû ôîðìàëüíûé ïðèêàç.  ñòèõèéíîì ìàññîâîì ïîâåäåíèè ðåàëèçóþòñÿ áîëåå ïðèìèòèâíûå ìåõàíèçìû è çàêîíîìåðíîñòè, è ïîýòîìó, îáëàäàÿ íåîáõîäèìûìè íàâûêàìè, ìîæíî óïðàâëÿòü ñîáûòèÿìè. Âîò ýòîìó, íà ìîé âçãëÿä, ñëåäîâàëî áû óäåëèòü îñîáîå âíèìàíèå, ÷òî ñäåëàëî áû ðàáîòó àðõèâàæíîé ñåãîäíÿ, êîãäà òîëïû ñòóäåíòîâ ñîáèðàþòñÿ íà ïëîùàäÿõ. Ïðàêòè÷åñêàÿ öåííîñòü ïîëó÷åííûõ ðåçóëüòàòîâ. Ïðàêòè÷åñêîå çíà÷åíèå ïîëó÷åííûõ ðåçóëüòàòîâ äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ îïðåäåëÿåòñÿ îáîñíîâàííûìè ðåêîìåíäàöèÿìè ïî ðàçâèòèþ è ïðèìåíåíèþ öèíèçìåííûõ ìåòîäîâ óïðàâëåíèÿ. Ðåêîìåíäàöèè ïî ðàñïðîñòðàíåíèþ èííîâàöèîííûõ ìåòîäîâ ïðîâåäåíèÿ ïûòîê, áåç ñîìíåíèÿ, íàéäóò ïðèìåíåíèå â ñèñòåìå ìîíèòîðèíãà ìûñëèòåëüíûõ ïðîöåññîâ ðàçëè÷íûõ ñëîåâ íàñåëåíèÿ, â ïåðâóþ î÷åðåäü – äëÿ ìîíèòîðèíãà ìûñëåé ñîïëèâîé èíòåëëèãåíöèè. Ïðèíöèïû öèíèçìåíèçàöèè óíèâåðñèòåòîâ óæå áûëè èñïîëüçîâàíû â ðÿäå âûñøèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèé ñòðàíû (Èíñòèòóò òîòàëüíîãî ïðåññèíãà èì. À. Ïèíî÷åòà, Óíèâåðñèòåò ìàññîâîãî óíè÷òîæåíèÿ, Àêàäåìèÿ ìóíèöèïàëüíîãî áåñïðåäåëà, Èíñòèòóò ïðîâëàñòíîé îïïîçèöèè, Óíèâåðñèòåò òîòàëèòàðíîé äèêòàòóðû èì. Ïîë Ïîòà) è ïîëó÷èëè ïîëíîå îäîáðåíèå ñî ñòîðîíû Ãëàâíûõ Öèíèêîâ ýòèõ âóçîâ (àâòîðîì ïðåäñòàâëåíû àêòû âíåäðåíèÿ, áëàãîäàðñòâåííûå ïèñüìà). Îòäåëüíûå ïîëîæåíèÿ íàøëè ïðàêòè÷åñêîå ïðèìåíåíèå íåïîñðåäñòâåííî â ÓÀÖÍ ïðè ÷òåíèè ëåêöèé è ïðîâåäåíèè ïðàêòè÷åñêèõ çàíÿòèé ïî êóðñàì «Òåîðèÿ áåñïðåäåëà», «Ãëóïîìûñëèå è äâîåìûñëèå», «Çîìáèðîâàíèå èíòåëëèãåíöèè», «Ìàíèïóëÿöèÿ ñîçíàíèåì», ÷òî ïîäòâåðæäàåòñÿ ñîîòâåòñòâóþùèìè ñïðàâêàìè î âíåäðåíèè. Àíàëèç ïóáëèêàöèé è ïîëíîòà îòîáðàæåíèÿ ðåçóëüòàòîâ èññëåäîâàíèÿ â àâòîðåôåðàòå. Ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèé íàøëè îòðàæåíèå â 66 íàó÷íûõ ðàáîòàõ (îäíà èç íèõ áåç ñîàâòîðîâ), èç êîòîðûõ 65 îïóáëèêîâàíû â ñïåöèàëèçèðîâàííûõ èçäàíèÿõ. Îáùèé îáúåì îïóáëèêîâàííûõ ðàáîò – 6,66 ïå÷àòíîãî ëèñòà, èç êîòîðûõ ëè÷íî àâòîðó ïðèíàäëåæèò 0,66 ïå÷àòíîãî ëèñòà. Îñíîâíûå ïîëîæåíèÿ è ðåçóëüòàòû âûïîëíåííîãî íàó÷íîãî èññëåäîâàíèÿ áûëè ïðåäñòàâëåíû äëÿ îáñóæäåíèÿ íà êîíôåðåíöèÿõ è ñåìèíàðàõ. Ñðåäè íèõ: «Áþäæåòíîå ôèíàíñèðîâàíèå êîìïèëÿöèè è ïëàãèàòà» (Ýíñêèé, 2006); «Ëèêâèäàöèÿ ïîñëåäñòâèé ïåðèîäà ñâîáîäíîãî òâîð÷åñòâà â íàóêå» (Ýëñêèé, 2006); «Ïðîáëåìû è ïåðñïåêòèâû óñòðàíåíèÿ èíñòèòóòà àâòîðñòâà â íàó÷íûõ ðàáîòàõ» (Ýìñêèé, 2006); «Ðàçâèòèå öèíèçìà êàê îñíîâà äåìîêðàòèè» (Ýïñêèé, 2006).
314
Â
ÎÒÄÅËÜÍÛÅ ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ
Ðåçóëüòàòû äèññåðòàöèîííîãî èññëåäîâàíèÿ íàøëè ïîëíîå îòðàæåíèå â ïóáëèêàöèÿõ. Àâòîðåôåðàò ïî ñâîåìó ñîäåðæàíèþ ïîëíîñòüþ ñîîòâåòñòâóåò ðóêîïèñè äèññåðòàöèè è äàåò ïîëíîå ïðåäñòàâëåíèå î ïðîâåäåííîé àâòîðîì ðàáîòå. Äèññåðòàöèÿ ñîñòîèò èç âñòóïëåíèÿ, òðåõ ðàçäåëîâ, âûâîäîâ, ñïèñêà èñïîëüçîâàííûõ èñòî÷íèêîâ è ïðèëîæåíèé. Ïîëíûé îáúåì äèññåðòàöèè – 166 ñòðàíèö, â òîì ÷èñëå íà 66 ñòðàíèöàõ ðàçìåùåíî 33 òàáëèöû, 33 èëëþñòðàöèè, 6 ïðèëîæåíèé è ñïèñîê èñïîëüçîâàííûõ èñòî÷íèêîâ èç 66 íàèìåíîâàíèé. Äèñêóññèîííûå ïîëîæåíèÿ è íåäîñòàòêè äèññåðòàöèè. Íàðÿäó ñ èçëîæåííûìè äîñòîèíñòâàìè ðåöåíçèðóåìîé ðàáîòû, íåëüçÿ íå îòìåòèòü îïðåäåëåííûå íåäîñòàòêè è äèñêóññèîííûå ìîìåíòû, à èìåííî: - óòâåðæäåíèå, ÷òî «îáùåñòâî ñïåêòàêëÿ» ïðåäïî÷èòàåò îáðàç – âåùè, êîïèþ – îðèãèíàëó, ïðåäñòàâëåíèå – äåéñòâèòåëüíîñòè, âèäèìîñòü – áûòèþ, ïðèíàäëåæèò íå äèññåðòàíòó, à Ë. Ôåéåðáàõó; - ïàðàãðàôû 1, 2 è 3 ïåðâîãî ðàçäåëà äîâîëüíî èñêóñíî ïåðåïèñàíû èç ðàáîò ñîîòâåòñòâåííî Êîìïëåîíà Â.È., Ïîäñòðåêàëåíêîâîé Æ.Ê. è Ñêóðàòîâà Ì.Î.; - ïàðàãðàôû 1, 2 è 3 âòîðîãî ðàçäåëà ñîäåðæàò îñíîâíûå, êà÷åñòâåííî çàìàñêèðîâàííûå, ïîëîæåíèÿ ðàáîò Ñ. Êàðà-Ìóðçû, Ãè Äåáîðà, Æ. Áîäðèÿðà, Ã. Øèëëåðà. Âìåñòå ñ òåì ñëåäóåò êîíñòàòèðîâàòü, ÷òî óêàçàííûå äèñêóññèîííûå ïîëîæåíèÿ è çàìå÷àíèÿ åå òåîðåòè÷åñêîé è ïðàêòè÷åñêîé öåííîñòè ðàáîòû íå ñíèæàþò, à íàó÷íîé íîâèçíû íå îïðîâåðãàþò. Âûâîäû. Äèññåðòàöèÿ Ïðèòâîðíèêîâà Ô.Ï. – ýòî çàâåðøåííàÿ íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêàÿ ðàáîòà, âûïîëíåííàÿ íà äîñòàòî÷íî âûñîêîì òåîðåòè÷åñêîì óðîâíå, ïîäãîòîâëåííàÿ â ÷åòêîé è ëîãè÷åñêîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè è îòëè÷àþùàÿñÿ âûñîêèì íàó÷íûì ñòèëåì. Îíà ïîëíîñòüþ îòâå÷àåò òðåáîâàíèÿì àòòåñòàöèîííîé êîìèññèè, à èìåííî ïîäïóíêòó 6.06 ïóíêòà 6 «Ïîðÿäêà ïðèñóæäåíèÿ î÷åíü ó÷åíûõ ñòåïåíåé». Îáùàÿ îöåíêà äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû ÿâëÿåòñÿ ïîçèòèâíîé. Ïðèòâîðíèêîâ Ôàðèñåé Ïëàãèàòîâè÷ çàñëóæèâàåò ïðèñóæäåíèÿ ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà öèíè÷íûõ íàóê ïî ñïåöèàëüíîñòè 06.00.06. – Öèíèçìåíèçàöèÿ óïðàâëåíèÿ â îðãàíèçàöèÿõ. Îôèöèàëüíûé îïïîíåíò, äîêòîð ëèöåìåðíûõ íàóê, ïðîôåññîð, çàâ. êàôåäðîé ëèöåìåðèÿ è öèíèçìà, Óíèâåðñèòåò àáñîëþòíî öèíè÷íûõ íàóê Óïðàâëåíèÿ áåñïðåäåëüíûõ íàóê
Æ.Ê.Ïîäñòðåêàëåíêîâà
Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè
Â
ÇËÀß ÈÐÎÍÈß îêîëîíàó÷íîé æèçíè
Á
315
 316
ÇËÀß ÈÐÎÍÈß ÎÊÎËÎÍÀÓ×ÍÎÉ ÆÈÇÍÈ Â Ñïåöèàëèçèðîâàííûé
íàóêîïðîñâåòèòåëüñêèé òåðìèíîèðîíîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü
Àâòîìàò (àâòîìàòîì) – ïðîöåäóðà ïîëó÷åíèÿ ýêçàìåíàöèîííîé îöåíêè èëè çà÷åòà áåç ñàìîãî ýêçàìåíà, ò.å. àâòîìàòè÷åñêè ïî ðåçóëüòàòàì ðàáîòû â òå÷åíèå ñåìåñòðà. Ïðàêòèêóåòñÿ íåêîòîðûìè ïðåïîäàâàòåëÿìè â âûñøåé øêîëå ñ öåëüþ ñòèìóëèðîâàíèÿ ðàáîòû ñòóäåíòà íà ïðîòÿæåíèè ñåìåñòðà è äëÿ òîãî, ÷òîáû ñàìîìó íå íàïðÿãàòüñÿ â ñåññèþ. Àêàäåìèê – ñòàòóñ íàó÷íîãî ðàáîòíèêà, ñâèäåòåëüñòâóþùèé î åãî ÷ëåíñòâå â êàêîé-ëèáî àêàäåìèè (1); – õàðàêòåðèñòèêà ÷åëîâåêà, äîáèâøåãîñÿ ñåðüåçíîãî ðåçóëüòàòà â êàêîé-òî îáëàñòè äåÿòåëüíîñòè (íå îáÿçàòåëüíî íàó÷íîé) èëè ïðîäåìîíñòðèðîâàâøåãî âûñîêèé óðîâåíü çíàíèé â êîíêðåòíîì âîïðîñå, âûðàæàþùàÿ âîñõèùåíèå (2). Àêòóàëüíîñòü – òî, ÷åìó äîëæíà ñîîòâåòñòâîâàòü çàùèùàåìàÿ äèññåðòàöèîííàÿ ðàáîòà, òî åñòü èìåòü çíà÷åíèå äëÿ ðàçâèòèÿ òîé èëè èíîé îáëàñòè äåÿòåëüíîñòè íà äàííé ìîìåíò èëè â áëèæàéøåé ïåðñïåêòèâå. Àñïèðàíò – îôèöèàëüíûé ñòàòóñ ÷åëîâåêà, îáó÷àþùåãîñÿ â àñïèðàíòóðå ñ öåëüþ ïîäãîòîâêè çàâåðøåííîé íàó÷íîé êâàëèôèêàöèîííîé ðàáîòû (êàíäèäàòñêîé äèññåðòàöèè), ôàêòè÷åñêè çàêðåïëÿþùèé çà íèì ïðàâî è î÷åðåäü íà çàùèòó ýòîé äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû â ñïåöèàëèçèðîâàííîì ó÷åíîì ñîâåòå, äàþùèé îñíîâàíèÿ ïîëó÷àòü ñòèïåíäèþ (äëÿ îáó÷àþùèõñÿ íà áþäæåòíîì ìåñòå), ïðåäîñòàâëÿþùèé îòñðî÷êó îò ñëóæáû â àðìèè è ïð. Àñïèðàíò ñ îòðûâîì îò ïðîèçâîäñòâà – àñïèðàíò, ó êîòîðîãî ïîäãîòîâêà äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû ÿâëÿåòñÿ åãî îñíîâíûì îôèöèàëüíûì çàíÿòèåì, â ñèëó ÷åãî åãî òðóäîâàÿ êíèæêà íàõîäèòñÿ â îòäåëå àñïèðàíòóðû è â íåå âíåñåíà çàïèñü «àñïèðàíò». Ôàêòè÷åñêè ýòî áûëà áû äíåâíàÿ ôîðìà îáó÷åíèÿ, åñëè áû ýòî áûëî îáó÷åíèå â ïðÿìîì ñìûñëå ýòîãî ñëîâà. Àñïèðàíò áåç îòðûâà îò ïðîèçâîäñòâà – ïðîñòî ñòàòóñ ÷åëîâåêà, îôèöèàëüíî ïîäòâåðæäàþùèé åãî æåëàíèå ðàáîòàòü íàä ïîäãîòîâêîé äèññåðòàöèè, è, íå èñêëþ÷åíî, ÷òî íå òîëüêî æåëàíèå, íî è ôàêò òàêîé ðàáîòû. Àñïèðàíòóðà – ñòðóêòóðà, ñîçäàííàÿ ïðè âûñøåì ó÷åáíîì çàâåäåíèè èëè íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîé îðãàíèçàöèè, ãäå ó÷àòñÿ àñïèðàíòû è ñîèñêàòåëè. Áàíêåò – ñâÿùåííîäåéñòâèå, ïðîèñõîäÿùåå ïîñëå îôèöèàëüíîé ÷àñòè çàùèòû äèññåðòàöèè â ñîîòâåòñòâèè ñ êîðïîðàòèâíûìè òðàäèöèÿìè è ñ îáÿçàòåëüíûìè â òàêîì ñëó÷àå àòðèáóòàìè òèïà ïðàçäíè÷íîãî ñòîëà, òîñòîâ è ïîæåëàíèé.
Ñïåöèàëèçèðîâàííûé òåðìèíîèðîíîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü
Á
317
Áîëâàíêà – ïðîåêò îòçûâà äëÿ âåäóùåé îðãàíèçàöèè, îïïîíåíòà, ðåöåíçåíòà (ñì. òàêæå ðûáà èëè êîçà). Âåäóùàÿ(âåäóùàÿ îðãàíèçàöèÿ) – îðãàíèçàöèÿ, êîòîðàÿ óòâåðæäåíà ÂÀÊîì â êà÷åñòâå ýêñïåðòà (êîëëåêòèâíîãî) ïî äàííîìó íàó÷íîìó íàïðàâëåíèþ (íàó÷íîé ñïåöèàëüíîñòè). Ñ 2007 ãîäà â ñîîòâåòñòâèè ñ Ïîñòàíîâëåíèåì Êàáèíåòà Ìèíèñòðîâ âåäóùèå îðãàíèçàöèè ïåðåñòàëè ñóùåñòâîâàòü êàê èíñòèòóò ïðîöåññà çàùèòû äèññåðòàöèîííûõ ðàáîò. Âûñøàÿ àòòåñòàöèîííàÿ êîìèññèÿ (ÂÀÊ) – âûñøàÿ èíñòàíöèÿ, â êîòîðîé ïðèíèìàåòñÿ îêîí÷àòåëüíîå ðåøåíèå î ïðèñóæäåíèè ó÷åíîé ñòåïåíè è âûäà÷å ñîîòâåòñòâóþùåãî äèïëîìà. Êðîìå òîãî, çàíèìàåòñÿ îðãàíèçàöèåé, ìîíèòîðèíãîì è êîíòðîëåì äàííîãî ïðîöåññà (ïðîöåññà îñòåïåíåíèÿ) â ìàñøòàáàõ ñòðàíû. Âûõîä íà … – âûðàæåíèå, óêàçûâàþùåå íà òî, ÷òî ó êîãî-òî èìåþòñÿ ñâÿçè â îôèöèàëüíûõ èëè íåîôèöèàëüíûõ êðóãàõ, ïîçâîëÿþùèå óñêîðèòü ïðîöåññ ðåøåíèÿ êàêîé-òî ïðîáëåìû èëè ðåøèòü òîò èëè èíîé íåðåøàåìûé ïðîñòûìè ñìåðòíûìè âîïðîñ (1); – ñîñòîÿíèå ïðàêòè÷åñêè ïîëíîé ãîòîâíîñòè ðóêîïèñè äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû è îñòàëüíûõ íåîáõîäèìûõ äîêóìåíòîâ è ñôîðìèðîâàâøååñÿ ìíåíèå îêðóæàþùèõ î òâîåé òåîðåòè÷åñêîé ãîòîâíîñòè ê ïðåäñòîÿùåé çàùèòå (2). Ãîñóäàðñòâåííàÿ àêêðåäèòàöèîííàÿ êîìèññèÿ – îðãàíèçàöèÿ, äàþùàÿ ëèöåíçèè âóçàì íà ïðàâî ïîäãîòîâêè òåõ èëè èíûõ ñïåöèàëèñòîâ, ïîäòâåðæäàþùàÿ ýòè ëèöåíçèè è ìåæäó äåëîì ïðèñâàèâàþùàÿ ó÷åíûå çâàíèÿ äîöåíòà è ïðîôåññîðà. Ãîñáþäæåòíàÿ òåìà – íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêàÿ òåìà, óòâåðæäåííàÿ è ôèíàíñèðóåìàÿ (÷àñòî ñ íóëåâûì ôèíàíñèðîâàíèåì) èç ãîñóäàðñòâåííîãî áþäæåòà, ó÷àñòèå õîòÿ áû â îäíîé èç êîòîðûõ ÿâëÿåòñÿ îáÿçàòåëüíûì óñëîâèåì äëÿ çàùèòû äèññåðòàöèè. Ãîñáþäæåòíîå ìåñòî – ôîðìà ôèíàíñèðîâàíèÿ îáó÷åíèÿ ñòóäåíòà èëè àñïèðàíòà, ïðè êîòîðîé çàòðàòû íà îáó÷åíèå ïðåäóñìàòðèâàþòñÿ è êîìïåíñèðóþòñÿ èç ãîñóäàðñòâåííîãî áþäæåòà. Ãîðëîâûå ÷àñû – ÷àñòü ó÷åáíîé íàãðóçêè ïðåïîäàâàòåëÿ, à èìåííî ëåêöèîííûå è ïðàêòè÷åñêèå çàíÿòèÿ, â ïðîöåññå êîòîðûõ ãîâîðèò â îñíîâíîì ïðåïîäàâàòåëü, à íå ñòóäåíòû. ×àùå âñåãî îíà çàïðåäåëüíàÿ ó ïðåïîäàâàòåëåé èíîñòðàííîãî ÿçûêà è èíûõ ãóìàíèòàðèåâ. Äèññåðòàöèîííàÿ ëîâóøêà – íåýôôåêòèâíûé, íî óñòîé÷èâûé ñîöèàëüíûé èíñòèòóò, îñíîâîé êîòîðîãî ÿâëÿåòñÿ ïðîöåññ ïîëó÷åíèÿ ó÷åíûõ ñòåïåíåé ëþäüìè, íå ó÷àñòâóþùèìè èëè ó÷àñòâóþùèìè â î÷åíü îãðàíè÷åííîé ñòåïåíè â ïîäãîòîâêå èñêîìûõ äèññåðòàöèîííûõ ðàáîò. Äèññåðòàöèÿ – êâàëèôèêàöèîííàÿ íàó÷íàÿ ðàáîòà, ïîñëå ïóáëè÷íîé çàùèòû êîòîðîé ïîÿâëÿþòñÿ îñíîâàíèÿ áûòü óòâåðæäåííûì Âûñøåé àòòåñòàöèîííîé êîìèññèåé â ñòàòóñå êàíäèäàòà èëè äîêòîðà íàóê. Äîêòîð – îáûäåííîå îáîçíà÷åíèå ñòàòóñà íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêîãî ðàáîòíèêà, ïîäêðåïëåííîå ñîîòâåòñòâóþùèì äèïëîìîì (íå âðà÷).
318
Â
ÇËÀß ÈÐÎÍÈß ÎÊÎËÎÍÀÓ×ÍÎÉ ÆÈÇÍÈ
Äîêòîðàíò – îôèöèàëüíûé ñòàòóñ ÷åëîâåêà, ðàáîòàþùåãî íàä äîêòîðñêîé äèññåðòàöèåé, äàþùèé åìó îñíîâàíèÿ íàäóâàòü ùåêè, ïîëó÷àòü ñòèïåíäèþ (íà áþäæåòíîì ìåñòå), ãîòîâèòü îáùåñòâåííîå ìíåíèå ê òîìó, ÷òî ñêîðî îí ñòàíåò äîêòîðîì íàóê. Äîêòîðàíòóðà – ñòðóêòóðà ïðè âûñøåì ó÷åáíîì çàâåäåíèè èëè íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîì èíñòèòóòå, ïðàêòè÷åñêè íå îòëè÷àþùàÿñÿ îò àñïèðàíòóðû, íî åùå áîëåå àìîðôíàÿ è çàêðåïëÿþùàÿ îôèöèàëüíûé ñòàòóñ ÷åëîâåêà, äëÿ êîòîðîãî ïîäãîòîâêà äîêòîðñêîé äèññåðòàöèè ÿâëÿåòñÿ îñíîâíûì îôèöèàëüíûì çàíÿòèåì, à äëÿ íåêîòîðûõ äàæå îïëà÷èâàåìûì. Äîêòîðñêàÿ – äèññåðòàöèÿ, ïîäãîòîâëåííàÿ èëè çàùèùåííàÿ íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè äîêòîðà íàóê. Äîöåíòíåð – äîöåíò, âåñÿùèé îêîëî ñòà êèëîãðàììîâ è ïî÷òè íè÷åãî íå âåñÿùèé â íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè. Çàùèòà – ôîðìàëèçîâàííûé ïðîöåññ ïóáëè÷íîãî îòñòàèâàíèÿ ïðèòÿçàíèé ñîèñêàòåëÿ èëè àñïèðàíòà íà ó÷åíóþ ñòåïåíü, îñóùåñòâëÿåìûé íà ñïåöèàëüíîì çàñåäàíèè ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà. Êèðïè÷ – ïåðâûé, ñûðîé âàðèàíò ðóêîïèñè äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû, ïðåäíàçíà÷åííûé â ïåðâóþ î÷åðåäü äëÿ òîãî, ÷òîáû áðîñèòü åãî íà ñòîë íàó÷íîìó ðóêîâîäèòåëþ è êàôåäðå Êîçà – òî æå, ÷òî áîëâàíêà è ðûáà. Êàíäèäàòñêàÿ – äèññåðòàöèÿ, ïîäãîòîâëåííàÿ èëè çàùèùåííàÿ íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà íàóê. Êàíäèäàòñêèå – ýêçàìåíû (èíîñòðàííûé ÿçûê, ôèëîñîôèÿ, ñïåöèàëüíîñòü), ñäà÷à êîòîðûõ îñóùåñòâëÿåòñÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ ïðîãðàììîé Ìèíèñòåðñòâîì îáðàçîâàíèÿ è íàóêè è ÿâëÿåòñÿ îáÿçàòåëüíûì óñëîâèåì âûõîäà íà çàùèòó äèññåðòàöèè. Íàóêà – îáëàñòü ÷åëîâå÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè, êîòîðîé ïîñâÿùåíî âñå, ÷òî íàïèñàíî âûøå è íèæå ýòèõ ñòðîê. Íàóêîîáðàçèå – ñòèëèñòè÷åñêàÿ ôîðìà, ïðèäàâàåìàÿ òåêñòó ñ ïîìîùüþ ÷ðåçìåðíîãî è çà÷àñòóþ íåóìåñòíîãî óïîòðåáëåíèÿ íàó÷íûõ òåðìèíîâ è êëþ÷åâûõ ôðàç òèïà «Êàê ïîêàçàëè ðåçóëüòàòû àíàëèçà…», «Ïðîâåäåííûå èññëåäîâàíèÿ ïîçâîëèëè ñäåëàòü âûâîä î…», «Ïî ìíåíèþ àâòîðà…» è äð., ïðèçâàííàÿ çàïóòàòü íåâíèìàòåëüíîãî è íåèñêóøåííîãî ÷èòàòåëÿ è îáåñïå÷èòü ýòîé ïóáëèêàöèè íàó÷íûé âåñ è ñòàòóñ. Íàó÷íàÿ øêîëà – ñèñòåìà çíàíèé â êîíêðåòíîé îáëàñòè íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè, ñîçäàííàÿ îïðåäåëåííîé ëè÷íîñòüþ è åãî ó÷åíèêàìè, ïîääåðæèâàåìàÿ è ïîäïèòûâàåìàÿ íîâûìè çíàíèÿìè íà ïðîòÿæåíèè îïðåäåëåííîãî ïåðèîäà âðåìåíè (1);- ãðóïïà íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ, ÿâëÿþùèõñÿ ïîñëåäîâàòåëÿìè êðóïíîãî ó÷åíîãî, ðàçâèâàþùèõ ðàçðàáîòàííîå èì íàïðàâëåíèå äåÿòåëüíîñòè (2). Íàó÷ðóê – íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü àñïèðàíòà (äîêòîðàíòà) èëè ñîèñêàòåëÿ.
Ñïåöèàëèçèðîâàííûé òåðìèíîèðîíîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü
Á
319
Íåîñòåïåíåííûé – íàó÷íûé èëè ïåäàãîãè÷åñêèé ðàáîòíèê, êîòîðûé íå èìååò íàó÷íîé ñòåïåíè. Îáúÿâëåíèå – ïóáëèêàöèÿ â ñîîòâåòñòâóþùåì âàêîâñêîì æóðíàëå î ïðåäñòîÿùåé çàùèòå, ÿâëÿþùàÿñÿ îáÿçàòåëüíûì óñëîâèåì äëÿ ïðîâåäåíèÿ ñàìîé çàùèòû. Îñòåïåíåíèå – ïðîöåññ ïîëó÷åíèÿ ñîèñêàòåëåì ó÷åíîé ñòåïåíè. Ïëàãèàò – ýëåìåíòàðíîå ïîäëîå âîðîâñòâî ÷üåãî-íèáóäü òåêñòà, êîòîðîå ñ òðóäîì ìîæíî äîêàçàòü, íî ïî÷òè íèêîãäà íåâîçìîæíî íàêàçàòü. Ïðîôåññîð – âûñøåå ó÷åíîå çâàíèå, ïðèñâàèâàåìîå, êàê ïðàâèëî, òîëüêî äîêòîðàì íàóê êàê ïðîôåññèîíàëàì â îáëàñòè ïåäàãîãè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè â âûñøèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèÿõ (1); – ÷åëîâåê, ðàáîòàþùèé íà ñîîòâåòñòâóþùåé äîëæíîñòè â âûñøåì ó÷åáíîì çàâåäåíèè (2);õàðàêòåðèñòèêà ÷åëîâåêà, äîáèâøåãîñÿ ñåðüåçíîãî ðåçóëüòàòà â êàêîéòî îáëàñòè äåÿòåëüíîñòè (íå îáÿçàòåëüíî íàó÷íîé) èëè ïðîäåìîíñòðèðîâàâøåãî âûñîêèé óðîâåíü çíàíèé â êîíêðåòíîì âîïðîñå, âûðàæàþùàÿ âîñõèùåíèå (3). Ïðîôôåñîð – õàðàêòåðèñòèêà ÷åëîâåêà áåçãðàìîòíîãî è íåäàëåêîãî, ñ ÷ðåçìåðíî çàâûøåííîé ñàìîîöåíêîé, íî ïðåòåíäóþùåãî íà âûñîêóþ îöåíêó â îáùåñòâå. Ïîäçàùèòíûé – òîò, êòî íà äàííûé ìîìåíò çàùèùàåò äèññåðòàöèþ (ïðîñüáà íå ïóòàòü ñ ïîäñóäèìûì, ê êîòîðîìó îáðàùàåòñÿ åãî àäâîêàò). Ïî÷åòíûé ïðîôåññîð – ñòàòóñ, ïðèñâàèâàåìûé íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêîìó ðàáîòíèêó çà ïðîäîëæèòåëüíóþ è ïëîäîòâîðíóþ ðàáîòó â âóçå èëè æå ÷åëîâåêó, íå ÿâëÿþùåìóñÿ ðàáîòíèêîì äàííîãî âóçà è íå èìåþùåìó íèêàêîãî îòíîøåíèÿ ê íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè, íî âíîñÿùåìó íåîöåíèìûé âêëàä â ðàçâèòèå äàííîãî ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ. Ïðåäçàùèòà – ýòî ïðåäâàðèòåëüíàÿ ìîäåëü çàùèòû äèññåðòàöèè, êîòîðàÿ, åñòåñòâåííî, îòëè÷àåòñÿ îò îðèãèíàëà è ïî áîëüøîìó ñ÷åòó ãîðàçäî â áîëüøåé ñòåïåíè ìîæåò ïðåòåíäîâàòü íà çâàíèå îðèãèíàëà, íåæåëè òî, ÷òî ïîòîì ÿêîáû îêàæåòñÿ ýòèì ñàìûì îðèãèíàëîì. Íà ïðåäçàùèòó ïðèõîäÿò òå, êîìó ýòî íà ñàìîì äåëå èíòåðåñíî. Íà ïðåäçàùèòå çàäàþòñÿ ëþáûå, ñàìûå êàâåðçíûå âîïðîñû. Íà ïðåäçàùèòå íèêòî íèêîãî íå áîèòñÿ çàñûïàòü è íèêòî íå áîèòñÿ ïîêàçàòüñÿ íåêîìïåòåíòíûì. Ðàññûëêà – îòïðàâêà ïî ïî÷òå â óñòàíîâëåííûå ñðîêè è â îáÿçàòåëüíûå àäðåñà àâòîðåôåðàòà äèññåðòàöèè, êîòîðàÿ áóäåò çàùèùàòüñÿ. Ðûáà – òî æå, ÷òî áîëâàíêà è êîçà. Ðþõ – ñòóäåíò èëè àñïèðàíò, ê êîòîðîìó áåãàþò åãî êîëëåãè–ñòóäåíòû (àñïèðàíòû) è êîòîðûé ðàçúÿñíÿåò èì òî, ÷åãî íå îáúÿñíèë ïðåïîäàâàòåëü.
320
Â
ÇËÀß ÈÐÎÍÈß ÎÊÎËÎÍÀÓ×ÍÎÉ ÆÈÇÍÈ
Ñîèñêàòåëü – èìååòñÿ â âèäó ñîèñêàòåëü ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà íàóê; îôèöèàëüíûé ñòàòóñ ÷åëîâåêà, ðåøèâøåãî çàíèìàòüñÿ íàïèñàíèåì äèññåðòàöèè: ïðåäîñòàâëÿåòñÿ ëèöàì, ïîäàâøèì ñîîòâåòñòâóþùåå çàÿâëåíèå â àñïèðàíòóðó, íà îñíîâàíèè ÷åãî èì óòâåðæäåíà òåìà äèññåðòàöèè è íàçíà÷åí íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü; ãîðàçäî ðåæå – çàêîíîäàòåëüíî íå óðåãóëèðîâàííûé ñòàòóñ ÷åëîâåêà, ðàáîòàþùåãî íàä äîêòîðñêîé äèññåðòàöèåé áåç îòðûâà îò ïðîèçâîäñòâà. Ñîñîâåòîâåö – íàó÷íûé ðàáîòíèê (äîêòîð èëè êàíäèäàò íàóê), ñîñòîÿùèé ñ òîáîé â îäíîì ñïåöèàëèçèðîâàííîì ó÷åíîì ñîâåòå â êà÷åñòâå åãî ÷ëåíà. Ñïåöèàëüíîñòü – íàó÷íàÿ äèñöèïëèíà, â ðàìêàõ êîòîðîé ïðîâîäèòñÿ òî èëè èíîå èññëåäîâàíèå. ×àùå âñåãî äàííîå ïîíÿòèå óïîòðåáëÿåòñÿ, êîãäà ðå÷ü èäåò î ñäà÷å êàíäèäàòñêîãî ýêçàìåíà (ïî ñïåöèàëüíîñòè) èëè î ñîîòâåòñòâèè äèññåðòàöèè ñïåöèàëüíîñòè. Ñïåöñîâåò – ñïåöèàëèçèðîâàííûé ó÷åíûé ñîâåò ïî çàùèòå äèññåðòàöèé íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà (Ê) èëè äîêòîðà íàóê (Ä). Ñòåïåíåìàíèÿ – ïîâàëüíîå ñòðåìëåíèå çíà÷èòåëüíîé ÷àñòè ÷ëåíîâ îáùåñòâà, çà÷àñòóþ íå èìåþùèõ ïðÿìîãî îòíîøåíèÿ ê íàó÷íîé è ïåäàãîãè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè, çàùèòèòü êàíäèäàòñêóþ èëè äàæå äîêòîðñêóþ äèññåðòàöèþ. Òåìà – õîçðàñ÷åòíàÿ íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêàÿ òåìà, òî åñòü äîãîâîð íåêîåãî êîëëåêòèâà èëè îðãàíèçàöèè ñ êàêèì-ëèáî ñóáúåêòîì õîçÿéñòâîâàíèÿ íà âûïîëíåíèå çà îïðåäåëåííóþ ñóììó ê îïðåäåëåííîìó âðåìåíè è â ñîîòâåòñòâèè ñ òåõíè÷åñêèì çàäàíèåì íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòû (1); – íàçâàíèå äèññåðòàöèîííîé ðàáîòû, êîòîðîå, êàê ïðàâèëî, ÿâëÿåòñÿ îáúåêòîì êðèòèêè ñî ñòîðîíû ýêñïåðòîâ, îïïîíåíòîâ, ÷ëåíîâ ñîâåòà è âñåõ, êîìó íå ëåíü ýòî äåëàòü (2). Òðîéêà – ãðóïïà ýêñïåðòîâ èç ÷èñëà ÷ëåíîâ ñïåöèàëèçèðîâàííîãî ó÷åíîãî ñîâåòà, íàçíà÷åííûõ ýòèì ñîâåòîì äëÿ ýêñïåðòèçû äèññåðòàöèè íà ïðåäìåò åå âîçìîæíîãî ïðèíÿòèÿ ê çàùèòå â äàííîì ñïåöñîâåòå. Ôóðøåò – îêîëîíàó÷íàÿ òóñîâêà ïåðåä ïðîöåññîì çàùèòû (â ñîñåäíåé àóäèòîðèè èëè êàáèíåòå), ïðåäóñìàòðèâàþùàÿ îáùåíèå âîêðóã íåáîëüøîãî ñòîëà, çàñòàâëåííîãî èçûñêàííûìè (îòíîñèòåëüíî áþäæåòà ñîèñêàòåëÿ) íàïèòêàìè è õîëîäíûìè çàêóñêàìè òèïà áóòåðáðîäîâ è îðåøêîâ. Õîçäîãîâîðíÿê – ñì. òåìà (1). ×ëåíêîð – íàó÷íûé ðàáîòíèê, ñîñòîÿùèé ÷ëåíîì-êîððåñïîíäåíòîì êàêîé-ëèáî àêàäåìèè. Øåô – íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü àñïèðàíòà èëè ñîèñêàòåëÿ (1);- áûâøèé íàó÷íûé ðóêîâîäèòåëü, ïîæèçíåííî ïîëüçóþùèéñÿ çàñëóæåííûì àâòîðèòåòîì è óâàæåíèåì ó ñâîèõ ó÷åíèêîâ è ÿâëÿþùèéñÿ, êàê ïðàâèëî, õàðèçìàòè÷åñêîé ëè÷íîñòüþ (2).
Â
Öèíèèçìû
Öèíèèçìû
Á
321
ÑÒÓÄÅÍ×ÅÑÊÈÅ ÖÈÍÈÈÇÌÛ - Íå èìåé ñòî äðóçåé, à èìåé ïàïó ïðîðåêòîðà, à åùå ëó÷øå – ðåêòîðà. - Ñíà÷àëà ñëåäóåò ïîðàáîòàòü íà çà÷åòêó, ïîòîì çàñòàâèòü çà÷åòêó ðàáîòàòü íà ñåáÿ. - Ó÷åíüå – ýòî, êîíå÷íî, ñâåò, íî ñàì åãî ïðîöåññ – ýòî ìðàê. - Ãëàâíîå – íå çíàíèÿ, à ðàçìåð êóïþðû â çà÷åòêå. - Çíàòü âîâñå íå îáÿçàòåëüíî, çàäà÷à çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òîáû ñäàòü. - Îòëè÷íûé ïðåïîäàâàòåëü íå òîò, êòî ìíîãî ðàññêàçûâàåò, à òîò, êîòîðûé ìàëî ñïðàøèâàåò. - Ëó÷øàÿ ëåêöèÿ – ýòî íå òà, êîòîðóþ òû ïðîñëóøàë, à òà, êîòîðóþ òû ïðîñïàë. ÏÐÅÏÎÄÀÂÀÒÅËÜÑÊÈÅ ÖÈÍÈÈÇÌÛ - Ãëàâíîå – íå òî, êàêèå ëåêöèè òû ÷èòàåøü, à òî, êàê òû çà íèõ îò÷èòûâàåøüñÿ. - Ïðåæäå ÷åì âûâåñòè â çà÷åòêå îöåíêó, óçíàé, êòî ó ñòóäåíòà ðîäèòåëè. - Íèêîãäà íå òðåáóé ó ñòóäåíòà äåíåã, ñäåëàé òàê, ÷òîáû îí ñàì òåáå èõ ïðåäëîæèë. - Ëó÷øàÿ âçÿòêà – ïëàòà çà äîïîëíèòåëüíóþ êîíñóëüòàöèþ. - Ìîòèâàöèîííàÿ òåîðèÿ ñïðàâåäëèâîñòè â äåéñòâèè: ïîëó÷åííàÿ ñòóäåíòîì îöåíêà äîëæíà íàõîäèòüñÿ â ïðÿìî ïðîïîðöèîíàëüíîé çàâèñèìîñòè îò ïðåäëîæåííîé ñóììû. - Çâîíîê íà ïàðó çâåíèò äëÿ ñòóäåíòà, ñ ïàðû – äëÿ ïðåïîäàâàòåëÿ. - Ðàáîòàòü â óíèâåðñèòåòå õîðîøî, íî áåç ñòóäåíòîâ áûëî áû åùå ëó÷øå. - Ãëàâíîå â ðàáîòå ïðåïîäàâàòåëÿ – äîâåñòè äî ñòóäåí÷åñêîé ãðóïïû ìûñëü î áåäñòâåííîì ìàòåðèàëüíîì ïîëîæåíèè êàôåäðû. - Öâåòû, âîäà è êîðîáêà êîíôåò íà ýêçàìåíå – íå çíàê âíèìàíèÿ ñòóäåíòîâ, à îáÿçàòåëüíûé àòðèáóò. - Îòëè÷íûé ñòóäåíò íå òîò, êòî îòëè÷íî ó÷èòñÿ, à òîò, êòî ìíîãî è ðåãóëÿðíî çà ýòî ïëàòèò. - Ñðåäè ñòóäåíòîâ îñîáåííî õîðîø òîò êîçåë îòïóùåíèÿ, êîòîðîãî ìîæíî äîèòü. - Ñòóäåíòû êàê êîðîâû: ñêîëüêî òû íè äàâàé èì êàêàî, øîêîëàäà âñå ðàâíî íå âûäîèøü. - Ñòîé òàê íà ñòðàæå çàêîíîâ è ïðàâ äëÿ ñòóäåíòà, ÷òîáû îíè íå ìîãëè èìè âîñïîëüçîâàòüñÿ. ÐÅÊÒÎÐÑÊÈÅ ÖÈÍÈÈÇÌÛ - Óðîâåíü óãëóáëåííîãî èçó÷åíèÿ ïðåäìåòà ñòóäåíòîì ïðÿìî êîððåëèðóåòñÿ òîëüêî ñ îäíèì ôàêòîðîì – ñóììîé, âíåñåííîé â êàññó óíèâåðñèòåòà.
322
Â
ÇËÀß ÈÐÎÍÈß ÎÊÎËÎÍÀÓ×ÍÎÉ ÆÈÇÍÈ
- Öâåòû, âîäà è êîðîáêà êîíôåò íà ýêçàìåíå íå çíàê âíèìàíèÿ ñòóäåíòîâ ê ïðåïîäàâàòåëþ, à äåìîíñòðàöèÿ åãî áåñïîëåçíîñòè äëÿ âóçà. - Íà ñëóæåáíîé ëåñòíèöå ñòîéòå ñïðàâà. Íå ìåøàéòå èäóùèì âíèç. - Ïî÷åòíîå çâàíèå «Ëó÷øàÿ êàôåäðà óíèâåðñèòåòà» ïðèñâàèâàåòñÿ èñõîäÿ òîëüêî èç îäíîãî êðèòåðèÿ – îáúåìà ïðèâëå÷åííûõ â óíèâåðñèòåò ôèíàíñîâûõ ðåñóðñîâ. - Ñòóäåíò, îáó÷àþùèéñÿ íà êîììåð÷åñêîé îñíîâå, ìîæåò áûòü îò÷èñëåí èç óíèâåðñèòåòà òîëüêî â òîì ñëó÷àå, åñëè ïëàòà âíåñåíà çà âñå ïÿòü ëåò îáó÷åíèÿ. - Êîììåð÷åñêèé ñòóäåíò – ýòî ïåðñîíà íîí ãðàòà, ýòî ñâÿùåííàÿ êîðîâà, ýòî… - Ðóêîâîäèòü – çíà÷èò ñäåðæèâàòü ýòè ñêëîííîñòè â äðóãèõ. - Ìíåíèå ïîä÷èíåííîãî âñåãäà îøèáî÷íî. -  âûáîðå ñâîåé ïëàòôîðìû äåéñòâèé ó ïîä÷èíåííîãî òîëüêî äâå âîçìîæíîñòè: ñòàòü íà ìîþ èëè ïîâèñíóòü íàä íåé. - Èç íóëåâûõ ïîä÷èíåííûõ ãîðàçäî ëåã÷å ñäåëàòü öåïü. - Ïî òîìó, êàê äðîæàò ïðåïîäàâàòåëè, ìíîãîå ìîæíî óçíàòü î ôóíäàìåíòå èíñòèòóòà. - Áëàãîäàðèòü òåáÿ äîëæíû íå çà òî, ÷òî íå áåðåøü, à çà òî, ÷òî áåðåøü ïî íèæíåìó òàðèôó. -
ÍÀÓ×ÍÎÐÓÊÎÂÎÄÈÒÅËÜÑÊÈÅ ÖÈÍÈÈÇÌÛ Òû âûáèðàåøü íå àñïèðàíòà, à åãî ðîäèòåëåé. Òû âûáèðàåøü íå ñîèñêàòåëÿ, à åãî âîçìîæíîñòè è ñâÿçè. Ó ëèïîâîãî äîêòîðà, êàê ïðàâèëî, äóáîâûå êàíäèäàòû. Íå îòêàçûâàé ïîòåíöèàëüíîìó äèññåðòàíòó â ðóêîâîäñòâå, äàæå åñëè îí íå èìååò ñðåäíåãî îáðàçîâàíèÿ: âñïîìíè Õîäæó Íàñðåääèíà, ïàäèøàõà è ãðàìîòíîãî îñëà. ×òîáû áûòü çíà÷èòåëüíûì, ñòîé âïåðåäè íóëåé. Íå òðàêòóé ñâîé ñòàòóñ áóêâàëüíî. Ïðåëåñòü êàíäèäàòñêîé, à òåì áîëåå äîêòîðñêîé äèññåðòàöèè íå â çàðïëàòå, à â ïåíñèè. Èç «ïóñòîãî» ñîèñêàòåëÿ ìîæíî âûòðÿñòè ìíîãî äåíåã.
ÀÑÏÈÐÀÍÒÑÊÈÅ ÖÈÍÈÈÇÌÛ - ×òîáû âñêàðàáêàòüñÿ íàâåðõ, çà÷àñòóþ ïðèõîäèòñÿ ñêëàäûâàòü êðûëüÿ. -  íàó÷íîé ðàáîòå âñåãäà ñëåäóåò áûòü íà÷åêó, ÷òîáû íå ïîïàñòü ïîä êîëåñî ÷üåé-òî ôîðòóíû èëè ïîä êîïûòà ëîøàäè ÷üåé-òî óäà÷è. - Óñïåõ ïîòåíöèàëüíîãî êàíäèäàòà íàóê – â ðóêàõ íàó÷íîãî ðóêîâîäèòåëÿ, ïîýòîìó èõ ñëåäóåò êàê ìîæíî ÷àùå ìûòü. - Íå ìó÷àé äðóãèõ ñâîèìè óñïåõàìè. - ×òîáû ñìûñë óòîíóë, ñäåëàé ìûñëü äîñòàòî÷íî ãëóáîêîé.
Ñïåöèàëèçèðîâàííûé òåðìèíîèðîíîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü
Â
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ î êîäåêñå ÷åñòè íàó÷íîãî ðàáîòíèêà
Á
323
 324
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ ïî äîáðîñîâåñòíîé Â Ðåêîìåíäàöèè
ïðàêòèêå íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé, ðàçðàáîòàííûå Áðèòàíñêèì Êîìèòåòîì ïî ýòèêå íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé (ñ íåçíà÷èòåëüíûìè èñïðàâëåíèÿìè îáùåãî õàðàêòåðà)
Öåëü ðàçðàáîòêè äàííûõ ðåêîìåíäàöèé Êîìèòåò ïî ýòèêå íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé áûë ñîçäàí â 1997 ã. äëÿ òîãî, ÷òîáû óïîðÿäî÷èòü ïðåäñòàâëåíèÿ îá ýòèêå íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé è ïóáëèêàöèé. Îí ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé äîáðîâîëüíóþ êîíñóëüòàòèâíî-äèñêóññèîííóþ îðãàíèçàöèþ, çàíÿòóþ ðàçðàáîòêîé ðàçëè÷íûõ àñïåêòîâ äîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé è ïóáëèêàöèé. Äàííûå ðåêîìåíäàöèè ïðåäíàçíà÷åíû äëÿ àâòîðîâ, ðåäàêòîðîâ, ÷ëåíîâ ðåäàêöèîííûõ ñîâåòîâ, ÷èòàòåëåé, âëàäåëüöåâ æóðíàëîâ è èçäàòåëåé. ×åñòíîñòü è âûñîêèå ýòè÷åñêèå ñòàíäàðòû íåîáõîäèìû íà âñåõ ýòàïàõ îðãàíèçàöèè è ïðîâåäåíèÿ èññëåäîâàíèé, ïðåäñòàâëåíèÿ èõ ðåçóëüòàòîâ; òàêîé ïîäõîä ãàðàíòèðóåò âûÿâëåíèå è ïðåäîòâðàùåíèå íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè ïóáëèêàöèé. Êàê ñîçäàâàëèñü ðåêîìåíäàöèè Ñíà÷àëà êàæäûé ÷ëåí Êîìèòåòà ïîäãîòîâèë ñâîþ ïðåäâàðèòåëüíóþ âåðñèþ ðåêîìåíäàöèé, çàòåì íà èõ îñíîâå áûë ðàçðàáîòàí åäèíûé èòîãîâûé äîêóìåíò, ïðåäñòàâëåííûé äëÿ ñîãëàñîâàíèÿ. Ïðè ýòîì ïîäðîáíî îáñóæäàëèñü ìíåíèÿ ÷ëåíîâ Êîìèòåòà î ñòðóêòóðå èññëåäîâàíèé, ïðîöåäóðå èõ îäîáðåíèÿ ýòè÷åñêèìè êîìèòåòàìè, àíàëèçå äàííûõ, àâòîðñòâå, êîíôëèêòå èíòåðåñîâ, ðåöåíçèðîâàíèè, äóáëèðóþùèõ ïóáëèêàöèÿõ, ïëàãèàòå, îáÿçàííîñòÿõ ðåäàêòîðîâ, âçàèìîîòíîøåíèÿõ ñî ñðåäñòâàìè ìàññîâîé èíôîðìàöèè, ðåêëàìå, ìåðàõ ïðåñå÷åíèÿ íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè ïðîâåäåíèÿ èññëåäîâàíèé è ïóáëèêàöèè èõ ðåçóëüòàòîâ. Êàê íàì âèäèòñÿ áóäóùåå ýòèõ ðåêîìåíäàöèé Äàííûå ðåêîìåíäàöèè íå äîãìà, à ðóêîâîäñòâî ê äåéñòâèþ, îíè äîëæíû ïîñòîÿííî ñîâåðøåíñòâîâàòüñÿ. Åñòü íàäåæäà, ÷òî ðåêîìåíäàöèè ïîëó÷àò øèðîêîå ðàñïðîñòðàíåíèå è áóäóò îäîáðåíû ðåäàêòîðàìè âåäóùèõ æóðíàëîâ, à òàêæå, ÷òî â ðàáîòå ïî èõ äàëüíåéøåìó äîïîëíåíèþ è ñîâåðøåíñòâîâàíèþ ïðèìóò ó÷àñòèå âñå çàèíòåðåñîâàííûå ëèöà.
Ðåêîìåíäàöèè ïî äîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêå íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé
Á
325
1. Ñòðóêòóðà èññëåäîâàíèé è ïðîöåäóðà èõ îäîáðåíèÿ ýòè÷åñêèìè êîìèòåòàìè Îáùèå ïîëîæåíèÿ Èññëåäîâàíèå äîëæíî áûòü àêòóàëüíûì, îáîñíîâàííûì è õîðîøî ñïëàíèðîâàííûì. Ñòðóêòóðà èññëåäîâàíèÿ äîëæíà ñîîòâåòñòâîâàòü åãî öåëÿì è áûòü îäîáðåííîé ýòè÷åñêèì êîìèòåòîì. Íåñîáëþäåíèå ýòèõ òðåáîâàíèé ìîæåò ïðèâåñòè ê íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêå íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé è ïóáëèêàöèé. Ïðàêòè÷åñêèå ìåðû - Ëàáîðàòîðíûå èñïûòàíèÿ äîëæíû ïðîâîäèòüñÿ ñîãëàñíî ïðîòîêîëó, ïðåäâàðèòåëüíûå èññëåäîâàíèÿ – ñîãëàñíî ïèñüìåííîìó ïëàíó. - Ïðîòîêîë äîëæåí ïîìî÷ü íàéòè îòâåòû íà êîíêðåòíûå âîïðîñû, à íå òîëüêî îáåñïå÷èòü ñáîð äàííûõ. - Ïðîòîêîë äîëæåí áûòü ïîäðîáíî èçó÷åí è îäîáðåí âñåìè ëèöàìè, çàäåéñòâîâàííûìè â èññëåäîâàíèè. - Îêîí÷àòåëüíûé òåêñò ïðîòîêîëà äîëæåí áûòü âêëþ÷åí â îò÷åò îá èññëåäîâàíèè. - Íà ðàííèõ ýòàïàõ èññëåäîâàíèÿ äîãîâîðèòüñÿ î ôóíêöèÿõ âñåõ èññëåäîâàòåëåé è ðåøèòü âîïðîñû, ñâÿçàííûå ñ àâòîðñòâîì è ïóáëèêàöèÿìè. - Íà ýòàïå ïëàíèðîâàíèÿ ñëåäóåò ïðåäóñìîòðåòü âñå ñòàòèñòè÷åñêèå àñïåêòû èññëåäîâàíèÿ, âêëþ÷àÿ îöåíêó åãî ñòàòèñòè÷åñêîé ìîùíîñòè, ÷òîáû âûáîðêà íå áûëà ñëèøêîì ìàëåíüêîé èëè íåïîìåðíî áîëüøîé. - Ïðè ïðîâåäåíèè ýêñïåðèìåíòîâ ïî âîçìîæíîñòè ñëåäóåò ïîëó÷èòü ïèñüìåííîå ñîãëàñèå âñåõ ó÷àñòíèêîâ. Åñëè ýòî íåâûïîëíèìî, ýòè÷åñêèé êîìèòåò, ñôîðìèðîâàííûé ñîãëàñíî îáùåïðèíÿòûì ïðèíöèïàì, äîëæåí ðåøèòü âîïðîñ î äîïóñòèìîñòè âêëþ÷åíèÿ ó÷àñòíèêîâ â èññëåäîâàíèå áåç èõ ñîãëàñèÿ. - Âñå íàó÷íûå ïðîåêòû äîëæíû íàõîäèòüñÿ ïîä ïîñòîÿííûì ôîðìàëüíûì íàáëþäåíèåì îòâåòñòâåííîãî ëèöà, îáåñïå÷èâàþùåãî êîíòðîëü êà÷åñòâà, ðåãóëÿðíóþ îöåíêó õîäà èññëåäîâàíèÿ è ñîõðàíåíèå äàííûõ íà äëèòåëüíûé (äî 15 ëåò) ñðîê. Ýòà îáÿçàííîñòü îáû÷íî âîçëàãàåòñÿ íà ãëàâíîãî èññëåäîâàòåëÿ. 2. Àíàëèç äàííûõ Îáùèå ïîëîæåíèÿ Ñëåäóåò âíèìàòåëüíî ïîäõîäèòü ê âûáîðó ìåòîäîâ àíàëèçà ïîëó÷åííûõ äàííûõ, õîòÿ èñïîëüçîâàíèå íåñîîòâåòñòâóþùèõ ìåòîäîâ íå îáÿçàòåëüíî ñâèäåòåëüñòâóåò î íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêå íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé è ïóáëèêàöèé. Íà íåäîáðîñîâåñòíîñòü óêàçûâàåò âûÿâëåíèå ôàëüñèôèöèðîâàííûõ äàííûõ.
326
Â
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ
Ïðàêòè÷åñêèå ìåðû -  îò÷åòå îá èññëåäîâàíèè ñëåäóåò ïåðå÷èñëèòü âñå èñòî÷íèêè è ìåòîäû, êîòîðûìè ïîëüçîâàëèñü àâòîðû ïðè ïîëó÷åíèè è àíàëèçå äàííûõ, âêëþ÷àÿ ðàçëè÷íûå ñïîñîáû èõ ïðåäâàðèòåëüíîé ýëåêòðîííîé îáðàáîòêè; íåîáõîäèìî äåòàëüíî îáúÿñíèòü ïðè÷èíû ëþáîãî íåñîáëþäåíèÿ ýòîãî òðåáîâàíèÿ. - Åñëè ïðèìåíÿåìûå ìåòîäû àíàëèçà äàííûõ íå èìåþò øèðîêîãî ðàñïðîñòðàíåíèÿ, ñëåäóåò ïîäðîáíî îïèñàòü èõ è ïðèâåñòè íåîáõîäèìûå ññûëêè. -  ðàçäåëå îò÷åòà, ïîñâÿùåííîì îáñóæäåíèþ ïîëó÷åííûõ ðåçóëüòàòîâ, ñëåäóåò óêàçàòü íà âîçìîæíûå ñèñòåìíûå îøèáêè è ìåðû, ïðèíÿòûå äëÿ èõ óñòðàíåíèÿ íà ýòàïå ïëàíèðîâàíèÿ èññëåäîâàíèÿ è èíòåðïðåòàöèè åãî ðåçóëüòàòîâ. 3. Àâòîðñòâî Îáùèå ïîëîæåíèÿ Íåñìîòðÿ íà ñîõðàíÿþùèåñÿ ðàçíîãëàñèÿ ïî âîïðîñó îá àâòîðñòâå è ñîàâòîðñòâå â íàó÷íûõ èññëåäîâàíèÿõ è ïóáëèêàöèÿõ, îáùåïðèçíàííî, ÷òî àâòîð äîëæåí íåñòè îòâåòñòâåííîñòü çà äàííûå, ïîëó÷åííûå õîòÿ áû íà îäíîì èç ýòàïîâ èññëåäîâàíèÿ. Ïðàêòè÷åñêèå ìåðû - Íà ïåðâîì ìåñòå â ñïèñêå àâòîðîâ äîëæíû ñòîÿòü ëèöà, êîòîðûå âíåñëè ðåøàþùèé âêëàä â ïëàíèðîâàíèå, îðãàíèçàöèþ è ïðîâåäåíèå èññëåäîâàíèÿ, àíàëèç äàííûõ è íàïèñàíèå îò÷åòà, à íå èñïîëíèòåëè, âûïîëíÿâøèå ñáîð äàííûõ è äðóãóþ ìåõàíè÷åñêóþ ðàáîòó. Åñëè íå óäàåòñÿ äîêàçàòü ó÷àñòèå ëèöà â êàêîì-ëèáî ýòàïå èññëåäîâàíèÿ, ôàêò àâòîðñòâà íåëüçÿ ñ÷èòàòü ïîäòâåðæäåííûì. - ×òîáû èñêëþ÷èòü ëþáûå íåäîðàçóìåíèÿ ïî äàííîìó âîïðîñó, öåëåñîîáðàçíî åùå â íà÷àëå èññëåäîâàíèÿ äîãîâîðèòüñÿ î òîì, êòî èç èññëåäîâàòåëåé áóäåò âêëþ÷åí â ñïèñêè àâòîðîâ è èñïîëíèòåëåé, à êîìó áóäåò ïðîñòî âûðàæåíà ïðèçíàòåëüíîñòü. - Âñå àâòîðû äîëæíû íåñòè îòâåòñòâåííîñòü çà ñîäåðæàíèå ïóáëèêàöèè. Âûïîëíåíèå ýòîãî óñëîâèÿ ìîæåò áûòü çàòðóäíåíî, åñëè â ïðîâåäåíèè èññëåäîâàíèÿ ó÷àñòâîâàëè ñïåöèàëèñòû ðàçíûõ ñïåöèàëüíîñòåé.  òàêèõ ïóáëèêàöèÿõ ñëåäóåò óêàçûâàòü èíäèâèäóàëüíûé âêëàä êàæäîãî àâòîðà. -  ñâÿçè ñ îòñóòñòâèåì åäèíûõ ïðàâèë, ðåãóëèðóþùèõ âîïðîñû àâòîðñòâà, öåëåñîîáðàçíî âíèìàòåëüíî îçíàêîìèòüñÿ ñ òðåáîâàíèÿìè êîíêðåòíîãî æóðíàëà, â êîòîðîì ïëàíèðóåòñÿ îïóáëèêîâàòü ìàòåðèàëû èññëåäîâàíèÿ.
Ðåêîìåíäàöèè ïî äîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêå íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé
Á
327
4. Êîíôëèêòû èíòåðåñîâ Îáùèå ïîëîæåíèÿ Êîíôëèêòû èíòåðåñîâ ìîãóò áûòü î÷åâèäíûìè èëè íåÿâíûìè, íî â ëþáîì ñëó÷àå îíè ñïîñîáíû ïîâëèÿòü íà ìíåíèå àâòîðîâ, ðåöåíçåíòîâ è ðåäàêòîðîâ. Íàëè÷èå íåÿâíûõ êîíôëèêòîâ èíòåðåñîâ, ðàñêðûòûõ ïîñëå îïóáëèêîâàíèÿ îò÷åòà îá èññëåäîâàíèè, ìîæåò âûçâàòü ó ÷èòàòåëÿ îùóùåíèå, ÷òî åãî îáìàíûâàþò èëè ââîäÿò â çàáëóæäåíèå. Êîíôëèêòû èíòåðåñîâ ìîãóò áûòü ëè÷íûìè, êîììåð÷åñêèìè, ïîëèòè÷åñêèìè, àêàäåìè÷åñêèìè èëè ôèíàíñîâûìè. Ê ôèíàíñîâûì îòíîñÿò ïðîáëåìû, ñâÿçàííûå ñ îïëàòîé ðàáîòû ñîòðóäíèêîâ, ôèíàíñèðîâàíèåì íàó÷íûõ ïðîåêòîâ, âëàäåíèåì àêöèÿìè èëè äîëÿìè ïðåäïðèÿòèÿ, ãîíîðàðàìè çà ëåêöèè, êîìàíäèðîâêàìè è êîíñóëüòàöèÿìè, äîïîëíèòåëüíûìè âûïëàòàìè. Ïðàêòè÷åñêèå ìåðû - Åñëè êîíôëèêò èíòåðåñîâ èìååò îòíîøåíèå ê òåìå èññëåäîâàíèÿ, òî èññëåäîâàòåëè, àâòîðû îò÷åòà è ðåöåíçåíòû äîëæíû çàáëàãîâðåìåííî ñîîáùèòü î íåì ðåäàêòîðàì. - Ðåäàêòîðû äîëæíû îáúÿñíèòü ÷èòàòåëþ, â ÷åì çàêëþ÷àþòñÿ âûÿâëåííûå êîíôëèêòû èíòåðåñîâ. Äàæå ïðè ñîìíåíèÿõ â àêòóàëüíîñòè êîíôëèêòà èíòåðåñîâ î íåì ñëåäóåò ñîîáùèòü.  ðÿäå ñëó÷àåâ ðåäàêòîðû îáÿçàíû ñàìîóñòðàíèòüñÿ îò ïðîöåññà ðåöåíçèðîâàíèÿ è îòáîðà ìàòåðèàëîâ äëÿ ïóáëèêàöèè. 5. Ðåöåíçèðîâàíèå Îáùèå ïîëîæåíèÿ Äëÿ ïîâûøåíèÿ êà÷åñòâà èññëåäîâàíèé è ïóáëèêàöèé ðåäàêòîðû äîëæíû ïðèâëåêàòü ê îöåíêå ïîëó÷àåìûõ ìàòåðèàëîâ íåçàâèñèìûõ ýêñïåðòîâ, êîòîðûå ïðèñûëàþò ñâîè ðåöåíçèè â ïèñüìåííîì âèäå. Ïðàâèëà ðàáîòû ñ ðåöåíçèÿìè â ðàçëè÷íûõ æóðíàëàõ ðàçíûå, â íåêîòîðûõ èç íèõ ïóáëèêóåòñÿ ïîëíûé èëè ñîêðàùåííûé òåêñò ðåöåíçèè ñ èìåíåì ðåöåíçåíòà. Ïðàêòè÷åñêèå ìåðû - ×àñòî ïðè îòáîðå ðåöåíçåíòîâ áûâàåò ïîëåçíûì ó÷èòûâàòü ïîæåëàíèÿ àâòîðîâ îò÷åòà, õîòÿ ñëåïî ñëåäîâàòü èì íå èìååò ñìûñëà. - Ðåöåíçåíòû è äðóãèå ýêñïåðòû, ê êîòîðûì îíè ìîãóò îáðàòèòüñÿ çà ïîìîùüþ ñ ðàçðåøåíèÿ ðåäàêòîðà, äîëæíû ñîáëþäàòü êîíôèäåíöèàëüíîñòü èíôîðìàöèè, ñîäåðæàùåéñÿ â îò÷åòå îá èññëåäîâàíèè. - Ðåöåíçåíò íå èìååò ïðàâà êîïèðîâàòü îò÷åò è äîëæåí âåðíóòü åãî îðèãèíàë ðåäàêòîðó. - Ðåöåíçåíòû è ðåäàêòîðû ìîãóò èñïîëüçîâàòü äàííûå, ïîëó÷åííûå â õîäå èññëåäîâàíèÿ, à òàêæå àðãóìåíòû è âûâîäû àâòîðîâ òîëüêî ñ èõ ðàçðåøåíèÿ.
328
Â
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ
- Ðåöåíçåíòû äîëæíû áûñòðî ïðåäñòàâèòü òî÷íóþ è îáîñíîâàííóþ ðåöåíçèþ, íàïèñàííóþ â âåæëèâîé ôîðìå. - Åñëè ðåöåíçåíòû ñîìíåâàþòñÿ â äîáðîñîâåñòíîñòè àâòîðîâ, îíè äîëæíû êîíôèäåíöèàëüíî è â ïèñüìåííîé ôîðìå ñîîáùèòü îá ýòîì ðåäàêòîðàì. -  æóðíàëàõ äîëæíî ñîäåðæàòüñÿ ïîäðîáíîå è òî÷íîå îïèñàíèå ïðîöåññîâ ðåöåíçèðîâàíèÿ, îòáîðà ñòàòåé è ïîäà÷è àïåëëÿöèé. - Æóðíàëû äîëæíû ðåãóëÿðíî ñîîáùàòü î êîëè÷åñòâå ïðèíÿòûõ ê ïóáëèêàöèè ñòàòåé, à òàêæå î ñðîêàõ èõ îïóáëèêîâàíèÿ. 6. Äóáëèðóþùèå ïóáëèêàöèè Îáùèå ïîëîæåíèÿ Íåäîïóñòèìî ïóáëèêîâàòü â íåñêîëüêèõ æóðíàëàõ ñòàòüè, ñîäåðæàùèå îäíè è òå æå ìàòåðèàëû (ãèïîòåçû, ôàêòè÷åñêèå äàííûå, àðãóìåíòû â ðàçäåëå “Îáñóæäåíèå” èëè “Âûâîäû”), íî áåç ïîëíûõ âçàèìíûõ ññûëîê. Ïðàêòè÷åñêèå ìåðû - Íåò íåîáõîäèìîñòè åùå ðàç ïóáëèêîâàòü îò÷åò îá èññëåäîâàíèè, åñëè ïîëîæåíèÿ óæå îïóáëèêîâàííîé ñòàòüè íå òðåáóþò äàëüíåéøåãî ïîäòâåðæäåíèÿ. - Ïîñëå ïóáëèêàöèè ðåçóëüòàòîâ èññëåäîâàíèÿ â âèäå òåçèñîâ â ìàòåðèàëàõ ñèìïîçèóìîâ è êîíôåðåíöèé îò÷åò îá èññëåäîâàíèè ìîæíî ïðåäñòàâèòü â ðåäàêöèþ æóðíàëà, ñîîáùèâ î ïðåäûäóùåé ïóáëèêàöèè. - Ïîâòîðíàÿ ïóáëèêàöèÿ ñòàòüè íà äðóãîì ÿçûêå íå âîçáðàíÿåòñÿ, åñëè ïðè åå ïðåäñòàâëåíèè â ðåäàêöèþ íîâîãî æóðíàëà áóäåò óêàçàí ïåðâîèñòî÷íèê. - Ïðè ïðåäñòàâëåíèè â æóðíàë îò÷åòà îá èññëåäîâàíèè àâòîðû äîëæíû ñîïðîâîäèòü åãî ñïèñêîì ëèòåðàòóðû ïî ñîîòâåòñòâóþùåé òåìàòèêå, âêëþ÷àÿ ñòàòüè íà äðóãèõ ÿçûêàõ è íàõîäÿùèåñÿ â ïå÷àòè. 7. Ïëàãèàò Îáùèå ïîëîæåíèÿ Ïëàãèàò ìîæåò ïðîÿâëÿòüñÿ ïî-ðàçíîìó: îò èñïîëüçîâàíèÿ èäåé, çàèìñòâîâàííûõ èç îïóáëèêîâàííûõ è íåîïóáëèêîâàííûõ ìàòåðèàëîâ, âêëþ÷àÿ çàÿâêè íà ôèíàíñèðîâàíèå íîâûõ èññëåäîâàíèé, äî ïåðåäà÷è â æóðíàë ÷óæîé ñòàòüè ñ èçìåíåííûì ñïèñêîì àâòîðîâ, èíîãäà íà äðóãîì ÿçûêå. Ïëàãèàò ìîæåò èìåòü ìåñòî íà ëþáîì ýòàïå èññëåäîâàíèÿ, â òîì ÷èñëå ïðè åãî ïëàíèðîâàíèè è ïðîâåäåíèè, íàïèñàíèè ñòàòüè è åå ïóáëèêàöèè (íåçàâèñèìî îò òîãî, â êàêîì âèäå ïðåäñòàâëåí îò÷åò – â ýëåêòðîííîì èëè ïå÷àòíîì).
Ðåêîìåíäàöèè ïî äîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêå íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé
Á
329
Ïðàêòè÷åñêèå ìåðû -  îò÷åòå îá èññëåäîâàíèè ñëåäóåò ïðèâåñòè âñå èñòî÷íèêè äàííûõ, ïåðåä èñïîëüçîâàíèåì êðóïíûõ ôðàãìåíòîâ òåêñòà èëè ðèñóíêîâ èç äðóãèõ ïóáëèêàöèé íóæíî ïðåäâàðèòåëüíî ïîëó÷èòü ðàçðåøåíèå àâòîðîâ. 8. Îáÿçàííîñòè ðåäàêòîðîâ Îáùèå ïîëîæåíèÿ Ðåäàêòîðû îïðåäåëÿþò ñòèëü ðàáîòû æóðíàëà. Îáû÷íî îíè ïîëó÷àþò áðàçäû ïðàâëåíèÿ èç ðóê äðóãèõ ðåäàêòîðîâ è ñòðåìÿòñÿ ïåðåäàòü ñâîèì ïðååìíèêàì æèçíåñïîñîáíîå èçäàíèå. Áîëüøèíñòâî ðåäàêòîðîâ ó÷àñòâóþò â âûðàáîòêå èçäàòåëüñêîé ïîëèòèêè è ôîðìèðîâàíèè ñèëüíîãî êîëëåêòèâà ñïåöèàëèñòîâ. Ðåäàêòîðû äîëæíû ó÷èòûâàòü è ñîãëàñîâûâàòü èíòåðåñû ìíîãèõ ñòîðîí, âêëþ÷àÿ ÷èòàòåëåé, àâòîðîâ, äðóãèõ ñîòðóäíèêîâ ðåäàêöèè, âëàäåëüöåâ æóðíàëà, ÷ëåíîâ ðåäàêöèîííîãî ñîâåòà, ðåêëàìîäàòåëåé è ïðåäñòàâèòåëåé ñðåäñòâ ìàññîâîé èíôîðìàöèè. Ïðàêòè÷åñêèå ìåðû - Ðåäàêòîðû äîëæíû ïðèíèìàòü ðåøåíèå î ïðèíÿòèè ìàòåðèàëîâ èëè îòêàçå â ïóáëèêàöèè èñêëþ÷èòåëüíî íà îñíîâå èõ çíà÷èìîñòè, îðèãèíàëüíîñòè, ÿñíîñòè èçëîæåíèÿ è ñîîòâåòñòâèÿ òåìû èññëåäîâàíèÿ íàïðàâëåíèþ æóðíàëà. - Ñëåäóåò ïðîÿâëÿòü îñîáåííî áëàãîæåëàòåëüíîå îòíîøåíèå ê èññëåäîâàíèÿì, â êîòîðûõ îñïàðèâàþòñÿ ïîëîæåíèÿ ñòàòåé, ðàíåå îïóáëèêîâàííûõ â ýòîì æóðíàëå. - Íåëüçÿ îòâåðãàòü ìàòåðèàëû èññëåäîâàíèé, â êîòîðûõ ïîëó÷åíû îòðèöàòåëüíûå ðåçóëüòàòû. - Âñå îðèãèíàëüíûå ñòàòüè äîëæíû ïðîéòè ïðåäâàðèòåëüíîå íåçàâèñèìîå ðåöåíçèðîâàíèå, ïðè ýòîì ñëåäóåò ó÷åñòü âñå âîçìîæíûå îøèáêè, ñâÿçàííûå ñ ñîâïàäåíèåì èëè êîíôëèêòîì èíòåðåñîâ. - Ïðè ðàáîòå ñ ëþáûìè ïðåäñòàâëåííûìè â æóðíàë ìàòåðèàëàìè ñëåäóåò ñîáëþäàòü êîíôèäåíöèàëüíîñòü. - Åñëè â îïóáëèêîâàííîé ñòàòüå îáíàðóæåíû ñåðüåçíûå íåäî÷åòû, ðåäàêòîðû îáÿçàíû êàê ìîæíî áûñòðåå îïóáëèêîâàòü èñïðàâëåíèÿ è îáðàòèòü íà ýòî âíèìàíèå ÷èòàòåëåé â ñîîòâåòñòâóþùåì ðàçúÿñíåíèè. 9. Âçàèìîîòíîøåíèÿ ñî ñðåäñòâàìè ìàññîâîé èíôîðìàöèè Îáùèå ïîëîæåíèÿ Ñðåäñòâà ìàññîâîé èíôîðìàöèè, âêëþ÷àÿ ãàçåòû, æóðíàëû, òåëåâèäåíèå, ðàäèî è èíôîðìàöèîííûå Èíòåðíåò-àãåíòñòâà, ïðîÿâëÿþò ðàñòóùèé èíòåðåñ ê íàó÷íûì èññëåäîâàíèÿì. Æóðíàëèñòû ìîãóò ïîñåùàòü ðàçëè÷íûå íàó÷íûå çàñåäàíèÿ, íà êîòîðûõ äîêëàä÷èêè ïðåäñòàâëÿþò ïðåäâàðèòåëüíûå ðåçóëüòàòû ñâîèõ
330
Â
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ
ðàáîò, â ñâÿçè ñ ÷åì â ñðåäñòâàõ ìàññîâîé èíôîðìàöèè íåðåäêî ïîÿâëÿþòñÿ ïðåæäåâðåìåííûå ñîîáùåíèÿ î ïðîâîäèìûõ èññëåäîâàíèÿõ. Ïðàêòè÷åñêèå ìåðû - Àâòîðû, ê êîòîðûì îáðàòèëèñü çà ðàçúÿñíåíèåì èëè èíòåðâüþ ïðåäñòàâèòåëè ñðåäñòâ ìàññîâîé èíôîðìàöèè, äîëæíû äàòü âçâåøåííîå îïèñàíèå ñâîåé ðàáîòû, óêàçàâ, ãäå çàêàí÷èâàþòñÿ ôàêòû è íà÷èíàþòñÿ ïðåäïîëîæåíèÿ. - Æåëàòåëüíî ïóáëèêîâàòü îò÷åòû îá èññëåäîâàíèÿõ îäíîâðåìåííî â ðåöåíçèðóåìîì æóðíàëå è â ñðåäñòâàõ ìàññîâîé èíôîðìàöèè. Òàêàÿ ïðàêòèêà îáû÷íî ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî ïîëó÷åíî äîñòàòî÷íî äîêàçàòåëüñòâ, ñïîñîáíûõ ðàññåÿòü ñîìíåíèÿ íàèáîëåå èíôîðìèðîâàííûõ è êðèòè÷åñêè íàñòðîåííûõ ÷èòàòåëåé. - Åñëè ýòî ïî òåì èëè èíûì ïðè÷èíàì íåâîçìîæíî, àâòîðû äîëæíû ïîìî÷ü æóðíàëèñòàì â ïîäãîòîâêå òî÷íîãî ñîîáùåíèÿ îá èññëåäîâàíèè, íå ñîäåðæàùåãî ñîìíèòåëüíîé èíôîðìàöèè. - Âñåãäà íóæíî ñòðåìèòüñÿ ê òîìó, ÷òîáû âêëþ÷åííûå â èññëåäîâàíèå ëèöà è îðãàíèçàöèè óçíàâàëè î åãî ðåçóëüòàòàõ îò ñàìèõ àâòîðîâ, à íå èç ñðåäñòâ ìàññîâîé èíôîðìàöèè. - Îðãàíèçàòîðû íàó÷íûõ êîíôåðåíöèé è ñèìïîçèóìîâ äîëæíû ñòàâèòü àâòîðîâ â èçâåñòíîñòü î òîì, ÷òî íà çàñåäàíèÿõ áóäóò ïðèñóòñòâîâàòü ïðåäñòàâèòåëè ñðåäñòâ ìàññîâîé èíôîðìàöèè. - Öåëåñîîáðàçíî èíôîðìèðîâàòü àâòîðîâ î ïîëèòèêå æóðíàëà, â êîòîðîì òå ñîáèðàþòñÿ îïóáëèêîâàòü ìàòåðèàëû ñâîèõ èññëåäîâàíèé, â îáëàñòè âçàèìîîòíîøåíèé ñî ñðåäñòâàìè ìàññîâîé èíôîðìàöèè. 10. Ðåêëàìíàÿ äåÿòåëüíîñòü Îáùèå ïîëîæåíèÿ Âî ìíîãèõ íàó÷íûõ æóðíàëàõ è íà ìíîãèõ íàó÷íûõ ñúåçäàõ, êîíôåðåíöèÿõ è ñèìïîçèóìàõ ðåêëàìíàÿ äåÿòåëüíîñòü ÿâëÿåòñÿ èñòî÷íèêîì çíà÷èòåëüíûõ äîõîäîâ. Âûãîäó ìîæíî òàêæå èçâëå÷ü èç ðàñïðîñòðàíåíèÿ ðåïðèíòíûõ êîïèé ñòàòåé. Ïðàêòè÷åñêèå ìåðû - Íà ðåøåíèå ðåäàêòîðîâ î ïóáëèêàöèè òåõ èëè èíûõ ìàòåðèàëîâ íå äîëæíû âëèÿòü ñîîáðàæåíèÿ î âîçìîæíîñòè ðàçìåùåíèÿ â íèõ ðåêëàìû èëè ïîñëåäóþùåãî ðàñïðîñòðàíåíèÿ ðåïðèíòíûõ êîïèé. Ðåäàêöèîííàÿ êîëëåãèÿ è îòäåë ðåêëàìû äîëæíû áûòü àäìèíèñòðàòèâíî ðàçäåëåíû. - Íåëüçÿ ïðèíèìàòü ê ïóáëèêàöèè ðåêëàìíûå ìàòåðèàëû, ââîäÿùèå â çàáëóæäåíèå. Ðåäàêòîðû èìåþò ïðàâî îïóáëèêîâàòü êðèòè÷åñêèå çàìå÷àíèÿ î ïîäîáíûõ ìàòåðèàëàõ, ò.å. ïðèìåíÿòü ïî îòíîøåíèþ ê íèì òå æå êðèòåðèè, ÷òî è ê äðóãèì ñòàòüÿì.
Ðåêîìåíäàöèè ïî äîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêå íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé
Á
331
- Ðåïðèíòíûå êîïèè äîëæíû ðàñïðîñòðàíÿòüñÿ â òîì âèäå, â êàêîì îíè áûëè îïóáëèêîâàíû â æóðíàëå (êðîìå òåõ ñëó÷àåâ, êîãäà ê ïå÷àòè ãîòîâÿòñÿ èñïðàâëåíèÿ è äîïîëíåíèÿ). 11. Ìåðû ïðîôèëàêòèêè è ïðåñå÷åíèÿ íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé Ïðèíöèïû - Íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêîé íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé è ïóáëèêàöèé ñ÷èòàåòñÿ ëþáàÿ ïîïûòêà âûäàòü ëîæü çà ïðàâäó. - Ïðè ðàññëåäîâàíèè ïîäîáíîé íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè ñëåäóåò îáðàùàòü âíèìàíèå íå òîëüêî íà êîíêðåòíûé ôàêò ñîçíàòåëüíîãî îáìàíà, íî è íà íàìåðåíèÿ âîâëå÷åííûõ â íåãî èññëåäîâàòåëåé, àâòîðîâ, ðåäàêòîðîâ, ðåöåíçåíòîâ èëè èçäàòåëÿ. - Ñîêðûòèå èñòèíû ìîæåò áûòü ëèáî óìûøëåííûì, ëèáî ïî íåçíàíèþ èëè õàëàòíîñòè. Ïîýòîìó âî âñåõ ñëó÷àÿõ íåîáõîäèìî ïðåäîñòàâëÿòü äåòàëüíóþ èíôîðìàöèþ îá èññëåäîâàíèè. - Ïðàâèëà äîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé ìîãóò áûòü î÷åíü èíôîðìàòèâíûìè, íî íóæäàþòñÿ â ïîñòîÿííîì óñîâåðøåíñòâîâàíèè. Ðàññëåäîâàíèå íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé - Íåäîñòàòî÷íî ïðîñòî îòêàçàòü â ïóáëèêàöèè ìàòåðèàëîâ, êîòîðûå âûçâàëè ïîäîçðåíèÿ â íåäîáðîñîâåñòíîñòè. Ðåäàêòîðû íåñóò ýòè÷åñêóþ îòâåòñòâåííîñòü çà òî, ÷òîáû ýòîò ñëó÷àé áûë ðàññëåäîâàí. Îäíàêî æåñòêèõ ïðàâèë ïðîâåäåíèÿ òàêîãî ðàññëåäîâàíèÿ è åäèíîãî ìíåíèÿ î ìåðàõ ïðåñå÷åíèÿ âñåõ âîçìîæíûõ ðàçíîâèäíîñòåé íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé íå ñóùåñòâóåò. - Êîìèòåò ïî ýòèêå íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé âñåãäà ãîòîâ êîíñóëüòèðîâàòü ñòîðîíû ïî âîïðîñàì, ñâÿçàííûì ñ íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêîé íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé, íî ïî þðèäè÷åñêèì ñîîáðàæåíèÿì ìîæåò äåëàòü ýòî òîëüêî ïðè ñîõðàíåíèè â òàéíå èìåí çàèíòåðåñîâàííûõ ëèö. - Ðåäàêòîð ñàì ðåøàåò, êàêèå ìåðû äîëæíû áûòü ïðèíÿòû. Ñåðüåçíûå íàðóøåíèÿ äîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé - Ðåäàêòîðû îáÿçàíû ñàìûì òùàòåëüíûì îáðàçîì ðàññìàòðèâàòü âñå çàÿâëåíèÿ î ïîäîçðåíèÿõ â íåäîáðîñîâåñòíîñòè, íî îáû÷íî íå èìåþò þðèäè÷åñêèõ ïîëíîìî÷èé è âîçìîæíîñòåé ñàìîñòîÿòåëüíî ðàññëåäîâàòü ñåðüåçíûå íàðóøåíèÿ äîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé. -  êàæäîì êîíêðåòíîì ñëó÷àå ðåäàêòîð äîëæåí ðåøèòü, ñëåäóåò ëè ïîäåëèòüñÿ ñâîèìè ïîäîçðåíèÿìè î íåäîáðîñîâåñòíîñòè àâòîðîâ ñ èõ ðàáîòîäàòåëÿìè. - Åñëè ýòîò âîïðîñ ðåøåí ïîëîæèòåëüíî, òðåáóåòñÿ ïðåäñòàâèòü ðàáîòîäàòåëÿì àâòîðîâ äîêàçàòåëüñòâà, íî â ñëó÷àÿõ, êîãäà â ñîîòâåò-
332
Â
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ
ñòâóþùåì ó÷ðåæäåíèè èëè îðãàíèçàöèè ðàçðàáîòàíà ïðîöåäóðà ðàññëåäîâàíèÿ ïîäîáíûõ äåë, ðåäàêòîð íå äîëæåí çàíèìàòüñÿ ñîáñòâåííûì ðàññëåäîâàíèåì äëÿ ïîëó÷åíèÿ äîïîëíèòåëüíîé èíôîðìàöèè. Áîëåå òîãî, òàêîå ïîâåäåíèå ìîæåò áûòü ïðèçíàíî íåýòè÷íûì, ïîñêîëüêó ëþáîå ðàññëåäîâàíèå îáû÷íî ïðåäïîëàãàåò êîíñóëüòàöèè ñ ýêñïåðòàìè, à ýòî ñïîñîáñòâóåò ðàñïðîñòðàíåíèþ íåãàòèâíîé èíôîðìàöèè îá àâòîðàõ. - Åñëè ðåäàêòîð ðàñïîëàãàåò óáåäèòåëüíûìè äîêàçàòåëüñòâàìè íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè (èõ, íàïðèìåð, ìîæåò ïðåäîñòàâèòü ðåöåíçåíò), ñëåäóåò íåìåäëåííî èíôîðìèðîâàòü ðàáîòîäàòåëåé è ïîñòàâèòü àâòîðîâ â èçâåñòíîñòü îá ýòîì øàãå. - Åñëè óáåäèòåëüíûõ äîêàçàòåëüñòâ íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè íåò, ðåäàêòîð äîëæåí îáðàòèòüñÿ çà êîíôèäåíöèàëüíîé êîíñóëüòàöèåé ê ýêñïåðòó. - Åñëè ýêñïåðò ïîäòâåðäèë ïîäîçðåíèÿ ðåäàêòîðà è âûÿâèë ñåðüåçíûå íàðóøåíèÿ, ñëåäóåò èíôîðìèðîâàòü îá ýòîì ðàáîòîäàòåëåé àâòîðîâ. - Åñëè ýêñïåðò íå ïîäòâåðäèë ïîäîçðåíèé ðåäàêòîðà, ïîñëåäíèé ïðèíèìàåò ðåøåíèå î ïóáëèêàöèè èëè îòêàçå â ïóáëèêàöèè íà îáùèõ îñíîâàíèÿõ. - Åñëè ðåäàêòîð ðàñïîëàãàåò óáåäèòåëüíûìè äîêàçàòåëüñòâàìè íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè, íî ðàáîòîäàòåëåé, êîòîðûì ìîæíî áûëî áû íàïðàâèòü óâåäîìëåíèå, íå ñóùåñòâóåò, ñëåäóåò èíôîðìèðîâàòü èõ çàèíòåðåñîâàííûå îáùåñòâåííûå îðãàíèçàöèè. -  ëþáîì ñëó÷àå, åñëè íè îäíà èç îðãàíèçàöèé íå îáëàäàåò ïîëíîìî÷èÿìè è âîçìîæíîñòÿìè ïðîâåñòè ðàññëåäîâàíèå ïðåäïîëàãàåìîãî ñëó÷àÿ íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè, à ðåäàêòîð ñ÷èòàåò, ÷òî íàðóøåíèå ñåðüåçíî, ìîæíî îïóáëèêîâàòü â æóðíàëå ñîîòâåòñòâóþùóþ èíôîðìàöèþ, ïðåäâàðèòåëüíî ïðîêîíñóëüòèðîâàâøèñü ñ þðèñòîì. - Åñëè ðàáîòîäàòåëü íå ïðîâåë ñîîòâåòñòâóþùåãî ðàññëåäîâàíèÿ è íå ïðèíÿë íóæíûõ ìåð ïî ïðåñå÷åíèþ íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè, ðåäàêòîð òàêæå ìîæåò îïóáëèêîâàòü â æóðíàëå ñîîòâåòñòâóþùóþ èíôîðìàöèþ, ïðåäâàðèòåëüíî ïðîêîíñóëüòèðîâàâøèñü ñ þðèñòîì. - Àâòîðàì, îáâèíåííûì â íåäîáðîñîâåñòíîñòè, äîëæíà áûòü ïðåäîñòàâëåíà âîçìîæíîñòü âûñêàçàòüñÿ íà ñòðàíèöàõ æóðíàëà â ñâîå îïðàâäàíèå. Ìåíåå ñåðüåçíûå íàðóøåíèÿ äîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé - Ïðè ìåíåå ñåðüåçíûõ íàðóøåíèÿõ, ê êîòîðûì îòíîñèòñÿ äóáëèðîâàíèå ïóáëèêàöèé, ôàëüñèôèêàöèÿ ñïèñêà àâòîðîâ è óòàèâàíèå
Ðåêîìåíäàöèè ïî äîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêå íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé
Á
333
êîíôëèêòà èíòåðåñîâ, ðåäàêòîð ìîæåò íå ñîîáùàòü î íèõ ðàáîòîäàòåëþ àâòîðîâ.  ðÿäå ñëó÷àåâ ýòè íàðóøåíèÿ î÷åâèäíû, íî äàæå òîãäà öåëåñîîáðàçíî îáðàòèòüñÿ ê íåçàâèñèìîìó ýêñïåðòó. - Ðåäàêòîð äîëæåí ïîìíèòü, ÷òî îáâèíåíèå äàæå â íåçíà÷èòåëüíûõ íàðóøåíèÿõ ìîæåò èìåòü äëÿ àâòîðîâ òÿæåëûå ïîñëåäñòâèÿ, ïîñêîëüêó è â òàêèõ ñëó÷àÿõ ìîæåò ïîòðåáîâàòüñÿ ðàññëåäîâàíèå, ïðîâîäèìîå ñèëàìè ðàáîòîäàòåëÿ. - Àâòîðàì, îáâèíåííûì â ëþáûõ íàðóøåíèÿõ ïðàâèë äîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé, äîëæíà áûòü ïðåäîñòàâëåíà âîçìîæíîñòü âûñêàçàòüñÿ íà ñòðàíèöàõ æóðíàëà â ñâîå îïðàâäàíèå. - Åñëè âèíà àâòîðîâ äîêàçàíà, ðåäàêòîð ìîæåò ïðèáåãíóòü ê ìåðàì, ïåðå÷èñëåííûì íèæå. Ìåðû ïðåñå÷åíèÿ íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé Ìåðû ïðåñå÷åíèÿ ìîãóò áûòü ïðèìåíåíû ïî îòäåëüíîñòè èëè â ëþáûõ ñî÷åòàíèÿõ. Èõ ìîæíî ðàñïîëîæèòü â ïîðÿäêå íàðàñòàíèÿ ñòðîãîñòè: z ïèñüìî àâòîðàì ñ ðàçúÿñíåíèåì è ñîâåòîì, åñëè ïðåäïîëàãàåòñÿ íåïîíèìàíèå ýòè÷åñêèõ ïðèíöèïîâ è ïðàâèë æóðíàëà; z ïèñüìî àâòîðàì ñ íàðåêàíèÿìè è ïðåäóïðåæäåíèåì íà áóäóùåå; z îôèöèàëüíîå óâåäîìëåíèå ãëàâû ñîîòâåòñòâóþùåãî ó÷ðåæäåíèÿ èëè îðãàíèçàöèè; z çàìåòêà â æóðíàëå î äóáëèðóþùèõ ïóáëèêàöèÿõ èëè ïëàãèàòå; z ïîäðîáíàÿ ðåäàêöèîííàÿ ñòàòüÿ î ôàêòå íåäîáðîñîâåñòíîé ïðàêòèêè íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé; z îòêàç ïðèíèìàòü â òå÷åíèå óêàçàííîãî âðåìåíè ìàòåðèàëû îò îòâåòñòâåííûõ çà íåäîáðîñîâåñòíóþ ïóáëèêàöèþ ëèö, ñòðóêòóðíûõ ïîäðàçäåëåíèé èëè ó÷ðåæäåíèé; z îôèöèàëüíîå èçúÿòèå óæå îïóáëèêîâàííîé ñòàòüè èç æóðíàëà ñ îïîâåùåíèåì ðåäàêòîðîâ äðóãèõ èçäàíèé è èíäåêñèðóþùèõ îðãàíèçàöèé; z óâåäîìëåíèå îðãàíèçàöèè, êîòîðàÿ â ñîñòîÿíèè ðàññëåäîâàòü íàðóøåíèå è ïðèíÿòü ñîîòâåòñòâóþùèå ìåðû.
 334
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ Â Äåêëàðàöèÿ àêàäåìè÷åñêîé ñâîáîäû
(ïðàâà ÷åëîâåêà â íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè)*
Ñòàòüÿ 1: Ïðåàìáóëà Íà÷àëî 21-ãî ñòîëåòèÿ áîëüøå, ÷åì ëþáàÿ äðóãàÿ ýïîõà â èñòîðèè ÷åëîâå÷åñòâà, ïðîÿâëÿåò ãëóáèíó è çíà÷åíèå ðîëè íàóêè è òåõíèêè â äåÿòåëüíîñòè ÷åëîâåêà. Èíòåíñèâíîå ðàçâèòèå ñîâðåìåííîé íàóêè è òåõíèêè ÿâèëîñü ïðè÷èíîé áàíàëüíîãî ìíåíèÿ, ÷òî âñå äàëüíåéøèå êëþ÷åâûå îòêðûòèÿ â íàóêå ìîãóò áûòü ñäåëàíû ïðåèìóùåñòâåííî èëè èñêëþ÷èòåëüíî êðóïíûìè èññëåäîâàòåëüñêèìè ãðóïïàìè (êîëëåêòèâàìè), ôèíàíñèðóåìûìè èñêëþ÷èòåëüíî íà óðîâíå ãîñóäàðñòâà èëè êðóïíîé êîðïîðàöèè è, ñîîòâåòñòâåííî, èìåþùèìè äîñòóï ê î÷åíü äîðîãîìó ýêñïåðèìåíòàëüíîìó îáîðóäîâàíèþ è áîëüøîìó êîëè÷åñòâó âñïîìîãàòåëüíîãî îáñëóæèâàþùåãî ïåðñîíàëà. Ýòà îáû÷íàÿ òî÷êà çðåíèÿ, îäíàêî, ÿâëÿåòñÿ ìèôîì è ïðîòèâîðå÷èò èñòèííîìó ïîëîæåíèþ äåë ñ òåîðåòè÷åñêèìè è ýêñïåðèìåíòàëüíûìè èññëåäîâàíèÿìè â ñîâðåìåííîé íàóêå.  äåéñòâèòåëüíîñòè êðóïíûå è äîðîãèå òåõíîëîãè÷åñêèå ïðîåêòû – ýòî âñåãî ëèøü ðåçóëüòàò ïðèëîæåíèÿ ôóíäàìåíòàëüíûõ íàó÷íûõ çíàíèé, ïîëó÷åííûõ íåáîëüøèìè ãðóïïàìè èññëåäîâàòåëåé èëè âîîáùå êîíêðåòíûìè îòäåëüíûìè ðàáîòíèêàìè, ÷àñòî ðàáîòàþùèìè â îòðûâå îò êðóïíûõ íàó÷íûõ êîëëåêòèâîâ è èíñòèòóòîâ. Ó÷åíûé, ðàáîòàþùèé â îäèíî÷êó – íûíå, òàê æå êàê è â ïðîøëîì – ñïîñîáåí ñäåëàòü îòêðûòèå, êîòîðîå ìîæåò ñóùåñòâåííî ïîâëèÿòü íà ñóäüáó ÷åëîâå÷åñòâà è èçìåíèòü ëèöî âñåé íàøåé ïëàíåòû. Áîëüøèíñòâî èííîâàöèîííûõ îòêðûòèé âîîáùå ñäåëàíû èíäèâèäóàëüíî ëþäüìè, ðàáîòàþùèìè, â çàâèñèìîñòè îò ñïåöèôèêè èññëåäîâàíèÿ, â íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêèõ èíñòèòóòàõ, âóçàõ èëè ëàáîðàòîðèÿõ ïðåäïðèÿòèé.  òàêîé ñèòóàöèè, áóäó÷è íåïîñðåäñòâåííî çàâèñèìûì îò íà÷àëüñòâà, èññëåäîâàòåëü î÷åíü ÷àñòî ñäåðæèâàåòñÿ èëè äàæå ïîäàâëÿåòñÿ ñàìîé áþðîêðàòè÷åñêîé ñòðóêòóðîé ó÷ðåæäåíèÿ èëè åãî äèðåêòîðîì, êîòîðûå ñòðåìÿòñÿ ìîíîïîëèçèðîâàòü íàó÷íîå îòêðûòèå èëè èíûå ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèÿ ó÷åíîãî äëÿ ñâîåé ëè÷íîé âûãîäû èëè ïðèáûëè ïðåäïðèÿòèÿ. Ìèðîâàÿ èñòîðèÿ íàó÷íûõ îòêðûòèé ïåðåïîëíåíà ñëó÷àÿìè ïîäàâëåíèÿ è ïðîñòî èçäåâàòåëüñòâ è íàñìåøåê ïî îòíîøåíèþ ê ðåàëüíûì ó÷åíûì-èññëåäîâàòåëÿì ñî ñòîðîíû èõ íåïîñðåäñòâåííîãî íà-
Ä. Ðàáóíñêèé – ãëàâíûé ðåäàêòîð æóðíàëà Progress in Physics. 2005.
Äåêëàðàöèÿ àêàäåìè÷åñêîé ñâîáîäû
Á
335
÷àëüñòâà è áþðîêðàòîâ, ðóêîâîäèâøèõ ó÷ðåæäåíèÿìè, ãäå ýòè ó÷åíûå ðàáîòàëè. Òàêèõ ñëó÷àåâ, èíîãäà çàêîí÷èâøèõñÿ òðàãè÷åñêè, ìíîæåñòâî: êàê â ïðîøëîì íàóêè, òàê è â íàñòîÿùåì.  òîì ÷èñëå ñàìè ðåçóëüòàòû îðèãèíàëüíîãî èññëåäîâàíèÿ ÷àñòî ãóáÿòñÿ ïðåäíàìåðåííûìè èñêàæåíèÿìè è îòêðîâåííûì ïëàãèàòîì ñî ñòîðîíû íåäîáðîñîâåñòíûõ, çàâèñòëèâûõ è àë÷íûõ êîëëåã. Òàêèå «êîëëåãè», áóäó÷è íå â ñîñòîÿíèè ñäåëàòü ÷òî-òî íîâîå â íàóêå, ïûòàþòñÿ èñïîëüçîâàòü òðóäû ñâîèõ áîëåå òàëàíòëèâûõ ïîä÷èíåííûõ, à åñëè ýòî íå ïîëó÷àåòñÿ ïî ðÿäó îðãàíèçàöèîííûõ ïðè÷èí, òî ïðîñòî ïîäàâèòü èëè íå äàòü õîäó ýòèì èññëåäîâàíèÿì, ÷òîáû ýòè áëåñòÿùèå íàó÷íûå ðåçóëüòàòû íå îòòåíÿëè èõ ñîáñòâåííûå áåçäàðíûå ïîïûòêè èìèòàöèè íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè. Ýòà ïîðî÷íàÿ ïðàêòèêà ïðîäîëæàåòñÿ ïî÷òè ïîâñåìåñòíî è ïîíûíå. Öåëü ýòîé Äåêëàðàöèè ñîñòîèò â òîì, ÷òîáû óñòàíîâèòü ôóíäàìåíòàëüíóþ äîêòðèíó: íàó÷íîå èññëåäîâàíèå äîëæíî áûòü ñâîáîäíî îò ñêðûòîãî è îòêðîâåííîãî ðåïðåññèâíîãî âëèÿíèÿ áþðîêðàòè÷åñêèõ, ïîëèòè÷åñêèõ, ðåëèãèîçíûõ è ôèíàíñîâûõ äèðåêòèâ; íàó÷íîå òâîð÷åñòâî ÿâëÿåòñÿ ôóíäàìåíòàëüíûì ïðàâîì ÷åëîâåêà íå ìåíüøå, ÷åì äðóãèå ôóíäàìåíòàëüíûå ïðàâà ÷åëîâåêà. Ýòà äîêòðèíà, íåñîìíåííî, äîëæíà áûòü ïðåäìåòîì îáñóæäåíèÿ ìåæäóíàðîäíûõ äîãîâîðîâ è îòðàæåíà â ìåæäóíàðîäíîì ïðàâå. Ãëàâû âñåõ ãîñóäàðñòâ è ïðàâèòåëüñòâ, ïðåòåíäóþùèõ íà ïðè÷àñòíîñòü ê äåìîêðàòè÷åñêîìó ìèðîâîìó ñîîáùåñòâó, äîëæíû ñîáëþäàòü è âñÿ÷åñêè ïîääåðæèâàòü ýòó Äåêëàðàöèþ êàê ïðèçíàê ñîëèäàðíîñòè ñ çàèíòåðåñîâàííûì ìåæäóíàðîäíûì ñîîáùåñòâîì ó÷åíûõ è äàòü ïðàâî âñåì íàðîäàì íàøåé ïëàíåòû Çåìëÿ ê ñâîáîäíîìó íåîãðàíè÷åííîìó íàó÷íîìó òâîð÷åñòâó íà áëàãî âñåãî ÷åëîâå÷åñòâà. Òâîð÷åñòâî â íàóêå è òåõíèêå ñëèøêîì äîëãî áûëè îáúåêòîì ïðèòåñíåíèÿ. Ýòîé ïîðî÷íîé ïðàêòèêå äîëæåí áûòü ïîëîæåí êîíåö. Ñòàòüÿ 2: Êòî òàêîé ó÷åíûé Ó÷åíûé – ýòî ëþáîé ÷åëîâåê, êòî ïðîèçâîäèò íàó÷íûå èññëåäîâàíèÿ. Ëþáîé ÷åëîâåê, êîòîðûé ñîòðóäíè÷àåò ñ ó÷åíûì â îáñóæäåíèè è ðàçâèòèè èäåè åãî èññëåäîâàíèÿ, – òàêæå ó÷åíûé. Ïðîâåäåíèå ôîðìàëüíîé êâàëèôèêàöèè (êàê-òî âûäà÷à äèïëîìà î ñïåöèàëüíîì îáðàçîâàíèè, ïðèñâîåíèå ó÷åíîé ñòåïåíè è ò.ï.) – åùå íå ïîâîä äëÿ òîãî, ÷òîáû ñ÷èòàòü êîãî-òî ó÷åíûì. Ñòàòüÿ 3: Ãäå äåëàåòñÿ íàóêà Íàó÷íîå èññëåäîâàíèå ìîæåò áûòü âûïîëíåíî â ëþáîì ìåñòå âîîáùå, íàïðèìåð íà ðàáî÷åì ìåñòå, â òå÷åíèå ôîðìàëüíîãî êóðñà îáðàçîâàíèÿ, â òå÷åíèå ñïîíñèðóåìîé àêàäåìè÷åñêîé ïðîãðàììû, â ãðóïïàõ, ó ñåáÿ äîìà.
336
Â
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ
Ñòàòüÿ 4: Ñâîáîäà âûáîðà òåìû äëÿ íàó÷íîãî èññëåäîâàíèÿ Ìíîãèå ó÷åíûå, ðàáîòàþùèå ïî ïðîãðàììå ïîëó÷åíèÿ ó÷åíîé ñòåïåíè èëè â ðàìêàõ äðóãèõ èññëåäîâàòåëüñêèõ ïðîãðàìì â âóçàõ, òàêèõ, êàê óíèâåðñèòåòû èëè êîëëåäæè ðàñøèðåííîãî îáó÷åíèÿ, íå èìåþò ðåàëüíîé âîçìîæíîñòè ñîáñòâåííîãî âûáîðà òåìû èõ èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòû. Êàê ïðàâèëî, èì ïðåäëàãàåòñÿ ñäåëàòü âûáîð òîëüêî èç íåêîãî ñïèñêà «ðàçðåøåííûõ» òåì, ïðåäîñòàâëÿåìîãî àäìèíèñòðàöèåé èëè íà÷àëüñòâîì, êîòîðîå ðóêîâîäèò äàííîé ïðîãðàììîé. Ýòî ïðîèñõîäèò ïîòîìó, ÷òî àêàäåìè÷åñêàÿ èåðàðõèÿ è/èëè äðóãèå àêàäåìè÷åñêèå íà÷àëüíèêè, àäìèíèñòðèðóþùèå íàóêó, ïðîñòî íå îäîáðÿþò ñàìîñòîÿòåëüíóþ ëèíèþ ïîâåäåíèÿ ó÷åíûõ â íàóêå. Ïðè ýòîì îíè áîÿòñÿ, ÷òî íîâûå îðèãèíàëüíûå èññëåäîâàíèÿ è âîçìîæíûå íåîæèäàííûå ðåçóëüòàòû ìîãóò áûòü íàìíîãî ÿð÷å è óñïåøíåé èõ ñîáñòâåííîé íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè è, òàêèì îáðàçîì, äèñêðåäèòèðîâàòü èõ ñîáñòâåííûé àâòîðèòåò â íàóêå. Êàê ñëåäñòâèå, îíè ñèëüíî ðèñêóþò ëèøèòüñÿ ïîëó÷àåìûõ â òå÷åíèå ìíîãèõ ëåò ãðàíòîâ è äðóãîãî ôèíàíñèðîâàíèÿ, êîòîðîå ìîæåò áûòü ïåðåäàíî áîëåå óñïåøíûì ó÷åíûì. Êðîìå òîãî, åñòü ðèñê, ÷òî ïðèíöèïèàëüíî íîâûå èññëåäîâàíèÿ ìîãóò îïðîâåðãíóòü êàêóþ-ëèáî íàó÷íóþ äîãìó, ïîääåðæèâàåìóþ äàííîé íàó÷íîé øêîëîé, ÷òî áûëî áû íà ðóêó äðóãèì íàó÷íûì øêîëàì, êîòîðûå ýòó äîãìó íå ïðèçíàþò. Âëàñòü îðòîäîêñàëüíîãî áîëüøèíñòâà, âåäîìîãî îòíþäü íå èíòåðåñîì ê ïîèñêó íîâûõ íàó÷íûõ çíàíèé, à ýëåìåíòàðíûìè êîðûñòíûìè èíòåðåñàìè, æàæäîé äåíåã è âëàñòè, âåñüìà ÷àñòî ñðûâàåò íàó÷íóþ ðàáîòó, åñëè ñòàíîâèòñÿ âèäíà ïåðñïåêòèâà ïðèíöèïèàëüíî íîâîãî ïðîðûâà â íàóêå. Ýòà áàíàëüíàÿ ïðàêòèêà – ïðåäíàìåðåííîå ïðåïÿòñòâèå ñâîáîäíîé íàó÷íîé ìûñëè – íå èìååò íè÷åãî îáùåãî ñ íàóêîé è ÿâëÿåòñÿ ïðåñòóïíîé. Ýòîé ïîðî÷íîé ïðàêòèêå äîëæåí áûòü ïîëîæåí êîíåö. Ó÷åíûé, ðàáîòàþùèé äëÿ ëþáîãî âóçà, íàó÷íîãî èíñòèòóòà èëè àãåíòñòâà, äîëæåí áûòü ïîëíîñòüþ ñâîáîäåí â âûáîðå èññëåäîâàòåëüñêîé òåìû. Êàêèå-òî îãðàíè÷åíèÿ ìîãóò ïðîèñõîäèòü òîëüêî èç-çà ðåàëèé íåäîñòàòî÷íîñòè ìàòåðèàëüíîé ïîääåðæêè, è íè÷åãî áîëåå îòíîñÿùåãîñÿ ê ñîáñòâåííî òåìå èëè ïðåäìåòó íàó÷íîãî èññëåäîâàíèÿ. Åñëè æå ó÷åíûé âûïîëíÿåò èññëåäîâàíèå êàê ÷ëåí ðàáî÷åé ãðóïïû, ïðîâîäÿùåé íåêîòîðîå èññëåäîâàíèå ïî ñîâìåñòíîé òåìàòèêå, òî âûáîð äîëæåí áûòü ðåçóëüòàòîì ñîâìåñòíûõ êîíñóëüòàöèé â äàííîé ðàáî÷åé ãðóïïå. Ñòàòüÿ 5: Ñâîáîäà âûáîðà èññëåäîâàòåëüñêèõ ìåòîäîâ ×àñòî èìååò ìåñòî òîò ôàêò, ÷òî ó÷åíûé, ïðîâîäÿùèé èññëåäîâàíèå â ðàìêàõ íåêîòîðîé àêàäåìè÷åñêîé ñðåäû (íàó÷íîãî èíñòèòóòà, âóçà èëè êîðïîðàöèè), âûíóæäåí ïðèíèìàòü èññëåäîâàòåëüñêèå ìåòîäû, îòëè÷íûå îò òåõ, êîòîðûå îí èçáðàë â íà÷àëå ñâîåãî èññëåäîâà-
Äåêëàðàöèÿ àêàäåìè÷åñêîé ñâîáîäû
Á
337
íèÿ. ×àùå âñåãî ýòî ïðîèñõîäèò èç-çà êîðïîðàòèâíûõ ïðåäóáåæäåíèé, íàâÿçûâàåìûõ ó÷åíîìó, ðàáîòàþùåìó èíäèâèäóàëüíî, à òàêæå ýëåìåíòàðíîãî ëîááèðîâàíèÿ è êîðûñòè ïîëó÷èòü îïëàòó çà àðåíäó îáîðóäîâàíèÿ äàííîé ëàáîðàòîðèè èëè èíñòèòóòà. Ýòà ïðàêòèêà âåñüìà øèðîêî ðàñïðîñòðàíåíà è ÿâëÿåòñÿ, ïî ñóòè, ïðåäíàìåðåííûì ïðåïÿòñòâèåì ñâîáîäå íàó÷íîãî òâîð÷åñòâà. Ýòîé ïîðî÷íîé ïðàêòèêå äîëæåí áûòü ïîëîæåí êîíåö. Ó÷åíûé, ðàáîòàþùèé ïî íåêîììåð÷åñêîé èëè àêàäåìè÷åñêîé ïðîãðàììå, èìååò ïðàâî ðàçâèâàòü ñâîþ èññëåäîâàòåëüñêóþ òåìó ëþáûì ðàçóìíûì ñïîñîáîì è ëþáûìè ðàçóìíûìè ñðåäñòâàìè, êîòîðûå îí ñ÷èòàåò íåîáõîäèìûìè è íàèáîëåå ýôôåêòèâíûìè äëÿ åãî èññëåäîâàíèÿ. Îêîí÷àòåëüíîå ðåøåíèå î òîì, êàêèì îáðàçîì è íà êàêîì îáîðóäîâàíèè áóäåò ïðîâîäèòüñÿ äàííîå èññëåäîâàíèå, äîëæíî áûòü ñäåëàíî ñàìèì ó÷åíûì. Åñëè æå ó÷åíûé âûïîëíÿåò èññëåäîâàíèå â ñîñòàâå ðàáî÷åé ãðóïïû, îáúåäèíåííîé îáùåé òåìàòèêîé, ðóêîâîäèòåëè ïðîåêòà èìåþò ïðàâî òîëüêî íà êîíñóëüòàöèþ è íå äîëæíû âëèÿòü èëè îãðàíè÷èâàòü èññëåäîâàòåëüñêèå ìåòîäû èëè èññëåäîâàòåëüñêóþ òåìó ó÷åíîãî â ïðåäåëàõ ãðóïïû. Íàó÷íîå ñîîáùåñòâî – ýòî íå àðìèÿ, à ñâîáîäíîå îáúåäèíåíèå ëþäåé, çàíèìàþùèõñÿ íàó÷íûì òâîð÷åñòâîì íà áëàãî ÷åëîâå÷åñòâà è íàó÷íîãî ïðîãðåññà. Ñòàòüÿ 6: Ñâîáîäà ñîòðóäíè÷åñòâà â íàó÷íîì èññëåäîâàíèè Ñóùåñòâóåò íåìàëûé ýëåìåíò êîíêóðåíöèè â ïðàêòèêå ñîâðåìåííîé íàóêè. Ýòîìó ñîïóòñòâóþò îáñòîÿòåëüñòâà ñ ýëåìåíòàìè ëè÷íîé çàâèñòè è ñîõðàíåíèÿ ðåïóòàöèè àêàäåìè÷åñêîãî íà÷àëüñòâà ëþáîé öåíîé, íåçàâèñèìî îò íàó÷íûõ ôàêòîâ. Ýòî ÷àñòî ïðèâîäèò ê òîìó, ÷òî ó÷åíûé, ïðîâîäÿùèé ðåàëüíûå èññëåäîâàíèÿ, âåäóùèå ê ïðèíöèïèàëüíî íîâûì ðåçóëüòàòàì â íàóêå, ñòàíîâèòñÿ áåçðàáîòíûì. Ýòà ïîðî÷íàÿ ïðàêòèêà – òàêæå ïðåäíàìåðåííîå ïðåïÿòñòâîâàíèå ñâîáîäå íàó÷íîãî ïðîãðåññà. Åñëè ó÷åíîìó òðåáóåòñÿ ïîìîùü â èññëåäîâàíèè îò êàêîãî-òî äðóãîãî (ëþáîãî) ÷åëîâåêà, êîòîðûé ñîãëàñåí ïîìî÷ü, òîãäà ó÷åíûé âîëåí ïðèãëàñèòü ýòîãî ÷åëîâåêà äëÿ ó÷àñòèÿ â ñâîåì èññëåäîâàíèè íåçàâèñèìî îò ìíåíèÿ íà ýòó òåìó åãî àêàäåìè÷åñêîãî íà÷àëüñòâà. Ó÷åíûé òàêæå âîëåí ïðåäîñòàâëÿòü ñâîþ ïîñèëüíóþ ïîìîùü ëþáîìó äðóãîìó èññëåäîâàòåëþ, åñëè ýòà ïîìîùü íàõîäèòñÿ â ïðåäåëàõ áþäæåòà åãî èññëåäîâàòåëüñêîé ïðîãðàììû. Ñòàòüÿ 7: Ñâîáîäà ðàçíîãëàñèé â íàó÷íîé äèñêóññèè Âñëåäñòâèå ñêðûòîé ðåâíîñòè è æàæäû ëè÷íîãî îáîãàùåíèÿ â ñîâðåìåííîì íàó÷íîì ñîîáùåñòâå, ðàçäåëåííîì êîðïîðàòèâíûìè èíòåðåñàìè è çàêóëèñíîé áîðüáîé íàó÷íûõ øêîë, ïîëó÷èëà øèðîêîå
338
Â
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ
ðàñïðîñòðàíåíèå íåíàâèñòü ê îòêðûòîìó îáñóæäåíèþ íàó÷íûõ ðåçóëüòàòîâ, à òàêæå ïîðî÷íàÿ ïðàêòèêà ïðåäíàìåðåííî èñêëþ÷àòü èç äèñêóññèè òåõ ó÷åíûõ, êîòîðûå ïîäâåðãàþò ñîìíåíèþ îðòîäîêñàëüíûå äîãìû. Î÷åíü ÷àñòî ó÷åíûå, ñïîñîáíûå óêàçàòü íà íåòî÷íîñòè â òåêóùåé òåîðèè èëè èíòåðïðåòàöèè äàííûõ, îáúÿâëÿþòñÿ ñóìàñøåäøèìè äëÿ òîãî, ÷òîáû áûëî óäîáíî èãíîðèðîâàòü èõ ìíåíèÿ è èäåè. Îíè âûñìåèâàþòñÿ ïóáëè÷íî è êîíôèäåíöèàëüíî è ñèñòåìàòè÷åñêè ïîëó÷àþò îòêàç îò íàó÷íûõ êîíôåðåíöèé, ñåìèíàðîâ è êîëëîêâèóìîâ òàê, ÷òîáû ïðåïÿòñòâîâàòü ñâîáîäíîìó îáñóæäåíèþ èõ èäåé è íàó÷íûõ ðåçóëüòàòîâ. Ïðåäíàìåðåííàÿ ôàëüñèôèêàöèÿ äàííûõ è èñêàæåíèå ñóùåñòâóþùèõ òåîðèé òåïåðü ÷àñòûå ñðåäñòâà äëÿ ïîäàâëåíèÿ è ñîêðûòèÿ “íåóãîäíûõ” íàó÷íûõ ôàêòîâ. Ìíîãèå íàó÷íûå êîìèòåòû, æóðíàëû è àêàäåìè÷åñêèå ôîíäû áûëè ñôîðìèðîâàíû òàêèì îáðàçîì, ÷òîáû òîëüêî èõ ðóêîâîäèòåëÿì, èõ ïîìîùíèêàì è ñâÿçàííûì ñ íèìè ó÷åíûì, èì è òîëüêî èì áûëî ïîçâîëåíî èñïîëüçîâàòü ôèíàíñîâûå ðåñóðñû, ïóáëèêîâàòü ñâîè íàó÷íûå ðàáîòû (íåçàâèñèìî îò êà÷åñòâà ñîäåðæàíèÿ) è ò.ï. Ýòè êîìèòåòû ÷àñòî ðàñõîäóþò îãðîìíûå ñóììû äåíåã ïðîñòûõ íàëîãîïëàòåëüùèêîâ, ÷òîáû ôèíàíñèðîâàòü èñêëþ÷èòåëüíî ñâîè ñîáñòâåííûå ïðîåêòû, ÷òî â êîíå÷íîì èòîãå âåäåò ê êîððóïöèè, îáìàíó è ëæè. Ëþáîå âîçðàæåíèå íà èõ ïðîåêòû, èìåþùåå ñåðüåçíîå íàó÷íîå îáîñíîâàíèå, ñðàçó ïîäâåðãàåòñÿ òðàâëå ñî ñòîðîíû íàõîäÿùèõñÿ ïîä èõ êîíòðîëåì íàó÷íûõ æóðíàëîâ è äðóãèõ ñðåäñòâ ìàññîâîé èíôîðìàöèè. Åäèíñòâåííàÿ öåëü òàêîé ïîðî÷íîé ïîëèòèêè – ýòî ñäåëàòü òàê, ÷òîáû äåíüãè ïðîäîëæàëè ïî-ïðåæíåìó òå÷ü íà áàíêîâñêèå ñ÷åòà ðóêîâîäèòåëåé ýòèõ ïðîåêòîâ è èõ ïîìîùíèêîâ, ãàðàíòèðóÿ èì è ÷ëåíàì èõ ñåìåé õîðîøî îáåñïå÷åííîå áóäóùåå, à èõ äðóçüÿì èç ñðåäû ó÷åíûõ – âûñîêîîïëà÷èâàåìûå ðàáî÷èå ìåñòà. Ïîä àâòîðèòàðíûì è ôèíàíñîâûì äàâëåíèåì ýòèõ ðóêîâîäèòåëåé èõ íàó÷íûå îïïîíåíòû óâîëüíÿþòñÿ èëè îòñòðàíÿþòñÿ îò ïðîâåäåíèÿ íàó÷íûõ ðàáîò è ýêñïåðòèç, à íåñîãëàñíûå ó÷åíèêè îòñòðàíÿþòñÿ îò PhD– ïðîãðàìì; íà èõ ìåñòî íàçíà÷àþòñÿ ñîâñåì äðóãèå ëþäè èç ÷èñëà êîððóìïèðîâàííûõ ñîîáùíèêîâ. Ýòî âñå – íå íàóêà. Äëÿ îïèñàíèÿ âñåãî ýòîãî åñòü òîëüêî îäíî ïîäõîäÿùåå ñëîâî – ìàôèÿ. Ôóíäàìåíòàëüíûé ôàêò, ÷òî íèêàêàÿ íàó÷íàÿ òåîðèÿ íå ÿâëÿåòñÿ àáñîëþòíî îïðåäåëåííîé è íåïðèêîñíîâåííîé è ïîýòîìó îòêðûòà äëÿ îáñóæäåíèÿ è ðàçâèòèÿ, ÷àñòî èãíîðèðóåòñÿ â àêàäåìè÷åñêîé ñðåäå. Òàêæå èãíîðèðóåòñÿ òîò ôàêò, ÷òî îäíî è òî æå ÿâëåíèå ìîæåò èìåòü íåñêîëüêî ðàâíîïðàâíûõ îáúÿñíåíèé (êàê, íàïðèìåð, êîðïóñêóëÿðíàÿ è âîëíîâàÿ òåîðèÿ ñâåòà). Çëîíàìåðåííî äèñêðåäèòèðóåòñÿ ëþáîå îáúÿñíåíèå, êîòîðîå íå ñîãëàñîâûâàåòñÿ ñ îðòîäîêñàëüíûì ìíåíèåì, ïðè ýòîì áåç êîëåáàíèÿ èñïîëüçóþòñÿ ëþáûå íåíàó÷íûå ìåòîäû, ÷òî-
Äåêëàðàöèÿ àêàäåìè÷åñêîé ñâîáîäû
Á
339
áû îäåðæàòü âåðõ â äèñêóññèè è ïîëó÷èòü æåëàåìûé ãðàíò, ñóáñèäèþ èëè äðóãóþ ôèíàíñîâóþ ïîìîùü. Âñå ó÷åíûå äîëæíû áûòü ñâîáîäíû â îáñóæäåíèè èõ ñîáñòâåííûõ èññëåäîâàíèé è èññëåäîâàíèé äðóãèõ ó÷åíûõ, áåç îïàñåíèÿ ïóáëè÷íûõ íàñìåøåê, îáâèíåíèé, óíèæåíèé èëè íåîáîñíîâàííîé êðèòèêè, ÷òî ñîâåðøåííî íåäîïóñòèìî â íàó÷íîé äèñêóññèè. Íè îäèí ó÷åíûé íå äîëæåí áûòü ïîñòàâëåí â òàêîå ïîëîæåíèå, â êîòîðîì åãî ñðåäñòâà ê ñóùåñòâîâàíèþ èëè ðåïóòàöèÿ áóäóò â îïàñíîñòè âñëåäñòâèå âûðàæåíèÿ åãî íàó÷íîãî ìíåíèÿ. Ñâîáîäà íàó÷íîãî âûðàæåíèÿ äîëæíà áûòü ãëàâíîé. Èñïîëüçîâàíèå àäìèíèñòðàòèâíîé âëàñòè â îïðîâåðæåíèè íàó÷íûõ ðåçóëüòàòîâ íå èìååò íè÷åãî îáùåãî ñ íîðìàëüíûì íàó÷íûì ïðîöåññîì, è âëàñòü íå äîëæíà èñïîëüçîâàòüñÿ, ÷òîáû ïîäàâëÿòü èëè çàïóãèâàòü ó÷åíîãî. Ïðåäíàìåðåííîå ñîêðûòèå íàó÷íûõ ôàêòîâ è ïîäàâëåíèå íàó÷íîãî ìíåíèÿ – ýòî íàó÷íîå ìîøåííè÷åñòâî. Âñå íàó÷íûå îáñóæäåíèÿ ýêñïåðèìåíòàëüíûõ èëè òåîðåòè÷åñêèõ ðåçóëüòàòîâ äîëæíû âåñòè ê ïðèíöèïó î÷åâèäíîñòè. Ñòàòüÿ 8: Ñâîáîäà ïóáëèêàöèè ðåçóëüòàòîâ íàó÷íîãî èññëåäîâàíèÿ Öåíçóðà íàó÷íûõ äîêóìåíòîâ íûíå ñòàëà ñòàíäàðòíîé ïðàêòèêîé ðåäàêöèé îñíîâíûõ íàó÷íûõ æóðíàëîâ è ýëåêòðîííûõ àðõèâîâ. Ðåöåíçåíòû çàùèùåíû, ãëàâíûì îáðàçîì àíîíèìíîñòüþ, òàê, ÷òîáû àâòîð íå ñìîã ïðîâåðèòü èõ ïðåäïîëàãàåìóþ ýêñïåðòèçó. Ñòàòüè òåïåðü îáû÷íî îòêëîíÿþòñÿ, åñëè àâòîð íå ñîãëàøàåòñÿ èëè ïðîòèâîðå÷èò òî÷êå çðåíèÿ íàó÷íîé øêîëû, êîòîðàÿ ìîíîïîëèçèðîâàëà äàííûé íàó÷íûé æóðíàë. Ìíîãî ñòàòåé îòêëîíÿþòñÿ íà îñíîâàíèè ïðèñóòñòâèÿ â ñïèñêå àâòîðîâ êàêîãî-ëèáî ó÷åíîãî, ê êîòîðîìó íå ðàñïîëîæåíû ðåäàêòîðû èëè ðåöåíçåíòû æóðíàëà èëè êîòîðûé ïðèíàäëåæèò ê “âðàæäåáíîé” íàó÷íîé øêîëå, ïðèäåðæèâàþùåéñÿ èíîé òî÷êè çðåíèÿ íà èññëåäóåìîå ÿâëåíèå. Âñå ýòî íå èìååò âîîáùå íèêàêîãî îòíîøåíèÿ ê ñîäåðæàíèþ ïîäàííîé íàó÷íîé ñòàòüè. Ñóùåñòâóåò òàêæå ïîðî÷íàÿ ïðàêòèêà ñîñòàâëåíèÿ “÷åðíûõ ñïèñêîâ”, â êîòîðûå çàíîñÿò èìåíà ó÷åíûõ, íåóãîäíûõ äàííîé ðåäàêöèè èëè ðåöåíçåíòàì. Ñòàòüè ó÷åíûõ, èìåíà êîòîðûõ çàíåñåíû â òàêîé “÷åðíûé ñïèñîê”, îòêëîíÿþòñÿ áåç ðàññìîòðåíèÿ, ïî ÷èñòî ôîðìàëüíûì ïîâîäàì. Ïðèìåíÿþùèå ýòè è ïîäîáíûå ïîðî÷íûå ìåòîäû, âèíîâíû â ïîäàâëåíèè ñâîáîäíîãî ìûøëåíèÿ, ÷òî ÿâëÿåòñÿ ïðåñòóïëåíèåì ïðîòèâ ïðàâ ÷åëîâåêà è äîëæíî áûòü îñóæäåíî ìåæäóíàðîäíûì íàó÷íûì ñîîáùåñòâîì. Âñå ó÷åíûå äîëæíû èìåòü ïðàâî ïðåäñòàâëÿòü ñâîè íàó÷íûå èññëåäîâàòåëüñêèå ðåçóëüòàòû, ïîëíîñòüþ èëè ÷àñòè÷íî, íà ñîîòâåòñòâóþùèõ íàó÷íûõ êîíôåðåíöèÿõ è èçäàâàòü â íàó÷íûõ æóðíàëàõ, ýëåêòðîííûõ àðõèâàõ è ëþáûõ äðóãèõ ñðåäñòâàõ ìàññîâîé èíôîðìàöèè. Íè îäèí ó÷åíûé íå äîëæåí ïîëó÷èòü îòêàç â ïóáëèêàöèè â íàó÷íîì
340
Â
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ
æóðíàëå, ýëåêòðîííîì àðõèâå èëè äðóãèõ ñðåäñòâàõ ìàññîâîé èíôîðìàöèè íà òîì îñíîâàíèè, ÷òî åãî íàó÷íî îáîñíîâàííîå ìíåíèå èëè ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèÿ íàõîäÿòñÿ â êîíôëèêòå ñ ìíåíèåì áîëüøèíñòâà, ìíåíèåì ðåäàêöèè æóðíàëà èëè îïðîâåðãàþò êàêóþ-ëèáî äîãìó, ïîääåðæèâàåìóþ íàó÷íîé øêîëîé, ìîíîïîëèçèðîâàâøåé äàííûé æóðíàë. Íè îäèí ó÷åíûé íå äîëæåí áûòü ïîìåùåí â “÷åðíûé ñïèñîê” íåæåëàòåëüíûõ àâòîðîâ èëè áëîêèðîâàí ëþáûì äðóãèì ôîðìàëüíûì îáðàçîì îò âîçìîæíîñòè ïóáëèêîâàòü ðåçóëüòàòû ñâîèõ íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé. Òîëüêî ôàêòè÷åñêèå îøèáêè â ðàñ÷åòàõ èëè ýêñïåðèìåíòå èëè íåñîîòâåòñòâèå òåìàòèêå äàííîãî èçäàíèÿ ìîãóò áûòü ïðè÷èíîé îòêàçà â ïóáëèêàöèè ïîäàííîé íàó÷íîé ðàáîòû. Ñòàòüÿ 9: Ñîàâòîðñòâî â íàó÷íîì èññëåäîâàíèè  íàó÷íûõ êðóãàõ ïðåêðàñíî èçâåñòíî: ìíîãèå èç ñîàâòîðîâ íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé ôàêòè÷åñêè èìåþò íåçíà÷èòåëüíûé èëè âîîáùå íå èìåþò íèêàêîãî âêëàäà â äàííîå èññëåäîâàíèå (íàïðèìåð, íàó÷íûå ðóêîâîäèòåëè PhD ñòóäåíòîâ). Âî ìíîãèõ òàêèõ ñëó÷àÿõ ÷åëîâåê, êîòîðûé ôàêòè÷åñêè ïðîâîäèò íàó÷íîå èññëåäîâàíèå è ïèøåò ïî åãî ðåçóëüòàòàì íàó÷íóþ ñòàòüþ, èìååò èíòåëëåêò è ñïîñîáíîñòè íàìíîãî âûøå ñâîåãî íîìèíàëüíîãî íà÷àëüíèêà. Òåì íå ìåíåå íîìèíàëüíûå íà÷àëüíèêè è äðóãèå ëþäè, îò êîòîðûõ çàâèñèò ïðîäîëæåíèå ôèíàíñèðîâàíèÿ íàó÷íîé ðàáîòû, ïîëó÷åíèå ó÷åíîé ñòåïåíè è ò.ï., ÷àùå âñåãî âêëþ÷àþòñÿ êàê ñîàâòîðû â íàó÷íóþ ïóáëèêàöèþ. Ôàêòè÷åñêèå àâòîðû íå ìîãóò äàæå âîçðàçèòü ïðîòèâ ýòîãî, îïàñàÿñü, ÷òî âïîñëåäñòâèè ìîãóò áûòü ëèøåíû ôèíàíñèðîâàíèÿ, âîçìîæíîñòè ïîëó÷èòü ó÷åíóþ ñòåïåíü, îòñòðàíåíû îò ðàáîòû â èññëåäîâàòåëüñêîé ãðóïïå è ò.ï. Èçâåñòíî ìíîæåñòâî ñëó÷àåâ, êîãäà ó÷åíûå, ðåàëüíî ïðîâîäèâøèå èññëåäîâàíèÿ è ïèñàâøèå íàó÷íûå ñòàòüè, áûëè âîîáùå èñêëþ÷åíû èõ íà÷àëüñòâîì èç ñïèñêà ñîàâòîðîâ ïîä óãðîçîé óâîëüíåíèÿ èëè ïðî÷èõ ðåïðåññèâíûõ ìåð. Ýòà óæàñíàÿ ïðàêòèêà ÿâëÿåòñÿ ïðåñòóïëåíèåì è íå ìîæåò áîëåå ïðîäîëæàòüñÿ. Òîëüêî òå ëþäè, êòî ðåàëüíî ïðîâîäèë íàó÷íîå èññëåäîâàíèå, ìîãóò áûòü àêêðåäèòîâàíû êàê ñîàâòîðû èòîãîâîé íàó÷íîé ïóáëèêàöèè. Íè îäèí ó÷åíûé íå äîëæåí âêëþ÷àòü äðóãîãî ÷åëîâåêà â ñïèñîê ñîàâòîðîâ ñâîåé íàó÷íîé ïóáëèêàöèè, åñëè ýòîò ÷åëîâåê íå âíåñ çíà÷èòåëüíîãî âêëàäà â äàííîå èññëåäîâàíèå. Íè îäèí ó÷åíûé íå äîëæåí ïîçâîëÿòü ñåáå áûòü ïðèíóæäåííûì ëþáûì ïðåäñòàâèòåëåì ÂÓÇà, êîðïîðàöèè, ïðàâèòåëüñòâåííîãî àãåíòñòâà èëè ëþáîãî äðóãîãî ÷åëîâåêà îòíîñèòåëüíî âêëþ÷åíèÿ èõ èìåí â ñïèñîê ñîàâòîðîâ èññëåäîâàíèÿ, êîòîðîå îíè íå äåëàëè. Íè îäèí ó÷åíûé íå äîëæåí ïîçâîëÿòü èñïîëüçîâàòü ñâîå èìÿ â ñïèñêå ñîàâòîðîâ íàó÷íîé ðàáîòû êàê ïðåäìåò òîðãîâëè èëè îáìåíà íà ëþáûå ïîäàðêè, ó÷åíóþ ñòåïåíü èëè ôè-
Äåêëàðàöèÿ àêàäåìè÷åñêîé ñâîáîäû
Á
341
íàíñîâóþ ïîìîùü. Íè îäèí ÷åëîâåê íå äîëæåí ñòèìóëèðîâàòü èëè ïûòàòüñÿ ñòèìóëèðîâàòü ó÷åíîãî â òîì, ÷òîáû òîò âêëþ÷èë åãî â ñïèñîê ñîàâòîðîâ íàó÷íîãî èññëåäîâàíèÿ èëè ïóáëèêàöèè, â êîòîðóþ îí íå âíåñ íàó÷íîãî âêëàäà. Ñòàòüÿ 10: Íåçàâèñèìîñòü îò àôôèëèàöèè  íàñòîÿùåå âðåìÿ çíà÷èòåëüíàÿ ÷àñòü ó÷åíûõ ðàáîòàåò ïî êðàòêîñðî÷íûì êîíòðàêòàì, òîãäà êàê â ïðîìåæóòêàõ ìåæäó êîíòðàêòàìè èëè ãðàíòàìè (ýòî ìîæåò äëèòüñÿ ãîäàìè) îíè ôîðìàëüíî íå çàíÿòû â íàó÷íîé èíäóñòðèè.  ðàìêàõ ëþáîãî êîíòðàêòà ñóùåñòâóåò òàêîå ïîíÿòèå – àêàäåìè÷åñêàÿ àôôèëèàöèÿ. Âìåñòå ñ òåì ÷àñòî ïîëèòèêà ðåäàêöèé íàó÷íûõ æóðíàëîâ òàêîâà, ÷òî íàó÷íûå ðàáîòû èññëåäîâàòåëåé, íå èìåþùèõ àêàäåìè÷åñêîé àôôèëèàöèè, íå ïðèíèìàþòñÿ ê ïóáëèêàöèè. Äîâîëüíî ÷àñòî äàæå ïðîñòî íå ðàññìàòðèâàþòñÿ. Êðîìå òîãî, íå èìåÿ àêàäåìè÷åñêîé àôôèëèàöèè, ó÷åíûé ëèøåí äîñòóïà êî ìíîãèì íàó÷íûì ðåñóðñàì, à òàêæå âîçìîæíîñòè ïðåäñòàâëÿòü ñâîè ðàáîòû íà êîíôåðåíöèÿõ. Ýòî – ïîðî÷íàÿ ïðàêòèêà, êîòîðîé äîëæåí áûòü ïîëîæåí êîíåö. Íàóêà íå ïîäðàçóìåâàåò íàëè÷èå àêàäåìè÷åñêîé àôôèëèàöèè. Íèêòî, íè îäíà îðãàíèçàöèÿ èëè ãðóïïà ëþäåé, àäìèíèñòðèðóþùèõ íàóêó, íå äîëæíû óñòàíàâëèâàòü ïðàâèëà, ïðåïÿòñòâóþùèå ó÷åíûì, íå èìåþùèì àêàäåìè÷åñêîé àôôèëèàöèè, ïðåäñòàâëÿòü ñâîè íàó÷íûå òðóäû è ðàçðàáîòêè íà êîíôåðåíöèÿõ, êîëëîêâèóìàõ èëè ñåìèíàðàõ, à òàêæå ïóáëèêîâàòü èõ â ëþáûõ ñðåäñòâàõ ìàññîâîé èíôîðìàöèè. Íèêòî íå äîëæåí óñòàíàâëèâàòü ïðàâèëà, ïðåïÿòñòâóþùèå ó÷åíûì, íå èìåþùèì àêàäåìè÷åñêîé àôôèëèàöèè, ïîëó÷àòü ñâîáîäíûé äîñòóï ê àêàäåìè÷åñêèì áèáëèîòåêàì èëè íàó÷íûì ïóáëèêàöèÿì, ê ïîñåùåíèþ íàó÷íûõ âñòðå÷ èëè ëåêöèé â âóçàõ, íàó÷íûõ èíñòèòóòàõ, ïðàâèòåëüñòâåííûõ èëè êîììåð÷åñêèõ ëàáîðàòîðèÿõ èëè ëþáîé äðóãîé îðãàíèçàöèè. Ñòàòüÿ 11: Îòêðûòûé äîñòóï ê íàó÷íîé èíôîðìàöèè Ñïåöèàëèçèðîâàííàÿ íàó÷íàÿ ëèòåðàòóðà è ïîäàâëÿþùåå áîëüøèíñòâî íàó÷íûõ æóðíàëîâ äàþò î÷åíü ìàëåíüêóþ ïðèáûëü èëè âîîáùå ÿâëÿþòñÿ óáûòî÷íûìè. Ïîýòîìó èçäàòåëè íå æåëàþò èçäàâàòü èõ íà êîììåð÷åñêîé îñíîâå è, åñòåñòâåííî, òðåáóþò îò ó÷åíûõ äåíåã. Îïëàòà òàêîé ëèòåðàòóðû, ÷àùå âñåãî, ïîñòóïàåò îò èññëåäîâàòåëüñêèõ èíñòèòóòîâ, ãäå ðàáîòàþò äàííûå ó÷åíûå, à òàêæå âóçîâ, àêàäåìè÷åñêèõ ôîíäîâ è îðãàíèçàöèé, ôèëàíòðîïîâ è ò.ï. Ïðè òàêèõ îáñòîÿòåëüñòâàõ êîììåð÷åñêèå èçäàòåëè äîëæíû ïðåäîñòàâëÿòü ñâîáîäíûé äîñòóï ê ýëåêòðîííûì âåðñèÿì ïóáëèêàöèé è ñòðåìèòüñÿ ñâåñòè ñòîèìîñòü íàïå÷àòàííûõ ìàòåðèàëîâ ê ìèíèìóìó. Âñå ó÷åíûå äîëæíû ñïîñîáñòâîâàòü è ñòðåìèòüñÿ ê òîìó, ÷òîáû èõ ïóáëèêàöèè è èññëåäîâàòåëüñêèå äîêóìåíòû áûëè äîñòóïíû ìåæäó-
342
Â
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ
íàðîäíîìó íàó÷íîìó ñîîáùåñòâó áåñïëàòíî èëè, åñëè ýòîãî íåëüçÿ èçáåæàòü, ïî ìèíèìàëüíîé ñòîèìîñòè. Âñå ó÷åíûå äîëæíû ïðåäïðèíÿòü àêòèâíûå ìåðû äëÿ òîãî, ÷òîáû ñäåëàòü èõ êíèãè è æóðíàëû äîñòóïíûìè ïî ñàìîé íèçêîé âîçìîæíîé öåíå òàê, ÷òîáû íàó÷íàÿ èíôîðìàöèÿ ìîãëà áûòü äîñòóïíà ñàìîìó øèðîêîìó ìåæäóíàðîäíîìó íàó÷íîìó ñîîáùåñòâó. Ñòàòüÿ 12: Ìîðàëüíî-ýòè÷åñêàÿ îòâåòñòâåííîñòü ó÷åíîãî Èñòîðèÿ ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî íàó÷íûå îòêðûòèÿ î÷åíü ÷àñòî èñïîëüçóþòñÿ â ðàçðóøèòåëüíûõ öåëÿõ, âî âðåä è äàæå íà óíè÷òîæåíèå öèâèëèçàöèè è ÷åëîâå÷åñòâà â öåëîì. Òàê êàê íàó÷íî-òåõíè÷åñêèé ïðîãðåññ íå ìîæåò áûòü îñòàíîâëåí, íåîáõîäèìî óñòàíîâèòü ðÿä ñðåäñòâ, ïðåïÿòñòâóþùèõ òàêîìó äåñòðóêòèâíîìó ïðèìåíåíèþ ðåçóëüòàòîâ íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé è òåõíè÷åñêèõ ðàçðàáîòîê. Ïðåæäå âñåãî, íåîáõîäèìî ïîìíèòü: òîëüêî äåìîêðàòè÷åñêè èçáðàííîå ãðàæäàíñêîå ïðàâèòåëüñòâî, ñâîáîäíîå îò ðåëèãèîçíûõ, ðàñîâûõ è äðóãèõ ïðåäðàññóäêîâ, ìîæåò ñîõðàíèòü öèâèëèçàöèþ. Òîëüêî äåìîêðàòè÷åñêè èçáðàííûå ïðàâèòåëüñòâà è êîìèòåòû ìîãóò ñîõðàíèòü ïðàâî íà ñâîáîäíîå íàó÷íîå òâîð÷åñòâî. Íûíå ìû âèäèì: ðàçëè÷íûå íåäåìîêðàòè÷åñêèå ãîñóäàðñòâà è òîòàëèòàðíûå ðåæèìû ïðîâîäÿò àêòèâíûå èññëåäîâàíèÿ è òåõíè÷åñêèå ðàçðàáîòêè â ÿäåðíîé ôèçèêå, õèìèè, âèðóñîëîãèè, ãåííîé èíæåíåðèè è ò.ï. ñ öåëüþ ïðîèçâîäñòâà ÿäåðíîãî, õèìè÷åñêîãî è áèîëîãè÷åñêîãî îðóæèÿ ìàññîâîãî ïîðàæåíèÿ. Íè îäèí ó÷åíûé íå äîëæåí äîáðîâîëüíî ñîòðóäíè÷àòü ñ íåäåìîêðàòè÷åñêèìè ïðàâèòåëüñòâàìè èëè òîòàëèòàðíûìè ðåæèìàìè. Åñëè æå ó÷åíûé áûë ñèëîé ïðèâëå÷åí ê ðàáîòàì ïî ñîçäàíèþ âîîðóæåíèé â òàêîì ãîñóäàðñòâå, îí äîëæåí ïîñòàðàòüñÿ íàéòè ñïîñîáû çàìåäëèòü ïðîäâèæåíèå ñâîåé èññëåäîâàòåëüñêîé ïðîãðàììû â ýòîé îáëàñòè. Îí äîëæåí äåéñòâîâàòü òàê, ÷òîáû äàííûé òîòàëèòàðíûé ðåæèì íå ñìîã âîñïîëüçîâàòüñÿ ïîëó÷åííûìè ðåçóëüòàòàìè åãî èññëåäîâàíèÿ è öèâèëèçîâàííûå ñòðàíû, íåñóùèå âñåìó ìèðó ïðèíöèïû äåìîêðàòèè è ïðîãðåññà, ñìîãëè áû, â êîíå÷íîì ñ÷åòå, ïîáåäèòü òîòàëèòàðíîå çëî. Âñå ó÷åíûå íåñóò ìîðàëüíóþ îòâåòñòâåííîñòü çà ðåçóëüòàòû èõ íàó÷íûõ ðàáîò è îòêðûòèé. Íè îäèí ó÷åíûé íå äîëæåí äîáðîâîëüíî ó÷àñòâîâàòü â ïðîåêòèðîâàíèè èëè ñîçäàíèè îðóæèÿ ëþáîãî âèäà äëÿ íåäåìîêðàòè÷åñêèõ ãîñóäàðñòâ èëè òîòàëèòàðíûõ ðåæèìîâ èëè ïîçâîëÿòü ïðèìåíèòü åãî çíàíèÿ èëè íàó÷íûå íàâûêè ê ðàçâèòèþ òåõíîëîãèé, îïàñíûõ äëÿ ÷åëîâå÷åñòâà. Êàæäûé ó÷åíûé äîëæåí èìåòü â âèäó, ÷òî äåÿòåëüíîñòü ëþáîãî íåäåìîêðàòè÷åñêîãî ïðàâèòåëüñòâà, à òàêæå íàðóøåíèå ïðàâ ÷åëîâåêà ÿâëÿþòñÿ ïðåñòóïëåíèåì.
Â
÷åñòè íàó÷íîãî ðàáîòíèêà Á Êîäåêñ ÷åñòèÊîäåêñ íàó÷íîãî ðàáîòíèêà (ðàçðàáîòàí ïîëüñêèìè ó÷åíûìè)
343
1. ÎÁÙÈÅ ÏÐÈÍÖÈÏÛ 1.1. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ðóêîâîäñòâóåòñÿ ïðèíöèïàìè ýòèêè ÷åëîâå÷åñòâà, à òàêæå ïðèíöèïàìè õîðîøèõ ìàíåð â íàóêå. Íàó÷íûå ðàáîòíèêè ðóêîâîäñòâóþòñÿ ýòè÷åñêèìè íîðìàìè ÷åëîâå÷åñòâà òàê æå, êàê ýòî äåëàþò âñå ëþäè, íî îòâåòñòâåííîñòü íàó÷íîãî ðàáîòíèêà ÿâëÿåòñÿ áîëüøåé, ââèäó âûñøåé ñòåïåíè îñîçíàíèÿ è ïðèíàäëåæíîñòè ê âûñîêîìó ðàíãó â ñîöèàëüíîé èåðàðõèè è ïðèñóùåìó åìó àâòîðèòåòà â îáùåñòâåííîé æèçíè. Íàó÷íûé ðàáîòíèê áîëåå âñåãî â ñâîåé äåÿòåëüíîñòè ðóêîâîäñòâóåòñÿ íîðìàìè ÷åñòíîñòè è áåñêîðûñòèÿ. Ïðèíöèïû ýòèêè è õîðîøèõ ìàíåð ïðèñóùè íàó÷íîìó ðàáîòíèêó âî âñåì åãî ïîâåäåíèè, à íå òîëüêî â ïðîôåññèîíàëüíîé äåÿòåëüíîñòè. Åñëè ñóùåñòâóþùèå ïðàâèëà èëè âíóòðåííèé ðàñïîðÿäîê ïðîòèâîðå÷àò ìîðàëè ó÷åíîãî, îí äîëæåí ñòàðàòüñÿ èçìåíèòü ýòè ïðàâèëà â ñîîòâåòñòâèè ñ êàíîíàìè õîðîøèõ ìàíåð â íàóêå. 1.2. Íàó÷íûé ðàáîòíèê íå ìîæåò òðåáîâàòü, ÷òîáû åãî ñîòðóäíèê èëè ïîä÷èíåííûé âåë ñåáÿ âîïðåêè ïðèíöèïàì õîðîøèõ ìàíåð â íàóêå. 1.3. Íàó÷íûé ðàáîòíèê íè ïîä÷èíåííîñòüþ, íè ëîÿëüíîñòüþ íå ìîæåò îïðàâäûâàòü ñîáñòâåííîå ïîâåäåíèå, êîòîðîå èìåëî ìåñòî âîïðåêè ïðèíöèïàì õîðîøèõ ìàíåð â íàóêå. 1.4.  ñëó÷àå, åñëè ïðèíöèïû õîðîøèõ ìàíåð â íàóêå ïðîòèâîðå÷àò äðóãèì îáùåïðèíÿòûì ñèñòåìàì öåííîñòåé, íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí ñäåëàòü âûáîð íà îñíîâå åãî ñîáñòâåííûõ ìîðàëüíûõ ðàññóæäåíèé è ëè÷íîãî ðåøåíèÿ â êàæäîì ñëó÷àå ìîðàëüíîãî êîíôëèêòà. 1.5. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ïðèçíàåò íàóêó âàæíûì ýëåìåíòîì êóëüòóðû è çàùèùàåò åå îò êàêèõ-ëèáî íåñïðàâåäëèâûõ îáâèíåíèé. Ó÷åíûé äîëæåí çàùèùàòü êàæäóþ âàæíóþ íàó÷íóþ ïðîáëåìó, íåâçèðàÿ íà âðåìåííûå íåóäîáñòâà, ñ óáåæäåíèåì, ÷òî: - â êîíòåêñòå èñòîðè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ íàóêà âåäåò ê îáùåìó ïðîãðåññó öèâèëèçàöèè è óëó÷øåíèþ ÷åëîâå÷åñêîãî áëàãîñîñòîÿíèÿ; - íàóêà óäîâëåòâîðÿåò åñòåñòâåííûå ïîçíàâàòåëüíûå ïîòðåáíîñòè ÷åëîâåêà; - ðàñïðîñòðàíåíèå çíàíèé î ìèðîóñòðîéñòâå îáëàãîðàæèâàåò ÷åëîâåêà. 1.6. Ó÷åíûé îáÿçàí ïðîòèâîäåéñòâîâàòü íåñîîòâåòñòâåííîìó èñïîëüçîâàíèþ íàó÷íûõ äîñòèæåíèé è èõ íàïðàâëåííîñòè ïðîòèâ ÷åëîâå÷åñòâà. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí îñîçíàâàòü, ÷òî ðåçóëüòàòû åãî íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè ìîãóò áûòü íåïðàâèëüíî èñïîëüçîâàíû, íî ýòî íå äîëæíî ïðåïÿòñòâîâàòü åãî ïîçíàâàòåëüíîé äåÿòåëüíîñòè.  òî æå âðåìÿ íàó÷íûé ðàáîòíèê îáÿçàí, èñõîäÿ èç ïîçèöèé ãóìàíèçìà, ïðîòèâîäåéñòâîâàòü êàêèì áû òî íè áûëî ïîïûòêàì èñïîëüçîâàòü íàóêó â íåäîñòîéíûõ öåëÿõ ïóòåì:
344
Â
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ
- ïðåäóïðåæäåíèÿ îáî âñåõ íåãàòèâíûõ ïîñëåäñòâèÿõ òàêîãî èñïîëüçîâàíèÿ; - îòêàçà â ñîòðóäíè÷åñòâå; - èíôîðìèðîâàíèÿ îáùåñòâåííîñòè è ìîáèëèçàöèè îáùåñòâåííîãî ìíåíèÿ, â ÷àñòíîñòè ìíåíèÿ íàó÷íîé îáùåñòâåííîñòè. 1.7. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí ïîñòîÿííî ðàñøèðÿòü è óãëóáëÿòü ñâîè çíàíèÿ è óâåëè÷èâàòü èõ îáúåìû. 1.8. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí ïðèäåðæèâàòüñÿ êðèòè÷åñêîé ïîçèöèè.  ñâîåé ïðîôåññèîíàëüíîé àêòèâíîñòè íàó÷íûé ðàáîòíèê óâàæàåò ìíåíèÿ íàó÷íûõ àâòîðèòåòîâ, íî ñòàâèò ôàêòû âûøå, ÷åì ìíåíèÿ àâòîðèòåòîâ. Íàó÷íûé ðàáîòíèê âñåãäà äîëæåí áûòü ãîòîâûì ê ïåðåñìîòðó èëè îòêàçó îò òåîðèè, äàæå ñâîåé ñîáñòâåííîé, åñëè îáíàðóæèâàåòñÿ ïðîòèâîðå÷èå â ôàêòàõ. 1.9. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí çàùèùàòü ñâîáîäó íàóêè. Ñâîáîäà íàóêè – ýòî, â ïåðâóþ î÷åðåäü, ñâîáîäà âûáîðà ïðîáëåìû, ñâîáîäà âûáîðà ìåòîäà, êîòîðûì ïðîáëåìà áóäåò ðåøàòüñÿ, è áîëåå âñåãî ñâîáîäà ìûñëè è ñëîâà. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ñîãëàøàåòñÿ ñ îãðàíè÷åíèåì ñâîáîäû ñëîâà è âûáîðà ïðîáëåìû, åñëè òàêîå îãðàíè÷åíèå îáóñëîâëåíî âûñøèìè ïðè÷èíàìè (íàïðèìåð, ãîñóäàðñòâåííîé òàéíîé) è óñòàíîâëåíî êîìïåòåíòíûìè íàó÷íûìè îðãàíàìè. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ïðîòèâîäåéñòâóåò âñåìó ãóáèòåëüíîìó äëÿ íàóêè: - öåíçóðå ïóáëè÷íûõ âûñòóïëåíèé è íàó÷íûõ ïóáëèêàöèé; - îãðàíè÷åíèþ äîñòóïà ê ïåðâîèñòî÷íèêàì; - îãðàíè÷åíèþ ñâîáîäíîãî ïîòîêà èíôîðìàöèè; - îãðàíè÷åíèþ ïåðñîíàëüíûõ êîíòàêòîâ ìåæäó íàó÷íûìè ðàáîòíèêàìè. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ïûòàåòñÿ ñäåëàòü ñàìîóïðàâëåíèå îáùåé è ïîñòîÿííîé ôîðìîé íàó÷íîé æèçíè íà âñåõ óðîâíÿõ. Îí óâàæàåò ïðèîðèòåò êîëëåãèàëüíûõ îðãàíîâ ïåðåä åäèíîëè÷íûìè.  ñîîòâåòñòâèè ñ ýòèì íàó÷íûé ðàáîòíèê, ïðîÿâëÿþùèé ëîÿëüíîñòü ê ïîëèòè÷åñêèì äåÿòåëÿì è èíûì íå íàó÷íûì èíñòèòóöèÿì, ïðîòèâîñòîèò ñâîáîäå íàóêè è âñòðåòèò ïðîòåñò íàó÷íîé îáùåñòâåííîñòè. 1.10. Ïîíèìàÿ ñîöèàëüíûå ïîòðåáíîñòè è îãðàíè÷åííûå ðåñóðñû, íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí èçáåãàòü âûáîðà ïðîáëåì íèçêîãî ïîçíàâàòåëüíîãî óðîâíÿ è íåâûñîêîé ñòåïåíè ïðàêòè÷åñêîé ïðèãîäíîñòè. 1.11. Íàó÷íûé ðàáîòíèê îñóæäàåò èñïîëüçîâàíèå íåíàó÷íûõ êðèòåðèåâ â íàóêå. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí áûòü áåñïðèñòðàñòíûì è îáÿçàí îñâåùàòü ëþáûå ôîðìû äèñêðèìèíàöèè â íàó÷íîì ìèðå. Îöåíêà íàó÷íûõ äîñòèæåíèé, ïðîèçâåäåííàÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ ëè÷íûìè, íàöèîíàëüíûìè, ðàñîâûìè èëè ïîëèòè÷åñêèìè âçãëÿäàìè, ÿâëÿåòñÿ íåäîïóñòèìîé. 1.12. Íàó÷íûé ðàáîòíèê íå äåéñòâóåò íå÷åñòíî ïðîòèâ ïðîôåññèîíàëüíîé ðåïóòàöèè äðóãîãî íàó÷íîãî ðàáîòíèêà.  òîì ñëó÷àå, åñëè
Êîäåêñ ÷åñòè íàó÷íîãî ðàáîòíèêà
Á
345
èìåþòñÿ äîêàçàòåëüñòâà èëè îïðàâäàííûå ïîäîçðåíèÿ îòíîñèòåëüíî òàêîãî ðîäà äåÿòåëüíîñòè, îá ýòîì äîëæíà áûòü ïðîèíôîðìèðîâàíà ñîîòâåòñòâóþùàÿ íàó÷íàÿ îáùåñòâåííîñòü. 1.13. Íàó÷íûé ðàáîòíèê íå ñòàâèò êà÷åñòâî ñâîåé ðàáîòû â çàâèñèìîñòü îò çàðàáîòêà. Íàó÷íîìó ðàáîòíèêó äàåòñÿ ïðàâî íà ÷åñòíûé çàðàáîòîê çà åãî òðóä. Åñëè îí áåðåòñÿ çà êàêóþ-òî ðàáîòó, òî ñòàðàåòñÿ âûïîëíèòü åå êàê ìîæíî ëó÷øå, íåçàâèñèìî îò âîçíàãðàæäåíèÿ. 2. ÍÀÓ×ÍÛÉ ÐÀÁÎÒÍÈÊ ÊÀÊ ÒÂÎÐÅÖ 2.1. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ïðèçíàåò ðåçóëüòàòû íàó÷íîãî òâîð÷åñòâà êàê ïåðñîíàëüíóþ ñîáñòâåííîñòü àâòîðà. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ïðèçíàåò ìåæäóíàðîäíûå è íàöèîíàëüíûå çàêîíû î çàùèòå àâòîðñêèõ ïðàâ. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ìîæåò çàèìñòâîâàòü èíôîðìàöèþ èç ïå÷àòíûõ ïóáëèêàöèé ïðè óñëîâèè, ÷òî óêàçûâàåò èñòî÷íèê è ïðîâîäèò ÷åòêóþ ãðàíèöó ìåæäó ñîáñòâåííûìè äîñòèæåíèÿìè è äîñòèæåíèÿìè äðóãèõ. Òî÷íîå âîññîçäàíèå ôîòîãðàôèé, ðèñóíêîâ, òàáëèö è áîëüøèõ ÷àñòåé òåêñòà òðåáóåò ñîîòâåòñòâóþùåãî ðàçðåøåíèÿ àâòîðà èëè èçäàòåëÿ. Òàêèõ çàèìñòâîâàíèé ñëåäóåò èçáåãàòü, åñëè îíè â äîñòàòî÷íîé ñòåïåíè íå ìîòèâèðîâàíû íàó÷íûìè ïîòðåáíîñòÿìè. Öèòàòû èç ðàáîò çàðóáåæíûõ àâòîðîâ âîçìîæíû â òîì ñëó÷àå, åñëè íåîáõîäèìîñòü â òî÷íîì è äåòàëüíîì âîññîçäàíèè íàó÷íîé ìûñëè. Ðóêîïèñè ìîãóò èñïîëüçîâàòüñÿ ëèøü íà îñíîâàíèè ïèñüìåííîãî ñîãëàñèÿ àâòîðà ñ óêàçàíèåì èñòî÷íèêà. 2.2. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí çàáîòèòüñÿ î òîì, ÷òîáû ïðèçíàíèå íàó÷íîãî äîñòèæåíèÿ ïîëó÷àë èìåííî òîò, êîìó ýòî äîñòèæåíèå äåéñòâèòåëüíî ïðèíàäëåæèò. Ëèøü íàñòîÿùåå òâîð÷åñêîå ó÷àñòèå îáóñëîâëèâàåò àâòîðñòâî íàó÷íîé ðàáîòû. Ðåäàêòîðñêàÿ è òåõíè÷åñêàÿ ïîìîùü äîëæíà áûòü ïðèçíàíà ïåðñîíàëüíîé áëàãîäàðíîñòüþ. Óñòóïêà àâòîðñòâà íàó÷íîé ðàáîòû äðóãîìó ëèöó, ïðèíÿòèå òàêîãî àâòîðñòâà è â îñîáåííîñòè òðåáîâàíèå òàêîãî ðîäà óñòóïêè ÿâëÿþòñÿ íåäîïóñòèìûìè. Íåîáîñíîâàííîå ïðåäëîæåíèå ñîàâòîðñòâà äðóãîìó ëèöó, ïðèíÿòèå òàêîãî ñîàâòîðñòâà è òðåáîâàíèå òàêîãî ñîàâòîðñòâà çàïðåùàåòñÿ. Òîëüêî íàñòîÿùèé àâòîð ðàáîòû ìîæåò âûñòóïàòü â ýòîé ðîëè è íå ìîæåò áûòü ëèøåí ýòîãî ïðàâà. 2.3. Ãëàâíûì ìîòèâîì íàó÷íîãî ðàáîòíèêà äîëæíà áûòü ñòðàñòü ê ïîçíàíèþ è æåëàíèþ îáîãàòèòü ìèð íàó÷íûìè äîñòèæåíèÿìè. Íàèâûñøåå âîçíàãðàæäåíèå – ýòî âûÿñíåíèå èñòèíû è ïðèçíàíèå ñî ñòîðîíû íàó÷íîé îáùåñòâåííîñòè. Íàó÷íûé ðàáîòíèê èìååò ïðàâî ïðåòåíäîâàòü íà íàó÷íûé ïðèîðèòåò. Äàòà ïóáëèêàöèè èëè äàòà ïîñòóïëåíèÿ ðóêîïèñè ê èçäàòåëþ ÿâëÿåòñÿ ðåøàþùåé â îïðåäåëåíèè ïåðâåíñòâà. Ïóáëèêàöèÿ íåòî÷íûõ è íåóáåäèòåëüíûõ íàó÷íûõ ðåçóëüòàòîâ è ïóáëèêàöèÿ ðåçóëüòàòîâ â íåíàó÷íûõ èçäàíèÿõ, îñóùåñòâëåííûå ñ åäèíñòâåííîé öåëüþ îáåñïå÷èòü ÷üå-òî ïåðâåíñòâî, íåäîïóñòèìû.
346
Â
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ
2.4. Íàó÷íûé ðàáîòíèê îáÿçàí áûòü ÷åñòíûì ïî îòíîøåíèþ ê ñâîåìó ñïîíñîðó èëè çàêàç÷èêó. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí áðàòüñÿ ëèøü çà òàêèå çàäàíèÿ, äëÿ âûïîëíåíèÿ êîòîðûõ îí èìååò ñîîòâåòñòâóþùèå çíàíèÿ è íàâûêè.  èíûõ ñëó÷àÿõ îí äîëæåí áåñïðèñòðàñòíî ðåêîìåíäîâàòü ëèöî, êîòîðîå ïîäãîòîâëåíî äëÿ âûïîëíåíèÿ çàäàíèÿ â íàèëó÷øåé ñòåïåíè. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí ïûòàòüñÿ âûïîëíèòü çàäàíèå ñàìûì ïðîñòûì è ñàìûì ýêîíîìíûì ïóòåì. Îáúåì èññëåäîâàíèé äîëæåí áûòü îãðàíè÷åí íåîáõîäèìûìè ïîòðåáíîñòÿìè. Èñïîëüçîâàíèå óæå ñóùåñòâóþùåãî çàäåëà (ñîáñòâåííîãî èëè çàðóáåæíîãî) äîëæíî ÷åòêî îñâåùàòüñÿ â îò÷åòå è ïîäàâàòüñÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ êîíå÷íûì îáñ÷åòîì ñòîèìîñòè ñïîíñèðóåìîãî çàäàíèÿ. Íàó÷íûé ðàáîòíèê îáÿçàí ïîäàâàòü ïîëó÷åííûå ðåçóëüòàòû è âûâîäû îáúåêòèâíî, à íå â ñîîòâåòñòâèè ñ îæèäàíèÿìè çàêàç÷èêà. 2.5. Íàó÷íîå èññëåäîâàíèå äîëæíî ïðîâîäèòüñÿ ïóòåì, íå óíèæàþùèì ÷åëîâå÷åñêîãî äîñòîèíñòâà, è íå ïðîòèâîðå÷èòü îáùå÷åëîâå÷åñêèì ïðèíöèïàì. Èññëåäîâàíèÿ, â êîòîðûõ ÷åëîâåê âûñòóïàåò êàê ñóáúåêò, äîëæíû ïðîâîäèòüñÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ ìåæäóíàðîäíî ïðèçíàííûìè ïðèíöèïàìè äåîíòîëîãèè. Ïðè èñïîëüçîâàíèè ÷åëîâåêà êàê ïðåäìåòà èññëåäîâàíèÿ ñëåäóåò óâàæàòü îñíîâû ñîçíàòåëüíîãî äîáðîâîëüíîãî ó÷àñòèÿ â òàêèõ èññëåäîâàíèÿõ, àíîíèìíîñòè è ñåêðåòíîñòè. Åñëè ñóáúåêò èññëåäîâàíèÿ ÿâëÿåòñÿ íåñîâåðøåííîëåòíèì, ñëåäóåò ïîëó÷èòü äîïîëíèòåëüíîå ðàçðåøåíèå îò åãî ðîäèòåëåé èëè îôèöèàëüíûõ îïåêóíîâ. Ïîäîïûòíîìó ëèöó îáåñïå÷èâàåòñÿ ïðàâî îòêàçàòüñÿ îò ïîñëåäóþùåãî ó÷àñòèÿ íà ëþáîì ýòàïå èññëåäîâàíèÿ.  ñëó÷àå åñëè èññëåäîâàíèå ìîæåò áûòü áîëåçíåííûì, íàó÷íûé ðàáîòíèê îáÿçàí ïðîàíàëèçèðîâàòü íåîáõîäèìîñòü òàêîãî èññëåäîâàíèÿ, îãðàíè÷èòü åãî äëèòåëüíîñòü, ìèíèìèçèðîâàòü ñòåïåíü åãî âëèÿíèÿ è ïðèâåñòè ñîñòîÿíèå èññëåäóåìîãî ê íà÷àëüíîìó. Ïîäîïûòíîå ëèöî äîëæíî áûòü õîðîøî îñâåäîìëåííûì î õàðàêòåðå, öåëè è âëèÿíèè èññëåäîâàíèÿ. Íàðóøåíèå ýòèõ íîðì ïîçâîëÿåòñÿ ëèøü ïðè èñêëþ÷èòåëüíûõ îáñòîÿòåëüñòâàõ, êîãäà ïðåäâàðèòåëüíàÿ ïîëíàÿ îñâåäîì-ëåííîñòü ìîæåò íèâåëèðîâàòü ðåçóëüòàòû.  òàêèõ ñëó÷àÿõ ýòà èíôîðìàöèÿ äîëæíà áûòü äîâåäåíà äî ïîäîïûòíîãî ïîñëå çàâåðøåíèÿ íàáëþäåíèÿ. Ñëåäóåò óâàæàòü ïðàâî ïîäîïûòíîãî îòêàçàòü â ðàçðåøåíèè íà èñïîëüçîâàíèå ïîëó÷åííûõ ðåçóëüòàòîâ. Èññëåäîâàíèÿ íå ìîãóò ïðîâîäèòüñÿ íà ëèöàõ, ÷üÿ ëè÷íàÿ ñâîáîäà îãðàíè÷åíà. Èññëåäîâàíèÿ íà æèâîòíûõ äîëæíû ïðîâîäèòüñÿ áåçîïàñíûì îáðàçîì.  ñëó÷àå áîëåçíåííûõ èññëåäîâàíèé íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí ïðîàíàëèçèðîâàòü èõ íåîáõîäèìîñòü, îãðàíè÷èòü èõ äëèòåëüíîñòü è ìèíèìèçèðîâàòü ñòåïåíü ïîâðåæäåíèé.
Êîäåêñ ÷åñòè íàó÷íîãî ðàáîòíèêà
Á
347
2.6. Íàó÷íîå èññëåäîâàíèå äîëæíî ïðîâîäèòüñÿ òàêèì îáðàçîì, ÷òîáû íå ðàçðóøàòü åñòåñòâåííóþ ñðåäó è ñóùåñòâóþùèå ÷åëîâå÷åñêèå òâîðåíèÿ. Åñëè òàêîãî ïîâðåæäåíèÿ íå èçáåæàòü, òîãäà ÷åëîâå÷åñêîå âìåøàòåëüñòâî äîëæíî áûòü ìèíèìàëüíûì è ñðåäà äîëæíà áûòü âîññòàíîâëåíà äî íà÷àëüíîãî ñîñòîÿíèÿ ïî îêîí÷àíèè èññëåäîâàíèÿ. 2.7. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äåëèòñÿ ñâîèìè äîñòèæåíèÿìè è çíàíèÿìè ñ äðóãèìè. Ïåðâîî÷åðåäíûì çàäàíèåì íàó÷íîãî ðàáîòíèêà ÿâëÿåòñÿ ïðîâîçãëàøåíèå íàó÷íîé èñòèíû è äîñòèæåíèå ïðèçíàíèÿ. Çàäåðæêà â ñîîáùåíèè ðåçóëüòàòîâ íàó÷íîé ðàáîòû îïðàâäàíà ëèøü áîëüøèì åå çíà÷åíèåì äëÿ íàóêè. Íàó÷íûé ðàáîòíèê îáÿçàí ïîäàâàòü ðåçóëüòàòû ñâîåãî òðóäà ïðàâäèâî, ïîíèìàÿ, ÷òî íåòî÷íîñòü â íàóêå ãóáèòåëüíà êàê äëÿ íàóêè, òàê è äëÿ îáùåñòâà. Íàó÷íûé ðàáîòíèê íå ñêðûâàåò ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèÿ, êîòîðûå ÿâëÿþòñÿ íåóäîáíûìè èëè ïîäðûâíûìè äëÿ åãî ðàáî÷åé ãèïîòåçû, à òàêæå – àëüòåðíàòèâíûå ãèïîòåçû èëè ñïîñîáû îáúÿñíåíèÿ ðåçóëüòàòîâ. Íàó÷íûé ðàáîòíèê íå îêàçûâàåò íèêàêîãî äàâëåíèÿ íà äðóãèõ íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ ñ öåëüþ ïîääåðæêè ïîëó÷åííûõ â èññëåäîâàíèè ðåçóëüòàòîâ. Ñòèëü íàó÷íîé ïóáëèêàöèè äîëæåí áûòü ÿñíûì, ëîãè÷íûì, ïîíÿòíûì è ëàêîíè÷íûì. Ñòåïåíü äåòàëèçàöèè äîëæíà îáåñïå÷èòü âîçìîæíîñòü ïîâòîðåíèÿ èññëåäîâàíèÿ â èíîì ìåñòå. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí óâàæàòü äðóãèå ðàçäåëû íàóêè è áûòü ãîòîâûì ê ñîòðóäíè÷åñòâó ñ ïðåäñòàâèòåëÿìè äðóãèõ äèñöèïëèí. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ìîæåò äåëàòü çàÿâêè íà ïàòåíòû. Òàêèå äåéñòâèÿ èìåþò ñâîåé öåëüþ îãðàäèòü àâòîðñêèå ïðàâà â ñôåðå ïðàêòèêè, íî íå îãðàíè÷èâàòü ñâîáîäíûé ïîòîê èíôîðìàöèè. 2.8. Íàó÷íûé ðàáîòíèê íå ïîâòîðÿåò ñâîè íàó÷íûå ïóáëèêàöèè èñêëþ÷èòåëüíî ñ öåëüþ ïîâûøåíèÿ ÷èñëà ïóáëèêàöèé. Åñëè ïðåäàíèå îãëàñêå íàó÷íûõ äîñòèæåíèé îïðàâäûâàåò ïóáëèêàöèþ îäíîé ðàáîòû â ðàçíûõ æóðíàëàõ, òîãäà èçäàòåëè äîëæíû áûòü îá ýòîì ïðîèíôîðìèðîâàíû è äàòü íà ýòî ñâîå ñîãëàñèå.  ýòîì ñëó÷àå íåîáõîäèìî, ÷òîáû àâòîð öèòèðîâàë ñâîþ ïðåäûäóùóþ ïóáëèêàöèþ òîãî æå òåêñòà è ÷åòêî ãðóïïèðîâàë âìåñòå ïîâòîðåííûå ïóáëèêàöèè â ñïèñêàõ ñâîèõ òðóäîâ. 2.9. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ÿâëÿåòñÿ îáúåêòèâíûì â îöåíêå ñîáñòâåííûõ äîñòèæåíèé. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí âîçäåðæèâàòüñÿ îò ñàìîðåêëàìû. Ïðåññà, ðàäèî è òåëåâèäåíèå ìîãóò áûòü èñïîëüçîâàíû äëÿ ïðîïàãàíäû íàó÷íûõ äîñòèæåíèé, íî íå ñîáñòâåííîãî ëèöà. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ïîä÷èíÿåòñÿ òðåáîâàíèÿì èçäàòåëÿ, îäíàêî öåëåñîîáðàçíî, ÷òîáû òèòóëû è íàó÷íûå ñòåïåíè àâòîðà íå èñïîëüçîâàëèñü. Òàêàÿ èíôîðìàöèÿ äîëæíà ïîäàâàòüñÿ â ïðèìå÷àíèè. Íàó÷íûé ðàáîòíèê èçáåãàåò óïîòðåáëåíèÿ ñâîèõ òèòóëîâ è íàó÷íûõ ñòåïåíåé â âûñòóïëåíèÿõ, êîòîðûå íå ïðèíàäëåæàò ê ñôåðå åãî íàó÷íîé êîìïåòåíòíîñòè.
348
Â
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ
3. ÍÀÓ×ÍÛÉ ÐÀÁÎÒÍÈÊ ÊÀÊ ÐÓÊÎÂÎÄÈÒÅËÜ 3.1. Íàó÷íûé ðàáîòíèê îêðóæàåò ñåáÿ ó÷åíèêàìè è âîâëåêàåò â íàó÷íóþ äåÿòåëüíîñòü ó÷åíèêîâ òîëüêî íà îñíîâå áåñïðèñòðàñòíîé îöåíêè èõ èíòåëëåêòóàëüíûõ, ýòè÷åñêèõ è ïåðñîíàëüíûõ õàðàêòåðèñòèê. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí áîðîòüñÿ ñî âñåìè ïðîÿâëåíèÿìè ïðîòåêöèè, êîððóïöèè è äèñêðèìèíàöèè è ðàçîáëà÷àòü èõ. 3.2. Íàó÷íûé ðàáîòíèê îáÿçàí ñëåäèòü çà âûÿâëåíèåì ñïîñîáíûõ ñòóäåíòîâ, óäåëÿòü èì îñîáåííîå âíèìàíèå è ïîîùðÿòü èõ ê íàó÷íîé ðàáîòå. 3.3. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí ïåðåäàâàòü ïîòîìêàì çíàíèÿ, íàâûêè è õîðîøèå ìàíåðû â íàóêå, â òîì ÷èñëå ëè÷íûì ïðèìåðîì. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí âîñïèòûâàòü ó ñâîèõ ñòóäåíòîâ ÷óâñòâî îòâåòñòâåííîñòè çà íàó÷íîå ðàçâèòèå. 3.4. Íàó÷íûé ðàáîòíèê îáõîäèòñÿ ñ ñîòðóäíèêàìè ñïðàâåäëèâî. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äåìîíñòðèðóåò äîáðîæåëàòåëüíîñòü è ïîääåðæêó êàæäîìó ó÷åíèêó, íå âîçëàãàåò íà íèõ èçáûòî÷íûõ îáÿçàííîñòåé è îöåíèâàåò êàæäîãî ñîòðóäíèêà ÷åñòíî è äîáðîñîâåñòíî. Êàê ðóêîâîäèòåëü, îí êîíñóëüòèðóåò èõ ïî ïîâîäó ïåðåìåùåíèé ïî ñëóæáå, íàçíà÷àåò ïðåìèè è âîçíàãðàæäåíèå â ñîîòâåòñòâèè ñ ðåçóëüòàòàìè è äîñòèæåíèÿìè êàæäîãî ñîòðóäíèêà. 3.5. Íàó÷íûé ðàáîòíèê íå ïîðó÷àåò âûïîëíåíèÿ çàäàíèé ñâîèì ñîòðóäíèêàì, êîòîðûå è òàê äîëæíû âûïîëíÿòü èõ ñîãëàñíî ñâîèì ñëóæåáíûì îáÿçàííîñòÿì. 3.6. Íàó÷íûé ðàáîòíèê èçáåãàåò àâòîêðàòè÷íûõ ôîðì óïðàâëåíèÿ ñâîåé êîìàíäîé. Ïî âàæíûì íàó÷íûì è îðãàíèçàöèîííûì ïðîáëåìàì îí ñîâåòóåòñÿ ñî âñåìè ñâîèìè ñîòðóäíèêàìè. Íàó÷íûé ðàáîòíèê èíôîðìèðóåò êàæäîãî ñîòðóäíèêà îá îáùåì çàäàíèè èññëåäîâàòåëüñêîé ïðîãðàììû è î ðîëè êàæäîãî â íåé. Îí îáåñïå÷èâàåò îáìåí âíóòðåííåé èíôîðìàöèåé íà âñåõ ñòàäèÿõ èññëåäîâàòåëüñêîé ïðîãðàììû. Ïåðñîíàëüíûå ñâÿçè â êîìàíäå íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ ñîçäàþòñÿ â äðóæåñòâåííîé è äîáðîæåëàòåëüíîé àòìîñôåðå. 3.7. Íàó÷íûé ðàáîòíèê íå äîëæåí çàâèäîâàòü óñïåõàì ñâîèõ ó÷åíèêîâ ïîòîìó ÷òî ýòî è åãî óñïåõè. 3.8. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí ïðåïÿòñòâîâàòü ïðîíèêíîâåíèþ ëèö ñ íåñîîòâåòñòâåííîé êâàëèôèêàöèåé â íàó÷íûé ìèð. Íàèëó÷øèé ïóòü ê ýòîìó – ÷åñòíûå, ïðàâäèâûå îöåíêè è âçãëÿäû. 4. ÍÀÓ×ÍÛÉ ÐÀÁÎÒÍÈÊ ÊÀÊ Ó×ÈÒÅËÜ 4.1. Íàó÷íûé ðàáîòíèê îáùàåòñÿ ñî ñâîèìè ñòóäåíòàìè äîáðîæåëàòåëüíî è ñ íàäëåæàùèì óâàæåíèåì. Íàó÷íûé ðàáîòíèê óâàæàåò îáùå÷åëîâå÷åñêèå è ãðàæäàíñêèå ïðàâà ñòóäåíòîâ. Îí óâàæàåò ïðàâà ñòóäåíòîâ íà ñâîáîäíîå îáúåäèíåíèå, ñàìîóïðàâëåíèå è ÷ëåíñòâî â êîë-
Êîäåêñ ÷åñòè íàó÷íîãî ðàáîòíèêà
Á
349
ëåãèàëüíûõ àêàäåìè÷åñêèõ îðãàíàõ, ñåðüåçíî òðàêòóåò ìíåíèÿ ñòóäåí÷åñêèõ îðãàíîâ îòíîñèòåëüíî ó÷åáíîãî êóðñà è ïðàêòè÷åñêèõ çàíÿòèé. 4.2. Íàó÷íûé ðàáîòíèê çàáîòèòñÿ î ïîñòîÿííîì óëó÷øåíèè êà÷åñòâà ó÷åáû. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí çàíèìàòüñÿ ñ ãðóïïîé â ôîðìå, ïîíÿòíîé äëÿ ñòóäåíòîâ ðàçíîãî óðîâíÿ. Îí äîëæåí óáåäèòüñÿ â íàäëåæàùåì îáåñïå÷åíèè ëàáîðàòîðèé è áèáëèîòåê. Ðàñïèñàíèå çàíÿòèé äîëæíî áûòü óäîáíûì äëÿ ñòóäåíòîâ. Çàíÿòèÿ ïðîèñõîäÿò ñâîåâðåìåííî è ñîãëàñíî ðàñïèñàíèþ. Ñîäåðæàíèå ëåêöèé äîëæíî îòîáðàæàòü ñîâðåìåííûå äîñòèæåíèÿ ìèðîâîé íàóêè. Åñëè îíè ïðîòèâîðå÷àò ïåðñîíàëüíûì âçãëÿäàì ó÷åíîãî, îí äîëæåí ê ëåêöèîííîìó ìàòåðèàëó äîáàâèòü ñâîè îáúÿñíåíèÿ. Íà ïðîòÿæåíèè ëåêöèé äîëæíû áûòü ðàññìîòðåíû êîíêóðèðóþùèå òåîðèè è îáúÿñíåíèÿ ôàêòîâ. 4.3. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ðàçâèâàåò íåçàâèñèìîå è êðèòè÷åñêîå ìûøëåíèå ñòóäåíòîâ, óâàæàåò ïðàâî ñòóäåíòîâ íà ñâîáîäíîå âûðàæåíèå âçãëÿäîâ, âêëþ÷àÿ íàó÷íûå ïðîáëåìû. Çëîóïîòðåáëåíèå çàâèñèìîñòüþ èëè ýðóäèöèåé íå ïîäîáàåò ïîâåäåíèþ íàó÷íîãî ðàáîòíèêà. 4.4. Íàó÷íûé ðàáîòíèê îöåíèâàåò êàæäîãî ñòóäåíòà ñïðàâåäëèâî, îïèðàÿñü íà åãî äîñòèæåíèÿ. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ïðèìåíÿåò îäèíàêîâûå êðèòåðèè è ðåéòèíãè êî âñåì ñòóäåíòàì. 4.5. Íàó÷íûé ðàáîòíèê òðàêòóåò èíôîðìàöèþ ëè÷íîãî õàðàêòåðà, êîòîðóþ îí ïîëó÷èë â ó÷åáíîì ïðîöåññå êîíôèäåíöèàëüíî. 4.6.  íåîôèöèàëüíîé îáñòàíîâêå íàó÷íûé ðàáîòíèê âîçäåðæèâàåòñÿ îò âûñêàçûâàíèÿ íåãàòèâíûõ ìûñëåé îòíîñèòåëüíî ñâîèõ ñòóäåíòîâ, åñëè âûñêàçûâàíèå ïîçâîëÿåò èäåíòèôèöèðîâàòü îáñóæäàåìîå ëèöî. 4.7. Íàó÷íûé ðàáîòíèê íå ìîæåò íàõîäèòüñÿ â íåýòè÷íûõ îòíîøåíèÿõ ñî ñâîèìè ñòóäåíòàìè. Åñëè íàó÷íûé ðàáîòíèê íåïðîôåññèîíàëüíî ñâÿçàí ñ ëþáûì èç ñâîèõ ñòóäåíòîâ, îí íå äîëæåí íè ïðè êàêèõ îáñòîÿòåëüñòâàõ âûäåëÿòü ýòîãî ñòóäåíòà ñðåäè äðóãèõ. 4.8. Íàó÷íûé ðàáîòíèê íå ïðèíèìàåò íèêàêîé îïëàòû èëè èíîãî äîõîäà îò ñâîèõ ñòóäåíòîâ. Èíäèâèäóàëüíûå èëè ãðóïïîâûå çàíÿòèÿ, êîíñóëüòàöèè, êîòîðûå îïëà÷èâàþòñÿ íåïîñðåäñòâåííî ñòóäåíòàìè, ÿâëÿþòñÿ íåâîçìîæíûìè. 5. ÍÀÓ×ÍÛÉ ÐÀÁÎÒÍÈÊ ÊÀÊ ÊÎÍÑÓËÜÒÀÍÒ 5.1. Íàó÷íûé ðàáîòíèê âûðàæàåò ñâîå ìíåíèå î ðàáîòå è íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè äðóãîãî íàó÷íîãî ðàáîòíèêà ÷åñòíî, ÷åòêî è áåñïðèñòðàñòíî. Áàíàëüíî-âåæ-ëèâûå è áëàãîñêëîííûå îöåíêè, à òàêæå ïðåäíàìåðåííî íåãàòèâíûå îöåíêè íå ïîçâîëÿþòñÿ. Ïîäãîòîâêà îáúåêòèâíîé êðèòè÷åñêîé ìûñëè äîñòàâëÿåò ìàññó õëîïîò, íî íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí ðàññìàòðèâàòü ýòî êàê ñâîþ îáÿçàííîñòü, îò êîòîðîé îí
350
Â
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ
íå äîëæåí óêëîíÿòüñÿ. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ÿâëÿåòñÿ îòâåòñòâåííûì çà ÷åñòíûå è îáúåêòèâíûå îöåíêè îòíîñèòåëüíî êàíäèäàòñêèõ è äîêòîðñêèõ äèññåðòàöèé. 5.2. Íàó÷íûé ðàáîòíèê âñåãäà ïûòàåòñÿ ïîäãîòîâèòü ñâîþ ðåöåíçèþ ñâîåâðåìåííî. Ëåãêîìûñëåííàÿ èëè óìûøëåííàÿ çàäåðæêà â ïîäãîòîâêå ðåöåíçèè íåäîïóñòèìà. 5.3. Ïðèñòóïàÿ ê ðåöåíçèðîâàíèþ ïîäãîòîâëåííîé ê ïóáëèêàöèè íàó÷íîé ðàáîòû, íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí îöåíèòü ñâîþ êîìïåòåíòíîñòü êàê ýêñïåðòà. Îí äîëæåí ïîä÷åðêíóòü àêòóàëüíîñòü ðàáîòû, åå íàó÷íóþ öåííîñòü è îòñóòñòâèå ÿâíûõ îøèáîê. Òîëüêî óòâåðæäåíèÿ íàó÷íîãî õàðàêòåðà ìîãóò áûòü îáíàðîäîâàíû. Ñìûñë èçëîæåííîãî äîëæåí îáîãàùàòü íàó÷íûå çíàíèÿ èëè ñîäåéñòâîâàòü èõ ðàçâèòèþ. Èäåè â ïóáëèêàöèè äîëæíû áûòü ñôîðìóëèðîâàíû ñ íàäëåæàùåé òî÷íîñòüþ è êðèòè÷íîñòüþ. Ïðèâîäèìûå ðàñ÷åòû äîëæíû áûòü òî÷íûìè, à òåêñò äîëæåí äîêàçûâàòü êîìïåòåíöèþ àâòîðà â îòðàñëè íàóêè, ê êîòîðîé ïðèíàäëåæèò îöåíèâàåìàÿ ðàáîòà. 5.4. Ðåöåíçåíò íå äîëæåí ðàáîòàòü íàä ðåöåíçèðóåìûì ìàòåðèàëîì äî óðîâíÿ, êîòîðûé ìîæåò ïðèðàâíèâàòüñÿ ê ñîàâòîðñòâó. 5.5. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí ñïîñîáñòâîâàòü òîìó, ÷òîáû êðèòèêà, îáñóæäåíèå è ïîëåìèêà ïðîèñõîäèëè óâàæèòåëüíî è áåñïðèñòðàñòíî. Ïðèíöèï ýãîëèòàðèçìà îáåñïå÷èâàåò âñåì ó÷àñòíèêàì äèñêóññèè èëè ïîëåìèêè ðàâíûå ïðàâà íåçàâèñèìî îò òèòóëîâ è ó÷åíûõ ñòåïåíåé. Ïðèíöèï áåñïðèñòðàñòèÿ èñêëþ÷àåò êðèòèêó, èìåþùóþ ëè÷íûé õàðàêòåð, è îñóæäàåò èñêàæåíèå ïðåäìåòà êðèòèêè ñ öåëüþ íàñìåøåê. 5.6.  ñâîåé êðèòè÷åñêîé è êîíñóëüòàòèâíîé äåÿòåëüíîñòè íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí ïðèäåðæèâàòüñÿ õîðîøèõ ìàíåð â íàóêå è ðàñïðîñòðàíÿòü èõ. ÍÀÓ×ÍÛÉ ÐÀÁÎÒÍÈÊ ÊÀÊ ÝÊÑÏÅÐÒ 6.1. Íàó÷íûé ðàáîòíèê áåðåòñÿ çà ýêñïåðòèçó òîëüêî â îáëàñòè ñâîåé ñïåöèàëèçàöèè, îïèðàÿñü ëèøü íà ñîáñòâåííûé îïûò è çíàíèÿ. 6.2. Íàó÷íûé ðàáîòíèê íà÷èíàåò êàæäóþ ýêñïåðòèçó ñ ÷åòêèì ïðåäñòàâëåíèåì î òîì, äëÿ êîãî ýòà ýêñïåðòèçà îñóùåñòâëÿåòñÿ. 6.3. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ïðîâîäèò êàæäóþ ýêñïåðòèçó ÷åñòíî è îòâåòñòâåííî, ïðèíèìàÿ âî âíèìàíèå ñóùåñòâóþùèé áàãàæ çíàíèé è ïîëíîå âëàäåíèå ôàêòàìè è îáñòîÿòåëüñòâàìè. 6.4. Ïðîâîäÿ ýêñïåðòèçó, íàó÷íûé ðàáîòíèê íå ïðèíèìàåò âî âíèìàíèå æåëàíèÿ çàêàç÷èêà è íå ïîä÷èíÿåòñÿ åãî äàâëåíèþ ïðè èçëîæåíèè ýêñïåðòíîãî âûâîäà. 6.5. ×òîáû ïðåäîòâðàòèòü êàêèå-ëèáî ïîäîçðåíèÿ, íàó÷íûé ðàáîòíèê îòêàçûâàåòñÿ ïðîâîäèòü ýêñïåðòèçó, ÷àñòè÷íûå èëè çàêëþ÷èòåëü-
Êîäåêñ ÷åñòè íàó÷íîãî ðàáîòíèêà
Á
351
íûå âûâîäû êîòîðîé ìîãóò áûòü ñâÿçàííûìè ñ åãî ëè÷íîé çàèíòåðåñîâàííîñòüþ.  òàêîì ñëó÷àå íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí ñîîáùèòü çàêàç÷èêó î ïðè÷èíàõ ñâîåãî îòêàçà. 6.6. Èíôîðìàöèÿ, ïîëó÷åííàÿ ïðè ïðîâåäåíèè ýêñïåðòèçû, íå äîëæíà èñïîëüçîâàòüñÿ ïðîòèâ çàêàç÷èêà èëè äëÿ ñîáñòâåííîé ïîëüçû. Ïðè êîíôëèêòå èíòåðåñîâ íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí ñòàâèòü îáùèå èíòåðåñû âûøå èíòåðåñîâ çàêàç÷èêà. 7. ÍÀÓ×ÍÛÉ ÐÀÁÎÒÍÈÊ ÊÀÊ ÏÎÏÓËßÐÈÇÀÒÎÐ ÍÀÓÊÈ 7.1. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí ðàñïðîñòðàíÿòü ïðàâäèâóþ èíôîðìàöèþ î íàóêå è åå äîñòèæåíèÿõ è íå ñêðûâàòü êàêèõ-íèáóäü ñâåäåíèé. Íàó÷íûé ðàáîòíèê íå îòêàçûâàåòñÿ îò ñîòðóäíè÷åñòâà ñ íàó÷íûìè è ïîïóëÿðíûìè æóðíàëàìè è íå óêëîíÿåòñÿ îò ó÷àñòèÿ â ëåêöèÿõ äëÿ øèðîêîé îáùåñòâåííîñòè. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí ðàçîáëà÷àòü è êëåéìèòü ïñåâäîíàóêó, ñêðûâàþùóþñÿ ïîä íàó÷íîé ôðàçåîëîãèåé. 7.2. Íàó÷íûé ðàáîòíèê óâàæàåò ïðàâî ÷åëîâåêà íà ïðàâäó è ñòàðàåòñÿ ðåàëèçîâàòü ýòî ïðàâî. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ñ÷èòàåò ñâîèì äîëãîì îáåñïå÷èâàòü îáùåñòâî èëè çàèíòåðåñîâàííûå îáùåñòâåííûå ãðóïïû ïðàâäèâîé íàó÷íîé èíôîðìàöèåé â ìàñøòàáàõ, íåîáõîäèìûõ äëÿ çàùèòû èíòåðåñîâ è äîñòàòî÷íîãî ïîíèìàíèÿ. Íàó÷íûé ðàáîòíèê ïðîòèâîñòîèò êàêèì-íèáóäü óñèëèÿì áëîêèðîâàòü, äåôîðìèðîâàòü èëè çàäåðæàòü òàêóþ èíôîðìàöèþ. 8. ÍÀÓ×ÍÛÉ ÐÀÁÎÒÍÈÊ ÊÀÊ ÃÐÀÆÄÀÍÈÍ 8.1.  ñîîòâåòñòâèè ñ âîçìîæíîñòÿìè è èíòåðåñàìè íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí èñïîëüçîâàòü ñâîè çíàíèÿ, èíòåëëåêò è àâòîðèòåò â ïðàêòè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè â èíòåðåñàõ îáùåñòâà. 8.2. Íàó÷íûé ðàáîòíèê äîëæåí ïðèíèìàòü ó÷àñòèå â æèçíè ñâîåãî íàó÷íîãî îêðóæåíèÿ. Íàó÷íûé ðàáîòíèê íå äîëæåí áåñïðè÷èííî èçáåãàòü âûáîðíûõ äîëæíîñòåé â ñâîåé íàó÷íîé ñðåäå. Îí äîëæåí àêòèâíî ó÷àñòâîâàòü â ðàáîòå êîëëåãèàëüíûõ îðãàíîâ. Ïðè ýòîì îí äîëæåí óäåëÿòü âíèìàíèå â ïåðâóþ î÷åðåäü îáùèì èíòåðåñàì íàóêè, à íå êîíêðåòíîãî ó÷ðåæäåíèÿ. 8.3. Íàó÷íûé ðàáîòíèê íå ïîçâîëÿåò èñïîëüçîâàòü àâòîðèòåò íàóêè èëè ñâîé ñîáñòâåííûé äëÿ ïðîïàãàíäû. 8.4. Íàó÷íûé ðàáîòíèê, ïîëó÷èâøèé àäìèíèñòðàòèâíóþ èëè ïðàâèòåëüñòâåííóþ äîëæíîñòü, íå ìîæåò óêëîíÿòüñÿ îò ýòè÷åñêèõ íîðì, îáÿçàòåëüíûõ äëÿ íàó÷íîãî ìèðà.
352
Â
ÄÀËÅÅ ÓÆÅ ÁÅÇ ØÓÒÎÊ
Íàóêîâî-ïóáë³öèñòè÷íå âèäàííÿ
Êîçüìåíêî Ñåðã³é Ìèêîëàéîâè÷
Ãàìáóðçüêèé ðàõóíîê Òðèëîã³ÿ Êíèãà ïåðøà Êåð³âíèöòâî ç íàïèñàííÿ ³ çàõèñòó äèñåðòàö³é (ðîñ³éñüêîþ ìîâîþ) Äèðåêòîð âèäàâíèöòâà Ð.Â. Êî÷óáåé Ãîëîâíèé ðåäàêòîð Â.². Êî÷óáåé Äèçàéí îáêëàäèíêè ³ ìàêåò Â.Á. Ãàéäàáðóñ Êîìï’þòåðíà âåðñòêà Â.Á. Ãàéäàáðóñ, Î.². Ìîëîäåöüêà ÒΠ“ÂÒÄ “Óí³âåðñèòåòñüêà êíèãà” 40030, ì. Ñóìè, âóë. ʳðîâà, 27, 5-é ïîâ. E-mail:
[email protected] ³ää³ë ðåàë³çàö³¿ Òåë./ôàêñ: (0542) 21-26-12, 21-11-25 E-mail:
[email protected] ϳäïèñàíî äî äðóêó 28.07.07. Ôîðìàò 60õ90 1/16. Ïàï³ð ãàçåòíèé. Ãàðí³òóðà Íüþòîí. Äðóê îôñåòíèé. Óì. äðóê. àðê. 22,0. Îáë.-âèä. àðê. 22,8. Òèðàæ 1000 ïðèì. Çàìîâëåííÿ ¹ 3175 Ñâ³äîöòâî ïðî âíåñåííÿ ñóá’ºêòà âèäàâíè÷î¿ ñïðàâè äî Äåðæàâíîãî ðåºñòðó âèäàâö³â, âèãîò³âíèê³â ³ ðîçïîâñþäæóâà÷³â âèäàâíè÷î¿ ïðîäóêö³¿ ÄÊ ¹ 489 â³ä 18.06.2001 ÒΠ“ÊÂÊ “ijëîâ³ ïåðñïåêòèâè” ì. Ñóìè, ïðîâ. Êàðáèøåâà, 138, êâ.1 Ñâ³äîöòâî ïðî âíåñåííÿ ñóá’ºêòà âèäàâíè÷î¿ ñïðàâè äî Äåðæàâíîãî ðåºñòðó âèäàâö³â, âèãîò³âíèê³â ³ ðîçïîâñþäæóâà÷³â âèäàâíè÷î¿ ïðîäóêö³¿ ÄÊ ¹ 1456 â³ä 07.08.2003 Íàäðóêîâàíî â³äïîâ³äíî äî ÿêîñò³ íàäàíèõ ä³àïîçèòèâ³â ó äðóêàðí³ “Òîðíàäî” Óêðà¿íà, 61045, ì. Õàðê³â, âóë. Îòàêàðà ßðîøà, 18
